Univerzitet umetnosti u Beogradu

Fakultet likovnih umetnosti

Slikarski odsek

Seminarski rad iz predmeta

Istorija umetnosti 3/2

“Imaginarni Balkan”- Orijentalizam u delima Paje

Jovanovića

Profesor: dr Aleksandra Kučeković Student: Jelisaveta Petričić

5223/2020
Beograd, Jun, 2022

1
 „Orijent“ se odnosi na zemlje duž istočne i južne obale Sredozemnog mora, ponekad i na
mavarsku Španiju, i kao istovremeno geografski i kulturni koncept neraskidivo je povezan sa
islamom.
Tokom 19-og veka velike promene u Evropi (posebno francuska revolucija) dovele su do
otvaranja Orijenta. Bonapartin pohod na Egipat, nezavisnost Grčke, kontrola puta ka Indiji i
“Istočno pitanje” doveli su do postepenog slabljenja nekada moćnog Osmanskog carstva.
Formiranje Francuskog orijentalističkog slikarskog društva promenilo je svest umetnika krajem
19. veka, pošto su sada mogli da vide sebe kao deo posebnog umetničkog pokreta. Kao
umetnički pokret, orijentalističko slikarstvo se generalno tretira kao jedna od mnogih grana
akademske umetnosti 19. veka. Međutim, bilo je uočljivo mnogo različitih stilova orijentalističke
umetnosti. Istoričari umetnosti imaju tendenciju da identifikuju dva široka tipa orijentalističkih
umetnika: realiste koji su pažljivo slikali ono što su primetili i one koji su zamišljali
orijentalističke scene bez napuštanja studija. Francuski slikari kao što su Ežen Delakroa i Žan-
Leon Žerom smatraju se vodećim umetnicima orijentalističkog pokreta.
1824., francuski umetnik Ežen Delakroa (francuski franc. Delacroix Ferdinand Victor Eugène) je
zabeležio u svom dnevniku; „To je svakako bilo pitanje Egipta; tamo se može ići vrlo malo. Ako
Bog da da odem.“ Znamo da nikad nije krenuo na put, ali nekoliko godina kasnije, u vreme kada
su Francuzi počeli da kolonizuju Severnu Afriku, Delakroa je posetio Maroko i video Alžirske
žene, predmet njegovih najboljih orjentalnih dela. Kako su kolonijalne armije napredovale,
umetnicima je ubrzo postalo moguće da putuju sve dalje i dalje, pravo u pustinju. Neki su manje
više postali stanovnici Orijenta.1
Iako je Orijent proširio njihov repertoar tema, uglavnom je imao veoma mali uticaj na način na
koji su umetnici slikali. Njihova zemlja porekla i njihovi patroni su bili glavni uticaj na način i
tematiku kojom su se bavili. Ežen Delakroa se žalio da ako želite da zaradite za život morate
napustiti ideju da slikate ono što ste zaista videli i osetili, i umesto toga slikate slike kakve
publika očekuje. 2
Orijentalizam nije bio ograničen na slikovit prikaz pustinja, intimnih enterijera, šarenih kasaba
itd. Umetnici su na Istoku primenili sve žanrove omiljene na zapadnim akademijama, uključujući
i istorijsko slikarstvo. U mnogim delima, umetnici su Orijent prikazali kao egzotičan, šaren i
senzualan, pre svega stereotipan. Takvi radovi su se obično koncentrisali na arapske, jevrejske i
druge semitske kulture, jer su to bili oni koje su umetnici posećivali kako je Francuska postajala
sve angažovanija u severnoj Africi.

1“Orientalism“ Gerard-Georges Lemaire, Genevieve Lacambre, Preface str. 7

 Edvard Said je prvobitno napisao da Nemačka nije imala politički motivisan orijentalizam jer
se njeno kolonijalno carstvo nije proširilo na ista područja kao Francuska i Britanija. Said je
kasnije izjavio da je Nemačka „imala zajedničko sa anglo-francuskim i kasnijim američkim
orijentalizmom neku vrstu intelektualne vlasti nad Orijentom”. Međutim, Said je takođe napisao
da „u Nemačkoj nije bilo ničega što bi odgovaralo anglo-francuskom prisustvu u Indiji, Levantu,
severnoj Africi. Štaviše, nemački Orijent je bio skoro isključivo naučni, ili barem klasični;
postao je tema za tekstove, fantazije, pa čak i romane, ali nikada nije bio aktuelan.“3
Rođen u Vršcu 1859., kao sin fotografa Stevana Jovanovića, Paja Jovanović od malih nogu
pokazuje interesovanje za umetnost. U rodnom Vršcu je mogao da vidi sjajna dela crkvenog
slikarstva Arsenija Teodorovića i Pavela Đurkovića, koji su bili predmet njegove fascinacije i
dodatno podstakli njegovu želju za slikarstvom. 1887. godine u Beču, osamnaestogodišnji Paja
Jovanović upisuje likovnu akademiju (Akademie der Bildenden Künste), u klasi profesora
Kristijana Gripenkerla (Christian Griepenkerl). Istovremeno se usavršava kod profesora
Leopolda Karla Milera (Leopold Karl Müller).
Miler je stekao ugled i slavu kao majstor orijentalnih slika. Međutim, njegov orijentalizam
uobličen pod uticajem Ežena Fromantena (Eugène Fromentin) nije posedovao bečke
karakteristike koje su se tražile u tadašnjoj Austrogarskoj gde je interesovanje za Orijent imalo u
velikoj meri akademsku formu. Neposredna blizina Osmanskog carstva davala je bečkom
orjentalizmu primetne karakteristike alla turca čiji su stari i duboki koreni posađeni u vreme
kada je Habzburška monarhija sebe smatrala braniteljem svetog hrišćanstva. Tom Volis, tadašnji
Milerov galerista je u njegovoj radionici primetio mladog Paju Jovanovića.
Tom Volis od tog momenta igra presudnu ulogu na putu slave mladog slikara. Po Jovanovićevim
rečima on je bio „sin plemenitog Henrija Volisa, ‚“priznatog connaisseura“ i sopstvenika
najlepše privatne galerije slika u Engleskoj“. On je, zajedno sa sinom, kao naslednik poznate i
poslednjih decenija 19-og veka ugledne londonske galerije „Frenč“ održavao bliske poslovne
veze sa mnogim slikarima orijentalizma.4
Volis kratko posle upoznavanja sa Jovanovićem otkupljuje sliku „Mačevanje“, posle koje je
odmah usledila i „Guslar“, nakon čega mu je predložio i trajni ugovor. Krajem 1885. godine,
Paja Jovanović o trošku svog galeriste, kao i većina orijentalista koji su to sebi mogli da priušte,
putuje za Egipat i Maroko. Edvard Said objašnjava takva putovanja kao odraz evropocentrične
imperijalne superiornosti.5
U smislu popularnosti orijentalizma u germanskom kulturnom krugu gde se uobličava slikarstvo
Paje Jovanovića, on nije primarno usmeren na iskazivanje imperijalne evropocentrične
superiornosti; to je odraz uobličavanja ukusa usmerenog na drugo, neobično i i egzotično,
različito od realizma građanske svakodnevnice. Putovanje je za Paju neophodan deo procesa
tehnologije.

https://en.wikipedia.org/wiki/Orientalism- German Orientalism

4 „Paja Jovanović“ Nikola Kusovac- str.39.

5 „Orientalism“ Edward Said

3
 Zauzimanjem Bosne i Hercegovine 1878., a potom i njenom aneksijom 1908., Austrougarska je
konačno uključila jedan deo Orijenta u svoje političke granice.
Povučen predavanjima i slikama svog mentora, zahtevima galeriste sa kojim je imao potpisan
ugovor, putovanjem u Egipat i Maroko, Paja Jovanović posustaje pod pritiscima tržišta i publike
i svoju rodnu zemlju prevodi u neku vrstu metafizičkog patriotskog prostora sa elementima
bečkog orijentalizma. To je, po rečima Marije Todorove „imaginarni Balkan“.6
Kada se prisetimo Saidove definicije orijentalizma, Paja Jovanović iste modele razmišljanja
primenjuje u predstavama Balkana. One su ,,egzotične“, živopisne i treba da privuku posmatrača,
i iako su u pitanju prikazi koji se baziraju na istini, korene imaju u imaginativnom svetu
umetnika. Umetnik isključivo akcentuje aspekte balkanskog života vezane za kulturu i tradiciju,
svesno isključujući modernizovane i negativne strane balkanskog života.
Porodično odgajan na predanju o Velikoj seobi pod Arsenijem III Čarnojevićem, on prostor
Balkana doživljava kao zemlju svojih drevnih predaka, „istorijsku otadžbinu“.7
On preko raspusta ne putuje kući u Srbiju, ili anektiranu Bosnu i Hercegovinu, već prema Crnoj
Gori i pograničnim delovima Osmanskog carstva. Međutim, on nije motivisan da upozna realne
ljude i njihovu realnu kulturu tih krajeva, već izmišljenu i „romantizovanu“ verziju tog prostora
zasnovanu na literaturi. On predstavlja mit, nostalgično sagledanu prošlost u obliku epske
narodne poezije, njenih predanja i etike.

„Borba petlova” Ferenc Eisenhut, 1894., ulje na platnu, 188 x 265cm, Hungarian National Gallery

6 „Imagining the Balkans“ Maria Todorova

4
7 „Paja Jovanović“ Miroslav Timotijević, str 72.
5
 Krajem 19-og veka, Paja Jovanović je bio u kontaktu sa Ferencom Ajzenhutom (Ferenc
Eisenhut), koji je svoju verziju „Borbe petlova“ završio 1894.. Neosporno je da je Ajzenhut
ideju dobio tokom putovanja u Orijentu, a da je Jovanović zatim tu ideju preveo u imaginarno
viđenje Balkana. Na ovu vezu ukazuje i sačuvana skica istoimene predstave Paje Jovanovića.
Posmatraču ove slike nije poznata tačna lokacija ovog događaja. Da li se to dešava u Crnoj Gori,
Albaniji, Srbiji ili negde drugde? Kakvu nošnju nose akteri ove slike; da li je to tradicionalna
narodna nošnja ljudi sa tih bezimenih prostora, ili je to ipak hibrid orijentalnih modela i
imaginarne predstave ljudi sa Balkana? Uostalom, zašto je motiv slike upravo borba petlova, i
kakve to veze ima sa ljudima sa prostora Balkana? Tadašnji kritičari ovu sliku posmatraju kao
istinitu predstavu iz stvarnog života, na osnovu koje izvode neku vrstu etičkog zaključka;
moralna pouka o neprestanoj borbi protiv neprijatelja.
„Krvavoj borbi petlova biće kraj, kad jedan od njih ostane junak na megdanu: stoga ova igra i
jeste da ih gledaju ljudi što sav svoj vek provode u krvavoj borbi sa dušmanima, da napadaju na
njih ili da odbrane svoj dom, a na domu slabe i nejake.“ Na kraju ovog, očigledno naručenog
prikaza, autor naglašava: „Slika, dakle, može biti samo redak ukras svakog srpskog doma, te
stoga ju je pomenuta radnja Petra Nikolića dala oleografski umnožiti i po ceni od 45 kruna.....
Bez ove, u svakom pogledu lepo reprodukovane slike, ne bi trebao biti ni jedan iole imućniji
srpski dom....“8
Dakle, pored toga što je imao veliki uspeh na zapadu (nagrade, ugovore sa galerijama, atelje u
Londonu i putovanja o trošku Toma Volisa itd...), od jednog trenutka je bio dosta popularan i na
domaćem tržištu. Međutim, daleko od toga da on „ulepšava“ sliku Balkana; on konstruiše novu
realnost po „večnim zakonima umetnosti“, za koje se zagovarala estetika nemačkog idealizma.
Na slikama idealističkog realizma realan je samo detalj iz realnog sveta, dok je sve ostalo
idealistička konstrukcija, transcedentalni ideal.

8 „Paja Jovanović“ Miroslav Timotijević, str 78.

6
“Ranjeni Crnogorac” Paja Jovanović, 1882.., ulje na platnu, 109 x 189cm, Galerija Matice srpske

U tadašnjim srpskim časopisima koje je Paja Jovanović čitao, Crna Gora se predstavljala kao
simbol slobode. Izbor ovakve tematike je verovatno savet Jovanovićevog tadašnjeg profesora
Milera. Smrt heroja bila je velika tema novovekovne evropske umetnosti, a u vreme revolucija se
opet realizuje. Međutim, smrt heroja se više ne predstavlja na bojnom polju. Smrtne rane heroj
dobija na bojištu, a umire van njega, što predstavlja složen i emocionalan ritualni čin kome se u
germanskoj kulturi posvećuje puna pažnja. Nakon 1848., pojam „anonimnog heroja“ postaje
veoma popularan- „anonimni heroj“ , jedna imaginarna osoba koja predstavlja personifikaciju
kolektivnog junaštva i žrtve zajednice. Ovaj motiv je mogao veoma fleksibilno da se interpretira
i da se postavi u odgovarajući politički kontekst tog vremena. Tema ove junačke smrti
predstavljena je u maniru žanr scene. Za ovu sliku, Paja Jovanović dobija trogodišnju carsku
stipendiju. U Budimpešti joj posle menjaju naziv u „Ranjeni Hercegovac“.
Na sličnim patriotskim osnovama „realističkih vizija“ nastaju i kompozicije „Guslar“,
„Mačevanje“ itd.

7
“Mačevanje- uči deda svog unuka” Paja Jovanović, 1884.., ulje na platnu

„Mačevanje“ je delo koje je ,između ostalog, i proslavilo Jovanovića, i ova slika je u Londonu
imala veliki uspeh. Na njoj vidimo sentimentalnu scenu u kojoj stariji muškarac mladog dečaka
koji se nesigurno oslanja na svog dedu podučava borbi, držanju mača i slično. Ovaj dirljiv
trenutak posmatraju dva starija muškarca, i u uglu kompozicije majka sa dvoje dece, starijom
ćerkom i bebom u naručju. Ova scena je idealizovana, podseća na pozorišnu scenu ili idealno
„zamrznut“ kadar nekog filma, gde mi, gledaoci, posmatramo nekakav patrijahalni ritualni
proces prihvatanja mladog muškog deteta u porodicu. Akteri ove scene, kao i kod drugih slika
Paje Jovanovića sa ovakvom tematikom nemaju tačno određen identitet; mi ne znamo njihovo
poreklo, ne znamo na kom se prostoru dešava ova scena niti tačan povod radnje na slici. Sa
takvim tehnički realističnim načinom slikanja (skoro fotografskim detaljima na njihovim
nošnjama i licima) i idealističkom tematikom, ova slika podseća gotovo na reklamnu brošuru
koja bi se plasirala akademicima na zapadu kao prizor naroda sa Balkana, njihovih običaja,
narodnih nošnji itd, iako je ona imaginarni prikaz samog umetnika.
Slika sa sličnom tematikom, samo sa prikazom ženskog dela porodice kao glavnog aktera je slika
„Prvi nastup“, koja je možda i najbolji primer takve imaginarnosti. U toj sceni, majka pokušava
da svoju stidljivu ćerku ubedi da svira za muške članove porodice, dok se devojčica sa
instrumentom krije iza nje. U javnom prostoru Balkana, žena preuzima ulogu jedino kao
zabavljačica, odnosno krčmarica ili igračica. Ova uloga je u osnovi uvek ambivalentna, a žena
kojoj je dodeljena često se tumači kao drugi, neko ko izvorno ne pripada zajednici. Ekstreman
primer ovoga je kompozicija „Igračica u Skadru“, gde je prikazana mlada žena u orijentalnoj
nošnji koja igra uz muzičku pratnju dvoje crnaca, a njenu publiku čine isključivo muškarci.
Ovakve slike u jednom momentu postaju roba namenjena tržištu koje sve više liče na svog
potrošača nego na proizvođača. Vizualizovani narativi ovih kompozicija koji se obično nazivaju
„slikama Balkana“ pripadaju imaginarnim konstrukcijama. Paja Jovanović ovakvim delima
pomaže stranom tržištu da doživi „strano, egzotično i orijentalno“ bez stvarnog susretanja sa
zemljama Balkana i njihovim narodom. Mi ne znamo da li je on hteo da balkanski narod
predstavi kao takav, ali mu se svakako mora priznati da je uspeo da stvori novi pravac u

8
umetnosti koji je predstavljao do tada neviđenu tematiku prikladno uklopljenu u interese
tadašnjeg zapadno-evropskog društva.

9
Literatura;
 Gerard Georges Lemaire, Genevive Lacambre- Orientalism
 Miroslav Timotijević- Studije, Paja Jovanović
 Nikola Kusovac- Paja Jovanović
 https://en.wikipedia.org/wiki/Orientalism- German Orientalism

10