You are on page 1of 101

kf eth kW FLg ey Jiw

ga
bfhif sf F
2011-2012
bghUslf
gf
v

kf eth kW FLg ey Jiw


1

KDiu

1-13

kUJt f

14-24

kUJt kW Cuf eygf

25-42

ga

43-47

bfhif sf F

48-67

2011 - 2012

jehL khy fghit H


jL rf
bghJ Rfhjhu kW neh jL
kUJ aff
FLg ey l

68-83

kUJ fLghL aff

84-90

nfhif v. 19

a kUJt kW Xnahg Jiw

91-102

kf eth kW FLg ey Jiw

jehL Rfhjhu l

103-113

10

khy eyth rf

114-152

lhl. .v. #

11

153-177

kf eth (k) FLg eyJiw mikr

12

jehL khy v fLghL


rf
jehL kUJt gf fHf

178-185

jehL muR

13

186-188

kf eth kW FLg ey

2011

jehL khy Rfhjhu nghFtuJ


Jiw

2
maha - 1
KDiu
1.1. "nehaw thnt Fiwtw brt" vgJ ekJ
_jhija KJbkh MF. eykhd ehnl tskhd
ehlhF. kf eth vgJ xU rKjha
midJ tsY Ka gF twJ. xU
eho xL bkhj bghUshjhu tsF
Mnuhakhd kfsh kLnk Mftkhd
gid mf aY. jukhd kUJt
trfis bghJ kfSF vjhf ilf
brt kL ftd brYjhk, neh jL
gfY
ey
thif
Kiwfis
filogY
ftd
brY
eykhd
rKjhaij cUthf ekJ khy cW
LsJ. Rfhjhukhd jehL vw yif
miltjfhf, kf eth kW FLg ey
JiwF 2010-2011M aho %gh 3889
nfhoahf Uj xJL, 2011-2012 %gh
4761 nfhoahf cajgLsJ. J flj
ML xJil l 20 GfhL
mfkhF.
1.2. Ka Rfhjhu FpLf ah cs
gy khyf jehL Kiy twJ.
ey bghJ Rfhjhuij guhkg mY
Fghf bgf kW FHijf ey
guhkg kw khyfisl, ekJ khy
Kkh khykhf iuJ Knd tUwJ.

jHf
99.8%
urtf
kUJt
iyaf jF, g bgwtfsh
eljgLwJ. 2001 Kj 2006-M ML
tiuyhd fhy bragLjgl Mug
Rfhjhu iyaf 24 k neuK urtnrit
trf, xbthU tlhuY xU Mug Rfhjhu
iyaij 30 gLif trf kW ed
kUJt fUfSl ju caJj, muR
kUJt kidf kh nritf, kfngW
cldhs U l, jh wig jLF
jif Kiw nghw gntW lf jehL
bjhlJ
wghf
bragL
tUtjfhd
fhuzfshF.
1.3. sis thj, bjhGneh kW fhrneh
nghw bjhW nehfis xg jHf
Fljf bt bgWsJ. v.I. / v
neh xY wghd Kndw fLsJ.
2012-F jHfij "v yh kW a
bjhW yh khykhf" jehL v
fLghL rf jnghJ jdJ bragho
ftd brYtUwJ. mf cHF
fhuzfshd u neh, ja neh, ca uj
mGj neh kW Wneh nghw bjhW
yhj nehfis fLgLJj jhd ekJ
ftdij cldoahf xUKfgLj ntoa
mta njit jnghJ VgLsJ. nehf
FJ z VgLJtJl, thif
Kiw khw, nehfis Mugnyna flJ
ir brtJ vw uL tf _y

kLnk nehia fLgLj aY. cyft


jl bragLjgL ulh fl
jehL Rfhjhu l, nja uhk Rfhjhu
lJl izJ, nkfl nehfis
jLgjF, iraF lf J
ftd brYJtJ kL, mjdh tU F
kW thif Kiw khw Fj zit
kfl VgLl jft f bjhl
eltoiff ftd brY tUwJ. j
l ja neh, neh, ca uj
mGj neh kW fUigth Wneh, khgf
Wneh, nghw nehfdh ghfgl
nehahf
nehid
bjhlfnyna
flJ ir tHFtjF Vw tif
muR
kUJtkidf
flikig
ed
cgfuzfSl nkgLJ g jnghJ
bragLjgLwJ.

ir Kiwf vif mfgLj


gL. ir rgjgl gnrhjidfS,
kUJtkid ir KoJ oF mD
ehUJ IJ ehfSF kUJ khiufS,
gaz bry fhL bjhif mlF.
j a l muR kUJtkidf
KGtJkhf gagLjgL. a thfgl
Rfhjhu fhW l bjhlFtjF K
ilgl fhy
bghJ kfSF jF
jil, mtru cfhF nehfSF
Rfhjhu fhL tHF tif ilfhy
eilKiw (Stop Gap ) VghL bragLsJ.

1.4. Kija murh bfhLtugl cfhF


irfhd fhL l, thdjhf
kf vghfis braToajhf
yhj fhuzdh uJ braglJ. j
muR Kjyikr thd bghJ kUJt
fhL l vw a fhW lij
jnghJ mKfgLsJ. l iu
bjhlfgL. j a l fhlhf
MoF xU yr %gh j ehF
MLfSF
tHfgL.
y
Fl
nehfSF xU yr vgJ 1.5 yr %gh
tiu caj tif bragLsJ. kUJt

1.5. 2004-2005 M Mo 15 taJF Fiwthf


cs FHijf w FiwghL cstf
flagL, mtf cjLs kW
mz
s
mWit
ir
njitgltfSF muR kUJt fYh
kUJtkidf mWit ir bragL
jehL cjL s mz s yhj
khykhfglJ. jbghGJ L lij
eilKiwF bfhL tu khfgLsJ.
15 taJF Gs ghitF ygL w
nfhshW
FiwghLf
cs
FHijf
midtiu M nkbfhL,
mtf
mWit ir njitgL FHijfSF
ytrkhf
muR
kUJt
fYh
kUJtkidf mWit ir brJ w
nfhshW r bragL.

1.6. xU a Kaahf v brwila Koahj


bjhiy Jhu gFf kf onf brW
Rfhjhu
trf
mgjF
"elkhL
kUJtkid" vw a l j murh
bjhlfgl csJ. jnghJs 385 elkhL
kUJt f, TLj gahsf kW
Mtf trfSl nkgLjgL j elkhL
kUJtkid mfgl gaz lgo
bjhiy Jhu uhkfSF
brW ir
mF.
1.7. ekJ khy uhk gFf kUJt
trf tHFt Fljf Kndw
VgLsnghY, efwf thG ViH
vnah Fghf Foir gFf tF
kf
ftfglhjtfshf,
nghJkhd
Rfhjhu
ft
nritf
ilf
bgwhjtfshf csd. j Vw jhid
rbr jkhf, efw Rfhjhu nritfis
tHFtif
xU
thd
l
bragLjgl csJ. Cuf gF cs
Mug Rfhjhu iyafSF fuhf, efw
gFfY
Mug
Rfhjhu
trfis
nkgLJt muR ftd brYJ. efw
Mug Rfhjhu iyaf 24 k neuK
bragL tif tYgLjgL. Vfdnt
nja
Cuf
Rfhjhu
ey
l
mDkfgLs 60 efw Mug Rfhjhu
iyafSF njitahd gahsf kW

6
cgfuzf tH bghJ Rfhjhu kW neh
jL
kUJ
aff

mitf
bfhLtugL.
efw
Mug
Rfhjhu
iyaf yhj xU yrF Fiwthd
kf bjhif cs 75 a efuf efw
Mug Rfhjhu iyaf VgLjgL.
1.8. j muR vnghJ kf nkghL kW
FHij eyDF KaJt mwJ. jid
mfF tif kf ey ftd
brYJ gy lf bragLJtjfhf
mfgLsd.
jnghJs
lhl
KJyRbuo kfngW cj l ViH
bgfSF uL kfngWF %.12,000
cj ca tHF tif tYgLjgL.
Kj %.4000/- fUw VHhtJ khj
gnrhjid Koj tHfgL. %.4000/- muR
kUJtkid kfngW tr bgW nghJ cl
tHfgL. W jtizahf %.4000/- nja
mltizgo FHijF jL nghll
IjhtJ khj tHfgL. j ML j
l %.596 nfho bry bragLjgl
csJ.
1.9. s bgfilna Rfhjhuij
ga
zit VgLJtJ, vtU fhy
bjhW nehfis, fUwhik Mgij
FiwgjF
bgU
cjahf
UF.
uhkwf thG jifa bgfSF
MW rhl eh cs xU ngbf MW %gh

7
vw kha iy gJ khtlf
nahF
l
ka
murh
mfgLsJ.
vD,
xUizj
FHijf nkghL l thf fLgho
bragL Caf kW uhk Rfhjhu
braf
_ykhf
khyYs
uhkwf
thG
midJ
s
bgfSF rhl eh ytrkhfnt
tHf khy muR Ko brJ , 46 nfho %gh
xJL brJsJ. ehonyna jehL kL
jh khy KGtJ khy UJ
Kndho lkhf bragLJwJ.

1.10. cyf t cjl eilbgW jehL


Rfhjhu l, bghJ kfSF tHfgL
Rfhjhu nritfis nkgLJ bghUL muR
kUJtkidf
cflik
trfis
nkgLJt Ka ftd brY tUwJ.
ulhtJ
fl
j
lF
xJfgl iabfhL %.55 nfho bry
TLj kUJt cgfuzf, K
irfhd
cfhF
cgfuzf
nahfgL, midJ khtl jiyik
kUJtkidfY neh fl nrit
ju cajgl csJ. muR-jah TL
Ka f trl Toa med Mtf
trf midJ khtlfY VgLj
llgLsJ.

1.11. cz fyglij fLgLJ bghUL,


a muR jnghJs 1954-M ML cz
fygl jL rlF khwhf cz ghJfh
kW ju rl 2006 asJ. a rl
Mf 5, 2011 Kj braKiwF tJsJ.
jehL muR, cz ghJfh kW ju rl
2006, 2011 MfL 5 Kj bragLj eltoif
vLJsJ. jukhd fyglkw cz kW
nghyhj
kUJfis
kfSF
nahgij cWgLj j muR cz
ghJfh kW kUJ fLghL thfbfd
jahf xU Mizaufij bjhll Ko
brJsJ. njitahd bjhl eltoiff
Vfdnt vLfgL, a Jiw iu
bjhlf
eltoif
vLfgL
tUwJ.
rij jukhd kUJ kW cz bghUf
ilf brtij cW bra jnghJs cz
kW kUJ fLghL
nrhjid Tlf
edgLjgL ju cajgL.
1.12. jnghJs 108 My nrit _ykhf
tHfgL mtru fhy nghFtuJ nrit
TLj thfdfSl tYgLjgL. mtru
fhyf kUJtkidfSF ilnaahd
nghFtuJ
trf
mDkfgL.
gHFod tF kiygFf TLj
trfSl Toa w Cf _y j
nrit
mfgL.
gs
FHijf

9
mtrufhy nritbfd khtlnjhU
xW jahf tHfgl csJ.

10
C

1.13. ViH kW tWik nfhoF thG


kfSF jukhd ca iy kUJt ir
tHfgl ntL vg muR cWahf
csJ.
nry
nkhf
Fkhukfy
kUJtkid xU w kUJtkid ed
jiyfha l ika muR cj
mikfgLsJ.
nj
nghw
w
kUJtkid xW kJiu mikF g
eilbgWtUwJ. khy %.100 nfho
bry,
U
mz
fh
muR
kUJtkid w ir
ika xW
mikf
llgLsJ.
j
kUJt
kidf khy KGtJ cs kf
Rfhjhu njitfis mf Jhu gaz bgw
aY. itfis vyh R ms,
XkJhuh mud njhl gagLjglhk
cs V sh fll med
g Jiw
w kUJtkid xiw mikf j muR
Ko brJsJ. j kUJtkid Jbl
midJ a kUJt ma fHf cs
trfSF izahd trf UF.
1.14. jnghJ kUJtf, bra, kUJt
rhuh gahs, kUJtkid gahs nghw
gtif
gjf
15683-F
nkyhd
fhglf
ugglhk
csJ.
jnghJs
fh
g
lf
kW

vfhy Vgl cs fhg lfis


cldoahf jhkj ug, kfSF
Rfhjhu nritf jF jil ilf
"kUJt njthiza tha" xiw Wt muR
Ko brJsJ. J nghw xU tha
ah vj khyY iy. jdh
midJ muR kUJtkidf kW Mug
Rfhjhu
iyaf
Fghf
ja
khtlf
cs
kUJt
iyaf
kUJtfS, kUJt rhuh gahsfS
vbghGJ g csd vw iyia cW
br.
1.15. jukhd Rfhjhu nritfis ytrkhf
kfSF tHf ntL vgnj j mu
nehfkhF. jnghJ llgL bragLj
gls gntW eltoiffsh, midJ
kfSF jukhd ytr Rfhjhu nritfis
tHf tif brJ, ah jehL wj
Kd khykhf sF vg j muR
cWahf csJ. j eltoiff jnghJs
FHij w j kW jh w jij
nkY Fiwfbra cj.
1.16. kha nfhif v.19 kf e th
kW FLg ey JiwF 2011-12M MLF
%.4761 nfho xJfgLsJ. mJ ga tu
tUkhW:

11

12

(%gh nfho)
lgf
nfhif

khy
l

ika
muR
bghW
nggit

(2)

(3)

(4)

(5)

(6)

(7)

2543.24

1530.10

410.79

21.56

1962.45

4505.69

l
nruhjJ

(1)
19. kf
eth
kW
FLg
ey
Jiw

l
gf
kW
l
bkhj

nruhjJ

ika
kW
khy
muRf
bghW
nggit

1.17. kha nfhif v.19 kf eth


kW
FLg
eyJiw
2011-12M
MLfhd xJo aff thahd
xJL tUkhW:(%gh yr)
1
2
3
4

j xJo tUth fz %.4413.33


nfho,
_yjd fz %.92.36 nfho
mlF. tUth fz cs xJL, 2011-12
MLfhd khy bkhj tUth bryd
fz xJfgLs %.78974.48 nfho
5.71% GfhlhF.
F:
nkbrhd xJLl bghJg
Jiwduh nkbfhsgL kUJt
Jiw rgjgl fol gfSfhf
%.254.52 nfho kha nfhif v.39
xJfgLsJ.

5
6
7

jiyik brayf, kf
eth kW FLg ey Jiw
kUJt kW Cuf
eygf aff
kUJtf aff
bghJ Rfhjhu kW
neh jL kUJ aff
FLg ey aff
kUJ fLghL aff

853.07
56927.43
118464.60
166179.43
12096.76
1039.66

a kUJt kW
15033.06
Xnahg aff
8 jehL khy
2247.22
Rfhjhu nghFtuJJiw
9 ngWrh kW FHij
13500.01
eyl aff
10 jehL Rfhjhu nkghL l
64227.62
bkhj
450568.86
F:
bjhyhs
khy
<LW
l
kUJtkidfSfhf kha nfhif
v.32 bjhyhs kW ntiyth

13
Jiw %.160.53 nfho xJL
bragLsJ.

1.18. 2011 2012M Mofhd a lf:


2011-12M Mo 21 a lfis
(gF.II lf)
%.500 yr bry
bragLj fUjgLsJ. aff thahd
tuf nH jugLsd:(%gh yr)
t
v
1
2
3
4

5
6

aff
kUJt f aff
kUJt kW Cuf
eygf aff
a kUJt kW
Xnahg aff
bghJ Rfhjhu kW
neh jL kUJ
aff
kUJ fL ghL
aff
jehL khy Rfhjhu
nghF tuJ Jiw
bkhj

l
f
v
if
4

W
iy
bry

2011-2012
bry

226.00

124.00

106.00

106.00

348.90

144.90

184.00

76.00

42.70

42.70

6.40

6.40

21

914.00

500.00

1.19. cnjfgl l gf
afff
gf
mLJ
mahaf thf jugLsd.

kW
tU

14

15

maha - 2

cs bkhj gLif trf vif


24612. ehbshWF gabgW cnehahf
kW bt nehahf ruhr vif
Kiwna 23,360 kW 74,679 MF.

kUJt f
2.1. kUJt f aff 1966 M ML
#]iy khj Kj bragL tUwJ. kUJt
Jiw f g kW Muh lfis
nkgLJj,
kUJt
ff
kW
kUJt ffSl izj kUJt
kidfis tj kW kUJt, kUJt
rhuhj
kW
bra
gofSfhd
nriffhf, nj FGit a Kiw
ffhj Kjad aff Kjik
nehffshF.

mltiz-1 : muR kUJt ff xbthU


Y cs lf vif:
(m) glgo kW gla go cs lf
tu
go bga
kUJt glgo

bkhj
lf
1945

2.2. kUJt iyaf:

g kUJt glgo

100

jnghJ 17 kUJt ff, 1 g


kUJt f, 2 .ghk ff,
2
nahju
kUJt
ff,
4 .v..bra ff kW 23 bra
g (gla go) gf (15 kUJt
ff kW 8 jiyik kUJt kidf)
murh eljgL tUwJ. j iyaf
kUJt go kW nkgofhd lf
vif mltid 1- csJ. J ju,
jah iyafS kUJt kW kUJt
rhuh goig tHtUwJ. jah Wtdf
cs Uiff kW muRF x brj
lf mltid 2- bfhLfgLsJ. j
aff aF 63 kUJtkidf

.v.(bra)

175

ngh ng .v. e

90

..o

50

.ghk

110

bra glago

1875

16

17

bra gla go
g cj
gz bgWgt

g cj
gz
bgwhjt

bkhj

645

1230

1875

ff

(M) gl nkgo cs w go kW
mtfhd lf tu:
ghll

w go
vif

bkhj
nrif
lf

gl nkgo

23

705

gla nkgo

15

403

v.o.v

37

ca w nkgof

16

187

v.ghk

64

v.v (bra)

47

v.v.(kUJt
aa)

mltiz-2 : muRF Uiffis xgilF


jah Jiw aF Ra
kUJt kW kUJt rhuh
Wtdf tu:

10

bkhj
ff

bkhj
Uiff

muRF
x
bragl
lf
vif

kUJt ff

11

1460

839

g kUJt
ff

17

1470

878

kUjha
ff(.gh)

34

1930

1222

aKiw
kUJt

24

1180

736

bra gl
go(.v.)

133

7070

4520

100

65

gla kUjha
go (nrif 10
rjj)

33

187

187

ngh ng
.v. (e)

22

745

462

bjh t irglgo(.x.o)

18

19

2.3. nj Kiw:

2.4. kdey kUJt:

2.3.1. bjh gofSF, g nkiygo


bjhlila
ghlf
bgW
kbg
mogil, khztf nj bragLwhf.
kUJt go / g kUJt go / nahbju /
.X.o/ kUa glgo kW bra go
gla go Ma fSF khztf nrif
xiw rhsu Kiw fyjh kW l
xJL _y kUJt f aFe
jiyik kUJt FG mjj tUlf
muR mF bfhifgo bj brJ
tUwJ. gl nkgo, glago, caw
glgo fSfhd nrif bghJ EiH
nj, fyjh kW l xJL Kiw g
nj FGth njbjLfgLwJ.

2.4.1. kdey nehahfSF ir mf


jHf brid muR kdey fhgf xW
kLnk bragL tUwJ. mil khyf
cs nehahfSF j kUJtkid
ir mfgLwJ. 1800 gLiff bfhl
kUJtkid flj MW khjf
(01.01.2011 Kj 30.06.2011 Koa) 2,65,036 bt
nehahfS, 4830 cnehahfS ir
bgWsd.

kUJtkid
kdey
nehahfSF ir mgJ kL,
mtfSF kW th mJ tUwJ.

2.3.2. a cr kw .V. dhjh tH


tHa , jah Ra fYhf
thf, crkw tHa Kiwfgo
mtfsJ fYhfSF ca lfis ug
cik mJsJ. Mdh khztf ey
fU jah Ra fYh thfSlmuR
ngRthij el, muR cj bgwhj Ra
Wtdf 65 GfhL lfis, Wghik
f Wtdf 50 GfhL lfis muR
xJoF xf eltoif vLJsJ.

2.4.2. ka muR kjts nkghL l


%.1.51 nfho bry kdey bra go
KJfiy gla go kW kUJtkid
csa KJfiy gla goid brid muR
kd eyfhgf bjhlf mDk mJsJ.
ika muR Kj flkhf %.90.38 yr
ia nja Cuf eyth af _ykhf
LJsJ. nja kdey l ,
brid kd ey fhgfij, fbgU ikakhf
%.30 nfho bry nkgLj xU fUJU ika
muRF
mDggL
mj
xj
vghfgLwJ.
2.4.3. jeho bj gF cs kdneh
ghfgl nehahf ey fU, nj
cs v.M.ahfuh#h kUJtkid xU
kdey kUJtkid bjhlf Ko bragL,

20

21

mFs
fol
duik
gf
eilbgWtUwd. kUJtkid iu
bjhlfgL.

2.6. njbjLfgl kUJtkidf w


ir mF trf:

2.5. gJ kW jiyfha f:
ika muR gbdhwhtJ l fhy
tlF - bjF, HF nkF jf ehfu nja
beLrhiyf ilna cs gFf gJ
fha ir fis bjhlF Ua
lij bragL tUwJ. nry nkhf
Fkhukfy kUJtkid, kJiu uh#h
kUJtkid,
ntYh
kUJt
fYh
kUJtkid, brid ghf kUJt
fYh kUJtkid, fahFk kUJt
fYh
kUJtkid
kW
Ubent
kUJt fYh kUJtkidf jifa
f VgLj xj mfgLsJ. nry
kUJt fYh kUJtkid kW kJiu
uh#h kUJtkidf j fSfhd
fllf fo KofgL bragL tUwd.
ntYh kW ghf kUJtkidf
fll fL g KoJ, j ikaf
kUJt fUf tHF g jnghJ eilbgW
tUwJ.
ehfnfh
Mrhgs
kW
Ubent
muR
kUJt
fYh
kUJtkidf fLkhd gf eilbgW
tUwJ.

2.6.1. ca iy kUJtkidfis tYgL


bghJ kfSF ca ir tHfntL
vg j muR cWahf csJ. ujh k
ta Ruh nah#dh l nry nkhf
Fkhukfy
kUJtkid
ca
w
kUJtkid xW gJ ir l
bjhlfgLsJ. jfhd bkhj bry
%.139.10 nfho, ika mu gF %.100 nfho
MF.
2.6.2. mnjnghw ca w kUJtkidia
ujh k ta Ruh nah#dh l

uh#h
kUJtkidF
kJiuF
mUfhik cs njh %.150 nfho bry
mikf ika muR xj mJsJ.
ika mu gF %.125 nfho MF. khy muR
%.25 nfho bryit VwJ. jfhd clgoif
ifbaGlgL, j lij cldoahf
bjhlf ika muRF mDggLsJ.
2.6.3. xU w Kaahf, U mz fh
muR kUJtkid khy mu UJ
100 nfho %gh ko w ir ika
xW mikfgL.

22
2.7. neh jL
iya:

kUJ

23
kW Muh

oYs neh jL kUJ kW


Muh
iya ehoYs jiywj
M Tlf xwhF. j iya
jL
C
kUJf
kW
C
jahfgLwd.
J xU fF kW
Muh iyakhf fwJ. EQa
erh , a murhfjhY , cyf
Rfhjhu
WtdjhY,
bjHF
Ma
ehLfSfhd nja sis thj neh jL
kW nja mik neh jL Mtffshf
mffgLsJ.
kUJt kW Cuf
eygf aff,
bjdf unt, fht
Jiw cgl kw Jiwf, csh mikf
kW jehL kUJt gf fHf _y
bgwgL khf j iyaij rhj
Mtf gFjh bragLwJ.

Ehyf, kly kUJt Ehyfkhf, kUJt


jft ikakhf bragLwJ.
2.9. 2011-2012 Mofhd a lf:
1.

brid, kfngW kf neha iya


kW mud jh nr ey kUJtkid
cs yh (Lawley) kho L
brafSfhd jF L fol
%.170.00 yr bry flgL.

2.

brid
uh
fh
muR
bghJ
kUJtkid , Kl a JiwF 26
egfis V brY w bfhl xU
Jh %.26.00 yr bry kh
mikfgL.

3.

brid kfngW kf neha iya


kW mud jh nr ey kUJtkid
150 gLiff bfhl tho 26 egfis
V brY w bfhl, xU
Jh %.26.00 yr bry kh
mikfgL.

4.

ISDN ol EPABX rhjd kUJt


f aff %.4.00 yr ko
WtgL.

5.

brid muR g kUJtkid cs


KJiy gl nkgo khztf L

2.8. jehL lhl v..M. kUJt gfiy


fHf:
kUJt kW kUJt rhuh go
f
ju,
Muh,
m
nkghL
Matiw caJ nehfJl 1987- ML
jehL
lhl
v..M.
kUJt
gfiyfHf mikfglJ. jnghJ kUJt
kW bjhlila ma gntW gofis
elJ 328 f Wtdf gfiy
fHfJl izfgLsd. gfiyfHf

24
fll MfSfhd L fll
%.2.40 nfho bry flgL.
6.

brid
muR
uhangil
kUJtkid Wufa Jiw
gJ kW aa fll
TLj jsf %.4.35 nfho bry
fLj.

7.

kUJt f aFeufF mYty


fll ulhtJ js
%.2.00 nfho
bry fLj.

25
maha - 3

26
2.

fUw
bgf
kW
wj
FHijfSF
thd
mtrufhy
kfngW kW gs FHijfis
ftJ ngQ nrit mj.

3.

FLgey nritf

4.

gJ kW mtrufhy nritf

kUJt kW Cufeygf
3.1. jukhd thifF ey Mnuhank
mogil njitahF. J r_f kW bghUshjhu
tsF mojskhF. ViH kW ja
kfSF jukhd kUJt nrit tHf j muR
cW
LsJ.
kUJt
kW
Cufeygf aFe, 30 muR khtl jiyik
kUJtkidf, 155 tl kUJtkidf,
76 tlkyhj kUJtkidf, 11 kUjff,
10 elkhL kUJt, 7 bgf kW
FHijf
kUJtkidf,
2
fhrneh
kUJtkidf, 2 fhrneh kUjff kW 7
bjhGneh kUJtkidfis tJ, fl
Rfhjhu trfis mJ tUwh.
1.

kUJt, mWit ir, kfngW


kUJt, FHijf kUJt, f
ir, fhJ, _F, bjhil neh
ir, vY K ir, kdey
kUJt kW g kUJt bghJ
kf Mug kW ulh fl c
kW bt nehahfSF ir
mj.

kUJt kW Cuf eygf aff


khtl ms gahW kUJt gf
iz
aFef,
kfSF
kUJt
nritfis tHF tif Muhl kW
gHFodfSfhd
w
l
kW
kiygF ts l cgl g ntW
lfis
xUizJ
muR
kUJt
iyaf _y tH tUwh. ghit Hig
fLgLJj, fhrneh kW bjhG neh
fLgLJj nghw nja lfis Jiw
bragLJwJ. xbthU khtlY, Ua
nja fhrneh fLghL l, Jiz aFe
(fhrneh) kW bjhGneh x l, Jiz
aFe (bjhGneh) Mnahuh bragLj
gL tUwJ. bjhGneh x l, bghJ
Rfhjhu
kW
neh
jL
Jiwl
izfgLsJ. kUJt kW Cuf
eygf aFe kj cW khW mWit
ir rl 1994 kW Kza kW

27
wF
Kija
fU
jika
bjhEg Kiwf (ghd nj jil br)
rl 1994 Matiw mkgLJ khy
mKyhf mYty Mth.
3.2. Uaikfgl nja fhrneh
fLghL l:
3.2.1.
Uaikfgl
nja
fhrneh
fLghL l jHf 1999 Kj
gogoahf mKgLjglJ. l jHf
KGtJ 2002 ML Kj mKgLjgLwJ.
3.2.2. nehf:Uaikfgl nja fhrneh jL
l Ka nehf bgUghikahd fhr
nehahfis, Fghf r Us fhr
nehahfis flJ neuo FWafhy
ir
_y
(DOTS)
KGikahf
FzgLJtnj MF.
3.2.3. Fnfh :m) FzgLJj;
jhf fLofgl r Us
fhrnehahf 85 GfhL nehahfis
FzgLJtJ
l
Kakhd
nehfkhF.

28
M) fhrnehahfis fLoj :
85% uz Fzkilj fhrnehahf ju,
rKjha vs fhr nehahf 70% fhr
nehahfis
fLogJ
l
kbwhU Ka nehfkhF.
3.2.4. thf mik:
3.2.4.1. khy ms muR bray kf eth
kW FLg ey mtf jiyik
mikfgl khy ey rf-Uaikf
gl nja fhrneh jL l, khy eyth
rfJl xwhfgL nja Cuf eyth
af tHfgLwJ. fhrneh w
kUJtuhd TLj aFe, kUJt kW
Cuf eygf, khy fhrneh mYty Mth.
t Uaikfgl nja fhrneh jL
l bra gLJ mYty Mth. khtl
ms khtl muR jiyik kUJtkid
khtl Ma jiyik
mikfgl
khtl
eyrf,
nja
Cuf
eyth
af mikfgl khtl eyth
rffSl xwhfglJ. j l bghJ
Rfhjhu Jiw aFeUl xUizJ
bragLjgLwJ.
3.2.4.2. jHf jnghJ 144 fhrneh myFf
csJ. xbthU fhr neh myF 5 yr
kf bjhifia cslaJ. xbthU fhr
neh myF, Mug Rfhjhu iya cs xU

29

30

kUJt
fhr
neh
fLghL
kUJt
mYtyuhf afgL mtuh tf
gLwJ.
KJiy ir nkghitahs
xUtU,
KJiy
fhr
neh
MTl
nkghitahs
xUtU
mtUF
cj
tUwd. fhr neh fLghL kUJt
mYty FiwjJ khj 7 ehf xU my
fhr
neh
l
gfis
foghf
nkghitl ntL.

tHfgLwJ. lh ikaf, midJ muR


kUJtkidfY, Mug Rfhjhu iya
fY, Jiz Rfhjhu iyafY, kUJt
fYh kUJtkidfY, rhdnlhafY,
jdht bjhL WtdfY Muf
gL wl bragL tUwJ. midJ
kUJtfYh kUJtkidfY fhrneh
MufgL kUJt mYtyuh xgj
mogil afgl xU MTl Ed
kW xU fhr neh Rfhjhu ghitahs
cjl
tfgLwJ.
l
jnghJ 238 jdht bjhL WtdfS,
103 jah kUJtkidfS, 319 jah
kUJtfS
j
l
<LgLj
gLsd.

3.2.5. njbjLfgl Enzh ikaf;


jHf 791 fhrneh Enzh
ikaf csd. 1 yr kf bjhifF xU
Enzh ika vw ms mikf
gLsJ.
xbthU
fhrneh
myY
Fiwjgr 5 Enzh ikaf bra
gLwd. xbthU Enzh ikaK xU
MTl Ed kW xU igdhFy
Enzhl wghf bragL tUwJ.
3.2.6. lh ikaf:
jHf Rkh 11,000 lh ikaf
flagL mj _y ghfgl fhr
nehahfSF
gnrhjidfS,
ir
wj Kiw tHfgL tUwJ. jfhf
uhkw braf, gnehF M Rfhjhu
gahsf, Ra cj FGf MnahfSF
l g mfgL mtf _y
fhr nehahfSF neuo ir (lh)

3.2.7. fhr neh kUJf nahf :


fLofgl
fhr
nehahf
xbthUtUF jjahf kUJ bgof
tHfgL ir tHfgLwJ. 6 khj bkhj
ir fhy uL myJ _W r
gnrhjidf xbthU nehahF bragL
ir
Kndw
FJ
M
bragLwJ. fhr nehahf neh jhfij
bghWJ mtf LF mUnyna lh
ikaf _y ir tHf
VghL
bragLsJ. FHij fhr nehahfSF
l
jj
kUJ
bgof
tHfgLsd. Uaikfgl nja fhr
neh jL l fhr neh kUJf

31

32
3.2.10. khy fhr neh g (k) sf ika :

midJ Jbl cs ka fhr neh


UJ neuoahf muR kUJ U lF
mDggLwJ. muR kUJ U lUJ
jeho brid kW U cs fhr
neh kUJ lF fhr neh kUJf
mDggLwd. khy kUJ lFfUJ
midJ
khtlfSF
khy
l
cgnahghsfSF
kUJf
mDg
gLwd.

brid nrJgo cs muR berf


kUJt iya tshf ( ITM Campus),
khy g fhr neh gahsfSF
fhr neh FJ g tHf fhrneh g
kW sf ika
JtfglJ.
j
fllij Jgjfhf khy muR %.50 yr
ia tHsJ.

3.2.8. nkyhik:

3.2.11. lh s eltoiff :

khtl gahsf bkhj thf


bryid, ika muR, nja Cuf ey th
af _y tHfkhd 85 : 15 vw ka kW
khy muRf gF jhrhu VwJ.
xbthU ML nja l xUiz
FGth mffgL nja Cuf eyth
FGk l brayhfgo LfgLwJ.
khy eyth rf l aFe xjYl
midJ khtl eyth rffSF
LfgLwJ.

jHf
v.o.M.
o.
(MDRTB)
nehahfSfhd
ir
tHF
l
30.01.2010 mW MufglJ. bjhlf
grhj Kiw flYh, fhu, Gu
kW Utzhkiy Ma 4 khtlf
njbjLfglJ. jHf lh s l
bragLj muR berf neh kUJtkid
flagLsJ. jnghJ ntYh, jUk,
UZz.
nry,
ehkf,
JhJFo,
Ubent, nfhaJh, <nuhL, jrh,
ehfgod, UJef, Utq, Lf
kW nj khtlf j lh s l
bragLjgLwJ.
j
l
kw
khtlfSF iu gLjgL.

3.2.9. iliy gJiu M Tl :


il iy gJiu MTl cyf
fhrneh ehshd 2007-M ML kh 24, mW
jHf JtfglJ. th Tl fhr
neh TL kUJfSF fLglhj J tif
(MDRTB) fhr nehahfSfhd r Tuh
gnrhjid bragL tUwJ.

33

34
jnghija

Fnfhshf

fL ofgl
bkhj fhrnehah
f r
Ustf

R Us
Uyhj nehah
f j

irF U
yhj nehahf
j

Fzkiljtf
j

Rhjid j

3.4. khtl kd ey l:

jhf gnrhf
gl fhr nehah
f r U
stf

2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010

gJiufgLtnj
csJ.

w nehahf r
gnrhjidF
mDggltf
j

tUl

Uaikfgl fhr neh fLghL l


rhjidf:

1.8
2.1
2.3
2.3
2.3
2.1
2.1
2.2
2.2

132
146
144
145
145
131
128
123
124

51
57
58
58
58
51
51
50
49

1:1.0
1:0.9
1:0.8
1:0.7
1:0.8
1:0.5
1:0.7
1:0.6
1:0.6

91%
91%
93%
90%
90%
89%
90%
90%
90%

84%
87%
89%
87%
82%
82%
84%
85%
85%

84%
88%
89%
88%
85%
83%
85%
86%
87%

3.4.1. khy bragLjgL khtl kd ey


l Fnfhf tUtd :
1.
2.

3.

4.

3.3. v . I . - o (HIV TB) :


jHf midJ 30 khtlfY
v.I. l Toa fhrnehahfSF ir
tHfgLwJ. jnghJ fhr neh UJ
jehL
v
fLghL
thajh
mikfgLs
v.I.
gnrhjid
ikafSF
gJiu
brJ
mDggL
nehahf
vif
68%
MF.
Uaikfgl
fhr
neh
fLghL
l
flagl
90%
nehahf

5.

r_f
kdey
Fj
zid VgLJj,
kdey kUJtgfis Rfhjhu
Jiw
midJ
fSl
xUizJ bragLJj.
rKjha kd ey ghfgl
tiu r_f iu d fL
ir nkbfhSj,
bghJkfilna kd ey Fj
z kW kdey FJ
r_fd ghitia bghJ
f _y Fiwj.
kUJtkidf ir mJ,
Fzkilj kdey nehahfSF
kWth mj.

3.4.2. khtl kd ey l Kj 1997 U


khtlY, 2001-02 kJiu kW uhkehju
khtlfY, 2007-2008 brid, fl,
fhu, Utq, Uth%, UJef,
bgug kW ehkf khtlfY, 20092010 nj, fahFk, <nuhL, jk kW

35
ehfgod Ma khtlfY bragLj
ika murh xj mfgL, l j
khtlf wghf bragLjgL tUwJ.
nkY tfif, Lf, Gu, JFo,
Jnfhil
kW
nfha
Ma
khtlf lid gLj
fUJU ika mu xjYfhf mDggL
YitYsJ.
3.4.3. aik :
l Kj IJ MLfSF
KGtJkhf ika mu cjlD, mj
wF khy cjlD bragLjgL
tUwJ.
3.5. jehL khy nehahs cj mik:
3.5.1. jehL khy nehahs cj
mikghdJ tWik nfhoF thG ML
tUkhd %. 24,000-F

cs
jHf
kfSF c fhF mWit irfSF
cj tH tUwJ. j l 1 : 2 vw
j ka kW khy muRf izJ
cj tH bragLjgL tU
lkhF. j l FlglthW
_W jkhf cj tHfgLwJ.
1)

muR kUJtf kUJtkidfSF


kUJt fUf (Cost of consumables)
thl, RH tHfgLwJ.

36

2) khtl MahsUF RH (Revolving

Fund) tHfgL murh mffgl


71 jah kUJtkidf mf
fgl mWit irfSbfd %.25,000
cj tHf gLwJ.
3) s wh Uja mWit ir l
bgnwhuJ ML tUkhd
%.50,000/-F
Fiwthf cs FLgfisrhj
12
taF Fiwthf cs FHijfSF
brid muR FHijf ey kUJtkid,
kJiu kUJt fYh kUJtkid kW
nfhaJh kUJt fYh kUJtkid
Ma
_W
muR
kUJt
fYh
kUJtkidfY
fhUngh
goaUJ
murh mffgl 28
jah kUJtkidf Uja mWit
ir brtjF jiknfg %.20,000
Kj %.1,00,000tiu cj tHfgLwJ.
fhL l mKfgLjgl d,
murh mffgL Mdh fhL
l
mffglhj
jah
kUJtkid
lid
khy
nehahs UJ bragLjyh vd
KobtLfglJ.

37

38

3.5.2. l 31.3.2011 tiu tWik


nfhoF cs 13,682 gadhf gabgW
csd.
xJL bragl %.51.00 nfho
%.44.00 nfho cj tHfgL
csJ.

FGf cl cWig jhd bgWgt kW


jhd mgt Ma Utiu gyid brJ
cl cW khW mWit irF mDk
tHFwd.

3.6. jHf kj cW khW mWit ir


rl 1994 brayhf:
cl cW ahghuij jLgjfhf,
kj cW khW mWit ir rl 1994
awglJ. rl kUJt kW
Cuf eygf aFe khy brayhf
mYty Mth.
kj cW khW mWit
ir
rl
gik
nfhU
kUJtkidf, mUYs muR kUJt
fYh kUJtkid kUJt tYefsh M
bragLwJ.
Mtif mogil
rgjgl kUJtkidfSF cl cW
khW mWit irf nkbfhs khy
brayhf mYty gik tHFwh. j
rl g brJs kUJtkidf kLnk
khW mWit ir brayh.
Wuf,
Uja, fu, Eiupu,
fiza kW
fhah nghw gntW kj cW khW mWit
irfSF
jeho
jbghGJ
72
kUJtkidf
rl
gik
bgWsd.
cl
cW
khW
mWit
irfis tuKiw bra, muR, kly
thahf brid, nfhaJh kW kJiu Ma
lf mfhu FGfis VgL csJ.

3.7. wjtf cl cW khW mWit


ir l:
mnlhg 2008- bjhlfgl wjt
f cl cW khW mWit ir l
f bga btia bgWsJ. j lij
bragLJt a ms jHf Kjik
khykhf csJ. tKiwf kW gotfis
totikj,
braKiwf
eilKiw
gLJjiy nkghitLj, l bjhlJ
ey Kiw bragLtij cW brj, l
brikahd Kiw bragLj njitahd va
eil Kiwf cUthf xU mikig VgLj
gJiuj nghwitfis j l
mikfgl Mnyhrid FG tHFwJ. j
l
jnghJ
38
kUJtkidf
izJsd. uh fh
muR bghJ
kUJtkid,
brid
kW
nl
kUJtkid KG
<LghLl l
<LgLsd. khy khW mWit ir
br kUJtkidf _W klyfshf
fgL, xU kly fG cW jhd
mj kly cs kUJtkidfSF
KDik mogil mfgLwJ.

39
tlF

kly-

brid
ntYh

40
kW

RWw,

bjF kly - U, kJiu, Ubent


kW ehfnfh
nkF kly -

nfhaJh, <nuhL kW
nry

30.07.2011 tiu 205 cl cW jhdf bgwgL,


1182 cl cWf mWtil bragLsd.
mt 598 Ka cWfshF (ja,
Eiupu, fu kW Wuf).
3.8. jeho K za kW wF
Kija fU jika bjhEg
Kiwf (ghd njit jil brj) rl
1994 bragLJj:
khy y gFf FHij w
j fhuzkhf bg w j FiwJ
tUtJ ftiyjU xwhF. bg FHijfis
wUJ wfj, R bfhiyf kW
bg fU bfhiyf, nghwit bg w
j Fiwa f Ka fhuzfshf csd.
jifa jtwhd nghif jLf a muR
K za kW wgjF Kija fU
jika bjhEg Kiwf (ghd njit
jil
brj)
rl
1994-I
aaJ.
rlij brikahf eilKiwgLj khy,
khtl kW tl msyhd Mnyhrid

FGf VgLjgLsd. khy ms cs


Mnyhrid FGF kUJt kW Cuf
eygf aFe jiytuhth. khtl ms
khtl MaU, rh khtl ms tUth
nfhlhaU
brayhf
mYtyfshf
bragLwd. nkfl rlgo, jifa
bjhEgid
ifahS
midJ
mikfS ca brayhf mYtyfl
gik bgw ntL.
rlgo ghd
bjF fUfis jtwhf gagLJj,
gik
bgwhk
itUj,
fU
ghdij bjj nghwitf iz tu
ayhj, jfSF rkur fhz ayhj kW
_whLf tiu iw jlid fToa
Fw brayhF.
jtiHF kUJtf
kUJt br gikia Hf neL.
Jtiu rl 4,560 nf ikaf g
bragLsd. rl fis aikfhf
72 ikafJ tHF bjhlugL, m 62
tHFfSF tHfgLsJ. va 10
tHFf kw rhuid csd.

3.9. gJ kW mtru ir
tYgLj kW nkgLJj:
3.9.1. muR jiyik kUJtkid bgug,
2.Gu, 3.gkehgu, fahFk khtl,
4.ehkf, 5.thyh#h, ntYh khtl, 6.bjfh,
Ubent
khtl,
7.fl,
8.
muR

41
kUJtkid Xk, nry khtl, 9. nk,
kJiu khtl kW
10. jhgu, fhu
khtl Ma 10 muR khtl jiyik
kUJtkidf cs gJ kW mtru
ir id tYgLj, nkgLj
%.14.48 nfho ika murh tHfgL,
midJ
gfS
KofgL,
mitf
gagho csd.
3.9.2. jrka ika muR gbdhwhtJ l
fhy tlF bjF, HF-nkF jf
ehfu nja beLrhiyf ilna cs
gFf gJ fhy ir ikafis
bjhlahf VgLJ xU Ujgl lij
bragL tUwJ. UZz, Lf,
nfhgo kW f% Ma khtl jiyik
kUJtkidf gJ
fha ir
%.24.05 nfho bry VgLj ika muR xj
mJsJ. UZz, Lf, nfhgo
kW f% Ma kUJtkidf folf
fLtjF %.2.75 nfho ia ika muR
LJsJ.
UZz fol fL
g Kotil iy csJ. Lf
kW
nfhgo
kUJtkidf
folgf eilbgW tUwd. f%
gJ VgLJtjF njitahd y
jnghJ flagLsJ. fLkhd gf
iu bjhlfgL.

42
3.10. 2011-2012M MLfhd a lf:
1) $uf muR kUJtkidia nkgLj
njitahd fol fl,
cgfuzf
kW 3 Foik kUJt tH %.374.44
yr bjhluh brydF 18.47 yr
bjhl brydF tHfgLsJ.
2) nj khtl fg muR kUJtkid
bt nehahf fol %.20.00 yr
bry flgL.
3)
ntYh
khtl
ngudhgL
muR
kUJtkid 10 gLiff bfhl gJ
kW mtru ir fol %.40.00
yr bry flgL.
4)
ntYh
khtl
Foahj
muR
kUJtkid 30 gLiff bfhl
Mf kUJt fol %.10.00 yr
bry flgL.
5)
ntYh
khtl
thagho
muR
kUJtkid mWit muf bfhl
urt miw fol %.16.00 yr bry
flgL.
6) ehfgod, fhu, bjfh kW
cygo Ma lf cs kUJt
kW
Cuf
ey
gf
iz
aFefSF giHa UJfSF gyhf
a UJf %.20.00 yr bry
tHFj.

43

44

maha - 4

khtl ghit H jL rff, nja Cuf


ey th af mikfgl khtl ey
th rfJl xUizfgLsd.
xbthU khtlY xU _j f kUJt
khtl l mYtyuhf csh.

j ehL khy f ghit H jL rf


4.1. eho ghit Hig jLgjF, frkhd
ms FiwgjF, nja fbzh H
jLl 1976 ML bjhlfglJ. j
l gLjgL 30.06.2002 tiu cyf t
cj fiu neh fLghL
lkhf braglJ. l wF ika muR
bragLJ lkhf khwgL, 2007-08 M
ML Kj nja Cuf eyth af xU
gFahf tHfgLwJ.
4.2. l Ka Fnfh ghit Hig
frkhf FiwgnjahF. l yif
mila 01.04.1996 Kj jehL khy ghit
H jL rf j Wtdkhf mikfglJ.
khy nja Cuf eyth af
bjhlfgl d jehL khy ghit H
jL rf, khy ey th rfJl
xUizfglJ. TLj kUJt f
aFe jF cs xU _j f kUJt,
lij wghf bragLJ l aFe
Mth. kf eth Jiw muR brayhs
thf fLghoY, khy ey th rf
FGk aFe fLghoY t
gahWwh. nja ghit H fLghL
l brafis bragLj khtl M
jiytiu jiytuhf bfhL mikfgl

4.2.1. khyY, ehoY ghit HF


fiu xU Ka fhuzkhf flagljh
fiu mWit irF j l
KaJt juglJ. vdnt, unaf f
ir fol, Uliw Fghf f
mWitfhd
ir
nghw
gntW
cflik trf cyf t cj
flgld. jnghJ f jhdij mff
kW f mGj neh, rfiu nehdh
f w iu VgL nehf
nghw fiu myhj fhuzfsh VgL
ghit
Hig
jLf
l
bragLjgLwJ. jah mikig <LgL,
fiu
neh
cstfis
flJ
mtfSF
ir
mg
jehL
Kndhoahf csJ. nja Cuf eyth af
ia gagL, Mwh tF Kj 10M tF
tiu
goF
g
khztfSF
f
gnrhjid brJ, ghit FiwghL cnshUF
ytrkhf fzho tHF Kndho l
khy bjhlfgLsJ. f jhd _y
ffis nrfJ fU khW mWit ir
brJ FzgLJt jehL Kiy
twJ.

45
4.3.

nja Cuf eyth af


lF Lfgl UJ
2010-11 M (01.04.2010 Kj 31.03.2011 tiu)
Mo
fl
braghLf
nkbfhsgLsd:

t. v

l gu

fiu mWit
ir

g WtfSF
f gnrhjid brj
gnrhfglg
Wtf
fghit FiwghL cs
whf vif
ViH
FHijfSF
ytr ffzho

m
M

46

f jhd bgWj
nrffgl ff

rhjid
GfhL

2010-11
M
Mo
fhd
yL
6,50,000

rhjid

5,50,015

85%

60,000

19,82,727

330%

36,000

1,39,218

386%

25,000

50,208

200%

8,500

11,820

139%

4.5. 2011 2012 M Mo fl braghLf


nkbfhsgl csd.
m)

M) VI
Kj
X tiu cs g
khztfSF ghit FiwghLfis
fla VJthf
mtfis f
gnrhjidF cgL, ytr f
fzho tHFj
)

4.4.
muR
kUJtkidf
fiu
mWit
iria mfF nehf jah f
mWit ir kUJtfis ir xWF %.150
jK, fiu mWit ir g bgw
brafis
ir
xWF
%.50
jK
mkbfhs muR mDkJsJ.

fiu mWit ir 95
GfhoF nk csho (I.O.L.)
bghUJj

f t kW fjhd ikafis
ffis nrfJ fU khW
mWit ir br tif
nkgLj.
mj _y fU
nehf kW fhafsh VgL
ghit Fiwghil Fiwj.

<) ed Kiw fiu mWit ir,


f mGj neh ir, rfiu
nehdh f w iu
VgL nehfSF ir kW
ju w
tKiwfis gw
muR f kUJtfSF w g
mj.
c) bghJ Wtdf flik trfis
tH f ghJfh nritid
nkgLJj.

47
C) f mGjneh kW rfiu
nehdh f iu VgL neh
nghwtiw flJ ir mF
tif fs gahsf wikia
mff ftd brYJj.

48

49

maha -5

bjhGneh x l, g wh eth
l, nja mnaho FiwghL fLghL
l, ifiy fLghL l nghw
lfis Mug Rfhjhu flik _y
bragL tUwJ. nkY gntW bghJ
Rfhjhu rlfshd, cz fygl jL
rl, jehL bghJ Rfhjhu rl, ifiy
bghUfis jilbr rl kW w kW
w
g
rl
nghw
rlfis
eilKiwgLjY j aff bghWghF.
Ujgl nja fhr neh fLghL l,
nja v jL fLghL l, nja f
ghit H fLghL l, xUizj
FHijf ts l, Cuf Ju
lf kW ju rKjha eylfis
bragLj muR Mug Rfhjhu iyaf u
xJiH mJ tUwJ. j aff
bragLJ
gntW
bghJ
Rfhjhu
lgfsh wj, R kuz j, jh
kuz j, bkhj fUts j, gu nehf
fLghL kW jLfsh jLfToa
nehf fLghL Ma gntW Rfhjhu
FpLf ey Kndw ugwJ.
kfSF bghJ Rfhjhu nritfis tHFt
xU Kndho khykhf jHf cUthsJ.

bghJ Rfhjhu kW nehjL kUJ aff


5.1. Jiw d :
jHf
bghJ
Rfhjhu
kW
nehjL kUJ aff 1923 M Mo
uhk kW efw gFf
gutif
nehfis jLj kW fLgLjiy Ka
nehfkhf bfhL cUthfglJ.
bghJ
Rfhjhu rl, 1939, ehL Rju miltjF
Kng
awglJ. ey mYtyfSF
mfhukF
rltkhd
fUahf
bragL
bghJ Rfhjhu rlij iyeho
Rfhjhu ghJfhid kfSF mJ tUwJ.
khy cs midJ Mug Rfhjhu
iyafis tgJ nkghitLtJ
bghJ Rfhjhu kW neh jL kUJ
aFeuf bghWghF. Mug Rfhjhu iya
nritgf 1589 Mug Rfhjhu iyaf
kW 8706 Jiz Rfhjhu iyaf _y
tHfgLwJ. 385 elkhL kUJt FGf
_ykhf bjhiy Jhuf tF kfSF
kUJt nritf tHfgLwd. ngWrh
kW FHijf eyl, nja Cuf eyth
l Mjul bragLjgL lf,
lhl KJyR buo kfngW j l,
nja jL l, nja FLg ey l,
nja tWnghF nehf fLghL l,
fsh gu nehf nja fLghL l,
guth tif nehf fLghL l, nja

50

5.2.Mug Rfhjhu iyaf :


5.2.1. Mug Rfhjhu iya flik:
jeho jnghJs 1589 Mug Rfhjhu
iyaf 1485 Mug Rfhjhu iyaf muR
fol bragL tUwd.
56 Mug
Rfhjhu
iyafSF
fLkhd
gf
eilbgW tUwd. vs 48 Mug Rfhjhu
iyafSF l nj, kW y khw
nghw gf eilbgW tUwd. y
ilf
bgwJ
j
Mug
Rfhjhu
iyafSF brhj fllf flgL.
5.2.2. Mug Rfhjhu iya gf :
2010-11 M Mo Mug Rfhjhu
iyaf 8,11,48,000 wnehahfS, 11,27,655
cnehahfS ir bgWsd. ruhrahf
xbthU Mug Rfhjhu iyaK ehbshWF
144 wnehahfSF,
khjbkhWF 61
cnehahfSF irmwd. nja
Cuf eth l
1539
Mug
Rfhjhu iyaf jyh 3 braf
gakjgL 24 kneu urt nritf
tHfgLwd. 2010-11 M Mo 2,76,371
urtf
Mug
Rfhjhu
iyaf
eilbgWsd. J bkhj urt ff 26.8
rjjkhF.
ruhrahf khjbkhWF 15
urtf
Mug
Rfhjhu
iyaf
fwd. 1589 Mug Rfhjhu iyaf

51
iya rhj nritf midJ iya rh
gf
ffh
mif
_ykhf
ffhfgL mj Dhl is
khtlfSF
nkY
nkgLj mDg
gLwJ.
5. 2. 3. Mug Rfhjhu iyaf ju caJj
xbthU tlhuY Fiwjgr 30
gLiff tr bfhl xU nkgLjgl
Mug Rfhjhu iyaid mjifa Rfhjhu
trf yhj tlhu gogoahf mikl
ntL vd 2001M Mo muR KobtLjJ.
xbthU
nkgLjgl
Mug
Rfhjhu
iyaY 5 kUJtf, mWit muf tr
ed fUfshd muh nrhdhuh, ... br
Mnlh mdiyr, CLf au rhjd kW
nehahs C nghw trf csJ. jnghJ
jeho 283 Mug Rfhjhu iyaf 252
tlhuf
nkgLjgLsd.
tU
MLf vs 162 tlhuf xU 30
gLiff bfhl tria VgLj muR l
LsJ.
5.2.4. I.v.X. 9001 ju rhW :
jukhd Rfhjhu nritfis kfSF
tHfntL vw mu nehfgo, 12
Rfhjhu khtlf cs 48 Mug Rfhjhu
iyafSF ISO 9001 ju rhW bgw nja

52
Cuf eyth af id gagL rhW
bgwglJ.
el Mo va Rfhjhu
khtlf
nkY
30
Mug
Rfhjhu
iyafSF
ISO 9001 ju rhW bgw
Kaf
nkbfhsgLtUwJ.
j
iyaf kw Mug Rfhjhu iyaf
nkghoF, K cjhuzkhf bragL.
5.2.5. cz :
fjhkhf
Mug
Rfhjhu
iyafSF mnuhnrhdhuh gnrhjid
fhf tU nghJ rjhd cz ka ntis
tHfgLwJ. Mug Rfhjhu iyaf
urtfhf, urtF FLg ey
mWit
ir
bra
mDkfgL
jhkhfSF _W ehfSF _W ntis
cz
tHfgLwJ.
nghFtuJ
tr
Fiwthd gFf
17 Mug Rfhjhu
iyaf
urt
fhU
miwf
mikfgLsd. mf u kW v
brWtu ayhj bjhiy JhuUJ tU
jhkhfSF, mtfSl tU cldhSF
7 ehfSF cz, tHfgLwJ. nja Cuf
eyth FGk , nehahs ey rf kW
uhk eyth, Fo kW Ju FGf
cz tHf gagLjgLwJ.

53

5.2.6. Mug Rfhjhu iyaf g ir


trf :
g kUJt trf 148 Mug Rfhjhu
iyaf, tHfgLwd. g brY
whfilna fhzgL g brhij nghw g
neh
kW ju nehfSF
ir
mfgLwJ. midJ nkgLjgl Mug
Rfhjhu iyafY gir trfis
gogoahf VgLj muR lLsJ.
5.3. Jiz Rfhjhu iyaf:
jHf jnghJ cs 8706 Jiz
Rfhjhu iyaf 6510 Jiz Rfhjhu
iyaf muR folfY, 2196 Jiz
Rfhjhu iyaf thlif kW thlif yh
folf a tUwd. Jiz Rfhjhu
iyaf fl, jnghJ cs fllfis
gGJghf nja Cuf eyth af
nfhugL.
5.4. jL l :
5.4.1. FHijfis ghF bjhil milgh,
fFth
Uk,
uz#,
jlik,
sis thj
kW fhrneh Ma
nehfUJ FHijfis fhghw ehL jGa
jL l 1985 Mo bjhlfglJ.
j l MblhWF 11 yr

54
FHijf gadilwd.
nkY, 12 yr
fUw jhkhfSF blld lh[hL
jL kUJ xbthU ML mfgL
urt nghJ blld bjhW tuhk
jLfgLwJ.
j ML KjL,
krfhkhiy kW bkhs Srh-
Ma jLf csla bglhnty
vw xnu jL l mKfgLjgl ekJ
khy nrfgLsJ.
elgho 18khj
FHijfSF ulhtJ jtiz jlik
jL tHF l mKfgLjgLsJ.
5.4.2. g nghnah w Kfh :
nghnah nehia mwnt xf 1995-96M
ML Kj jeho nghnah brhL kUJ
Kfhf
mKfgLjglJ.
jDl
tHfkhd jL nrJ ekJ khyUJ
s
is
thj
vw
neh
mwnt
xfgLlJ.
5.4.3. Fobganjh FHijff gh (Migrant
Children) w ftd :
jfhf thlf kW FobgaJ
thnth
FHijfis
jLfsh
jLfToa nehfUJ
fhghw w
Kaf vLfgLtUwJ.

55

5.4.4. #gha _isfhr jL l :


gidJ taFgl FHijfSF
_is fhr tuhk jLgjfhf #gha
_is fhr jLl, fl, Gu,
UJef, kJiu, Uth%, U, bgug,
jrh kW Utzhkiy Ma neh
mfKs
khtlf
bjhlfgL
eilKiwgLjgL tUwJ.
5.4.5. jL l jhf :
jL gf jHf btfukhf
bragLJtjdh 2004 ML Kj nghnah
nehaw khykhf fJ tUwJ.
2006
Mo cyf Rfhjhu Wtdjh uz#
x iy rhj tHfgLsJ. bjhil
milgh, fFth Uk, uz# Ma
nehf KY yhj iy VgLsJ.
jlik neh xg Fljf Kndw
milJsJ.
5.5. lhl KJbyR kfngW cj l :
jnghJ, tWik nfhoF cs
fUw bgf ClrJ czfhf,
ngW fhy mtfSF VgL tUth Hig
<Lfl, Fiwj vils FHij wid
jf eykhd FHijfis <bwLf
fUw bgf xbthUtUF kfngW
cj %.6000/- jnghJ tHfgLwJ. f

56

57

bgf ClrJ iyia caj, viH


bgfSF jnghJ tHfgLtU kfngW
cjia uzL FHij kfngW tiu
%.12,000/-Mf cajgL. , Kj jtiz
%.4000/-muR Rfhjhu iyaf urt K
ft Kojl 7tJ khjY, ulhtJ
jtiz %.4000/- muR kUJt iya
urjlD W jtiz %.4000/- o..o /
x.. _whtJ jtiz jL nghL
bfhSnghJ
tHfgL.
j lij
bragLj elgho %.596 nfho
xJfgLsJ.

ir njitgL khztf ca ir
kUJt iyafSF mDggLwd.

5.6. g wh eth l :
muR kW muR cj bgW gf 1
Kj 12
M tF Koa gY midJ
khztfSF xUizj Rfhjhu tria
mf
g
wh
eth
l
bragLjgL tUwJ. Mug Rfhjhu iya
kUJtf kW ju Rfhjhu gahsf
bfhl kUJt FGf mtfSbfW
xJfgl gfis xbthU ahHHik
Kgaz
lgo
ghitLwd.
xbthU kUJt FG Rkh 200 Kj 250
khztfis gnrhwd. g khzt
filna fhzgL nehf jikia
Kdnu flJ mjdh mtf f
kW cley ghfhk UgjF ca
ir mf l ttif brwJ. nk

5.7. bjhW neh fLghL :


nehf bfhis nehfshf cUbtLF
nghJ bjhW neh fLghL vgJ j
aff
fbga
gf
xwhf
fUjgLwJ. bgUghikahd khtlf
kiH kW nfhil fhyf fL tW nghF
ff, fhyuh nehf ML KGtJ
fhzgLwd. ghJfhfgl Fo tHf,
Rjkhd cz kW Juthd Niy yt
w
Kaf
nkbfhsgLwJ.
xUizj nehf ffh l
dr kW thuu mogil bjhWneh
ffis,
bfhisneh
ffis
ffhF g nkbfhsgL tUwJ.
5.8. g fhr:
jHf g fhr neh Kj
Kiwahf nk 2009 ML flaglJ. 2009
Mo 3047 nehahf neh ghF
cshdJl 10 egf wJsd. 2010
Mo, flagl 1405 nehahf
24
nehahf nehah wJsd. nehia
KTona flj, ir mj, jL
mj,
bghJkfilna
zit
VgLJj
nghw
jL
eltoiffis
aff
Kdjhfnt
vLjjh
neh

58

59

fLgho UJ tUwJ.
2011 ML
(#]iy Koa) 20 nehahf j nehdh
ghfgLsjhf flagLsd.
wf VJ iy. dr ffhg
VgLjgLsJ.
neh
ghnshfSF
cldoahf jFj ir mJ jL
eltoif
nkbfhs
trf
brJ
jugLsJ.

cz
gFgh
Tlf
gFgh
bragLwJ.
o,
jrh
kW
ghisanfhil cz gFgh Tlf,
cyf t nkghL l %gh. 833.56
yr bry TLj fllf kW ed
cgfuzfSl nkgLjgLsd. khy
KGtJ cz ghJfhig cWgLj w O
Mf nkbfhsgLtUwJ. a muR
bfhLtJs cz ghJfh kW ju
za rl 2006 kW f 2011 MfL 5,
2011 Kj bragLjgLwJ.

5.9. gFgh Mtff :


brid kW nfhaJh mikf
gLs gFghtff khfis nrfJ
gFgh brJ Foj cs khR kW
Jhik nfil fLgLJwJ. nkY j
M
Tlf
bjhrhiy
ffis
gnrhjid brJ jehL khR fLghL
thaJl izJ fs Mf
_y
bjhrhiy khR kW RW NH khRf
ffhfgL, jL eltoiff vLf
cj tUwd.
5.10. cz fygl jL rl :
cz fygl jL rl 1954 kW
mj f 1955
cz fyglij
jLf, jukhd cz bghUf ilf
rl bragLjgL tUwJ. jeho
cz Mthsfsh vLfgL cz khf
o,
nfha,
kJiu,
jrh,
ghisanfhil, nry kW brid khefuh

5.11. FoKiw g :
5.11. 1. w w gntL :
1969 ML ka w w g
rl kW Ujgl 2000 ML j ehL
w w fgo khy wf kW
wf fj lnyna g
brj
flhakhfgLsJ.
midJ
gthsfSF w w g FJ g
mfgLsJ. wfhd fhuz FJ
kUJt
rhj
mgJ
bjhlghf
kUJtfSF
gf
mfgLwJ.
w w g br Kiw bjhlghf wdh
bragL
Kiwahf ffhfgLwJ.
2009 ML kh tufgo
jeho w j 16.3 Mf, w j
7.6 Mf, R w j 28 Mf csJ.

60
5.11.2. TLj w w iyaf (k) Rfhjhu
Mthsfis w w gthsfshf
aj:
j ehoYs 1589 Mug Rfhjhu
iyafis TLj w w g
ikafshf mJ mF g Rfhjhu
Mthsf
w
w
gthsfshf
afgLsd. Mug Rfhjhu iyaf
urt
KoJ oF brY nghnj w
rhjf tHfgLwd.
5.11.3 iza js _ykhf w kW w g
Kiw:
jnghJ
brid
kW
kJiu
khefuhf
w
kW
w
g
rhjf Miy _ykhf tHfgL
tUwJ.
njKiwia
khy
KGtJ
eilKiwgLj
Kaf
nkbfhsgL
tUwJ.
5.12.

fsh gu neh fLghL :

5.12.1 knyah:
knyah
neh
xU
bghJ
Rfhjhu
uridahf brid, uhkehju, JFo
jUk, UZz, Utzhkiy kW
fahFk khtlf y efu kW
uhkgFf bjhlJ UJ tUwJ.
2010-M Mo jeho gthd 17086

61
bkhj knyah ff 35.3 GfhL
uhkwfY,
64.7
GfhL
ef
wfY gthsd. efw knyah
88.5 GfhL ff brid khefu
fJsd.
5.12.2. #gha _is fhr:
flj gjhLfshf #gha _is
fhr neh j eho Ka Rfhjhu
uidahf UJ tUwJ. bghJthf neh
bgugYh, Gu, flYh, Utzhkiy,
UJef, Uuhg, jrh, Uth%
kW kJiu Ma khtlf fhzglJ.
flYh, Gu kW bgugYh khtlf
cs #gha _isfhr neh fLghL
ikaf brid cs xUiz
l a tUwJ.
nkFLs
khtlf tHfkhf tHfgL jL
lnghJ midJ 18 khj FHijfSF
j jL mfgLwJ. neh ghs
khtlf _is fhr gu neh
guf bjhlJ ffhfgL tUwd.
if bjghf _y rnjfFa _is
fhr f VgL uhkf bfhRfis
mf if moF g nkbfhsgLwJ.
khtl
kUJtkidf,
kUJtfYh
kUJtkidf kW jah kUJtkidf
_y _is fhr gh VgLs egfis
fla M gf nkbfhsgL tUwJ.

62
mtflUJ uj kh
vLfgLwJ.
uj
khf
kUJt
fYh
kUJtkidf, iya kW xgJ
kly a FGkf cs Mtff
M bragL, #gha _isfhr
cstfSF ir mfgLwJ.
5.12.3. ahidfh neh :
jHf 1957- ML Kj nja
ahidfh
neh
jL
l
eilKiwgLjgL tUwJ. 43 efu gFf
ahidfh
neh
jL
eltoiff
nkbfhsgLtUwJ.
efwf
25
lf ahidfh nehfLghL ikaf
kW 44 lf u uj gnrhjidf
br ikaf _y jL eltoiff
nkbfhsgL tUwJ. Kj Kiwahf fl
khtl 1996- midtUF o... khiu
tHF l MufglJ.
1997-98M
Mo
l
neh
flagLs
midJ khtlfSF gLjglJ.
o.. khiuf ka murh tHfgLwJ.
midJ braKiw bryfis khy muR
VwJ. fh f miljtfSF fhfis
guhkf g, iu f bfhltfSF
mWit ir bragL tUwJ. 33,947
egf ahidfh nehdh ghfgLsjhf
khy
gth
csJ
jifa
nehahf fhfis Rjkhf itJbfhs,

63
nehia
FzgLJ
tHfgLwJ.

kUJ

igf

5.12.4. blF :
blF fhr xUtifahd itudh
VglToa nehahF. jHf bgUghyhd
khtlf blF fhr flagLsJ.
ka muR flJs 15 kUJt ff,
9 kly a FGf, f kW
yd gtjid nehf fLghL ika
XN kW o neh jL kUJ iya
Ma lf blF kW FFah neh
fl trf csd. j nehia gu
vo bfhRit,
braifahd iy
njff nghw bfhR cgahF lf
mf gLdd.
5.12.5. FFah:
1964- Mo jHf brid
khefuh gFf FFah fhr
KjKiwahf flaglJ. FFah
fhr 2006-M ML jeho kWgo
flaglJ. nehah Jtiu 64,802 egf
ghfgljhf flagLsJ. khy muR
FFah
kW
w
bfhis
neh
jLfhf %.7.73 nfho xJL brJ
bfhRG cgahF lfis mj kW
bfhRGbfh kUJ bjF eltoiff

64

65

nkbfhsgld. Jiw nkbfhL tU jL


eltoiffsh neh milJtUwJ.

khtlY mikfgL, mitf Jiz


aFef jiyik atUwJ. nja
ifiy fLghL l Gu
kW
fhu
khtlf
Kkh
khtlfshf
njbjLfgL
khtl
ifiy fLghL l bragLjgLwJ.
a muR
2007-2011 ML tiu ika muR
%.27.33 yr XJL khy ikaF
uL Kndho khtlfSF xJL
brJsJ.

5.12.6. bynlhignuh :
bynlhignuh vgJ ghOahdh
VgL xUtifahd bfhoa nehahF. neh
rahd
neu
flagL
ir
mfgL, fLgLj ntoa nehahF.
jHf Utq kW kJiu khtlf
VG bynlhignuh ir ikaf
JtfgL
nehia
flJ
ir
mfgL tUwJ. Jjkhf neh fl
gnrhjid bgof, nkfl VG ir
ikafSF, 9 kly a FGfSF
tHfgL
nehia
flJ
ir
mfgLwJ.
XNYs neh guf
fLghL ikaF w FG cjl
neh gutij M br bghW
mfgLsJ. aFeuf 2008 ML
Kj khy msyhd xU gJiu gnrhjid
ika bragL tUwJ.

5.13.2. ifiyyh brid:


2011 bridia ifyh efukhf
khy
if
fLghL
ikaF
qbgnshg nao cjl if
(iy) yh brid l tHfgLsJ.
ehF ifiy jL eltoif thfdf
_y brid kW wef gFf ifiy
jL rlf FJ z VgL
bragLjgLwJ. gyjugl muR kW
jah
WtdfSF
g
nkghL
fUjuFf eljgLsd.

5.13. nja ifiy fLghLl:


5.13.1. nja ifiy fLghL l
jeho 2003 ML Kj bragLj
gLwJ. bghJ Rfhjhu kW neh jL kUJ
Jiw aFe khy ifiy fLghL
ika 2007 ML Kj bragL tUwJ.
khtl ifiy fLghL ika xbthU

5.14. g kW bjhl f l:
kJiu, flYh, nry kW fhuhk
Ma lf 18 khjfhy gnehF Rfhjhu
bg gahs g tF bjhlfglJ.
xbthU
g
ikaY
30
egf
mDkfgLwhf.
nkfl gnehF

66

67

Rfhjhu (bg) gahs g ikaf


gfhf 100 khztf 2010-11 Mo
mDkfgLsd. mLj g #dt 2012 bjhlf csJ. 300 khztfSF xU
ML gynehF Rfhjhu (M) gahs g,
6 g ikaf tHfgLwJ. gynehF
Rfhjhu gahs (M) gF khzt
nrifia mff eltoif vLfgL
M fs gahsf fhahf cs lf
uggL. 2011-2012 Ujt bghJ Rfhjhu
Wtdij ju cal cnjfgLsJ.
jHf bghJ Rfhjhu gf cs mYtyf,
g bgWtjfhf bghJ Rfhjhu KJiy
glgofshd v.o rKjha kUJt, bghJ
Rfhjhu
gl
nkgo
Ma
gof
bjhlfgL.

uhkwf
thG
midJ
s
bgfSF rhl eh ytrkhfnt
tHf khy muR Ko brJ , 46 nfho %gh
xJL brJsJ.

5.15. kf j Rjij nkgLj:


s bgfilna Rfhjhuij ga
zit VgLJtJ, vtU fhy
bjhW nehfis, fUwhik Mgij
FiwgjF
bgU
cjahf
UF.
uhkwf thG jifa bgfSF
MW rhl eh cs xU ngbf MW %gh
vw kha iy gJ khtlf
nahF
l
ka
murh
mfgLsJ.
vD,
xUizj
FHijf nkghL l thf fLgho
bragL Caf kW uhk Rfhjhu
braf
_ykhf
khyYs

5.16. 2011 2012 M Mofhd a lf:


1) ehfgod, UZz, tfh kW
U Ma ehF Jiz aFe Rfhjhu
gf mYtyf fllf %.180.00 yr
bry fLj.
2) bghJ Rfhjhu kW neh jL kUJ
aFeufJF %.4.00 yr bry 10
ff kW bk bghUf thFj.
3) Mug Rfhjhu iyafSF %.10.94 nfho
bry 217 a thfdf tHfgL.

68
maha - 6
FLgey l
6.1.
nja FLg eyl jeho 1956
M ML Kj bragLjgL tUwJ.
Mug fhy, kUJt kW bghJ Rfhjhu
afff xU thf FLg ey Jiw
bragL tjJ. d 1983 Kj FLg ey
j affkhf khwgL, l
rKjha gF bgW kf lkhf w Jiwf
xJiHl
bragLjgL
tUwJ.
l Ka nehf jhnr eyij
nkgLJtj _y jh - R kuzij FiwJ
kf bjhif bgUfij iyWJtjhF.
W FLgey lij bragLJt
jehL kw khyfSF Kndho khykhf
fwJ. kf bjhif bgUfij Fiwg
j eho
ghuhLjYFa rhjidia
fU
bfhL
l
"FpL
mogilyhd" braghoUJ
" rKjha
njitf kL
Kiwyhd" lkhf
khw bgwJ. jeho l btaila
Ka ik fyhf ftJ ey lkhd r_f
kW mua
<LghnlhL izj gykhd
thf ynk MF.

69
6.2. kf bjhifa msLf:
2011-M
ML
kf
bjhif
fzbfLgo jeho kfbjhif 7.21
nfhoahF.
gjhL kf bjhif ts
j
15.6 GfhL. jehL, ah
VHhtJ bga kf bjhif bfhl khykhF.
jHf kf bjhif vif eho bkhj
kf bjhif 6 GfhL MF. 2009 M
Mo ika mu kh g Kiwgo jHf
kf bjhif mik fl mltiz
bfhLfgLsJ.
t.
v

FpLf

jnghija iy
16.3/ 1000 kf
bjhifF
7.6 / 1000 kf
bjhifF

1.

w j

2.

w j

3.

bkhj fUW j
1.7
(2008)
28/ 1000 cUl
R kuz j
wj
FHijfSF
0.85 / 1000 cUl
kfngW
jhkhf
wj
w j *
FHijfSF
aifahd
ts
0.86 rjj
j

4.

5.
6.

70
* j eho 2009-10 kfngdh wj
jhkhf
vif
mogil
fzlglJ6.3. yFf:
gndhuhtJ IjhL l KotjF
mjhtJ 2012 fl kf bjhif mik
yif mila muR Ko brjJ:20/1000 cUl wF
FHijfSF
15/1000 kf bjhifF

1.

R kuz j

2.

w j

3.

jhkhf w 45/100000 cUl wF


j
FHijfSF

4.

bkhj
j

5.

jga
j

6.

ca
w 10 rjj
tir Fiw

fUW 1.4
fh 65 rjj

6.4. FLg ey ikaf:


kf eth kW FLg ey Jiw
cs bghJ Rfhjhu kW neh jL kUjf
aff, kUJt kW Cuf eygf

72

71
aff, kUJt f aff, csh
mikf kW jdht bjhL Wtdf
_y nja FLg eyl bragLjgL
tUwJ.
khy ms FLg ey l
braghLfis FLg ey aff ffhJ
tUwJ. uhkwf FLg eyl Mug
Rfhjhu iyaf kUJt kW kUJt
rhuh mYtyfsh bragLjgL tUwJ.
Mug Rfhjhu iyaf cs mWit
muFf bragL uhkwf cs
jF thj jgaUF FLg ey mWit
ir bragLwJ. efwf ngWfhy
ft ikaf, efw ey th ikaf
kW efw FLg ey ikaf _y FLg
ey l bragLjgL tUwJ. nkY 27
jdht bjhL Wtdf kW 1863
mffgl jah kUJt iyaf _y
FLg ey l jeho bragLjgL
tUwJ.
6.5. FLgeyl braw:
6.5.1. 2010-11 M ML kh khj 31 nj Koa
FLg eyl _y milj braw tu
nH bfhLfgLsJ.

t.
v

vghfgL
ML rhjid
(2010-11)

mWit ir

fUjil tisa

brj
rhjid
tu
(2010-11)

GfhL

3,65,000

3,27,262

89.7%

3,90,000

3,49,654

89.7%

1,50,000

1,19,469

79.6%

1,80,000

1,64,785

91.5%

tht khiu
3
cbfhnth
MQiw
4
cgnahngh

6.5.2. gntW tifahd kUJt iyaf


eilbgw
mWit
irf
tu
tUkhW:t. v

iyaf

1.

muR kUJt kidf

2.

jdht
Wtdf

3.

mffgl jah
kUJt kidf

bjhL

rhjid
GfhL
59.5%
5.0%
28.3%

73

4.
5.

csh
mik
kUJt kidf
mffglhj
kUJtkidf

74

5.0%
2.2%

6.6. FL gey lij bragLJt Ka


mrfshf fUjgL gFf:
m) jeho elF 10.8 yr
wf
10.6
GfhL
(2010)
iftir wfshF (1.14 yr
wf).
2012-M
MoF
tiuaWfgl yid mila mjj
gFfSF Vw xU bra l
cUthfgL jhkhf FLg ey
mWit iria Vf bjiu tH
j iftir wf gogoahf
FiwJ
w
jij
Fiwf
eltoif vLfgL.
M) FLg ey l kf
Ugnfg

braglhj
njitf 13.0 rjjUJ (nja
FLg ey M-II 1998-99) 8.9 rjjkhf
(nja FLg ey M-III 2005-06)
FiwfgLsJ.
mjhtJ
uL
FHijfSF
ilna
cs
ilbt
jfhf
FLg
ey
njitf gF 4.1 rjjkhf, uju

FLg
ey
njitf
gF
4.8
rjjkhf csJ.
FHij w
ilna ilbt VgLJ Kiwfshd
fUjil tisa bghUJj, th t
khiu cbfhSj Kjadtiw
FHij
wfhd
ilbtia
mfgLJtjfhf kL uju
FLg fLghL Kiwfis gw
Koahj myJ Ugkw jhkhfSF
gh uju FLg fLghL Kiw
FJ z VgLjgLwJ.
) FLg ey fUjil mWit ir
l
Mf
gf
0.7
Gfhlhf csJ. jid caj jFj
eltoif vLfgLtUwJ. FLg ey
l
Mf
gfid
caJtjF, khtlnjhW ed M
fUjil mWit ir
Kfhf
eljgLwd. jdh M fUjil
mWit irf vif flj
fhyfisl
caJsJ.
tU
fhyf bkhj FLg ey fUjil
mWit irf
M
fUjil
mWit irf
vif 10
Gfhlhf
caj jFj eltoif
vLfgL.
khtlnjhW ed M
fUjil mWit ir Kiw ga
z FLg ey fs gahsf

75
_ykhf
VgLjgLwJ. ed M
fUjil nrit tHFt g bgw
kUJtf _ykhf kUJtkidf
Kiwahd nrit tHfgLwJ.
<) 2009 M Mo kh g Kiwgo
R kuz j Mu cUl wF
FHijfSF 28 vw vif
csJ. R kuz, 75 rjj Rf
xU khjF wJ Lwd. xU
khjF
FHijf
wgij
fLgLdh R kuzij Mu
wfSF 20 vw vif
fLgLj Ko. R kuzij Fiwf,
gs FHijf guhk ikaf
mikgJ, w nghJ Fiwj vils
FHijf J w ftd brYJtJ
nghw gntW tifahd eltoiff
nkwbfhsgLwd. khy ey th
rf vw maha j lf
FJ thf tfgLsJ.
c) nja FLg ey M -III (2005-06) go,
j eho 53.3 rjj jhkhfS, 72.5
rjj
FHijfS
uj
nrhif
nehdh ghfgLsd.
kfngW
jhkhf wF, wj FHij xU
khjF wF fF Ka
fhuzkhf uj nrhifneh UwJ.
tss
bgf
kW
fUw

76
jhkhfilna
uj
nrhifia
Fiwgjfhd bra Kiwf nja Cuf
eyl
maha
10
tf
gLsJ.
6.7. FLg ey l yFfis miltjfhd
mQFKiwf:
gbdhwhtJ IjhL lfhy
zfgl yid mila fhQ
mQF Kiwf gwglsd:1) uhk thahf ifw tirYs
jhkhfis
flJ
mtfis
FLgey Kiwfis VWbfhs brj.
2) jnghJ 335 Mug Rfhjhu iyaf
FLgey mWit ir muFf
bragLwd.
gogoahf midJ
Mug Rfhjhu iyafY FLgey
mWit
ir
muFf
bragl
eltoif nkbfhsgL tUwJ
3) jrka 1863 mffgl jah
kUJtkidf FLgey bragho
<LgLjgLsd.
mffglhj
jah
kUJtkidf FLgey
bragho <Lgl VJthf mitfis
mff eltoif vLfgL.

77
4) jF thj jgafSF FLg ey
nritfis tHFt jdht bjhL
Wtdf, Ra cj FGf, kf
kw, njbjLfgl uf kW
muR
rhuhj
mikfis
<LgLj
eltoif vLfgL.
5) g bgwhj midJ kfngW kW
mWit
ir
kUJtfSF
nyuhnfh FLg ey mWit ir
g mfgL .
6) xbthU iy cajgl Mug Rfhjhu
iyaY (bragL mWit ir
muF csitf) sfiy kUJt
gl go goj kUJtUF FLg ey
bg mWit ir jGyhj M
mWit ir kW ny Mat
g mf Ka nkbfhsgL.
Mug Rfhjhu iya ms ghJfhghf
fUfiy bra j kUJtfSF
v..V. Kiw fUfiy bra g
mfgL.
mf
ths
jhkhfSF
mtf
xjYl
fUjil
rhjdf
bghUJtij
cWbra fUjil tisa bghUJ
g MufgLsJ.

78
6.8. FLg
ey
mWit
ir
VW
bfhgtfSF FLg ey fhL l :
a muR, I..I..I. byhghL fhL
WtdJl, 1.1.2011 Kj JJ bfhl
fhL l FLg ey fUjil mWit
ir Vghsf kW kUJtfSF
tUkhW fhL cj mfgLwJ.
FLg ey fUjil mWit
irF

kUJt
kidnyh myJ
kUJt
kidUJ Lfgl 7
ehfSF wf nelh

%.2,00,000/-

FLg ey fUjil mWit


irF

kUJtkid
UJ
Lfgl 8-M
eh
UJ 30 ehfSF wf
nelh

%.50,000/-

FLg ey mWit irF


L fUwh

%.30,000/-

FLg ey mWit irah


VgL
ff
(kUJtkidUJ
Lfgl 60 ehfSF)

%.25,000/-F
fhk
(csgoahd
bry)

79

kUJtfSfhd
<LW
fhL (xU MoF
ehF
KiwF fhk)

6.9.

80
xU
nfhifF
%.2,00,000/tiu

FLg ey fUjil mWit ir


VghsfSF cajgl HL
bjhif l:

FLg ey fUjil mWit ir


VghsfSF HL j
tUkhW
mfgLwJ.
M Vghsf (muR kUJt
% 1,100/iyaf kL)
tWik nfho cs bg
Vghsf kW Muhl
tFd kW gHFod % 600/bg Vghsf (muR kUJt
iyaf kL)
tWik nfhoF nk cs bg
Vghsf
(muR
kUJt % 250/iyaf kL)

6.10.

Mug Rfhjhu iya kUJt mYtyUF


yh fUjil mWit ir g:

j eho 335 mWit muFf muR


Mug Rfhjhu iyaf uhk kfSF
fUjil mWit ir nritia tH
tUwd. ngha ms g bgw kUJtf
yhjjh mUYs muR kUJtkidf
kW
jah
kUJtkidfUJ
miHfgL kUJtfsh
mWit ir
bragLwJ. muR Mug Rfhjhu iyaf
yh fUjil mWit Kiw g bgw
kUJtfis mf ms cUthf, 2011-2012
Mo
xbthU
khtl
muR
jiyik
kUJtkidY,
kUJt
mYtyfSF
g tHf llgLsJ. muR Mug
Rfhjhu
iyaf
g
664
kUJtfSF
g
mf
cnjfgLsJ.
6.11.

M fUjil mWit ir g:

M
fUjil
mWit
wid
nkgLj VJthf brid muR ghf
kUJt fYh kUJtkid xU w
nkghL ika flgL tUwJ. ika
kUJtfSF ed M fUjil mWit
ir Kiw FJ g mfgL.
jeho M fUjil ir g mf

81

82

khy ms xUtU, khtl ms 4


kUJtf kLnk csd. ngha g bgw
kUJtf
yhikah,
xbthU
khtlUJ xU kUJtUF ika
g mf llgLsJ. mtif 30
kUJtfSF
xbthU
ML
g
mfgL.
g
bgw
kUJtf
khtlfYs kw kUJtfSF g
mg.

6.13. ngWfhy guhk - bgfSfhd


fUjil tisa bghUJj g:

6.12. ed M fUjil Kiwia nkgLj


CFghsfis cUthFj:
ed M fUjil ir Kiw
braghil nkgLL
tif, nkgo
fUjil
brJ
bfhl
Mf
45
taJFgl
bghUshjhu
njit
jatfis flJ, mtf jhf
bgw
rhjfkhd
mDgtfis
jFila
MfSF vLa, ed M fUjil
mWit iria VW bfhS
jkhf
CfgLl, mtfSF ed M fUjil
ir
g
ngha
g
tHfgL,
CFghsfshf
bragLt.
jbfd
xbthU khtlY 50 Kj 60 egf
njbjLfgLt. mtfSF khtl ms
z gliwf eljgL.

fUjil Kiwf milaglhk cs


njitfis bra, jh nr eyid
ghJfhF tif, ika murh ngWfhy
guhk fhy, bgfSfhd fUjil
tisa
bghUJj
mKfgLjglJ.
Kiw ngWfhy guhk nritfis
brikgL, kUJtf
nkgLjgl
fUjil Kiwf Fj midJ gufis
ml ntL.
mjF VJthf xbthU
khtl muR jiyik kUJtkidY g
tFf eljgL.
6.14

iftir wig Fiwf


jhkh
fSF grhaJ ms z
Mnyhrid Tlf elJj:

jeho, 2010 ML FHijf w


mifgo, if tir w 10.6 GfhL
MF. jeho 17 khtlf if tir
w, khy ruhr msitl mf ms
csjhf
flagLsJ.
j
17
khtlf if tir wf mf cs
tlhuf flagLsd.
F if
tir wid Fiwf, W FLg beia
Vgdh VgL eikf FJ kfilna
z
VgLj mjj tlhuf
Mnyhrid
Tlf
eljgL.
j
eltoiff mjj tlhufYs Mug

83
Rfhjhu iya kUJtf, tlhu thf
fahsf, Rfhjhu nkghitahsf kW
uhk
Rfhjhu
braf
Mnah
<LgLjgLt.
6.15.

njbjLfgl 8 khtlfis rhj


kUJtf kW brafSF ed
fUfiy Kiw (MVA Technique)
g :

fhu, Utq, Utzhkiy,


Gu, nt, nfhaJh, kJiu kW
Ubent khtlf nkgLjgl muR
Mug
Rfhjhu
iyaf
kW
muR
kUJtkidf cs kUJtf kW
brafSF ghf kUJt f
kUJtkid,
M.v.M.v. kUJtkid,
fgh
kUJtkid,
vG
kfngW
kUJtkid,
Foahj, muR kUJtkid,
nfhaJh, kJiu kW Ubent kUJt
f kUJtkidf ed fUfiy
Kiw g 4.7.2011 Kj tHfgL tUwJ.
gfhf khy eyth rf, %.18.00
yr tHsJ. 137 kUJtf kW 208
brafSF g mfgl csJ.

84

85

maha - 7

ck
tHF
FGk
xj
bgW
jeho uj nr tfSF ck
tHF mYtyU Mth.

kUJ fLghL thf


7.1. kUJf kW mHF rhjd bghUf
Mat
cg,
nahf,
gid
Kjatiw KiwgLJtij Fnfhshf
bfhl
y
ka
rlfis
bragLJtjfhf kUJ fLghL Jiw
cUthfglJ.
Jiw ngh kUJf
jahj, fhyhtahd kUJf kW jukw
kUJf gidfis ffhJ, mtiw
mwnt xf eltoif nkbfhwJ. nkTa
Fnfhis brayhF bghUL 1976 kUJ
fLghL
mYtyf
bjhlfgL
iz
aFe, bghJ Rfhjhu mtf a
tjJ. 1981 M ML Kj kf eth
kW FLg ey Jiw kUJ fLghL
aff jJiwahf atUwJ. 1940M
ML kUJf kW xgid bghUf rl
kW mj 1945M ML f,
1995M
ML kUJf iy fLghL Miz kW
1954M ML kUJf kW khah#hy
thuzf (kWfjf sguf) rl
Mat go kUJ cg, mnyhg kW
Xnahg kUJ, mHF rhjd bghUf
Mat yiu gid kW
bkhj
gidF ck tHFj kW ckfis
Jj Ma gfis kUJ fLghL
aFe nkbfhwh. JblYs ka

7.2. elkhL ydhFG kW rl, ydh


f gf:
ngh kUJ kW jukw kUJf FJ
bjkhtlfUJ
tU
Fghd
KiwpLfis M brJ eltoiff vLf,
kJiuia jiyiklkhf bfhL xU elkhL
ydh
FG,
bridUJ
tU
KiwpLfis M brJ eltoif vLf
aFe mYtyf xU ydh FG
bragLwd.
Jju,
bridYs
ydh , rl bjhlghd gfis,
w Mfis nkbfhL tUwJ.
7.3. kUJ M Tl :
Jiw fLgho , KG w
bfhl, xU kUJ M Tl a tUwJ.
J muR kW jah kUJtkidf, cg
Wtdf, bkhj kW yiu gid
iyafUJ (C kUJ jah fyhf)
kUJ Mthsfsh nrhjidfhf vLfgl
kUJ bghUf, j M Tl M
bragLwd.

86

87

7.4. cz ghJfh kW kUJ fLghL


thffhd a Mizauf mikj:

fljJ. mj
ng
Mug fl
rhuizfis KoJ, nk rhuid brJ
tHFf
bjhlu, fht Jiw Fw
ydhF khw bragLsJ. mj _y
j Fw eltoiff <Lgl midt
J tHF bjhlu eltoif vLfgLsJ.
fl tHFf j affUJ Fw

ydh
fht
JiwF
khw
bragLsJ.

TLjyhd
vifyhd
cz
bghUf kUJf tuFS kW vbu
khwhf tUtJ bga ms kUJ Jiw
kW cz Jiwdilna xUizj
xirthf
braglntoa
njitia
RofhLwJ. cz thf kW kUJ
fLghL Ma U Jiwf gfS
xWbfhW xj alD xUizF
jik bfhljhf csJ.
cz ghJfh
kW
jufLghL
rlij
bragLJ
tjfhf mikfgls cz ghJfh kW
kUJfLghL thf kUJ fLghL
affij bfhLtu muR bfhifas
Ko brJsJ.
7.5. rhjidf:
7.5.1. ngh kUJf jhd eltoif:
ngh kUJf kW ju Fiwthd
kUJfis fLof aff
gy
eltoiffis vLJ tUwJ. J bjhlghf
aff gy O Mf kW nrhjidf
nkbfhL, xU Fl eh
midJ
kUJ
Mthsf _ykhf kUJfis
gFghF vLJ tUwJ. Kiwdh
Ka ngh kUJ jahfis aff

tHFf gu:
m. ngh BENADRYL COUGH FORMULA,
bjhF v. 0911091 jahJ kW
gid brjJ.
M.ngh CARDACE 5 mg khiuf, bjhF
v. 299026 gid brjJ.
. ngh VOVERON SR 100 mg khiuf,
bjhF v. 91002 gid brjJ.
<. ngh RENERVE nf, bjhF v.
7205795 Kf oid kh kW RH
_y gid brjJ.
c. ngh Taxim - O 200 Tablets B.No.TOTF9123325 kW
C. ngh Glucored Forte Tablets B.No.AD90287 gid brjJ.
Jiw mif go, 46 egf
Fw ydh fht Jiwduh
ifJ bragL mtf 22 egf

88
Fl rl fht itf
gLd. nkgo tHFf midJ
jnghJ Fw ydh fht
Jiw
rhuiz
csJ
aff
mYtyf
FG,
rugoYs
5
rf
cgahsf
Wtdij
M
brJ, kUJt cgnahffhd nghahd
fL J jahjij fLoJ
mtf J eltoif vLfgLsJ.
7.5.2.uj tf J vLfgl eltoiff:
Jiw uj tf J fhyKiwgo
Mf nkbfhL mj
braghLf
bjhl ffh brJ tUwJ. Jiw
midJ kUJ MthsfS khy cs
midJ jah FU tfis M brJ
uj
khfis
gFghfhf
vLJ
mUfhik cs muR kUJt f
kUJtkidf
gnrhjid
brkhW
mWjglJ. mj ng, 132 FU tf
M bragL mtUJ 124 uj
khf bgwgL MF mDgglJ. M
mif juFiwghL Ujjhf mif
VJ iy. uj tf nkbfhsgl
M mogil fl _W uj
tfSF vuhf kUJf kW mHF rhjd
bghUf rl kW f wYfhf mtf
J eltoif vLfglJ.

89
m) ndZ uj t, kJiu 20
M) <nuhL uj t, <nuhL.
) Lf uj t,Lf
7.5.3. fUjil
khiuf
jtwhf
gagLjglj
ng
vLfgl
eltoif:
U fUjil khiuf jtwhf
gagLjgLtjhf
brf
btahdij
bjhlJ U 17 kUJ filf O M
nkbfhsglJ. m 16 kUJ filf
Kiwahd kUJt kUJ L yhkY
gid uJ yhkY MT PILL kW
UNWANTED vD fUjil khiufis
gid
brjJ
flaglJ.
nkgo
khiuf mj kU Kf o fl
vrifia ca kUJ F yhk
gid braglJ flaglJ. j
yiu
tffSF
vuhf
eltoif
bjhlfgLsJ.
7.5.4. kUJf kW mHF rhjd bghUf
rl
kW
f
wfSfhd
vLfgl eltoif:
aff mUnfhil, tfif,
cygo, <nuhL, mg, brid kW nry
Ma lfYs kUJ filf TL
M kW O Mf nkbfhsgl,

90
52 kUJ filfSF vuhf kUJf kW
mHF rhjd bghUf rl kW f
wfSfhd eltoif vLfglJ.
7.5.5. tHF bjhlu mDk mjJ :
flj Mo, rl w rgjkhf bkhj
392 tHFf bjhlu mDk tHfgLsJ.
mj tuf tUkhW:
1. kUJf kW ku (kWfgl
sguf) rl 1954 - 1 tHF
2. jukw, fygl nghahd kUJf jah /
gid brjJ kW ngh kUJf jah
/ gid brjJ rgjkhf
96 tHFf
3. kUJ kW mHF rhjd bghUf rl 1940
Kiwf w rgjkhf
295 tHFf
7.6. 2011 -2012 a lf:
1. brid
kUJf MTlF ed
cgfuzf kW fUf %.33.70 yr
bry thFj.
2. brid
kUJ fLghL affF
Fj Ehf
%.5.00 yr bry
thFj.
3. brid
kUJ fLghL affF
ff kW cgfuzf %. 4.00 yr
bry bfhKj brj.

91

92

maha - 8

gntW
iyf
midJ
khtlfY wfglntL.

a kUJt kW Xnahg

8.1. cyfnk jnghJ kurh kUJt Kiwfis


neh U bfhoUwJ. cyf Rfhjhu
ika kogo ws cyf kf
bjhif 70% jjkJ nfhs jik
mogil cUthd kurh kUJt Kiwfis
gagL
jkJ
nehf
UJ
Fzkilwhf vd bjJsJ. ed
kUJt ir,
eh njhW caJ
bfhnl tU kUJt bryf kW mfJ
tU kUJf eRjik Ma fhuzfns,
FiwghLf
mwnt
yhj
mjj
kFa
jjik
thj
kUJt
Kiwfgh bgUthahd kf ftdK
ehlK <fgLtjF Ka fhuzfshF.
ghJfhghd a kUJt Kiwf gyfis
midJ kfS JJ gaDw ntL vw
vzij, <nlW tif jHf muR a
kUJt Kiwia bragLl 1970- ML
a kUJt kW Xnahg Jiw vd
jahf xU Jiw VgLaJ.
8.2. Ka Fnfhf:

kurh kUJt Kiw gafis bghJ


kfSF bfhLbrY tif a
kUJtKiw f / kUJtkidf

8.3.

jh, Mntjh, dh, Xnahg, nahfh


kW aif kUJt f ts
flikfis
muR
kW
jah
Jiwf cUthFj kW CFj.

_if gfis gL tsj kW


gjgLjglhj kUJfis ghJfhj

a Kiw kUJt caju kUJ


jah kW gidia CfgLJj

a kUJt Kiw Muh kW


tsia nkgLJj
a kUJt Kiw fis muR
kUJt trf mikJs l
mikl:

a kUJt Kiwf kW ed
kUJtK xWl xW ifnfhJ, U
kUJt Kiwf gyf kfSF ilf
ntL vw nehf, jHf muR, muR
kUJtkidf kW bga Mug Rfhjhu
iyaf a kUJt Kiw fis
Jt tUwJ. nehahf eyfU ed
kUJt
Kiwfis
a
kUJt

93
Kiwfis
kf
UgF
Vg
gagLbfhs tifbrJsJ. jbghGJ
30 khtl kUJtkidf, 231 tl kW tl
rhuh kUJtkidf kW 954 Mug Rfhjhu
iyaf (2009-2010M Mo nja Cuf
ey l Jtfgl 300 fS
2010-11M Mo Jtfgl 175 a a
kUJt fS mlF.) a kUJt
Kiw kUJtf, nehahfSF ir
brJtUwd.

94
t.
v

ff
vif
muR
jah

jh

Mntjh

dh

--

xnahg

nahfh kW aif
kUJt
bkhj

21

8.4. kUJt f:
ed kUJt Kiw btF mjDl
rhj
ma
tkhd
mQFKiw
Muh fhuzkhF. nkgl tsia eh
miltjF
mnj
nghW
marh
mQFKiw,
Kiwahd
MfS
mtakhF. mij bragLj nkgLjgl
kUJt
f
Wtdf
mtakhF.
jeho
kLnk
IJKiw
kUJt
fY kUJtf gWfgLwJ.
ah jeho kLjh a kUJt
Kiw cs vyh fSF kUJt
ff VgLjgLsd. xbthU Y
xU fYhia munr bjhlsJ vgJ
Flglntoa mrkhF. khy muR
kW jah fLgho cs a kUJt
Kiw
ff
vif
tu
tUkhW.

kUJt Kiw

nkY kUJt rhuh nritf kj tsij


nkgLj ehonyna Kj Kiwahf a
kUJt Kiw tiff nahfh kW aif
kUJt fyhf
kw midJ Kiwf
kUjf g, kUJf br g
tHF tif xUizj kUjhSe
glago eljgLwJ. Xnahg fyhf
kw a Kiw kUJt Kiwf cs
bjhfz g tHF e bju vw
gla gof mP mzh muR a
kUJtkid, brid kW
mud
j
kUJt
f,
ghisanfhil,
Ubent
Ma fYhf eljgL

95

96

tUwJ. muR kW jah Jiwf a


kUJt Kiw ff tHfgL glgo,
glnkgo kW glago Mat
khztf nriffhd bkhj lf
gu tUkhW:

muR xU gF khaij a kUJt Kiw


kW
xnahg
kUJt
fYhfSF
LJsJ.

ff cs Uiff vif
t
.

kUJt
Kiw

1.
2.
3.

jh
Mntj
Xnahg

mud ff

jah ff

gl
go

gl
nk
go

gla
go

gl
go

gl
nk
go

gla
go

150

80

300

200

--

--

50

--

--

160

--

--

50

--

--

450

24

--

20

--

--

200

--

--

26

--

--

--

--

--

296

80

300

1010

24

--

nahfh kW
4.

aif
Kiw

5.

dh

bkhj
lf)

(1710

mu bragL midJ a kUJt


Kiw fYhf kW kUJtkidf ka
mu cjl khy kh fYhfshf
Wtd ts kh fYhf VgLJ
l iy cajgLtUwJ ika

8.5. kUJt ir :
jrka, a kUJt kW Xnahg
kUJt Kiwf , c nehahfSfhf 1365
kUJt iyaf nja Cuf eyl
xgfgl
475
a
kUJt
Kiw
fis nrJ 1210 gLif trf csd.
ij nkY nkgL gutyhF tif
%.555.00 yr bry 17 khtl jiyik
kUJt kidf w kUJt fS
(Speciality Clinics), %.1510.00 yr bry 151
tl kUJtkidf w kUJt fS
(Speciality Clinics)
ika mu cjl
mikfgLsJ. nkY, ika mu %.1340.00
yr cj 134 muR Mug Rfhjhu
iyaf w kUJt f mikF
gf bragho csd. khtl jiyik
kUJtkidf 44 a kUJt f, 92
tl kW tl rhuh kUJtkidf kW
345 muR Mug Rfhjhu iyaf
w
kUJt f bjhlFtjF 85 GfhL
ika muR gfhf %.93.8 nfho j ika
mul nfhugLsJ.

97
8.6. nja Cufey th af :
8.6.1. nja Cu fey th af 300
muR Mug Rfhjhu iyaf %.7.01 nfho
ko
a
kUJt
Kiwf
cUthfgld. j 300 iyaf mogil
flik trfis mf %.46.66 nfho ika
mulUJ j bgwgLsJ. 2010-2011M Mo nja Cuf ey l %.3.37
nfho
bry 144
muR Mug
Rfhjhu
iyaf a kUJt Kiw fS,
%.59.19 yr bry 31 muR Mug Rfhjhu
iyaf aif kfngW kUJt f
cUthfgLsd.
8.6.2. Vfdnt jh cs Mug Rfhjhu
iyaf
ngWfhyF
KD,
ngWfhyF D ir tHFtjfhf
j kfngW kUjff wfgld. F
jh nahfh kW aif kUJt Kiwf
ir tHfgLwJ. xbthU kfngW
kUjfY xU nahfh kW aif kUJt,
neh f cjahs, xU gy nehF Rfhjhu
gahs afgLsd. jh cs
kUJtf, kUJf kW btw bjhfz
Mait thyhf ir, nahfh kW
aif
kUJt
vikahd
ghJfhghd
kfngWF nahfh g mgh.

98

99

8.7. a kUJtF khy ck tHF


mfh :

Matiw cW bra rltkhd kUJf


kW xgid bghUf rl 1940-
WtgL bragL tUwJ. j khy kUJ
M
TlF
rlt
mjJ
tHfgLsJ. khy kUJ M Tl
Ka g kUJf kW xgid bghUf
rl

33G-
go
kUJ
MthsflUJ kUJ khfis bgW
nrhjid brJ mt jik kW ju
Matiw cW brJ tHF tif ed
nrhjid fUfis
j khy kUJ
MTl bfhLsJ. j MTl
braghL nH bfhLfgLsJ:

a kUJt Kiwyhd kUJf


jahgjF ck tHF g khy kUJf
fLghL
JiwlUJ
fgL,
Jiw fLgho njhWfgLsd.
khy ck tHF mfh (a kUJt)
tr
xgilfgLsJ.
Jiw
fLgho khy ck tHF mYtyf
(a kUJt) mYtyf 29.11.07 Kj bragl
bjhlsJ. a mu kUJf kW
xgid bghUf rl 1940- go Jiw
khtl j kUJt mYtyf midtU
kUJf ju Mthsfshf afgLsd.
a kUJt kUJf jahf ck
tHFj, kh kUJf nrhjid brj,
kUJ
jahF
Wtdf
M
nkbfhSj,
rlF
wghf
bragLgtf J kwf tHF
bjhlj nghw gf jrka khy kUJf
ck tHF mfhah nkbfhsgL
tUwd.
8.8. jugLj kW kUJ ju MTlij
nkgLJj:
gntW _y bghUfis bfhL jahfgL
_if kUJf ju Fiwahk ghJfhgJ
a
kUJtF
bgU
rthyhf
mikJsJ. khy kUJf M Tl,
a Kiw kUJf jik kW ju

ML

nrhjid
brjitf

ju cW
brjitf

ju cW
braglhji
tf

2009-10

203

141

62

2010-11

248

175

73

100
8.9. nja j kUJt Wtd :
nja j kUJt Wtdij jhgu
mikg jehL muR
Ka gF
MsJ. khy kW ka mu TL
Kaahf nja j kUJt Wtd brid
jhgu WtgLsJ. j Wtdij
VgLj ika muR 60% bjhluh brydij,
75% bjhlU brydij tHsJ.
nja j kUJt Wtd 2005M ML,
brlg _wh eh bjhlfglJ. j
kUJt
KJiy
gl
fia
tHFtnjhL, nehahfSF j kUJt
ir mgij j Wtd jdJ
nehfkhf bfhLsJ. Wtd j
kUJt ma kW
fiy rhj
cikfis btgLj j kUJtij
gutjF cW LsJ.
8.10. jehL kUJt _if gizf kW
_if kUJ fHf (lhfh) :
jehL kUJt _if giz kW
_if kUJ fHf
1983-M ML
vgLjglJ. j fHf, jh, Mntjh
kW
dh
kUJfis
jahJ
muR
kUJtkidf
kW
Mug
Rfhjhu
iyaf aF. a kUJt Kiw
fSF
nahwJ.
lhfh
Wtd mffgl _yjd %.125.00
yrkhF. j jnghija brYjgl gF

101
_yjd,
if
_yjd
cgl
%.100.00
yrkhF. j fHf gogoahf tsJ
jnghija iyia vosJ. 2005 2006 M
ML 10.15 nfhoahf Uj j fHf
bkhj tUkhd 2010-11 aho %.16.90
nfhoahf mfJsJ. flj aho
fHf %.74.79 yr fu yhg <osJ.
1998-99 Kj muRF Mjha gF brY
tUwJ.
lhfh
Wtd
bjhlJ
3
MLfshf
100
GfhL
Mjhagif
tHtUwJ. j Tlhik mYtyf
brid mP mzh a kUJtkid
tshf flgLsJ. lhfh cg
bghUf juij nkgLj Muh kW
ts ika bjhlf llgLsJ.
ikaF
5
GfhL
yhgbjhif
xJfgLsJ. j ML a j tif
kUid cUthf, jnghJs bghUfis
gLj llgLsJ.
8.11. 2011-2012 M Mofhd a lf :
1.

brid, muR j kUJt f


gY gl nkgo khzaUF %.170.00
yr bry L fol fLj.

2. Ukfy

Xnahg muR kUJt


f gY khztfSF %.170.00
yr bry L fol fLj.

102
3. a

Kiw
kUJt
ff
Miy _y dhjhf tHF
tr %.3.90 yr bry VgLJj.

4. a kUJ jufLghL MtfF

Sur oblbl
ko tHFj.

%.5.00

yr

103

104

maha - 9

kW R ey JiwfSF, %.48 nfho bry


TLj fllf flgL, %.8 nfhoF TLj
kUJt fUf tHfgl csd.

jehL Rfhjhu l
9.1. jehL Rfhjhu l rdt 2005 Kj
cyf t flDjl %.597.15 nfho ko
bragLjgL tUwJ.
l fhy 5
MLf MF. l eltoiff 2010 kh
khjJl KotiljJ. jehL Rfhjhu l
cyf
tlUJ
bgw
ia
l
fhyF KGtJkhf gagLsJl
midJ
lfis
btfukhf
bragLsjh jnghJ cyf t %.627.72
nfho ko, lij 30 brlg 2013
tiu nkY 3 MLfSF oJ bragLj
xj tHsJ. bjhif cyf t
%. 564.95 nfho
fldhf tHF.
va
%. 62.77 nfho jHf muR tHF.
9.2.

kfngW kW R ey:

jehL Rfhjhu l, 24 k neuK


bragL ngW fhy mtru ir kW gs
FHij
guhk
lij
125
muR
kUJtkidf bragL tUwJ. jdh
f jhkhf kW s Rf w
j kW neh iy j FiwJsJ.
l
ofgLs
l
fhyY
bjhlJ bragLjgL. nkY fl 8
kUJt f kUJtkidf kfngW

1.

brfgL kUJt f kUJtkid

2.

jrh uh#h uhRjh kUJtkid

3.

U mz fh kUJtkid

4.

nt kUJt f kUJtkid

5.

nfha
kUJt
f
kUJtkid
nj kUJt f kUJtkid

6.
7.
8.

9.3.

Ubent
kUJt
f
kUJtkid
JFo kUJt f kUJtkid

fUigth W neh jL kW ir
l:

l Kndho lkhf ut 2007


Kj #dt 2010 tiu nj kW jrh
khtlf
bragLjgL,
bjhlJ
eilbgW tUwJ. 30 Kj 60 taJ tiu cs
4.75 yr jhkhfSF fUigth W neh
gnrhjid
bragL,
mtf
37,400
bgfSF
neh
UgJ
flagL,
mtfSF irafglJ. j nehia
Mug
iynyna
flJ
ir

105
mjdh bgfSF fhy KG
tsw W neh tUtJ jLfglJ.
jnghJ, l khy KGtJ midJ
khtlfSF gogoahf gLjgL 30
taJ mjF nkgl midJ bgfSF
gnrhjid
bragL
njitgLnthUF
kUJt ir mfgL. j _y
fUigth W neh VgLtJ bgUks
FiwfgL.
9.4.

khgf W neh jL kW ir
l:
khgf W neh gy bgfis ghwJ.
bgfSF VgL khgf W nehia ca
neu fljh FzgLjyh. jid
jLF nehfJl khgf W neh jL
kW ir l khy KGtJ cs
midJ
khtlfY
gogoahf
bragLjgl csJ. l _y 30
taJ mjF nkgl midJ kfUF Ra
khgf
gnrhjid
brtjfhd
g
mfgL. j nrhjid fo csJ vd
rnjfgLtfSF, Mug Rfhjhu iya kW
muR kUJtkidf
ca gnrhjidf
bragL.
khnkhuh kW gah nghw
gnrhjidf bra khtl muR kUJt
kidf t tif bragL, l
_whL fhy Rkh 1.7 nfho bgfSF
jifa
gnrhjid
nkbfhs
llgLsJ.

106

9.5. ja neh jL kW fLghL l :


l Kndho lkhf UJef
kW tfif khtlf bragLjgL,
bjhlJ eilbgW tUwJ. 12 yrF
nkgl egf gnrhjid bragL, mtf
77,757 egfSF ca uj mGj neh UgJ
flagL, tfSF
muR kUJt
kidf
bjhlJ
ir
mfgL
tUwJ. jdh tfSF ja neh tUtJ
jLfgLsJ. nkY,
Rfhjhu
nkghL
braghlhf
bghJ
kfSF
ja
neh
jLfhd z urhu eilbgW
tUwJ. j _y ja neh VgLtjfhd
Ka fhuzfis jLgjfhf
thif
Kiw y khwfis brJ, neh eykhf
thtJ Fj z VgLjgL. mf
vizl tWfgl czfis jj,
cz Fiwthf c gagLJj, cauF
Vw rahd cl vilia guhkj, cl
ciHid mfj, ifojiy WJj,
jhf ifof gHfhk Uj kW
kdmGjij jj nghw Rfhjhu nkghL
braghLf mlF. l jehL
KGtJ
_whL
fhy
gogoahf
bragLjgL.
j
Rfhjhu
nkghL
eltoiff gf, glf kW
rKjhadilna nkbfhsgL.
Cuf
ts, f, bjhyhs kW ntiyth

107
kW efuh thf Ma ju JiwfSl
izJ l bragLjgL.
9.6.

rfiu neh jL kW ir l :

rfiu neh jL, fLo kW


ir l khy ms midJ
khtlfY
uL
flfshf
bragLjgL.
rfiu neh kW ja
neh VgLtjfhd fhuf Fj z
urhu bga ms nkbfhsgL. 30 taJ
mjF nkgl midtUF rfiu neh
fl
gnrhjid
bragL,
neh
cstfSF ir mfgL.
9.7.

muR kUJtkidf izajs t


kUJt jft nkyhik l :
iza js t jft nkyhik l
kW kUJt jft nkyhik l 43 muR
kUJtkidf jnghJ bragLjgLwJ.
l %.60 nfho bry vs
222
kUJtkidf
gLjgL.
nkY
njbjLfgl
kUJt ff kW
kUJt f kUJt kidf l
Kndho lkhf bragLjgL. khy
Rfhjhu jft Mjhu ika xW bjhlfgl
csJ. j ika Rfhjhu bjhlghd midJ
jftfis nrfJ, f g brJ,
guhkF. J Muh kW gFghF
gagL.

108
9.8.

muR
kUJtkidfSF
cgfuzf tHFj :

ed

uj Rf myF, x ja tiu,
ol vnu, khgf CLf gl gnrhjid,
nkhLy
tif
konguh
khlf,
btonyl, K irfhd c
fhF fUf Mait jehL Rfhjhu ey
l 55 nfho %gh bry khtl
kUJtkidfSF TLjyhf mfgL
neh fl kUJt gnrhjid nritf
ju cajgL.
9.9. eR K ikaf mikj:
Vfdnt bragLjgl l, 34
ulh iy muR kUJtkidf eR K
ikaf mikfgld. jdh ghfo
kW
ju

mUajh
ghfgltf cf fhghwgLsd.
j ikaf flj xuho 45,123 egf
irfhf mDkfgL mtf 44,347
egf c fhghwgLsJ. J 98.3
rjjkhF. j nrit kfSF f
gaDsjhf Ugjh, nkY 32 muR kUJt
kidf eR K ikaf mikfgL.

109
9.10. 108 mtru fhy My nrit:
kf eth kW FLg ey Jiw,
fht Jiw, aiz Jiw Ma _iw
xUizj
mtrufhy
thf
nrit
tHFtjfhf
jehL
muR
iAjuhgh
.v.M.I. WtdJl Jz xgj
brJbfhLsJ. 15.09.2008 Kj 108 mtrufhy
My nrit bragLwJ. brid mud
fJhgh fh bgf kW FHijf ey
kUJtkid mtrufhy cj nrit ika
vgLjgLsJ. jrka jHf mu 108
mtru fhy My nrit 434 My
CfSl bragL tUwJ. Jl nkY
uL thfdf JfgL tUwd.
jehL Rfhjhu l nkY 200 My
Cf thf cnjfgLsJ. nkY nja
Cuf ey th l 24 Cf th
j ML WF 660 Cf afgL.
15.9.2008 Kj 31.08.2011 tiu 10,94,761 nehahf
j My nrit _y kUJtkidfSF
bfhL brygLsd. j lfhd
bkhj bjhlU bry %.78.71 nfho MF. m
%.15.74 nfho nja Cuf eyth l
tHfgLwJ.
9.11. gHFod kUJt nkghL:
v brwila Koahj gFf thG
gHFodUF kUJt nrit mgjfhf
fl lf bragLjgL tUwd.

110

10 khtlf v brwila
Koahj 12 gHFod tF
gFfSF elkhL kUJt C
_y ir mj (nja uhk
Rfhjhu l cj)
irF tU gHFodUF
cjtjfhf
30
muR
kUJtkidf
gHFod
nehah
Mnyhrff
afgLsd.
jdht
bjhL
Wtdf
elJ
kUJtkidf
gHFodUF c nehahahf
ir mgjF gLif kha
j tHFj.
gHFod kfSF br
mah neh csjh vgij
fl gnrhjidf brJ,
mtfSF njitahd kUJt
ir mj kW neh jL
kUJ
tHFj,
UkzF
Kija
Mnyhrid
nghw
Mnyhridf tHFj.
l o fhy nkFl
lfbjhlJ bragLjgL.
J ju TLjyhf 8 elkhL Rfhjhu
nrit Cf tHfgL.
ehF
Cf
_W
a
khtlF
ehF
Cf
vfdnt cs khtlfSF

111
tHfgL. nkY gLif kha
l nrit tHtU
uL
bjhL
Wtd
kUJtkidfSl
ofgl
fhy, nkY uL bjhL
Wtdf nrit tHf xgj
bragLsJ.
9.12. mku C nrit:
khy KGtJ 42 lf Fiwj
flz mku C nrit jehL Rfhjhu
l tHfgL tUwJ. j nrit
ViH va kfSF f cjahf Ugjh,
midJ
muR
kUJtkidfY
kuzkilgtf cliy mtfsJ brhj
CUnfh myJ kahdnfh jehL KGtJ
ytrkhf bfhL bry jDl 21 thfdf
nrfgL. tfSF cjjfhf 108 mtru
fhy My nrit tHfgLtJ nghW , xU
ika fLghL mik _y
nrit
bragLjgL. jnghJ brid 16 Cf
a tUwJ.
j ML WF 180
Cf j nrit <LgLjgL.
9.13. Kjyikr thd kUJt fhL
l:
jHf kf midtUF wj Rfhjhu
trf tHf ntL vw nehfJl
Kjyikr xUizj kUJt fhL
l bragLj 11.07.2011 mW Mizf

112
btlgLsd.
l Kjyikr
thd bghJ kUJt fhL l
vdgL. ML tUkhd %. 72,000
kW
mjF Fiwthf cstf l fhL
bgw jFilatf.
l xU
FLgF ML xWF %.1.00 yr
tiuY, y Fl irfSF %. 1.50
yr tiuY fhL bjhif tHfgL.
a l 950 irfSF fhL
tHfgL. nehahfSF
bghJ tho
gLif flz, bra flz, jF
tr, mWit kUJt, kaf kUJ kUJt,
Mnyhrid kUJt MnahUfhd flz,
mWit
irF
njitahd
bghUf,
kUJf, w cgfuzf, vnu kW
gnrhjidfSfhd
bryd,
nehahfSfhd cz, nghFtuJ bry
Ma
midJ
brydfS
fhL
bjhif tHfgL. kUJtkidf
nrtjF xU eh Kdjhf bragL
gnrhjidf kW kUJfSfhd bry,
kUJtkidUJ ir KoJ LF
mDggl wF 5 ehf tiu mnj irfhf
nkbfhsgL
gnrhjid
kW
kUJfSfhd bry fhL bjhif
tHfgL. xUntis nehah wf nejh
kUJtkidUJ mtuJ cliy mtuJ
brhj uhk / efuF bfhL brtjfhd
bry fhL bjhif tHfgL.
nkY Fl 120 irfSF njitgL

113
kUJf bjhlJ ofgl
fhy tiu
tHfgL. muR kUJtkidfis tYgLJ
bghUL jah kUJtkidfSF fuhf muR
kUJtkidfSF irfhd KG flz
tHfgL. y Fl irf muR
kUjtkidf kLnk mDkfgL. muR
kUJtkidf midJ trfSldhd w
fhL thLf cUthfgL. jdh a
fhL
l
bghJ
kf
mf
vif muR kUJtkidf ir
bgw eho tUthf.

114

115

maha - 10

MaitfSl xUizJ bragLtJ


l nehfkhF. kf ethit
nkgLj a kUJtKiwia caj
l ttFfgLsJ.

khy ey th rf
10.1. bghUshjhu kW r_fa Kndw
fhuf
xwhf Rfhjhu
sFwJ.
jid fUbfhL, RfhjhuJiw cs
flik ts cs jilfis r
bra,
kf
jukhd
thif
Kndwfhf nja Cuf eth
afij
(NRHM)
muR
mkgLaJ.
Rfhjhufhd xJL kW bryid
caJtJ kW klyfilnas Rfhjhu
flik ahrfis FiwgJ j
af nehfkhF. Rfhjhu Jiw
jnghJs kj ts cgnahfid caj
gKid gfS, thf kW
rkjkhd mikid gygLJtJ j w
nehff MF. xUizj, mfhu
gjj, eyl
bghJkfis
gFbgwbrj, khtl msyhd kf
eyij nkgLJ eltoiff Fghf
uhkwf thG kfSF mfgLw
nritia nkgLJtnj l Ka
nfhghLfshF.
kfSF
njitgL
midJ kUJt nritfis, jukhdjhf,
midtUF ilF tif eltoif
vLgJ
af
bjhiynehF
ghitahF.
RfhjhuJl rgjgl kw
Jiwfshd
ClrJ,
Fo,
Ju

10.2. khy
eyth rf bjhiynehF
ghit, yF kW nehff:
10.2.1. bjhiynehF ghit:

eykhd
kf
vfhyY

W,

10.2.2. yF:

kf njitnfg vikahd
kW Rfhjhu nritf mj

ey
jukhd
nritfismj

kf
lfhy
tsgLJj

Rfhjhu
nrit
thfij
kfSF
bghWl
nrit
brtjF
Vw
tif
nkgLJj.

Rfhjhu
ethit

10.2.3. nehff:
gs FHij kuz kW ngW
fhy wid Fiwj.

116

117

cyfsha ms midtUF
bghJ Rfhjhu nritfshd kf
ey,
FHijf
ey,
Fo,
Rfhjhu, ClrJ, ehL jGa
jL l ilf t brj.
bjhWneh,
bjhW
nehfis
jLj
fLgLJj.

kW khtl Rfhjhu eyth rff


cUthfgld.
jehL
rff
grl 1975- 15.3.2006 mW khy
eyth rf g braglJ. nj nghW
jehL rff grl 1975- 30
khtlfY khtl eyth rff g
bragLsd.

myhj
kW

10.3.2. ika mu tfhLj go jahfgl


2011-12 Mofhd khy brayhf
bra lF nja Cuf ey l,
nja l xUiz FG
xj
mfgLsJ. 2011-2012 Mofhd nja
Cuf ey lfSfhd , l fUJU
cs xbthU lF
khy eth
rf
_ykhf
xJfgL
xj
mfgLs tu nH bfhLfgLsJ:

kf bjhifia iygLJj
ghd kW kf bjhifa
fhufis iwntWj.
xUizj
Mug
Rfhjhu
nritia midtU bgW tz
eltoif vLj.
j kUJt kW a t
kUJt
KiwfSF
J
mj.
Mnuhakhd thif Kiwfis
CFj.
10.3.

khy ey th rf:

10.3.1. nkfl nehffis wj Kiw


bragLJtjfhf khy muR ka muRl
af totik, bfhif, fhytiuaiw,
kW Flgl brafSF wj yF
itf
mogil
X
clgoif
brJbfhLsJ. mj bjhlahf khy

t.v

1
2
3

nja Cuf eyl


bragL lf
ngWrh kW FHij ey
l
nja
Cuf
eyth
af
jL
l (g
nghnah cgl)

xj
mfgl

(%gh
nfho)
282.26
306.93
13.25

118
4

5
6
7
8
9
10

nja
neh
gufsh
gu
nehfLghL
l
U mikfgl nja
fhrneh jLl
nja ghitH jL
l
nja bjhGneh jL
l
nja mnaho FiwghL
jL l
xUizfgl
neh
ffhl
csik guhk (fUy
_y)
bkhj

119

7.65
12.83
23.55
1.81
0.24
2.71
249.54
900.77

10.3.3. gntWgl braghLfSfhf nkny


bfhLfgLs xJL, khy mu gF
bjhifahd 15 rjjij csla
xJL MF.
midJ lfSF
xJfgL , khy ey th rf _y
khy msyhd lfSF, khtl eyth
rff
_y
khtl
msyhd
lfSF tHfgLwJ. j eilKiw,
midJ fS fsgF brwila
vjhf
csJ.
gntW
gfSF
lLtjF, bfhif KobtLgjF khy

ey th rfF cWJizahf gntW Jiz


FGf mikfgLsd.
10.3.4. ngWrh kW FHij ey l kW
nja Cuf eyth af Ma KjuL
lf bragLjgl cs Ka
lfisga
W
t
nH
bfhLfgLsJ.
kw
lf

nkbfhS
eltoiff
kW
neh
fLghL l braghLf midJ
mjj Jiw
bfhif sf F
gFf tfgLsJ.
10.4. ngWrh kW FHij eyl - II:
10.4.1.
R
kW
ngWfhy
kuzij
Fiwgjfhf bga ms
jukhd ngWrh
kW
FHij
ey
lfshd
kUJtiya urt eilbgWj, mtrufhy
urt ghJfh, ghJfhghd fUfiy, FLg
ey mWit ir gf, uhkw kW W
efwf bragL ts s gUtd
eyth
nritf
nghwitf
bragLjgLwJ. ngWrh kW FHij
ey l _y Mug Rfhjhu iyaf
flik g kW RWNH Mait
cajgLsd. j _y Fl jf
ms ngWfhy w j kW R kuz
j FiwJsJ fbga rhjidahF.
j Mo ngWrh kW FHij ey

120
lfhf %. 282.26 nfho xJfgLsJ.
ngWrh
kW
FHijf
eyl"
bragLjgls Kakhd lf
tUkhW:
10.4.2. midJ 1539 Mug Rfhjhu iyaf
24 x 7 k neu urt nrit:
Mug
Rfhjhu
iyaf
fG
urtf
vif
flj
_W
tUlf gy klF caJsJ vgJ
Fljf rhjidahF.
jhrhugo
2005 Mo 5 rjjkhf Uj iy
elgho 28 rjjkhf caJ, Vu 2010
Kj kh 2011 tiu 2,76,399 urtf
eilbgWsJ. thu VG ehfS 24 k
neu urt nritia fofhu RW mogil
_W braf g mikl midJ
Mug Rfhjhu iyafS tHFtjh nkny
brhyglit
rhakhwJ.
g
mfgLs gahsf vj neuY
Mug Rfhjhu iya Ughf
vw
eifdh, kfngW vif kLk,
dr
wnehahf
tUif
kW
cnehahf tUif mfJsJ . 201112 ML bra l lid 1539
Mug Rfhjhu iyafSF gLjgL
bjhlJ eilbgWwJ. jfhf %.3281.76
yr mDkfgLsJ.

121
10.4.3. #d Ruh nah#dh tWik nfhoF

cs
jhkhfSfhd
urt
nritia caJj:
#d Ruh nah#dh, ngWrh kW
FHij eyl bragLjgL
Kakhd lf xwhF. l
_y kUJtkid fG urt nrit
mfgjh
ngWfhy
jhkhf
kW
Rf w bgUthahf FiwfgLwJ.
efw
gFfY
l
bragL
jgLwJ. kUJtkid urF tWik
nfhoF cs uhkw jhkhfSF
jyh %.700/- jK, efw jhkhfSF
jyh %.600 jK uL FHijf w tiu
tHfgLwJ. j lfhf 2011-12
Mo %.3215.58 yr xJfgLsJ.
10.4.4. elkhL kUJt FGf :
nja Cuf eyl _ykhf midJ 385
tlfSF elkhL kUJt FGf
tHfgL ut 2009 Kj Mug Rfhjhu
iya
nehahf
ey
rfdh
bragLjgLwJ. j kUJt FGfis
jnghJ
muR
mJs
elkhL
kUJtkid vw a lF bjhiy Jhu
gFf
Rfhjhu
trf
mgjF
gagLjgl csJ. j elkhL kUJt
FGf
MTl
trfSlD
TLj
gahsfSl mfgl gazlgo,

122
v
brwila
Koahj
bjhiyJhu
uhkfSF brW irf mF.
10.4.5. xU kUJt kLnk cs Mug Rfhjhu
iyafSF TLjyhf xU kUJtiu
akd brj:
grhaJ a kUjffshf UJ
wF khwgl 213 Mug Rfhjhu iyaf
xU kUJt mYtyjh csh. kw Mug
Rfhjhu iyafis nghW j Mug
Rfhjhu iyafS wghf bragLtjfhf,
TLjyhf xU kUJt mYty njaCuf ey
l nfhugL, 2010-11 brayhf
bral mDkfgLsJ. Kj fl
eltoifahf 166Mug Rfhjhu iyaf
braghLfSF Vg kUJt mYtyf
akd bragl csd. 2011-12 MoY
j l bjhlJ bragl,
%gh 728.46
yr mDkfgLsJ.
10.4.6. tlhu Mug Rfhjhu iyaf jehL
khy v fLghL rf
mikfgl
399
xUizj
MWgLJj ir kW guhk
nritf XUizj:
797 xUizj MWgLJj ir
kW guhk nrit ikaf muR kUJt
f kUJt kidf, muR khtl jiyik
kUJt kidf, tl kUJtkidf, muR

123
Mug Rfhjhu iyaf, iwrhiyf,
khefuh kW efuh Rfhjhu ikaf,
ngUJ iyaf, u iyaf kW
jah kUJt kidf
jehL khy
v
fLghL
rfdh
njhWfgLsJ.
399
Mug Rfhjhu
iyaf
aF
xUizj
MWgLJj ir kW guhk nrit
ikaf g
Mnyhrff, Mtf
Edf Ca jf 25 rjj, kW
g bryd, Mtf kUJf bfhKj
nghwitfSfhf
2010-11M
ML
brayhf bra l nffgoUj
brydF ika mu l xUiz
FG mDk bgwgoUjJ.
elgho
l
bjhltjF
nja
Cuf
eyl 100 rjj ahf %gh.1394
yr mDkfgLsJ.
10.4.7. urj jhkhfSF cz tHFj:
Mug Rfhjhu iyaF tU f
jhkhfSF urtfhyF K gnrhjid
fSfhf jUif cz tHf
gLwJ.
Mug
Rfhjhu
iyaf
TLjyhf tU jhkhf vifia
cnjJ,
TLj
trf
brJ
bfhLgjfhf Mug Rfhjhu iya
eilbgW urtf mogil Mug
RfhjhuiyafSF
TLj
bjhif

124
mfgLsJ.
urj jhkhfSF
Mug Rfhjhu iyaf 2 ehfSF cz
tHfgLwJ. urj jhkhfSF cz
tHFj vD wghd l mtf 2 ehf
wj FHijl Mug rfhjhu iya
j brYjiy cWgLJwJ.
Mug
Rfhjhu iya jFtjh FHijfSF
clnd jhgh tHFtij CFf cj
brwJ.
Mug Rfhjhu iya jF
fhy, mtfSF FLg fLghL g
s
Tw,
urt
fhyF

VglToa nehf, mj mFf Mad


FJ Mnyhrid Tw eyl g
cstfSF VJthwJ. 2011-12 Mo
lfhf %.574.63 yr mDkf
gLsJ.
10.4.8. mtru ngWfhy nritfSfhf kafa
kW bgf ey w kUJtf
nritfis gagLJj:
10.4.8.1. Kjik gJiu ikaf w
kUJtf mf ms yhj iyia
FLg ey kW ngWfhy mtru ir
mF gfhf jah kafa kUJt
kW bgf ey w kUJtfis mk
rkhfgLwJ. Mug Rfhjhu iyaf
kW muR kUJtkidf muR myJ
jah myJ X bgw kUJtf nkny

125
FlgLs
gf
gagLj
gLwhf. ngWrh kfngW l Mug
Rfhjhu iyaf urtnghJ nra
mWit irfhf bgf ey w
kUJtf tutiHfgLwhf. kafa
kW bgf ey w kUJtfSF xU
miHF %.1000 tHfgLwJ. 2011-2012M
Mo bra l %.433.43 yr
lfhf mDkfgLsJ.
10.4.8.2. Mug Rfhjhu iya kW, ulh
iy kUJt ikaf g kUJt
mYtyfSF c fhF kafa w
tsfhf kW mtrungW fhy nrit
bg kUJtfSfhd mtru ngWfhy w
tsfhf FWa fhy g tFf 24
thufSF tHf ika muR mDkJsJ.
Jtiu
c fhF kafa w
ts g 223 kUJtfSF mtru
ngWfhy w ts g Kj flkhf 23
kUJtfSF tHfgLsJ. jbghGJ
19 kUJtf c fhF kafa w
ts g, 17 kUJtf mtru ngW
fhy w ts g bgW tUwhf.
10.4.9. kfngW ujnrhif neh jL l:
kfngW fhy VgL uj nrhif
nehia jLgJ, fLgLJtJ jnghJs
Kakhd uirahF.
j uridia
nghFtjfhf 2010-2011-M Mo kfngW

126

127

fhy VgL jkhd kW u uj


nrhif neh jL l irfhd
tKiwf
mKfgLjgLsJ.
ffSF tW bfh kUJ
mj
kW
mfkhd
ms
ujnrhifs nehahfSF U rJ
C mj Mait l mlF.
ujnrhif Mug iy kW mf uj
nrhifstfSF iraf 2011-12M
Mo
%.235.57
yr

xJL
mDkfgLsJ.
10.4.10.

fg fhy VgL
fLghL l :

neh

ngWrh l tlhu Mug Rfhjhu


iyafSF
tHfgl
br
Mnlh
mdiyr fUid gagL fg fhy
KTona nehia v fl
l bragLjgL tUwJ. lij
%.153.90 yr bry, midJ Mug
Rfhjhu iyafY Mtf bjhEg
tYef myJ mtf yhj lf
g
bgw
braf
nritia
gagL gLj llgLsJ.

10.4.11.

ghJfhghd uj ilf cW
brj -rKjha uj jhd Kfhf,
nkgLjgl
Mug
Rfhjhu
iyaf uj nr ikaf
njhWj:

urtF mf cu nghdh
VglToa jh kuzij
FiwgjF,
Kjik kUJt gJiu ikaf urj
jhF
njitahd
ghJfhghd
uj
tHFtjfhf uj nr tr VgLJtJ
f mahtakhd xwhF. nja Cuf
ey l gogoahf
2010-11 tiu
255 r_f ey ikaf uj nr trf
VgLjgL
Kjik gJiu ikakhf
bragl tif bragLsJ. 2011-12 nkY
13 Mug Rfhjhu iyaf
uj nr
ikaf Wtgl csJ. xU tlhuF
uL Kfhf j uj jhd Kfhf
elJj bjhlugL. j _y uj nr
ikafSF njitahd juKs midJ
tif uj ilgjF ttif br.
%gh 20.70 yr uj jhd Kfh
elJtjF, ujnr ika guhkF
mDkfgLsJ.
10.5. FHij ey:
10.5.1.

R w mfKs khtlf
sRf wig FiwgjF,
thd l:

128

129

R w j Rfhjhu nkgho
mylhf, xUizj Rfhjhu l kW
r_f
gghL
NHiy
uggjhf
sFwJ.
khy,
wj FHijf
guhk kW gJiu gf, nja Cuf ey
l Jizl khtl njhW gogoahf
Kid R ft ikaf Waj
isthf tYtilJsJ. khy Kid
R ft ikaf W gs FHijf
guhk mfgLjgLsjh s R
kuz
miltJ
Fljf
tif
FiwJsJ. 2008-09-M Mo R w
mfKs 5 khtlf njbjLfgL,
xbthU khtlY uL Kid R
ft ikaf WtglJ. 24 kneuK
sRfSF
njitahd
ir
ilfbra xbthU F
xgJ
braf, _W FHijey w kUJtf
akd bragL R ft ikaf af
Mtd
bragLsJ.
cnjfgl
lf
sR
Kid
ikaf
WtY aFtY
bga ms
lghLf mDgtahf
flaglJ.
thf fhuzfdh vgl fhy jhkjdh
2010M Mo 10 ikaf WtgL
bragLjgLsJ.
sR
ika
aFtij
JjgLjYfhf,
jKs
khtlfSF khtlF xU sR
ika j mikfglsJ. jukhd fLkhd
gf
kW
ikaij
ewhf

guhkgjfhf, ghJfh gfSfhf


KDik mfgLsJ. llgl 41
sR ikaf, 31 ikaf bragL
tUwJ.
elgho 2 sR ikaf
mikfglsJ. midJ Kid R ft
ikafSF braf njbjLfgL
akd br g KotilJsJ.
j
brafSF FHijf ey kUJtkid
6 thufSF gs FHijf guhkfhd
g tHfgL tUwJ. FHijf ey w
kUJtf gwhFiw fhuzkhf v...v.
fjFila kUJtf njbjLfgL,
mtf gakjgLtjF Kd 1 Kj 3
khjfSF
gs
FHijf
guhk
gafgLwJ.
elgho
l
bjhltjF
%.796.56
yr
mDkfgLsJ.
10.5.2.

Mug Rfhjhu iyaf wj


FHijfSfhd mtru ir:

ika muR btntW iy Rfhjhu


iyaf mikfgLs jhf wj
FHijf guhk gFfSF (New Born Baby
Corner)
ajhf
wj
FHijfSfhd
bliynrr , jhf wj FHijf
neh
,
ehF
thufSFgl
FHijfSfhd
neh
guhk

tfhLj
(a
bghJRfhjhu
iy)
tHsJ.
midJ
Mug
Rfhjhu

130
iyafY wj FHijf guhk gF
mikfglntL.
1421 Mug Rfhjhu
iyafSF nja Cuf ey l
jhf
wj
FHijf
guhk
gF
mikfgL, mjDila afF njitahd
cgfuzf, Rfhjhu mYtyfSfhd g
Maitf tHfgLsJ.
nkY jhf
wj FHijf guhk ikafis jhf
Mufgl Mug Rfhjhu iyaf
mikgjF, ehF khtlf Vfdnt
cs ikafis tYgLJtjF cnjf
gLsJ.
2011-12 Mo Mug Rfhjhu
iyafSF cgfuzf thFtjF %gh
260.80 yr mDkfgLsJ.
Rfhjhu
khtlF xW j 42 kfngW kW
FHijf ey ikaf mikfgl csd.
j
ikaf
wj
FHijfSfhd
bliynrr elgho WtgL.
10.5.3.

ajhf wj FHijfSF mtru


iragjfhf
thlif Kiw
jah
FHij
ey
kUJtfis
mkJj.

1421 Mug Rfhjhu iyaf, khjF


xU Kiw j Hikf w ir mf
FHijf
ey
kUJtfis
xgj
mogil ghitL Kiw eilKiwgL
jgLsJ.
irF
tU
midJ

131
FHijfis
FHij
eykUJtf
gnrhjid brthf. neh flJ jL
eltoiff nkbfhsgLwJ.
midJ
FHijfSF wj guhk mfgLwJ,
jdh FHijf w, Fghf Fiwj
vilila
FHijf
w
FiwfgLwJ. 2011-12M Mo %.188.68
yr lfhf tHfgLsJ.
10.5.4. mtru fhy jh kW FHijfis
miHJ bry nehahs C nrit :
RdhnghJ mtru ir njitgl
FHijfis nk ir bgWtjfhf khtl
ms
cs
kUJtkidfSF
miHJbry,
6
nehahs
Cf,
ehfgod,
fhu
kW
fl
khtlf cs MW Mug Rfhjhu
iyafSF br vD mikgh
tHfglJ. j nehahs Cfis mf
ms
gagLJ
neh
mj
gahsfSl, khtl cs sR
guhk
ikaf
(kUJt
f
kUJtkidf,Jiz khtl kUJtkidf)
Wj rg KobtLfgLsJ. gahs
Ca kW thfd guhkfhf nja Cuf
ey
l

%.38.04
yr
mDkfgLsJ.

132

10.6. tss gUtdUfhd ey l:


tss gUtdUF cs uj
nrhif
nehid
jLJ
fLghLF
bfhLtuntL
vgJ
ngWrh
eyl f Kakhd FnfhshF.
l g brY kW g bryhj
tss bgfSF tUlF uLKiw
kUJ U rJ khiu thu
xUKiw mfgLwJ. eilKiw cs
g
Rfhjhu
l
g
brY
bgfSF UrJ khiu, tW
bfh kUJ, mfgLwJ. g
bryhj tss bgfSF mj gF ey
gahs _y tHfgL tUwJ. uj
nrhif nehia jLgJ kLkyhk, kUJt
ff cs r_jha ey kUJt
kW FHijf ey cs kUJt
kW kUJt rhuh khztfSF tss
gUtdUfhf eyl g gaJ,
bjhiyJhu
nritfSfhd
Kfhf
eljgLwJ. 2011-12M Mo l
%.312.26 yr bry bragLjgL.
10.7. efw ey th l:
a efwf bghJthf eynritf
f etilj iy csij fU
bfhL xU yrF Fiwthd kf
bjhif bfhl 60 efuhf efw Rfhjhu
iyaf mikf thd l braF

133
mffglJ.
efw Mug Rfhjhu
iyaf, uhkwf cs Mug
Rfhjhu iyafis nghnw thu VG
ehfY 24 k neuK bragL tif
_W braf afgLthf. nja
Cuf
Rfhjhu
ey
l

mDkfgLs 60 efw Mug Rfhjhu


iyafis bghJ Rfhjhu kW neh jL
aFe
fLgho
bfhLtJ,
mtWF
njitahd
gahsfS,
cgfuzfS tHfgL. Mug Rfhjhu
trf yhj xU yrF Fiwthd
kf bjhifs 75 a efuf, bghJ
Rfhjhu kW neh jL aFe
fLgho a efw Mug Rfhjhu
iyaf mikfgl csJ.
10.8. kiyth ey:
10.8.1. 12 kiyth khtlf uhk
jdht nrtf akd :

Rfhjhu

kiyth kfSF njitahd eyth


nritfis nkgL wj nrit ilF
tif 12 kiy th khtlfSF bjhiyu
nritf mf 1639 uhk Rfhjhu jdht
nrtf (mffgl rKjha eyth
CFe - Mh) njbjLfgL akd
bragLshf. khy ms Vfdnt
g bgw 2 Kjik gahsfSl
nrhruh vw bjhL WtdJl izJ
uhk Rfhjhu jdht nrtfSF IJ Mh

134

135

g ifnaLf j bkh bgafgL


g mfgLsJ.
nkY 1011 uhk
Rfhjhu
jdht
nrtf
elgho
afgl
csd.
mtfSF,
braghLf
mogil
Cfbjhif
tHf, kUJ bgof tHf, mtf
gfhf 2011-12 M ML bra
l %gh 358.14 yr xJfgLsJ.
10.8.2.

urt
fhy
cUthFj:

fhUF

miw

kiyth lfUJ tU f
jhkhfSF
mtfSF
Jizahf
tUgtfSF
urtF
Ffgl
ehfSF Kdjhf XU thu kUJt
kid j bry VJthf mtfSF
cz tHF l 35 kiyth gF cs
Mug
Rfhjhu
iyaf
bra
gLjgLwJ.
jbfd %gh.98 yr
elgho mDkf gLsJ.
kiy
gF cs 35 Mug Rfhjhu iyaf,
kiyaothu cs 15 Mug Rfhjhu
iyaf xbthY urt fhy fhU
miw mikfgLsJ. f jhkhf
Fghf f Mgjhd iy cstf,
cnjr urt njF K j fhU
miwF tJ mogil mtru ngWfhy ir
nritf bgwKowJ. urt fhy fhU

miwf guhkfhf %.75 yr xJL


mDkfgLsJ.
10.8.3. gHFod gF elkhL kUJt
:
v brwila Koahj gFf cs 10
khtlf, mFs kfSF Rfhjhu
nrit jdht bjhL Wtdf _y
tHfgLwJ. jehL Rfhjhu l
cjl bragLjgl l, jnghJ
nja
Cuf
eyth
FG

bragLjgLwJ. elgho
nkY 3
khtlfSF 8 elkhL kUJt f
mfglsJ. v brwila Koahj
kiyth uhk kf nritfhf %.151.92
yr mDkfgLsJ.
10.9. urt fhyF K/ guhk ,
urt miw kW mWit muf
itf
gGJ ghf, Jj
kW gLJj:
iyaf
eilbgW
urtf
mfJ
tUtjh,
Mug
Rfhjhu
iyaf, urtF tU jhkhf
urj
48 kneu j Rfhjhu
nritfis bgW tif, Mug Rfhjhu
iyaf
TLjyhf
ltr
brJ
juntoaJ mtakhwJ.
mtfSF
trf mF tif ngWrh kW
FHijf eyl Mug Rfhjhu

136
iyafis gGJ ghj, Jj, kW
gLj nghw
fLkhd gfis
nkbfhs tifbragLsJ. w kfngW
kW FHijf ey nritfSl
ju
nritfS mf ms kfSF brwil
tif urt thLf, mWit muf,
fgfhy K guhk , urtF
ft nghw fis gLJj,
Jj, kW gGJ ghj nghw gfis
bra 2011-2012M Mo %gh 2100 yr
xJfgLsJ.
10.10. kj ts nkghL kW g:
ka mu tfhLj go 2011-2012
tUlF
xUizj
f kW
gw tsj gfis, njitahd
lf bragLJtjfhf khy ms
gagjF
bra
l
jahfgLsJ. midJ iyfY a
Kiwyhd ey nritf ju kW fhy
Kiwyhd g ju 2009-2010 khtl Rfhjhu
g FG kW tlhu g FG
njhWfglJ.
flagl ikaf
muR Mtffis Wtj _y gy ntWgl
gf _y bgwgl f, w kW
mjid
bragLJ ms Kjatid
bjhlJ ffhgjfhf
j FGf
gygLjgL,
jFj
mfhu
mfgLsJ. 2011-2012 Mo gntW

137
gf tHf %gh.21.66 nfho xJL
bragLsJ.
10.11. ngWrh kW FHijf ey l 201112M tUlfhd a lf:
10.11.1. kfngW kW FHijf ey ika:
khtl Rfhjhu F xU ika j, 42
r_f ey ikaf kfngW kW FHijf ey
guhk mF
ulh iy kfngW
FHij
ey
ikafshf
bragl
flagLsJ. j ikaf fgfhy K
guhk, mtru fhy urtnrit, ghJfhghd
fU fiy, mWit ir nritf, tss
gUtdUfhd j kUJtkid, dbgUf
cW neh kW gha rkjkhd neh
rbrj, nghw ngW rh FHijf ey
nritid bkhjkhf tHF kfngW kW
FHijf ey ikakhf nkgLjgL. bjhiy
u v brwila Koahj lf
cs 31 Jiz Rfhjhu ikaf eh KGtJ
urt nrit tHf flagLsJ. j
ikaf jukhd kUJt nritia tHf
juij nkgLj
nkghit bragL.
elgho %gh 18.97 nfho bry TLjyhd
gahsf kW cflik, kUJf, kW
g nghwitfSl kfngW FHijf ey
ikaf (31 Jiz Rfhju iyaf + 42 r_f
ey ikaf) tYgLjgL.

138

139

10.11.2. 108 mtru fhy nehahs C:


kiyth gFYs cuhkfSF,
jnghJs 108 mtru fhy nehahs C
thfdf, thfd ms kW rhiyf
mik fhuzkhf brwilaKoahj iy
csJ. %.2.76 nfho bry gHFod thG
kiygFf TLj trfSl Toa 24
w Cf _y j nrit tHfgL.
gs FHijf mtru fhy nrit bgw %.87
yr bry khtl njhU C xW
tHfgL.
10.12. nja Cuf
lf:

eyth

af

10.12.1. nehahs ey rff :


Mug
Rfhjhu
iyaf
kW
kUJtkidf
nritfis
nkgLJ
tif midJ Mug Rfhjhu iyaf,
khtl jiyik kUJtkidf, tl / tl
myhj kUJtkidf nehahs eyrf
njhWfgLsJ.
midJ rffS
gbragL ey Kiw atUwJ.
rf
mkUJtkid
g
mYtyf
/
gahsfSl
izJ
kfSF
wj
nrit
mgjfhd
eltoiffis, Fnfhfis mila
ttif br. l ML njhW

khtl jiyik muR kUJtkid rffSF


jyh %.5 yr jK, tl kW tl myhj
w muR kUJtkid rffSF jyh %. 1
yr jK midJ Mug Rfhjhu iya
rffSF jyh %. 1 yr jK, efu ey
ikafSF %.1 yr jK
tHfgL
tUwJ. 2011-2012M MoF lfhf
%.2215.00 yr llgLsJ.
10.12.2. Mug Rfhjhu iyaf / Jiz Rfhjhu
iyafSF ML guhk kha:
mogil mtru ngWfhy ir kW
sR ft gf tHF 30 gLiff
bfhl Mug Rfhjhu iyaf kW r_f ey
ikafSF, aa cflik trf
_y jukhd gf tHFtij cWbr
tif tUlhu guhk brydF
%gh.1.00 yr xJfgLsJ. mJ nghnw
ju Mug Rfhjhu iyafSF Rfhjhu
ikaf
ey braghofhf, Fo
tHFj, ftiw fLj mitf gaghL
kW guhkfhf ML njhW %.50,000
tHfgLwJ. brhj fol aF Jiz
Rfhjhu iyafSF mjid guhkgjfhf
ML
guhk
ahf
%.10,000/tHfgLwJ. 2011-2012M aho %.1645
yr lfhf tHfgLsJ.

140

141

10.12.3. Mug Rfhjhu iyaf kW Jiz


Rfhjhu iyafSF gjidaw
tHFj:

msyhd mYtyf l bgWsd. J


ngh 561 efu grhaJf, 3000 kf
bjhifF xU FG j 2540 uhk Rfhjhu kW
Ju
FGf
mikfgLsd.
FGfSF,
MblhW
%.10000/gjidaw ahf tHfgLwJ. uhk
Rfhjhu njitfis bra
brylgLwJ. FG cWdfSF, uhk
Rfhjhu
njitf
FJ
g
mfgLsJ. thL mtfSF kW
g mfgl csJ. lfhf
xJfgLs %.1515.80 yrkhF.

Mug Rfhjhu iyafY, Jiz


Rfhjhu iyafY mwhl, jf ayhj
O brydfis rkhgjfhf, gjidaw
tHfgLwJ. j ia bryLtjF,
nehahs
eyrffSnf
mDk
mfgLsJ. Jiz Rfhjhu iyafSF,
MblhWF, %.10000/- xJfgLwJ. Mug
Rfhjhu
iyafSF,
MblhWF
%.25000/- xJfgLwJ. tl kW tl rhuh
kUJtkidfSF MblhWF %.50000/K
khtl
jiyik
kUJtkidfSF
MblhWF
%gh
xU
yrK
xJfgLwJ. lfhf njitgL
%.1528 yr xJfgLsJ.
10.12.4. uhk eyth, kW Ju FG :
kf
eyth
njitfis
msLtjF,
lfis
LtjF,
uhkfns
mogilahF.
jid
kd
bfhL,
jHf
cs
12618
uhk
grhaJf 12618 uhk eyth kW Ju
FGf
mikfgLsd.
FGf,
grhauh{ mikig rhj uf, kf
FGf, kW Rfhjhu, Fo kW Ju
Kja RfhjhuJiwl rkjKila uhk

10.12.5. uhk Rfhjhu kW ClrJ eh:


uhk Rfhjhu kW ClrJ eh
xbthU khjK, uhk Rfhjhu Ju FGth,
mftho
ikaf
RH
Kiw,
eilKiwgLjgLwJ.
Hh
uhk
Rfhjhu braU, mftho gahsU
izJ
kfSF
eyth
nritfis
tHFwd.
j
eh
f
bgfSfhd gnrhjidf cgl Vida
kUJt gf KgfY, Rfhjhu rhj
jft
bjhl
gf
gfY
nkbfhsgLwd. uhk eyth kW
ClrJ eh bfhlhlgLtjh, mftho
gahs kW kf eth gahs
xUizJ rKjhaF njitgL eth
njitfis brwd.

142
10.12.6.

Mug Rfhjhu iyaf kW Kjik


gJiu ikaf fLkhd nkghL :

nehahs
njitfis

br
tif, khtl lLj xU gFahf,
Mug Rfhjhu iyaf
cflik
trfis nkgLjgLj njitahf csJ.
c nehahs f, urt miwf, mWit
muFf Mait fLj kLkyhJ, UgJ
ehF k neuK braf j nritfis
brtjfhf bra FoUf mtakhF.
2011-2012M Mo kf njitf kW
cflik tr njitfis fU bfhL,
Mug Rfhjhu iyaf nj bragL,
fLkhd
gf
Jtfgl
csJ.
lfhf xJfgLs bjhif, %.2010
yrkhF. Kjik gJiu ikaf
njitgL
fLkhd
gf,
2010-11
fzbfLfgL (facility survey), 2010-2011 kW
2011-2012
uL
flkhf
nkbfhs
gLtjfhf
%.2902
yr
xJL
bragLsJ. bthJogo fLkhd
gf 2010-11 MufgL, elgho
%.1800.00 yr bry bjhlugL.
10.12.7. IS0- ju rhj bgWj :
Mug Rfhjhu iyaf juij
nkgLJ Kaahf Rfhjhu khtl xWF 4
Mug Rfhjhu iyaf nj bragL, 12

143
Rfhjhu
khtlf
48
Mug
Rfhjhu
iyafSF, IS0 ju rhj 2010-2011
bgwgLsJ. jfhf NHSRC, kW mJ
mfJs jurhj WtdJl, _t
xgj clghL bragLsJ. mnj jurhW
WtdJl izJ Rfhjhu nritfis tU
MLfY tHf eltoif vLfgLsJ.
ju 30 Rfhjhu khtlf, jyh xU Mug
Rfhjhu iyaF IS0 ju rhj bgWtjfhf
%.230
yr
2011-2012
xJL
bragLsJ.
jdh
Mug
Rfhjhu
iyaf tHfgL ir ju
caJ, jah kUJtkidfSF izahd
nrit, ViH kfSF ilf VJthwJ.
10.12.8. Mug Rfhjhu iyaf a Kiw
kUJt (AYUSH) ikaf:
jnghJs Mug Rfhjhu iyaf
nritfSl, a kUJt Kiw nritfis
xUizJ kfSF ilF tz
nja Cuf eyth rfjh a Kiw
kUJt (AYUSH) ikaf mikfgLsd.
ikaf kfilna bgU tuntig
bgWsd. j eho Mug eth nrit
tHFt a Kiw kUJt (AYUSH) X
Kakhd mfkhf sFwJ. Vfdnt
eilKiwUj 479 a Kiw kUJt
(AYUSH) ikafSl nrJ, 2009-10 M
Mo 300 ikafS, 2010-11 M Mo

144

145

nkY
175
ikafS
mikfgLsd.
jdh, 60% Mug Rfhjhu iyaf, a
Kiw
kUJt
(AYUSH)
ikaf
bragLwd.
lf elgho
bjhltjF %.1230.15 yr xJL
bragLsJ.

FHijfl
lghit
FiwghlhdJ
ehSFeh mfJ bfhnl tUwJ. 2009-10
M Mo
eLiy gf MW Kj
vlh tF tiu cs khzt khzaUF
bthfiw
yf
Fiwghoid
fltnjhL kLyhk mtfSF Vw
fzhoia tHf l bragLjgLsJ.
2009 -10 M Mo
bkhj 1,60,983
fzhof tHfgLsJ. 2010- 11 M
Mo MW kW 10 M tF khztfSF
j lij bragLj %. 387 yr
tHfgLsJ.1,61,072
fzhof
khztfF tHfgLsJ. el Mo
FHijfis gnrhjid br j lij
bragLj %gh 2.52 nfho nfhugL a
mu xjYfhf csJ.

10.12.9. khaikfgl g wh eyth


l:
2009-2010M Mo fl, Lf,
fhu,
fahFk,
JFo
kW
uhkehju Ma MW khtlfS, 2010-11
nry, jk, Utzhkiy kW Uth%
Ma ehF khtlfS nj bragL,
khaikfgl g wh eythl
ika mu Rfhjhu kW FLg ey
mikrfjh tHfgl khia mogilahf
bfhL
bragLjgLsJ.
2011-12
Mo ju 20 khtlfSF
l
gLjgl csJ.
20 khtlfSF
khaikfglg wh eyth l
bragLj xJfgLs bjhif %. 1194
yrkhF.
10.12.10. fbzh fhngh l:
IJ Kj gidJ taJ tiu cs
FHijfSF VgL ghit FiwghoF
Kjik
fhuzkhf
fUjgLtJ
r
braglhj xfiw yf FiwghnlahF.

10.12.11. g khztUfhd g ghJfh l:


10.12.11.1. uhkwf g kUJt ikafis
mikj _y g kUJt zit
uhkwf VgLj aY. j _y g
rhj nehfis jLjiy mnehfSF
mfgL
kUJt
irfis
xUizJ mf aY. jbghGJ 148
Mug Rfhjhu iyaf 22 tl / tl rhuh
kUJtkidfY
g
kUJt
nritf
tuhF _W ehf mfgL tUwd.
el aho lid nkY 60
nkgLjgl
Mug Rfhjhu iyaf

146

147

%.219.6 yr bry gLjglsJ.


j _y 208 Mug Rfhjhu iyaf
l bfhLtugLsJ.

bragLjglJ.F bgw mDgtf


mogil Gu, fhu, kW fl
Ma khtlf j lij bragLj
jyh %.15 yr xJL brgLsJ.
j lfhf 2010-2011 %.150 yrf
xJfgLsJ. l cnjrkhf
brlg 2011- eilKiwgLjglsJ.

10.12.11.2. g Rfhjhu l gnrhjid


Rkh 45 rjj FHijfSF g rgjgl
uridf csjhf bjwJ. brhij g,
gfhiu, <W neh, uw g Mait g
FHijfl fhzgL bghJthd nehf.
g uridfis Mugnyna flj
_y
mitfis KYkhf jLf aY.
jbghGJ 148 Mug Rfhjhu iyaf
nritf tHfgL tUwd. 2010-11 M
Mo vyh muR kW muR rhuh gf
_W
Kj
vlh
tF
tiu
cs
khztfSF g kUJt nrit Kfhf
eljgLsd. lF %.244.94 yr
tHfgLsJ. 2011 12 M Mo l
khy KGtJ bragLjglsJ.
10.12.12. neh j ir ( r_f mogil
kh):
neh j ir vgJ nehah
thif juij ca mtj FLgf
Wneh nghw nehfSF jFj ir
mf jah Wtd gf cjl
Mugnyna flJ jLJ thuz
mF X KaahF. jfhd kh l
2009 2010M Mo fhu khtl
UF
Mug
Rfhjhu
iya

10.12.13. mtrufhy nehahs C:


Rfhjhu kW FLg eth Jiw,
fhtJiw,
aiz
Jiw
Mat
xJiHl mtru fhy ir nritf
mgjF iAjuhgh .v.M.I. WtdJl
jehL muR xU Jz xgj
ifbahglJ. mtrufhy nehahs Cnrit
15.09.2008 Kj bragho csJ. mtru fhy
nkyhik
cjika,
brid
muR
fghfh kUJtkid csJ. 108
My
nrit
_ykhf
tHfgL
mtrufhy
nghF
tuJ
nritia
kUJtkidfSF ilnaahd nghFtuJ
trfis
mDkgJ
nghw
TLj
nritfSl l braghL nkgLjgL.
el MLfhd nja Cuf ey th af
20 GfhL bjhl bryd kLnk
nkbfhsglntL
vW
ika
muR
tiuaWjjh 2011-12M Mo l
bjhlU
bryd
kW
bjhluh

148
brydfhf %.1574.26 yr
kjts
bryd, g, vbghU, gGJghf kW
guhk
kW
ju
njitfSfhf
mDkfgLsJ.
va bryd khy
UJ nkbfhsgL.
10.12.14. kj ts :
rkbtf 30,000 kf bjhifF, xU
Mug Rfhjhu iya, kW kiygFf
20,000 kf bjhifF xU Mug Rfhjhu
iya vw beKiwfgo, 166 Mug Rfhjhu
iyaf
(2009-10
116
Mug
Rfhjhu
iyaf kW 2010-11 50 Mug Rfhjhu
iyaf ) mikfgLsd.
jdh,
uhkw
ViH
kf,
jf
eth
njitfis mUnyna iwnt bfhs
aYwJ. njngh 2008-10M MLf, 30
gLiff, mWit muFf, nf tr,
CLf , <.. f KjatWl
125
Mug
Rfhjhu
iyaf
ju
cajgLsd.
j a Mug Rfhjhu
iyafSfhd gahs brydij nja
Cuf ey l VWbfhwJ. 2011-12M
Mofhd
bra
l
gahsf
brydfhf
%. 4049.32 yrf
xJL bragLsJ.

149
10.12.15.

a
Mug
bjhlfgL:

Rfhjhu

iyaf

uhkw kf eyth njitfis


br jkhf, kzghiw tlhu
kwtDh CuhY, kfl tlhu
nrhkurngil
CuhY,
mleYh
tlhu bglthjjiy CuhY _W
a Mug Rfhjhu iyaf %.114.27 yr
bry VgLjgL.
10.13.

nja ey l 2011-2012
eilKiwgLjgl cs lf :

10.13.1 bgf eyKl :


jehL uhkw kfilna
bjhwh
nehf Kj fhufis FiwJ kf
eyid nkgLjeykhd jHfl 2010
2011-
bjhlfglJ.j
bjhlahf
bgfSF khgf kW fUigth W
nehfis
fla bgf eyKll
elgho bragLjgl csJ. l
uhkwf 30 taJF nk cs bgf
midtU gnrhfgLthf. bgfilna
khgf kW fgigth W neh Fj
z VgLJj j nehfkhF.
jfhf
kUJt mYty, bra, kW
kUJt rhuh gahsfis bfhl elkhL
kUJt FGth _W Kj ehF Kfhf
tiu eljgL. Kfhf flagL

150
nehahf w kUJt guhkF gJiu
bragLt.
Jiz
Rfhjhu
iyaf
eljgL Kfhf uhk Rfhjhu kW Fo
ik bra FGf _y eljgL. bgf
eyKl vw gnrhjid Kfhf elj %.2.70
nfho xJL bragLsJ.
10.13.2.

nkgLjgLjgl Mug Rfhjhu


iyaf

Knah
ir
ikaf
kW
clg
kUJtkidf mikj :

2011-2012-M Mo Kndho lkhf


KnahfSF clg kW kWth
nritf tHF xU a l ntYh, U,
tfif, fahFk, nry Ma IJ
khtlf, bragLjgl csJ. Kndho
kUjff mikfgL muR jah TL
Ka
Kiw
gahs
afgLt.
l jnghJs clg kUJt
g
ff
nritfS,
MZ
ikaf
nritfS,
xUizfgL
ikaf bragLjgl csd. mogil
cgfuzf kW ir ikaf eilbgW
brydkhf, ika xWF %. 2 yr j,
bkhj XuhLF %. 30 yr brythF vd
klgLsJ.

151
10.13.3. g ikafis nkgLJj:
jeho, vL bghJ Rfhjhu
g
ikafS kW Mug Rfhjhu iyaf
uhk Rfhjhu brafSfhd gfhf 10
uhk Rfhjhu g ikafS csd. bgU
tU njitnfg ngWrh kW FHijf ey
kW nja Cuf eyl eilbgW
lf g gf tHFtjF j g
ikaf trf nkgLjgl ntosJ.
g ikaf trfis nkgLj, kW
gfhd jukhd Mtf, fs gahsfis
g kL brj nghwitfSfhf %gh.
500 yr mDkfgLsJ.
10.13.4.

FHijfilna
fhzgL
FiwghLf flj:

2004-2005 M Mo 15 taJF
Fiwthf cs FHijf w FiwghL
cstf flagL, mtf cjLs
kW mz s neh cstF muR
kUJt fYh kUJtkidf mWit
ir bragL jehL cjL s
mz
s
yhj
khykhfglJ.
jbghGJ L lij eilKiwF
bfhL tu khfgLsJ. 15 taJF
Gs ghitF ygL w nfhshW
FiwghLf cs FHijf FJ M
nkbfhL,
mWit ir njitgL,

152
FHijfSF ytrkhf muR kUJt fYh
kUJtkidf mWit ir bragL.
nkfl
FiwghLfSl
flagL
FHijfis ga gntL xW guhkfgL
bjhl eltoif vLfgL.

153
maha - 11
jehL khy v fLghL rf
11.1. jehL khy v fLghL rf - X
mKf:
kf eth kW FLg ey Jiw
aF jehL khy v fLghL
rf,
v.I./v nehia jLgJ kW
fLgLJtJ
nghw
gfis
nkbfhtjfhf mikfglJ.
flj 2001M Mo jeho v.I./v bjhW
1.13
Gfhlhf
UjJ.
l
wghf
bragLaj fhuzkhf 2007-M Mo
btlgl neh ffh mifgo,
bjhW
0.25
Gfhlhf
FiwJsJ.
elgho v.I./v
bjhid nkY
Fiwl khy muR xJiHl midJ muR
kUJtkidf, Mug Rfhjhu iyaf kW
bjhL Wtdf _y gy lfis
bragLj jehL khy v fLghL
rfF %.8532.89 yr tHfgLsJ.
2012-M MLF, jHfij v yh
kW a v.I.. bjhyh khykhf
cUthFtnj jehL khy v fLghL
rf cldo FnfhshF.

154
11. 2. khtl v jL kW fLghL :
nja v fLghL Wtd jdJ
nritia khtl ms ugLj khtl
v jL kW fLghL it WsJ.
J jeho v.I. jhf mf cs 27
khtlf
mikfgLsJ.
el
aho, U kW ma khtlf
ajhf khtl v jL kW fLghL
it
VgLj
%.348.78
yr
tHfgLsJ.
11.3. v.I..ah ghfgl FHijfSfhd
mwflis:
v
nehdh
bgnwhiu
Hj
FHijf
vj
Mju
myYW
iyia nghl muR rhj mwflis xW
g bragLsJ.
j nehdh jij
myJ jh myJ bgnwh Utiu Hj
FHijfSF mtf guhk, go kW
kUJt cj bjhif j mwflis _y,
tHfgLwJ. j mwflisF %gh 5.00
nfho murh xJL braglJ. j 5.00
nfho xJo %.4.50 nfho j ehL gt
igdh Wtd it bjhifahf
KjL bragLsJ.
jKs %.50.00
yr %.44.50 yr
ghfgl 1549
FHijfSF
go
kW
czF
cjbjhifahf
tHfgLsJ.
UJ
bgwgL
toUJ

155

156

ghfgl FHijfSF 2010-11-M Mo


%.45.90 yr
mtfsJ
f
cj
bjhifahf tHfgLsJ.

jLf mf gaDs t MQiwahF. wj


tKiwf
_y
xbthU
FGdiu
brwila gntW tKiwf gwgLwJ.

11.4. jehL khy v fLghL rf


lfis flthW tifgLjyh:
1. bjhiw jLF lf
2. ir nritf
3. guhk kW Mju nritf
4. neh ffh, kL kW g
eltoiff
11.5. v neh bjhwToa kfSfhd
yF:
l v neh bjhwToa
kfilna ghid neh kW v.I.. bjhW
neh guthk Fiwgij nehfkhf bfhLsJ.
l jdht bjhL Wtdf _y
bragLjgLwJ. bjhL Wtdfis
ika FG (bg gha bjhyhsf, Xd
nrifahsf, C _y nghij kUJ
gagLJgtfSfhd g) kW iz FG
(XLef
kW
lbgaU
bjhyhs
fSfhd g) vd tifgLjgoUwJ.
11.6. MQiw gaghL:
11.6.1.
bghJ
kf
kW
mf
MgJshdtfl v.I.. bjhW guthk

kf
ey
guhk
Wtdf,
ghid neh f, bt Kfhf,
xUizj
MWgLj
kW
gnrhjid ikaf, kW muR rhuh
mikf _y ytr MQiw
nahj.
MQiw jahghsf kW r_f
gid
Wtdf
cjl
kha iy MQiwfis gid
brj.
MQiw
gaghil
kfilna
bfhL bry, ghJfhghd clYw
ga
zit mfgjfhd
elij khw bjhlf.
gha bjhyhsfSF bgQiw
tHFtij
nkgLJtj
_y
bgfSF mfhu mj, kha
iy
bgQiw nahfij
nkgLJ
eltoiff
xj
fahsfis <Lgl brJ mj
_y mtfSila thif juij
nkgLj, njityh fg kW
bjhiw
jLgjfhd
jL
lfis
nkbfhs
g
mfgLwJ.

157

158

11.6.2. ytr MQiw nahf:


xUizj
MWgLj
kW
gnrhjid ikaf, TL kUJ ir
ikaf, ghid neh f, kf Ra
cj FGf kW jdht bjhL
Wtdf _y 2010-11- Mo VwFiwa
4.43 nfho MQiwf
ytrkhf nahf
bragLsJ.
11.6.3. MQiw jha au (CVM):
brid kL
1000
bghUjgL
5.54
yr
fgLsd.

auf
MQiwf

11.6.4. bgQiw nahf:


gha bjhyhsfilna bgQiw
cgnahfij CFF braf <LgLs
33 jdht bjhL WtdfSF 1,94,130
bgQiwf bfhKj
bragL kha
iy tHfgLsJ.
11.7. iz gahs l (LWS):
nja v fLghL mik xj
tHa iz gahsfSF z
tHF l 2008-09 M ML Kj neh
jhf mf cs ehF khtlf v

jL kW fLghL (APAC) vw jdht


mikl bragLjgLsJ.
l
jeho nkY 17 khtlfSF d
gLjglJ. el Mo %.5.67 nfho
lF tHfgLsJ.
11.8.

uhkw kf v.I.. /
vbfhtjfhd Ra cik:

vi[

ah, KobtLg kfUF mf


KaJt
yhjjhY,
gha
kW
ghYz rgjkhd ffis g thg
Fiwj ms th csjhY, v.I.. bjhiw
bgw mf ms thsJ.
UNAIDS
kogo 50 rjj a bjhWf
bgfl VgLwJ. jifa Niy,
bgfSF gha cley, mtfSF
KobtLgjfhd cik kW mtf
thif Jizl MQiw gaghL g
ngRtJ mtakhwJ.
jeho kf ey
nkghL l _ykhf 16 khtlf
cs 1,02,500 kf Ra cj FGf 16
yr kfUF v.I.. / v jL kW
z g
jehL khy v
fLghL rf _ykhf jehL kf ey
nkghL
WtdJl
izJ
mfgLsJ.

159
11.8.1. l nehff:

vjhf
Mbfhs
Toa
v.I../v
ga
af,
bgf jhfij FiwgJ.
gha kW dbgUf ey cik
ga Ko vLg bgfSfhd Ra
mfhu
ghid neh bjhW kW v.I.. /
v bjhW bjhlghd mit
nkgLJj
gnrhjid kW ir nritf
mj
ga
zit
VgLJj
bgfilna
v.I..-l
thgtfl fhL kdghikia
khWj

11.9. jeho fht JiwdUfhd Mju


nfhU lf:
v.I../v jL bra l,
mjDl
izJ
gahWgtfl
zit
VgLJtJ
xU
Kakhd
TwhF.mf Mgij isF elijila
FGd uidfis ifaht fht
Jiw xU Ka gF twJ. gha
bjhyhsf, Xd nrifahsf, C _y
nghij
kUJ
gagLJnth
kW
muthfl
fht
Jiwd

160
mQFKiw
nghw
gy
rthfis
l
nkyhsf rf ntosJ. Mifah,
jehL khy v fLghL
rfjh
jehoYs midJ fht JiwdUF
v.I../v g xU eh z g
bfhLfgL tUwJ. flj 3 tUlfshf
(2008-2011) fht Jiw 129 ca mfhf,
5372 Mthsf kW cj Mthsf, 12714
jiyik fhtyf, 11000
g fhtyf
kW
30464
fhtyfSF
g
mfgLsJ.
el MoF %.120.74
yr
j
Ka
eltoiffhf
tHfgLsJ.
11.10. jft, f kW bjhl:
11.10.1. jehL khy v fLghL rf
zit
gutjfhf
totikfgl
bjhl f wghf bghJkfilna
brwilt bga btia fLsd. j
fhuzkhf
zfgl
yF
milagLsJ. nkY, jrka jehL khy
v fLghL rf mjDila bjhl
fis, kf kd khwij VgLJ
tif bragLj lL tUwJ.
11.10.2. r_f ghit VgLs khw
fhuzkhf
jft,
f
kW
bjhl
braghLf, jeg bjhlid cWgLJ
tif
mffgL,
tYgLjgL
tUwJ. j eltoifdh jehL khy

161

162

v fLghL rf nritf njit


mfJsJ.
mf
vifyhd
kfSF jnghJ v.I./v ga Rfhjhu
nritf brwilwJ. rf, rKjha
v.I. / v g y tU jtwhd
fUJf kW vzfis frkhd
ms Fiwg bgUks bt bgWsJ.
jft, f kW bjhl bra lfsh
v.I. / vdh VgL xJFj kW
wfj mfgoahf FiwfgL v.I. /
v[&l thG kfSF kj cik
KGtJ ill ttif bragLsJ.

11.11.2.

11.10.3.
jeho
90
rjjF
mfkhdtfSF v.I. / v nehia ga
z
VgLsJ.
MD,
v.I..
nehdh ghfgl kfSF r_f ghJfh
kW mu cjf / rYiff / lf
ga z njitgLwJ. bghJ kfl
v.I..-ah ghfgl kfis r_f
mffToa
kdgFtij
VgLj
Kaf nkbfhsgLsJ.

11.12.1. fiy kW ma fYhf, bgha


fYhf, bjh Eg f fa
fYhf kW Ma g Wtdf
v.I../v z VgLJ tif
2,337
brRU
rff
(RRC)
mikfgLsJ. xU yrF nkgl
khztf brRU rff jdht
uj bfhilahsfshf g brJsd.
ij
bragLj
%.110.5
yr
tHfgLsJ.

11.11.1. v.I. ./v gh Vgl


thnshUfhd z lf:
v.I. ./v
gh
Vgl
mf
thstf tss gUtd kW
isPfMt. ah 15 UJ 29
taFgltf VwjhH 31 Gfhod
v.I.. jhfF cshwd.

tss gUtdUfhd g f
l:

g FHijfilna v.I../v
ga z VgLJ tif 10,000
nkiy kW caiy gf z
l bragLjgL tUwJ. j l
Rkh
15
yr
khztf
z
bgWsd. Kjik gahsf, Maf
kW ca fahsf gfhf % 100
yr tHfgLsJ.
11.12. ff brRU rf:

11.12.2. nehff:

elij khw jft bjhl _ykhf


isPfilna v.I..
bjhiwFiwgjfhd mgha Fj
yDzit mfj.

163

164

isPfis v ftuToa jft,


bjhl mQFKiwfis mKfgLJj.

11.13. elkhL jft, f kW jft bjhl


Cf:

isPfis, rf khztfSF
mWJgtfshf xj
fahsfshf khwij VgLJ
Kftuhf cUthFj.

btntW l yF FJ kfilna
zit VgLj, kfSF wj
mQFKiw
ilf
brtij
cW
brtjfhf, kiyth kW Fuhkf
thG kfl z jftfis bfhL
brtjfhf, elkhL jft, f, bjhl
Cf mKfgLjgLsd.
x x trf, jft, f kW bjhl
milf, Rtbuhof, JL uRuf kW
MQiw gid auf Mait csd.
J
kfis
ftJ,
nkbrhd
j
Jikahd bghUf kW fyJiuahl _y
jftfis mF. j jft, f, bjhl
Cf Kkh lkhf kJiu khtl
xW, brid khtl xW XuhL
fhyF afgLwJ.
j Cfis
Kidl al khtl brYit rf
<LgLjgLsJ.
brYit rf j
Cfis
khtl
M
jiytf
tfhLjgo aFwJ.

11.12.3. bra f:
brRU rf tU
eilKiwgLJwJ:

bra

fis

"thit bfhlhLnth " vw jf g 10


k neu tF
z Kfhf
bjhWFshdtf, Mnyhrid
tHFgtf, muthf kW C _y
nghij kUJ gagLJnthUl
fyJiuahl.

l
wghf
bragLtjh,
jid
gfiyfHf ms ghll nrf Ko
brJ,
ghujhr
kW
fhkuh#
gfiyfHff ghllkhf jbghGJ
nrfgLsJ.
nkY,
tUfhyf
jHf cs w gfiyfHffY
l ghll nrfgL.

11.14. Mnyhrid kW gnrhjid Cf:


11.14.1. jeho, jehL khy v fLghL
rf, 786 xUizj Mnyhrid kW
gnrhjid ikafis el tUwJ. kiyth
kf kW beLbjhiyYs kfSF

165
tHf gnrhjid
Cf bragLwJ.

bra

166
16

elkhL

11.14.2. XbthU xUizj MWgLJj


kW
gnrhjid
ika
CY,
bjhiyfh bgo kW oo, br{,
C mgh, Frhjdbgo, tz Fig
bjhof, M rhjd Mait csd.
xUizj Mnyhrid kW gnrhjid ika
elkhL C xbthY Mnyhrid kW
gnrhjid
nritfis
wj
Kiw
mgjfhf xU Mnyhrf, xU Mtf Ed
Mnah csd. j Cf mjj
khtlYs brYit rf, kW khtl
v
fLghL
myF
thyhf
khtl
Mjiytf
tfhLjgo
afgLwd. v.I. bjhW flagL
egfis mUYs muR kUJtkidfSF
mD, bjhl ir brl, brYit rf
khtl
l
thfSl
izJ
bragLwJ.
11.15. MWgLJj, ir kW guhk :
xUizj
MWgLJj
kW
gnrhjid ikaf MWgLJj kW
gnrhjid
nritf,
ghJfhghd
uj
ilj kW nrig cW brj, ghid
neh bjhW kW wW t bjhWfhd
kUJt
ir Mait ilwd.
bgnwhlUJ FHijfSF neh bjhW

gutij jLF tif, ehoYs fUw


jhkhfSF jh nr nkth l thf
ilgjfhf, lij mj bjhlghd
nritfSl izJ jnghJs kUJt
trfSl ilf VghL bragLsJ.
midJ bjhlila nritfis KGikahf
xUizgjh
xiw
rhsu
Kiw
midJ trfis bgWj mfJsJ.
%.1735.62 yr lF tHfgLsJ.
11.16. jhia,
nria
bgnwhlUJ
FHijF
gujiy jLj:

ghJfhj
bjhW

jhlUJ FHijF bjhW guj


thyhf v.I.. bjhW bgUks guwJ.
xLbkhj neh bjhW iyia fltjF
fUw jhkhfilna fhzgL bjhW iy
jij egjFj Fplhf vLJbfhs
gLwJ
vw
cik
thyhf,
j
KaJt
FJ
tWjglJ.
.v~.V.o.v. RW-II- , jeho jh
nr nkth l bragLjgL tUwJ.
l nehfkhdJ FHij bgW taJs
bgf kW mtfSila FLgdUF
Mug fljL, FLg ey, jdht
Mnyhrid kW ufa gnrhjid, v.I..fhd TL kUJt ir, jhghYfhd
Mnyhrid nghw trfis xL bkhjkhf
mJ mtfSF jL kW guhk

167

168

lij mjyhF. lij jehL


khy v fLghL rf muR rhuh mikf
kW
r_f
rhj
Wtdf
Tlhikl bragL tUwJ.

VW g, tifbra ntL. uj
ghJfhfhf %.749.31 yr tHfgLsJ.
J
nehahf
eyij
ghJfhgjF
aikahjjhF. brid uh fh muR
bghJ kUJtkid, lh kUJtkid,
ghf kUJt f kUJtkid,
brid FHijf ey kUJtkid, jrh
kUJt f, nfhit kUJt f,
Ubent
kUJt f kW kJiu
kUJt f Ma lf 8 uj
TWfis F ikaf WtgLsd. j
ML nkY 7 kUJtkidf uj tf
uj gFgh ikafshf iyajgL
(nj,
JFo,
nt,
fahFk,
brfgL, nry kW U).

11. 17. betuDl FHijf ghJfhig cW


brj:
jh nr nkth l braKiw
KakhdJ
f
jhkhfSF
urtF K, urtF nrF,
betu kUJ mjyhF. l
njitahd ms kUJf tHFtJ cW
bragLsJ.
khy
xLbkhj
brayhf Fljf ms mfJsJ.
bghJthf 18 khjfSF wF nkbfhsgL
v.I.
gnrhjidfns
100
rjj
Jakhdit. UD gs FHijfis (6
thu Kj 18 khj tiu) ghJfhgjfhf
KTona FHij gnrhjid (Early Infant
Diagnosis) l jeho 122 ikaf
bragLjgLwJ.
jdh,
v.I..ah
ghfgl
bgnwhUF
wF
gs
FHijfSF
bjhW
VgLtJ
Fiwf
gLsJ.
11. 18. uj ghJfh:
11.18.1. nehahf njitfis iw bra
ghJfhghd nghJkhd gaDs uj kW
uj bjhlghd bghUfis tHf uj

11.18.2. jdht uj jhd ah


Kkh
khyf
xwhf
jehL
vbghGJ
fwJ.
2010-11M
Mo
jdht uj jhd _y 6,43,593 myF
ujK, Vu 2011 Kj #& 2011 tiu 15,884
myF
ujK
bgwgLsJ.
jifa
Kaf fhuzkhf jdht uj jhd
2002M ML 57 Gfhlhf UJ 2010- 94
Gfhlhf caJsJ. uj bjhlila
bghUf gaghL mfJsJ.
e
khy eF mikfgl flikl Toa
uj tf kW uj nr iyaf,
uj kW uj bjhlila bghUf
tHf kW nahfij cWgLJwJ.

169

170

fl mltiz muR kW jah uj


tf kW uj nr iyaf ga
tuf bfhLfgLsJ.
t.v

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

8.

9.
10.

uj t, uj
nrf ika ga
tuf
ck bgw muR uj
tf
ck bgw jah
uj tf
ka muR rh
cs uj tf
muR
gFgh
ikaf
jah
gFgh
ikaf
ka muR gFgh
ika
lhl.v..M.
gfiyfHf gFgh
ika
ujjhd
Kfhf
elJtjF
vd
mDkfgl jah
uj tf
muR
uj
nr
ikaf
jah uj nr
ikaf

bkhj
vif
85
174
10
08
65
1
1

71

149
44

11. 19. Mtf gnrhjid ju cW l:


xbthU kUJtkidY ju Mtf
gnrhjid vgJ KakhdJ. Mfnt, Mtf
gnrhjid
juij
nkgLJtJ
f
aikahjjhwJ. nja v fLghL
Wtd uj kW r
gnrhjidf
juij nkgLj ngha j, g
mwJ. gnrhjidf juij cWgLj
kJiu, Uuhg, nry, fahFk,
lh kUJtkid, brid, muR berf
kUJtkid,
jhgu,
nj,
jrh,
Ubent, nfha, brfgL, kW
JFo Ma
12 muR kUJtf
gJiu M TlfSF MtffSfhd
nja ju za tha (National Accreditation
Board for Laboratory) jurhW bgw eltoif
vLfgL.
11. 20.ghid neh ir nritf:
ghid bjhW cstfSF v.I.
bjhW th _W klF mf csJ.
ghid bjhid FzgLJtj _y
v.I. jhfid Fiwf Ko. ghid
neh bjhWnshU mtf JiztfS
KGikahf TL ir Kiw bgWtj _y
ghid bjhid KGikahf FzgLj
aY. jfhf ghid neh mFf rhj
TL ir Kiw (Syndromic Care Management)
eilKiwgLjgL tUwJ. j ir Kiw

171
156
muR
kW
Fl
jah
kUJtkidf
bragLjgLwJ.
midJ ghid neh kUJtfSF,
brafSF,
Mtf
EdfSF,
MnyhrffSF
ghid
bjhW
cstfSF TL ir Kiw _y
FzgLj g mfgLsJ. ghid
neh, rKjha kUJt, EQa kW
kfngW kUJt Ma w kUJtfsh
TLir
Kiw
kUJt
(SCM)
ffhfgLwJ. jfhf, 2011-12 Mo
nja v fLghL Wtd bra lgo 156
ghid neh ir ikaf
3,00,463
egfSF
iraf
lLsJ.
brid kUJt f kUJtkid
mikJs kly ghid neh M
Tl nehfhd ir tHf
Muh gf nkbfhs 5 khy
Mnyhrid ikafYs iknuhgahy
kW MTl EdfSF g tHf
trf csd. kly ghid neh
M Tl , 5 khy Mnyhrid ikaf
brid kUJt f, lh kUJt
f, Ubent kUJt f, kJiu
kUJtfYh kW nfha kUJt
f
Ma
lf
bragLwJ.
lij
bragLj
%.239.92
yr
tHfgLsJ.

172
11. 21. TL kUJt ir:
11.21.1.
v.I../v[&l
thG
kf
thif juij nkgLJtjF mtfsJ
thehis of TL kUJt ir
tHfgLwJ. wghd TL kUJt ir
brtj _y v.I.. itu bgUFtJ jil
brtJl neh gh iyia fla
Koahj msF Fiwf Ko. rjgthj
nehf mofo clhtJ FiwfgLtjh
v.I..-ia tF bry Fljf ms
FiwwJ.
11.21.2.

ytr TL kUJt
bjhlf Ka:

irfhd

01.04.2004 Kj a muR, ytr TL


kUJt iria 6 mf bjhW iy cs
khyf cs 8 muR kUJtkidf a
Kaahf JtaJ.
ytr TL kUJt
iria bragLj, Jtfgl ikaf
jHf
brid
mUYs,
jhgu
rhdnlha cs muR berf neh
kUJtkid xwhF. 7 MoF j
ikaf vif 41 Mf caJsJ.
v.I..
bjhWl
thgtf
njitgLgtfSF ikaf ytrkhf
TL kUJt ir mJ tUwJ. g
bragl v.I.. bjhWl thgtf kW
mffgl
TL
kUJt
ir
ikaf
vif
t
ilna

173
neilahd bjhl csJ
btgilahf
bjwJ. khy VwjhH 1.84 yr v.I..
bjhWl thgtf csjhf
kL
bragl jnghJ 41 ikaf 1,76,055
egf
g
brJsd.
ikaf
ghfgl 82,883 egfSF ytrkhf V.M.o
ir braglJ. 51,924 egfSF Kjiy
V.M.o ir, 613 egfSF ulh iy
V.M.o
ir
tHfgLsJ.
lfhf
%.673.45
yr
tHfgLsJ.
11. 21.3. nehff:
TL kUJt ir Ka nehf
v.I.. /
v[&l thG jF thj
egfSF KGikahd nritfis mgnj
MF.
TL kUJt ir ika
Fl nehff:

Mtf nritf _y v.I.. / v[&l


thG
TL
kUJt
ir
njitgLgtf jF thj egfis
flj.
bjhlJ v.I..-l thG, jF thj
egfSF
ytr
TL
kUJt
irfhd kUJfis tHFj.
kUij bjhlJ gagLJtij cW bra
irF
K,
ir
nghJ
MWgLJj nritia mj

174

nehahfSF
mtfSila
FLg
cWdfSF ClrJ njitia,
bjhW gujiy jLF tfis, kW
Rfhjhuij nghj
njitgL nehahfSF wghd nritf
myJ nrJ ir bgw kUJtkidF
gJiu brj.
MQiw, jL f cgl XL bkhj
KGikahd nritia tHFj.

11. 21.4. bjhl ft:


jF
thj
v.I../v[]l
thgtfSF,
Vfdnt TL kUJt
ir bjhlfgltfSF
r_f ey
ikaf
_y
Mnyhrid
cj
mfgLwJ.
TL kUJt ir
vLJbfhgtf
thuF
xUKiw
ffhfgLwhf.
mtfSF
TL
kUid cbfhsiy v mjdh
VgL isf g fs gahsf _y
vLJ brhygLwJ. nkY mtfSF TL
kUJt ir ikafsh gJiufgl
kUJfis
100
rjj
KGikahf
cbfhtj KaJt g TwgLwJ.
TL kUJt ir ikafSF khj xU
KiwahtJ brtJ mta
vd Mnyhrid
tHfgLwJ.

175
11. 22. rKjha ey ikaf:
v.I..-l
thG
kfSF,
FLgd, r_f kW rf v.I.. bjhWl
thgtf
Mju
mtakhf
gaDsjhf csJ.
jehL khy v
fLghL
rf,
v.I..
bjhWl
thgtfSfhf rKjha ey ikaf kW ey
th ikaf Mat _ykhf guhk
kW Mju tHf
jdht bjhL
mikf
kW
v.I..
cnsh
TlikfSF cj brwJ. jeho
jrka taJ tjtfSfhf 35 rKjha ey
ikafS
FHijfSbfd 7 rKjha ey
ikafS
bragLwd.
v.I..
nehahfSF VgL rjgthj nehfSF
j
ikaf
Rkh
5
ehf
Kj
mfgrkhf 15 ehf tiu
ir
mfgLwJ. mj, oF mDggL
mtfSF
bjhl
ffh
nkbfhsgLwJ. kUJt ft nkY
njitgLnth
kUJtkidfSF
nk
irF mDggLwd. lfhf
%.629.36 yr tHfgLsJ.
11.23. eyth ikaf:
jbghGJ 38 eyth ikaf v.I..
bjhWl thnth eyDfhf bragL
tUwd. 5 ikaf bgfSfhd

176
w ikafshF. j tUl ajhf xU
eyth ika Jtfgl csJ. ey th
ikaf Ka nehfkhtJ ey jukhd
Mnyhrid _y
v.I.-l thnth
thif juij caJtJ, mtf wfis
flJ, wikia btbfhztJ, muR
rYiffis bgW jUtJ, kUJfis rtu
cbfhs Mnyhrid tHFtJ, jdht FG
Tlfis el jdifia tsgJ
kW mtru fhy neuf cldo cj brtJ
MadthF. eyth ikaf bgUghyhd
gahsf
v.I..-l
thgtfshf
Ugjh kwtf jdif tsu J
bgJ cjahf UF. Rkh 31,747 egf
gabgWsd. aho
38 eyth
ikafSF %.202.54 yr tHfgLsJ.
11.24. ffh kW kL myF:
11.24.1 xU a iza mogilyhd mik
ca nkyhik jft mik
(SIMS),
f
mifia
nkgLJtjfhf
cUthfglJ. J ikagLjgl ju _y
nghJkhd ju bfhl f ffh kW
kL
Kiw
wid
mff
cnjfgLsJ. j ML khy ms
xUizj ca kW elij M IBBA,
khtl ms v.I. neh ffh (HSS)
elj nja v fLghL mik %gh
85.64 yr xJsJ.

177
11.24.2. neh ffh:
nja v fLghL mik _ykhf,
ka mu eyth kW FLg eyJiw,
v.I..
neh
ffh
lij
bragLsJ.
lkhdJ
uj
gnrhjid _y l, FG, fhy Mat
bghUL,
v.I..
bjh
nghif
ffhwJ. j fzbfL, r_f rhj
mikf
myJ
kUJtkid
rhj
mikfsh eljgLwJ. gnrhjidahdJ
xWbfhW bjhlyhj, bjahj tif
eljgLwJ. nja v fLghL mik
gnrhjidfhd lf viffSF
xj tHFwJ.
2010-M Mo
jeho neh ffh elj xj
bgwgl 121 lf eljglJ.
2011-
Mo, TLjyhf 7 lf nrfgl csJ.
2011-12 - Mo neh ffh g bra
%.75.84 yr tHfgLsJ.

178

179

maha - 12

jHf kUJt trfis nkgLL


bghUL jehL kUJt gf fHf a
fbgf rl, 1956 - X muR Wtdkhf
01.07.1994 mW g braglJ. gntW muR
kUJtkidfSF kUJfis bfhKj
brJ nahf
brtJ
fHf
Kjikahd Fnfh MF. ehsil
kUJt
fUfSl
kUJtkidfhd
kUJf, kW kUJ bghUf bfhKj
brt jehL kUJt gf fHf Ka
gF twJ. .o. kW v.M.I fUfis
gntW kUJtkidf W flz Kiw
guhkJ kUJt tr tH tUwJ. jnghJ
J
xU cyf jurhW
9001:2008 bgw
Wtdkhf tsJsJ.

Jnghynt, fHf kUJf kW urhad


bghUf Matiw fheil Jiwfhf
bfhKj brwJ. ma ahf kUJfis
kUJ lFf nrJ itgjF khtl
ms
kUJ
lFfSl
bjhl
bfhLsJ. nkY
fHf,
kUJt
lFf
njitnfg
kUJf
njit goaYnfg bfhKj Mizfis
tH f _y nahfij ffhJ
tUwJ. xbthU muR kUJt iyaF
mj Jiwah xJfgL tu bry jf
_y
mjDl
izfgl
kUJ
lUJ kUJf, mWit ir fUf
kW ija bghUf tHfgL tUwd.
muR
kUJtkidfSF
jilyhk
kUJf ilgij cW br bghUL,
fHf
xbthU
kUJ
lY
4
khjfSF njitahd Uig, t eil
(Pipeline) U khj njitfhd ifUig
vnghJ nrJ itgij eilKiwgL
tUwJ.

12.2. bfhKj, nr kW nahf:

12.2.2.ju cjuthj:

12.2.1. jehL kUJt gf fHf, e


khyYs
muR
kUJtkidfSfhd
mahta kUJf, a tif wd
kUJf kW
mWit ija bghUf
Matiw wj WtdflUJ wj
bt xgj _y bfhKj brwJ.

muR
kUJtkidfSF
tHfgL
kUJ bghUf juij
bghWjko
jehL kUJt gf fHf rkuryh
bfhifia filog cWahf csJ.
bfhKj br kU juij cW bra
jehL kUJt nrit fHf xU ju fLghL

jehL kUJt gf fHf


12.1. mik:

180

181

it
VgLsJ.mj
mogil
nahfjflUJ
bfhKj
br
kUUJ xbthU Kiw kh vLJ,
fHfjh
mffgl
gnrhjid
TlfSF mD gFgh brJ jurhW
bgw mj wnf muR kUJtkidfSF
mDggLwd. a rthfis rF
tif
jufLghil
nkgLJ
eltoiff
bjhlJ
nkbfhsgL
tUwd.

kUJtkidfSF tU ViH kfSF


.o. / v.M.I nf nritfis Wtd
tH tUwJ.
jnghJ jehL kUJt
gf fHf muR kUJt kidf xU 128
TW .o. nf kW uL 64 TW
.o.nff cgl bkhj 48 .o. nffis
41 ikaf W guhkJ tUwJ. fHf
10 v. M. I. nf fUfis W mj _y
bghJkfSF Fiwj flz nf
tria
brJ
jUwJ. nkY Wtd
uL Wuf f cilF fUfis
("njh"),
bfhKj
brJ,
xiw
brid
uh
fh
muR
bghJ
kUJtkidY, kbwhiw kJiu muR
uh#h kUJtkidY W guhkJ
tUwJ.

12.2.3. kUJlFf:
xbthU khtlY kUJlF
WtglntL vgJ Wtd bgU
Ka MF. mjdogil Jtiu 24
khtlf 25 kUJ nr lFfis
fo tJ tUwJ.
elgho ehF
kUJ lFfis bkhj Rkh %. 6.40 nfho
ko bgug, UZz, ehfgod
kW U Ma khtlf fLtjF
llgLsJ. jKs ehF khtlf,
mjhtJ ma, f%, Utq kW ehkf
Ma lf jFj
l bj bra
eltoif nkbfhsgLsJ.

12.3. nrit braghLf:


12.3.1. .o. nf/v.M.I.
njh fUf:

nf

kW

12.3.2. flz F eilKiw xJiH :


fHf ghJfhtydhf UgJl
tU ikaf WtgLs flz
fSF eilKiw xJiH tH tUwJ.
m) I.v.X.9001 ju rhj bgw fu,
fiza,
jig,
Flrhj
ujf ika kW brid
lh kUJtkid iuig Fl
rhj mWit ir Jiw jnghJ
fu khW mWit ir ikakhf ju
cajgLsJ.

182
M) ut 2003- brid, vG kf
kW
kfngW
FHijf
ey
kUJtkid, WtgLs kfngW
flz .
) nk 2004- brid fgh fh
kf
kUJtkid
WtgLs
kfngW flz .
<) brid
uh
fh
muR
bghJ
kUJtkid 206 gLif trfSl
Toa flz .
c) brid uh fh muR
bghJ
kUJtkid KG cl gnrhjid
l.
12.3.3. kUJt fUf bfhKj
kW
nahf:
muR kUJtkidfSF njitahd
iy caj, ed kUJt fUfis mu
MizfSnfg
jehL kUJt gf
fHf bfhKj brJ nahJ tUwJ.
nkY, cyf t cj bgW jehL
Rfhjhu
lF
njitahd
cgfuzfis jehL kUJt gf fHf
bfhKj brJ tH tUwJ.
12.3.4. Mnyhrid gf:
jehL
kUJt
gf
fHf
kUjhSik kW kUJlFf
guhk
ehonyna Kkhahf fwJ. gy khyf

183
fHf braghil g tUwd.
fHf Muunjr kW uh#jh
muRf
kf
eth
kW
FLg
eyJiwfSF
kUJ
kW
khiuf
bfhKj brt Mnyhrid tH tUwJ.
12.4. kUJ
bghUf
bfhKj
nahf Mat jft
Eg cgnahf:

kW
bjh

i) ed bjhEg cf _y, kUJ


bghUf
bfhKj,
nr,
kUJtkidfSF
nahj,
nahfjfSF
gzgLthlh
brj
Ma braghLf a Kiw ifahsgL
tUwd.
fHf
midJ
kUJlFfS
ftahf
jiyik
mYtyfJl
izfgL,
midJ
braghLfS f neuo bjhl ( online) _y
ffhfgL xGFgLjgLwd.
ii) kUJ bghUf bfhKj kW
nahf
Matiw
Jakhf,
iuthf bragLJtjF "ghnfho" Kiw
mKfgLjgLsJ. eilKiw jtWf
fHhtzK
braghLfis
mtnghJ
clDFl g br tifY lf
"gh jf" kW "fhL" tHF
eltoiff f kakhfgLsd.

184

185
iii)

iii) Wtd rhghf www.tnmsc.com vw


tiyjs
guhkfgL
tUwJ.
J
Wtd g njitahd guf bgW
tif
cgnahghs bga, ufa FL
nahfjfSF
tHfgoUgJl,
Wtdij g w jftf jugLsJ.
12.5.
i)

Ka lf kW bra lf:

ghf
kUJtf kUJtkid,
muR
uhangil
kUJtkid,
muR
jrh
kUJtf
kUJtkid,
uhfh muR bghJ kUJtkid brid,
Gu kUJtf kUJtkid kW
muR lh kUJtkid, brid Ma
lf bkhj
%.8.00 nfho ko
6 giHa .o.nfdfSF gyhf a
.o.nfdfis Wt llgLsJ.

ii) bgug, UZz, U


kW
ehfgod Ma ehF khtlf
bkhj Rkh %.6.40 nfho bry kUJ
lFfis
fLtjFMizf
btlgL eltoiff nkbfhsgL
tUwd.

elgho jehL Rfhjhu l


cjl
kUJ
bghUf
bfhKj
tugoa
nkyhikia
Wtd nkgLJ. mbghGJ kUJt
Wtdf
njitfSF
w
ftd brYjgL.

186

187

maha - 13

jehL khy Rfhjhu nghFtuJ Jiwahf


khwglJ. jnghJ kf eth kW FLg
eyJiw btntW afffis rhj 2717
Cfis
guhkF
gid
Jiw
nkbfhLsJ.

jehL khy Rfhjhu nghFtuJ Jiw


13.1. 1959 Mo br cjl bragl
Muj jehL khy Rfhjhu nghFtuJ
Wtd 1981 tUl tiu bghJ Rfhjhu kW
neh jL kUJ Jiw fLgho
braglJ. 1971M Mo khy Rfhjhu
nghFtuJ Wtd jiyik mYtyf
bridY, ka gkid UY,
kly gkid brid, nry, kJiuY,
elkhL gkidfis 15 Mf caj a
muR xjmjJ. 1981 Mo Rfhjhu
Jiw midJ thfdfis xUKfgL
guhkf jehL khy Rfhjhu nghFtuJ
Wtd, jehL Rfhjhu nghFtuJ Jiw Mf
khwgL,
nghFtuJ
bghahs
fLgho bfhLtuglJ. gfis
nkgL TLjyhf kly gkid, khtl
gkid, elkhL gkid vd MufgL
j affkhf braglJ. wF giHa khl
bgnuh Cf f bragL a Or
Cfshf khwglJ. nkY, 1995-M ML
jehL khy Rfhjhu nghFtuJ Jiw,
jehL khy fht nghFtuJ gkidahf
khaikJ, jehL KGtJ cs fhtJiw
thfdfis affY, Rfhjhu Jiw
rgjgl thfdfis nkhlh thfd guhk
JiwY guhkfglJ. L 1997 j
ehL khy Rfhjhu nghFtuJ gkid,

13.2. braghLf:
bridia
jiyiklkhf
bfhL
aF jehL khy Rfhjhu nghFtuJ
Jiw 7 kly gkidf, 9 khtl
jiyik gkidf, xU kW kW ika gGJ
f kW 29 elkhL gkidf
aFwd. thfd cgnahF kUJt
mYtyfSF
thfdf
jlf
aFtJ
bjhlghf
vbfhS
uridfSF Jiw bjh Eg fis
tHFwJ. thfd gaghL, Xoa u,
kW jnghija iy mogil f
bra jFahd Cfis milahs fL
mitfis fbjhJf kUJt mYtyfSl
xUizJ
eltoif
vLfgLwJ.
braf, fdkhd guhkfhf _W
mLF guhk gKiw nkbfhsgLtjh,
ey Kiw aF thfdf vif
96 rjjkhf caJsJ. bjh g iya
rhW, gla go kW bgha gl go
KojtfSF
bjh Eg gHFe g
mfgLwJ.

188
13.3. 2011 - 12 M Mofhd a lf :
1)

jehL khy Rfhjhu nghFtuJ


Jiwfhf %.1.40 yr bry xU
mr
iy
g
au
thFj.

2)

jehL khy Rfhjhu nghFtuJ


Jiw gaghoF %.4.00 yr
bry 10 ff bfhKj
brj.

3)

jehL khy Rfhjhu nghFtuJ


aFeuf gaghoF %.1.00 yr
bry xU ef vLF au
bfhKj brj.

lhl..v.#
kf eth Jiw mikr

You might also like