Benjamin Constant

Reading list:

Pre-reading list: Constant on Liberty

SET TEXT: Benjamin Constant, ‘On the liberty of the ancients and the liberty of the
moderns,’ AND ‘Principles of politics applicable to all representative governments’ in
Constant: political writings, ed. Biancamaria Fontana (Cambridge: Cambridge University
Press, 1988).

 John Dunn, ‘Conclusions’, in Democracy: the unfinished journey 508 BC to

AD 1993, Dunn, ed. (Oxford: Oxford University Press, 1993), pp. 239-266.
 Biancamaria Fontana, ‘Introduction’, in Constant: political writings
(Cambridge: Cambridge University Press, 1988).
 Stephen Holmes, ‘The liberty to denounce: ancient and modern’ in The
Cambridge companion to Constant, Helena Rosenblatt, ed. (Cambridge:
Cambridge University Press, 2009).
 Jeremy Jennings, ‘Constant’s idea of modern liberty’, in The Cambridge
companion to Constant, Helena Rosenblatt, ed. (Cambridge: Cambridge
University Press, 2009).
 John Dunn, ‘Liberty as a substantive political value’, in Interpreting political
responsibility (Cambridge: Polity Press, 1996), 61-84.

Helena Rosenblatt, ‘Re-evaluating Benjamin Constant’s liberalism: industrialism,

Saint-Simonianism and the Restoration years’, History of European Ideas, vol.
30, no. 1 (2004), pp. 23-37.

Helena Rosenblatt, Liberal values: Benjamin Constant and the politics of religion
(Cambridge: Cambridge University Press, 2008).

Catrine Carpenter, ‘Benjamin Constant’s religious politics’, History of European

Ideas, vol. 35, no. 4 (2009), pp. 503-509 (a review of Rosenblatt, Liberal values).

Stefano de Luca, ‘Benjamin Constant and the terror’ in The Cambridge

companion to Constant, Helena Rosenblatt, ed. (Cambridge: Cambridge
University Press, 2009).

Biancamaria Fontana, ‘Democracy and the French Revolution’, in Democracy:

the unfinished journey, John Dunn, ed. (Oxford: Oxford University Press, 1993).
 Jeremy Jennings, Revolution and the republic: a history of political thought in
France since the 18th century, (Oxford: Oxford University Press, 2011).

Background to the French Revolution

William Doyle, The French Revolution: a very short introduction (Oxford: Oxford University
Press, 2001).

Constant’s novel exploring the perils of modern liberty

Benjamin Constant, Adolphe (Harmondswort: Penguin Classics, 1964).

Helena Rosenblatt, ‘Reinterpreting Adolphe: the sexual politics of Benjamin Constant’,

Historical Reflextions-Réflexions Historiques, vol. 28, no. 3 (2002), pp. 341-360.

Athenian democracy in practice

Thucydides, History of the Peloponnesian War (London: Penguin, 1972).

Suggested essay question

Why for Constant are the possibilities of modern politics circumscribed?

Benjamin Constant
Table of Contents
David Runciman, Constant (podcast)......................................................................................8
Constant.........................................................................................................................................10
John Dunn, Conclusions........................................................................................................17
Stephen Holmes, The liberty to denounce: ancient and modern..........................................24
I.......................................................................................................................................................26
II.....................................................................................................................................................26
III....................................................................................................................................................27
IV....................................................................................................................................................28
V.....................................................................................................................................................29
VI....................................................................................................................................................29
Jeremy Jennings, Constant's idea of modern liberty............................................................31
John Dunn, Liberty as a substantive political value.............................................................36
I.......................................................................................................................................................38
II.....................................................................................................................................................40
III....................................................................................................................................................40
IV....................................................................................................................................................41
V.....................................................................................................................................................41
VI....................................................................................................................................................42
Helena Rosenblatt, Re-evaluating Benjamin Constant's liberalism: industrialism, Saint-
Simonianism and the Restoration years................................................................................43
Helena Rosenblatt, Liberal Values: Benjamin Constant and the Politics of Religion........48
Chapter 1: Constant's education: the French, Scottish, and German Enlightenment.............50
Childhood.....................................................................................................................................................50
Edinburgh.....................................................................................................................................................50
Paris..............................................................................................................................................................51
Protestantism and the Enlightenment...........................................................................................................51
Brunswick.....................................................................................................................................................52
Mauvillon, the New German Theology and the Idea of Progressive Revelation.........................................53
Constant's „The Spirit of Religions“............................................................................................................53
Madame De Stäel..........................................................................................................................................54
Chapter 2: The Crucible of the Directory years.........................................................................55
The See-Saw Policy of the Directory...........................................................................................................55
Catholicism and the Need for „Republican Institutions“.............................................................................55
Catholic Counter-Arguments........................................................................................................................56
Constant During the Directory.....................................................................................................................57
Critics of the Directory's Religious Policies.................................................................................................57
Louis de Bonald............................................................................................................................................57
Jean-Francois de La Harpe...........................................................................................................................58
Jacques Necker.............................................................................................................................................58
Joseph de Maistre.........................................................................................................................................59
The „Second Directory“ and the Renewed Campaign for „Republican Institutions“..................................59
Theophilanthropy..........................................................................................................................................60
Lessons of the Directory, William Godwin and Des Circonstances Actuelles............................................61
 Chapter 3: Napoleon, or battling „the new Cyrus“....................................................................63
Napoleon and the Catholic Revival..............................................................................................................63
Enlightened Responses and the Plan to „Protestantize“ France...................................................................63
Charles De Villers........................................................................................................................................64
Bonaparte's Decision....................................................................................................................................65
Portalis on the Utility of Religion.................................................................................................................65
The Concordat and the Organic Articles......................................................................................................66
Friends and Foes of the Concordat: From the Genie du Christianisme to Delphine....................................67
Constant's Trip to Germany..........................................................................................................................68
The Sentiment/Form Distinction..................................................................................................................68
Return to Paris and the Debate on a National Religion................................................................................69
Chapter 4: Constant becomes Constant: from the Principles of Politics to The Spirit of
Conquest and Usurpation.............................................................................................................71
Constant's Political Principles in 1806.........................................................................................................71
Constant's Political Principles in 1806.........................................................................................................72
Book VIII: „On Religious Freedom“............................................................................................................73
De l'Allemagne.............................................................................................................................................73
Constant's Return to Germany......................................................................................................................73
The Spirit of Conquest and Usurpation........................................................................................................74
Chapter 5: Politics and religion during the Restoration (1814-1824)..........................................76
Keeping Political Liberty Alive....................................................................................................................76
The problem of industrie...............................................................................................................................76
On the Liberty of Ancients............................................................................................................................77
The commentaire sur l'ouvrage de Filangieri...............................................................................................77
Keeping Religious Liberty Alive..................................................................................................................78
The „crisis“ of the Catholic Church............................................................................................................78
Religion in the Principles of Politics of 1815...............................................................................................79
Catholic-Protestants wars............................................................................................................................79
Catholic dissensions.....................................................................................................................................82
The Society for Christian Morals.................................................................................................................83
The Memorial Catholique.............................................................................................................................83
Protestant responses.....................................................................................................................................84
Chapter 7: „The Protestant Bossuet“: De la religion in political context (1824-1830)...............85
De la Religion, Volume I (May 1824)..........................................................................................................85
Reviews of Volume I.....................................................................................................................................85
Charles X and „the Invasion of the Priests“.................................................................................................86
Constant's article „Christianity“.................................................................................................................86
Professions of Protestantism........................................................................................................................87
De la Religion, Volume II (october 1825)....................................................................................................87
„Dependent“ vs. „independent“ forms........................................................................................................87
Constant's philohellenism.............................................................................................................................88
Joseph de Maistre's view of the Greek „character“....................................................................................89
Reviews of Volume II....................................................................................................................................89
The Problem with Industrie: Constant and Religion Seen From the Left....................................................90
Charles Dunoyer's L'industrie et la morale considerees dans leuers rapports avec la liberte (1825)..........90
The search for a new doctrine: from Jouffroy to Saint-Simon.....................................................................91
Constant's „Overview of General Trends“..................................................................................................93
Constant's review of Charles Dunoyer and the Article on Religion for the Encyclopedie progressive.......93
De la religion, volumes III, IV, V..................................................................................................................93
Constant's final words..................................................................................................................................94
Chapter 7: Constant's legacy.........................................................................................................96
The 1830 Revolution....................................................................................................................................96
Constant's Declining Reputation..................................................................................................................97
Catrine Carpenter, Benjamin Constant's religious politics..................................................98
Chapter 1: Constant's education: the French, Scottish, and German Enlightenment...........100
Childhood...................................................................................................................................................100
David Runciman, Constant (podcast)
9
 Constant

 Mnogi pojedinci bi se danas iznenadili što ih smatraju političkim misliocima – na

primjer, jedan Hobbes se sebe vidio prirodnim filozofom; M. Wollstonecraft bi sebe
vjerovatno posmatrala kao edukatora; Constant se vidio zanimao mnogo širokim
temama iako se danas
 Pisao je o religiji, pravu, umjetnosti, književnosti
 Djelo o kome ćemo danas pisati je zapravo pisano kao lekcija koju je održao u Parizu
– „Sloboda u antici u poređenju sa slobodom modernosti“
 Jedan od opisa Constanta jeste da je bio i „Romantik“ i „romantik“
o Romantik  on je bio povezan ili na granicama tog ogromnog pokreta u
istoriji ideja u vidu romantizma koji je počeo da se formira pri kraju XVIII
vijeka i na početku XIX vijeka

 Romantizam je bio reakcija na naučnu revoluciju, na industrijsku

revoluciju koja je slavila osjećaj, emociju, direktne susrete sa
prirodom, da budu zadivljeni onim što je prirodno, a ne ono što je
mehaničko

o romantik  Constant je bio i osoba koja je volio ljubav, koji je težio

romantičnoj ljubavi u svom životu. Dva puta se ženio, ali nikada nije bio
oženjen za ženu koju je zaista volio (ona je bila udana za drugog) – Madame
de Staël (Constant je bio poznat kao ljubavnik, kao osoba koja je iskakala kroz
prozore, koja je pisala ljubavna pisma)

o Constant je isto tako bio ustavni teoretičar, on je bio liberal ali ne u

savremenom sjevernoameričkom smislu jer je vjerovao u welfare državu XX
vijeka i u državni intervencionizam koji danas ne bi imao smisla – on je bio
liberal kao predstavnik misli koja je nastala u XIX vijeku, koja nije odgovarala
ovoj našoj savremenoj definiciji liberalizma, ali ni klasičnoj/antičkoj definiciji
i viđenju liberalizma

 To su bile ideje slobode, zaštite individualca od arbitrernih moći

suverene države (postojali su pokušaji da se Hobbes prikaže kao proto-
liberal jer je veliki dio njegove misli ostavljao mnoge stvari van
domašaja politike koji nisu bili predmet moći, prisile, itd)

 Constant je pisao o Hobbesu i naglasio da ovaj nije bio liberal – za

Constanta, Hobbes je bio na pola puta između. Dio koji je bio dobar
kod Hobbesa jeste što je stvorio državu oko ideje reprezentacije,
odnosno da politika u modernom svijetu mora da funkcioniše tako da
većina ljudi delegira političku moć svojim predstavnicima („bogati
ljudi (mi) zapošljavaju ljudi da obave posao za njih (da obave politički
posao za njih)“. Za Constanta, problem Hobbesa jeste što svu moć daju
zaposlenicima, političarima, našim reprezentima, a od nas kao „bogatih
ljudi“ sve oduzima

10
  Mora da postoji način na koji možemo obuzdati moć ljudi kojima smo
povjerili, kojima smo dali zadatak, koje smo platili da obavljaju
politički posao za nas – treba nam liberalni ustav (ustav koji stavlja
jasne granice na suverenu moć ljudi/institucija koji vladaju)

 Constant je gledao u Britaniju kao određenu vrstu liberalne države, kao

nekog modela kom je on težio koja nije demokratska država, ali je bila
liberalna u tom smislu da je vladavina prava i serija ustavnih
razumijevanja ograničavalo moć suverena (Kralj u Parlamentu) – u
engleskom sistemu je bilo teško praktikovati arbitrernu vlast jer su
postojala ograničenja i upravo su oni dozvoljavali građanima da budu
slobodni

 Wollstonecraft je upravo tu britansku državu vidjela kao trulu i u

Francuskoj revoluciji je tražila odgovor

 Drugi primjer kog je Constant gledao i na koji je obraćao pažnju jesu

USA. Kada je Constant dao svoju lekciju o stvarima o kojima ćemo
danas pisati, USA je već imala generaciju političara i prošla je kroz već
neke turbulentne periode. U američkom eksperimentu se nalazila jedna
od ideja koja je bila poprilično privlačna za Constanta, ideja separacije
vlasti – jedan od načina na koji se može sačuvati liberalna država i
liberalna prava jeste da se „zaposleni političari“ samoograničavaju i da
vode računa jedni o drugima. Ova ideja o separaciji moći je bila nova
ideja, nije bila antička i Constan ju je vidio kao vrijednu pažnje i
razmatranja

 Centralni događaj Constantovog života je bila Francuska revolucija i njene posljedice,

teror, rast Napoleona, širenje napoleonovskog carstva širom Evrope i drugih
kontinenata, kolaps tog carstva, kratak povratak Napoleona 1815. godine, njegov
poraz kod Vaterloa, restauracija burbonske monarhije – samim tim Francuska
revolucija je bila u srcu Constantovog života, kao što je Engleska revolucija bila u
srcu Hobbesovog

o Engleska revolucija se odvija u srednjem periodu Hobbesovog života i on

upravo u tom periodu o njoj i piše. Jedan od načina koji se može gledati na
revoluciju jeste kao gledanje na točak – oni koji su se nekada nalaze na dnu,
koji su nagnječeni na tlu, sada se dižu na vrh, a oni koji su bili na vrhu sada
idu na dno (Kraljevi doživljavaju da izgube glavu, običan narod dobija poluge
vlasti u svoje ruke)

o Ono što je često u revolucijama jeste da se točak nastavlja da kreće i ponovo

dolazi na početnu tačku. Kralj je ubijen u toku Engleske revolucije, ali opet, na
kraju, točak se vraća na isto mjesto i dolazi do restauracije monarhije

o U Francuskom slučaju, od smrti kralja Luja XVIII točak se ponovo vratio u

Carstvo tako što je došlo do restauracije iste one dinastije koja je pala sa vlasti.

11
 o Constant je pisao nakon svega toga, nakon što se točak potpuno okrenuo. Ono
što je on imao, a što nisu imali ni Wollstonecraft, a ni Hobbes jeste beneficiju
retrospektivnog gledanja na stvari – on zapravo piše i razmišlja o događajima
iz svog života nakon što su se oni odvili, nakon što su završeni i može da dođe
do zaključaka na bazi toga kako je sve završilo

o Na primjer, Hobbes je pisao Levijatana u toku Revolucije. Kada je djelo

izašlo, on je napisao da narod mora da se potčini suverenu, a to je značilo da
se mora potčiniti Parlamentu koji je bio na vlasti u datom trenutku – to se
kosilo sa idejom koju je Hobbes imao kao rojalista. Tih problema Constant
nije imao, jer su se događaji potpuno odvili i on je o njima tek docnije sudio i
razmatrao

o Constant je imao sličnu grešku. On je nakon Napoleonovog drugog dolaska na

vlast, imao dogovor sa Bonapartom da napiše liberalni ustav koji bi sam
trebao da ograniči njegovu vlast. Problem je bio što je Napoleon pao poslije
100 dana zbog čega je Benjamin bio kompromitovan – međutim, nekoliko
godina kasnije, Constant je imao priliku da razmatra i da vidi na koji način se
njegova ideja odvijala, gdje su bile greške i šta se treba uraditi

o Sve ovo nije bilo oko njega, nije bilo oko Francuske v. UK, Francuske v.
USA, nije bilo oko revolucije vs. carstva, ili revolucije vs. reakcije,
revolucije vs. reforme; to nije bilo ko podjela ili izbora modernog svijeta
ili moderne Francuske. Ticalo se fundamentalne suprotnosti između
moderne i pre-moderne politike (antičke politike kako je to Constant
nazivao)

 Centralna ideja Francuske revolucije svodila se na to šta je ona naučila moderniste,

ljude kao što je bio on, ljude kao što smo mi, oko prirode slobode

 Jedna od poenti Constantove lekcije jeste da je moguće povući poprilično jasnu

granicu između antičkih ideala slobode i modernih ideala slobode

o U antičkom svijetu, svijetu Atine i Sparte, antičkog Rima, biti slobodan je

značilo biti član slobodne države. Samim tim, sloboda je bila fundamentalno
kolektivna – mi smo svoju slobodu dijelili sa drugima, mi smo je branili sa
drugima. Ono što bi ubilo našu slobodu ne bismo bili mi sami, mi lično koji ne
bismo bili slobodni, već naša država koja ne bi bila slobodna, koja bi bila
zauzeta, osvojena, kolonizovana

 Sloboda je bila kolektivna, bila je dijeljena, bila je izgrađena oko

fundamentalne prijetnje slobodi, a to su bili rat i poraz. Sloboda je
onda samim tim bila iskazana kroz rat, kroz kolektivnu (ne
individualnu!) samoodbranu. Ako smo dijelili slobodu, onda smo
dijelili i vrijednosti koje smo pokušali da odbranimo. U antičkom
svijetu, sloboda je primarno bila javna, jer se iskazivala javno i
direktno u javnoj sferi. Biti građanin je značilo pripadati svijetu
politike

12
 o Ovo je za Constanta bila antička ideja slobode, ali nije smatrao istu nazadnom
ili primitivnom. Ona nije izumrla jer je bila glupa. Zapravo ju je vidio kao
herojsku ideju, plemenitu i duboko privlačnu misao. Upravo je u pokliču
francuske buržoaske revolucije (sloboda, pravda, bratstvo), to bratstvo bila
odlika antičke ideje slobode. Ipak, Constant je rekao da to nije način na
koji moderni ljudi mogu ili žele da žive

o Biti modernim, živjeti u modernom svijetu znači živjeti u svijetu gdje sloboda
nije kolektivna nego individualna. Ona ne pripada nama jer mi pripadamo
slobodnoj državi. Ona pripada nama jer smo mi slobodni individualci. Biti
slobodan kao individualac u nekom smislu znači biti slobodan da odlučilo
kako mi želimo da živimo – to znači da imamo slobodu da činimo nešto što ne
mora uvijek da dobije odobrenje ostalih pojedinaca

 Moderne slobode su slobode religije, slobode izražavanja i

udruživanja. Sama ideja slobode je individualna, ona je komercijalna.
Moderna društva nisu primarno vojnička društva nego su trgovačka,
komercijalna društva

 Moderna sloboda odgovara trgovačkim društvima u kojima

razmjenjujemo dobra, fiksiramo cijene u skladu sa tim koliko ljudi,
individualci bivaju spremni da plate i vršimo razmjenu jer imamo
slobodu da se krećemo okolo (sloboda kretanja je krucijalna moderna
sloboda)

 Konačno, sloboda je privatna, nije javna. Sloboda u modernom svijetu

znači slobodu postojanja, čak i slobodu povlačenja u privatnu sferu jer
postoji razumna vjera da čak i ako neki ljudi mogu da gledaju i zadiru
u našu privatnu sferu, to ne čini država (ako država to i čini ona je
relativno indiferentna oko nas)

 Moderna sloboda je individualna, komercijalna, privatna. Antička sloboda je

kolektivna, vojnička, javna. To je prilično jasna razlika

 Kao što smo već naglasili, Constant nije vidio antičku slobodu kao lošu ideju. Dio
problema te antičke slobode jeste što je riječ o privlačnoj ideji modernim građanima
jer se osjećamo da je naša moderna ideja slobode tanka, površna u odnosu na antičku
– ona je pomalo sebična i koja često zna da postavi pitanje da li zaista želimo biti
ovoliko sebično kao što jesmo. Želimo li možda biti vojnička, plemenita braća

 Ako vjerujemo u ideale antičke slobode, za šta je smatrao da su mnogi francuski

revolucionari vjerovali, onda pokušavamo da učinimo nešto što je u modernom
smislu prosto nemoguće. Mi ne možemo da vodimo takav tip kolektivnog života
jer nas je prije svega previše (antička sloboda funkcioniše samo u malim
državama). Tadašnja Francuska je imala više od 25 miliona stanovnika

o Ne možemo postići takav tip slobode u toj državi. To je trgovačka država, to je

država u kome su odnosi pokrenuti na odnosu novca. Nijedna moderna država
ne može da funkcioniše bez novca (antičke su mogle, a neke su čak i
pokušavale – robna razmjena) – čak i ako se duboko u sebi divimo antičkom

13
 konceptu slobode, mi duboko u sebi ne želimo da živimo tako, ne želimo da
nam neko drugi govori kako treba da živimo

o Ako bismo na modernu državu pokušali primijeniti koncept antičke

slobode, ono što bismo dobili ne bi bila sloboda, nego njen kraj! Dobili
bismo prisilu, arbitrarnu vlast države. To je jasna poruka Francuske
revolucije

o Ovima bismo pokušali da nametnemo ljudima da se ponaašaju na određeni

način, da poštuju određene ideje koje su prosto neprimjenjive. Prisila će
postati konflikt. Konflikt će postati nasilje. Nasilje će postati teror. Teror će
voditi do smrti.

o Za Constanta je Francuska revolucija bila studija slučaja šta se desi kada

pokušamo zgnječiti raznolikost moderne države u jednostavne ideale antičke
slobode. To prosto ne odgovara jedno drugom, a ako pokušamo nasilno da to
učinimo, to dovede do toga da ljudi gube svoje živote

 Constantovo viđenje je bilo mnogo komplikovanije i mnogo zanimljivije od samog

svođenja Francuske revolucije kao krvoprolića u vezi toga šta se desi kada antičke
ideale pokušamo primijeniti na moderni svijet

 Constant je shvatio da je privlačnost antičkog ideala slobode od strane modernih ljudi,

jasan signal da moderni ljudi nisu privučeni modernim konceptom i modernom
idejom slobode. Mnogi moderni žele modernu slobodu, oni su postali vezani za nju,
mnogi od nas ako ne i svi su poprilično nevolji da se iste slobode odreknemo naših
privatnih sloboda, ali ne znamo zašto, ali vrlo lako smo ubjeđeni da nešto nije u redu
sa nama jer vodimo ovako privatne živote. Koncept antičke slobode ima svoju
privlačnost, ima nešto što nas vuče ka njoj. Upravo je to problem modernog svijeta,
jer koliko god on bio komercijalan, koliko on bio napredan, uvijek će postojati nešto
što nas vuče ka tom antičkom konceptu slobode, nečemu što se čini atraktivnijim,
ispunjenijim, političkim važnijem

 Jedan od problema moderne slobode nalazi se u tome što moderni ne znaju baš
najbolji način na koji mogu da je odbrane. Drugi problem, onaj dublji jeste što nas
moderna sloboda može uvući u još veće blato – ako si privatni građanin, možeš biti
uvučen u privatnu sferu i misliti kako je moguće voditi život bez politike, jer živiš u
državi koju nije briga i koja ne obraća pažnju

o Dva problema moderne slobode jeste da „padnemo“ na antički koncept

slobode jer je privlačniji, ili da se lažno uvjerimo da možemo živjeti život
samo u privatnoj sferi, bez politike

o Constant smatra da ako mislimo da je naša moderna sloboda zaštićena jer nam
niko ne govori šta da radimo, onda pravimo bazičnu grešku, jer je iluzija
modernog svijeta/građanina, da će politika samo možda nestati ako ne
obraćamo pažnju na nju. Prosto to se neće desiti! To što ako mi vodimo računa
samo o svom životu, ne znači da se drugi u njega neće miješati. Neko drugi će
voditi politku u tvoje ime, za tebe, koliko god mi to ne željeli priznati
14
 o Takvim našim ponašanjem će ta moć vrlo lako postati arbitrerna, prisilna i
takva će ona vrlo lako da se pretvori u ono što smo morali da znamo od prvog
dana da će se pretvoriti ako izgubimo interes u nju – hobbesijanska, arbitrerna
država. Mi nemamo sigurnost, jer nećemo moći naći način da se zaštitimo
jednom kada se ona okrene protiv nas!

o Pravi strah za Constanta znači da nikada ne možemo biti sigurni u našu

modernu politiku ako se njome ne bavimo!

 Constant kaže nešto na kraju lekcije koji mnogi propuste. Mnogi smatraju da je
Constant na strani modernih protiv antičkih, odnosno da je na strani moderne slobode
u odnosu na antičku slobodu. On kaže – jedini način na koji možemo živjeti u
modernom svijetu jeste da ta dva koncepta slobode spojimo. Biti slobodan u
modernom smislu, biti pušten da budeš slobodna, znači da imaš obe slobode i da
praktikuješ obe slobode (to zahtijeva tvoju participaciju)

o to je paradoks modernog života – ako iskreno ne želimo da učestvujemo u

politici, onda moramo da učestvujemo u politici, da zaštitimo naše pravo da ne
učestvujemo u politici

o Constant kaže da ako želimo da budemo moderan građanin, nije dovoljno da

štitimo i slijedimo samo vlastite interese, vlastiti život – moramo se
zainteresovati i moramo voditi računa oko toga šta drugi ljudi rade

o moramo da budemo članovi partija, moramo da budemo članovi društva u čije

ideje vjerujemo. Moramo pisati našim predstavnicima jer samo tako oni mogu
da obrate pažnju na nas. Bez toga, oni uopšte neće biti zainteresovani za nas i
vrlo lako se može desiti da poslije izvjesnog vremena budemo dovedeni u
situaciju da su ti ljudi protiv nas, da ugrožavaju naše interese – vrlo lako se
može desiti da su političari zaposleni da nešto obavljaju u naše ime van
kontrole

 jedan od pojedinaca koji je propustio ovo jeste Isiaha Berlin što možemo shvatiti iz
njegove lekcije oko pozitivne i negativne slobode. To ovdje neće biti izloženo, ali se
može poslušati u Runcimanovom podcastu. Ukrako, za Berlina je Rousseau bio
šampion pozitivne slobode, a Constant negativne. Međutim, upravo se tu vidi
Berlinovo nerazumijevanje, jer Constant je bio zastupnik spojne teorije, ne negativne.
Constant je vjerovao da moramo vjenčati antički i moderni koncept slobode kako
bismo ga ostvarili.

 u svom djelu Adolf, Constant upravo piše o potrebi vjenčanja antičkog i modernog
koncepta. Adolf je nekada bio romantično ime, ali ironija historija je dovela da ono to
više nije. Taj roman je pomalo autobiografski, a riječ je o mladiću koji se zabavlja
dok putujem provincijama tadašnje Njemačke. Zaljubljuje se u stariju ženu koja ima
dvoje djece. Kada Adolf kaže da će si oduzeti život ako ne postane njegova, ova žena
postaje poprilino skeptična. Kako vrijeme protekne ona pada na njegovo zavođenje.
Oni moraju da se odreknu svega jer takav tip veze se ne nalazi ukalupljen u društvima

15
 u kojima oni žive. Nju i društvo proganja i ne može da podržava ženu koja napušta
djecu kako bi pobjegla sa mlađim muškarcem

o ne može se živjeti kao romantik, a poštovati konvencionalna pravila. Ali to za

njih znači biti slobodan jer ne postoje granice koje ih mogu zaustaviti. Tako
njih dvoje odlaze u egzil od društva i svijeta i u tom privatnom svijetu je
ljubav ta koja će ih morati održati. Ljubav ih održava, ali nakon nekon perioda
i sama ljubav postaje teška i oboje pokušavaju da nađu nešto novo da ih održi.
I upravo je to teže uraditi sada kada ne možeš da vodiš javni život i ako sve što
imamo je jedno drugo. Tako se ljubav pretvara u noćnu moru za oboje, ali su i
dalje u ljubavi. Oni se drže svoje posvećenosti, oni su moderni i oni su
slobodni.

o Adolfov otac želi da ga vrati u poštovani svijet gdje se ljubi žene ne često na
bazi ljubavi, već onoga što je održivo i što bi im dalo veću slobodu. Ipak, ako
imaš društveno prihvaćeni brak, onda možeš živjeti život mnogo slobodnije jer
možeš da budeš uključen u javni život, možemo braniti svoje privatne slobode

o Adolf je na iskušenju. On počinje da shvata da postoje načini na koje

neslužbeni ili sankcionisani brak može da ga učini daleko nezavisnijim (brak
koji njegov otac želi da on sklopi), slobodnijim, u odnosu na ovaj brak koji on
vidi kao potpuno ljubavni, ali koji ga itekako ograničava u društvenom smislu

o Iako je na iskušenju na kraju odbija očev poziv. Eleanora, njegova ljubavnica,

ipak to saznaje, shvata da je na iskušenju, i to joj slama srce

 Upravo je ovo djelo divna Constantova politička lekcija. Slijepa potraga za modernom
ili negativnom slobodom, romantička sloboda, sloboda srca, sloboda zajebeš, sloboda
da radiš šta god želiš da radiš je divna i ona je dio onoga što mi jesmo. Međutim, ako
svi krenemo tim putem, ona će nas dovesti do propasti. Razlog je u tome što jednom
kada krenemo u privatni svijet, javni svijet ne nestaje, mi smo zarobljeni u privantom
svijetu. Mi moramo da ponovo uđemo u javni svijet ako želimo da branimo našu
javnu sferu i javni prostor

 I potpuno čudno, iako Constant kaže da je Hobbes samo polovično u pravu po pitanju
moderne politike, u ovim terminima je riječ o hobbesijanskom paradoksu. To je sve
Hobbes jer on stvara modernu reprezentativnu državu u cilju da budemo slobodni od
politike. Hobbes nije liberal, ali stvara ideju koja čini liberalizam mogućim, ideju
bijega od politike, bijeg od prisile, ali u tom svijetu iskušenje da se pobjegne je fatalna
zamka – nama treba Constantova misao – formu prisile nad ljudima koji nas mogu
prisiliti čak iako nismo zainteresovani da igramo ovu političku igru

 I baš na tim mjestima na kojima smatramo da nas politika treba najmanje interesovati,
tu trebamo najviše obratiit pažnju. Baš na mjestima na kojima se čini da nema
politike, kao u ljubavi, vidimo da nosimo teško životno breme. Možemo biti u ljubavi
i jednog se probuditi da se ne možemo probuditi kraj osobe koju volimo. Mi možemo
da se probudimo u svijetu u kome država može da odluči da mi moramo da ostanemo
u svom, a ta osoba u svom domu

16
 John Dunn, Conclusions

17
18
  Demokratija je preovlađujući i gotovo isključivi prihvaćeni oblik postojanja legitimne
političke vlasti;
 Demokratija ima lokalno, uzročno i konkretno porijeklo, što čini njenu trenutnu
nadmoć očiglednom činjenicom;
 Druge veliki svjetske religije su počele iz poprilično specifičnih i lokalnih priča, ali
one su ostale pluralne u toku svoje istorije (npr. hrišćanstvo je nastalo kao unisono, ali
vrlo brzo se rascjepilo na različite fenomene – od ortodoksije, prosteantizma, itd). Sa
druge strane, demokratija je ostala unisona;
 Nauka o prirodi je imala više uspeha u postizanju unifikovanog i kosmopolitanskog
standarda praktične istine, posebno sa pojavom pozitivističkog metoda i iskonske
nauke u XVII vijeku, ali ona se razvijala upravo na osporavanju rezultata do kojih je
nauka dolazila;
 Autoritetet naučnih tvrdnji danas je manje jasan nego što je bio prije 30 godina
(postmodernizam – pitanje da li postoji istina, ili je riječ o relativnosti koja je različita
za pojedinca), a sada smo oprezniji u pretpostavkama njihove valjanosti;
 Potpuna pobjeda demokratije je izrazito nedavan fenomen koji se nedavno nije
smatrano tako unisono prihvaćenim;
 Nije postojao stvarni dogovor u praktičnoj percepciji ni o jednoj konkretnoj temi,
posebno o tome kako bi se vlast trebala dodjeljivati i ostvarivati u savremenim
političkim zajednicama;
 Demokratija je prvi put uspostavljena u Atini od strane Klistena, 508/507. godine
p.n.e;
 Nije jasno da li je sam Klisten koristio izraz „demokratija“ da opiše ovaj režim;
 U vrijeme uspostavljanja, demokratija nije bila pouzdano smatrao kao posebno
pravedna, efektivna, mirna, niti zaslužna za poslušnost i lojalnost;
 Klisten se zalagao za demokratiju ne zato što je dokazala ideološku potentnost ili
očiglednu racionalnu snagu, već moć iz političkih razloga rasta aristokratije koja se
približila mogućnosti da ga zbaci sa vlasti;
 Klisten je bio pod uticajem svog djeda, tiranina grčkog grada Sikiona, a njegov
program demokratije kao oblik političkgo režima izrođen je iz gorke frakcijske borbe;
 Sam Klisten je uključio mase nearistokratskih Atinjana u svoju frakciju kako bi
konsolidovao novi režim;
 Da bi uspostavio demokratiju, Klisten je temeljno reorganizovao društvene jedinice
atinske društvene zajedničke i političku geografiju Atike;
 U tom trenutku, Atinjani nisu ni mogli da zamisle da ovim činom uspostavljaju
kosmopolitanski kriterijum političke legitimacije koji će trajati hiljadama godina;
 Atinski demokratski sistem bio je sistem samoupravljanja građana od vremena Perikla
do vremena Demostena, koji je trajao najmanje jedna vijek;
 Svaki građanin Atine imao je pravo da prisustvuje, glasa i govori na sastancima
skupštine, koja je odlučivala o svim velikim državnim pitanjima većinom glasova;
 Svaki atinski građanin koji je navršio 30 godina bio je kvalifikovan (i očekivalo se od
njega) da započne jednu od mnogobrojnih službenih funkcija i da sjedi i odlučuje u
sudovima o ishodu pojedinačnih sporova i krivičnih ili političkih tužbi, ili da bude taj
koji će potvrđivati ili odbacivati nove zakonske prijedloge koji se nađu pred
skupštinom;
 Atinski demokratski lideri, muškarci obično iz aristokratskog ili bogatog porijekla, ili
oni koji su raspolagali stručnim retoričkim vještinama, posvetili su veliki dio svog
života samoj politici, diplomatskoj strategiji ili vojnom zapovijedanju;

19
  Bez obzira na to, Atina je stekla mali broj trajnijih javnih službenika u drugoj polovini
IV vijeka, čije su stručnosti imale neku mjeru stvarne političke moći (koji su bili
stvarno politički moći) i koji su zaista bili birani, a ne postavljeni na funkciju
kockom/slučajnošću;
 Atinski političkari i javna uprava su bili nepovjerljivi jer su se smatrali kao elementi
mogućeg napada na autentičnu demokratsku strukturu većine atinskog političkog
života;
 Atinski vojni lideri su bili izabrani pošto je Atina često bila u ratu, a njeni građani su
razumljivo radije pratili u bitku pojedinačne generale koji su imali neko povjerenje od
strane građana;
 Glavni atinski odgovor na poentu demokratije bila je sloboda koju je ona omogućila.
To, i samo to, moglo je i jeste omogućilo građanima Atine da žive u slobodi;
 Klisten je većinu slobodnih muških stanovnika Atike prvi put pretvorio u entitet
sposoban za sistematsko političko djelovanje, te time, tokom vremena je taj aparat bio
sposoban da zaštiti vlastitu slobodu u vidu ličnog, neposrednog političkog djelovanja;
 Za atinske demokrate, građani Atine, demos, predstavljali su jednu zajednicu
slobodnih muškaraca;
 Kritičari demokratije su u antičkoj Grčkoj i modernoj Evropi vidjeli njene stvarnosti
na veoma različite načine;
 Aristotel i Platon su smatrali da je naglasak demokratije na jednakosti građana bio
odbacivanje sile i autoriteta ljudi, negiranje praktične važnosti pravih vrlina ili pravih
propadanja, i da je imalo predvidive katastrofalne posljedice;
 Benjamin Constant je video slobodu koju su tražile antičke demokratije kao
kolektivnu solidarnost u javnom djelovanju građanstva kao tijela, što je imalo malo ili
ništa zajedničko sa privilegijama koje moderni narodi cijene, „slobodnom modernih“;
 Antička demokratija je bila manje hitna u modernim komericjalnim društvima kasnog
XVIII i ranog XIX vijeka Zapadne Evrope, a čisto zaštitni doprinos antičkih
demokratskih institucija je bio pretežno manje vjerovatan da će biti efikasan;
 Vojna moć Makedonije i Rima, a ne karakteristična vojna ranjivost antičke
demokratije, bili su razlog njene eliminacije iz kasnije političke istorije evropskog
svijeta;
 Rim je bio daleko od demokratije po atinskim standardima, ali je neosporno bio
republika. Uloga naroda u biranju svojih sopstvenih vladara bila je trajna tema u
tradiciji republičke vlade, demokratski element u onome što je često bio nametljiv i
izrazio nedemokratski sistem autoriteta;
 Demokratija je ostvarila sveobuhvatni ideološki trijum zbog dva elementa: maštovite
privlačnosti i praktične izvodivosti određenog spoja ekonomskih, društvenih i
političkih aranžmana;
 Privlačnost ideje samoupravljanja građana nije bila nova u XVIII vijeku, ali ono što je
bilo novo bila je relativna krhkost sistema potčinjenosti;
 Maštovita privlačnost demokratije ponovo se pojavila u Francuskoj i drugdje, a uslovi
za njenu praktičnu izvodivost su počeli da se istražuju, što je rezultiralo trijumfom
savremene predstavničke ustavne demokratije nad velikim dijelom svijeta;
 Savremena sekularna ustavna predstavnička demokratija čvrsto utemeljena na
suštinski tržišnoj ekonomoiji dominira političkim životom savremenog svijeta;
 Moderne države se razlikuju od atinske demokratije, jer je ideja moderne države
izgrađena u zapadnoj Evropi s izričitom svrhom da se negira da bilo koja dana
populacija, bilo koji narod, ima kapacitet i pravo da djeluje zajedno za sebe i u svom
interesu;

20
  Predstavnička demokratija je učinila demokratiju sigurnom za modernu državu,
pretvorivši je iz neredovnog i nekoherentnog gospodara u poslušnog i pouzdanog
slugu;
 Ova verzija demokratije uspjela je kombinirati praktičnu izvedivost relativno
koherentnog sistema političke vlasti (moderne države) s ubojitim apelima ideje
narodne samouprave;
 Moderna ustavna predstavnička demokratija, gdje je funkcionisala učinkovito u bilo
kom vremenskom periodu, uglavnom je osigurala tri odvojena i ljudski uvjerljiva
politička dobra:

o Umjerenu vlast, koja minimizuje izravne rizike koje vladina vlast predstavlja u
odnosu na fizičku sigurnost pojedinaca i grupe pojedinaca;
o Skromnu mjeru vladine odgovornosti prema upravljanima, koja može
garantovati kolektivnu sigurnost protiv rizika trajne podložnosti oštro
osuđenog aparata vladavine;
o Čini demokraitju sigurnom za modernu kapitalističku ekonomiju i takođe čini
modernu državu jasno sigurnijom za modernu državu jasno sigurnijom za
modernu kapitalističku ekonomiju.

 Stari Grci su gledali na demokratiju kao izravno vladanje siromašnijeg i manje

bogatijeg većinskog dijela građana nad bogatijim i više aristokratskim dijelom, što je
predstavljalo prijetnju vlasničkim pravima koja su proizašla iz ekonomske i društvene
istorije pojedinačnih grčkih zajednica;
 I David Hume i Adam Smith, koji su bili škotski teoretičari tržišta kao sistema
prirodne slobode, vjerovali su u praktičnu nezamjenjivost održavanja okvira čvrstog
političkog autoriteta, i nisu bili zastupnici i podržavaoci demokratije;
 Oba teoretičara su istakla važnost zaštite sistema privatne imovine u njegovoj
cjelokupnosti jer su njegove kolektivne prednosti zahtijevale da on djeluje kao takav;
 Oni su branili privatnu imovinu koja je proizašla iz funkcija tržišne razmjene protiv
želje za ispravljanjem neravnoteže patnje i uživanja među bližnjima;
 Predstavnička demokratija uspješno štiti tržišnu ekonomiju zahvaljujući jedinstvenoj
kombinaciji privlačnosti i održivosti;
 Prilično ispolirana verzija onoga što čini privlačnom i održivom predstavničku
demokratiju pomogla je u konsolidaciju njenog održivog razvoja (omogućujući joj da
zaštititi strukturu kapitalističkog prava na imovinu);
 Komparativna demokratska vjerodostojnost političke teze da je esencijalno tržišna
ekonomija pravi kolektivni dobrotvor odlučujući je doprinijela održavanju njene
stabilnosti uprkos turbulentnosti moderne istorije;
 Ne postoji specifična i kategorična alternativa modernom kapitalizmu s vlastitim
posebnim i historijski privilegovanim političkim okvirom;
 Nedavna historija socijaldemokratskih vlada ili stranaka sugeriše da se neće mnogo
oživjeti trajno, ali imaginarna ravnoteža će početi ponovo da prevaže u drugom
smjeru kako nedostaci politika koje guraju njihovi pobjednički protivnici postaju
očitiji;
 Niko ne može biti potpuno siguran koliko je politička održivost zemalja OECD-a
ovisila o sistemima socijalne zaštitite koje su uspostavile i redistributivnim porezima
koje su koristile za njihovo finansiranje;
 Atinska demokratija je bila odgovor na neposredan politički problem u drugačijem
svijetu i nema praktičnu komponentnu koja je preživjela u moderno doba;

21
  Nada drevne demokratije da će ljudski život postati više stvar ličnog izbora, a manje
stvar prinudnog poštovanja bezličnih zahtjeva, preživjela je i još je hitna danas, ali
nosi svoje opasnosti;
 Snaga i neuhvatljivost ideje demokratije treba da se sagledaju zajedno kroz pogled na
Atinu;
 Atinski politički život bio je opasan za one koji su imali istaknutu ulogu, ali je
običnim građanima dao jedinstvenu istorijsku ulogu i identifikovao djela polisa
njihovim sopstvenim;
 Moderni građani ne mogu koherentno da znaju ili biraju u odnosu na ogromne faktore
koji oblikuju, ograničavaju ili ugrožavaju njihove živote, jer razumijevanje svijeta
zahtijeva izuzetno složenu podjelu kognitivnog rada koju ljudi politički nisu sposobni
da stvore ili održe;
 Moderne države nisu u stanju da preuzmu potrebnu kognitivnu odgovornost, a
neuspjeh države da izazove, shvati i djeluje na neophodne informacije bio je
najrazorniji udarac socijalističkim nadama da zaštite siromašne od bogatih u XX
vijeku;
 Na pitanje kako vidjeti odnos između nauke/znaja i tvrdnji različitih ljudi o vladanju
teško je odgovoriti;
 U modernim demokratijama, demos bira, između relativno organizovanih timova
kandidata za vladanje, što ne odražava nužno vladavinu znalaca nad neznalicama;
 Platonova kritika demokratije održavala je vladavinu neznalica nad znalcima, ali
većina ljudi dosta zna u vezi sa pitanjem najboljeg načina vladanja;
 Potrebna je efikasna kognitivna koordinacija kako bi se procijenilo kako se izazovi
političke vlasti mogu zadovoljiti, što demokratski izbor možda ne može obezbijediti;
 Zadatak za koji je demokratija prvobitno osmišljena bio je izbjegavanje direktnog
podvrgavanja, a ne razumijevanje složene svjetske interakcije;
 Ljudskim društvima potrebno je tačno i sistematsko razumijevanje onoga što rade,
posebno u suočavanju sa prijetnjom svijeta koji postaje neuslovan za život zbog
neželjenih posljedica razvoja moći ljudske vrste;
 Demokratija sama po sebi ne nudi recept za shvatanje obima izazova susretanja
potreba savremengo svijeta;
 Karakterističan politički karakter grčkog polisa, u kom građani naizmjenično vladaju i
budu vladani, omogućio im je da razvije matematiku, logiku filozofiju i nekoliko
prirodnih nauka kao strukture javno odgovornih vjerovanja;
 I filozofsko ili naučno istraživanje i demokratska vlast korijenili su se u istoj
kolektivnoj društvenoj koristi od javne rasprave i otvorenog davanja i uzimanja
razloga kao osnova za zaključke;
 Direktna i neprekidna samouprava Atine ne može se replicirati na nacionalnom,
nadnacionalnom ili globalnom nivou;
 Umjesto pokušaja da sami nad sobom vladamo kao u Atini, trebalo bi da branimo i
proširimo naše moći da sami biramo za sebe, pojedinačno i lokalno;
 Atinska demokratija nije samo branila Atinu kao političku zajednicu, već je takođe
primjer te zajednice u svakodnevnim aktivnostima;
 Traženje priznanja kao građana u posljednja tri vijeka nije traženje vlasti, već traženje
mogućnosti da moć odgovara onima nad kojima se vrši;
 Potraga za pozivom na odgovornost moći je beskrajni i neuhvatljivi proces činjenja da
bude efikasno odgovorna prema svojim ljudskim objektima;
 Moderne demokrate teže da igraju ulogu Klistena stvarajući nove kolektivne agente u
beskrajnoj raznolikosti ljudskih okruženja i u rekonstituisanju zajednice;

22
  Feminizam postavlja izazov za demokratiju da njeguje društvenu imaginaciju i
procjenjuje koje su forme zajednice preko rodnih granica trenutno moguće i koje
forme kolektivne agencije mogu razumno biti očekivane da budu benigni.

23
 Stephen Holmes, The liberty to denounce: ancient and modern

24
25
  Dvosmjerni sudski sistem: obični sudovi sude većini osumnjičeni dok vanredni
(posebni građanski ili vojni sudovi) vode računa o opasnim prekršajima – ovime se
jako rano usprotivio Benjamin Constant smatrajući da se posebni sudovi osnivaju
samo kako bi se propisno kaznili dati osumnjičeni;
 Pravni, uobičajeni postupci su najbolji način za utvrđivanje činjenica – ograničavanje
prava na procesnu zaštitu zbog javne sigurnosti je apsurd ili otvorena laž;
 Sistem krivičnog pravosuđa treba da kažnjava prošle zločine, a ne da spriječava
buduće – apsurdno je da težnja sankcije bude sprečavanje budućih zločina, jer
krivična djela su inherentna individualnoj slobodi koje posjeduju pojedinci i slobodno
odlučuju o svojim postupcima.

 Constant je iz više izvora izvukao svoj koncept moderne slobode, uključujući tu i

„Duh zakona“ Monteskeja;
 U Monteskjeovom rječniku, politička sloboda nije suštinski povezana sa pravom na
učestovanje, već se odnosi na društveno rasprostranjenu mirnu savjest zasnovanu na
povjerenju građana u svoju bezbjednost;
 Šta će spriječiti privremene nosioce vlasti da tu vlast koriste radi zadovoljavanja
svojih vlastitih interesa?
 Checks and balances te periodični izbori su dva način da se ovo spriječi;
 Ustavne i proceduralne granice moći predstavnika vlasti su opravdane jer otežavaju
privatnim stranama da napadaju jedna drugu koristeći instrumente javne vlasti;
 Constant se duboko brinuo zbog problema nepouzdanih glasina koje se podmeću i
pravosudni sistem radi nezakonitih privatnih ciljeva;
 Prijetnja koju predstavljaju doušnici po građanski mir bila je očigledna u Francuskoj u
toku Constantovog političkog života
 Mogućnost zle namjere svjedoka prisljava nas da rekonceptualizujemo odnosi između
političke vlasti i civilnog društva.

II

 Ljudski interesi i želje obliku se prema mogućnostima koje pruža društvo – antički
Grci uopšte nisu željeli stvari koje mi sada želimo;
 Drevni grčki polisi su željeli vrstu slobode koja se razlikovala od one koju je htjela
moderna Evropa;
 Antički Grci su htjeli pozitivnu slobodu – to znači da su u kolektivnom kapacitetu
bili sposobni da direktno i lično praktikuju suverenitet (oni su na agorama raspravljali
o porezima, o odlasku u rat, o odlukama koje su važne za polis, itd);
 Sloboda koju ljudi traže im je nametnuta sudbinom;

26
  Stanovnici polisa su htjelu slobodu od ropstva, a ne slobodu da učestvuju u
kolektivnoj moći – oni su sve vrijeme morali biti spremni za rat jer im je rat i borba u
kojoj pobjeđuju jedino osiguravala da budu slobodni. Ako budu potčinjeni i njihova
sloboda nestaje;
 Samim tim, sloboda u polisu nije bila kompatibilnnim sa jednakošću – antički građani
su se mogli posvetiti samo obuci za borbu ako se ekonomija stavila u ruke negrađana,
robova;
 Antička sloboda se čini pozitivnom kada je Constant opisuje kao „aktivnu i
trajnu participaciju u kolektivnoj vlasti“. Međutim, njena negativna dimenzija
dolazi do maha kada se opisuje kao sloboda protiv zarobljavanja, koja nije bila
metaforična nego stvarna;
 Građani polisa su aktivno učestvovali u kažnjavanju, progonu i smaknuću svojih
građana – smatra se da je praksa ostrakizma, kada se bez ikakvog objašnjenja, tajnim
glasanjem mogao ukloniti pojedinac, bila signal jačanja stabilnosti društva jer je dalo
mogućnost siromašnima da ukloni bogataša ako bi im ikada zaista zaprijetio u bilo
kom smislu.

III

 Constant je događaje iz 1789. godine i odmah nakon toga nazvao „našom srećnom
Revolucijom“ jer je rezultovala trajnom razgradnjom sistema pravne nejednakosti;
 Teror je stekao vlast i onda doveo do zabune između dvaju ideja koje su trebale biti
razdvojene – antičkog i modernog koncepta slobode;
 Uzrok Terora nije bila samo ideja drevne slobode, već zapravo zbunjenost starih
republikanskih sloboda, tipičnih za polise, sa slobodama „koje su postojale u
modernom dobu“;
 Bilo kakav pokušaj da se antički koncept slobode oživi u modernoj Francuskoj bio je
osuđen na propast jer se antička sloboda po svojoj prirodi ne može univerzalovati –
ona zahtijeva postojanje ropstva kako bi bila održana;
 Ljudi Francuske nisu željeli ono što su njihovi revolucionarne vođe htjele, a za takve
prirodne želje neki nesrećni Francuzi su postali žrtve Terorra;
 Osjećajnost prema konceptu slobode modernih Francuza proizašla je iz vijekova
društvene evolucije i nije se mogla izbrisati ili zamijeniti političkim naredbama koje
su trajale u toku nekoliko mjeseci;
 Revolucionarni projekat, ma koliko bio dobronamjeran, bio je osuđen na propast jer
ogromna većina Francuza zapravo nije htjela i nije bila sposobna da održi vrstu
slobode koja im se nudila;
 „Saint-Just delievered all his speeches in short sentences, suitable for keeping
tired souls awake. And while he pretended that the notion was capable of making
the most painful sacrifices, he acknowledged by his very style that it was
incapable even of paying attention.“
 Pre-moderni vladari obično su koristili religiju za jačanje svog legitimiteta, tvrdeći da
zakoni moraju biti poštovani jer su ih donijeli Bog/bogovi; francuski revolucionarni
vladari su usvojili sličnu strategiju, tvrdeći da vladaju u ime jedine skrivene sile koja
se još uvijek mogla uvjerljivo pozvati u moderno doba, a to je volja suverenog naroda

27
 – teror nad drugima, zatvaranje i egzekucija drugih je po njima činjena u ime tog
suverenog naroda, odnosno njih samih;
 Projekat antičke slobode u modernom periodu se nije mogao sprovesti i zbog daleko
veće populacije koja je živjela u Francuskoj čime je takav stepen participacije bio
jasno nemoguć.

IV

 Constantov opis moderne slobode ima dvije dimenzije koje se moraju razlikovati i
kombinovati strategijski;
 Prva dimenzija jeste proces prava ili vladavine prava, koji garantuje ličnu sigurnost i
zabranjuje vladi da nasumično hapsi, zadržava ili kažnjava pojedinca – Constant
konzistentno identifikuje modernu slobodu sa iskustvom sigurnosti (svi građani po
modernoj slobodi mogu biti kažnjeni samo po pravilu, odnosno pravilima koja su bila
poznata i jasna i prije trenutka kada je pojedinac učinio nepočinstvo) – samim tim,
moderna sloboda je antonim samog koncepta antičkog ostracizma;

o Ostracizam je upravo spriječavao pojedinca da ponudi bilo kakvu pravnu

odbranu za sve ono za šta ga terete – what the practices of ostracism
symbolizes, once more, is a shared belief that society has total authority
over individual citizens;
o Moderna sloboda jeste sloboda da pojedinac ostane član društva ako to
želi;
o Samim tim, ovu slobodu bismo mogli opisati kao slobodu protiv egzila ili
istjerivanja iz društva – u tom smilu, javni službenici moraju da opravdaju
svoje akcije koje preduzmu prema građanima, dok to privatni građani ne
moraju;
o Individualna sloboda može da postoji samo u dobro organizovanom pravnom
sistemu;

 Druga dimenzija moderne slobode je političko pravo na kritiku vlade i učešće u

političkoj moći – moderna sloboda počiva na delikatnoj ravnoteži između privatnosti
indivdualca i tajnosti vladinih akcija (kada se granica pomjer onda dolazi do uništenja
moderne slobode);
o Moderna sloboda je neodrživa osim ako moderni građani na praktikuju
„aktivan i konstantan nadzor nad njihovim predstavnicima“
o U antičkim polisima, politička participacija se toliko cijenila jer lična
autonomija je bila nebitna u njihovim očima – suprotna je logika u današnjem,
modernom periodu;
o Politička participacija treba biti cijenjena jer lična autonomija je najviše dobro
i lična autonomija bi bila uništena ako bi došlo do onemogućavanja postojanja
političke participacije;

 Neprijateljstvo Napoleonovog režima prema modernoj slobodi se ogledalo u

njihovom interesu za ponovo uvođenje drevne prakse, kao što je ostrakizam;

28
  Pravo na glas daje građanima podstrek da investiraju sebe u političko obrazovanje.
Onemogućiti građanima osnovu za aktivnim biračkim pravo zbog toga jer ne
posjeduju znanje da ga praktikuju mudro znači pogrešno shvatiti vezu između
kapaciteta i prilike; ljudi ne razvijaju one kapacitetete za koje znaju da ih nikada neće
koristiti;
 Politička sloboda je najjača, najefektivnija vrsta načina za vlastiti razvoj koje imamo.

 Constant tvrdi da ljudi žele samo onu vrstu slobode koja odgovara njihovim
društvenim okolnostima;
 Njegov moralni imperativ je bio da se posluša duh doba, što je prema njemu, bilo
teško za njegove savremenike;
 Privlačnost anahronističkih želja i slaba kontrola nad političkom maštom otkrivaju
slobodu ljudskog uma koji teži da želi imati nespojivu slobodu;
 Uprkos predviđanjima da će trgovina zamjeniti rat i oslabiti nacionalizam, rat i
nacionalnizam i dalje postoje;
 Ratoborni nacionalizam može predstavljati bjekstvo od neizvjesnosti i samouživanja
moderne civilizacije;
 Moderne epohe su doba skeptičnosti, neizvjesnosti i samouživanja, pri čemu je jedini
osnov za vjerovanje slobodna i otvorena debata;
 Constant je smatrao da su ljudske želje nekoherentne i prolazne, što čini nemogućim
postizanje sreće ili maksimiziranje individualnog blagostanja.
 Constant je cijenio umjetnost i religiju kao načine da se čovjek otkači od unutrašnjeg
nemira, ali nije želio da politika služi istoj svrsi;
 Žestina i nemilosrdnost kojom se Constant protivio pokušajima kanalizovanja nagona
samotranscedencije u politiku otkrivaju moć dubokih psiholoških nagona pokrenutih
društvenim nevoljama i revolucionarnom retorikom.

VI

 Constantov kratak opis modernih političkih prava suprostavlja se antičkim vremenima

gdje su pojedinci imali stvarni uticaj;
 Moderni birači osjećaju da nemaju lični uticaj na ishod izbora, za razliku od antičkih
vremena;
 Uticaj modernih građana se gubi u mnoštvu jednakih i superiornih uticaja,
ograničavajući njihov suverenitet;
 Moderni doušnici imaju više moći od birača jer mogu pokrenuti kažnjavanje bez
pravne odbrane (cancel culture na primjer);
 Moderni građani žele istu slobodu da koriste javnu vlast kako bi povrijedili ljude koje
mrze kao i antički ljudi, jer frustrirani zbog nemanja vlasti, pribjegavaju idejama
moderne tiranije;
29
  Constant tvrdi da je političko učestvovanje moćan način samorazvoja, iako moderne
društvene potrebe za individualnim uticajem ne mogu da budu zadovoljene kao u
modernim tiranijama i antičkim polisima.

30
 Jeremy Jennings, Constant's idea of modern liberty

31
32
  Benjamina Constanta uz Johna Stuarta Milla smatraju ocima „liberalizma“, odnosno
braniocima pojma negativne slobode;
 Constantova privrženost ideji negativne slobode je bila pogrešno shvaćena i novija
istraživanja pruža složeniju sliku Constantovog razumijevanja slobode;
 Ona se kao takva kreću u dva pravca:

o Za razliku od pionira misli koji su Constanta vidjeli samo kao branioca

negativne slobode, Constant je ipak, zaključio da je potrebno kombinovati
slobodu antičkih ljudih i slobodu mondernih ljudi – politička sloboda je
najmoćnije i najučinkovitije sredstvo za samorazvoj koje nam je dao Bog;
o Iako je u početku Constant vjerovao da će trgovina napredovati toliko i učiniti
međuzavisnim ljude da će koncepti kao što je nacionalizam postati
anahronistički, ipak on je u kasnije vrijeme počeo da vjeruje kako
trgovina/razmjena potiče naš osjećaj individualne nezavisnosti, i sve više
sumnja da trgovina sama ne može da održi društvo zajedno;

 Moralne i političke vrste standarda su neophodni da bismo se suzdržali od naših

destruktivnih sklonosti – ta ideja se rađala tako što je Constantova fascinacija
religijom odigrala važnu ulogu u tome;
 Constant je razlikovao između dva šira moralna sistem:

o Jedan u kome smo više individualna bića, gdje je dobrobit naš cilj, a lični
interes naša misao vodilja;
o Drugi u kome smo bili više društvena bića, u kome smo pokretani osjećajem
samoprezira i altruizma;

 Kako bismo živjeli u moderno doba, moramo imati i slobodu koja je krojena kao
sloboda za moderno doba;
 Constant je vjerovao da principi polistike postoje nezavisno od određenih ustava, bili
oni monarhijski ili republikanski – Francuska revolucija je oborila temeljni princip da
nijedna vrsta suverenosti, čak ni pod izgovorom suverenosti naroda, ne bi smjela da
vrši neograničenu vlast nad individualnim postojanjem;
 Constant je vjerovao da premještanje moći/suvereniteta sa monarha na narod nije
ostavilo pojedinca sa zaštitom, da njegova prava nisu postala ništa zaštićenija i samim
tim je i dalje bio sklon teroru/tiraniji;
 Constantova odbrana slobode zasniva se na ideji da postoji dio ljudskog postojanja
van političke nadležnosti i da pojedinci imaju prava nezavisno od svih društvenih i
političkih vlasti;
 Constantova antipatija prema benthanovskom utilitarizmu zasniva se na njegovom
vjerovanju da ono ne pruža sigurne i pouzdane osnove za održavanje i uživanje u
individualnoj slobodi;
 Consant je duboko sumnjao u sve argumente koji su dizajnirani da opravdaju
proširenje aktivnosti vlade i osporio je vjerodostojnost tri propozicije koje se odnose
na vladu;
 Constant se fundamentalno ne slaže sa centralnom tvrdnjom Godwina da je vlada
uvijek apsolutno zlo – ona to tek postaje kada izađe iz granica svoje dozvoljene moći.
Sve dok se vlada drži pod kontrolom, ona može biti i efikasna i korisna;

33
  Prave funkcije vlade su istražene od strane Constanta u njegovim komentari o
Williamu Goodwinu i Gaitanu Filangieriu;
 Po Constantu, zakonodavstvu ima samo dva cilja:

o Da spriječi bilo kakav unutrašnji nered;

o Da onemogući stranu intervenciju.

 Narod svaki put kada dobije prijedlog da se unaprijede njegova garantovana prava
mora da postupa tako i da zahtijeva takav pristup da se ovim omogući funkcionalna
zaštita njihovih već postojeći ustavnih prava;
 Tek kada se vlada ograniči na ova dva cilja tek tada može doći do ostvarivanja i
sprovođenja modernog koncepta slobode;
 Constant je jasno preferisao imovinu u obliku zemlje/posjeda u odnosu na
komercijalnu ili industrijsku imovinu jer je stabilnija i uređenija;
 Politički sistem sa ograničenim pravom glasa trebao bi se zasnivati na prednostima
posjedovanja imovine na zemlji, jer je to omogućavalo ljudima da ostvaruju politička
prava;
 Imovina mora kružiti među članovima društva i svi bez imovine trebali bi težiti tome
da postanu vlasnici imovine kako bi održali slobodu;
 Imovina je imala komercijalne prednosti koje su bile povoljne za razvoj slobode,
poticala je oponašanje, prosperitet i osiguravala nezavisnost pojedinaca;
 Constajnt se protivio mjerama koje bi nametale izjednačavanje posjedovanja imovine
i govorio je protiv prava na testament/nasljeđivanje;
 Vlada bi trebala garantovati prijenos imovine, a zatim je „ostaviti na miru“, čak i ako
to znači tolerisati povremene zloupotrebe i nepravdu;
 Constant je vjerovao da pojedinci imaju pravo da očekuju kako će vlada oporezovati
samo ono što je strogo potrebno za izvršavanje svojih dužnosti;
 Ljudi pod vladinom vlasti mogu zahtijevati da porezi padaju jednako na sve,
propocionalno njihovom bogatstvu, da ništa nije neizvjesno niti arbitrarno u njihovoj
učestalosti ili načinu naplate, da su potpuno učinkoviti, i na kraju krajeva, da im je
osnova razumno stabilna;
 Constant je vjerovao da pojedinci trebaju biti potpuno slobodni u raspoređivanju svog
kapitala i rada, a da vlada ne bi trebala posjedovati legitimnu jurisdikciju nad
ekonomskom aktivnošću osim ako nanosi štetu drugima;
 Constant je imao jaku misao oko sistema vladavine Napoleona koja je bila slična
despotizmu, ali koja zapravo i nije bila despotizam – „despotism rules by means of
silence, and leaves man with the right to be silent, usurpation condemns him to
speak; it pursues him to the intimate sanctuary of his thoughts and, forcing him
to lie to his own conscience, denies him the last consolation of the oppressed.
 Constant je smatrao da je nemoguće živjeti slobodno bez slobode govora i slobode
medija – to su conditio sine qua non!;
 Opsjednutost Constanta idejom unutrašnjeg svetilišta ogleda se u njegovim spisima o
religiji;
 On je slavio slobodu savjesti i vjerski pluralizam – međutim, kako je prepoznao,
današnja religija je postala iskrivljena i izgubila svoju prirodu, postala je instrument
za ugnjetavanje i društvenu instituciju namijenjenu ispunjavanju utilitarnog cilja;
 Constant je vjerovao da religija treba da bude slobodna od vlade. Isti principi
primjenjuju se i na javno obrazovanje, koje treba da bude neutralno i neupravljano od

34
 strane vlade. Vlada treba da pruži samo „ograničenu nastavu“ i da vjeruje u dobre
namjere roditelja prema svojoj djeci;
 Constant je vjerovao da ljudi trebaju da budu ostavljeni sami sebi, i manje štete i više
dobra bi bilo rezultat toga;
 U svojoj knjizi Principima politike na sve reprezentativne vlade, Constant je pokuša
skicirati legitimnu formu vladavine – njegov pristup bio je da napadne samu vlast i da
ograniči suverenitet kroz raspodjelu i ravnotežu moći;
 On je tvrdio da posebna snaga monarhije nije u tome što je podijeljena na tri grane,
kako je to Montesquieu vjerovao, već što je podijeljena na 5 grana: kraljevsku izvršnu
vlast, vlast koja predstavlja trajnost (nasljedna reprezentativnost, vlast koja prdstavlja
mišljenje (izborno predstavništvo) i sudsku vlast;
 Constant je identifikovao 4 elementa sistme zaštite ustavne monarhije:

o Nezavisnost sudstva i odgovarajuće sudske procedure, uključujući sistem

porote;
o Sloboda štampe je neophodna za razvoj moderne slobode;
o Constant je vjerovao da monahija može poslužiti da vojsku ograniči samo na
jednu funkciju koja je i potrebna – sprečavanje napada agresora;
o Zaštita lokalnih jedinica i sprečavanje gubljenja njihovog glasa.

 What could we want more that what the Charte promisses and guarantees us if
its terms are honoured.

35
 John Dunn, Liberty as a substantive political value

36
37
  Postoje dvije razlike u shvatanju slobode kao suštinske političke vrijednosti:

o Razlika između slobode naroda antike i modernih naroda (Constant);

o Razlika između negativnih sloboda nemiješanja i pozitivnih sloboda za razvoj
određenog skupa moći ili potencijala (Berlin);

 Postoji neslaganje između Constanta i Berlina u vezi sa tim koja je od ove dvije
razlike važnija;
 Negativno shvatanje slobode kao nemiješanja u ostvarivanju nečijih vlastitih
nasumičnih želja lako se degeneriše u reduktivnu i plastičnu ideološku valutu za
izražavanje političke krivice ili pohvale;
 Koncept negativne slobode kao sistematske teorijske odbrane privatnih prava
nemiješanja može se danas izgraditi na najmanje dvije različite osnove:

o Kantovoj posvećenosti ljudskoj autonomiji;

o Više očajničkim, pragmatičkim pogledima na ljudske aktere koji se vraćaju na
Thomasa Hobbesa;

 Kantov pristup pruža jaču odbranu ugroženih sloboda, dok je Hobbesov pristup
vjerovatno prilično slab temelj za bilo koje shvatanje slobode kao suštinske političke
vrijednosti;
 Kantov pristup prilično izričito uključuje metafizičku teoriju moralnosti, dok
Hobbesov pristup počinje sa implikacijama heterogenosti više ili manje
samopravedne želje za mudro proejtkovanje političkog poretka i izvlačit jasan
zaključak da je racionalno minimizovati ulogu moralnih aspiracija u konstituiranju i
održavanju značajnosti ovog poretka;
 Hobbes je bio gorljiv neprijatelj klasičnih shvatanja slobode kao suštinske javne i
politički artikulisane vrijednosti, dok je Kant, s više ili manje duga prema Jean-
Jacquesu Rousseauu, u najgorem slučaju bio nostalgični prijatelj klasičnih
republikanskih pojmova javne slobode;
 Tekst će prvo objasniti razliku između shvatanja slobode antičkih pojedinaca i
modernista, kao što je to izraženo od strane Constanta i objasniti ono što je on vidio
kao njezinu važnost, a zatim će staviti pored nje klasično republikansko shvatanje
političke slobode što je najživlje izraženo u Machiavellievim Discursi, i na kraju će se
razmatrati pitanje postoji li koherentna teorija moderne slobode kao suštinske
političke vrijednosti u bilo kojoj od postojećih tradicija naglašavajući diskontinuitet
između antičkih i modernih zabrinutosti za strano potčinjavanje i raspodjelu prednosti
u međunarodnoj i domaćoj ekonomskoj razmjeni;

 Constantova pravi razliku između antičke i moderne slobode;

 Predstavnička vlada je moderno otkriće za osiguranje moderne slobode, a njezine
prednosi nisu mogle biti cijenje ili prepoznate od strane naroda antike;

38
  Antički narodi su željeli drugačiji oblik slobode koji se temeljio na njihovoj
društvenoj organizaciji – antička sloboda se direktno praktikovala od strane
kolektivne grupe, dok moderna sloboda naglašava individualna nezavisnost;
 Privatne radnje bile su podvrgnute strogoj nadzornoj kontroli, a individualna
nezavisnost nije bila poštovana u antičkim društvima;
 Antička društva nisu svjedočila napetosti između praktikovanja kolektivne moći i
potčinjavanja samog pojedinca – cilj naroda antike je bio podijeliti društvenu moć
među svim građanima, dok se moderni ljudi usredsređuju na sigurnost u privatnom
uživanju;
 Politička sloboda je usogiuranje moderne slobode, ali individualna nezavisnost jeste
njena glavna potreba;
 Izvor esencijalnih razlika između antičke i moderne slobode su različite, ali se mogu
svjesti u nekoliko polja:

o Veoma ograničene teritorije antičkih republika;

o Pretjerana spremnost na rat;
o Sve drevne države su posjedovale značajan robovski sloj;
o Sa druge strane, moderne države su veće od antičkih republika, a podjela
Evrope na različite države doprinosi uspostavi moderne slobode;

 Postoje četiri osnovne posljedice kontrasta između drevnih i modernih društava:

o Politički značaj pojedinačnih stanovnika proporcionalno je smanjem u

modernim društvima zbog same veličine modernih država;
o Ukinuće ropstva oduzelo je slobodnom stanovništvu slobodno vrijeme koje su
njihovi stariji preci crpili iz delegiranja većeg dijela ručnog rada svog društva
robovima – stalno izvršavanje političkih prava, dnevna rasprava o poslovima
države i neprekidni sukobi i razgovori drevnih frakcija predstavljali su
milosrdno olakšanje od dosade i neaktivnosti za slobodne ljude antike;
o Trgovina u ljudima inspiriše želju za ličnom nezavisnošću. Svaki put kada
javna vlast pokušala da se umiješa u određene ekonomske poduhvate u ime
svojih građana, ona ih sprovodi manje uspješno i skuplje nego što bi to oni
mogli da urade;
o U modernim društvima više nije moguće doživjeti aktivno i konstantno učešće
u vježbanju kolektivne moći, što je bila suština antičke/drevne slobode;

 Građani republika i podanici monarhija bili su ujedinjeni u svojoj izuzetno

samosvjesnoj želji za privatnim zadovoljstvima u Constantovom periodu;
 U modernom svijetu, samo ropstvo bi moglo natjerati populacija da se pomiri sa
lišenjem – nada u formiranje Spartijata kroz vježbanje javne slobode je iluzija u ovom
promijenjenom svijetu;
 Nije da su moderni pojedinci izgubili svoja polirička prava – stvar je što je došlo do
proširenja i prava i obaveza modernih vlada;
 Napredak civilizacije od njih je zahtijevao mnogo veći stepen poštovanja nego što su
njihovi prethodni bili skloni da prikažu za navike, afekcije i nezavisnosti pojedinaca i
zahtijevalo je od njih mnogo veću opreznost.

39
 II

 Kategorijalna razlika između antičke i moderne slobode počinje da se gubi kada se

izražava u terminima javnih institucija koje garantuju moralno obrazovanje građana;
 Machiavelli je podijelo građansko tijelo na grandi, koji žele ličnu moć i slavu i
plebejce/popolo, koji žele da žive u sigurnosti bez uplitanja;
 Grandi monopolizuju politički ugled dok popolo samo daju energiju javnim
poslovima kada ih efikasno natjeraju na društvenu disciplinu;
 Machiavelli vjeruje da je političko obrazovanje ključno jer se većina ljudi ne može
pouzdati da će se posvetiti javnim poslovima i javnoj službi;
 Slobodan način života je osnovni za obje grupe, grandi i popolo, kako bi uživali u
životima bez straha da će im imovina biti oduzeta silom;
 Najevokativniji i osnovni oblik građanske predanosti za Machiavellia je bila vojna
služba u građanskoj miliciji, dok je za Constanta bilo izbjegavanje prijetnji privatnoj
imovini od zastarjelih političkih modela;
 I Machiavelli i Constant predstavljaju sistem političke slobode kao instrumentalno
dobro za izbjegavanje dominantne forme štete;
 Machiavelli vjeruje da je društveni summum malum vanjska/strana osvajanja, dok
Constant vjeruje da moderni, evropski komercijalni tipovi država ne osjećaju
ratobornost jedne prema drugima.

III

 Postoji značajna razlika u načinima na koje se građanska vrlina razmatra kod

Machiavellia i Constanta;
 Machiavelli vjeruje da su ordini ti koji oblikuju društvo nužno primjer političkog
dizajna i da politika može biti sve osim improvizacijske vježbe u individualnoj
prilagodljivosti i hrabrosti;
 Constant vjeruje da se trgovačko društvo izuzetno približava samom sebi i da oštro
ograničava raspon eksplicitno političkih institucija koje mu mogu biti prikladne;
 Constant priznaje i praktičnu korisnost i etičku nužnost građanske vrline čak i u
trgovačkom društvu, ali odbija tvrditi da se takva vrlina može bolje izraziti u jeziku
javnih službi;
 Abbe Sieyes, iznosi snažnu odbranu reprezentativnog sistema kao jedinog legitimnog
političkgo izraza društva utemeljenog na podjeli rada;
 Constantov naglasak na isključivo aritmetičkoj i geografskoj besmislenosti političke
aktivnosti na teritorijalnoj razini modernog državnog uređenja pokazao se nebitnim;
 Građanska vrlina nije bila zamjena za osobno uživanje, već neophodna dodatak
privatnom uživanju;
 Predstavnici teorije negativne slobode su nacrtali važne, čisto ideološke snage
modernog kapitalističkog sistema predstavničke demokratije;
 Negativna sloboda daje pravo ovim građanima da imaju minimum minimuma brige i
poštovanja i daje im motiv zbog kog oni svoja društva ne doživljavaju as

40
 animozitetom – za sve pozitivne stvari, za postupke koji oni žele da urade, negativna
sloboda im nije dovoljna – tu već prelazimo u potrebu korištenja pozitivne slobode.

IV

 Antička sloboda je sadržavala nadanjujuća, ali nesigurna prava javnog djelovanja;

 Moderni koncept slobode je skup uporno branjenih prava privatnog uživanja i
samoorpedljenja;
 Odgovarajuće političko okruženje za modernu slobodu nije jasan, jer je definisan u
smislu privatnih prava ili prilika;
 Moderan koncept slobode ne može biti definisan u smislu onoga što se smatra
njegovim prikladnim političkim okruženjem;
 Uzročni mehanizmi koji omogućavaju ili ograničavaju moderno uživanje su nejasni i
izuzetno prošireni odnosi međunarodnog sistema proizvodnje i komercijalne
razmjene;
 Svaki moderni sistem proizvodnje i složen raspon ekonomskih razmjena uzročno
zavise od efikasno odbranjenog raspona priznatih prava vlasništva, što nužno
ograničava slobodu;
 Svako moderno društvo koje sudjeluje u međunarodnoj razmjeni nameće vremenom
unutar vlastite nacionalne populacije određenu raspodjelu ograničenja slobode
uživanja;
 Svaka moderna vlada mora formira i održavati u radnom stanju raspon složeni
uslovnih vjerovanja o ekonomsko uzročnosti kako bi ponudila eksplicitne prijedloge o
tome kako uskladiti ograničenja sadašnjeg uživanja i prilika za buduće uživanje;
 Individualci, zajednice, klase, nacije i moćni blokovi u modernom
komercijalizovanom svijetu ne samo da proizvode u društvenoj ili političkoj
privatnosti, već vrše i složene međusobne razmjene, mijenjajući svoje stavove kako bi
naginjali uslovima pod kojima su obavezni trgovati u svoju korist;
 Svaka moderna vlada je obavezna u velikoj mjeri vjerovati u Fortunu (sreću);
 Vlade se dijele između slobodnih i zaista socijalizovanih ekonomija;
 Privatna eksproprijacija je od temljene važnosti gdje, vremenom i ceteris
paribus,besplatno skraćuje mogućnost većine da djeluje kako bi željeli djelovati;
 Javno vlasništvo, kako bi se moglo institucionalizovati u bilo kojoj modernoj
ekonomiji, logički mora ograničiti slobud jednako drastično kao i privatno vlasništvo;
 Ni privatno ni javno vlasništvo ne može jednostavno biti izjednačeno sa slobodom;
 Domaći distributivni sistemi ne mogu biti izjednačeni sa pozitivnom ili negativnom
slobodom.

 Postoji intimna veza između efikasne ekonomske politike vlade i slobode ličnog
djelovanja i uživanja;
41
  Ne postoji jasna i ubjedljiva teorija političkih preduslova za praktičnu realizaciju
modernih sloboda zbog kontigentne i neuhvatljive veze između efikasnosti i ustavnog
okvira socioekonomske strukture modernog državnog sistema;
 Nedostatak pouzdane veze ili prihvatljivog jaza između sistema proizvodnje i
razmjene i državne moći postaje sve jači;
 Abbe Sieyes se nadao prirodnom političkom sistemu lidera izabranom kroz sistem
nacionalne predstavničke demokratije;
 Pogled na društvo kao podijeljeno na strukturno suprostavljene klasne interese čini
Sieyesov pogled nemogućim;
 Sistem prirodnih sloboda kao najefikasniji put ka raskošnosti za sve danas brane
ekonomisti poput Hayeka i politički lideri kao Thatcher, ali mnogim građanima to je
neubjedljivo i teško je institucionalizovati ustavni poredak koji je povoljan za njegovu
dugotrajnu realizaciju;
 Potpuni sistem zajedničkog vlasništva nad sredstvima proizvodnje pod nadzorom
nacionalnhi predstavnika koji se istražuje u socijalističkoj teoriji predstavlja efikasniji
put ka raskošnosti za sve, ali više ne može da dobije mnogo vjerodostojnosti;
 Ekonomska uzročnost je izuzetno nejasna i možda nezamislivo, kao i neupravljivo
kompleksna, što otežava institucionalizaciju modernih sloboda;
 Dileme teorija igraka interaktivnih racionalnhi strategija na različitim nivoima
zahtijevaju politička ili moralna rješenja, ali nije jasno kako identifikovati
potencijalna rješenja u praksi i obezbijediti ih u stvarnosti.

VI

 Većina modernih društava prepoznaje neke aspekte moderne slobode kao prava, iako
postoje preostali primjeri sistema javne službe koji isključuju građane;
 Većina modernih ustava formalno prepoznaje veliki dio prava na ličnu bezbjednost i
slobodu privatnog djelovanja koje je Constant branio, iako se to često poštuje manje
nego što bi trebalo;
 Nedavna zapadna politička filozofija je ili utilitarna ili se predstavlja kao pokušaj da
se društvena, ekonomska i politička prava, mogućnosti i dužnosti sistematizuju u
smislu neke koncepcije slobode;
 Postoje kritike ovih pisaca, uključujući njihovu slijepu upotrebu pojmova poput
„miješanja u slobodu“ i proizvoljna ograničenja na ono što smatraju da čini
ograničenje slobode u organizovanom društvenom životu;
 Još uvijek nam nedostaje ubjedljiva koncepcija kako uspješno institucionalizovati
modernu slobodu na duže vrijeme, a malo znamo odakle bi građanska vrlina mogla
doći u režimu posvećenom ličnom uživanju;
 Kršenja slobode će se nastaviti, ali moramo ih spriječiti da dolaze previše direktno i
masovno zbog kolektivne nepažnje sa kojom (pojedinac po pojedinac, klasa po klasa,
nacija po nacija), odlučno idemo za svojim ličnim uživanjem.

42
 Helena Rosenblatt, Re-evaluating Benjamin Constant's liberalism:
industrialism, Saint-Simonianism and the Restoration years

43
44
  Skorašnja naučna istraživanja zasnivaju se na dvije pretpostavke:

o Postoji fundamentalna razlika između liberalizma i republikanizma –

Constantovo odbacivanje republikanizma ključno je za ovaj argument;
o Constantov liberalizam se prikazuje samo kao briga za zaštitu inidviudalnih
prava (negativna sloboda), a Constantova politička orijentacija formirana je
rano u njegovoj karijeri i ostala je suštinski ista tokom čitavog njegovog
života;

 Ipak, Helena Rosenblatt (pisac ovog članka) smatra da se treba promijeniti

perspektiva, i da se posebna pažnja treba posvetiti Constantovim kasnijim godinama,
naročito njegovom odnosu sa liberalima „industrijske“ orijentacije.
 Constant je postajao sve zabrinutiji pred kraj svog života u odnosu na autoritarne
tendencije među liberalima, uključujući tu i Saint-Simonianove predstavnike.
 Perspektive Saint-Simona i Augusta Comtea treba uključiti u istraživanja debate o
odnosu društva i politike u Francuskoj u toku 1820-ih godina;
 Constant, Saint-Simon i Comte su bili lijevo orijentisani liberali sa rastućim
zalaganjem za nešto što su nazivali „industrijom“;
 Međutim, takva ranija posmatranja koje politički mislioci vrše, danas je prevaziđena –
Saint Simon se danas izučava među socijalistima, a Comte među pozitivistima. Samo
je Constant ostao liberal per se;
 Saint-Simon je u toku svoje rane karijere bio liberal i bio je snažan zagovornik
Povelje i liberalnih garancija – on je zajedno sa Charlesom Dunoyerom i Charlesom
Comteom pokušavao da razradi industrie, što je vidio kao rješenje za rješavanje
francuskih bolesti;
 Kako je to Saint-Simon vidio, ekonomski pisci su našli način kako da dođu do
„osnove“ stvari. Oni su znali da je politika mnogo više od „nauke o formama“.
Politički ekonomisti su se fokusirali na „ciljeve“ društvene aktivnosti, tj. prosperitet i
sreća društva; oni nisu trošili svoje vrijeme uzaludnim ustavnim aranžmanima;
 Ovi novi mislioci pod Saint-Simonom i njegovim pratiocima su smatrali da dobri
ustavi ne mogu da zadovolje potrebe ljude da budu srećni i slobodni. Industrie je
držala ključeve budućnosti Francuske. Industrie bi bila ta koja bi pomirila ciljeve
ekonomskog i moralnog progresa sa društvenom stabilnošću – fokus liberala treba da
bude usmjeren na promociju produktivnog rada i stvaranja bogatstva;
 Iako je jasno da su Saint-Simon i njegovi zastupnici u početku bili liberali koji su
štitili Povelju, sa njihovom zainteresovanošću u industrie došlo je do viđenja da je
sama forma Ustava koju si imali i Englezi nedovoljna; mora se raditi na sadržaju, a to
je bio industrie. Ustav kao forma nije bio dovoljan;
 Saint-Simon, koji se nekada divio britanskom ustavu, postao je sve više neprijateljski
nastrojen prema njemu i nazivao ga je „izrođenim ustavom“;
 Saint-Simon je tvrdio kako društvena organizacija Engleske jeste zapravo „radikalno
zla“ i da ona ne bi trebala da bude uzor jednoj Francuskoj – on je čak smatrao da je
liberalizam pretjerano metafizički, „nejasan“ i sentimentalan;
 Benjamin Constant je u 1806. godini razdvojio svoj liberalizam od pitanja „formi“ za
šta su prigovarali Saint-Simon i njegovi sljedbenici. Ovo je navelo mnoge naučnike
da Constanta smatraju zagovornikom negativne slobode;
 Ipak, Constantove liberalne kolege (barem oni koji su se smatrali liberalnim kolegama
tada, a danas to nisu – Saint Simon, Charles Dunoyer), nisu vidjele Constanta na

45
 ovakav način – tome je naravno išlo u prilog zagovaranje i potreba Constanta da ističe
kako su nam neophodni liberalni ustavi;
 Constant je vjerovao da je dobar ustav neophodan za prosperitet i opstanak države i
pokazao je da su političke institucije Engleske razlog za njen opstanak uprkos
mnoštvu ekonomskih problema;
 Constant je napao vladin dirigizam (intervencionizam) i insistirao je da Vlade nemaju
posebno znanje koje je superiorno u odnosu na njene građane;
 Po Constantu, zakoni nametnuti/naloženi „odozogo“/od strane vlasti uvijek bi trebalo
da budu dočekani sa sumnjom i založio se za preporod javnog duha koji je vidio kao
rješenje da politička sloboda opstane u modernim komercijalnim republikama;
 Constant je imao vjeru u javno mnjenje koje je definisao na inkluzivniji i
demokratičniji način i time se suprostavio tadašnjim liberlanim kolegama (Saint
Simon, Dunoyer) koji su smatrali da to nije slučaj (postali su više ekspertski
nastrojeni);
 Constantovi Komentari o Filangieriu je odražavao njegovu trajnu želju da politička
sloboda opstane u modernim komercijalnim republikama i naglašavao je potrebu za
liberalnim ustavima – time se suprostavio predstavnicima pokreta industrie i dao
svoje viđenje date situacije (Saint-Simon, Dunoyer);

 Poslije toga se okrenuo na odgovor Comteu kog je vidio kao mnogo izazovnijeg
mislioca;
 Comte je dijelio mnoga gledišta sa liberalima, ali se uskoro se okrenuo ka stavovima i
odnosima koji su karakterističniji za kontrarevolucionare i katoličke konzervativce;
 Comte je izrazio zabrinutost da je društvo „dezorganizovano“ i brinuo je o „velikoj
krizi“ koja je zahvatila Francusku nakon revolucije;
 Vjerovao je da je lijek za francuske probleme u intelektualnoj ili duhovnoj sferi i da je
potrebna nova „opšta doktrina“ kako bi se ujedinili umovi i uspostavio red;
 Comte je počeo da ima više zajedničkog sa filozofima reakcionarne škole, poput
Meistra, Bonalda i Lamenea, koji su predstavljali prosvjetiteljsku filozofiju i liberalne
principe kao opasno destruktivne za društveni poredak, dok su srednjovjekovnu
Evropu, sa njenom vezanošću za etiku katoličanstva, opisivali u pozitivnijem svjetlu;
 Comte je vjerovao kako su narodni suverenitet i sloboda savjesti prinici koji ometaju
uspostavljanje reda – onemogućuju stvaranje opšte teorije i zapravo stvaraju ogromne
probleme zbog atomizacije misli i mišljenja;
 Comte se udaljio od liberalnih principa laissez-faire ekonomije, kriveći ih za
podsticanje egoizma i materijalizma;
 Predložio je da je osnovni problem „duhovna dezorganizacija“ i da bi se sa ovim
problemom trebalo suočiti uspostavljanjem nove „duhovne vlasti“ koja bi okončala
trenutnu krizu uspostavljanjem kolektivne svrhe u društvu – ako želimo vidjeti koliko
je duboka kriza to možemo učiniti samo ako vidimo kakvo je stanje u SAD-u;
 Ova „duhovna vlast“ bi imala „religiju čovječanstva“ koja bi ujedinila umove i
uspostavila red, i podigla principe solidarnosti i žrtvovanja iznad individualizma i
sebičnosti;
 Oba strana političkog spektra, i ljevica i desnica, bili su okrenuta religiji u tom
trenutku;
 Saint-Simon je bio jedan od ljudi koji su uporedili krizu u Francuskoj sa vremenom
Isusa Hristosa; Nakon njegove smrti, njegova ideja Nouveau Christianisme

46
 nastavljena je biti tumačena do stranje njegovih mladih sljedbenika koja je dobijala
sve više pristalica oko sebe;
 Oko sredine 1820-ih Saint-Simonizam je postao popularan, posebno među mladim
studentima koji su se okupljali u novoformiranom društvu;
 Ovaj kontekst nam pomaže da razumijemo Constantovu potrebu da pobije ideju
Augusta Comtea i Saint-Simoniana, jer se Benjamin borio za srce i dušu liberalizma,
boreći se protiv onoga što je vidio kao opasan elitistički i autoritarni trend;
 Constant je savjetovao političarima i intelektualcima da puste religiju na miru, slažući
se da je religija neophodna za održavanje slobodnog društva. Bilo kako bilo, on je
ponavljao svojim liberalnim kolegama da varijacije u vjerovanjima, razlike u
mišljenjima i čak proliferacija vjerskih sekti nije ništa što bi nas trebalo brinuti – na
kraju krajeva, to pokazuje jasno američki primjer;
 Constant je predložio kako je sloboda savjesti sam motor ljudskog napretka i da bi
vlade i intelektualne elite dobro učinile da puste ovaj prirodni proces na miru;
 Constantova želja da objavi svoju petotomnu knjigu „De la religion consideree dans
sa source, ses forme set ses developpements“ od 1824-1830. godine, proistekla je iz
zlokobnih događaja koji su se odvijali unutar samog liberalnog tabora;
 Politička poruka knjige nije privukla mnogo pažnje, pa su je naučnici tumačili ili kao
prevaziđeni jednostavan rad o istoriji religije ili načina da se dođe do Constantovog
sopstevnog religijskog ubjeđenjea. Međutim, ono što je bilo važno, a to je da se
prepozna da se radi o fantastičnom anti-klerikanskom spisu koji je napisao ljevičarski
liberal, koji je bio usmjeren prije svega na savez Kralja i Crkve u Francuskoj
restauraciji;
 Divna misao za kraj: „Man was created to educate himself, to enlighten himself
and thereby to improve himself“.

47
 Helena Rosenblatt, Liberal Values: Benjamin Constant and the
Politics of Religion

48
49
 Chapter 1: Constant's education: the French, Scottish, and German Enlightenment

Childhood

 Vrlo malo dokaza postoji o ranom djetinjstvu i vjerskom obrazoavnju Constanta;

 Rođen je u Lozani 25. oktobra 1767. godine i kršten u kalvinističkoj crkvi Svetog Franje
nekoliko nedjelja kasnije;
 Njegova majka je umrla prilikom porođaja, a otac je bio švajcarski kapetan u službi
Ujedinjenih provincija;
 Tokom ranog djetinjstva, Constant je bio pod brigom različitih ženskih figura i mlade kućne
pomoćnice i ljubavnice njegovog oca, Marianne Magnin;
 Informacije o njegovom vjerskom obrazovanju su oskudne, ali protestantizam koji je bio
dominantan u Lozani tokom njegovog djetinjstva bio je liberalne i nedogmatske vrste, slične
racionalnoj teologiji koja je propovijedana u Ženevi;
 Juste de Constant, njegov otac, imao je „razumno“, gotovo deističko mišljenje/stav prema
religiji i odlasku u crkvu;
 Godine 1774. Juste je odlučio da preuzme ličnu kontrolu nad obrazovanjem svog sina i poveo
ga na niz vojnih zadataka u Belgiji i Holandiji;
 U narednih nekoliko godina, Benjamin je bio nadgledan od strane niza izuzetno
neodgovarajućih i loše odabranih privatnih nastavnika;
 Mladić nije dobio nikakvo formalno vjersko obrazovanje i prepušten je sam sebi;
 Učio je većinu predmeta sam i sam je naučio grčki već sa 5 godina;
 Već sa 9 godina dnevno je provodio 8-10h sam, čitajući romane i nereligijske knjige koje su
tada bile u modi;
 Već je „upio filozofiju XVIII vijeka i posebno djela Helvetiusa“;
 Sa 14 godina, otac je odlučio da treba izabrati ozbiljniji i sistematičniji kurs studija, i tako je
upisao na Univerzitet u Erlangenu u Bavarskoj, koji je pohađao oko godinu dana;
 Upao je u nevolje zbog nečega što je uključivalo žene, kockanje i//ili dvoboje i brzo je udaljen
sa Univerziteta u Erlangenu;
 Stigao je na Univerzitet u Edinbugu 1783. godine u dobi od 16 godina.

Edinburgh

 Grad Edinburg je bio idealna lokacija za Constanta, jer je grad bio poznat kao centar učenja, a
sam univerzitet je imao odličan ugled – zbog filozofa kao što su bili David Hume, Adam
Smith i William Robertson;
 Univerzitet je imao odličan fakultet i marljive studente, a upravo je u Edinburgu Constant prvi
put stekao pravi osjećaj i potrebu za učenjem;
 Intelektualna i kulturna atmosfera Edinburga je bila značajna u oblikovanju Constantovog
razmišljanja i ideja;
 Odnos između škotskog Prosvjetiteljstva i religije je bio drugačiji nego u Francuskoj, jer je
škotsko Prosvjetiteljstvo uglavnom bilo djelo umjerenih protestantskih sveštenika koji su
radili u crkvi i na univerzitetu;
 „Umjereni“ koji su kontrolisali Crkvu i Unvierzitet imali su vrlo liberalne stavove o
intelektualnoj slobodi i vjerskoj toleranciji, što je imalo značajan uticaj na intelektualnu
sredinu Edinburga;
 Škotsko Prosvjetiteljstvo se posvetilo daljem napretku, a proučavanje istorije je imala važnu
ulogu u otkrivanju Božjeg plana za poboljšanje čovječanstva;

50
  Prosvjetiteljski protestanti Edinburga su po prirodi bili „oni koji su bili ti koji su potvrđivali
korist trenutnog svijeta“ i zagovarali su samu kulturu poboljšanja;
 Najpozantiji propovjednik u Edinburgu u to vrijeme bio je Hugh Blair, koji je bio profesor
primjenjenih umjetosti i retorike i imao je izuzetan ugled;
 William Robertson bio je jedan od predstavnika prosvjetiteljskih tendencija unutar škotskog
kalvinizma, a bio je vođa Umjerene frakcije unutar škotske crkve;
 Robertson je govorio kako je Hrišćanstvo kroz svoju istoriju dalo popriličan doprinos
napredovanju civilizacije i čovječanstvo iako je bio poprilično svjestan i nedostataka koje je
ono nosilo sa sobom.

Paris

 U toku 1785. godine, Constant je napustio Edinburg zbog kockarskih dugova i to je označilo
kraj njegovog formalnog obrazovanja;
 Nekoliko mjeseci kasnije, dok je bio u Briselu, krenuo je u razvijanje istraživačkog projekta o
istoriji politeizma;
 Constanta su motivisali principi filozofije XVIII vijeka, posebno djela Helvetiusa, što je
trebalo da dovede do rušenja ustaljenih predrasuda. Na osnovu toga, Constant je razradio stav
kako je politeizam bolji od hrišćanstva;
 Od 1785-1788. godine, Constant je putovao po Evropi, a dva duža boravka u Parizu ostavila
su na njega veliki utisak;
 Pariz u XVIII vijeku je bio drugačiji od Edinburga. Prosvjetiteljstvo je preuzelo virulentan
anti-hrišćanski stav, a Katolička crkva je bila u defanzivi;
 Filozofij, uključujući Voltairea i Helvetiusa optuženi su da žele da unište sve religije, moral,
pa čak i samu društvenu zajednicu;
 Katolička Crkva je subvencionisala publikaciju knjiga, pamfleta i propovijedi kojima je
osuđivala Prosvjetiteljstvo u cjelini;
 Dok je u Edinburgu postojala saradnja i mir između prosvjetitelja i vjere, u Parizu je
očigledno postojao jasan i otvoren rat;
 Jedan od pojedinaca koji nije htio da uđe u takav sukob i koji je pokušao da balansira bio je
Jean-Baptiste Suard;
 U odgovoru na polarizovanu atmosferu u Parizu, Suard, Consantov domaćin, vjerovao je u
vrline uljudnosti i civilizacijskog razgovora. Bio je poštovalac škotske misli i sklapao
prijateljstva sa ljudima sa kojima se nije slagao.

Protestantism and the Enlightenment

 Mnogi mislioci Prosvjetiteljstva, uključujući prosvijeteljeni protestante, vjerovali su da je

Reformacija odigrala ključnu ulogu u duhovnom i intelektualnom oslobođenju čovječanstva,
značajno unaprijeđujući manire i moral Evropljana;
 Francuski filozofi su više voljeli protestantizam od katoličanstva zbog njegove jednostavnosti,
moralnosti i promovisanja građanske vrline, dok je katoličanstvo imalo previše ceremonije i
obreda, bilo iracionalno i reakcionarno, te ometač reformi;
 Filozofi su vjerovalo da katolicizam dijeli lojalnost čovjeka i time ometa dobru vladavinu,
dok protestantizam nije imao ovaj problem i bio je pogodniji za građansku vrlinu;

51
  Za razliku od protestantizma, Katolicizam je stvarao problem čovjeku jer mu je stavljao dva
gospodara za vrat: Crkvu i zakon. Kod protestantizma tog problema nije bio jer se oslanjao
samo na zakon i povjeravao se ličnom otkrovenju religije;
 Neki istaknuti protestanti koji su živjeli u Parizu, poput Jacquesa Neckera, branili su
„razumnu“ i tolerantnu vrstu hrišćanstva, a njihov oblik religije bio je onaj koji bi mnogi
filozofi mogli da cijene;
 Vođe protestantske zajednice u Parizu u XVIII vijeku, poput protestantskih sveštenika Court
de Gebelina i Rabaut de Saint-Etiennea, zastupali su francuske protestante pred vladom;
 Protestanti kasnijeg perioda kritikuju i ne odobravaju ravnodušnost i nestanak starog
kalvinističkog duha u protestantizmu XVIII vijeka;
 Protestanti kasnijeg perioda kritikuju i ne odobravaju teološku ravnodušnost i nestanak starog
kalvinističkog duha u protestantizmu XVIII;
 Prosvjetljeni protestantizam u Francuskoj tokom XVIII vijeka bio je jednostavniji, jasniji,
tolerantniji i bliži deizmu, što su filozofi cijenili. Court de Gebelin i Rabaut de Saint-Etienne
agresivno su tražili kontakte i prijatelje u pariskom visokom društvu, bili su intelektualno
radoznali i njegovali prijateljstva u naučnoj i intelektualnoj zajednici;
 Court de Gebelin i Rabaut de Saint-Etienne se posvetio istraživanju i objavio svoju višetomnu
knjigu „Le Monde primitif analyse et compare avec le monde moderne“. Pokušao je da
dokaže da postoji samo jedan praiskonski jezik i zajednički svim ljudima i jedna zajednička
religija, rođena u Egiptu i zasnovana na prirodnoj religiji posmatranja prirode i neba. Rabaut
de Saint- Etienne je dijelio Courtov prosvjetiteljski stav prema religiji i ljbuav prema nauci i
učenju;
 Obojica su se pridružili masonskim ložama i imali su srdačne odnose sa filozofima;
 Crkva je uspostavila eksplicitnu vezu između protestantizma i prosvjetiteljstva, tvrdeći da su
filozofi naslijedili svoje subverzivne ideje od protestantkih reformatora;
 Katoločki apologete su optužili filozofe za podsticanje opasnog sektarizma i tvrdili su da
protestantizam podstiče individualizam, što destabilizuje društveni i politički poredak;
 Po Helvetiusu nisu sve religije bile jednako destruktive – paganska religija to nije jer nije
imala uspostavljene dogme. Upravo je na Helvetiusovoj misli Constant i dalje poprilično
orbitirao.

Brunswick

 U toku 1788. godine, Constant je postao kamerlan na dvoru vojvode od Braunschweig-

Wolfenbüttela, gdje je ostao do avgusta 1794. godine;
 Tamo je saznao za izbijanje Revolucije u Parizu i s velikim zanimanje pratio vijesti;
 Constant je s oduševljenjem pozdravio Revoluciju i u njenim ranim fazama sebe smatrao
„demokratom“;
 Vjerovao je da „zdrav razum… govori protiv bilo kog drugog sistema“ i branio Revoluciju
sve do juna 1794. godine, iako je bio zabrinut zbog njenih ekscesa;
 Constantova pisma njegovoj prijatljici Isabelle de Charrieream otkrivaju da se brzo dosađivao
i osjećao izolovanim na dvoru u Braunscwiegu;
 Patio je od emocionalne i/intelektualne krize, a propali brak s damom na dvoru pridonio je
njegovoj emocionalnoj tjeskobi;
 U toku korespondencije, Constant pokazuje talent za psihološku samoanalizu i samokritiku,
što će mu kasnije donijeti slavu. Njegova pisma pružaju uvid u njegovo trenutno stanje
vjerskih uvjerenja i nastavak traženja značenja;
 Constant je izrazio osjećaj depresije i povezao ih s nesposobnošću da vjeruje u obećanje
religije ili filozofije, što ga je nagnalo da vidi „samo puno neizbježne patnje.. vrlo malo
užitka.. i na kraju, prije ili kasnije, ništa“;

52
  Ponekad žali zbog svog nedostatka vjere i želio je da vjeruje, jer bi to promijenilo njegovo
cijelo postojanje i dalo mu perspektivu i ciljeve;
 Drugi put, mogao je biti šaljiv na račun svog nedostatka religije, rekavši da „bi dobrovoljno
dao odrezati sebi nos i uši da je bio uvjeren“.

Mauvillon, the New German Theology and the Idea of Progressive Revelation

 Constantovo prijateljstvo sa Jakobom Mauvillonom otklonilo je njegovu dosadu i depresiju;

 Mauvillon je bio čovjek širokih intelektualnih interesovanja koji je dijelio Constantova
osjećanja prema Revoluciji;
 Upoznao je Constata sa ključnim misliocima njemačkog Prosvjetiteljstva i njihovom
liberalnom protestantskom teologijom;
 Mauvillon je objavio nekoliko eseja o religiji, kao i veliku knjigu „Das einzige wahre System
der christlichem Religion“;
 Constant je pozajmio 114 knjiga u biblioteci u Gotingemu i uronio u njemačku teologiju;
 Liberalna protestantska teologija Njemačke fundamentalno je preusmjerila Constantovo
razmišljanje o religiji;
 Semler i njegovi sljedbenici su pokušali da pomire prosvjetiteljstvo sa hrišćanstvom. Smatrali
su da je zastarjsela ortodoksija postala previše rigidna, formulaična i suva da bi bila moralno
korisna;
 Za njih je religija nešto nalik elementarnom nagonu koji je tokom istorije poprimio nekoliko
promjenjivih oblika. Sastavn dio ove ideje o usavršavanju hrišćanstva bila je ideja
„progresivnog otkrovenja“;
 Teorija progresivnog otkrovenja tvrdi da je Bog svoje otkrovenje čovjeku davao u etapama u
skladu sa evoluirajućom sposobnošću čovjeka da ga razumi;
 Lessing je tvrdio da historija otkriva sve veću zrelost čovječanstva u istorijskim pitanjima;
 „Progresivno otkrovenje“ je ono što je vodilo postepeni proces moralnog i vjerskog
obrazovanja. Za Lessinga, „pozitivne religije“ bi trebalo da se vide kao faze u postepenom
napretku čovječanstva od djetinjstva.

Constant's „The Spirit of Religions“

 Constantovi rukopisi govore o njemačkim „neolozima“ ili „inovatorima“;

 Opisuje kako je prije 60 godina dogmatski duh vladao među Luterancima ili Kalvinistima u
Njemačkoj, što ih je činilo netolerantnim prema drugim religijama. Rani njemački protestanti
su odbijali vjersku slobodu drugima, što je bilo u suprotnosti sa samom svrhom reformacije;
 Fridrih Veliki je došao na presto i započeo državnu politiku vjerske tolerancije koja je
dozvolila francuskim filozofija da napadaju religiju bez posljedica;
 Pruski teolozi su branili svoju religiju napuštaju različite dogamtske pozicije i fokusirali su se
na moral;
 Fridrih Viljem II je napustio politiku vjerske tolerancije i krenuo putem komandovanja
mišljenjima i vladanjima nad ljudskim mislima;
 Liberalni protestantski teolozi su postali zagovornici napretka, slobode mišljenja i
prosvjetljenja i žestoko su se borili da odbrane vjerska prava čovjeka;
 Njemački teološki inovatori su shvatili da religija ne smije da bude podvrgnuta bilo kakvom
ograničenju i zagovarali su potpunu slobodu vjeroispovjesti;

53
  Odbacili su cio dogmatski i čudesni dio hrišćanstva i pretvorili ga u moralnu doktrinu koja je
imala za cilj da očisti religiju;
 Vjerovao su da je čovjek usavršiv i da je Božija namjera da se on sam usavršava;
 Vjerovao je u teoriju progresivnog otkrivenja, gdje su otkrivenja samo sredstvo poboljšanja
koje Bog daje čovjeku;
 Dali su slobodnu vladavinu prosvjetljenju, posvetili su sveti princip tolerancije i imali sistem
koji je imao velike prednosti;
 Constant je više volio sistem njemačkih teoloških inovatora od svih drugih i vjerovao je da bi
mogao da poboljša i očisti protestantizam.

Madame De Stäel

 Constant je sreo Madam de Stale prvi put 1794. godine;

 Madam de Stale je bila kći kontroverznog minsitra finansija Luja XVI, Jacquea Neckera, i
bila je poznata ličnost sama po sebi;
 Na njihovom prvom susretu, Constnatn joj je pokazao rukopis „L'esprit des religions“, a ona
je bila impresionirana;
 Madam de Stale je dobila „čvrsto“ religiozno obrazovanje i odgajana je da ne vidi
protivrječnost između prosvjetiteljskih i religijskih vrijednosti;
 Njena religija je bila liberalno protestantska i duboko je bila pod uticajem Rousseau;
 Sastanak sa Madam de Staël je bio najvažniji događaj u Constantovom životu i on se
očajnički zaljubio u nju;
 Njihova ljubavna veza bila je turbulentna, ali njihovo intelektualno partnerstvo ostalo je
čvrsto i postali su doživotni intelektualni partneri;
 Madam de Staël je podsticala Constantovo istraživanje relgije i bila je impresionirana
njegovim rukopisom;
 Constant se pribiližio Madam de Stale i pratio ju je u Pariz u maju 1795. godine gdje je
privremeno odložio pisanje svoje knjige o religiji kako bi se foksuirao na politička dešavanja.

54
 Chapter 2: The Crucible of the Directory years

The See-Saw Policy of the Directory

 Constant je stigao u Pariz sa gospođom de Staël u toku Direktorijuma, perioda kada je religija
bila jedan od najurgentnijih problema vlade i najkontroverznijih pitanja tog perioda;
 Upoznao je ključne „Termidorce“, odnosno glavne političke igrače u gradu, poput Vicomte
de Barras i Abbe Sieyesa;
 Glavna tema rasprave tokom tih ljetnjih mjeseci bila je potreba za novim ustavom;
 U avgustu 1795. godine usvojen je novi ustav koji je ograničio pravo na obavljanje javnih
funkcija na najbogatije poreske obveznike i uklonio sve reference na socijalna prava i dodao
„izjavu o dužnostima“;
 Constant je podržavao ono što je u kontekstu vremena bila centristička i umjereno
republikanska pozicija;
 Vlada se suočavala sa velikim izazovima poput loše ekonomije, trajnih ratova, bezakonja,
oslabljene i neefikasne administracije i loših žetvi;
 Problemi Termidoraca uključivali su duboko podijeljen politički pejzaž sa radikalnom
ljevicom, krajnjom desnicom i velikom većinom francuskog stanovništva u sredini;
 Vlada je bila bolno svjesna svog uskog oslonca na podršku i ranjivost;
 Umjesto da prihvati političku stvarnost svoje situacije, Termidorci su usvoji „nojevsku“
strategiju“;
 Constantova iskustva u toku ovih godina naučila ga je mnogo toga što će biti ključno za
njegovu liberalnu filozofiju i pisanju o religiji;

Catholicism and the Need for „Republican Institutions“

 Termidorski lideri su pokazali kratkovidost i rigidnost kada je riječ o religiji, uprkos tome što
je vjerska situacija bila najveći izazov sa kojim su se suočili;
 Revolucionarne politike prema Crkvi su u potpunosti zakazale, dovodeći do polarizacije
zemlje i radikalizacije Revolucije;
 Francuski katolici su pronašli nove i često kreativne načine praktikovanja religije nakon što su
ostali bez svojih tradicionalnih sveštenika i bili primorani da to čine u tajnosti;
 Termidorski lideri su odbacili Teror, ali nisu odbacili antiklerikalizam i bili su spori u
ukidanju postojećih antireligijskih zakonodavstva;
 Termidorski lideru su religijske slobode dali nevoljno, i potrebne su bile blaže politike prema
Katoličanstvu;
 Ventoz zakon je priznao slobodu vjeroispovjesti, ali je ukinuo finansiranje od koga je zavisila
Ustavna Crkva Francuske za opstanak. Crvena imovina je nacionalizovana tokom Revolucije
i nakon toga nije vraćena, a za korištenje javnih zgrada za vjerske ceremonije i dalje je
postojalo jasno ograničenje;
 Ventoz zakon je ograničio vjersko izražavanje i bio transparentan pokušaj da se religija ukloni
iz javne sfere i da se spriječi Katoličanstvo u pokušaju da povrati svoju nekadašnju snagu;
 Katolički preporod je stekao zamah uprkos ograničenjima i preprekama u bogosluženju, a
liberalizujući dekreti su imali energizirajući efekat na populaciju;
 Rastući osjećaj da je vjerski preporod povezan sa političkom reakcijom je duboko uznemirio
vladu, a opadanje Konstitucionalne Crkve Francuske je ukazivalo na tako nešto;
 Nakon Termidorske revolucije, francuska vlada je pokušala transformisati francuske mouers
kako bi uspostavila političku i vjersku kulturu potrebnu za uspjeh ustava;

55
  Nacionalna obnova bi dehristijanizovala zemlju, što je bio kontinuirani projekat Revolucije.
Vlada je željela odvojiti Francuze od njihove religije i pretvoriti ih u građanski orijentisane
građane, što je bio i cilj, ali su se metode i tempo promijenili;
 Vlada je osnovala Nacionalni institut nauke i umjetnosti s „odjelom moralnih i političkih
nauka“ 1795. godine, koji je preuzeo vodeću ulogu u planiranju;
 Stvoren je nov i sveobuhvatan sistem javnog obrazovanja kako bi se ponudilo poučavanje i
obrazovanje djece za propagiranje određenih moralnih vrijednosti;
 Istraživanje religije zamijenjeno je proučavanjem ustava i republikanskih moralnih
vrijednosti;
 Vlada je sponzorisala javne praznike i nacionalne festivale kako bi inspirisala građanske
vrline i subvencionisala je izdavanje i distribuciju „dobrih“ knjiga potrebnih za propagiranje
moralnih vrijednosti;
 Termidorska vlada imala je reputaciju koruptivne i nemoralne, ali je bila posvećena daljim
ključnim revolucionarnim idealima;
 Termidorci su svoj projekat provodili s očitim prezirom i otvorenim nepoštovanjem izričite
želje francuskog naroda;
 Okrenuli su se ne-politički načinima „republikanizacije“ nacije, oblikovanjem uma
francuskog naroda, koji su smatrali iracionalnim i samouništavajućim;
 Postojala je jasna veza između programa nacionalne obnove Termidorske vlade i Terora, te su
se često koristili argumenti koje je propagirao Robespierre;
 Termidorci su vjerovali u moralni dirigizam, povjerenje u sposobnost države da trenira
ljudske umove i oblikuje njihove moralne vrijednosti;
 Novine Abbe Gregoirea su se često žalile na Termidorce zbog želje da nametnu svoje
mišljenje i govor o republikanskim institucijama;
 Napori vlade da republikanizuju naciju i nametnu kulturu uniformnosti bili su smiješni, a
uzrok slobode nije služio zahtjevom za republikanskom uniformnošću;
 Uniformnost je simptom ropstva, a društveni poredak dobija svoju harmoniju od same
raznolikosti koja šokira Termodijance.

Catholic Counter-Arguments

 Katolički i desničarski pokret su odbacili termidorsko-ideološki program i tvrdili su da samo

religija može moralizovati i stabilizovati državu. Vjerovali su da je potpuno obnovljeni
rimokatolicizam hitno potreban za mir i red u zemlji;
 Abbe Gregoire vjerovao je da moral temenj na „egoizmu“ i sebičnosti nikada ne bi
funkcionisao i da bi bez religije porodica propala jer ne bi bilo garancija vjernosti žena,
poslušnosti djece ili iskrenosti službenika;
 Konzervativni katolički novinar Gallais se složio da nema zamjene za religiju, a njezini
principi bi trebali voditi zakonodavce i naučiti ljude o pravima i dužnostima svih bez iznimke;
 Argumenti u odbrani katoličanstva često su bili utilitarni, pri čemu su katolici i politički
konzervativci tvrdili da je najvažnija lekcija koju religija poučava poštovanje privilegija
bogatih;
 Joseph Fieve je tvrdio da Bez boga ne bi bilo razloga da siromašan čovjek ne ubije bogatog
ako misli da može proći nekažnjeno;
 Neki ugledni zagovornici katoličanstva nisu brinuli jesu li gornje klase nevjernici, dok god su
siromašni ostali katolici, te su podržavali doktrinu „dvostruke istine“;
 Jeremy Popkin je opisao ove stavove, koji su bili uobičajeni u desničarskom katoličkom
novinarstvu tog vremena kao „cinični religijski utilitarizam“.

56
 Constant During the Directory

 Constant i gospođa de Staël bili su umjereni republikanci koji su željeli da sačuvaju dobitke
Revolucije i spriječe pad u jakobinsku diktaturu ili rojalističku reakciju;
 Constat je postao prijatelj Ideologa i branio je vladu u svojim spisima;
 Constant je zauzeo centrističku poziciju između anarhije i despotizma i upozorio na rizik od
građanskog rata i povratka Terora;
 Constat je kritikovao one na desnoj strani koji su podsticali kontrarevolucionarne strasti i
savjetovao one na lijevoj strani da napuste opasne revolucionarne navike;
 Constant je pozvao umjerene svih orijentacija da se pridruže Direktorijumu kako bi pomogli
učvrstiti slobodu i učinili Republiku prosperitetnom;
 Prvi značajni politički pamflet Constanta, De la force du government, pokazivala je ranu
sklonost ka liberalnim principima;
 Constant je osudio one koji bi se oslanjali na samovoljno vladanje i propisao da „velika
umjetnost jeste vladati snagom, ali malo vladati“;
 Režim koji je Constant branio imao je restriktivnu politiku prema Katolicima i mnogi su ga
vidjeli kao nastavak dehristijanizacije na druge načine;
 Constant je dijelio stav svojih ideoloških prijatelja u tome da se definišu u opoziciji prema
Katolicizmu i koristio je anti-katoličku ideju u svojim spisima;
 Constant je stavio katolicizam i rojalizam zajedno kao glavnu prijetnju Republici i sugerisao
da su francuski ljudi suočeni sa izborom između podređenosti i slobode, sujevjerja i
prosvećenosti, te povratka u XI vijek i obećanja XIX;
 Mnogi Katolici su bili uvrijeđeni Constantovim udarcima na katolicizam koji su
pojednostavljali složenu situaciju;
 Constantova kategorizacija vjerske politike nije mogla objasniti nekoga poput Henria
Gregoira, lidera Francuske konstitucionalne crkve, koji je vjerovao da su sloboda, jednakost i
bratstvo suštinski hrišćanske i katoličke vrijednosti;
 Gregoire je očajnički pokušavao da obnovi svoju ugroženu crkvu i žalio se da Vlada
religioznom politikom nanosi štetu, a ne pomaže njegovoj stvari;
 Sloboda vjeroispovijesti bila su prava koje Vlada ne smije da spriječava, prema liberalnom
argumentu kog je iznosio Gregoire;
 Prema novinama Annales de la religion, Henri Gregoire je tvrdio da novi režim prelazi
granice legitimnih ovlaštenja time što spriječava ljude da slobodno praktikuju svoju religiju;
 Sloboda religije je sveti princip koji Vlada ne bi smjela ometati, prema liberalnom stavu
samog Greogirea.

Critics of the Directory's Religious Policies

Louis de Bonald

 Constant i Louis de Bonald se slažu u pogledu sjedinjenja protestantizma i republikanskih

principa, ali se njihovo saglasje tamo završava;
 Bonald je vjerovao da je protestantska reformacija uzrokovala probleme i da je odgovorna za
Francusku revoluciju i stalne probleme u Francuskoj;
 Prema Bonaldu, svaka revolucija odgovara određenoj vrsti vlasti, a Katoličanstvo je najbolje
prilagođeno monarhiji;

57
  Bonald je vjerovao da Direktorijum pokušava da uništi Katoličanstvo i uspostavi religiju koja
je najviše analogna njegovim republikanskim principima;
 Bonaldovi stavovi o Katoličanstvu i vladi nisu bili potpuno pogrešni.

Jean-Francois de La Harpe

 Direktorijum je često optuživan za licemjerje zbog izjave o podrški vjerskim slobodama;

 Constant je optužen za hipokriziju i posjedovanje sopstvenog brenda anti-religijskog
„fanatizma“;
 Jean-Francois de La Harpe, pjesnik i književi kritičar, postao je katolički apologet, davši oštru
kritiku Direktorijumu;
 La Harpe optužuje Termidorce za nepoštovanje i kontinuirani progon Katolika uprkos tvrdnji
o podršci vjerskim slobodama;
 La Harpe kritikuje Constanta da ignoriše i namjerno nepoštuje izričite želje francuskog
naroda;
 La Harpe tvrdi da je Direktorijum još uvijek zaražen „odvratnim revolucionarnim duhom“;
 La Harpe tvrdi da je napad na Katoličanstvo uzrok anarhije u društvu, što uništava sve
socijalne veze i moralni poredak;
 La Harpe optužuje Termidorce za neodgovornost jer napadajući Katoličanstvo uništavaju
javnu moralnost.

Jacques Necker

 Katolički rojalisti i reakcionari nisu bili jedini koji su kritikovali religijske politike
Direktorijuma;
 Jacque Necker, otac Madame de Staël, takođe je bio kritičar koji je upozoravao na opasnost
od nevjerstva i tvrdio da vlade moraju biti „podržane“ religijom;
 Necker je branio važnost Katoličanstva u Francuskoj i nadao se prosvijetljenom i tolerantnom
obliku religije;
 Necker je ponavljao svoje argumente protiv kampanje dehristijanizacije i neutralnosti
Direktorijuma prema religiji u svom djelu „De la Revolution“ iz 1796. godine;
 Optužio je Termidorce da žele da obezvrijede Katoličku crkvu i vjerovao da bi bez njihove
podrške, katolicizam u Francuskoj na kraju nestao, što bi dovelo do katastrofalnih posljedica
za društvo;
 Direktorijum i njegove pristalice nisu odustajali od svojih politika, uprkos Neckerovim
argumentima;
 Aktivni Katolici i kontrarevolucionarni rojalisti formirali su savez, a postalo je jasno da je
njihova strategija bila promovisanje kontrarevolucije legalnim sredstvima;
 „Des reactiones politiques“ Constanta pozivao je na umjerenost i osuđivao neumjerene
napade na vladu;
 Savjetovao je protiv osvete nad neprijateljima Vlade i pozvao na borbu protiv
kontrarevolucionarnog buđenja u njihovim spisima;
 Constant se branio od optužbi za licemjerje i tvrdio da katolički apologisti pozivaju na
„sakralno pravo tolerancije“ samo da bi osramotili i oslabili Vladu;
 U drugom izdanju „Des reactions politiques“, Constant je objavio novi esej nazvan „Des
effets de la Terreur“, u kom je kritikovao argument da Revolucija ne bi mogla biti ostvarena
bez Terora;

58
  Constant je tvrdio da Teror nije služio nikakvoj pozitivnoj svrsi i branio mirne, zakonite i
nenasilne načine za odbranu Revolucije.

Joseph de Maistre

 Joseph de Maistre objavio je „Considerations on France“ u kontekstu obnovljenih nadanja za

restauraciju prijestolja i oltara;
 Maistre se pojavio kao poznati glasnogovornik i teoretičar kontrarevolucije;
 Considerations su napisane kao odgovor na Constantovu „De la force du gouvernment“, koja
je podržavala Direktorijum i razljutila Maistrea;
 Considerations nude sveobuhvatnu osudu Prosvjetiteljstva i Revolucije koju je stvorilo, koju
Maistre vidi uzrokovanu ideološkim razlozima;
 Maistre krivi filozofe za Revoluciju, čiji su arogantni napadi na Hrišćanstvo izazvali gnjev
Boga;
 Uprkos Termidoru, Maistre vidi borbu između Hrišćanstva i Filozofa kao još neriješenu i
naziva je „jednim od najvećih spektakala koji su ikada vidjele ljudske oči“;
 Maistre je tragao porijeklo „filozofima“ sve do XVI vijeka, prije prosvjetiteljstva, i krivi
Maritna Luthera i njegovu reformaciju za sijanje sjemena nasilja i revolucije;
 Maistre proglašava „dužnost svakog dobrog Francuza da neumorno radi na usmjeravanju
javnog mišljenja u korist kralja“ iz međusobno povezanih religijskhi i političkih razloga;
 Obnova kralja viđena je kao način borbe protiv Prosvjetiteljstva i njenog prethodnika,
protestantizma.

The „Second Directory“ and the Renewed Campaign for „Republican Institutions“

 U proljeće i ljeto 1797. godine, kraljevske pristalice i umjereni republikanci koji su bili
neprijateljski nastrojeni prema režimu pobjedili su na izborima u Francuskoj;
 Kako bi spasili Republiku od „legalne“ kontrarevolucije, trojica članova Direktorijuma – La
Reveiliere-Lepeaux, Paul Barras i Jean-Francois Reubel – pozvali su vojsku da preuzme vlast
04. septembra 1797. godine;
 Carnot i Barthelemy, dva druga direktora, bili su uklonjeni. Ukupne 53 poslanika su
protjerana, rezultati u 49 departmana su poništeni, 32 novinara su uhapšena, a 42 novine su
zabranjene;
 Uveden je zakon koji je ponovo propisao stroge kazne za sveštenike koji nisu željeli da se
zakunu i nametnuta je nova zakletva „mržnje prema kraljevstvu“ na cjelokupno sveštenstvo;
 Oko 1400 sveštenika je protjerano na Gvajanu, gdje je oko 200 njih umrlo;
 Intelektualci bliski Vladi zagovarali su „republikanske institucije“ koje su smatrali potrebnim
za borbu protiv Katoličanstva;
 Takozvani Drugi direktorijum je započeo novu eru progona Katoličanstva. Crkve su bile
zatvarane, ponekad uništavane i rušene. Oduzeta vjerska imovina je prodavana samo po dijelu
njene stvarne vrijednosti;
 Constant je podržao Fruktidorski puč jer je bio ubijeđen da monarhisti pripremaju prevrat
kako bi vratili staru vlast;
 Constanta su boljele posljedice događaja i progona koji su uslijedili nakon puča, ali je branio
postupke tri direktora;

59
  Nedostatak narodne podrške Republici bio je posljedica moralne propasti francuskog naroda,
uzrokovane „neugodnim strastima“ poput „ponosa“, „pohlepe“, „osvete“ i „sujevjerja“ koji su
ih navodili da se okupe oko ideje kralja;
 Da bi riješila moralni problem, Francuskoj su potrebne bile republikanske vrijednosti i
regenerišuće institucije koje slave slobodu sa „sjajem i raskoši“ i promovišu vrline
republikanizma;
 Constant je predsjedavao oko 17 republikanskih festivala kao predsjednik kanton Luzarches;
 Bio je odgovoran za pisanje i održavanje govora na svakoj prilici. Informisao je ljude o novim
zakonima i dekretima, obavljao vjenčanja, objavljivao lokalna rođenja i smrti, i dijelio
republikansku i moralnu vrijednost;
 Constant je imao izrazito anti-crkveno raspoloženje i borba protiv obnavljanja Katolicizma
bila je jedna od njegovih glavnih dužnosti;
 Izvještavao je svoje nadređene u Parizu o svojim naporima da republikanski orijentiše kanton;
 Constant je naišao na opoziciju sveštenika dok je pokušavao da sprovede republikanski
kalendar;
 Optužen je za nedoslijednost u svojim političkim principima;
 Constantova iskustva sa „republikanskim institucijama“ bila su slična iskustvima drugih
javnih službenika širom Francuske;
 Zvaničnici Direktorijuma bili su primorani da se suoče i primoraju svoje građane, koji su
najčešće reagovali ravnodušno, prezrivo ili otvoreno neprijateljski;
 Sprovođenje republikanskog kalendara je bilo u suprotnosti sa principom slobode
vjeroispovjesti koju je trebalo zaštititi Ustavom;
 Constant i drugi zvaničnici Direktorijuma nisu mogli da izbjegnu neprijatnu istinu da su
obični građani i ustavni sveštenici bili „uznemiravani“ zbog svojih vjerskih stavova, što je
jasno bilo u suprotnosti sa njihovim stavovima.

Theophilanthropy

 Teofilantropija je bila državno sponzorisan projekat dizajniran da odvoji francuski narod od

katolicizma i bio je institucionalizovana forma deizma;
 Tokom Direktorijuma, teofilantropija je stekla pristalice i podršku nekoliko uticajnih ljudi,
kao što je ekonomista Dupont de Nemours, pisac Bernardin de Saint-Pierre i pjesnik
M.J.Chenier;
 Član Direktorijuma Louis Marie La-Reveillere-Le Paux je postao uvjeren da bi teofilantropija
mogla biti koristan antidot za katolicizam i vrijedna podrška njegovom režimu;
 Nakon Fruktidorskog puča, nova religija je dobia zaštitu i finansijsku podršku Vlade;
 Do kraja 1798. godine, postojala je 16 mjesta za bogosluženje u Parizu, a teofilantropski
centri su se pojavili širom zemlje;
 La Reveillere-Le Paux je vjerovao da Francuskoj treba religija pored nacionalnih festivala i
građanskih ceremonija koje su povezana sa republikanskim kalendarom da bi se uzgajali
zdravi moralni principi i ojačala republika;
 Ljudi ne bi smjeli biti prepušteni nejasnosti svojih sopstvenih ideja i bili bi privučeni
najgrubljim sujevjerjima koja propagiraju prevaranih koji pljačkaju njihovu živopisnu maštu;
 Idealna republikanska religija ne bi trebala da ima sveštenika, ili barem ne sakralno tijelo koje
tvrdi poseban odnos sa Bogom;
 Sve što je bilo potrebno za stvaranje stvarno korisnog kulta bilo je nekoliko dogmi: postojanje
Boga koji nagrađuje vrlinu i kažnjava grijeh i besmrtnost duše;
 La Reveillere-Le Paux je vjerovao da je Katolička religija nerazumna, antisocijalna i
animinirana duhom dominacije, isključenosti i okrutnosti;

60
  Kriitčka potreba za zamjenskom religijom proizašla je iz napora Katolicizma da se izdigne iz
sopstvenih ruševina, što je bio glavni uzrok svih trenja s kojima se Direktorijum suočavao;
 La Reveillere-Le Paux je tvrdio da jednostavan i razuman kult, poput protestantizma, jeste
korisniji za društvo od raskošnog i pompeznog kao što je Rimokatoličanstvo.

Lessons of the Directory, William Godwin and Des Circonstances Actuelles

 Period Direktorata bio je važan za Constantov razvoj u prvoklasnog političkog mislioca;

 Politika Direktorata duboko je uticala na njega, kao i njegov neuspjeh u stvaranju
republikanske kulture i nove religije;
 Constantova privlačnost prema političkim teorijama Williama Godwina u toku zatvaranja
Direktorata bila je posljedica njegove spoznaje o neefikasnosti vlade u pokušaju pretvaranja
katoličkih podanika u virtuozne i građanske građane;
 Nakon Fruktidorskog puča 1797. godine, u Francuskoj je počeo jačati neo-jakobinski pokret;
 Vlada je izgledala pred krajem, a u tom kontekstu je Madam de Staël napisala „ Des
circonstances actuelles“, a Constant na francuski jezik preveo Godwinovu knjigu „An
Enquiry Concerning Political Justice“;
 Constant je posebno blisko sarađvisao sa Madame de Staël na „Des circonstances“, a njegove
su napomene prisutne po cijelom njenom rukopisu;
 Godwin je nedvosmisleno podržavao ideale prosvjetiteljstva, a Political Justce je izražavao
njegovo čvrsto vjerovanje da su ljudska bića sposobna za beskrajno moralno poboljšanje;
 Godwin je tvrdio da je pogrešno da vlade ističu religijske, republikanske ili moralne
vrijednosti svojih građana;
 Godwin je predložio da bi dužnosti vlade i intelektualnih elita trebale biti poštovanje
prirodnog toka istorije i ne dopuštanje da njihove politike previše nadmašuju stanje
prosvjetljenosti stanovništva;
 Madam de Stale je vjerovala u institucije – „nijedan običaj se ne rađa naredbom“;
 Francuski narod ne može biti prinuđen da postane moralan;
 Revolucionarni zakon i mjere koje Vlada nametne protiv volje naroda neće uspjeti;
 „Nikakve navike slobode“ ne mogu biti generisane „vladajućim naredbama“. Institucije bi
trebale da potiču iz javnog mnjenja;
 Prosvjetljenje mora prethoditi institucijama kako bi one bile pravedne i efikasne;
 Zakonodavstvo bi trebalo da potiče iz javnog mnjenja umjesto da se stvara. Pisci i mislioci bi
trebalo da obučavaju i osveštavaju javno mnjenje, a ne Vlada;
 Ne može biti predstavničke Vlade gdje zakon bude dozvoljen da prethodi željama javnog
mnjenja;
 Pisci mogu brže i efikasnije osvijetliti javno mnjenje nego bilo koji „javni tip odgoja“ koji
Vlada nametne;
 Madam de Stale je imala i izvjesne stavove o religiji – smatrala je da je religija neophodna za
osiguranje dobrih moralnih vrijednosti u društvu;
 Što više uticaja pojedinačne volje ima u naciji, to je više religija potrebna da moralizuje masu;
 Žalila je zbog radikalnog zaokreta kog je Revolucija napravila protiv Katoličke crkve, koja je
napala ne samo Katolicizam, već i sve ideje o religiji, ideje o moralnosti i time sve društvene
veze;
 Smatrala je da postoji hiljadu način da se smanji uticaj Katoličanstva, ali revolucionari su
odabrali jedini koji je mučio ljude bez postizanja cilja;
 Saglasna je smanjenju uticaja francuskog katoličanstva, ali nije se slagala sa metodama koje
su odabrali revolucionari;

61
  Smatrala je razumnim da Francuska revolucija koristi sve podsticaje koji su joj na
raspolaganju, zajedno s pomoću koju pruža javno mnjenje, kako bi propagirala novu religiu
koja bi bila pogodna za novi režim;
 Visoko je cijenila Teofilantropiju i predložila da bude nova državna religija Francuske;
 Zaključila je sa dva glavna razloga zašto Teofilantropija ne uspijeva:

o Nedostaju joj ceremonije koje su neophodne da bi „udarile na maštu ljudi“;

o Percipira se kao „politički alat“;

 Predlagala je da protestantizam postane nova državna religija Francuske jer je imao sve
prednosti Teofilantropije, a nijednu od njenih nedostataka.

62
 Chapter 3: Napoleon, or battling „the new Cyrus“

Napoleon and the Catholic Revival

 U svom posthumnom objavljenom djelu „Considerations sur la Revolution francaise“ iz

1818. godine, Madame de Staël razmišljala je o vjerskoj atmosferi u Francuskoj tokom
uspona Napoleona na vlast;
 Primjetila je da su Katolici 1799. godine imali skromne zahtjeve, kao što su ukidanje pravnih
prepreka u vezi sa bogosluženjem, prestanak progona sveštenika i zaustavljanje vlade u
miješanje u vjerska pitanja;
 Madam de Staël smatrala je da bi usvajanje istog stepena tolerancije koji je postojao u
Americi zadovoljio javno mnjenje;
 Madame de Staël je krivila Napoleona što je propustio priliku da Francusku stavi na put
intelektualnog i moralnog napretka;
 Napoleon je bio ravnodušan prema religiji i vjerovao je samo u svoju sreću, a imao je
prirodnu sklonost ka despotizmu;
 Napoleon je vidio obnovu Katoličke crkve kao korisnu za svoje ciljeve sticanja saveznika i
razoružavanja domaće opozicije;
 Revolucija je podijelila i oslabila Crkvu, a obje strane su sa nadom gledale na Napoleona da
će izliječiti raskol i vratiti katolicizam u Francusku;
 Bonaparte je odmah po stupanju na vlast počeo preduzimati pomirljive korake prema Papi;
 U novembru i decembru 1799. godine donijeta je serija uredbi kojima su uklonjene mnoge
prepreke katoličkom bogosluženju;
 Bonaparte je ukinuo zakletvu mržnje prema kraljevstvu koju su morali dati svi sveštenici, a
zamijenio ju je mnogo jednostavnijom i manje kontroverznom koja obećava vjernost ustavu;
 Zvanično obilježavanje egzekucije Luja XVI je završeno, a neki sveštenici su oslobođeni iz
zatvora;
 Bonapartova nova politika prema Crkvi postala je jasna u govoru u milanskoj katedrali, gdje
je otvoreno kritikovao „okrutnu politiku Direktorijuma“ prema religiji i podržao katolicizam,
obećavajući da će ga štititi i braniti na svaki način koji može;
 Mnogi u francuskoj intelektualnoj eliti su se zabrinuli zbog ovih postupaka i izjava, što je
dodatno pojačalo katolički preporod;
 Neki su se nadali da će Bonaparta vratiti monarhiju, dok su drugi više voljeli njegovu vladu
od prethodnih i željeli da se postepeno usmjeri u monarhijskom pravcu.

Enlightened Responses and the Plan to „Protestantize“ France

 Učenjaci koji pišu o Konkordatu obično se fokusiraju na Bonapartove pregovore s Papom

katoličkom preporodu i političkom pritisku;
 Međutim, u toku ranog perioda Konzulata, postojale su neke mogućnosti za religiju,
uključujući obnovu Katoličanstva, liberalnu formu protestantaizma ili „protestantiziranu“
verziju Katoličanstva koja bi promovisala republikanske i moderne vrijednosti;
 Neki su vjerovali da Francuskoj treba religija koja će biti povoljna za napredak i nadali su se
vjerskoj reformi;
 Madame de Staël-ina „De la literatura“ i Jack Neckerova „Cours de morale religieuse“
napisane su kako bi uvjerile intelektualnu i političku elitu da bi obnova katoličanstva iz
Starog režima bila ozbiljna pogreška;

63
  Madam de Staël-ina „De la literature“ branila je prosvjetiteljstvo i izrazila svoju vjeru u
historijski napredak i savršenost ljudskog roda, dok je priznavala žalosno stanje francuskih
moralnih vrijednosti;
 Korijeni problema nisu bili ni u Revoluciji ni u Prosvjetiteljstvu, nego u vijekovima
potčinjenosti represivnom političkom i vjerskom sistemu koji je usporio razvoj Francuske;
 De Staël i Constant se nisu slagali s kontrarevolucionarima oko uzroka moralnog propadanja,
koji su smatrali posljedicom intelektualne i moralne nezrelosti Francuske;
 De Staël je tvrdila da je usavršavanje intelektualnih sposobnosti čovjeka uvijek teži moralnom
napretku;
 De Staël je takođe imala neke karakteristične stvari za reći o hrišćanstvu, ali u priloženom
tekstu to nije elaborisano.

Charles De Villers

 Charles de Villers bio je relativno nepoznat sagovornik koji se pojavio na intelektualnoj sceni
1801. godine, u toku napete godine u kojoj su vrijednosti religije i uporedne snage i slabosti
protestantizma i katolicizma bile žestoko raspravljane;
 Villers je rođen u Francuskoj, odgajan je kao Katolik i emigrirao je u Njemačku u toku
Revolucije. U Gotingenu, prešao je na prosvijetljeni protestantizam i Kantovu filozofiju –
stapaju se zajedno, postajući nerazdvoje u Villersovoj misli;
 Villers je duboko bio zabrinut zbog intelektualnih, moralnih i političkih trendova u
Francuskoj, koje je, kao i drugi vidio kao povezane. Prosvijetljeni njemački mislioci su mu
pomogli da identifikuje sve što je mislio da je krenulo pogrešnim putem u Francuskoj;
 Godine 1801, Villers je objavio knjigu Philosophie de Kant, ou principles fondamentaux de
la philosophie transcedentale, nadajući se da će francuskoj čitalačkoj javnosti predstaviti
razumniju njemačku perspektivu i na taj način im pomoći da se izvuku iz svog intelektualnog
i moralnog ćorsokaka;
 Villersova knjiga manje je bila izlaganje Kantove filozofije, a više niz Kantom inspirisanih
razmiškljanja o jadnom stanju Ideologuesove „nove francuske metafizike“;
 Uvođenjem Francuske u „Kantovu filozofiju“ i konkretnije, u kantijansku perspektivu na
religiju, Villers se nadao da će izliječiti Ideologues od njihovog empirizma, kao i od njihove
iracionalne vrste neprijateljstva prema religiji, koja je, kako je smatrao, uzrokovala ozbiljne
moralne štete;
 Villersova kritika Ideologuesa bila je slična kritici katoličkog apologiste na neki način. Bio je
tužan zbog toga što su Ideologues pokušali iskorijeniti hrišćanstvo bez ikakve brige o
moralnim posljedicama, a potom ga pokušali zamijeniti svojom „površnom“ i „besmislenom“
moralnošću samoljublja;
 Villers je tvrdio da je svaka religija sastavljena od dva različita dijela – unutrašnjeg jezgra i
spoljašnje ljudske. Ono št osu francuski filozofi smatrali „religijom“ bilo je zapravo samo
spoljašnja ljuska. Svaka religija takođe ima unutrašnje jezgro ili moralni centar, a to je glas
savjesti ili „neuništivi osjećaj pravde“;
 Villers je smatrao da je nemoguće oživjeti Katoličanstvo u trenutnoj situaciji u Francuskoj jer
je izbrisano iz srca previše ljudi. U stvari, nemoguće je predvidjeti da li bi bilo koja forma
hrišćanstva još uvijek mogla da klija i prosperiše;
 Villers se nadao da bi, ako bi se Hrišćanstvo nekako vratilo, trebalo biti vraćeno „u svojoj
punoj čistoći“. Drugim riječima, želio je da se francusko katoličanstvo reformiše. U
međuvremenu, nakon razaranja koje je prouzrokovala Revolucija i degradirajuće moralne
filozofije ideologa, Francuskoj je očajnički potrebna „nova filozofija“ da „obnovi moralni
poredak“. Intelektualna elita morala bi da sarađuje kako bi povratila „samopoštovanje“,
kultivisala „ljudsko dostojanstvo“ i podsjetila ljude na njihovu „savjest“ i „dužnost“;

64
  Villers je bio siguran da bi Kantova filozofija mogla to da učini za Francusku. Međutim,
Villersov esej nije imao velik uticaj na francuske intelektualce. Uprkos hrabrim pokušajima
Villersa da pojasni i rasprostrani ideje Kanta, one su slabo odjeknule u Francuskoj. Ipak,
postojale su dvije osobe koje su razumjele Villersovu upotrebu kantijanske filozofije:
Benjamin Constant i Madam de Staël.

Bonaparte's Decision

 Bonaparte je pregovarao sa Papom i želio je da koristi religiu kao političko sredstvo za

ujedinjenje i smirivanje Katolika u Francuskoj, suzbijanje crkvenog otpora njegovom režimu i
uništavanje uticaja biskupa emigranata;
 Bonaparte je vjerovao da je religija korisna za društvo, ali da uspostavljanje sveštenstva
zavisnog od stranog princa stvara rivalstvo u državi;
 Neki članovi političke i intelektualne elite u toku ranog Konzulata nadali su se da će se
Francuska „protestantizovati“, a ne ponovo „pokatoličiti“;
 Bonaparte je odbio ideju da protestantizam postane nacionalna religija Francuske i odbacio je
„protestantizaciju“ francuskog katoličanstva;
 Bonapartova strategija bila je da „organizuje“ Crkvu i „disciplinuje“ sveštenstvo, tako da ni
jedno ne bi moglo da nanese štetu;
 Bonaparte je znao da će izbor katoličanstva razočarati prosvijetljene intelektualce, ali je
zaključio da oni neće predstavljati dugoročni problem jer su zapravo „ravnodušni“ prema
religiji;
 Bonaparte je odbio ideju da protestantizam postane nacionalna religija Francuske, jer je želio
da izbjegne podsticanje vjerskog sektarizma i ujedini zemlju;
 Konačni nacrt Konkordata je bio kompromis, pri čemu je svaka strana dobila i izgubila nešto;
 Za Constanta, gđu de Staël i njihove političke saveznike, obnova Katoličanstva u Francuskoj
je bila potpuna katastrofa;
 Bilo kakav dogovor koji bi dozvolio sveštenicima i Papi da ponovo preuzmu kontrolu nad
srcima i umovima francuskog naroda bio bi korak u pogrešnom smjeru;
 Neke pristalice Bonaparteovog puča su mislili da će novi režim doprinijeti njihovim
intelektualnim i političkim agendama – poslije puča bili su razočarani.

Portalis on the Utility of Religion

 U govoru pred Zakonodavnim tijelom 5. aprila 1802. godine, ministar vjerskih poslova
Bonapartea, Jean-Etienne-Marie Portalis, objasnio je razloge iza Konkordata kako bi umirio
strahove kritičara;
 Portalis je zastupao instrumentalistički pogled na religiju koji je namjerno bio osmišljen da
privuče skeptike;
 Francuski narod je molio da im se vrati religija, a najmudriji potez bio je jednostavno da im se
da ono što su tražili;
 Portalis je tvrdio da je vjersko progonstvo kontraproduktivno, a ovu lekciju su naučili iz
Revolucije;
 Vladama je vrlo teško promijeniti mišljenje ljudi o religiji. Lakše je donijeti zakone nego
mijenjati mišljenja ljudi;

65
  Prema Portalisu, „mnoštvo“ (masa) je trebala religiju, a bilo je besmisleno ignorisati ovo i
donositi odluke za cijelu naciju na temelju inteligencije nekoliko obrazovanih ljudi koji žive u
gradovima;
 Obični francuski muškarci i žene nisu samo slijedili svoj razum, pratili su svoja srca;
 Portalisu je bilo očito da se obnovljena religija mora temeljiti na Katoličanstvu;
 Obredi, tajne i dogme Katoličanstva bili su posebno prikladni za umove mnoštva;
 Katoličanstvo je pružalo prihvatljivu razinu tajanstvenosti i spriječavalo mase da postanu
prekomjerno praznovjerni;
 Portalis je svojoj publici osigurao da obnovljeno katoličanstvo neće dobiti previše moći. Biće
to „zaštićena“ religija, a ne „isključiva“ ili „dominirajuća“;
 Druge će religije biti tolerisane;
 Religijska pitanja bila su pitanje „visoke državne politike“, samim tim je trebalo osigurati
„razumno nadziranje svih kultova“;
 Država bi trebala „usmjeravati“ religije kako bi maksimizirala njihovu „javnu korisnost“;
 Bonaparte je pooštrio cenzuru i vladao je autoritarnije, signalizujući da neće tolerisati
neslaganje tako što je očistio Tribunat od onih koji nisu mislili kao on;
 Bonaparte je djelovao bez podrške Ideologa i njihovih intelektualnih saveznika;
 Popularna religioznost je cvjetala, a Bonaparteova popularnost je rasla;
 U avgustu 1802. godine, proglasio se Prvi konzolom za života; dvije godine kasnije okrunio
se carom blagoslovom Pape.

The Concordat and the Organic Articles

 Bonaparte je odbio da proglasi katolicizam državnom religijom Francuske i nije mu dao

nikakve ekskluzivne ustavne privilegije;
 Bonaparte je zaštitio prava Jevreja i Protestanata da praktikuju svoje religije i efektivno
završio konfensionalno stanje u Francuskoj;
 Konkordat je dao pravni status katolicizmu i značajan prestiž kao religiji većine Francuza;
 Bonaparte je smatrao religiju potrebnim pomoćnim sredstvima vlasti i stoga je nastojao da
organizuje i disciplinuje francuski kler kako bi se izbjeglo da postane rival;
 Papa je pristao na prodaju oduzetih crkvenih zemljišta i preuređenje crkvenih granica, što
ukazuje na to da Bonaparte nije imao namjeru da Papi da obimna ovlaštenja u Francuskoj;
 Konkordat je ojačao hijerarhijsku strukturu upravljanja Crkvom, pri čemu su francuski
biskupi imali isključivo pravo da imenuju svoje župne sveštenike;
 Svjetovne izbore sveštenika odmah su ukinuti, a biskupi i župni sveštenici su imenovani od
svjetovne vlasti po hijerarhijskom sistemu;
 Francuski kler je položio zakletvu lojalnosti režimu, a javne molitve za dobrobit Konzulata
recitovane su na kraju svake mise;
 Bonaparte je dodao 77 članova koji su značajno proširili njegovu sopstvenu moć nauštrb
Pape, što je ograničilo slobodu djelovanja francuske crkve stavljajući je pod strog državni
nadzor;
 Članovi su priznali francuski protestantizam i predviđali su isplate plata francuskim pastorima
kao i sveštenicima;
 Bonaparte je nametnuo hijerarhijski oblik organizacije i upravljanja francuskim protestantima
koji je potkopao tradicionalne kalvinističke prakse i na kraju iritirao reformisanu zajednicu;
 Bonapartin sistem je otežao prostantskim crkvama da se šire i razvijaju;
 Organski članovi su naredili da nijedna „doktrinarna ili dogmatska odluka“ ili „formula
ispovijesti“ ne može biti proglašena bez odobrenja vlade i da se „promjena discipline“ ne
može izvršiti bez prethodne autorizacije;

66
  Bonaparte je paralizovao protestantske crkve, ozbiljno ograničavajući njihovu sposobnost da
sami upravljaju, razvijaju tokom vremena kao i propovijedaju i steknu pristalice. U početku,
protestanti su pozdravili Organske članove i podržali Bonapartov režim.

Friends and Foes of the Concordat: From the Genie du Christianisme to Delphine

 Objavljivanje Chateaubriandove Genie du Christianisme poklopilo se sa proslavama

Konkordata i služilo Bonaparteovim ciljevima;
 Chateaubriand se pridružio neo-monarhističkoj grupi koju je prevodio Louis de Fontanes,
koja se okupila oko Bonaparteovog režima s nadom da će Francusku pretvoriti u hrišćansku
monarhiju;
 Genie je promovisalo njihov religijski i politički program i postala je simbol katoličkog
preporoda, napadajući kritičare i protivnike Bonaparteove vjerske politike;
 Chateubriand je želio odgovoriti na argumente Madam de Staël o prosvjetiteljstvu i
protestantizmu;
 Genie je naglašeno katolička knjiga koja izražava nostalgiju za prošlim oblikom katolicizma i
slavi sve njegove tradicije, tajne, obrede i doktrine;
 Knjiga promoviše katolicizam nad protestantizmom, rugajući se poremećajima koje uzrokuju
religiozni „šizam“ i „hereza“;
 Chateaubriand apelira na čitateljeove osjećaje i instinkte, navodeći da ljudi ne trebaju
racionalne dokaze religije i da se samo trebaju osloniti na svoje instinkte i intuicije;
 Knjiga slavi korisnost i neophodnost katolicizma za održavanje javnog reda, suprostavljajući
se ostatku knjige i privlačeći one s praktičnijim pogledom na stvari;
 Objavljivanje knjige smatrano je velikim književnim događajem, a recenzije su uglavnom bile
pozitivne, često se rugajući protestantizmu, prosvjetiteljstvu i racionalizmu;
 Moniteur universel, službeni list režima, ponovo je objavio sjajnu recenziju Louisa de
Fontanesa, ukazujući na korisnost Genie vladi;
 Chateaubriand je drugo izdanje posvetio Bonaparteu, a u maju 1803. godine imenovan je
prvim sekretarom francuske ambasade u Rimu;
 Delphine je bila veoma uspješna knjiga, sa 15 izdanja objavljenih između 1802. i 1820.
godine i još 10 između 1830. i 1883. godine;
 Delphine je bila kontroverzna i suočila se sa kritikama katoličkog tiraža;
 Joseph Fievee je optužio Delphine da je „žena protiv prirode“ i fundamentalno neljubazna,
nemoralna i opasna;
 Bonaparte je javno saopštio da Madame de Staël više neće biti dobrodošla u Pariz i izdao je
zvanični dekret oko toga 15. oktobra;
 Constant je branio Madam de Staël, ismijavao njene kritičare zbog njihove zlobnosti, gluposti
i licemjera i osudio njihov antifilozofski pohod koristeći vojne metafore;
 Charles de Villers je napisao pohvalu Madam de Staël u pismu u maju 1803. godine,
upoređujući njene talente sa onim od Rousseau;
 Villers je učestvovao u konkursu za esej Nacionalnog insituta u martu 1803. godine, sa
esejom o Lutheru, koji je osvojio prvo mjesto i pokrenuo žučnu raspravu;
 Villers je vjerovao da je Reformacija među istorijskim događajima koji su najmoćnije
doprinijeli napretku civilizacije i prosvjetljenja;
 Reformacija je dala novi zamah svemu, ne samo religiji, i pomogla je intelektualnoj
emancipaciji;
 Reformacija je oslobodila ljudski duh od spoljašnjih ograničenja nametnutih hijerarhijskim
despotizmom i unutrašnjim ograničenjem apatije uzrokovanom slijepim sujevjerjem;
 Reformacija je omogućila čovjeku da koristi svoje sposobnosti sa više slobode i energije, a
kako su misli postale pažljivije, tako su se desila i moralna poboljšanja.

67
 Constant's Trip to Germany

 Madam de Staël-in roman, Delphine, tumačen je negativno po katolicizam, i to je dovela do

napada na njenu porodicu od strane Bonapartea;
 Već 15. oktobra 1803. godine, Bonaparte je proglasio izgnanstvo Madame de Stale i ona je
odlučila da provede zimu u Njemačkoj;
 Prije toga, već je planirala posjetu Njemačkoj jer je vjerovala da tamo može pronaći „nove
ideje i duboke emocije“
 Constant, koji je planirao da se vratim svojoj knjizi o religiji, odlučio je da prati Madame de
Staël;
 U toku njihovog boravka u Metzu, posjetili su Villersa i dugo razgovarali o religiji, istoriji,
Kantu i novoj protestantskoj teologiji u Njemačkoj;
 Villers je Constantu dao objavljenu kopiju svoje knjige, Essai sur l'espirit et l'influence de la
Reformation de Luther, koja je osvojila prvu nagradu Instituta, i to je ohrabrilo Constanta da
nastavi sa svojim radom na religiji;
 Uprkos frustracijama u vezi događaja u Francuskoj, Constant je i dalje vjerovao u historijski
napredak i „marš čovječanstva“ unaprijed;
 Constant je smatrao da je vjerovanje u napredak vrijedno i efikasno sredstvo za prevazilaženje
razočaranja u teškim trenucima;
 Smatrao je da je važno širiti ideju napretka kako bi se ljudi mogli uskladiti sa pravim
istorijskim snagama i izbjeći „beskorisni otpor“, „pogrešne napore“ i „strašne katastrofe“;
 Constantova posjeta Njemačkoj 1803-4. godine bila je izuzetno plodan period za njegovo
razmišljanje o religiji, a intenzivno je radio na knjizi koja će postati De la religion;
 U Vajmaru, Constant se sreo sa istaknutim njemačkim intelektualcima, uključujući Goethea,
Schillera, Wielanda, Schlegela i Schellinga, i iz njemačke nauke izvukao mnogo
karakterističnih ideja, činjenica i ključnih konceptualnih alata koje će primijeniti u svom radu;
 Constant je bio izložen ideji „progresivnog otkrovenja“, ideji da religija jeste „unaprediva“ i
da je sudbina da se poboljšava tokom vremena, čemu je bio izložen ranije u Braunšvajgu u
društvu Jakoba Mauvillona;
 Constant je vjerovao da su religije, u skladu sa opštim istorijskim trendovima, podložne
napretku u toku vremena.

The Sentiment/Form Distinction

 U Constantovom dnevniku od 18. februara 1804. godine, zabilježen je razvoj razlike između
vjerskog sentimenta i vjerskih oblika;
 Koncept religije kao „sentimenta“ i „oblika“ bio je relativno uobičajen u Francuskoj 1804
godine;
 Constantov razgovor sa njemačkim pjesnikom Christoffom Martinom Wielandom pomogao
mu je da kristališe svoje misli o religiji;
 Constant se oslanjao na njemačke izvore za svoju knjigu o religiji, nalazeći atmosferu
pogodnu za naučni rad u religiji, odlične biblioteke i obilje radova erudicije nedostupnih u
Francuskoj;

68
  Uvijek je imao jedno oko upereno ka Francuskoj, držeći se informisanim o francuskim
debatama o religiji i politici, i imajući na umu diktate francuskog javnog mnjenja;
 Constant nije odobravao dogmatske ili „pozitivne“ religije i favorizovao je protestantsku
religiu u Njemačkoj;
 Bio je nezadovoljan pogrešnim francuskim diskursom o religiji, koji se vrtio oko lažnog
izbora između katolicizma i protestantizma;
 Constant je vjerovao da je protestantizam poboljšanje u odnosu na katolicizam, ali da je to
samo faza koja je trebala da omogući dalja poboljšanja tokom vremena.

Return to Paris and the Debate on a National Religion

 Po Constantovom povratku u Pariz u decembru 1804. godine, odnosi između Francuske i

Pape su bili na vrhuncu;
 Papa je predsjedavao Napoleonovim krunisanjem za cara 02. decembra 1804. godine i ostao u
Francuskoj skoro šest mjeseci, gledajući kako njegova popularnost raste;
 Saradnja između Napoleona i Katoličke crkve obnovila je hrišćansku monarhiju u Francuskoj,
ali je takođe i legitimisala i ojačala sve autoritarniji režim koji je koristio regresivnu religiju;
 Još prije posjete pape, neki Katolici su pritiskali za promjene u odnosima između
Crkve i Države, tvrdeći da Konkordat nije otišao dovoljno daleko u vraćanju
Katolicizma i da je vrijeme da se on zvanično prizna kao „dominirajuća“ ili „državna“
religija Francuske;
 Mathieu Mathurin Tabaraud je vjerovao da su revolucionarne politike prema Crkvi bile
potpuno pogrešne od samog početka i da ih treba ispraviti jednom zauvijek;
 Nadbiskup Claude Le Coz, poslao je duhovito pismo protestantskim pastorima u Parizu,
predlažući da se katoličke i protestantske crkve Francuske ujedine u jednu crkvu, iskoristivši
priliku koju je pružala papska predstojeća posjeta;
 Vodeći protestantski pastor Pariza, Paul-Henri Marron, izrazio je punu suglasnost sa
principom hrišćanskog jedinstva, ali je upozorio da se ovaj cilj ne smije postići „aktom
autoriteta“ i ne slažući se sa načinom na koji je nadbiskup postupio;
 Marron je bio pesimističan u vezi sa mogućnošću postizanja dogovora o doktrini i francuski
protestanti i katolici treba da se kreću ka jedinstvu „ne ideja, već osjećanja“;
 Religiozna sloboda i međusobna tolerancija bile su najbolje politike za francuske Hrišćane i
Francuzi bi trebali da nauče da tolerišu „jednostavne nijanse mišljenja (i) različito
modifikovane obrede“;
 Rabaut-Pomier i Mestrezat su slično odgovorili na nadbiskupovo pismo, slažući se da bi
ujedinjenje u principu bila dobra stvar, ali da bi „javno mnjenje“ moralo da bude u potpunosti
iza toga, a sloboda vjeroispovjesti i međusobna tolerancija su najrazumnije politike;
 Louis de Bonald napisao je članke u Mercure de France 2. jula i 1. avgusta 1806. godine,
pozivajući Napoleona da ujedini sve hrišćanske crkve pod katolicizmom;
 Bonald je smatrao da vjerska podjela stvara „stanje smrti“, dok je vjersko jedinstvo
neophodno za civilizovanu društvenu zajednicu;
 Tvrdio je da bi Katolička crkva lako mogla apsorbovati protestante, jer im se teologija
„omekšala“, a da će protestantizam uskoro nestati kako će se Evropa kretati prema političkom
jedinstvu pod Napoleonovim vodstvom;
 Protestantski jurist Liquois de Beaufort objavio je Projet de reunion de toutes les
communions chretiennes, pozivajući Napoleona da razmotri „drugi konkordat“ s izrazito
protestantskim naglascima, što bi dodalo njegovom sjaju i osiguralo da njegova administracija
nikada ne bude spriječena voljom stranog suverena;

69
  Predložena ujedinjenje hrišćanskih crkava stvorilo bi „nacionalnu religiju“, koja bi podstakla
„nacionalne vrline i moral“ koje su bile potrebne Francuskoj;
 Rabaut Le Jeune objavio je Details historiques, u kojima je opisao mnoge neuspješne napore
ujedinjenja hrišćanskih crkava kroz istoriju, i tvrdio da su vjerska tolerancija i sloboda
mišljenja čvrsto uspostavljene u Francuskoj, zamjenjujući „fanatizam“ i „sujevjerje“;
 Rabaut je vjerovao da savršena jedinstvenost mišljenja u vjerskim pitanjima nije moguća, i da
razlike između sekti nisu bitne za „pravu religiju“ u svakom slučaju. Moderni hrišćani bi
trebalo da se fokusiraju na slavljenje zajedničkgo kulta „ne uključujući se u unutrašnju
savjest“ svojih komšija;
 Katolici poput Tabarauda vidjeli su protestantske prijedloge za hrišćansko jedinstvo kao
„zavjeru“ protiv francuskog katolicizma, tvrdeći da je vjersko jedinstvo neophodno za
Francusku, a ne vjerska ravnodušnost;
 Constant, koji se interesovao za istoriju religije, bio je dobro obavješten o ovim debatama i
često je večerao sa Charlesom de Villersom, koji je napisao esej o Luteru koji je bio u središtu
kontroverze.

70
Chapter 4: Constant becomes Constant: from the Principles of Politics to The Spirit of
Conquest and Usurpation

Constant's Political Principles in 1806

 Constantovi Principi politike smatraju se remek-djelom evropske političke filozofije;

 Rad nije objavljen, ali je postao izvor ideja i fraza za njegova kasnija pisanja;
 Principi politike predstavljaju prvi primjer Constantove transformacijie u zaista liberalnog
političkog mislioca;
 Constant je osudio arbitrarnu vlast i branio glavna postignuća rane faze Revolucije:
građansku jednakost, predstavničku vladu i zakonske mjere koje štite prava pojedinca;
 U Principima politike, Constant piše o osnovnim principima koji bi trebalo da upravljaju
odnosima između političke vlasti i pojedinaca, bez obzira na vrstu vlade koja je na vlasti;
 Nije važno kome dajete političku vlast, već koliko vlasti dajete;
 Constant tvrdi da je politička moć opasna i korumpirajuća. Samim tim, ona se mora
ograničiti;
 Dva međusobno povezana argumenta leže u osnovi Constantovih Principa:

o Prvi se odnosi na političke teorije J.J. Rouseau

o Drugi pojačava prvi;

 Constant je počeo razvijati svoje misli o karakterističnoj prirodi „modernog slobodoumlja“ u

Principima politike;
 Moderni ljudi uglavnom žele biti ostavljeni na miru. Iznad svega oni cijene svoju
„nezavisnost od vlade“;
 Uloga modernih vlada mora biti strogo ograničena, a prava pojedinaca pažljivo zaštićena;
 U svim pitanjima koja nisu direktno vezana za održavanje mira i reda ili prikupljanje
poreza,moderne vlade bi jednostavno trebala pustiti stvari da budu kakve jesu (laisser faire);
 Constantova politička filozofija bila je reakcija na njegova vlastita politička iskustva, posebno
Teror;
 Constant je snažno reagovao protiv Terora i želio spriječiti njegovo ponavljanje.
 Pogledi na Constanta su izobličeni;
 On se ne može smatrati ideologom kapitalističkih snaga ili zagovornikom tzv. „negativnog“
liberalizma;
 Constant nije zagovarao laissez-faire ekonomske politike jer se divio buržoaziji ili vjerovao u
profitni motiv;
 Brinuo se za moralnu ravnodušnost, letargiju i degradaciju, kao i za rast egoizma, pohlepe,
frivolnosti, taštine, luksuza i grubih užitaka;
 Vjerovao je da promovisanje hrabrosti, ljubavi prema velikodušnim idejama i strasti za
opštim dobrom predstavlja način borbe protiv moralnih problema;
 Moralne brige leže u srcu Constantovog liberalizma;
 Moralna vizija Constanta duguje se prepoznatljivom protestanskom načinu razmišljanja;
 Vlade ne bi trebale nametati moralne vrijednosti svojim stanovništvima jer su vjerovatno
neučinkovite i vjerovatno bi pogoršale, a ne poboljšale osnovni problem;
 Vladino miješanje u „prirodni“ tok stvari bilo je vjerovatno više štetno nego dobro;
 Argument protiv vladinog miješanja je onaj koji je najviše dužan Williamu Godwinu u
njegovoj knjizi „Rasparava o političkoj pravdi“ i specifičnom protestanskom načinu
razmišljanja;
 Drugi argument Constanta protiv vladinog miješanja jest da ono promiče duboku moralnu
korupciju putem intelektualnog tutorstva ili stalne učenosti čovjeka;
 Moralni napredak usko je povezan sa intelektualnim napretkom i neraskidivo je povezan u
umovima Constanta i Godwina;

71
  Individuama se mora dopustiti da sami teže istini i rade neometano na vlastitom
intelektualnom i moralnom samopoboljšanju;
 Vladina regulacija potiče ljude da postanu mentalno pasivni i čak podložni, te pervertira
ljudsku inteligenciju i korumpira najdelikatnije niti unutrašnjeg osjećaja čovjeka, čime se
ometa zdravi moralni razvoj;
 Previše zakona sprečava čovjeka da se povuče u sebe, da se savjetuje sa svojim srcem, a
nezavisno razmišljanje ključno je za moralni napredak;
 Constantova dužnost prema Godwinu i određenoj protestantskoj tradiciji nalazi se u
njegovom usvajanju koncepta koji se naziva Godwinovim „središnjim moralnim načelom“;
 Ovo je pojam privatnog rezonovanja, ideja koje je visoko cijenjena u školi Racionalnog
neslaganja, kojoj je Goodwin pripadao.

Constant's Political Principles in 1806

 Ideja „privatnog suda“ ima dugu istoriju u francuskim intelektualnim raspravama i proizlazi
iz protestantizma;
 Katolici su bili zabrinuti zbog vjerskih i političkih posljedica protestantizma, posebno
doktrine slobodnog istraživanja, koja bi dala pojedincima pravo da sami ispituju vjerska
pitanja, čineći ih sudijom i arbitrom svoje vjere;
 Protestanti su potvrdili princip slobodnog istraživanja, navodeći da pojedinci moraju sami
doći do istine, i da svi Hrišćani treba da prihvate svoju vjeru i vjerske zapovjesti „činom
suda“;
 Katolici su tvrdili da mase nisu sposobne da pravilno sude Vjerske knjige i da mora postojati
„zajednički sudija“ u vjerskim pitanjima, što je Crkva, a da društvo mora obećati „poslušnost
i podređenost“ istoj;
 Pravo na slobodno istraživanje smatrano je politički subverzivnim i neizbježno bi vodilo
herezi i pobuni;
 Kalvinisti nisu bili opisivani samo kao vjerski heretici već i kao politički subverzivni;
 Pierre Jurieove Lettres pastorale artikulisali su teoriju otpora političkoj vlasti zasnovanu na
principima narodnog suvereniteta i ugovornim temeljima vlade, što je učinilo teže opovrgnuti
optužbe za republikanizam i pobunu;
 Jacques-Beninge Boussuet tvrdio je da protestantizam sadi sjeme anarhije u Francuskoj i da
će, ako se dopusti, neizbježno dovesti do ateizma u religiji i pobune u politici;
 Ukidanje Nantskog edikta (1685), oduzelo je pravo francuskim protestantima da praktikuju
svoju religiju;
 Francuski protestanti XVIII vijeka naporno su radili na uvjeravanju kralja da su lojalni
podanici i da njihova religija ne predstavlja prijetnju njegovoj političkoj vlasti;
 Vježbanje privatnog suda u vjerskim pitanjima smatrao je potpuno kompatibilnim sa
političkom poslušćnošću prema zakonitom monarhu;
 Montesquieu je tvrdio da su gdje god je uspostavljen protestantizam u Evropi, „izvršene
revolucije na polju političke države“;
 Voltaire je tvrdio da kalvinizam „po svojoj prirodi“ izaziva građanske ratove i „potresa
temelje države“;
 Vježbanje privatnog suda u vjerskoj sferi nužno će dovesti do njegovog vježbanja u političkoj
sferi.

72
 Book VIII: „On Religious Freedom“

 Knjiga VIII Constantove knjige ilustruje njegovo transformaciju kao mislioca;

 Constant se udaljava od Ideologa po pitanju religije;
 On vidi religiju kao moralizujuću silu i neophodnu za inspirisanje nesebičnosti,
 Bez religije, ljudska rasa nikada ne bi mogla upravljati;
 Religija je napadana zbog njene povezanosti sa autoritetom i moći;
 Instrumentalizacija religije dovodi do njenog ponižavanja i postepenog propadanja;
 Vlade moraju ostaviti religiju potpuno nezavisnom i nikada ne pokušavati da je učine
saveznikom;
 Constant tvrdi da oni koji stalno govore o korisnosti religije za društvo i pokušavaju da je
uključuje u podršku samo „zajedničkoj moralnosti“ ponižavaju religiju;
 On odbacuje ideju da je religija korisna samo kao podrška kaznenim zakonima;
 Za Constanta, religija je neophodna za stvaranje više, uzvišene moralnosti;
 On je razvio karakterističan stav o religiji, odbacujući i neophodnost religije za održavanje
društvenog i političkog poretka i potpuno odbacivanje njene vrijednosti;
 Constant odbacuje potragu za religijskim jedinstvom i opsesiju nacionalnom religijom;
 Francuska bi trebalo da izmijeni Konkordat i dozvoli sektama da se razmnože;
 Podjela sekti ne bi trebala biti sprečavana na bilo koji način, a svaka religija bi trebala biti
dozvoljena da promijeni svoje dogme bez ikakvog miješanja.

De l'Allemagne

 U toku 1809. godine, romantična veza Benjamina Constanta i Madame de Staël je okončana,
ali je njihova intelektualna veza ostala jaka;
 Madame de Staël je zamolila Constanta da joj pomogne da završi knjigu De l'Allemange,
kojoj su oboje doprinijeli;
 Knjiga je kritika Napoleonove Francuske i oštro je osudila francuske moralne vrijednosti;
 Madame de Stale uglavnom krivi ideje Ideologa za stanje francuskih moralnih vrijednosti i
vjeruje da Francuska mora odbaciti „degradirujuće“ doktrine Ideologije da bi se reformisala;
 De Staël nudi religiozne koncepte duše, savjesti, dužnosti i „entuzijazma“ kao izraz protivteže
sebičnosti;
 Ona hvali „novu njemačku filozofiju“ zbog afirmisanja moralne dostojanstvenosti čovjeka i
poštovanja religije, posebno djela Kanta;
 Madame de Staël opisuje religiju kao „unutrašnju potrebu“ ili „osjećaj“ i hvali Nijemce zbog
fokusa na osnovnom „osjećaju beskonačnosti“ koji obitava u svim religijama;
 Ona povezuje religiju sa žrtvovanjem za druge i vjeruje da je to pravi temelj morala;
 De Staël takođe prikazuje protestantizam kao idealan oblik religije, posebno u pogledu
njegove sposobnosti da inspiriše žrtvovanje za druge.

Constant's Return to Germany

73
  U maju 1811. godine, Benjamin Constant se vratio u Njemačku sa svojom novom surpugom,
Charlotte, da bi završio svoju knjigu o religiji;
 Obnovio je svoje prijateljstvo sa Villersom u Getinganu i posvetio se radu na svojoj knjizi;
 Dnevnički zapisi ukazuju da njegov brak nije išao dobro, a da je njegova supruga bila
neinteligentna i dosadna, što je često dovodilo do svađa;
 Constant je takođe smatrao da je njemački razgovor dosadan i da mu nedostaje društveni
život Pariza, što je dovelo do njegovih frustracija;
 Inicijali „l.v.d.s.f“ često su se pojavljivali u njegovom dnevniku, što znači „neka bude volja
Božija“, dok je pokušavao da svoju volju prepusti Bogu kako bi postigao mir;
 Constantovi zapisi u dnevniku otkrivaju da je čitao rane crkvene oce, a čitanje Biblije mu je
„okrenulo ideje naopačke“;
 Pisma njegovim prijateljima Propseru de Barantu i Claude Hochetu ukazuju da je
reorganizovao i prepisao svoje knjige o religiji zbog promjene u njegovim mišljenjima od
početka pisanja;
 Mada bi sa ograničenim naporom mogao svoj raniji rukopis pretvoriti u „sistem ateizma“ i
„manifest protiv sveštenika“, takva knjiga više nije odražavala njegovo mišljenje;
 Constant je objasnio da „malo nauke vodi ateizmu, a više nauke religiji“, jer ga je njegovo
istraživanje dovelo do otkrića vrijednosti religije;
 Usvojio je ideje koje su bile naklonjene religiji i „čudesna jednostavnost“ obuzela je njegov
rad nakon što je promijenio perspektivu i iskreno priznao religiozne istine;
 Njemačka filozofija mu je mnogo pomogla, iako se sa njom nije u potpunosti slagao, bila je
definitivno superiornija u odnosu na „usku i cinišnu“ filozofiju Voltairea, Helvetiusa,
Diderota i Cabanisa;
 Constant je sada bio u mogućnosti da potpuno usvoji lekcije njemačke teologije na načine
koji su sve više naklonjeni religiji;
 Vjerovao je da je sklonost čovjeka da poboljša svoju religiju dokaz da je religija njegov cilj i
primitivna destinacija.

The Spirit of Conquest and Usurpation

 U toku 1813. godine, Constant je primio vijest o bici kod Leipziga i bio je podstaknut od
strane Madame de Staël da podrži kandidaturu Jean-Baptiste Bernadotte, prestolonasljednika
Švedske, za francuski presto;
 Constant je upoznao Bernadotta u Hannoveru i napisao esej u podršci njegovoj kandidaturi za
presto, koji je ubrzo postao prepoznao kao klasičan u svom žanru;
 Constant je tvrdio da vlade moraju biti u skladu sa „stadijumom društvenog razvoja“ svoje
zemlje i da je despotizam nemoguć u moderno doba, što je osudilo diktaturu Napoleona na
propast;
 Moderna sloboda se razlikovala od slobodne antike, jer je ova docnija uključivala aktivno
učešće u kolektivnoj moći. Moderni ljudi su željeli da uživaju u individualnoj nezavisnosti,
mirnom radu i redovnoj razmjeni;
 Constant je vjerovao da su moderne vlade dužne da garantuju prava pojedinaca na sve, od
imovine do privatnosti i slobode izražavanja;
 Constantov pamflet „Duh osvajanja i uzurpacije“ bio je optužnica za despotizam
Napoleonovg režima i nazvao ga je „uzurpacijom“;
 Napoleonov despotizam doveo je do moralne degradacije i sve veće neobrazovanosti
francuskog stanovništva;
 Militarističko širenje modernog doba pokretano je osnovnom pohlepom za trenutnim i
materijalnim uživanjima i okrenulo je napredak civilizacije protiv sebe;

74
  Moderna vojska uništava učenje, delikatnost, ispravnost uma i tradiciju nježnosti, plemstva i
elegancije koja je razlikovala civlizacuje od varvastva;
 Constant je kritikovao Napoleona i uporedio ga sa varvarskim osvajačima koji vladaju nad
varvarima.

75
 Chapter 5: Politics and religion during the Restoration (1814-1824)

Keeping Political Liberty Alive

 Constantove oscilacije tokom ranih faza Restauracije su pažljivo proučavane;

 Constant se pridružio ustavnoj monarhiji Louisa XVIII i izradio je nacrt ustava za takvu
monarhiju, koji je objavio u maju 1814. godine;
 Po povratku Napoleona, Constant je promijenio saveznike, prihvativši poziciju u
Napoleonovom Savjetu državei izradivši za njega ustav;
 Nakon Napoleonove abdikacije i ponovnog uspona Louisa XVIII, Constant se ponovo
pridružio ovoj vladi, postajući konačno jedan od njenih najodanijih branitelja;
 Takva brza okretanja izazvala su optužbe za nedoslijednost, oportunizam i hipokriziju koje su
pratile Constanta tokom cijelog njegovog života;
 Njegovi protivnici su ga nazivali, u najgorem slučaju, neprincipijelnim preletačem ili, u
najboljem slučaju, kolebljivom budalom;
 Predloženo je da je pravi razlog za njegovo nestalno ponašanje bio snažna strastvena i
prilično čudna opčinjenost legendarnom ljepotom Juliet Rekamiet;
 Međutim, retrospektivno, primjetna je njegova dosljednost, a ne nedosljednost, tokom ovih
kontroverznih epizoda;
 Constantova saradnja sa Napoleonom tokom 100 dana fokusirala se na to da se bivši car
nagovori da prihvati ustav koji je bio liberalniji od Louisa XVIII;
 Constant je izradio „Dodatni akt Ustava Carstva“, koji je bio najliberalniji Ustav kog je
Francuska ikada vidjela;
 U odgovoru na one koji su ga optuživali da u politici nema skrupula, Constant je u maju 1815.
godine objavio „Principe politike“, kao pratnju ovom ustavu;
 Constant je bio posvećen načelu narodnog suvereniteta i potrebi za „raspodjelom i
ravnotežom moći“;
 Individue imaju prava koja su nezavisna od svih društvenih i političkih vlasti, kao što su
„individualna sloboda, vjerska sloboda, sloboda mišljenja, što uključuje slobodu izražavanja,
uživanje imovine“;
 Nakon Vaterloa i Napoleonove druge abdikacije, Constant je napustio zemlju, ali memoari
koji objašnjavaju njegovo ponašanje pod Napoleonom bili su toliko uvjerljivi da mu je Louis
XVIII dozvolio da se vrati u Francusku;
 Postepeno, Constant je porastao u očima francuske javnosti i postao je vodeća figura
liberalnog konstitucionalizma;
 Uporno je branio principe koje je postavio u svojim Principima politike.

The problem of industrie

 Constantovi glavni protivnici tokom Restauracije bili su Ultrarojalisti poput Lous de Bonalda
i Joseph de Meistera, koji su željeli da obnove Stari režim, obore princip građanske jednakosti
i okončaju slobodu vjeroispovjesti i mišljenja;
 Ultrarojalisti su liberalizam osudili kao nemoralnu doktrinu odgovornu za Revoluciju i pad
Francuske;
 Umjereni rojalisti su takođe bili politički protivnici Constanta, ali su postojale i nesuglasice
među samim Liberalima tokom Restauracije;
 Constant je pozivao liberalne snage da ostanu posvećene ustavnim principima i isticao
moralno „samopoboljšanje“ pojedinaca;

76
  Constant je bio zabrinut zbog novog trenda nazvanog „industrijalizam“ koji je bio liberalna
društvena teorija koja se fokusirala na rad i proizvodnju kao rješenje za probleme Francuske;
 Industrijalci su napustili vjeru u politički ustavni liberalizam, umjesto toga zagovarali su
„militantni ekonomski liberalizam“ ili „libertijanizam“;
 Charles Dunot, Charlse Comte i Clode Henry de Saint-Simon bili su važni zagovornici
industrijskog pravca koji su započeli kao liberali;
 Dunot je vjerovao da će društvo dostići savršenstvo kada svi budu radili, a niko neće
upravljati, i radovao se potpunom nestanku države;
 Dunot je bio inspirisan Constantovom idejom da društvo ima pravi „cilj“, a to je kretanje ka
ciljevima „industrije“, „mirnog rada“ i „redovne razmjene“;
 Jean-Baptiste Sey bio je još jedan izvor inspiracije za Dunota, koji je potvrdio da je industrija
stvarni cilj društva u svojoj knjizi „Traite d'economie politique“.

On the Liberty of Ancients

 „O slobodi antičkih i modernih naroda“ je najpoznatiji tekst Constanta, koji je prvi put održan
1819. godine kao predavanje na Athenee Royal, gdje je Constant predavao britanski ustav.
Kasnije je objavljen kao pamflet;
 Constant tvrdi da je Francuska dostigla doba trgovine, što zahtijeva novu formu slobode
pogodnu za moderna vremena. Hiper-politizovana sloboda antičkog doba više nije održiva;
 Constant podržava načela laisez-faire ekonomije, navodeći da se intervencije vlade u
ekonomiju uvijek smatra smetnjom i poteškoćom;
 Constant upozorava protiv štednje slobode i umanjivanja političkog angažovanja, navodeći da
je politička sloboda neophodna kako bi se moderna sloboda obezbijedila;
 On naglašava važnost kombinovanja individualne i političke slobode, umjesto umanjenja
vrijednosti političke slobode;
 Constant tvrdi da je cilj čovjeka unaprjeđenje samog sebe, a ne samo sreća, i da je politička
sloboda najmoćniji način postizanja tog cilja.

The commentaire sur l'ouvrage de Filangieri

 U 1820. godini ubistvo vojvode de Berija od strane bonapartističkog fanatika izazvalo je

političku reakciju širom Francuske;
 Ultrarojalisti su optužili liberalizam za ubistvo i preuzeli vlast, sprovodeći mjere za suzbijanje
liberalizma;
 Vlada je koristila vanredne zakone, cenzuru i represiju kako bi suzbila liberalne aktivnosti,
uključujući gašenje novina, zabranjivanje predavanja i gonjenje prominentnih liberala;
 Vlada je takođe uvela „dvostruki glas“ za najbogatiji dio elektorata i manipulisala poreskim
kvalifikacijama kako bi eliminisala liberalne glasače;
 Constant se borio protiv ovih mjera govorima u Parlamentu i pisanjem članaka i pamfleta, ali
bio je nadglasan;
 U frustrasiji zbog izborne politike, neki liberali su se okrenuli ilegalnim zavjereničkim
organizacijama i planirali pobune;

77
  Poraz je izazvao razočarenje ustavnom liberalizmu i izbornom politikom, zbog čega su neki
ljevičari odbacili političku slobodu;
 Saint Simon, prethodno liberalni aktivista, počeo je da odbacuje liberalni pristup vladi i
zagovarao naučno racionalni sistem koji vode stručnjaci, preduzetnici i naučnici;
 Saint Simon se udaljio od „pravnika i metafizičara“, nazivajući ih „liberalima“ koji se
opsesivno bave „formama vlade, zaboravljajući na njen cilj“;
 Postepeno, Saint Simon je počeo da izbjegava riječ „vlada“, te umjesto toga koristio termin
„administracija“;
 Constantov ustavni liberalizam bio je napadnut sa obje strane, sa Ultrarojalistima na desnoj i
liberalima koji gube vjeru u političku slobodu na lijevoj strani;
 Constantov Commentaire sur l'uvrage de Filangeri, objavljen 1822. i 1824. godine, odgovorio
je protivnicima s obje strane, nudeći svoju nezavisnu liberalnu uniju;
 U Commentairu, Constant je molio da se politički duh održi i naglašavao je da je Francuska
dosegla doba trgovine, naglašavajući važnost ekonomske slobode;
 Commentaire takođe sadrži hitan apel drugim liberalima da održe politički duh živim.

Keeping Religious Liberty Alive

 Francuska se suočavala sa religioznom i moralnom krizom nakon atentata na vojvodu de

Berrya 1820. godine;
 Revolucija je dovela do povećanja štetnih strasti, sebičnosti, ponosa i etičkih poremećaja;
 Francuska je percipirana kao zemlja koja je izgubila moralni kompas, što je dovelo do njenog
pada;
 Katolički konzervativci i Ultrarojalisti su bili glasni u otkrivanju propadanja Francuske;
 Ove grupe su krivile Prosvjetiteljstvo, liberalizam i pad religije za probleme zemlje;
 Smatrali su da je jedino rješenje za krizu čvrsta vlada udružena u potpunosti obnovljenom
Katoličkom crkvom.

The „crisis“ of the Catholic Church

 Godine 1814. u Francuskoj je bilo samo 36 000 sveštenika, oko polovine broja iz 1789.
godine, što je izazvalo manjak osoblja, koji je doveo do preko 3 345 otvorenih radnih mjesta;
 Mnogi aktivni sveštenici bili su stari i slabo obučeni, a 42% francuskih sveštenika 1814.
godine bilo je starije od 60 godina;
 Finansije crkve su bile slabe nakon Revolucije, što je otežavalo obnovu uništenih ili oštećenih
crkava i otvaranje seminarija za obuku novih sveštenika;
 Kao rezultat toga, godinama nije bilo mise i nije se učila katehizacija u mnogim dijelovima
Francuske što je dovelo do nestanka zvanične crkve iz života francuskog naroda;
 Vakuum svešteničke moći pokrenuo je obnovu narodne religije usredsređene na osobu Isusa
Hrisotosa i izražene bez vodstva posvećenih sveštenika;
 Pokret Misija pokrenut je tokom rane Restauracije kako bi se ustanovili pravilne katoličke
vrijednosti u populaciji;
 Specijalizovani sveštenici, obučeni u inovativne tehnike obraćanja, slati su u sela da ponude
masovnu obuku u katoličkoj doktrini;
 Ceremonije su bile osmišljene za maksimalni efekat, uključujući javne ispovjesti, složene
procesije, propovijedi noću u grobljima i dramatične rekonstrukcije raspeća;
 Između 1815. i 1830. godine bilo je više 1500 misija širom Francuske;

78
  Obnavljajuće misije su imale posebnu političku poruku: Francuska je dobila prilika za
spasavanje povratkom na vlast Burbon kraljeva i Katoličke crkve;
 Louis XVIII je podržao pokret Misija i ponudio državna sredstva jer je vidio da je unija
prestola i oltara potrebna kako bi ojačao svoj položaj i stabilizovao Francusku;
 Francuski biskupi podržavali su politiku legitimista protiv svojih protivnika i bili su odani
Burbonima;
 Vlada Louisa XVIII javno je podržavala Katoličku crkvu i ponekad su to činili i na pompezan
način, ne samo zakonodavstvom i finansiranjem, već i simbolikom pažljivo orkestriranom za
maksimalni efekat.

Religion in the Principles of Politics of 1815

 Constant je napisao novi ustav za Napoleona i jasno izrazio svoje stavove o odnosima crkve i
države;
 Acte additionnel je poništio priznanje Katoličanstva kao državne religije Francuske, što je bilo
uključeno u Povelju iz 1814. godine;
 Članom 62. Acta garantovana je sloboda vjeroispovjesti svima;
 Constant je tvrdio da se sadašnji ustav vratio jedinom razumnom stavu o religiji, a to je
sankcionisanje slobode bogosluženja bez ograničenja ili privilegija;
 Constant je svoj argument izložio kao prijatelj religije i ponovo definisao religiju kao
prirodnu emociju ili osjećanje koje pojedinci doživljavaju, a ne kao skup dogmi i praksi
propisanih određenom crkvom;
 On je cijenio vjerske emocije i osjećanja kao povoljne za razvoj moralnosti, jer su podsticali
čovjeka da izađe iz uskog kruga svojih interesovanja;
 Vjersko osjećanje, kada god se pojavi, inspiriše u ljudima trenutnu nezaintersovanost i budi
moć žrtvovanja;
 Constantova definicija religije dobro se slagala sa njegovim sopstvenim shvatanjem religije,
koje je bilo nejasno i sve se svodilo na osjećanja;
 Constant je želio da definiše šta religija nije;
 To nije dogmatska religija koju je branio i kojoj se divio;
 Constant je zahtijevao da vlada ne bi trebalo da zaštiti ili podstakne religiju u nereligioznom
dobu;
 Citirao je grofa Clermont-Tonera, liberalngo plemića i umjerenog monarhističkog poslanika u
Nacionalnoj skupštini tokom rane faze Revolucije;
 Prema Clermont-Toneru, religija i država su dvije potpuno različite i odvojene stvari čije se
sjedinjenje može samo oblikovati. Religija pripada svim vremenima, svim mjestima, svim
vladama. Njen hram je u savjesti čovjeka, a savjest je jedina sposobnost koju čovjek nikada
ne bi mogao žrtvovati društvenom pritisku.

Catholic-Protestants wars

 Druga restauracija priznala je Rimokatolicizam kao državnu religiju Francuske;

 Mnogi Katolici su postali osvetoljubivi i agresivni prema onima koji su služili Napoleonu za
vrijeme 100 dana;
 Talas odmazde, poznat kao „Bijeli teror“, dogodio se na jugu, posebno u Gardu oko Nimesa
gdje živi mnogo protestanata;
 Katolički ultrarojalisti su napadali francuske protestante i njihove crkve od septembra do
novembra 1815. godine;
 Napadi su bili navodno zbog podrške Napoleonu;

79
  U tom napadu ubijeno je oko 1000 protestanata, a više stotina je bilo zatvoreno;
 Mnogi su bili prisiljeni da ponovo prime krštenje;
 Bonald je insistirao u parlamentu da je neophodno zamijeniti priču o „pravima čovjeka“ na
priču o „pravima Boga“;
 Ponovno uspostavljanje katolicizma bilo je najhitnija potreba naroda i prva želja njenih
poslanika;
 Obaveza je bila vratiti religiji njezino poštovanje i uticaj, vratiti je navikama i osjećajima ljudi
i učiniti je najmoćnijim pomoćnikom administracije.

Lammenais:

 1817. godine, Felicite de Lammenais je napisao „Essai sur l'indifference en matiere de

religion“, napadajući liberalne političke principe, vjersku toleranciju i protestantizam;
 Lammenais je želio da spasi Francusku i civilizaciju od sve veće prijetnje raspadanja izazvane
rastućom religijskom ravnodušnošću i ateizmom;
 Prema Lammenaisu, poguban uticaj reformacije je odgovoran za žalosni položaj u kome se
Francuska nalazila, što je dovelo do cjepkanja hrišćanske jedinstvenosti i stvaranja
mnogobrojnih sekti;
 Lammenais je kritikovao liberalni princip vjerske tolerancije, narodnog suvereniteta i
socijalnog ugovora, tvrdeći da su ovi principi opravdali pobunu, podsticali je svojim spisima i
doveli do toga da krv kraljeva teče na giljotini;
 Madame da Staël je posthumno objavila „Considerations sur la Revolution francaise“ 1818.
godine, kritikujući netoleranciju francuskih katoličkih sveštenika i zagovarajući slobodu
savjesti, koja neizbježno dovodi do predstavničke vlade;
 Francuskoj je bila potrebna religija zasnovana na istraživanju, koja bi podsticala razvoj
mentalno budnih i odgovornih građana potrebnih u liberalnoj političkoj zajednici;
 Madem da Staëlina veza sa Benjaminom Consantom postajala je sve napetija tokom
posljednjih nekoliko godina njenog života, a razlozi za to nisu poznati;
 Madame de Stale je odbila da Constantu dozvoli da se oprosti od nje kada je umirala ljeta
1814. godine.

Constant's lectures on religion at the Athenee Royal:

 U toku rane 1818. godine, Constant je održao seriju predavanja o religiji u Athenee Royalu
prije svog čuvenog govora „Sloboda modernih u odnosu na slobodu antičkih“;
 Uprkos tome što je od ključne važnosti, ovaj Constantov rad o religiji je zapostavljen u
naučnim istraživanjima;
 Constant je vjerovao da je religija relevantna za politiku i da ima blisku vezu sa političkom
slobodom;
 Tvrdio je da je religija urođena čovjeku i da zaslužuje poštovanje. To nije samo izazvano
strahom, računom ili naivnom nadom, već je to duboka i nepobitna potreba duše, urođena u
prirodi čovjeka;
 Constant je vjerovao da će religija, kada se oslobodi „sacerdotalnog“ mješanja, uvijek biti
korisna za društvo i da će se prirodno poboljšavati tokom vremena. To je nazvao „doktrinom
religijske savršenosti“;
 Kroz istoriju, religija je bila suučesnik mnogih zala i služila je kao izgovor za mnoge zločine
kada je pretvorena u monopol i ekskluzivnu privilegiju malog broja ljudi;
 Constant je vjerovao da „autoritet degradira religiju“ kada pokušava da je oblikuje prema
sopstvenim idejama, i imao je posebno oštre riječi za „svešteničke korporacije“ koje su
sprečavale civilizaciju da napreduje i uzrokovale da „sve ostane nepokretno, ukamenjeno“;

80
  Constant je smatrao da nijedna strana vlast ne bi smjela da prisiljava religiju ili da je
degradira računajući na to;
 Constantova politička poruka bila je anti-katolička, iako je tvrdio suprotno. Zalagao se za
oslobođenje religije od kontrole i sveštenika i političkih vlasti kako bi joj omogućio da se
prirodno razvija ka sve više prosvjetljenim oblicima;
 Constant je više volio religije koje su nezavisne od svešteničke hijerarhije, gdje je sve
individualno. Pokazao je pristrasnost prema protestantizmu, religiji sjeverne Njemačke, koju
je smatrao nezavisnom, zagovarao je slobodno istraživanje, tolerisao druge i prilagođavao se
vremenu.

De Maistre's Du Pape:

 U ranim tekstovima o religiji u Francuskoj, Joseph de Maistre je u svom djelu „Du pape“ dao
ultrarojalističku argumentaciju protiv protestantizma;
 De Maistre je smatrao da je od ključne važnosti razumjeti prave uzroke opšteg nemira koji
dovodi u pitanje autoritet vlada u Francuskoj;
 Nestabilnost francuske vlade bila je posljedica protestantizma, a krivicu je De Maistre
pripisao „monstruoznoj dogmi“ narodnog suvereniteta, doktrini koju je protestantizam
„prebacio iz religije u politiku“;
 Sistem „univerzalne nezavisnosti“ protestantizma i ogromna „ponosnost“ koja je zarazila
društvo, doveli su do toga da svaki čovjek sada želi da se „bori, sudi, piše, upravlja, vlada“;
De Maistre je apelovao da „uklonim protestantizam“,
 Da bi se ponovo uspostavila moralna vrijednost i ojačao presto, bilo je potrebno „izbrisati iz
evropskgo riječna tu fatalnu riječ – protestantizam“.

Vincent:

 Samuel Vincent bio je pastor u oblasti Gard u Francuskoj koji se protivio idejama religijskog
jedinstva i autoriteta Lammenaisa;
 Vincent je smatrao da su argumenti Lammenaisa opasni i anahroni, te da su skloni ponovnom
izbijanju neprijateljstva i podsticanju anti-protestantizma;
 Vincentovi argumenti su bili slični onima Constanta i Madame de Staël, zagovarajući
liberalni protestantizam i historijski napredak kao ključne elemente;
 Vincent je pozivao ljude da ne budu zavedeni Lammenaisa odbranom religije i morala i tvrdio
da je svetinja čovjekovo pravo da koristi svoje sposobnosti za sopstveno usavršavanje;
 Vincent je istakao da je Isus Hristos činjenej upotrebe sovjim sposobnosti učinio svetom
dužnošću i da je protestantizam vjerniji Isusovim principima od katoličanstva;
 Vincent je vjerovao da moralna kriza u Francuskoj nema nikakve veze s religijskom
tolerancijom i osudio katoličku „maniju za jedinstvom mjere“;
 Vincent je tvrdio da religijska sloboda promoviše pobožnost i čiste moralne vrijednosti i
navodio primjere USA, Engleske i protestantske Njemačke;
 Vincent je vjerovao da protestantizam prosperiše u uslovima slobode i raznovrsnosti i da će
uvijek podržavati mudre i liberalne institucije;
 Vincent je upozorio da bi Lammenaisevi prijedlozi imali zle posljedice za Francusku u
pogledu morala, društvenih institucija, politike, pa čak i same religije;
 Vincent je smatrao da je Lammenaiseva vrsta katolicizma u suprotnosti sa „pravim
hrišćanstvom“ i opasna politički zbog svoje veze sa Rimom;
 Vincent je vjerovao da protestantizam i liberalizam dijele isti cilj razvijanja čovjekovih
sposobnosti i podržavaju duh slobodne rasprave i prava privatnog mišljenja;

81
  Vincent je vjerovao da bi „pravo“ hrišćanstvo trebalo da bude zdrav vodič, a ne lanci koji
čovjeka obeshrabruju i da bi trebalo da budu podsticaj koji uzdiže i uzvišava njegovu prirodu.

Lammenais again:

 Lammenais, u svom Essai sur l'indifference, odgovorio je direktno Samuelu Vincentu u svom
drugom tomu iz 1820. godine
 Lammenais je vjerovao da jedina religija koja može spasiti Francusku od haosa jeste
Rimokatolicizam, a ne „nejasna“ religija protestanata poput Vincenta koja, prema njemu, čini
sve individualnim;
 Prema Lammeneisu, dogme su bile samo „mišljenja“ predodređena za promjenem a
Francuskoj je bila potrebna obnova „reda“ i jedinstva vjere kako bi se prekinula „anarhija
mišljenja“;
 Lammenais je vjerovao da se religija i moralni zakoni ne mogu predati samo „mišljenjima“ ili
„osjećanjima“ pojedinaca, jer bi to stvorilo „užasni nered“, a bez autoriteta, društvo bi se
raspalo;
 Lammenais je vjerovao da je religija „zakon“ i, stoga, zavisi od autoriteta;
 Lammenais se osvrnuo na Considerations Madame de Staël, koje je smatrao iritantnim i
optužio je da usvaja protestantsku doktrinu koja se primjenjuje na politiku, gdje svaka osoba
traži najbolju religiju, moral, zakonodavstvo i oblik vlade;
 Lammenais je citirao „čudne“ principe Madame de Staël, prema kojim nema morala ili
politike u kojima se mora priznati autoritet, a savjest ljudi je vječno otkrovenje u njima, a
njihov razum neizmjenjiva činjenica;
 Lammenais je održavao raspoleženje katoličkih ultrarojalistia koji su nakon atentata na Duc
de Berrya došli na vlast na talasu reakcije;
 Ultrarojalisti su sproveli mjere „za zaštitu religije“, postavivši biskupa na čelo univerziteta i
dajući mu mjesto u novoosnovanom Ministarstvu crkvenih poslova i javne uprave;
 Usvojeni su zakoni koji su dozvoljavali suspendovanje novina čiji je „duh“ smatran
nepoštovanjem religije, a preduzete su represivne mjere protiv pojedinačnih prava;
 Mnogi liberali su bili razočarani zbivanjima i okrenuli su se zavjerama ili se povukli iz
politike;
 Izbori u februaru 1824. godine bili su ubjedljiva pobjeda vlade, sa 410 kraljevskih poslanika
koji su dobili mjesta, a samo 19 liberala.

Catholic dissensions

 Godine 1821-7 su smatrane kao „trijumfalne“ za beskompromisne Katolike, ali njihova

pobjeda je bila kratkotrajna;
 Mjere preduzete radi jačanja religije bile su nepopularne, ne samo među protestantima i
nevjernicima, već i među mnogim Katolicima;
 Francuska crkva je izgubila dodir sa narodom Francuske napadajući Revoluciju i neprestano
favorizujući savez prijestolja i oltara;
 Francuski kler nije shvatio da se nakon Revolucije sve promijenilo i da je bilo nužno
prilagoditi se tim promjenama;
 Francuski narod volio je svoje sveštenike, ali su se protivili njihovom sudjelovanju u politici i
miješanju duhovnog i vremenskog;
 Ultrarojalistički kler se fokusirao na „vanjski“ dio religije, a zanemarivao moralnu stranu, što
je odvraćalo ljude;
 Liberalni katolici su smatrali da njihova Crkva ide u pogrešnom smjeru i da se Katolicizam
koji promovišu misionari previše bavi sujevjerjem, dogmama i ceremonijama;

82
  Katolici su osuđivali miješanje Crkve i države, atmosferu inkvizicije i rigidnost obnovljene
Crkve;
 Mnogi katolici osjećali su da je Crkva izvan sinhronizacije sa vrijednostima moderne
Francuske;
 Popularni antiklerikalizam eksplodirao je širom Francuske zbog mjera preduzetih radi jačanja
religije;
 To je doprinijelo povratku liberala na vlast poslije izbora 1827. godine i kolapsa Burbonske
monarhije 1830. godine.

The Society for Christian Morals

 U „trijumfalističkim“ godinama nepomirljivog katoličanstva, francuski protestanti su se

osjećali ranjivo, ali su uspostavila labavu mrežu protestantskih udruženja radi širenja svojih
vrijednosti i zaštite svojih prava na vjersku slobodu;
 1818. godine, pariski protestanti osnovali su Biblijsko društvo, a Društvo jevanđelskih misija
osnovano je u Parizu radi širenja protestantskih vrijednosti;
 Grupa protestanata i liberalnih katolika osnovala je međukonfesionalno udruženje pod
nazivom Društvo za hrišćanske moralne vrijednosti 1821. godine, koje je privuklo mnoge
liberalne političare i intelektualce;
 Društvo za hrišćanske moralne vrijednosti imao je za cilj promovisanje hrišćanskih moralnih
vrijednosti bez obzira na dogmu i promovisanje svega što je moralno dobro za napredak
civilizacije;
 Društvo se bavilo raznim dobrotvornim djelatnostima, poput nastojanja da se ukinje kockanje
i lutrija, reforme zatvora i ukidanje trgovine robljem. Takođe je izdavalo časopis i
sponzorisalo pisanje eseja;
 Čanovi Društva za hrišćanske moralne vrijednosti nisu se slagali sa pesimističnom prognozm
Lamennaisa i drugih koji su ocrnjivali „ravnodušnost“ i/ili „ateizam“ Francuske u pogledu
vjere. Vjerovali su da su ljudi Francuske religiozni i da je vitalnost religije razlog zašto se
javni moral poboljšava;
 Društvo za hrišćanske moralne vrijednosti se zadalo zadatkom širenja hrišćanskih moralnih
vrijednosti kako bi se suprostavilo problemu neznanja o ispravnim moralnim načelima;
 Društvo se definisalo u opoziciji prema onima s desnice koji su tvrdili da samo katoličanstvo
može izliječiti bolesti zemlje i onima s ljevice koji su mislili da religija nije potrebna;
 Članovi su vjerovali u „duh udruživanja“ i željeli su „proširiti njegovo područje“;
 Privatna udruženja poput njihovog mogla bi pomoći moralizovati Francusku primjenom
hrišćanskih moralnih vrijednosti na društvene odnose i sve više prodrijeti u sve dijelove javne
ekonomije.

The Memorial Catholique

 Lammenais je smatrao da je Društvo za hrišćanske moralne vrijednosti religiozna, politička i

društvena prijetnja i odgovorio je stvaranjem vlastitog društva, Udruženja za odbranu
katoličkih moralnih vrijednosti;
 Lammenais je osnovao katolički časopis Memorial catholique, koji je u svakom broju
napadao liberalni i ekumenski program Društva za hrišćanske moralne vrijednosti;
 Memorial catholique je ponavljao Lamennaisove prognoze o protestantizmu i religijskoj
toleranciji i upozoravao da društvo propada zbog „anarhije mišljenja“;
 Lamennais je vjerovao da su načela koja je pokrenula protestantska reformacija odgovorna za
trenutne probleme društva;

83
  Protestantizam se smatra „individualnim“ i „esencijalno nezavisnim“ vrstom hrišćanstva i
stoga je „nužno anarhičan“ i uvijek će voditi do ateizma;
 S druge strane, katolicizam se smatra „iznimno društvenom“ religijom koja ljudima daje
zajednička uvjerenja i dužnosti te propovijeda poslušnost duhovnoj vlasti;
 Haller, švajcarski konvertit na katolicizam, napadao je Društvo za hrišćanske moralne
vrijednosti i njegov ekumenski program, rekavši da pogoršava bolest koja muči Francusku;
 Haller je vjerovao da je katolička jedinstvenost nužna za vraćanje reda u zemlju i da je
„stabilna“ i „jedinstvena“ religija bitna kojoj svaki pojedinac pristaje;
 Haller je bio uvjeren da će protestantizam proizvesti više „strašnih konvulzija“ i konačno, kraj
svih religija.

Protestant responses

 Protestanti su branili svoju predanost slobodnom istraživanju, tvrdeći da je prosvjetljeni

religiozni sistem zasnovan na slobodnom istraživanju onoga što je Francuskoj potrebno;
 Protestantski časopisi poput „Archives du christianisme“ i „La Revue protestante“ zagovarali
su duh istraživanja kao izvor velikih dobrobiti koje su poboljšale Evropu u moderno doba;
 Katolici su negativno gledali na religijsko stanje Francuske, žaleći se za njenim padom i
govoreći o krizi. Oni su smatrali da je potrebna agresivna re-katolizacija, samim tim je bila
potrebna Misija;
 Suprotno tome, protestanti su bili optimistični i vjerovali su da se ljudi vraćaju religiji. Oni su
smatrali da je navodna religijska „kriza“ prilika;
 Charles Coquerel, glavni urednik „La Revue protestante“, vjerovao ej da su religijski uslovi u
Francuskoj napokon pravi za protestantizam da se uspostavi i uspjeva;
 Coquerel je vjerovao da moderni ljudi žele da vjeruju, ali da žele „prosvjetljenu religiju,
razumnu i slobodnu“, i da bi izabrali sistem slobodnog ispitivanja umjesto sistema autoriteta;
 Coquerel je vjerovao da bi jednostavna i razumljiva religija sa jasnim i očiglednim
doktrinama služila kao osnova za građanske slobode;
 Constant je napisao pismo zahvaljujući Coquerelu na knizi koju mu je poslao, što je pokazalo
usklađenost njihovih perspektiva. Constant je vjerovao da bez religijskog osjećaja neće biti
obnove ljudske rase, ali istrošene forme koje se nameću sprječavaju njegov razvoj i
opskrbljuju neprijatelje oružjem. On mu je pronašao utjehu u tome da nova generacija
izbjegava sterilnost neznanja i ropstvo dogmatskih vjerovanja.

84
Chapter 7: „The Protestant Bossuet“: De la religion in political context (1824-1830)

De la Religion, Volume I (May 1824)

 Constantovo djelo „De la Religion“ je objavljen u visoko polarizovanom kontekstu u kome su

katoličanstvo i ultrarojalizam bili dominantni;
 De la Religion je pisan tokom mnogo godina, a perspektiva Constanta se mijenjala od
neprijateljskog stava prema religiji do naklonjenijeg pogleda na vjerska osjećanja ukoliko su
ostavljena slobodnim;
 Sveske I-III su objavljene za života Constanta (1824-1827), dok su sveske IV i V objavljene
posthumno (1831);
 Constant je očekivao da će De la Religion biti kontroverzna i objavljivao ju je u djelovima,
tako da ga kasnije niko ne bi mogao zaustaviti;
 Knjiga opisuje istoriju politeizma, ali ima političku svrhu da pobije katolicizam i
ultrarojalizam, kao i etiku samointeresa Ideologa i industrijskih magnata;
 Constant je svoje lekcije namjenio svima koji bi mogli odbaciti, ignorisati ili potcijeniti
religiju kao snagu za dobro, što mu nije donijelo mnogo sljedbenika;
 U predgovor prvog sveska, Constant je kritikovao Ideologe i industrijske magnate za
promovisanje morala samointeresa koji degradira „pravu sudbinu“ čovječanstva;
 Constant je tvrdio da samointeres vodi političkoj ravnodušnosti i poslušnosti, ostavljajući
društvo kao društvo vrijednih tvrdica ili dobro organizovanih pčela, bez moralnog sadržaja;
 Constant je vjerovao da je pravi vodič za moralnost čovjekovo unutrašnje ili vjersko
osjećanje, koje čovjeka gura izvan sebe i omogućava bezinteresno ponašanje,
samopožrtvovanje i velikodušnost među ljudima;
 Vjersko osjećanje podstiče viši tip moralnosti od Ideologa koji se fokuisraju na puko
zadovoljstvo i blagostanje;
 Constant je kritikovao svoje liberalne kolege koji su ga ignorisali ili napadali vjersko
osjećanje, ugrožavajući jedini pravi princip koji može da drži ljudsk bića na pravom putu;
 Constant je molio svoje prijatleje i saveznike da ne ugase uvjerenja koja stvaraju heroje i
osnove građanskih vrlina;
 Prema Constantu, novoj generaciji u Francuskoj je bilo onemogućeno da se razvija.

Reviews of Volume I

 Recenzije knjige „De la religion“ bile su vrlo kritične, kako od ljevice tako i od desnice;
 Čitaoci su smatrali da je knjiga nejasna, površna, dosadna, te puna grešaka i kontradikcija;
 Jedan recenzent je pozvao Constantove prijatelje da ga uvjere da ne objavljuje više tomova
knjige jer bi to naštetilo njegovom ugledu;
 Katolički i rojalistički list L'Etoile odmah je proglasio „De la religion“ ničim drugim do
dugim izlaganjem deizma ili prikrivenog ateizma;
 L'Ami de la religion et du Roi upozorio je da je knjiga posebno opasna zbog Constantovog
ugleda i religioznog sjaja kojim je prikrio svoj antihrišćanski sistem;
 Gazette de France prvo je primjetila Constantovu uljudnost i sudržanost prema katolicizmu, a
zatim ga kritikovala zbog brojnih grešaka i krivih tumačenja;
 Le Memorial catholique, iako poštovan, prepoznao je Constantov položaj kao prepoznatljivo
protestantski i primjetio da su protestanti samo deisti u prikrivenom obliku;
 Baron d'Eckstein pokrenuo je kampanju klevete protiv „De la religion“ i optužio Constantova
istraživanja za površnost i letargičnost;
 S ljevice, recenzije su varirale od blage pohvale do otvorenog neprijateljstva i odbacivanja;

85
  Le Globe je opisao knjigu kao elegantno napisanu, punu jasnih, uzvišenih, dubokih i novih
ideja, ali je Constantova doktrina bila prenejasna, a njegove ideje nisu bile posebno
originalne;
 Mercure de France je priznao važnost teme i pohvalio Constantov književni stil, ali
kritikovao je njegove nejasne tvrdnje, neuspjeh u priznavanju rada francuskih filozofa, te
iskrivljavanje moralnosti samoprihvatanja;
 Recenzent nije mogao shvatiti zašto je Constant odabrao ponižavati francuski ponos
hvaljenjem Njemačke, a bilo je smiješno sugerisati da Francuska ima nešto za naučiti od
Njemačke o temi napretka.

Charles X and „the Invasion of the Priests“

 Louis XVIII je umro 16. septembra 1824. godine, umjereni kralj koji je podržavao religiju iz
političkih razloga, a naslijedio ga je njegov brat Charles X;
 Charles X je bio pobožni katolik i fanatični kontrarevolucionar koji je želio da obnovi
katoličanstvo Ancien Regimea;
 Charles X je uveo seriju zakona koji su uključivali mjeru naknade bivšim emigrantima, stroge
zakone o štampi, zakon o obnovi primogeniture i Zakon o svetogrđu iz 1825. godine koji je
uvodio smrtnu kaznu za bogohuljenje;
 Zakon o svetogrđu je izazvao ogroman otpor prema režimu, uz glasine o jezuitskoj zavjeri za
uspostavljanje teokratije koje su se širile zemljom;
 Liberali su iskoristili tu grešku i vješto je eksploatisali, kapitalizujući na strahu od jezuitske
zavjere;
 Liberalna propagandna kampanja imala je za cilj da diskredituje Crkvu, sa liberalnim
novinama poput Le Constitutionnel i Le Courrier francais koji su se fokusirali na temu jezuita
i osuđivali „svešteničku invaziju“;
 Zakon o svetogrđu je takođe doprinio rastućem neprijateljstvu prema Misijama, uz sve
učestalije napade na Revolucije i njihove napore da ožive Stari režim koji su izazvali
probleme u cijeloj zemlji;
 Krstovi su bili uklanjani, oštećeni ili uništavani, a u crkvama, su sveštenici bili izviždani i
ismijavani, a službe grubo prekidane;
 Liberalni mediji su oduševljeno izvještavali o takvim antickrvenim incidentima, izrugivajući
se misionarima i reklamirajući dostupnost jeftinih izdanja antireligijskih knjiga;
 Liberalna kampanja je bila uspješna, sa liberalima koji se vraćaju na vlast 1827. godine, a
Burbon monarhija pada 1830. godine.

Constant's article „Christianity“

 U aprilu 1825. godine, Constant je objavio članak u Encycklopedie moderne pod nazivom
„Hrišćanstvo“ ili „O ljudskim uzrocima koji su doprinijeli uspostavljanju hrišćanstva“;
 Mjesec dana kasnije, Le Globe je objavio dugačke isječke iz ovog članka, u kojima je
Constant koristio svoj pogled na vjersku istoriju da bi se osvrnuo na političku situaciju u
Francuskoj i osporio ultrarojalističku agendu;
 Constant je prikazao period Hristovog pojavljivanja na način koji je pozivao na paralelu sa
njegovim sopstvenim. Opisao je situacija u kojoj je postojala velika „neproporcionalnost“
između vladajuće religije i „stanja inteligencije“ tog perioda;

86
  Kao rezultat ovog raskoraka, postojao je široko rasprostranjen skepticizam i nepoštovanjem
prema religiji. „Brutalna nevjerica“ koegzistirala je sa bezumnim „sujevjerjem“;
 Politeizam, koji je prestao da bude koristan, bio je u suštini „pala religija“. Vlasti su
pokušavale da ga ožive, ali bezuspješno. Pokušale su da „privedu uzde pobunjeničkim
duhovima“ koji su neprilično primjenjivali „ispitivanje“ na „svete tradicije prošlosti“;
 Odbrana politeizma nije bila uspješna, a pozvao se na novu, „mladu i snažnu“ religiju. Pojava
Hristosa bila je „pamtljiva revolucija“ i „izuzetna okolnost“. Constant nije oklijevao da
upotrijebi jezik koji podsjeća na čudo. Priznao je da nije protiv toga da „natprirodni slučajevi“
budu pripisani „važnoj revoluciji“ koja je donijela Isusa Hristosa svijetu;
 Constant je opisao ranohrišćanstvo na način koji je odgovarao njegovim liberalnim i
protestantskim ciljevima. Za razliku od „mnoštva obreda, ceremonija i praksi“ koje su tada
postojale, hrišćanstvo je favorizovalo „jednostavne“ i „skromne“ ceremonije. Ono je objavilo
„direktnu komunikaciju sa Božanstvom“ i stoga je vjerovatno imalo malo potrebe za
svešteničkim korpusom;
 Važno je napomenuti da je rano hrišćanstvo takođe „pružalo olakšanje siromašnima, pravdu
potlačenima, slobodu robovima kao njihovim prirodnim pravima“. U tom smislu, nova
religija je bila „veliki sistem poboljšanja“.

Professions of Protestantism

 Benjamin Constant je sebe nazivao protestantom u kasnijim godinama svog života;

 Protivio se Zakonu o svetogrđu u Parlamentu, koji je smatrao prijetnjom za vjersku
toleranciju uopšte;
 Vlada je ugušila izvještavanje o konverziji na protestantizam u Courrier francaisu 31. jula
1825. godine, dok su katoličke novine često objavljivale pisma protestantskih konvertita na
katolicizam;
 Grof Keratri, urednik Courrier francaisa, optuživao je vladu za podržavanje „lažne“ i „jadne“
vrste katolicizma, koja nije bila u skladu sa vremenom i koja je udaljavala „prosvjetljene
klase“ Francuske;
 Constant je intervenisao u odbrani prava Courrier francaisa da objavi pismo, ukazujući na
slobodu katoličkih novina L'Etoile da nazivaju protestante vjerskim „hereticima“, dok se ništa
nije činilo da se to ograniči;
 Constant je branio prava svojih vjernika i objasnio da protestanti ne zahtijevaju nikakav
poseban tretman, pomoć ili zaštitu od Vlade, već samo pravo da otvoreno i slobodno izraze
svoju vjeru, kako je garantovano Poveljom;
 Opisao je svoju religiju na način koji je dizajniran da privuče liberalno nastrojene Katolike,
naglašavajući da „svaki Hrišćanin koji ispovjeda svoju vjeru u dobroj vjeri ispovjeda kult
istine“;
 Stendhal, koji je pratio uzbuđenja koje je izazvalo pismo Molara-Lefevra, kritikovao je
Constantov pristup religiji, sugerišući da Constant samo pokušava da stekne ime za sebe.

De la Religion, Volume II (october 1825)

„Dependent“ vs. „independent“ forms

 U prvom tomu djela De la religion, Constant je razmatrao razliku između religiozne forme i
osjećaja;

87
  U drugom tomu, predložio je novu podjelu: dvije vrste religioznih formi, „zavisnu“ i
„nezavisn“ vrstu;
 Constant je vjerovao da su samo drevni Grci V vijeka p.n.e. uspjeli oslobodi moći sveštenika i
uspostaviti zaista „nezavisnu“ religiju;
 Zbog toga bi trebali biti model za sve moderne ljude, kojima duguju zahvalnost;
 Constant je vjerovao da je grčka sloboda inteligencije omogućila ključna „unapređenja“ u
religiji i moralu;
 Constant je takođe bio vrlo kritičan prema „svešteničkim korporacijama“ ili sveštenstvu
drevnog vremena, koje je učinilo „veliko zlo“ čovječanstvu;
 Sveštenici uvijek teže „traženju moći bez granica“ i nastoje „zavladati“ umovima ljudi;
 Svešteničke korporacije drevnih vremena postavljale su se kao „privilegovani posrednici“
između čovjeka i Boga;
 Constant je vjerovao da čovječanstvo duguje Grcima život misli i moralne snage;
 U nastojanju da ublaži svoj antiklerikalizam, Constant je uključivao strategijski postavljena
odricanja;
 Constantova pozicija bila je prepoznatljivo pro-protestantska i anti-katolička;
 Constantova ideja „religijskog usavršavanja“ i njegova povezana ideja progresivne objave
imala je snažnu protestantsku pristrasnost;
 Constant je vjerovao da se objava nalazi svuda gdje postoji nešto istinito, plemenito i dobro.

Constant's philohellenism

 Constant je hvalio nezavisni duh Grka i isticao ih kao primjer za svijet;

 U toku 1821. godine, Grci su podigli ustanak protiv osmanskih vladara i bili su u očajnoj
borbi za nezavisnost;
 Constant je bio jedan od prvih i najglasnijih zagovornika grčke nezavisnosti u Francuskoj,
napisavši barem pet članaka na tu temu i održavajući nekoliko govora u Donjem domu;
 U septembru 1825. godine, samo mjesec dana prije objavljivanja drugog toma djela „De la
religion“, objavio je „Appel aux nations chretiennes“, u kom je molio istinske Hrišćane da
intervenišu kako bi pomogli Grcima da se oslobode Turaka;
 Glavne evropske sile su izrazile malo saosjećanja za Grke i nisu željeli da se uključe,
smatrajući rat unutrašnjim pitanjem Osmanskog carstva;
 Francuska vlada je bila izuzetno spora u odgovoru, a svu pomoć Francuske Grcima
obezbjedili su privatni inicijative poput Društva za hrišćanske moralne vrijednosti;
 Constant je pokušao da ubijedi svoju vladu da pomogne Grcima otkrivajući njihovu
hipokriziju, jer se navodno hrišćanska vlada odbija da pomogne svojim saplemenicima;
 Constant je objavio svoj apel u ime Društva za hrišćanske moralne vrijednosti i naveo niz
zlodjela koja su počinjena nad Grcima, koje je nazvao „odstupanjem“ i „svetogrđem“ nad
hrišćanskim vrijednostima;
 Constant se takođe zalagao za francusku intervenciju jer je Grčka služila kao zaštitni pojas
protiv Turskog carstva, a Evropljani nisu imali dovoljno snaga da se odupru Turcima;
 Prema Constantu, Grci su imali sposobnost „vjerovati i umirati“, koju su izgubili Evropljani
njegovog doba jer su „omekšani, nevjereni, degradirani od zadovoljstva, razoružani
industrijom, nesposobno za ubjeđenje i žrtvu“;
 Grčka vjera animirala je njihovu borbu za slobodu, kojoj se Constant divio kao hrišćanstvo, a
oni su bili uzor za Francuze zbog hrabrosti u lice despotske vlasti, posvećenosti i entuzijazma
u borbi protiv pritiska, i prezira prema srmti u borbi za slobodu.

88
 Joseph de Maistre's view of the Greek „character“

 Ultrarojalisti su imali drugačiji pogled na Grke koji je uticao na njihovu spoljnu politiku „Du
pape“ Jospeha de Maistrea koji otkriva ovaj pogled. Prema de Maistreu, Grci su bili
„nesposobni“ za političke i moralne institucije i posjedovali su „duh podjele i opozicije“;
 De Maistre je vjerovao da su Grci poput „bijesnih ovaca“ koje proždiru svoje pastire. Grci su
uzrokovali probleme za hrišćansku crkvu u svojim ranim vijekovima i bili „razdvajači“
religije;
 De Maistre je upozoravao da se grčki nacionalni pokret otpora ne vidi u povoljnom svjetu. De
Maistre je vjerovao da Grci nikada neće uspjeti da uspostave svoju sopstvenu suverenost i da
će uvijek biti porobljeni zbog svog podijeljenog karaktera;
 Constant je imao drugačiji pogled na Grke, vidjevši njihov nezavisni duh kao model za svijet.
Constant je vidio Grke kako se energično i herojski borbe protiv despotizma, dok su Francuzi
okretali glavu od njihovoh stradanja;
 Constant je pozivao Francuze da podrže grčki rat za nezavisnost i podsticao francuske liberale
da budu herojski raspoloženi i da se žrtvuju kao Grci pod despotizmom;
 Constant je pozivao „prijatelje slobode“ u Francuskoj da budu „prvi hrišćani novog
Vizantijskog carstva“.

Reviews of Volume II

 Katolički kritičari su kritikovali knjigu Constanta De la religion nakon objavljivanja drugoga

toma;
 Ekštajn je objavio pregled knjige od 95 stranica u prvom izdanju svog novog časopisa, Le
catholique, i optužio je Constanta za loše istraživanje;
 Ekštajn je priznao da je Constant pročitao ogromnu količinu literature, ali da ju je pročitao
prebrzo i da je pogrešno razumio mnoge izvore, što je dovelo do nedosljednog argumenta
punog protivrječnosti;
 Ekštaj je opisao Constantovo istraživanje kao „površno“, tipično za „čovjeka svijeta“ koji se
bavi istraživanjem;
 De la religion je djelo „jednostavnog amatera“;
 Ekštajn je optužio Constanta da ga je „ponijela“ politička motivacija i da je želio da povrijedi
katoličanstvo, budući da je bio Protestant koji nije mogao pravilno razumjeti katoličanstvo;
 De la religion je dobila pohvale u Revue protestante, koji je Constanta pohvalio zbog snažnog
udara na vladajuću „maniju teokratije“ i otvoreno priznao svoj protestantizam;
 Lameneova knjiga, De la religion consideree dans ses rapports avec l'ordre politique et civil,
fokusirala se isključivo na Constantov protestantizam i Revue protestante;
 Lammenais je tvrdio da je loša situacija u Francuskoj uzrokovana protestantskom
reformacijom i njenim odbijanjem principa autoriteta u religiji, što je dovelo do odbijanja
istog u politici;
 Lammenais je objasio da je katolicizam osnova na autoritetu i propisuje šta se mora vjerovati
i kako se mora praktikovati;
 Protestantizam je osnovan na principu privatnog, individualnog rasuđivanja, koji je
destruktivan za sve, ne samo u duhovnoj sferi već i u ljudskom društvu;
 Lammenais se rugao načinu na koji protestanti definišu svoju religiju kao ništa drugo do „čin
nezavisnsoti ljudskog razuma“;
 Lammenais je snažno branio ideju da samo Rimokatolicizam može održati društvo od
raspada.

89
 The Problem with Industrie: Constant and Religion Seen From the Left

 Savez prijestolja i oltara napravio je grešku svojom represivnim zakonodavstvom i Zakonom

o svetogrđu što je dovelo do nezaodovljstva u zemlji;
 Liberali su iskoristili to nezadovoljstvo, a vlada se činila osuđenom na propast;
 De la religion je sadržavao pravovremena upozorenja za nepomirljivi katolicizam, savez
prijestolja i oltara, te filozofe intelektualce i političare koji su mislili da Francuska može bez
religije;
 Constant je kritikovao volteirovski nastrojele liberale koji su slijedili osvetu protiv
hrišćanstva, što bi nanijelo zemlji štetu;
 Constant se zabrinuo kako će biti prihvaćen njegov drugi tom jer je njegov prvi tom bio
kritikovan od strane ljevice;
 Neki su bili ljuti na njegovo ponižavanje Francuske i njegovu pohvalu Njemačke, te na
njegovu nejasnu poruku o tome da li je za ili protiv civilizacije i napretka;
 Constantovo rješenje za problem viška civilizacije bila je religija, no njegov opis izgledao je
neodređen i nezadovoljavajući za mnoge ljude;
 U drugom tomu, Constant je nastavio braniti religiju i istovreeno braniti pravo naroda na
vjersku slobodu;
 Bilo kakav pokušaj kontrolisanja i usmjeravanja vjerskih osjećaja od strane
samozainteresovanih sveštenika ili vlade bi bio tragična greška, a Constant je zahtijevao
državnu neutralnost po pitanju religije;
 Constant je uputio ljude na period Hristovog pojavljivanja, predlažući hrišćanstvo kao valjan i
nužan odgovor na francusku situaciju;
 On je predefinisao Hrišćanstvo na izrazito protestantski način, zagovarajući da je sadašnja
kriza ista ona koja je ugrožavala ljudsku prirodu kada je uspostavljano Hrišćanstvo;
 Constant je naglasio da nijedan problem nije vezan uz samu religiu, već s onima koji su
pokušavali kontrolisati religiju i putem religije, vladati ljudima;
 Moderna kinesna državno kontrolisana religija je primjer problema, gdje se car postavio kao
neosporni gospodar religije, što je rezultiralo besmislenim i pedantnim ceremonijama na
račun religioznog sentimenta, nereligioznim apstrakcijama u osveštenim klasama i glupim
sujevjerjima u narodu. Ovo je uzrokovalo tešku represiju i strašnu nepokretnost;
 Ljudske sposobnosti su bile ugušene kontrolom kineske vlade nad religijom, kao što su bile
pod vlašću i moći sveštenika.

Charles Dunoyer's L'industrie et la morale considerees dans leuers rapports avec la liberte
(1825)

 Charles Dunoyer je održao seriju predavanja na Athenee Royal u toku zime 1825-5. godine,
koja su uglavnom ignorisala temu religije;
 Dunoyerov predmet bio je odnos između industrije, morala i slobode, a religija nije igrala
pozitivnu ulogu u njegovoj teoriji ljudskog napretka;
 Prema Dunoyeru, historija je evolucija kroz različite ekonomske faze, počevši od divljaštva i
završavajući industrijom, konačnom i budućom fazom;
 Svaka faza bila je u velikoj mjeri zavisna od svog načina proizvodnje, tako da su svi
neekonomski uticaji na ljudski napredak izgledali derivativni;
 Oko 1817. godine, Dunoyer se počeo udaljavati od Constantove ustavne liberalne ideologije i
počeo je zagovarati principe industrije u Censeur europeen;

90
  Dunoyer je vjerovao da je odgovor na sve probleme Francuske u produktivnom radu i
savjetovao je liberale da preusmjere svoje prioiritete i fokusiraju se na ekonomiju;
 Dunoyerova predavanja na Athenee Royalu bila su molba u korist principa industrije i
objavljena su kao knjiga iste godine;
 Iako je Dunoyer stalno pozivao na potrebu podsticanja morala, podrazumijevao je da će dobar
moral dolaziti gotovo refleksno iz industrije i prosperiteta koje ona generiše;
 Dunoyer je pročitao Constanta i bio je zabrinut upozorenjima De la religion o „prekomjernoj“
civilizaciji i njegovom sugestijom da bi materijalno poboljašnje moglo dovesti do moralnog
pada;
 U svojoj molbi za industrijom, Dunoyer je bio zabrinut da čak i mogućnost takve ideje bila
logična i tvrdio je kako će rad i bogatstvo koje on generiše uvijek podsticati bolji ukus, navike
i moral;
 Prema Dunoyeru, rad čini ljude moralnijim, i stoga, slobodnijim.

The search for a new doctrine: from Jouffroy to Saint-Simon

 Dunoyer, De Tracy i Say su ignorisali ili negirali religiju kao faktor u napretku ljudske
civilizacije;
 Oni su vidjeli „vjerska osjećanja“ kao anatemu njihovim socijalno-ekonomskim i političkim
teorijama;
 Oni su vjerovali da je ključ poboljšanja morala podučavanje ljudi kako da prepoznaju svoje
interese;
 Say je otvoreno ismijavao „germansku sektu“ i njene ideje zasnovane na „istinama o
osjećanjima“ kasnih 1820-ih godina;
 Neki liberali su tražili potpuno novu vjersku doktrinu za Francusku, napadajući kako
katolicizam, tako i protestantizam kao potpuno „negativne“ religije koju treba zamjeniti
nečim „pozitivnim“;
 Constant je savjetovao liberalima da puste religiu na miru i da ne pokušavaju da formulišu
vjerske dogme;
 Članak Theodora Jouffroya „Kako dogme završavaju“ postavio je apstraktno pitanje o tome
šta se događa kada se dogma „završi“, ali je zapravo dotakao osjetljive rasprave u Francuskoj
u to vrijeme;
 Jouffroy je tvrdio da kada se religija „pokvari“ brojnim „greškama“ i „apsurdnostima“, samo
je pitanje vremena kada će ljudi prestati da vjeruju u nju;
 Duh preispitivanja će biti probuđen i nova vjera će se pojaviti, odvajajući ljude sve dalje od
stare;
 Stara religija će pokušati da se bori, uskraćujući ljudima pravo na istraživanje i jačajući svoje
stare „praznovjernosti“ i umiruće „formule“, ali ova reakcija neće uspjeti jer ne postoji način
da se spasi religija kada je „završena“;
 Nova religija, rođena u borbi i protiv stare, takođe neće zadovoljiti ljude jer nema „ništa
pozitivno“ da doprinese i samo je „negacija“ stare;
 Međutim, ljudi „imaju potrebu da vjeruju“ nešto „pozitivno“, i svi se osjećaju pomalo
„prazno“ kada stara religija nestane. Preovladava „vaga anksioznosti“;
 Ljudima je potrebna „nova doktrina“ oko koje će se okupiti.

Saint Simon's „New Christianity“:

91
  Saint-Simon je napisao „Novo hrišćanstvo“ 1825. godine, koje je postalo popularno među
mladim studentima Jouffroya u Francuskoj nakon njegove smrti;
 Bio je početno član liberanog tabora, ali se udaljio zbog njihove nesposobnosti da riješe
probleme u Francuskoj, posebno za radničku klasu;
 Saint-Simon je kritikovao liberalnu buržoaziju i vjerovao da je potrebno formirati savez
banaka i vlade protiv njih kako bi se uspostavio red i vladavina stručnjaka;
 Vjerovao je da je potrebna nova vjerska doktrina da bi se riješila kriza u Francuskoj, što se
razlikovalo od katoličkih konzervativaca i ultrarojalista;
 Saint-Simonov „Novo hrišćanstvo“ ima cilj da ljude natjera da se ponašaju kao braća i
usmjerava društvo ka poboljšanju života najsiromašnije klase;
 Kritikovao je protestantizam, nazivajući ga nepotpunim i inferiornim u odnosu na svoje Novo
hrišćanstvo, i vjerovao da je nekompatibilan sa njegovom političkom vizijom;
 Saint-Simon je priznao historijski značaj protestantizma, ali vjerovao je da sada ometa
napredak i doprinosi porastu egoizma, što je smatrao političkom bolešću vijeka;
 Vjerovao je da je potrebna nova religija koja će zamijeniti protestantizam, a koja će biti više
obavezujuća i moralizujuća;
 Saint-Simon je odbacio nejasne ideje i osjećanja koja dolaze iz sjeverne Njemačke.

Auguste Comte, Le Producteur, and the search for a new „spiritual authority“

 Auguste Comte je izrazio rastuću zabrinutnost počevši od 1817. godine da je društvo

„dezorganizovano“ i suočeno sa „velikom krizom“ u postrevolucionarnoj Francuskoj;
 Comte je vjerovao da liberalni individualizam razara i atomizuje društvo te da je sada dio
problema, a ne rješenja;
 Comte je vidio „duboku moralnu i političku anarhiju“ svuda oko sebe i smatrao je da je
prijetnja društvu „blizu i da je neizbježna“;
 Već 1819. godine, Comte se podsmijeva onome što je nazvao „ridikuloznom predrasudom“
da „bilo koji čovjek može.. da formira pravedno političko mišljenje i… da se postavi kao
zakonodavaca“;
 Comte je vjerovao da je potrebna nova „opšta doktrina“ da bi se umovi ujediniili i ponovo
uspostavio sam poredak;
 Comte je otkrio da ima mnogo toga zajedničkog sa reakcionarnim misliocima poput De
Meistra, Bonalda i Lammenaisa, jer je vidio prosvjetiteljsku filozofiju i liberalne principe kao
destruktivne za društveni poredak;
 Comte je u sve pozitivnijem svjetlu hvalio srednjovjekovnu Evropu sa njenim vezujućim
etosom katolicizma;
 Comte je istakao narodni suverenitet i slobodu savjesti (ili pravo na privatni sud) kao
prepreke obnovi poretka;
 Comte je osudio izolaciju, zbunjenost i skepticizam koji se promovišu slobodom savjesti,
koju je usko povezao sa protestantizmom;
 Comte je vidio kako protestantizam i liberalizam predstavljaju antidruštvene doktrine koje
pogoršavaju duhovni i moralni haos Francuske;
 Comte je sarađivao sa novim Saint-Simonovim časopisom Le Producteur, koji je bio savršeno
mjesto za izražavanje njegovih ideja;
 Časopis je napadao slobodu savjesti kao nešto što je izgubilo svoju upotrebu i što predstavlja
prepreku napretku društva;
 Časopis je takođe kritikovao Dunoyerovu L'industrie et la morale zbog „pretjeranog“
naglašavanja individualca i njegovih prava i potreba što je više pogodno za razaranje starog
režima nego za izgradnju novog;
 Časopis je vjerovao da „pozitivna“ teorija mora da zamjeni samo „kritičnu“ ako Francuska
želi da se izvuče iz trenutne situacije;

92
  Comte je postao vodeća figura časopisa.

Constant's „Overview of General Trends“

 Constant je održao predavanje u Atheen Royalu 3. decembra 1825. godine o opštim

tendencijama u mislima XIX vijeka;
 Priznao je kritičnu važnost industrije i proglasio je za glavnu misao vijeka;
 Insistirao je na tome da je dominantna potreba epohe i industrije i sloboda savjesti;
 Izdvojio je Saint-Simonijance za pokušaj nametanja monopola nad čovječanstvom;
 Constant je u pismu objavljenom u Journal du Commerce i Le Producteuru, pojasio i ojačao
svoje neodobravanje Saint-Simonizma;
 Le Producteur je žalio zbog haosa ideja i mišljenja u društvu i pozvao na opšti princip koji bi
vezao ljude;
 Serija članaka Augusta Comtea u Le Producteuru pozvala je na potrebu uspostavljanja nove
duhovne vlasti koja bi stavila kraj sadašnjoj krizi;
 Comte se udaljio od političkog i ekonomskog liberalizma, kriveći ih za podsticanje egoizma i
materijalizma;
 Rješenje duhovne dezorganizacije Francuske ležalo je u novoj duhovnoj vlasti koja bi
nametala reciprocitet poslodavaca i radnika i pripremala pojedince za društveni poredak u
kom će živjeti;
 Nova duhovna vlast bi bila analogna katoličkom sveštenstvu u vrijeme nejgove slave u
srednjem vijeku.

Constant's review of Charles Dunoyer and the Article on Religion for the Encyclopedie
progressive

 U 1826. godini Constant je napisao dva članka u odgovoru na Saint-Simonovske i

Comteovske tradicije ljevide: pregled Dunoyerove knjige „Industrija i moral“ u časopisu La
revue encyclopedique i članak o religiji koji je poslao Encyclopedie progressive;
 Ova oba članka su potvrdila Constantovo opredjeljenje za liberalnu i protestantsku
perspektivu ljudskog napretka i tendendcija tog vremena;
 Constant je vjerovao da moderna civlizacija čini ljude konzervativnijim i manje spremnim na
rizike, što je štetno za održavanje slobode;
 Argumentirao je da se depolitizujući i dehumanizujući efekti civilizacije mogu balansirati
poticanjem plemenitih i nesebičnih osjećaja;
 Constant je branio Dunoyerov individualizam kao jedini pravedni sistem koji je povoljan za
poboljšanje čovječanstva. Tvrdio je da bi svaka osoba trebala razviti svoje sposobnosti u
potpunosti i nikada se ne potčinjavati bilo kakvoj intelektualnoj vlasti izvan sebe;
 Uputio je upozorenje da vjerovanje u nepomičnu religiju može dovesti do opasnih pogrešaka,
jer um ima nepobjedivu sklonost ka istraživanju i ispitivanju;
 Constant je žalio što su neki Francuzi još pod velikim uticajem mišljenja XVIII vijeka i što
među mladima i dalje postoji znatan stepen lakomislene nevjerice;
 Vjerovao je da su se protestantski reformatori razlikovali od katolika tvrdnjom o pravima
mentalne nezavisnosti i da će zbog toga protestantizam na kraju biti dominantna religija.

De la religion, volumes III, IV, V

93
  Posljednji tomovi „De la religion“ ponavljaju iste principe kao prva dva toma, što je dovelo
do optužbi za ponavljanje kod Constanta;
 Vjerski osjećaj je urođen faktor ljudske prirode i uvijek će postojati;
 Religija je sposobna za usavršavanje i može da učestvuje u napretku civlizacije, postajući
bolja kako ljudi postaju bolji;
 Constant vjeruje da će se, kada se religiji dozvoli sloboda, uvijek napredovati i poboljšavati;
 Međutim, sveštenstvo ima tendenciju da sprečava proces vjerskog napretka i falsifikuje moral
tako što religiju pretvara u političko oruđe;
 Constant ne kritikuje sveštenike iz mržnje, već se protivi nametnutim religijama, statičkim
dogmama i političkoj upotrebi religije;
 Constant ne odbacuje otkrivenje i otvoren je za ideju nadnaravnih komunikacija između Boga
i čovjeka;
 Constant vidi progresivno otkrivenje i vjersku savršenost kao jedini način za pomirenje
dobrog Boga sa prirodom ljudskog uma;
 Sloboda istraživanja je nepobjediva sklonost ljudske prirode, a tražiti od ljudi da je žrtvuju je
jednako moralnom samoubistvu;
 Constantova mišljenja o religiji imaju političku poruku i trebalo bi da ubjede čitaoce da je
rimokatoličanstvo potrošena religija koja ne može da se oživi;
 Sadašnje generacije u Francuskoj protestuju protiv materijalizma i čezne za novom religijom,
a Constant vjeruje da će, ako ih se ostavi na miru, konkurentne sekte darovati svoje prednosti
drušvu;
 Religija koje će se na kraju pojaviti iz konkurentnih sekti će ličiti na hrišćanstvo vraćeno na
svoju primitivnu jednostavnost i kombinovano sa slobodnim istraživanjem;
 Constant lično preferiše protestantizam i vjeruje da bi ljudi, ako bi im se dozvolio razuman
izbor, izabrali „novi i poboljšani“ protestantizam iznad katoličanstva ili bilo koje druge strogo
dogmatske religije.

Constant's final words

 Constant je objavio zbirku eseja nazvanu Melanges de litterature et de politique (1829) dok je
dovodio posljednje tomove De la religion u štampu;
 Eseji su većinom bili objavljeni prije toga, ali su revidirani i predstavljeni u jednoj knjizi sa
novim predgovorom;
 Kaže se da je Constant želio da bude izabran u Francusku akademiju u toku zadnjih godina
svog života, a njegove posljednje publikacije uključujući Melanges, mogle bi biti povezane sa
ovim naporom;
 Sadržaj i moralna poruka njegovih posljednjih publikacija ne bi trebali biti zasjenjeni ovom
mogušćnošću;
 Melanges su uključivali eseje koji su izražavali suštinu Constantovih moralnih i religijskih
ideja;
 U predgovoru je objasnio svoju vrstu liberalizma kao trijumf individualnosti nad državnom
vlašću i masama koje tvrde pravo da manjina bude podređena većini;
 Constant je ranije koristio riječ „individualnost“ umjesto „individualizam“ kako bi se udaljio
od kritike da njegova vrsta liberalizma favorizuje sebičnost ili društveno razarajuće
ponašanje;
 Njegova namjera je bila da naglasi da njegova vrsta liberalizma podstiče intelektualno i
moralno samousavršavanje umjesto negativnog individualizma;
 Švajcarski protestantski teolog, Aleksandar Vinet, kasnije je istakao razlike između
individualizma i individualnosti i nazvao ih „dva zakleta neprijatelja“;
 Constant je potvrdio svoje mišljenje da liberalni ustavni režim zahtijeva „novi i poboljšani“
protestantizam da bi ga održao;

94
  Samo „usavršiva“ i čista religija, jedna koja bi mogla „držati korak sa inteligencijom“ i
poštovala „prava mentalne nezavisnosti“, mogla bi izvršiti moralnu reformu koja je
Francuskoj potrebna;
 Po Constantovom mišljenju, upravo iz krila protestantske crkve hrišćanstvo, vraćeno
istovremenom svom starom čistunstvu i svom naprednom savršenošću, može da bude
doktrina savremenog dobar je drži korak sa svakim dobom.

95
 Chapter 7: Constant's legacy

The 1830 Revolution

 Zakon o svetogrđu (1824-1825) bio je značajan period u francuskoj istoriji;

 Politike Charles X bile su izrazito desničarske i podržavale su „jezutizam“;
 To je dovelo do otuđenja među različitim društvenim sektorima, a vladavina Charlesa X
izgledala je osuđena na propast;
 Liberali su ostvarili značajne pobjede tokom novembarskih izbora 1827. godine;
 Charles X odgovorio je preduzimanjem drastičnih mjera kako bi ojačao svoju vlast;
 Narod Pariza je na kraju ustao toko Tri slavna dana 27-29. jula 1830. godine i zamijenio
Charlesa X sa Louisom-Philippeom d'Orleansom;
 Constantov doprinos bio je ključan u ovim događajima i očuvanju ustavnog poretka u
Francuskoj;
 Constant je neumorno zagovarao liberalne ciljeve u Predstavničkom domu i svojim spisima;
 Bio je izvrstan taktičar za liberalnu opoziciju i efikasan organizator baze;
 Constant je napisao izuzetan broj članaka za liberalne novine i održao mnoge govore u
Predstavničkom domu;
 Tokom događaja koji su doveli do svrgavanja Charlesa X, Constant je imao značajnu ulogu u
odbijanju pomirljivih dekreta koje je ponudio Charles X, napisao adresu vojvodi od Orleana
nudeći mu poziciju generalnog poručnika Francuske i pripremio proklamaciju koja opravdava
svrgavanje burbonskog kralja;
 Revolucija 1830. godine često se opisuje kao „buržoaska revolucija“;
 Međutim, takve karakterizacije su zavaravajuće jer umanjuju savez između običnih ljudi i
liberala koji su osigurali uspjeh revolucije i zanemaruje ulogu koju je anti-klerikalizam igrao
u njenom izbijanju;
 Savez liberala i radničke klase formiran je tokom Restauracije kada su radničke klase počele
čitati i obrazovati se preko liberalnih novina;
 Liberalna štamoa je bila smatrana za podsticanje nesloge i nereda od strane ultrarojalista, što
je razlog zašto je Charles X pokušao da nametne cenzuru nad njima 1827. godine;
 Constant je bio ključan za savez liberala i radničke klase, a njegov popularni uticaj
opravdavao je stalni nadzor policije tokom posljednjih godina Restauracije;
 Constantovi govori su postali legendarni i donijeli mu mnogo obožavalaca i neprijatelja;
 Constantova brilijantnost u govorništvu i poseban stil izlaganja su široko prepoznati;
 Remusat je osjećao antipatiju prema Constantovom „rugajućem stavu“ koji više nije bio
prikladan;
 Constant je bio „nezaintersovan“ kao i uvijek, vidljivo star i „ni voljen ni cijenjen“ od strane
njegovih konzervativnih kolega
 Constant je želio poziciju ministra javnog obrazovanja, ali su ga zaobišli u korist čovjeka po
imeno Merilhou, kojeg je Remusat opisao kao „nevaljalca“;
 Epizoda je dodatno oslabila Constantov moral;
 Constantovo zdravlje se pogoršalo, a bolovao je od nepoznate bolesti koja je uzrokovala
širenje paralize kroz njegovo tijelo;
 U julu 1830. godine podvrgnut je bolnoj operaciji od koje se možda nikada nije potpuno
oporavio;
 Njegove noge su bile otečene, a „starost“ mu se uvlačila u tijelo, što mu je otežavalo ishranu;
 Pred kraj života, mogao je jesti samo supu i imao je problema sa govorom;
 Bez obzira na to, nastavio je sudjelovati u raspravama u parlamentu sve do kraja novembra
kada mu se stanje naglo pogoršalo;
 Umro je 8. decembra 1830. godine.

96
 Constant's Declining Reputation

 Smrt Constanta je izazvala tugu među njegovim prijatleljima, učenicima i poštovaocima;

 Victor Hugo je napisao pismo Constantovoj udovici izražavajući svoju tugu i nazivajući
gubitak javnom katastrofom;
 Constantova popularnost i politički ugled odraženi su u državnoj sahrani koju je primio, s
ogromnim masama koje su se okupile duž ulica kako bi se oprostili od njega;
 Lafayette i drugi poznati političari održali su emocionalne govore na njegovoj sahrani;
 Prema Courrier francais i Le constitutionnel, Constant je dao veliki doprinos političkoj
edukaciji i pobjedi Francuske;
 Pastor koji je predvodio njegovu sahranu, Atenaz Kokerel, pohvalio je Constantovu ljubav
prema slobodi i domovini, kao i njegovu doživotnu djelatnost i djelo „De la religion“;
 Kokerel je predvidio da Francuska nikada neće zaboraviti Constantov doprinos uzroku
slobode;
 Međutim, Constantovi doprinosi liberalizmu brzo su zaboravljeni i on je uglavnom bio
zanemaren;
 Katolički rojalist P. Tyuro-Danžin kritikoao je Constantove „mane“, „nedostatak karaktera“ i
„moralnu nesigurnost“;
 Louis Blanc je istaknuo je Constantove „nevažne moralne stavove“, „skepticizam“ i moralnu
„ravnodušnost“;
 Karl Marx odbacio je Constanta kao patetičnog „govornika buržoaskog društva“;
 Charles-Augustin Saint-Beuve, najveći književni kritičar svog vremena, počeo je pisati o
Constantu 1835. godine i progoniti ga;
 Kampanja karakterne difarmacije i uništenja karijere počela je prije Saint-Beuvea i vjerovatno
je bila politički motivisana;
 Constant je bio kockar koji je nagomilao dugove i ranije se razveo od njemačke vjerenice;
 Njegov roman Adolphe, koji je objavio 1816. godine nije poboljšao njegov ugled. U njemu se
prikazao kao sebičan i kolebljiv čovjek bez moralne snage i smjera;
 Constant je imao mnogo ljubavnih afera s društvenim ženama, što ej postao dio javnog
zapisa, što je mnoge navodilo da ga smatraju „društvenjakom“;
 Postoje dokazi da je Constant posjećivao prostitutke, iako je teško reći koliko je to ljude
zaista zanimalo;
 Constant je volio da pravi autoironične šale i sarkastične komentare, što nije odgovaralo
Doktrinarima;
 Rezerve prema njegovoj moralnoj naravi spriječile su Constantov izbor u francusku
Akademiju, uprkos njegovim ponovljenim pokušajima da bude primljen tokom posljednjih
godina života;
 Sistematsko omalovažavanje Constantovog karaktera bilo je dio njegovih političkih
neprijatelja, prema njegovom mladom prijatelju i učeniku, Jean Jacques Coulmannu;
 Coulmann je branio Constantov ugled u govoru pred Društvom za hrišćanske morale 1831.
godine, podržavajući njegovu zaslužnu slavu i odajući počast njegovim plemenitim privatnim
osobinama;
 Constantovi politički protivnici izbjegavali su bilo kakvo pominjanje njegovih dubokih
moralnih i vjerskih uvjerenja ili njegove cjeloživotne posvećenosti svom radu o religiji;
 Tokom julske monarhije Louisa Philippea, Constantove ideje su kritikovane kao podsticaji
moralnoj i intelektualnoj anarhiji, kao i sebičnom, materijalističkom ponašanju;
 Prema Emileu Faguetu, Constant je u osnovi bio „egoista“, a to je „bila osnova za njegov
čitav politički sistem“;
 Henri Mitchel je napisao u svom uticajnom djelu L'idee de l'etat da Constantov liberalizam
nije bio ništa „veliko“ niti „velikodušno“. Poput ekonomista, to je bila suštinski „negativna“
filozofija koja se odnosila samo na pojedinačno izračunavanje sopstvenih interesa.

97
98
 Catrine Carpenter, Benjamin Constant's religious politics

99
100
  Autor knjige identifikuje prazninu u naučnom radu u vezi odnosa Constantovog vjerskog i
političkog okruženja;
 Knjiga se usredsreuje na političko-vjerske rasprave koje su generisali
Ultrarojalisti/Katolici/Konzervatici nasuprot Termidorcima/Protestantima/Ideolozima, ključni
akteri, mislioci i pisci toga vremena, kao i mnogi od Constantovih savremenika;
 Knjiga takođe analizira veliki broj prepiski Constanta i De Stael, političkih i vjerskih spisa,
članaka i knjiga;
 Organizacija knjige se vrti oko tri pola – istorije i političko-vjerskih rasprava, ključnih aktera i
Constantovih spisa;
 Rosenblatt tvrdi da su Constantove političke ideje međusobno povezane sa njegovim vjerskim
idejama i da se stoga hrane jedna drugom;
 Rosenblatt postavlja sebi dva pitanja: „Kakav je bio Constantov protestantizam i kako su
njegovi pogledi na religiju oblikovali njegovo političko mišljenje?“;
 Od početka knjige, Rosenblatt se usredsreuje na Constantov protestantizam, opisujući
njegovo liberalno i nedogmatsko protestantsko obrazovanje koje je ojačao njegov boravak u
Edinburgu, tada vodećem centru škotskog prosvjetiteljstva;
 Tokom studija, Constant se pridružio spekulativnom društvu, jednom od mnogih debatnih
klubova u Edinburgu, gdje je raspravljao o pitanjima koja su pristupala religiji sa socijalnog i
političkog stanovišta;
 Constantovo izlaganje krugu francuskih filozofa koje je predvodio Suard pojačalo je veću
zahvalnost prema protestantima iz Edinburga i dodalo nijansu i kompleksnost njegovim
pogledima na religiju;
 Većina francuskih filozofa, uključujući Helvetiusa, favorizovala je protestantizam uprkos
svojoj antiklerikalnosti, jer su ga smatrali više prosvjetljenim, razumnijim i korisnijim od
katoličanstva;
 Constantove vjerske misli nisu bile poznate sve do ljeta 1785. godine, kada je došao na ideju
da napiše knjigu. Kasnije je izvjestio da mu je cilj bio, prvo, da doprinese Helvetiusovom
pobijanju predrasuda i, drugo, da tvrdi da je paganska religija bolja od hrišćanstva;
 Teza Rosenblattove knjige se sastoji od dva dijela: Constantove političke ideje su povezane sa
njegovim religijskim idejama, i njezin pokušaj da pruži objašnjenje značenja Constantovog
protestantizma u istorijskom kontekstu postrevolucionarne Francuske;
 U ranom Konzulatu, Katolicizam je bio podijeljen između ustavne crkve koju je predvodio
fratar Gregoire i rastuće refratorne crkve;
 Napoleon je želio izliječiti raskol između dvije crkve i poduzeti pomirljive korake prema
Papi;
 Konkordat je potpisan 1802. godine uprkos protivljenju velike grupe političkih intelektualaca
koji su željeli da Francuska bude „protestantizovana“ umjesto „rekatolizovana“;
 Constant i De Stael su koristili svoj književni talent kako bi javno izrazili svoje
neodobravanje Napoleonovog pro-katoličkog stava;
 De la litterature Madame de Stael i sjajna recenzija Constanta podržali su Madame de
Staelinu zabrinutost zbog Napoleonovih pro-katoličkih politika i podržali protestantizam kao
bitan za moralno zdravlje Francuske;
 Chateaubriand je tome suprostavio Genie du Christianisme,koji je pobio De la literature
Madame de Stael i pro-protestantske mislioce;
 Nacionalni institut predložio je takmičenje za esej o uticaju Lutherove reformacije na Evropu
i napredak prosvjetiteljstva, stavljajući se na stranu protivnika Konkordata;
 Delphine Madame de Stael kritikovala je režim ranog Konzulata zbog podrške Katoličkoj
crkvi i proglašena je fundamentalno nevjernicom i nemoralnom;
 Essai sur l'esprit et l'influence de la Reformation de Luther Charlesa de Villersa predstavio je
ono što je smatrao istinskim značenjem reformacije, a Nacionalni institut mu je dodijelio prvu
nagradu, javno izražavajući svoje neodobravanje Bonapartovog dogovora sa Papom i
zabrinutost zbog budućnosti intelektualne i političke slobode u Francuskoj;

101
  Napoleon je objavio Organski zakon, koji je nametnuo niz ograničenja Crkvi i izazvao
kontroverze;
 Poglavlje V počinje s Rosenblattovim opisom Constantovih kolebanja tokom ranog perioda
Restauracije;
 Constant je podržavao ustavnu monarhiju Louisa XVIII i sastavio je ustav za takvu
monarhiju;
 U roku od godinu dana, Constant je promijenio savezništvo i prihvatio poziciju u
Napoleonovom Savjetu države, sastavljajući i Ustav za njega;
 Constantovo ponašanje izazvalo je optužbe za nepostojanost, oportunizam i licemjerje, koje
su ostale s njim sve do nakon njegove smrti;
 Rosenblatt tvrdi da je Constantova dosljednost, umjesto nepostojanost, vrijedna pažnje u toku
ovih kontroverznih epizoda;
 Tek nakon pomilovanja od strane Louisa XVIII, Constant je počeo postepeno da se oslobađa
svoje reputacije oportuniste i da raste u očima francuske javnosti;
 Constant je postao vodeća figura liberalnog ustavnog pokreta i neumorno je branio principe
koje je izložio u svojim Principima politike;
 Constant se borio za političku slobodu u vrijeme kada je bio okružen protivnicima sa svih
strana;
 Charles Dunoyer, Charles Comte i Claude Henri de Saint-Simon su postali razočarani
politikom i ustavnim liberalizmom, i počeli su da zagovaraju načela laissez-faire ekonomije
koje je nedavno usvojila Engleska;
 U posljednjem poglavlju, Rosenblatt predstavlja Constantovo djelo De la religion, naučnu
knjigu koja opisuje istoriju politeizma;
 Constantove kritike su bile usmjerene protiv svih koji bi mogli da zanemare ili potcjenjuju
religiju kao snagu koja može dovesti do dobra;
 Constant je opisao religiozni osjećaj kao univerzalni i fundamentalni zakon ljudske prirode, a
ne kao sebični interes;
 Glavna originalnost prvog toma leži u Constantovom objašnjenju da su religije sastavljene od
„forme“ i „osjećanja“;
 Rosenblatt tumači Constantovu razliku između „religijskog osjećaja“ i „forme“ kao proces
koji mu je omogućio da tvrdi da su religije namijenjene da služe „osjećaju“, a ne „formi“;
 Constant je stalno stavljao javni interes ispred individualnih interesa i zagovarao zajednički
interes;
 Rosenblattova argumentacija leži u prikazivanju relevantnosti i značaja u političkom i
religijskom kontekstu koji ona rekreira;
 Škotska prosvjetiteljska misao nije promijenila Constantov stav o njegovom odnosu prema
Hrišćanstvu, niti njegovom odbacivanju Helvetiusa;
 Humeova antiklerikalnost ga je učinila popularnim među francuskim filozofima, uključujući
Suarda koji je objavio knjigu o Humeovom životu;
 Rosenblattova argumentacija o Constantovom protestantizmu je upitna, jer ne uzima u obzir
Constantovu sklonost ja juste milieu;
 Constant je primjenjivao juste milieu tendenciju na sve aspekte života, što ga je navelo da
brani ono što izgleda kao protivrječna ideja;
 Constant je imao jaku vezu sa protestantskom teologijom, ali je upitno da li je za Constanta,
na kraju krajeva, protestantizam bio najbolja religija za Francusku;
 Constant je manje bio zainteresovan za političke režime nego za ustav koji upravlja tim
režimima;
 Constant je istu misao primjenio na religiju, dajući vjerskom osjećaju prednost nad oblicima;
 Constant je osudio apsurdnost izbora između protestantizma ili katolicizma kada se
pretpostalvja da je čovjek oslobođen oba;
 Constantovo sopstveno razumijevanje religije jasno je prikazano u Principima politike, gdje
je izjavio da religija nije skup dogmi i praksi koje propisuje određena crkva, već prirodna
emocija ili osjećaj koji pojedinci doživljavaju;

102
  Povezivanje Constanta sa određenom Crkvom može biti suprotno Constantovim najdubljim
uvjerenjima;
 Constant je zagovarao potrebu da čovječanstvo slijedi princip progresivnog napretka, koji je
inherentan protestantizmu;
 Constant je promovisao potrebu da se poštuje prirodni napredak religije;
 Constant je tvrio da je jedini način da se nosi sa religijama da se poštuje njihov prirodni
napredak;
 Constant je tvrdio da je protestantizam definitivni napredak u odnosu na katolicizam, ali je
takođe tvrdio da će jednog dana i on biti zamijenjen nečim drugim;
 Constant je pokazao protestantsku pristrasnost u svojih posljednih 5 godina života;
 Zahvaljujući Povelji i slobodi kulta, Constant je mogao da pokaže određenu neizvjesnost u
vezi sa svojim vjerskim stavom.

103
 Stefano De Luca, Benjamin Constant and the Terror

104
105
 The Terror and Its Legacy

 Dan 05. septembar 1793. godine bio je dan revolucionarne agitacije i nasilja u Parizu;
 Sankiloti su upali u sjedište Konvencije zahtijevajući hljeb za narod i giljotinu za neprijatelje
Revolucije;
 Pariz je već nekoliko mjeseci bio uzdrman periodičnim narodnim pobunama koje su
predvodili manje-više nepoznati agitatori, a uvijek su kulminirali istim zahtjevima;
 Konvencija, predvođena Jakobincima, usvojila je niz hitnih mjera, uključujući uspostavu
Revolucionarnog suda i odbora nadzora, osnivanje Komiteta za javnu sigurnost i slanjem
predstavnika u vojsku;
 Teror je postao „sistem vlasti“ i dio političkog vokabulara i imaginacije savremenog svijeta;
 Zakon od 10. juna 1794. godine naredio je Revolucionarnom sudu da sudi „neprijateljima
naroda“, pretvarajući sudski proces u politički i uskraćujući sve garancije optuženima;
 Komitet za javnu sigurnost organizovao je bespoštedno efikasni represivni aparat, što je
rezultovalo hapšenjem 500 000 ljudi, 16 600 egzekucija i 10 000 pobijenih u Vendeni;
 27. jula 1794. godine, zavjera smišljenja od pristalica Robespierra okončala je jakobinski
režim i Teror;
 Termidorski period obilježio je pritisak sjećanja i kajanja, kao i napor Termidoraca da vrate
revolucionarni tok u njegovu izvornu riječicu;
 U Termidorskom periodu, kontrarevolucionarne snage su tražile političku i intelektualnu
podršku, dok su revolucionarne snage iako su i dalje držali snagu vlasti počeli razvijati u
svojim mislima sumnju, krizu savjesti i podjele;
 Ovo je vrijeme izuzetnog istorijskog i političkog interesa jer nudi rekapitulaciju
revolucionarne drame i raspravu o prirodi i značaju Revolucije, postavljajući političku i
ideološku osnovu za naredne godine.

The Directorial Debate on the Terror

 Debata o Teroru koja je vođena u prvim godinama Direktorijuma (1795-97), važna je za

razumijevanje dubokih ožiljaka koje je Teror ostavio za sobom kao i simboličnog značaja
koje je on imao u toku XIX i krajem XX vijeka;
 Teror je povezao principe iz 1789. godine i republikanski režim sa neviđenom vladavinom
nasilja, što je opsesivno djelovala na vodeće figure u Termidorskom periodu, plašeći liberale i
i pružajući snažne argumente neprijateljima Revolucije;
 Teror je takođe unio revolucionarne strasti u političku debatu XIX vijeka u Francuskoj, a
prošlo je najmanje jedan vijek prije nego što je republikanska ideja mogla biti oslobođena od
njene nesrećne povezanosti sa Terorom;
 Oktobarska revolucija je obnovila eksplozivan sadržaj argumenta jer je Lenjin nastojao da
uspostavi mnoge paralele između Boljševika i Jakobinaca u sloganima, institucijama i
načinima djelovanja;
 Naučnici koji su opravdavali Teror vidjeli su ga kao prefiguraciju druge revolucionarne
diktature, boljševičke, koja je smatrana historijski neophodnom za ostvarivanje besklasnog
društva. Naučnici koji su odbijali da opravdaju Teror razlikovali su dobru revoluciju iz 1789.
godine od one loše iz 1793. godine, a sve to u ime individualnih prava, postavljajući principe
iz 1789. godine protiv onih iz 1793. i 1917. godina;
 Debata o Teroru nosila je sav teret i dragum političkog i ideološkog sukoba liberalne
demokratije i totalitarlizma u XX vijeku, posebno kada je bilo riječ o komunističkom
totalitarizmu;
 Napeta debata između Constanta i Lezay-Marnesia, sa Maistreom i Burkeom u pozadini,
važna je iz dva razloga:

106
 o Ova debata je postavila model za sve buduće rasprave o Teroru, anticipirajući glavne
argumentativne strategije;
o Drugo, učesnici su bili idealno pozicionirani i zauzimali su slične političke pozicije,
obojica su pripadali istom dijelu političkog spektra, podržavali su Direktorijum i
borili se da ga vaspostave na stabilne noge.

The Counterrevolutionary Justification of the Terror: Joseph de Maistre

 Edmund Burke je 1790. godine nazvao Francusku revoluciju „najzapanjujućim (događajem)

koji se do sada dogodio u svijetu“;
 Savremenici Revolucije brzo su prepoznali da je Teror bio više zapanjujući i vanredniji od
same Revolucije;
 Izazov je bio razumjeti odnos između Terora i Revolucije, te postoji li veza između načela iz
1789. godine i nasilja iz 1793-4;
 Burkeovo djelo „Reflections on the Revolution in France“ tvrde da bi apstraktna i metafizička
načela Revolucije dovela do haosa, nasilja i diktature – sve je ovo pisano čak i prije nego što
je Revolucija okončana;
 Joseph de Maistreovo djelo „Razmatranja o Francuskoj“ suprostavljaju se Benjaminu
Constantu i njegovoj odbrani Direktorijuma, tvrdeći da Kontrarevolucija ne bi bila „suprotna
revoluciji, već suprotnost revoluciji već suprotno od revolucije“;
 Maistreovo tumačenje Francuske revolucije bilo je inspirirana teološkim i apokalitičkim
tonom, u kom je Teror bila nužna posljedica revolucionarnog procesa i dijeli i njegov
sotonistički karakter i njegovu funkciju otkrovenja;
 Prema Maistreu, Teror je bio providan na dva načina:

o Prov, kao odgovarajuća kazna francuskom narodu, koji je bio prisiljen „okušati“
gorke posljedice Revolucije, što bi smirilo njihov ateistički i fanatički duh;
o Drugo, kao jedini način spasavanja Francuske u iznimno teškim okolnostima i
obnavaljanja njezine zakonite suverenosti sa svojim teritorijem i vojnom slavom
netaknutim.

 Revolucionari su morali dokazati kako etički i metafizički principi 1789. nisu doveli do
1793. godine kako bi opravdali Revoluciju, dok su kontrarevolucionari upravo tvrdili da
se mora odbaciti Revolucije iz 1789. upravo jer je dovela do nesnosnog terora.

The Revolutionary Justification of the Terror: Adrien Lezay-Marnesia

 U istoj godini kad je Maistre objavio „Razmatranja o Francuskoj“, Adrien Lezay-Marnesia

objavio je „Uzroci Revolucije i njeni rezultati“;
 Maistreova knjiga je osudila Francusku revoluciju u cjelini, dok je Lezayova knjiga imala za
cilj da pomiri Francuze sa svim fazama revolucije;
 Lezay se pozvao na izuzetne okolnosti da objasni Teror, tvrdeći da je Teror ispunio
neophodnu i funkciju otkrovenja;
 Lezay je razvio „teoriju okolnosti“ da objasni ili opravda Teror;
 Prema ovom shvatanju, Teror je proizvod nepovoljnih uslova i bez obzira na ishod, Teror je
u potpunosti opravdan i integralni dio revolucionarnog procesa;

107
  Lezay je tvrdio da će se Teror ponavljati u svakoj narodnoj revoluciji i nastavio da razvija
svoja razmišljanja o okolnostima u opštu teoriju;
 Lezay je ilustrovao svoj koncept razvijajući oštru analizu dinamike narodne revolucije;
 Ljudi su u početnim fazama vođeni svojom ljubavlju prema slobodom, ali ta ljubav prema
slobodi opada kako revolucija napreduje;
 Revolucionari su prinuđeni da pruže iluziju jednakost imovine masama kako bi spasili
revoluciju;
 Teror onda služi da usmjeri najturbulentiju fazu revolucije i obnovi naviku poslušnosti u
narodu, što je neophodno za uspostavljanje političkog poretka;
 Treći argument Lezaya u opravdanju Terora je da je to bio bolan, ali neophodan prvi korak ka
ponovnom uspostavljanju slobode i političke i moralne;
 Naglo „oslobađanje naroda“ je ključno za početni uspjeh bilo koje revolucije, ali postaje
najvažnija prepreka za njen krajnji uspjeh;
 Ljudi uvijek moraju nositi neki jaram, bilo da je to monarhija ili zakon: slobodni ili robovi
ljudi moraju biti poslušni.

Condemning the Terror in the Name of 1789: The Young Constant

 Constant je osjetio potrebu da javno odgovori na stavove Lezaya o Teroru, obzirom da je

Lezayov argument povezivao Revoluciju 1789. godine sa nasiljem Terora, što su zagovornici
Revolucije smatrali katastrofalnim;
 Lezay je tvrdio da je Teror bio neophodan i opravdan kao sredstvo za postizanje ciljeva
Revolucije, ali je Constant principijelno odbio ovaj argument;
 Constant je tvrdio da je Lezay pravdajući princip Terora, otvorio put ka potpunom razvodu
između sredstava i ciljeva političke akcije i prešao granicu koja ne bi smjela da se pređe;
 Constant je iznio karidnalni princip modernog liberalizma u njegovom najčistijem obliku, koji
se sastoji u odbacivanju apsolutne vlasti bilo koje vrste i univerzalnosti individualnih prava;
 Constant je tvrdio da se identitet Revolucije oslanjao na princip univerzalnosti individualnih
prava i vladavine prava, a da je Teror odbacio oba principa, te je stoga odbacio svaki pojušaj
da se opravda kao proizvod principa iz 1789. godine;
 Constant je dalje tvrdio da je Lezayova teza ne samo neprihvatljiva u principu, već i opasna u
svojim posljedicama, jer bi mogla opravdati nasilje kao sistem vladavine i davati izgovore
vladama da se oslanjaju na silu;
 Constant je ukazao na to da bi ishod Lezayove teze mogao biti dobrodošao i monarhistima i
jakobincima, koji su se, iz različitih razloga, odrekli i osramotili Republiku;
 Constant je takođe tvrdio da je Lezayova doktrina historijski pogrešna, jer Teror nije bio
neophodan, bio je kontraproduktivan i ostavio je Republiku pod Direktorijumom u opasnosti;
 Međutim, Constantovo odbacivanje Terora nije se odnosilo na sve akcije diktature, već samo
na „zvjerstva“ i napravio je razliku između zakonitihi i nezakonitih akcija državne vlasti na
osnovu svog koncepta državne vlasti.

The Strenghts and Weaknesses of the Young Constant's Analysis

 Analiza Franuske revolucije od strane Constanta otkriva slabosti i snage;

 Jedna od snaga Constantove analize je njegova kritika monolitne slike Revolucije;
 Ova slika je bila reduktivna i ograničavala razumijevanje kompleksnosti Revolucije;

108
  Constantova analiza Terora takođe je prednost jer se nije bavio istorijskim izvinjenjem i
prepoznao je opasnost prihvatanja diktature i nasilja kao neophodnog za slobodu;
 Jedna slabost Constantove interpretacije je njegovo preuveličavanje kontrasta izmeu 1789. i
1793. i negiranje bilo kakve veze između Revolucije i jakobizma;
 To ga je spriječilo da prepozna novost jakobizma kao istorijskog fenomena i bez presedana
oblika despotizma;
 Constantovo odbacivanje Terora je bilo zasnovano na nepovredivnosti ljudske osobe i savjesti
i istorijskoj presudi;
 Odbio je upotrebu nasilja jer je u vrijeme kada su se ratifikovala indivudalna prava i
oblikovali zastupnički sistem vlade, nasilje prestalo biti opravdano;
 Međutim, Constant je zanemario anti-libertarijanske implikacije određenih revolucionarnih
principa u svojoj odbrani liberalnog duha Revolucije;
 To je zato što je njegova politička misao u periodu Direktorata još uvijek bila nezrela i nije
još razvio svoje teorijske reflekse na „sistem principa“.

Constant's Mature Interpretation of the Terror

 Constant je već imao zrelo filozofsko i istorijsko razmišljanje kada je napisao De la Terreur,
ali još uvijek nije razvio nezavisnu i detaljnu političku teoriju;
 Smatrao se nasljednikom francuske prosvjetitljske i liberalne tradicije, ali nije potpuno
razumio njene unutrašnje tenzije, kontradikcije i slabosti;
 Njegovi teorijski izvori su obuhvatali razne mislioce, od Montesquiea do Russoa, Voltairea i
Concordeta;
 Constantov odnos prema francuskoj prosvjetiteljskoj liberalnoj tradiciji se značajno
promijenio kada je napisao „Les Principes de politique“, svoje veliko djelo objavljeno 1806.
godine.
 „Les Principes de Politique“ je bio prvi pokušaj nakon revolucionarnih previranja da se pruži
liberalna politička teorija adekvatna modernom društvu;
 U Les Principes de Politique, Constant je spojio dvije ključne ideje: razliku između slobode u
antici i slobode u moderno periodu, te kritiku Russovog koncepta suvereniteta;
 Sloboda u antici je identifikovana sa direktnim kolektivnim učešćem u vlasti, dok je moderni
pristup slobodi uglavnom zasnovana na nezavisnosti od vlasti;
 Uslovi modernog života podstakli su snažan osjećaj individualne nezavisnosti, i ljudi su težili
da ostvare tu nezavisnost bez miješanja ili nadzora države, kako u sferama mišljenja i religije,
tako i u ekonomskoj i kulturnoj sferi;
 Constant i gospođa de Stael su tvrdili da su moderna društva fundamentalno različita od
antičkih u pogledu geopolitičkih karakteristika, socioekonomskih uslova i moralnih osobina, i
ove razlike su dovele do različitih potreba i stavova;
 Moderni mislioci koji nisu primjetili ovu fundamentalnu razliku, poput Roussea i Mablya,
napravili su značajnu grešku pokušavajući da konstruišu modernu slobodu prema slici antičke
slobode;
 Doktrina Rousseau je predstavljala ozbiljnu prijetnju za budućnost prema Constantovom
viđenju, jer vlast u modernoj demokratiji zasnovanoj na principu narodnog suvereniteta
uvijek ostaje u rukama nekolicine koja je vrši u ime svih, a Rousseauova doktrina se mogla
instrumentalizovati od strane organizovane manjine koja tvrdi da tumači volju naroda;
 Posljedice Rousseauvoog sistema razvile su svoj zastrašujući oblik tokom Revolucije kada su
poštovani principi pretvoreni u rane, možda neizlječive;
 Constant je tvrdio da je svevladajuća nacija jednako opasna kao tiranin, čak i opasnija, i da
tiranija nije sastavljena od malog broja vladara;
 Stepen same političke moći, u bilo čijim rukama, čini ustav slobodnim ili vladu represivnom.

109
110
 Biancamaria Fontana, Democracy and the French Revolution

111
112
 I

 Francuska revolucija 1789. godine smatra se značajnim događajem koji je transformisao

društveni i politički identitet civilizovanog svijeta;
 U manje od 3 godine dovela je do pada monarhije, uništenja aristokratije i sekularizacije
Katoličke crkve;
 Revolucija je stvorila prvu republikansku vladu u velikoj, gusto naseljenoj evropskoj zemlji s
zakonima i institucijama koje služe kao model za demokratske vlade širom svijeta;
 Konzervativci širom Evrope bili su zapanjeni urušavanjem vrijednosti poput časti, plemstva,
poštovanja, očinske vlasti i religijske vjere koje su vladale Zapadom od dolaska hrišćanstva;
 Simpatizeri Revolucije vidjeli su je kao uništavanje režima zasnovanog na predrasudama i
zlostavljanju i kao dolazak novog doba slobode, jednakosti i pravde;
 Revolucija je obilježila proces brze demokratizacije, proširujući političku moć i politička
prava na velike dijelove stanovništva koji su ranije bili isključeni;
 Fokusiranje na određeni datum ili skup događaja kao ključnih trenutaka promjene ima
element proizvoljnosti jer su mnoge ideje i osjećaji povezani s revolucijom polako vijekovima
sazrijevali u evropskom društvu;
 Diskutabilno je da li su demokratske prakse oblikovane u Skupštini, političkim klubovima,
ulicama Pariza ili stotinama gradskih vijećnica, crkava, trgova i radionica širom Francuske;
 Deklaracija o pravima čovjeka, ukidanje feudalnih prava i proširenje izbornog prava na
milione francuskih građana predstavljaju druge značajne okolnosti same revolucije;
 Odnos između postignuća revolucije i načina na koji su nove zakone i institucije sproveđene
takođe je predmet rasprave;
 Politika terora tokom vrhunca revolucionarnog pokreta smatra se ili nuspojavom korisnog
procesa ili kao izopačenje demokratskih vrijednosti;
 Uticaj revolucije na buduće političko iskustvo i njene agente i instrumente su teme koje su
istoričari istraživali posljednji 200 godina;
 Naslijeđe 1789. godine se priznaje od strane različitih grupa, uključujući radnički pokret 19.
vijeka, socijalističke revolucionarne partije XX vijeka i borbu za prava etničkih i vjerskih
manjima kao i za prava žena.

II

 Postoje dva fundamentalna načina na koje se može posmatrati uloga demokratije u

Francuskoj revoluciji:

o Naglasak na učešću „odozdo“ velikih dijelova populacije u revolucionarnim

događajima – ulozi naroda u Revoluciji;

 Analizira politički i društveni identitet masa, klasa, partija i zanimanja;

 Definiše ulogu koju ove grupa igraju u revoluciju.

o Naglasak na učešće odozgo fokusira se na postupke i instrumente na kojima počivaju

moderne demokratije:

 Posmatra definiciju novog političkog sistema u ustavnim terminima;

 Razmatra njegovo zakonodavstvo, institucije i funkcionisanje;
 Izbor između ovih perspektiva nije slučajan. Održava neizgovoreni sud o
tome što je najvažnije u stvaranju moderne demokratije;

113
  Tradicionalno, proučavanje istorijskih elemenata demokratije pretpostavljalo
je postojanje dobro definisanih društvenih grupa i klasa.

 Ova interpretacija se vrti oko vodeće uloge koju igraju jedna ili druga od ovih društvenih
entiteta: buržoazija, proletarijat, zanatlije ili seljaštvo;
 Whigovska interpretacija iz 1789. godine je gledala na to kao na dolazak nove faze istorijskog
razvoja;
 Socijalistička i marksistička verzija vidjela je revoluciju kao magični trenutak u kom su
oduzeti privremeno dobili pristup političko moći;
 U posljednjih nekoliko decenija, istoričari su usmjerili pažnju sa socijalnog i ekonomskog
porijekla aktera pnarodnog pokreta na njihovo ponašanje u kolektivnim političkim
aktivnostima;
 Istoričari su posmatrali ovaj privremeni identitet koji ovi akteri stiču kao mase protestanata i
nereda;
 To je često teže uvjerljivo proučiti jer je manje zapisa koji bi uhvatili osjećanja i doprinose
mase učesnika;
 Na početku revolucije, savremenici su bili oduševljeni naglim naletom štampanih pamfleta,
časopisa i novina koji su diskutovali o političkim i društvenim pitanjima dana.

III

 Princip narodne suverenost je proglašen kao prvi i centralni princip Francuske revolucije;
 Monarhija je tvrdila da kralj prima svoju vlast samo od Boga, i da ne proizlazi iz pristanka
naroda;
 Delegati Svih staleža, koji su se prvi put sastali još od 1614. godine, morali su se suočiti sa
pitanjem političke zastupljenosti;
 Deklaracija o pravima čovjeka i građanina proglašena je 26. avgusta 1789. godine kako bi se
narodno suverenosti dala svetost koja je uvijek pratila akte monarhije, pozivajući se na
univerzalne principe i autoritet Boga;
 Deklaracija je proglasila individualna prava lične slobode, političke jednakosti, sigurnosti
imovine, pravne zaštite i slobode misli, ne kao specifična prava francuskih građana, već kao
„prirodna“ i „neotuđiva“ prava cjelokupnog čovječanstva;
 Opsežna diskusija i prepravljanje članova Deklaracije u Skupštini postala je ambiciozna
filozofska debata, ali zbog svojih univerzalnih tvrdnji, Deklaracija nije bila skup pravnih
propisa koje bi francuska država mogla na bilo koji način da sprovede;
 Mnogi su smatrali da je Deklaracija jedna od najvažnijih dostignuća revolucije, koje je
efektivno okončalo dugotrajne zloupotrebe feudalnog društva i zamjenilo ih modernim
sistemom građanskog i kaznenog zakonodavstva;
 Drugi savremenici su smatrali da je Deklaracija bila malo više od retoričkog vježbanja,
filozofski iskaz vjere koja je imala izrazito ideološki apel, ali koja sama po sebi nije imala
veliki uticaj na stvarni položaj francuskih građana u odnosu na državu.

IV

 Francuska monarhija je vijekovima uživala apsolutnu vlast, ne napuštajući čvrstu baštinu

javnih funkcija i zakona;

114
  Francuska nije imala pisani ustav u Starom režimu, već samo maglovite tradicije o
mitološkim porijeklima kraljevstva;
 Otvaranje zasjedanja Svih staleža 1780. godine pokazalo je želju poslanika da aktivno
učestvuju u političkim odlukama;
 Delegiranje vlasti nekoj manjini bilo je neophodno da bi narodni suverenitet bio izvodiv;
 Masa stanovništva morala se osloniti na usluge „profesionalnih“ političkih predstavnika;
 Poslanici novog nacionalnog zakonodavnog tijela bili bi investirani stvarnom vlašću i uživali
autonomiju inicijative i odlučivanja;
 Poslanici se nisu slagali da li bi trebalo da budu birani od strane naroda ili da svoju funkciju
dobijaju nasljedno;
 Većina poslanika Nacionalne skupštine iz 1789. godine bila je posvećena pretvaranje
Francuske u „ograničenu“ ili „ustavnu monarhiju“;
 Slom monarhijske vlasti uglavnom je bio posljedica spoljnih faktora, uključujući rat koji je
Pruska, Austrija i emigrantsko plemstvo proglasilo protiv Francuske, rastućih narodnih
nemira i domaćeg nasilja;
 Francuska je zadržala ustavni oblik kraljevstva s oborenim monarhom umjesto pravog
republikanskog uređenja;
 apsolutna vlast koju je prethodno vršila monarhija, prešla je nezavisno na Nacionalnu
skupštinu nakon nestanka kralja, postajući lak plijen frakcijama i pojedinačnim liderima koji
su uzastopno preuzimali kontrolu nad njom;
 Nedostatak efektivne podjele vlasti u ustavnom sistemu pretvorio je Skupštinu u ogledalno
monarhijskog apsolutizma;
 Totalitarna demokratija Jakobinaca bila je posljedica spoljnog narodnog pritiska i nedostatka
efektivne podjele vlasti u ustavnom sistemu;
 Francuski zakonodavci su shvatili da mogu birati samo između obnavljanja monarhije u
njenoj apsolutnoj formi ili prihvatanja republikanske vlade nakon neuspjeha ustavnog
kompromisa uz 1789. godine;
 Aristokratske privilegije bile su u sukobu sa samim principom narodnog suvereniteta;
 Većina poslanika se složila da aristokratsi privilegiji nisu u skladu sa načelom narodnog
suvereniteta;
 Tvrdili su da je nacija zajednica u kojoj ljudi trebaju imati iste političke interese;
 Zatvorena oligarhija koja uživa privilegije određene rođenjem nije kompatibilna sa narodnim
suverenitetom.

 Zakonodavci iz 1789. godine željeli su da pretvore Francusku u modernu republiku

inspirisanu Američkom revolucijom iz 1776. godine;
 Francuska monarhijaje bila prirodni saveznik američkih kolonija u njihovoj borbi protiv
britanskog imperijalizma;
 Amerika je bila viđena od strane francuskih reformista kao zemlja izobilja sa novim
društvenim i slobodnim i egalitarnim političkim svijetom;
 Američke institucije su bile teške za imitaciju, a Francuska je bila snažno centralizovana
država već 200 godina;
 Revolucionarna vlada je ojačala i usavršila centralizovanu administraciju Starog režima;
 Opšta regrutacija i uključivanje civila u rat bili su novi fenomeni u Evropi kasnog XVIII
vijeka;
 Prije revolucije, Francuska je imala profesionalnu vojsku i ograničene mogućnosti
napredovanja za obične ljude;

115
  Nacionalna garda, buržoaska milicija pod komandnom generala Lafayettea, odigrala je
ključnu ulogu u pariskim ustancima;
 Godine 1792. prijetnja strane invazije izazvala je strastven nacionalni odgovor i dovela do
masovnog regrutovanja u vojsku i širokog angažovanja civilnog stanovništva u podršci ratnim
naporima;
 Opšta regrutacija pozvana 1793. godine ubrzo je povećala broj vojnika sa oko 100 000 na 900
000, a civili oba pola i svih uzrasta su bili angažovani u službi ratne privrede;
 Francuska je uspjela da oslobodi svoj nacionalni teritorijum i okupira velike dijelove
neprijateljskih imperija;
 Vojni poduhvat francuske republike trajao je gotovo bez prekida od 1792. do konačnog
poraza Napoleona kod Waterlooa 1815. godine;
 Demokratsko naslijeđe vojnog poduhvata revolucije je vjerovatno najambivalentniji aspekat
revolucije.

116
 Jeremy Jennings, Revolution and the republic: a history of political
thought in France since the 18th century

117
118
 Introduction. Revolution and the Republic

 Louis XVI je pozvano Sve staleže da se sastanu u Versaillesu u januaru 1789. godine;
 Monarhija je srušena, a Louis XVI je pogubljen na Trgu revolucije manje od tri godine
kasnije od sabora svih staleža;
 U tom kratkom periodu uništen je feudalni poredak, ukinuta je aristokratija, Katolička crkva
je lišena svoje imovine i nezavisnosti, a Republika je proglašena 22. septembra 1792. godine;
 Francuska revolucija predstavlja odlučujući trenutak u istoriji moderne Francuske;
 Revolucija je odstupila od puta koji su članovi Nacionalne skupštine predvidjeli ljeta 1789.
godine zbog ekonomske nesposobnosti, podjela unutar revolucionarne elite, bjekstva kralja i
njegovog ponovnog zarobljavanja u Varennesu i objave rata protiv susjednih zemalja u
narednoj godini;
 Francuska revolucija je težila da promjeni sve aspekte života, uključujući kalendar i valutu,
mjere i težine, imena mjesta i ulica, opis fizičkog prostora i vremena, kao i javne i vjerske
festivale;
 Način na koji je osoba govorila ili se oblačila postao je jednako politički značajan kao ono što
su pisali ili radili;
 Cilj je bio stvaranje vrline kod naroda;
 Nedavna istraživanja su locirala porijeklo Revolucije u bankrotu francuske države nakon
finansijski propalih ulaganja u Američki rat za nezavisnost, te u ekonomsku krizu 1788.
godine izazvane opštim neusjehom žetve te godine;
 Iz ovog je proistekla „radikalni rascjep sa prošlošću“ iz kog je proistekla ogromna želja za
jednakošću;
 Postoje različita shvatanja ovog događaja:

o Plemstvo nije bilo reakcionarna i zatvorena kasta kakvim su često smatrani;

 Plemstvo je igralo jednako važnu ulogu, ako ne i važniju od predstavnika

Trećeg staleža u kulturnom razvoju i u političkoj i društvenoj misli
prosvjetiteljstva;

 Kroz međusobno sklopljene brakove, razlike između plemstva i srednje klase

su postajale sve zamagljenije, iako ovaj proces nije tekao tako brzo kako su
to mnogi smatrali;

 Politički program plemstva je bio ustavna vlada, kraj privilegija i jednakost

pred zakonom.

o Drugo shvatanje ovog događaja jeste da plemstvo sjelo na obje stolice tokom ljeta
1789. godine, gdje je jedna grupa bila ta koja se protivila inovacijama i promjenama,
dok je druga pozdravljala najhrabrije reforme;

 Plemstvo je postala žrtva sopstvene linije razmišljanja kada su doveli u

pitanje autoritet svog prava na nasljednu vlast, što je neopozivo podrilo
njihovu sopstvenu legitimnost.

 Kako je bilo moguće da su serije reformi koje su bile skrojene da okončaju priivlegije i
uspostave pravnu i građansku slobodu vodili do dekade krvavog konflikta i stvaranja
nove revolucionarne vlasti?

119
 o Kako bismo odgovorili na ovo pitanje, trebali bismo pružiti odgovore na tri pitanja:

 1) Kakva je bila veza, ako je uopšte postojala, između Deklaracije o pravima

čovjeka i građanina iz 1789. godine i 1793. godine koja je dovela do
vladavine Terora?

 Na ovo pitanje postoje tri odgovora:

o Kontrarevolucionarni – 1793. godina je bila nužan ishod,

krvav događaj koji je samo bio završni čin događaja koji su
počeli 1789. godine;

o Revolucionarni – 1793. godina se gleda kao nesrećni

događaj, kao proizvod građanskog rata i strane invazije, i
prema tome nema nikakve veze sa principima same
Revolucije proklamovanim u toku 1789. godine;

o Skoriji odgovor – Teror iz 1793. godine se posmatra kao

„kontigentni proizvod“ same „kulture Revolucije“. On se
nalazi u embrionu 1789. godine, ali bile su mu potrebne
strana invazija i građanski rat da se pokaže na površini.

 2) Šta je bio Teror? Na ovo pitanje je teško odgovoriti iako je sam Teror u
sebi vremenom pokazao tri moguće forme:

 Spontano i kolektivno nasilje povezano sa kažnjivim djelima ljudi

usmjerenih protiv njihovih protivnika – ovo nasilje nije imalo
nikakvu posebnu vrstu cilja, već čistu osvetu;

 Teror kao proračunat, predeterminisan, racionalni i strategijski oblik

korištenja nasilja kao instrumenta i načina koji je osmišljen sa
izvjesnim ciljem.

o Na primjer, ovdje bi potpadalo ubistvo Louisa XVI koji je

imao za cilj da uplaši neprijatelje Revolucije tako da drže
jezik za zubima;

 Teror kao istrebljenje, korištenje nasilja da se izbrišu neprijatelji sa

lica zemlje kroz sistematsko istrebljenje.

 Teror je bio period nasilja u Francuskoj revoluciji od 1793. do 1794.

godine. Dva primjera njegovog funkcionisanja su bili zakon o
sumnjivcima usvoje 17. septembra 1793. godine koji je dao državi
moć da uhapsi svakog ko se pokaže kao podržavalc tiranije,
federalizma ili neprijatelja naroda;
 Kategorija „sumnjivaca“ je bila srž Terora, koji je prijetio ili
kažnjavao ljude ne zbog onoga što su uradili, već zbog onoga što su
bili ili što su predstavljali;
 Teror nije djelovao samo kao sistem arbitrarnog i apsolutnog tipa
moći, već kao nešto što se nije moglo zaustaviti ili čak usporiti, što
ga je činilo samoodrživim.

 3) Ko su bili Jakobinci?

120
  Bila bi greška Jakobince posmatrati kao jednistveni homogeni blok
ili partiju;
 Jakobinci su bili članovi Societe des Amis de la Constitution, koji su
kasnije postali Societe des Amis de la Liberte ed de l'Egalite;
 Postojala je mreža provincijskih klubova koji su okupljali između
100 000 i 200 000 aktivista da podrže i sprovedu politike novog
režima;
 Do 1793. godine, Jakobinci su postali prepoznatljivi u politici jer su
se odvojili po misli od Umjerenih, a Teror koji je nastupio 1793-94.
godine je bila „njihova stvar“;
 Jakobinci su novi cilj revolucije vidjeli u postizanju vladavine vrline
i vraćanju prirodnog poretka;
 Jakobinci su svoj model vrline zamislili kao potragu za
jednostavnošću i odbacivanje nesavršenosti, površnosti i lažnih
pojava korumpiranog sadašnjeg stanja;
 Robespierre je bio oličenje potrage za jednostavnošću i odbacivanje
nesavršenosti, te je bio imun na uobičajene strasti – zbog toga je i
dobio nadimak „Nepotkupljivi“;
 Robespeirreova taktika je korištena za osudu slabosti i predrasuda
običnih smrtnika, a prezirao je pozorište smatrajući ga elementom
koji kvari nevin narod;
 Drugi referentni element jakobinskog modela vrline je bio svijet
klasične Grčke i Rima – oni su okrenuli leđa hrišćanskim
vrijednostima i tradicijama, i okrenuli se Solonu, Likurgu i Brutu koji
su bili njihovi heroji, sa jasnim preferencijama biranja Sparte ispred
Atine;
 Robespierre i njegove kolege su vjerovali u koncept revolucionarne
vlade koja je bila nova i drugačija od ustavne vlade;
 Robespierre je napravio razliku između ciljeva ova dva tipa vlada:
cilj ustavne vlade bio je da očuva Republiku, a cilj revolucionarne
vlade je bio da uspostavi Republiku;
 Revolucionarna vlada je bila apsolutna vlast bez ograničenja, a njen
cilj je bio spasenje naroda;
 Neprijatelji Revolucije morali su biti poraženi prije nego što
revolucionarna vlada može doći do svog kraja. Alternativno, smrt
samih revolucionara bi dovela do kraha i kraja Revolucije;
 Kako ljudi nisu posjedovali vrlinu koji su zagovarali Jakobinci i
Robespierre bilo ja jasno da se protiv njih mora boriti nova vlada;

 Pad Robespierrea i njegovih Jakobinaca je označio kraj Terora;

 Ustav iz godine III pokušao je da uspostavi Republiku na sigurnoj i stabilnoj osnovi, zaštitivši
pojedinačne slobode i ograničavajući narodni suverenitet;
 Razmontirati administrativnu i organizacionu strukturu Terora i dovesti odgovorne pred lice
pravde nije bio lak zadatak;
 Teror je ostavio problem u tome što niko nije mogao da ponudi odgovore šta se moglo
smatrati smislom Terora, šta je bio uzrok njegovog nastanka i kako se njegovo ponavljanje
moglo spriječiti;
 Pamfleti Benjamina Constanta pokušali su da upozore Francusku na potrebu da prekine sa
svojim revolucionarnim navikama, uključujući tu i entuzijazam za kontrarevoluciju;
 U svom tekstu, Des effets de la Terreur, Constant se borio protiv argumenata koji su
sugerisali da je Teror bio neizbježan ili koristan, i pokazao da nije spasao Republiku, odnosno
da nije olakšao Francuskoj da dođe do slobodnog ustava i da stvori novi narod;

121
  Constant je shvatio da je budućnost Francuske neodvojiva od Republike, a povratak u prošlost
bi samo doveo do tiranije koji bi ponovo doveo do rijeka krvi koja bi tekla u ime slobode.

II

 Ancien regime se srušio zbog finansijskih i institucionalnih reformskih neuspjeha i

neodlučnosti Louisa XVI;
 Revolucija je imala društvene korijene i bila je pokrenuta javnim mnjenjem i zahtjevima za
promjenom;
 Nedavna istraživanja života „banalnih ljudi“ u toku XVIII vijeka, dovela su do
revolucionarnih studija o štampi, prodaji knjiga, čitalaštvu, obrazovanju, religioznim
ritualima, javnim festivalima i seksualnim navikama;
 Kulturni korijeni Francuske revolucije nalazili su se u dehristijanizaciji francuskog društva i
desakralizaciji monarhije;
 Intelektualni život u Franuskoj bio je povezan sa državom, a pisci su dobijali velike penzije
od strane Louisa XV i Louisa XVI;
 Saloni u Parizu u XVIII vijeku imali su ključnu ulogu u smanjenju zavisnosti od države;
 Intelektualne prakse pre- i post-revolucionarne Francuske pokazale su značajan nivo
kontinuiteta;
 Jürgen Habermas tvrdi da su intelektualci bili predstavnici nastajuće javne sfere, koja je bila
društveni prostor za otvorenu diskusiju o kulturnim i političkim pitanjima;
 Odluka da se udvostruči broj predstavnika Trećeg staleža, ali da se zadrži glasanje tako da
svaki stalež ima samo jedan glas, imala je polarizujuće posljedice i dramatičan uticaj na tok
događaja u toku ljeta 1789. godine;
 Cenzura u toku XVIII vijeka je bila uglavnom neefikasna, ali je ipak otežavala život onima
koji nisu slijedili zvaničnu liniju državne misli;
 Od države se očekivalo da održava i jača moralne vrijednosti, običaje i manire;
 Već su 1767. godine donijeti edikti kojima su osuđeni na smrt autori spisa koji bi mogli da
podstaknu ljude na bunt;
 Te 1789. godine „slobodno iznošenje ideja i mišljenja“ priznato je kao član 11 Deklaracije o
pravima čovjeka i građanina, ali državni nadzor, represija i manipulacija političkim
mišljenjima su i dalje nastavljeni;
 Zakonodavstvo Terora učinilo je objavljivanje i izražavanje antipatriotskog i klevetničkog
mišljenja krivičnim djelom kažnjivim smrću;
 Napoleon je ponovo uspostavio cenzuru knjiga i štampe, podvrgavajući novinare i pisce
krivičnom gonjenju;
 Sloboda štampe je potvrđena u ustavnoj povelji iz 1814. godini, a dalje je jačana zakonima iz
1819. godine, ali je vlada Villele ukidala sudsku porotu za štamparske prekršaje da bi
povećala vjerovatnoću osuđujućih presuda;
 Restrikcije su se nastavile i tokom julske monarhije nakon 1830. godine, a kontrola nad
izdavačkom djelatnošću je pojačana tokom Druge republike i početnih godina Drugog
carstva;
 Kontrole nad izdavanjem knjiga i novina potpuno su uklonjene tek 1881. godine;
 Ova novopronađena sloboda podstakla je bujanje dnevne i periodične štampe, ali je sa sobom
donijela i štampu koja je bila i korumpirana i kontrolisana finansijskim interesima;
 Restrikcije štampe su ponovo uvedene tokom 1890-ih godina kao odgovor na nasilje
anarhističkih grupa, a Zakon iz 1881. godine je suspendovan 1940. godine sa padom
Francuske i početkom Vichy režima;
 Državna kontrola i cenzura opere i pozorišta ukinute su tek 1907. godine;

122
  Država je budno pratila šta se predaje na univerzitetima i nije oklijevala da ukloni
problematične akademike kada je bilo potrebno;
 Historija politike Francuske često je natjerala njene pisce da napuste glavni grad, pri čemu je
mnogo njih provelo mali ili značajan dio svoje karijere u egzilu;
 Egzil je bio uobičajen tokom ancien regime, Revolucije, Prvog carstva, Drugog carstva,
Vichy režima, pa čak i Treće republike;
 Trijumf pariskog lingvističkog nadmoćstva rezultovao je sve većim karakterom Francuske po
pitanju lingvističke homogenosti, s malo lingvističkih barijera koje stoje na putu cirkulacije
pariskih ideja;
 Lingvistička raznolikost održavala je regionalnu i teritorijalnu fragmentaciju, prekrivenu
sukobom između zemljoposjedničkih interesa i nastajućeg industrijskog bogatstva gradova
Francuske;
 Ova snažna tenzija bila je pojačana naporima političkih elita da stvore nacionalnu kulturu i
izazovu historijski uspostavljene korporativne privilegije Crkve;
 Jedno od temeljnih političkih pitanja tog doba bilo je kontrola vrijednosti i normi zajednice,
što objašnjava zašto je kontrola obrazovanja i obrazovnog sistema bila toliko važna;
 Nacionalizacija intelektualnog života koja se dogodila u Francuskoj tokom XIX vijeka bila je
odraz nacionalizacije same politike;
 Pojava intelektualaca tokom Dreyfusove afere bila je intimno povezana s idealom junaka i
temama časti, muškosti i muževnosti – iako su se javili prvi oblici ženskog intelektualca, one
su bile skrajnute i marginalozivane jer nisu bili muškarci;
 Ženama je bila uskraćena javna riječ i gotovo da nisu postojale kao intelektualke tokom Belle
Epoque, iako su prvi put ušle u književni establišment i iskoristili nove obrazovne mogućnosti
koje je omogućil Treća republika;
 Post-revolucionarna Francuska je vidjela pad učešća žena u oblikovanju političke debate, a
njihova uloga kao intelektualki bila je uglavnom nepostojeća.

III

 Pierre Rosanvallon tvrdi da se političke ideje ne mogu proučavati izolovano od složenih

pojava koje čine političku kulturu;
 Politika u Francuskoj je isprepletena sa društvenim i kulturnim pitanjima, i bila je povezana
sa njima od vremena Revolucije;
 Republika nastala nakon Revolucije pokrenula je dugotrajni i složeni tip debate o tome šta
znači biti član političke zajednice i kako bi ta zajednica trebala biti organizovana;
 Demokratija je obilježena napetošću i nedoumicom. Međutim, u Francuskoj nije postojalo
adekvatno konceptualizovanje prirode predstavničke demokratije;
 Aspiracija ka društvenoj jedinstvenosti, zajedno sa principom jednakosti, proizvela je
demokratiju integracije koja nije bila odgovorna prema zahtjevima pluralizma;
 Francuska politička mašta ostala je usredsređena na centralno pitanje ko ima vlast, umjesto na
to kakav oblik bi ta vlast trebala imati;
 Revolucija iz 1789. godine i Republika koja je uslijedila uspostavili su principe političke
suverenosti, i predstavljanja koji su bili fundamentalno pogrešni;
 Knjiga Patricea Higonneta, „Dobrota izvan vrline“, pokušava da brani Jakobince i pripisuje
pad u Teror „instinktima“ ili navikama uma, umjesto samoj ideologiji Jakobinaca;
 Teror je bio brutalan, nazadnjački gest očajanja koji se oslanjao na dugo uspostavljene navike
apsolutističke politike i netolerantne religije;
 Jakobizam i dalje može biti model moderne demokratije, i stavlja na sramotu našu sopstvenu
neaktivnu privrženost društveno intertnoj i pluralističkoj demokratiji;

123
  Događaji koji su okruživali Revoluciju bili su značajni i promijenili su jezik, lokaciju i aktere
politike u Francuskoj.

124
 1. Rights, Liberty, and Equality

 Glavna strast Revolucije iz 1789. godine bila je jednakost, posebno „jednakost u pravima“, a
ne bogatstva;
 Revolucija je imala za cilj da se okončaju privilegije, uključujući one koje su držale gradovi,
provincije, tijela magistrata i korporacije;
 Prava koja su se vezala za Prvi i drugi stalež su ukinuta noću 04. avgusta 1789. godine, što je
označilo kraj Ancien regimea i proizvelo asocijaciju jednakih i pojedinačnih građana koji živ
pod skupom zakona koji su zajednički za sve;
 Zakon je trebao utjelotvoriti jednakost kroz svoju opštost i univerzalnost, s pristupom javnim
dužnostima temeljnim na zaslugama, a ne rođenju;
 Jednakost nije bila navedena među „prirodnim i neotuđivim pravima čovjeka“, koja su se
ograničavala na „slobodu, imovinu, sigurnost i otpor protiv zlostavljanja“;
 Građanska jednakost nije podrazumijevala političku jednakost, a obećanje jednakog
sudjelovanja u formiranja opšteg dobro brzo je povučeno;
 Postizanje građanske jednakost nije zahtijevalo nametanje ekonomske jednakosti, a pravo na
imovinu ostalo je „nepovredivo i sveto“;
 Malo pažnje je posvećeno suprostavljenim zahtjevima prirodnih prava i društvenoj korisnosti
u Declaration des Droits de l'Homme et du Citoyen;
 Doktrina univerzalnih prirodnih prava mogla bi biti duboko subverzivna za postojeći poredak;
 Priznanje pojedinačnih prava kao temelja novooblikovane političke zajednice postavljalo je
skup problema u činjenici da su ih trebali uskladiti s zahtjevima za ostvarivanje građanske,
političke i ekonomske jednakosti.

II

 Deklaracija o pravima čovjeka i građanina je napravljena od strane vlasnika imovine koji su

željeli da osiguraju da neodgovorna vlada nikada više ne dovede Francusku u haos;
 Deklaracija je podnijeta Nacionalnoj skupštini tokom avgusta 1789. godine i fokusirala se na
zaštitu prava čovjeka;
 Prava navedena u Deklaraciji su smatrana prirodnim i univerzalnim;
 Deklaracija prava treba da izrazi vječne istine i da podsjeti na osjećanje koja je priroda
utisnula u srce svakog pojedinca;
 Deklaracija je nastala pod pritiskom duboke političke krize u Francuskoj tokom ljeta 1789.
godine;
 Postojao je iskren i raširen osjećaj da deklaracija prava nije samo potreban već i poželjan
dokument;
 Osnovni cilj bilo kog ustava bio je da zaštiti i proširi prava čovjeka i građanina;
 Socijalna država štiti jednakost prava protiv prirodne i štetne nejednakosti sredstava;
 Prvo od prava čovjeka bilo je vlasništvo nad njegovim tijelom, djelima i radom;
 Po Sieyesu postojala je razlika između prirodnih/građanskih prava koji služe za održavanje i
razvoj osnova na kojima društva počiva, dok su politička prava ona prava na kojima je jedno
društvo osnovano;
 Jezik prava je gotovo dostigao status zajedničke jezičke valute među političkim
predstavnicima Francuske u toku ljeta 1789. godine, iako su ograničenja njenog uspjeha bila
odmah vidljiva;

125
  Američko iskustvo nije nužno bilo primjer koji se treba slijediti, već nešto na čemu se
Francuska može poboljšati;
 Situacije s kojima su se suočile SAD i Francuska nisu nužno bile uporedive, kako je izjavio
Rabaut Saint-Etienne;
 Razlika između kolonizovanog naroda koji se oslobađa nametnute vlade i „antičkog“ naroda
koji je vijekovima iskusio istu vladavinu i bio vladan dinastijom 8 vijekova bile su ogromne;
 Svako izlaganje prirodnih prava u Francuskoj moralo je biti popraćeno neposrednim
otkrivanjem „pozitivnih“ prava u pisanom ustavu;
 Francuski narod, koji se oslobodio ropstva, morao je uspostaviti carstvo prava;
 Opasnosti i apsurdnost nepotrebne apstrakcije izrazi oje Comte de Miabeau;
 Bilo je nemoguće formulisati izjavu o pravima čovjeka koja bi mogla biti primjenjena na sve
političke asocijacije i sve oblike vlade kada su oni odgovorni bili nužno ograničeni „lokalnim
okolnostima“;
 Mirabeauovo rješenje opasnosti koje leže u bilo kojoj izjavi o pravima bilo je tvrditi da u
ovim okolnostima mudrost leži u prepoznavanju vrline juste milieua;
 Najodlučniji protivnik Deklaracije o pravia čovjeka i građanina u Nacionalnoj skupštini u
avgustu 1789. godine bio je Pierre-Victor Maloeut;
 Moral, ukusi i okolnosti nove nacije u Americi bili su pogodni za postojanje demokratije i
slobode, ali to nije bio slučaj u Francuskoj, prema Malouetu;
 Postojanje velikog broja ljudi bez imovine u Francuskoj činilo je mogućim socijalni haos i
anarhiju;
 Oni koji su bili u zavisnom položaju morali su prepoznati legitimne granice svoje prirodne
slobode, i nije bilo svrhe reći im da su jednaki u pravima kao i najmoćniji, najuspješniji;
 Konačan rezultat prebacivanje čovjeka na visoku planinu kako bi mu se pokazalo njegovo
neograničeno upravljanje bila bi samo katastrofa.

III

 Kritičari jezika prava čovjeka bili su uglavnom među katolicima i monarhističkom reakcijom;
 U početku, zagovornici monarhističkog stava u Nacionalnoj skupštini, poput Durand de
Maillane, koristili su jezik prirodnih prava da bi odbranili svoj stav;
 Međutim, zagovornici ustavnog sporazuma na umjerenoj desnici počeli su ozbiljno sumnjati u
potencijalne opasnosti ove strategije;
 Montloiser je vjerovao da je pogrešan način formulisanja deklaracije prava bio razmatranje
prirode čovjeka izolovano, izdvojeno do svih „društvenih konvencija“;
 Vlastita izjava Montloisera o pravima počela je proklamacijom da lično ropstvo krši prirodu i
prava čovjeka;
 Montloiser se odlučno stavio na stranu kontrarevolucije i pozvao na izazivanje građanskog
rata;
 Antoine de Rivarol je pružio filozofsku podršku najizravnijem brilijantnom, opakom i
žestokom napadu na načela 1789. godine;
 Rivarol je vjerovao da osjećaj prethodi doživljaju, a istina i mudro utjelovljene su u jeziku;
 Rivarol je tvrdio da je „analitički“ duh koji je inspirisao filozofe i koji je odgovora za njihove
mnogobrojne opasne pogreške;
 Rivarol je vjerovao da su filozofi pogrešno pretpostavili sličnost među ljudima za jednakost
čovjeka;
 Rivarol je vjerovao da ne postoji takva stvar kao što je univerzalna pravda“: svi sudovi su
„relativni“ i održavaju „strah i potrebu“;
 Kroz Rivarola možemo vidjeti centralnu temu koju su pokrenuli zagovornici kontrarevolucije
– revolucija je plod zavjere organizovane i vođene od strane filozofa. To je bio izraz ateizma,

126
 protestantizma i individualizma. To je bio čin Proviđenja i izraz božanskog nezadovoljstva
grešnom Francuskom. Sve republike, svi politički sistemi koji počivaju na lažnoj i
neostvarivoj doktrini narodnog suvereniteta i prirodnih prava su osuđeni na propast.
Revolucija je dovela na vlast potpuno novi sistem čije destruktivne moći i potencijalni nisu
poznavali granice. Samo je restaurisana i pročišćena monarhija mogla da savlada ovu
opasnost;
 Maistre je smatrao da je zbacivanje Jakobinaca sa vlasti ostavi stvari manje-više istima.
Maistre nije dijelio američki entuzijazam oko ustavnih prava kao progresivne ideje. Kako je
to Maistre jednom izjavio: „Ustav iz 1795. godine, kao njegovi prethodnici, stvoren je za
čovjeka. Ali ne postoji takva stvar kao što je čovjek u svijet. U toku mog života ja sam vidio
samo Francuze, Italijane, Ruse, itd. Zahvaljući Montesuqieu znam da pojedinac može biti čak
i Persijanac, ali čovjeka nikada nisam upoznao. On je meni potpuna nepoznanica, jer ga još
nisam upoznao“;
 Djelo Louisa de Bonalda je pružilo i najtežu kritiku prirodnim pravima čovjeka;
 Bonald je kritikovao Deklaraciju o pravima čovjeka i građanina više od bilo koga drugoga;
 Vjerovao je u neophodnost određenih odnosa između ljudi koji čine osnovu „ustanovljene
društvene zajednice“;
 Definisao je „ustanovljenu društvenu zajednicu“ kao onu koja obezbjeđuje međusobno
očuvanje svojih članova;
 Tvrdio je da je drevni Egipat bio najbolji primjer „ustanovljene društvene zajednice“;
 Insistirao je da postoji samo jedan istiniti oblik ustava za političko društvo;
 Tvrdio je da je individualno zadovoljstvo i sreća, a ne opšte blagostanje, postao cilj u
republici;
 Vjerovao je da su svi zakoni u republici arbitrarni;
 Izjavio je da zakonodavci, uočavajući radikalnu manu vlastitog zakonodavstva, pokušavaju da
nadoknade pogrešne zakone preliminarnim objavljivanjem zamišljenih prava i navodnih
dužnost;
 Nazvao je Deklaraciju o pravima čovjeka i građanina nizom nedorečenih maksima i tvrdnji;
 Tvrdio je da je kroz tu „iskrivljenu svjetlost“ svako procjenjivao svoj položaj u društvu;
 Maistre je upotrijebio metaforu „revolucionarnih kočija“ da bi opisao događaj Francuske
revolucije;
 Vjerovao je da je Francuska revolucija satanska i radikalno loša, izvan kontrole ljudi;
 Smatrao je da su naporima čovjeka za ustavnu reformu nepromišljeni i da su svi novi ustavi
uzaludni spomenici ludosti;
 Tvrdio je da su sve priče o pravima apstraktna besmislica;
 Izjavio je da nema ničega takvog ako što je čovjek na svijetu i da, ako postoji, on mu je
nepoznat;
 Nije dijelio entuzijazam mnogih oko američkog ustava;
 Vjerovao je da američka republika neće trajati i da Washington neće biti izgrađen i neće
postati glavni grad;
 Tvrdio je da je sve u djelima čovjeka jadno kao i njihov autor;
 Izjavio je da sve propada kada se prekine veza koja nas veže sa Vrhovnim Bićem;
 Tvrdio je da uklanjanje Jakobinaca sa vlasti nije bila ništa drugo do nekoliko hulja koji
ubijaju nekoliko drugih hulja;

IV

127
  Deklaracija o pravima čovjeka i građanina suočila se sa cenzurom i kritikama ne samo iz
perspektive post-revolucionarne obnove katoličke misli;
 Prirodno pravo i njegove epistemološke osnove suočavale su se s rastućim skepticizmom
filozofa u XVIII vijeku;
 Utilitarizam, posebno Helvetiusovo djelo „De l'Esprit“, postao je ključan za prosvjetiteljsko
filozofsko i političko mišljenje;
 Potencijalno konkurentni zahtjevi za utilitarizmom i pravima ostali su i bili izloženi u dekadi
nakon 1789. godine;
 Salon Helvetiusove udovice u Auteuilu i institut National des Sciences et des Arts bili su
glavna mjesta ove debate, a njeni glavni sudionici bili su Ideolozi;
 Condorcet je odbio podržati utilitarnu logiku koja je dopuštala kršenje prava manjine u
interesu većine i umjesto toga je koristio probabilističku analizu ponašanja glasača kako bi
pokazao da čista demokratija kakvu je zamišljao Rousseau nije odgovarajuća;
 Princip jednakosti prava, kada se temelji na pojmu prirode jednakosti čovjeka, pružio je
mogućnost zahtjeva za većom političkom i čak ekonomskom jednakošću;
 Condorcet je tvrdio da se politička prava trebaju proširiti da uključe žene i da žene imaju ista
prava kao i muškarci;
 Volney je tvrdio da svi ljudi imaju ista prava na korištenje svoje imovine i da svi ljudi imaju
jednako pravo na život i sredstva koja ga održavaju;
 Dobar je definisan u smislu svega što je sklono očuvanju i unaprijeđenju čovjeka, a zlo se
definiše kao sve što vodi ka uništavanju ili umanjivanju čovjeka;
 Zadatak utvrđivanja pravih načela morala i razuma najbolje je ostaviti stručnjacima;
 Pravila ponašanja u novom društvu mogu se svesti na jedno nadređeno načelo: jednostavnost
manira;
 Inspiracija cjelokupnog programa obrazovanja Ideologa bila je da nas trebaju naučiti vidjeti
stvari onakvima kakve one stvarno jesu;
 Oni koji su gravitirali oko salona u Auteuilu naglašavali su odbranu prava čovjeka;
 Daunonv kolega, Pierre-Louis Roederer, pokušao ej da oduzme jezik njegovim radikalnim
dimenzijama;
 Roederer je odbacio Rivalorov argument da je nova filozofija uglavnom destruktivna i
odbacio je Rivarolovu optužbu da je Deklacarija o pravima čovjeka i građanina iz 1789.
godine kriminalni i nemoguć tekst;
 Roederer je tvrdio da potvrđivanje prava takođe podrazumijeva nametanje obaveza i priznao
je granice slobode u društvenoj državi;
 Roederer je pružio obimnu odbranu imovine i njene nasljednog posjedovanja koja je
kombinovala jezik Lockea sa jezikom specijalne utilitarnosti;
 Roederer je tvrdio da imovina mora biti uključena među prirodna prava čovjeka i da se samim
tim ne smije ograničavati;
 Roederer je tvrdio da su osnovni garanti opstanka – sloboda, sigurnost i imovina – morali biti
kategorizovani kao kršenje ljudskih prava;
 Roederer je tvrdio da su ova prava prethodila društvenom ugovoru i da je sam cilj takvog
ugovora bio da se obezbjedi zaštita prava koja se smatraju inherentnim prirodi čovjeka;
 Roederer je tvrdio da je pravo na imovinu najviše osporavano, ali da je privatna imovina
neophodna za zadovoljenje ljudskih potreba i poboljšanje ukupne prozivodnje;
 Roederer je tvrdio da zajedničko vlasništvo nije efikasno sredstvo za zadovoljavanje ljudskih
potreba i da samo privatna imovina može obezbjediti utrošak odgovarajuće količine rada za
njihovo zadovoljenje;
 Roederer je tvrdio da privatna imovina nije izvor rasipanja i luksuza, a nejednakost bogatstva
nije nužna posljedica privatne imovine;
 Kako je jezik prava postao utemeljen u Robespierreovom diskursu, ljudi liberalne orijentacije
poputa Daunona i Roederera našli su se u sve neugodnijem obliku govora koji je prijetio da
pretvori jednakost prava u težnju ka političkoj i ekonomskoj jednakosti;

128
  Ideolozi su pokušali da stabilizuju Republiku i postave je na čvrste institucionalne temelje
razvijanjem složenih ustavnih i izbornih aranžmana osmišljenih da postave ograničenja na
moć narodne suverenosti, razvijajući političku ekonomiju koja je ujedinila obrasce marljivosti
sa republikanskim manirima povezanim sa umjerenim bogatstvo, i razvijajući detaljan
program koji obuhvata obrazovne, ekonomske i domaće reforme;
 Destutt de Tracy je razvio koncept ideologije ili nauke o misli i akciji ka osnovni gradivni
blok na kom počiva mogućnost napretka svih ljudskih dostignuća.

 Benjamin Constant je prepoznao da je „pravo“ princip, a „korisnost“ samo rezultat, i opasno

je podvrgavati prvo drugome;
 Constant vjeruje da građani posjeduju individualna prava nezavisno od svake društvene i
političke vlasti, i bilo koja vlast koja krši ova prava postaje nelegitimna;
 Obnovljena Burbonska monarhija i Julska monarhija Louis-Philippea nisu uspjele da poštuju
principe individualnih prava i izazvali su političke nemire;
 Koncept svojine se promijenio početkom XIX vijeka kako se privatno bogatstvo proširilo
izvan vlasništva nad zemljom, a buržoazija se pojavila kao glavni korisnik novonastalog
industrijskog sistema;
 Ustanak gladnih radnika u Lionu 1834. godine zahtijevao je radikalne mjere za
iskorijenjivanje siromaštva;
 Pierre Lero vjeruje da je jednakost božji zakon koji prethodi svim ostalim, a hrišćanstvo
prenosi istu poruku kao i revolucionarni triptih „Sloboda, jednakost i bratstvo“;
 Louis Blanc vjeruje da bi sloboda bez jednakosti i bratstva proizvela samo slobodu divljeg
stanja;
 Blanc preporučuje uspostavljanje „ateille sociaux“ gdje se jednakost pojavila kroz princip i
praksu udruženja;
 Blanc je vjerovao da bi sloboda trebala da se proširi kako bi se ukinulo ropstvo koje proizlazi
iz siromaštva i gladi;
 Revolucijom iz februara 1848. godine, republikanci su konačno dobili priliku da uspostave
Republiku koja bi uključila političke, socijalne i ekonomske zahtjeve, ali nije bilo saglasnosti
o tome kako da se ovi zahtjevi adresiraju;
 Nacionalni radnički centri su uspostavljeni kako bi se riješila pitanja prava na rad i prava na
pomoć, ali su brzo zatvoreni, što je dovelo do daljih političkih nemira;
 Manuel Republicain de l'Homme et du Citoyen, Charlesa Renouviera, napisan je 1848.
godine, naručen od strane Ministarstva za javno obrazovanje kao građanski katehizam za
novu Republiku;
Renouvier je definisao slobodu kao „moć da se čini sve što ne nanosi štetu drugima, sve što
en krši prava drugih“;
 „Osnovne slobode“ su bile „sloboda savjesti, sloboda govora, sloboda da piše i objavljuje“.
Tome su dodate još tri slobode: „individualna sloboda, „politička sloboda“ i „sloboda
okupljanja i udrživanja“ gdje je posebno spomenuta aktivnost religije i politike;
 Renouvier je smatrao da su slobode povezane sa pravom na imovinu, i zaključio je da bi
zakon kojim se oduzima pravo na imovinu „veoma smanjio slobodu čovjeka, stavio građanina
u poziciju prevelike zavisnosti od republike;
 Renouvierov polazni stav bio je da su svi ljudi „rođeni jednaki u pravima“ i da se to potvrđuje
kroz „vladavinu zakona“;. Međutim, jednakost uslova treba odbaciti jer „se može uspostaviti
samo oduzimanje slobode građaninu“;
 Renouvierov odgovor na usklađivanje jednakosti sa slobodom bio je pozivanje na osjećaj
bratstva. „To je“, kako je pisao“, bratstvo koje vodi građane, okupljene preko svojih

129
 predstavnika u parlamentu, da pomire svoja prava, na način da ostanu slobodni ljudi, a da se,
koliko je to moguće, postanu ravnopravni“
 Renouvier je preporučio da država pruži jeftin kredit, da se dozvoli udruživanje radnika da
vode fabrike i radionice, i da se zemlja ravnomjernije raspodjeli;
 Renouvier je dao važno mjesto „pravu na obrazovanje“. Ovo obrazovanje trebalo je da bude
isto za sve. Trebalo bi da bude ne samo tehničko obrazovanje, već i moralno i građansko
obrazovanje. Cilj mu je bio da „uzdigne dušu“;
 Renouvier je pokušao da proizvede sintezu republikanskog mišljenja koja bi sačuvala
radikalne težnje ka većoj jednakosti, istovremeno pokušavajući da izbjegne retoričke
pretjeranosti onih koji su izazivali samu ideju o pravu na imovinu;
 Renouvier je predložio da Republika uspostavi kolonijalno carstvo ako ima previše ljudi u
odnosu na broj dostupnih poslova;
 Tekst Renouviera je prožet željom da pomiri hrišćanstvo sa ciljevima Republika: bratstvo nije
ništa drugo do „primjena Hristosove doktrine u društvu“;
 Pad Druge Republike u obnovljen i modernizovan oblik bonapartizma ostavio je Renouviera
gorčinom i shvatanjem da filozofija Republike mora biti utemeljena na nečemu više od
nejasnog humanitarnog sentimenta;
 Barni tvrdi da ako je sloboda prvo načelo republikanske vlade, onda je jednakost njegova
nužna posljedica;
 Zagovarao je jednakost pred zakonom, građansku jednakost i političku jednakost, što znači da
više ne bi bilo privilegija, razlika, kasta ili klasa, ali to ne bi nužno značilo strogo
izjednačavanje svog bogatstva jer bi to značilo kraj slobode;
 Prva dužnost građanina bila je poštovati zakon i pokazati vrlinu negacije, što nije značilo
mržnju prema svim oblicima nadmoći, već nepostojanje antagonističkih klasa u društvu;
 Rješenje socijalnog pitanja leži u dobroj volji, individualnom naporu i osjećaju solidarnosti, a
poboljšanje položaja radnika manje ovisi o akcijama države nego o osjećaju bratstva;
 Žene bi trebale biti emancipovane od svakog ponižavajućeg tutorstva, ali njihovo pravo
mjesto nije u javnoj sferi, već u kućnom domu, i ne trebaju izravno sudjelovati u politici jer
imaju svoje prirodne predstavnike i zastupnike u obliku očeva, braće, supruga i sinova;
 Republikanci su težili odvojiti jezik prava i slobode od prijetnje tiranije i diktature i povezati
ga s stabilnom, vlasničkom demokratijom koja bi mogla privući novu srednju klasu i
konzervativne seljake;
 Republikanci su težili delegitimizaciji radikalnih i socijalističkhi shvatanja slobode unutar
republikanizma;
 Jednakost znači jednakost prava i prilika, ali ne i jednakost rezultata, a shvaćena je kao
građanska jednakost, a ne jednakost bogatstva;
 Univerzalno muško pravo glasa postojalo je nakon uklanjanja svih imovinskih kvalifikacija s
popisa birača, ali žene nisu trebale uživati prava jednaka muškarcima;
 Država je bila obavezna tretirati sve građane jednako, a nejednakost u tretmanu mogle su se
opravdati samo u interesu opšteg dobra;
 Nakon što su osigurali političku kontrolu nad Republikom nakon 1789. godine, republikanci
su uveli niz reformi namijenjenih poboljšanju slobode pojedinog građana i proširenju
socijalne pravde;
 Ove reforme obuhvatale su oblasti kao što su sloboda govora i štampe, pravo na održavanje
javnih sastanaka, pravo na učlanjenje u sindikat i pravo na štrajk;
 Republikanci su donijeli zakonodavne reforme koje su regulisale radni zakonik, ograničavale
radno vrijeme, uvodile osiguranje od industrijskih povreda i podsticale arbitražu u
industrijskim sporovima;
 Zakonodavstvo koje je usvojeno početkom 1880-ih godina uvelo je besplatno i obavezno
sekularno obrazovanje u državnim školama;
 Težnja ka stabilnost i redu značila je da su određene kategorije pojedinaca osjećale punu
snagu državne represije, dok su temeljne slobode štrajkača, protestujućih anarhista, vjerskih
zajednica i civilnih službenika bila zanemarene u ime socijalnog mira;

130
  Doktrina solidarnosti postala je zvanična filozofija Treće Republike, koja nastoji da pomiri
individualnu slobodu sa socijalnom solidarnošću.

131
 2. Absolutism, Representation, and the Constitution

 Jacques Turgot, glavni ministar Louisa XVI, napisao je da Francuska nema ustav;
 Društvo u Francuskoj bilo je slabo ujedinjeno, i među njegovim članovima postojalo je malo
društvenih veza, što je dovodilo do toga da se svi bave svojim sebičnim interesima;
 Nije postojao osjećaj za javno dobro, porezi nisu bili plaćeni, a trgovina je bila zagušena.
Svaki grad i selo postojalo je kao „odvojena mala republika“;
 Ovlaštenja krune su bila zaobiđena, i kralj je smatran „u ratu sa svojim narodom“;
 Predložena rješenja su bila uvođenje sistema nacionalnog obrazovanja i korjenite
reorganizacije predstanvištava opština;
 Hijerarhija predstavničkih skupština trebalo je da budu zasnovana na imovinskom osnovu;
 Uloga parlamenta nije bila da izraze volju nacije, već da informišu monarha kako bi mogao
bolje da donese odluku;
 Cilj je bio da se u Francuskoj da uređena i efikasna predstavnička struktura koja će postaviti
kraljevinu na zdrave finansijske osnove;
 Neuspjeh administrativnih i finansijskih reformi doveo je do kraha i bankrotstva države;
 Francuska je zahtijevala ustav koji bi jasno ograničio vlast vlade i definisao prava svih
građana;
 Što se podrazumijevalo pod ponuđenim poimanjem ustava nije bilo jasno sve do kasnog
XVIII vijeka;
 Francuski monarsi su se osjećali ograničenim osnovnim zakonima koje nije trebalo prekršiti;
 Prvi osnovni zakon se odnosio na dinastijsko pravo na francuski tron;
 Drugi osnovni zakon je propisivao da kraljevski posjed jeste neprenosiv i da kraljevstvo nije
lična svojina monarha;
 Ova konotacija je nosila sa sobom da bi monarh trebao da se trudi da živi od sopstvenih
sredstava;
 Sastanak staleža je bio pozvan samo na osnovu volje monarha i oni su predstavljali naciju kao
višestruke redove i društva u kraljevom prisustvu;
 Članovi staleža predstavljali su žalbe kroz cahiers de doleances pred kraljem, budući da nisu
mogli djelovati u ime zajednica ili korporativnih tijela koja su ih birala;
 Tradicionalna logika predstavljanja izvedena je iz bitnog odnosa između monarha i
partikularističkog društvenog poretka. Ni parlament ni staleži nisu mogli zastupati ili govoriti
u ime cijelog naroda;
 Louis XV je definisao svoje razumijevanje sopstvenog suvereniteta, u kom suverena vlast leži
u njegovoj osobi, a zakonodavna vlast pripada njemu bez ikakve zavisnosti ili podijeljenosti;
 Teorija suvereniteta je izazvala tvrdnju da samo kralj predstavlja suverenu javnu volju;
 Francuzi su vjerovali da koncentrisana vlast pruža efikasniju zaštitu za sve članove zajednice
od podijeljene vlasti i da je snažna država neophodna za osiguranje građanskog mira;
 Centralno političko pitanje bilo je učiniti kraljevsku vlast javnom, očistiti je od
partikularističkih uticaja i obezbjediti da apsolutna monarhija ne sklizne u arbitrarnu
monarhiju;
 Apsolutna monarhija bila je u najboljem slučaju tendencija ili pravac u kom se politika
kretala, a kruna je generisala propagandu koja je dovela do široko rasprostranjene i dugo
zadržanih uvjerenja da postoji jedna nadmoćna i suverena volja da izrazi trajne i zajedničke
interese cijelog naroda.

II

132
  Te 1789. godine nije dovedeno u pitanje načelo monarhije, a cilj je bio uspostaviti
„monarchie temperee“;
 Staleži su se prvobitno sastajali kao tri odvojena staleža, ali Treći stalež je predložio da vode
svoje rasprave kao jedno tijelo;
 Treći stalež je 17. juna sebi dao titulu Nacionalne skupštine i dao zaklevu da se neće
rasformirati dok Francuska ne dobije novi ustav;
 25. juna Nacionalnoj skupštini su se pridružila 47 predstavnika plemstva i glasali su po glavi
umjesto da svaki stalež nosi po jedan glas;
 Već 7. jula Nacionalna skupština je promijenila svoje ime u Nacionalna ustavotvorna
skupština što je pokazivalo namjeru da se Francuskoj pruži novi ustav;
 Abbe Sieyes je tvrdio da je jedini legitimni izvor moći proistekao iz nacije i da se nacija
sastojala samo od Trećeg staleža;
 Sieyes je tvrdio da su predstavnici Trećeg staleža pravi čuvari nacionalne volje i da mogu
govoriti u ime cijele nacije;
 Deklaracija o pravima čovjeka i građanina je proglasila da su suverenitet i zakonodavstvo u
rukama nacije, ne pominjući kralja;
 Monarhisti, koji su prvobitno bili intelektualni lideri Revolucije, zagovarali su zahtjev za
predstavničkom a ne direktnom demokratijom;
 Monarhisti su preporučivali razdvajanje izvršne i zakonodavne vlasti i izgradnju dva doma
parlamenta koji će predstavljati raznolike interese cijele zemlje i osigurati zdravo i odgovorno
zakonodavstvo;
 Monarhisti su željeli da se oslanjaju na iskustvo, a ne na filozofske principe, pri čemu je
engleski ustav bio njihova stalna referenca;
 Do početka septembra 1789. godine, Monarhisti su odlučno poraženi na glasanju za drugi
dom parlamenta;
 Protivnici su odbacili prva dva argumenta da bi građani trebali imati pravo na apsolutni veto;
 Monarhija ne bi smjela biti smatrana „trajnim predstavnikom nacije“;
 Nijedna funkcija nije manje otvorena za nasljeđivanje od predstavljanja;
 Kralj ne bi trebao biti predstavnik, glava, zakonodavac i izvršna vlast istovremeno;
 Predstavnici nacije mogli su sigurno pogriješiti, zbog čega su i Abbe Gregoire i Rabaut Saint-
Etienne zahtijevali suspenzivni veto;
 Kralj je dobio pravo da suspenduje uvođenje zakonodavstva do 6 godina;
 Problem predstavljanja bio je centrala u toku Revolucije, a san je bio stvoriti savršenu
simetriju između volje i interesa građana;
 Revolucija je izvršena protiv vlasti koja je bila radikalno različita od društva, protiv podjele
interesa koja se suprostavljala redovima, zajednicama i pojedincima;
 Suspenzivni veto monarha činio se kompatibilnim sa izražavanjem opšte volje nacije;
 Predstavnici su bili podložni snažnom elementu sumnje, zbog čega su zahtjevi bili da budu
podvrgnuti nadzoru i sankcijama;
 Sieyes se protivio kraljevom vetu iz nekoliko razloga, prije svega zato što niko ne može imati
dva glasa;
 Sieyes je vjerovao da je veto, bilo apsolutno ili suspenzivni, oblik arbitrarne moći;
 Sieyes je tvrdio da Francuska nije zbir država, već „cjelina koja se sastoji od integralnih
dijelova“;
 U zemlji koja nije demokratija, ljudi mogu govoriti i djelovati samo preko svojih
predstavnika;
 Jasna i koherentna vrsta ustava je uspostavljena od strane nacije koja je djelovala kao suveren
preko svojih predstavnika;
 Ustav je prenio vlast na skupštinu u ime naroda, čime je stvorena ustavna monarhija;
 Predstavnici su bili pod stalnim nadzorom i često birani ponovo;
 Izvršna vlast je oslabljena i bila je u podređenom položaju u odnosu na zakonodavnu
skupštinu;

133
  Ustav iz 1791. godine je mrtvorođen zbog bijega Louisa XVI iz Pariza i njegovog hapšenja u
Varennesu;
 Ustav iz 1793. godine je potvrdio suverenitet naroda, proširio pravo glasa, održao praksu
jedne zakonodavne skupštine, smanjio moć izvršne vlasti, ignorisao proces pravosudne
revizije i smanjio mandat predstavnika skupštine samo na jednu godinu;
 Superioritet zakonodavne skupštine trebalo je uravnotežiti direktnim izvršavanjem volje
naroda kroz pobunu i pravo zakonodavnog veta;
 Jakobinci su osjećali duboku i neriješenu tjeskobu prema procesu predstavljanja;
 Robespierre i Saint Just su sugerisali da je korijen problema u sposobnosti korumpiranih
aristokratskih frakcija da se ubace između francuskog naroda i njihovih predstavnika;
 Republikanski ustav iz 1793. godine je odobren na referendumu u toku ljeta te godine, ali je
njegova primjena bila suspendovana;
 Komitet zadužen za formulisanje novog ustava uglavnom se sastojao od bivših pristalica
umjerenih Žirondinaca;
 Glavni autor Ustava godine III bio je budući ideolog, Daunou;
 Sieyes se nije htio uključiti i javno je izrazio svoje protivljenje prijedlozima prije Konvencije;
 Sieyes je preložio uspostavljanje sudskog dijela vlasti koji bi poništio sve zakonodavne akte
koji se ne bi pridržavali osnovnih zakona ustava;
 Pristaše novog ustava smatrali su da će on onemogućiti povratak despotizmu kroz
institucionalizaciju onog što Boissy d'Anglas nije oklijevao nazvati „ravnotežom moći“;
 Prevladavajuće mišljenje bilo je da novi ustav nije dovoljno izrazio ove ustavne principe;
 Na primjer, uprkos Sieyesovim savjetima, nije uveden mehanizam za utvrđivanje ustavnosti
zakona;
 Izvršna vlast ostala je podređena zakonodavnoj, koja je sama bila samo umjetno podijeljena u
dvije komore iz „tehničkih razloga“;
 Moć izvršne vlasti u odnosu na zakonodavnu granu ojačana je, a samo uvođenje dvije
zakonodavnih domova označio je važan napredak;
 Rani entuzijazam za Direktorijum je zamijenjen ozbiljnom procjenom koja je priznala da je
„loš ustav“ bio neadekvatan za te zadatke;
 Direktorijum se morao reformisati, a izvršnoj vlasti je trebalo dati sredstva za upravljanje;
 Sieyes je odmah počeo planirati pad Direktorijuma i prvo se obratio mladom generalu
Berthelemyu Joubertu, a zatim, nakon smrti njega u Italiji, Napoleonu Bonaparteu;
 Vlast je odmah predana „izvršnom konzulatu“ sastavljenom od Sieyesa, regicia Roger Ducosa
i samog Bonapartea;
 Univerzalno muško pravo glasa vraćeno je, ali na način koji je činio njegovo funkcionisanje
gotovo besmislenim;
 Sieyes je postigao svoje kroz uvođenje „Senat conservateura“, čiji su članovi bili doživtni, a
čija je funkcija bila da provjerava zakonitost svih zakona i svih postupaka vlade;
 Zakonodavna vlast se trebala podijeliti na dva doma, od kojih bi jedan raspravljao o
zakonodavstvu, dok bi drugi glasao o tome. Nijedan nije imao prava na zakonodavnu
inicijativu;
 Tri konzula bila su imenovana i imala su opsežne nadležnosti, svaki bi služio 10 godina, ali
jedan od njih – Bonaparte – jeste bio imenovan kao Prvi konzul;
 Republika je i dalje postojala, iako se Bonaparte 1802. godine proglasio konzulom doživotno,
dalje proširujući svoje već značajne nadležnosti i smanjujući ovlaštenja zakondavne vlasti;
 Napoleon se krunisao za cara u katedrali Notre Dame, u prisustvu Pape Pija VII.

III

134
  Nakon pada Napoleona 1814. godine, obnovljena je monarhija koja je pratila kratko period
rušenja i obnove nakon poraza Napoleona kod Waterlooa. U vrijeme Restauracije dogodio se
zakoniti i nezakoniti Bijeli teror koji je progonio protivnike Restauracije i stvorio vezu
između republikanaca i bonapartista;
 U godinama koje su slijedile, republikanizam je uglavnom sveden na vjerovanje u
pobunjenički put do vlasti među zavjereničkim grupama i društvima. Međutim, nakon
Revolucije 1830. godine, i inauguracije Julske monarhije, pojavio se koherentniji
republikanski pokret;
 Republikanci su se vidjeli kao pravi nasljednici Revolucije 1789. godine, ali se nisu mogli
složiti oko preciznog modela. Nemiri u februara 1848. godine doveli su do brze abdikacije
Louis-philippa i rođenja Druge Republike. Međutim, republikanci su bili slabi i podijeljeni,
kako ideološki tako i organizacijski;
 Privremena vlada Druge Repbulike objavila je izbore (univerzalnim muškim pravom glasa) za
Ustavotvornu skupštinu koja je uključivala impresivnu grupu književnih i intelektualnih
talenata;
 Ustavotvorna skupština nije lako uspjela dogovoriti o pravima koja će se dodijeliti svojim
građanima, ali se složila da suverenitet leži u univerzalnosti francuskih građana, a pravo glasa
dodijeljeno je svim muškarcima starijim od 21 godine;
 Izabrani zastupnici na 3 godine nisu predstavljali samo svoj departman već Francusku u
cjelini. Nisu ih mogli staviti pod određeni mandat njihovi birači. Naglasak je bio na
osiguranju nezavisnosti predstavnika od posebnih ili sektaških interesa;
 Prema članu 32. Skupština je kao izraz nacionalne volje, bila smatrana stalno sazvanom, a kad
bi se odlučila odgoditi, komisija sastavljena od njenih članova imala bi pravo pozvati
skupštinu u slučaju izvanrednih okolnosti;
 Te 1848. francuski poslanici su raspravljali o mehanizmu koji bi ublažio sveopštu prirodu
francuske demokratije;
 Liberalni monarhista Odilon Barrot je predložio amandman za uvođenje dva doma, koji je
odlučno poražen;
 Poslanici su odobrili direktan izbor predsjednika, što je bio njihov veliki ustavni poduhvat, ali
i velika politička greška;
 Jules Grevy je tvrdio da bi direktni izbor opštim pravom ponovo stvorio pravu monarhističku
vlast, a skupština bi brzo postala instrument izvršne vlasti;
 Alexis de Tocqueville je tvrdio da ministri treba da budu odgovorni predsjedniku i da bi ovaj
trebalo da posjeduje inicijativu za zakonodavstvo, a da bi se obezbjedio izbor, kandidat bi
morao dobiti većinu glasova;
 Tocqueville je branio izvještaj ustavne komisije pred skupštinom i zagovarao razdvajanje
vlasti. Ustanoviti sistem u kom bi šef izvršne vlasti bio imenovan od strane skupštine bilo bi
duboko korumpirajuće i vodilo bi do korumpirane vlade;
 Lamartin je inspirisao poslanike da glasaju protiv direktnog izbora predsjednika;
 Lamartine je tvrdio da bi uključivanje građana u direktan izbor osobe koja bi bila na čelu
izvršne vlasti proizvelo vladu koja je univerzalnija i popularnija i učinilo bi teže napadati
Republiku;
 Louis Napoleon Bonaparte, nećak cara, trijumfalno je izabran u skupštinu 4 izborne jedinice,
a 26. oktobra je proglasio sebe kandidatom za predsjedničku funkciju;
 Louis Napoleon Bonaparte je pobjedio na predsjedničkim izborima 10. decembra sa preko 5,4
miliona glasova i Lamartin je bio u zabludi kada je vjerovao da će direktni izbor predsjednika
učiniti teže napadati Republiku.

135
 IV

 U toku vladavine Napoleona III, malo pisaca je podržavalo Drugo carstvo, a mnogi su bili
protjerani ili ućutkani;
 Režim se razvio i postao više parlamentaran po prirodi, sa Senatom i donjim domom koji
dobijaju više moći i ministri koji dolaze iz jednog od ova dva tijela;
 U maju 1870. godine, novi, liberalni ustav je proglašen i odobren na referendumu;
 Napoleon III je bespotrebno ušao u stranu avanturu, što je dovelo do njegove abdikacije i
sloma Drugog carstva;
 Drugo carstvo je karakterisalo labav moral i korupcija, ali nedavne studije sugerišu da su
godine prije 1870. godine vidjele nastanak živopisne demokratske političke kulture u
Francuskoj, sa značajnim nivoima kontinuiteta u ranim godinama Treće republike;
 Republikanci su izazvali centralističku ideologiju jakobinizma i naglasili značaj demokratije
lokalne samouprave;
 Louis Blanc se protivio direktnoj demokratiji, tvrdeći da ima smisla samo tamo gdje postoji
jedinstvo volje i nema sukobljenih interesa, i da bi u Francuskoj, u stanju neznanja, direktna
demokratija dovela do predaje vlasti predrasudama;
 Blanc je tvrdio da bi rezultat direktne demokratije bio „univerzalni Babel“, sa svakom od 37k
opština u Francuskoj koja govori u ime sopstvenog suverena i izložena spletkama i
nezivjesnostima;
 Posljednji dio poglavlja bavi se ustavnim debatama o porijeklu Treće Republike;
 Louis Blanc je branio francuske komune kao važan oblik asocijativnog života i gradivne
elemente nacije i države. Vjerovao je da je država glavni izvor nacionalnog jedinstva i da je
snaga za napredak i prosvećenost;
 Blanc je tvrdio da politička moć treba da bude centralizovana u državi i da bi decentralizacija
političke moći dovela do dezintegracije nacije i trijumfa reakcionarnih snaga;
 Jules Barni je igrao ključnu ulogu u reformulaciji republikanskih shvatanja slobode i
jednakosti, a njegova gledišta o ustavnim pitanjima i teritorijalnoj organizaciji države bila su
inovativna;
 Barni je vjerovao da je univerzalno pravo glasa osnovna karakteristika bilo koje republike
vrijedne tog imena i da bi predstavnici trebalo da budu „mandatirani“ sa mandatima koji su
„ograničeni, privremeni i opozivi“;
 Barni je prihvatio slobodu opština i vjerovao da bi svaka komuna trebala da upravlja sobom
kao „mala republika unutar velike“. Barni je prepoznao da ova opštinska nezavisnost ne bi
smjela biti izgovor za despotizam i pretenziju lokalnih vlasti, i da država ima obavezu da
osigura da decentralizacija ne ugrozi prava pojedinaca i javni interes;
 Barni je otvoreno podržavao razdvajanje zakondavne, izvršne i sudske vlasti, i odbacio
republikanske tvrdnje da se na suverenitet naroda, izražen kao zakon, ne mogu postaviti
granice;
 Barni je nastojao da osigura da je osnovni cilj zakonodavne aktivnosti osigurati „slobodu
građana“ i da je cilj vlade da ne osigura vladavinu vrline;
 Barni je vjerovao da bi država trebalo da omogući svakom članu i svakoj grupi unutar društva
da djeluju i razvijaju se sa najvećom mogućom nezavisnošću radi ostvarivanja opšteg
prosperiteta;
 Barni je prepoznao predanost dvodomnog parlamenta, čime je prekinuo sa republikanskom
tradicijom;
 Jules Ferry, istaknuta politička figura u toku Treće Republike, zalagao se protiv daljih
izmjena Ustava;
 Ferry je optužio svoje republikanske protivnike sa ljevice da su unitaristi koji sanjaju o jednoj
komori bez ravnoteže, koja radi šta god želi u svijetu;
 Prema Ferryu, republikanci bi trebali usmjeriti pažnju na praktična pitanja koja se tiču
intelektualnog, moralnog i materijalnog uzdizanja najbrojnijih i najsiromašnijih slojeva
francuskog društva;

136
  On je vjerovao da je stabilnost Republike važnija od bespotrebnih izmjena Ustava, i da su
samo one republike koje posjeduju dva doma trajne;
 Međutim, u praksi samo je figura predsjednika bila izabrana, a Senat je igrao uglavnom
potčinjenu i pasivnu ulogu;
 Republikanska ideja je prevladala sa parlamentom koji dominira slabijom izvršnom vlašću,
što je rezultovalo redovitim padovima vlade;
 Čuli su se pozivi za jaču i efikasniju vladu, a general De Gaulle je uspostavio Petu Republiku
1958. godine;
 Monarsi ancien regimea vidjeli su se kao fizičko otjelotvorenje suverene vlasti, podržani
ideologijom božanskog prava, osnovnim zakonima kraljevstva i javnim ritualima;
 U Trećoj Republici nije nedostajalo razmišljanja o moćima predsjednika, ali je postojao širok
konsenzus da je predsjednik samo predstavnik naroda, a ne mjesto moći.

137
 3. Sovereignty, the Social Contract, and Luxury

 Politička misao u XIX vijeku u Francuskoj je bila preokupirana pitanjima o pravima i ustavu,
kao i viškom i neredom Revolucije, pri čemu je Jean-Jacques Rousseau zauzeo centralno
mjesto;
 Rousseau se smatrao ne samo teoretičarem društvenog ugovora, već i prorokom narodnog
suvereniteta, i samim tim zaštitnikom moderne države koja je sve ispred sebe uklonila;
 U ovom poglavlju se razmatraju tri politička mišljenja koja su u njihovo vrijeme imala
značajan uticaj i moć:

o Katolička reakcija i post-Napoleonova restauracija;

o Liberalizam Constanta;
o Anarhizam Prudhona.

 Svi ovi pokreti su vidjeli užas prema onome šta su vidjeli kao radikalne političke i društvene
promjene inspirisane Rousseaom, a koje su se odrazile u jakobinskoj diktaturi pod uticajem
Robespierrea;
 Rousseaova originalnost leži u tome što je suverenitet pripisao narodu, čineći suverenitet
neotuđivim vlasništvom, dijelom individualnosti (za druge je suverenitet samo privremeno
pripadao narodu);
 Rousseaov doprinos teoriji društvenog ugovora bio je da pronađe oblik udruženja koje će
braniti i zaštititi ličnost i imovinu svakog učesnika ugovora sa punom zajedničkom snagom, i
putem kog će svaki, ujedinjujući se sa svima, ipak samo sebe slušati i ostati slobodan kao
prije;
 Rousseau je vjerovao da bi trebao postojati samo jedan ugovor o udruživanju i nijedan ugovor
o predaji, pri čemu bi pojedinac povratio ekvivalent svega što je izgubio kroz potpisani
ugovor;
 Rousseauov ugovor je obuhvatao fikciju – opštu volju, čije postojanje jeste bilo dovoljno da
Rousseau može da propiše da samo suveren ima pravo da bude jedini sudija primjene
ugovora, jer je država održiva samo pod ovim uslovom;
 Rousseauov ugovor bio je sporazum između kolektiviteta koji se smatra jednom moralnom
osobom i svakog njenog člana pojedinačno, i samo jedna od dvije ugovorne strane je mogla
da prekrši taj sporazum.

II

 Veza između Rosseaua i Francuske reovlucije bila je predmet kontroverze i debate;

 U 1930-ima, Daniel Mornet je otkrio da se djelo Rosseau, Du Contrat social, malo čitalo u
pre-revolucionarnoj Francuskoj;
 Joan McDonald vjerovala je da se Rousseauovo djelo malo čitalo i još manje razumijevalo od
strane onih koji su činili Revoluciju, ali njegova autoritativnost stalno je bila pozivana;
 Bibliografska istraživanja R.A. Leigha pokazala su da je Du Contract social često izdavan
prije Revolucije;
 Prema analizi pet ključnih revolucionarnih figura koju je napravio Norman Hampson,
Montesquieu i Rousseau su bili glavni uticaji u intelektulanom podučavanja revolucionara;

138
  Revolucionari su Montesquieua uzeli kao svog vodiča, ali pod Rousseauvom nadzorom,
interesi su se morali rastopiti u opštoj volji, a politika je bila instrument društvene
regeneracije i emancipacije;
 Francois Furet tvrdio je da je Rousseauova politička misao postavila konceptualni okvir za
jakobinizam i jezik Revolucije;
 Prema Jamesu Swensonu i Marcelu Gauchetu, Rousseau je pružio konceptualne termine u
kojima se razvijala borba za Revoluciju;
 Postojalo je divljenje Rousseau među učesnicima Ustavotvorne skupštine;
 Jean-Joseph Mounier-ova Recherches sur les Causes qui ont empeche les Francais de
devenir libre set sur les moyens qui leur restent pour acquerir la liberte pripisuje uticaj
filozofa Revoluciji.

III

 Nakon pada Robespierrea, Rousseauovo djelo je bilo snažno kritikovano, a njegov uticaj je
bio negativno posmatrana;
 Mnogi pisci, uključujući Pierrea Landesa i Gabriela-Jacquesa Dagevillea, osporavali su
Rousseaove ideje i tvrdili da bi mogle dovesti do nereda i dezintegracije društva;
 Za vrijeme Napoleona, nije objavljena nijedna edicija Društvenog ugovora, a Rousseauova
djela su praktično nestala sa polica prodavaca knjiga;
 Oni koji su vjerovali da je suverenitet jedan i apsolutan, ali su vidjeli njegovo porijeklo u
Bogu, bili su posebno neprijateljski nastrojeni prema Rousseauovim idejama;
 Joseph de Maistreova Etude sur la souverainete bila je sistematski pokušaj da se unište
temelji Rousseauovog mišljenja;
 Maistre je vjerovao da je Rousseau odgovoran za izbijanje i strahote Revolucije i da njegovo
djelo širi prezir prema vlasti i duhu pobune;
 Prema Maistreu, čovjek je po prirodi „društven“, a društvo je direktna posljedica volje
Stvaraoca, što čini „veliku grešku“ da se društvo koncipira kao izbor na osnovu ljudskog
pristanka;
 Suverenitet i društvo pojavili su se istovremeno, a suveren je bio neophodan da bi se stvorio
narod i društvo;
 Svaki narod je imao vrstu vlade koja mu odgovara, i nijedan od njih nije bio izabran ni
svjesno stvoren;
 Rousseau je prikazan kao „smrtni neprijatelj iskustva“, a njegove ideje su bile smatrane
uzrokom ogromne štete;
 Bonald je optužio Rousseaua za korištenje retorike stalne samoprotivrječnosti, koja je kasnije
usvojena od strane revolucionara kako bi stvorili republiku;
 Bonald je tvrdio da se pod republikom društvo svelo na skupinu pojedinaca, a opšta volja
postaje zbir pojedinačnih i posebnih volja, pri čemu individualno zadovoljstvo postaje cilj
umjesto opšte dobrobiti. Kao posljedica, društvo se postepeno raspada i vraća u „primitivno
stanje“ u kom ljudi teže obezbjeđivanju sopstvene dominacije;
 Prema Bonaldu, Francuska je u toku Revolucije postala „negacija“ pravilno ustrojenog
društva;
 Ako narodna volja ne može konstituisati opštu volju, onda može volja monarha. Boland tvrdi
da u ustrojenom društvo monarh predstavlja zakon, jer zakon predstavlja izraz opšte volje
koju on zatim predstavlja;
 Bonald je tvrdio da je Rousseau „žrtvovao društvo za čovjeka, istoriju za sopstvena mišljenja,
a univerzum za Ženevu“;

139
  Iako je Bonald želio da dođe do kraja ateističke revolucije i vraćanje nasljeđenog
monarhizma, on ipak sa nelagodom priznaje obim Rousseauovog dostignuća. Rekao je da se o
politici ne može pisati bez pozivanja na Rousseauva djela;
 Bonald je povezivao filozofiju sa željom da se uništi religija. Doktrina suvereniteta naroda, po
ovoj viziji, neizbježno vodi ateizmu „svrgavanjem Boga“;
 Lamennais je usvojio lični stav kao Bonald. Vjerovao je da je Reformacija rodila Descartesa,
koji je zatim iznjedrio filozofiju XVIII vijeka, koja je proizvela katalog zločina Revolucije;
 Lamennais je tvrdio da filozofija uništava moral i podriva osnove vjerske i političke vlasti u
društvu negirajući tajne hrišćanstva. Rousseaouv argument da su sve religije jednako dobre i
istinite relegira vjeru na pitanje klime i geografske širine i otvara put za prihvatanje svih
poroka i zločina;
 Lamennais je takođe priznao književni talent Rousseaua;
 Rousseau je i dalje mučio savjest onih koji su se trudili održati živim plamen francuskog
liberalnog mišljenja, ponajprije zbog glavne teorijske pretpostavke na kojoj se mislilo da
počiva socijalni ugovor – narodni suverenitet;
 Benjamin Constant je primjetio da suptilna metafizika „Du Contract social“ danas može
poslužiti samo za opskrbljivanje oružjem i izlikama za sve vrste tiranija, bilo da je riječ o
jednom čovjeku, nekolicini ili svima, za potlačivanje orgnazivano pod pravnim oblicima ili
izvršenom putem narodnog nasilja;
 Constant se slagao sa Rousseauom u prihvatanju da postoje samo dvije vrste moći u svijetu:
jedna, nelegitima koja je sila; druga, legitimna, opšti interes. Sva bi vlast trebala počivati na
ovom drugom načelu;
 Gdje se Constant razlikovao od Rousseaua bilo je u njegovom razumijevanju tačne prirode i
obima suvereniteta koji bi trebao utjelotvoriti taj interes. Constant je tvrdio da suverenitet
naroda ne bi trebao biti neograničen, jer nedostatak ograničenja na tom suverenitetu
predstavlja najveću prijetnju slobodi;
 Constant je želio uspostaviti da postoji dio ljudskog postojanja koji je po prirodi individualan
i nezavisan i koji bi stoga trebao pravilno ostati izvan društvene kontrole;
 Kada je suveren htio koristiti svoju moć, morao je delegirati moć, čime je uništio vrlo
kvalitete koje se tvrdilo da su mu svojstvene, te smo podložni onima koji djeluju u ime svih;
 Rezultat ugovora bio je uspostava vlasti koja oduzima pojedincima sve šta imaju, a ne bi svi
dobili ekvivalent onome što bi izgubili;
 Constantov je vlastiti odgovor bio tvrditi da nijedna vlast, pa čak ni ona koja se provodi u ime
naroda, ne bi trebala biti neograničena, a zatim preporučiti skup političkih institucija koji se
snažno oslanjaju na engleski model koji je toliko prezirao Rousseau;
 Rousseau je bio čvrsto stavio među zagovornike drevne slobode;
 Obje verzije „Principes de politiques“ Constanta započeli su analizom ideja sadržanih u Du
Contract Social;
 Francois Guizotova rasprava o Rousseauu bila je u središtu njegovog razmišljanja;
 Guizotov argument protiv Rousseaua – Guizot je tvrdio da glavna greška u Rousseaouvim
teorijama leži u samom principu. Rousseau je pogrešno shvatio pravu prirodu predstavljanja.
Guizot je tvrdio da postoji zakon koji je izvan i različit od volje pojedinca, a naziva se razum,
moral ili listina. Razum je jedini izvor legitimne vlasti. Guizot je vjerovao da je ukupni razum
nejednako rasprostranjen među pojedincima u društvu. Glavna briga je da se fragmenti
razuma okupe i da se stvori vlada kako bi se ostvario javni razum i javni moral. Guizot je
odbacio tvrdnje o demokratiji i univerzalnom pravu glasa, a podržavao je ograničeno pravo
glasa koje bi osiguralo prevlast sposobnosti. Guizotova pozicija bila je bliža Rousseauovoj
nego što je shvatao. Bilo koji oblik ugovora koji vezuje našu volju u budućnosti predstavlja
ograničenje naše individualne slobode;
 Argument Prudhona protiv Rousseaua – Rousseau je direktno odgovoran za veliko odstupanje
„93“ i društvo strahovitog terora i demoralizacije koje je proizvelo. Rousseaouv koncept
društvenog ugovora bio je „spomenik neizlječive mizantropije“ i „koalicije barona imovine,
trgovine i industrije protiv lišenog proletarijata“. Rousseauov društveni ugovor bio je lažna

140
 odbrana dominacije države, u ovom slučaju nedjeljive jakobinske Republike. Prudhon je
tvrdio da je osnovna greška vidjeti samo političke odnose koji postoje među ljudima i vidjeti
ugovor kao sporazum između građanina i vlade.

IV

 Nakon pada julske monarhije 1848. godine, Francuska se suočila sa političkim i ustavnim
pitanjima koja su bila prisutna još od 1790-ih godina;
 Montesquieu i Rousseau nisu često citirani, ali su ideje Rousseaua bila uticajne među
zagovornicima direktne demokratije poput Vicotra Consideranta i Ledru Rolina;
 Louis Blanc je tvrdio da se ideje Rousseaua mogu primijeniti samo na male i homogene
društvene zajednice;
 U ustavu II Republike postojao je članak po kom je predsjednik direktno biran na fiksni i
neobnovljivi period, što je dovelo do raspada republike;
 U svojoj knjizi Histoire des Idees morale et politiques en France au dix-huitieme siecle,
Juiles Barni je dao pozitivnu analizu Rousseauvoih djela, razlikujući ih od politike terora i
djela Konvencije;
 Barni je čitao Rousseauove ideje iz perspektive neokantijanizma, koji je Rousseaua
prepoznavao kao zagovornika republikanske jednakosti i suvereniteta naroda;
 Barni je tvrdio da Rousseauova slabost leži u njegovoj zauzetosti za jedinstvo i divljenje
antičkom polisu, što dovodi do idealizovane verzije opšte volje koja nikada ne može biti
ostvarena;
 Barni je sugerisao da bi dodavanje Kantove filozfije Roussauvoim idejema moglo dovesti do
„filozofske slobode“;
 Za umjerene republikance koji su gradili Treću republiku od 1870-ih godina, Rousseau se
morao smatrati zagovornikom moderne demokratije i protivnikom vladinog despotizma, a ne
kao podržavalac radikalizma koji odbija buržoaziju.

 Antimodernistički argument Rousseau su bili izloženi u njegovom djelu Du Contrat social, ali
je njegova osnova postavljena u njegovim ranijim radovima i odgovorima na primljene
kritike;
 Rousseau je vjerovao da je nejednakost primarni uzrok zla, što je dovelo do bogatstva, a zatim
do luksuza i besposlice, i na kraju do lijepih umjetnosti i nauka;
 Prema Rousseau, „izuzetno je nepredvidivo“ povećati naše potrebe iznad onoga što je
apsolutno nepohodno jer sve iznad toga predstavlja izvor svog zla. Međutim, ovo uvjerenje
nije se održalo u praksi;
 „Nastajuća nejednakost“ koja je proizašla iz situacije u kojoj je nejednakost jedva bila
primjetna u stanju prirode dovela je do stanja rata u građanskom društvu;
 U građanskom društvu, ljudi su bili opsjednuti ambicijom i ljubomorm, a konkurencija i
konflikt su definisali njihove odnose;
 Treći diskurs Rousseaua, Discours sur l'economie politique, objavljena u Encyclopedie
Diderota i d'Alemberta, objasioj e kako se društveni problemi mogu ispraviti. Smjernica je
bila da se slijedi opšta volja, a građnima se mora naučiti da budu dobri. Ekstremne

141
 nejednakosti bogatstva treba spriječiti vlada, ne oduzimajući bogatstvo od bogatih, već
osiguravajući da građani ne budu siromašni;
 Rousseau je vjerovao da je distribucija namirnica, novca i robe u pravednim proporcima
prava tajna finansija, a porezi bi trebalo da se naplaćuju na predmete luksuza;
 Eliminacija luksuza ne može se postići samo kroz zakone o potrošnji, već se mora iskorijeniti
iz srca ljudi kroz sticanje zdravijih i plemenitijih ukusa;
 Svaki mladi Poljak treba da dobije građansko obrazovanje i da se navikne na upravljanje,
jednakost, bratstvo, konkurenciju, život pod očima svojih sugrađana i traženje javnog
odobrenja;
 Rousseauova kritika društva zaključila je da smo izgubili svoju nevinost i moral, da smo
robovi poroka i da vidimo svoje sugrađane kao konkurente;
 Markiz de Saint-Lambert napisao je esej za Encyclopedie u kom su bili argumenti za i protiv
luksuza;
 Šest argumenata u korist luksuza: doprinosio je rastu populacije, obogatio je države, olakšao
je cirkulaciju novca, ublažio je manire i širio privatne vrline, bio je povoljan za napredak
znanja i povećao bogatsvo i sreću građana;
 Protiv luskuza je bio argument da je poticao propadanje „korisnih umjetnosti“, uništavao selo,
vodio ka depopulaciji, proizvodio zbrku socijalnih slojeva, oslabljivao osjećaj časti i ljubavi
prema zemlji;
 Učinak luksuza ovisi o situaciji u kojoj se nalazi;
 Saint-Lambert je tvrdio da su posljedice neurednog luksuza zaista štetne;
 Luksuz može biti koristan ako nije odvojen od korisnosti, ako sve klase cijene fine
umjetnosti, i ako je luksuz podređen duhu zajednice i dobre zajednice;
 Dobrobit jedne grupe ljudi ne može se žrtvovati za dobrobit druge;
 Vlade ne bi trebale biti ravnodušne prema tokme kako ljudi stiču svoje bogatsvo i kako ga
troše;
 Saint-Lambert je predložio ukidanje privilegija u prozivodnji, smanjenje profitabilnosti
državnih finansija i kažnjavanja lijenosti kako bi se luksuz vratio u red;
 Rousseau je luksuz smatrao fatalnim izvorom beskonačno mnogo zla;
 Rasprava o luksuzu vodila se tokom cijelog vijeka, sve do izbijanja Revolucije;
 Kritičari luksuza pružili su snažne argumente za napad na dvor i aristokratiju koja se luksuzno
zabavljala;
 Finansijska kriza koja je zahvatila mornahiju odigrala je ulogu u određivanju porijekla
Revolucije;
 Butel Dumontova Theorie du luxe i Abbe Pluquetova Traite philosophique et politique sur le
luxe imali su dijametralno suprotno poglede na luksuz;
 Nakon pada Jakobinaca 1794. godine, pokušalo se stvoriti komercijalnu republiku koja bi
zadovoljavala interese industrijske i trgovačke elite;
 Međutim, to nije značilo da su moralne i političke brige vezane za komercijalne aktivnosti
potpuno odbačene;
 Jean-Baptiste Say, poznati francuski ekonomist, napisao je utopijski tekst pod nazivom Olbie
1800. godine koji je predložio društvo karakterizovano skromnim udobnostima umjesto
viškom bogatstva i siromaštva;
 Say je tvrdio da je ljubav prema profitu jednako opasna kao i neaktivnost te da je potraga za
luksuzom štetna za države, velike i male;
 Hvalio je institucije Sparte, upozoravajući pritom na strašne posljedice koje dolaze sa
isključivim trudom za sticanjem bogatstva;
 U svom djelu Traite d'economie politique, objavljenom 1803. godine, Say više nije vjerovao
da je republikanski ustav nužan za usaditi radne navike, ali je i dalje bio duboko zabrinut zbog
štetnih posljedica trgovine, kao što ju je opisao Adam Smith;
 Say je nastavio odbacivati neobuzdano nastojanje za bespotrebnim luksuzom i odbacivati
maksimu „država se obogaćuje luksuzom“, tvrdeći da je njena primjena u Francuskoj iz 1720-
ih dovela do bankrota;

142
  Luksuz nije nestao kao centralni koncept ekonomske analize u XIX vijeku, kako predlažu
neki stručnjaci;
 Postoje bilješke o luksuzu nekoliko rječnika političke ekonomije objavljenih u Francuskoj
tokom XIX vijeka, uključujući Dictionnaire analytique d'economie politque ancienne et
moderne iz 1847. godine;
 Društvene i psihološke posljedice luksuza bile su priznate u većini bilješki;
 Moralan kritika luskuza nastavljena je da se izražava u XIX vijeku od strane republikanaca;
 U literaturi utopijskog socijalizma izražena je nada da će radnici ograničiti svoju potrošnju na
zadovoljavanje stvarnih potreba i izbjeći ukus za raskoš i sam raskoš;
 Pierre-Jospeh Prudhon i Etienne Bacet su među ličnostima koje su izrazile ovaj stav;
 Moralna kritika luksuza takođe se nalazi u djelima nelegitimnog političkog ekonomiste,
Alban de Villeneuve-Bargemonta, posebno u njegovoj Economie politique chretienne;
 Manuel Republicain de l'Homme et du Citoyen Renouviera ilustruje kako je moralna kritika
luksuza izražavana od strane republikanaca XIX vijeka, koji su tvrdili da luksuz održava
siromaštvo i da će siromašni umrijeti od gladi ako ukidanje luksuza ne bude praćeno
priznanjem prava na rad;
 Renouvier je tvrdio da postoji mjesto za kolektivni luksuz u obliku biblioteka, pozorišta,
muzeja i tako dalje, koji bi mogli smatrati izrazima bratstva;
 Luksuz je bio skandalozan kada je mnogim ljudima uskraćeno osnovno za život.

143
 4. Commerce, Usurpation, and Democracy

 Voltaire je bio oduševljen bogatstvom i slobodom koju je trgovina donijela Engleskoj;

 Vidio je trgovinu i vjersku toleranciju kao međusobno jačajuće i ta kombinacija je učinila
englesku naciju gospodarima mora;
 Voltaire je vjerovao da duh trgovine objašnjava karakter društva i vlade;
 Smatrao je da su Francis Bacon, John Locke, Sir Isaac Newton i William Shakespeare velike
ličnosti engleskog života;
 Voltaire je tvrdio da je Engleska uspostavila zdravu vladu u kojoj je princ bio vezan kada se
radilo o lošim stvarima, gdje je plemstvo imalo autoritet bez da bude drsko i bez vazala, a
gdje je narod učestvovao u vladi bez stvaranja konfuzije;
 Voltaire je vidio alternativnu viziju ili model u Engleskoj za one koji su željeli da procjene i
reformišu francusko društvo i manire;
 Slavljena engleska Revolucija iz 1688. godine priznata je kao podsticaj očuvanju političke
slobode kroz razdvajanje i ravnotežu moći i vjerske tolerancije;
 Anglomanija i anglofobija su cvjetale u Francuskoj u XVIII vijeku, a Lettres sur l'Angleterre
et Reflexions sur la philosophie du XVIII siecle Josepha Fievea predstavljale su duh i ton
potonjeg;
 Kritičari Engleske smatrali su uticaj njenog plemstva izvorom slabosti, a političke,
ekonomske i socijalne nejednakosti zločinom;
 Industrijska revolucija u Britaniji preusmjerila je kritiku na postavljanje industrijskog razvoja,
a ekstremno siromaštvo pripisano je engleskom plemstvu;
 Promenades de Londres Flore Tristan, objavljene 1842. godine, optužile su englesko
plemstvo za prisiljavanje, mučenje i izgladnjivanje nacije;
 Eugene Buretov De la misere des classes laborieuses en Angleterre et en France opisao je
zemlju sa izuzetnom raskoši uz duboko siromaštvo;
 Jean Baptiste-Say, autor De l'Angleterre et les Anglais iz 1816. godine, kritikovao je englesku
komercijalnu moć i vjerovao da su prekomjerno oporezivanje i posuđivanje doveli do
pretjeranih troškova za britanske industrijske i poljoprivredne proizvode, što je rezultovalo
siromaštvom i konkurencijom među radničkom klasom;
 Say je strahovao da Engleska zbog korupcije političara i materijalne i socijalne nejednakosti
brzo korača ka varvarstvu;
 Liberalni ekonomisti u Francuskoj postali su zagovornici moći stvaranja bogatstva kroz novu
doktrinu „industrijalizma“, s centralnom ulogom dodijeljenom preduzetniku, tržištu i
slobodnoj trgovini;
 Mnogi francuski piscu su gledali prema Engleskoj sa zavišću i znatiželjom.

II

 Izraz „despotizam“ su koristili aristokratski i protestantski protivnici Louisa XIV u

Francuskoj;
 Prije Montesquieua, postojalo je opšte shvatanje despotske vlasti kao oblika samovoljne vlasti
jedne suverene sile koju nisu ograničavali ni zakoni ni sekundarne vlasti;
 Montesquieu je definisao tri vrste vlasti: republikansku, monarhijsku i despotsku;
 U despotskoj vlasti, despot nije bio vezan pravilima i bio je jak jer se ponosio preziranjem
života, slobodan da život uzima kako želi;

144
  Cilj despotske vlasti bio je samo red i mir, smanjenje svih građana na robovsku službu u kojoj
se svaki slijepo pokorava apsolutnoj volji suverena;
 Politička sloboda se nalazi samo u umjerenim vlastima;
 Montesquieu je vjerovao da postoji nešto prirodno u despotizmu i da nema garancije da će
sloboda i umjerenost konačno prevladati;
 Engleska je jedina nacija čiji je politički ustav imao političku slobodu za svoj direktni cilj
prema Montesquieu;
 Tokom Revolucije, Montesquieu se čitao kao žestoki kritičar svih oblika despotizma, a
trodioba funkcija vlade koju je opisao djelovala je kao dosljedna referenca u ustavnim
debatama nakon 1789. godine;
 Gotovo svi su se složili da se despotizmu može izbjeći samo ako se posebno legislativna i
izvršna funkcija ostaju odvojene;
 Monarhiens su bili su najentuzijastični zagovornici Montesquieovih ustavnih preporuka;
 Kako se Revolucija razvijala i pažnja se okrenula prema korištenju države kao moralnog
agenta, Montesqueiova ideja „potrebe za kontrolisanjem moći kroz dogovorene aranžmane“
konzistentno je ignorisana;
 Ideologija Napoleona Bonaparte bila je dovesti Revoluciju do kraja dok se u isto vrijeme
čuvaju njena postignućak, što je osigurano serijom ustupaka prema onima koji su najviše
pogođeni Revolucijom;
 Carstvo se stabilizovalo na konzervativnoj osnovi, prepoznajući civilnu jednakost bez
vraćanja na ukidanje povlastica pvoezanih sa Ancien regimeom;
 Uvedene su serije sveobuhvatnih administrativnih, finansijskih, sudskih i obrazovnih reformi,
a administrativni aparat države postao je svevlastan mehanizam kontrole;
 Preduzeti su pokušaji gušenja opozicije, a parlamentarni disidenti i štampa su se našli
zarobljeni;
 Carstvo se jasno kretalo ka personalizaciji moći i obnovi monarhijskih praksi, indivudalne
slobode su se iznova žrtvovale u ime reda, a culte imperial veličao je postignuća i carstva i
samog cara;
 Luksuzni sjaj kraljevskog dvora ponovo je uspostavljen, stvorena je nova plemićka klasa
Carstva, a veći dio onoga što je ostalo do stare aristokratije vratilo se u Francusku;
 Carstvo se identifikovalo sa vojskom i aktivnostima rata, a Francuska je sve više ličila na
militarističku društvenu zajednicu;
 U aprilu 1814. godine, Napoleon je prisiljen abdicirati, a u martu 1815. godine vratio se iz
egzila sa Elbe, čime je započela „Vladavina 100 dana“;
 Constant je smatrao da doba trgovine zamjenjuje doba rata;
 Rat je izgubio svoju privlačnost i korisnost za moderne nacije;
 Svaka vlada koja pokušava navesti evropsku naciju na rat bi počinila grub i katastrofalan
anahronizam;
 Vojnička trka koja djeluje u vlastitom interesu stvorila bi samo odražavajući sistem osvajanja
koji bi rezultovao moralnom degradacijom i nezananjem;
 Osvojeni narodi bili bi prisiljeni patiti sudbinu uniformnosti koja je neposredna posljedica
duha osvajanja;
 Uzurpacija je nova forma vlade koja prikazuje vlastite destruktivne patologije, čineći je
anahronizmom;
 Uzurpacija i monarhija su različite, pri čemu je prva destruktivnija;
 Uzurpacija parodira i krivotvori slobodu, prisiljavajući ljude na govor i uskraćujući im
posljednju utjehu potlačenih;
 Pad u novu formu proizvoljne vlasti bila je posljedica revolucije koja je krivo shvatila prirodu
slobode u modernom komercijalnom društvu;
 Drevna koncepcija slobode sastojala se od aktivnog učestvovanja u kolektivnoj moći, dok je
moderna sloboda bila svedena na mirno uživanje individualne nezavisnosti;
 Constantove koncepcije slobode i na čemu se one trebaju zasnivati:

145
  Prva garancija je pravo pojedinca na sopstveno mišljenje i izražavanje bez
straha istog od opasnosti kažnjavanja od strane vlade;
o Druga garancija je sloboda štampe, koja je ključna za to da vlada bude podložna
informisanom kritikovanju i javnosti, s obzirom da cenzura čini više štete nego
koristi;
o Treća garancija obezbjeđena je ustavnom monarhijom, koja pomaže u smanjenju
uloge vojske samo na odbijanje stranih napadača, dok se unutrašnji nesporazumi i
nezakonitosti mogu rješavati od strane plaćenih službenika;
o Četvrta garancija slobode je nezavisnost opštinskih i lokalnih vlasti. Ovo je centralna
tema francuskog liberalizma u XIX vijeku i pomaže ograničavanju centralne vlasti;

 Constant je vjerovao da bi lokalna pitanja trebala da se odlučuju na lokalnom nivou, a vlasti

bi trebale da djeluju u svojoj pravoj sferi nadležnosti. Ovaj sistem je pogodan za očuvanje
slobode i efikasno korištenje resursa;
 Proklamacije principa nisu dovoljne da bi se garantovala sloboda. Potrebne su snažne
pozitivne zaštite;
 Proizvoljnost je nekompatibilna sa postojanjem bilo koje vlade smatrane kao skupa političkih
institucija;
 Constant je vjerovao da je Bonaparte bio sprema da čuje poruku pozitivnih garancija slobode
i pokušao je da uvede ustavno otjelotvorenje u Acte additionnel;
 Constant je bio novinar i parlamentarni zastupnik i nastojao je da brani garancije
individualnih sloboda koje pruža novi ustavni sporazum;
 U svom radu, Constant je povezao doba trgovine sa potrebom za ustavnim vladama, tvrdeći
da bi ljudi trebali da zahtijevaju „ustavne institucije“;
 Opšti moto svih vlada treba da bude laissez passer et laissez faire (neka ide i neka se događa).

III

 Constantova definicija slobode modernih obuhvata pravo na uticaj na upravu vlade;

 Predložio je da se to postigne biranjem zvaničnika, zastupanja, peticija i zahtjeva;
 Vjerovao ej da bi politički sistem trebalo stvoriti kako bi to bilo moguće, izbjegavajući pritom
pretjeranu narodnu suverenost;
 Preporučivao je politički sistem sa nasljednim zakonodavnim tijelima i izabranim donjim
domom kao u Engleskoj;
 Odbacio je francuski sistem izbora u korist direktnih izbora na osnovu strogih imovinskih
kvalifikacija;
 Shvatao je da privatni i sektorski interesi čine tijelo politike i bili su logika koja stoji iza
predstavničke vlade;
 Praktičari revolucionarne politike u Francuskoj osuđivali su ideju razlika u mišljenju ili
neslaganja kao nelegitimne;
 Obnova Burbonove monarhije 1814. godine bila je stidljiv korak Francuske ka stvaranju
sistema predstavničke vlade;
 Osnovni tekst obnove bila je Charte iz 1814. godine;
 Priznala je postojanja dva parlamentarna doma, od kojih je jedan bio izabran na osnovu
ograničenog imovinskog cenzusa;
 Monarhija nikada nije bila sigurna ni stabilna u toku Obnove;
 Pristalice tvrde linije kraljevske vlasti, Ultrasi, dugo su i žestoko bili otvoreni za različite
vrste tumačenja;
 Montloiser je vidio Obnovu kao neokrnjeni povratak u pre-revolucionarnu prošlost;

146
  Royer-Collard odbacio je tri argumenta u korist izbora skupštine: nije bilo potrebno osigurati
drugi dom, nije bio bolji garant nezavisnosti od nasljednog principa i nije bio jedini način
osiguravanja da je dom popunjen poštenim i sposobnim ljudima;

147
  Izabrana komora služila je za zaštitu i nasljedne monarhije i sprečavanje revolucije;
 Royer-Collard nije spomenuo ni suverenitet naroda ni jednakost političkih prava i vjerovao ej
da izabrani zastupnik nije više predstavnik naroda od vlastelina;
 Royer-Collard smatra da izabrani dom nije posebno prikladan alat za osiguranje zaštite onoga
što se zove „nacionalnim slobodama“;
 Royer-Colalrd vjeruje da društvo nije brojčana grupa pojedinaca i volja, već je sastavljeno od
legitimnih interesa, a vlastela je pravi dio sistema predstavničke vlade;
 Royer-Collard vjeruje da demokratija ne može proizvesti „racionalnu“ vladu i samim tim
„politička jednakost“ nije „pravedna i nužna posljedica građanske jednakosti“;
 Royer-Collard smarta da je stabilna, ustavna vlada potrebna i počiva na uključivanju onih koji
predstavljaju opšte interese društva;
 Ograničeno pravo glasa čini se najboljim načinom izbjegavanja tiranije i nereda;
 Francois Guizot bio je istaknuta figura francuske politike u prvoj polovini XIX vijeka koji je
nastojao uspostaviti da je razum, a ne volja pojedinog građanina, temelj same vlade;
 Prema Guizotu, srednjovjekovni engleski izborni sistem prirodno se razvio iz obrasca
društvene samoregulacije i stoga je „proširenje i razvoj postojećih sloboda“;
 Istinsko opšte načelo srednjovjekovnog engleskog izbornog sistema bilo je da „pravo
proizlazi i pripada sposobnosti“, pa su se svi ljudi koji su investirali u stvarnu nezavisnost,
slobodni raspolagati svojom ličnošću i bogatstvom, smatrali izbornopravnim;
 Izbornopravni su bili uglavnom posjednici, sveštenstvo i građani većig gradoa dok su oni koji
su radili na podređenom i nestabilnom vlasništvu ili bili svedeni na ropsku zavisnost i
brutalnu neukost, bili isključeni iz prava glasa;
 Mogućnost sudjelovanja u izborima nije se mogla definitivni utvrditi, a pokazatelji izbornih
sposobnosti nisu bili fiksni ni trajni;
 Guizot je tvrdio da je načelo koje pridaje izborno pravo spososbnosti univerzalno, a uslovi
izbornih spsoobnosti su bitno promjenjivi te da bi zakoni koji definišu izbornu sposobnost
trebali odgovarati novim sposobnostima;
 Birači su trebali izabrati najkvalifikovanije i najbolje akreditovane ljude u zemlji, ali izbori su
bili „nagli trenuci“ otvoreni za strasti trenutka, pa su izborni okviri trebali biti nacrtani tako da
omogućavaju poštovanje prirodnih uticaja i odnosa;
 Guizot je vjerovao da bi izbori trebali biti temeljeni na direktnom, a ne posrednom pravu
glasa, s javnim glasanjem, te da bi birači trebali izbjegavati „despotizam stranačkog duha“;
 Guizot je preporučio dvostruki pristup za ispravljanje potencijalnog problema naglih izbora:
prvo, jedinica izbora trebala bi obuhvatiti one koji su se dugo bili ujedinjeni zajedničkim
interesima i navikli upravljati svojim poslovima među sobom, a drugo, sami izbori trebali bi
se održati u uobičajenoj sferi gdje su birači provodili svoje živote;
 Engleski sistem podjele na županije postigao je oba ova cilja;
 Prema Guizotu, krajnji rezultat procesa racionalnog i iskrenog izbora bio je trijumf prava
većine, a manjina je bila stalno saslušana sa poštovanjem;
 Guizot je prepoznao da se ovaj sistem „barem djelimično“ tokom vremena iskvario i da
zahtjeva „ispravku“;
 U srednjovjekovnoj Engleskoj, zakonodavna vlast je bila podijeljena na dva doma.

IV

 Tocqueville je smatrao da je demokratija u brzom usponu u Evropi i da je potrebno da se

obrazuje i pripremi za upravljanje;
 Guizot je tvrdio da je neka vrsta nejednakosti neizbježna u svim društvima i da ignorisanje
ovog problema vodi neoprostivoj političkoj gluposti;

148
  Tocqueville je vidio postepeni razvoj principa jednakosti kao osnovnu i neodoljivu činjenicu
naše istorije;
 Tocqueville je vjerovao da je Amerika postigla veliku društvenu revoluciju demokratijom i da
bi mogla pružiti pouku koju bi Francuska mogla iskoristiti;
 Tocqueville je vjerovao da se Francuska suočava sa problemom nestanka razlika u rangiranju,
podjele vlasništva i dijeljenja moći od strane mnogih;
 Tocqueville je dao novi odgovor, ako ne i novu dijagnozu, koja je bila mnogo otvorenija za
mogućnosti koje nudi demokratija;
 Barante je već dao prikaz gušenja opština u Francuskoj od strane centralizovane, monarhijske
vlasti i gubitka lokalnih sloboda i moralne i intelektualne osiromašenosti zemlje;
 Praktične posljedice strategije obnavljanja duha opština bile su takve da takva aristokratija
jedva postoji u Francuskoj, a njena tvrdnja o superiornosti i personifikovanju opšteg interesa
nije priznata od strane šire populacije;
 Engleska se činila jedinom koja je sačuvala i proširila svoju aristokratiju i kombinujući je sa
decentralizacijom administracije, uspjela je da poveća svoje bogatstvo i energiju i zaštiti svoj
politički život i slobode;
 Tocqueville se divio američkom sistemu vlasti i društvu uprkos njenim manama;
 Suverenitet naroda bio je princip priznat od strane nacija, običaja i zakona i proširio se na sve
aspekte života;
 Društvo u Americi djeluju samo za sebe i na sebi, što znači da suverenitet naroda nije
izolovana doktrina;
 Demokratska i republikanska vlada u Americi utemeljena je na prosvećenoj volji naroda i
sporoj i tihoj akciji društva;
 Ljudi vladaju u SAD, a oni biraju izvršnu i zakonodavnu vlast;
 Mišljenja, predrasude, interesi i strasti naroda nemaju trajne prepreke koje ih spriječavaju da
se osjete u dnevnom vođenju društva;
 Tocqueville je vidio potencijal demokratije da oslobodi novu vrstu tiranije: tiraniju većine;
 Neograničena moć u Americi manifestovala se u legalnom despotizmu i moralnoj moći koja
je iskazivana nad mišljenjem, a ostavljala tijelo na miru i zarobljavala dušu;
 Tocqueville je vjerovao da se štetne posljedice moći većine mogu ublažiti;
 Federalni sistem vlasti služio je da oduzme većini najidealniji instrument tiranije, a odsustvo
centralizovane administracije dalo je narodu ukus za slobodu i umjetnost da bude slobodan;
 Sudska vlast i karakter pravne profesije djelovali su kao kontratezi demokratije, a pravna
profesija činila je neku vrstu prirodne aristokratije;
 Maneiri i običaji naroda očuvali su demokratiju u SAD od tiranije većine, prvenstveno zbog
značajnog uticaja religije na američki život;
 1839. godine Tocqueville je ušao u parlament i sjedio u koaliciji lijevog centra sve do 1851.
godine;
 Godine 1841. sa 36 godina, Tocqueville je izabran u Francusku akademiju i posjetio
francusku koloniju Alžir, gdje je kritikovao vojne prakse, ali branio francuski imperijalni
projekat;
 Godine 1844-45. uređivao je dnevne novine L eCommerce, koje su bile neuspješne;
 Tocqueville je postao razočaran politikama koje su vodile vlade Ustavne monarhije, te je
vjerovao da Francuska nešto treba naučiti od američkih ustavnih oblika;
 Iako je početno podržavao Revoluciju 1848. godine, Tocqueville se povukao iz javnog života
nakon puča 1851. godine;
 Zdravstveno stanje Tocquevillea se pogoršalo uz rastući političkih pesimizam 1850.ih godina,
te je postajao sve razočararaniji u Francusu koja je prihvatila bonapartistički despotizam;
 Tocqueville je vjerovao da je sloboda užitak da se govori, djeluje i diše bez ograničenjam,
pod vladavinom Boga i zakona;
 Sloboda je trebala biti cijenjena samo kao krajnji cilj, a samo sloboda je mogla zamijeniti više
i jače strasti za ljubav prema blagostanju;

149
  Tocqueville je imao ozbiljne sumnje u američko društvo uprkos svojoj fascinaciji. Vidio je
rastuću razinu političke korupcije, sve više divljaštva i bezakonja, prve znake bezbrižnog
imperijalizma i propadanja morala i običaja;
 Tocqueville je shvatio da će se ropstvo proširiti na nove države kako SAD bude napredovala
prema zapadu, a cijela perspektiva ga je ispunila užasom i očajem;
 Tocqueville je vjerovao da je SAD nestabilan režim kojim vlada nesposobni i neiskreni tip
lidera, oslanjajući se na korumpirane institucije i rizikujući da razočaraju nade milijuna ljudi
za bolju budućnost.

 La France nouvelle se pominje zbog dva razloga: samoubistva Prevost-Paradola i fraze

„Francuska revolucija uspostavila je društvo: još uvijek traži vladu“;
 Liberalni XIX vijeka su težili da okončaju političke turbulencije Revolucije i izgrade režim
zasnovan na poretku, vlasništvu i individualnim slobodama, ali su bili stalno spriječavani od
strane bonapartizma, republikanizma i monarhijske reakcije;
 Centralno pitanje u Francuskoj oduvijek je bilo ko drži vlast, a ne kakav je taj oblik vlasti;
 Liberalni entuzijazam za izgradnju političke ravnoteže koja bi obuhvatila sve društvene snage
koje čine novu Francusku nije bio pretjerano privlačan;
 Liberalizam nije bio dovoljno usklađen sa sve većim demokratskim zahtjevima povezanim sa
radikalnim republikanizmom;
 Liberalna koncepcija građanstva bila je prožeta protivrječnostima;
 Francuski liberali su shvatili da demokratija može roditi sasvim novi tip despotizma;
 Liberalno mišljenje je duboko uticalo na formiranje Treće republike u njenim ranim
godinama;
 Peres fondateurs Treće republike bili su duboko prožeti liberalnom sumnjom u skretanje
opšteg glasačkog prava;
 U samim institucionalnim aranžmanima Treće republike, liberali ne bi našli mnogo
nepodudarnosti;
 Mnogi radikalni republikanci su se osjećali duboko iznevjerenim kompromisima koje je
donijela Treća republika;
 Alfred, vojvoda od Brogliea, tvrdio je da su za Francusku sada moguće samo dvije vrste
vlada: republika informisana ustavnom monarhijom ili ustavna monarhija informisana
republikom;
 Ernest Duvergier de Hauranne založio se za prihvatanje „konzervativne republike“.

150
 5. Universalism, the Nation, and Defeat

Voltaire

151