Logika i teoria mnogości - podstawy matematyki

Plan wykładu:
(1) Elementy logiki matematycznej
(a) rachunek zdań
(b) tautologie
(c) kwantyfikatory
(d) wnioskowanie, dowód matematyczny
(2) Podstawy teorii mnogości z aksjomatami
(a) działania na zbiorach
(b) para uporządkowana, iloczyn kartezjański, prawa de Morgana
(c) działania uogólnione, sumy i iloczyny mnogościowe oraz ich związek z kwan-
tyfikatorami
(d) aksjomaty teorii mnogości
(3) Relacje
(a) dziedzina relacji
(b) relacje równoważności
(c) relacje porządku (indukcja matematyczna)
(d) relacja jako funkcja
(4) Funkcje - własności funkcji: parzystość, monotoniczność, okresowość, obrazy, prze-
ciwobrazy (m.in. sum i iloczynów uogólnionych), funkcja odwrotna, różnowarto-
ściowa, ”na”, bijekcja
(5) Teoria mocy zbiorów
(a) liczba kardynalna
(b) zbiory przeliczalne i nieprzeliczalne
(c) twierdzenie Cantora
(d) twierdzenie Cantora-Bernsteina
(6) Aksjomat wyboru
Literatura
• Wojciech Guzicki, Piotr Zakrzewski „Wykłady ze wstępu do matematyki ”
• Wojciech Guzicki, Piotr Zakrzewski „Wstęp do matematyki - zbiór zadań”
• Helena Rasiowa, „Wstęp do matematyki współczesnej”
• Kazimierz Kuratowski, „Wstęp do teorii mnogości i topologii”
• Wiktor Marek, Janusz Onyszkiewicz, „ Elementy logiki i teorii mnogości w zada-
niach”
• Rafał Filipów, Piotr Szuca „Wstęp do matematyki”, skrypt z matematyki, UG,
2010 https://docplayer.pl/14943302-Skrypt-z-matematyki-wstep-do-matematyki-
rafal-filipow-piotr-szuca.html
Literatura uzupełniająca
• Ian Stewart, David Tall „Podstawy matematyki”
• Keith Devlin, Myślenie matematyczne, Twój nowy sposób pojmowania świata

1
 Wykład 1 - zdania logiczne, tautologie

Zdanie - dowolne zdanie orzekające, np. liczba 3 jest liczba nieparzystą.

Definicja 1.1. Niech X 6= ∅ będzie przestrzenią (rozumiemy to jako dowolny zbiór np.
X = R, X = N). Wyrażenie ϕ(x), gdzie x ∈ X nazywamy formą (funkcją) zdaniową
zmiennej x. Przestrzeń X nazywamy zakresem zmienności tej formy.
Przykład 1.1.
ϕ(x) : x2 − 5x + 6 = 0, x ∈ R+ = [0, +∞)
Zauważmy, że przez ustalenie konkretnej wartości x dana forma zadaniowa staje się
wyrażeniem (zdaniem), o którym umiemy powiedzieć, czy jest prawdziwe, czy fałszywe.

Przykład 1.2.
p = ϕ(2) lub p = ϕ(3)
są przykładami zdań prawdziwych, natomiast
p = ϕ(5) lub p = ϕ(7)
są przykładami zdań fałszywych.
Zdaniom przypisujemy jedną z dwóch wartości logicznych. Wartość prawdy oznaczamy
symbolem 1, a wartość fałszu symbolem 0. Zapisujemy to w następujący sposób:
w(p) = 1 oznacza, że zdanie p jest prawdziwe,
w(p) = 0 oznacza, że zdanie p jest fałszywe.
Ze zdań prostych przy pomocy funktorów zdaniotwórczych (spójników logicznych)
tworzy się zdania złożone.
Niech p i q będą dowolnymi zdaniami logicznymi. Wówczas tworzymy z nich następujące
zdania:

Nazwa Symbol Czytamy

Koniunkcja p∧q piq
Alternatywa p∨q p lub q
Implikacja p ⇒ q lub p → q z p wynika q
Równoważność p ⇔ q lub p ↔ q p równoważne q
Negacja ∼ p lub ¬p nieprawda, że p

Wszystkie z powyższych spójników poza negacją są spójnikami dwuargumentowymi.

Wartości logiczne zdań złożonych

w(p) w(q) w(p ∧ q) w(p ∨ q) w(p ⇒ q) w(p ⇔ q)

0 0 0 0 1 1
0 1 0 1 1 0
1 0 0 1 0 0
1 1 1 1 1 1

2
Zapamiętujemy implikację: Z prawdy nie może wynikać fałsz.

Powyższa tabelka pokazuje, że jeśli istnieje element x ∈ X, który spełnia koniunkcję

dwóch form zdaniowych ϕ(x) ∧ ψ(x) tzn. w(ϕ(x) ∧ ψ(x)) = 1, to wówczas w(ϕ(x)) = 1 i
w(ψ(x)) = 1. Fakt ten zapisujemy następująco:
(1) {x ∈ X : ϕ(x) ∧ ψ(x)} = {x ∈ X : ϕ(x)} ∩ {x ∈ X : ψ(x)} .
Przykład 1.3.
Niech X = R oraz ϕ(x) : x2 − 5x + 6 = 0 i ψ(x) : x − 2 = 0. Wówczas
w(ϕ(x)) = 1, gdy x = {2, 3}
oraz
w(ψ(x)) = 1, gdy x = {2}.
Stąd w(ϕ(x) ∧ ψ(x)) = 1 gdy x = 2.

W przypadku alternatywy mamy odpowiednio:

(2) {x ∈ X : ϕ(x) ∨ ψ(x)} = {x ∈ X : ϕ(x)} ∪ {x ∈ X : ψ(x)} .
i w przykładzie powyższym w(ϕ(x) ∨ ψ(x)) = 1 gdy x = {2, 3}.
Dużo ciekawsza jest sytuacja gdy rozpatrujemy implikację dwóch form zdaniowych. W
tym przypadku jeśli x ∈ X i w(ϕ(x) ⇒ ψ(x)) = 1 to albo w(ϕ(x)) = 0 albo w(ψ(x)) = 1.
Zatem
(3) {x ∈ X : ϕ(x) ⇒ ψ(x)} = {x ∈ X : ∼ ϕ(x)} ∪ {x ∈ X : ψ(x)} .
Przykład 1.4. Niech X = N. Rozpatrzmy zbiór
{x ∈ N : 2 | x ⇒ 3 | x} = {x ∈ N : 2 - x} ∪ {x ∈ N : 3 | x} .
Z powyższego zapisu widzimy, że liczby naturalne, które spełniają powyższą implikację,
to liczby nieparzyste lub podzielne przez 3.
Przypadek równoważności do rozpisania samodzielnego.
Wskazówka:
{x ∈ X ϕ(x) ⇔ ψ(x)} = {x ∈ X (ϕ(x) ⇒ ψ(x)) ∧ (ψ(x) ⇒ ϕ(x))}.

Tautologie - prawa rachunku zdań

Definicja 1.2. Wyrażenie rachunku zdań (zdanie złożone) nazywamy prawem rachun-
ku zdań (tautologią) wtedy i tylko wtedy gdy dla każdych wartości logicznych zdań
składowych wyrażenie to jest prawdziwe.
Najważniejsze prawa rachunku zdań
(1) p ∨ ∼ p - prawo wyłączonego środka, które mówi nam, że z dwóch zdań sprzecz-
nych jedno jest prawdziwe
(2) ∼ (p ∧ ∼ p) - prawo wyłączonej sprzeczności, które mówi, że z dwóch zdań
sprzecznych co najmniej jedno jest fałszywe
(3) ∼ (∼ p) ⇔ p - prawo podwójnego przeczenia

3
 (4) ∼ (p ∨ q) ⇔ (∼ p ∧ ∼ q) - prawo de Morgana
(5) ∼ (p ∧ q) ⇔ (∼ p ∨ ∼ q) - prawo de Morgana
(6) ∼ (p ⇒ q) ⇔ (p ∧ ∼ q)
(7) ∼ (p ⇔ q) ⇔ [∼ (p ⇒ q)∨ ∼ (q ⇒ p))]
(8) p ∧ (q ∨ r) ⇔ [(p ∧ q) ∨ (p ∧ r)]
(9) p ∨ (q ∧ r) ⇔ [(p ∨ q) ∧ (p ∨ r)]
(10) (p ⇒ q) ⇔ (∼ q ⇒∼ p) - prawo kontrapozycji
(11) (∼ p ⇒ q) ⇔ (∼ q ⇒ p) - prawo kontrapozycji
Przykład 1.5. 1. Jeżeli ciąg {an } jest zbieżny, to ciąg {an } jest ograniczony.
2. Jeżeli ciąg {an } nie jest ograniczony, to ciąg {an } nie jest zbieżny.
W dowodach tautologii zazwyczaj korzysta się z dwóch metod:
• metoda zero-jedynkowa, czyli sprawdzanie prawdziwości zadania dla wszystkich
możliwych wartości logicznych zdań składowych
• metoda przez wartościowanie, czyli założenie, że dane wyrażenie jest albo praw-
dziwe, albo fałszywe.

(p ⇒ q) ⇒ [(q ⇒ r) ⇒ (p ⇒ r)]

Różne notacje związane z zapisem zdań

Notacja której używaliśmy do tej pory, tzw. formuła z nawiasami, nazywa się często w
literaturze notacją infiksową. Inne notacje to:
(1) Notacja polska (prefiksowa, notacja Łukasiewicza) jest zapisem zdań logicznych
w których symbol funktora poprzedza symbole argumentów. Stosuje się ją główne
w informatyce przy programowaniu;
(2) Odwrotna notacja polska (postfiksowa)jest zapisem zdań logicznych w których
symbol funktora zapisujemy za argumentami, na końcu zdania.
Przykład 1.6. (Jerzy Pogonowski, Wykłady z kognitywistyki, UAM, rok 2016-17)
((p → q) ∧ (p ∧ ¬q)) → q.
W notacji prefiksowej powyższa formuła przyjmuje postać:
→ ∧ → pq ∧ p¬qq
Przykład 1.7. Notacja prefiksowa:
∧¬ ∨ pq → ¬¬rs.
Notacja infiksowa (nawiasowa):
¬(p ∨ q) ∧ (r → s)
Przykład 1.8. Notacja infiksowa (nawiasowa):
(p → q) → (¬q → ¬p)
Notacja prefiksowa:
→→ pq → ¬q¬p

4
Notacja postfiksowa:
pq → q¬p¬ →→

Spójniki prawników i informatyków

(1) Kreska Scheffera (dysjunkcja, NAND) p ↑ q lub p|q

(p ↑ q) ↔ ¬(p ∧ q)
(2) Spójnik Pierce’a (binegacja, NOR) p ↓ q
(p ↓ q) ↔ ¬(p ∨ q)
Powyższe dwa spójniki logiczne zastępują każdy inny spójnik tzn. każde zdanie
złożone może być zapisane jedynie przy użyciu kreski Scheffera lub spójnika Pier-
ce’a.
Przykładowo:

•
(p ↑ p) ↔ ¬(p ∧ p) ↔ (¬p)
•
(p ∧ q) ↔ ((p ↑ q) ↑ (q ↑ p))
•
(p ∨ q) ↔ ((p ↑ p) ↑ (q ↑ q))
•
(p → q) ↔ ((p ↑ (q ↑ q))
Notacja z użyciem jednego spójnika może jest wygodna dla informatyków, ale
matematycy nie preferują takich zapisów.
Przykład 1.9. Zdanie
(((p ↑ p) ↑ q) ↑ ((p ↑ p) ↑ q)) ↑ (q ↑ q)
jest równoważne
((¬p) ∧ q) → q

Alternatywna i koniunkcyjna (KPN, CNF) postać normalna

Definicja 1.3. Alternatywną postacią normalną (APN, DNF) nazywamy zapis

zdania w postaci alternatyw koniunkcji:
(p1 ∧ p2 ) ∨ (p3 ∧ p4 ) ∨ . . . (pn−1 ∧ pn ).
Definicja 1.4. Koniunkcyjną (KPN, CNF) postacią normalną nazywamy zapis
zdania w postaci koniunkcji alternatyw:
(p1 ∨ p2 ) ∧ (p3 ∨ p4 ) ∧ . . . (pn−1 ∨ pn ).

5
Przykład 1.10. Formułę
¬(p → (q ∧ r)) ∨ q
przekształcić do alternatywnej postaci normalnej.

Proces przekształcenia podzielimy na trzy etapy:

(a) Eliminacja - w danej formule zastępujemy wszystkie spójniki →, ↔ według

zasady:
(p → q) zamieniamy na (¬p ∨ q)
(p ↔ q) zamieniamy na (¬p ∨ q) ∧ (p ∨ ¬q).
(b) Negacja - stosujemy praca de Morgana i pozbywamy się podwójnego przecze-
nia
¬(p ∧ q) zamieniamy na (¬p ∨ ¬q)
¬(p ∨ q) zamieniamy na (¬p ∧ ¬q).
(c) Stosujemy rozdzielność alternatywy względem koniunkcji tzn.
(p ∨ q) ∧ r zamieniamy na (p ∧ r) ∨ (q ∧ r)
p ∧ (q ∨ r) zamieniamy na (p ∧ q) ∨ (p ∧ r).
•
E: ¬(¬p ∨ (q ∧ r)) ∨ q
•
N1 : (p ∧ ¬(q ∧ r)) ∨ q
•
N2 : (p ∧ (¬q ∨ ¬r)) ∨ q
•
R: (p ∧ ¬q) ∨ (p ∧ ¬r)) ∨ q