117

POPULAR SCIENCE ● OCAK 2022

E N M Ü KEM M EL M A KİN E VÜC UD UMUZ

60x90 CM
DE V
P O S T ER ! BILIM VE TEKNOLOJI
İLK KA RA D ELİKLER

TARIHI & İNSAN

VÜCUDUNDAKI
SISTEMLER hi
1987
Tek kullanımlık
kontakt lensler
edildi.
icat
olarak önerilen,

tabanında yer
Avustralya’nın

aldığı
okyanus
doğusunda kalankeşfedilen bir
bölge bulundu.

Teknoloji Tari
1990 2012

ve
büyük DNA
20. yüzyılın en Bilim insanlarının
biri olan ve

BilimİNDEK
astronomlarından kurucusu
modern kozmolojinin Edwin
2006 üzerinde ekleme-çıkarma
yapmalarına veya
DNA dizilimini
1977 olarak kabul edilen 2015 yılında Plüton’a
ulaşarak
olanak sağlayan
1742 1953 ilgili pek çok değiştirmelere gen düzenleme

İNSAN BEDEN
manyetik alan Hubble Uzay cüce gezegenle adlı
Celsius, kendi Raymond Damadian, olarak Hubble’ın adını fırlatıldı. New Horizons CRISPR-Cas9
BEYNİMİZİN İÇ İND EKİ HAYALİ D ÜNYAL AR, GERÇE K A NI L A R

yönelik
İsveçli fizikçi Anders ve Francis Crick, rezonans görüntüleme Teleskobu gözlem yapan teknolojisini kullanmaya
santigrat birimli James Watson gerçekleştirildi.
850 çığır açan bir tümörlerin
bilinen MRI keşfiyle, rol oynayan uydusunun fırlatışı
2017
İ SİSTEM
adıyla anılacak biyoloji biliminde sarmal yapıda
sistemini geliştirdi. önemli
sıcaklık ölçüm hızının üçte biri
1893 çift

LER
Dönemin İspanya keşifle DNA’nın erken keşfinde
Morolar, dair
bir icat gerçekleştirdi. Birbirlerine ışık kütle çekim
sınırlarında yaşayan öncüsü ve öğretmeni olduğunu gözlemlediklerine hızıyla çarparak iki nötron

İNSAN
Sigmund Freud den makalelerini yayımladı. dalgaları yaratan gözlemlendi.

BEDENİNDEKİ SİSTEM 1907

elektrokaplamanın geliştirdi Josef Breuer, “Über
niteliğinde bir
teknoloji
demirle
ve bakır tuzlarını saf bakır
1834 1978
Babbage, analitik
Psychischen Mechanismus yıldızının çarpışması altın,
adlı ünlü eseri bebeği olan Çarpışma sonucunda
İngiliz Charles adlandırdığı, Dünyanın ilk tüp İngiltere’de değerli ağır

SİNDİRLER
Hysterischer”
etkileşime sokarak platinyum ve diğer
makine olarak yayımlayarak psikoanalizin

İM SİSTEM
üretmeyi başardı. Louise Joy Brown,geldi. nasıl
aritmetik operasyonlar bir temellerini attı. elementlerin evrende
1938 dünyaya

İNSAN BEDEN
İ
sonuçlara
mekanik Alois
Alman psikiyatrist bir akıl oluştuğuna dair
gerçekleştirebilengeliştirmeyi
hesap makinesi Alzheimer, olağandışıöldüğü Amerikan fizikçi
Charles Floyd 2013 ulaşıldı.

SİNDİRİM SİSTEM İNDEK

MÖ 1.500.000 MÖ 400 1895 1990 Carlson, bir elektrostatik
kuru Jüpiter’in

İ SİSTEMLER
başardı. hastalığı nedeniyle beynine NASA astronomları buzlu
İnsanlık tarihinin
gidişatını
ateş önemli 1662 ve filozof Robert
1752 1866
yer alan ve
2007 Röntgen,
Wilhelm Conrad dair yaptığı düşünülen bir
kadının
esnasında amiloid
basım yöntemi
olarak da bilinen
fotokopi ve lazer
olarak bilinen
İnternetin babası bilimci Tim ve en büyük
uydusu Europa’nınbulutlarının
değiştiren bir keşifleolarak Savaş stratejilerinde
açan, oklar İrlandalı fizikçi Deniz kuvvetlerinde Alfred Nobel, yaptığı otopsi ve günümüzdeki önünü açan Tarihin en pahalı yapmak üzere yüzeyinden su
buharı
değişikliklere yol ve gücünü ve sabit sıcaklık İsveçli bilim insanı patentini aldı. elektriğin etkilerine yanlışlıkla sıra nörofibriler İngiliz bilgisayar Wide Web’i gözlemledi.

İ
bulunarak kontrollü çıkan askerlerin plakların yanı yazıcı teknolojilerinin
kullanılmaya başlandı. ile taşların menzilini mancınık,
Boyle, sabit kütle hacimleri
altındaki gazların orantılı
uzun yolculuklara
hayatlarını kaybetmesine
neden 1957 dinamiti icat ederek bir deney neticesinde ışınlarından
tüp içerisinde katotortaya çıktığını
bilinen karışık
yumaklar olarak Alzheimer’ın
lif
kserografiyi icat
etti.
tarafından
Berners-Lee, World
icat ederek kullanıma
sundu. ölçekli deneyleriniÇarpıştırıcısı
Büyük Hadron
püskürdüğünü Satürn’ün
Böylece Europa, ardından
artırmakta kullanılan icat edildi. ters
ile basınçlarının adıyla anılan olan iskorbüt hastalığının daha demetleri bularak adımları attı. Sovyetler Birliği yapay uydu faaliyete geçirildi. uydusu Enceladus’unDünya dışı
eksikliği farklı bir ışının ilk tarihteki ilk başarılı 1, yörüngeye

SİNDİRİM SİSTEM
antik Yunanistan’da
1054 Boyle yasasını
kendi
olduğuna dair ortaya koydu. nedeninin C vitamini İskoç doktor
olduğunu keşfeden ve portakal
1979 olarak adlandırdığı
keşfetti. X ışını Bertha üzerinde anlaşılmasında
denemesiyle Sputnik
Güneş Sistemi’ndeki
okyanusa sahip
oluşumlar içinde ikinci yer oldu.
ışınları, eşi Anna yerleştirildi. İlk mobil telefon
prototipleri
James Lind, limon hastalığı olduğu bilinen

İ
patlamasının kullanarak araştırmalarını başlandı.
Çinli astronomlar, gün boyunca
ardından tam
653 1663 gibi taze meyvelerin
Beyin derinleştiren Röntgen, elde
eşinin geliştirilmeye

İNSAN BEDENİ
görünebilir duyurarak
geceleri gökyüzünde tarihin en İskoç matematikçi
engelleyeceğini hayatını kemiklerinin görüntüsünü
binlerce kişinin ilk röntgen çekimi

1991NDEKİ SİSTEM
kalan James Gregory, ederek tarihteki
bir parlaklıkta
patlamalarından kurtarmayı başardı. işlemini gerçekleştirdi. 2017
İNSAN BEDENİNDEKİ
ünlü süpernova Gregorian

LER
1054 yılında yıldızlararası
birini gözlemledi. gerçekleşen teleskobu olarak Güneş Sistemi’nebilinen ilk gök
Boğa takımyıldızındabulutsusunun da bilinen tarihteki
1940 Luis Alvarez ve 2009
Frank Asaro,
uzaydan geldiği
Beyin 1846
SİSTEMLER
Dünya’ya keşfedildi.
65 milyon yıl önce Çölü’nün
süpernova, Yengeç oldu.
ilk yansıtmalı
1869 adını altın yok Sudan’daki Nübye
parlak bir alev
cismi olan ‘Oumuamua
MÖ 10.000 oluşmasına neden teleskop prototipini Gırtlak Varlığına dair teorilerin
ortaya
Dmitri Mendeleyev,
Havacılık tarihine
isimlerden biri çarparak dinozorların üzerinde Ay kadar şekilde infilak
1910
SİNDİRİ
olduğu
mercimek gibi geliştirerek Alman Rus kimyager özelliklerine göre harflerle yazdırmış olmasına da neden

M SİSTEMİ
atıldığı Neptün’ün, Amerikan bilim çapındaki ünlü toplu oluşturacak

İNSAN VÜCUDU
Arpa, bezelye, ve keçi, adlı eserinde tüm Gottfried Galle elementleri belli tablo ile Georges olan Rus asıllı düşünülen 12 km bıraktığı krateri 2008 TC3 adlı
bitkilerin yetiştirilmesi Optica Promota astronom Johann Fransız kimyager helikopteri eden Asteroid
Yemek borusu detaylarıyla yayımladı. Güneş dizerek oluşturduğu cetvelin
Burun ile dolu kapalı insanı Igor Sikorsky, 1958 1980 meteorun ardında Krateri olarak çarpmasından

SİNDİRİM SİSTEM
hayvanlarının Claude, neon meteor, Dünya’yailk göktaşı oldu.
öküz gibi yaban
tarımın ilk örnekleri
ehlileştirilmesiyle başlandı.
tarafından keşfedilmesiyle,
Sistemi’ndeki
sekiz gezegenin
oldu.
günümüzdeki
periyodik
temellerini atmış
oldu. bir gaz tübüne Beyin
elektriksel
gazın
icat etti. ve Bernard
Joseph Woodland icat etti. Baruch Blumberg’in
1967’de buldu ve Chicxulub
adlandırdı.
2013 önce keşfedilen
yüzeyinde

İ
Curiosity, Mars

NDAKİ SİSTEML
görülmeye Gırtlak
tamamı da keşfedilmiş Dudaklar deşarj uygulanmasıylayaptığını
ışıma Silver ilk barkodu keşfetmesinin
hepatit B virüsünü geliştirdiği
yaşam için önemli
olan kükürt,
Karaciğer
MÖ 265 Kalp çeşitli renklerde neon lambayı
ilk ardından 1969’da ilk ticari oksijen, fosfor
ve
gözlemledi ve hepatit B aşısının piyasaya azot, hidrojen, buldu ve
Yemek
Yunan filozof
Sicilya doğumlu Arşimet,
Mide borusu 1768 Burun
Genioglossus
icat etti.
Sert damak 1961 en büyük versiyonu olan
bir aşı karbon gibi elementleryaşamın
pi
1897

ER
ve matematikçi teorik Akciğerler ve fizikçi kası Modern zamanların kayıtlara
sunuldu. bir dönemler Mars’ta gösterdi.
bir değerle İsviçreli matematikçi rengini Charles oluşmuş olabileceğini
sayısını doğru kullanan ilk kişi
Leonhard Euler,
ışığın Dudaklar İngiliz nörofizyolog arasında 1911 Gırtlak Dil olarak
bilimsel trajedisi Thalidomide
2018
oldu. Karaciğer
Safra kesesi
hesaplamalarda
1096-1272 yayılan ve dokuz
dalga boyunun
uzunluğunun
bulunarakKalp Gırtlak Sherrington, nöronların
sinyal iletiminde
aktif rol oynayan
keşfetti ve
Polonyalı bilim
insanı Casimir
B kompleks Dil kemiği
geçen bir olayda alındığında
adlı ilacın hamilelikte doğum Beyin karbondioksit
Yaklaşık 175 yıla belirlediği önermesinde
Dalak Yemek borusu Funk, daha sonraları bir kristali Atmosferdeki
Pankreas Mide Haçlı Seferleri önemli bir keşfe
imza attı. boşluklar bulunduğunu Burun
Sert damak ciddi
seviyesinin son
800 bin yılın
kez gerçekleştirilenDoğu kaynaklı Akciğerler Genioglossus kası
bunları sinaps
olarak adlandırdı. olarak adlandırılacak ve tarihte
1942-1945
çocuklarda
kusurlarının oluşmasına
neden
2010 ulaştığı

SİNDİRİM SİSTEM
Orta izole etmeyi başardıkullanan ilk en yüksek seviyesine
neticesinde yer konusunda Beyinve ilaç geri
olduğu anlaşıldı
Tiroid kıkırdağıDudaklar 1995 ABD’deki bilim
insanları, belirtildi.
MÖ 7000 öğretilerin ve gözlemlerin
ile kutsal yazıtlar, 1666 1781olmadığını 1850 “vitamin” kelimesini Nükleer fiziği anlama neticesinde Dil ortaya atılan Kuark
olan bir DNA

İ
çekildi.
Safra kesesi aldığı eserler Böbrekler Karaciğer insan oldu. tamamen sentetikedilen ilk canlı
Daha önceleri
yalnızca yapı Kalın bağırsak eline
Newton, bilim deneylerle
Sarkaçlarla yaptığıJean Bernard Gırtlak 1897 Kalp kaydedilen gelişmeler devreye
Manhattan Projesi Dil kemiği
1964’te ilk defa fiziksel olarak tarafından kontrol başardılar.
Avrupalı akademisyenlerin İngiliz fizikçi Isaac belki de en Suyun bir element Modeli’nin 1968’debirlikte yapılan
kullanılan
malzemesi olarak pişirilip
kilin, yüksek ısıda kacak Pankreas
geçti.
insanları tarihinde öne süren ilk isimlerden
Dalak
olan ünlü Fransız fizikçi
Mide dönen bir ayna
Felix Hoffman,
Alman kimyager bir formunu
Akciğerler alındı ve Los Alamos’taki
Trinity
plütonyum Genioglossus kası 1981
Gırtlak doğrulanmasıyla
ardından bulunan
hücreyi geliştirmeyi Sert damak
yılı geçirerek Cavendish, asetilsalisilik asidin alanında, iç patlamalı ilk nükleer Microsoft
kap
Apandis başarılı bireysel İnceİngiliz kimyager Henry
bağırsak Léon Foucault,
hızını yüzde birlik sentezlemeyi başararakseri
iki
Yemek IBM, yepyeni bir MS-DOS hızlı keşiflerin , “tılsım”, “garip”
ve “yukarı”, “aşağı” Burun beş 2010 2014
şekillendirilerek
yapımında kullanılmasıyla 1450 kalkülüsün
aynı sene içerisinde koydu,
temellerini ortaya yasasını
oksijen ve hidrojeni
tepkimeye
su sentezleyen
yardımıyla ışık hesaplamayı
bir hata payıyla 1873 yıl sonrasında
aspirinin borusu bombası ile tarihteki
bomba patlaması
Tiroid kıkırdağı
gerçekleştirildi.
Yemek borusu Gırtlak işletim sistemi
ile
bir bilgisayar adlandırılan
ve “alt” olarak altıncı ve son bir Avrupa Dil
Uzay Ajansı’nın
Rosetta
Böbrekler Safra kesesi 1.0 adlı 16 bitlik

İNSAN
oldu. Çin’de icat sokmayı başararakoldu. kadarki bir keşfi Arkeloglar, Sibirya’daki on yıl süren
MÖKalın
çömlekçilik başlamış İlk defa 593’te makinesi başararak o döneme birini üretimine yol açacak Gırtlak sahip “kişisel
230bağırsak edilen evrensel yer çekimiışığın renk
mitoz bölünme kuarka ek olarak Dudaklar daha önce uzay sondası,
Dil kemiği
BEDENİNDEK
ilk kişi işletim sistemine tanıttı. ardından 67P/
ilk matbaa en hassas ölçümlerden
Anton Schneider, çalışmalar
Yemek Karaciğer “üst” kuarkın keşfi mağarada insanın bir atasına
tipografi adı verilen oluşturdu ve beyaz
Pankreas oldu. üzerine yaptığı
gerçekleştirdi.
borusu Dalak bilgisayar”ı Burun
Kalp kuark türü olan hiç keşfedilmemiş
yolculuğunun ko
bir gözlemlenen tüm renklerin Mesane varlığını yapıldı.

İ SİSTEMLER
prototiplerini, gerçekleştirmiş düşünülen parmak Churyumov-Gerasimen
Yaklaşık 75 yıldayıldızının kayıtlarla hareketli esnasında kromozomların önce
MÖ 3600 Sert damak
spenktrumundaki gözlemledi.
Halley kuyruklu Apandis
kesin olarak doğrulanabilen
ilk
ve değiştirilebilen
parçaların yardımıyla
metal birleşimi olduğunu 1792İnce bağırsak ortaya çıkardı.
1898
Karaciğer
Mide
Kalp
Akciğerler1982
Dudaklar ait olduğu
Genioglossus kası
kemiği buldu.
Denisova insanları
Tiroid kıkırdağı
bu insansılar,
adlı kuyruklu yıldızın
daha sonra
yörüngesine girdi, yaptı.
2019 bir kara delik
Güneş
gözlemi yapıldı.
Yörüngesini harfleri hızlı ve
kaliteli bir şekilde Elektrik ve elektromanyetizma
Kalın bağırsak Leh-Fransız kimyager
ve Böbrekler Yemek borusu İnsan büyüme
hormonunun olarak adlandırılanve modern iniş
yüzeeyine Tarihte ilk defa 87 Dil
alanındaki araştırmalarıyla
saati
kadranı
ömrü içerisinde
ortalama insan kuyruklu yıldız
bir teknikle
baskı haline getiren Gutenberg, 1670 metalleri asitle
fizikçi
ünlü olan İtalyan çinko ve Karaciğer 1876
Curie, uranyumla
fizikçi MarieMide
Safra
1916kesesi 1961
Akciğerler genetiği üzerinde
ilk defa
Genioglossus
oynamalar yapıldı. kası
Gırtlak Neandertaller
akraba olmakla
insanlarla yakın açıdan her
fotoğraflandı. Messieryer alan
Sert damak merkezinde Dil kemiği
tamamlayan tek geliştiren Johannes de önünü sonucunda farklı karbon ve Yuri Gagarin, Dalak Galaksisi’nin milyon ışık yılı
olarak da ve 2061’de matbaa devriminin
Robert Boyle, hidrojen Alessandro Volta, Mesane Alexander
İskoç bilim insanı icat ederek
yaptığı deneyler
keşfederek Pankreas
Henry Breadly,
kullanarak yaptığı
Rus kozmonot aracıyla birlikte genetik 20158 ay sonra Dünya’dan 54
veDil
olmasıyla da bilinen edecek etkileşime sokarak İnce bağırsak Vostok 1 adlı uzay dakikalık edilebiliyor. kara deliğin

SİNDİRİM SİSTEM
açmış oldu. bakır odaklı deneyleriyle Apandis radyoaktiviteyi
Safra hem de krom seviyeleri ikisinden de ayırt uzaklıkta bulunan
bilinen
ve saate
ziyaret
tekrar Dünya’yı son 1986’da üretmeyi başardı. metalleri belli
diziler halinde Graham Bell, telefonutarihinin en isimlendirdi ve
hem kimya
kesesi
ödülü alarak deneyler sonucundaetti.
paslanmaz 108
gerçekleştirdiği birlikte uzaya 1982 Gırtlak için
Yemek borusu
Başlamasından Dil kemiği
çıkarıldığı fotoğrafı, etrafı
Tiroid
parlayan ışıkla
kıkırdağı
olan Halley, en bir araya getirdiğinde
kimyasal telekomünikasyon birine imza fizik alanında Nobel çeliği icat
Kalın bağırsak 1943 Mide Dalak uçuşu ile Böbrekler
Dijital verileri depolamak Plüton’un gezegenliktenile birlikte bir küreyi andırıyor.

İ
düşen Pankreasalan ilk insan yörünge kaplı karanlık
enerjisine Oniki parmak önemli buluşlarından olmayı başardı. disk formatı görevi
gölgesi gözlemlenmişti.
1690 enerjinin elektrik keşfetti.
Karaciğer
bağırsağı attı. iki alanda Nobel geçti.
olarak tarihe İsviçreli kimyager
Albert çıkan ilk insan kullanılan bir optik piyasaya
disk
New Horizons ilk defa ulaştı.
insanlık Plüton’a Tiroid kıkırdağı
Apandis 1922
halüsinojenik
sayesinde olunduğunu kâşifi olarak
Düdüklü tencereninbilim insanı
dönüşebileceğini Mesane Hofmann, LSD’ninkeşfetti. olan kompakt
İnce bağırsak 1995
günün hangi diliminde
gösteren gnomon
icat edildi. da bilinen Fransız
Pankreas
1851 Kalın bağırsak Kanadalı özelliklerini Böbrekler sürüldü.
yer çekimi
Yemek borusu
buhar
Denis Papin, pistonluetti. Alman fizyolog
Hermann von
bilim insanı Safra kesesi Yıldızların gezegenin yola
makinesini icat içerisini ve göz
Kolon etkisiyle yalpalamasından
Helmholtz gözün Frederick İnce bağırsak Mide bir gözlem
Oniki parmak bağırsağı
amacıyla Apandis Mesane çıkarak yapılan
damarlarını incelemek icat etti.
kullanılan oftalmoskopu
Banting,
çığır açan ve DalakKaraciğer neticesinde Michel
Mayor
tarafından, Yemek borusu
Pankreas diyabet tedavisinde
kendisine Nobel
ve Didier Queloz gezegen
İnce bağırsak 51 Pegasi adındaki ilk Güneş
Enine kolon Safra
daha sonraları
bir keşifle insülini kesesi
Mesane

En mükemmel makine
Kolon ödülü getirecek gözlemledi.
Karaciğer
keşfedilerek tarihteki
keşfi yapıldı.
buldu ve etkilerini Oniki parmak bağırsağı Sistemi dışı gezegen
2010 Mide 2020 en hızlı
MÖ 170 Dalak gen haritası
bağlı olan
Günümüzde İzmir’e kurulmuş Apandis 1887 1902 1925 Kalın bağırsakPankreas 1982
Karaciğer 1996
Neandertallerin Google,Beyin
Dünya’nın
10 bin
Mide
Bergama ilçesinde çift taraflı
1800 İnceHeinrich
bağırsakRudolf Hertz, James Avusturyalı Karl
Landsteiner, kan Logie Baird, 20. 1962 uydusu 15 yaşındaki lise öğrencisi Rich
ve “truva atı”
Oniki parmak
Keith Campbellbağırsağı
tamamlandı.
Safra kesesi 2016 tarafından biryılda
süperbilgisayarının

MÖ 3300 antik kent Pergamon’da,

ve katlanabilmesi 1705 William Nicholson
ve Anthony
Clerk Maxwell
tarafından naklinde çığır
açacak buluşuyla İskoç mucit John icatlarından
1944
Enine kolon
Kolon İlk kıtalararası
haberleşme Skrenta, “solucan” Ian Wilmut ve
türünden biri olan, tarafındanPankreas
klonlanan Dolly,
tarihte
gerçekleştirebileceği
dakikada
hesaplamayı, üç kuantum
verimliliğini artırmasıyla
kullanılabilmesi
sayesinde papirüse
Edmond Halley,
İngiliz gökbilimci alan Halley Carlisle, elektrik
üzerine yaptıkları konan
20 yıl önce ortaya teorisini insan kanının
A, B, AB ve 0 olarak yüzyılın en büyük işlevsel ilk
birine imza atarak
Rektum insanı Willem olan Amerikan
yapımı Telstar gibi birçok virüs
boot sektör virüsü bir yetişkin hücresinden
alınmış Google’ın DeepMind’ıadlı yapay
Mide tamamlayabilen
bir
Safra kesesi
Toprağın ilk gibi özellikleri
başta kendi adını
suyu oluştuğunu Hollandalı bilim Dünya Savaşı
fırlatılarak Oniki parmak Dalak geliştirilen AlphaGo duyurdu.
DNAKolon
devrim yapan göre daha kullanışlı
olan
deneylerin neticesinde dalga dört farklı gruptangrupların televizyonu tasarladı. uydusu, yörüngeye ilk günümüzde
bağırsağı
virüsü icat etti. ile klonlanmış
ilk memeli Go oyununun bilgisayar geliştirdiğini
ilkel tarımcılıkta
Hipotalamus olmak üzere Apandiselektromanyetik
pulluklar ortaya
çıkmaya başladı. parşömen icat
edildi.
1482
kuyruklu yıldızı
gökyüzümüzde
periyodik olarak yıldızların var
hidrojen ve oksijene
ayıran,
“elektroliz” olarak 1853
Amerikan İç
sonucunda
kanıtlayan deneyleri üretmeyi keşfetti ve bu
açıkladı.
Johan Kolff, İkinci Kalın
Anüs
esnasında böbrek
yetmezliğibağırsak
İnce bağırsak
televizyon görüntülerinin
defa okyanus
ötesine iletimi
olarak bilinen
Pankreas hayvan oldu.
zeka programı, Lee Sedol’le
dünya şampiyonu dördünden Dalak
daha sonraları Alexander Wood,
yöntemi keşfetti. ilk radyo dalgalarını etkileşimlerini araştırmaları
1983 işletim Enine kolon oynadığı Safra
beş maçın kesesi Gırtlak
Hipofiz bezi 40 Leonardo da Vinci,
insan
yansıması
beliren kuyruklu
olduğunu keşfetti.
adlandırılacak özellikle morfin
Savaşı esnasındaiçin kullanılan
başardı. üzerine yürüttüğü
neticesinde tarihteki
ilk diyaliz
Rektum
gerçekleştirildi.
Kolon İnce bağırsak galip ayrılmayı
başardı.
Enine kolon
vücudunun evrenin olduğu
Tarihteki ilk
Dış şah damarı enjeksiyonları makinesini icat
etti. Kendi özelleştirilmiş yanı sıra
1997
Yemek borusuve Sergey Brin, Dalak Burun
Hipotalamus buhar makinesi
olarak bilinen
ve
olan bir mikrokozmos dair kanıtlar
yönündeki inanışına VitruviusTiroid 1715 1804
Nicholas- şırıngasını
altı enjeksiyon
tarihteki ilk deri icat etti.
ApandisAnüs 1967
sistemi bulunmasının arayüzü
tarihte grafik kullanıcı Larry Page Kalın bağırsak
içinde bezi İç şah damarı
İsviçreli bilim insanı İnce bilgisayar olan
bağırsak Apandis adlı arama motorlarının Kalın bağırsak
Hipofiz bezi
merkezindeki aramak üzere,
Adamı’nın da yer
alacağı ünlü not Botanik alanındaki
tanınan Thomas Theodore de Saussure,
ilk Güney Afrikalı
kalp cerrahı
tarihteki
Christian Barnard,başarılı kalp
sunan ilk kişisel
Lisa’nın hemen
ardından Apple,
BackRub
ismini Google
olarak değiştirdi. 2011 ile 600 ışık Enine kolon Dudaklar
küre şeklindeki
su kabının defterlerini yazmaya
başladı. çalışmalarıyla olan
türüSubklavyen defa Steven Hales
tarafından
su ve İç şah damarı Burun boşluğu
insandan insana
ilk Macintosh’u pazara Karaciğer
sürdü.
Kepler uzay teleskobu
yer alanRektum
Kepler-22b Kalp Rektum
Timüs beziFairchild, iki karanfil damar
Dış
ortaya atılan, bitkilerin Kafatası Apandis yılı uzaklıkta keşfedilerek ilk
DOLAŞIM SİSTEM
ısıtılmasıyla yaban karanfili
ile hüsnüyusuf şah güneş
damarı ışığı
Boyun omurları naklini gerçekleştirdi.
1997 Kalın bağırsak Sert damak
Karaciğer enerji üreten
dönerek kinetik türbini olan 1604 suni çaprazlama
arasındaTiroid Üst
karbondioksiti
ilk ana toplardamar
Hipotalamus
tepkimeye sokarak Dış şah damarı
1903olarak
Hipotalamus
1925 fizikçi
Gözyuvası Mide Deep Blue’nun
adlı bir gezegen gezegen adayı
“yaşanabilir” dış oldu.Anüs Akciğerler2020 Anüs Genioglossus kası
yaparak tarihte bezi İç şah Çene kemiği
yardımıyla

İ
Bir önceki sene
MÖ 3200
bilinen
büyüdüğünedamarı
astronom dair hipotezi geliştirilmesinin
bir radyal buhar İlk olarak Alman tarafından Subklavyen damar da geliştirilen bulunmuş Rektum Covid aşısının ayında farklı
Oniki parmak
İnsanlık tarihindeki
ilk yazı aeolipile, İskenderiyeli
Heron
Johannes Kepler Kepler
başardı
melez bitkiyi üretmeyiortaya
yüzyılda Akciğer arter
Hipofiz
doğrulayan deneyler
yaparak
bezi
ilk 1888 İç şah damarı
Göğüs
“Wright kemiği
Kardeşler”
Wright ve
Hipofiz
sapı boşluğu
Burun
Wilbur beziAvusturya-Macaristanlıelektrik Çene1964 Safra kesesi
yenilmesinin ardından Deep Blue
ve resmi adı hala ismiyle de
ardından Aralık aşılama Dil
İSKELET SİSTEM
tarafından geliştirildi. keşfedilen ve ve sonraki Subklavyen bilinen Orville Julius Edgar Lilienfeld, veya neyin neden
2016tarihinin ülkelerde Covid Gırtlak
bağırsağı
olan çivi yazısı,
Sümerler Timüs bezi fotosentez mekanizmasının
damar Pulmoner Hipotalamus
insanı Nicola çalışan bir Evrende kütleye Dış şah damarı
Kafatası Blue”
2012yaşamın Dil kemiği
1946WillardKöprücük
da bilinen, evrim teorisinin damar Wright, benzinle yükseltmek olsa da “Deeper Anüsen başlandı.
türü
Süpernovası olarakgökyüzünde Mide çıkacak detaylı anlatımını
gerçekleştirdi. Sırp kökenli bilim Göğüs Boyunuçuşu Dış sinyallerini
şah damarı kullanılan yarı kemiği anlamaya yönelik bilgisayarı,
Dalak
kampanyalarına
tarafından geliştirilerek Tiroidolduğunu IBM’in satranç
İ
parlaklığı nedeniyle
Böbreküstü Kefalik toplardamar
temellerini attı.
Üst ana toplardamar
akım elektrik
Tesla, alternatif patentiniDış şah bezi
Hipofiz araçla tarihteki
damarı
ilk insanlı
kemiği omurları
değiştirmek için tarihteki ilk FrankOmuz bezi Gözyuvası
neticesinde İç Peter
şah damarı Pankreasanılan olan
NASA’nın Mars’a yapması
Fizik ve kozmoloji taşlarından
Böbrek
kullanılmaya başladı.Karaciğer 64 çıplak
tam 18 ay boyunca kalan bezi Brakiyal
aldı. Tiroid bezi başardı. İç iletken
gerçekleştirmeyi bir cihaz olarak
şah etkili Amerikalı kimyager 15 yıl sonra kemiği Çene
varsayımları anılan ve dönemin son şampiyonu önemli kilometre
Alt ana toplardamar 1859 kaynağı sisteminin
arter damarı transistörü geliştirerek Higgs, kendi adıyla kemiği Garry
ünlü satranç ustası başardı. İç şahvarlığına
dair analizlerBurun bilim insanları,
Oniki parmak gün süren ve
Beton, tam dokuzyok eden Büyük gözle görülebilir
halde
1805 Subklavyen Omurga
damar Göğüs kemiği alan Libby, kendisine Dış şah
keşfinde Timüs
damarı
da
Parçacığı” olarakSubklavyen
Kaburga
bilinen
şah Çene
damarı Curiosity aracı,boşluğu birinde LIGO’daki doğrulayacak Tiroid kıkırdağı
damarı damar Burun boşluğu Kasparov’u
yenmeyi için gönderdiği
patlaması AkciğerFriedrich Sertürner, Amerikalı girişimci Edwin Drake sapı patentini aldı. Nobel ödülü getirecek bezi
“Tanrı
İçvarlığını öne bir iniş Einstein’ın teorisini
iki kara deliğin Böbrekler
Kafatası
büyük bir süpernova Bazilik damar Alman eczacı arter izole
başarılı
bağırsağı şehrin
üçte ikisini 15 varil petron Pulmoner damar Timüs Subklavyen Tiroid bezi jeoloji, jeofizik gibi Higgs bozonunun
sürdü. Üst ana toplardamar1983 Kalın bağırsak Dış şah damarıKızıl Gezegen’e Boyun omurları Gözyuvası
Roma Yangını’nı
takiben Roma
emriyle
takımyıldızında
gerçekleşti. Yılan patlama,
Mide morfini ham afyondan
Kefalik
tarafından günde sahip olan, Önkol damarı Kalça kemiği 1904
bezi Karaciğer
önce Göğüs
iki kilometrekemiği
damar arkeoloji, İç şah
bir radyoaktifdamarı
alanlarda kullanılanyöntemi olan
Kol kemiği Köprücük kemiği Boyun tarihte
omurları
gerçekleştirdi.
bir keşifle,Kafatası
çarpışmasının
ardından oluşan
Gözyuvası bin Çene kemiği
Böbrek İmparatoru Neron’nun gerçekleşen içerisinde Böbreküstü Böbrek damarı bulgularını
toplardamar
etmeyi başararak çıkarma kapasitesinekuyusu kuruldu. Yaklaşık 10 yıl Oniki Üst ana toplardamar Subklavyen damar Omuz Dış şah damarı “Sanal gerçeklik” terimi İç şah damarı1998 Subklavyen Burun boşluğu damar Göğüs kemiğivesapı çekirdeğinden
eteklerinde Samanyolu Galaksisi bezi modern tıpta
Karaciğer tarihin ilk petrol Sakrum parmak Timüskarbon tarihleme kemiği Jaron Lanier bir atomun
bir boyuta sahip Çene
Esquiline Tepesi tarafından
Romalı mühendisler Altın Ev’in gerçekleşen gözlemlenebilmiş
paylaştı
Alt ve morfinin
anaOniki imkân sağladı.
toplardamar Ulnar arterBrakiyal arter
Kuyruk sokumu başaran
sinyaller
mesafeye kablosuzbağırsağı
Omurga
Guglielmo
bezi
karbon-14 yöntemini
geliştirdi.
1969Akciğer
Subklavyen Ay
damar
arter ilk defa programcı
Göğüs Apandis
kullanıldı. Amerikalı bilim
Dış şah damarı
James
insanı Pulmoner
Boyun kökomurları damar
Çene
kat daha küçük kemiği İnce bağırsak
dalgasından
Kafatası
Gözyuvası Köprücük kemiği
kullanımına Üst ana Kol kemiği birlikte tarafından kemiği embriyonik Göğüs kemiğiolan bir kütle çekim Çene
Bazilik damarparmak
patlaması
İllik arterKaraciğer göndermeyi Atlantik Akciğer Mide Apollo 11 göreviyleKaburga
Kefalik sapıThomson, insan
yapımına başlanan
inşaatında kullanıldı.
son süpernova
olmasıyla da biliniyor.
İllik arter Marconi, bu defaBöbrek arter Böbreküstü toplardamar
Radiusbezi ilk defa insanlı
Pulmoner
uçuştoplardamar
Subklavyenhücrelerini izole edip çoğaltmayı kaynaklanan sinyali
yakalamayı Çene kemiği Omuz kemiği Yemek borusu
1709
Femoral bağırsağı Oniki
Önkolparmak İskiyum
Okyanusu’nun Kalça
diğer kıyısına
kemiği kemiği
yüzeyine
yapılmasınınKol
Alt damar
kemiği
ardından Neil
ana damar başardı. Göğüs Brakiyal
kemiğiarter sapı Omurga Köprücük başararak bu dalgalarınkanıtı Çene
Gabriel damar Femoral damarı Mide aktarımı Akciğer
Carpus toplardamar Göğüs kemiği 2021
Testisler Alman fizikçi Daniel BöbrekBöbrek
damarı 1891arterbağırsağı
Böbreküstü başarılı bir şekilde sinyal
Sakrum
Kefalik toplardamar
Metakarpal
arterkemiği
Armstrong, milyonlarca
kişinin
Bazilik damar
canlı takip ettiği,
kemiğiPulmoner damar
Kalça kemiği Omuz elde
doğruluğuna dairetti.
kemiği
ilk direkt
Köprücük kemiği
Mesane en kapsamlı üç
Kaburga
arterbezi
von sağladı. Mide Göğüs
Fahrenheit, sıcaklık
değişimlerini
Büyük safen
Heinrich
Alman anatomist Böbrek Ulnar Femur Alt Kefalik toplardamar kemik en Brakiyal arter kemiği
Önkol damarı İnsan beyninin oluşturuldu. Kol kemiği
MÖ 2300 ana Böbreküstü televizyonlardan Omurga Omuz
ölçmek amacıyla
sıvı olarak ilk damarı Waldeyer sinir hücreleri için Kuyruk sokumu toplardamar 1928 Fleming, bezi Proksimal tarihteki önemli anlarından
Böbrek
Kol kemiği damarı Brakiyal arter Sakrum Kaburga
kemiği
boyutlu haritası
silah ve icat ettiği İllik arter kullanan ilk kişi
İllik arter Alt falanks
ana toplardamar ayak basan ilk
insan OmurgaUlnar arter
Yumuşaklığı nedeniyle
kullanılması zor
önce alkol kullanarak sonraları
termometreyi,Küçükşekliyle
daha Femoral damar
safen damarı
“nöron” kelimesini
Ön tibial arteroldu. İskiyum Bazilikİskoç damar biyolog Alexander
en önemli Bazilik damar
birinde Ay’a
Radius oldu.kemiği
Önkol İllikdamarı Kalça kemiği Kuyruk sokumu Kol kemiği Kaburga Kol kemiği
alet yapımında
Testisler
olduğu için, yalnızca
dekoratif
günümüzde kullanıldığı çevirdi.
Femoral Diz arter kapağı Böbrek damarı tıp tarihindeki tesadüf
buluşlardan birine tarihteki Böbrek
Distal falanksCarpus arter
kemiği
Femoral Sakrum
Önkol damarı Kalça kemiği İllik arter
2012 İskiyum 1 uzay
Kol kemiği Radius kemiği Karaciğer
yapısına
1820 Metakarpal damar Femoral arter
eşyaların ve süslerin
katılan saf bakırın
yerine bronz
civa bazlı termometreye Büyük safen damarı
fizikçi André Marie 1861
Testisler
Femur sonucunda imza
atarak
ilk antibiyotik olan
penisilini 1953 bir uçakdamarıPubis Proksimal
Ulnarkemik
Büyük
arter Kuyruk1985 Antarktika Ulnar arter
Sakrum NASA’ya ait Voyager
seyahatinin
sondası, 35 yıllık Sistemi Kol kemiği
Carpus kemiği
Metakarpal kemik
yaygınlaşmaya
başladı.
1733Hales, yerde
Ön tibial Fransız
damarAmpère, elektrikli telgrafın önünü bir Arka tibial arterÖn İllik arter Küçükken babasını
İllikveren
arter falanks
İllik safen
arter damarı İngiliz bilim sokumu
insanları,
İllik arter
Kuyruk sokumu Femur
Güneş Kol kemiği
kullanımı
280 iki boyutlu Fizyolog Stephen arterine ve Küçük açacaksafen
manyetizmanın Anders Jonas
Angström,
Güneş’te tibial Lateral
arter malleol Femoral damar
keşfetti.
kazasına kurban Warren,
Femoral
David Femoral
İskiyum
üzerinde bir ozon deliği
küresel
gazları veFemoral 1998 İskiyum
ardından
dışına çıkarak
Ön tibial arter sınırlarınınuzaya ulaşan insan Carpus kemiği
Radius Radius kemiği Proksimal falanks
Oniki parmak bağırsağı Mide
damarı spektroskop yardımıyla damar

ENDO Üç boyutlu bir

kürenin
yatan bir atın femoral
buluşuyla
Testisler olduğuna dair Testisler Diz kapağı Avustralyalı mucit
kaydeden kara
Distal Küçük
falanks arter
safen damarı keşfederek sera tartışmaları arter
Uluslararası Uzay
İstasyonu yıldızlararası kemiği Carpus kemiği

KRİN
yansıtılması yaklaşık elektrik akımlarından hidrojenin var uçuş verilerini Büyük Fubila ısınma konusundaki Diz
yapımı ilk cihaz oldu.
kapağı Metakarpal kemik Distal falanks
bir düzlem üzerine Güneş ve Metakarpal kemik
SİSTEM
ve mıktanıs sunmayı oturtuldu.
sonrasında şahdamarına bir tüp
MÖ 2000 kaynaklandığını ilk doğrudan kanıtları Medial malleol Büyük safen damarı kutuyu icat etti. safen damarı Pubis Femur ateşledi. yörüngeye Femur 2017adlandırılan Pubis Pankreas
SİNİR
prensibiyle çalışan, 3 metre uzunluğundaki olmadan da manyetik koydu.
alan Kaval kemiği Proksimal falanks
1971 Proksimal
SİSTEM
şekilde kan başardı.
hız ve gezegenlerin gökyüzündeki yerleştirerek invaziv başararak Ön tibial damarortaya Arka tibial Topuk arter kemiği Ön tibial damar Arka tibial arter falanks olarak Safra kesesi
Savaş arabalarının Ön tibial arter 2012
İ DOLAŞ
göre açısal Zelandiya kıtası
önemli bir yaratılabileceğini Küçük safen damarı Ön Faggin, Ted Hoff ve
yüksekliklerine basıncını ölçmeyiimza attı. Lateral malleol Küçük safen damarı Proksimal Federico tibial arter Lateral malleol ve dünyanın sekizinci Distal falanks Kolon
KASIM
hareketliliğinde imkân
1616 alanındaki 1891Mark Eugene falanks Diz kapağı

SİSTEM ENDOKRİN SİSTEM

açan telli ilk tek çipli Elon Musk’ın SpaceX’i, bir Distal falanks

ENDOKRİN SİSTEM
gelişmeye yol uzaklıklarının ölçülmesine tarihte bir ilke Stan Mazor, dünyanın
bir hesaplama Orta falanks Diz kapağı

İ İ
edilerek Intel 4004’ü tanıttı. Uzay İstasyonu’na Fubila Dalak
tekerlekler icat veren astronomik Hollandalı doktor mikroişlemcisi Fubila Pubis
SİSTEM 1905
zaman geometri UluslararasıMedial ilk özel şirket
Astronomi ve insanı olarak da uzay aracı yollayan malleol
yerini Medial
monoblok tekerleklerinçıkan cihazı olan usturlaplar, başlandı. modern bilimin Dubois, Cava malleol 1931 Distal
Ön tibial falanks Kaval kemiği
damar Arka tibial arter Pubis Kaval kemiği

İNSAN
ölçümünde kullanılmaya
gözlemleriyle Erectus’un keşfine tarihin belki de Arka tibial arter oldu.
Topuk Ön tibial damar
Topuk
DOLAŞIM SİSTEM
aldı. Mısır’da ortaya savaş İtalyan astronom Lateral malleol
temellerini atan Beyin falanks İnce bağırsak
bilinen Homo Albert Einstein, ve formülüne insanı ve rahip kemiği

İSKELETİ 2021Proksimal
Belçikalı bilim

DOLAŞ
kuyruksuz

ENDOK en önemli buluş kemiği Enine kolon

Brakiyal pleksus bu icatla birlikte atlar,
Galileo, Kopernik
tarafından imza atarak insanların Einstein’ın Proksimal falanks Lateral malleol
IMKRİN RİN SİSTEM
defa koşum evrimleştiğini ve kütlenin Georges Lemaitre, Fubila bir
güçlüOrta

SİSTEM İ 2012 ortaya

arabaları için ilk Güneş merkezli
Beyincik
458 ve imza atarak enerji kuramından yola Mikrobiyal yaşamın bir keşif falanks

ENDO 1986 bilim

ortaya konmuş maymunlardan fosil halkasını keşfetti Medial malleol
genel görelilik Orta falanks Kaval kemiği

İ
kullanılmaya Distal falanks
dair destekleyici kanıtlayacak kayıp
Kaslı sinir hayvanı olarak
1825 birbirine dönüşebildiğini oluşumuna Fubila göstergesi olabilecek uydusu

İNSAN İSKELETİ
evren modeline
Omurilik
SİSTEM
Ön kasbuldu. çarpı ışık hızının çıkarak evrenin gören teori Tarihin en büyük Challenger Peter Higgs tarafındanyaklaşık
Sanskrit dilinde yazılan Beyin Topuk kemiği
DOLAŞIM SİSTEM
başladı. söylemleri ve enerjinin, kütle Distal falanks Medial
çalışmaları ve malleol neticesinde, Satürn’ünmiktarda Apandis
Brakiyal gösteren dair en çok kabul teorisinin atılmasının üzerinden CERN’de Kaval kemiği Proksimal falanks Kalın bağırsak
İNSAN
temel birinde,
karesinepleksus
Kilisesi denk olduğunu
Elektromanyetizmanın Enceladus’ta önemliduyuruldu.
Jainizm inancından adlı nedeniyle Katolik Beyin 1736 olan Hans Christian olan Büyük Patlama koydu. Beyincik trajedilerinden
fırlatılışından 73 2003 sonra

İSKELE
Radyal sinir Brakiyal Kaburgalar Elmacık kası mc2 formülünü Topuk 50 yıl geçtikten var olduğuna Orta falanks

DOLAŞ İ
alan Lokavibhaga tarafından yargılandı. öncülerinden Kaslı sinirE = buldu. temellerini ortaya
uzay mekiği,
kemiği metana rastlandığı

SOLUN Tİ İ İ 1976 uçağı saniye sonra

pleksus amalgam infilak etti. 7 kişiden Projesi ile insan Proksimal falanks
IMSİSTEM
Bozonu’nun
MÖ 530 Deltoid
eserde, sıfır konseptinin kolaylıkla
Enlemikası Ørsted, potasyum Sternokleidomas Omurilik İnsan Genom Ön kas Higgs Distal falanks
UM SİSTEM
elde edildi.
Beyincik toid kas1893
klorürü geni
arası sinir Rektum
İNSAN İSKELETİ
tamamının dair ilk gözlemler
Subkostal sinir kullanımda
anlaşıldığının ve niteliğinde ile birlikte alüminyum Beyin oluşan mürettebatın DNA’sındaki 20.000-25.000 Orta falanks
Kaslı sinir 1900 yılında hesaplayabilmelerine
tam olarak alüminyumu izole Brakiyal pleksus Radyal sinir uranyumu nötron Dünyanın ilk süpersonik kaza, NASA’nın baz çiftlerinin
Omurilik Büyük indirgeyerek saf ilk kişi oldu. oluşturan kimyasalElmacık kası
1906Lewis Nixon, 1938
İlk olarak MÖ olduğunun kanıtı verildi. pektoralis
rağmen boylamı İtalyan mucitÖn Kaburgalar Londra’dan Bahreyn’e hayatını kaybettiği iki yıllığına
konduğunu öne Lomber kas Fritz Strassmann, Distal falanks
hesaplayamadıklarıtürlükası
için Otto Hahn ve
Beyincik baryum Concorde,
Deltoid sırası belirlendi.
Babilon’da ortayaolsa da İyonya’lı ifadelere yer etmeyi başaran Guglielmo Marconi, Rio’ya doğru Hipotalamus
uzay programını Sternokleidomastoi

İNSAN İSKELETİ
Alman kimyagerlertuttuktan sonra yaptıkları gözlemlerde arası kası
Medyan sinir Radyal süren kaynaklar
sinir atfedilen pleksus Kaburgalar Korakobrakial bir
deniz kazalarını kas bu Kaslıyaklaşık
sinir 2 kilometre
Elmacık ötedeki
Beyin
kası
Subkostal sinir
Amerikan mühendisetme amacıyla Omurilik Lisesinir
daha sonraları nükleer
Meitner ve Paris’ten
Büyük üzere ilk ticari
uçuşlarını durdurmasına
neden oldu.
Ön kas
d kas Anüs
düşünür Pisagor’a Pisagor Brakiyal pleksus 1833
denizcilerin, bir mesafeyeBurun
kablosuz
boşluğu bombardımanına Bu deneyin önemi Lomber olmak pektoralis kası

VÜCUDUMUZ
ünlü Pazı kası içinDeltoid
engelleyemeyen Sternokleidomas buzdağlarını tespit atomları gözlemledi. gerçekleşen durumun gerçekleştirdi. Hipofiz bezi Elmacık
sorunu çözmek 20 bin sterlinlikkası Beyincik
anılan bir yöntem ilk
İliohipogastrik Subkostal ve onun adıyla kondu. Sakral arası sinir Tarihin en büyük olarak sinyaller göndermeyi
Radyal sinir toid kasMedyan çıktığı araştırmalarında,icat
yolasinir ve Otto Robert
Frisch’in deneyde
Kaburgalar ortaya çıktı. pleksus Korakobrakial kas kası
sinir Teoremi sinir ortaya pleksus geliştirecek
Lomber ödeme yapılacağına
kişiye Kaslı sinir
Büyük
dair birpektoralismatematikçilerinden
kası
biri
Alman Carl Friedrich
1865 bir iletişimdorsi
Latissimus
Subkostal
başararak kablosuz telgraf
kası teknolojisini Omurilik
Burun deliği sonar tipi
İliohipogastrik sinir
dinleme
etti.
cihazını
fisyon olduğunu duyurmasıyla
arası sinir Deltoid kası
Sakral
Pazı kasıÖn kas Sternokleidomastoi
d kas
Burun boşluğu Dış şah damarı
Femur1620
ardından kabul edilen Weber ile birlikte Hızlı ve sürdürülebilirSerratus sinir etti. Büyük pektoralis Latissimus dorsi
Ulnar sinir Medyan sinir siniri ve mucit pleksusİngilizduyuru yapmalarının Korakobrakial
RadyalHarrison, kasWilhelm
telgraf
sağlayan ilk trans-Atlantiksüreci ön kası icatKaburgalar Lomber pleksus kası Elmacık kası kası Burun deliği Tiroid bezi İç şah damarı
sinir Gauss,
MÖ 450önemli saat ustası John yürüttüğü Burun Deltoid
Hollandalı mühendis manyetizma üzerine ilk telgrafı Korakobrakial
ve Orta
ilk gezilebilir Pazısonucu
yıla yakın uğraşları kası kablosunun döşenme Medyan sinir
Dış eğik kas Ulnar sinir boşluğu kası pleksus Femur Sternokleidomas
kas Serratus
Burun boşluğu ön kası
İliohipogastrik Atinalı Anaksagoras, ışığının
Cornelis Drebbel, geliştirdiSakral kırk gluteus
pirinç ve demirkası
Subkostal
kullanarak çalışmalar sonucunda tamamlandı. arası sinir
Gırtlak Pazı kası siniri Yutak toid kas Subklavyen damar İç şah damarı Burun boşluğu
bir keşifle sinir
Ay’ın kendi Kasıkprototipini
denizaltı sinir dört metrelik Pektin kasıdeniz saatinin ilk sinir
icat etti. Latissimus dorsi
İliohipogastrik Burun deliği Büyük pektoralis Sakral Orta gluteus kası Dış eğik kas Timüs bezi Kafatası
Ortak peroneal olmadığını ve
Güneş’ten aldığı 793kullanılmaya Thames Nehri’nde pleksus
bir deneme
üreteceği
prototipini geliştirdi.
Rektus abdominis
kası
kası
sinirLomber kası pleksus Kasık sinir Pektin kası Latissimus dorsi
kası Burun
Rektusdeliği
Gırtlak Yutak
Dış şah damarı Boyun omurları Gözyuvası
sinirsinir ışığı yansıttığı için parlak
İlk olarak Çin’de Bağdat’ta seri bir derinlikte başarılı
Femur siniri Medyan sinir İliopsoas Serratus ön kası Ortak peronealKorakobrakial
pleksus Karaciğer Serratus ön kası abdominis kası Üst ana toplardamar
Ulnar bularak Ay Siyatik siniri dalışı yaptı. kası
Ulnar sinir sinir kas Femur siniri Burun İliopsoas Çene kemiği
göründüğünü
önemli bir
başlanan kâğıdın,başlandı. Rektus femoris Orta Addüktör longus Pazı kası Siyatik siniri Rektus femoris Oniki boşluğu Addüktör longus kası Subklavyen damar Göğüs kemiği sapı
tutulmasına çok oldu.
üretimine kasıgluteus kası
İliohipogastrik kası Dış eğikSakral kas Gırtlak Orta gluteus kası Latissimus Yutak kası parmak Dış eğik kas Gırtlak kası Akciğer arter Yutak Çene
Derin peroneal
sinir
açıklama getirmiş
Safen siniri Kasık sinir İliotibial bantPektin kası kası sinir Gracilis kası
Rektus
Sartorius pleksus Derin peroneal
sinir
Kasık sinir Pektin kası
Safen
Soluk siniri
İliotibial
dorsibant kasıkası Burun bağırsağı
deliği
Rektus abdominis Gracilis
Sartorius kası Soluk borusu
Pulmoner damar Köprücük kemiği
Ortak peroneal sinir Ortak abdominis
peroneal
kası sinir kası borusu Serratus kası kası Mide Kefalik toplardamar Göğüs kemiği
Yüzeysel peroneal Ulnar sinir Vastus lateralis kasıİliopsoas Femur
Sağ kası siniri Yüzeysel Siyatik siniri ön kası BöbrekAddüktör İliopsoas kası Vastus lateralis Sağ ana Böbreküstü bezi Omuz kemiği
sinir Siyatik siniri Rektus femoris kası Addüktör longusana bronş peroneal sinir Rektus femoris kası
Gastroknemius longus kası kası bronş
Alt ana toplardamar Brakiyal arter Omurga
Gastroknemius Vastus medialis Derin peroneal kası Orta gluteus kası İliotibial Dış eğik kas kası Gracilis
Vastus medialis
kası Kaburga
Derin peroneal kası bant
İliotibial kası Gracilis Kasık sinir
sinir Pektin kası Safen siniri bant
Tibial kası
siniri Extensor digitorum Gırtlak Sartorius kası Yutak Bazilik
Solukdamar
borusu Sol ana bronş
sinir Tibial siniri Safen siniri Extensor digitorum kası Sartorius kası Sol anaRektus bronşSoluk abdominis borusukası longus kası kası Peroneus longus Önkol damarı Kalça kemiği Kol kemiği
Ortak peroneal
longus kası Peroneus longus Yüzeysel peroneal kası Vastus lateralis kası Sağ ana bronş kası Sağ akciğer
Böbrek damarı
Yüzeysel peroneal sinir Vastus
kası lateralisSağsinirakciğer Sağ ana Ekstansör hallucis
İliopsoas Tibialis ön kası Sakrum
Siyatik siniri
kası bronş Gastroknemius
Addüktör longus kası kası Vastus medialis Ulnar arter
SİNİR SİSTEMİ
sinir Ekstansör hallucis Rektus femoris kası kası kası
OCAK Gastroknemius
kası Tibialis Vastus
ön kasımedialis Tibial siniri kası Sol akciğer Kuyruk sokumu Kol kemiği
Extensor digitorum İllikSolarter
ana bronş

SİNİR Derin peroneal kası Safenkası İliotibial bant kası İllik arter
ŞUBAT
longus kası Gracilis kası
SİSTEMİMART
Tibial siniri Sol akciğer Peroneus longus Sağ akciğer Radius kemiği
Extensor digitorum sinir siniri Sol ana
Sartoriusbronşkası kası Soluk borusu Femoral damar İskiyum
Femoral arter
KAS SİSTEMİ
longus kası Peroneus longus Ekstansör hallucis Carpus kemiği
SağTestisler
Sağ akciğer kası Tibialis ön kası
Vastus lateralis kası
SİNİR SİSTEMİ
Pz Pt Sa Ça Yüzeysel peroneal kası
NİSAN
Pe Cu Ct ana bronş Metakarpal kemik
ENDOKRİN
Sol

KAS SİSTEM
Pz Pt Sa Ça Ekstansör hallucis sinir Tibialis ön kası Büyük safen damarı
akciğer Femur
Gastroknemius
MAYIS
kası Vastus medialis Proksimal falanks
SOLUN
Pe Cu Ct

SİNİR SİSTEMİ İ HAZİRAN

kası Sol akciğerkası
UM SİSTEMİ
Pz Pt Sa Ça
Tibial siniri Extensor digitorum Sol ana bronş Ön tibial arter
KAS SİSTEMİ
Pe Cu Ct
Küçük safen damarı
SİSTEM
longus kası
TEMMU
SOLUN
Pz Pt Sa Ça Peroneus longus Distal falanks
Pe Cu Ct Sağ akciğer Diz kapağı
Z UM kası

SİSTEM
AĞUSTO
Pz Pt Sa Ça

KAS
Pe Cu Ct Ekstansör hallucis
SOLUNUM SİSTEM
Tibialis ön kası Pubis
SİSTEM Sİ
Pz Pt Sa Ça kası
SİNİR İ İ EYLÜL
Pe Cu Ct Ön tibial damar Arka tibial arter
SİSTEM
Sol akciğer
İ
Pz Pt Sa Ça

EKİM
Pe Cu Ct Lateral malleol

SOLUN ENDOKRİN
Pz Pt Sa Ça

UMSİSTEM KASIM
Pe Cu Ct

SİSTEM
Fubila
KAS SİSTEMARALIK
Pz Pt Sa Ça
Medial malleol

İ İ
Pe Cu Ct
Pz Pt Sa Ça Kaval kemiği
Pe Cu Ct
Topuk kemiği
DOLAŞIM SİSTEM Proksimal falanks
Pz Pt Sa Ça

SOLUNUM SİSTEM
Pe Cu Ct
Pz Pt Sa Ça Orta falanks
İ
Pe Cu Ct

İ
Distal falanks
Brakiyal pleksus
Kaslı sinir
Beyin
Beyincik
Omurilik
İNSAN İSKELETİ
Ön kas
Radyal sinir Kaburgalar Elmacık kası
arası sinir Deltoid kası Sternokleidoma
Subkostal sinir stoid kas
Lomber Büyük pektoralis
kası
Medyan sinir pleksus Korakobrakial kas
Pazı kası Burun boşluğu
İliohipogastrik sinir Sakral
pleksus Latissimus dorsi Burun deliği
kası
Femur siniri Serratus ön kası
Ulnar sinir
Orta gluteus kası Dış eğik kas
Kasık sinir Pektin kası Gırtlak Yutak
Ortak peroneal Rektus abdominis
sinir kası
Siyatik siniri İliopsoas
Rektus femoris kası Addüktör longus kası
kası
Derin peroneal Safen siniri İliotibial bant kası Gracilis
sinir Sartorius kası
kası Soluk borusu
Yüzeysel peroneal Vastus lateralis kası Sağ ana bronş
sinir Gastroknemius
kası Vastus medialis
Tibial siniri kası
Extensor digitorum Sol ana bronş
longus kası Peroneus longus Sağ akciğer
kası
Ekstansör hallucis Tibialis ön kası
kası
SİNİR SİSTEMİ Sol akciğer

KAS SİSTEMİ
SOLUNUM SİSTEM
İ
N E DE N BAZ I İ N SAN L AR H İ Ç H ASTA OL M UYO R ?

BEYNIMIZIN IÇINDEKI HAYALI

DÜNYALAR, GERÇEK ANILAR FİYATI:
12,50 TL

İLK KARA
NEDEN BAZI INSANLAR HIÇ KKTC
FİYATI:
HASTA OLMUYOR?
S İ ND İ R İ M S İ S T E Mİ M İ Z D EK İ BA KT E R İ LE R

16 TL

DELIKLER
9 772147 096000
ISSN 2147-0960

SINDIRIM SISTEMIMIZDEKI
BAKTERILER GÖZLEMLEDIĞIMIZ EVRENI
KALP YORULMAYA BAŞLADIĞINDA ONLAR ŞEKILLENDIRIYOR Ocak
BILIM NASIL YARDIMA KOŞUYOR? OLABILIR! 2022/01
Sayı: 117
 Ş A Hİ N E K Ş İ O Ğ L U

EDİTÖRÜN NOTU
sahin@doganburda.com
@SahinEksioglu

DERGİLERDE BU AY Umutla dolu

yeni bir yıl
Dünya savaşlarını hariç tutarsak son 2 yılın küresel ölçekte modern
zamanların gördüğü en “tuhaf ve vahşi” dönem olduğu konusunda çoğu
kişi hemfikir. Öte yandan COVID-19 felaketi, bilim ve teknolojinin bu ka-
dar gelişmiş olduğu bir dönemde değil de örneğin 40 yıl önce yaşansay-
dı, vefat oranının çok daha yüksek olacağını tahmin etmek zor değil. Kü-
resel bir salgınla mücadele ederken 1 yılda aşı üretilebilmesi, 21. yüzyıl
biliminin zaferi olarak nitelendirilebilir. Bu bir yana, aşı sayesinde büyük
Tanımlanamayan uçan destek gören mRNA platformu ile kanser tedavisi konusunda önümüz-
cisimlere dair bilimsel deki 5 yılda çok ciddi adımlar görebileceğiz ve ikinci en büyük ölüm se-
açıklamalar. bebi olan kanser, belki de böylece yavaş yavaş alt sıralara düşecek.
Umut denince benim aklıma çocuklar geliyor. Çünkü onlar geleceği,
yarınları temsil ediyor. 2022’yi bizim için özel kılan ve umutla dolu bir
yıl hale getiren şeyse çocuklarımız için hazırladığımız yeni dergimiz.
Popular Science Çocuk, 7-11 yaş arasını hedefleyen harika bir bilim der-
gisi. Bu dergi tahmin edebileceğinizi gibi bilimi çocukların anlayabilece-
ği bir dille anlatıyor ve sayfaları keyifli görsellerle hatta oyunlarla dolu. www.popsci.com.tr
Popular Science Çocuk dergisini farklı kılan, sadece bilgiyi değil bilgiye /PopularScienceTurkiye
ulaşma çabasını da keyifli hale getirmesi. Dahası sayfa sonlarındaki bö-
@PopSciT
lümlerde bu bilginin nasıl ve ne derece edinildiğini de okura sorgulat-
ması ve bunu yaparken bile didaktik olmamayı başarması. Keşke okulla- @popularscienceturkiye
rımızdaki müfredatı da bu hale getirebilseydik değil mi? PopularScienceTR

2022’nin başta ülkemiz olmak üzere tüm dünyaya sağlık, barış ve

esenlik getirmesi dileğiyle.

Kızıl gezegen hakkındaki

son gelişmeler.
MAGNET HEDİYELİ! EVDE YAPABILECEĞIN GÜNEŞ SISTEMI
DENEYLERI

EVDE YAPABILECEĞIN
KENDI GEZEGENINI
TASARLA

GÜNEŞ SISTEMI
GEZEGENLERIN
VAR?
NELERE IHTIYACIN

BOYUTLARINI
• Büyükçe bir kağıt parçası
boya
• Renkli kalemler veya pastel

ÖLÇEKLENDIR
DENEYLERI
• Bu dergi

ADIMLAR
VAR?
1. Kağıda büyükçe bir daire veya
elips
NELERE IHTIYACIN
tanesi ile temsil
çiz. Bu modelde Dünya bir bezelyeboyutları buna göre
2. Gezegenlerde bulunan yüzey ediliyor ve diğer gezegenlerinmalzemeleri
şekillerine, derginin sayfalarında ölçekli, dolayısı ile aşağıdaki

GÜNEŞ VE AY
göz at. toparlaman gerek:
3. Kendi gezegenini tasarla. • Merkür: Susam tanesi

TUTULMALARINI NELER ÖĞRENDIN?

gezegen
• Venüs: Bezelye tanesi
• Dünya: Bezelye tanesi

CANLANDIR
Güneş Sistemi’ndeki hiçbir • Mars: Karabiber tanesi
birbirine benzer değil. Günümüzde • Jüpiter: Elma
ayrıca ötegezegenler keşfediyoruz,
bunlar da başka yıldızların
etrafındaki • Satürn: Mandalina
VAR?
NELERE IHTIYACIN • Uranüs: Üzüm tanesi
senin
gezegenler. Evrende bir yerlerde
olması
boyutta bir tasarladığın gibi bir gezegen • Neptün: Üzüm tanesi
• Futbol topu veya benzer
top mümkün. • Plüton: Susam tanesi
boyutta bir top
• Tenis topu veya benzer
• Parlak bir ışık kaynağı ADIMLAR
ve tepsiye
1. Gerekli tüm malzemeleri topla
ADIMLAR yerleştir.
Ne kadar uzak
1. Daha büyük olan topu ışığa yaklaştır. Küçük topu 2. Hepsini doğru sıraya yerleştir.
çünkü bu model sadece
gölgede kalacak şekilde arkasına koy. olduklarını önemseme mesafelerini
ile ışıkarasına yerleştir ve gezegenlerin boyutunu gösteriyor,
2. Küçük topu, büyük topkalmasını sağla. değil.
büyük topun gölgede kıyasla boyutunu
3. Dünya’nın diğer gezegenlere
3. Hangi düzeneğin ne tür bir tutulma kıyasla.
oluşturduğunu tartış.
NELER ÖĞRENDIN?
NELER ÖĞRENDIN? Dünya, Merkür ve Mars gibi
gezegenlere kıyasla
Güneş Sistemi’nin
düşen ışığı başka bir büyük bir gezegen, ancak
Tutulmalar ,bir cismin üzerine çıkıyor. Topları Dünya’nın,
geneline göre küçük. Bu model gezegenlere kıyasla
cismin engellemesi ile ortaya Ay Dünya’nın Güneş’in ışığını paylaşan diğer
kullanarak Ay tutulmalarının, tutulmalarının, ne kadar büyük veya küçük
olduğu konusunda
gölgesinde kaldığında ve Güneş ortaya sana fikir verecek.

AY KRATERLERI
Dünya Ay’ın gölgesinde kaldığında
çıktığını gördün.

OLUŞTUR
VAR? DIKKATLI
NELERE IHTIYACIN OL!
ALDIĞIN BIR
SENIN MERKEZINDE YEROLUŞT
Taşları
şekilde çok sert bir
• Genişçe bir kap veya kâse atmama

UR
özen
• Bir küçük poşet kadar un
ya

GÜNEŞ SISTEMI MODELI

takdirde göster. Aksi
gözüne
veya kum veya
un kaça kum
• Farklı boyutlarda taşlar bilir

VAR?
ADIMLAR NELERE IHTIYACIN
veya • İnternet tarayıcı
1. Kabı dikkatli bir şekilde yarısına kadar un • Bir portakal veya elma • Websitesi: tinyurl.com/GS-
Model
bilgisayar (yoksa
kumla doldur. • Masaüstü veya dizüstü
hızlar ve açılarda akıllı telefon da kullanabilirsin)
2. Farklı boyutlardaki taşları, farklı
fırlatarak kraterler oluştur.
3. Farklı şekillerdeki ve ağırlıktaki,
farklı açıdan ADIMLAR 3. “Solar System Model Map’”yazan
kutuyu
farklı kraterler ve şekiller bağlan. “My Location”
çarpan taşların, nasıl 1. Bilgisayar kullanarak web sitesine çapının 10 işaretle ve açılan bölümden
Güneş’in
oluşturduğunu incele. 2. Bir ölçek belirle. Örneğin,
yani kabaca seçtiğimiz
butonuna tıkla.
her bir gezegenin
santimetre civarında bir ölçek 4. Yakınlaşıp uzaklaşarakgeçtiğini incele.
meyve (portakal) kadar olduğu
NELER ÖĞRENDIN? belirleyebilirsin.
yörüngesinin nereden
5. Her bir gezegenin konumunu
bir kenara not
uzay araçları turu için plan
et ve bir Güneş Sistemi
Modeli incelemek, bilim insanlarının farklı şekillerini
veya Apollo görevleri ile, kraterlerin yapmaya başla.
NELER ÖĞRENDIN?
öğrenmeni
ve boyutlarını nasıl anladıklarını boyut ve şekildeki
farklı
sağlayacak. Tüm kraterler, ele alıyoruz ancak kendi içinde
farklı açılarda küçücük bir mahallesi gibi sağlayacak.
uzay kayalarının, Ay yüzeyine bilgiler sunuyor. Güneş Sistemi’ni Samanyolu’nun gerçekten ne kadar büyük olduğunu anlamanı
ilgili
çarparak nasıl oluştuğu ile model,
kocaman bir yer. Bu online
95

94 94
OCAK

42 80
KAPAK KONULARI
40 VÜCUDUMUZ HAKKINDA HER ŞEY
42 NASIL ÖĞRENIYORUZ?
Bellek kaybı yaşayanlar, bellek
şampiyonları, fareler ve daha fazlası…

44 ANILARI NASIL HATIRLIYORUZ?

Bilim insanları beynimizin nasıl
hatırladığını çözmeye çalışıyor.

54 BAĞIŞIKLIĞIN DEVLERI
Neden bazı insanlar sürekli
hastalanırken, diğerleri sağlıklı kalıyor?

58 KALP TEKLEYINCE
86
Kalbi sorun çıkaran birini kurtarmak için
bilim, ne gibi yeni yöntemler sunuyor?

64 MIDEMIZ NEDEN YANIYOR?

Beslenme alışkanlıkları ve mikroplar
bağırsak sağlığımızı nasıl etkiliyor?

80 DARWIN, ŞIMDI OLSA NEREYE GIDERDI?

Evrimin işaretlerini aramak için en ideal
yerler.
GERÇEĞİN PEŞİNDE
86 GARIP ŞEYLER 22 COVID ve kış hastalıkları
Bu canlılarda evrimin farklı 24 Dişsiz doğan filler
basamaklarını görmek mümkün.

ŞIMDI
BÖLÜMLER 28 Vücut içi kamera
30 COVID tepkilerindeki fark
03 Editörün Notu 32 Ağız sağlığı ve COVID
06 Megapikseller 34 Yeni bir dinozor türü
10 Kısaca
14 Aygıtlar
16 Haberler
20 İnfografik: Her şeyin sonu GELECEK
92 Akıl Oyunları 36 Kara delikler gittikçe büyüyor
94 Soru&Cevap 37 Görünmeyeni görünür yapmak

4 « P O PU L AR SC IENC E
MEGAPIKSELLER H AZ IR LAYA N: TAN BO D U R
F OTO Ğ R A F: N AS A

Uzayda
Saç Tıraşı
Uluslararası Uzay İstasyonu, mürettebat
için hayatın yoğunlaştırılmış bir
versiyonunu sunuyor. NASA astronotu
Thomas Mashburn, Kasım 2021 tarihli bu
fotoğrafta, Mark Vande Hei tarafından
tıraş ediliyor. Saçların yerçekimsiz ortamda
uçuşmasını ve tehlike yaratmasını
engellemek için elektrikli tıraş makinasının
ucuna bir vakumlama hortumu takılı.

6 « P O PU L AR SC IENC E
P OP U L A R SCI E N CE »7
MEGAPİKSELLER
H A ZIR L AYA N: TAN BO D U R

Pinokyo
Kertenkelesi
Güney Amerika ve Galapagos Adalarının Pasifik kıyılarındaki
tropik ormanlarda yaşayan Anolis proboscis (üstteki dişi),
1950’lerin başında keşfedilmiş ve 2004 yılına kadar hiç
karşılaşılmamış bir alt tür. Boyu 5 ila 7.5cm (kuyruk hariç)
arasında değişiyor. UICN kırmızı listesinde yer alan Pinokyo
kertekelesinin nesli, zaten kısıtlı olan doğal habitatını
yitirmekte olduğu için tükenme tehlikesi altında.

8 « P O PU L AR SC IENC E
Solarçatı le
Artık Evler n z
Daha Çevrec ,
Daha Estet k
+90 (212) 280 00 00
solarcat .com
 KISACA

NASA
Editör: Eray
Kaşıkçı

GLOBAL ÖLÇEKTE SEL RİSKİ ARTIŞI

NASA, 2018’de fırlatılan Parker
Güneş Sondası’nın, Güneş’in dış
atmosferi olarak bilinen koronaya
giriş yaptığını doğruladı. Physical
Review Letters dergisinde
yayımlanan makaleye göre
her turunda Güneş’e giderek
daha fazla yaklaşan Parker,
Nisan ayında gerçekleştirdiği
sekizinci yakın uçuşunda ilk
defa Alfvén noktasını geçerek
korona içerisinde beş saat
kalmayı başardı. Koronanın dış
sınırı olarak kabul edilen Alfvén
noktası, Güneş’e ait parçacıkların
kütle çekim etkisinden kurtularak
uzaya dağıldığı bölgeyi temsil
ediyor. Bu parçacıkların Güneş’in
kütle çekimi etkisi altında
sergiledikleri garip davranışlarını,
korona tabakasında fiziki
koşulların nasıl değiştiğini ve
bölgedeki manyetik alanları
analiz edebilmek için bu kritik
eşiği geçmek son derece önem
arz ediyordu. Güneş’e ilk defa
“dokunmamızı” sağlayan ve
Güneş’in oluşumu hakkında
önemli bilgiler verecek olan
Parker, her seferinde koronanın
daha iç katmanlarına gireceği
toplam 24 yakın uçuş yaptıktan
sonra görevini noktalayacak.

1306 BACAKLI
KIRKAYAK KEŞFİ
Scientific Reports dergisinde yayımlanan bir makalede
bilim insanları, 1306 adet bacağı olan ve Eumillipes
persephone olarak adlandırılan yeni bir kırkayak türü
keşfettiklerini duyurdu. Hayvanlar aleminde en çok
bacağa sahip olan canlı olma ünvanını Illacme Plenipes
adlı başka bir kırkayak türünden devralan bu yeni
tür, Avustralya’da yürütülen mineral keşif çalışmaları
esnasında açılmış bir deliğin içerisinde, yerin 60 metre
altında gözlemlendi. Gözleri olmayan canlının koni
şeklinde bir kafası, beslenmek için kullandığı bir gagası
n
ve antenleri bulunuyor. Atmosferik oksijeni soluyan
ilk hayvanlardan olan, 400 milyon yıllık geçmişe sahip
. kırkayakların bu kadar fazla bacağa sahip olmasının
nedeni ise toprakta daha hızlı ve efektik şekilde hareket
edebilmek.

10 « P O PU L AR SC IENCE
ÇATIGES le
İşletmeler n z
Daha Çevrec ,
Daha Estet k
+90 (212) 280 00 00
cat ges.com
KISACA
ANTARKTİKA
BUZULLARINA DALIŞ
“EPICA Ötesi” projesi kapsamında
Antarktika buzullarında yapılacak
ve 1,5 milyon yıllık bir geçmişe ışık
tutarak iklimimizin nasıl değiştiğini
ortaya koyacak yeni bir sondaj
çalışmasının başladığı duyuruldu.
Denizden yüksekliği 3233 metreyi
bulan bir bölgede -35 santigrat
derece seviyesinde seyreden yaz
sıcaklıklarında başlayan projenin ilk
etabında, 2022 Ocak ayının sonuna
kadar bir miktar buz birikintisinin
sondajla çıkarılması bekleniyor. Her yıl
REJENERATİF TIPTA
DEVRİM
Advanced Science dergisinde yayımlanan
bir makalede araştırmacılar kimya, fizik,
biyoloji ve mühendislik gibi pek çok
farklı alandan yararlanarak geliştirilen
bir biyomateryalin kalp, kas ve ses
teli gibi farklı türdeki organ ve yapıları
onarabileceğini keşfettiklerini duyurdu.
Özellikle kalp ve ses tellerinde meydana
gelen hasarların, hem kalbin hem de
ses tellerinin sürekli olarak aktif şekilde
çalışmaya devam etmesi nedeniyle çok
uzun süreçler boyunca onarılamadığını
aktaran araştırmacılar, yeni materyalin
bu soruna çözüm olabileceğini belirtti.
Enjekte edilebilir yapıdaki bir hidrojel
olan materyal, vücuda girdikten sonra
porlara sahip stabil bir yapıya bürünerek,
hücrelere yaşayıp büyüyebilecekleri
durağan bir ortam sağlıyor. Ses tellerinin
kullanımına benzer şekilde saniyede 120
kez titreştirildiği bir stres testine tabi
tutulan hidrojelin, yapısal bütünlüğünü
korumayı başardığı görüldü.
12 « P O PU L AR SC I ENCE
Kasım ortasından Şubat başına kadarlık
üç aylık bir süreyi kapsayan Antarktika
yazı esnasında haftada 170’er metre
kazı sonunda, üç senede 2500 metre
derinliğe kadar erişilmesi hedefleniyor.
Çıkarılan buzların katman katman
incelenmesi, içlerinde hapsolan hava
baloncuklarının içerdiği çeşitli gaz
miktarlarından yola çıkılarak Dünya
atmosferinin geçmişteki değişimleri
hakında bilgi verecek. Böylece buzul
çağlarının başlayıp bitme nedenleri de
daha net anlaşılabilecek.
İLK GEZEGEN SAVUNMASI DENEYİ
NASA, gezegenimizi yaklaşan
göktaşlarından korumak amaçlı
geliştirdiği yörünge saptırma bazlı
savunma teknolojisine dair ilk
deneyini başlattığını duyurdu. Deney
kapsamında, göreve de adını veren
DART adlı uzay aracının, SpaceX
roketlerinden biri kullanılarak
fırlatılışı gerçekleştirildi. Latince
“ikizler” anlamına gelen Didymos
adlı ikili göktaşı sistemindeki küçük
olan asteroidi hedefleyen DART,
MICHAEL CHINI
İLK OPTİK
OSİLOSKOP ÜRETİMİ
Bilim insanları, ışığın elektrik alanını
ölçebilen bir alet olan ilk optik
osiloskopu geliştirdiler. Cihaz, hastane
monitörlerinin hastaların kalp atışlarını
elektriksel salınımlara dönüştürmesine
benzer şekilde ışık salınımlarını elektrik
sinyallerine dönüştürmeyi başarıyor.
Nature Photonics’te yayımlanan
makalede, ışık dalgalarının yüksek hızdaki
salınımlarının yüksek yoğunlukta bilgi
aktarımı gerektirmesinden ötürü, bugüne
kadar elektrik alanlarının ölçülmesinin bir
problem olarak kaldığı belirtiliyor. Yeni
geliştirilen ve mevcut teknolojiden 10 bin
kat yüksek hızda bilgi işleyebilen optik
osiloskop ise, lazer atımlarının elektrik
alanlarının gerçek zamanlı ölçümlerinin
başarıyla yapılmasını sağladı.
NASA & JOHN HOPKINS ÜNIVERSITESI
göktaşına çakılıp yavaşlatarak büyük
göktaşı etrafındaki yörünge süresini
kısaltmaya çalışacak. Dünya’ya ulaşma
tehlikesi bulunmayan ve 11 milyon
kilometre uzakta bulunan 160 metre
çaplı göktaşına çarpacak olan uzay
aracının, cismin yörüngesinde nasıl
bir değişim meydana getireceği büyük
merak konusu. Bilim insanları, çarpışma
sonrasında göktaşının değişecek
yörüngesinin Dünya’ya yönelme gibi bir
tehlikesinin bulunmadığını düşünüyor.
 ŞIMDI
AYGITLAR MONİTÖR
Kavisli ekran keyfi
Kavisli ekranlar ilk çıktığında yüksek fiyatlarıyla dikkat
çekiyordu. Fakat gelişen panel üretim teknolojisi sayesin-
de bu konforlu monitörlerin de fiyatı normal seviyelere
geriledi. Kavisli monitör, bildiğiniz gibi görüş açısı bakımın-
dan daha doğal bir kullanım sağlıyor. Düz bir monitöre
baktığınızda kenarlara gittikçe görüntü sizden uzaklaşır.
Bu durum, monitör büyüklüğü arttıkça rahatsız edici
olmaya başlar. Üreticilerin bu durumun önüne geçmek
için piyasaya sürdüğü kavisli monitörler ise son dönemde
oldukça popüler. Düz olanlara kıyasla görüş açısına daha
uygun olan bu kavisli monitörler arasındaki en dikkat
çeken modellerin başında Viewsonic VX3268-2KPC-MHD
geliyor.
32 inçlik kavisli (1500R) monitör, sadece 1 ms (MPRT)
gecikme süresi sayesinde renkler arasında pürüzsüz geçiş
sağlayıp gölgelenme efektini azaltıyor. Böylece özellikle
hareketli film ya da oyun sahnelerinde performans büyük bağlı olarak web, film, metin ve Mac gibi modları da olan
ölçüde artırıyor. Tabii bunda 144 Hz’lik yüksek tazele- monitör, 2 adet HDMI ve 1 adet DisplayPort yuvasına ek
me hızının da payı büyük. FreeSync ve G-Sync destekli olarak kulaklık çıkışıyla donatılmış. Pratik kullanımda mo-
Viewsonic VX3268-2KPC-MHD, tahmin edebileceğiniz nitörde en hoşumuza giden özellikler ise çerçevesiz paneli,
gibi özellikle oyuncular için optimize edilmiş ve 2560x1440 yansıma önleyici kaplama sayesinde gözü yormaması ve
piksellik (QHD) çözünürlüğe sahip. Bunun dışında isteğe keskin bir görüntü sunabilmesi oldu. Fiyat: 5999 TL

HARİCİ DİSK
Minik boyutlar, dev
performans
Teknolojinin geldiği nokta baş döndürücü. Çok
değil 5 yıl önce cebe sığacak bir harici diskte
2000 MB/sn’lik okuma yazma hızlarına ulaşmak
hayal gibiydi. Kingston XS2000 ise şu anda bunu
yapabiliyor. 500 GB, 1 TB ve 2 TB gibi oldukça
yüksek kapasitelerle satışa sunulan harici SSD,
sadece 29 gr ağırlığında ve 69.54 x 32.58 x 13.5
mm ölçülerinde. USB 3.2 Gen 2x2 arayüzüyle
hızlı, kompakt ve sağlam bir yapı sunan
XS2000, yüksek çözünürlüklü görüntülerin, 8K
videoların ve büyük belgelerin hızlı aktarılması
ve düzenlenmesi için tasarlanmış. Suya ve
toza karşı IP55 sınıfında dayanıklılık gösteren
SSD’nin kutusundan, daha fazla koruma isteyen
kullanıcılar için bir kılıf da çıkıyor. Fiyat: 500 GB
1500 TL, 1 TB, 2500 TL, 2 TB, 3800 TL.

14 « P O PU L AR SC I ENCE
KLAVYE
Üretkenlik
detaylarda gizli
Klavyeler önemlidir. Hele ki uzun süre bilgisayar başında
çalışıyorsanız, klavye tasarımındaki en küçük detaylar bile
veriminizi önemli ölçüde artırabilir. Logitech, MX Keys Mini ile
minimalizm ve konforu bir araya getirmiş. MX Keys Mini, içbü-
key tuşlar ile iyi bir yazma deneyimi sunmasının yanında akıllı
ışıklandırmayla donatılmış arka aydınlatma sayesinde, kullanıcı-
nın ellerini algılıyor ve ortam ışığına bağlı olarak tuş aydınlat-
masını otomatik olarak ayarlıyor. Klavyenin silindirik tuşları, ihtiyaç
duyulmayan ekstra tuşlarla alanı kısıtlamadan her tuşun, komutun ve
kısayolun kolayca kullanılmasına yardımcı oluyor. Minimalist tasarımı
ve özel açısı sayesinde tuşlara uzanmaya gerek kalmadan daha iyi bir
beden duruşunu destekliyor ve masanızda az yer kapladığı için size
daha fazla çalışma alanı ve odaklanma olanağı sunuyor. Standart
bluetooth bağlantısı sayesinde geniş bir bağlanabilirlik imkânı sunan Mini, üç yeni işleve sahip. Logitech, MX Keys Mini’nin işlev tuşlarının en
klavye, 3 kablosuz ürüne bağlanabiliyor ve USB-C arabirimi üzerinden üst satırına, mesajlara biraz renk katmaya yardımcı olacak özel bir
şarj oluyor. Artırılmış tuş dengesi ise sesi azaltıyor ve yanıt verme emoji tuşu, sesli bir dikte tuşu ve mikrofon açma kapama tuşu ekle-
oranını artırıyor; böylece her tuş vuruşu hissediliyor ama duyulmuyor. miş. Açık gri, pembe ve grafit olmak üzere üç renk seçeneği bulunan
Logitech Options yazılımı aracılığıyla sunulan kişiselleştirme seçenek- MX Keys Mini klavye, ergonomi konusunda çıtayı yükselten bir ürün.
lerini kullanırken çalışma deneyimini en üst düzeye çıkaran MX Keys Fiyat: 1500 TL

AĞ ÇÖZÜMÜ
Bağlantı sorununu tek seferde çözmek için
Tp-Link’in bütçe dostu markası Mercusys, ilginç ürünlerle ülkemize
giriş yaptı. Evin her yerinde kablosuz bağlantı kopmadan dolaşma
olanağı sağlayan, aynı ağ adı ve şifre ile Wi-Fi sinyallerini evin her yerine
ulaştırabilen Mesh ağ çözümleri, son dönemde kullanıcılar tarafından
tercih edilen çözümler arasında. Zamanla standart yönlendiricilerin yerini
alması beklenen Mesh ağ çözümlerinde de kullanıcılara daha uygun
fiyata kaliteli ürün sağlayan Mercusys’in yeni modeli Halo H50G, hem
ikili hem de üçlü paket seçeneğiyle satışa sunuldu. Halo H50G birimleri,
birleşik bir sistem olarak çalışıyor ve iki birimli kullanımda –normal
koşullarda- 350 metrekarelik bir alana Wi-Fi sinyallerini ulaştırabiliyor.
Bu sayede evin her yerinde güçlü bir Wi-Fi bağlantısı kuruluyor. AC
standardında ve çift kanal desteği bulunan ürün, toplamda 1900 Mbps
kablosuz hıza ulaşılabiliyor. Aynı zamanda kablolu bağlantı desteği
de sunan Halo H50G’nin her biriminde üçer adet Gigabit bağlantı
noktası bulunuyor. 100’den fazla cihaza destek sağlayan Halo H50G
ile IoT cihazları dahil evdeki her cihaza destek verebilen bir Wi-Fi ağı
oluşturulabiliyor. Mercusys’in Mesh ailesi olan Halo serisinde akıllı telefon
uygulamasını kullanan ilk model olan Halo H50G, Mercusys uygulaması
sayesinde hem kolay kuruluyor hem de kolayca yönetilip her tür ayarı
yapılabiliyor. Üründe ayrıca ebeveyn denetimleri, misafir ağı gibi güvenlik
özellikleri de mevcut. Fiyat: İki birimli ürün için yaklaşık 99 dolar.

P OP U L A R SCI E N CE »15
ŞIMDI
Bulut güvenlik
hizmeti
TP-Link, Tapo Care’i tüm dünyada
pazara sundu. Tapo kameralar için
tasarlanan bir bulut depolama hizmeti
olan Tapo Care, ek olarak akıllı birçok
işlevi destekliyor ve Tapo kamera
kullanıcılarına avantajlar sağlıyor.
Ücretsiz tarifeden farklı olarak yeni
hizmet, bulutta 30 günlük video
depolama olanağı, 3 kameraya
kadar bağlantı, zenginleştirilmiş
bildirimler, yapay zekâ desteğiyle kişi
algılama, bebek ağlaması algılama,
hareket izleme ve kullanıcıların
mahremiyetlerinin korunması için
gizlilik bölgeleri yaratabilme gibi
özelliklere sahip. Ayrıntılı bilgi için:
https://www.tapo.com/tapocare

Çocuklar için fizik

“Einstein’ın görelilik teorisi, uzaya
ve zamana dair bildiğimiz ne varsa
ters yüz etti. Hiç şaşmadan akıp
geçtiğini sandığımız zamanın
yavaşlayıp hızlanabildiğini, uzayın
bükülebildiğini, cisimlerin hareket
ederken ağırlaştığını öğrendik!
Hatta bir rokete atlayıp ışık hızında
seyahat edebilsek dünyadaki yüz
yıllık sürenin bize birkaç
saatmiş gibi geleceğini… Bunların
çok uçuk şeyler olduğunu mu
düşünüyorsun? Neyse ki yol bulmak
için kullandığımız GPS cihazlarını
yapanlar böyle düşünmüyor.
Zamanın uzaydaki uydu için başka,
dünyada yaşayan bizler için başka
aktığını bilmeseler o cihazlar bizi
olduğumuzdan kilometrelerce
uzakta gösterecekti. Eğer sen de
evrenin nasıl işlediğini, uzay ile Maceracılara
zaman arasında nasıl bir bağlantı
olduğunu ya da ışık hızında yolculuk Ülkemizde yeni satışa sunulan DJI Mavic 3
yapabilsek nelerle karşılaşacağımızı dron, yüksek uçuş performansı ve zengin içerik
merak ediyorsan, Dr. Albert’ın oluşturmayı bir arada sunuyor. İsveçli kamera
liderliğindeki bu heyecan verici ve markası Hasselblad imzalı çift kameralı yapısıyla
eğlenceli turu kaçırma!” İlk Görelilik dikkat çeken dron, 200 metre menzile sahip. Ayrıca
Kitabım, 6 yaş üstü çocuklara çok yönlü engel algılama sensörleri, 46 dakikaya
kadar uçuş süresi sağlayan yeni baştan tasarlanmış
(ve tüm meraklı yetişkinlere)
pilleriyle konfor yaşatan DJI Mavic 3, yükseltilmiş
karmaşık görünen fizik konularını
donanım yazılımı, düşük ışık hassasiyetiyle esnek ve
en basit ve en eğlenceli biçimde
nüanslı renklerde 5.1K / 50 fps videoyu işleyebiliyor
açıklamak için harika bir başlangıç ve ağır çekimlerde daha yüksek kaliteli sonuçlar
kitabı. Domingo Yayınlarından için 4K/120 fps’yi destekliyor. Ürün; DJI Mavic 3, DJI
çıkan kitabı dilimize Cem Duran Mavic 3 Fly More Combo, DJI Mavic 3 Cine Premium
çevirmiş. Combo olmak üzere 3 farklı kutu seçeneği ile satışta.

16 « P O PU L AR SC IENCE
ŞIMDI

Denemeye cesaret edenlere

Kafasını toplamak, kalbini toplamak, hayatını toplamak, kısaca kendini toplamak isteyenler
için yazılmış bir kitap bu. İnsanın içine işleyen hikâyeler ile insanın içini işleyen fikirlerden
oluşuyor. Yazar Bahar Eriş, dokuzuncu kitabında deneme cesaretini onurlandırıyor. Hayatımıza
hâkim olma çabamıza kafa yoruyor. Modern hayatın zorlu ikilemlerini sorguluyor: Alışveriş
sepetimiz dolu, peki ya “ruh sepetimiz” ne durumda? Doğru insanı bulmak mı, doğru insan
olmak mı? Çıldırmış bir dünyada sakin, duru ve üretken kalmak mümkün mü? Koşturmacalarda
kaybettiğimiz incelikleri nerede bulabiliriz?
Alfa yayınlarından çıkan bu kitaptaki denemeler ne hakkında diye soraracak olursanız, bu
yazılardaki temalar genel olarak; cesaret, çaba, azim, karakter, azın çokluğu, çoğun azlığı,
kırılganlığın kudreti, mükemmel olmamanın güzelliği, kadınların gücü, dostluk, umut, iyilik
üzerine iç görülerden oluşuyor.

Bitkileri dinlemeye ne dersiniz? Teknoloji

“İnsanlar bitkilere benzer:
Işığa doğru büyürler.
Bilimi seçmemin nedeni,
bana ihtiyaç duyduğum
şeyi sunmasıydı. Bilim,
bana kelimenin gerçek
anlamıyla bir yuva
sundu.”
Bu kitap, Hope
Jahren’ın hayatını
adadığı çalışmalarını ve
tüm çabasını anlamlı
kılan, sevgiye dair
düşüncelerini içtenlikle
paylaştığı, etkileyici bir
otobiyografi. Yaşamını
ağaçları, çiçekleri,
tohumları ve toprağı
inceleyerek geçiren
bitkibilimci, tabiatın
sunduğu büyüleyici
güzellikleri keşfe çıkarken
yüz yüze geldiği
amansız hayatta
kalma mücadelesini
ve bu keşiflerden
edindiği deneyimleri
hikâyeleştirerek anlatıyor.
İnsanın doğayla olan
bitmeyen mücadelesinde
sıra, bitkilerin dilini
öğrenmeye ve yeşil
yaprakların, yüzyıllık
ağaç gövdelerinin,
toprağı kucaklayan
köklerin anlatacaklarını
dinlemeye geldi. Epsilon
Yayınlarından çıkan kitabı
Can Evren Topaktaş
çevirmiş.
üretiminde
güç birliği
ASELSAN ve KOSGEB, imalat sanayisinde
orta yüksek ve yüksek teknolojili
ürünlerin geliştirilmesi konusunda
güçlerini birleştirecek. KOSGEB, kritik
teknolojilerin yerli imkanlarla üretilmesi
amacıyla çıktığı çağrıda ASELSAN ile ortak
çalışma yürütecek. ASELSAN Yönetim
Kurulu Başkanı ve Genel Müdürü Prof.
Dr. Haluk Görgün, “Tüm kritik bileşenleri
millileştirmemizi bir zorunluluk olarak
görüyoruz” ifadelerini kullanırken KOSGEB
Başkanı Hasan Basri Kurt da “ASELSAN’ın 2
bine yakın KOBİ’nin bulunduğu bir tedarik
ağı var. KOSGEB olarak bu ekosisteme daha
fazla KOBİ’yi entegre etmek istiyoruz.” dedi.

Yeni çevirisiyle Mukaddime

İbn Haldun (1332-1406) ünlü
eseri Mukaddime’de, yaşadığı
dönemdeki toplumların
objektif ve kapsamlı bir
gözlemini yapar, bundan
hareketle de onların tam bir
panoramasını çizer. Kırsal
(veya Bedevî) hayattan
şehir hayatına, bütün
bilim dallarından sanata ve
mesleklere, ziraattan tıbba,
siyasetten edebiyata, yüksek
tabakanın edebiyatından
halk edebiyatına, astroloji,
çeşitli fal türlerinden
simyaya varıncaya kadar
hepsini mercek altına alır.
Kendi döneminde gerek
Batı’da Mağrip ve Endülüs’te
gerekse Doğu’da Irak ve
Mısır’da bütün bu dallarda
olup bitenleri ayrıntılarıyla
okurlarına aktarır. O
dönemdeki toplumlarda
yaşanan ortamı, okuyucunun
zihninde canlandırabileceği
bir şekilde sunar. Timaş
Yayınlarından çıkan eserin
çevirisini yapan Cemal
Aydın, önemini hiçbir
zaman kaybetmeyen
Mukaddime’nin çevirisini,
çok geniş kesimler
tarafından rahatça ve
kolayca anlaşılabilmesi
için hayli emek vererek
aslından ve farklı dillerdeki
tercümelerden de
yararlanarak tamamladı.

18 « P O PU L AR SC IENCE
İNFOGRAFİK Her şeyin bir sonu var
Büyük Patlama bize evrenin ilk zamanlarında ne olduğu sorusunu yanıtlama
imkânı veriyor. Henüz yanıtı bilinmeyen soru ise, bundan sonra evreni gelecekte
neyin beklediği. Bu gizemi çözebilmek için, önce evrenin toplam kütlesini
bilmemiz gerekli. Ancak henüz bu sayı hesaplanabilmiş değil. En son gözlemler,
bu konuda bazı bilinmeyenlerin üzerindeki perdenin kalkmasını sağladı. Evrenin
boyutunun, genişlemesini engelleyemeyecek kadar küçük olduğu düşünülüyor.
Eğer durum böyle olursa evrenin şu anki genişlemesi, evrenin ölüp tamamen
karanlığa karışmasından önceki son adım.

Evren sürekli Evrenin genişlemesi Kütle çekimi evre-

1 olarak genişliyor 2 sürüyor, ancak 3 nin genişlemesini
ve evrim genişleme hızı engelleyecek kadar
geçiriyor. düşüyor. fazla değil.

Düz evren
1
Evrenin genişlemesinin giderek
Evren sonsuza
yavaşlaması ancak hiçbir zaman 4 kadar genişliyor.
durmaması için, kritik bir kütle
değeri bulunuyor. Sonsuza kadar sürecek
olan bu genişleme bir taraftan da sürekli
yeni galaksi ve yıldızların yaratılmasına
neden oluyor. Evren düz ise, bir patlama
sonucu ortaya çıktığını ve dışarı doğru
sürekli genişlemekte olduğunu düşünebiliriz.
Böyle bir düşünce, zorlama gibi görünüyor.

HAWKING EVRENİ
Evren doğduğunda, zaman boyutu olmaksızın
dört uzamsal boyuttan oluşuyordu. Zaman
olmadan değişim olmayacağı için Hawking’e İlk genişlemeden Genişleme sürekli
göre bu boyutlardan biri kendiliğinden küçük
1 sonra, evren 2 ve belirgin olarak
bir ölçekte zaman boyutuna dönüştü ve büyümeye devam devam ediyor.
BÜYÜK PATLAMA ediyor.
evren genişlemeye başladı.

Üç boyut içindeki Zaman içinde

nesne değişen nesne

NEDEN MEYDANA GELİYOR?

Kapalı Evren Evrendeki baskın enerjinin karanlık
enerji olduğu ve bu enerjinin
2 Eğer evrenin kütlesi, kritik
kütleden daha fazla ise, bu
durumda genişleme, kütle
BÜYÜK
ÇÖKÜŞ
genişlemesini hızlandırdığına
inanılıyor.
çekiminin onu durduracağı noktaya
kadar sürecek. Bu noktadan sonra evren %74
küçülecek ve sonunda ilk oluştuğu sonsuz Karanlık enerji
derecede küçük, yoğun ve sıcak noktaya
dönüşecek. Bu senaryoya, Büyük Çöküş %22
(Big Crunch) adı veriliyor. Kütle çekiminin Karanlık madde
evrendeki maddelerin üzerindeki çekim Evren vahşi Evrenin Evren kendi üzerine
kuvveti, genişlemeyi durduracak ve süreci 1 bir şekilde 2 genişlemesi 3 çöküyor ve yoğun,
genişliyor. yavaşlıyor. sıcak bir nokta %4
tersine çevirecek. Görünür madde
haline geliyor.

20 P O PU L AR SC I ENCE
KEŞİFLER
Büyük patlama teorisine yol açan
keşif, 1920’lerin başında galaksilerin
birbirinden uzaklaştığını keşfeden
Edwin Hubble tarafından yapıldı.
1940’larda George Gamow, evrenin
ilkel bir patlamayla başladığı fikrini
geliştirdi. Böyle bir olayın sonu-
cunda arka plan radyasyonunun
oluşması gerekiyordu. Bu radyas-
yon, 1960’ların ortalarında Arno
Penzias ve Robert Wilson tarafın-
dan şans eseri keşfedildi.
Her şeyin karardığı ve ha-
3 yatın söndüğü bir noktaya
ulaşıyor.
ZAMAN
1920’ler 1940’lar 1965
GALAKTİK GENİŞLEME GAMOW’UN ŞÜPHELERİ ARKA PLAN RADYASYONU
Spektrumun kırmızı ucuna Büyük Patlama teorisini ortaya Penzias ve Wilson, gökyüzünün
doğru bir kayma olduğunu atan Gamow, erken evrenin tamamından gelen radyo
(kırmızıya kayma) fark eden parçacıklardan oluşan bir sinyallerini tespit etti. Bunlar,
Hubble, galaksilerin birbirinden “kazan” olduğunu öne sürdü. arka plan radyasyonunun
uzaklaştığını kanıtladı. sinyalleriydi.
Kendi kendini üreten
evrenler
3
Evrenin doğası hakkında daha az
kabul gören bir teori, evrenlerin ken-
dilerini oluşturduğu fikrini öne sürü-
yor. Durum buysa, evrenler bir ağacın dalları
Evren 1 gibi sürekli olarak yaratılıyorlar ve birbirilerine
Evren 4 süper kütleli kara deliklerle bağlı olabilirler.
Evren 3
Kara
delik
Kara delik
Açık Evren KARA DELİKLER
Bazı teorisyenler, bir
4
Evrenin geleceği hakkında en kara deliğe girerek,
çok kabul gören teori, evrenin anti-kütle çekimi
kritik kütleden daha az kütle etkileri sayesinde diğer
Dönüm noktası
içerdiğini söylüyor. Yapılan son ölçümler, evrenlere seyahat
şu anda evrenin ölümünden bir önceki etmenin mümkün
safhanın yaşandığına dair işaretler olduğunu olabileceğine inanıyor.
gösteriyor. Sonunda evren tamamen karanlık
bir boşluk olacak.
Yeni evren
Evren 1 Evren 2 Evren 3
Bebek evrenler
©Sol 90 Images
5
Bu teoriye göre, evrenler sürekli kütleli kara delik bırakıyor ve bu süper küt-
başka evrenler doğuruyor. Ancak bu leli kara delikten, yeni bir evren doğuyor. Bu
durumda bir evrenin ortaya çıkması süreç kendini sonsuza kadar tekrarlayabilir, bu
için bir önceki evrenin ölmesi veya kaybolması yüzden evrenlerin toplam sayısını belirlemek
gerekli. Çöken her evren, arkasında bir süper imkansızdır.
P OP U L A R SCI E N CE 21
 SCIENCE
GERÇEĞİN PEŞİNDE
BEHIND THE
HEADLINES
S ÖY L E N T İ L E R E B İ L İ M S E L B İ R B A K I Ş

Süper soğuk algınlığı kışı | Filler neden diş kaybediyor?

İNCELEME

KORONAVİRÜS: BU KIŞ “SÜPER

SOĞUK ALGINLIĞI” MI YAŞANACAK?
Koronavirüse karşı alınan önlemler gevşetildikten sonra binlerce insan ağır soğuk
algınlığı şikayeti ile hastanelere geliyor.

22 « P O PU L AR SC I ENCE
 “Endişelenmemiz gereken belirli bir süper soğuk algınlığı türü
olmasa da grip gibi virüsler yıl boyunca değişmeye ve gelişmeye
devam edecek”

NEZLE VE GRIP MEVSIMLERI NEDEN “SÜPER SOĞUK ALGINLIĞI” NEDIR?

YAŞANIYOR?
Her kış mevsiminde solunum yolu enfeksiyonla-
rının sayısının arttığı bir dönem yaşıyoruz. Kış ay-
larında ortaya çıkan bu virüslerin arasında grip de
var ve ciddi enfeksiyonlara neden olabiliyor. Yine
bu dönemde etkinliğini artıran rhinovirüs (nezle)
ise daha ziyade “soğuk algınlığı” dediğimiz hastalığı
yaratıyor. Ayrıca, kışın yayılan daha bir çok tür solu-
mun yolu virüsü de bulunuyor.
Soğuk algınlığı ve grip mevsimi tipik olarak Ekim
ve Mart ayları arasında yaşanıyor ve kış havalarının
başlamasına denk geliyor. Solunum yolu virüsü en-
feksiyonlarındaki bu mevsimsel artışın üç ana nede-
ni olduğu düşünülüyor.
Birincisi, virüslerin çoğunun havadan yayılması.
Nefes verdiğimizde veya hapşırdığımızda havaya
dağılan damlacıklar soğuk ve kuru havada daha
uzun süreyle hayatta kalıyor. İkincisi, kış aylarında
davranış kalıplarımızın değişmesi. Soğuk havalar-
da, kapalı mekanlarda daha çok zaman geçiriyoruz
ve solunum yolu ile bulaşan virüsler, kapalı or-
tamlarda daha çok bulaşıyor. Son olarak da, bazı
insanların bağışıklık sisteminin performansı
kış aylarında düşüyor. Bunun bir nedeni Güneş
ışığının azalması nedeniyle D vitamini ve mela-
tonin seviyelerinin düşmesi. İkisi de bağışıklık
sisteminin etkinliği üzerinde rol oynuyor.
Birçoğumuzun sorduğu soru bu. COVID-19 önleyici
tedbirlerin büyük ölçüde yürürlükten kaldırıldığı
göz önüne alındığında, bu kış neler olacak? Bu virüs-
lerin yaygın olarak bulaştığı bir grip mevsimi yaşıyo-
ruz. Çünkü toplu bağışıklığımız geçen yıl zayıflamış
olabilir ve bu nedenle daha fazla insan enfeksiyona
duyarlı olabilir. Böyle bir şey olsa bile, gerçek enfek-
siyonlar, tipik bir kış mevsimi enfeksiyonlarından
daha şiddetli olmayacak. Bununla birlikte, grip en-
feksiyonunun hala zayıflatıcı ve hatta bazı insanlar
için tehlikeli olabileceğini unutmamak gerekli.
Çocuklarda, öncelikle tehlikeli Respiratuvar Sinsi-
tiyal Virüs (RSV) olmak üzere, solunum yolu virüsü
enfeksiyonlarının arttığına dair belirtiler de görü-
yoruz. Geçen yaz boyunca, COVID-19 önlemlerinin
ALTTA: Bir grip gevşetildiği bölgelerde yüksek düzeyde RSV en-
virüsü partikülü feksiyonuna rastladık. RSV ve diğer solunum yolu
(mavi) ile
virüsleri, hafifletme önlemlerinin alınmadığı böl-
savaşan insan
antikorları gelerde önümüzdeki aylar boyunca artmaya devam
(turuncu). edecek.

COVID-19 KISITLAMALARI SOĞUK ALGINLIĞI

MEVSIMINI NASIL ETKILEDI?
2020-2021 kışı soğuk algınlığı ve grip mevsimi,
yakın tarihte solunum yolu virüsü enfeksiyonla-
rının en az görüldüğü dönem oldu. Bu dramatik
düşüşün, aldığımız COVID-19 önlemleri nede-
niyle olduğu düşünülüyor. COVID-19 da tıpkı
nezle ve birçok grip virüsü gibi hava yoluyla ya-
yılıyor.
Bu nedenle yüz maskeleri, kapalı mekanları
havalandırma, fiziksel mesafe ve el hijyeni gibi
COVID-19 bulaşmasını azaltmada etkin olan ön-
lemler, diğer birçok solunum yolu virüsünün bu-
laşmasını azaltmada da etkili oldu. Bu önlemler
sayesinde geçen yıl soğuk algınlığı ve grip mev-
simini bu kadar hafif geçirdik.

24 « P O PU L AR SC I ENCE

  Diğer bir endişe ise, tıpkı bazı COVID-19 var-
yantlarında gördüğümüz gibi, daha iyi yayılacak
veya daha şiddetli hastalıklara neden olacak “süper”
bir soğuk algınlığı veya grip virüsü türünün ortaya
çıkması. Şu anda korkmamız gereken belirli bir sü-
per virüs yok, ancak grip gibi virüsler yıl boyunca
değişmeye ve gelişmeye devam ediyor. Bu nedenle,
bu kış yayılımını göreceğimiz grip virüsünün daha
şiddetli ve daha bulaşıcı olması mümkün. Ancak bu-
nun yüzde yüz olacağını varsaymak için hiçbir ne-
den yok. Bu yılki grip türünün geçmiş yıllarda gör-
düğümüzden daha hafif olması da mümkün.
Ortak enfeksiyon ise, daha büyük bir endişe kay-
nağı. Çalışmalar, grip ve COVID-19 arasında ortak
enfeksiyonun mümkün olduğunu, virüslerin aynı
anda bulaşmasının hastalık şiddetini büyük ölçüde
artırabileceğini gösteriyor.
SOĞUK ALGINLIĞINA YAKALANMAMANIN VE
VİRÜSÜ YAYMAKTAN KAÇINMANIN EN IYI
YOLLARI NELERDIR?
Bu kış ortalıkta dolaşacak soğuk algınlığı ve grip
virüslerinin türleri ne olursa olsun, yayılmayı azalt-
mak ve kendimizi korumak için ne yapmamız ge-
rektiğini biliyoruz: Kapalı alanlarda yüz maskeleri
takmak, fiziksel mesafeyi korumak, el hijyenine dik-
kat etmek, iç mekanları iyi havalandırmak ve hem
COVID-19 hem de grip için aşı olmak. Bu önlemlerin
tümü, hala yüksek bulaşma oranlarına sahip olan ve
muhtemelen olmaya da devam edeceğinden dolayı,
kış boyunca sağlık için risk oluşturacak COVID-19’un
yayılmasına karşı korunmaya yardımcı olacak.
DR. J E R EMY ROS SMA N
Jeremy, viroloji alanında kıdemli bir öğretim görevlisidir ve Kent
Üniversitesinde Research-Aid Networks departmanının
başkanıdır. Araştırmaları bulaşıcı hastalık salgınları sürecine
odaklanıyor ve PLoS Pathogens, Bioinformatics and Cell gibi
dergilerde yayınlanan çalışmalara yaptığı katkılar bulunuyor.
ANALİZ
FİLLER NEDEN
DİŞLERİNİ
KAYBEDİYOR?
İnsanlar, şaşırtıcı bir şekilde
hayvanların evrimini
etkileyebiliyor.
N
üfus azalırken, dişsiz dişi fillerin oranı arttı.
Eskiden çekilmiş videolar ile modern görün-
tüler karşılaştırıldığında, bu oranın yüzde
19’dan yüzde 51’e yükseldiği görülüyor. 20. yüzyılın
ikinc, yarısından itibaren doğan dişilerin üçte biri
dişsiz doğuyor.
Memelilerde cinsiyet, bir çift kromozom tarafından
belirleniyor, dişiler XX, erkekler XY kromozomlarını
taşıyor. Neredeyse tüm erkek fillerin dişleri olduğun-
dan, Princeton’daki biyologlar dişsiz mutasyonun X
kromozomu ile bağlantılı olduğundan şüphelendiler.
11 dişsiz filin genomlarında son evrimin imzalarını
araştıran biyologlar, X kromozomunda ilgili bir DNA
dizisi buldular: Dişleri ve dişleri kaplayan mine ve
sement minerallerinin üretimine yardımcı olan bir
gen olan AMELX.
Bir kalıtım modeli, iki dişli annelerin tüm kızlarının
iki dişle veya dişsiz doğması gerektiğini gösteriyor.
Ancak 10 dişi filden 1’i tek dişli veya dişsiz doğdun-
dan dolayı, bu özelliğin ikinci bir genetik faktörden
de etkilenmesi gerektiği öngörülüyor. Dişli ve dişsiz
fillerden alınan DNA’ları karşılaştıran araştırmacılar,
fil dişinin çekirdek minerali olan dentin üretiminde
rol oynayan başka bir gen olan MEP1a’yı tanımladılar.
Dişsiz doğma savaştan önce de var olduğundan, bu
özelliğe muhtemelen yeni mutasyonlar değil, şimdi
gen havuzunda daha yaygın olan nadir varyantlar
neden oluyor. Filler dişleri için avlandığından dolayı,
dişsiz doğan dişilerin hayatta kalma ve üreme olasılığı
daha yüksek, bu yüzden dişsizlik daha tercih edilen
bir özellik haline geliyor.
İnsanlar teknik olarak doğanın bir parçası olsalar da,
bu sürece “doğal seçilim” demek uygun görünmüyor.
Dişsiz fillerin evrimi, “hasat seçilimi” veya “insan
güdümlü seçilim” için bir örnek olabilir.
Dişlerin yararlı olmasına rağmen, dişilerin dişleri
olmadan da hayatlarına devam edebilmeleri, hayati
önem taşımadıklarını gösteriyor. Gerçekten de, yaşayan
üç fil türünden, orman ve sava fillerinin dişileri dişli
olma olma eğilimindeler; ancak dişi Asya fillerinde
sadece kısa çıkıntıları bulunuyor. Dişler erkek Afrika
P OP U L A R SCI E N CE »25
 “Dişsiz doğma, daha önce de var olduğundan, bu özelliğe
muhtemelen yeni mutasyonlar değil, şimdi gen havuzunda
daha yaygın olan nadir varyantlar neden oluyor.”

fillerinde de önemli görünmüyor: Sri
Lanka’daki fillerin sadece yüzde 10’un
da büyük dişler var.
Bir teoriye göre, 3.000 yıllık avlanma
ve evcilleştirme, Asya’daki dişlerin
kaybına neden oldu, oysa Afrika filleri
sadece son zamanlarda insan güdümlü
seçilime maruz kaldı.
Sonuçta evet, filler dişlerini kaybe-
diyor. Bir hayvanın anatomisini nasıl
değiştirdiğimize odaklanmak önemli
olsa da, bu konuyu popülasyondaki
büyük düşüşten bağımsız olarak değer-
lendirmek de mümkün değil. Dünya
Doğayı Koruma Vakfının verilerine göre,
Afrika fillerinin nüfusu 20. yüzyılın
başında üç ila beş milyon arasındaydı,
ancak günümüzde bu rakam 415.000’e düşmüş ÜSTTE: Dişsiz bir
durumda. annenin yönetiminde
Bu konu aslında, filleri de aşıyor. Dünya’nın bir Afrika fili sürüsü.
en büyük kara hayvanı, habitatlar arasında
yollar açıyor ve bu, ormanların çayırlara dönüş-
mesine ve yerel türlerin kompozisyonunun
değişmesine neden olabilir.
Filler, “ekosistem mühendisleri” olarak
görülüyor ve davranışlarındaki değişiklikler
çevreyi etkileyebilir. Birkaç on yıldır devam
eden insan güdümlü seçilim nedeniyle dişlerini
kaybetmeleri bir yana, fillerin ekolojik rollerinin
değişmesinin etkileri kolayca düzeltilebilecek
bir şey değil. Princeton’daki biyologlar, “Bu
işlevlerin tekrar geri getirilmesi, değişimin DR. JV CHAMARY
ortaya çıkması için geçen süreden çok daha JV, moleküler evrim ve genetik
uzun sürebilir” diyor. alanında doktora derecesine sahip
bir bilim iletişimcisidir.

26 « P O PU L AR SC IENCE
 HER KOŞULDA EBEVEYNLİK

· Çocuğun gelişiminde mizacın nasıl

bir yeri var?
· Okul başarısı nedir, nasıl
desteklenir?
· Kaygılı mizaç ile kaygı bozukluğu
arasındaki fark nedir?
· Duygu kontrol becerisi nedir?
· Otoriter ebeveynlik neden sakıncalı?
· Ebeveynlikte doğru bilinen yanlışlar
neler?
· Dikkat dağınıklığında artış
görülüyor mu?
· Özdenetim becerisi nasıl gelişir?
· Çocukluktan sonraki dönemlerde
değişim ne kadar mümkün?

Hiç şüphesiz anne-babalar olarak üzerimize düşen görevi yerine getirmek, çocuğumuzun
gelişimini hakkıyla desteklemek isteriz. Ama bazen size de her şey biraz fazla karışık
gelmiyor mu? Her Koşulda Ebeveynlik bilgi kirliliğinin çok olduğu bir konuda, çocuk
yetiştirme konusunda merak edilenleri en yetkin ağızdan anlatıyor.

online alışverişin yeni adresi

 VÜCUT IÇI
ŞİMDİ
KAMERASI
Princeton Üniversitesi ve Washington
Üniversitesindeki araştırmacılar, kabaca
bir tuz tanesi boyutunda ultra küçük bir
kamera ürettiler.
MOLLY SHARLACH
K
amera donanımı ve dijital görün-
tü işleme ortaklığı ile çalışan sis-
tem, hacimsel olarak 500.000 kat
daha büyük geleneksel bir bileşik kamera
merceğiyle aynı düzeyde net, tam renkli
görüntüler yakalayabiliyor. Araştırma
Nature Communications dergisinde 29
Kasım’da yayınlandı.
Böyle bir kamera hastalıkları teşhis ve
tedavi etmek için tıbbi robotlarla minimal
invaziv endoskopiye olanak sağlayabilir
ve boyut ve ağırlık kısıtlamaları olan diğer
robotlar için görüntülemeyi iyileştirebilir.
Bu türden binlerce kamera dizisi kullanı-
larak tam sahne algılama için yüzeyler,
kameralara dönüştürülebilir.
VIRÜS BOYUTUNDA KAMERA BILEŞENLERI
Geleneksel bir kamera, ışık ışınlarını
odaklamak için bir dizi kavisli cam veya
plastik lens kullanırken yeni optik sistem,
metasurface adı verilen ve bir bilgisayar
çipine çok benzer şekilde üretilebilen
bir teknolojiye dayanıyor. Yalnızca yarım
milimetre genişliğinde olan metasurface
üzerinde her biri kabaca bir HIV virüsü bo-
yutunda olan 1,6 milyon silindirik çıkıntı
bulunuyor.
Her çıkıntı benzersiz bir geometriye sa-
hip ve bir optik anten gibi çalışıyor. Tüm
28 « P O PU L AR SC I ENCE
optik dalga cephesini doğru bir şekilde
şekillendirmek için her bir çıkıntının ta-
sarımını değiştirmek gerekiyor. Makine
öğrenimi tabanlı algoritmaların yardımıy-
la, çıkıntıların ışıkla olan etkileşimleri bir
araya gelerek bugüne kadar geliştirilmiş
tam renkli bir metasurface kameranın üre-
tebileceği en yüksek kaliteli görüntüler ve
en geniş görüş alanı elde ediliyor.
LAZER YERINE DOĞAL IŞIK
Kameranın yaratılmasındaki önemli bir
yenilik, optik yüzeyin ve görüntüyü üre-
ten sinyal işleme algoritmalarının enteg-
re tasarımıydı. Çalışmanın kıdemli yazarı
ve Princeton’da bilgisayar bilimi yardımcı
doçenti Felix Heide, bu tasarım sayesin-
de bir laboratuvar benzeri ideal koşullarda
üretilmiş saf lazer ışığını gerektiren önceki
metasurface kameraların aksine, kamera-
nın doğal ışık koşullarında yüksek perfor-
mans elde ettiklerini söylüyor.
Araştırmacılar, sistemleriyle üretilen
görüntüleri önceki metasurface kame-
raların sonuçlarıyla ve ayrıca bir dizi altı
refraktif lens kullanan geleneksel bir bi-
leşik optik kamera tarafından yakalanan
görüntülerle karşılaştırdılar. Çerçevenin
kenarlarında biraz bulanıklık olsa da nano
-boyutlu bu kameranın görüntüleri, ha-
cim olarak ondan 500.000 kat daha bü-
yük olan geleneksel lensli kameraların gö-
rüntüleriyle karşılaştırılabilecek kalitede.
Diğer ultra kompakt metasurface lens-
lerle elde edilen görüntülerde, büyük bo-
zulmalar, küçük görüş alanı ve farklı ton-
lar üretmek için kırmızı, yeşil ve maviyi
birleştirdiği için RGB görüntüleme olarak
adlandırılan görünür ışığın tüm spektru-
munu yakalama konusunda sınırlı olmak
gibi sorunlar bulunuyordu.
TASARIM SÜRECI
Çalışmanın ortak liderliğini yapan, Prince-
ton’dan bilgisayar bilimi doktora öğrencisi
Ethan Tseng, “Bu küçük mikro yapıları is-
tediğinizi yapacak şekilde tasarlamak ve
yapılandırmak zor oldu” diyor. “RGB gö-
rüntülerin geniş bir görüntüleme alanını
yakalamak oldukça zor, çünkü bu küçük
mikro yapılardan milyonlarca var ve bun-
ların en uygun şekilde nasıl tasarlanacağı
net değil.”
Yardımcı yazar Shane Colburn, farklı na-
no-anten konfigürasyonlarının test edil-
mesini otomatikleştirmek için bir hesap-
lamalı simülatör oluşturarak bu zorluğun
üstesinden geldi. Colburn, “Antenlerin
sayısı ve ışıkla etkileşimlerinin karmaşıklı-
ğı nedeniyle, bu tür bir simülasyon büyük

miktarda bellek ve zaman kullanabilir”
diyor. Colburn, metasurface’in görüntü
üretim yeteneklerini yeterli doğrulukla
verimli bir şekilde tahmin etmek için bir
model geliştirdi.
Çalışmayı, şu anda yardımcı doçent
olduğu Washington Üniversitesi Elektrik
ve Bilgisayar Mühendisliği Bölümünde
(UW ECE) doktora öğrencisi olarak yü-
rüten Colburn ayrıca Seattle merkezli bir
şirket olan ve metasurface görüntüleme
teknolojilerini ticarileştiren Tunoptix’te
sistem tasarımını yönetiyor. Tunoptix,
Colburn’ün lisansüstü danışmanı, Was-
hington Üniversitesinde ECE ve fizik bö-
lümlerinde doçent ve çalışmanın ortak
yazarı Arka Majumdar tarafından kuruldu.
DÜŞÜK ÜRETIM MALIYETI
Çalışmanın ortak yazarlarından, UW
ECE’de doktora öğrencisi James White-
head, bilgisayar çipleri için kullanılan
standart yarı iletken üretim yöntemleriy-
le uyumlu cam benzeri bir malzeme olan
silikon nitrür bazlı metasurface’ler üretti.
Bu da metasurface’lerin geleneksel kame-
ralardaki lenslerden daha düşük maliyetle
kolayca seri olarak üretilebileceği anlamı-
na geliyor.
Mait-Optik’te danışman ve ABD Ordu
Yeni kamera sistemi, 1,6 milyon
silindirik çıkıntıdan oluşuyor ve
bir bilgisayar çipi gibi üretilebilen
metasurface adı verilen bir
teknolojiye dayanıyor. (Princeton
Üniversitesi)
Araştırma Laboratuvarında eski bir kı-
demli araştırmacı olan Joseph Mait, “Optik
tasarımda bu yaklaşım yeni olmasa da bu
sistem, öncü sayılabilecek bir yüzey op-
tik teknolojisi ve arka tarafta nöral tabanlı
işleme kullanan ilk sistem” diyor. “Yayım-
lanan çalışmanın önemi, metasurface’in
milyonlarca biriminin boyutunu, şeklini
ve konumunu ve istenen görüntüleme
performansını elde etmek için algılama
sonrası işlemenin parametrelerini ortak-
laşa tasarlamak gibi devasa bir görevin
başarılmış olması.”
YÜZEYDEN OLUŞAN KAMERALAR
Heide ve meslektaşları şimdi kameranın
Önceki mikro boyutlu
kameralar (solda), sınırlı görüş
alanlarıyla bulanık ve çarpık
görüntüler yakalayabiliyordu.
Nöral nano-optik (sağda)
adı verilen bu yeni sistem,
geleneksel bir bileşik kamera
merceğiyle eşit düzeyde
net, tam renkli görüntüler
üretebiliyor. (Princeton
Üniversitesi)
kendisine daha fazla hesaplama yete-
neği eklemek için çalışıyorlar. Görüntü
kalitesini optimize etmenin ötesinde,
nesne algılama ve tıp ve robotik ile ilgili
diğer algılama yöntemlerine imkân ve-
recek yeni yetenekler eklemek istiyor-
lar.
Heide ayrıca “sensör olarak çalışacak
yüzeyler” oluşturmak için ultra kom-
pakt görüntüleyiciler kullanmayı da
hayal ediyor. Böylece, telefonun arka-
sında üç tane lens olmasına gerek kal-
mıyor, çünkü telefonun tüm arka yüzeyi
dev bir kamera haline gelebiliyor. Heide,
“Gelecekte, cihazlar üretmenin tama-
men farklı yollarını düşünebiliriz” diyor.
P OP U L A R SCI E N CE »29
ŞİMDİ
Neden bazı
COVID vakaları
diğerlerinden daha
şiddetli yaşanıyor?
“İnsanlaştırılmış” COVID-19’a neden olan virüs olan SARS-CoV-2
virüsünün (arkada) diken proteininin 3B modeli
fareler bu konuda bir (önde). Diken proteini,virüsün insan hücrelerine
girmesini ve enfekte etmesini sağlıyor.
ipucu sunabilir.
COVID-19 VE BAĞIŞIKLIK TEPKISI
İ
nsanların %80 -90’ı COVID-19 has-
talığını yalnızca hafif semptomlarla
atlatırken, neden geriye kalan %20 -
10 arasındaki insanlar daha şiddetli veya
ölümcül semptomlar geçiriyor?
Yale Üniversitesindeki Richard Flavell
laboratuvarından araştırmacılar, bu soru-
yu bir fareye, daha doğrusu insan benzeri
bağışıklık sistemlerine sahip olacak şekil-
de tasarladıkları farelere sormaya karar
verdi. Nature Biotechnology dergisinde
17 Aralık’ta yayınlanan bir araştırma ra-
poruna göre bu fareler, şiddetli COVID
semptomlarının nedeninin virüse karşı
vücudumuzun verdiği antiviral inflama-
tuar tepkisi olabileceğini söylüyor.
ZAMANLAMA ÖNEMLI
Çalışma, ayrıca iyi bilinen iki tedavinin
(monoklonal antikorlar ve deksametazon
steroidi kullanımı) COVID-19 enfeksiyon-
larının tedavisine yardımcı olabileceğini
de gösterdi. Ancak antikorlar söz konusu
olduğunda, tedavi yalnızca hastalığın sey-
ri sırasında erken uygulanırsa etkili. Stero-
idler söz konusu olduğunda ise, yalnızca
hastalığın sonraki aşamalarında uygulan-
dığında etkili bir tedavi mümkün oluyor.
Standart laboratuvar hayvanlarında ve
insanlarda gözlemlenen farklı bağışıklık
sistemi tepkileri, bilim insanlarının hafif
ve şiddetli COVID-19 vakaları arasındaki
kırılma noktasını tam olarak belirlemesini
zorlaştırıyor. Fakat Flavell’in insan benze-
30 « P O PU L AR SC I ENCE
ri bir bağışıklık sistemine sahip olacak şe-
kilde tasarlanmış fareleri, bu soruya yanıt
verme imkânı sağladı.
Yale Üniversitesinden Sterling İmmü-
nobiyoloji Profesörü ve makalenin kıdem-
li yazarı Flavell, “Standart bir laboratuvar
faresine SARS-CoV-2 bulaştırdığımızda
enfekte oluyorlar; ancak ciddi şekilde
hasta olmuyorlar” diyor. “Öte yandan “in-
sanlaştırılmış” farelerimiz hastalanıyor ve
iyileşmiyorlar. Bütün bağışıklık sistemleri
alev alev yanıyor.”
İNSANLARDAN FARELERE VIRÜS AKTARIMI
Damon Runyon Kanser Araştırma Vakfın-
da Howard Hughes Tıp Enstitüsü (HHMI)
üyesi olan ilk yazar Dr. Esen Şefik tarafın-
dan yönetilen araştırma ekibi, ciddi şekil-
de hasta olan insanlardan alınan SARS-
CoV-2 virüsünü, insanlaştırılmış farelere
Jeffrey Modell ödülü sahibi bilim insanı Dr. Esen
Şefik bağışıklık tepkisinin zamanlamasının önemli
olduğunu belirtiyor
NIH
burun yoluyla aktardı ve ardından hasta-
lığın seyrini takip etti.
Enfekte olmuş farelerin, ciddi derece-
de hasta insanlarla aynı şekilde, akciğer
hasarı, kilo kaybı ve dokulara zarar veren
yüksek, kalıcı enflamatuar bağışıklık tep-
kisi gibi semptomlar sergilediği bulundu.
Daha sonra fareleri Rockefeller Üniversi-
tesinden immünolog ve Flavell gibi bir
HHMI araştırmacısı olan Michel Nussen-
zweig tarafından sağlanan monoklonal
antikorlar ile tedavi etmeye çalıştılar. Spe-
sifik olarak virüsü hedef alan bu antikor-
ların, enfeksiyondan önce veya çok erken
dönemde verildiğinde etkin olduğunu;
ancak enfeksiyonun sonraki aşamaların-
da uygulandıklarında semptomları bas-
tırmak için çok fazla işe yaramadıklarını
buldular.
Bunun tersine, enfeksiyonun erken aşa-
malarında, bağışıklık baskılayıcı deksame-
tazon, virüsle savaşmak için çok önemli
olan ilk bağışıklık tepkisini bastırdığında
fareler için ölümcül bir durum ortaya çıktı.
Ancak ilaç, hastalığın sonraki aşamaların-
da verildiğinde, organlara zarar vermeye
başlamış olan enflamatuar yanıtı baskı-
layarak enfeksiyonun temizlenmesine
yardımcı oldu.
Şefik, “Hastalığın başlangıcında, güçlü
bir bağışıklık tepkisi, hayatta kalmak için
çok önemli” diyor. “Ancak, aynı tepki, has-
talığın ilerleyen dönemlerinde ölümcül
olabiliyor.”
 1. SAYI
BAYİLERDE

çoc uk
POPULAR SCIENCE EKİBİNDEN
7-11 YAŞ ARASI ÇOCUKLAR İÇİN
BİLİM DERGİSİ
HEDİYE
BİRLİKTE
TÜM AİLENİN
EĞİ
OYNAYABİLEC
İKALARI”
“BİLİMİN HAR
KART OYUNU

FARKIYLA

VE ŞAŞ IRTIC I B İLGİLERLE

CA, DENEY
ONLARCA BULMA A BİLİMİ SEVDİREN DERGİ
ÇOCUKLAR
Online satın almak için: www.dergiburda.com
ŞİMDİ

KÖTÜ AĞIZ SAĞLIĞI, COVID

RISKINI ARTIRIYOR MU?
Dişlerinizi fırçalamamak eninde sonunda diş hekiminin kapısını çalmanıza neden
olabilir ancak kötü ağız sağlığının daha büyük sorunlara da yol açma ihtimali var.
THE CONVERSATION

Y
eni kanıtlar, kötü ağız sağlığının
COVID’in oluşturduğu riski artırdı-
ğını istatistiksel olarak işaret ediyor.
Araştırmalar, ağız sağlığı kötü olan kişilerin
koronavirüse yakalanmaları durumunda
daha şiddetli semptomlarla karşılaşabi-
leceklerini gösteriyor. İstatistiklere göre,
dişeti hastalığı da olan COVID hastalarının
yoğun bakıma alınma olasılıkları, olmayan-
lara göre 3,5 kat daha fazla. Ayrıca, solunum
cihazına bağlanma ihtiyacı 4,5 kat ve CO-
VID’den ölme olasılığı ise 9 kat daha fazla
görünüyor.
Bu bilgi ilk bakışta şok edici görünebi-
lir; ancak ağız hijyeni ve diğer hastalıklar
arasındaki bağlantı düşünüldüğünde ağız
sağlığı ile COVID arasında da bir bağlantı ol-
ması kaçınılmaz olarak değerlendirilmeli.
Kötü ağız hijyeninin diğer birçok hastalığı
daha da kötüleştirdiği biliniyor. Kötü ağız
hijyeni uzun süre devam ederse, ağızdaki
bakteriler barışçıl bir durumdan agresif bir
duruma dönüştükleri disbiyoz hastalığına
yol açabiliyor.
BAKTERILER AZINCA
Ağızdaki bakteriler agresifleştiğinde, ağız
dokularına dalıp kan dolaşımına girerek
diş eti hastalığına neden olabiliyor. Kana
bir kez karıştıklarında vücudun her yerin-
de dolaşabilir ve çeşitli organlara yerleşerek
popülasyonlarını artırabilirler. Bu durum,
iltihaplanma ve zamanla çeşitli spesifik
ve kronik hastalıkların oluşmasına neden
olabilir. Böyle bir hastalık, vücudun her
yerinde ortaya çıkabilir. Kötü ağız hijyeni
kalbi etkileyebilir, kan basıncını yükselte-

Ağız içindeki bakteri popülasyonu

oldukça zengin. Ortalama bir
insanda bu sayının 1000’e yakın
türü kapsadığı ve toplamda yaklaşık
500 milyon civarında olduğu
belirtiliyor.

32 « P O PU L AR SC I ENCE

bilir ve kandaki şeker miktarını artırarak di-
yabet hastalarının daha da kötüleşmesine
neden olabilir. Aynı zamanda prematüre
doğumlar, artrit, böbrek hastalıkları, solu-
num yolu hastalıkları hatta Alzheimer gibi
nörolojik hastalıklarla da bağlantısı olduğu
görülüyor.
AĞIR COVID VAKALARI VE CRP
Aynı durum bir ihtimal COVID için de ge-
çerli olabilir mi? Bu sorunun yanıtı, muh-
temelen evet. Orta ve ve hafif semptomlar
geçiren COVID hastalarından farklı olarak,
ağır COVID vakalarında CRP adı verilen be-
lirli bir enflamatuar belirtecin seviyesinde
yükselme görülüyor. Ağır COVID vakaları-
nın bazılarında bağışıklık sisteminin virüs-
le savaşmayı abarttığı ve vücudun kendi
dokularına zarar vermeye başladığı “sitokin
fırtınası” adı verilen bir süreç yaşanıyor.
AĞIZ SAĞLIĞI VE SITOKINLER
Araştırmalar, ağız sağlığı kötü olan kişilerde
de bazen yüksek CRP ve sitokin seviyele-
rinin olduğunu gösteriyor. Bu da her ne
kadar daha hafif olsa da diş eti hastalığının
COVID ile aynı türden gayretli bağışıklık
tepkisini tetikleyebileceğini gösteriyor.
Bu iki hastalık aynı anda yaşandığında hem
koronavirüs hem de agresif ağız bakterile-
rinin kanda dolaşmaya başlamasının; bağı-
şıklık tepkisini aşırı tetikleyerek vücudun
kendi dokularına zarar vermesine ve insan-
lar için daha kötü sonuçlara yol açmasına
neden olması mümkün.
Bununla birlikte, şu anda ağız hijyeni ve
COVID’in tam olarak nasıl etkileşime gir-
diği hakkında çok az şey biliyoruz. Bu ikisi
başka şekillerde de birleşiyor ve hastalığı
daha da kötüleştiriyor olabilirler. Örneğin,
COVID ve diğer solunum yolu hastalıkları
ile ilgili büyük bir sorun, bakteriyel süper
enfeksiyonlar. Bu enfeksiyonlar, akciğerler
ve solunum yolları gibi virüsün doğrudan
bulaştığı alanlara aynı anda bakteriler de
bulaştığında ortaya çıkıyor.
COVID VE ENFEKSIYON ILIŞKISI
Bakteriyel süper enfeksiyonlar COVID
olan kişilerde görülüyor, ayrıca ağır COVID
vakalarında önemli ölçüde daha yaygın
görünüyor. Ne tür etkileri olduğu tam ola-
rak bilinmiyor; ancak bu eşzamanlı enfek-
siyonların şiddetli hastalık ve ölüm riskini
artırdığını düşünmek gayet mantıklı gibi.
Pandemi süreci boyunca gerçekleştirilen
çalışmalar, COVID nedeniyle hayatını kay-
beden insanların büyük bir oranında aynı
zamanda bakteri enfeksiyonu da görüldü-
ğünü gösteriyor.
BAKTERILER KÖTÜ HIJYENI SEVIYOR
Kötü ağız hijyeni, süper enfeksiyon riskini
artırabiliyor. Zira bu durum ağızda daha
Diş sağlığına önem
göstermek ve ağız
hijyeni kurallarına
uymak, başta
COVID olmak üzere
hastalıklara karşı
direncimizi artırıyor.
fazla sayıda agresif bakteri bulunması an-
lamına geliyor ve bu bakteriler solunum
yollarına ve akciğerlere giderek süper en-
feksiyon başlatabiliyorlar.
Buna ek olarak, kötü ağız sağlığı, koro-
navirüsün vücuda bulaşma ihtimalini de
artırabiliyor. Diş eti hastalığına neden olan
bakterilerden gelen enzimler, ağız yüzeyini
ve solunum yolunu değiştirerek korona-
virüs gibi diğer mikropların bu yüzeylere
yapışmalarını ve orada büyümelerini ko-
laylaştırabiliyor.
DIŞ FIRÇALAMAK ÖNEMLI
Zamanla, bu konudaki çalışmalar arttıkça,
ağız sağlığının COVID’in ilerlemesini tam
olarak nasıl etkilediği netleşecek. Bazı in-
sanlar için bu mekanizmaların tümü aynı
anda çalışmıyor olabilir. Ancak şu anda, kötü
ağız hijyeninin COVID’li kişilerde ve özellik-
le halihazırda diyabet, yüksek tansiyon veya
kardiyovasküler hastalık gibi rahatsızlıkları
olanlarda ek bir risk faktörü olduğunu dü-
şünmeye yetecek kadar kanıt bulunuyor.
Bu nedenle, iyi bir ağız hijyenine sahip ol-
mak her zamankinden daha önemli. Günde
en az iki kere diş fırçalamayı, düzenli olarak
diş hekimini ziyaret ederek kontrollerimizi
yaptırmayı ihmal etmemeliyiz. Koronavirü-
se yakalanan bir bireyin, eğer ağız sağlığı iyi
ise, ciddi semptomlar geliştirme riski önem-
li ölçüde azalıyor.
P OP U L A R SCI E N CE »33
 ŞİMDİ

BIÇAK
KUYRUKLU
DINOZOR
Ş
ili’de bulunan yeni bir dinozor türü-
nün benzersiz bir kuyruk yapısına
sahip olduğu ortaya çıktı.
nu Köpek boyutlarındaki bu dinozora
ait fosilleri inceleyen bilim insanları, bu di-
nozorun çok farklı bir kuyruğa sahip oldu-
ğunu ve bu kuyruğu bir bıçak gibi kesmek
için kullandığını keşfetti.
Bazı dinozorların batırmak için kullan-
dıkları sivri uçlu kuyrukları, diğerlerinin
ise bir sopa gibi darbe vurmak için kullan-
dıkları sert kuyrukları vardı. Nature dergi-
sinde yayınlanan bir makaleye göre, yeni
çalışmada ortaya çıkan bu yeni tür, daha
önce hiçbir hayvanda görülmemiş bir şeye
sahip: Makalenin baş yazarı Alex Vargas, bu
türün kuyruğunda yan yana yerleştirilmiş Kuyruğunu silah gibi kullanan bu
7 çift “bıçak” bulunduğunu söylüyor. Bu dinozor Stegouros’un ta kendisi. Bilim

yapısı ile kuyruk, eski Aztek savaşçıları ta-
rafından kullanılan bir silaha benziyor.
KITAPLAR GÜNCELLENMELI
Şili Üniversitesi paleontologlarından Var-
gas, “Bu, gerçekten sıra dışı bir silah” diyor.
“Çocuklar için tarih öncesi hayvanlarla ilgili
kitapların güncellenmesi ve bu tuhaf kuy-
ruğun da oraya koyması gerekli. Kuyruk,
muhtemelen çılgın bir görünüme sahip.”
Bitkilerle beslenen bu yaratık, başlangıç-
ta paleontologları yanlış yola yönlendirdi
zira farklı türlerden gelen özelliklerin bir
kombinasyonuna sahipti. Kuyruk da dahil
olmak üzere arka tarafı bir stegosaurusa
benziyordu, bu yüzden araştırmacılar onu
stegouros elengassen olarak adlandırdı.
Vargas ve ekibi, kafatası parçalarını ince-
ledikten ve beş farklı DNA analizi yaptıktan
sonra, bu dinozorun stegosaurus ile sadece
uzaktan akraba olduğu sonucuna vardılar.
Aslında, tank benzeri ankylosaur dinozor
ailesinin güney yarımkürede yaşayan nadir
bir üyesiydi. (Ancak stegouros adı yine de
bu dinozorun üzerine yapışıp kaldı ve daha
iyi bilinen stegosaurus ile kolayca karıştırı-
labiliyor.)
75 MILYON YILLIK FOSIL
Vargas bu dinozoru “ankylosaur’un kayıp
aile dalı” olarak tanımlıyor. Fosilin yakla-
şık 72 milyon ila 75 milyon yıl öncesine ait
olduğunu ve kemiklerin kaynaşma şekline
göre bir yetişkin gibi göründüğünü söylü-
yor. İskeletin ön ucu göbeği üzerinde düz
ve arka ucu, sanki bataklığa yakalanmış
gibi, daha düşük bir seviyeye dönmüş ola-
rak bulundu.
Vargas, stegourosun uzunluğunun kuş
benzeri burnundan kuyruk ucuna kadar,
yaklaşık iki metre olduğunu, ancak boyu-
nun kısa olduğunu, bir insanın uylukları-
MAURICIO ALVAREZ
insanlarının bildirdiğine göre, Şili’de
bulunan fosiller, köpek büyüklüğünde
olan ve kuyruğunu kesici bir silah
olarak kullanabilen yeni ve daha önce
görülmemiş bir türe ait.
na kadar geleceğini söylüyor. Kuyruğunu
büyük ihtimalle daha büyük yırtıcılardan
korunmak için kullanıyordu. Zırh benzeri
derisinden fırlayan kemik uçları nedeniyle
yırtıcılar bu dinozoru “dişe dokunur” gör-
müyorlardı.
Macalester College’den, çalışmada yer
almayan biyolog Kristi Curry Rogers, “Bu
sadece gerçekten tuhaf bir kuyruk değil,
aynı zamanda daha önce bu hayvanlara
rastlanmamış bir bölge olan Güney Şili’de
bulunmuş olması da ilginç” diyor. Rogers,
“Dinozor çeşitliliğinin kapsamlı bir şekil-
de anlaşılması söz konusu olduğunda, şu
anda hâlâ işin çok başında olduğumuzu
söylemeliyim” diyor. “Bu yeni tür, bize doğ-
ru zamanda ve doğru yerde olursak keşfe-
deceğimiz çok şey olduğunu hatırlatıyor.”

34 « P O PU L AR SC IENCE
 KARA
GELECEK
DELIKLER
GITTIKÇE
BÜYÜYOR
Yeni bir çalışma, evrenin genişlemesinin
kara delik büyümesini doğrudan
etkilediğini iddia ediyor.
G
eçtiğimiz 6 yıl boyunca, kütle çekimi
dalgası gözlemevleri kara delik birleş-
melerini tespit ederek Albert Einste-
in’ın kütle çekimi teorisinin öne sürdüğü en
büyük tahminlerden birini doğruladı. Ancak
hâlâ bir sorun var: Bu kara deliklerin çoğu,
beklenmedik derecede büyük boyutta. Şimdi,
Manoa’daki Hawaii Üniversitesi, Chicago Üni-
versitesi ve Ann Arbor’daki Michigan Üniversi-
tesinden oluşan bir araştırma ekibi, bu soruna
yeni bir çözüm öneriyor: Kara delikler evrenin
genişlemesiyle birlikte büyüyor.
BIR TÜRLÜ ÇÖZÜLEMEYEN BULMACA
2015 yılında Lazer İnterferometre Kütle Çeki-
mi Dalgası Gözlemevi (Laser Interferometer
Gravitational-Wave Observatory - LIGO) ile bir
kara delik birleşmesinin gözlemlenmesinden
bu yana, kara deliklerin kütlelerinin büyük ol-
ması, astronomları defalarca şaşırttı. Işık yay-
mamalarına rağmen, kara delik birleşmelerini
kütle çekimi dalgaları emisyonu yoluyla göz-
lemleniyor. Kütle çekimi dalgaları, Einstein’ın
genel görelilik kuramı tarafından da tahmin
edilen, uzay-zaman dokusundaki dalgalanma-
36 « P O PU L AR SC IENCE
lardır. Fizikçiler başlangıçta, birleşen kara delik-
lerin kendilerini bir arada tutamayacak kadar
büyüyen yıldızlardan doğmalarından dolayı,
kara deliklerin Güneş’in yaklaşık 40 katından
daha az kütleye sahip olacağını düşünüyordu.
Ancak, LIGO ve Virgo gözlemevleri, kütleleri
Güneş’in 50 katından, hatta 100 katından daha
büyük olan birçok kara delik buldu. Bu kadar
büyük kara deliklerin nasıl oluşabileceğine dair
çok sayıda senaryo ortaya atıldı ancak şimdiye
kadar gözlemlenen kara delik birleşmelerinin
çeşitliliğini açıklamak için üzerinde uzlaşılan
tek bir senaryo üretilemedi. Ayrıca, hangi olu-
şum senaryolarının kombinasyonunun fizik-
sel olarak uygulanabilir olduğu konusunda
da bir fikir birliği bulunmuyor. Astrophysical
Journal Letters’da yayımlanan bu yeni çalışma,
hem büyük hem de küçük kara deliklerin tek
bir yoldan yürüdüğünü ortaya koyuyor. Yeni
teoriye göre, kara delikler evrenin genişleme-
sinden dolayı kütle kazanıyor.
“KOZMOLOJIK EŞLEŞME”
Astronomlar genellikle kara delikleri genişle-
meyen bir evrenin içinde modelliyor. UH Ma-
LIGO’daki deneyde kullanılan lazerin
içinden geçtiği optik elemanlar, büyük
bir hassaslıkla konumlandırılıyor.
noa Fizik ve Astronomi Bölümünden Profesör
Kevin Croker, “Böyle varsaymak, Einstein’ın
denklemlerini kolaylaştırıyor, çünkü genişle-
meyen bir evrende takip etmemiz gereken çok
daha az şey var” diyor. “Ancak burada bir sıkıntı
var. Sadece belli bir zaman aralığı içinde geçerli
olan mantıklı tahminler yapabiliyoruz.”
VIRGO tarafından tespit edilen olaylar sa-
dece birkaç saniye sürdüğünden dolayı, tek
bir olayı analiz ederken bu tür bir sadeleştirme
yapmak, anlamlı. Ancak bu birleşme olayları,
muhtemelen milyarlarca yıl sürüyor. Bir çift
kara deliğin oluşması ile birleşmesi arasında
geçen sürede, evren genişlemeye devam edi-
yor. Einstein’ın teorisinin daha incelikli yönleri
dikkatlice düşünülürse, o zaman şaşırtıcı bir

Pisa (İtalya) yakınlarındaki Cascina’da bulunan
Virgo kütle çekimi dalgası dedektörünün havadan
NICOLA BALDOCCHI
görünümü.Virgo tesisi, 3 km uzunluğunda kolları
olan dev bir Michelson lazer interferometresine ev
sahipliği yapıyor.
LIGO’daki lazerli ölçümlerde atom
çekirdeğinden küçük farklar saptanıyor.
Bunun için deney düzeneğini, maruz
kalabileceği sarsıntılardan tamamen
izole eden özel yapılar inşa edildi.
olasılık daha ortaya çıkıyor: Kara deliklerin
kütleleri, evrenle birlikte büyüyebilir. Croker
ve ekibi bu fenomeni “kozmolojik eşleşme”
olarak adlandırıyor.
Kozmolojik eşleşmenin en bilinen örneği,
ışığın kendisi. Evren genişledikçe, ışığın ener-
jisi azalıyor.
Araştırmanın ortak yazarı, Hawaii Üni-
versitesinden Fizik ve Astronomi Profesörü
Duncan Farrah, “Bu etkinin tersini hesaba
katmayı düşündük” diyor. “Kara delikler
kozmolojik olarak eşleşmişse ve diğer yıldız-
ları veya gazları yutmadan enerji toplayabi-
liyorsa, LIGO veya VIRGO onları nasıl tespit
edebilirdi?
SIMÜLASYONLAR YARDIMA KOŞUNCA
Araştırmacılar bu hipotezi test etmek için, mil-
yonlarca büyük yıldız çiftinin doğumunun,
yaşamının ve ölümünün simülasyonunu
gerçekleştirdiler. Her iki yıldızın da ölüp kara
delik oluşturduğu durumlar, ölüm anlarından
başlayarak evrenin büyüklüğüyle ilişkilendi-
rildi. Evren büyümeye devam ettikçe, bu kara
delikler birbirlerine doğru spiraller çizerek yak-
laşırken, kütleleri büyüdü. Sonuçta birleştikle-
rinde ortaya daha büyük kütleli kara delikler
çıktı. Araştırmacılar LIGO ve VIRGO verilerini
kendi tahminleri ile karşılaştırdıklarında epey
tutarlı sonuçlar elde ettiler. Araştırmanın ortak
yazarı, Michigan Üniversitesinden Profesör
Gregory Tarlé, “İlk başta ne düşüneceğimi bi-
lemediğimi söylemeliyim” diyor. “Çok basit bir
teoriydi ancak açıkçası, bu kadar çalışmasına
şaşırdım.”
MEVCUT TEORILERLE UYUMLU BIR
YAKLAŞIM
Araştırmacılara göre bu yeni model, yıldız
oluşumu, evrimi veya ölümüyle ilgili mevcut
anlayışımızda herhangi bir değişiklik gerek-
tirmediği için önemli. Yeni model ile mevcut
verilerimiz arasındaki anlaşmayı sağlamak
için tek yapmamız gereken, evrendeki her şey
gibi kara deliklerin de statik olmadığını kabul
etmek. Ancak araştırmacılar, LIGO ve VIRGO
tarafından tespit edilen devasa kara deliklerin
gizeminin çözülmekten hâlâ çok uzak olduğu-
nu da vurguluyorlar.
Araştırmanın ortak yazarı ve NASA Hubble
Kurulu Üyesi Dr.Michael Zevin, “Kara delik
birleşmelerinin birçok yönü detaylı olarak
bilinmiyor. Örneğin baskın oluşum ortamları
ve yaşamları boyunca devam eden karmaşık
fiziksel süreçler gibi birçok noktayı henüz
bilmiyoruz” diyor. “Yıldız popülasyonunun
simülasyonunu, şu anda sahip olduğumuz
verileri yansıtarak oluşturuyoruz ve burada
çok fazla boşluk bulunuyor. Kozmolojik eşleş-
menin yararlı bir fikir olduğunu söyleyebiliriz
ancak henüz bu eşleşmenin gücünü ölçebil-
miş değiliz.”
Araştırmanın ortak yazarı, Hawaii Üniversi-
tesinden Fizik ve Astronomi Profesörü Kurtis
Nishimura, bu yeni fikrin üzerine gelecekte
yapılacak testleri iyimserlikle düşünüyor.
“Kütle çekimi dalgası gözlemevlerinin hassa-
siyeti, önümüzdeki on yılda artmaya devam
edecek. Veri miktarı ve kalitesi arttığında, yeni
analiz teknikleri geliştirmemiz mümkün ola-
cak. Sözün kısası yakında, bu kritik ölçümleri
yapabileceğiz.”
P OP U L A R SCI E N CE »37
GELECEK
GÖRÜNMEYENI GÖRÜNÜR YAPMAK
Molekül boyutunda bir cihaz, kızılötesi ışığı görünür ışığa dönüştürüyor.
I
şık bir elektromanyetik dalgadır. Uzay-
da salınım yaparak yayılan elektrik ve
manyetik alanlardan oluşur. Her dalga-
nın saniyedeki salınım sayısı, yani frekansı,
o dalgayı karakterize eden bir bilgidir ve fre-
kans, Hertz (Hz) cinsinden ölçülür. Gözleri-
miz 400 ile 750 trilyon Hz (veya Terahertz,
THz) arasındaki frekansları görebilir ve bu
aralık, görünür spektrum olarak adlandırılır.
Cep telefonu kameralarındaki ışık sensörleri
300 THz’e kadar olan frekansları algılayabi-
lirken, fiber optik internet bağlantıları için
kullanılan algılayıcılar, yaklaşık 200 THz’e
duyarlıdır.
Daha düşük frekanslardaki ışık tarafın-
dan taşınan enerji, gözlerimizde ve diğer
birçok sensörde bulunan fotoreseptörleri
tetiklemek için yeterli değil. Ancak, 100
THz’in altındaki frekanslarda (orta ve uzak
kızılötesi spektrum) da zengin bilgiler bu-
lunduğundan dolayı, bu eksiklik bir sorun
oluşturuyor.
Örneğin, yüzey sıcaklığı 20 derece olan
bir cisim, 10 THz’e kadar kızılötesi ışık ya-
yar ve bu ışık ancak termal görüntüleme
ile “görülebiliyor”. Ayrıca, kimyasal ve biyo-
lojik maddeler, kızılötesinde farklı emilim
bantlarına sahip olduğundan dolayı onları
38 « P O PU L AR SC I ENCE
sayısız uygulamaya sahip olan kızılötesi
spektroskopi ile uzaktan bir şekilde tanım-
layabiliyoruz.
EPFL, Wuhan Teknoloji Enstitüsü, Valen-
cia Politeknik Üniversitesi ve Hollanda’daki
AMOLF’deki bilim insanları, kızılötesi ışığın
frekansını görünür ışığınkiyle değiştirerek
onu algılamak için yeni bir yol geliştirdiler.
Cihaz, yaygın olarak kullanılan hassas görü-
nür ışık dedektörlerin algılama kapasitesini
kızılötesine kadar genişletebiliyor. Bu yeni
buluş, Science dergisinde yayınlandı.
Frekans dönüşümü oldukça zor. Işığın
frekansı, enerjinin korunumu yasası ne-
deniyle ışığı bir yüzeye yansıtarak veya bir
malzemeden geçirerek kolayca değiştirile-
meyecek kadar temel bir bileşen.
Araştırmacılar bu sorunu çözmek için
kızılötesi ışığa bir aracı ile enerji eklediler:
Minik, titreşen moleküller. Kızılötesi ışık,
moleküllere yönlendiriliyor ve burada
titreşim enerjisine dönüştürülüyor. Aynı
anda, daha yüksek frekanslı bir lazer ışını,
aynı moleküllere çarparak ekstra enerji
yüklüyor ve titreşimi görünür ışığa dönüş-
türüyor. Moleküller, kızılötesi ışığı ve lazer
enerjisini moleküllere yoğunlaştıran optik
antenler gibi davranan metalik nano yapılar
DOÇENT ANATOLY DYMARSKY
arasına sıkıştırılarak dönüşüm süreci hızlan-
dırılıyor.
YENI BIR IŞIK
Çalışmayı yöneten EPFL’in School of Basic
Sciences bölümünden Profesör Christophe
Galland, “Yeni cihazın birçok çekici özelli-
ği var” diyor. “Öncelikle, dönüşüm süreci
tutarlı, yani orijinal kızılötesi ışıkta bulu-
nan tüm bilgiler korunuyor ve yeni yara-
tılan görünür ışığın içinde de bulunuyor.
Böylece yüksek çözünürlüklü kızılötesi
spektroskopiyi cep telefonu kameralarında
bulunan standart dedektörlerle de gerçek-
leştirilmek mümkün oluyor. İkincisi, her
cihaz sadece birkaç mikrometre uzunluk-
ta ve genişlikte olduğundan dolayı büyük
piksel dizilerinin içine yerleştirilebiliyorlar.
Son olarak, bu yöntem çok yönlü olduğun-
dan dolayı farklı titreşim modlarına sahip
moleküller seçilerek farklı frekanslara
uyarlanabiliyor.”
Çalışmanın ilk yazarı Dr. Wen Chen,
“Ancak cihazın ışık dönüştürme verimlili-
ği henüz hala çok düşük” diyor. “Şu anda
çalışmalarımızı bu verimliliği geliştirmeye
odakladık.” Bu adım, ticari uygulamalara gi-
den yolu açmak için anahtar öneme sahip.
NICOLAS ANTILLE
 MERAKLI ZIHINLERIN EFSANE DERGISI

TEKNOLOJİ
Modern mühendisliğin
sunduğu en harika
olanaklar ve icatlar

BİLİM
Çağdaş dünyanın
dikkat çeken bilimsel
uygulamaları

UZAY
Güneş sistemi içindeki
keşiflerden derin uzaya...

ÇEVRE
Gezegenimizin doğası
mercek altında

ULAŞIM
Kara, hava ve deniz
yolculuklarındaki
en yeni gelişmeler

TARİH
Geçmişte yaşanan
pek çok gizeme
dair cevaplar

BİLİM VE TEKNOLOJİNİN BAT

OCAK-ŞU I
SAYIS
DÜNÜ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ BAYILERD
E!

TAKİP EDİN howitworks.com.tr howitworksturkiye @howitworksturkiye

Dergilerimizi aşağıdaki sitelerden bedava kargo fırsatıyla satın alabilirsiniz:

dergiburda.com · n11.com · gittigidiyor.com · hepsiburada.com · amazon.com.tr
Vücudu HAKKINDA BILMEMIZ
GEREKEN HER ŞEY!
CREDIT

JIJOMATHAIDESIGNERS/SHUTTERTSTOCK

40 « P O PU L AR SC I ENCE
 İÇİND EKİ LER
• NASIL ÖĞRENİYORUZ?
• NASIL HATIRLIYORUZ?
• BAĞIŞIKLIĞIN DEVLERİ
• KALP TEKLEDİĞİNDE
• SİNDİRİM SİSTEMİ

Vücudumuzu tanıdığımızı düşünüyoruz. Aslında “tanıdığımızı

sanıyoruz” demek belki de daha doğru. Zira çoğumuz için
vücudumuzun nasıl çalıştığı hala gizemli bir kara kutu!
İnsan vücudunun şaşırtıcı derecede karmaşık, şaşırtıcı yeteneklere sahip
bir makine olduğundan kimsenin şüphesi yok. Antik çağlarda bile, insan
vücudu bilginleri ve bilim insanlarını hem büyüledi hem de şaşırttı. O
zamandan bu yana yüzlerce yıl geçti, çok uzun bir yol kat etmiş olsak da birçoğumuz
için vücut, gizemini koruyan bir şey. Vücutlarımıza yönelik tehditlerin hayatımızı
nasıl alt üst edebileceğini tam olarak öğrendiğimiz bir zamanda yaşıyoruz ve sahte
bilimin sesi sağır edici seviyelerde yüksek çıkıyor. Bu yüzden vücudumuzun nasıl
çalıştığını gerçekten bilmek, artık her zaman olduğundan daha önemli.
Bu sayımızda, öğrenme, hatırlama, bağışıklık, kalp ve sindirim sistemlerimiz olmak
üzere beş ana kategoriye odaklanıyor ve bu alanlardaki en son elde edilen bulguları
karşınıza getirmeyi hedefliyoruz. Beynimizin nasıl yeni anılar oluşturduğunu,

umuz
en etkili egzersizin ne olduğunu ve beslenme alışkanlıklarımızın ve DNA’mızın
karnımızdaki gurultuları nasıl ortaya çıkardığını öğreneceğiz. Ayrıca en güncel konu
olan COVID-19’un bu sistemleri nasıl bozduğunu da keşfedeceğiz.
Haydi, vücudumuzun çevresindeki karanlık örtüyü çekelim ve içindeki gizemlere
biraz ışık tutalım.
JIJOMATHAIDESIGNERS/SHUTTERTSTOCK
CREDIT

P OP U L A R SCI E N CE »41
 Nasıl öğreniyoruz?
Bellek kaybı yaşayanlar, bellek şampiyonları, fareler ve fazlası…
TEAL BURRELL

Her gün beynimizi yeni bilgiler ve farklı deneyimlerle dolduruyoruz, belleğimizdeki devasa
kütüphaneye, yeni yeni kitaplar ekliyoruz. Peki bu süreç, nasıl gerçekleşiyor? Son 200 yıldır psikologlar
ve sinirbilimciler, beynimizin nasıl öğrendiğini çözmeye çalışıyor. Araştırmacılar, edindikleri bilgileri
parça parça birleştirerek beynin belleği nasıl oluşturduğunu öğreniyor. İşte bu süreçte rol oynadığı
düşünülen beyin bölümleri:

FRANCESCO ABRIGNANI/SHUTTERSTOCK (CARD) AND UNIVERSAL/COURTESY EVERETT COLLECTION; LUCIANO MECACCI, SOLOMON V. SHERESHEVSKY: THE GREAT RUSSIAN MNEMONIST, CORTEX, VOLUME 49, ISSUE 8, SEPTEMBER 2013, PAGES 2260-2263
Korteks Hipokampus
Uzun dönem anılar Bellek oluşumu için
(birkaç dakikadan on kritik öneme sahip
yıllar öncesine kadar olduğu düşünülen
herhangi bir anda bu bölüm, (belki

DIEGO MARISCAL/BRAIN OBSERVATORY/UC SAN DIEGO; CHRISTOPHER MICHEL; JENNI OGDEN, FROM HER BOOK “TROUBLE IN MIND”; SCIENCE PICTURE CO/SCIENCE SOURCE; BORIS SPREMO/TORONTO STAR VIA GETTY IMAGES;
meydana gelmiş olaylar) birkaç saniye süren)
burada toplanıyor. kısa süreli bellekte
rol oynuyor ve
anıları kortekste
birleştirmeye veya
yeniden düzenlemeye
ve sabitlemeye
yardımcı oluyor. Aynı
zamanda otobiyografik
hatıraların
oluşturulmasında
da rol oynuyor.
Hipokampus,
parahipokampal
korteks ve medial

EVAN OTO/SCIENCE SOURCE; AL FENN/THE LIFE IMAGES COLLECTION/GETTY IMAGES; WELLCOME LIBRARY, LONDON; MIDOSEMSEM/SHUTTERSTOCK
entorhinal
Temporal lob korteks birlikte
çalışarak olayların
Beynin diğer
gerçekleştiği yerler
yapıların yanı sıra
gibi uzamsal anıların
hipokampus, Parahipokampüs ve
entorinal korteks işlenmesine yardımcı
parahipokampus,
oluyor.
entorinal korteks
ve amigdalayı, içeren
bölümü. Amigdala Beyincik
Travma veya korku gibi duygusal Motor becerileri
anılar burada işleniyor. (örneğin bisiklete
binmeyi) öğrenmek
için gereklidir.

Bellek MÖ 350 1885 1920’ler

Aristo, De Anima (Ruh Alman psikolog Psikolog Karl Lashley, farelerin labirentlerde nasıl
hakkında Üzerine) kitabında, Herman Ebbinghaus, gezindiğini test ederek öğrenmeyi inceleyen ilk bilim
daha fazla insan zihninin yaklaşık 2.300 insanlarından biri oldu. Fareleri eğitmeden önce ve
şey öğrenmek doğduğunda boş bir anlamsız hece yarattı, sonra, labirenti hatırlamaktan hangi
levhaya benzediğini kendini bu hecelerin bölgelerin sorumlu olduğunu
yazdı. Yaşanan listesini ezberlemeye zorladı ve görmek için kortekslerinin farklı
deneyimler, ne kadar çabuk unuttuğunu test etti. kısımlarını rastgele çıkardı.
bu levhanın Verilerini “unutma eğrisi” olarak adlandırdığı Sonunda anıların sadece
üzerine bir grafikle çizilebilecek bir denkleme bir bölgede değil, beynin
işleniyordu. dönüştürdü. Öğrenme çalışmaları, bu proje tamamında yaşadığını öne
ile başladı. sürdü.

42 « P O PU L AR SC IENCE
 Onlar sayesinde çok şey öğrendik…
HATIRLAMA SORUNU OLANLAR:
Epilepsi hastası Henry Molaison, bu hastalığını tedavi etmek için,
(onlarca yıl boyunca kimliğini saklamak istediğinden dolayı H.M.
olarak bilindi) 1953’te hipokampus de dahil olmak üzere temporal
lobunun bazı parçalarını ameliyatla aldırdı. Ameliyat, nöbetlerini
azaltmada başarılı olmuş olsa da, yeni anılar oluşturmasını
engelledi. Operasyondan önce yaşadıklarını ve karşılaştığı
insanları hatırlıyor, ancak ondan sonrakileri hatırlamıyor.
Yeni beceriler öğrendi ancak bunları nasıl öğrendiğini hiç
hatırlayamadı. Molaison’un deneyimi, bilim insanlarının
hipokampüsün yeni anılar oluşturmaya yardımcı olduğunu,
uzun süreli anılar ve bilinçaltı beceri anılarının ise beynin başka
yerlerinde yer aldığını düşünmesine neden oldu.
FRANCESCO ABRIGNANI/SHUTTERSTOCK (CARD) AND UNIVERSAL/COURTESY EVERETT COLLECTION; LUCIANO MECACCI, SOLOMON V. SHERESHEVSKY: THE GREAT RUSSIAN MNEMONIST, CORTEX, VOLUME 49, ISSUE 8, SEPTEMBER 2013, PAGES 2260-2263

BELLEK ŞAMPIYONLARI:
1920’lerde, Solomon Shereshevsky’nin olağanüstü belleği
Henry Molaison’un beyni, hipokampüsün bellekteki rolünün vurgulanmasına
psikologların büyük ilgisini çekti. Beyni yardımcı oldu, bu yüzden gelecekteki çalışmalar için dondurulup koruma
öğrendiği her kelime için otomatik altına alındı. 2009’da, San Diego’daki California Üniversitesinden bir ekip, beyni
DIEGO MARISCAL/BRAIN OBSERVATORY/UC SAN DIEGO; CHRISTOPHER MICHEL; JENNI OGDEN, FROM HER BOOK “TROUBLE IN MIND”; SCIENCE PICTURE CO/SCIENCE SOURCE; BORIS SPREMO/TORONTO STAR VIA GETTY IMAGES;

olarak görüntüler oluşturuyordu. parçalara ayırdı ve 3 boyutlu bir modelini yarattı. Böylece, Molaison hayattayken
yapılan MRI taramalarına göre çok daha ayrıntılı bir şekilde inceleme yapmak
Örneğin mavi deyince aklına mavi mümkün oldu.
bayrak sallayan bir kişinin görüntüsü
geliyordu; yedi rakamı, bıyıklı bir adamı
çağrıştırıyordu. Bu zihinsel imgeler
Shereshevsky’yi çok yoruyor olsa da
Solomon Shereshevsky baktığı her şeyi hatırlamasını sağlıyordu.
Örneğin, hiç bilmediği yabancı bir dilde
yazılmış mektuplar ve şiir dizeleri gibi şeyleri hatırlayabiliyordu.
Bellek şampiyonları, hatırlama ustaları ya da bir deste kartın
dizilimini hızla ezberleyebilenlerde de anımsatıcı teknikler
kullanmak gibi benzer yetenekler bulunuyor. “Moonwalking
With Einstein” kitabının yazarı Joshua Foer, bellek şampiyonu
EVAN OTO/SCIENCE SOURCE; AL FENN/THE LIFE IMAGES COLLECTION/GETTY IMAGES; WELLCOME LIBRARY, LONDON; MIDOSEMSEM/SHUTTERSTOCK

olma girişimini kronikleştirdi. Kartların sırasını

ezberlemek için, Michael Jackson’ın ay yürüyüşü
(kupa papazı), John Goodman’ın hamburger Joshua Foer, bellek şampiyonu olmaya çalışırken, kartların deste içindeki
yemesi (sinek papazı) veya Bill Clinton’ın sırasını ezberlemek için onları görsel olarak ayrıntılı hikayelerle birleştirdi.
puro içmesi (karo papazı) gibi görsel olarak
ayrıntılı hikayeler uydurdu. Foer bu tekniklerin PARÇALARA AYIRMA
yalnızca bellek şampiyonlarında işe Parçalara ayırma, rastgele bilgi parçalarını daha anlamlı ve
yönetilebilir “parçalar” halinde gruplandırmayı içeren bir başka
yaramakla kalmadığını da söylüyor. “Tüm hatırlama tekniği. Bir sayı dizisini hatırlamak için onu bilindik
Ayrıntılı görsel
hikayeler
anılarımız olağanüstü” diyor. “Çılgınca tarihlere ayırmak şeklinde çalışıyor. (Örneğin 107130 dizesi için
oluşturmak, bir görüntü oluşturabilir, onu gerçekten Malazgirt zaferi ve Zafer bayramı günü akılda tutulabilir).
kanıtlanmış bir bellek zihninizde görebilirseniz, çok akılda kalıcı
geliştirme tekniğidir.
hale geliyor.”

1930’lar 1949 1950’ler

Amerikalı beyin cerrahı Kanadalı psikolog Donald Hebb, nöronlar H.M. kod adı ile bilinen Henry
Wilder Penfield, epilepsi arasındaki senkronize aktivitenin öğrenmeyi Molaison üzerinde yapılan
hastalarının beyinlerini desteklediğini öne sürdü. Bir nöron çalışmalarda
ameliyat sırasında sürekli olarak “ateşlendiğinde” hipokampüsün
incelemek için öncü bir ve başka bir nöronu neden önemli
teknik geliştirdi: Hastalar uyardığında, aralarındaki olduğu ve
uyanıkken, farklı beyin bölümlerini uyardı ve bağlantı güçleniyor. Bu farklı beyin
gördüklerini veya hissettiklerini anlatmalarını durum, sinirbilimde bölgelerinin
istedi. Temporal lobun bazı kısımlarını çok kullanılan bir tabir farklı
uyardığında, hastaların unutulmuş deneyimleri olan “Birlikte ateşlenen türde anıları
canlı ayrıntılarla hatırlamakta olduğunu keşfetti. nöronlar, birbirine
bağlanıyor” ile anlatılıyor.
depoladığı
ortaya çıktı.
➔

P OP U L A R SCI E N CE »43
 Nasıl Öğreniyoruz?

Nöronlar Nasıl Öğreniyor?

İLLÜSTRASYON JAY SMITH; TIMELINE FROM LEFT: ROGER HARRIS/SCIENCE SOURCE; HISTORY OF MEDICINE DIVISION/NATIONAL LIBRARY OF MEDICINE; BSIP/UIG VIA GETTY IMAGES
Kalsiyum

A. Bir nöron, hücre gövdesinden uzanan dendrit dalları aracılığıyla
sinyalleri alıyor.
B. Dendrit sinyalleri hücrenin içinde yorumlanıyor. Sinyaller yeterince
güçlüyse, nöron aktif hale geçiyor ve aksonuna bir elektrik akımı
gönderiyor.
C. Elektrik sinyali aksonun sonuna ulaştığında, iki nöron
arasındaki boşluk olan sinapsın içine nörotransmitterler salınıyor.
Nörotransmitterler, ikinci nöronun dendritlerinin uçlarındaki
reseptörlere bağlanıyor.
D. Birinci nöron, ikinci nöronu tekrar tekrar uyarırsa, bağlantıları
güçleniyor. Nörotransmitterler ikinci nörondaki reseptörlere
bağlandığında, ikinci hücrenin içine kalsiyum akıyor. Kalsiyum, o
hücrenin yüzeyindeki reseptör sayısını artıran enzimleri harekete
geçiriyor ve ortaya daha fazla reseptör çıktığından dolayı, bir dahaki
sefere daha büyük bir tepki oluşuyor. Buna ek olarak, diğer proteinler,
sinapsı kararlı hale getiren ve iki nöron arasındaki bağlantıyı
sağlamlaştıran proteinlerin üretimini tetikliyor.

1973 1970’ler
Norveçli fizyolog Terje Columbia Üniversitesinden sinirbilimci Eric Kandel, deniz
Lomo, yaptığı bir çalışmada salyangozlarının reflekslerini tekrar tekrar tetiklemenin,
hipokampüsteki bir nöronun nöronlarından salınan kimyasalların
tekrar tekrar uyarılmasının, ona miktarında bir değişikliğe neden olduğunu
bağlı bir nöronun etkinliğini keşfetti. Kimyasal salınımı kontrol eden
artırdığını ortaya koyan sonuçlar ayarlardaki bu değişiklik, kısa süreli bellek
yayımladı. Bağlantılı nöron, mekanizması olarak tanımlandı. Kendisine
Hipokampus
uyarıyı “öğreniyor” ve saatler sonra 2000 yılında Nobel Tıp Ödülü’nü
hatırlıyabiliyor. Bu fenomene “uzun kazandıran çalışması, uzun süreli belleğin
dönem kuvvetlendirme” adı veriliyor. protein sentezi ve nöronlar arasında yeni
bağlantılar gerektirdiğini de gösterdi.

44 « P O PU L AR SC I ENCE
 Nöronlar, “devre” adı verilen, Bebeklik Amnezisi
anılar oluştukça veya unutuldukça Hipokampüste yeni nöronların doğuşu,
zamanla değişen ağlar halinde bebeklik amnezisini (üç yaşından önceki
anılarımızı hatırlayamıyor oluşumuz)
birbirine bağlanıyor. açıklayabilir. Bu yaşta hipokampüsteki
devrelere birçok yeni nöron ekleniyor, bu da
mevcut bağlantıları bozuyor ve deneyimleri
unutmamıza neden oluyor. Yetişkinlerde, yeni
nöronlar daha yavaş ortaya çıkıyor ancak
unutma, daha az derecede olsa da devam
ediyor. Bu süreç, anlamsız ve alakasız bilgileri
temizlemeyi sağlıyor olabilir. Toronto’daki
Hasta Çocuklar Hastanesinden Paul Frankland,
“Neyse ki, küçük çocuklar yürüme veya
konuşma gibi yararlı becerileri unutmuyor”
diyor. “Ancak, bu becerileri nasıl öğrendiklerini
unutuyorlar.”

Sahte anılar
Çoğu zaman, farkında
olmadan, boşlukları
doldurmak veya hikayeye
çok aşina olduğumuz için
İLLÜSTRASYON JAY SMITH; TIMELINE FROM LEFT: ROGER HARRIS/SCIENCE SOURCE; HISTORY OF MEDICINE DIVISION/NATIONAL LIBRARY OF MEDICINE; BSIP/UIG VIA GETTY IMAGES

olmadığımız bir yerde

Bir yerin görüntüsünü olduğumuzu hatırladığımız
oluşturmak anılar yaratıyoruz.
Los Angeles’taki California Hatırlama sürecinde,
Üniversitesinden Itzhak Fried, devreler güçlendiğinden
hastaların bir video klip izlediklerinde, dolayı bu yanlışlıklar da
sinir ağlarının onu ilk gördükleri sağlamlaşıyor ve gerçek
zamanki gibi etkinleştiğini gösterdi. gibi hatırlanmaya başlıyor.
Başka çalışmalarla da benzer St.Louis’deki Washington
bağlantıların oluşturulduğunu ortaya Üniversitesinden sahte
koydu. Çalışmalarında başlangıçta anılar üzerinde çalışan
ünlüler (Clint Eastwood gibi) için Henry Roediger, beynin
ateşlenen nöronlar, ünlülerle eşleşen gerçek ve sahte anılar
mekanların (Hollywood tabelası arasındaki farkı ayırt
gibi) görülmesi ile de ateşlenmeye edemediğini ve bu
başladı. Bu, sinir ağlarının yeni bilgileri yüzden yoktan yaratılmış
eski anılarla ilişkilendirmek için hızla anılarımızın da gerçek
değişebileceğini gösteriyor. görünmesini sağladığını
söylüyor.

Öğrenecek Bellek nasıl güçlendirilir?

Belki bir gün, belirli anıları güçlendirmek
daha çok için elektriksel uyarılar kullanılabilecek.
şey var 2014 yılında yapılan bir araştırmaya
göre, şu anda Parkinson hastalığı
için kullanılan ve hipokampüsün
bulunduğu temporal loba yönelik bir
tedavi olan derin beyin uyarımı, küçük
bir grup hastada anıları ve Déjà vu Bir cerrah, derin beyin
hissini harekete geçiriyor. uyarımı tedavisine
hazırlanmak için
hastanın kafatasını
deliyor.

P OP U L A R SCI E N CE »45
 Anıları
NASIL HATIRLIYORUZ? ALEX ORLANDO

Bilim insanları yeni teknolojiler yardımıyla

beynimizin nasıl hatırladığını çözmeye çalışıyor.

Bisiklete ilk bindiğiniz an gözle-

riniz önüne geliyor. Ya da matematik
dersinde öğrendiğiniz Pisagor teoremini hatır-
lıyorsunuz. Bir kenara not aldığınız telefon numarasını
düşünüyorsunuz…
İçeriğinin ne olduğundan bağımsız olarak anılarımız,
bizi biz yapan şeylerdir. İnsan olmanın doğası böyledir.
Akademisyenler, Socrates zamanından beri belleğin ne
olduğunu ve nasıl çalıştığını anlamaya çalışmak için fikir
yürütüyor. Son zamanlarda ortaya çıkan yeni teknolojiler
sayesinde bilim insanları, artık anılarımızın arkasında
yatan nöral ve biyolojik makine hakkında daha fazla bilgi
ediniyorlar. Çığır açan bu yenilikler sayesinde anılarımızın,
beyindeki belli hücre kümelerinin içinde saklandığını
öğrendik. Bazı araştırmacılar, insanları sanal gerçeklik
ortamında dolaştırarak anıları nasıl depolayıp geri aldık-
larını araştırıyor. Diğerleri, korku gibi duyguların beyinde
nasıl kodlandığını ve korktuğumuz şeyin ne olduğunu
belirleyen devreleri inceliyor.
Bu araştırmaların sadece soyut bir temeli yok. Alzheimer
hastalığı ve travma sonrası stres bozukluğu gibi durumlar
için olası tedaviler de dahil olmak üzere gerçek dün-
yada gerçekleştirilebilecek uygulamalar üretilmesi de
hedefleniyor.
Bellek biliminin çoğu hala bulanık bir alanda dolaşıyor
olsa da beynimizin anıları tam olarak nasıl oluşturduğu
konusu artık daha çok mercek altına alınıyor.

46 « P O PU L AR SC I ENCE
 Araştırmacılar,
anılarımızın
beynin belirli
bölgelerinde
bulunduğunu
öğrendiler. Bu
anıları nasıl
oluşturduğumuz
ise hâlâ bir
muamma.

P OP U L A R SCI E N CE »47
UZUN D ÖN EM V E K IS A D Ö NEM BEL L EK
İnsan belleği kavramı, tek bir şekilde açıklanamıyor. Bu terim, renk beyinde yeterince uzun süre
adlarından hatırladığınız şarkı sözlerine ve yaşadığınız ilk ayrılığa kadar bir

STEVE RAMIREZ AND XU LIU; TAKASHI KITAMURA; SIKARIN SUPPHATADA/SHUTTERSTOCK

tutarsanız, onu uzun süreli
dizi hatırayı içinde barındıran bir şemsiye gibi düşünülebilir. Peki, neden belleğe kaydedilmesini sağ-
belleğin farklı türleri olduğunu düşünüyoruz? layabilirsiniz” diyor. “Bu yüz-
den, cep telefonu numarası
Bir asırdan fazla bir süre tuttuğunuz şeylerdir. Örneğin, Makalenin yazarı, sinirbilimci gibi bir şeyi sürekli kafanızda
önce, bilim insanları belleği telefonunuzdaki kişi listesine Dean Burnett, “Bunlar geçici tekrarlarsanız, sonunda bunu
GUNIITA/DREAMSTIME. BRAIN: EVAN OTO/SCIENCE SOURCE

kısa vadeli ve uzun vadeli
diye iki kategoriye ayırdı.
Bazen işleyen bellek olarak
da adlandırılan kısa süreli
bellek, yakın geçmişten
gelen bilgileri veya olayları
yaklaşık 20 saniye, bazen
daha da az aklımızda tutma
yeteneğimizi ifade ediyor. Bir
başka deyişle bu, başka şeyler
yaparken aktif olarak aklınızda
eklemeye çalışırken aklınızda
tuttuğunuz telefonun numa-
rası gibi.
1990’larda bilim insanları,
yüksek çözünürlüklü beyin
taramalarını analiz ettiler ve
bu kısacık anıların, beynin üst
düzey düşünmeden sorumlu
ön kısmı olan prefrontal kor-
tekste etkinleşen nöronlara
bağlı olduğunu buldular.
anılar” diyor. “Uzun süreli kolayca hatırlayabilirsiniz.
depolanmaları hedeflenmiyor Ancak çok fazla bilgi gelmeye
KISA SÜRELİ ANILAR SİNİRSEL AKTİVİTENİN DARBELERİ
TARAFINDAN DESTEKLENİRKEN, UZUN SÜRELİ ANILAR,
BEYİNDE FİZİKSEL BİR YER KAPLIYOR.
çünkü sürekli değişiyorlar ve devam ederse, kısa süreli
sürekli bir akış var.” belleğiniz aşırı yüklenir ve
Burnett, “Bir düşünceyi depolanan ilk bilgi parçaları

48 « P O PU L AR SC IENCE
 atılır.” Bunun tersine, uzun süreli
bellek, yaşamımız boyunca top-
ladığımız bilgilerin ve geçmiş
olayların biriktirildiği bir hazine
sandığı gibi düşünülebilir. Kısa
süreli anılar sinirsel aktivitenin
darbeleri tarafından desteklenir-
ken, uzun süreli anılar, beyinde
fiziksel bir yer kaplıyor. Bir uzun
süreli anı oluştuğunda, nöronlar
arasındaki sinaps olarak adlan-
dırılan bağlantılar güçleniyor.
Bazı durumlarda ise, tamamen
yeni sinapslar oluşturuluyor.
Anılarımızı ne kadar çok hatır-
larsak, bu sinir yollarını o kadar
aktif hale getirir ve bu bağlantı-
ları o kadar çok güçlendiririz. Bu
süreç, bir ormanda aynı rotadan
yürüyerek, gidip gelerek bir
patika açmaya benzetilebilir.
Uzun süreli anılar birkaç farklı
biçim de alabiliyor. Örneğin,
ayakkabı bağlama veya diş fırça-
lama gibi otomatik davranışların
temeli, örtük anılardır. Bu içgü-
düsel eylemler, beynin bilinçsiz
bölümünde gerçekleşiyor.
Burnett, “Bu yüzden hafıza kaybı
olan insanlar, daha önceki hayat-
larına dair hiçbir şey hatırlamıyor
olsalar bile, bu tür işlevleri hâlâ
yerine getirebiliyor” diyor. “Almış
oldukları eğitim ve alışkanlıklar,
kalıcı oluyor.”
Aktif olarak farkında oldu-
ğumuz uzun süreli anılar, açık
STEVE RAMIREZ AND XU LIU; TAKASHI KITAMURA; SIKARIN SUPPHATADA/SHUTTERSTOCK
anılar olarak adlandırılıyor.
Bunlar, olaysal ve anlamsal bel-
lek arasında bölünmüş. İkincisi,
Malazgirt Zaferi’nin tarihi gibi
belirli kavramsal bilgileri tanım-
lar. Olaysal bellek ise kendi
GUNIITA/DREAMSTIME. BRAIN: EVAN OTO/SCIENCE SOURCE
yaşamınızdaki olayları ve dene-
yimleri tanımlar. 21. doğum günü
partinizden yapmış olduğunuz
bir turistik geziye kadar her şey
bu kategoriye girer.
Burnett, “Anlamsal bellek,
Fransa’nın başkentinin Paris
olduğunu bilmektir” diyor.
“Olaysal bellek ise Paris’e gidip
Eyfel kulesini gezerken yaşadık-
larınızı hatırlamaktır.”
YOLU AYD INL AT MAK
Hayatta yaptığımız şeyler, belleğimize gömülü izler bırakır. Tıpkı
Marcel Proust’un çok sevdiği bir çikolatadan bir ısırık aldığında
çocukluğundan bir zamanlar unutulmuş hatıralarının geri gelmesi
gibi, bellekte kalan izler, geçmiş şeylere dair canlı duyusal deneyimler
çağrıştırabilir. Antik Yunan döneminden beri, bilim insanları bu
kalıntıların beynin fiziksel yapısını bile değiştirebileceğini düşünüyor.
Ancak, bu sürecin bilimsel modellerinin
ortaya çıkması 20. yüzyılın başlarında
gerçekleşti. 1904’te Richard Semon adlı
bir Alman bilim insanı, bellek engramları
olarak adlandırdığı bu izlerin bir olay
veya deneyim yaşadıktan sonra, beyinde
fiziksel değişiklikler olarak yerleştiğini
öne sürdü. MIT’den biyoloji ve sinirbilim
profesörü, 1987 Fizyoloji ve Tıp Nobel
Ödülü sahibi Susumu Tonegawa, “O
zamanlar, belirli bir anıyı tutan belli
bir engramı içeren beyin hücrelerini
tanımlayacak bir teknoloji yoktu” diyor.
Aradan 100 yıldan fazla bir süre
geçti. 2005 yılında bilim insanları,
mavi ışık darbelerine yanıt vermek
üzere genetiği değiştirilmiş nöronları
uyarabilen bir teknik olan optogenetiği
kullanmaya başladılar. Bu yeni teknoloji
ile, hayvanlarda hafıza engramlarını
taşıyan belirli nöronları tespit etmek
ve tanımlamak mümkün oldu. 2012’de
Nature dergisinde yayınlanan bir
çalışmada, Tonegawa ile MIT ve Stanford
Üniversitesindeki araştırmacılar,
optogenetik kullanarak hafıza izlerimizin
gerçekten de beyin hücrelerinin belirli
kümelerinde yaşadığını gösterebildiler.
Bunun ötesinde, bu nöronlardan birkaçını
etkinleştirmek, bellekte kayıtlı olan bütün
anıyı geri getirebiliyor.
Makalede, araştırma ekibi, beynin uzun
süreli anıların oluşumunda rol oynayan ve
belirli koşullar altında çalışmaya başlayan
bir bölgesi olan hipokampüsteki belirli
bir nöron grubunu nasıl saptadıklarını
anlatıyor. Bunu, farelerin tanıdık
MIT bilim insanları, bir fare hipokampüsündeki
bellek engramlarının depolandığı hücreleri (üstte,
kırmızıyla işaretli) etiketlediler. Hücreler (yeşil ve
kırmızı ile işaretli), kalıcı bellek depolaması için
hayati önem taşıyor.
P OP U L A R SCI E N CE »49

olmayan bir kafesi keşfetmelerini
sağlayarak yaptılar. Tonegawa, “Fareye
ayaklarından hafif bir elektrik şoku
veriyoruz” diyor. “Fare hemen bu
kafesin korkunç bir kafes olarak
düşünmeye başlıyor.” Ertesi gün, fareler
aynı kafese yerleştirildiklerinde, bu
koşullandırmadan dolayı, o ortamdan
korkmaya başladılar. Araştırmacılar
daha sonra farelere beyin hücrelerini
(özellikle, hipokampüsteki hedeflenen
nöronları) mavi ışıkla tetikleyebilecek
bir protein enjekte ettiler. Tonegawa,
“Bu proteinler, belirli bir dalga boyunda
ışık verildiğinde hücreleri aktive
ALZHEIMER HASTALIĞI
SAĞLIKLI NÖRON
Mikrotübüller
Tau proteini
edebilme gibi kimyasal bir özelliğe
sahip” diyor.
Bilim insanları, farelere tamamen
farklı bir ortamdayken ışık
verdiklerinde, hipokampüslerine
yerleştirmiş oldukları proteinler aktif
hale geldi ve fareler oldukları yerde
50 « P O PU L AR SC I ENCE
Yeni uzun süreli anılar oluşturduğumuzda, nöronlarımız arasındaki sinaps
olarak bilinen bağlantılar güçlenir.
donakaldı. Araştırmacılar, o farelerin
o anda elektrik akımı yedikleri
anılarını canlandırdıklarını düşünüyor.
Tonegawa, “Deneyin mantığı buydu”
diyor. “Dün etiketlenen bu nöronların
şimdi o hafıza engramlarını taşıdığını
görüyoruz.” Başka bir deyişle, kafes
anısı yapay yollarla uyarılmış olsa
da, fareler onu hala hatırlıyorlar. Bu
da, olayın izlerinin bir beyin hücresi
popülasyonunda depolanmış olduğunu
düşündürüyor.
Tonegawa, “Engram taşıyan
nöronları tanımlayabilir ve onları
bir boya ile etiketleyerek mikroskop
Neofibriler
yumaklar
Mikrotübüller
dağılıyor
altında gözlemleyebiliriz” diyor.
“Artık bu hücreleri optogenetik ile
etkinleştirebilir ve nasıl bir etki
yapacaklarını görebiliriz.”
  Tonegawa, bu teknolojiyi
Alzheimer’ın arkasındaki biyolojik
mekanizmalar hakkında daha fazla
Sinaptik bağlantılar
bilgi edinmek ve hastalığı erken
evrelerinde tedavi etmek için
kullanmayı umuyor. İnsanlar üzerinde
yapılan birkaç çalışmada, beyin
hastalığının hipokampüse saldırmaya
başlamasından önce bile bazı hastaların
yeni anılar oluşturmakta güçlük
çektiğinin görüldüğünü söylüyor.
“Beyin normal görünüyor; ancak
aslında bir bozulma var” diye ekliyor.
Tonegawa şimdi, hastalığın
oluşum evrelerinde ortaya çıkan
bu bilişsel aksaklıkların yeni
hatıralar oluşturamamaktan mı
yoksa yeni hatıralar oluşturup
bunları geri çağıramamaktan mı
kaynaklandığını görmek istiyor.
Farelerdeki Alzheimer’ın erken
evreleri üzerine araştırmalarda elde
edilen sonuçların, bu hatıraların
hâlâ fiziksel izler oluşturduğunu
ve kaldığını, ancak doğal ipuçları
tarafından geri çağrılamadığını
söylüyor. Ancak bilim insanları,
SCIEPRO/SHUTTERSTOCK (2); DESIGNUA/SHUTTERSTOCK
bellek engramlarını taşıyan hücreleri MRSPOPMAN1985/SHUTTERSTOCK; JASON COOPER (2)
yeniden etkinleştirmek için
optogenetik gibi yapay yöntemler
kullandıklarında, hayvanlar yeni
deneyimleri mükemmel bir şekilde
hatırlayabiliyor.
Tonegawa, “Böyle bir şeyi
keşfetmek ancak yeni teknolojilerden
faydalanarak mümkün oldu” diyor.
“Bu yöntemler, bize öğrenme ve
bellek sürecinde nelerin olduğunu
araştırmamıza olanak sağlıyor.”
 HAYÂLİ DÜN YAL AR , GER ÇEK ANIL AR
Geçtiğimiz birkaç on yılda,
araştırmalarında sanal
gerçeklik teknolojisini
kullanan araştırmacıların
sayısı arttı. Son yıllarda,
UCLA’dan sinirbilimci
olan Nanthia Suthana,
bir insanın simüle
edilmiş bir ortamda
gezinirken beyninin
anıları nasıl depoladığını
ve hatırladığını
incelemek için sanal
gerçekliği kullanan ilk
araştırmacılardan biri
oldu.
Suthana, “Geleneksel olarak, Katılımcılar, sanal gerçeklik baş- Bilim insanları, insanlarda kırılgan olduğunun farkında.
bellek çalışmalarının büyük lıklarını ve hareketlerini yakala- beyinde hareket sırasında ortaya Oğlunun doğumundan sonra,
çoğunluğu labirentlerde koşan yan giysileri giydikten sonra, çıkan ve teta salınımları olarak on yıl boyunca olan hiçbir şeyi
fareler ve sıçanlar üzerinde sanal bir ortamda öğrenme, adlandırılan elektrik sinyallerine hatırlayamadığı kısa bir hafıza
yapılıyordu” diyor. “Beyin hak- bellek ve navigasyon içerikli bir odaklanıyorlardı. Araştırma kaybı yaşadı. “Tekrar yüksek
kında bildiğimiz çoğu şey, bu dizi teste tabi tutuldular. ekibi, bu beyin dalgalarının lisans öğrencisi olduğumu
çalışmalardan geliyor. Bunları Hastalardan içinde bulun- navigasyon görevleri boyunca sanıyordum” diyor. “Bu, gerçek-
çevirmemiz ve insanlar için ger- dukları sanal ortamda dijital daha aktif olduğunu gördüler ve ten korkutucu ve şaşırtıcı bir
çekten doğru olup olmadığını sarı silindirlere doğru yürüme- bu dalgaların uzamsal belleğin deneyim.” Nihayetinde, bu tür
görmemiz için, ikisi arasında leri ve her birinin konumunu kritik yapı taşları olduklarını araştırmaların bilim insanlarının
bağlantı kuracak bir şeye ihtiya- hatırlamaları istendi. Bir sonraki düşündüler. Bu beyin dalgala- travma ve Alzheimer hastalığı
cımız var.” adımda, silindirler gizlendi
  Şu anda akran incelemesi ancak hastalardan silindirlerin
altında olan iki çalışmada, olduğu yerlere gitmeleri ve BAZI BEYİN DALGALARI, BİZ HAREKET EDERKEN
Suthana ve meslektaşları, epi- doğru noktaya geldiklerini ANILARIMIZI GÖRSELLEŞTİRMEMİZE VE YENİDEN
leptik nöbetleri olan hastaları düşündüklerinde bir joystick YAPILANDIRMAMIZA YARDIMCI OLUYOR OLABİLİR.
tedavi etmek için derin beyin düğmesine basmaları istendi.
implantları kullanmayı deniyor. Araştırmacılar daha sonra
Araştırmacılar, hastalara sanal hastanın beyin dalgalarının rının, biz hareket ederken anı- gibi nörolojik bozukluklar
gerçeklik başlıkları giydirdiler, kayıtlarını bilgisayara aktararak larımızı görselleştirmemize ve nedeniyle kaybedilen anıları
yaşadıkları deneyim sırasında mekan ve konum anılarıyla yeniden yapılandırmamıza yar- geri kazandıracak yöntemler
beyin dalgalarını kalıcı imp- ilişkili nöral aktiviteyi görmek dımcı olduğunu öne sürüyorlar. bulmalarına yardımcı olabile-
lantlar yardımıyla kaydettiler. için analiz ettiler. Suthana, belleğin ne kadar ceğini umuyor.
SCIEPRO/SHUTTERSTOCK (2); DESIGNUA/SHUTTERSTOCK

MRSPOPMAN1985/SHUTTERSTOCK; JASON COOPER (2)

UCLA’dan
nörobilimci
Nanthia Suthana,
beynimizin
hareketle ilgili
anıları nasıl
depolayıp
geri aldığını
incelemek için
sanal gerçekliği
kullanıyor.

P OP U L A R SCI E N CE »51
 Queensland Beyin
Enstitüsünden bilim
insanları, korku ve
travma anılarının

TOROOK/SHUTTERSTOCK; PIYAWAT NANDEENOPPARIT/SHUTTERSTOCK; ERLO BROWN/SHUTTERSTOCK; MACROVECTOR/SHUTTERSTOCK; MYTHING/SHUTTERSTOCK

arkasındaki sinirsel
bağlantıları inceliyorlar.

KO RKU YL A MÜ C ADEL E
Korktuğunuz şeyleri şöyle bir düşünün. Örümcekler veya araba Daha sonra, bu olayın anısını oluşturuyor.”
kazası yaşamaktan korkuyor olabilirsiniz. Gelecek ay kiranızı “Bunu farelere bir gün içinde üç veya dört
ödeyecek kadar paranızın olmama ihtimali de korkutucu olabilir. kez uygularsanız, daha sonra bir yıl sonra
Birçoğumuz için bu korkular, geçmişte deneyimlenmiş anılarla geri gelip aynı uyarıcıyı verirseniz, hayvan
bağlantılıdır. bu uyarıcının ardından korkutucu bir dene-
yim yaşayacağını hatırlıyor ve uygun şekilde
Başımıza gelen olaylarla ilgili olaysal anı- Bilim insanları son yıllarda beynimizde tepki veriyor. Aynısı, insanlar için de geçerli.”
lar oluştururken, beynin üç alanı devreye korkulu anılara verdiğimiz tepkileri Bu koşullanmadan iyi bir şekilde de
girer: hipokampus, neokorteks ve amig- yorumlayan donanım hakkında çok şey yararlanılabilir. Fare aynı sesi tekrar tekrar
dala. Hipokampus belleğimizden bilgileri öğrendi. Avustralya’daki Queensland Beyin duyarsa, ancak arkasından şok gelmezse, bir
alır ve nöronların aralarında oluşturduğu Enstitüsünden araştırmacılar, belirli bir süre sonra uyarıcı ses olsa da hayvan artık
bağlantıların içine fiziksel olarak depolar. duyum veya gürültüden korkmaya şart- korkmuyor. Sonunda, yok olma öğrenmesi
Bu veriler bazen uzun süreli depolama için landırılan farelerde bu üç beyin bölgesi ara-adı verilen bir süreçle belleğindeki acı
neokortekse (beynin dış katmanını oluştu- sındaki elektriksel aktiviteyi kaydediyor. deneyimi kayboluyor. Bu süreç, Travma
ran ince doku) aktarılır. Ama anılarımızın Enstitüden nörobilimci
içine korku gibi duyguları ekleyen, beynin Pankaj Sah, “Bir ses veya YENI TEKNOLOJILER SAYESINDE TIPKI KALP
içindeki badem şeklindeki bir kütle olan ışık gibi nötr bir uyarıcı ile HASTALIKLARINI KONTROL ALTINDA TUTMAK IÇIN
amigdaladır. aynı anda hayvana ayakla- KULLANDIĞIMIZ ILAÇLARDA OLDUĞU GIBI BIR GÜN
Burnett, “Bir deneyimin güçlü bir duy- rından elektrik akımı veya BELLEK BOZUKLUKLARINI DA TEDAVI EDEBILIRIZ.
gusal bileşeni varsa, amigdala bunu yeni yüksek ses gibi rahatsız
JIRIS/SHUTTERSTOCK

oluşan belleğe aktarıyor” diyor. “Birinin edici bir uyarıyı veriyoruz” diyor. “Hayvan, Sonrası Stres Bozukluğu gibi durumları olan
aktif bir amigdalası varsa, bazı şeylerden bu zararsız uyarandan hemen sonra rahat- hastaları tedavi etmek için davranışsal tera-
korkmayı öğreniyor demektir.” sız edici bir uyarı geleceğini öğreniyor. pilerde kullanılıyor. Ancak bu tekniklerin

52 « P O PU L AR SC I ENCE
 etkinliğine rağmen, yok olma eğitimi trav-
matik anıları silmiyor, sadece şiddetlerini
azaltıyor.
Bir şey, bir bağlamda orijinal travmatik
anıyı hatırlatıyorsa, yok olduktan sonra
bile bazen ortaya çıkabilir ve tetikleyici
ile tepki arasındaki bağlantıyı yeniden
oluşturabilir. Sah, “Eroin enjekte eden
insanlar bunu yapmamayı öğrenebilirler,
ama bağlam değiştiğinde veya ortamda bir
şey olduğunda ve orası artık güvenli bir yer
TOROOK/SHUTTERSTOCK; PIYAWAT NANDEENOPPARIT/SHUTTERSTOCK; ERLO BROWN/SHUTTERSTOCK; MACROVECTOR/SHUTTERSTOCK; MYTHING/SHUTTERSTOCK
olmadığında, tüm o anılar geri gelebilir”
diyor.
Sah, bazı travmatik anıların terapi
sonrası neden geri döndüğünü daha
iyi anlamanın, TSSB ve bağımlılık gibi
hastalıkların tedavisi için çok önemli
olduğunu söylüyor. 2018’de Nature
Neuroscience dergisinde yayınlanan bir
çalışmada, Sah ve meslektaşları farelerde
optogenetik kullanarak travmatik anıla-
rın depolandığı alanı keşfetmeye çalıştı.
Sah, bu mekanizmaları anlayarak, tedavi
sonrası geri dönüşleri engelleyecek ilaçlar
geliştirilebileceğini düşünüyor. “Belli
bir kimyasal bileşik arıyoruz” diyor. “Bu
bozuklukları gerçekten tedavi etmenin
yolu bu: Altlarında yatan devreleri ve
onları uyandıran reseptörleri anlamak.”
Sah, yeni teknolojiler sayesinde, bu
ilerlemelerin bir gün bilim insanlarının
bellek bozukluklarını tedavi etmelerine
yardımcı olabileceğini söylüyor, tıpkı kalp
hastalıklarını kontrol altında tutmak için
kullandığımız ilaçlar gibi. “Beyin çalışma-
larında şu anda gerçekten bir devrim yaşa-
nıyor” diyor. “Nörobilimin altın günlerini
yaşadığımızı söyleyebilirim.”
JIRIS/SHUTTERSTOCK
Alex Orlando, Discover dergisinde yardımcı
editördür.
Belleğe iyi gelen beş şey
Arabanın anahtarlarını nereye koyduğunuzu yine mi unuttunuz? Kafanızda
dolaşıp duran bunca şey varken, bazılarının kaçıp kaybolması mümkün.
Eskiden aklımızda tuttuğumuz birçok şeyi artık telefon ve tabletlerimize
kaydettiğimizden dolayı, unutmak her zamankinden daha kolay hale
gelmiş gibi görünüyor. Ancak bilim insanları, rutin, günlük eylemlerin
genel bellek kapasitemizde ne kadar artışa yol açabileceğini keşfetmeye
devam ediyor. İşte sağlam bir belleğe sahip olmak için birkaç basit ipucu:
1
İYİ UYUYUN. Bilim insanları yüz yıldan fazla bir süredir
uykunun anı oluşturmak ve unutmamak için anahtar bir
role sahip olduğunu biliyor. Uyurken, beyinlerimiz son
yaşadığımız deneyimleri uzun dönemli belleğe dönüştürüyor.
Gece iyi uyursanız, bu öğrenme kapasitenizi de artı
yönde etkiliyor. 2014’te Science dergisinde yayınlanan bir
araştırmaya göre, yeni bir şey öğrendikten sonra uyuyan fareler,
uyanık tutulan farelere göre bu yeni yeteneği daha iyi akıllarında
tutuyor.
2
DÜZENLİ EGZERSİZ. Düzenli olarak egzersiz yapmanın özellikle genç yetişkinlerde
hatırlamaya katkıda bulunduğu biliniyor. Yaşlı yetişkinlerde de beyin küçülmesini
geciktirebiliyor. 2018’de 700 kişinin beyin taraması üzerinde yapılan bir çalışmada,
aerobiğin hipokampusün zamanla bozulmasını önlediği ortaya çıktı.
3
DAHA FAZLA MEYVE YEMEK. Yeme alışkanlıklarını değiştirmek
zor, ancak daha fazla meyve yemek kulağa o kadar da kötü
gelmiyor, değil mi? Sayısı giderek artan araştırmalar,
çilek, yaban mersini ve böğürtlen yemenin beynin iletişim
yollarını güçlendirebileceğini gösteriyor. 2012’de yapılan bir
araştırmaya göre, çilek yemek, yaşlanmanın neden olduğu
hafıza kaybını yavaşlatabiliyor.
4
YÜKSEK SESLE TEKRAR ETMEK. Yeni konseptleri hatırlamak
her zaman kolay değil. Ancak araştırmacılar, bir şeyi yüksek
sesle söylemenin onu (sessizce okuyup ezberlemeye göre)
belleğe daha iyi yerleştirebileceğini söylüyor.
5
BELLEK ODANIZI ZİYARET EDİN. Bellek kapasitesini artırmak için eski zamanlardan beri
kullanılan teknikler bulunuyor. Bunlardan bir tanesi, bilgiyi zihinsel bir yolculuk içinde
görselleştirerek kaydetmek. 2017’de yapılan bir araştırma, loci olarak adlandırılan bu
tekniğin beynin diğer bölgelerini şekillendirdiğini ve belleği daha iyi desteklemesine imkân
verdiğini ortaya koydu.
P OP U L A R SCI E N CE »53
Araştırmacılar,
genlerin, çevrenin
ve kişisel seçimlerin
bağışıklığımızı nasıl
değiştirebileceğini
veya daha da kötüsü,
bozabileceğini
öğrenmeye başlıyor.

Bağışıklığın
DEVLERİ ELIZABETH SVOBODA

Neden bazı Melanie Musson’un arkadaşları, yıllardır onun süper bir güce sahip
ALL VIRUS ILLUSTRATIONS: SVETLA/SHUTTERSTOCK

olduğunu düşünüyor. Etrafta ne kadar mikrop, salgın, hastalık vs.

insanlar sürekli olursa olsun, Melanie hiçbir şekilde hasta olmuyor. Üniversitedeki yurt
hastalanırken,
PETERSCHREIBER.MEDIA/SHUTTERSTOCK.

arkadaşları soğuk algınlığı ve gripten kırılırken, o hiçbir şey olmamış

diğerleri gibi hayatına devam ediyordu. Musson, “Bir kere bile hasta olmadım”
diyor. “Gecede yaklaşık beş saat uyuyorum, üç yılda okulu bitirdim ve haftada 30 saat
sürekli sağlıklı çalışıyorum. Arkadaşlarım bana ‘makine’ lakabını taktılar.”
kalıyor? Musson’un demir gibi sağlam bağışıklık sistemi, ilk işinde bile en büyük yardımcısı
oldu. Bir bakım tesisinde çalışmaya başlamıştı. İş arkadaşlarının çoğu, tesiste bir salgın
olarak yayılan bir mide virüsüne yenik düştü. Musson, onların yerine çalışmayı teklif

54 « P OP UL AR SCIE NCE

etti. “Tesisin en yeni çalışanıydım, istediğim kadar fazla mesai
yapabiliyordum. Virüs kapacağımdan endişe etmiyordum,
çünkü garip ama gerçek, kapmıyordum!”
Herkes mevsimsel grip, kronik alerjiler ve kış mevsiminde peş
peşe yaşanan soğuk algınlıkları ile mücadele ederken, Musson
ve onun gibi bağışıklık sistemi güçlü kişiler, tüm bunları birkaç
hafif burun çekmesi ile atlatıyor ve hayatlarına devam ediyor.
Pittsburgh Üniversitesinden bağışıklık uzmanı John Mellors,
ALL VIRUS ILLUSTRATIONS: SVETLA/SHUTTERSTOCK
böyle durumları sık sık gördüğünü söylüyor. “Bazen aynı virüse,
aynı dozda hatta aynı kaynağa maruz kalan iki insandan biri çok
PETERSCHREIBER.MEDIA/SHUTTERSTOCK.
hastalanıyor, diğerine hiçbir şey olmuyor” diyor.
Bu durumda, şu soruyu sormak gayet doğal. Neden bazı
insanlar bu kadar şanslı? Ayrıca, bağışıklık sistemimize
ince ayar yaparak bizler de onlar gibi sağlıklı ve dayanıklı
olabilir miyiz?
Doktorlar, tıbbın babası Hipokrat zamanından bu
yana insanların farklı bağışıklık tepkileri verdiğini
biliyor ancak bunun neden böyle olduğu yüzyıllar boyunca
keşfedilemedi. Bununla birlikte, yeni araştırmalar
genlerinizin, alışkanlıklarınızın ve geçmişte geçirdiğimiz
hastalıkların, bağışıklık sisteminin karakterini ve gücünü
nasıl etkilediğini göstermeye başladı. Bu keşifler, Musson
gibi insanların önde başladığı ve diğer yarışmacıların
kat etmesi gereken çok fazla mesafenin olduğu bir
yarışın parametrelerini tanımlamaya yardımcı
oluyor.
HER ŞEY GENLERDE SAKLI
Bir virüs, bakteri veya başka bir istilacı, hücre duvarını aştığı
anda, vücut önceden prova etmiş olduğu güçlü bir savunma
stratejisini devreye sokar. Bu sürecin ana mimarları, bir dizi
insan lökosit antijeni (human leukocyte antigen - HLA) genidir.
Bu genler, vücudun bağışıklık tepkisini ayarlar. Bir bakteri bir
hücreye girdiğinde, HLA genleri, hücreyi enfekte olmuş olarak
işaretleyen proteinler üretir, böylece özel bağışıklık hücreleri
toplanıp enfeksiyona saldırır. Diğer HLA genleri ise, bağışıklık
tepkisini dizginleyen hücreleri etkinleştirir, böylece gereğinden
fazla hücrenin yok edilmesi engellenir.
Parmak izleri gibi, herkesin HLA gen çeşitliliği de benzersiz.
HLA genleriniz size geniş bir bağışıklık savunma taktikleri dizisi
sunuyor, ancak Mellors, “Bu taktik dizisi bazı mikroorganizmalar
için harika, diğerleri için berbat olabilir” diyor. “Her şeye son
derece bağışık olan tek bir HLA türü yok gibi.” Etrafta dolaşan
her nezle virüsüne yakalanmanıza rağmen neden onlarca
yıldır mide hastalığı geçirmemiş olmanızın nedeni bu genetik
çeşitlilik olabilir. Massachusetts General Hospital’da yapılan bir
araştırma, HIV virüsüne yakalanan ancak AIDS hastası olmayan
bireylerde özelleşmiş hücrelerin virüsün işlevinin anahtarı olan
proteinlere girmesini ve onlara saldırmasını sağlayan HLA gen
varyantları bulunduğunu ortaya koyuyor.
Ancak, bağışıklık direncini şekillendiren tek şey HLA genleri
değil. İnsan Genom Projesi, belirli hastalıklar geliştiren kişilerde
daha yaygın olan, ancak bu hastalıkları kapmayan kişilerde daha
az görülen on binlerce gen varyantı tanımladı.
La Jolla İmmünoloji Enstitüsünden bağışıklık uzmanı
Pandurangan Vijayanand, bu tür gen-hastalık bağlantılarını
işaretlemenin nispeten kolay olduğunu söylüyor. Ancak,
araştırmacıların, hastalıkla bağlantılı bir gen dizisini
belirledikten sonra bu genin ne yaptığını çözmeleri gerekiyor.
Vijayanand, “Gen dizisindeki bu değişiklik hücreyi nasıl etkiliyor
veya (hastalığa) yatkınlığa nasıl neden oluyor? Bu soruyu
yanıtlamamız gerekiyor” diyor.
Vijayanand ve ekibi, bu soruyu yanıtlamak için her bir genin
hangi proteinleri ürettiğini ve bu proteinlerin farklı hücre
türlerinin işlevini nasıl değiştirdiğini katalogladıkları bir
atlas oluşturuyorlar. Örneğin, bağışıklık tepkisini hızlandıran
yüksek protein üretimini teşvik eden ve insanları astıma
daha yatkın hale getiren bir gen varyantı tanımladı. Diğer
gen varyantları, dokularını daha fazla T lenfosit (kanser
hücrelerini öldüren özel bağışıklık hücreleri) üretmeye
teşvik ederek insanların akciğer tümörleriyle savaşmasına
P OP U L A R SCI E N CE »55
 yardımcı oluyor gibi görünüyor.
Daha kataloglanması gereken baş döndürücü sayıda genetik
farklılık bulunuyor fakat bağışıklık uzmanları genel olarak
bu farklılıkların bazı patojenlere karşı direncin nesilden
nesle nasıl aktarıldığını açıklamaya yardımcı olduğu
konusunda hemfikirler. Melanie Musson gibi insanlar
muhtemelen bir dereceye kadar genetik bir mirasa
sahip. Musson, annesinin, babasının ve kardeşlerinin de
nadiren hastalandığını söylüyor. Her ne kadar haksızlık gibi
görünse de, bunun tam tersi de geçerli olabilir. Diyabet,
tekrarlayan strep enfeksiyonları veya otoimmün
hastalıklar geliştirme eğilimini de kalıtsal olarak
alabilirsiniz.
B AĞ L A M Ö N E M L I
Doğuştan gelen bağışıklık sisteminiz, ne kadar anemik veya
dayanıklı olursa olsun, vücudunuzun tehditlere karşı direncinin
yalnızca genel hatlarını belirliyor. Çevresel etkiler, yaşadığınız
yer, uyku düzeniniz ve önceki enfeksiyon geçmişiniz, diğer
ayrıntıları belirleyen faktörler.
2015 Hücre Araştırmasında araştırmacılar, 100’den fazla tek
yumurta ikizini mercek altına aldı ve bağışıklık sistemlerinin
grip aşısına nasıl tepki verdiğini inceledi. Gördükleri
farklılıkların yaklaşık dörtte üçü, genetik faktörlerden
ziyade çevresel faktörler kaynaklıydı. İkizlerin bağışıklık
sistemlerindeki farklılıklar, yaşlandıkça daha belirgin
hale geliyor, bu da dış etkilerin zaman içinde
bağışıklık potansiyelimizi şekillendirmeye devam
ettiğini gösteriyor.
  Bu etkilerden bazıları erken çocukluk
döneminde ortaya çıkıyor ve daha sonra telafi
edilmesi zor oluyor. Araştırmacılar, çiftliklerde yaşayan
çocukların astım ve alerji gibi otoimmün hastalıklara
yakalanma olasılığının daha düşük olduğunu uzun
zamandır biliyorlar. Ohio Eyalet Üniversitesinde Temmuz
2019’da yapılan bir araştırma, bu konuda bazı ipuçları veriyor.
Çiftlik çocuklarının bağırsaklarında şehir çocuklarına göre daha
çok çeşitli mikroplar bulunuyor ve bu bağırsak mikroplarının
Sağlıklı bakteriler bunlarda
Yoğurt Lahana turşusu Kombu çayı Tempeh
Kimçi Salatalık turşusu Kefir Miso
Araştırmacılar, probiyotik yiyecekler yemeye
geçişin, bağışıklığınızı artırmanın kolay bir yolu olduğunu düşünüyor.
Yukarıdaki fermente gıdalar aklınızda bulunsun. Bunlar, bağışıklık
sisteminizi harekete geçiren sağlıklı bakteriler içeriyor.
56 « P O PU L AR SC I ENC E
bazılarının varlığı, alerjik iltihaplanma yaratan bağışıklık
hücrelerinin daha düşük sayıda olmasına neden olabiliyor.
Geniş çaplı bir mikrop istilası, vücudun hayvan kepeği
gibi maddelere aşırı tepki vermemesi için bağışıklık
sistemini daha iyi eğitiyor gibi görünüyor.
Ancak nerede büyüdüğünüzden bağımsız olarak,
hastalığa neden olan bazı virüslere yakalanacak
kadar şanssızsanız, bu virüsler bağışıklığınızın
dengesini yıllarca bozabilirler. Su çiçeğine neden olan
virüsün bir akrabası olan sitomegalovirüs, saldırısını insan
bağışıklık sistemini yeniden programlayarak gerçekleştiriyor.
Virüsün proteinlerinden bazıları bağışıklık hücrelerine yapışıyor
ve istilacılarla savaşma yeteneklerine müdahale ediyor. Utrecht
Üniversitesi Tıp Merkezinde yapılan bir araştırmaya göre,
HLA genlerinin etkinliğine müdahale eden proteinler de var.
Sitomegalovirüs enfeksiyonları kronik olduğundan, ortaya
çıkan bağışıklık açıkları süresiz olarak devam edebiliyor.
SEÇMELI CEPHANELIK
Doğal olarak, nerede yaşadığınızı veya hangi patojenlerle
karşı karşıya kaldığınızı kontrol edemezsiniz. Ancak günlük
rutininizi, beslenmenizi ve mikroplara karşı kendinizi nasıl
koruyacağınızı kontrol edebilirsiniz. Son yıllarda bilim insanları
hangi yaşam tarzı alışkanlıklarının aslında güçlü bir bağışıklık
sistemini desteklediğini ve hangilerinin
yararlı görünüp de aslında efsane BESLENME
olduğunu bulmak için ciddi çalışmalar ALIŞKANLIKLARININ
yürütüyor.
BAĞIŞIKLIĞI NASIL
Beslenmenin bağışıklığı nasıl
şekillendirdiğine dair genel tablo hala
ETKILEDIĞI KONUSU
bulanık olsa da yeni çalışmalar, belirli HENÜZ HALA NET
gıda türlerinin bağışıklık güçlendirici DEĞIL, ANCAK YENI
etkilerine işaret ediyor. Örneğin ÇALIŞMALAR BAZI
sarımsak, hastalıklarla savaşan makrofaj YIYECEK TÜRLERININ
ve lenfosit bağışıklık hücrelerinin BAĞIŞIKLIĞI
üretimini teşvik eden, allisin adı verilen GÜÇLENDIRME
bir kükürt bileşiği içeriyor.
ETKISINE SAHIP
Araştırmacılar ayrıca lahana turşusu,
OLDUĞUNU
USTAS7777777/SHUTTERSTOCK; REALSTOCK/SHUTTERSTOCK; LUCKY_FIND/SHUTTERSTOCK
kimchi ve kefir gibi belirli bakteri içeren
gıdaların D-fenillaktik asit adı verilen GÖSTERIYOR.
bağışıklık açısından aktif bir madde
ürettiğini de ortaya koyuyor. Leipzig
Üniversitesinden biyolog Claudia Stäubert, “Lahana turşusu
yenmesinden çok kısa bir süre sonra kanda bu maddenin
seviyesinde bir artış olduğunu görüyoruz” diyor. Gelecekteki
çalışmalar, asidin vücuttaki monositlerin aktivitesini nasıl
etkilediğini tam olarak ortaya çıkarmayı hedefliyor.
Üstün bağışıklık sistemine sahip pek çok kişi, beslenmelerine
dikkat ettikleri kadar, sağlıklarını sağlam tutmak için egzersiz
de yapıyor. Hiç hasta olmadığını iddia eden iş insanı Baron
Christopher Hanson, “Yıl boyunca New England – Miami arası
yüzüyor ve şnorkelle dalıyorum” diyor. Ancak şimdiye kadar,
egzersizin bağışıklığı iyileştirdiğine dair kapsamlı bilimsel
kanıtlar bulunabilmiş değil. Fareler üzerinde gerçekleştirilen
yeni bir çalışma, düzenli egzersizin farklı tipte bağışıklık
hücrelerinin yaygınlığını değiştirdiğini gösteriyor. Ancak bu

değişikliklerin hastalanma olasılığını etkilediği açık değil.
Her gün düzenli uyku, bağışıklığı artırıyor gibi görünüyor.
Birçok çalışma, uykunun bağışıklık tepkisini güçlendirip
tazelediğini gösteriyor. Almanya’daki Tübingen Üniversitesi’nde
yakın dönemde gerçekleştirilen bir çalışma, uykunun
hastalıklarla savaşan T hücrelerini işlerini daha iyi yapmak için
teşvik ettiğini ortaya koydu. Bunun nedeni, uykuda vücudun
bol miktarda integrin (T hücrelerinin hasta hücrelere bağlanıp
onları yok etmesine yardımcı olan proteinler) üretiyor olması.
Daha fazla uyumak kışın soğuk algınlığına daha az
yakalanmanızı sağlayabilir fakat avuçlarınıza sürekli el
dezenfektanı sıkmak işe yaramayabilir. Sade sabun ve suyun
mikropları dezenfektandan daha iyi elimine ettiğini gösteren
çok sayıda çalışma bulunuyor. Mellors, “El dezenfektanları
alkole duyarlı mikropları öldürüyor fakat tüm mikroplar alkole
duyarlı değil” diyor. Dahası, dezenfektan kullanmak bağışıklık
üzerinde kalıcı bir etki yaratmıyor. Başka bir mikroplu yüzeye
dokunduğunuz anda, ince koruma tabakası ortadan kalkıyor.
DENGE KURMAK
Bağışıklık sistemi güçlü olan bireyler, günlük alışkanlıklarının
kendilerini sağlıklı tuttuğuna inanıyor. Ancak birçoğu aynı
zamanda, patojenleri savuşturan ön saflardaki bağışıklık
askerleri olan savaşçı T hücreleri ve vücudun aşırı bağışıklık
tepkisi vermemesi için çalışan düzenleyici T hücreleri arasında
ideal bir dengeye sahip oldukları için şanslılar. Aşırı aktif bir
bağışıklık sistemi de fazla aktif olmayan bir bağışıklık sistemi
kadar dert yaratabilir. Romatoid artrit, multipl skleroz ve alerjiler
gibi otoimmün durumların tümü, çok güçlü ve sürekli bir
bağışıklık tepkisinden kaynaklanıyor.
Geçen yıl, Japonya’daki Kyoto Üniversitesi’nden bilim
insanları, bu tür bir dengesizliği düzeltmenin potansiyel bir
yolu olduğunu açıkladı: Savaşçı T hücrelerini, düzenleyici T
hücrelerine dönüştürmek. Makalenin yazarlarından biri olan
moleküler biyolog Shuh Narumiya, “Otoimmün hastalıklar,
savaşçı T hücrelerinin alıcısına bağlanan antijenler tarafından
tetikleniyor” diyor. Narumiya ve meslektaşları, hücre gelişimini
kontrol eden bir enzimi bloke etmek için bir inhibitör kimyasal
kullandıklarında, normalde savaşçı T hücrelerine dönüşecek
olan hücreler, düzenleyici T hücrelerine dönüştü. Bunun
sonucunda, farelerde zararlı otoimmün tepkilerin azaldığı
görüldü. Narumiya,
herkesin böyle
bir bağışıklık ince
ayarına ihtiyacı
olmasa da, bazı
kişilerin bu
tekniğe dayalı bir
tedaviden potansiyel
olarak fayda
sağlayabileceğini
Bağışıklık sağlığını güçlendirmenin söylüyor.
yollarından biri, düzenli ve yeterli uyumak. Düzenleyici T
Vücut, uyku sırasında hastalıklarla savaşacak
hücreleri hazırlıyor. hücrelerinin sayısını
artırmak, bir gün
bir dizi otoimmün hastalığı kontrol altında tutmaya yardımcı
olabilir.
HLA gen cephaneliğiniz ne kadar sağlam olsa, ne kadar
iyi uyuyor olsanız veya hijyene ne kadar dikkat ederseniz
edin, hiç beklemediğiniz bir anda kötü bir virüsle karşı
karşıya kalabilirsiniz. Mellors, “Bağışıklık sağlığı dev bir
çarkıfelek gibidir” diyor. “Bir patojenle karşılaşıyorsunuz ve
maruz kaldığınız anda, ön hattınız o anda yeteri kadar güçlü
olmayabilir.” Bağışıklık sistemi mükemmel olanların bile bir
zayıf noktası olabilir veya başlangıçta zayıfmış gibi görünen
bağışıklık sistemleri bile zaman zaman zaferler kazanabilir.
The Life Heroic: How To Unleash Your Most Amazing Self (Bir
Kahramanın Yaşamı: Kendinizin En Güçlü Hali-ni Nasıl Ortaya
Çıkarırsınız) kitabının yazarı Elizabeth Svoboda, San Jose,
California’da yaşayan bir bilim yazarıdır.

COVID-19 en çok kimleri etkiliyor?

USTAS7777777/SHUTTERSTOCK; REALSTOCK/SHUTTERSTOCK; LUCKY_FIND/SHUTTERSTOCK

COVID-19 krizinde ortada olan bir şey var: Virüsü kapanlar, kaynaklanan bağışıklık eksikliği sistemleri daha iyi kontrol altında
birbirinden çok farklı semptomlar geliştiriyor. Bazıları en fazla boğazında olan insanlarda, genellikle tutuluyor ve daha az hastalık
biraz ağrı hissediyor, bazıları ise hasar görmüş akciğerleri ile kendi bağışıklık tepkilerini kontrol geçmişine sahip oluyorlar.
kendine nefes alamadıklarından dolayı haftalarca yoğun bakım altında tutan düzenleyici
ünitelerinde yaşamak zorunda kalıyor. İnsanların SARS-CoV-2 virüsüne T hücreleri normal şekilde SİGARA ALIŞKANLIĞI
farklı tepkiler vermesinin nedeni, her bireyin kendine özgü genetik çalışmıyor. Bu insanlar COVID-19’a SARS-CoV-2, solunum yollarımızı
ve yaşam tarzı faktörlerine sahip olması ve bu faktörlerin bağışıklık yakalandığında, sitokin fırtınası kaplayan hücrelerin üzerinde
sistemlerini etkilemesi. olarak adlandırılan bir süreçle, bulunan ACE2 alıcılarına
GENLER getirdiğini bilmiyoruz. Bilim akciğerlerinde aşırı iltihaplanma bağlanıyor. Yeni araştırmalar,
Sydney ve Hong Kong’daki bilim insanları şimdi, diğer spesifik oluyor ve bu, yaşamı tehdit eden sigara içenlerde bu alıcıların
insanları, COVID-19’a neden olan genlerin bazı insanlara virüse semptomlara yol açabiliyor. akciğerlerde daha fazla olduğunu
virüsle akraba bir koronavirüs karşı daha yüksek veya daha Çin’deki araştırmacılar tarafından gösteriyor. Bu da virüse daha
olan SARS’ın yüksek şiddetli düşük derecelerde koruma yürütülen bir araştırma, COVID-19 geniş bir giriş alanı sunulması
semptomlara neden olmasına sağlayıp sağlayamayacağını sonucu ciddi olarak hastalanan anlamına geliyor.
yol açan bir gen varyantı keşfetti. araştırıyor. insanların kan dolaşımında daha Boston Children’s Hospital’dan
Yeni koronavirüs, insanlarda düşük düzeyde düzenleyici T bağışıklık uzmanı Hani Harb,
daha yeni ortaya çıktığı için tam YAŞ VE BAĞIŞIKLIK SAĞLIĞI hücresi sahip olduğunu keşfetti. “Virüs, sigara içenlerde daha çok
olarak hangi genetik tuhaflıkların Bazı yaşlılarda veya daha önce Çocuklarda bu tür semptomlar hücreye daha çok sayıda giriyor”
bizi ona karşı daha duyarlı hale yaşadığı kronik hastalıklardan çok görülmüyor, çünkü bağışıklık diyor.

P OP U L A R SCI E N CE »57
KALP KRİZİ Damarlar tıkandığında, kalbimize ne oluyor? Kalbi tekleyen birini
kurtarmak için bilim ne gibi yeni yöntemler sunuyor?
JEANNE ERDMANN

Gerçek bir hikâye ile başlayalım. Amerika’da 911 acil servisin

telefonu çalıyor ve bir adam, göğsünde bir acı hissettiğini söylüyor. Acil
servis, Cleveland EMS’ye 57 yaşındaki bir adamın acil durumla karşı karşıya
kaldığını bildiriyor. Sağlık görevlisi Kayla DeVor ve ekibi bir dakika içinde hazırlanıyor ve
ambulansa atlayıp verilen adrese doğru son hız gidiyorlar. Ambulansta, gittikleri adreste
karşılaşacakları her şeye hazırlıklı olmalarını sağlayacak tüm ekipmanlar var. Sağlık ekibi,
dokuz dakika içinde hastanın başında oluyor.

Sağlık görevlileri hastaya yaklaşırken bir taraftan da bilinci-
nin açık olup olmadığını, nefes alıp almadığını ve sorulara ne
kadar iyi yanıt verebileceğini belirlemek için çalışıyorlar. DeVor,
“Bayım, nasıl gidiyor?” diye soruyor. “Belirtileriniz ne zaman
başladı? Ağrı başladığında ne yapıyordunuz?” Ekip, hastanın
durumu ve kalp hastalığı, diyabet ve hipertansiyon geçmişi
hakkında önemli bilgiler almaya devam ederken, bir taraftan
da ölçüm yapıyor.
DeVor, hastaya kalbin elektriksel aktivi-
tesini izleyen bir elektrokardiyogram (EKG)
cihazı bağlıyor. Henüz hastanın yanına geleli
serum bağlıyor. Diğer bir ekip üyesi, hastaya dört adet 80 milig-
ramlık bebek aspirini içiriyor. Tansiyonu çok yüksek olduğu için
göğsündeki ağrıyı azaltma amacıyla biraz nitrogliserin veriyorlar.
Acil servisle geliyorlar, kardiyak ekibi hastayı hemen kalp
kateterizasyonu için özel bir radyoloji odasına götürüyor. EKG’da
ciddi bir kalp krizinin varlığı kanıtlanmış olmasına rağmen,
doktorların hangi damarların tıkalı olduğunu ve zarar görmüş
kalp dokularını tespit etmesi gerekiyor. Böylece kardiyologlar
hasarın seviyesini öğrenebilecekler ve kalp
damarlarındaki tıkanmalara hızla müdahale
edebilecekler.

LIGHTSPRING/SHUTTERSTOCK; GORODENKOFF/SHUTTERSTOCK; BRYANT JAYME/SHUTTERSTOCK

beş dakika oldu ancak bu süre, acil tıp dünya- Hastalara 90 dakikadan az bir süre içinde
sında bir ömür kadar uzun. müdahale etmek, hayati önem taşıyor.
DeVor, EKG çıktısındaki grafikleri inceliyor. Oksijensiz kalan hücreler hızla ölüyor.
Bir kalp krizi sırasında, bu grafiğin desenleri Ohio’daki Cleveland Clinic’te çalışan kardi-
değişiyor ve farklı desenlere bakarak, duru- yolog Nicholas Ruthmann, “Ağır hasar alan
mun ne kadar acil olduğunu tespit ediyorlar. ölü kalp kası yaralı bir doku haline geliyor, bu
Şu anda baktığı grafikler, son derece ciddi nedenle bu noktadan sonra hasta hızlı tedavi
bir kalp krizi vakası ile karşı karşıya kalmış edilmezse, kalp genellikle çalışmaya devam
olduklarını gösteriyor. Kalbe giden büyük edemiyor” diyor. “Bu nedenle biz, kateter
damarlardan biri, tamamen tıkanmış ve kalp laboratuvarına gerçeğin ortaya çıktığı masa
bu yüzden oksijen ve diğer besinleri alamıyor. diyoruz.”
Bu hastaya hemen müdahale edilmezse, kalp Kardiyologlar kateter laboratuvarında
kası daha çok zarar görecek. X-ışınlarının yardımıyla ucunda bir balon
Her dakikanın ne kadar değerli olduğu- olan kateteri hastanın kan damarına sokup
nun bilincinde olan DeVor, EKG sonuçlarını kalbine kadar ilerletiyor. Kateter ilerlerken
hastaneye gönderiyor ve acil servis ekibinin salınan boyalı bir madde yardımı ile monitör
hazır olmasını sağlıyor. Hastayı ambulansa ekranında tıkalı bölgeler açıkça görünüyor.
bindiriyorlar, DeVor hemen ona oksijen ve Anjiyografi olarak adlandırılan görüntü, şu

58 « P O PU L AR SC IENCE
 Damarlarda
plaklar birikmeye
başladığında, çok
yakında yaşanacak
bir felaketin alarm
zilleri çalıyor
demektir.
LIGHTSPRING/SHUTTERSTOCK; GORODENKOFF/SHUTTERSTOCK; BRYANT JAYME/SHUTTERSTOCK

P OP U L A R SCI E N CE »59
anda bize kalbe giden hangi
damarların tıkalı olduğunu BALON ANJİYOPLASTİ VE STENTLER
gösteren en iyi teknoloji.
Kardiyolog tıkanıklığa geldi-
ğinde balonu şişiriyor, balon
şişince damarı tıkayan plak
Damar Sönük plak Kapalı stent
damarın duvarına yapışıyor balon
ve kalbe kan gitmeye başlıyor.
Tamamen tıkanmış bir damarı
açabilmek için damarın içine
tıkanık bölgeyi açık tutacak
metal bir örgüden meydana Şişmiş balon genişlemiş stent
gelen, stent adı verilen bir des- Anjiyo sırasında doktorlar,
hastanın kanına monitörlerde
tek takıyor. Bu sayede kalbe görünecek özel bir boya
düzenli kan akışı gerçekleşiyor. karıştırırlar. Bu boya, onlara
Acil servise getirilen kalp tıkanıklığın yerini tam olarak
belirleme imkânı verir. Sorunlu
krizi vakalarının çoğunda has- stent damarı
plak kenarlara artan kan akışı bölge, resimde daire içinde
tane, ilk müdahalenin başarılı genişletmiş
sıkışmış görünüyor.
olup olmadığını hemen söyle-
yebiliyor. Bizim burada kullan-
dığımız örnekte kalp krizi geçiren 57 yaşındaki hasta, iyileşti. damarı tıkayıp kalbe besin ve oksijen gitmesini engelleyebilir.
DeVor, “İşimizin en harika bölümü bu” diyor. “Bir kalp krizinde Günümüzde kalp krizinden kurtulan hasta sayısında büyük
yaşamla ölüm arasındaki sınırdan hastayı alıp geri getiriyoruz.” bir artış var (vakaların yaklaşık %90’ı kurtuluyor). Bunun nedeni
de tıkanıklığı açan ilaçlar, anjiyo ve kardiyak bakım ünitelerinin
KALP KRIZININ NEDENLERI sayısının artması. Ancak sonuçta kalp krizinden kurtulsa bile
Kan damarlarımızın iç tarafında biriken plaklar (aterosklero- kişi hala hasar görmüş bir kalple yaşamak zorunda kalıyor ve
tik plak) aslında vücudumuzun iyi niyetinin bir yan ürünü. ileride tıbbi bakıma ihtiyaç duyabiliyor. Her ne kadar kurtulma
Hücrelerimizin lipidlere (yağlara) ihtiyacı vardır; ancak yağlar, oranı yüksek olsa da, kalp hastalıkları erkek ve kadınlarda en
suda çözünmezler. Yani, kanın içinde, lipoprotein adı verilen büyük ölüm nedeni olma özelliğini korumaya devam ediyor.
küreler halinde ilerlerler. Bu kürelerin ortasında kolesterol ve Bu yüzden doktorlar bizi riski azaltmak için kendi üzerimize
trigliseridler bulunur, dışı ise proteinle kaplıdır. düşenleri mutlaka yapmamız konusunda sürekli uyarıyor.
Ancak bir noktada, belki de damarların iç dokusunda meydana La Jolla, California’daki Scripps Clinic’ten kardiyolog Christina

SOLAR22/SHUTTERSTOCK; RUMRUAY/SHUTTERSTOCK; BESTSTOCKVECTOR/SHUTTERSTOCK; CONO0430/SHUTTERSTOCK

gelen mikroskobik bir hasar nedeni ile, bu lipoproteinlerin düşük
yoğunluklu olanları (kötü kolesterol) damarda kanın içinde iler-
lerken akyuvarlar ve diğer moleküllerle beraber sıkışıp kalabilir-
ler. Zamanla, bu sıkışma, kabuksu bir dış katman ve yumuşak bir
iç katmandan oluşan bir plağa dönüşür ve boyutu büyüdüğünde
Adams, hipertansiyon, diyabet, hareketsiz yaşam tarzı, stres,
yüksek vücut kitle indeksi ve büyüyen bel çevresinin risk oluş-
turduğunu söylüyor. Sigara içmek kalp krizi riskini artırıyor
çünkü sigaradaki kimyasallar, hücrelerde iltihaba neden olarak
damarları daraltıyor. Araştırmacılar ayrıca depresyonun, onarıcı

Sol koroner
arterler
Kalbin içinde
Kan, kalbin farklı bölgelerine üç ana arter yoluyla ulaşıyor.
Bu arterlerden ikisi kalbin sol tarafında, biri sağında bulunuyor.
Kalbin sol veya sağ tarafındaki koroner arterlerdeki tıkanıklıklar
farklı sonuçlar doğuruyor. Kalbin sol tarafı, kanı taze besinler ve
oksijenle tüm vücuda pompalayan güç merkezidir. Bu damarlardaki
tıkanıklıklar ölümcüldür ve darbesi çok hızlı gelir. Kalbin daha küçük
olan sağ tarafı, vücutta dolaşarak yolculuğunu tamamlamış kirli kanı
alıyor. Buradaki bir tıkanıklık, kalbin kanı akciğerlere pompalamasını
Sağ koroner zorlaştırır, kalbin sol tarafından vücudun geri kalanına pompalanan
arter kan miktarını azaltır.

60 « P O PU L AR SC I ENCE
 Bir kadının kalbi
Kalp hastalıkları kadınlarda ve erkeklerde, risk
faktörlerinden semptomlara kadar farklı şekilde ortaya çıkıyor.
Kalp hastalıklarında en sık görülen semptom göğüs ağrısı. Fakat
kadınlar kollarında, çenelerinde veya sırtlarında da ağrı çekiyor
ayrıca yorgunluk, baş dönmesi, hazımsızlık ve mide bulantısı gibi
semptomlar da yaşıyorlar. Bazı araştırmalar, kadınların belli belirsiz
semptomlar gösteren veya hiç semptom olmadan meydana gelen
“sessiz kalp krizlerini” daha fazla yaşadığını öne sürüyor.

Sigara ve diyabet gibi yaygın yıllar boyunca değişimi mercek

risk faktörleri kadınlarda daha
etkin, ve araştırmacılar bunun
neden böyle olduğunu yavaş
yavaş anlamaya başlıyor. Los
Angeles’teki Cedars Sinai tıp
merkezinden kardiyolog ve
nüfus araştırmacısı Susan Cheng,
bu faktörlerin ortak noktasının,
yüksek kan basıncına, yani
hipertansiyona yol açmaları
olduğunu söylüyor.
2020’de JAMA Cardiology
dergisinde yayınlanan bir
çalışmada, Cheng’in ekibi 43 yıl
boyunca 5 ile 98 yaşları arasındaki
bireylerden toplanmış kan basıncı
verilerini analiz etti. Araştırmada,
bireylerde kan basıncı seviyesinin
altına alındı.
Cheng, kadınları kadınlarla ve
erkekleri erkeklerle karşılaştırdı.
Daha önce böyle bir karşılaştırma
yapılmamıştı. Sonuçlar, kadınların
kan basıncının ivmesinin
yaşamları boyunca erkeklerde
olduğundan daha hızlı arttığını
ve bu hızlanmanın yaşamın daha
erken dönemlerinde başladığını
gösterdi. Cheng, bu bulgular
için, “Gözlerimizi açtı” deyimini
kullanıyor.
Cheng, bu hızlanmanın
anatomiyle ilgili olabileceğini
söylüyor. Kadınların koroner
arterleri, vücut ölçülerine
göre oranlandığında bile
erkeklerinkinden daha küçük
bir çapa sahip ve bu da onları
hareketsiz yaşam tarzı, yüksek tuz
alımı, obezite ve yüksek kolesterol
gibi diğer risk faktörlerine karşı
daha duyarlı hale getiriyor olabilir.
Bu durum ayrıca, sigara
içmenin kadınlarda kalp hastalığı
için neden daha büyük bir
risk faktörü olduğunu da bir
anlamda açıklıyor: Sigara dumanı,
atardamarlarımızı kaplayan
hücreleri toksik kimyasallara
maruz bırakarak, hipertansiyon
da dahil olmak üzere damar
hastalıkları için uygun bir ortam
haline getiriyor.
Cheng, bu bulguların,
doktorların sınırda yüksek
tansiyonu olan genç kadınları
tedavi etmek için daha agresif
yöntemler kullanması gerektiğine
işaret ediyor olabilir diyor. Ayrıca,
görülen o ki, gençler ve orta yaşlı
insanlar artık yüksek tansiyonun
sadece ilerleyen yaşlardaki bir
durum olmadığı konusunda daha
bilinçli hale gelmeli.

uyku eksikliğinin ve uyku apnesinin kalp hastalığına katkıda
bulunduğunu da keşfettiler. Yüksek stres oluşturan, sevilen
birinin ölümü veya iş kaybı gibi olaylar söz konusu olduğunda
bu risk daha da artıyor.
Bunun ötesinde, nerede yaşadığımız, cinsiyetimiz ve ırksal ve
SOLAR22/SHUTTERSTOCK; RUMRUAY/SHUTTERSTOCK; BESTSTOCKVECTOR/SHUTTERSTOCK; CONO0430/SHUTTERSTOCK
sağlıklıydım” diyorlar. Buna karşılık Adams, genellikle elektro-
nik tıbbi kayıtları alıp onlara gösteriyor. Örneğin, son beş yılda
kilolarının nasıl her yıl arttığını gösterebiliyor. Yıllar boyunca hiç
tedavi edilmemiş, yüksek tansiyon ve yüksek trigliserite sahip
olduklarını da açıklıyor.

etnik geçmişimiz de farklı derecede risk faktörleri oluşturuyor. Risklerinden endişe duyan hastalar
Siyahi insanlar ve genel olarak kadınların kalp yetmezliği yaşama ARAŞTIRMACILAR, için Adams, bazen “kalp mamografisi”
olasılığı, benzer yaştaki beyaz erkeklere göre daha fazla. Menopoz olarak adlandırılan, koroner kalsiyum
DEPRESYON,
sonrasında da kadınlar için risk artıyor. Örneğin Amerika’nın taraması öneriyor. Bu özel taramalarda
güney kırsalında yaşayanlar için de kalp krizi riski daha yüksek
ONARICI UYKU koroner arterlerin üç boyutlu görüntüsü
çıkıyor. Bu risklerin bir kısmı hava kirliliği ve sosyoekonomik
EKSİKLİĞİ VE UYKU ortaya çıkarılıyor ve kalsiyum puanı
faktörlerden geliyor: Araştırmacılar, posta kodlarının bile bir APNELERİNİN hesaplanarak risk değerlendirmesi
insanın kalp krizi yaşadığında hayatta kalmasını etkilediğini KALP yapılıyor. Damarı tıkayan plakların
gösteriyor. Bu, azınlıklar ve yetersiz hizmet alan topluluklar için HASTALIKLARINA kalsiyum açısından zengin dış tabakası,
kritik bir bulgu. KATKIDA hemen görülüyor. Adams, kalsiyumun
Adams, “Beslenme ve yaşam tarzındaki değişiklikler, aslında BULUNDUĞUNU arterlerde görülmesinin bile önleyici ted-
çok ciddi bir hastalığın son noktası olan kalp krizlerini önlemeye KEŞFETTİ. birleri almak için yeterli teşvik olduğunu
yardımcı olabilir” diyor. “İnsanları güçlendirmeyi ve şunu söyle- söylüyor.
meyi seviyorum: Bak, bu konuda her gün bir şeyler yapabilirsin. Koroner BT taramaları faydalı oluyor;
50’li ve 60’lı yaşlarda, hatta 70’li yaşlarda bile sağlığını iyileştirme ancak sınırlı bilgi verebiliyor. Zira bunlar
şansın var.” yumuşak iç plakları göstermiyorlar.
Araştırmacılar yakın zamanlarda, kalp sağlığını taramak için
BANA OLMAZ DEMEYIN koroner arterleri çevreleyen yağı tespite başladılar. BT tarama-
Sağlıklı bir yaşam tarzı sürdürme söz konusu olduğunda, aslında larında, damarı saran bu yağ tabakası, atardamarların iltihaplan-
en büyük zorluk, kendimiziz. Adams, hastaların kalp krizi dığı bölgelerde farklı şekilde görünüyor. İşte bu bölgeler, plak
geçirme nedenlerinin açık olduğunu ancak bunu fark etmeyen oluşturma eğiliminin olduğu noktalar. The Lancet dergisinde
tek kişinin hastaların kendisi olduğunu söylüyor. Genellikle, yayınlanan 2018 tarihli bir çalışmanın sonuçları, yağın ölüm
“Bunun olduğuna inanamıyorum! Hiçbir semptomum yoktu, riski olan kalp hastalıklarının tespitinde işe yaradığını gösterdi.

P OP U L A R SCI E N CE »61
Araştırmacılar, kalp hastalığının sinyallerini erken evrelerde
tespit edebilmek için yeni yollar bulmaya devam ediyor, ama asıl
önemli olan, insanların uyarılara kulak vermeleri ve yaşam tarz-
larını değiştirmeleri. 1948’de Boston Üniversitesinde kalp has-
talığına katkıda bulunan ortak faktörleri bulmak için başlatılan
ve birden fazla nesli inceleyen Framingham Kalp Çalışması’nın
baş araştırmacısı ve direktörü Vasan Ramachandran, insanları
dinlemeye ikna etmek için mesajı kalp hastalıklarından kalp
sağlığına dönüştürmenin ve kalp hastalığının kaçınılmaz değil,
önlenebilir olduğunu anlatmanın gerekli olduğunu söylüyor.
Ruthmann, kalp sağlığını teşvik etmek için pratik bir yaklaşım
benimsediğini söylüyor. Hastalardan değerli eşyalarını düşün-
melerini istiyor. “Elmas bir yüzük, babanızdan miras kalan bir kol
saati, ya da yepyeni bir araba. Bunların hepsine değer verirsiniz
ve hasar görmemeleri veya kaybetmemek için ekstra özen gös-
terirsiniz” diyor. “İşte, kalbinize de böyle davranın. O olmadan
yaşamanıza imkân yok, unutmayın.”
Jeanne Erdmann, St.Louis bölgesinde yaşayan bir sağlık ve
bilim yazarıdır.

Bilim insanları,
önceden var olan
hastalıkların bir
hastanın COVID-19
ile savaşma
yeteneğini neden
azaltabileceğini ve
sağlıklı insanlarda
hastalıktan sonra
neden kalp hasarı
oluşabileceğini
öğreniyorlar.

COVID 19 ve kalp
Çin’deki COVID-19 hastaları üzerinde erken dönemde yapılan bir çalışmada, bu hastaların dörtte
birinden fazlasının hastanede yatarken kalp hasarı yaşadığı ortaya çıktı. Bazı hastalar zaten
önceden bir kalp rahatsızlığına sahipti, bazıları ise enfeksiyondan önce tamamen sağlıklıydı. Bu da
COVID-19’un kalp hasarı yapabileceğine işaret ediyor.

Normalde oksijen, kanla beraber akciğerlere
ve kalbe akıyor. Ancak COVID-19 sırasında
akciğerler kötü bir şekilde enfekte olduğunda,
ilk adımda kana daha az oksijen geçebilir
ve kalbin vücuda pompaladığı kanda yeteri
miktarda oksijen olmayabilir. Michigan State
Üniversitesinden bulaşıcı hastalık araştırmacısı
Peter Gulick, oksijen eksikliğini gidermek için
kalbin gittikçe daha çok çalıştığı ve bu durumun
kalbe inanılmaz ölçüde stres yüklediğini
sırasında ortaya çıkan yaygın iltihaplanma,
vücutta ateş ve kas ağrısı gibi semptomlar
yaratabilir.
Amerikan Kalp Derneğinden Eduardo
Sanchez, “İltihaplanma, kasların içinde de bir
ölçüde gerçekleşiyor. Kalp de bir kas” diyor.
Bazı vakalarda, bu sorun Miyokardit (Kalp Kası
İltihabı) şeklinde ortaya çıkıyor, düzensiz kalp
atışlarına ve kalp yetmezliğine neden olacak
kadar ciddileşebiliyor. İltihap, plakları yerinden
bile enfeksiyondan sonra uzun süreli hasar
görülebiliyor. 2018 yılında yapılan bir araştırma,
hastalarda bir enfeksiyon nedeniyle hastaneye
yatırıldıktan sonra en az 90 gün boyunca
koroner kalp hastalığı riskinin yüksek kaldığını
gösterdi.
SARS-CoV-2 gibi virüslerin kalbe doğrudan
bulaşması da mümkün. Bu özel virüs öncelikle,
solunum sisteminde bulunan ve dışında ACE2
olarak adlandırılan bir reseptöre sahip hücrelere
POPTIKA/SHUTTERSTOCK

söylüyor. Olası bir sonuç: Kalp krizi ve kalp
yetmezliği.
Vücudumuzun virüsle savaşma girişimleri
de kalbe zarar verebilir. Bağışıklık sistemi bir
saldırganı tespit ettiğinde, akyuvarlar onu
vücuttan atmak için savaşa girer ve bu savaş
sökerek, onların gidip atardamarların başka
noktalarında tıkanmaya neden olmalarını
sağlayabiliyor. Hastaların solunum yolu
enfeksiyonlarına yakalandıktan sonra kalp
krizinden ölmelerinin bir nedeni de bu.
Hastalık sırasında kalp krizi geçirmeyenlerde
giriyor. Virüsün vücuda ilk girdiğinde hemen
solunum yollarımıza tutunmasını sağlayan şey,
bu. Ancak bu reseptör kalp, bağırsak, böbrek ve
karaciğer hücrelerinde de bulunuyor. Yani virüs,
bu organlarla karşılaşacak kadar uzağa giderse,
onlara da bulaşabilir. — Emma Yasinski

62 « P O PU L AR SC I ENCE
 DÜNYANIN EN ÇOK OKUNAN SAVAŞ
TARIHI DERGISI HISTORY OF WAR ŞIMDI TÜRKIYE’DE!
MUHTEŞEM FOTOĞRAFLAR, İLLÜSTRASYONLAR VE BENZERSİZ HİKÂYE ANLATIMI İLE
TARİHTEKİ EN ÖNEMLİ SAVAŞLARI KEŞFEDİN!

KİTAP
HEDİYELİ
BAYİLERDE!

Online satın almak için: www.dergiburda.com

 Pek çok şey, oldukça
karmaşık olan sindirim
sistemimizin düzenini
bozabiliyor. Bunların
çoğunun sorumlusu
da, bağırsaklardaki
bakteriler.

Midemiz
Beslenme
alışkanlıkları,
NEDEN YANIYOR?
ANNA FUNK
GUNITA REINE/SHUTTERSTOCK. İLLÜSTRASYONLAR SVETLA/SHUTTERSTOCK

ve mikroplar
bağırsak Miden bugün nasıl?
sağlığımızı Büyük ihtimalle pek iyi değil. Yeni yapılan bir araştırma,
nasıl etkiliyor? Sadece Amerikalıların 2015’te mide-bağırsak hastalıkları
tedavisi için 135,9 milyar dolar harcadığını ortaya koydu. Bu tür
sorunlarla 54,4 milyon kere doktorların kapısı çalındı.

64 « P O PU L AR SC IENCE

Sadece Huzursuz bağırsak sendromu hastalığı, dünyadaki tüm
insanların yüzde 10-15’ini etkiliyor ve bunların çoğuna teşhis kon-
mamış olduğu düşünülüyor.
Sindirim sisteminiz, her gün yediğiniz şeyleri vücudunuz için
kullanılabilir enerji ve besine dönüştürmek için arı gibi çalışıyor.
Bu son derece karmaşık bir sistem ve burada işlerin ters gitmesine
GUNITA REINE/SHUTTERSTOCK. İLLÜSTRASYONLAR SVETLA/SHUTTERSTOCK
yol açabilen son derece karmaşık sorunlar ortaya çıkabiliyor.
Bağırsak hastalıklarının sayısı artıyor; ancak bir taraftan da
onları daha iyi anlar hale geliyoruz. Araştırmacılar, mide ağrısının
nedenlerinin tespiti ve tedavisi ile ilgili çok ilerleme kaydetti. Bu
ilerlemelerin çoğunun altında, bağırsaklarımızdaki bakterilerin
nasıl çalıştığını daha iyi anlamak yatıyor.
HEPIMIZ BU IŞIN IÇINDEYIZ
Sağlık alanında, egzamadan tutun da Parkinson hastalığına kadar
pek çok hastalığın bağırsak florası ile bir şekilde bağlantılı
olduğu ortaya çıkıyor. Çoğunluğu kolonumuzda yaşayan
38 trilyon bakteri, yiyecekleri sindirmemiz ve onlarla
beraber vücuda alınan yabancı mikroorganizmaları yok
etmek için çalışıyor. Bağırsaklarda gerçekleşen süreçler,
iltihaplanma, besin emilimi ve bakterilerin ürettiği
bileşiklerin etkileri sayesinde tüm vücudu etkiliyor.
Bağırsak florası oldukça çeşitli: Kimse tam olarak
aynı miktarda ve tam olarak aynı bakteri türüne sahip
değil ve bakterilerin kendileri bile genlerinde büyük
çeşitliliğe sahip. Bu varyasyon, araştırmaya ekstra bir zorluk
getiriyor, çünkü bir kişinin bağırsağından elde edilen bilgiler
diğerleri için geçerli olmayabiliyor.
Yine de araştırmacılar, bağırsak florası ile en sık görülen sindi-
rim sistemi hastalıkları arasında bir bağlantı olduğunu keşfetti.
2017 yılında gerçekleştirilen ve Science Translational Medicine
dergisinde yayımlanan bir çalışma, enflamatuar bağırsak hastalı-
ğına sahip hastalardan alınan dışkı mikroplarının sağlıklı farelere
nakledilmesinin hayvanlarda bağırsak semptomlarında bir artışa
yol açtığını buldu. Aynı dergide 2018 yılında yayınlanan bir başka
araştırma, huzursuz bağırsak sendromu, enflamatuar bağırsak
hastalığı olan kişilerle sağlıklı bireyler arasında bağırsak florasın-
daki bakteri popülasyonu açısından farklılıklar olduğunu ortaya
koydu. Bu farklar, bu iki bağırsak hastalığını teşhis etmeye yetecek
kadar açık olan farklılıklardı.
  Yine de bazı araştırmacıların, bu mikropların bağırsak hasta-
lıklarının bir yan ürünü değil, sorunlarımızın asıl kaynağı olduğu
konusunda şüpheleri var. Örneğin, 2019 yılında Gastroenterology
dergisinde yayınlanan bir incelemede, önceki dokuz yılda
yapılmış 24 farklı çalışma incelendi ve IBS hastalarının bağırsak-
larındaki mikroplarda tutarlı modeller olduğu bulundu. Ancak
mikropların semptomlara neden olduğuna dair kanıt bulunamadı.
Mikropların bağırsaklarımızı nasıl etkilediği konusunda her
geçen gün daha fazla şey öğreniliyor ve gerçekte hasta mı yoksa
sağlıklı mı olduğumuz, daha net bir şekilde ortaya çıkıyor.
PAT R O N K I M ?
Bağırsak sağlığı alanı henüz emekleme aşamasında olsa da ilk
bulgular ilginç ve cesaret verici. Örneğin, 2016 yılında Nature
Genetics dergisinde yayınlanan bir araştırmada, Hollandalı bilim
insanlarından oluşan bir ekip, laktaz (süt ürünlerinde bulunan
laktozun sindirilmesini sağlayan enzim) üretimini azaltan
genlere sahip olan ancak süt ürünleri tüketmeye devam eden
insanları inceledi. Bu insanların bağırsaklarında, laktoz şekerlerini
sindiren bir tür bağırsak bakterisi olan Bifidobacterium’un daha
fazla olduğu bulundu. Japon araştırmacılardan oluşan bir ekip,
2018’de yapılan ve PLOS ONE dergisinde yayınlanan çalışma ile
bu bulguyu doğruladı. Bağırsak mikropları aslında genlerde eksik
olan bir şeyi telafi edebiliyor.
Davis, California’daki USDA Tarımsal Araştırma Servisinden
araştırmacı moleküler biyolog Mary Kable, “Net bir şekilde doğru-
lanmadı, ancak bu sadece cesaret verici bir bağlantı” diyor. “Ancak
şu anda elimizde olan bilgi bundan ibaret. Henüz tam olarak takip
edilmemiş birçok bağlantı bulunuyor.”
Ümit vaat eden başka bir alan, bağırsak bakterilerinin kendi-
lerini değil, onların ürettikleri bileşikleri (metabolitleri) ince-
lemek. Örneğin, 2019’da Cell Host & Microbe dergisinde
yayınlanan bir araştırmada, enflamatuar bağırsak hastalı-
ğına sahip kişilerin bağırsaklarında bulunan bakterilerin,
iltihapları kontrol altında tutan, sfingolipid olarak adlandı-
rılan metaboliti çok üretmediği ortaya çıktı. Araştırmacılar
P OP U L A R SCI E N CE »65
 Sağlıklı bir bağırsak,
besin maddelerini
emmeye yardımcı
olan, villus adı verilen
yapılar içerir. İltihap,
bağırsak hücre
duvarlarında hasara
yol açabilir.
fareler üzerinde yaptıkları testlerle, sfingolipid eksikliği olan bu
bakterilerle bağırsakların daha fazla iltihaplandığı doğruladı.
Çalışmayı yöneten, Massachusetts General Hospital’da klinik
gastroenterolog ve Broad Institute’ta moleküler biyolog olarak
çalışan Ramnik Xavier, bu tür keşiflerin yeni tedavilerin ortaya
çıkmasını sağlayabileceğini söylüyor. Xavier, “Mikrobiyota bilimi
uzun bir süredir, sadece açıklayıcıydı. Ama şimdi mekanizma
ve işlev aşamasına geçiyor. Ve bu parçaları bir kez yerli yerine
oturttuktan sonra, teşhis ve tedaviyi düşünmeye başlayabiliriz.”
İ LT I H A P S O R U N U
İltihaplı bağırsak sendromu ve çölyak hastalığı gibi diğer bağırsak
hastalıkları, bunun yanında diyabet ve kalp hastalığı gibi sistemik
hastalıkların hepsinin vücudun iltihap tepkisi ile bağlantısı bulu-
nuyor. İltihap kötü bir kelime gibi görülebilir, ancak aslında bağı-
şıklık sisteminin normal, uyumlanabilir bir parçasıdır. Parmağımız
kesildiğinde kesiğin çevresinin pembeleşmesi, burkulan bir
bileğin çevresinin ısınması, hep bu tepkiden dolayı meydana
gelir. Hasar gören hücreler, bu bölgeye kan akışını hızlandıran
kimyasaIlar salgılar ve akyuvarları mikroplarla savaşmak için
göreve çağırırlar.
Ancak, düzgün çalışmayan vücutlarda, gereksiz iltihap,
bir sorun yaratabilir. Bazı insanların bağışıklık sistemi,
aslında düşman olmasa da bazı yapıları düşman
sanabilir. Örneğin, çölyak hastalığında vücut, glü-
ten moleküllerine savaş açar. Kolit ülser ve Crohn
hastalığında, vücut kendi sindirim sistemine saldı-
rır. Bazı insanlarda bulunan fıstık veya kabuklu deniz
66 « P O PU L AR SC IENCE
ürünleri alerjilerinde bağışıklık tepkisi o kadar yüksek gerçekleşir
ki, anafilaksi tetiklenir ve yaşamı tehdit edebilen, vücut çapında
bir şok yaşanır.
Kronik iltihaplanmanın diğer nedenleri daha da basittir. Bazen
hastalık, stres veya kötü beslenme, bir kişinin bağırsaklarının
geçirgenliğinde bir artışa yol açabilir, bu durum halk arasında
sızdıran bağırsak olarak adlandırılır. Sağlıklı bağırsaklarda, koru-
yucu mukus tabakası yiyecekleri, bakterileri ve bağırsaklarınızdan
geçen her şeyi içerde ve iç organlardan uzak tutar. Ancak bu bariyer
zayıflarsa veya hasar görürse, bakteriler de dahil olmak üzere,
bağırsak içeriği vücudun içine kaçmaya
İLTİHAP KÖTÜ başlar. Bu kaçış, önemli bir bağışıklık
BİR KELİME GİBİ tepkisini tetikler. Bu tekrar tekrar olursa,
GÖRÜLEBİLİR, nörodejeneratif hastalıklardan kanserlere
ANCAK ASLINDA kadar yol açabilecek kronik iltihaplanmalar
ortaya çıkabilir.
BAĞIŞIKLIK
Sızdıran bağırsak sendromu, hâlâ tam
SİSTEMİNİN olarak anlaşılabilmiş değil. Ancak bu
NORMAL, yılın başlarında San Diego’daki California
UYUMLANABİLİR Üniversitesinden araştırmacılar, bu has-
BİR PARÇASIDIR. talığı daha iyi anlayabilmek için laboratu-
NOBEASTSOFIERCE/SHUTTERSTOCK
DANIELA BARRETO/SHUTTERSTOCK
varda küçük bağırsak parçaları üretti. Belli
bazı tür bakteriler bağırsaklara verildiğinde
sağlıklı bağırsakların “sızdırmaya başladığı” ortaya çıktı. Bu bakte-
riler hücrelerin arasındaki bağları zorluyor ve zayıflatıyor, geçirgen
hale gelmelerine neden oluyor. Bunun arkasından da iltihaplanma
geliyor. Bu bulgular ışığında bu bağları tekrar güçlendirecek bir ilaç
bile geliştirildi: Diyabet ilacı metformin.
 Sindirim sisteminde yolculuk
Yiyecekleri görmek, koklamak ve hatta sadece düşünmek bile mide sularınızın akmasına
neden olur. Yiyeceklerin sindirim sisteminizde yaptığı yolculuğa yakından bakalım.

TÜKÜRÜK Ağzınıza attığınız yiyecekler, ilk olarak tükürükle karşı karşıya gelir. Tükürük, çiğnenen
yiyecekleri mukus ve su ile karıştırarak yutulması daha kolay bir hale getirir. Ayrıca karışıma bir de
enzim ekleyerek nişastaların parçalanma sürecini başlatır.
YUTMA
Dil, bir lokma yiyeceği boğazın içine, yemek borusuna iter. Epiglottis kapağı
kapanarak, yiyeceklerin soluk borusuna kaçmasını engeller.
Ağız
BORUDAN AŞAĞI
Yiyecekler onları aşağı doğru yönlendiren bir dizi kasılma – gevşeme hareketi ile Yemek borusu
yemek borusunda itilir. Yaklaşık 25 santimetrelik bu yolculuktan sonra midenin
içine düşerler. Karaciğer

MİDE HAREKETLERİ Mide

Yiyecekler midenin içine gelince, hidroklorik asit ve sindirim enzimlerinden
oluşan bir çorbanın içinde, bir dizi kasın kasılıp gevşemesi ile iyice karıştırılırlar.
Safra kesesi
Daha sonra küçük parçalar halinde, arka arkaya ince bağırsağa doğru ilerlerler.
SİNDİRİM BAŞLIYOR
İnce bağırsak yaklaşık olarak 6,5 metre uzunluğundadır. Yiyeceklerin buradaki
Pankreas
yolculukları sırasında ince bağırsağın iç çeperini kaplayan ekzokrin hücreler
mukus ve sindirim enzimi salgılarken, enteroendokrin hücreler; salgıladıkları
İnce bağırsak
hormonlarla karaciğeri, pankreası ve safra kesesini tetikleyip karışıma daha
fazla sindirim sıvısı salgılamalarını sağlarlar. Bu enteroendokrin hücreler ayrıca
Kolon
sinirlerle doğrudan “konuşarak” beyne doğru giden bir iletişim hattı açar.
TAKIM ÇALIŞMASI Rektum
Tüm bu hücresel bağırsak aktivitesine aracılık edenler, bağırsaklarımızdaki
mikroplardır. İnce bağırsakta yaklaşık 100 milyar bakteri bulunuyor.
EMİLİM!
Vücudunuzun çalışması için ihtiyaç duyduğu proteinler, yağlar, karbonhidratlar, vitaminler ve
mineraller burada emilir. Besinler mümkün olan en küçük moleküllere dönüştürüldükten sonra,
bağırsakları kaplayan hücrelere taşınır, oradan kan dolaşımına gönderilir ve vücudun her yerine
dağılırlar. İnce bağırsağın içi, bu emici hücrelerin yüzey alanını önemli ölçüde artıran kıvrımlar
ve parmak benzeri dokularla doludur.
VÜCUDUN KORUYUCULARI
Vücudun bağışıklık hücreleri sindirim süreci boyunca tetikte bekler ve yiyeceklerin içinde
yabancı, saldırgan mikroorganizmaların olup olmadığını kontrol ederler.

HATTIN SONU
Sindirilen yiyecekler kalın bağırsağa geçerler. Burada, yiyeceklerin içindeki su, emilir ve buradaki bakteriler
sindirilmemiş olan yiyecekleri fermente eder. Bu aşamada bağırsaklarda gaz oluşabilir. Yiyecek burada dışkıya
dönüştürülür, rektuma geçer ve bir sonraki tuvalet ziyaretinizde atılmak üzere bekler.

Peki bir bağırsağın sızdırmasına neden olan şey ne? Bu, henüz
tam olarak anlaşılamadı. İngiltere’den bir bilim insanı ekibi bir
hipotez üzerinde çalışıyor: İşlenmiş gıdalarda yaygın olarak bulu-
nan bir gıda katkı maddesi olan emülgatörler, bağırsak sağlığımız
üzerinde olumsuz bir etkiye sahip olabilir.
İ Ş L E N M I Ş G I DA L A R V E B AĞ I R S A K L A R
NOBEASTSOFIERCE/SHUTTERSTOCK
Aberdeen Üniversitesinden araştırma görevlisi Dom Partridge,
“Emülgatörlerin bağırsakta nasıl hareket ettiğini şu anda net ola-
rak bilmiyoruz” diyor. Partridge, mevcut çalışma hipotezlerinin,
yüzey aktif maddeler veya deterjanlar olarak da adlandırılan
emülgatörlerin, sıvıları daha kaygan hale getirdiğini söylediğini
açıklıyor. Vücudun dışındaki, örneğin yiyeceklerin içindeki sıvılara
nasıl etki ediyorlarsa, vücudun içindeki, örneğin bağırsaklardaki

DANIELA BARRETO/SHUTTERSTOCK

Emülgatörler, tüm işlenmiş gıdalarda bulunuyor. Bunlar yağların
sıvılarla karışmasına yardımcı olan bir bileşik türüdür: Mayonez,
dondurma ve fıstık ezmesinin akıp gitmemesinin nedeni budur.
Georgia Eyalet Üniversitesindeki bir araştırma grubu tarafından
yapılmış bir dizi çalışma emülgatörlerin farelerde bağırsak mik-
roplarının bileşimini değiştirdiğini, kronik iltihaplanmaya ve hatta
davranış değişikliklerine yol açtığını buldu.
sıvılara da etki edebilirler ve bağırsaklarınızdaki mukozal astarın
viskozitesini değiştirebilirler. Bağırsak ortamındaki bu tür bir
değişiklik, burada yaşayabilecek bakteri çeşitlerini etkileyebilir.
Ancak şimdiye kadar, emülgatörlerin etkilerine dair kanıtlar
yalnızca farelerde bulundu. Partridge, “Fareler ve insanlar arasında
çok büyük farklılıklar var” diyor. Bu yüzden kendisi ve araştırma
grubu emülgatörlerin insanlardaki etkilerini araştırmak için bir

P OP U L A R SCI E N CE »67

NORMAL BAĞIRSAK Sağlıklı bir bağırsakta, tüketilen
besinler, bağırsak dokusunun tek hücreli tabakası
yoluyla kan dolaşımına aktarılır, oradan da vücudun
geri kalanına taşınırlar.
SIZDIRAN BAĞIRSAK Bu hücreler arasındaki bağlantılar
gevşediğinde, zararlı patojenler ve alerjenler
bağırsaktan kan dolaşımına sızabilir. Bu, vücudun
bağışıklık tepkisini tetikleyerek iltihaplanmaya yol açar.
çalışma başlattı. Bir grup katılımcıya, bağırsak mikroplarının ve
genel sağlıklarının nasıl değiştiğini görmek için önce dört hafta
boyunca yaygın bir emülgatör olan soya lesitini olan besinler
verdiler, ardından dört hafta boyunca emülgatörsiz yiyeceklerle
beslediler. Amaç, bağırsaklardaki mikropların ve genel sağlığın
nasıl değiştiğini görmekti. Elde edilen numuneler, hâlâ analiz
ediliyor.
Ancak Partridge, yaygın gıda katkı maddelerinin insanlar için
bu kadar zararlı olduğuna dair kanıt bulacaklarına ikna olmadı-
ğını söylüyor. “Verileri gördüğümüzde bu dediklerimi geri almak
zorunda kalabilirim ancak şu anki haliyle, hayvan çalışmalarında
emülgatörlerin bağırsak sağlığını nasıl etkilediği hakkında çok
fazla bilgi olmasına rağmen, bunun insanlar üzerinde herhangi
bir olumsuz etkiye dönüşeceğinden çok şüpheliyim.”
  Bunun bir nedeninin, anlık değil de kronik etkileri olabile-
cek bir şeyi çalışmanın zor olmasından kaynaklandığını
söylüyor. Doymuş yağ ve kardiyovasküler hastalıklar
arasındaki bağlantıdan örnek veriyor: “Bu konu üzerinde
gerçek bir fikir birliğine varılması yıllar aldı. Birkaç çalış-
manın kesin olarak gösterebildiği bir şey değildi. Hayvan
çalışmalarından, hücre çalışmalarından, insan klinik çalışma-
larından epidemiyolojiye kadar pek çok alandaki çalışmalardan
veri alınmasını gerektiren bir şey. Ve emin olmak için, tüm bu tür
çalışmaların olumsuz bir etki göstermesi gerekiyor.”
Bunun da ötesinde, bir bağırsağın “sızdırdığını” kanıtlamak
68 « P O PU L AR SC I ENCE
hâlâ oldukça zor. Araştırmacılar, bunu tespit etmenin en iyi yolu-
nun kan dolaşımında eser miktarda bakteri aramak olduğunu
düşünüyor. Ancak bu bakteriler kanda o kadar düşük seviyelerde
bulunuyor ki, sonuçların gerçek mi, yoksa laboratuvarda kullanı-
lan malzemelerde olabilecek eser miktardaki kontaminasyondan
mı geldiğini ayırt etmek çok zor. Partridge’in işinin bir kısmı bu
kontaminasyon riskini azaltacak bir yöntem geliştirmek. “Şu anda
bunun üzerinde çalışıyorum” diyor.
N E Y I YO R S A N O S U N
Emülgatörler, araştırmacıların bağırsak üzerindeki etkilerini
test ettiği birçok gıda, gıda katkı maddesi ve diğer tüketim mal-
zemelerine sadece bir örnek. Beslenme tarzının genel anlamda
bağırsak mikropları ve dolayısı ile sağlık üzerinde büyük etkileri
olabileceğine dair zaten güçlü kanıtlar bulunuyor. Ancak, belirli
gıdaların bağırsak mikropları ve sağlık üzerindeki etkilerini net
olarak kanıtlamaktan henüz çok uzağız.
Belki de tek istisna, araştırmacıların fikir birliğine varmaya en
yakın olduğu, lifli gıdalar. Partridge, “Farklı lif türlerinin ve lifin
kendisinin sadece bağırsak sağlığı üzerinde değil, aynı zamanda
sistemik sağlık üzerindeki etkisi hakkında çok fazla kanıt oldu-
ğunu düşünüyorum” diyor. “Lifli gıdalar tüketirseniz, tipik olarak
Bifidobacterium ve Ruminococcus gibi lifi fermente edebilen
bazı mikroplarda ve kısa zincirli yağ
asitlerinde bir artış göreceksiniz. BESLENME
Bu alandaki fikir birliğinin şimdilik
ALIŞKANLIKLARIMIZ
burada bittiğini söyleyebilirim.”
GENEL OLARAK
Probiyotikler gibi ana akım gıdalar
(bağırsaklarınıza faydalı mikroplar
BAĞIRSAKLARIMIZDAKİ
eklediği düşünülen gıdalar ve
MİKROPLARA, DOLAYISI
takviye besinler) mağazalarda ve İLE SAĞLIĞIMIZA CİDDİ
internette yaygın olarak satılmasına ETKİ EDİYOR.
rağmen, henüz tam olarak destek-
lenmiyor. Cell dergisinde 2018 yılında yayımlanan bir araştırmada
bazı insanların bağırsaklarının probiyotiklere karşı dirençli oldu-
ğuna dair kanıtlar bulundu. Yani probiyotikler bazı insanlarda
çalışsalar bile, herkes için çalışmıyor olabilir.
Araştırmacılar son zamanlarda gastrointestinal semptomları
hafifletmek için düşük FODMAP diyetinin faydalı olduğuna dair
destek verici bulgulara ulaştılar. Fermente olabilen oligosakkarit-
ler, disakkaritler, monosakkaritler ve poliollerin kısaltması olan
FODMAP, bağırsaklarda sindirilmesi zor olan çeşitli karbonhidrat
gruplarıdır. Bu karbonhidratlar enginardan elmaya, buğdaydan
süte ve soğandan bademe kadar her tür gıdada bulunuyor.
Geçtiğimiz on yılda, araştırmacılar az miktarda FODMAP içeren bir
diyetin çeşitli bağırsak semptomlarını azaltabileceğini buldular.
TEFI/SHUTTERSTOCK; POPTIKA/SHUTTERSTOCK
D I K K AT L I B E S L E N M E
Düşük FODMAP diyetinin başarılı olmasın en büyük
DESIGNUA/SHUTTERSTOCK (2)
nedeni, özelleştirilebilir olması. Bir hasta, FODMAP içeren
besinlerden uzak durmaya başladıktan sonra semptom-
larında belirgin bir azalma görülüyorsa, bir sonraki adım bu
yiyecekleri hastaya tek tek vermek oluyor, böylece hangilerinin
tetikleyici olduğunu tespit etmek mümkün hale geliyor. Bilim
insanları ve doktorlar bu durumun insandan insana neden farklılık
 Koronavirüs bağırsaklara nasıl bulaşıyor
Günümüzde her öksüren veya ateşi çıkan kişi, acaba
COVID-19 kaptım mı diye düşünüyor. Ancak araştırmalar bağırsak
problemlerinin de koronavirüs enfeksiyonunun işareti olabileceğini
söylüyor.
The American Journal of Yeni koronavirüs SARS-CoV-2
Gastroenterology dergisinde bağırsağı etkileyebilir çünkü
Nisan ayında yayınlanan bir tutunduğu hücre reseptörleri,
araştırmada, bilim insanları, solunum sisteminde olduğu
salgının başladığı Çin’in Hubei gibi, bağırsakta da bulunuyor.
eyaletindeki hastanelerdeki 204 Anjiyotensin dönüştürücü
COVID-19 hastasının yaklaşık enzim-2 (ACE2) olarak
yüzde 20’sinde, genellikle adlandırılan bu reseptörler,
normal ateş veya solunum koronavirüsün hücreleri istila
semptomlarına eşlik eden ishal etmek için bağlandığı sivri
gibi gastrointestinal sorunları uçlardır. SARS-CoV-2’nin
olduğunu buldu. Aynı dergide bağırsak hücrelerini enfekte
yer alan bir başka çalışmada, etme yeteneği, yanlış
Çin’in Wuhan kentinde hafif negatifleri azaltmak
COVID-19 başlangıcı olan amacıyla dışkı Araştırmalar, gastrointestinal rahatsızlığın bir koronavirüs
hastaların neredeyse dörtte testinin de hastalığı enfeksiyonunun uyarısı olabileceğini düşündürüyor.
birinde yalnızca gastrointestinal teşhis etmek için
semptomlar, yarısından azında kullanılabilmesini insanlar virüsü ediyorsa, doktora gitmenin
yalnızca solunum semptomları mümkün kılıyor. yaklaşık beş zamanı gelmiş olabilir.
vardı ve kalanlarda bu En az iki ayrı hafta boyunca Tuvaleti hasta bir kişiyle
sorunların her ikisi de görüldü. çalışmada, test edilen dışkılarıyla atmaya paylaşanlar, her kullanımdan
Bazen hafif olabilen bu COVID-19 hastalarının devam edebiliyor. sonra, virüsün dışkı yoluyla
semptomları anlamak çok yüzde 50’sinden fazlasının Araştırmacılar hala bu yayılıp yayılmadığına
önemlidir, çünkü enfekte olanlar dışkısında virüs tespit edildi. dışkının bulaşıcı olup olmadığını bakılmaksızın, her yeri iyi bir
bunu fark etmeyebilir ve bu Çalışmalardan birinde, solunum anlamaya çalışıyor. temizleyiciyle dezenfekte etmeli.
nedenle hastalığın yayılmasını örneklerinden alınan testler Ara sıra gevşek dışkılama Araştırmacılar için bir sonraki
önlemek için gerekli önlemleri negatif çıktığı halde, bu yaşayan herkes hemen adım, SARS-CoV-2’nin dışkı
almayabilir. Ancak bu şekilde hastaların yüzde 23’ünün dışkı endişelenmemeli, zira ishal, yoluyla yayılıp yayılmadığını
enfekte olanların ciddi solunum testleri pozitif çıktı. COVID-19’un yanı sıra pek çok doğrulamak olacak. Yine
sorunları olanlar kadar kolay Gastroenterology and şeyin de belirtisi olabiliyor. de, o zamana kadar,
test edilemeyebileceklerinden Hepatology dergisinde Ancak ishale, ateş, öksürük, kendimizi güvene almak için
yüzde kaçının gastrointestinal Mayıs ayında yayınlanan bir nefes almada zorluk veya boğaz yayılabileceğini varsaymamız
semptomlar göstermekte araştırmaya göre, negatif bir ağrısı gibi COVID-19’un diğer gerekli.
olduğu bilinmiyor. solunum testinden sonra bile belirtilerinden bazıları eşlik — Leah Shaffer

gösterdiğini henüz açıklayabilmiş değil.
İnsanlar yaklaşık 23.000 farklı gene sahip, ancak bağırsakla-
rımızda yaşayan bakterilerin toplam farklı gen sayısı 3 milyonu
buluyor. Bu, insan genlerindeki ve her insandaki bağırsak bakte-
rilerindeki farklılıkların ötesinde, bakterilerin içindeki genlerin de
önemli bir çeşitlilik kaynağı olabileceği anlamına geliyor.
Bununla birlikte, bazen birden fazla bakteri türünde bulunabi-
lecek birden fazla gen, bağırsakta aynı işlevi görebiliyor, yani aynı
metaboliti üretebiliyor. Bu yüzden bağırsak mikrobiyomunun
TEFI/SHUTTERSTOCK; POPTIKA/SHUTTERSTOCK
beslenme biyoloğu Riley Hughes, “Kişiselleştirilmiş veya hassas
beslenme, en temel anlamda, mikrobiyom, genetik, epigenetik ve
egzersiz gibi çeşitli diğer yaşam tarzı faktörleri dahil olmak üzere
sağlık sonuçlarının biyobelirteçlerini aramak ve bunların hepsini,
sonuçları tahmin edecek bir tür makine öğrenimi veya algoritması
içinde bir araya getirmek” diye açıklıyor.
Hughes, “Sağlığı etkileyebilecek tüm bu farklı faktörleri hesaba
kattığımızdan emin olmak için farklı alanlardan mümkün oldu-
ğunca çok araştırmacının çalışmalara dahil olması gerekiyor” diyor.

etkilerini anlamak için, sadece bakterileri tanımlamak yetmi- Kable da bunun zorlu ancak önemli bir iş olduğunu, çünkü aynı
yor; ne yaptıklarını da bilmek gerekiyor. Bu nedenle, Kable’ın beslenme yönergelerinin herkes için işe yaramadığını söyleyerek
California’daki USDA’daki laboratuvar grubu, bakterileri tanımla- hedeflerinin, “Aslında insanın kendini tanımlayabileceği farklı
DESIGNUA/SHUTTERSTOCK (2)

mak yerine bakterinin aktif genlerini tanımlayan transkriptomik
adı verilen bir yöntem kullanıyor. Bu bilgiyi, sağlıklı insanların nasıl
sağlıklı kalabileceklerini ve hastalıkları nasıl önleyebileceklerini
araştırmaya yönelik büyük resim yaklaşımının bir parçası olarak
kullanıyorlar. Nihai hedefleri, kişiselleştirilmiş beslenme planları
üretmek. Kable’ın ekibinden, Davis, California Üniversitesinde
parametrelere göre bir dizi beslenme paketi hazırlamak” olduğunu
belirtiyor. “Bunun nasıl görüneceğini henüz bilmiyorum, çünkü şu
anda sonuçtan gerçekten çok, çok uzaktayız. Ama günün birinde
başaracağımızı hayal ediyorum” diye ekliyor.
Anna Funk, Discover dergisinin yardımcı editörüdür.

P OP U L A R SCI E N CE »69
FÜZYONUN ALTIN ÇAĞI

FÜZYON (ATOM ÇEKİRDEKLERİNİ

BİRLEŞTİREREK ENERJİ ÜRETMEK)
EVLERİMİZE VE ENDÜSTRİYEL GÜÇ
SAĞLAMANIN TEMİZ VE GÜVENLİ BİR YOLU.
BU “KUTSAL ENERJİ”, ON YILDIR KENDİNİ
FİZİKÇİLERDEN SAKLIYOR. FAKAT ARTIK
UFUKTA PARLAK BİR GELECEĞİN
İŞARETLERİ GÖRÜNMÜŞ OLABİLİR.
ANDY RIDGWAY

70 « P O PU L AR SC I ENCE
 BOB MUMGAARD/CREATIVE COMMONS

MIT Plazma Bilim ve

Füzyon Merkezindeki
Alcator C-mod
reaktörünün halka
şeklindeki vakum odası.

P OP U L A R SCI E N CE »71
H
ayali bile güzel: Sera gazları veya radyo- 20’den fazla özel

“İNSANLAR, ‘EĞER ENERJI

aktif atık üretmeyen sınırsız bir enerji girişim bulunuyor.
kaynağı. Aşılması imkânsız gibi görü- Fransa’nın gü-
nen teknik zorluklar nedeniyle, bunu neydoğ usunda
yapabilecek güçte olan nükleer füzyon inşa edilmekte
onlarca yıldır sadece fantezi olarak gö-
rülüyordu. Ancak, şu anda Dünya’da su
ısıtıcılarımız, arabalarımız ve ampulle-
olan Uluslararası
Deneysel Termo-
nükleer Reaktör
IHTIYACI IÇIN NIHAI ÇÖZÜM
GERÇEKTEN BUYSA, IŞE
rimiz için güç sağlayabilecek yapay bir (International
Güneş yaratmak için bir yarış yaşanıyor. Thermonuclear
Günümüzün nükleer santralleri, atomların Experimental Rea-

YARAYIP YARAMADIĞINI
bölündüğü nükleer fisyon yoluyla elektrik üre- ctor - ITER) bilim
tiyor. Nükleer füzyon ise bunun tam tersine ça- ve operasyon baş-
lışıyor, yani enerji ortaya çıkarmak için atom çe- kanı Dr. Tim Luce,
kirdekleri birleştiriliyor. Güneş’te gerçekleşen “İnsanlar, ‘eğer
reaksiyon da füzyondur. Ancak, atom çekirdek-
leri arasındaki doğal itme kuvvetinin üstesin-
den gelmek ve füzyonun gerçekleşmesi için
enerji ihtiyacı için
nihai çözüm ger-
çekten buysa, işe
ÖĞRENELIM’ DEMEK ISTIYOR”
doğru koşulları sağlamak hiç kolay değil. Daha- yarayıp yaramadı-
sı bunu, reaksiyonun tükettiğinden daha fazla ğını öğrenelim’ de-
ÜSTTE: Fransa’da inşa
enerji üretecek şekilde yapmak, onlarca yıldır mek istiyor” diyor. ITER, şimdiye kadar füzyon
edilen ITER tesisine 35 ülke
fizikteki en iyi zihinlerin bile kavrayışının öte- alanında yapılan en büyük girişim. Yaklaşık 22
yatırım yaptı.
sinde kaldı. milyar dolarlık inşaat maliyeti, AB, ABD, Çin ve
ÜSTTE SAĞDA: ITER’nin
Ancak artık bu konuda bazı umut ışıkları gö- Rusya da dahil olmak üzere Dünya nüfusunun
kalbindeki simit şeklindeki
rülüyor. Son yıllarda bazı ana teknik zorlukları üçte ikisini temsil eden hükümetler tarafından
vakum odası.
aşmak için yöntemler geliştirildi ve dünyanın karşılanıyor. 2025’te çalışmaya başladığında,
SAĞDA: Çin’in EAST
dört bir yanından hükümetler, füzyon araştır- dünyanın en büyük füzyon reaktörü olacak. İşe
reaktörü, Haziran ayında
malarına büyük para akıtıyor. Ayrıca İngiltere, yararsa ITER, füzyon gücünün hayal olmaktan
plazmayı 120.000.000
ABD, Avrupa, Çin ve Avustralya’da füzyonla çıktığını ve gerçekten uygulanabilir bir enerji
derecede 101 saniye
enerji üretecek ilk şirket olmak için yarışan kaynağına dönüştüğünü göreceğiz.
tutmayı başardı.

72 « P O PU L AR SC I ENCE
 ISI VE BASINÇ
ITER, füzyon gücü için en iyi umut olduğu düşünü-
len bir tokamak reaktörü olacak. Plazmanın kapalı
manyetik alan bölgesi içinde hapsedilmeye çalışıldı-
ğı bir plazma tutucu sistem olan tokamak içinde, ge-
nellikle döteryum adı verilen bir hidrojen izotopu
olan bir gaz, elektronların atomlardan çıkmasına ne-
den olan yoğun ısı ve basınca maruz kalıyor. Bunun
sonucunda ortaya bir plazma (aşırı sıcak, iyonize bir
gaz) çıkıyor ve bu plazmanın yoğun bir manyetik alan
ile sabit tutulması gerekiyor. Dünyadaki hiçbir mal-
zeme, plazmanın sahip olduğu ve füzyonun başlaya-
bilmesi için gereken yoğun ısıya (100.000.000 dere-
ce ve üzeri) dayanamayacağından, plazmayı muhafa-
za edebilmek hayati önem taşıyor. Bu sıcaklık, Gü-
neş’in çekirdeğindeki sıcaklığın 10 katına yakın ve
bir tokamakta buna benzer sıcaklıklara ihtiyaç var.
ITER ORGANISATION X2, SHUTTERSTOCK

Çünkü Güneş’in içindeki kütle çekimi basıncını Dün-

ya’da yaratmak mümkün değil.
  Atom çekirdekleri birleşmeye başladığında, bü-
yük miktarda enerji açığa çıkıyor. Şu anda çalışmakta
olan deneysel reaktörler bu enerjiyi ısı olarak yayıyor.
Bir füzyon reaktörü santralinde ısı, su buharı üret-
mek için kullanılacak ve buhar, türbinleri döndüre-
rek elektrik üretecek.
Füzyon reaktörü denemelerinde sadece tokamak-

P OP U L A R SCI E N CE »73
74 « P O PU L AR SC IENCE
 SOLDA: Çin’in EAST
reaktöründe bir ekip
Haziran’daki başarılı deney
öncesinde reaktörü
inceliyor ve ayarlarını
yapıyor.

lar kullanılmıyor. Bir başka reaktör türün-

de hidrojen yakıtını ısıtıp füzyona zorla-
mak için lazer kullanılıyor. Bu Ağustos
ayında California’daki Lawrence Liver-
more Ulusal Laboratuvarındaki Ulusal
Ateşleme Tesisinde devreye alınan böyle
bir cihaz, 1,35 megajul enerji üretti. Bu bü-
yük rakam ve füzyon gücünü net enerji
kazanımına bir adım daha yaklaştırıyor.
Ancak yine de lazerler yerine tokamak re-
aktörlerinin daha umut verici olduğu dü-
şünülüyor.
Haziran ayında, Çin’in Deneysel Geliş-
miş Süper İletken Tokamak reaktörü
EAST’te, bir plazma 120.000.000 derece-
de 101 saniye boyunca muhafaza edilebil-
di. Bundan önce rekor 20 saniyeydi. An-
cak bir füzyon reaktörünün, plazmayı sü-

“HAZIRAN AYINDA, ÇIN’IN

resiz olarak muhafaza etmesi gerekli. To-
kamakların kaderini değiştiren şey, man-
yetik alan üretmek için kullanılan mıkna-

DENEYSEL GELIŞMIŞ SÜPER

tıslar. Luce, “Bakır veya diğer metal türle-
rinden çok yüksek güce sahip mıknatıslar
üretmeyi biliyoruz; ancak bunu ayakta
tutmak için ödenecek elektrik maliyeti,

İLETKEN TOKAMAK REAKTÖRÜ astronomik seviyelerde. Böyle bir tesisten

net bir enerji kazancı elde etmek müm-
kün değil” diyor.

EAST’TE, BIR PLAZMA

Çözüm, elektrik direnci olmayan, süper
iletken telden veya “banttan” yapılmış
yüksek sıcaklıkta, süper iletken mıknatıs-

120.000.000 DERECEDE 101

lar kullanmak. Bu mıknatıslar, yoğun
manyetik alanlar oluşturabilir ve enerjile-
rini ısı olarak kaybetmezler. Luce, “Yük-
sek sıcaklık süperiletkenliği yaklaşık 35

SANIYE BOYUNCA MUHAFAZA yıldır biliniyor. Ancak makul bir füzyon

bobini yapmak için gerekli olan uzunluk-
larda bant üretme kapasitesi, yakın za-

EDILEBILDI.”
manda geliştirildi” diyor. ITER’in mıkna-
SHUTTERSTOCK

tıslarından biri olan merkezi solenoid, 13

tesla’lık, yani Dünya’nın manyetik alanı-
nın 280.000 katı güçte bir manyetik alan

P OP U L A R SCI E N CE »75
üretecek.
ITER’in füzyonun gerçekleşeceği vakum
odasının iç duvarları, dokunduğunda plaz-
mayı fazla kirletmeyecek bir metal olan beril-
yum ile kaplanacak. Altta, reaktörün içindeki
sıcaklığı kontrol altında tutacak bir saptırıcı
bulunuyor. Luce, “Saptırıcı üzerindeki ısı
yükü, bir roketin çıkışındaki kadar büyük
olabilir” diyor. “Roket çıkışlarında bir sorun
yaşanmıyor, çünkü dakikalar içinde yörün-
geye gidiyorlar ve orası, yani uzay, gerçekten
soğuk.” Bir füzyon reaktöründe, bir saptırıcı-
nın bu ısıya süresiz olarak dayanması gereke-
cek. ITER’de tungstenden bir saptırıcı test
edilecek.
Bu arada, ABD’de, National Spherical Torus
Experiment – Upgrade (NSTX-U) olarak ad-
landırılan bir füzyon reaktörünün de 2022
sonbaharında devreye girmesi bekleniyor. Bu
reaktörün önceliklerinden biri, reaktörün içi-
ni lityumla kaplamanın plazmayı kararlı tut-
mak için işe yarayıp yaramayacağını görmek.
76 « P O PU L AR SC IENCE
DAHA FAZLA GÜÇ
ITER, füzyon yakıtı olarak saf döteryum yeri-
ne, başka bir hidrojen izotopu olan trityumla
karıştırılmış döteryum kullanacak. Döter-
yum-trityum karışımı, verilenden önemli öl-
çüde daha fazla güç elde etmek için en iyi şansı
sunuyor. Füzyon gücünün savunucuları, bu
teknolojinin güvenli olmasının en iyi nedenle-
rinden birinin füzyonun gerçekleşmesini sağ- ALTTA: İngiltere’deki Joint
lamak için yakıtın sürekli olarak reaktöre bes- European Torus (JET)
lenmesi olduğunu söylüyor. Bu süreç, kaçak reaktöründe, daha yüksek
bir reaksiyonun gerçekleşmesini imkansız güç çıkışlarını daha uzun süre
hale getiriyor. sürdürmeyi amaçlayan
Döteryum deniz suyundan elde ediliyor, bu döteryum-trityum füzyon
nedenle elimizde neredeyse sınırsız bir döter- reaksiyonları üzerinde
yum kaynağı bulunuyor. Ancak tüm dünyada çalışılıyor.
sadece 20 kg trityum olduğu için, füzyon sant- ALTTA SAĞDA: NSTX-U
rallerinin bu maddeyi ayrıca üretmesi gerekli. reaktörü diğer tokamaklarda
ITER’de trityum “üretmek” için de bir teknolo- kullanılan toroid şeklinin
ji geliştiriliyor. Bir füzyon tesisinde bazı radyo- (simit şeklinde) yerine,
aktif atıklar üretilecek olsa da bu atıkların yarı küresel bir plazma üretmek
ömürleri yaklaşık olarak 100 yıl. Günümüzde için tasarlandı.
EUROFUSION CONSORTIUM, ELLE STARKMAN/PRINCETON PLASMA PHYSICS LABORATORY
 kullanılan nükleer nın belirlenmesi yer alıyor.

“ITER, ILK PLAZMASINI

reaktörlerden çı- JET’te ortaya konan altyapı, ITER’in net
kan atıkların yarı enerji kazanımı sağlama çabalarını hızlandı-
ömrü binlerce yılla racak. ITER, “ilk plazmasını” Aralık 2025’te

ARALIK 2025’TE ÜRETECEK

ölçülüyor. üretecek ve sonraki on yılda tam güce yüksel-
Oxfordshire’daki tilecek. Plazma sıcaklığı 150.000.000 derece-
Joint European To- ye ulaşacak. Hedef, her 50 megawatt giriş için
rus (JET) füzyon 500 megawatt füzyon gücü üretmek.

VE SONRAKI ON YILDA TAM reaktöründeki

araştırmacılar, dö-
te r y u m - t r it y u m
Luce, “ITER başarılı olursa, bilim hakkın-
daki şüphelerin hepsini olmasa da çoğu orta-
dan kalkacak ve bu teknolojiyi geliştirme için

GÜCE YÜKSELTILECEK.”
füzyon reaksiyon-
larını denemeye
başlayacak. JET’in
bilimsel program
liderlerinden biri
olan Dr Joelle Mailloux, “JET sayesinde ITER’de
füzyon parametrelerini optimize etmek için ge-
rekli bilgilere sahip olacağız” diyor. Bu paramet-
reler arasında en iyi döteryum ve trityum kombi-
nasyonunun bulunması ve füzyon başlamadan
önce mıknatıslardaki akımın nasıl artırılacağı-
yatırımlar artacak” diyor. Bu teknoloji gelişti-
rildiğinde artık elektrik üreten füzyon sant-
ralleri inşa edilmeye başlanabilir. “ITER kapı-
yı açacak ve herkese ‘Evet, bakın bilim ortada,
bu işe yarıyor’ diyecek”.
A NDY RIDG WAY
Bristol’da yaşayan bir gazeteci olan Andy, UWE Bristol’de
bilim iletişimi alanında kıdemli öğretim görevlisidir.

P OP U L A R SCI E N CE »77
 Geleceğe doğru evrimleşmek

78 POPUL AR SCIENCE
>>EVRİM >>
YENİ YAZI DİZİSİ:

B A LÇ I K Y I L L A R I
4 – 2 MİLYAR YIL ÖNCE

SOĞUK BİR BAŞLANGIÇ AĞUSTOS

Donma noktasındaki sıcaklıklar, küçük buz ceplerinde saklanan biyolojik
molekülleri besleyerek yaşamın kimyasının başlamasını sağlamış olabilir.

YAŞAM BİR VİRÜSLE Mİ BAŞLADI? AĞUSTOS

Virüsler sonradan evrimleşmeyip tam tersine, biyolojinin temelini
oluşturmuş olabilir.

EVRİM UYURKEN... EYLÜL

Dünya’nın tarihinde, mikropların hakimiyetinde geçen, “Sıkıcı bir milyar
yıl” olarak adlandırılan bir dönem var. Harvard’dan Andrew Knoll, bu
sıkıcı zamanın gizemlerini keşfediyor.

YAŞAYAN FOSİLLER EYLÜL

Günümüzde yaşayan bazı organizmalar, yüz milyonlarca yıl boyunca hiç
evrim geçirmemiş gibi görünüyorlar.

C A N AVA R L A R V E İ N S A N L A R
250 MİLYON – 8.000 YIL ÖNCE

RAHİMDEN ÖNCE EKİM

GELECEĞE EVRİMLEŞMEK
Avustralya’da ortaya çıkan tartışmalı bir teoriye göre ilk memeliler,
BUGÜN VE GELECEK
kangurularınkine benzer bir keseye sahipti.

HAYAT BULMACASI EKİM DARWIN BUGÜN NEREYE GİDERDİ? OCAK

19. yüzyılda yaşayan doğa bilimcisi Ernst Haeckel’in tutkuları ve hataları,
ilginç illüstrasyonlarında muhteşem bir şekilde sergileniyor.
MOĞOLİSTAN’DAN HABERLER: PAPAĞAN
KERTENKELENİN PEŞİNDE KASIM
Fosil araştırması; sıcak, kirli ve sinir bozucu ama bir o kadar da heyecan
verici bir çalışma.
Galapagos’tan başka yerlerde de evrimi iş başında izlemek mümkün:
Eski bir bakır madeninde, bir yoğun bakım ünitesinde ve okyanusun
derinliklerindeki bir çukurda…
GARİP ŞEYLERİN OLDUĞU YER OCAK
Evrim süreci bazen en gariplerin hayatta kalmasını sağlıyor: Ay-ay ve
damla balığı bunun en çarpıcı iki örneği.

TARİHİ DNA’LARI ARAŞTIRMAK KASIM

DARWIN HATA YAPTIĞINDA ŞUBAT
Devasa tarih öncesi canavarların genlerini sıralamak için adım adım bir
İskoçya dağlarında Darwin’in yaptığı büyük hata, bize evrim teorisinin
kılavuz.
insan aklını aştığını gösteriyor.
HOMİNİD SAVAŞLARINI NASIL KAZANDIK? ARALIK
KATİL MUTANTLARIN YÜKSELİŞİ ŞUBAT
Antropolog Rick Potts’a göre türümüz, değişime uyum sağlama
İlaçlara direnç gösteren genler, bir bakteriden diğerine geçerek yeni bir
konusunda benzersiz bir yeteneğe sahip olduğu için hayatta kaldı.
ölümcül süper mikrop ırkının ortaya çıkmasına yol açıyor.
İNEKLER GENLERİMİZİ DEĞİŞTİRİNCE ARALIK
EVRİMİ NASIL KONTROL EDECEĞİZ? ŞUBAT
Evcilleşme, ortak bir karardı. Hayvanlarla yaşamaya başladığımızda,
Biyoteknolojinin yeni hileleri sayesinde kromozomlar yaratabiliyor,
nasıl biz onlarınki değiştirdiysek, bizim DNA’mız da değişti.
genleri silebiliyor ve türümüzün geleceğini şekillendirebiliyoruz.

POPUL AR SCIENCE »79

80 « P O P U L A R SCIENCE
DARWIN bugün
yaşasaydı
nereye
giderdi?
Evrimin açıkça kendini gösterdiği
biyolojik açıdan zengin altı bölge
l i n d a m a r s a

Bir zamanlar Dünya’nın geri kalanından izole olan

Galapagos adaları, Charles Darwin’in Dünya hakkın-
daki düşüncelerimizi sonsuza dek değiştiren evrim
fikrini ortaya atmasını sağladı. Aradan geçen bir buçuk
yüzyıldan sonra, bilim insanları benzer çalışmaları çok
çeşitli yeni yerlerde yapıyor. Bu yerlerin bazıları egzo-
tik, bazıları ise hemen yanı başımızda.
Chicago Üniversitesinde evrimsel biyolog ve “Why
Evolution Is True” (Evrim Neden Gerçek?) kitabının
yazarı Jerry Coyne, “Evrimin büyük ölçüde Darwin’in
önerdiği gibi gerçekleştiğine dair birçok kanıt bulu-
nuyor” diyor. “Evrimsel değişimin motoru olan doğal
seçilime baktığımızda hayvanların ve bitkilerin çevre-
lerine uyum sağladıklarına dair kanıtları açıkça göre-
biliyoruz.” Birkaç yıl önce NASA’nın Mars’a gönderdiği
yüzey araştırma araçlarından biri, Yellowstone Parkın-
daki sıcak su kaynaklarının çevresindekilere benzer
silika tortular bulduğunda, bu tür araştırmalar kozmik
açıdan da önem kazandı. Dünya’da, benzer tortuların
içinde genelde mikroskobik yaşam kalıntıları bulunu-
yor.
Dünya’da evrimin açıkça sergilendiği altı nokta var
ve buralarda Darwin’in modern takipçilerinin, yaşa-
mın Dünya’daki hemen hemen her ortama nasıl uyum
sağladığını anlamaları için eşsiz fırsatlar sunuluyor.

CHIHUAHUAN ÇÖLÜ
Çevresi yüksek dağlarla çevrili bir vadide yer alan
Meksika’daki Cuatros Cienegas çöl vahasındaki
organizmalar, biyologların 540 milyon yıl Cuatro Cienegas, kuzey Meksika’nın Chihuahuan
önce meydana gelen bir evrimsel karışıklığı
gözlemlemesini sağlıyor.
POPUL AR SCIENCE »81
Çölü’nde, 400’den fazla gölet ve yeraltı kay-
naklarıyla beslenen bir vaha. 200 dönüm-
lük alana yayılmış bu köpüklü mavi su
havuzları, Dünya’nın başka hiçbir yerinde
bulunmayan 70 bitki ve hayvan türüne ev
sahipliği yapıyor. Bölge, kısmen stroma-
tolitlerin (çok hücreli hayvanlardan önce
Dünya’da bol miktarda bulunan mavi-yeşil
algler tarafından oluşturulan resif benzeri
yapılar) varlığı nedeniyle bilim insanla-
rının ilgisini çekiyor. Cuatro Cienegas’ın
ekosistemleri, yaklaşık 540 milyon yıl
önce, basit, tek hücreli yaşamın çok hücreli
yaşama dönüştüğü çok önemli bir dönem
olan Kambriyen patlamasını ortaya çıka-
ran güçlere dair ipuçları verebilir.
Tempe’deki Arizona Eyalet Üniversite-
sinden paleontolog Jack Farmer, “Henüz
tanımlayamadığımız bir tetikleyici nede-
niyle, hayvan yaşamında ani bir çeşitlilik
ortaya çıktı” diyor. “Cuatro Cienegas, bu
konuda bize ipuçları sağlayabilir. Çünkü
bölgenin biyoçeşitliliğini kontrol eden
mekanizmalar, Kambriyen döneminde
devreye girmiş olabilir.”
Bilim insanları, Cuatro Cienegas’taki
vahaların on milyonlarca yıldır okyanusla
temas halinde olmamasına rağmen, bura-
lardaki organizmaların yaklaşık yarısının
deniz yaşamıyla çok yakından ilişkili oldu-
ğunu keşfetti. Arizona Eyaleti’nden böl-
geye düzenli geziler yapan biyolog James
Elser, “Deniz organizmalarının okyanus-
tan bu kadar uzakta bulunmasını nasıl
açıklarsınız” diye soruyor. “Bir teori, bun-
ların jeolojik sistem oluşurken biriktiğini
ve çağlar boyunca kireçtaşı içinde hapsol-
duğunu öne sürüyor. Çok uzun yıllar sonra
serbest kaldılar ve kendi ekosistemlerini
oluşturdular. Elimizde körelmiş bir toplu-
luk, deneysel bir zaman makinesi var ve
onları şimdiki zamanda incelemek bize
geçmiş hakkında bir şeyler söyleyebilir.”
PASİFİK OKYANUSUNUN 7600
METRE ALTINDA…
Bilim insanları, Dünya’nın en derin okya-
nus hendeklerinden birinin dibinde, orada
asla bulmayı ummadıkları, oldukça sosyal
bir balık kolonisi keşfetti. Araştırmacılar,
böyle zorlu bir ortamda yaşamak zorunda
kalan balıkların kırılgan ve yalnız olacağı-
nı, besin kaynakları kıt olduğundan dolayı
enerjilerini koruyacak şekilde evrimleş-
miş olmaları gerektiğini varsayıyordu.
82 « P O P U L A R SCIENCE
Tamamı Papua
Yeni Gine’den
olan ve yeni
keşfedilen bu
türlere henüz bir
ad konulmadı.
Solda: Bulut
ormanı kur-
bağası. Sağda:
Yağmur ormanı
çekirgesi. Altta:
Tüp burunlu
meyve yarasası.
Ancak yüksek çözünürlüklü dalgıç kame-
ralar, Pasifik yüzeyinin 8 kilometre altında
canlı bir yaşamın sürmekte olduğuna dair
görüntüler yakaladı. Bir kamera, donduru-
cu soğuğa, zifiri karanlığa ve çok yüksek
basınca rağmen Japon balığına benzeyen
bir avın etrafında dönen 19 salyangoz
balığı tespit etti.
Derin denizin robotik keşfinde uzman-
laşan Aberdeen Üniversitesinin Ocean-
lab direktörü Monty Priede, “Belki bir iki
balık görürüz diyorduk, ancak böylesine
büyük bir grup görmek harika oldu” diyor.
“Ve bunlar sadece salyangoz balığı. Orada
karidesler de dahil olmak üzere çok sayıda
kabuklu canlı yaşıyor. Pasifik’teki okyanus
çukurlarının her birinde, bu derinliklerde
yarım milyon balık olduğunu düşünüyo-
ruz. Her nasılsa, kendilerini buradaki aşırı
soğuğa ve yoğun basınca uyarlamışlar.”
Oceanlab araştırmacıları, bu keşifleri
2008 sonbaharında, Japonya’nın kuzey-
doğu kıyısındaki Japon Çukuru’na yapılan
iki haftalık bir keşif gezisi sırasında, aşırı
koşullara dayanacak şekilde tasarlanmış
dalgıç kamera platformlarını kullanarak
yaptılar. Keşif, Oceanlab’ın Hadeep projesi-
nin bir parçasıydı. Hadeep, Tokyo Üniversi-
tesi ile ortaklaşa yürütülen ve okyanusun
6 kilometreden daha derin bölgelerindeki
yaşamı araştıran bir girişim.

Okyanus tabanındaki döküntüleri
yiyen minik karideslerle beslenen salyan-
goz balığı popülasyonunun, şimdiye kadar
kaydedilen en derin su balığı olduğuna
inanılıyor. Salyangoz balıklarının, evrim-
sel zaman dilimleri çerçevesinde bakıldı-
ğında, derin okyanus çukurlarını nispeten
yakın zamanda kolonize ettiği düşünülü-
yor. Balıklar, yüzey suyunda çözünen ve
daha sonra aşağıya inen oksijene bağımlı-
dır fakat derin denizlerin oksijenlenmesi
yalnızca son 70 milyon yıl içinde gerçek-
leşti. Priede, “Salyangoz balığı, balıkların
en gelişmişidir. Nispeten büyük yumur-
talar üretirler ve tüm yumurtalarına ihti-
mamla bakarlar” diyor. “Bu keşifler, bazı
evrimsel soruları yanıtlamaya yardımcı
COPYRIGHT PIOTR NASKRECKI/NASKRECKI.COM (3). PREVIOUS PAGES: JAMES ELSER
olacak. Hayatın sınırları nelerdir? Daha
yüksek basınç altında da hayatta kalma-
ya imkân veren sistemlere sahip olmak
mümkün mü? Bunları daha yeni yeni
öğrenmeye başlıyoruz.”
YENI GINE’NIN VAHŞI DOĞASI
Yeni Gine, yüzölçümü açısından Ameri-
ka Birleşik Devletleri’nin sadece onda biri
büyüklüğünde olmasına rağmen, Dün-
ya’daki biyolojik çeşitliliğin yüzde 7’sine
sahip. Burası, yeni türlerin ortaya çıkma-
sını sağlayan adaptasyon mekanizmala-
rının oluşumunu ilk elden gözlemleme
imkânı sunduğundan dolayı, Christopher
Austin gibi evrimsel biyologlar için yaşa-
yan bir laboratuvar gibi. Louisiana Eyalet
Üniversitesi Doğa Bilimleri Müzesinde
herpetolog olarak çalışan Austin, son 22
yılda bu tropik adada 40’tan fazla yeni ker-
tenkele türü keşfetti.
Yeni Gine’nin alışılmadık derecede
çeşitli topografyası ve iklimi, çok çeşitli
habitatların ortaya çıkmasını sağlıyor. Bu
habitatlar, buharlı ova ormanlarından,
bataklıklardan ve taşkın yataklarından
bulut ormanlarına, dağ otlaklarına ve
4800 metre yüksekliğindeki dağları kap-
layan buzullara kadar çeşitlilik gösteriyor.
Ada, ağaçlarda yaşayan kangurular ve yeşil
kanlı kertenkeleler de dahil olmak üzere
Dünya’nın en sıra dışı organizmalarından
bazılarına ev sahipliği yapıyor.
  Ancak Yeni Gine, sırlarını hemen ifşa
etmeye niyetli değil. Austin, “Burada yollar
çok sınırlı, bu yüzden seyahatlerimizin
çoğunu ya yürüyerek ya da küçük uçak-
larla yapıyoruz” diyor. Austin, buradaki
zamanının çoğunu kuzeydeki yağmur
ormanlarının yanındaki Sepik Nehri kıyı-
sında haftalarca kamp yapıp ormandan
kertenkele, yılan ve kurbağa örnekleri top-
layarak geçiriyor. Louisiana Eyaletindeki
laboratuvarına geri döndüğünde, genetik
materyalleri analiz ederek Yeni Gine’nin
birçok benzersiz türünün nasıl akrabala-
rından ayrıldığını ve kendine özgü form-
larını nasıl aldığını daha iyi anlamaya
çalışıyor.
Küresel iklim değişikliğinin yarattı-
ğı tehditler nedeniyle, bu uzak yağmur
ormanlarında ortaya çıkan bulguların
geniş kapsamlı sonuçları olabilir. Austin,
“Şimdiye kadar gerçekleşmiş en dikkat
çekici yok olma olaylarından birinin orta-
sındayız” diyor. Mevcut sıcaklık artışları
hassas ekosistemleri yok ediyor ve Dünya
çapında milyonlarca bitki ve hayvan türü-
nün neslini tükenme tehlikesi ile karşı
karşıya bırakıyor. “Bu gezegeni kurtarma
umudumuz varsa, yok olma ile yeni türle-
rin gelişmesi arasındaki dengeyi anlama-
mız gerekiyor.”
KANADA KUTUP BÖLGESI
Amerikalı bilim insanları, 2004 yılında
Kuzey Kutbu’ndaki uzak bir adada, yak-
laşık 375 milyon yıl önce karada ilk kez
sürünen Tiktaalik roseae balığının fosil
POPUL AR SCIENCE »83
kalıntılarını keşfetti. Buluntu, uzak ata-
larımız sudan çıktığında meydana gelen
karmaşık bedensel değişiklikler konusun-
da bilgi sahibi olmamızı sağladı. Tiktaalik,
dört ayaklı hayvanlara özgü uzuvları, kafa-
tası, boyun ve kaburgaları ile balıkların
ilkel çene, yüzgeç ve pullarına sahip, garip
bir yaratık. Balıklar ve karada yaşayan
hayvanlar arasında bir ara adım gibi görü-
nüyor. Bu adım, amfibiler, sürüngenler ve
dinozorları ortaya çıkaran evrim zincirinin
önemli bir halkası.
Araştırmacılar, yedi yıl öncesine kadar
Kuzey Kutbu’nun 1328 kilometre güneyin-
deki Kanada’ya ait Ellesmere Adası’na beş
fosil keşif gezisi düzenlemişti. Bu bölgede
koşullar oldukça ağırdı. Güneşin hiç bat-
madığı Temmuz ayında bile dondurucu
soğuklar, şiddetli rüzgarlar ve neredeyse
sürekli yağmur ile mücadele etmek zorun-
da kaldılar. Bir öğleden sonra ekip, bir
uçurumun kenarından dışarı çıkmış düz
başlı bir balığın burnuna benzeyen bir şey
gördü.
Ekibin lideri, Chicago Üniversitesin-
den evrim biyoloğu Neil H. Shubin, “Dağı
kazarsak, iskeletin geri kalanını da bula-
cağımızı düşündük, tam olarak da böyle
oldu” diyor. “Hayal edilebilecek en kor-
kunç hava koşulları altında büyük acı
çekiyor olmamıza rağmen, inanılmaz bir
şekilde mutluyduk.”
Yeni keşfedilen balık fosili, boyu 2,5
metreye kadar ulaşabilen bir yırtıcıydı. Sığ
tatlı sularda yaşıyordu, ancak araştırma-
cılara göre sudan çıkıp karada da hareket
edebiliyordu. (Tiktaalik, İnuitçe’de “büyük
tatlı su balığı” anlamına geliyor.) Fosillerin
bulunduğu bölge, yaklaşık 400 milyon yıl
önce, Geç Devoniyen döneminde, ekva-
tor yakınlarındaydı ve Amazon yağmur
ormanlarının ılıman iklimine sahipti.
Dünyanın kıtasal levhaları yer değiştirir-
ken, bu bölgenin bulunduğu arazi kuzeye,
Kanada Kutup bölgesine doğru sürüklen-
di.
Tiktaalik’in anatomik analizi üç yıl önce
tamamladı. Sonuçlar, yüzgeçlerin sağlam
uzuvlara evrimleştiğini, eklemli bir boyun
da dahil olmak üzere diğer anatomik yeni-
liklerin geldiğini gösteriyor. Ekip liderle-
rinden, Philadelphia’daki Doğa Bilimleri
Akademisinden paleontolog Ted Daesch-
ler, “Bu hayvan türünün karada yaşayabil-
mesine izin veren şey, sadece yüzgeçlerini
uzuvlara dönüştürmek değil, aynı zaman-
84 « P O P U L A R SCIENCE
İngiltere ve
Galler’deki
terk edilmiş
madenlerde
keşfedilen son
derece gelişmiş
süper solucanlar
kurşun, arsenik ve
bakır gibi zehirli
ağır metalleri yiyip
bitiriyor.
da sığ suda hareket edebilmek için kafasını
oynatabilme yeteneği oldu” diyor. “Fosil
kayıtları bu büyük evrimsel değişimlere
ışık tutuyor.”
 
YOĞUN BAKIM ÜNITESI
Mükemmel bir dünyada, hastaneler has-
taların iyileştiği yerlerdir. Ne yazık ki bir
hastanenin seraya benzer ortamı, evrimin
sinsi bir yönde ilerlemesine de imkân veri-
yor. Çoğu zaman, neredeyse her koğuşta,
en uygun olanın hayatta kalması için des- belirgin halini burada görüyoruz” diyor.
tansı bir savaş yaşanıyor ve steril olması Hastanelerden kaynaklanan enfeksi-
gereken yüzeyler, antibiyotiğe dirençli yonlar sadece ABD’de yılda 90.000 kişi-
bakteriler için yaşam alanlarına dönüşü- nin ölümünden sorumlu. Bu rakam, HIV,
yor. meme kanseri ve gripten daha fazla. Soru-
Bulaşıcı mikroplar hızla çoğaldıkların- nun ciddiyeti, Bergstrom gibi bilim insan-
dan ve muazzam popülasyonlara sahip larının, bakterilerin dirençli hale gelme
olduklarından, genetik yapılarındaki deği- hızını yavaşlatmak için evrim teorisi hak-
şiklikler sadece birkaç gün içinde ortaya kındaki bilgilerini kullanmaya zorlayan
çıkabiliyor. Dahası, en dayanıklı mutant ve zamana karşı yapılan bir yarışa girme-
mikroplar dışında hepsini öldüren güçlü lerine neden oluyor. Bergstrom’un araçları
antibiyotiklerin ezici baskısına da maruz bilgisayarlar ve matematik; fikirlerinin test
kalıyorlar. Bu, aslında çok yavaş ilerleyen alanı ise ona veri sağlayan hastane yoğun
evrimin hızını artırıyor. Seattle’daki Was- bakım üniteleri.
hington Üniversitesinden, ilaca direnç- Bergstrom, “Yeni antibiyotikler icat
li bakteriler üzerinde çalışan evrimsel etmeye devam ediyoruz ancak bakteri-
biyolog Carl Bergstrom, “Darwinizm’in en ler neredeyse anında direnç geliştiriyor,

bu yüzden sürekli olarak arayı kapatmak
zorunda kalıyoruz” diyor. “Şu anda elimiz-
deki antibiyotiklerden en iyi şekilde nasıl
yararlanabiliriz? Direnç gelişimini en aza
indirecek veya geciktirecek ilaçları nasıl
şekillendirip değiştirebileceğimize dair
hipotezler oluşturmak için matematiksel
modeller kullanıyoruz.”
TERKEDILMIŞ BAKIR MADENI
Endüstriyel atıkların akışıyla kirlenen top-
raklar, yakında alışılmadık bir eko-savaşçı
ordusunun egemenliğine girebilir: Metal
BOB GIBBONS/ALAMY
yiyen solucanlar. İngiltere ve Galler’deki
terk edilmiş madenlerde keşfedilen bu son
derece gelişmiş süper solucanlar kurşun,
arsenik ve bakır gibi zehirli ağır metalleri
yiyip bitiriyor. Bu solucanların normalde
öldürücü olan zehirleri mideye indirip
hayatta kalabilmelerinin ardındaki meka-
nizmayı ortaya çıkaran, İngiltere’deki
Reading Üniversitesinden toprak bilimcisi
Mark Hodson, “Yüksek metal konsantras-
yonuna dirençli görünüyorlar ve metale
maruz kalmak bu solucanların evrimini
yönlendiriyor” diyor.
Galler’deki, Cwmystwyth bölgesinde
bulunan kurşuna dayanıklı solucanların
DNA analizi, solucanların genetik yapı-
sında metal etkisiyle ortaya çıkan hafif
değişiklikler olduğunu ortaya çıkar-
dı. Araştırmacılar, solucanların bir tuz
tanesinin binde biri boyutundaki metal
parçacıklarını nasıl metabolize ettiğini
Arizona’daki bu bakır madeni gibi
toksik ağır metaller açısından
zengin alanlar, değiştirilmiş genleri
zehirleri daha az zararlı biçimlere
dönüştüren bazı solucanlarda
evrimi tetikliyor gibi görünüyor.
izlemek için hassas X-ışını teknolojisini
kullandılar. Hodson, “Bu solucanlar toprak
kirliliğiyle başa çıkmak için uyarlanabilir
mekanizmalar geliştirmişler” diyor. “Top-
rağı yuttuklarında, dokularında metal
birikiyor. Ancak onlar, kalsiyum yollarını
değiştirerek ve metali daha az toksik bir
forma dönüştüren bir enzim salgılayarak
zehirlenmekten kurtuluyorlar.”
  Solucanlar kirli toprağı işledikten
sonra, bitkiler tarafından daha kolay emile-
bilecek, biraz farklı bir metal versiyonu sal-
gılıyor. Hodson, “Bu solucanları iyileştirme
sürecini hızlandırmak için kullanabiliriz.
Yapmamız gereken tek şey, onları konta-
mine alanlara salıvermek ve temizlemele-
rini beklemek.”
POPUL AR SCIENCE »85
GARİP ŞEYLERİN
OLDUĞU YERLER
E vrim söz konusu olduğunda en başa-
rılı ve en güçlü olanlar; özel değil, genel olanlar-
dır. Fareler, hamamböcekleri, rakunlar, insanlar
ve diğer etçiller, damak tatlarına çok fazla önem
vermedikleri ve yeni ortamlara karşı tolerans gös-
terebilmeleri sayesinde hemen hemen her yerde
hayatta kalabiliyor. Bununla birlikte, bazı durum-
larda, evrim, şartlara özel yaratıkların ortaya çık-
masını da destekliyor. Çok özel ekolojik şartlara
uyum sağlayacak şekilde evrimleşen bu yaratık-
lar, yerel kaynaklar için rekabet ederken özelleş-
miş olmayan türlere göre daha başarılı olduklarını
kanıtlıyorlar. Bu sayfalarda göreceğiniz tuhaf ve
güzel yaratıklar, yemek yeme, kaçma, saklanma
veya üreme için geliştirdikleri benzersiz uyarla-
malar ve garip görünümleri ile evrimin istisna
yaptığında ne kadar renkli bir dünya ortaya çıka-
rabileceğinin kanıtlarıdır.
w i l l h u n t

86 « P O P U L A R SCIENCE
İSPANYOL DANSÇI
Hint ve Pasifik okyanuslarının tropik bölgelerinde bulunan
İspanyol Dansçı (Hexabranchus sanguineus), kabukları
olmayan yumuşakçalar olarak tanımlanan ve nudibranch olarak
adlandırılan 3.000 deniz salyangozu türünden biri. Yumuşak ve
savunmasız bedenini koruyacak bir kabuğu olmayan ve boyu 50
santimetreye kadar uzayabilen bu nudibranch, okyanuslardaki
yırtıcıları öldüren zehirlere dayanacak şekilde evrimleşmiştir.
İspanyol Dansçı kurnazca geliştirmiş olduğu bir uyarlama
sayesinde, deniz süngerleri ve denizanası gibi zehirli yaratıkları
yiyebiliyor, zehirlerini kendi dokusunda saklayabiliyor ve saldır-
ganları zehirlemek için kullanabiliyor.
POPUL AR SCIENCE »87
 YA P R A K L I D E N İ Z E J D E R İ
Deniz atları ve boru balıklarının akrabası olan bu hayvan,
saklanmak ve savunmak için uygun adaptasyonlara sahip.
Avustralya kıyılarındaki yosun ormanlarında yaşar ve
yaprak benzeri uzantıları ile neredeyse görünmez olacak
şekilde kamufle olabilir. Bir yırtıcı onu fark edip yemeye
çalışırsa, kıvrılıp kapanır. Bu sayede vücudu zırhlı plakalar-
la kaplı olduğundan, düşmanından gayet güzel bir şekilde
korunur. Yırtıcı, ejderin sırtı boyunca uzanan uzun, keskin
dikenlerle karşı karşıya kalır.
88 « P O P U L A R SCIENCE
AY- AY
Madagaskar’da yaşayan ve Dünya’nın en büyük gece pri-
matı olan ay-ay, akrabası olan lemurdan ağaçların içinde
yuvalanan böcek larvalarını bulup yakalamasına izin veren
anatomik modifikasyonlarla ayrılıyor. Diğer parmakların-
dan daha ince olan orta parmağı ile ağaç kabuklarına
tıklatıyor ve devasa kulakları ile sesi dinleyerek, kabuğun
içindeki kurtçuk tünellerini algılıyor. Bir tünel bulduğunda
keskin dişleriyle bir delik açıyor ve o ince parmağını lar-
vaları çıkarmak için kullanıyor. Bunu da saniyede 3,3 kez,
yani çok hızlı yapıyor, kurtçukların kaçma şansı olmuyor.
MARK SPENCER/MINDEN PICTURES. PREVIOUS PAGES: NORBERT WU/MINDEN PICTURES
PETE OXFORD/MINDEN PICTURES
MARK SPENCER/MINDEN PICTURES. PREVIOUS PAGES: NORBERT WU/MINDEN PICTURES

PETE OXFORD/MINDEN PICTURES

POPUL AR SCIENCE
»89
90 « P O P U L A R
SCIENCE
NEWSCOM. PREVIOUS PAGE: PAUL WHITEHEAD
 F İ N CA N M A N TA R I
Dünya’nın her yerindeki tropik bölgelerde yetişen Cookeina
tricholoma, sporlarını havaya fırlatarak türünün devam
etmesini sağlıyor. Adından da anlaşılabileceği gibi, fincan
şeklindeki bu mantar, suyu toplamak için narin beyaz tüy-
lerini kullanıyor. Gövdesinin iç kısımlarını kaplayan sporlu
hücreler suyu alınca şişiyor. Su buharlaşınca hücreler
havayla temas ediyor, fincanın içinde basınç oluşuyor ve
sonrasında sporlar duyulabilir bir patlama ile yukarı doğru
fırlıyor. Diğer mantarlardan farklı olarak, fincan mantarı
tüm sporlarını aynı anda çıkarıyor. Harvard Üniversitesin-
den mikolog Donald Pfister belirgin bir şekilde çok verimli
olan bu fırlatma mekanizmasının, mantarın geniş yayılma
alanı ve bir tür olarak tutarlılığını açıkladığını söylüyor.
Cookeina tricholoma, Dünya genelinde kendi cinsindeki
diğer mantarlardan genetik olarak daha tek tip olması ile
NEWSCOM. PREVIOUS PAGE: PAUL WHITEHEAD
de ayrılıyor.
DAMLA BALIĞI
Denizin çok derinlerinde, çok zorlu koşullar söz konusu.
Yüzeyin 750 metre altından itibaren su basıncı 1.175 psi
seviyesine çıkıyor ve bu basınçta, balıkların yüzmesini
sağlayan hava kesecikleri bir işe yaramıyor. Boyu 30
santimetreyi geçebilen damla balığı, bu zorluğun üstesin-
den gelebilmek için hafif bir kemik yapısına ve çok az kasa
sahip olacak şekilde evrimleşmiş durumda. Bedeni, yüksek
basıncın sıkıştıramadığı ve deniz tabanının hemen üze-
rinde yüzmesine izin veren jelimsi bir tür etten oluşuyor.
Damla balığı vücut yapısını bu şekilde değiştirerek yiyecek
bulmanın çok zor olduğu derinliklerde büyük önem taşıyan
enerji korumasını başarılı bir şekilde gerçekleştirebiliyor.
POPUL AR SCIENCE »91
AKIL OYUNLARI
ÇİZGİLER ÇİZELİM
Küçük ve basit bir şekille, bir altıgenle başlayalım.
Köşegen, bir çokgenin bitişik olmayan iki köşesini
birleştiren bir çizgidir. Sağdaki çizimde bir altıgenin
dokuz köşegeni kırmızı ile çizilmiş görünüyor.

1. Bir beşgenin ve bir yedigenin kaç köşegeni vardır?

2. Matematikçiler soyut problemleri çözmek için belirli

örnekleri inceler ve genel kalıplar bulmaya çalışır.
Hiçbir şey çizmeden, bir dokuzgende veya bir ongende
kaç tane köşegen olabileceğini tahmin edebilir
misiniz? İpucu: Kare, beşgen, altıgen gibi şekillerin
köşegenlerinin sayısına bakın ve bir kalıp bulmaya
çalışın.

NASIL BÖLMELİ? 3. Hiçbir şey çizmeden, sadece kesişmeyen köşegenleri

Bir şekli parçalara kullanarak bir sekizgeni veya bir dokuzgeni kaç tane üçgene
ayırmak, onu bir yapbozun parçaları bölebileceğinizi tahmin edebilir misiniz? İpucu: Yine, bir kare, bir
gibi ayrıştırmaktır. Aşağıdaki altıgeni, beşgen, bir altıgen için bölünebilen üçgen sayısındaki kalıplara
üç köşegenle dört üçgene ayırdık. bakın.
Köşegenlerin kesişmediğine dikkatinizi
çekelim. BİRAZ DAHA ZOR
İkizkenar üçgen, en az
1. Bir altıgeni, kesişmeyen köşegenler kullanarak üçgenlere iki kenarı eşit uzunlukta
kaç farklı yolla ayırmak mümkün sizce? (Dönme veya olan bir üçgendir. Üç
yansıma ile farklılık gösteren bölmelemeler, farklı kabul edilir. kenarı eşit uzunlukta
Örneğin, yukarıda altıgeni 60° veya 120° döndürürsek, farklı olan bir eşkenar üçgen
bölmelemeler oluştururuz. Ancak şekil, 180° döndürülürse, de ikizkenar üçgen
ALISON MACKEY/DISCOVER

gösterilenle aynı konfigürasyona sahip olduğundan farklı bir sayılır. Yandaki çizimde,
bölmeleme olarak kabul edilmez. bir beşgen, köşegenleri
kesişmeyen üç ikizkenar
2. Bir adım daha ileri gidelim: Kesişmeyen köşegenleri üçgene ayrılmış
kullanarak bir beşgeni ve bir yedigeni kaç üçgene bölebilirsiniz? durumda.

92 « P O PU L AR SC IENCE
 »93 P OP U L A R SCI E N CE
kullanabilirsiniz.
hakkınız var. İsterseniz parantez
4 -5 6
CEVAPLAR = = =
sadece bir kere kullanma
ÇİZGİLER ÇİZELİM olsun. 1 ile 9 arasındaki sayıları
3 = – +
1. Bir beşgenin beş, bir
ALISON MACKEY/DISCOVER

satırlardaki denklemler doğru

yedigenin 14 köşegeni vardır. +
koyun ve hem sütun hem de
= 22
2. Aşağıdaki tabloda 1 ile 10 kenara sahip çokgenlerin köşegen sayıları ile 9 arasında farklı bir sayı
yer alıyor. burada kalıp şöyle: n adet kenarı olan bir çokgenin köşegen –
(+, –, x, /) her yeşil kareye 1
sayısı (n-2) artı (n-1) kenarlı çokgenlerin köşegen sayısıdır. Bunu 1 = x /
bir denkleme dönüştürmek de mümkün. Kenar sayısına n, köşegen
Her sarı kareye bir işlem işareti
sayısına k dersek, denklem şu şekilde oluyor: k = [ n (n – 3) ] / 2. 3. [ZOR]
Kenar sayısı 4 5 6 7 8 9 10 8 10 8 kullanabilirsiniz.
Köşegen sayısı 2 5 9 14 20 27 35 = = = sağlayın. İsterseniz parantez
/ 10 = ½ x denklemlerin doğru olmasını
NASIL BÖLMELİ? + x + basamaklı bir sayı koyun ve tüm
1. Bir altıgeni 2 = – + Her yeşil kareye pozitif tek
yalnızca kesişmeyen 2. [ŞAŞIRTMACALI]
köşegenleri – – +
kullanarak üçgenler 6 = / x 4
halinde bölmenin 14 yolu = 2 yazımı yanlıştır.
bulunuyor. Dört temel
kalıp ve köşegenlerin
ve bu doğrudur, oysa 5 – (4 x 2)
konfigürasyonunu döndürerek elde edilebilecek farklı bölmeler yanda dizi için (5 – 4) x 2 = 2 yazılabilir
görülüyor. -4 5 6 koyabilirsiniz. Örneğin ortadaki
= = =
2.Bir beşgen, yalnızca kesişmeyen köşegenler kullanılarak üç üçgene
uygun yerlere parantezler
bölünebilir. Bir yedigen ise beş üçgene bölünebilir. 3 = 7 8 3 eşitliği sağlayın. İsterseniz,
3. Bir çokgenin yalnızca kesişmeyen köşegenler kullanılarak
ve her satır ve sütundaki
bölünebileceği üçgen sayısı her zaman kenar sayısından iki eksiktir. 2 = 2 x 4 – 5 işlem işareti (+, –, x, /) koyun
Her sarı kareye bir matematiksel
ÜST DÜZEY PERFORMANS 1 = 1 9 10 1. [KOLAY]
1. Sağdaki beşgen, altıgen ve KAYIP SAYILAR
sekizgen, kesişmeyen köşegenler
kullanılarak ikizkenar üçgenlere
bölünmüştür. misiniz?
48gen veya 80gen için yanıtlayabilir
2.Sağda, yalnızca kesişmeyen köşegenler
kullanılarak bir onikigenin ikizkenar üçgenlere nasıl şey çizmeden, aynı soruyu 24gen veya
bölüneceği görülüyor. Bu bölmelemeyi, yukarıdaki üçgene ayırmak mümkündür? Hiçbir
parçalara ayrılmış altıgenle başlayıp altıgenin
her iki yanına ince bir ikizkenar üçgen ekleyerek
köşegenleri kullanarak kaç ikizkenar
oluşturabileceğinize dikkat çekelim. Bunu yapınca, Bir onikigeni sadece kesişmeyen
kenar sayısı ikiye katlanıyor. 24gen için benzer bir 2. Bir adım daha ileri gidelim.
bölmeleme yapmak için, bu onikigen bölmelemesinin her iki tarafına
bir ikizkenar üçgen tepe noktası ekleyin. 48gen için 24gen’e tepe
noktası ekleyeceğiz. 80gen için bölünmüş beşgene dört kez tepe
noktası ekleyin.
KAYIP SAYILAR
10 – 9 x 1 = 1 4 x 9 / 6 = 6 8 / 4 x 2 = 1
/ + + + – – – – x
5 – 4 x 2 = 2 3 + 7 – 8 = 2 7 + 9 + 6 = 22 ikizkenar üçgenlere ayırabilir misiniz?
x – – + x + + / /
3 x 8 – 7 = 3 1 x 5 / 10 = ½ 5 + 1 – 3 = 3
1. Sadece kesişmeyen köşegenleri kullanarak altıgen ve sekizgeni
= = = = = = = = =
6 5 -4 8 10 8 6 -5 4
1. 2. 3.
 Kafanızı kurcalayan bir soru mu var?
sorucevap@popsci.com.tr
SORU & CEVAP adresine yollayın cevaplayalım

Editör: Eray Kaşıkçı

GÜNEŞ KENDİ ETRAFINDA

DÖNER Mİ? KISA CEVAP
Evet

Evet; fakat Güneş’in kendi etrafındaki dönüşü, Dünya’nın ken-
di etrafındaki dönüşünden farklıdır. Nitekim Güneş’in her kat-
manı aynı hızda dönmez, ekvator kısımları çok daha hızlıdır ve
24,5 günde dönüşünü tamamlar. Kutup kısımları ise çok daha
yavaş döner ve bir tam turu 34,3 günde tamamlar. Bu farklılı-
ğın nedeni Güneş’in gaz yapıda olması; ancak iç kısmının sanki
karasal bir yapıdaymış gibi dönmesinden kaynaklanır. Bunun
yanı sıra Dünya da Güneş’in etrafında döndüğü için, gezege-
nimizden bakıldığında bu süreleri daha yavaş olarak gözlem-
leriz.

94 « P O PU L AR SC I ENCE
 TÜRKİYE’DE
UZAY BİLİMLERİ VE
ASTRONOMİ DERGİSİ
POPULAR SCIENCE
EKİBİNDEN

OCAK
SAYISI
BAYİLERDE

MAGNET
HEDİYELİ!
KIZIL GEZEGEN MARS
MAGNETİ

Online satın almak için: www.dergiburda.com

SORU & CEVAP

FOTOSENTEZ İLE EN ÇOK OKSİJEN KISA CEVAP

SAĞLAYAN BİTKİLER NELERDİR? Şeker
kamışı,
kayın, ladin
SORU: ONUR BİÇİCİ
Bu sorunun yanıtı pek çok değişkene bağlı
olduğundan net olarak bilinmese de iki fark-
lı açıdan ilerleyebiliriz. Birincisi, yaprak alanı
indeksi olarak bilinen ve birim zemin yüzey
alanı başına düşen tek taraflı yeşil yaprak
alanı şeklinde tanımlanan bir terim. Bu in-
dekste yüksek değere sahip olan bitkiler,
yeşil yaprak sayısının fazla olması nedeniyle
daha çok fotosentez yaptıklarından, daha
yüksek miktarda oksijen üretiyorlar. Buna
göre köknar, ladin, kayın ve akçaağaç gibi
bitkilerin oksijen üretiminde zirvede olduğu-
nu söyleyebiliriz. Olaya verimlilik açısından
bakıldığında ise, bitkileri C3 ve C4 olarak
ayıran sınıflandırmaya göz atabiliriz. Buna
göre bitkilerin yalnızca %3’ünün dahil oldu-
ğu C4 bitkiler grubu, kullandıkları mekaniz-
malar sayesinde fotosentezi daha efektif
şekilde gerçekleştirirler. Örneğin bir C4 bit-
kisi olan şeker kamışı, güneş ışığının %8’ini
enerjiye çevirmeyi başararak tüm bitkiler
arasında zirvede bulunur; bu açıdan bakıl-
dığında en çok oksijeni sağlayan bitkilerden
biri olarak görülebilir.

GÖZLERİMİZİ KISTIĞIMIZDA KISA CEVAP

Gözümüze
NEDEN DAHA NET GÖRÜRÜZ? giren ışık
miktarının
azalmasından
SORU: ZEYNEP ÜRKER

Gözlerimizi kıstığımız zaman, aslında kü-

çük bir kapı deliğinden bakmaya benzer
şekilde bir etki yaratırız. Böyle bir durumda
göz bebeklerimizden yalnızca az miktar-
daki merkezi bir ışık demeti geçebilir. Hal
böyle olunca, görüş açımızın dar olduğu
alanlardan gözümüze geldiği için bulanıklık
etkisi yaratan ışık demetlerini de devre dışı
bırakmış oluruz ve daha net bir görüntüye
ulaşırız. Yani temelde olay, çevredeki diğer
elementlerden yansıyan ışığı elimine ede-
cek ve dikkatimizi yalnızca istediğimiz cis-
min bulunduğu alana odaklayacak şekilde
görüş açımızı daraltmamızdan ibarettir.

96 « P O PU L AR SC IENCE
 ABONELİĞİ
ÇOK AVANTAJLI!
12 Sayı
Fiyatına
(1 yıllık) MUHTEŞEM
abonelik ARAÇLAR
Hediye!
178.80 TL

ADRESİNİZE ÜCRETSİZ TESLİM

ÇAĞRI MERKEZİ E-POSTA WEB
0 (212) 478 03 00 abone@doganburda.com www.dergiburda.com

Kampanya stoklar ile sınırlıdır. Doğan Burda kampanya koşullarını değiştirme ve kampanyayı bitirme hakkını saklı tutar.
*Kampanyada belirtilen koşullar www.dergiburda.com sitemizden yapılan satışlar için geçerlidir.

ONLINE SATIŞ KANALLARIMIZ

➥ www.dergiburda.com ➥ n11.com/magaza/doganburda ➥ gittigidiyor.com/magaza/doganburda

➥ hepsiburada.com/doganburdadergi ➥ www.amazon.com.tr
SORU & CEVAP
BAKTERİLER KLORA
KARŞI DİRENÇ
KAZANABİLİR Mİ?
Klor son derece reaktif bir element olduğu
için çok sayıda enzime saldırarak tepkime-
ye girer. Çoğu bakteri türünün hücre zarıyla
da etkileşime giren klor, böylece zarı delerek
bakterilerin ölümüne sebep olur. Fakat bu,
bakterilerin klora karşı direnç kazanamaya-
cağı anlamına gelmez; bazı araştırmalarda
içme sularında ve havuzlarda klora rağmen
hayatta kalmayı başarmış bakterilere rast-
lanmıştır. Bakterilerin bunu başarmasının
arkasında ise metabolizmalarını daha yavaş
hale getirmeleri ve enzim reaksiyonları için
alternatif yollar kullanmaları yatar. Yine de,
bu tarz dirençli bakterilere karşı klora ek ola-
rak brom kullanılması, en azından şu an için
yeterli olmaktadır.
YENİ BİR İNTERNET
YARATILMASI
MÜMKÜN MÜDÜR?
İnternetin ilk temelleri Arpanet adı
verilen ve 1960’larda ABD Savunma
Bakanlığı tarafından ülke genelindeki
araştırma laboratuvarlarını birbirine
bağlamak için oluşturulan bir ağ ile
atılmıştır. Günümüzde ise internet, dün-
yanın dört bir yanındaki bilgisayar sis-
temlerinin ve sunucuların toplamından
oluşmakta. Bir lokal ağın tüm internet
ağının parçası olabilmesi için, ulusla-
rarası protokollere uygun şekilde veri
alışverişi yapması gerekir. Bu bakımdan
98 « P O PU L AR SC I ENCE
KISA CEVAP
Evet
KISA CEVAP
Teoride
evet
internetin, aslında daha küçük ağlardan
oluşmuş, mini-internetleri kapsayan
dev bir mozaik olduğu düşünülebilir. İnt-
ranet olarak da adlandırılabilecek özel
ağların, tüm internetin kullandığı pro-
tokolleri benimseyen kapalı ağlar olarak
kalması mümkündür. Ancak tamamen
yeni bir global yapı üzerine, yepyeni pro-
tokollerin benimsenmesiyle ortaya çıka-
rılabilecek yeni bir internet fikri, teoride
mümkün olabilse de son derece uçuk bir
fikirden öteye gitmeyecektir.
İcra Kurulu Başkanı Cem M. Başar
Yayın Direktörü Gökhun Sungurtekin
Yayın Yönetmeni (Sorumlu) Şahin Ekşioğlu, sahin@doganburda.com
Grafik Tasarım Ebru Tiryaki
Katkıda Bulunanlar Alp Sirman, Ayşe Maya, Burak Karabey,
Eray Kaşıkçı, Gamze Doğan, Tan Bodur, Umut Yıldız,
Etkinlik ve Proje Direktörü Ali Erman İleri
Kurumsal İletişim Müdürü Funda Demirci Ayan
Ankara Temsilcisi Erdal İpekeşen, 0 312 577 31 56
YÖNETİM
Finans Direktörü Didem Kurucu
Satış ve Dağıtım Direktörü Egemen Erkorol
Üretim ve Plan. Direktörü Yakup Kurtulmuş
(Tüzel Kişi Temsilcisi)
Dijital İçerik Direktörü Eren Demir
REKLAM
Grup Başkanı Nisa Aslı Erten Çokça
Başkan Yardımcısı Seda Erdoğan Dal, Işıl Baysal Turan
Satış Koordinatörü Burcu Acavut , Burcu Kevser Karaçam
Satış Müdürü İpek Tunalı, Beril Güroğlu Sözkesen
Teknik Müdür Ayfer Kaygun Buka
Tel: 0 212 336 53 61 - 62
REZERVASYON
Rezervasyon Tel. 0 212 336 53 00 - 57 - 59
Rezervasyon Faks 0 212 336 53 92 - 93
Hedef Sayfalar
Reklam Koordinatörü Aysel Şener
Tel. 0 212 336 53 70
Reklam Bölgeler Satış Müdürü Hülya Erdoğan
Tel. 0 212 336 53 72
Faks 0 212 336 53 91
Ankara Reklam Satış Koordinatörü Sezinur Balıkçıoğlu
Ankara Reklam Satış Müdürü Beliz Balibey
Tel: 0 312 577 31 56
Yönetim Yeri Kuştepe Mah. Mecidiyeköy Yolu Trump Towers,
Kule 2, Kat 21-22 34387 Şişli/ İSTANBUL
Tel: 0 212 410 32 00, Faks: 0 212 410 35 81
Baskı Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık A.Ş.
Dudullu Organize San. Bölgesi 1.Cad.
No:16 Ümraniye-İSTANBUL
Tel: 444 44 03 • Fax: (0216) 365 99 07-08
www.bilnet.net.tr Sertifika No: 42716
Dağıtım TURKUVAZ DAĞITIM PAZARLAMA A.Ş.
Yayın Türü Ulusal süreli, aylık
üyesidir
© POPULAR SCIENCE dergisi, Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama
A.Ş. tarafından Bonnier Corporation lisansıyla T.C. yasalarına uygun olarak
yayımlanmaktadır.
© (2012) Bonnier Corporation. Her hakkı saklıdır. Dergide yayımlanan yazı,
fotoğraf, harita, illüstrasyon ve konular izinsiz, kaynak gösterilerek dahi
kullanılamaz, alıntı yapılamaz.
DB Okur Hizmetleri Hattı 0 212 478 0 300
okurhizmetleri@doganburda.com
DB Abone Hizmetleri Hattı Tel: 0 212 478 0 300,
Faks: 0 212 410 35 12 - 13
abone@doganburda.com
www.doganburda.com
Çalışma saatleri her gün saat 09.00 - 22.00
arasında hizmet verilmektedir.
Yazı işleri müdürü Jacob Ward ULUSLARARASI REKLAM
Yaratıcı yönetmen Sam Syed SATIŞ TEMSILCILERIMIZ
Genel yayın yönetmeni Cliff Ransom ALMANYA
Michael Neuwirth
Sorumlu yazı işleri müdürü Jill C. Shomer T. +49 89 9250 3629
michael.neuwirth@burda.com
EDİTÖR KADROSU
Makale editörü Jennifer Bogo AVUSTURYA / İSVİÇRE
Editoryal Yapım Müdürü Felicia Pardo Christina Bresler
T. +43 1 230 60 30 50
Kıdemli Editör Martha Harbison
christina.bresler@burda.com
Bilgi editörü Katie Peek, Ph.D.
Proje editörü Dave Mosher FRANSA/LUKSEMBURG/
Kıdemli yardımcı editörler Corinne Iozzio, BELÇİKA /HOLLANDA
Marion Badolle-Feick
Susannah F. Locke
T. +33 1 72 71 25 24
Yardımcı editör Amber Williams marion.badolle-feick@burda.com
Editör asistanı Rose Pastore
Redaktörler Joe Mejia, Leah Zibulsky İNGİLTERE /İRLANDA
Araştırmacılar Kaitlin Bell Barnett, Sophia Li, Jeannine Soeldner
T. +44 20 3440 5832
Erika Villani jeannine.soeldner@burda.com
Katkıda bulunan editörler: Lauren Aaronson,
Eric Adams, Brooke Borel, Tom Clynes, Daniel ABD/KANADA/MEKSİKA
Salvatore Zammuto
Engber, Theodore Gray, Mike Haney, Joseph
Hooper, Preston Lerner, Gregory Mone, Steve
T. +1 212 884 48 24
salvatore.zammuto@burda.com
Morgenstern, Rena Marie Pacella, Catherine
Price, Dave Prochnow, Jessica Snyder Sachs, YUNANİSTAN /PORTEKİZ/
Rebecca Skloot, Dawn Stover, Elizabeth Svoboda,
Kalee Thompson, Phillip Torrone, James Vlahos
İSPANYA/HİNDİSTAN /ASYA
Jessica Loose
T. +49 89 92 50 2468
SANAT VE FOTOGRAFİ jessica.loose@burda.com
Sanat yönetmeni Todd Detwiler
Fotoğraf editörü Thomas Payne İSKANDİNAV ÜLKELERİ
Ulrik Brostrom
Tasarımcı Michael Moreno T. +45 2328 9769
Dijital görüntüler Hiroki Tada ubr@jbmedia.dk
 Yenilikler yaratıp tüm hayalleri gerçekleştirerek
ferforjeyi uzun yıllar kalıcı kılan marka

info@koksalferforje.com Mağaza: Merkez Mah., Kağıthane Cad., No:111

koksalferforje.com KAĞITHANE / İSTANBUL
balkonkorkuluk.gen.tr Fabrika: Yeni Doğan Mah., Erciyes Sok, No:4 -2
villakapisi.gen.tr HSD İş Merkezi, BAYRAMPAŞA / İSTANBUL
Tel: 0533 334 67 82
Tel: 0212 232 53 91