1.İnkluziv təhsil anlayışı haqqında məlumat verin.

İnkluziya ingilis dilində tərcümədə “daxil olma” “qoşulma” deməkdir. İnkluziya SİM
təhsil alanların öz güclərinə inamlarını artırmağı, həmçinin onları digər uşaqlarla
birgə məktəbdə təhsil almağa stimullaşdıran cəhdir. İnkluziya yalnız XQE olan
uşaqların deyil, müxtəlif mədəniyyətlərə malik, həyat təzrlərinə görə birbirindən
fərqlənən başqa dillərdən olan uşaqlara da aid edilir. Bu təhsil sistemi təhsil alanların
bərabər hüquqluğunu təmin edir. İnkluziv təhsildə məktəb şagirdlərə onların təhsil
ehtiyaclarına uyğun şəkildə dəstək vermək üçün tədris istiqamətini qurur.

2. İnkluziv təhsilin tarixi. İnkluziv təhsil anlayışını izah edir.

İctimai həyatın hümanistləşməyə meyl cəhdi dünya müharibələrindən sonra

vəhşiliyə və dəhşətə cavab kimi başlamışdı. Bəşəriyyət bütün dünyaya təsir edəcək
bir üsul axdarırdı və bu üsullardan birincisi BMT-nin yaradılması oldu.
BMT- nin bu istiqamətdə olan bir neçə hüquqi aktlarını sadalayaraq:
“İnsan hüquqlarının ümüumi Bəyannaməsi”, “Uşaq hüquqları Bəyannaməsi”, “
Uşaq hüquqları haqqında Konvensiya”, “ Uşaqların hüquq və müdafisəsinin təmin
edilməsinin ümumdünya Bəyannaməsi”, “ Əlilliyi olan insanlar üçün bərabər
imkanların yaradılmasına dair standart qaydalar və nəhayət 1994-cü ildə
Solamankada inkluziv təhsilin inkişafı üçün bəyannamə qəbul edilmişdir..
Bəyannamədə “ Məktəblər bütün uşaqları, onların fiziki, intellektual, sosial,
emosional, dil və digər xüsusiyyətlərinə baxmayaraq qəbul etməlidir. Bu, əqli və fiziki
ləngiməsi olan, xüsusi istedada malik olan, kimsəsiz, işləyən uşaqlara etnik və
mədəni azlıqlara mənsub olan uşaqlara da aiddir.

Azərbaycanda inkluziv tarixin inkişafı 2004-cü ildən başlayır. İlk təcrübə Bakı və
Sumqayıt şəhərlərində aparılmış və buraya cəlb olunmuş uşaqlar XQE olan uşaqlar
adlandırılmışdır.
3. İnkluziv Təhsil məqsədi və vəzifəsini izah edin.

Dünyanın bir çox ölkələrində əlil uşaqlarla adi uşaqlar birlikdə ümumtəhsil
məktəblərində təhsil alırlar. Bu cür inteqrasiyaya inkluziv təhsil deyilir. İnkluziv
təhsilin inkişafı dünyanın bir çox ölkələrinin təhsil siyasətinin prioritetlərindəndir.
(üstünlüyü)
İnkluziv təhsil- təhsil sisteminin beynəlxalq prinsip və standartlara uyğunlaşdırılması
məqsədini daşıyır.
İnkluziv təhsil fənninin məqsəd və vəzifəsi inkuliziv komponentli müəssisələrdə
fəaliyyət göstərən müəllim kadrlarını yeni yanaşmalarla və pedaqoji texnikalarla
təmin etmək və onları əlilliyi olan uşaqlarla iş zamanı uğurlu tədbiqinə zəmin
yaratmaqdır.
Gələcək müəllimləri inkluziv təhsil siyasəti ilə tanış etmək Azərbaycanda gedən
təhsil islahatlarına hazırlamaqdır.
4. İT fənninin vəzifəsi və əhəmiyyəti haqqında məlumat verin.

Dünyanın bir çox ölkələrində əlil uşaqlar adi uşaqlarla birlikdə ümumtəhsil
məktəblərində təhsil alır və uşaq bağçalarına gedirlər. Bu, başqa bir yanaşmadır və
bu cür inteqrasiyaya inkluziv təhsil deyilir. “İnkluziv təhsilin inkişafı dünyanın bir çox
ölkələrinin təhsil siyasətinin prioritlərindəndir” və ümumiyyətlə, hər hansı bir
ölkənin “təhsil sistemini beynəlxalq prinsip və standartlara uyğunlaşdırılması
məqsədini daşıyır. “İnkluziv təhsil” anlayışı ölkəmiz üçün bir qədər yeni olduğuna
baxmayaraq, artıq bilirik ki, bu təhsil, əsasən, əlil uşaqların təhsilinə aid edilir.
Mütəxəssislər qeyd edir ki, “inkluziv təhsil bu və ya digər şəkildə təlim prosesinin
fərdiləşməsinə, demokratikləşməsinə diqqəti yönəldir. Bu isə müəllimin bütün
şagirdlərə ədalətli rəftarını, hər bir şagirdlə fərdi yanaşmasını zəruri edir”.

5. Təhsildə xüsusi ehtiyaclar anlayışını izahedin.

Azərbaycanda ilk dəfə 2004-cü ildə Bakı və Sumqayıtda bir sıra seçilmiş baxça və
məktəblərdə XQE olan uşaqları təhsilə cəlb etmişdilər və həmin uşaqlar XQE olan
uşaqlar adlandırmışdılar. Burada xüsusi təhsil ehtiyaclarını üzə çıxa biləcək
çətinlikləri şagirdin sağlamlıq problemi ilə əlaqələndirilmir. Həmin konsepsiya
sxemini belə göstərmək olar.
1. Xüsusi ehtiyaclar
2. Tipik inkişaf
3. Xüsusi istedadlar
Xüsusi təhsil ehtiyacları termini “təhsildə ehtiyaclar” konsepsiyası 1981-ci ildə ilk
dəfə İngiltərədə işlənmişdir. Bu konsepsiyada əvvəl uşaqların tibbi diaqnozlarına
diqqət yetirilirdi və uşağın təhsil alması ön plana çıxanda onun fiziki və əqli qüsuruna
görə qərar qəbul edilirdi.
 1981-ci ilə qədər əlillik kataqoriyaları: Tamamilə kor, zəif görən, tamamilə kar,
zəif eşidən, fiziki əlil, təhsil almaq üçün yaramayan, epileptik, zəif adaptasiya, nitq
qüsuru, autistik. 1981-ci ildə qəbul olunmuş XQE kateqoriyaları:

1. Koqnitiv və təlim ehtiyacları

2. Sosial emosional və davranış ehtiyacları (ağır, orta dərəcəli)
3. Kommunikasiya və ünsiyyət çətinlikləri
(nitq,dil,autizim)

4. Sensor və ya fiziki çətinliklər (eşitmə, görmə və s.)

6. İnklüziv təhsilin fəlsəfəsinin izah edin. İnklüziv bütün təhsil alanlara böyü,
məktəbəqədər və məktəb həyatında uşaq bağçası, məktəb və universitet
kollektivində iştirak etməyə imkan verir. Bu təhsil sistemi təhsil alanların bərabər
hüquqluğunun, kollektivin bütün işlərində iştirakını stimullaşdırmağa yönəldilmiş
reruslara malik olub, təhsil alanlara ünsiyyət üçün lazım olan qabiliyyətlərin
inkişafına yönəldilmişdir.

7. İnklüziv təhsil fənninin məqsədi, vəzifəsi və əhəmiyyəti haqqında məlumat

verin.

Dünyanın bir çox ölkələrində əlil uşaqlarla adi uşaqlar birlikdə ümumtəhsil
məktəblərində təhsil alırlar. Bu cür inteqrasiyaya inkluziv təhsil deyilir. İnkluziv
təhsilin inkişafı dünyanın bir çox ölkələrinin təhsil siyasətinin prioritetlərindəndir.
(üstünlüyü)
İnkluziv təhsil- təhsil sisteminin beynəlxalq prinsip və standartlara uyğunlaşdırılması
məqsədini daşıyır.
İnkluziv təhsil fənninin məqsəd və vəzifəsi inkuliziv komponentli müəssisələrdə
fəaliyyət göstərən müəllim kadrlarını yeni yanaşmalarla və pedaqoji texnikalarla
təmin etmək və onları əlilliyi olan uşaqlarla iş zamanı uğurlu tədbiqinə zəmin
yaratmaqdır.
Gələcək müəllimləri inkluziv təhsil siyasəti ilə tanış etmək Azərbaycanda gedən
təhsil islahatlarına hazırlamaqdır.
8. Tibbi sosial və inkluziv yanaşma haqqında.

Tibbi model- fərdə köklənir əlilliyi olan insanı problem kimi görür. TM əlilliyi olan
uşaqların məktəbdə öyrənmək və səmərəli şəkildə iştirak etmək imkanlarını
məhdudlaşdırır. Fərdə diaqnozu əsasında baxmağımıza gətirib çıxarır. Uşaq
damğalanır, maneləri aradan qaldırmaq və təhsil sistemində islahatlar aparmaq
əvəzinə uşaq problem olaraq qəbul olunur.

Sosial model- cəmiyyətdə mövcud olan əlil uşağa öz həyatını müəyyənləşdirməyə

imkan verməyən, onu əlil edən maneələrə diqqət yetirir. Sosial model pozuntu və
əlilliyi tamamilə fərqli anlayışlar kimi qəbul edir.
Pozuntu- fiziki mental və ya intelektual funksiyanın uzun müddətə və daimi
itirilməsidir. Əlillik- cəmiyyətdə digər üzvləri ilə müqayisədə normal həyat
imkanlarının itirilməsi və ya məhdudlaşdırılmasıdır.

9. İnkluziv təhsilin prinsipləri və vəzifələrini izah edin.

İnkluziv təhsil anlayışı insan hüquqları prinsipinə əsaslanır. İnsan hüquqları

konvensiyasına görə dövlətlər elə bir təhsil sistemi qurmalıdır ki, təhsilalma hüququ
hər bir uşağa şamil edilsin. Azərbaycan Respublikası İnsan Hüquqları Konvensiyasını
1992-ci ildə imzalayıb və Respublikada yaşayan hər bir uşağın təhsil alma
hüququnun qorumağa öz üzərinə götürmüşdür.

10. İT sahəsində müasir qlobal tendensiyalar (meyl, fikir, ideya, gedişat)

haqqında məlumat verin.

Müasir cəmiyyətdə SİM insanlara dəstək ictimai səviyyədə maarifləndirici,

məlumatlandırıcı işlərin görülməsini də tələb edir. Çünki ictimai şüurun
formalaşdırılması inkluziv təhsil sahəsində siyasətin dəstəklənməsində böyük
əhəmiyyət daşıyır. Yalnız əlilliyi olanlara münasibətdə ictimai fikir dəyişdiyi, həmçinin
əlverişli və təhlükəliz mühit yaradıldığı zaman uşaqların və böyüklərin iştirakına
imkan yaranacaqdır.
Müasir təhsil siyasətində ABŞ və Avropa bir neçə yanaşmanın inkişafına nail
olmuşdur. .
1.Təhsilin əlçatanlığının genişləndirilməsi

2. Hakim tendensiya çevrilmə

3. İnteqrasiya
4. İnkluziya
11. Milli qanunvericilikdə xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların təhsil və digər
hüquqları necə müəyyənləşdirilib?

Azərbaycan Respublikasında BMT-nin “Uşaq hüquqlarına dair” (UHK)

konvensiyasına qoşulduğuna görə, əlil uşaqların hüquqlarına daha güclü müdafiə
etmək üçün qanunvericilikdə, müvafiq dəyişikliklər etməyi öhdəsinə götürmüşdür.
UHK-na qoşulan dövlət uşağın və ya onun valideyinin dilindən, dinindən,
vəzifəsindən və s. Asılı olmayaraq hər bir uşağa hörmətlə yanaşmalı hüquqlarını
təmin etməlidir. Hər bir şəxs özünə aid olan məsələlərə dair öz şəxsi fikirlərini azad
şəkildə bildirmək hüququna malikdir. Milli qanunda bəyan edilir: Əlilliyi olan uşaqlar
və əqli və ya fiziki, çatışmamazlığa malik olan uşaqlar tibbi, defektoloji psixoloji
yardımlardan pulsuz bəhrələnmək hüququna malikdirlər. Təhsil almaq hüququna
malikdirlər. Dövlət onlara peşə seçməkdə işə düzəlməkdə kömək etməlidir. Milli
qanunda sağlamlığında problem olan uşaqlar iki cür “Əlilliyi olan uşaqlar” və “əqli və
fiziki çatışmazlığa malik olan uşaqlar” adlandırırlar.
Azərbaycan Respublikası Əlil İnsanların Hüquqlarını Konvensiyasını 2009-cu ildə
ratifikasiya etmişdir. Bu konvensiya əlil uşaqların hüquqlarının eyni zamanda təhsil
hüquqlarının təmin edilməsini tələb edir.

12. İnkluziv təhsilin beynəlxalq və milli hüquqi çərçivəsi haqqında məlumat

verin.

İnkluziv təhsil bütün uşaqların keyfiyyətli təhsil almaq hüququna əsaslanır. Bir sıra
beynəlxalq konvensiyalar, milli qanunvericilik çərçivələr müvafiq ölkələrdə inkluziv
təhsilin tədbiqini təmin edir.
 Beynəlxalq və Azərbaycana aid hüquqi sənədlər.
1. İnsan Hüquqları haqqında ümumi bəyannamə
(1948)
2. BMT-nin Uşaq hüquqları haqqında konvensiyası (1989)
3. BMT-nin “Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında” konvensiya (2006)
4. Azərbaycan Respublikasının konistusiyası
(1995)
5. “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu (2009)
6. 2018-2024-cü illərdə Azərbaycan
Respublikasının əlilliyi olan şəxslər üçün inkluziv təhsilin inkişafı üzrə Dövlət
Proqramı

13. Əlilliyin sosial və insan hüquqlarına əsaslanan model kimi mahiyyətini izah
edin.

Əlilliyin sosial modeli cəmiyyətdə mövcud olan və uşağa həyatını

müəyyənləşdirməyə imkan verməyən, onu əlil edən maneələrə diqqət yetirir. Sosial
model pozuntu və əlilliyi tamamilə fərqli anlayışlar kimi qəbul edir.
“ Pozuntu- fiziki, mental və ya intellektual
funksiyanın uzun müddətə və ya (daimi) itirilməsidir.”
“Əlillik- cəmiyyətdə digər üzvlər ilə müqayisədə normal həyat imkanlarının itirilməsi
və ya məhdudlaşdırılmasıdır.”
14. İnkluziv təhsildə sosial modelin ideyaları və prinsiplərini izah edin.

Dünyada əlilliyi olan uşaqların inkluziv təhsilə cəlb olunmasının dəstəklənməsdi

üçün sistemlərdə bir neçə dəfə dəyişikliklər olmuşdur. Bunlardan biri qlobal şəkildə
Funkionallıq, Əlillik və Sağlamlığın Beynəlxalq Təsnifatından istifadəyə keçiddir. FBT
psixo-sosial modelə əsaslanır. O, insan sağlamlığı və rifahının bütün aspektlərini, o
cümlədən faydalı münasibətləri və keyfiyyətli təhsili əhatə edir. O, özündə tibbi və
sosial modeli birləşdirir və iki əsas hissədən ibarətdir:
1. Funksionallıq və əlillik: Orqanizmin funksiya və quruluşu komponenti, aktivlik
və iştirak komponenti;
2. Konstekstual amillər: Ətraf mühit faktoru və şəxsi faktor. Xüsusi vəziyyətlərdə
funksiyalara təsir göstərən xarici və daxili amilləri əks etdirir.
15. İnkluziv təhsildə əlilliyin sosial-hüquqi modeli haqqında məlumat verin.
Əlilliyin sosial modeli cəmiyyətdə mövcud olan və uşağa öz həyatını
müəyyənləşdirməyə imkan verməyən, onu əlil edən maneələrə diqqət yetirir. Sosial
model pozuntu və əlilliyi tamamilə fərqli anlayışlar kimi qəbul edir.

• Yalnız əlilliyi olan uşaqlar deyil, bir çox uşaqlar məktəbdə öyrənərkən
çətinliklərlə üzləşirlər.
• Bu çətinliklər təlimi yaxşılaşdırmaq üçün istifadə edilən üsullara işarədir;
• Aparılan dəyişikliklər bütün uşaqlar üçün təlim şəraitinin yaxşılaşdırılmasına
səbəb olmalıdır;
• Müəllimlərin fəaliyyətinin inkluziv olması üçün əlilliyi olan uşaqlarla ayrıca
məşğul olmaq üçün mütəxəssislər cəlb etmək əvəzinə onların peşəkarlıq
səriştəsi etdirilməlidir;
Əlilliyi olan uşaq problem deyil. Əksinə, uşağın təhsil ehtiyaclarına cavab
vermədiyi üçün məktəb problem hesab edilir və uşağın ehtiyaclarına uyğun
olmaq üçün adaptasiya olunmalıd

16. müasir formasını izah edin

 2013-cü ildə “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”
təsdiq edildi. Hədəflərdə xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların təhsil təminatı
aşağıdakı kimi nəzərdə tutulmuşdur:

1.2.4. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçün inkişaf və inkluziv təlim
proqramlarının hazırlanması;

2.5. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların həyata və təhsil mühitinə inteqrasiyasını
təmin edən inkluziv təlim metodologiyasının yaradılması;

2.5.1. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların təhsili və sosial adaptasiya

üçün imkanların təmin edilməsi məqsədi ilə optimal inkluziv təhsil
modellərinin tədbiq edilməsi;

2.5.2. Məktəbəqədər və ümumi təhsil müəssisələri təhsil verənlərin

inkluziv təhsili üzrə məqsədli əlavə təhsilinin təmin edilməsi Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 2015- ci il 19 yanvar tarixli 995 nömrəli sərəncamı
ilə təsdiq edilmişdir.

2017-ci ildə “2018-2014 -cü illərdə Azərbaycan Respublikasında sağlamlıq imkanları

məhdud şəxslər üçün inkluziv təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Proqramı” təsdiq etilmişdir

17. olan uşaqların təhsilinin tarixi.

Məhdud imkanları olan uşaqların təlim və təhsil prosesinin tarixi dövrü 3 mərhələyə
ayırmaq olar:

XX əsrin əvvəlləri və 60-cı illərin ortaları- “tibbi model”- seqreqasiya.

XX əsrin 60-cı illərindən 80-ci illərin ortalarına qədər- normalaşdırma modeli-
inteqrasiya XX əsrin 80-ci illərinin ortalarından hazırki dövrə qədər- sosial model-
qoşulma.

SİM uşaqların təhsilinə belə yanaşma həyatda müxtəlif xarakterli səbəblərlə

əlaqədardır. Ümumilikdə bu səbəbləri iqtisadi, hüquqi inkişaf baxımından müəyyən
səviyyəyə nail olmuş cəmiyyət və dövlətlərin sosial tələbləri kimi müəyyənləşdirmək
olar. Son mərhələ cəmiyyət və dövlətlər tərəfindən əlilliyi olan şəxslərə münasibətin
dəyişdirilməsi, yalnız hüquqlarının tanınması deyil, təhsil də daxil olmaqla, həyatın
müxtəlif sahələrində onlara digər insanlarla bərabər imkanların yaradılması ilə
xarakterizə olunur.

18. Uşaqyönümlü təlim məkanlarının xüsusiyyətləri hansılardır.

Müəllimlər uşaqlarla ünsiyyət qurmalı, uşaqların bir-biri ilə həmçinin müəllim ilə
mübadilə etməsinə şərait yaratmalı, özlərini təhlükəsiz hiss etməsi üçün atmosfer
yaratmalıdır.
Uşaqyönümlü təlim məkanları bütün uşaqlar üçün nəzərdə tutmalıdır.
Uşaqyönümlü təlim məkanlarının xüsusiyyətləri .
Fiziki məkan- sərbəst hərəkət etmək, fərdi və qrup şəklində işləmək, lazım olduqda
öyrənmə vasitələrinə yanaşmaq.
Öyrənmə güşələri- müxtəlif resurslar, təlimatlar təqdim olunur. Həmin güşələrdə
öyrəndiklərini zənginləşdirmək, bacarıqlarını təcrübə etmək imkanı yaradılmalıdır.
Təqdimat yeri- uşaqların işlərini nümayiş etdirmək, təqdimat lövhəsi hazırlamaq və
tez-tez dəyişmək.
Sinif kitabxanası- kitablar və ya uşaqların özlərinin hazırladığı kitablar ola bilər.
19. Uşaqyönümlü pedoqogika nədir və onun əsas xüsusiyyətləri haqqında
məlumat verin.

İnkluziv siniflərdə müəllimlər tədris və təlimin ümumi kəmiyyətini artırmaq

məqsədilə bütün uşaqların öyrənmə ehtiyaclarını qarşılamaq üçün uşaqyönümlü
pedoqogikadan istifadə edirlər. Əlilliyi olan uşaqlar üçün təlim üsulu olmadığından
inkluziv mühitdə müəllim bütün uşaqların ehtiyacını qarşılamaq üçün uşaq
pedaqogikasından istifadə edir. Uşaqyönümlü yanaşmada vacib şərt müəllimin
yanaşmasıdır. Müəllim dərs zamanı vəziyyətdən asılı olaraq, uşaqlarla ünsiyyət
qurur., sinifin müxtəlif yerlərində durur, resurslardan istifadə edir, uşaqları
qiymətləndirir.

20. Müxtəlif məhdudiyyəti olan uşaqlarındifferensiallaşmasını qeyd edin.

Təlimin differensiallaşması bütün uşaqların eyni olduğunu zənn edərək bütün sinifə
ənənəvi təlimin əvəzinə konkret uşağın və ya kiçik qrupun təlim ehtiyaclarına diqqət
yetirməkdir. Təlimdə müəllim və uşaqlar əməkdaşdırlar.
Differensial məzmun
Uşaqların yeni anlayışları başa düşməsi üçün obyektlərdən istifadə edilir. Mətnlər bir
neçə oxu səviyyəsində tərtib edilir.
Differensial fəaliyyət
Müxtəlif çətinliyi olan təlim fəalliyəti qurun (məsələn; variant 1-asan, variant 2-az
çətin, variant 3-çox çətin) Hər bir variantda müəllim şagirdlərə dəstək verə bilər və
ya şagirdlər birbirinə dəstək verə bilərlər.
Differensial tapşırıqlar
Uşaqlar öyrəndiklərini fərqli üsullarda təqdim etməyə təşviq edin. Tapşırıqları
hazırlamaq üçün müxtəlif növ resurslardan istifadə edin. Sinifdə bütün uşaqların
dərsə qoşulmasını təmin edin.

21. Universal öyrənmə dizaynının 2-ci prinsipini izah edin.

2-ci prinsip:
Özünüifadənin çoxsaylı vasitələri.

Fiziki fəalliyət üçün seçimlər.

Naviqasiya və reaksiya üçün metodları dəyişin.

• Təlimat materialları, fiziki manipulyasiya və texnologiyalar ilə qarşılıqlı əlaqə

qurmaq üçün tələb olunan vaxt, sürət və fəalliyət tempi üzrə şagirdlərə
alternativ təklif edin.
• Seçimləri göstərmək və ya onlara fiziki reaksiya vermək üçün alternativ təklif
edin.
Ünsiyyət və özünü ifadə üçün variantlar. Ünsiyyət üçün çoxsaylı informasiya
vasitələrdən istfiadə edin.

• Mətn, nitq, rəsm, illüstrasiya, dizayn, film, musiqi, rəqs, vizual incəsənət,
heykəltəraşlıq və ya video kimi bir çox informasiya vasitələri yaradın.
• Fiziki manipulyativlərdən istifadə edin.
• Müxtəlif strategiyalarda istifadə edərək problemləri həll edin.

Qurmaq və tərtib etmək üçün çoxsaylı alətlərdən istifadə edin.

• Düzgün yazılışı, qrammatikanı yoxlayan söz və nümunələri təklif edən

proqramları təmin edin. Səsi yazan diktafon, səsyazmanı təmin edin.
• Kalkulyatorlar təmin edin.
• Virtual və ya həqiqi riyazi manipulyativləri təmin edin.
• İnternetdən istifadə edin.
Təcrübə üçün şərait yaradın.
 • Həvəsləndirmək üçün diferensial modellər təklif edin.
• Müxtəlif kateqoriyadan olan təhsilverənləri işə cəlb edin.
• Diferensial rəy bildirin.
• Həqiqi problemlərə aid yeni həllərin bir neçə nümunəsini təqdim edin.

İcra funksiyaları üçün seçimlər. Müvafiq hədəfin müəyyən edilməsinə

rəhbərlik edin.

• Səylər, resurslar və çətinliyi qiymətləndirmək üçün strukturlar və xatırlamalar

edin.
• Hədəfin qoyulması üçün təlimatlar və yoxlama sualları siyahısını təmin edin.
• Hədəflər, məqsədlər və planları görünən yerdən asın.
Planlamanı və strateji inkişafı dəstəkləyin.

• Hərəkətə keçməzdən öncə, habelə lazımı yerlərdə “dayan və düşün” anlayışını

xatırladın.
• “İşini göstər və izah elə” anlayaşını xatırladın.
• Problemi başa düşmək üçün prioritetlər, ardıcıllıq və atılacaq addımların planı
müəyyən edilərək yoxlama sualları siyahısı və layihə planlaşdırma şablonlarını
təmin edin.
• Uzunmüddətli hədəflərin müvafiq qısamüddətli məqsədlərə bölünməsi üçün
təlimatlar verin.

Monitorinqin imkanlarını genişləndirin.

• Özünü yoxlamaq və fikirləşməyə yönləndirmək üçün suallar verin.

 • İşin gedişatını göstərin.
• Özünüqiymətləndirmə strategiyalarının müxtəlif modelllərini təklif edin.
22. Universal öyrənmə dizaynının prinsipləri haqqında məlumat verin.

Universal öyrənmə dizaynının prinsipləri:

1-ci prinsip:

Təqdimatın çoxsaylı vasitələri Məlumatın təsvirinin fərdiləşdirmə üsulları.

Uşaqların fərqli qavrama potensialını nəzərə alaraq məlumatı müxtəlif forma və

üsullarla çatdırın:

• Mətn, şəkil, qrafik, cədvəl və ya digər vizual məzmunların ölçüsü.

• Fon ilə şəkil və ya mətn arasındakı təzad.
• Vurğulamaq üçün istifadə olunan rəng.
Səsli materiallar üçün alternativ təklif edin.

• Mətndəki mənanı ifadə edən vasitələrdən və ya mətnin avtomatik

səsləndirilməsindən istifadə edin.
• Musiqi və ya səsin notasiyalarını, diaqram və qrafikləri təqdim edin.
• Video və ya audio kliplər üçün yazı transkriptlərini təqdim edin.

Vizual məlumatlar üçün alternativlər təklif edin.

 • Bütün şəkillər, qrafiklər, video nə animasiyalarını, diaqram və qrafikləri təqdim
edin.
• Musiqi və ya səsin notasiyalarını, diaqram və qrafikləri təqdim edin.
• Video və ya audio kliplər üçün yazı transkriplərini təqdim edin.
Dil, riyazi əməl və işarələr üçün seçimlər Söz və işarələrə aydınlıq gətirin.

• Şagirdlərin təcrübələri ilə əvvəlki bilikləri arasında əlaqə qurun.

Qrafik simvolları alternativ mətn təsvirləri ilə təmin edin.
Alternativlər vasitəsilə əsas strukturu aydınlaşdırın:

• Struktur əlaqələrini vurğulayın.

• Əvvəl öyrənilən quruluşlarla əlaqə qurun.

Mövzu üzrə ilkin bilikləri istinad edin.

• Mətn, qrafik, diaqram və düsturlarda əsas elementləri vurğulayın və ya qeyd

edin. Əsas ideya və əlaqələri vurğulamaq üçün altından xətt çəkin, qrafik və
vahidlər, anlayışların mənimsənilməsi şablonlarından istifadə edin.

Məlumatların vizuallaşdırılması, emalı və istifadəsi üçün təlimat verin.

• Hər bir addım üçün ardıcıl şəkildə aşkar xatırlamalar edin.

• Məlumatı sistemləşdirmək üçün variantlar verin. Yeni biliklər öyrənmək üçün
interaktiv modellər verin.
• Yoxlama suallarının siyahısını, yapışqan qeydləri, elektron xatırladıcıları təmin
edin.
• Cihaz və strategiyaların ifadəsini təşviq edin.
Yerdəyişmə və ümumiləşdirməni maksimal dərəcədə artırın.

2-ci prinsip:

Özünüifadənin çoxsaylı vasitələri.

Fiziki fəalliyət üçün seçimlər.

Naviqasiya (təyinat) və reaksiya üçün metodları dəyişin.

• Təlimat materialları, fiziki manipulyasiya və texnologiyalar ilə qarşılıqlı əlaqə
qurmaq üçün tələb olunan vaxt, sürət və fəaliyyət tempi üzrə şagirdlərə
alternativ təklif edin.
• Seçimləri göstərmək və ya onlara fiziki reaksiya vermək üçün alternativ təklif
edin.

Ünsiyyət və özünü ifadə üçün variantlar. Ünsiyyət üçün çoxsaylı informasiya

vasitələrdən istfiadə edin.

• Mətn, nitq, rəsm, illüstrasiya, dizayn, film, musiqi, rəqs, vizual incəsənət,
heykəltəraşlıq və ya video kimi bir çox informasiya vasitələri yaradın.
• Fiziki manipulyativlərdən istifadə edin.
• Müxtəlif strategiyalarda istifadə edərək problemləri həll edin.
Qurmaq və tərtib etmək üçün çoxsaylı alətlərdən istifadə edin.

• Düzgün yazılışı, qrammatikanı yoxlayan söz və nümunələri təklif edən

proqramları təmin edin. Səsi yazan diktafon, səsyazmanı təmin edin.
• Kalkulyatorlar təmin edin.

Təcrübə üçün şərait yaradın.

• Həvəsləndirmək üçün diferensial modellər təklif edin.

• Müxtəlif kateqoriyadan olan təhsilverənləri işə cəlb edin.
İcra funksiyaları üçün seçimlər.

Müvafiq hədəfin müəyyən edilməsinə rəhbərlik edin.

• Səylər, resurslar və çətinliyi qiymətləndirmək üçün strukturlar və xatırlamalar

edin.
• Hədəfin qoyulması üçün təlimatlar və yoxlama sualları siyahısını təmin edin.
• Hədəflər, məqsədlər və planları görünən yerdən asın.
Planlamanı və strateji inkişafı dəstəkləyin.

• Hərəkətə keçməzdən öncə, habelə lazımı yerlərdə “dayan və düşün” anlayışını

xatırladın.
• “İşini göstər və izah elə” anlayaşını xatırladın.

Monitorinqin imkanlarını genişləndirin.

• Özünü yoxlamaq və fikirləşməyə yönləndirmək üçün suallar verin.

İşin gedişatını göstərin.

• Özünüqiymətləndirmə strategiyalarının müxtəlif modelllərini təklif edin.

3-cü prinsip:

•
Fərdi seçim və müstəqil özünüidarəni optimallaşdırın.

• Şagirdlərə sinif fəalliyətlərinin və tapşırıqların hazırlanmasında iştirak etməyə

icazə verin.
• Mümkün olan yerdə və zamanda şagirdlərin şəxsi, elmi və davranış
hədəflərinin formalaşdırılmasına onların özlərini cəlb edin.

Uyğunluğu, dəyərivə doğruluğu optimallaşdırın.

• Fəal iştiraka, tədqiqata və eksperimentə imkan verən tapşırıqları təmin edin.

Təhlükə və fikir ayrılığını azaldın.

Qəbul edən və dəstəkləyici sinif mühiti yaradın.

• Sinif müzakirələrində bütün şagirdləri prosesə cəlb etmək məqsədilə təlim
tələbləri, təlimdə dəstək müxanizmləri, eləcə də qiymətləndirmə üzrə fərqli
tələblər qoymaq.

Məqsədləri və hədəfləri gücləndirin.

• Hədəfləri müxtəlif yollarla nümayiş etdirin.

• Uzunmüddətli hədəflərin qısamüddətli məqsədlərə bölünməsini təşviq edin.

Əməkdaşlıq və icmaların gücləndirilməsi.

•
 • Aydın hədəflərə, vəzifələrə və öhdəliklərə malik birgə təlim qrupları yaradın.
• Məktəb miqyasında fərqli məqsədlərə və davranışa dair proqram hazırlayın.

Çətinliklərin öhdəsindən gəlmək üçün şəxsi bacarıq və strategiyaları asanlaşdırın.

Aşağıdakılar üzrə diferensial modellər, əsas strukturlar və rəylərin verilməsi:

•
 ✔ Qəzəbin idarə olunması; Xarici emosional dəstək axtarışı;

✔ Daxili nəzarət və çətinliklərin öhdəsindən gəlmə bacarığının inkişaf

etdirilməsi.

Öyrənilənlərin əks etdirilməsini və qiymətləndirməni inkişaf etdirin.

• Təlimdə fərdlərin davranışlardakı dəyişiklikləri yoxlamaq üçün onların öz

davranışlarından əldə etdiyi məlumatı toplamaq, qrafikləşdirmək və təsvir
etməkdə onlara kömək etmək məqsədilə köməkçi vasitələr və ya qrafiklər
təklif edin.

23. Əsas sinif strategiyaları və adaptasiya: Bütün uşaqlar üçün izah edin.

Dərsin planlaşdırmasını hazırlayın, mövzulara dair fəaliyyətləri planlaşdırın və

sonda həyata keçiriləcək təlimi nəzərdən keçirin. Çevik olun və eyni öyrənmə
bacarıqları və nəticələrini araşdırmaq üçün müxtəlif fəaliyyətlər təklif edin.
Dərsdən öncə uşaqlara öyrənəcəkləri mövzu barədə məlumat verin – təlimdə
çətinlikləri olan uşaqlar təkrar izahata ehtiyac duyurlar. Uşaqların bir-birilərinə
kömək edəcəkləri mühiti yaradaraq ünsiyyət və əməkdaşlıq mədəniyyətini
aşılayın.
Dərs müddətində uşaqlar ilə qarşılıqlı münasibəti qurun.
Əlilliyi olan uşaqları onlara dəstək ola biləcək uşaqlarla birlikdə qruplaşdırın.
Tapşırığı bitirmək üçün daha çox vaxta ehtiyacı olan uşaqlara şərait yaradın.

24. Əsas sinif strategiyaları və adaptasiya: Eşitmə və Görmə məhdudiyyəti olan

uşaqlar üçün izah edin.
Eşitmə məhdudiyyəti olan uşaqlar üçün: Lövhədə yazılanı daha asan anlamaları
üçün eşitmə məhdudiyyəti olan uşaqları qabaq partada otuzdurunş
Eşitmə məhdudiyyəti olan uşaqların başa düşməsi üçün əyani vasitələrin
maksimallaşdırılması üçün otağın yaxşı işıqlandırılması təmin edin.
Ünsiyyət zamanı qeyd olunan məlumatların yazılı şəkildə tədqim edilməsini
təmin edin. Sinif müzakirələrini və elanları əlavə etmək üçün yazılı
materialları təqdim edin. Sinifdə videolardan istifadə edərkən altyazıların
olmasına diqqət yetirin.

Görmə məhdudiyyəti olan uşaqlar üçün:

Görmə məhdudiyyəti olan uşaqları yazı lövhəsinə yaxın otuzdurun.

Sinifdə iri şriftlə çap edilmiş təlim materiallarından istifadə edin.
Lazım olarsa, diktafona yazılmış mətnlərdən istifadə edin. Şagirdlərə qeydlər
aparmaq əvəzinə dərsləri və təlimatları diktafon yazmağa icazə verin.
Oxumaq və yazmaq üçün uşaqlara daha çox vaxt verin. Şagirdlərə tapşırıqları
yerimə yetirmək üçün daha qalın uclu marker və ya yazı alətindən istifadə
etməyə icazə verin.
25. Əsas sinif strategiyaları və adaptasiya: Əqli və fiziki problemləri olan uşaqlar
üçün izah edin.

Əqli problemləri olan uşaqlar üçün:

Təlimatları bir neçə dəfə təkrarlayın.
Böyük tapşırıqları kiçik parçalara ayırın. Eyni anda yalnız bir mərhələnin
təlimatlarını verin.
Aydın seçimlər verin.
Fəaliyyətlərdə mümkün olduğu qədər sadə sözlərdən istifadə edin.
Şifahi verilən təlimatlar vasitəsilə yazılı təlimatları möhkəmləndirin.

Fiziki problemləri olan uşaqlar üçün:

 Əlilliyi olan uşaqların sinifə daxil oması və sinifdən çıxması üçün daha çox vaxt
tələb olunduğunu nəzərə alın.
Qrup işi və yerdəyişmə zamanı sinifdə hərəkət etməsi üçün uşağa kifayət qədər
vaxt verin.
Uşağın yazı çətinliyi varsa, ona qeydləri aparmaqda kömək edə biləcək
partnyor seçin.
Uşağa məlumatı yazmaq yerinə kompyuter, kiçik səsyazan və ya kamera kimi
vasitələrlə qeydə almağa icazə verin.

26. Uşaq və ailə dəstək planının hazırlanması strukturu haqqında məlumat verin.

Uşaq və ailəyə dəstək planlarının hazırlanması

Uşaq və ailə dəstək planı inklüziv məktəblərdə maraqlı tərəflərə uşaqlar haqqında
məlumat toplamaq, bu məlumatlar əsasında təlim hədəflərini müəyyən etmək və bu
təlim hədəflərinə çatmaq üçün lazım gələn dəstək və vasitələri planlaşdırmağa
kömək etmək üçün bir vasitədir. Uşaq və ailə dəstək planları əlilliyin sosial və ya
hüquqi əsaslı modeli zəminində hazırlanır və çətinlikləri aradan qaldırmağa
istiqamətlənir.
Kurikulum və uşaqların sinifdən sinfə keçdikdə, ibtidai və orta təhsildə geniş təlim
məqsədlərini təmin edir. Müəllimlərin əksəriyyəti bu təlim məqsədlərini daha
spesifik təlim 68 hədəflərinə bölür. Onlar dərs planı, bölmə, yarımil və ya dərs ili üzrə
təlim məqsədləri hazırlaya bilərlər.

Təlim məqsədləri – Şagirdlərin uzun müddət ərzində əldə etməsi gözlənilən geniç
miqyaslı hədəflərdir. Bu hədəflər dövlət və ya məktəb kurikulumunda öz əksini tapır.

Təlim hədəfləri – Həm qısa, həm də uzunmüddətli olmaqla daha spesifik təlim
nəticələridir. Təlim hədəfləri müəllimlərf tərəfindən müəyyən edilir, dərs planı və
qiymətləndirmə strategiyalarını tərtib etməyə onlara kömək edir.
Təlim hədəfləri 3 hissəyə bölünür: Uşaq nəyi bilməlidir? Uşaq nəyi anlamalıdır?
Dərsdən sonra, yarımil və ya dərs ilinin sonunda nə bacarmalıdır?
Nəyi bilməlidir?
Şagirddən yadda saxlaması tələb olunan əsas məlumatlara faktlar, təriflər,
tarixlər və lüğət daxildir.
Nəyi anlamalıdır?
Konsepsiya, prinsiplər və ümumiləşdirmələr şagirdin anlamalı olduğu “əsas
məsələlər” dir.

Nə bacarmalıdır?
Müxtəlif kontekstlər uşaqların sərbəst olaraq tətbiq etməsi gözlənilən bacarıqlar
nəzərdə tutulur. Bu tənqidi və yaradıcı düşüncə tələb edir.

Uşaq və ailə dəstək planı necə hazırlanmalıdır?

Plan uşaqla məktəbdə məşğul olacaq insanların, ailə və mümkün olarsa, uşağın
özünün əməkdaşlığı çərçivəsində hazırlanmalıdır. Hətta azyaşlı uşaqlar güclü
tərəfləri, maraqları, əlavə dəstək və ya resurlara ehtiyaclarını müəyyən etməkdə
məlumatları təmin edə bilərlər.

27. İnklüziv təhsil mühitinin yaradılmasında əməkdaşlığın rolunu izah edin.

Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlarınbir çox spesifik ehtiyacları olduğundan, onların
təmin edilməsi üçün müxtəlif profilli mütəxəssislərdən ibarət qrup üzvlərinin bir-
birilə əməkdaşlıq etmələri vacibdir. İnklüziv təhsilin mövcudluğu üçün əməkdaşlıq
olduqca əhəmiyyətlidir. Əməkdaşlıq – bir neçə insanın ümumi məqsədə nail olmaq
üçün apardığı birgə işdir. Aydındır ki, bir nəfər koqnitiv, hərəki, sosial, kommunikativ
inkişafı, onun müalicəsi və qidalanması ilə bağlı məsələlərlə məşğul olmaq
iqtidarında deyil. Bu işin öhdəsindən yalnız bir-birilə informasiya və biliklərini
mübadilə etməklə fəal əməkdaşlıq edən mütəxəssislərdən ibarət komanda gələ
bilər. Komanda işi zamanı daha əsaslı və keyfiyyətli qərarlar qəbul edilir, elə də,
fəaliyyətin nəticələri yüksəlir.
Həmkarlarla əməkdaşlıq
Əməkdaşlıq ifadəsi yalnız müəllimləri, mütəxəssisləri deyil, valideynləri də nəzərdə
tutmuşdur. Birgə işlədiyiniz bu insanların hər birinin uşağın həyatında oynadığı rol
fərqli olacaq.
Ünsiyyət və əməkdaşlıq
Əməkdaşlıq hər zaman ünsiyyət ilə yanaşı getmişdir. Əməkdaşlıq iştirakçıları ortaq
dəyərləri və planları paylaşdığı və daha sonra birgə şəkildə onları həyata keçirməyə
çalışdığı prosesdir. Əməkdaşlıq könüllülük prinsipinə əsaslanmalıdır
İnsanlar görüşməyə məcbur edilə bilsələr də, əməkdaşlıq etmək üçün bu
məcburiyyət mümkün deyil. Birgə çalışma üçün könüllü olan tərəflər bir araya gəlib
müəyyən məqsədə nail olmaq istəməlidirlər.

Əməkdaşlıq tərəflər əsasında bərabərliyə əsasən qurulur.

Birgə çalışan qrupun bütün üzvləri bərabərhüquqlu qəbul edilməlidir. Bununla da,
bütün qrup üzvləri fikirləri və məlumatları təmin etmək, onların üzərində çalışmaq
və qiymətləndirmək sahəsində azadlıq əldə edir.

Əməkdaşlıq edən tərəflərin məqsədlər barədə qarşılıqlı razılaşdığı hesab edilir.

Qrupun üzvləri dəqiq ifadə edilmiş və ümumi məqsəd və ya məqsədlər uğrunda
çalışmalıdır.
Əməkdaşlıq ortaq məsuliyyət və ortaq resurslar tələb edir.
Qrupun bütün üzvləri qərarın qəbulu və razılaşdırılması prosesinin tərkib hissəsi
olmalıdır. Yalnız bu halda qərarlar dəstəklənə bilər. Ümumi məqsədlərə nail olmaq
naminə resurslar bütün qrup üzvlərinin ifadəsi üçün açıq olmalıdır.

Qrup üzvləri qərarlarının nəticələrinə görə kollektiv məsuliyyət daşıyır.

Bütün iştirakçılar kollektiv olaraq atılmış addımların uğurunda və ya tənəzzülündə
paya malikdir. Heç bir üzv təkbaşına hansısa uğur və ya uğursuzluğa görə
mükafatlandırıla və ya cəzalandırıla bilməz. Bu yolla kollektiv qrupun birgə
fəaliyyətinə şərait yaradılır.

28. Öyrənmə sosial fəaliyyət kimi.

Əməkdaşlıq öyrənmənin əsas vasitəsi kimi.
Kuk və Frend tərəfindən müəyyən edilmiş təlim əməkdaşlığı modellərinə aşağıdakılar
aid edilə bilər:
Bir nəfər təlim verir, digəri yardım edir. Bu modeldə müəllimlərdən biri öyrədici
funksiyanı daşıyır, digəri isə fərdi yardım və uşağın yoxlanmasını təmin edir. Bu cür
dərsin aparılması bir sinfin uşaqlarına iki müəllimin dərs deməyi üçün uyğun şərait
olduqda, bəzən isə iki fərqli sinfin bir qrupda cəmləşdirildiyi xüsusi hallarda məqsədə
uyğundur.

Stasionar təlim. Uşaqlar sinif otağında müxtəlif “dayancaqlarda” olmaqla təlim

aparmaq üçün iki və daha artıq qruplara ayrılır. Hər iki müəllim bir qrupdan digərinə
hərəkət edərək öz peşə bacarığına uyğun olaraq fərqli məzmunları və ya eyni
məzmunun fərqli hissələrini öyrədir.

Paralel təlim. Bu model yalnız iki müəllimin mövcud olduğu tək sinif üçün uyğundur.
Paralel təlim zamanı müəllimlər sinifi iki eynicinsli hissəyə ayırır və eyni dərsi öz
qrupuna izah etməyə çalışır. Burada əsas üstün cəhətlərə qrupların daha kiçik
olması, daha çox uşağın iştirakına nail olunması və bəzi uşaqların hansısa müəllimin
təlim metoduna üstünlük verdiyi şəraitdə seçim şansının mövcudluğu aid edilə bilər.

Alternativ təlim. Sinif daha böyük və kiçik olmaq üzrə iki qrupa bölünür.
Müəllimlərdən biri böyük qrupa, digəri isə kiçik qrupa dərs deyir. Daha kiçik qrup
müxtəlif məqsədlər üçün istifadə oluna bilər. Biliyin yenidən bərpası bu
məqsədlərdən ən birincisi olsa da, daha yüksək nailiyyətləri olan və ya kurikulumun
müəyyən bir hissəsinə xüsusi maraq göstərən uşaqların tədrisini zənginləşdirmək də
buraya aid edilə bilər.

Komanda şəklində təlim. Hər iki müəllim təlimçi rolunu bərabər şəkildə paylaşır.
Komanda şəklində təlim keçirilməsi iştirakçıların da cəlb oluna biləcəyi müdaxilə
imkanlarının mövcudluğu şəraitində effektiv olur. Həmçinin hər iki müəllimin də
iştirakı olacağından, bu metod mövzunun daha dərin təqdim olunmasına yardım
edir.

Kuk və Frend tərəfindən bir başqa adıçəkilməyən təlim əməkdaşlıq metodlarından

biri də fərdi konsultasiya hesab olunur. Fərdi konsultasiyalar uşaqların fərdi tapşırılar
üzərində işlədiyi hallarda baş tuta bilər. Uşaqlar öz tapşırıqları üzərində heyət
üzvlərinin məsləhət və yardımları ilə fərdi iş şəkildə məşğul ola bilərlər.
29. İnklüziv şəraitdə birlikdə öyrənməni təmin edən təlim yanaşmaları və üsulları
haqqında məlumat verin.

Uşaqlar müxtəlif yollarla öyrənirlər. Əksər uşaqlar öyrənmə prosesində öyrənmə

üçün olan fərqli yolların hamısından istifadə edir.
Müəllimlər bütün uşaqların iştirakını və birlikdə öyrənməni təmin etmək üçün
müxtəlif təlim yanaşmalarından istifadə edərək təlimin çoxsaylı üsullarını
asanlaşdırmalıdır.
Uşaqların öyrənmə metodlarını bilmək üçün müşahidə və təhlil zəruridir. Eyni
kurikulum məzmununun təlimi üçün müxtəlif üsul və strategiyalardan istifadə
edilməli və fəaliyyətlərin hamı üçün mənimsənilən olmasını təmin etmək məqsədilə
tənzimləmələr edilməlidir.
Birgə öyrənmə:
Birgə öyrənmə daxilində şagirdlər ümumi hədəflər naminə çalışmaqla məsuliyyəti və
resursları bölüşürlər. Birgə qrup işinin uşaqların əsas anlayışları yaxşı qavramasına,
həmçinin işə və bir-birinə qarşı müsbət münasibətlərin qurulmasına güclü müsbət
təsiri ola bilər. Yaxşı tətbiq edildiyində qrup işi müəllimlərə fərdi və kiçik qruplar ilə
daha çox vaxt keçirməyə imkan verir. Birgə öyrənmə və qrup işinə dair müxtəlif
yanaşmalar var. Uşaqları necə qruplara bölməyi təyin etmək müəllimlər üçün
mühümdür. Müxtəlif təməl biliklərə malik uşaqlardan ibarət qrup yaratmaq hər kəs
üçün daha öyrədici imkanlar təmin edir. Uşaqların hər biri müəyyən bir vəzifəni icra
edə bilər. Vəzifələrin dəyişməsini, məsələn, hər kəsin növbə ilə qrup rəhbəri olmasını
təmin edin. Həmçinin qrup işində əlilliyi olan uşaqların dəyərli və həlledici vəzifə
almaları mühümdür. Adətən qrup işinə başlamazdan öncə təməl qaydaların
qoyulması zəruri ola bilər. Qrup işinin faydalı oması üçün qrupda elə şərait
yaradılmalıdır ki, uşaqlar fərdi şəkildə tapşırıqları tamamlamasınlar və ehtiyac
olduqda digərinə kömək etsinlər. Ən maraqlı təlim təcrübələri uşaqlar bir-
birilərindən asılı olduqları və tapşırığı tamamlamaq üçün əməkdaşlıq etməli olduqları
an alınır.

Cəlbedici və əlçatan təlim məkanları: Sinif və məktəbin mühiti uşaqyönümlü təlim

və tədrisi dəstəkləyə bilər. Uşaqyönümlü təlim məkanları bütün uşaqlar üçün
nəzərdə tutulmalı, hər kəs üçün təhlükəsiz və hər şagirdin bərabər iştirakı və özünü
kəşf etməsinə yönəlik olmalıdır. Hər kəs üçün cəlbedici və əlçatan təlim məkanları
yaratmaq zəruridir, amma bu son hədəf deyil, əsas məqsəd: keyfiyyətli təhsil almaq
bütün uşaqların hüququdur - bu hüququn dəyərləndirildiyi və həmin hüquqa
əsaslanan uşaqyönlü təlim yanaşmasının həyata keçirilməsidir.

İstinasız bütün uşaqlar öyrənə bilərlər. Həyatlarının müxtəlif mərhələlərində

öyrənmə fərqli ola bilər. Bəzi uşaqlar müəllimə qulaq asmaqla, digərləri isə vizual
vəsaitlərdən və ya qrup müzakirələrindən istirafə edərək öyrənir. Yeddi müxtəlif
öyrənmə metodu var. Üsullar və onların xüsusiyyətlərinə baxaq:
Verbal-linqvistik – Xüsusiyyətləri: Uşaqlar yaddaş və xatırlama, danışılan və ya
yazılan sözlər ilə öyrənir və düşünürlər.
Məntiqi-riyazi – Xüsusiyyətləri: Uşaqlar mülahizələr və hesablamalar vasitəsilə
öyərnirlər. Onlar rahatlıqla rəqəmlərdən istifadə edir, mücərrəd nümunələri qəbul
edir və dəqiq ölçmələr aparırlar.
Vizual-məkan – Xüsusiyyətləri: Uşaqlar vizual vizual vasitələrlə öyrənir və
düşünürlər. Onlar asanlıqla xəritələri, diaqramları və qrafikləri oxuya bilirlər.
Bədən-kinestetik – Xüsusiyyətləri: Uşaqlar hərəkət etməklə, oyun və səhnəciklər
vasitəsi ilə öyrənir.
Musiqi-ritm – Xüsusiyyətləri: Uşaqlar səslər, ritm, qafiyə və təkrarlamaqla öyrənirlər.
Şəxsiyyətlərarası – Xüsusiyyətləri: Uşaqlar qrup işi vasitəsilə öyrənirlər. Onlar
asanlıqla sosial vəziyyətləri başa düşür və əlaqələr qururlar. Şəxsiyyətdaxili –
Xüsusiyyətləri: Uşaqlar təhlil edərək və öz fikrini cəmləyərək öyrənir. Onlar tək
işləməyi xoşlayır və öz hisslərini tanıyır, güclü və zəif tərəflərini bilirlər.
30. Müsbət davranışın idarə olunmasını izah edin.
Müsbət davranışın idarə olunması – Uşaqların davranışlarını idarə etmək üçün vacib
olunan məsələdir. Davranışın idarə olunması üçün xüsusi strategiya mövcuddur.
Uşağın davranışına təsir edəcək üsullardan biri də moddeləşdirməkdir.
Modelləşdirmə prosesi uşağa gördüyünü öyrətməkdir. Uşaqları canlandırmaq üçün
əvvəlcə özümüz canlanmalıyıq.
Daha bir səmərəli üsul həvəsləndirmədir. Altıyaşlının bağçada çəkib gətirdiyi şəklin
əvəzində anası ona konfet verir. O unudur ki, uşaq bu şəkil əvəzödəmə məqsədi ilə
deyil, uğurlu nəticə əldə etmək üçün çəkmişdir. Əgər bunun əvəzi ödənilirsə, artıq
uşaq gördüyü hər bir işin əvəzinin ödənilməsini tələb edəcəkdir. Sadəcə onun
gördüyü işi üçün onun çox vaxt sərf etdiyini çox əziyyət çəkdiyini söyləmək
mümkündür. Əgər qrupda XQE olan uşaqlar varsa onların həvəsləndirməyə daha çox
ehtiyacları var və bu uşaqları tərbiyəçilər daim rəğbətləndirmək və onları
fəalliyətlərə qoşmaq üçün həvəsləndirmək.

Davranışın dəyişməsi üçün səmərəli hesab edilən daha bir üsul təbii nəticədir. Bu
üsul tərbiyyəçidən heçnə etməməyi və heçnə deməməyi tələb edir. Biz səbrlə uşağın
öz məsulliyətini başa düşməsini gözləməliyik. Tərbiyəçi və ya valideyn şərait
yaratmalıdır ki, uşaq nəticəsini görsün. Bu zaman uşağın səhv davranışını müzakirə
edir və müəyyən nəticəyə gəlir.
31. İnklüziv təhsilin tədbiqində uşaqyönümlü pedoqogikanın əhəmiyyətini izah
edin.

Bütün uşaqlar çətinliklər ilə üzləşirlər və ya müəyyən məqamda təlim ehtiyacları var
və şərt deyil ki, eyni əlilliyə malik uşaqların eyni təlim ehtiyacları olsun. Buna görə
də, əlilliyi olan uşaqların təhsil ehtiyacları xüsusi və ya fərqli deyil. Bu müzakirədə iki
əsas mövqe “unikal fərq mövqeyi” və “ümumi fərqlilik mövqeyi” var.
• Unikal fərq mövqeyi
Hər bir şagirdin hər kəsə xas olan ümumi ehtiyaclarla yanaşı, məhz fərdi şəkildə
ona xas olan unikal ehtiyacları var. Əlilliyi olan uşaqlar üçün xüsusi pedoqogikanın
olduğunu güman etmək yerinə müəllimlər bütün şagirdlərin ehtiyaclarını qarşılamaq
üçün uşaqyönümlü pedaqogikadan istifadə edirlər.

• Ümumi fərqlilik mövqeyi

Ümumi və unikal fərdi ehtiyaclardan başqa, əlilliyi olan uşaqların xüsusi
ehtiyacları da olur. Yəni əlilliyi olan uşaqların onlara məxsus spesifik ehtiyaclarla
yanaşı, digər uşaqların ehtiyacları ilə oxşarlıq təşkil edən ehtiyacları ola bilər.
Məsələn, gözdən əlilliyi olan uşaq üçün Brayl əlifbası xüsusi ehtiyacdır. Lakin həmin
uşağın bədənkinestetik intellektə malik olması onu intellektə malik olan digər
uşaqlarla eyniləşdirir.
Müəllimlər adi siniflərdə bütün uşaqları qəbul edə və onlara dərs deyə bilərlər. Belə
olan halda şagirdlərin təlim ehtiyaclarından asılı olaraq təlim metodlarında və
vəsaitlərdə müvafiq adaptasiya işləri aparmağa ehtiyac yaranır.

Əsas anlayış. İnklüziv siniflərdə müəllimlər tədris və təlimin ümumi keyfiyyətini

artırmaq məqsədilə bütün uşaqların öyrənmə ehtiyaclarını qarşılamaq üçün
uşaqyönümlü pedaqogikadan istifadə edirlər. Əlilliyi olan uşaqlar üçün xüsusi
pedaqoji yanaşma yoxdur.

Uşaqyönümlü pedaqogika nədir? Məktəbdə müəllimlər fərqli bilik, bacarıq, maraq

və öyrənmə ehtiyacları olan uşaqlar ilə işləyirlər. Əlilliyi olan uşaqlar üçün xüsusi
təlim üsulu olmadığından inklüziv mühitdə müəllimlər bütün uşaqların ehtiyaclarını
qarşılamaq üçün uşaqyönümlü pedaqogikadan istifadə edirlər. Daha ənənəvi
mühitdə və ya müəllimyönümlü pedaqogikada müəllim stolları sıra və cərgə ilə
düzür, bütün sinifin qarşısında durur, şagirdlərə bütün bilikləri hazır verir və
şagirdlərə onların cavablarının doğru və ya yanlış olduğunu deyir. Qeyd olunanlar
“yaxşı” müəllimin xüsusiyyətləridir. Uşaqyönümlü yanaşmada isə səmərəlilik üçün
vacib şərt müəllimin davranışıdır. Müəllim dərs zamanı vəziyyətdən asılı olaraq
sinifin müvafiq yerlərində durur, sinifdəki resurslardan istifadə edir, uşaqlar ilə
ünsiyyət qurur və uşaqların öyrəndikləri bilikləri qiymətləndirir.

32. Müəllimlərin sinifdəki təlim davranışları – uşaqyönümlü pedaqogikanın

bazası kimi.

Faydalı təlim imkanları:

• Dərsin şagirdlərin əvvəlki bilik və bacarıqlarına əsasən qurulması. Müəllimlər

şagirdləri çox yaxşı tanımalı və onların dərsdə fəal iştirakı və öz biliklərini
nümayiş etdirmələri üçün imkan yaratmalıdır.
• Yeni anlayışları izah edərkən uşaqların gündəlik təcrübələrindən istifadə
etmək. Bu, uşaqlar üçün dərsin müvafiqliyini artıracaq. Şagirdləri evdən
əşyalar gətirməyə, öz hekayə və təcrübələrini paylaşmağa ruhlandırmaq
olar. Həmçinin, müəllim şagirdlərinin yaşam şərtlərindən və
mədəniyyətindən xəbərdar olmalıdır.
• Gündəlik situasiyalarda öyrəndiklərini təcrübə etmək üçün uşaqlara imkan
yaratmaqla təlimi məqsədyönlü edin.
• Uşaqların bir fəndə öyrəndiklərinin digər fəndə qazandıqları bilik ilə
əlaqələndirilməsi. Əksər fənlər bir-biri ilə əlaqəlidir və bu əlaqəni göstərmək
zəruridir.
33. Təlim mühitinin adaptasiyasının hədəfləri haqqında məlumat verin.
Təlim mühitinin adaptasiyası:

1. Məkanı hədəfə uyğun hazırlayın.

Təlim hədəfini müəyyən edin. Fiziki məkanların müxtəlif fəaliyyətlərin əsas
hədəflərinə müvafiq olaraq necə dəyişə biləcəyini nəzərdən keçirin. Məsələn, birgə
işləmək hədəfin bir hissəsidirsə, mühitdəki partaları, stulları və digər əşyaları birgə
işin daha tez yaranması üçün necə təşkil oluna biləcəyi barədə düşünün. Əgər hədəf
s Uşaqyönümlü pedaqogikanın əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
Faydalı təlim imkanlar:
Şagirdlərin dərslərin və məktəb fəaliyyətlərinin məqsdələrini başa düşdükdə daha
çox motivasiya olurlar. Uşaqların gündəlik həyatları ilə bağlı nəyi və necə öyrənməni
əlaqələndirmək mütləqdir. Bu yalnız, müəllimlər şagirdləri ilə əlaqə qurarsa, onlar
üçün nəyin mühüm ulduğunu və uşaqların bir-biri və həmçinin müəllimi ilə mübadilə
etməsi üçün təhlükəsiz hiss edəcəyi rahat bir astmosfer yaranarsa, mümkün ola
bilər. Bu cür əlaqənin yaradılmasına dair bəzi fikirlərə daxildir: Dərsin şagirdlərin
əinifin birgə müzakirəsi və ya şagirdlərin müstəqil işləməsidirsə, strukturların təşkili
fərqli olacaq.
2. Hər kəs üçün əlçatan müvafiq resur əraziləri təklif edin.
Resurs sahələri şagirdlərə dəstək və əsas strukturları təmin edir. Məsələn, lüğətlər,
kalkulyatorlar, yazı vasitələri, qrafik orqanayzer və müxtəlif növ dəftərlər, rəngli
kağızlar kimi seçimlər qoyulan sahələr ola bilər. Aşağı sallanan işıqlar, qullaqcıqlar və
rahat stullar olan sakit zona yaradıla bilər. Cari dərs mövzusunun əsas ideya, yaxud
xülasəsini əks etdirəcək bir güşə yaradıla bilər. Bu, şagirdlərin təlimini dəstəkləmək
üçün seçə biləcəyi iş ərazisinin bir hissəsidir.

3. Rəqəmsal resurs və materialları inteqrasiya edin.

Rəqəmsal resurslar ənənəvi çap olunmuş metarialların vermədiyi çevikliyi təklif edir.
Rəqəmsal mətn şagirdlər üçün vacib olan xüsusiyyətlərə malikdir:
Mətnin səsləndirilməsi alətindən istifadə edərək ucadan oxuma imkanı;
Məzmunun təsvirində çeviklik (rəng, kontrast), mətn şriftini böyütmək imkanı;
Lüğətlər, mətnin rənglər və ya qeyd etməklə vurğulanması, mətnin içində
müvafiq qeydlər aparılması üçün dəstəkləyici hazır vasitələr;
Söndürülüb – yandırıla bilən titrlər; Video üçün audio
təsvirlər; Şəkil təsvirləri.
4. Təlim prosesini vurğulayın. Təlim üçün vaxtaşırı formativ rəylər mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Təlim zamanı yalnız son nəticə deyil, təlim prosesinin özü
də xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Təlim prosesinin müxtəlif mərhələlərində
prosesin özünə diqqət yönəltmək prosesin əhəmiyyətini anlamaqda şagirdlərə
kömək edir. Yəni təlimdə yalnız nəticə əldə etməyə can atmaq, nəticəyönümlü
olmaq vacib deyil, həm də təlim prosesində fəal iştirak etmək də mühümdür.

5. Təlim mühitində qoyulan hədəflərə nail olduğunuza əmin olun.

Təlim mühitində çoxsaylı yerlərdə təlim hədəfi aydın qeyd olunmalıdır. Məsələn,
şifahi şəkildə hədəfi bildirsə,yaza, qrup şəklində müazkirə edə və bütün məlumat
xarakterli materiallarda vurğulaya bilərsiniz. Mühitdə hədəflərin əlçatan olması
şagirdlərin tez-tez hədəfə istinad etmələrini və məqsədyönlü şəkildə bu istiqamətdə
çalışma ehtimalını artırır.

34. Universal öyrənmə dizaynı anlayışını izah edin.

BMT-nin “Əlilliyi olan şəxslər hüquqlar haqqında” Konvensiyasına əsasən universal
dizayna “əşyalar, şərait, proqramlar və xidmətlərin adaptasiya və ya xüsusi dizayn
zərurəti olmadan bütün insanlar üçün istifadəyə maksimum dərəcədə yararlı şərait”
kimi tərif verilir. Buna görə də universal öyrənmə dizayna əlilliyi olan şəxslər üçün
müvafiq şərait yaradan yardımçı cihazlar, digər dəstəkləyici sistemlər və
tənzimləmələr daxildir. Universal dizayn dedikdə inklüziv təhsilə xas vacib məqam
sinifdə şagirdlər üçün təmin edilən təlim mühitidir.

Universal öyrənmə dizaynı hər kəs üçün bərabər imkanlar yaradan dərslərin və
təlim mühitinin hazırlanmasında müəllimlərə kömək edən bir yanaşmadır. Bu,
şagirdlərin öyrənməsi üçün təqdimatın, hərəkət və ifadənin, dərsə cəlb olunmanın
çoxsaylı vasitələrindən istifadə edərək sinifdə bütün uşaqları əhatə edən dərsləri
hazırlamaq və qiymətləndirmək üçün müəllimlərə imkanlar verir.
35. İnklüziv mühitdə bütün uşaqların ehtiyaclarını qarşılayan uşaqyönümlü
pedaqogikanın formaları hansılardır, izah edin.

Məktəbdə müəllimlər fərqli bilik, bacarıq, maraq və öyrənmə ehtiyacları olan

uşaqlar ilə işləyirlər. Əlilliyi olan uşaqlar üçün xüsusi təlim üsulu olmadığından
inklüziv mühitdə müəllimlər bütün uşaqların ehtiyaclarını qarşılamaq üçün
uşaqyönümlü pedaqogikadan istifadə edirlər. Daha ənənəvi mühitdə və ya
müəllimyönümlü pedaqogikada müəllim stolları sıra və cərgə ilə düzür, bütün sifin
qarşısında durur, şagirdlərə bütün bilikləri hazır verir və şagirdlərə onların
cavablarının doğru və ya yanlış olduğunu deyir. Qeyd olunanlar “yaxşı” müəllimin
xüsusiyyətləridir. Uşaqyönümlü yanaşmada isə səmərəlilik üçün vacib şərt müəllimin
davranışıdır. Müəllim dərs zamanı vəziyyətdən asılı olaraq sinifin müvafiq yerlərində
durur, sinifdəki resurslardan istifadə edir, uşaqlar ilə ünisyyət qurur və uşaqların
öyrəndikləri bilikləri qiymətləndirir.

Xüsusiyyətləri:
faydalı təlim imkanları.
Şagirdlər dərslərin və məktəb fəaliyyətlərinin məqsədlərini başa düşdükdə daha çox
motivasiya olurlar. Uşaqların gündəlik həyatları ilə bağlı nəyi və necə öyrənməni
əlaqələndirmək mütləqdir. Bu, yalnız müəllimlər şagirdləri ilə əlaqə qurarsa, onlar
üçün nəyin mühüm olduğunu və uşaqların bir-biri və həmçinin müəllimi ilə mübadilə
etməsi üçün təhlükəsiz hiss edəcəyi rahat bir atmosfer yaranarsa, mümkün ola bilər.

36. Uşaq və ailə dəstək planının mahiyyəti və məqsədini izah edin.

Uşaq və ailə dəstək planı inklüziv məktəblərdə maraqlı tərəflərə uşaqlar haqqında
məlumat toplamaq, bu məlumatlar əsasında təlim hədəflərini müəyyən etmək və bu
təlim hədəflərinə çatmaq üçün lazım gələn dəstək və vasitələri planlaşdırmağa
kömək etmək üçün bir vasitədir. Uşaq və ailə dəstək planları əlilliyin sosial və ya
hüquqi əsaslı modeli zəminində hazırlanır və çətinlikləri aradan qaldırmağa
istiqamətlənir. Kurikulum uşaqların sinifdən sinifə keçdikdə, ibtidai və orta təhsildə
geniş təlim məqsədlərini təmin edir. Müəllimlərin əksəriyyəti bu təlim məqsədlərini
daha spesifik təlim 68 hədəflərinə bölünür. Onlar dərs planı, bölmə, yarımil və ya
dərs ili üzrə təlim məqsədləri hazırlaya bilərlər.
Təlim məqsədləri: Şagirdlərin uzun müddət ərzində əldə etməsi gözlənilən geniş
miqyaslı hədəflərdir. Bu hədəflər dövlət və ya məktəb kurikulumunda öz əksini tapır.
37. Uşaq və ailə dəstək planının təqdim olunma formaları haqqında məlumat
verin.

Təlim hədəfləri 3 hissəyə bölünür: Uşaq nəyi bilməlidir? Uşaq nəyi anlamalıdır?
Dərsdən sonra, yarımil və ya dərs ilinin sonunda nə bacarmalıdır?

Nəyi bilməlidir?
Şagirddən yadda saxlaması tələb olunan əsas məlumatlara faktlar, təriflər, tarixlər
və lüğət daxildir.

Nəyi anlamalıdır?
Konsepsiya, prinsiplər və ümumiləşdirmələr şagirdin anlamalı olduğu “əsas
məsələlər”dir.

Nəyi bacarmalıdır?

Müxtəlif kontekstlər uşaqların sərbəst olaraq tətbiq etməsi gözlənilən bacarıqlar

nəzərdə tutulur. Bu tənqidi və yaradıcı düşüncə tələb edir.

Nümunə
Biologiya fənni Səhraların biosferi mövzusundan sonra şagirdlərdən aşağıda
sadalananlar tələb olunur:
• Nəyi bilməlidir?

✔ Səhra bitkiləri;
✔ Səhra heyvanları;
✔ Təriflər: həyat dövrü, təbii şərait, ətraf mühit.
• Nəyi anlamalıdır?
 ✔ Səhra bitkiləri və heyvanları aid olduqları konkret mühitə uyğun
davranış nümayiş etdirirlər.
✔ Səhra heyvanları və bitkilərinin qida zəncirini.

• Nə bacarmalıdır ?

✔ Səhra heyvanları və bitkilərinin həyat dövrünü təsvir etmək.

✔ Səhra heyvanları və bitkilərinin yaşadığı mühitə uyğunlaşmasına imkan

verən xüsusiyyətləri təsvir etmək.
✔ Səhra heyvanları və bitkilərinin qida zəncirinin bir qismi kimi bir-biri ilə
qarşılıqlı əlaqəsini müəyyən etmək.
✔ Səhrada baş verən dəyişikliklərin səhra heyvnalrına mənfi və müsbət
təsirini müəyyən etmək. Riyaziyyat hənni həndəsi fiqurlar mövzusu.

 Nəyi bilməlidir?

✔ Təriflər: xətt, bucaq, üçbucaq, dörbucaqlı.

Nəyi anlamalıdır?

✔ Həndəsi fiqurların spesifik xüsusiyyətləri var.

 Nəyi bacarmalıdır?

✔ Ətrafdakı həndəsi fiqurları müəyyən etmək və təsvir etmək.

✔ Həndəsi fiqurları qurmaq və onların xüsusiyyətlərini müəyyən etmək.

38. Təlimatların differensiallaşması formalarını izah edin.

Çətinliklərin öhdəsindən gəlmək üçün şəxsi bacarıq və strategiyaları araşdırın.

• Aşağıdakılar üzrə differsial modellər, əsas strukturlar və rəylərin verilməsi:

✔ Qəzəbin idarə olunması; Xarici emosional dəstək axtarışı;
✔ Daxili nəzarət və çətinliklərin öhdəsindən gəlmə bacarığının inkişaf
etdirilmsəi;
 ✔ Xüsusi fobiyaların və “təbii” qabiliyyətlərin düzgün qiymətləndirilməsi.
Çətinliklərin öhdəsindən gələn şəxsi bacarıqları göstərkmək üçün real həyat
hadisələrindən və ya vasitələrindən istifadə edilməsi.

Öyrənilənlərin əks etdirilməsini və qiymətləndirilməni inkişaf etdirin.

• Təlimdə fərdlərin davranışlardakı dəyişiklikləri yoxlamaq üçün onların öz

davranışlarından əldə etdiyi məlumatı toplamaq, qrafikləşdirmək və təsvir
etməkdə onlara kömək etmək məqsədilə köməkçi vasitələr və ya qrafiklər
təklik edin.

39. İnklüziv Təhsil komponentlərini icra edən müəllimlər üçün peşekar

standartlar.

Hazırda Azərbaycanda xüsusi təhsil müəllimləri, yalnız xüsusi təhsil müəssisələrində

çalışırlar. Ölkəmizdə inkluzi təhsilin sınaq layihələrini tətbiq edən bir sıra pilot
məktəbəqədər müəssisələrində, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlarla təlimi yalnız
adi müəllimlər, yəni tərbiyəçi və tərbiyəçi köməkçiləri təmin edirlər. Amma
beynalxalq təcrübədə bu belə deyil və xüsusi müəllim adi müəllimin ilkin və ən vacib
köməkçilərindəndir. Inklüziv təhsil artıq milli təhsil siyasəti səviyyəsindən tanıdıqdan
və inklüziv təhsilin ölkəmizin bütün təhsil müəssisələrinə yayılmasından sonra xüsusi
müəllim və inklüziv müəllimlər birgə professional komanda şəklində çalışacaqlar.
Beynəlxalq təcrübədə isə xüsusi müəllimlərin azlığı müşahidə olunur və bəzən
onların vəzifələrini xüsusi təlim keçmiş adi müəllimlər yerinə yetirirlər. Ona görə,
həm beynəlxalq təcrübədə, həm də bizim ölkədə həm adi müəllimlər, həm də xüsusi
müəllimlər həm inklüziv, həm də xüsusi pedaqogika haqqında biliklərə
yiyələnməlidirlər.
Hazırda ölkəmizdə rəsmi səviyyədə müəllimlərin profesional standartları və etik
normaları hələ mövcud deyil, amma həmin problemin həlli yaxın bir neçə ilin
məsələsidir. Hal-hazırda ali məktəblərdə inklüziv təhsil fənninin biliklərini əldə edən
tələbələr, milli profesional standarlarını və etik normalarının bilməlidirlər və həmin
standarlar və normal əsasında qiymətləndirməlidirlər. Ona görə də, beynəlxalq
təcrübədə qəbul olunmuş müəllimlərin profesional standarları və etik norma
qaydaları ilə tanışlığı biz məqsədəuyğun hesab edirik. Müəlimlərin fəaliyyəti məhz
profesinal standartlar və etik normalar əsasında qiymətləndirilir və həmin
qiymətləndirmə əsasında standartlar və etik normalar, eyni zamanda, müəllimlər
üçün təlim proqramları hazırlanıb tədricən təkmilləşir.
ABŞ-ın xüsusi ehtiyaca malik olan uşaqların təhsilinə aid olan və bu sahəni
tənzimləyən iki ən mühüm qanunvericilik aktlarının tələblərinə görə, dövlət təhsil
müəssisələrində yalnız yüksək səviyyəli müəllimlər çalışa bilər. Qanuna görə, yerli
təhsil şöbələri yalnız “yüksək səviyyəli müəllimlərin” işə götürülməsini təmin
etməlidir. “Yüksək səviyyəli müəllim” adını qazanmaq üçün müəllimin bu kimi
göstəriciləri olmalıdır: 1) pedaqogika üzrə ən azı bakalavr dərəcəsi olmalı;
2) müəllim, tam sertifikatlaşmış və ya lisenziya almış müəllim olmalıdır;
3) tədris etdiyi əsas akademik fənn üzrə kompotensiyasını nümayiş etməyə qadir
olmalıdır.

Müəllimlərin hazırlığı aşağıdakı kriteriyaların əsasında qurulmalıdır:

✔ təhsil müəssisələrində təhsilin necə təmin edilməsi haqda fikirləri aydın
və dəqiq şəkildə bir konsepsiya kimi düşünülüb göstərilməlidir.
✔ təhsil zamanı uşaqların təhsilinə tam yararlı şərait təmin olunmalıdır.
✔ cəmiyyətin gözləiklərini təmin edən müəllimlərin, hazırlıq sistemi və
hazırlığı qurulmalıdır.
Professional standartlat və etik normalar dedikdə, cəmiyyətin və dövlətin yuxarıda
qeyd olunan göstərcilərini özündə ehtiva edən normalar nəzərdə tutulur. Xüsusi
müəllimlərin professional standartları iki səviyyəli – ilkin və təkminləşdirilmiş olur.
Gənc müəllimlər ilkin səviyyəli profesional standartlara uyğun fəaliyyət
göstərməlidirlər. Ona görə də gələcəyin gənc müəllimləri üçün ilkin professional
standartlara tanışlıq müsbət təəsurat yaratmalıdır. Ilkin professional standartlar ilk
pedaqoji vəzifəni əldə etmək üçün nəzərdə tutulan standartlardır.

40. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçün mövcud təhsil xidmətləri.

2007-2008-ci illərdə UNİCEF və Müasir Təhsil və Tədrisə Yardım Mərkəzi tərəfindən

keçirilmiş tətqiqatın nəticəsində məlum olmuşdu ki, ölkəmizdə xüsusi qayğıya
ehtiyacı olan uşaqların təhsilalma tələbatını ödəmək üçün dövlət tərəfindən bir neçə
təhsil növü təyin edilmişdir. Buna əsaslanaraq xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar
üçün respublikamızda 4 əsas təhsil növü həyata keçirilir:
- evdə təhsil;
- yardımçı məktəblər və uşaq bağçaları
- inteqrativ siniflər
- yeni nöb təhsil – inklüziv siniflər və qruplar. Tədqiqatın nəticələrinə görə evdə
təhsil iki qrup mütəxəssislər tərəfindən həyata keçirilir. 1-ci qrup: xüsusi ev
təhsilini məktəblər təşkil edir və həmin məktəblər yalnız evlərdə təhsil xidmətləri
göstərir və daha çox şəhərlərdə fəaliyyət göstərirlər. Təhsil Nazirliyinin verdiyi
məlumata görə, ölkədə iki bu cür məktəb vardır, onlardan biri Bakıda, digəri isə
Gəncədə yerləşir. 2-ci qrup mütəxəssislər isə adi ümumtəhsil məltəblərinin
müəllimləri təşkil edir və evdə təhsil kimi əlavə xidmət göstərməklə məşğul olur.
Bu qrup mütəxəssislər daha çox rayon və kəndlərdə fəaliyyət göstərirlər.

Xüsusi məktəblər Sovet təhsil sistemindən miraz qalmışdır. Buna baxmayaraq,

xüsusi təhsil, yeni qanun və tətqiqatların nəticələrinə əsasən, qismən dəyişmişdir
hazırda həmin məktəblər əlilliyi olan uşaqlara əsas bilik və bacarıqların öyrədilməsi
sahəsində müəyyən rol oynayır. Bakının xüsusi məktəblərinin müəllimləri ilə keçirilən
müzakirələr göstərir ki, həmin müəllimlər xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların
tələbatını ödəmək iqtidarındadır. Lakin xüsusi məktəblərin bir çox çətinlikləri vardır.

İnteqrativ təhsil anlayışı, uşaqların ümumtəhsil məktəblərə daxil olmaqlarının icazə

verilməsini, lakin özlərinin tipik həmyaşıdları ilə eyni sinifdə dərs keçmələrini
nəzərdə tutur. Bu növ təhsil zaman, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar ayrı sinif
otaqları və müəllimlər ilə təmin olunurlar. Hər hansı bir növ əlilliyi olan uşaqlar
ümumi məktəb kurikulumu əsasında təhsil alırlar, lakin onların xüsusi təlim
ehtiyaclarını ödəmək üçün onlar digər uşaqlardan təcrid olunmuş şəkildə bilik,
bacarıq və vərdişləri əldə edirlər. Rəsmi qaydada inteqrativ dərslər, əsasən
şəhərlərdə və yalnız bir neçə məktəbdə keçirilir.

2008-ci ilin tətqiqatı göstərmişdir ki, bir çox rayon və kəndlərin ümumtəhsil
məktəblərində əlil uşaqlar təhsil alırlar, lakin həmin məktəblər xüsusi qayğıya
ehtiyacı olan uşaqlara təhsil vermək iqtidarında deyildirlər. Bəzi hallarda əlilliyi olan
uşaqlar dərslərə müntəzəm qaydada getmir, lakin orta məktəbin bitirilməsi
haqqında şəhadətnamə alırlar. Sorğuda iştirak edən valideynlərin təxminən 15,8%-i
bildirdi ki, onların uşaqları inklüziv təhsilə cəlb olunmuşdur. Bu, son zamanlar
hökumətimizin təşəbbüsü, beynəlxalq və milli qeyri-hökümət təşkilatlarının köməyi
ilə ölkənin bir neçə regionunda, əsasən şəhərlərdə sınaqdan keçirilən yeni təhsil
yanaşmasıdır.
 İnklüziv və inteqrativ təhsil siniflərdə müşahidə olunmuş çətinliklərə və qüsurlara
baxmayaraq, Təhsil Nazirliyi beynəlxalq sənədlərdə təsbit olunan məqsədlərə nail
olmağa səy edir və xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların təhsilinə dair tələbatını
ödəyən daha davamlı proqramların hazırlanması sahəsində yerli və beynəlxalq
təşkilatlarının təşəbbüslərini rəğbətlə qarşılayır.

41. Milli qanunvericilikdə xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların təhsil və digər
hüquqları.
Azərbaycan Respublikası, BMT-nin “uşaq hüquqlarına dair” Konvensiyasına
qoşulduğuna görə, əlil uşaqların hüquqlarını daha güclə müdafiə etmək üçün
qanunvericilikdə, müvafiq dəyişikliklər etməyi öhdəsinə götürülmüşdür.
Bərabərliyin təmin edilməsi, ayrıseçkiliyin aradan qaldırılması və bərabər imkanların
yaradılması qaydaları bir çox sahədə dövlət strategiyasının əsasını təşkil edə bilər.
Uşaqlar haqqında milli qanunvericiliyi tərtib edərkən, rəhbər qaydaların toplusundan
ibarət olan UHK vacib olaraq istifadə etməlidir. Azərbaycan 1992-ci ildə bu
beynəlxalq sənədi imzalamış və təsdiq etmiş, bu və digər müvafiq sənədlər əsasında
Azərbaycan Respublikasının Uşaq hüquqları haqqında qanunu tərtib etmişdir.
Bütövlükdə UHK və milli qanunlar, o cümlədə, əlil uşaqlarının hüquqları ilə bağlı
müddəalar uyğunlaşdırılmışdır. Azərbaycan respublikası BMT-nin “Uşaq hüquqlarına
dair” Konvensiyasına qoşulduğuna görə, əlil uşaqların hüquqlarını daha güclü

UHK-na qoşuna dövlət uşağın və ya onun valideyninin və ya qanuni qəyymunun

irqindən,
cinsindən, dilindən, siyası və ya digər fikirlərindən, milli, etnik və ya sosial
mənşəyindən, əmlakından, əlilliyindən və digər statusundan asılı olmayaraq, ayrı-
seçkiliyin heç bir növünə yol vermədən, hər bir uşağın hüquqlarına hörmətlə
yanaşmalı və həmin hüquqları təmin etməlidir. ƏŞHK-nda da bu müddəa təkrar
olunur, belə ki, əlillik əsasında hər hansı ayrıseçkiliyə yol vermək qadağan olunur və
əlil şəxslərin istənilən dəlil əsasında ayrı-seçkiliyə məruz qalmaqdan hüquqi üsullarla,
bərabər və səmərəli şəkildə müdafiə olunmalarının təmin edilməsi bu konvensiyaya
qoşulan ölkələrin qarşısına öhdəlik kimi qoyulur.

UHK-nın, ƏŞHK-nın və Milli qanunun ayrı-ayrı müdəalarında ƏU-ın tələbatları və

haqları təsvir olunur. Milli qanunda bəyan edilir, “Əlilliyi olan uşaqlar və əqli və ya
fiziki çatışmazlığa malik olan uşaqlar tibbi, dekeftoloji və psixoloji yardımlardan
bəhrələnmək hüququna malikdirlər. Həmin xidmətlər dərhal, pulsuz və imtiyazsız
göstərilir. Dövlət həmin uşaqlar üçün sosial və psixoloji bərpa tədbirləri, onların
qabiliyyətlərinə uyğun gələn təhsil xidmətləri təşkil edir, habelə peşə seçməkdə və işə
düzəlməkdə onlara kömək edir. Dövlət uşaqların əlil olmasının qarşısını almaq üçün
lazımi tədbirlər görür”.

Azərbaycan Respublikası eyni zamanda Əlil İnsanların Hüquqlarının Konvensiyasının

2009-cu ildə ratifikasiya etmişdir. Belə ki, bu konvensiya əlil uşaqların bütün
hüquqlarının eyni zamanda təhsil hüquqlarının təmin edilməsini tələb edir.

42. Məktəbəqədər təhsil müəssisələrində

inklüziv təhsilin təşkilinin əsas istiqamətləri.

XXl əsir insan fəaliyyətinin bütün sahələrində yeniliklərlə səciyyələnir.

Cəmiyyətin tərəqqisinin vacib amilləri olan elm və mədəniyyətin, xalqın
intellektual potensialının formalaşması onun təhsil sistemi ilə təmin edilir.
Azərbaycan təhsil sisteminin modernləşdirilməsinin əsas strateji
istiqamətlərindən biri olan təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, yeni
yanaşmaların, fəal təlim metodlarının tətbiqi və onlardan səmərəli istifadənin
təşkili təhsil sistemində ən vacib bir sahə kimi qiymətləndirilir.
Azərbaycanda məktəbəqədər inklüziv təhsil sahəsində aparılan islahat yönümlü
proseslər Avropada gedən proseslərlə ayaqlaşır. Inklüziv təhsilin icrası zamanı bir sıra
inzibati iş yerinə yetirir. Inklüziv qrupların əsasən hərtərəfli şəraiti olan, müasir
standartlara cavab verən, hər cür avadanlıqlarla təchiz edilmiş müəssisələrdə
açılması arzu edilir. Bununla yanaşı uşaq bağçasının kollektivinin peşəkarlıq səviyyəsi
və könüllülüyü nəzərə alınmaslıdır.
Məktəbəqədər təhsil müəssisəsi mürəkkəb orqanizmdir. Həmin müəssisədə
görüləcək işin səmərəli alınması orada kollektivin işinin necə qurulmasından asılıdır.
Metodik işdə mütəşəkkillik, planlı fəaliyyət, qarşıya qoyulmuş vəzifələrin qısa
müddətdə optimal həlli, başlanmış işi axıra çatdırmaq perspektivlərini görmək və
kollektivi bu işə cəlb etmək son dərəcə vacibdir.
Məktəbəqədər tərbiyə müəssəsinin rəhbəri savadlı, geniş dünyagörüşü dairəsinə
malik mütəxəssis olmalı, tərbiyəvi prosesi yaxşı bilməlidir. Məktəbəqədər tərbiyə
müəssəsi rəhbərinin fəaliyyəti üç istiqamətdə – tərbiyəvi və metodik işə rəhbərlik,
inzibati- təsərüfat məsələlərinin həlli, ailə ilə iş, valideynlər və əhali arasında
pedaqoji maarifləndirmə işinin təşkili istiqamətlərində qurulur.
Məktəb yaşına çatmamış bütün uşaqların, tipik, yaxud XQE olmasından asılı
olmayaraq azad, bərabər təhsil almaq hüquqları var. Heç bir uşaq öz zəif və güclü
cəhətləri səbəbindən ayrıseçkiliyə məruz qala bilməz. XQE olan uşaqların valideynləri
çox böyük inamla öz uşaqlarını mütəxəssislərin öhdəsinə verirlər. XQE olan uşağın
yeni həyat tərzinə keçməsi tədricən baş verməlidir. Məhz buna görə də
məktəbəqədər təhsil xidmətlərinə eyni zamanda isteqrativ xidmət də deyirlər, çünki,
burada tehsil, səhiyyə və qidalanma bir vəhdət təşkil edir. Uşağın evdən
məktəbəqədər müəssisəyə daxil olmasını təmin etmək üçün tərbiyəçilər bir neçə
strategiyadan istifadə edirlər. Bu strategiyalar bir-birindən asılıdır. Onlar uşağın
ehtiyaclarından ailənin xüsusiyyətlərindən, və tərbiyəçinin özündən asılı olaraq
dəyişir.
Hər bir uşaq bənzərsizdir, özünəməxsus xüsusiyyətlərə və temperamentə malikdir.
Hər bir uşağın güclü və zəif tərəfləri var. Uşaq haqqında geniş təsəvvürlər əldə etmək
üçün müşahidə çox vacibdir. Müşahidə bütün komanda üzvləri tərəfindən
aparılmalıdır və belə müşahidə gün ərzində fəaliyyət zamanı yemək, yatmaq oyun,
uşaqlarla ünsiyyət zamanı aparıla bilər. Uşalara gün ərzində seçim etmək imkanı
yaradan fəallıq mərkəzləri bütün uşaqlar üçün təhsil prosesini asanlaşdıran aşağıdakı
əsas amilləri irəli sürür:
• Oyun vasitəsilə uşağı öyrənməyə həvəsləndirmək;
• Uşağın hərtərəfli inkişafını dəstəkləyən təlim proqramının olması.

43. İnklüziv Təhsildə kadr hazırlığını izah edin.

Prefessional standartların əsas məqsədləri – yüksək səviyyəli və təlimi əsas tutmaqla,
xüsusi uşaqların tədrisi və təlimi əsas tutmaqla, xüsusi uşaqların təhsilini və onlara
göstərilən müvafiq təhsil xidmətlərini təkmilləşdirmək və yüksək səviyyəli təlim
təcrübələrini dəstəkləməkdir. Təhsili idarə edən dövlət qurumları, pedaqoji kadrların
sertifikatlaşmasını müəllimlərin professional standartları əsasında həyata keçirir.
Bu baxımdan müəllimlərin hazırlığı aşağıdakı kriteriyaların əsasında qurulmalıdır:
✔ təhsil müəssisələrində təhsilin necə təmin edilməsi haqda fikirlər aydın
və dəqiq şəkildə bir konsepsiya kimi düşünülüb
göstərilməlidir;

✔ təhsil zamanı uşaqların təhsilinə tam yaralı şərait təmin olunmalıdır;

✔cəmiyyətin gözlədiklərini təmin edən müəllimlərin, hazırlıq sistemi və hazırlığı
qurulmalıdır.

44. Azərbaycanda mövcud olan təhsil xidmətləri haqqında məlumat verin.

Tədqiqatın nəticələrinə görə evdə təhsil iki qrup mütəxəssislər tərəfindən həyata
keçirilir. 1-ci qrup: xüsusi ev təhsilini məktəblər təşkil edir və həmin məktəblər yalnız
evlərdə təhsil xidmətləri göstərir və daha çox şəhərlərdə fəaliyyət göstərirlər. Təhsil
Nazirliyinin verdiyi məlumata görə, ölkədə iki bu cür məktəb vardır, onlardan biri
Bakıda, digəri isə Gəncədə yerləşir. 2-ci qrup mütəxəssislər isə adi ümumtəhsil
məltəblərinin müəllimləri təşkil edir və evdə təhsil kimi əlavə xidmət göstərməklə
məşğul olur. Bu qrup mütəxəssislər daha çox rayon və kəndlərdə fəaliyyət
göstərirlər.

Xüsusi məktəblər Sovet təhsil sistemindən miraz qalmışdır. Buna baxmayaraq,

xüsusi təhsil, yeni qanun və tətqiqatların nəticələrinə əsasən, qismən dəyişmişdir
hazırda həmin məktəblər əlilliyi olan uşaqlara əsas bilik və bacarıqların öyrədilməsi
sahəsində müəyyən rol oynayır. Bakının xüsusi məktəblərinin müəllimləri ilə keçirilən
müzakirələr göstərir ki, həmin müəllimlər xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların
tələbatını ödəmək iqtidarındadır. Lakin xüsusi məktəblərin bir çox çətinlikləri vardır.

İnteqrativ təhsil anlayışı, uşaqların ümumtəhsil məktəblərə daxil olmaqlarının

icazə verilməsini, lakin özlərinin tipik həmyaşıdları ilə eyni sinifdə dərs keçmələrini
nəzərdə tutur. Bu növ təhsil zaman, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar ayrı sinif
otaqları və müəllimlər ilə təmin olunurlar. Hər hansı bir növ əlilliyi olan uşaqlar
ümumi məktəb kurikulumu əsasında təhsil alırlar, lakin onların xüsusi təlim
ehtiyaclarını ödəmək üçün onlar digər uşaqlardan təcrid olunmuş şəkildə bilik,
bacarıq və vərdişləri əldə edirlər. Rəsmi qaydada inteqrativ dərslər, əsasən
şəhərlərdə və yalnız bir neçə məktəbdə keçirilir. Məsələn ( eşitməsi zəif olan uşaqları
qəbul edən məktəb, görməsi zəif olan uşaqları qəbul edən məktəblər Bakı şəhərində
yerləşir).
45. Xüsusi təhsil – yardımçı məktəblər və xüsusi tipli internatlar.
Xüsusi (yardımçı) məktəblər – Sovet təhsil sistemindən miras qalmışdır. Buna
baxmayaraq, xüsusi təhsil, yeni qanun və tədqiqatların nəticələrinə əsasən, qismən
dəyişmişdir; hazırda həmin məktəblər əlilliyi olan uşaqlara əsas bilik və bacarıqların
öyrədilməsi sahəsində müəyyən rol oynayır. Bakının xüsusi məktəblərinin
müəllimləri ilə keçirilən müzakirələr göstərir ki, həmin müəllimlər xüsusi qayğıya
ehtiyacı olan uşaqların tələbatını ödəmək iqtidarındadırlar. Lakin xüsusi məktəblərin
bir çox çətinlikləri vardır.
 Müəllimlərin verdikləri məlumatlardan fərqli olaraq, xüsusi və internat məktəblərdə
aparılan müşahidələr göstərir ki, həmin məktəblər xüsusi təhsil tələbatı olan
uşaqların ehtiyaclarını ödəmək üçün lazımi imkanlara malik deyildir.
46. İnteqrativ və inklüziv təhsil haqqında məlumat verin.
İnteqrativ təhsil anlayışı, uşaqların ümumtəhsil məktəblərə daxil olmaqlarının icazə
verilməsini, lakin özlərinin tipik həmyaşıdları ilə eyni sinifdə dərs keçmələrini
nəzərdə tutur. Bu növ təhsil zaman, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar ayrı sinif
otaqları və müəllimlər ilə təmin olunurlar. Hər hansı bir növ əlilliyi olan uşaqlar
ümumi məktəb kurikulumu əsasında təhsil alırlar, lakin onların xüsusi təlim
ehtiyaclarını ödəmək üçün onlar digər uşaqlardan təcrid olunmuş şəkildə bilik,
bacarıq və vərdişləri əldə edirlər. Rəsmi qaydada inteqrativ dərslər, əsasən
şəhərlərdə və yalnız bir neçə məktəbdə keçirilir.

2008-ci ilin tətqiqatı göstərmişdir ki, bir çox rayon və kəndlərin ümumtəhsil
məktəblərində əlil uşaqlar təhsil alırlar, lakin həmin məktəblər xüsusi qayğıya
ehtiyacı olan uşaqlara təhsil vermək iqtidarında deyildirlər. Bəzi hallarda əlilliyi olan
uşaqlar dərslərə müntəzəm qaydada getmir, lakin orta məktəbin bitirilməsi
haqqında şəhadətnamə alırlar. Sorğuda iştirak edən valideynlərin təxminən 15,8%-i
bildirdi ki, onların uşaqları inklüziv təhsilə cəlb olunmuşdur. Bu, son zamanlar
hökumətimizin təşəbbüsü, beynəlxalq və milli qeyri-hökümət təşkilatlarının köməyi
ilə ölkənin bir neçə regionunda, əsasən şəhərlərdə sınaqdan keçirilən yeni təhsil
yanaşmasıdır.

İnklüziv və inteqrativ təhsil siniflərdə müşahidə olunmuş çətinliklərə və qüsurlara

baxmayaraq, Təhsil Nazirliyi beynəlxalq sənədlərdə təsbit olunan məqsədlərə nail
olmağa səy edir və xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların təhsilinə dair tələbatını
ödəyən daha davamlı proqramların hazırlanması sahəsində yerli və beynəlxalq
təşkilatlarının təşəbbüslərini rəğbətlə qarşılayır.

47. Milli qanunvericilik haqqında məlumatverin.

Azərbaycan Respublikası, BMT-nin “uşaq hüquqlarına dair” Konvensiyasına
qoşulduğuna görə, əlil uşaqların hüquqlarını daha güclə müdafiə etmək üçün
qanunvericilikdə, müvafiq dəyişikliklər etməyi öhdəsinə götürülmüşdür. Bərabərliyin
təmin edilməsi, ayrıseçkiliyin aradan qaldırılması və bərabər imkanların yaradılması
qaydaları bir çox sahədə dövlət strategiyasının əsasını təşkil edə bilər. Uşaqlar
haqqında milli qanunvericiliyi tərtib edərkən, rəhbər qaydaların toplusundan ibarət
olan UHK vacib olaraq istifadə etməlidir. Azərbaycan 1992-ci ildə bu beynəlxalq
sənədi imzalamış və təsdiq etmiş, bu və digər müvafiq sənədlər əsasında Azərbaycan
Respublikasının Uşaq hüquqları haqqında qanunu tərtib etmişdir. Bütövlükdə UHK
və milli qanunlar, o cümlədə, əlil uşaqlarının hüquqları ilə bağlı müddəalar
uyğunlaşdırılmışdır. Azərbaycan respublikası BMT-nin “Uşaq hüquqlarına dair”
Konvensiyasına qoşulduğuna görə, əlil uşaqların hüquqlarını daha güclü

UHK-na qoşuna dövlət uşağın və ya onun valideyninin və ya qanuni qəyymunun

irqindən,
cinsindən, dilindən, siyası və ya digər fikirlərindən, milli, etnik və ya sosial
mənşəyindən, əmlakından, əlilliyindən və digər statusundan asılı olmayaraq, ayrı-
seçkiliyin heç bir növünə yol vermədən, hər bir uşağın hüquqlarına hörmətlə
yanaşmalı və həmin hüquqları təmin etməlidir. ƏŞHK-nda da bu müddəa təkrar
olunur, belə ki, əlillik əsasında hər hansı ayrıseçkiliyə yol vermək qadağan olunur və
əlil şəxslərin istənilən dəlil əsasında ayrı-seçkiliyə məruz qalmaqdan hüquqi üsullarla,
bərabər və səmərəli şəkildə müdafiə olunmalarının təmin edilməsi bu konvensiyaya
qoşulan ölkələrin qarşısına öhdəlik kimi qoyulur.

48. İnklüziv təhsil komponentli uşaq bağçalarında psixoloji xidmətin təşkili.

Azərbaycanda həyata keçirilən sınaq layihələrinin təcrübəsi göstərir ki, pedaqoqlar
XQE olan uşaqlarla işləyərkən onlara psixoloji dəstəyin olması çox vacibdir.
Pedaqogikada nəinki tipik uşaqların, həm də XQE olan uşaqların psixoloji
xüsusiyyətlərinə həmişə böyük əhəmiyyət verilir. Qloballaşan təhsildə tibb işçilərinə,
pedaqoqlara, psixoloqlara və sosial işçilərə ehtiyacı olan uşaqların sayı artır. Ona
görə də, xüsusi psixologiya və pedaqogika sahəsində XQE olan uşaqlarla çalışan
bütün mütəxəssislərin təkmilləşməsi və valideynlərin maarifləndirilməsi işini
gücləndirmək lazımdır. Məşhuq psixoloq Dipak demişdir: “ Əgər arzu olunan nəticəni
dərhal görmürsünüzsə, səbirli olun və müşahidə etməyə davam edin”. Psixoloji
kömək yalnız XQE olaan uşaqlar deyil, onların valideynlərinə də lazımdır.
Hər bir valideyn öz uşağı üçün həmişə narahat olur, başqalarının onun uşağının
incitməsindən və onunla düzgün davranmayacağından ehtiyat edir.

XQE olan uşaqlarla işləyərlən pedaqoqlar belə uşaqlarda bəzi vərdişlərin zəif inkişaf
etməsini müəyyən edir. Təcrübəli pedaqoq uşağın nə istədiyini, onun üz
mimikasından, baxışından, hərəkətindən anlamalıdır, çünki bəzi uşaqlar nə
istədiklərini, arzularını sözlə ifadə etmək çətin olur. Pedaqoq hər bir uşağın digər
uşaqlarla ünsiyyətinə, müxtəlif fəaliyyətlərə qoşulmasına imkan yaratmalı,
məşğələlərdə və müxtəlif fəaliyyətlərdə pedaqoq uşağın görə bildiyi işi onun əvəzinə
görməməli, öz dəstəyi ilə ona yardımçı olmalıdır. Uşaq hər şeyi təcrübədən keçirərək
öyrənir. Ona görə də, bütün uşaqların, bərabər iştirakını təmin edən əlşverişli təlim
mühiti təşkil etmək lazımdır ki, uşaqlar başqaları ilə qarşılıqlı münasibətdə özlərini
daha inamlı hiss etsinlər və yaradılmış gözəl abu-hava uşaqlarda qorxu və həyəcan
hissini aradan qaldırmış olsun. Eyni zamanda, nəzərə almalıyıq ki, məktəbəqədər
yaşlı uşaqların diqqətini 1-2 dəqiqqəlik hər-hansı bir sahəyə yönəltmək olar. Oyun
bir fəaliyyət kimi psixoloji-pedaqoji xüsusiyyətlərə malikdir. Oyun uşaq aləmini
öyrənmək üçün istifadə etdikləri bir vasitədir. Oyun öyrənmə qabiliyyətlərini, inam,
təhlükəsizlik və dostluq kimi hissləri inkişafına kömək edir.

Oyun zamanı tərbiyəçilər uşaqlara aşağıdakı psixoloji kömək göstərə bilərlər:

• müxtəlif situasiyalarda uşaqların ünsiyyət vərdişlərini inkişaf etdirmək;

• qarşılıqlı ünsiyyət zamanı bir-birini daha yaxşı başa düşmək üçün uşaqların
xarakterində müsbət keyfiyyətlərini inkişaf etdirmək;
• uşaqlarda özünə nəzarəti gücləndirmək, həmsöhbətlərinin fikrinə səbrlə qulaq
asmaq, fikrini formalaşdırmaq, özlərinin emosional hisslərini cilovlamaq
bacarıqlarını inkişaf etdirmək;
• bədəninin yorğunluğunu və psixoloji gərginliyini aradan qaldırmaq;
• uşağın özünüdərkinə kömək göstərmək, potensial imkanlarını inkişaf
etdirmək.
Mühitin təşkil olunması. İl ərzində qrup müxtəlif yaşlı uşaqlarla dolu olur. Onlar
qrupda müxtəlif biliyə bacarığa, təsəvvürə, dünyagörüşünün genişlənməsi imkanına
nail olurlar. Qrup otağında uşaqların maraq dairəsini əhatə edən qeyri-adi mühiti
olmalıdır. Belə ki, uşağın inkişaf sahələrinə təkan verəcək bir neçə təlim bölmə təşkil
olunur.

1. Fiziki inkişafın təkanverici amili kimi.

- Əl qol hərəkətləri edərək müxtəlif əşyaları götürərək onlardan istifadə edir.

- Rəsm çəkərkən xırda motorikası inkişafda olur, emosional inkişafın fikrini
rəsmə köçürməklə ifadə edə bilir.

2. Sosial inkişafın təkanverici amili kimi.

- başqa uşaqlarla əməkdaşlıq və növbələşməyə riayət etmək imkanı yaradılır.

- problemin aradan qaldırılması üçün bir-birinə kömək göstərilir.

49. XQE olan uşaqlar üçün təlim strategiyalarını izah edin.

Differensial təlim anlayışı Amerika Birləşmiş Ştatların təhsil sistemində və təhsilə

bağlı qanunvericiliyində əksini tapmış bir anlayışdır. 1975-ci il ildən etibarən ABŞ
təhsil qanunları bütün təhsil müəssisələrinin uşaqların fiziki, əqli, irqi, dini və s.
müxtəlifliklərinə baxmayaraq, fəal halda milli kurikulumu ilə əhatə olunmasını tələb
etmişdir. 1990-cı və 1997-ci illərdə isə həmin qanunları dahada möhkəmləndirmək
və icra olunmasını təmin etmək üçün “əlilliyi olan şəxslərin təhlili” adlı qanun qəbul
edilmişdir və bu qanun məhz fiziki və əlilliyi olan uşaqları, yəni xüsusi təhsil
ehtiyacları olan uşaqların milli kurikulumu ilə əhatə olunması üçün səmərəli şəraitin
yaradılmasını təmin etmişdir.
 Təlimdə akkomodasiya və modifikasiyanın həyata keçirilməsi.
Təlimin akkomodasiyası. Akkomodasiya tədris materialının məzmunu və anlama
baxımından mürəkkəbliyini dəyişmədən təlimin xarakterini dəyişir. Adətən uşaqlar
materialların təşkili zamanı çətinlik çəkirlər. Tərbiyəçi bu çətinliyi aradan qaldırmaq
qərarına gəlir və uşaqların say çöpləri ilə işləmələri üçün karton qutuların qapağını
uşaqlara verməklə materialların hazırlanmasında onlara yardım göstərir. Qapağın
kənarları çöplərin ətrafa səpələnməsinin qarşısını alır. Bu da uşaqların diqqətini
tapşırığı yerinə yetirmə üzərində cəmləməyə imkan verir.

Motifikasiya. Mənimsənilməsi vacib olan mündaricatın ixtisar olunmasıdır.

Uşaqlardan təlim materiallarının bəzi hissəsini mənimsəmək tələb olunur.
Modifikasiya zamanı məzmunu sadələşdirmək və dəyişikliklər etmək olar.
Fiziki cəhəddən xüsusi ehtiyaclı uşaqla gəzintiyə gedən zaman qəbul olunmuş
prosedurun birinci hissəsini, səni soyunma otağına keçmək və onun əyninə palto
geyinməsinə kömək edənə qədər gözləmək tələb olunursa başqa uşaqlar palto və
əlcəklərini geyinməklə bu proseduru tam yerinə yetirməlidir.

Oyun vasitəsilə təlim. Uşaqların əqli fiziki cəhətdən inkişafı hər bir yaş dövrü üçün
müxtəlif oyuncaqlar tələb olunur. Oyun vasitəsilə uşaqlar dünyanı tanıyır və ətrafla
əlaqədər məlumatları ifadə etmə imkanını qazanırlar. Uşaqların istər fiziki, istərsə də
psixoloji inkişafında oyunların rolu əvəzedilməzdir. Beyxəlxalq tədqiqatlar oyunların
uşaq həyatının çox vacib bir hissəsi olduğunu göstərir. “ Oyun uşaqların yaşadığı və
dəyişdiyi aləmi dərk etmə yoludur”. Məktəbəqədər təhsil müəssisələrində
məqsədyönlü planlaşdırılmış və təşkil olunmuş oyunlar vasitəsilə təlimin qurulması
uşaq inkişafına böyük təkan verə bilər. Inkişaf oyunla bilavasitə bağlı olduğundan
uşağın böyüdüyü mühitdə oyunlardan daha səmərəli istifadə üçün şərait
yaradılmalıdır. Oyunun formaları müxtəlifdir; əşyalarla fərdi oyun,
strukturlaşmamış, interaktiv oyun, düzgün seçilmiş təlim materiallarının və dəqiq
planlaşdırılmış tapşırıqların köməyilə verilən oyunlar. Mütəxəssislərin fikrinə görə,
oyun uşağa idrakı və motor vərdişlərinin inkişafı, ətraf mühiti, dünyanı və bu
dünyada öz yerini dərk etmək bacarıqlarıni inkişaf etdirmək üçün lazımdır.
50. Differensial təlim haqqında məlumat verin.

Differensial təlim anlayışı Amerika Birləşmiş Ştatların təhsil sistemində və təhsilə

bağlı qanunvericiliyində əksini tapmış bir anlayışdır. 1975-ci il ildən etibarən ABŞ
təhsil qanunları bütün təhsil müəssisələrinin uşaqların fiziki, əqli, irqi, dini və s.
müxtəlifliklərinə baxmayaraq, fəal halda milli kurikulumu ilə əhatə olunmasını tələb
etmişdir. 1990-cı və 1997-ci illərdə isə həmin qanunları dahada möhkəmləndirmək
və icra olunmasını təmin etmək üçün “əlilliyi olan şəxslərin təhlili” adlı qanun qəbul
edilmişdir və bu qanun məhz fiziki və əlilliyi olan uşaqları, yəni xüsusi təhsil
ehtiyacları olan uşaqların milli kurikulumu ilə əhatə olunması üçün səmərəli şəraitin
yaradılmasını təmin etmişdir.

Differensial təlimi proses kimi başa düşmək lazımdır. Yəni tərbiyəçi uşaqlar üçün
maksimum səmərəli şərait yaratmaq istədikdə daim bu təlimin
differensiallaşdırılması məqsədi üzərində işləməlidirlər. Təlim differensiallaşması
prosesinə başlamazdan əvvəl təlim prosesinin özünün nədən ibarət olmasına nəzər
salmaq məqsədə uyğundur. Bildiyimiz kimi təlim prosesi bir-birilə bağlı olan dörd
əsas aspektən ibarətdir.
1-ci aspekt: məzmun və gözlənilən nəticə. 2-ci aspekt: uşaqların ilkin bilik və
bacarıqları, inkişaf və hazırlıq səviyyəsi, xüsusi ehtiyaclar. 3-cü aspekt: təlimin
metodları, tapşırıqlar, əlavə materiallar, əyani vəsaitlər, öyrənməni
möhkəmləndirmək üçün ev tapşırıqları və çalışmalar.
4-cü aspekt: tədbiq olunan qiymətləndirilmənin növləri
Məzmunun differensiallaşması. Bildiyimiz kimi, formal təhsil sisteminə cəlb olunan
hər hansı bir uşaq müəyyən bilik və bacarıqlara yiyələnməlidir. Bilik və bacarıqların
lazımi səviyyəsini müəyyənləşdirmək üçün məzmun standartları tərtib olunur və
bütün məktəb bu standartların reallaşması istiqamətində işləməlidir.

Şagirdlərin ilkin bilik və bacarıqları, inkişaf və hazırlıq səviyyəsi və xüsusi ehtiyaclar

komponenti. Məktəbdə çalışan mütəxəssislər bilirlər ki, hər bir uşağın güclü və zəif
tərəfləri, arzu və istəkləri, maraq və dünyagörüşü vardır və hər bir uşaq xüsusi
öyrənmə üslubuna malik olur. Bu da uşağın təlim prosesi zamanı göstərdiyi
nailiiyətlərini həm sürətləndirir, həm də ləngidə bilər. Xüsusi təhsil ehtiyacları olan
şagirdlər də istisna deyil. Ona görə də, şagirdə yönəlmiş təlim zamanı bütün şagird
amilləri nəzərə alınmalıdır və onların üzərində səmərəli təlim prosesi qurulmalıdır.
Təlim üsulları və təlim vəsaitləri. Üsullar və materiallar, tapşırıqlar və fəaliyyətlər
planlaşdırılan zaman xüsusi təhsil ehtiyacları olan və hətta tipik şagirdlərin fərqli
öyrənmə üslübları müəyyən edilməli və nəzərə alınmalıdır. Hər hansı bir sinifin
şagirdləri heç də eyni tərzdə, üslübda öyrənmir. Ona görə də mütəxəssislər hər hansı
bir şagirdin potensialını möhkəmləndirmək üçün çalışmalıdır.
Qiymətləndirmə üsulları. Təlimin diffrensiallaşması haqqında düşünəndə şagirdlərin
hansı üsul və vasitə ilə qiymətləndirilməsi məsələsi də nəzərə alınmalıdır. Bütün
şagirdlər üçün eyni qiymətləndirilmə üsulu tədbiq olunanda müəllimlər lazımi qədər
məlumat əldə edə bilmirlər. Bəzi şagirdlər yazılı testləri şifahi testlərdən yaxşı
verirlər, bəziləri isə şifahi təqdimatları daha da üstün bilirlər.

51. Təlimin akkomodasiyanı izah edin.

Təlimin akkomodasiyası. Akkomodasiya tədris materialının məzmunu və anlama

baxımından mürəkkəbliyini dəyişmədən təlimin xarakterini dəyişir. Adətən uşaqlar
materialların təşkili zamanı çətinlik çəkirlər. Tərbiyəçi bu çətinliyi aradan qaldırmaq
qərarına gəlir və uşaqların say çöpləri ilə işləmələri üçün karton qutuların qapağını
uşaqlara verməklə materialların hazırlanmasında onlara yardım göstərir. Qapağın
kənarları çöplərin ətrafa səpələnməsinin qarşısını alır. Bu da uşaqların diqqətini
tapşırığı yerinə yetirmə üzərində cəmləməyə imkan verir.
Təlimdə ümumi uyğunlaşdırma xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların qrup
fəaliyyətində uğurla iştirak etmələrinə əhəmiyyətli dərəcədə yardım göstərsə də,
onlar üçün fərdi akkomodasiya və modifikasiyalar tələb oluna bilər. Tərbiyəçi
uşaqları təlim prosesinə cəlb etmək üçün bərabər imkanlar yaratmaq məqsədilə
akkomodasiyalar həyata keçirirlər. Başqa sözlə akkomodasiyalar uşaqlara təlim
prosesinə tam cəlb etmək imkanı verir. Təlim prosesində aşağıdakı sahələr üzrə
akkomodasiyaları həyata keçirmək olar.

1. Fiziki mühit. Bu sahə üzrə akkomodasiya qrup mühitində, qruplara

bölünmədə, uşaqların yerləşdirilməsində dəyişiklikləri nəzərdə tutur.
2. Təlim metodu. Bu sahə üzrə akkomodasiya tərbiyəçinin materialı necə təqdim
etməsi, eləcə də uşaqların məşğələdə iştirak etməyə necə cəlb edilmələri nökteyi-
nəzərdən təlim metodunda dəyişikliyi nəzərdə tutur və uşaqların təliminə yardım
etmək məqsədi daşıyır.
3. Göstərişlər. Bu sahə üzrə akkomodasiya tərbiyəçinin qayda, meto və gündəlik
məşğələləri təqdim etməsi üzrə dəyişiklikləri nəzərdə tutur.
4. Materiallar. Bu sahə üzrə akkomodasiya tədris ləvazimatı və materialların
uşaqların fərdi ehtiyaclarına uyğunlaşdırılmasından ibarətdir.
Mənimsənilməsi zəruri olan məzmunu qısaldılması. Uşaqdan məşğələnin ancaq
bəzi hissələrində iştirak etmək və ya proqram üzrə tədris müteriallarının məzmunun
yalnız bir hissəsini mənimsəmək tələb olunur. Bəzi məşğələnin tələbləri uşağın
qabiliyyətlərini üstələyir. Buna baxmayaraq, uşaqda fəaliyyətdə qismən iştirak etmək
tələb olunur.

Fəaliyyətdə iştirakla bağlı verilən tələblərin azaldılması. Uşaqdan məşğələnin yalnız

bir hissəsinin yerinə yetirilməsi tələb oluna bilər. Bu zaman xüsusi qayğıya ehtiyacı
olan uşaqdan ya digər uşaqların mənimsəməli olduqları materialın, ya da onun bir
hissəsinin mənimsənilməsi tələb olunur.

52. Təlimdə motifikasiyanı izah edin.

Motifikasiya. Mənimsənilməsi vacib olan mündaricatın ixtisar olunmasıdır.
Uşaqlardan təlim materiallarının bəzi hissəsini mənimsəmək tələb olunur.
Modifikasiya zamanı məzmunu sadələşdirmək və dəyişikliklər etmək olar. Fiziki
cəhəddən xüsusi ehtiyaclı uşaqla gəzintiyə gedən zaman qəbul olunmuş prosedurun
birinci hissəsini, səni soyunma otağına keçmək və onun əyninə palto geyinməsinə
kömək edənə qədər gözləmək tələb olunursa başqa uşaqlar palto və əlcəklərini
geyinməklə bu proseduru tam yerinə yetirməlidir. Yaxud böyük motorikasında
problemi olan uşaq idman nərdivanına dırmanma zamanı bu hərəkəti yerinə yetirə
bilmədiyi üçün bu hərəkət digəri ilə əvəz olunur. Onu yumşaq pilləkənlərin üstü ilə
addımlamaq təklif olunur.
53. Oyun vasitəsilə təlim haqqında məlumat verin.
Oyun vasitəsilə təlim. Uşaqların əqli fiziki cəhətdən inkişafı hər bir yaş dövrü üçün
müxtəlif oyuncaqlar tələb olunur. Oyun vasitəsilə uşaqlar dünyanı tanıyır və ətrafla
əlaqədər məlumatları ifadə etmə imkanını qazanırlar. Uşaqların istər fiziki, istərsə də
psixoloji inkişafında oyunların rolu əvəzedilməzdir. Beyxəlxalq tədqiqatlar oyunların
uşaq həyatının çox vacib bir hissəsi olduğunu göstərir. “ Oyun uşaqların yaşadığı və
dəyişdiyi aləmi dərk etmə yoludur”. Məktəbəqədər təhsil müəssisələrində
məqsədyönlü planlaşdırılmış və təşkil olunmuş oyunlar vasitəsilə təlimin qurulması
uşaq inkişafına böyük təkan verə bilər. Inkişaf oyunla bilavasitə bağlı olduğundan
uşağın böyüdüyü mühitdə oyunlardan daha səmərəli istifadə üçün şərait
yaradılmalıdır. Oyunun formaları müxtəlifdir; əşyalarla fərdi oyun,
strukturlaşmamış, interaktiv oyun, düzgün seçilmiş təlim materiallarının və dəqiq
planlaşdırılmış tapşırıqların köməyilə verilən oyunlar. Mütəxəssislərin fikrinə görə,
oyun uşağa idrakı və motor vərdişlərinin inkişafı, ətraf mühiti, dünyanı və bu
dünyada öz yerini dərk etmək bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün lazımdır.

Oyun uşağın həm fiziki, həm də mənəvi inkişafına təsir edən vasitədir. Oyunda onun
təxəyyülü, təffəkürü, yaddaşı diqqəti inkişaf edir. Uşaq oyunda daha məsuliyyətli
intizamlı, yaradıcı və bacarıqlı olur.

Oyun həyatı əks etdirir. Mücərrəd olsa da uşaq onu real kimi təqlid edir. Maşının,
gəncliyin, təyyarənin oyuncaq olduğunu bilərək onları canlı kimi sevir. Başa düşür ki,
onlar doğruçu deyil, ancaq təyyarə ilə oynayarkən özünü həqiqi pilot kimi aparır,
maşın sürərkən sürücünün keçirdiyi həyəcanları yaşayır.

Oyunun xarakteristikasının tədqiqi göstərir ki, XQE olan uşaqların vətipik inkişaf
edən uşaqların oyun vərdişlərinin keyfiyyət və kəmiyyəti arasında fərqlər
mövcuddur. XQE olan uşaqlar oyun zamanı simvolik vəsaitlərdən çətinliklə istifadə
edirlər. Onlar bu zaman real əşyaları, məsələn oyuncaq telefon tələb edə bilərlər,
halbuki normal inkişaf yolu keçən uşaqlar bu zaman müvafiq hərəkəti icra etmək
sözlərdən, telefonla danışığı nümayiş etdirən hərəkətdən, yaxud qeyri-spesifik
əşyadan, məsələn telefonu simvollaşdıran taxta parçasından istifadə edir.

54. Fərdi tədris planı haqqında məlumat verin.

Fərdi Tədris Planı – xüsusi qayğıya ehtiyacı olan şagirdlərlə iş zamanı istifadə
olunan ən vacib vasitə olmaqla, şagird və ona təqdim ediləcək xidmətlər haqqında
ətraflı informasiyanı özündə saxlayan formal sənəddir.

Dövlət məktəblərində xüsusi təhsil və müvafiq xidmətlər alan hər bir şagirdin Fərdi
Tədris Planı olmalıdır. Fərdi Tədris Planı hər bir şagird üçün planlaşdırılmalı və həqiqi
bir sənəd olmalıdır. Fərdi Tədris Planı müəllimlər, valideynlər, məktəb rəhbərləri,
müvafiq xidmət personalları və şagirdlər üçün xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların
təhsilinin nəticələrini təkmilləşdirmək məqsədilə birgə işləməyə imkan yaradır. Fərdi
Tədris Planı xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaq üçün keyfiyyətli təhsilin əsasıdır.

55. Fərdi tədris planının komponentləri haqqında məlumat verin.

Fərdi Tədris Plan aşağıdakı komponentlərdən ibarətdir.
✔ Şagird haqqında məlumat: soyadı, adı, yaşı, ünvanı. Bu bölmədə komanda
üzvlərinin siyahısı da verilir.
✔ Şagirdin hazırki bilik və bacarıq səviyyəsi.Bura şagirdin qiymətləndirmə
zamanı toplamış məlumata əsaslanan inkişaf səviyyəsi haqqında məlumat
daxil edir.
✔ Məqsəd və vəzifələr. Bura komanda üzvləri tərəfindən müəyyən edilmiş,
əsas bacarıq və davranışların mənimsənilməsində uşağa kömək edəcək
məqsəv vəzifələr daxil edilir.
✔ Xüsusi və əlavə xidmətlər. Bu bölmədə şagirdə göstəriləcək xüsusi
xidmətlərin siyahısı verilir. Əgər lazımi xidmətlər məktəbdə göstərilə
bilməzsə onda valideynlərə müvafiq mütəxəssislərin yanına getməsi tövsiyyə
olunur.
✔ Sinif mühitinin uyğunlaşdırılması və işin təşkili. Bu bölmədə xüsusi qayğıya
ehtiyacı olan şagirdin adi sinifdə təhsil almasına yardım edəcək
uyğunlaşdırmalar və işin təşkilində edilən dəyişikliklər təsvir olunur.
✔ Fəaliyyət müddəti. Bura planın ümumi fəaliyyət müddəti və ayrı-ayrı
xidmətlərin təqdim edilmə müddəti haqqında məlumat daxil edilir.
✔ Şagirdin uğurları haqqında məlumat. Cari qiymətləndirmə və şagirdin
uğurlarının monitorinqi Fərdi Tədris Planını ayrılmaz tərkib hissəsidir.
Informasiyanın əldə olunması üçün müşahidə, portfolio, nəzarət kartları,
şagirdlərin işləri, davranışın təsvir olunduğu qeydlər və s. üsullardan istifadə
etmək olar.
56. Fərdi tədris planının yazılması haqqında məlumat verin.
Fərdi Tədris planının yazılması – Fərdi Tədris planı şagirdin təhsil proqramına
dəyişikliklərin edilməsi və ya vərdişlərin yaradılması üçün təlimatdır. Bu plan elə
yazılmalıdır ki, qrupun indiki və gələcək bütün üzvləri onu başa düşə bilsinlər.
Fərdi Tədris Planına daxildir:
✔ Şagird hal-hazırda hansı bilik və bacarıqlara malikdir;
✔ Şagirdin müvafiq tibbi, sosial, təhsil mənşəyidə daxil olmaqla haqqında olun
mühüm məlumatlar;
✔ Proqramda müntəzəm iştirak dərəcəsi;
✔ Dəyişikliklərin və ya vərdişlərin tələb olunduğu sahələr;
✔ Növbə ilə şagird nəyi və necə öyrənməlidir;
✔ Fiziki, koqnitiv, sosial- emosional, kimi sahələrin biri və ya bir neçəsi üzrə
şagirdə uyğun məqsədlər;
✔ Tələb olunan sinif otağı, tədrisi aparacaq şəxs, tədrisin həyata keçiriləcəyi yer
və müddət kimi məsələlər;
✔ Fərdi Tədris Planının nəzərdən keçirilməsi üçün dəqiq vaxt.
Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan şagirdin ehtiyacları müəyylənləşdirildikdən sonra Fərdi
Tədris Planı komandası uyğun məqsəd və vəzifələrin təyin edilməsi üzərində
işləyəməy başlayır. Fərdi Tədris Planının “illik məqsədlər və qısamüddətli vəzifələr”
bölməsi təhsillə bağlı hal-hazırki səviyyə əsasında hazırlanır. Hal-hazırki səviyyə
şagirdin ehtiyaclarını müəyyənləşdirir. Ehtiyacları ödəmək üçün məqsəd və vəzifələr
yazılmalıdır. Məqsəd və vəzifələrin yazılması Fərdi Tədris Planının ən çətin hissəsi
sayıla bilər. Şagirdin ehtiyaclarından asılı olaraq bəzi məqsəd və vəzifələr ümumi
tədris proqramı, digər məqsəd vəzifələr isə xüsusi təhsil və fərdi tədris proqramı ilə
bağlı ola bilər.

57. XQE olan uşaqların sosial-emosional inkişafı üçün şəraitin yaradılması.

Azyaşlı uşaqlarda sosial-emosional inkişaf. Bütün inkişaf sahələri kimi uşaqda sosial
və emosional inkişaf da müvafiq mərhələ və ardıcıllıqla meydana gəlir, ancaq bu
mərhələlər hər bir şəxsdə fərdi şəkildə meydana çıxır. Emosional və sosial vərdişlərin
sağlamlıq baxımından inkuşaf uşağın qabiliyyətlərindən asılı olsada uşaqla onu əhatə
edən şəxslər arasındakı münasibətlərdən əhəmiyyətli dərəcədə asılı olur. Uşaq
dünyaya gəldiyi andan etibarən bütün həyatı boyu ona lazım olan vərdişləri
öyrənməyə başlayır.

Uşağın sosial emosional inkişafında tərbiyəçinin rolu. Uşaqlar uğurlarını gördükdə,

özlərinə inam yarandıqda, daha yaxşı öyrənə bilirlər. Uşaqlarda inam hissini yaradan
və onların uğur qazanmasına stimul verən emosional şəraitin yaradılması üçün
tərbiyəçinin üzərinə böyük yük düşür.

Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlarda sosial və emosional inkişaf. Qayğı göstərən
şəxslə uşaq arasındakı qarşılıqlı münasibətin intensiv olması, azyaşlı uşağın sosial və
emosional gücünü müəyyənləşdirir, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaq öz tay-tuşunu
nisbətən sosial və emosional baxımdan daha az yetgin olması ilə seçilir. Xüsusi
ehtiyaclar üzərində aparılan tədqiqat göstərir ki, qeyri- qənaətbəxş şəaritin sosial və
emosional inkişaf üzərində birbaşa təsirini göstərən şəxsin uşağa mənfi təsirindən
ayırmaq çətin bir məsələdir.

Xüsusi sosial ehtiyacı olan uşaqlar üçün strategiyalar. Müəllim müxtəlif

temperamentli uşaqlar üçün öyrənməyə şərait yaradan qrup otağını təşkil etməlidir.
Konkret davranışın hansı səbəbdən doğmasından asılı olmayaraq, müəllim müəyyən
işdə iştirak etməkdən çəkinən, yaxud ümumiyyətlə aqressivlik göstərən uşaqlara
münasibətdə istifadə etmək üçün müəyyən strategiya repertuarını inkişaf
etdirməlidir.

58. Azyaşlı uşaqlarda sosial-emosional inkişaf.

Azyaşlı uşaqlarda sosial-emosional inkişaf. Bütün inkişaf sahələri kimi uşaqda
sosial və emosional inkişaf da müvafiq mərhələ və ardıcıllıqla meydana gəlir, ancaq
bu mərhələlər hər bir şəxsdə fərdi şəkildə meydana çıxır. Emosional və sosial
vərdişlərin sağlamlıq baxımından inkuşaf uşağın qabiliyyətlərindən asılı olsada uşaqla
onu əhatə edən şəxslər arasındakı münasibətlərdən əhəmiyyətli dərəcədə asılı olur.
Uşaq dünyaya gəldiyi andan etibarən bütün həyatı boyu ona lazım olan vərdişləri
öyrənməyə başlayır. Uşağın fərdi ehtiyaclarına kömək göstəriləndə, uşağın xronoloji
yaş həddinə daxil olmasından əvvəl və sonrakı inkişafını nəzərdən keçirmək lazımdır.
XQE olan uşaqlar üçün hər bir belə nəzərdən keçirmə bu uşağın yetkinlik yaşında
olmadığına görə daha böyük əhəmiyyət kəsb edir.

59. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlarda sosial-emosional inkişaf.

Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlarda sosial və emosional inkişaf. Qayğı göstərən
şəxslə uşaq arasındakı qarşılıqlı münasibətin intensiv olması, azyaşlı uşağın sosial və
emosional gücünü müəyyənləşdirir, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaq öz tay-tuşunu
nisbətən sosial və emosional baxımdan daha az yetgin olması ilə seçilir. Xüsusi
ehtiyaclar üzərində aparılan tədqiqat göstərir ki, qeyri- qənaətbəxş şəaritin sosial və
emosional inkişaf üzərində birbaşa təsirini göstərən şəxsin uşağa mənfi təsirindən
ayırmaq çətin bir məsələdir. Əqli inkişafı – ləngiyən uşaqlar, adətən tərbiyəçiyə
hansı problemin olduğunu göstərməkdə çətinlik çəkir və ümumən onlar diqqətlərini
cəmləşdirə bilmirlər. Uşaq yuxuludursa, diqqətini tərbiyəçinin üzündə cəmləşdirə
bilmirsə, tərbiyəçi ilə uşaq arasındakı əlaqə tez bir zamanda zəifləyə bilər. Inkişafı
ləngiyən uşaqlarda qeyri adekvat hərəkətlərin müşahidə edilməsi normaldır, ancaq
əsas cəhət odurki, onlar əksər hallarda normal inkişafa malik yaşıdları ilə birlikdə
uşaq bağçasına getməmişlər. Görmə qüsuru – görmə qüsuru olan uşağın
özünəməxsus xüsusiyyətləri bəzən tərbiyəçiyə aydın olmur və o, uşağın hansı
yardıma ehtiyacı olduğunu müəyyən edə bilmir. Bütün bunlar uşaqda müəyyən dövr
ərzində xoşagəlməz komplekslərin yaranmasına səbəb olur.
60. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçün strategiyalar.
Xüsusi sosial ehtiyacı olan uşaqlar üçün strategiyalar. Müəllim müxtəlif
temperamentli uşaqlar üçün öyrənməyə şərait yaradan qrup otağını təşkil
etməlidir. Konkret davranışın hansı səbəbdən doğmasından asılı olmayaraq,
müəllim müəyyən işdə iştirak etməkdən çəkinən, yaxud ümumiyyətlə aqressivlik
göstərən uşaqlara münasibətdə istifadə etmək üçün müəyyən strategiya
repertuarını inkişaf etdirməlidir. Sosial davranışın inkişafını asanlaşdırmaq üçün
tərbiyəçi aşağıdakı strategiyalardan istifadə edə bilər.

1. Bu uşaqlar üçün digər uşaqların fəaliyyətini müşahidə etmək məqsədilə rahat

yer seçilməsi. Vaxtaşırı olaraq bu uşaqlar müşahidə vasitəsilə çox irəliləyir və
müşahidələrinə əsaslanaraq bu və ya digər fəaliyyət növündə fəal iştirak edirlər. 2.
Davamlı şəkildə əsaslanan, marşurutun cızılması. Heç kəsə yovuşmayan uşaq
materialların harada saxlandığını bilərək özünü daha rahat hiss edəcəkdir.
3. İştirakı asanlaşdırmaq. Tərbiyəçi tərs və yovuşmaz uşaqların müəyyən bir işdə
iştirakını həvəsləndirmək məksədilə ən müxtəlif strategiyalardan istifadə edə bilər.
4. Pozitiv gücləndirmə. Təbəssüm, baş ulama, yaxud əl çalma böyük bir qrupun
qarşısında rəsmi təstiqindən daha çox təsirli ola bilər. Həvəssiz uşağı müəyyən bir
işdə iştirak etməyə məcbur etməməli, ancaq ona fəaliyyətə qoşulmazdan əvvəl
ehtiyacı olduğu inamı yaratmaq üçün fərdi diqqət yetirmək son dərəcə mühümdür.
5. Diqqəti nəticənin yox gözlənilən nəticənin üzərində cəmləşdirin. XQE olan
uşaqlar üçün hər hansı bir işin yaxud fəaliyyətin son nəticəsini bilməkdən daha çox
onun göstərdiyi səyləri qiymətləndirmək daha yaxşıdır.

61. 5 yaşlıların məktəbə hazırlanması haqqında məlumat verin.

Uşağın həyatının ən mühüm mərhələlərindən biri, onun məktəb hazırlıq
mərhələsidir. Məktəb hazırlıq dedikdə uşağın fiziki hazırlğı, intellektual hazırlığı və
psixoloji hazırlığı nəzərdə tutulur. Bu bacarıqlar uşağın məktəbdə oxumasını
asanlaşdırır. Bütün bu hazırlıqlar uşaq bağçasında başlayır. Uşaq burada
özünəxidmət vasitəsini qazanır, öz yaşıdları ilə əməkdaşlıq etməyi öyrənir və nizam
intizam vərdişlərinə yiyələnir. Uşağın məktəbəhazırlıq proqramı onda diqqətliliyi,
maraqlılığını, əmək vərdişlərini, səbirliliyi inkişaf etdirir. Bütün bunlar uşağın
məktəbdə yüksək nailiyyətlər əldə etməsinə kömək edir. Bu proqramda uşağın fiziki,
əqli, əxlaqi, sosial, emosional, intellektual və s. inkişafına da diqqət yetirilir.
Məktəbəqədər yaşlı uşaq məntiqi düşünməyi, saymağı, oxumağı, qələmi düzgün
tutmağı, yapışqan və qayçı ilə işləməyi bağçada öyrənir.
Belə bir fikir yürüdülür ki, uşaq oxumağı, yazmağı, saymağı bacararsa bunlar
uşağın məktəb hazırlığı üçün bəs edir. Əlbətdə bu fikir o dərəcə də düzgün hesab
edilmir. Məktəbə hazırlıq deyəndə biz uşağın ayrı-ayrı vərdişlərinin inkişafına deyil,
ümumi biliklərin sistemliliyinə diqqət yetirilməsini nəzərdə tuturuq.
Uşağın məktəbə hazırlığını, bəzən onun 6 yaşa qədərki müddətdə qazanacağı
biliklərə, az müddətdə nail olmasına çalışır, ancaq nəzərə almırıq ki, bu yaşda uşaqda
bu qədər məlumatları qavraya bilməz. Bir anda uşaqda çevriliş etmək qeyri-
mümkündür.
62. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların inkişafında ailənin rolu.
İnklüziv komponentli qruplarda çalışan tərbiyəçi köməkçiləri ailələrlə işləmə
vərdişlərinə malik olmalıdırlar. Təəssüf ki, bəzi xarici ölkələrdən fərqli olaraq,
ölkəmizdə valideynlərlə iş qaydaları kifayət qədər işlənməmişdir. Bunun səbəbi sovet
ənənəsidir. Bu ənənəyə görə uşağın təhsili üçün ən birinci və ən əsas məsuliyyətli
təhsil müəssisəsi daşıyırdı. Valideynlərin başlıca işi öz iş yerlərində yaxşı işləmək,
uşaqlarının təlim tərbiyəsini təhsil müəssisəsinə etibar etməkdən ibarət idi. Müasir
təhsil sübut edir ki, məhsuldar və mükəmməl təhsil tərbiyə yalnız ailə təhsil
müəssisəsinin əməkdaşlığı şəraitində mümkündür. Bu zaman ailə ilə münasibətlərin,
bərabərhüquqlu, hörmət və etibarlılıq əsasında qurulması onunla əməkdaşlığın
qurulması onunla əməkdaşlığın ilkin şərtini təşkil edir. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan
uşaqlarla iş məsələsinə gəlincə, buraya daha bir aspekt-onların ailələrinin dəstəyinin
zəruriliyi də əlavə olunmalıdır.

Bütün dünyada inkluziv təhsilin gedişatı, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların
valideynlərinin öz uşaqlarının və onların təhsilinin inkişafında mühüm rol oynadığını
sübut edir. Ekspertlər uşaqda ilk dəyərlərin formalaşmasında ailənin rolunu
vurğulayırlar. Uşaq ailədə həm fiziki, həm də sosial cəhətdən inkişaf edir. Ailə onun
uşağın əhatə olduğu cəmiyyətə nisbətən daha davamlı mühitdir.

Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlarda işləyən hər bir tərbiyəçi valideynlərlə
əməkdaşlığın qurulması yollarını bacarmalıdır.

Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların olduğu ailədə valideynlər, nəinki övladlarının
problemlərini həll etməyə, həm də, çətinliklərin öhdəsindən gəlməkdə onlara kömək
etməyə cəhd göstərirlər.
63. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların kollektivə adaptasiyası.
Bir çox müəllim və mütəxəssislər hesab edirlər ki, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan
uşaqlar yalnız müəyyən bacarıqlara yiyələndikdən sonra adi siniflərə daxil ola
bilərlər. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçün tədris məqsədləri digər uşaqlar
üçün nəzərdə tutulan məqsədlərdən fərqlənirsə, çox zaman müəllimləri onların adi
siniflərə yerləşdirmələrinin məqsədəuyğunluğu məsələsi narahat edir. Başqa sözlə
bacarıqlar inteqrasiya üçün ilkin şərt kimi nəzərdən keçirilir. Tədqiqatlar göstərir ki,
heş bir şərt qoyulmadan zəruri dəstək verməklə uşaqların adi siniflərə daxil etmək
olar. Gün ərzində uşaqlar kollektivin ruhunu hiss etmələri və bu kollektivə məxsus
olma hissini keçirmələri üçün çoxsaylı imkanlara malik olurlar. Uşağın kollektivə
mənsub olmaq, uşaqlardan biri olmaq cəhdi isə ona yeni bacarıqlar əldə etməsi üçün
motivasiya verir. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların siniflərə ürək açıqlığı ilə
qəbul edilməsi olduqca vacibdir. Aydındır ki, müəllim uşaqlar üçün əsas davranış
nümunəsidir. O öz hərəkətlərilə digər şagirdlərə göstərməlidir ki, xüsusi qayğıya
ehtiyacı olan şagirdlər də sinif və cəmiyyətin vacib üzvlərindən biridir. Bununla da
müəllim şagirdlər arasında pozitiv münasibətlərin yaranmasına çalışmalıdır.
Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar siniflərə daxil olarkən baş verə biləcək
təhlükələrdən biri də mərhəmət güzəşt atmosferinin yaranmasıdır. Xüsusi qayğıya
ehtiyacı olan uşağın adi siniflərdə oxuması xeyriyəçilik aktı deyil. Uşaq ona görə bu
siniflərdə oxuyur ki, digər uşaqlarda burda oxuyurlar.

64. Erkən uşaqlıq dövrü nəzəriyyələrini izah edin.

Müasir terminalogiyaya və beynəlxalq ictimaiyyətdə qəbul olunmuş izaha əsasən,
erkən uşaqlıq dedikdə, uşağın dünyaya gəldiyi andan 10 yaşınadək olan dövrü
nəzərdə tutulur. Bu yaş dövrünün yuxarıdakı təriflə izah edilməsinin iki səbəbi var:
əvvəla, bu yaş dövrü inkişaf psixologiyasında uşağın təhsilinin hansı formada olması
ilə əlaqədardır. Məktəbəqədər yaşlı uşaqlar bilikləri daha sürətli şəkildə toplayır,
əşyalarla manipulyasiya edərək, ətraf mühiti dərk edərək, təhlükəsiz və
stimullaşdırıcı şəraitdə sınaq və səhvlər yolu ilə eksperiment aparmaq imkanına
malik olurlar. Təlim nəzəriyyəsi nöqteyi-nəzərindən erkən yaş dövrü uşağın
həyatında, əsasən, əşya-manipulyativ fəaliyyət ilə xarakterizə olunur. Qeyd
edilməlidir ki, uşaqlar, həmçinin müşahidə və dinləmə yolu ilə öyrənirlər.
Inkişaf – uşağın düşünmə, qavrama və ətraf mühitdə insanlar və əşyalarla
qarşılıqlı təsiri istiqamətində müəyyən olunmuş bioloji keyfiyyətlərin tədricən
açılması ilə yanaşı, həyat təcrübəsi nəticəsində əldə edilmiş cizgilərin
formalaşması prosesini də əhatə edir. Fiziki, əqli və emosional inkişaf uşağın
həyatında çox mühüm rol oynayır. Uşaq inkişaf prisinsipləri.
Uşaqlar üçün məşğuliyyət onların yaşından asılı olmayaraq inkişafın tələblərinə və
uşağın qabiliyyətlərinə uyğun planlaşdırılmalıdır. Aşağıda inkişafın bir neçə əsas
prinsipi izah olunur. Inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq azyaşlı uşaqların
qabiliyyətlərinin formalaşdırılmasında bu prinsiplərdən istifadə edilə bilər.
Inkişafqarşılıqlı asılı olan aspektləri özündə birləşdirən xolistik prosesdir. Azyaşlı
uşaqlarla işləyən mütəxəssislər onların inkişaf prosesini xarakterizə edirlər.
65. Uşaq inkişafı prinsipləri haqqında məlumat verin.
Uşaq inkişaf prisinsipləri.
Uşaqlar üçün məşğuliyyət onların yaşından asılı olmayaraq inkişafın tələblərinə və
uşağın qabiliyyətlərinə uyğun planlaşdırılmalıdır. Aşağıda inkişafın bir neçə əsas
prinsipi izah olunur. Inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq azyaşlı uşaqların
qabiliyyətlərinin formalaşdırılmasında bu prinsiplərdən istifadə edilə bilər.
Inkişafqarşılıqlı asılı olan aspektləri özündə birləşdirən xolistik prosesdir. Azyaşlı
uşaqlarla işləyən mütəxəssislər onların inkişaf prosesini xarakterizə edirlər.
Inkişaf perinatal dövrdən, təhsil isə doğuşdan başlayır.
Perinatal dövrdə beynin formalaşmasına, fiziki inkişafa və uşağın metobolizminə
təsir edən mühüm proseslər baş verir. Bütün bunlar uşağın təhsilalma qabiliyyətinə,
məqsədyönlülüyünə, böyüməsinə və inkişafına təsir göstərir. Bundan əlavə, yeni
doğulmuş uşağı zəruri qida, ilə sağlam , təhlükəsiz və təmiz mühitlə təmin etmək,
onu sevgi və qayğı ilə təmin etmək vacibdir. Çağalıq dövrü bu mərhələdə əsas
diqqət qidalanma və sağlamlığın qorunmasına yetirilməlidir. Ana südü ilə qidalanma
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Uşağın anasının yanında olması üçün nə lazımdırsa
edilməlidir. Bu mərhələdə əsas məsələlər uşaqda öz fiziki hərəkətlərini idarə etməyi
ona qayğı göstərən şəxsə bağlılığı öyrətməklə uşağın duyğu orqanları vasitəsilə ətraf
mühiti dərk edir.
Uşağın yeriməyə başladığı vaxtdan 6 yaşınadək dövr. Bu mərhələ əvvəlki kimi
qidanlanma çox mühüm rol oynuyur. Danışıq düşünmə qabiliyyəti, həmçinin sosial
vərdişlər sürətlə inkişaf edir.
Məktəbəqədər dövr bu dövrdə insanlarla ünsiyyət zəruriliyi artır, həmyaşıdların
əhatəsi genişlənir. Sağlamlığın qorunması və qidalanma əvvəl ki kimi uşağın
mühüm ehtiyaclarına daxildir. Inkişaf bir çox faktorlarla müəyyən olunur,
qidalanma əvvəlki kimi uşağın mühüm ehtiyaclarına daxildir. Doğuşdan 1 yaşa
qədər
başqalarına inanmağı, təhlükəsizlik anlayışlarını dərk edir.
Ehtiyaclarını necə ödəməyi öyrənməyə çalışır.
1 yaşdan 2 yaşa qədər.
Ətrafaləmi müntəzəm öyrənmək nəticəsində özünü kəşf edir və inkişaf edir.
Ünsiyyət bacarıqları inkişaf edir, başqalarının hərəktlərinə və davranışlarına həssas
olur.
2-3 yaşlıların inkişaf xüsusiyyətlər.
Başqa uşaqlarla yanaşı oynayır.
Cinsləri fərqləndirir.
3-4 yaşlıların tipik inkişaf sxemi.
Arzusuna görə uşaqlarla oynayır.
Özünün keçmiş təəssuratlarını danışa bilir.
4-5 yaşlıların inkişaf sxemi.
Cinsi fərqlərə maraq göstərir. Hadisələrin məzmunu danışır.
5-6 yaşlıların inkişaf xüsusiyyətləri.
Dostlarını seçir sadə stolustu oyunlar oynayır
Məlumatı verir və qəbul edir.

66. Tipik inkişafı izah edin.

Təhsil sahəsində işlənərkən ehtiyaclar və çətinliklər nəinki sağlamlıq imkanları

məhdud və əlilliyi olan uşaqların, onlar hətta “tipik” inkişaf olmuş uşaqların
çətinliklərini təsvir etməyə də kömək edir.
Ikinci təsnifat haqqında isə bir sıra mütəxəssislər qeyd edirlər ki, burada istifadə
olunan spesifik tibbi terminlər və onlara əsaslanan təsnifatdan istifadə olunduğu
zaman məktəblərdə və hər hansı təhsil müəssisəsində uşaqlar arasında ayrıseçkilik
və diskriminasiyaya gətirib çıxarır. Bu isə inklüzivlik yanaşmasına ziddir. Hər hansı
xüsusi ehtiyacı olan və təlimdə çətinlik çəkən uşağın ümumtəhsil məktəbinin inklüziv
sinifində təhsil alması haqqında qərarı verildikdə, onun tibbi diaqnozu yox, güclü və
zəif tərəfləri nəzərdən keçirilməli və onun üçün zəruri dəstəyin nədən ibarət olması
haqqında qərar verilməlidir.
67. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların valideynlərinin dəstəklənməsi üçün
strategiya.

İnklüziv komponentli qruplarda çalışan tərbiyəçilər və tərbiyəçi köməkçiləri ailələrlə

işləmə vərdişlərinə malik olmalıdırlar. Təəssüf ki, bəzi xarici ölkələrdən fərqli olaraq
ölkəmizdə valideynlərlə iş qaydaları kifayət qədər işlənməmişdir. Bunun səbəbi sovet
ənənəsidir. Bu ənənəyə görə, uşağın təhsili üçün ən birinci və əsas məsuliyyəti təhsil
müəssisəsi daşıyırdı. Valideynlərin başlıca başlıca işi öz iş yerlərində yaxşı işləmək,
uşaqlarının təlim tərbiyəsini təhsil müəssisəsinə etibkar etməkdən ibarət idi. Müasir
təhsil sübut edir ki, məhsuldar və mükəmməl
təhsil və tərbiyə yalnız ailə ilə təhsil müəssəsəsinin əməkdaşlığı şəraitində
mümkündür. Bu zaman ailə ilə münasibətlərin, bərabərhüquqlu, hörmət və
etibarlılıq əsasında qurulması onunla əməkdaşlığın ilkin şərtini təşkil edir. Xüsusi
qayğıya ehtiyacı olan uşaqlarla iş məsələsinə gəlincə, buray daha bir aspek onların
ailələrinin dəstəyinin zəruriliyi də əlavə olunmalıdır.
Hər bir tipik uşağın valideynlərinin keçirdiyi problemlərin üzərinə xüsusi qayğıya
ehtiyacı olan uşaqların valideynləri üçün əlavə problemlərdə gəlir. Təhsil
müəssisələri ailələrlə, onların xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlarının inkişafına
kömək göstərməlidir. Tərbiyəçilərin müəyyən vaxtdan sonra başqaları ilə əvəv oluna
biləcəklərinə baxmayaraq, ailə üzvləri xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşağın həyatında
dəyişməz simalardır. Valideynlər öz uşaqlarını hər kəsdən daha yaxşı tanıyırlar.
Demək olar ki, onlar uşaqlarla bağlı məsələlərdə peşəkardırlar. Tərbiyəçi və
valideynlərin əməkdaşlığı uşaqlara əhəmiyyətli dərəcədə müsbət təsir göstərir.

68. Ailələrlə səmərəli əməkdaşlığın qurulması.

Hər bir tipik uşağın valideynlərinin keçirdiyi problemlərin üzərinə xüsusi qayğıya
ehtiyacı olan uşaqların valideynləri üçün əlavə problemlərdə gəlir. Təhsil
müəssisələri ailələrlə, onların xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlarının inkişafına
kömək göstərməlidir. Tərbiyəçilərin müəyyən vaxtdan sonra başqaları ilə əvəv oluna
biləcəklərinə baxmayaraq, ailə üzvləri xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşağın həyatında
dəyişməz simalardır. Valideynlər öz uşaqlarını hər kəsdən daha yaxşı tanıyırlar.
Demək olar ki, onlar uşaqlarla bağlı məsələlərdə peşəkardırlar. Tərbiyəçi və
valideynlərin əməkdaşlığı uşaqlara əhəmiyyətli dərəcədə müsbət təsir göstərir.

Uşaqların xüsusi ehtiyaclarla doğulması ailədə ciddi dəyişiklər yaradır və ailə

üzvlərinin uşağın maraqları çərcivəsində adaptasiyasını zəruri edir. Uşağın böyüməsi
ilə ailənin keçirdiyi problemlər heç də yüngülləşmir, onlar sadəcə olaraq, saha sadə
olunmuş və tanış xarakter alır. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşağın anadan olmasına
valideynlərin ilk reaksiyası təssüf hissi olur. Onlara elə gəlir ki, arzuları boşa çıxmışdır.
Bəzi valideynlər ümidsizlik, tənhalıq hissi keçirirlər. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan
uşaqların valideynləri əksər hallarda onların uşaqlarını nələr gözlədiyini bilməyərək
gələcəkdən qorxurlar. Onlara elə gəlir ki, özlərinin və uşaqlarının gələcəklərinə olan
ümid ümid bəsləmirlər. Bu hisslər diqqətdən kənarda qalmamalıdır.
69. İnklüziv komponentli müəssisələrdə psixoloqların rolu.
İnklüziv komponentli müəssisələrdə psixoloqların rolu böyükdür. Psixoloq xüsusi
qayğıya ehtiyacı olan uşaqlarla məhz, psixoloji baxımdan iş aparır, onların psixi
sağlamlığı üzərində işləyir və psixi porseslərdə ortaya çıxan problemləri həll etməyə,
qavrama səviyyəsini tipik həmyaşıdlarında olduğu kimi yüksəltməyə çalışır. Sözsüz ki,
psixoloqun fəaliyyəti bununla bitmir. Uşağın məktəbə hazırlanması prosesi
göründüyündən qat-qat daha mürəkkəb və çoxşaxəlidir və xüsusi qayğıya ehtiyacı
olan uşaqlarla işləməsi üçün psixoloqun əlbəttə xüsusi təhsilə ehtiyacı var. Belə ki,
uşağın psixi cəhətdən sağlam inkişaf etdirilməsi onun gələcəkdə cəmiyyətə daha tez
uyğunlaşmasına, inteqtrasiyasına və təhsilində uğur qazanmasına dəlalət edir.
70. İnklüziv komponentli müəssisələrdə korreksiyaedici xidmətin təşkili.
Məktəb psixoloqu valideyn və uşaqlarla aşağıdakı istiqamətdə iş aparmalıdır.
Psixoloji maarifləndirmə – valideynlərin ilkin psixoloji biliklərə yiyələnməsi. Psixoloji
profilaktika – psixoloqun şəxsi və psixi inkişafında ola biləcək xoşagəlmə halların
qarşısının alınması istiqamətində apardığı işdir. Müəllim və psixoloq valideynlə
birlikdə şagirdin əqli inkişafında və şəxsiyyət kimi formalaşmasında yarana biləcək
müəyyən problemləri aşkara çıxarmağa cəhd göstərir və müvafiq tədbirləri həyata
keçirir.
Inklüziv təhsilin tədbiq edilməsi birbaşa məktəb psixoloqlarına da aiddir. Onların
əsas rolu ayrıayrı müəllim və şagirdləri, bütöv sinif və yerli ittifaqları birləşdirən
bütov dəstək sisteminin yaradılması, uşaqların nələrdənsə məhrum edilməsi deyil,
əksinə bütün mümkün imkanlarla təmin edilməsinə diqqət yetirməkdən ibarətdir.
Başqa sözlə desək, psixoloq məktəb mədəniyyətinin dəyişməsinə dəstək olur və
müəllimləri yeni şəraitə uyğunlaşdırmağa çalışır.
Uşaqlara gəldikdə isə, bu, onların nevroloji və psixiatrik pozuntulara deyil, psixoloji
sağlamlığına aiddir. Bunun üçün məktəbdə vahid nizam-intizam qrupu fəaliyyət
göstərməlidir. Burada psixoloq həmçinin koordinator rolunu da oynayır, vaxtaşırı
görüşlər təşkil edir və s. Bütün qeyd olunanlar sübut edir ki, psixoloq funksiyalarına
defektoloq təhsili, uşaq psixiatrı vəzifələri və xüsusi psixoloq fəaliyyəti də aiddir.
Əgər müəllim xüsusi ehtiyacı olan uşaqla iş zamanı çətinliklərlə qarşılaşarsa bu
zaman məktəbin idarə heyəti psixoloji-pedaqoji mərkəzlərə daha peşəkar və
kvalifikasiyası yüksək olan mütəxəssisin yardımı üçün müraciət etməli və həmin
mütəxəssis müəllimi yönləndirərək onu müxtəlif qaydalarla tanış etməli, fərdi və
qrup şəklində fəaliyyətin rasional yollarını öyrətməlidir. Köməyə ehtiyacı olan
uşaqlar üçün də xüsusi mütəxəssislər cəlb olumalıdır.
71. XQE olan uşaqlar üçün inklüziv komponentli müəssisələrdə sosial xidmətlər.

Əlilliyi olan şəxslərə münasibətdə dəyişiklik olarsa, bu müddəa reallığa çevrilə bilər.
Bizim inklüziv təhsili inkişaf etdirmək və tanıtmaq üçün tam əsasımız var. Inklüziv
təhsilin yeni nəzəriyyəsi dünya çapında ilk dəfə, 1994- cü il UNESCO və İspaniyanın
Təhsil Nazirliyi tərəfindən təşkil olunmuş “Xüsusi Ehtiyaclı Təhsil” Dünya konfransının
iştirakçıları tərəfindən Salamanka bəyannaməsində qəbul edildi: “Biz bütün
hökümətlərə müraciət edir və onları: İnklüziv təhsilin prinsiplərini qanun və ya hüquqi
akt kimi qəbul etməyə, bütün məktəblərdəki uşaqları cəlb etməyə çağırırıq”.
Sosial xidmət göstərən işçilər əlillik dərəcəsi olan, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan
insanlara müsbət münasibət bəsləməli, onlarla işləməyə hazır olmalı, bu sahədə
bütün lazımi bilgi və vərdişlərə sahib olmalıdırlar. Həmçinin onlar xüsusi qayğıya
ehtiyacı olan uşaqları tərbiyə edən
ailələrin də problemləri ilə tanış olmalı, valideynlərlə birgə fəaliyyət strategiyalarını
araşdırmalıdır.
Hərtərəfli xidmətlərin göstərilməsi üçün aşağıda sadalanan əsas xidmətlər
mövcuddur: təhsil prosesinin maddi və hüquqi baxımdan təmin edilməsi; xüsusi
qayğıya ehtiyacı olan uşaqlarla işləmək üçün xüsusi təlim keçmiş müəllim və
mütəxəssislər.

72. İnklüziv məktəblərdə psixolji xidmətin təşkili.

Inklüziv təhsilin müvəffəqiyyətli olması həmin məktəblərdə psixoloji xidmətin
yüksək səviyyədə təşkil olunmasıdır. Praktik psixoloqun məktəbdə işi tədris
müəssisələrində psixoloji xidmətin əsasını təşkil edir. Inklüziv təhsil tədbiq edilən
müəssisələrdə sağlam psixoloji mühitin yaradılması qarşılıqlı münasibətlər sahəsinin
tənzimlənməsi, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların həmin sinif kollektivində
adaptasiya olunması problemləri həll etmək məqsədi ilə psixoloji işlərin aparılması
vacibdir. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların məktəb mühitinə öyrənməsi
psixoloqun işini düzgün qurmasından asılıdır.

Psixoloji diaqnostika psixoloji xitmətdə əsas xidmətlərdən birini tutur. Bu işlərin əsas
üstün cəhətləri ondan ibarətdir ki psixoloqun köməyi ilə şagirdlərin həm əqli həm də
şəxsi imkanları aşlara çıxarılır. Bununla da şagirdlərin fəaliyyətini və inkişafını idarə
etmək prosesi asanlaşır. Məhz buna görədə təlim və tərbiyyə prosesində ayrı-ayrı
şagirdlərin təlim tərbiyəsindəki qüsurların psixoloji səbəblərinin aşkara çıxarılması və
onun aradan qaldırılması yollarının müəyyənləşdirilməsi məktəb psixoloji
xidmətlərinin işində mərkəzi yer tutur. Bunun üçün psixolji xidmət təşkil edən
şəxslərdən yəni psixoloqdan xüsusi hazırlıq tələb olunur. Bu işi aparan insan düzgün
sual verməyi, psixoloji problemi müəyyənləşdirməyi, məlumatı əldə etməyi, həmin
məlumatlar təhlil etməyi, bütün bunların əsasında zəruri nəticəyə gəlməyi
bacarmalıdır.
73. Praktik psixoloqun işinin əsas istiqamətlərini izah edin.
Praktik psixoloqun işinin əsas istiqamətlərini aşağıdakı kimi xarakterizə etmək olar.
- psixoloji maarifləndirmə
- psixoloji profilaktika
- psixoloji diaqnostika
- psixoloji korreksiya
- psixoloji məsləhət
- psixoloji- pedaqoji konisilum
Psixoloji maarifləndirmə dedikdə pedoqoji kollektivin, müəllimlərin, valideyinlərin
və şagirdlərin psixoloji biliklərlə ilk tanışlığı başa düşülür. Psixoloji maarifləndirmə
aşağıdakı formada həyata keçirilir.
Mühazirə, psixoloji ədəbiyyatın tematik sərgisi, söhbətlər, seminarlar, valideyinlər
klubu, psixoloji qəzet və s. Bu isə psixoloqun fəaliyyəti və bu istiqamətdə işinini
nəticəsində mümkündür.

74. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların kollektivə adaptasiyası.

Bir çox müəllim və mütəxəssislər hesab edirlər ki, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan
uşaqlar yalnız müəyyən bacarıqlara yiyələndikdən sonra adi siniflərə daxil ola
bilərlər. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçün tədris məqsədləri digər uşaqlar
üçün nəzərdə tutulan məqsədlərdən fərqlənirsə, çox zaman müəllimləri onların adi
siniflərə yerləşdirmələrinin məqsədəuyğunluğu məsələsi narahat edir. Başqa sözlə
bacarıqlar inteqrasiya üçün ilkin şərt kimi nəzərdən keçirilir. Tədqiqatlar göstərir ki,
heş bir şərt qoyulmadan zəruri dəstək verməklə uşaqların adi siniflərə daxil etmək
olar. Gün ərzində uşaqlar kollektivin ruhunu hiss etmələri və bu kollektivə məxsus
olma hissini keçirmələri üçün çoxsaylı imkanlara malik olurlar. Uşağın kollektivə
mənsub olmaq, uşaqlardan biri olmaq cəhdi isə ona yeni bacarıqlar əldə etməsi üçün
motivasiya verir. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların siniflərə ürək açıqlığı ilə
qəbul edilməsi olduqca vacibdir. Aydındır ki, müəllim uşaqlar üçün əsas davranış
nümunəsidir. O öz hərəkətlərilə digər şagirdlərə göstərməlidir ki, xüsusi qayğıya
ehtiyacı olan şagirdlər də sinif və cəmiyyətin vacib üzvlərindən biridir. Bununla da
müəllim şagirdlər arasında pozitiv münasibətlərin yaranmasına çalışmalıdır.
Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar siniflərə daxil olarkən baş verə biləcək
təhlükələrdən biri də mərhəmət güzəşt atmosferinin yaranmasıdır. Xüsusi qayğıya
ehtiyacı olan uşağın adi siniflərdə oxuması xeyriyəçilik aktı deyil. Uşaq ona görə bu
siniflərdə oxuyur ki, digər uşaqlarda burda oxuyurlar.

75. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların kollektivə adaptasiyası.

Bir çox müəllim və mütəxəssislər hesab edirlər ki, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan
uşaqlar yalnız müəyyən bacarıqlara yiyələndikdən sonra adi siniflərə daxil ola
bilərlər. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçün tədris məqsədləri digər uşaqlar
üçün nəzərdə tutulan məqsədlərdən fərqlənirsə, çox zaman müəllimləri onların adi
siniflərə yerləşdirmələrinin məqsədəuyğunluğu məsələsi narahat edir. Başqa sözlə
bacarıqlar inteqrasiya üçün ilkin şərt kimi nəzərdən keçirilir. Tədqiqatlar göstərir ki,
heş bir şərt qoyulmadan zəruri dəstək verməklə uşaqların adi siniflərə daxil etmək
olar. Gün ərzində uşaqlar kollektivin ruhunu hiss etmələri və bu kollektivə məxsus
olma hissini keçirmələri üçün çoxsaylı imkanlara malik olurlar. Uşağın kollektivə
mənsub olmaq, uşaqlardan biri olmaq cəhdi isə ona yeni bacarıqlar əldə etməsi üçün
motivasiya verir. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların siniflərə ürək açıqlığı ilə
qəbul edilməsi olduqca vacibdir. Aydındır ki, müəllim uşaqlar üçün əsas davranış
nümunəsidir. O öz hərəkətlərilə digər şagirdlərə göstərməlidir ki, xüsusi qayğıya
ehtiyacı olan şagirdlər də sinif və cəmiyyətin vacib üzvlərindən biridir. Bununla da
müəllim şagirdlər arasında pozitiv münasibətlərin yaranmasına çalışmalıdır.
Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar siniflərə daxil olarkən baş verə biləcək
təhlükələrdən biri də mərhəmət güzəşt atmosferinin yaranmasıdır. Xüsusi qayğıya
ehtiyacı olan uşağın adi siniflərdə oxuması xeyriyəçilik aktı deyil. Uşaq ona görə bu
siniflərdə oxuyur ki, digər uşaqlarda burda oxuyurlar.

76. Differensil təlim anlayışının mahiyyətini izah edin.

Differensial təlim anlayışı Amerika Birləşmiş Ştatların təhsil sistemində və təhsilə
bağlı qanunvericiliyində əksini tapmış bir anlayışdır. 1975-ci il ildən etibarən ABŞ
təhsil qanunları bütün təhsil müəssisələrinin uşaqların fiziki, əqli, irqi, dini və s.
müxtəlifliklərinə baxmayaraq, fəal halda milli kurikulumu ilə əhatə olunmasını tələb
etmişdir. 1990-cı və 1997-ci illərdə isə həmin qanunları dahada möhkəmləndirmək
və icra olunmasını təmin etmək üçün “əlilliyi olan şəxslərin təhlili” adlı qanun qəbul
edilmişdir və bu qanun məhz fiziki və əlilliyi olan uşaqları, yəni xüsusi təhsil
ehtiyacları olan uşaqların milli kurikulumu ilə əhatə olunması üçün səmərəli şəraitin
yaradılmasını təmin etmişdir.

Differensial təlimi proses kimi başa düşmək lazımdır. Yəni tərbiyəçi uşaqlar üçün
maksimum səmərəli şərait yaratmaq istədikdə daim bu təlimin
differensiallaşdırılması məqsədi üzərində işləməlidirlər. Təlim differensiallaşması
prosesinə başlamazdan əvvəl təlim prosesinin özünün nədən ibarət olmasına nəzər
salmaq məqsədə uyğundur. Bildiyimiz kimi təlim prosesi bir-birilə bağlı olan dörd
əsas aspektən ibarətdir.
1-ci aspekt: məzmun və gözlənilən nəticə. 2-ci aspekt: uşaqların ilkin bilik və
bacarıqları, inkişaf və hazırlıq səviyyəsi, xüsusi ehtiyaclar. 3-cü aspekt: təlimin
metodları, tapşırıqlar, əlavə materiallar, əyani vəsaitlər, öyrənməni
möhkəmləndirmək üçün ev tapşırıqları və çalışmalar.
4-cü aspekt: tədbiq olunan qiymətləndirilmənin növləri

77. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların inkişafında ailənin rolu.

İnklüziv komponentli qruplarda çalışan tərbiyəçi köməkçiləri ailələrlə işləmə
vərdişlərinə malik olmalıdırlar. Təəssüf ki, bəzi xarici ölkələrdən fərqli olaraq,
ölkəmizdə valideynlərlə iş qaydaları kifayət qədər işlənməmişdir. Bunun səbəbi sovet
ənənəsidir. Bu ənənəyə görə uşağın təhsili üçün ən birinci və ən əsas məsuliyyətli
təhsil müəssisəsi daşıyırdı. Valideynlərin başlıca işi öz iş yerlərində yaxşı işləmək,
uşaqlarının təlim tərbiyəsini təhsil müəssisəsinə etibar etməkdən ibarət idi. Müasir
təhsil sübut edir ki, məhsuldar və mükəmməl təhsil tərbiyə yalnız ailə təhsil
müəssisəsinin əməkdaşlığı şəraitində mümkündür. Bu zaman ailə ilə münasibətlərin,
bərabərhüquqlu, hörmət və etibarlılıq əsasında qurulması onunla əməkdaşlığın
qurulması onunla əməkdaşlığın ilkin şərtini təşkil edir. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan
uşaqlarla iş məsələsinə gəlincə, buraya daha bir aspekt-onların ailələrinin dəstəyinin
zəruriliyi də əlavə olunmalıdır.
 Bütün dünyada inkluziv təhsilin gedişatı, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların
valideynlərinin öz uşaqlarının və onların təhsilinin inkişafında mühüm rol oynadığını
sübut edir. Ekspertlər uşaqda ilk dəyərlərin formalaşmasında ailənin rolunu
vurğulayırlar. Uşaq ailədə həm fiziki, həm də sosial cəhətdən inkişaf edir. Ailə onun
uşağın əhatə olduğu cəmiyyətə nisbətən daha davamlı mühitdir.

78. Uşaqların ailələri ilə əməkdaşlığın xüsusiyyətləri.

Hər bir tipik uşağın valideynlərinin keçirdiyi problemlərin üzərinə xüsusi qayğıya
ehtiyacı olan uşaqların valideynləri üçün əlavə problemlərdə gəlir. Təhsil
müəssisələri ailələrlə, onların xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlarının inkişafına
kömək göstərməlidir. Tərbiyəçilərin müəyyən vaxtdan sonra başqaları ilə əvəv oluna
biləcəklərinə baxmayaraq, ailə üzvləri xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşağın həyatında
dəyişməz simalardır. Valideynlər öz uşaqlarını hər kəsdən daha yaxşı tanıyırlar.
Demək olar ki, onlar uşaqlarla bağlı məsələlərdə peşəkardırlar. Tərbiyəçi və
valideynlərin əməkdaşlığı uşaqlara əhəmiyyətli dərəcədə müsbət təsir göstərir.

79. İnkluziv komponentli müəssisələrdə psixoloqların iş fəaliyyətinin

xüsusiyyətləri.

Psixoloq aşağıdakı istiqamətlərdə korreksiya işləri aparırlar:

1. şagirdin şəxsiyyətində, əqli inkişafına, emosional iradi xüsusiyyətlərində özünü
göstərən çətinliklərin aradan qaldırılması.
2. şagirdlərin yaşlılar və həmyaşıdları ilə qarşılıqlı şəxsiyyətlərarası
münasibətlərində özünü göstərən qüsurların aradan qaldırılması. Psixoloji
korreksiya işi bu və ya digər səbəbdən risk qrupuna aid olan uşaqlarla psixoloqun
sistematik məqsədyönlü işində onlara spesifik köməyin göstərilməsindən ibarətdir.
Korreksiya işi fərdi və qrup halında, həmçinin oxşar davranış problemləri olan
uşaqlar üçün işlənmiş tematik psixolji treninqlər yolu ilə həyata keçirilir.
80. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçün korreksiyaedici xidmətin təşkili
məsələləri.

Məktəb psixoloqu valideyn və uşaqlarla aşağıdakı istiqamətdə iş aparmalıdır.

Psixoloji maarifləndirmə – valideynlərin ilkin psixoloji biliklərə yiyələnməsi. Psixoloji
profilaktika – psixoloqun şəxsi və psixi inkişafında ola biləcək xoşagəlmə halların
qarşısının alınması istiqamətində apardığı işdir. Müəllim və psixoloq valideynlə
birlikdə şagirdin əqli inkişafında və şəxsiyyət kimi formalaşmasında yarana biləcək
müəyyən problemləri aşkara çıxarmağa cəhd göstərir və müvafiq tədbirləri həyata
keçirir.
Inklüziv təhsilin tədbiq edilməsi birbaşa məktəb psixoloqlarına da aiddir. Onların
əsas rolu ayrıayrı müəllim və şagirdləri, bütöv sinif və yerli ittifaqları birləşdirən
bütov dəstək sisteminin yaradılması, uşaqların nələrdənsə məhrum edilməsi deyil,
əksinə bütün mümkün imkanlarla təmin edilməsinə diqqət yetirməkdən ibarətdir.
Başqa sözlə desək, psixoloq məktəb mədəniyyətinin dəyişməsinə dəstək olur və
müəllimləri yeni şəraitə uyğunlaşdırmağa çalışır.

81. Universal öyrənmə dizaynının birinci prinsipini izah edin.

1-ci prinsip:

Təqdimatın çoxsaylı vasitələri Məlumatın təsvirinin fərdiləşdirmə üsulları.

Uşaqların fərqli qavrama potensialını nəzərə alaraq məlumatı müxtəlif forma və

üsullarla çatdırın:

• Mətn, şəkil, qrafik, cədvəl və ya digər vizual məzmunların ölçüsü.

• Fon ilə şəkil və ya mətn arasındakı təzad.
• Vurğulamaq üçün istifadə olunan rəng.
•
• Səsli materiallar üçün alternativ təklif edin.
 • Mətndəki mənanı ifadə edən vasitələrdən və ya mətnin avtomatik
səsləndirilməsindən istifadə edin.
• Musiqi və ya səsin notasiyalarını, diaqram və qrafikləri təqdim edin.
• Video və ya audio kliplər üçün yazı transkriptlərini təqdim edin.

Dil, riyazi əməl və işarələr üçün seçimlər Söz və işarələrə aydınlıq gətirin.

• Şagirdlərin təcrübələri ilə əvvəlki bilikləri arasında əlaqə qurun.

Qrafik simvolları alternativ mətn təsvirləri ilə təmin edin.

Alternativlər vasitəsilə əsas strukturu aydınlaşdırın:

• Struktur əlaqələrini vurğulayın.

• Əvvəl öyrənilən quruluşlarla əlaqə qurun.
Mövzu üzrə ilkin bilikləri istinad edin.

• Mətn, qrafik, diaqram və düsturlarda əsas elementləri vurğulayın və ya qeyd

edin. Əsas ideya və əlaqələri vurğulamaq üçün altından xətt çəkin, qrafik və
vahidlər, anlayışların mənimsənilməsi şablonlarından istifadə edin.

Məlumatların vizuallaşdırılması, emalı və istifadəsi üçün təlimat verin.

• Hər bir addım üçün ardıcıl şəkildə aşkar xatırlamalar edin.

 • Məlumatı sistemləşdirmək üçün variantlar verin. Yeni biliklər öyrənmək üçün
interaktiv modellər verin.
• Yoxlama suallarının siyahısını, yapışqan qeydləri, elektron xatırladıcıları təmin
edin.
• Cihaz və strategiyaların ifadəsini təşviq edin.

Yerdəyişmə və ümumiləşdirməni maksimal dərəcədə artırın.

82.İnklüziv təhsil prosesində əlil uşaqların ailələrinə dəstək planlarının tərtibi.

Uşaq və ailə dəstək planı inklüziv məktəblərdə maraqlı tərəflərə uşaqlar haqqında
məlumat toplamaq, bu məlumatlar əsasında təlim hədəflərini müəyyən etmək və bu
təlim hədəflərinə çatmaq üçün lazım gələn dəstək və vasitələri planlaşdırmağa
kömək etmək üçün bir vasitədir. Uşaq və ailə dəstək planları əlilliyin sosial və ya
hüquqi əsaslı modeli zəminində hazırlanır və çətinlikləri aradan qaldırmağa
istiqamətlənir.
Kurikulum və uşaqların sinifdən sinfə keçdikdə, ibtidai və orta təhsildə geniş təlim
məqsədlərini təmin edir. Müəllimlərin əksəriyyəti bu təlim məqsədlərini daha
spesifik təlim 68 hədəflərinə bölür. Onlar dərs planı, bölmə, yarımil və ya dərs ili üzrə
təlim məqsədləri hazırlaya bilərlər.
83. Əsas sinif strategiyaları və adaptasiya: Ünsiyyət və inteqrasiya problemləri və
əqli problemləri olan uşaqlar üçün.

Sadə və konkret dildə danışın.

Gündəlik nizam-intizam qaydaları tərtib edin. Daha az seçimlər verin.
Uşaqdan bir rəng seçməsini istəyirsinizsə, ona seçməsi üçün iki və ya üç
seçim verin.
Növbə və sosial məsafə kimi xüsusi sosial qaydaları öyrədin.
Təlimatları təkrarlayın və onların aydın olmasını təmin etmək üçün qısa
cümlələr qurun.
Həddindən çox asanlaşdırmayın. Tapşırıq qəliz olarsa, distarktorları minumuma
endirin. Lazım olarsa, fərdi çalışma sahəsi və ya güşəsindən istifadəyə icazə
 verin. Rəngli divar ekranları bəzi uşaqların fikrini yayındıra, digərləri üçün isə
səsə alışmaq üçün çətin ola bilər.
84. Təlim mühitinin adaptasiyasının hədəfləri haqqında məlumat verin.

Təlim mühitinin adaptasiyası:

1. Məkanı hədəfə uyğun hazırlayın.

Təlim hədəfini müəyyən edin. Fiziki məkanların müxtəlif fəaliyyətlərin əsas
hədəflərinə müvafiq olaraq necə dəyişə biləcəyini nəzərdən keçirin. Məsələn, birgə
işləmək hədəfin bir hissəsidirsə, mühitdəki partaları, stulları və digər əşyaları birgə
işin daha tez yaranması üçün necə təşkil oluna biləcəyi barədə düşünün. Əgər hədəf
s Uşaqyönümlü pedaqogikanın əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
Faydalı təlim imkanlar:
Şagirdlərin dərslərin və məktəb fəaliyyətlərinin məqsdələrini başa düşdükdə daha
çox motivasiya olurlar. Uşaqların gündəlik həyatları ilə bağlı nəyi və necə öyrənməni
əlaqələndirmək mütləqdir. Bu yalnız, müəllimlər şagirdləri ilə əlaqə qurarsa, onlar
üçün nəyin mühüm ulduğunu və uşaqların bir-biri və həmçinin müəllimi ilə mübadilə
etməsi üçün təhlükəsiz hiss edəcəyi rahat bir astmosfer yaranarsa, mümkün ola
bilər. Bu cür əlaqənin yaradılmasına dair bəzi fikirlərə daxildir:
Dərsin şagirdlərin əinifin birgə müzakirəsi və ya şagirdlərin müstəqil işləməsidirsə,
strukturların təşkili fərqli olacaq.
2. Hər kəs üçün əlçatan müvafiq resur əraziləri təklif edin.
Resurs sahələri şagirdlərə dəstək və əsas strukturları təmin edir. Məsələn, lüğətlər,
kalkulyatorlar, yazı vasitələri, qrafik orqanayzer və müxtəlif növ dəftərlər, rəngli
kağızlar kimi seçimlər qoyulan sahələr ola bilər. Aşağı sallanan işıqlar, qullaqcıqlar və
rahat stullar olan sakit zona yaradıla bilər. Cari dərs mövzusunun əsas ideya, yaxud
xülasəsini əks etdirəcək bir güşə yaradıla bilər. Bu, şagirdlərin təlimini dəstəkləmək
üçün seçə biləcəyi iş ərazisinin bir hissəsidir.

3. Rəqəmsal resurs və materialları inteqrasiya edin.

Rəqəmsal resurslar ənənəvi çap olunmuş metarialların vermədiyi çevikliyi təklif edir.
Rəqəmsal mətn şagirdlər üçün vacib olan xüsusiyyətlərə malikdir:
Mətnin səsləndirilməsi alətindən istifadə edərək ucadan oxuma imkanı;
Məzmunun təsvirində çeviklik (rəng, kontrast), mətn şriftini böyütmək imkanı;
Lüğətlər, mətnin rənglər və ya qeyd etməklə vurğulanması, mətnin içində
müvafiq qeydlər aparılması üçün dəstəkləyici hazır vasitələr;
 Söndürülüb – yandırıla bilən titrlər; Video üçün audio
təsvirlər; Şəkil təsvirləri.

4. Təlim prosesini vurğulayın. Təlim üçün vaxtaşırı formativ rəylər mühüm

əhəmiyyət kəsb edir. Təlim zamanı yalnız son nəticə deyil, təlim prosesinin özü də
xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Təlim prosesinin müxtəlif mərhələlərində prosesin
özünə diqqət yönəltmək prosesin əhəmiyyətini anlamaqda şagirdlərə kömək edir.
Yəni təlimdə yalnız nəticə əldə etməyə can atmaq, nəticəyönümlü olmaq vacib deyil,
həm də təlim prosesində fəal iştirak etmək də mühümdür.

5. Təlim mühitində qoyulan hədəflərə nail olduğunuza əmin olun.

Təlim mühitində çoxsaylı yerlərdə təlim hədəfi aydın qeyd olunmalıdır. Məsələn,
şifahi şəkildə hədəfi bildirsə,yaza, qrup şəklində müazkirə edə və bütün məlumat
xarakterli materiallarda vurğulaya bilərsiniz. Mühitdə hədəflərin əlçatan olması
şagirdlərin tez-tez hədəfə istinad etmələrini və məqsədyönlü şəkildə bu istiqamətdə
çalışma ehtimalını artırır.

85. İnklüziv şəraitdə birlikdə öyrənməni təmin edən təlim yanaşmaları və üsulları.

Uşaqlar müxtəlif yollarla öyrənirlər. Əksər uşaqlar öyrənmə prosesində öyrənmə

üçün olan fərqli yolların hamısından istifadə edir.
Müəllimlər bütün uşaqların iştirakını və birlikdə öyrənməni təmin etmək üçün
müxtəlif təlim yanaşmalarından istifadə edərək təlimin çoxsaylı üsullarını
asanlaşdırmalıdır.
Uşaqların öyrənmə metodlarını bilmək üçün müşahidə və təhlil zəruridir. Eyni
kurikulum məzmununun təlimi üçün müxtəlif üsul və strategiyalardan istifadə
edilməli və fəaliyyətlərin hamı üçün mənimsənilən olmasını təmin etmək məqsədilə
tənzimləmələr edilməlidir.
Birgə öyrənmə:
Birgə öyrənmə daxilində şagirdlər ümumi hədəflər naminə çalışmaqla məsuliyyəti
və resursları bölüşürlər. Birgə qrup işinin uşaqların əsas anlayışları yaxşı
qavramasına, həmçinin işə və bir-birinə qarşı müsbət münasibətlərin qurulmasına
güclü müsbət təsiri ola bilər. Yaxşı tətbiq edildiyində qrup işi müəllimlərə fərdi və
kiçik qruplar ilə daha çox vaxt keçirməyə imkan verir. Birgə öyrənmə və qrup işinə
dair müxtəlif yanaşmalar var. Uşaqları necə qruplara bölməyi təyin etmək müəllimlər
üçün mühümdür. Müxtəlif təməl biliklərə malik uşaqlardan ibarət qrup yaratmaq hər
kəs üçün daha öyrədici imkanlar təmin edir. Uşaqların hər biri müəyyən bir vəzifəni
icra edə bilər. Vəzifələrin dəyişməsini, məsələn, hər kəsin növbə ilə qrup rəhbəri
olmasını təmin edin. Həmçinin qrup işində əlilliyi olan uşaqların dəyərli və həlledici
vəzifə almaları mühümdür. Adətən qrup işinə başlamazdan öncə təməl qaydaların
qoyulması zəruri ola bilər. Qrup işinin faydalı oması üçün qrupda elə şərait
yaradılmalıdır ki, uşaqlar fərdi şəkildə tapşırıqları tamamlamasınlar və ehtiyac
olduqda digərinə kömək etsinlər. Ən maraqlı təlim təcrübələri uşaqlar bir-
birilərindən asılı olduqları və tapşırığı tamamlamaq üçün əməkdaşlıq etməli olduqları
an alınır.

86. İnklüziv təhsildə uşaqyönümlü pedaqogika anlayışı, əhəmiyyəti və onun

xüsusiyyətləri.

İnkluziv siniflərdə müəllimlər tədris və təlimin ümumi kəmiyyətini artırmaq

məqsədilə bütün uşaqların öyrənmə ehtiyaclarını qarşılamaq üçün uşaqyönümlü
pedoqogikadan istifadə edirlər. Əlilliyi olan uşaqlar üçün təlim üsulu olmadığından
inkluziv mühitdə müəllim bütün uşaqların ehtiyacını qarşılamaq üçün uşaq
pedaqogikasından istifadə edir. Uşaqyönümlü yanaşmada vacib şərt müəllimin
yanaşmasıdır. Müəllim dərs zamanı vəziyyətdən asılı olaraq, uşaqlarla ünsiyyət
qurur., sinifin müxtəlif yerlərində durur, resurslardan istifadə edir, uşaqları
qiymətləndirir.

Məktəbdə müəllimlər fərqli bilik, bacarıq, maraq və öyrənmə ehtiyacları olan uşaqlar
ilə işləyirlər. Əlilliyi olan uşaqlar üçün xüsusi təlim üsulu olmadığından inklüziv
mühitdə müəllimlər bütün uşaqların ehtiyaclarını qarşılamaq üçün uşaqyönümlü
pedaqogikadan istifadə edirlər. Daha ənənəvi mühitdə və ya müəllimyönümlü
pedaqogikada müəllim stolları sıra və cərgə ilə düzür, bütün sinifin qarşısında durur,
şagirdlərə bütün bilikləri hazır verir və şagirdlərə onların cavablarının doğru və ya
yanlış olduğunu deyir. Qeyd olunanlar “yaxşı” müəllimin xüsusiyyətləridir.
Uşaqyönümlü yanaşmada isə səmərəlilik üçün vacib şərt müəllimin davranışıdır.
Müəllim dərs zamanı vəziyyətdən asılı olaraq sinifin müvafiq yerlərində durur,
sinifdəki resurslardan istifadə edir, uşaqlar ilə ünsiyyət qurur və uşaqların
öyrəndikləri bilikləri qiymətləndirir.
87. Dünya praktikasında inklüziv təhsilin təşkili məsələləri haqqında məlumat
verin.

Dünya praktikasında inklüziv təhsilin təşkilinin məsələləri.

1970- ci illərdən başlayaraq xaricdə əlilliyi olan şəxslərin təhsil imkanlarının
genişləndirilməsi ilə bağlı normativ aktlarının hazırlanmasına başlanılmışdır. Müasir
təhsil siyasətində ABŞ və Avropa bir neçə yanaşmanın inkişafına nail olmuşdur:
1. təhsilin əlçatanlığının genişləndirilməsi.
2. hakim tendensiyaya çevirmə.
3. inteqrasiya.
4. inklüziya.

Meynstriminq hesab edirdi ki, əlilliyi olan uşaqlar öz yaşıdları ilə bayramlarda,
məktəbdənkənar proqramlarda ünsiyyət saxlamalıdır.

88. İnklüziv təhsil mühitində öyrənərkən və tətbiq edərkən müəllimlərin

əməkdaşlığının refleksiyaları.

Mütəmadi olaraq siniflərdə müxtəlif əqli və fiziki problemli uşaqların oxuduqları

müəllimlər digər peşəkarlarla əməkdaşlıq etmək məcburiyyətində qalırlar. Bu
peşəkarlara xüsusi müəllimlər, həkimlər, psixoloqlar, defektoloqlar, loqopedlər,
fizioterapevtlər və çoxsaylı digər peşəkarlar aid edilir. Bəzən bu qrup insanların
fəaliyyətləri uşağa faydalı olsa da, bəzən müxtəlif elm sahələrinin müalicə
tələblərinin mövcudluğu şəraitində gərginlik ortaya çıxa bilir. Müəllimlər bu fərqli
mütəxəssislərin müstəqilliyinə hörmət etməklə yanaşı, həmçinin onların məktəbdəki
fəaliyyətlərinin təlim proqramı üçün səmərəli olduğunu da əmin olmalıdırlar.

Digər müəllimlərlə əməkdaşlıq

Digər müəllimlərlə əməkdaşlıq etmək üçün bir çox üsullar mövcuddur. Bunlardan
bəziləri heyətinin ümumi xarakterindən asılı olduğu halda, digərləri demək olar hər
məktəbdə tətbiq oluna bilər. Digər tədris heyəti ilə birgə çalışmaq əlavə dəstək,
təcrübə və sinifdə tədbiq olunması
mümkün fikirlər baxımından olduca əhəmiyyətlidir.

89. İnklüziv təhsildə müəllimlərin əməkdaşlığı və əməkdaşlıq mədəniyyətinin

yaradılması modeli.

Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlarınbir çox spesifik ehtiyacları olduğundan, onların
təmin edilməsi üçün müxtəlif profilli mütəxəssislərdən ibarət qrup üzvlərinin bir-
birilə əməkdaşlıq etmələri vacibdir. İnklüziv təhsilin mövcudluğu üçün əməkdaşlıq
olduqca əhəmiyyətlidir. Əməkdaşlıq – bir neçə insanın ümumi məqsədə nail olmaq
üçün apardığı birgə işdir. Aydındır ki, bir nəfər koqnitiv, hərəki, sosial, kommunikativ
inkişafı, onun müalicəsi və qidalanması ilə bağlı məsələlərlə məşğul olmaq
iqtidarında deyil. Bu işin öhdəsindən yalnız bir-birilə informasiya və biliklərini
mübadilə etməklə fəal əməkdaşlıq edən mütəxəssislərdən ibarət komanda gələ
bilər. Komanda işi zamanı daha əsaslı və keyfiyyətli qərarlar qəbul edilir, elə də,
fəaliyyətin nəticələri yüksəlir.

Həmkarlarla əməkdaşlıq
Əməkdaşlıq ifadəsi yalnız müəllimləri, mütəxəssisləri deyil, valideynləri də nəzərdə
tutmuşdur. Birgə işlədiyiniz bu insanların hər birinin uşağın həyatında oynadığı rol
fərqli olacaq.

Ünsiyyət və əməkdaşlıq
Əməkdaşlıq hər zaman ünsiyyət ilə yanaşı getmişdir. Əməkdaşlıq iştirakçıları ortaq
dəyərləri və planları paylaşdığı və daha sonra birgə şəkildə onları həyata keçirməyə
çalışdığı prosesdir. Əməkdaşlıq könüllülük prinsipinə əsaslanmalıdır
İnsanlar görüşməyə məcbur edilə bilsələr də, əməkdaşlıq etmək üçün bu
məcburiyyət mümkün deyil. Birgə çalışma üçün könüllü olan tərəflər bir araya gəlib
müəyyən məqsədə nail olmaq istəməlidirlər.

Əməkdaşlıq tərəflər əsasında bərabərliyə əsasən qurulur.

Birgə çalışan qrupun bütün üzvləri bərabərhüquqlu qəbul edilməlidir. Bununla da,
bütün qrup üzvləri fikirləri və məlumatları təmin etmək, onların üzərində çalışmaq
və qiymətləndirmək sahəsində azadlıq əldə edir.
Əməkdaşlıq edən tərəflərin məqsədlər barədə qarşılıqlı razılaşdığı hesab edilir.
Qrupun üzvləri dəqiq ifadə edilmiş və ümumi məqsəd və ya məqsədlər uğrunda
çalışmalıdır.

Əməkdaşlıq ortaq məsuliyyət və ortaq resurslar tələb edir.

Qrupun bütün üzvləri qərarın qəbulu və razılaşdırılması prosesinin tərkib hissəsi

olmalıdır. Yalnız bu halda qərarlar dəstəklənə bilər. Ümumi məqsədlərə nail olmaq
naminə resurslar bütün qrup üzvlərinin ifadəsi üçün açıq olmalıdır.

Qrup üzvləri qərarlarının nəticələrinə görə kollektiv məsuliyyət daşıyır.

Bütün iştirakçılar kollektiv olaraq atılmış addımların uğurunda və ya tənəzzülündə
paya malikdir. Heç bir üzv təkbaşına hansısa uğur və ya uğursuzluğa görə
mükafatlandırıla və ya cəzalandırıla bilməz. Bu yolla kollektiv qrupun birgə
fəaliyyətinə şərait yaradılır.

90. Universal öyrənmə dizaynının birinci və ikinci prinsipini izah edin.

1-ci prinsip:

Təqdimatın çoxsaylı vasitələri Məlumatın təsvirinin fərdiləşdirmə üsulları.

Uşaqların fərqli qavrama potensialını nəzərə alaraq məlumatı müxtəlif forma və

üsullarla çatdırın:

• Mətn, şəkil, qrafik, cədvəl və ya digər vizual məzmunların ölçüsü.

• Fon ilə şəkil və ya mətn arasındakı təzad.
• Vurğulamaq üçün istifadə olunan rəng.
•
• Səsli materiallar üçün alternativ təklif edin.
 • Mətndəki mənanı ifadə edən vasitələrdən və ya mətnin avtomatik
səsləndirilməsindən istifadə edin.
• Musiqi və ya səsin notasiyalarını, diaqram və qrafikləri təqdim edin.
• Video və ya audio kliplər üçün yazı transkriptlərini təqdim edin.
Dil, riyazi əməl və işarələr üçün seçimlər Söz və işarələrə aydınlıq gətirin.

• Şagirdlərin təcrübələri ilə əvvəlki bilikləri arasında əlaqə qurun.

Qrafik simvolları alternativ mətn təsvirləri ilə təmin edin.

Alternativlər vasitəsilə əsas strukturu aydınlaşdırın:

• Struktur əlaqələrini vurğulayın.

• Əvvəl öyrənilən quruluşlarla əlaqə qurun.
Mövzu üzrə ilkin bilikləri istinad edin.

• Mətn, qrafik, diaqram və düsturlarda əsas elementləri vurğulayın və ya qeyd

edin. Əsas ideya və əlaqələri vurğulamaq üçün altından xətt çəkin, qrafik və
vahidlər, anlayışların mənimsənilməsi şablonlarından istifadə edin.

Məlumatların vizuallaşdırılması, emalı və istifadəsi üçün təlimat verin.

•Hər bir addım üçün ardıcıl şəkildə aşkar xatırlamalar edin.

• Məlumatı sistemləşdirmək üçün variantlar verin. Yeni biliklər öyrənmək üçün

interaktiv modellər verin.
•Yoxlama suallarının siyahısını, yapışqan qeydləri, elektron xatırladıcıları təmin edin.
•Cihaz və strategiyaların ifadəsini təşviq edin.
 •
Yerdəyişmə və ümumiləşdirməni maksimal dərəcədə artırın.

2-ci prinsip:

Özünüifadənin çoxsaylı vasitələri.

Fiziki fəalliyət üçün seçimlər.

Naviqasiya və reaksiya üçün metodları dəyişin.

• Təlimat materialları, fiziki manipulyasiya və texnologiyalar ilə qarşılıqlı əlaqə

qurmaq üçün tələb olunan vaxt, sürət və fəalliyət tempi üzrə şagirdlərə
alternativ təklif edin.
Seçimləri göstərmək və ya onlara fiziki reaksiya vermək üçün alternativ təklif
edin.

Ünsiyyət və özünü ifadə üçün variantlar. Ünsiyyət üçün çoxsaylı informasiya

vasitələrdən istfiadə edin.

• Mətn, nitq, rəsm, illüstrasiya, dizayn, film, musiqi, rəqs, vizual incəsənət,
heykəltəraşlıq və ya video kimi bir çox informasiya vasitələri yaradın.
• Fiziki manipulyativlərdən istifadə edin. Müxtəlif strategiyalarda istifadə
edərək problemləri həll edin.

Qurmaq və tərtib etmək üçün çoxsaylı alətlərdən istifadə edin.

 •
• Düzgün yazılışı, qrammatikanı yoxlayan söz və nümunələri təklif edən
proqramları təmin edin. Səsi yazan diktafon, səsyazmanı təmin edin.
• Kalkulyatorlar təmin edin.
• Virtual və ya həqiqi riyazi manipulyativləri təmin edin.
İnternetdən istifadə edin.

Təcrübə üçün şərait yaradın.

• Həvəsləndirmək üçün diferensial modellər təklif edin.

• Müxtəlif kateqoriyadan olan təhsilverənləri işə cəlb edin.
• Diferensial rəy bildirin.
• Həqiqi problemlərə aid yeni həllərin bir neçə nümunəsini təqdim edin.
İcra funksiyaları üçün seçimlər.

Müvafiq hədəfin müəyyən edilməsinə rəhbərlik edin.

• Səylər, resurslar və çətinliyi qiymətləndirmək üçün strukturlar və xatırlamalar

edin.
• Hədəfin qoyulması üçün təlimatlar və yoxlama sualları siyahısını təmin edin.
• Hədəflər, məqsədlər və planları görünən yerdən asın.
Planlamanı və strateji inkişafı dəstəkləyin.

Hərəkətə keçməzdən öncə, habelə lazımı yerlərdə “dayan və düşün” anlayışını

xatırladın.
• “İşini göstər və izah elə” anlayaşını xatırladın.
 •
Monitorinqin imkanlarını genişləndirin.

• Özünü yoxlamaq və fikirləşməyə yönləndirmək üçün suallar verin.

• İşin gedişatını göstərin.
• Özünüqiymətləndirmə strategiyalarının müxtəlif modelllərini təklif edin.