REWOLUCJA JEST KOBIETĄ s.

6, 12, 20, 84
Rachunek dla Kościoła CiętyL I język
DEREM LIDER
protestów
SPRZEDAŻY
Sens badań prenatalnych Jak Trump podzielił Amerykę Ile wikinga w Polaku
PP O L I T Y K A . P LL SPRZEDAŻY

LIDER
MICHAŁ DYJUK/FORUM

SPRZEDAŻY

Cena 8,50 zł (w tym 8% VAT) nr indeksu 369195

TYGODNIK, nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
USA 4,60 USD; KANADA 4,69 CAD; WIELKA BRYTANIA 2,50 GBP; SZWECJA 30 SEK; CZECHY 75 CZK; KRAJE STREFY EURO 3,40 EURO
 w numerze 45  [ 4.11–8.11.2020 ]
54 Wiktoria Bieliaszyn ROSJA

COPYRIGHT © POLITYKA Spółka z o.o. SKA. Wszelkie prawa zastrzeżone. Dalsze rozpowszechnianie artykułów, w tym artykułów na aktualne tematy polityczne, gospodarcze i religijne, opublikowanych w POLITYCE jest zabronione.
Nowe psychuszki:
kto do nich trafia

Nauka i cywilizacja
56 Agnieszka Krzemińska
Ile wikinga w Polaku
60 Rozmowa z dr. Krzysztofem
Szade o potencjale
drzemiącym w komórkach
macierzystych

Historia
62 Jacek Leociak
Tak wznoszono mury
warszawskiego getta
65 Tomasz Targański
Ostatni Piast na tronie Polski

15, 20, 84 Rewolucja październikowa Kultura

72 Marcin Zwierzchowski
Wirtualne plany filmowe
75 Janusz Wróblewski
Magnetyzm Seana Connery’ego
76 Rozmowa z Jerzym Sablińskim
o tym, czym jest Światowe
Archiwum Arktyczne i co tam
zgromadzono
78 Justyna Sobolewska
Flannery O’Connor:
spór o portrecistkę
amerykańskiego Południa
80 MEA PULPA Kuby Wojewódzkiego

Na własne oczy
84 Agata Szczerbiak,
Mateusz Witczak,
24 Czego się nie mówi 33 Staruszkowie Aleksandra Żelazińska
o zespole Downa na lockdownie Gorąca jesień kobiet

Stałe rubryki
Tematy tygodnia Cykl Ex-centrum • 4 Mleczko i Mizerski
12 Wojciech Szacki 36 Anda Rottenberg • 6 Ludzie i wydarzenia
W co gra władza Kilka uwag przed końcem świata • 68 Afisz • 81 Do i od redakcji
15 Joanna Podgórska • 82 Passent • 83 Tym
Młodzi rozliczają Kościół
Rynek
• 90 Polityka i obyczaje
20 Bartek Chaciński
Ten protest ma swój język 40 Mariusz Sepioło
Gastronomia nie gotuje
43 Adam Grzeszak
Społeczeństwo Energia: spór trzech
24 Paweł Walewski UWAGA CZYTELNICY!
Czemu służą badania Następny numer POLITYKI
prenatalne Świat

27 Martyna Bunda
Życie z niepełnosprawnym
dzieckiem
30 Rozmowa z Małgorzatą Rejmer
o katastrofie państwowej i covidowej
33 Joanna Cieśla, Marta Mazuś
Senior siedzi w domu
9
ukaże się w poniedziałek
46 Tomasz Zalewski USA
Trumpizm
przetrwa Trumpa
49 Sławomir Sierakowski BIAŁORUŚ
Własny pomysł na bunt
52 Aleksandra Lipczak MEKSYK listopada
I to nie jest kraj dla kobiet

2 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
 [ ANDRZEJ MLECZKO ]
www.mleczko.pl
S Ł AWOMIR MIZERSKI Z Ż YCIA SFER
Kot może zostać
W
samym środku szalejącej pandemii prezes
Kaczyński wezwał członków PiS do obrony
kościołów przed kobietami, które chcą do-
prowadzić do likwidacji narodu polskiego. Zdaniem
opozycji dowodzi to ciężkiego i nieodwracalnego
upośledzenia prezesa, jeśli idzie o rządzenie krajem,
co może stanowić przesłankę do jego usunięcia. Zwo-
lennicy partii rządzącej tłumaczą, że widocznie prezes
miał gorszy dzień, o czym świadczy fakt, że podczas
przemówienia posapywał i pomlaskiwał. Poza tym miał
prawo być zdenerwowany, bo kobiety mocno prze-
ginają, wykrzykując brzydkie wyrazy i zakłócając ciszę
w kościołach, w których być może modlą się ich matki oraz
księża, którzy mogliby być ich ojcami, i niejednokrotnie są,
i choćby z tego powodu należy im się szacunek.
Niska kultura protestujących, a także spowodowana życio-
wym wygodnictwem niechęć do rodzenia trwale uszkodzo-
nych płodów jest dla rządzących nie do przyjęcia. Na ich tle
bardzo korzystne wrażenie zrobiły ubrane schludnie i na biało
posłanki PiS, które w ramach solidarności z moralno-politycz-
ną linią prezesa na konferencji prasowej dały do zrozumienia,
że w obronie życia poczętego oraz wyroku Trybunału magister
Przyłębskiej nie cofną się przed urodzeniem tylu trwale
uszkodzonych płodów, ile będzie trzeba. Ich zdaniem dobro
4 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
GALERIA ANDRZEJA MLECZKI: KRAKÓW, UL. ŚW. JANA 14
poszczególnej kobiety jest ważne, ale dobro życia – jeszcze
ważniejsze, nawet jeśli będzie to życie martwe.
Po dramatycznym wystąpieniu prezesa PiS wielu Polaków
nie wie, czy ma bronić kobiet, czy kościołów. Większość
opowiada się za kobietami, gdyż są niezbędne dla dalszego
istnienia narodu. Jednak w opinii prezesa i jego zwolenników
ważniejsze dla polskiego narodu są kościoły. To one od wie-
ków są źródłem polskości, podczas gdy kobiety są tylko
źródłem aborcji, rozwiązłości, wulgarnego słownictwa
i ulicznych protestów, w trakcie których często dochodzi
do skandalicznych incydentów.
W Tarnowie doszło do tego, że jeden z protestujących
podziękował policji za jej zachowanie, a tłum wyraził
wolę spontanicznego zbliżenia z funkcjonariuszami, skan-
dując, że „zawsze i wszędzie policja kochana będzie”. Szef
MSWiA zapowiada, że policjanci na takie propozycje będą
reagowali zdecydowanie. Według mnie prowokacyjne
oferty podnieconego tłumu pod adresem funkcjonariu-
szy mogą świadczyć o tym, że manifestanci spuszczają
z tonu i są skłonni do kompromisu z władzą. Potwierdza
to zresztą wymalowane na kartonach hasło głoszą-
ce, że wprawdzie prezes ma wypierdalać, ale kot
może zostać.
 [ PRZYPISY REDAKTORA NACZELNEGO
Dziewiętnaście
gwiazdek
T
Jerzy Baczyński
o były fantastyczne dni. Mimo pandemii. Od prze-
granych przez opozycję wyborów prezydenckich
tkwiliśmy w politycznej beznadziei, zatruwanej bez-
produktywnymi konfliktami w obozie władzy, prze-
straszeni narastającą liczbą zachorowań, groźbą załamania syste-
mu ochrony zdrowia. I nagle zdarzyła się wiosna jesienią. Protesty
przeciwko orzeczeniu „Trybunału Julii Przyłębskiej”, faktycznie
delegalizującemu aborcję, w ciągu kilkudziesięciu godzin prze-
rodziły się w żywioł. Nikt się tego nie spodziewał, ani władza, ani
opozycja, która już od lat nie potrafiła takich tłumów wyprowa-
dzić na ulice. Szokująca skala – nawet pół miliona protestujących
jednego dnia; zasięg – po raz pierwszy manifestacje odbyły się
również w dziesiątkach małych miast, często uchodzących za ba-
stiony obecnej władzy; wiek demonstrantów – niemal wyłącznie
młodzi ludzie, kilkanaście roczników urodzonych i wyrosłych w III
RP. Wreszcie język (analiza na s. 20): wulgarny, ale jednocześnie ja-
koś niedosłowny, ironiczny, mający zaszokować „dziadów”, prze-
konanych, że mogą dowolnie urządzać życie młodego pokolenia.
Na slogany żądające liberalizacji ustawy antyaborcyjnej szybko
nałożyły się głośne, coraz głośniejsze, hasła antyrządowe, z dwo-
ma najważniejszymi „Wypierdalać!” i „Jebać PiS!”. Ktokolwiek
wpadł na pomysł przeniesienia okrzyku na W na transparenty,
miał przebłysk geniuszu. W ustach tysięcy młodych kobiet wul-
garyzm zmienił się w czysty wyraz gniewu i odrzucenia. Władza,
która arogancko zamachnęła się na wolność i prawa kobiet, nagle
dostała (pozostając w tej poetyce) kontrę w pysk.
Formy tego protestu to zresztą fenomen na skalę świato-
wą, eksplozja kreatywności pokolenia internetu (nasz reportaż
na s. 84). Sama organizacja „spacerów” miała charakter sieciowy,
rozproszony, trochę anarchistyczny, ale – mimo improwizacji
– była zaskakująco sprawna. A po wsze czasy symbolem tej pol-
skiej „rewolucji październikowej” zostaną tysiące kartonów z pisa-
nymi odręcznie tekstami. Powstały już i krążą w sieci zestawienia,
rankingi haseł, często niebywale dowcipnych, imponujących
odwołaniami do popkultury i literatury, zabójczo szyderczych
wobec Jarosława Kaczyńskiego, PiS, biskupów, Krzysztofa Bosaka,
Kai Godek, Julii Przyłębskiej – wszystkich, którzy zostali uznani
za udziałowców antywolnościowej koalicji. Sprawa delegalizacji
aborcji – symbol, kondensat trwającej od lat narodowo-kato-
lickiej ofensywy przeciw prawom kobiet i liberalnej demokracji
w ogóle – była iskrą, od której eksplodowały nagromadzone
emocje. Poszło o wolność jako zasadę. To był chyba główny
przekaz demonstracji: wy z PiS, i każda inna władza, możecie
zarządzać państwem, ale odwalcie się od nas, naszych ciał, łóżek,
sumień, stylu życia – wyp...!
C zy jednak „osiem gwiazdek” plus drugie „jedenaście gwiaz-
dek” to są hasła polityczne? Teraz, po spektakularnym suk-
cesie manifestacji, wielu demonstrujących, nie mówiąc już o za-
gubionej i pomijanej opozycji, zadaje sobie pytanie: co z tego
wszystkiego ma wynikać? Czy protest nie rozejdzie się do do-
mów, jak tyle razy wcześniej? Masowe protesty w końcu zaczną
wygasać, będą się samoograniczać, może zostaną zawieszone.
6 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
]
Przecież nadal jest pandemia, i choć epidemiolodzy mówią, że ta
forma manifestacji, na świeżym powietrzu, w marszu i w ma-
skach jest względnie bezpieczna, to młodzi będą podlegać
presji, także własnych rodzin, żeby nie kusić losu. Powołanie
rady konsultacyjnej Strajku Kobiet, z bardzo sensownymi ludźmi
i postulatami, jest próbą przeniesienia energii tego protestu
w politykę, ale w jaki sposób, czy jako kolejnego „ruchu”, organi-
zacji, czy zaplecza opozycji, grupy nacisku, tego dziś powiedzieć
się nie da.
Jednak ta rewolucja (bez względu na to, co się stanie dalej)
już zrobiła swoje, przeorała polską politykę głębiej, niż się może
wydawać. Kilka punktów. W polityce objawiło się wreszcie młode
pokolenie Polaków, oskarżane dotąd przez starą opozycję o bier-
ność i obojętność. Objawiło się na swój sposób, ale trudno o bar-
dziej wyraźne i precyzyjnie zaadresowane polityczne hasło niż
„Jeb. PiS!”. Ta najaktywniejsza część młodego pokolenia jest dla
PiS stracona, a jednocześnie atrakcyjne formy antysystemowego
buntu będą przeciągać w stronę ośmiu gwiazdek tych politycznie
obojętniejszych. Urodzeni w wolnej Polsce, wychowani w Euro-
pie, mają wreszcie swoje doświadczenie pokoleniowe, własne,
zapamiętane pewnie do końca życia, spotkanie z polityką.
Cała tzw. klasa polityczna dostała czytelny sygnał, jakie są
i będą granice jej władzy. Ale szczególnie oberwało PiS: partia
rządząca i jej lider stali się na powrót synonimem obciachu,
tandety, żenady. Nawet ponure, szalone groźby miotane przez
Jarosława Kaczyńskiego zostały zbyte śmiechem. A groteskowy
dyktator, bohater memów i dowcipów, traci symboliczną wła-
dzę. Awantura aborcyjna, następująca tuż po rekonstrukcyjnej
i futerkowej, bez wątpienia naruszyła i w partii, i w elektoracie
mit nieomylności prezesa. Co prawda dramatyczne spadki
notowań PiS i samego Kaczyńskiego nie są doraźnie groźne,
bo nie ma żadnych nowych wyborów, ale niechybnie będą pro-
wokować konflikty i podziały w Zjednoczonej Prawicy. Potężne
ostrzeżenie otrzymali hierarchowie Kościoła katolickiego, słusz-
nie potraktowani jako wspólnicy i lennicy PiS (więcej na s. 15).
Wezwanie Kaczyńskiego, aby partyjne i kibolskie bojówki
„broniły kościołów”, było już tylko jawnym przypieczętowaniem
tego, obraźliwego dla wielu katolików, sojuszu. Tymczasem
to antyklerykalizm – choć jego agresywniejsze przejawy były tłu-
mione przez samych organizatorów – okazał się powszechnym
wyznaniem młodego pokolenia. Cios w jeden z filarów władzy
PiS i przyszłość tej formacji.
P iS na razie próbuje przeczekać rewoltę, przykryć ją propa-
gandą. TVP robi wszystko, aby protesty przedstawić jako
„początek rozprawy z katolikami”, użycia przeciw wierzącym
przemocy, noży i pałek; opowiada o lewackich faszystach, ze zna-
kami nawiązującymi do SS, sterowanych i szkolonych przez opo-
zycję i zagranicę, popieranych przez „Światowy Zakon Szatana”.
To naprawdę mówi się w rządowych mediach. Zgroza? Groteska?
Obłęd? Ewidentnie obóz władzy jest w panice i chaosie. Ziobro
zapowiada wyroki (do 8 lat więzienia) dla organizatorów prote-
stów. Mówi się wciąż o możliwości wprowadzenia stanu wyjątko-
wego. Czarnek chce finansowo karać uniwersytety. Duda próbuje
cofnąć orzeczenie Trybunału Przyłębskiej desperacką propozycją
pseudokompromisu aborcyjnego (s. 12). Kaczyński po wezwaniu
do wojny domowej zamilkł i chowa się gdzieś za setkami policjan-
tów i radiowozów. Morawiecki wzywa do rozmów, nie wiadomo
z kim, w jakiej sprawie i z jakim mandatem.
Gdyby nie pandemia i jej skutki dla służby zdrowia, gospo-
darki, edukacji, to wszystko pasowałoby do kabaretu. Ciekawe,
czy znajdą się w otoczeniu prezesa jacyś odważni, żeby mu wylać
na głowę kubeł zimnej wody i powstrzymać chociaż przed po-
kusą „rozprawy z buntownikami”? Oni też muszą się lękać, że Ka-
czyński wyzwolił polityczną energię, która wcześniej lub później
wyp... ich z orbity władzy. Na jednym z transparentów ktoś nama-
zał: „Wasz los jest już zapisany w gwiazdkach”. Niedawno to byłby
tylko żart, po październiku to brzmi jak prognoza.
 [ LUDZIE i W YDARZENIA ] KRAJ

Kogo podłączyć, a kogo nie

P
andemia w natarciu. Liczba zakażo-
nych w minionych dniach zwiększała
się do ponad 20 tys. dziennie, liczba
zgonów dochodziła do 300 na dobę. Nie
mniej przerażający od statystyki jest stan
systemu ochrony zdrowia. W niektórych
województwach zostały ostatnie sztuki
wolnych respiratorów (w pomorskim 4),
w niektórych, jak w podlaskim, wszystkie
były zajęte. Brakowało nawet zwykłych
łóżek – niektóre SOR naprędce przerabiały
na sale przyszpitalne garaże.
Do końca listopada mają być urucho-
miane m.in. w halach targowych i obiektach
sportowych szpitale tymczasowe w każ-
dym województwie. Ten najsłynniejszy
na Stadionie Narodowym miał przyjąć
pierwszych pacjentów w ostatni piątek, ale
już na starcie zanotował poślizg. Wojewo-
dowie poszukują personelu medycznego,
który będzie w tymczasowych lecznicach
pracował. Pytanie, skąd go wziąć, skoro
w istniejących placówkach brak lekarzy, pie-
lęgniarek i ratowników. Dziury pomaga łatać
samorząd lekarski. Okręgowa Izba Lekarska
w Warszawie zorganizowała godzinny kurs
online obsługiwania respiratorów. Pogoto-
wie w Mielcu prosiło mieszkańców o pomoc
w dostarczaniu tlenu leczniczego w butlach:
„Jeśli masz tlen lub wiesz, gdzie go można
kupić, skontaktuj się z nami”. Na apel odpo-
wiedziała m.in. ochotnicza straż pożarna.
Lekarz pracujący na SOR w szpitalu po-
wiatowym w Małopolsce mówi POLITYCE,
że właśnie zużywane są ostatnie rezerwy:
– Podłączyłem pacjentów do dwóch ostatnich
respiratorów, jakie mieliśmy. I zaczynają się
dylematy. Kogo podłączać, a kogo nie. Nie
mam procedur, zapisanych gdzieś wskazówek
medycznych czy etycznych, które by mi po-
mogły. Zostaję z tym sam.
Opozycja i niezależni eksperci wytykają
władzom, że przespały albo straciły na poli-
tyczne przepychanki czas między wiosennym
a jesiennym atakiem wirusa. Nie przygotowa-
no zawczasu miejsc dla chorych, nie przepro-
wadzono szkoleń, nie sięgnięto po rezerwy
kadrowe: studentów medycyny, lekarzy
stażystów czy nawet medyków ze Wschodu.
Nie przygotowano i nie poddano konsultacji
koniecznych rozwiązań prawnych.
T o się mści. Rząd przepychał w ekspre-
sowym tempie ustawę covidową (prze-
widuje m.in. podwyżki dla medyków i brak
odpowiedzialności karnej za błędy lekarskie
popełnione w walce z pandemią). Władze zo-
rientowały się, że nowego prawa (po popraw-
ce wniesionej przez opozycję) nie wytrzyma
budżet. Ustawa – która nie weszła w życie
– ma być w trybie nagłym nowelizowana.
Tymczasem rząd i rządowe media usi-
łują obciążyć przeciwników politycznych
odpowiedzialnością za rozprzestrzenianie
się wirusa. Chodzi o masowe demonstracje
przeciw decyzji Trybunału Julii Przyłębskiej,
która radykalnie ogranicza legalną aborcję.
Rządowa telewizja obrazki z wielotysięcz-
nych manifestacji opatrywała podpisem:
„Siewcy śmierci”. Wicepremier i lider PiS
Jarosław Kaczyński nazywał polityków opo-
zycji popierających protest „przestępcami”.
Rząd coraz bardziej ogranicza aktyw-
ność Polaków. W ostatniej chwili, dwa dni
przed 1 listopada, zamknięto cmentarze
– co spowodowało niezadowolenie han-
dlujących kwiatami i zniczami. Premier
obiecał, że kwiaty zostaną odkupione przez
terenowe oddziały Agencji Restrukturyzacji
i Modernizacji Rolnictwa oraz Krajowego
Ośrodka Wsparcia Rolnictwa. W kręgach
rządowych coraz częściej mówi się o peł-
nym lockdownie – byłoby to rujnujące dla
gospodarki, ale być może nie będzie innego
wyjścia, by powstrzymać pandemię.
– Coś zrobić trzeba, i to szybko – mówi
jeden z lekarzy pracujących na SOR. – Jeśli
zakażonych będzie przybywać w tym tempie,
nie damy rady. Ostatnio na moim dyżurze
na sali przez dwie godziny leżały zwłoki. Nie
miałem ani jednej osoby wolnej na tyle, żeby
mogła je stamtąd wywieźć. (P.W.R.)

Prezerwatywy nie sprzedam farmaceutów przypomina słynną klauzulę sumienia – a w każdym

razie może mieć podobne do niej skutki. Tego typu zapisów

J
uż wkrótce w aptece będzie można legalnie odmówić sprzedaży
prezerwatyw. Sejm w ostatni czwartek uchwalił nowelizację usta-
wy o zawodzie farmaceuty. Projekt ma status rządowego – co wy-
jątkowe, bo większość propozycji z obozu władzy wychodzi z pieczę-
cią „poselskie”. Opozycja złożyła kilkadziesiąt poprawek, wszystkie
odrzucono. Do tej pory farmaceuta mógł odmówić wydania tylko
produktów leczniczych – są nimi np. produkty leczenia otyłości, które
działają poprzez zwiększenie metabolizmu. Jeśli ustawa wejdzie w ży-
cie, będzie można odmówić sprzedaży „wyrobów medycznych”, a mia-
nowicie środków do regulacji poczęć, czyli całej antykon-
cepcji barierowej: plastrów, prezerwatyw, kapturków,
© JACEK SZYDŁOWSKI/FORUM, GETTY IMAGES
pozwalających na odmowę sprzedaży antykoncepcji od kilku lat
domagało się Stowarzyszenie Farmaceutów Katolickich. Forsując
je, rządzący posłużyli się fortelem i ukryli pod płaszczykiem
dbałości o życie i zdrowie pacjentów. – Organizacje, które zajmują
się ograniczaniem dostępu do antykoncepcji i atakują legalną aborcję,
takie jak Ordo Iuris, szybko zaczną pewnie wydawać poradniki
o tym, jak legalnie odmawiać wydania antykoncepcji w aptece. Przy
pigułce „po”, kiedy była ona jeszcze dostępna bez recepty, wydali taki
poradnik, podkreślając w nim, że to farmaceuta powinien dokonać
samodzielnie, jako specjalista, w odniesieniu do każdego pacjenta
z osobna, oceny, czy dany produkt zagraża życiu lub zdrowiu – mówi
Jerzy Przystajko, farmaceuta i polityk partii Razem.

wkładek wewnątrzmacicznych (nazywanych też spira-

lami antykoncepcyjnymi) – coraz bardziej popularnych
w Polsce. O ile prezerwatywę można kupić w drogerii
P rzedstawiciele Izby Aptekarskiej uważają, że farma-
ceuci nie będą nadużywać tego przepisu na nieko-
rzyść pacjentek. Ale patrząc na to, co się dzieje, pro-
czy na stacji benzynowej, wkładki są tylko w aptece. ponowane zmiany nie wydają się przypadkowe
Nowelizowany przepis poszerza też grupę, – najpierw „zareceptowano” pigułkę „dzień
ze względu na której zdrowie i życie aptekarz może po”, potem zaczęto tępić edukację seksualną,
nie wydać prezerwatywy – teraz będą to pacjenci oraz tajemnicze teraz rządzący chcą zakazać aborcji embriopa-
„inne osoby”. Co rodzi obawę, że farmaceuci będą mogli właściwie tologicznej i ograniczyć sprzedaż antykoncep-
zawsze odmówić sprzedaży środków antykoncepcyjnych – samo cji. Władza coraz śmielej zagląda do naszych
„zagrożenie zdrowia” to termin bardzo szeroki. Nowe prawo dla łóżek. (AGSZCZ)

7
 [ LUDZIE i W YDARZENIA ] KRAJ

W stronę stanu wyjątkowego Bogdan Święczkowski wezwał prokuratorów

do stawiania demonstrantom zarzutów. Nie
są to zarzuty udziału w nielegalnym zgroma-

P
rezydent publicznie pokazał, że nie
uznaje Trybunału Julii Przyłębskiej
za Trybunał Konstytucyjny, a jego
orzeczeń za obowiązujące. Tydzień po wy-
roku antyaborcyjnym złożył w Sejmie nowe-
lizację przywracającą – w nieco zmodyfiko-
wanym brzmieniu – przepis, który Trybunał
Przyłębskiej uznał za niekonstytucyjny.
Premier pochwalił publicznie projekt pre-
zydencki, okazując tym samym, że i on nie
traktuje Trybunału Przyłębskiej poważnie.
Czyli po czterech latach także rządzący za-
kwestionowali Trybunał służebny. I słusznie,
szkoda, że tak późno.
Tylko nie wiadomo, po co ta noweliza-
cja. Protestujących przecież nie zadowoli.
Oni nie chcą, „żeby było tak, jak było”.
Chcą mieć taką samą wolność i godność,
jak rówieśnicy w innych krajach Europy
– także do życia w zgodzie z samym sobą,
z własną tożsamością i orientacją. Być
może więc prezydencki projekt ma służyć
utrzymaniu spójności rządzącej koalicji,
bo nawet członkowie PiS nie wiedzą,
o co chodziło prezesowi Kaczyńskiemu
z tym zakazem aborcji.
Prezes zaś wali prętem po klatce, dbając,
by napięcie nie spadało: najpierw wezwał
do tworzenia bojówek w obronie kościołów,
a zaraz potem w Sejmie oskarżył opozycję
o podżeganie do rozruchów. Klasyczny nu-
mer z okrzykiem „łapać złodzieja”. Opozycja
zaś nie ma żadnego wpływu na protestują-
cych. To żywioł wkurzonych ludzi, którzy nie
szukają pośredników i nie zawierają kompro-
misów. To rewolucja. Adresowane do władzy
hasło jest jasne i konkretne: „Wypierdalać!”.
Wydaje się, że prezes prowadzi do stanu
wyjątkowego. Na razie, w ramach wale-
nia prętem po klatce, prokurator krajowy
dzeniu, bo zakazu zgromadzeń nie ma – sądy
już stwierdzają, że władza wprowadziła go
nieskutecznie: rozporządzeniem, a nie usta-
wą. Prokurator Święczkowski podpowiada
więc prokuratorom zarzuty karne: napaść
na funkcjonariusza lub np. obraza uczuć
religijnych. A jak się tego nie da „przybić”,
to zarzut sprowadzenia powszechnego nie-
bezpieczeństwa dla zdrowia i życia poprzez
gromadzenie się i zarażanie. A co z odpowie-
dzialnością tych, którzy sprowadzili niebez-
pieczeństwo rozruchów, ustalając datę ogło-
szenia zakazu aborcji w środku pandemii?
W piątkowej demonstracji w Warszawie
wzięło udział ponad 100 tys. osób.
Zarzut sprowadzenia niebezpieczeństwa
należy się wszystkim, bez dyskryminacji.
W razie gdyby prokuratura stawiała go wy-
biórczo, pominięci demonstranci powinni
składać samodoniesienia (już pojawiły
się w internecie ich wzory). Władza bę-
dzie przerabiać stadiony nie na szpitale,
a na więzienia. Konsekwentnie: wstała z ko-
lan, więc społeczeństwu się nie kłania.
EWA SIEDLECKA

Senacki koń trojański Drugi z senatorów celowo zagłosował za odrzuceniem uchwa-

ły, czym zyskał sobie poklask prawicy i zaproszenie do paru pro-
rządowych programów telewizyjnych. Libicki tłumaczy, że jego
postępowanie nie powinno budzić zdziwienia: – Ja po prostu nie
uważam, że aborcja jest prawem kobiety. Na antenie Telewizji Repu-
blika chwalił się jednak: „W ostatnią środę wieczorem pokazałem
wagę pojedynczego głosu w Senacie. Przypomnę, że w Senacie
była przygotowana uchwała, która miała wspierać te protesty
i ona padła jednym głosem, w tym moim głosem. Siła tego głosu
została pokazana”. To nic innego jak puszczanie oka do PiS. Zna-
mienne, biorąc pod uwagę z jednej strony chęć odbicia przez PiS
Senatu, z drugiej – fatalne notowania PSL (ok. 3,5 proc.).
– Libicki jest indywidualistą, ale nie wraca do PiS – zapewniają
ludowcy. Co jednak wcale nie byłoby dużym zaskoczeniem, biorąc
pod uwagę jego częste zmiany partyjnych barw. 49-letni Libicki
zaliczył już w swojej karierze: ZChN, Przymierze Prawicy, PiS, Pol-
skę Plus, PJN oraz PO. Szeregi Platformy opuścił – jak tłumaczył

C
ały dzień szarpaliśmy się z tą uchwałą i na koniec dostaliśmy po ryju
–­ relacjonuje jeden z senatorów opozycji, wzburzony przegra-
nym głosowaniem w izbie wyższej. Kiedy po ulicach polskich
miast i miasteczek „spacerowano” w proteście wobec wyroku Trybu-
nału Julii Przyłębskiej, senacka większość próbowała przegłosować
uchwałę będącą aktem sprzeciwu wobec „podważania (…) neutral-
nego światopoglądowo charakteru naszego państwa”, odbierania
– w geście solidarności z trójką posłów, których na początku 2018 r.
Grzegorz Schetyna wyrzucił z partii, po tym jak wbrew klubowym
wytycznym zagłosowali za projektem „Zatrzymaj aborcję” oraz
przeciwko projektowi „Ratujmy kobiety”. Senator zbierał się jednak
do tego „gestu” blisko pół roku. Chwilę był niezależny, potem zako-
twiczył u ludowców.
© FACEBOOK, ŁUKASZ CYNALEWSKI/AGENCJA GAZETA

kobietom ich praw, narażania na nieludzkie traktowanie i tortury oraz

przeprowadzania zmian ustrojowych w czasie szalejącej pandemii.
Bezskutecznie, bo opozycyjna większość okazała się tylko teoretyczna.
L ibicki znany jest ze swoich mocno konserwatywnych poglą-
Ramię w ramię z PiS zagłosowali Władysław Komarnicki z KO oraz Jan
Filip Libicki z PSL, co zaważyło na wyniku (49 do 48). Pierwszy „po-
mylił się”. Jak tłumaczył później kolegom na jednej z grup dyskusyj-
nych: „Podglądałem jednym okiem mecz Juventus-Barcelona, jeszcze
raz przepraszam”. Co jednak niewielu uspokoiło, tym bardziej że nie
była to pierwsza pomyłka Komarnickiego (w maju jako jedyny z klubu
KO zagłosował przeciwko odrzuceniu ustawy dotyczącej głosowania
korespondencyjnego; wtedy jednak był tuż po ciężkiej operacji).
– Senatorowie byli wściekli, grupa wrzała. Ośmieszyliśmy się – słychać.
dów. Na Wiejskiej pracuje nieprzerwanie od 2005 r. (w latach
2005–11 był posłem). Jest dotknięty porażeniem mózgowym,
porusza się na wózku. Z powodu niepełnosprawności przysługuje
mu dodatkowy ryczałt m.in. na zatrudnienie asystenta (w wysoko-
ści do 7,6 tys. zł miesięcznie). W 2014 r. podczas protestu w Sejmie
rodziców niepełnosprawnych dzieci naraził się środowisku, kryty-
kując matki walczące o podwyższenie świadczeń; zarzucano mu,
że broni własnych dodatków, a protestujących traktuje protek-
cjonalnie. Tak wówczas, jak i dziś senator wykazał się więc co naj-
mniej brakiem empatii. Bo najwyraźniej łatwiej z PiS-u wyjść, niż
PiS-owi wyjść z człowieka. (MLV)

8 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
 T Y D Z I E Ń W P O L I T Y C E

REKLAMA
Breżniewizacja
systemu
Marek Migalski

P
iS jest potrzebne jak au-
toalarm w Multipli”, „Są tu
nawet introwertycy” czy
moje ulubione, bo wymyślone przez moich studentów, »Rząd działa
gorzej niż USOS«” – te kreatywne i zabawne hasła pokazują dwa
niebezpieczne dla władzy zjawiska. Po pierwsze, że protesty, z jaki-
mi mamy do czynienia, są spontaniczne i żywiołowe – to nie tysiące
działaczy partyjnych czy związkowców zwiezionych autobusami
z całego kraju, lecz samodzielnie myślące i świadome swych praw
kobiety zapełniają ulice miast i miasteczek. To nie wojsko zaciężne,
które się opłaciło i zorganizowało, ale wolna konfederacja obywate-
li domagających się swobód i wolności.
Po drugie, to ludzie, których Jarosław Kaczyński nie rozumie.
Te hasła są dla niego – jak by powiedzieli demonstrujący – nie
do ogarnięcia. To nie „Precz z kaczorem-dyktatorem”, lecz pomysłowe
i śmieszne memy, plakaty, grafiki. One zaś są emanacją inteligencji
i determinacji manifestujących. Na ich tle prezes PiS jawi się zupełnie
anachronicznie. Jego „przemówienie z bunkra”, w którym główną rolę
odgrywały dłonie, czy „odpalenie” się w Sejmie po jednej kąśliwej
uwadze rzuconej przez posła Nitrasa pokazują, jak bardzo odklejony
jest nasz rodzimy Breżniew od realnych problemów i – co ważniejsze
– od emocji milionów ludzi. On ich naprawdę nie rozumie. Żyjąc de-
kadami w odcięciu od problemów zwykłych obywateli (a od pięciu lat
w wieży z kości słoniowej), nie jest w stanie nawiązać z tymi tysiącami
demonstrujących jakiegokolwiek kontaktu. Nie po to, żeby się porozu-
mieć (bo tego nie chce), ale choćby po to, by ich pojąć.
To musiało się tak skończyć – to wyniesienie go ponad życie
normalnych ludzi, samouwięzienie w willi na Żoliborzu, otoczenie
ochroniarzami, wożenie limuzynami nawet wówczas, gdy PiS było
w opozycji. Wszystko to, rok po roku, odcinało obecnego wicepre-
miera od wyborców. Znał ich tylko z badań socjologicznych dostar-
czanych przez partyjnych PR-owców, z wyjazdów „gospodarskich”
do pisowskich struktur regionalnych, z telewizji Jacka Kurskiego.
Te lata samooszukiwania się musiały doprowadzić do tego, że ten
niemłody przecież i samotny człowiek wyalienował się zupełnie
ze społeczeństwa.
Kiedy z trybuny sejmowej rzucił oskarżenie, że przez demon-
stracje opozycja chce ratować Sławomira Nowaka, pokazał, w jak
bardzo wyizolowanym świecie żyje. Bo ani opozycja nie organizuje
tych protestów (jej posłowie są na nich ledwo tolerowani), ani spra-
wa Nowaka nie może być tu żadnym powodem, ponieważ zdecydo-
wana większość manifestujących pamięta go mniej więcej tak, jak
się pamięta ze szkoły budowę pantofelka, albo jest dla nich kimś,
kogo chcieliby „wypier…ć” wraz z pisowcami.

N a naszych oczach kruszy się system oparty na jedynowładztwie

podstarzałego wodza. Okazał się on anachroniczny i niewy-
dolny. Wchodzimy w okres breżniewizacji ustroju – coraz mniej
rozumiejący świat przywódca będzie chciał nadal ręcznie kierować
państwem, zupełnie nie rozumiejąc, co się wokół dzieje, a jego oto-
czenie będzie próbowało już to przypodobać mu się, skwapliwie
wykonując rozkazy, już to minimalizować straty wynikające z takie-
go sposobu prowadzenia spraw publicznych.
Najgorszym scenariuszem byłoby szukanie przez naszego Breż-
niewa swego Afganistanu, czyli „małej, zwycięskiej wojenki” (we-
wnętrznej lub zewnętrznej), która miałaby udowodnić wszystkim
wokół, że nadal twardo dzierży stery władzy, a państwo jest silne
i potężne. Jak skończyło się to w przypadku ZSRR, wszyscy wiemy.
Oby los oszczędził nam parodiowania tamtych wydarzeń.

P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
 [ LUDZIE i W YDARZENIA ] Ś W I AT

Erdoğan kontra Macron

N
apięcie między Paryżem i Ankarą, i szerzej – światem islam-
skim, osiągnęło już taki poziom, że Emmanuel Macron
postanowił zrobić krok wstecz. W sobotnim wywia-
dzie dla stacji Al Dżazira prezydent Francji znów oskarżył
Recepa Tayyipa Erdoğana o „wojowniczość” wobec
sojuszników z NATO. I zapowiedział, że napięcia można ograni-
czyć, jeśli ­prezydent Turcji „okaże szacunek” i „przestanie kłamać”.
Starał się jednak uspokoić nastroje na Bliskim Wschodzie, gdzie
– na wezwanie Erdoğana – wybuchły antyfrancuskie zamieszki.
Kryzys w relacjach między Paryżem i Ankarą osiągnął stan
wrzenia w zeszłym tygodniu, gdy turecki prezydent zaczął publicz-
nie podważać zdrowie umysłowe francuskiego kolegi. Zaczęło się
pod koniec września, gdy islamski radykał zranił nożem dwie osoby
przed redakcją magazynu „Charlie Hebdo”, w którym pięć lat temu
opublikowano karykatury Mahometa (wtedy Erdoğan przekony-
wał, że Francuzi sami sobie są winni). W październiku pod Paryżem
kolejny islamista odciął głowę nauczycielowi, który pokazał
na lekcji wspomniane karykatury. W zeszłym tygodniu mło-
dy Tunezyjczyk zasztyletował trzy osoby w nicejskim kościele
i w jego okolicy.

W  reakcji, jeszcze na początku października, Macron ogłosił

plan walki z „islamskim separatyzmem”, aby „uwolnić islam
we Francji od zagranicznych wpływów”. Erdoğan nie pozostał mu
dłużny i wezwał muzułmanów na całym świecie do antyfrancu-
skich protestów i bojkotu francuskich towarów. Macrona nazwał
współodpowiedzialnym za karykatury i wzrost napięć we Francji.
Ten spór nakłada się na konflikt interesów Paryża i Ankary w Libii,
Syrii oraz na wschodnim Morzu Śródziemnym, gdzie Francja stanę-
ła po stronie Cypru, a przeciwko Turcji.

Łacińskiej – ponad 11 mln infekcji. Głównie szczepionką zaszczepiono już 2,5 tys. osób:
w Brazylii, ale w pierwszej dziesiątce najbar- personel medyczny i nauczycieli. Wkrótce
dziej dotkniętych jest też Argentyna, Ko- mają ruszyć szczepienia na masową skalę.
tydzień 49 lumbia i Meksyk. W Brazylii liczba nowych

Hiszpańska mutacja?
zakażeń przekroczyła 5,6 mln i jest 160 tys.
ofiar śmiertelnych. Teraz infekcja najszyb-
ciej rozwija się w interiorze, gdzie trudno
E uropa, która przekroczyła 10 mln zakażeń,
ma 275 tys. przypadków dziennie, w cią-
gu tygodnia o 40 proc. więcej. Coraz więcej
o pomoc, ale i wiarygodne dane. krajów decyduje się na rozmaite formy

P
andemia znacznie przyspieszyła,
szczególnie w Europie i USA. Liczba
przypadków w 199 państwach prze-
kroczyła 46,5 mln (według Johns Hopkins
University w poniedziałek, 2 listopada),
codziennie przybywa pół miliona no-
wych, jest już 1,2 mln ofiar śmiertelnych,
Blisko 60 proc. zakażeń przypada na Sta-
ny Zjednoczone, Indie, Brazylię i Rosję.
W USA zanotowano 9,2 mln przypadków,
tylko w przedwyborczy piątek przybyło
100 230 nowych. Jest 231 tys. ofiar śmiertel-
nych. Wygląda to jak trzecia fala infekcji, ale
zdaniem wielu epidemiologów USA nie wy-
szły jeszcze z pierwszej. Indie przekroczyły
W  Rosji, czwartej pod względem licz-
by zarażeń, jest ich ponad 1,6 mln,
i rekordowo szybko przybywa, oraz 28 tys.
przypadków śmiertelnych. Według wice-
premier Tatiany Golikowej „sytuacja ciągle
się pogarsza”, a w 16 regionach „osiągnęła
stan krytyczny”. W Moskwie antycovidową
lockdownu, najsurowsze wprowadzono
w Irlandii, Francji (gdzie maseczki zakładają
już sześciolatki) i Wielkiej Brytanii. Nasilone
zakazy i godziny policyjne obowiązują m.in.
we Włoszech, Hiszpanii, Austrii i Belgii, Portu-
galii, „miękki lockdown” wprowadzili Niemcy,
podobny obowiązuje w Czechach, które mają
już trzeciego ministra zdrowia od ponad mie-
siąca. Słowacja testowała wszystkie osoby
powyżej 10 roku życia, w operacji pomagało
wojsko. Użyte były szybkie (dające 30 proc.
nietrafnych wskazań) testy na antyciała.
Wynik po pół godzinie. Wirusa wykryto
u ok. 1 proc. badanych. Testy były dobro-
wolne, ale ci, którzy się na nie zdecydowali,
© AFP/EAST NEWS, GETTY (2), AFP/EAST NEWS

8,2 mln przypadków, z małą tendencją muszą się poddać 10-dniowej kwarantannie

spadkową utrzymującą się od połowy wrze-
śnia, relatywnie mniej jest śmiertelnych,
122 tys., choć wiarygodność tych statystyk
jest podważana. Znaczne poluzowanie
restrykcji, sezon świąt religijnych i podróży,
a także „zmęczenie nakazami” może spo-
wodować szybki wzrost zakażeń.
Najsilniejsze, choć słabnące, ognisko
pandemii ciągle znajduje się w Ameryce
Mobilny punkt testowania – rząd postanowił
przebadać wszystkich Słowaków.
(pod karą 1650 euro). Posiadanie pozytywne-
go certyfikatu ma sprawdzać policja.
Według „Financial Times” za szybkim
przyrostem przypadków w wielu krajach
Europy stoi mutacja wirusa 20 A. EU przy-
wieziona latem z wakacji w Hiszpanii (gdzie
po raz pierwszy ją zidentyfikowano), m.in.
80 proc. nowych infekcji w Wielkiej Brytanii
to ta hiszpańska odmiana.  (WP)

10 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
Nowa Zelandia Papieska lista bez Polaka
za wspomaganą śmiercią

W P
yborom powszechnym w Nowej Zelandii, w których pew- apież Franciszek ogłosił nazwiska
nie zwyciężyła liberalna Partia Pracy popularnej premier nowych kardynałów, których
Jacindy Ardern, towarzyszyły referenda. Jedno dotyczyło powoła na konsystorzu (for-
przyjętego przez parlament przed rokiem prawa o wyborze spo- malnym zgromadzeniu kolegium
sobu zakończenia życia, jak je określono w ustawie (opowiedziała kardynalskiego) 28 listopada. Wśród
się za nim też sama Ardern). Teraz nowe prawo uzyskało akceptację 13 nominatów nie ma Polaka. Za pon-
65,2 proc. głosujących i wejdzie w życie pod koniec przyszłego roku. tyfikatu Franciszka od 2013 r. odbyło
Temat wspomagania śmierci osób terminalnie chorych obecny jest się sześć konsystorzy. Tylko raz papież
w Nowej Zelandii od 1995 r., były dwa projekty ustaw i dwa referen- kreował kardynałem Polaka: w 2018 r. tę
da – i do tej pory zawsze zwyciężali przeciwnicy. Przy czym zestaw dożywotnią godność nadał papieskiemu
ważkich argumentów obu obozów praktycznie nie zmieniał się i są jałmużnikowi abp. Konradowi Krajewskiemu,
dobrze znane. Teraz górę wziął obóz prawa do wyboru. Dużą rolę pracującemu w Watykanie. Zwraca uwagę, że papieskiej nominacji
odegrała osobista historia chorej na guza mózgu prawniczki Lecretii znów nie uzyskał metropolita krakowski abp Marek Jędraszewski.
Seales, która przez cztery lata domagała się prawa do zadania sobie Przyczyn, o których wie tylko Franciszek, może być więcej niż tylko
śmierci i zmarła, nie uzyskawszy sądowej akceptacji. Mąż opisał ta kurtuazyjna, że w Krakowie mieszka już kardynał emeryt Stani-
emocjonalną historię tej walki, książka wywołała wielką debatę. sław Dziwisz. Wśród nowych kardynałów znalazł się m.in. pierwszy
Afroamerykanin abp Wilton Daniel Gregory, a także zade-

O becna ustawa precyzuje 45 warunków, jakie powinny być speł-

nione; przepisać letalną dawkę leku można osobie pełnoletniej,
o rokowaniach nie dłuższych niż pół roku życia, „doznającej niezno-
śnego bólu”, po decyzji dwóch lekarzy. Podobne rozwiązania obo-
wiązują w Belgii, Luksemburgu, Kanadzie, Kolumbii, w australijskim
stanie Wiktoria i czterech stanach USA; w Holandii, gdzie weszła
najwcześniej, dotyczy dziś co roku ok. 5 tys. przypadków. Wspoma-
gane samobójstwo jest legalne w Szwajcarii.
W drugim referendum dotyczącym legalizacji rekreacyjnej ma-
rihuany zabrakło zwolenników, było ich, wstępnie, 46,1 proc., choć
szalę mogą jeszcze przeważyć głosy oddane pocztą z zagranicy.
biutują hierarchowie z Rwandy i maleńkiego Brunei oraz pierwszy
od ponad 150 lat zakonnik franciszkanin konwentualny. Dziewięciu
nowo kreowanych kardynałów będzie miało prawo wyboru następ-
nego papieża podczas konklawe. W sumie kardynałów elektorów
(poniżej 80. roku życia) będzie w listopadzie 128 (na ogólną liczbę
218 pod koniec października). Ponad połowa tych z prawem do gło-
sowania (73) pochodzi już z nominacji Franciszka. Papież powołuje
chętnie kardynałów spoza Europy, lecz wciąż najwięcej jest w kole-
gium Włochów (22), potem Amerykanów (9) i hiszpańskojęzycznych
(6), a Polaków trzech: prócz Krajewskiego, kardynałowie Stanisław
Ryłko (w Rzymie) i Kazimierz Nycz (w Warszawie).

w wielkim stylu, często na żywo w telewizji.

Łajał, zwalniał, zrywał umowy dotyczące
eksploatacji minerałów. Zamiast hucznego
święta narodowego ogłosił dzień sprzątania
kraju, ruszyły wielkie inwestycje energe-
tyczne i drogowe, a wzrost PKB nie spadał
poniżej 6 proc. Prezydent inwestował też
w narodową dumę, przekonywał, że nikt nie
powinien Tanzańczyków pouczać, ani pod-
suwać obcych wzorów, sam prawie nie ru-
szał się z kraju. To jego obcy stawiali za wzór,
mówiło się, że całej Afryce przydałaby się
taka „magufulikacja”, a z powodu skuteczno-
ści nazwano go Buldożerem.
Ale okazało się też, że Buldożer nie
lubi krytyki. Zlikwidował transmisję obrad
parlamentu, tępił dziennikarzy i zamykał
gazety (miejscowe media spadły w rankingu
wolności o 56 miejsc), wprowadził zakaz
Zwolenników prezydenta w urnach
Tanzański Buldożer wyborczych magicznie przybyło.
podważania oficjalnej statystyki, a wreszcie
zabronił zgromadzeń. Walczył też np. z mu-
zyką rap i ciążami uczennic. Zagrożenie covi-

P
opulistyczny prezydent Tanzanii John
Pombe Magufuli stanął w jednym sze-
regu koronanegacjonistów z Trumpem
i Bolsonaro. Ale w przeciwieństwie do prezy-
denta USA nie musiał kłopotać się o drugą
kadencję. Właśnie ogłoszono, że uzyskał
84 proc. głosów, a w równoległych wyborach
parlamentarnych jego Partia Rewolucji (CCM,
która rządzi od ponad półwiecza) zdobyła
K iedy mało znany Magufuli wygrał wy-
98 proc. miejsc. Z daleka pachnie to szwin-
dlem, takiego zdania jest też jego główny
konkurent Tundu Lissu, który w 2017 r. led-
wie przeżył zamach (z rąk nieznanych spraw-
ców). A na autonomicznym Zanzibarze,
główny rywal CCM, który teraz krytykował
fałszerstwa, zostawał zatrzymany.
bory w 2015 r., niosła go fala nadziei.
Obiecał rozprawić się z korupcją, lenistwem
urzędników i sobkostwem wielkich kon-
cernów wydobywczych. Słowa dotrzymał
dem od początku bagatelizował, wyśmiewał
noszenie maseczek i ogłosił, że przeprowa-
dzono testy owocom i zwierzętom i wyszło,
że też są zakażone. W maju przestano publi-
kować statystykę zachorowań, a na początku
czerwca Mogufuli ogłosił kraj „wolnym
od wirusa”, który to „został całkowicie wy-
eliminowany dzięki waszym modlitwom”.
Od tamtej pory nastała blokada informacji,
co w oczach prezydenta ostatecznie rozwią-
zało problem.

P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020 11
 [ T E M AT T YG O D N I A ]

Zapewne dzisiaj PiS nigdy by się nie zdecydował na aborcyjną awanturę.

Okazało się, że cenione wcześniej przez elektorat tej partii cechy
– pewność siebie, arogancja, nieliczenie się z opinią publiczną i z opozycją
– nagle wybuchły Kaczyńskiemu w rękach.

Co to będzie?

B
WOJCIECH SZACKI

omba zaczęła tykać we wrześniu, ale nikt jej nie

słyszał. Kiedy trwały koalicyjne targi, gdy Jaro-
sław Kaczyński dumał, czy aby nie wyrzucić
z koalicji Zbigniewa Ziobry, Trybunał (dawniej)
Konstytucyjny zapowiedział na 22 października
rozprawę w sprawie dopuszczalności aborcji.
Grupa posłów – głównie z PiS, ale też Konfedera-
cji i PSL – pod koniec 2019 r. powtórzyła wniosek
z poprzedniej kadencji, by za niekonstytucyjną uznać jedną z prze-
słanek dopuszczających przerwanie ciąży. Chodziło o sytuację,
w której z badań prenatalnych wynika duże prawdopodobieństwo
ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczal-
nej choroby zagrażającej jego życiu. Trybunał w pełnym składzie
uznał ten przepis za sprzeczny z konstytucją, co w praktyce ozna-
cza wprowadzenie całkowitego zakazu aborcji.
Niemal natychmiast na ulice miast – nie tylko metropolii,
także miasteczek na wschodzie i południu Polski – wyszły
setki tysięcy protestujących. Głównym organizatorem
demonstracji był Ogólnopolski Strajk Kobiet (i jego
liderka Marta Lempart), protestujących wsparła
opozycja – Lewica, Platforma oraz powstająca
partia Szymona Hołowni.
Badania pokazały, że zdecydowana
większość Polaków, w tym znaczna
część zwolenników PiS, nie zga-
dza się z orzeczeniem Trybunału,
a w sondażach partyjnych tąpnęło
poparcie dla partii Kaczyńskiego.
W październikowym badaniu CBOS
partia rządząca straciła aż 9 pkt proc.
Już w  kilku sondażach z  końca paź-
dziernika poparcie dla PiS spadło poniżej
30 proc.
Wszystko to dzieje się w krytycznym dla kraju momencie
drugiej fali epidemii, gdy padają rekordy dziennych zaka-
żeń i umierają już nie dziesiątki, lecz setki ludzi, ochrona
zdrowia jest na granicy wydolności, a rząd desperacko pró-
buje uniknąć lockdownu.
I nic nie wskazuje na to, by ktokolwiek panował nad
sytuacją. – Nie wiem, co będzie w przyszłym tygodniu.
Nie wybiegam tak daleko w przyszłość – odpisał ważny
polityk obozu rządzącego w odpowiedzi na pytanie,
czy zostanie wprowadzony stan nadzwyczajny.

ilustracja max skorwider

12 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
 Kryzys państwa i rebelia na ulicach zbiegają się z niemocą
PiS i chaotycznymi działaniami prezesa. Kaczyński wygląda
jak kapitan statku, który wyrzucił do morza sekstans i busolę
i płynie na oślep ku osłupieniu i przerażeniu własnej załogi.
Po co to było?
Mało kto w Polsce wierzy, że kierowany przez „towarzyskie
odkrycie” Kaczyńskiego Julię Przyłębską Trybunał sam z siebie
wydał to orzeczenie. Nie ruszył sprawy w zeszłej kadencji, mimo
że wniosek posłów leżakował całe dwa lata. Wszystko wskazuje
na to, że wówczas wyroku nie chciał Kaczyński, bo wolał uniknąć
protestów przed maratonem wyborczym 2018–20.
16 kwietnia 2020 r. PiS miał kolejną okazję, by „stanąć w obronie
życia nienarodzonych” – Sejm zajmował się wtedy obywatelskim
projektem ustawy, która przyniosłaby identyczne konsekwencje
jak październikowy wyrok. Konfederacja złożyła wtedy wniosek
o przyspieszenie prac nad ustawą. Pomysł przepadł, bo w głoso-
waniu większość PiS – w tym Kaczyński – była przeciw, ale wbrew
linii klubu głosowało 52 posłów, w tym cała Solidarna Polska.
Przyspieszenie nastąpiło teraz, gdy żadnej kampanii na ho-
ryzoncie nie ma. Większość rozmówców POLITYKI z obozu
władzy uważa, że szef PiS dał zielone światło Przyłębskiej
ze względów politycznych. Miało chodzić o spacyfikowanie
buntu konserwatywnych posłów PiS, którzy wierzgnęli przy
okazji ustaw y prozwierzęcej (Bartłomiej Wróblewski był
twarzą wniosku do Trybunału i głosował przeciw „piątce dla
zwierząt”), oraz wygranie rywalizacji z Solidarną Polską i Kon-
federacją o najbardziej prawicowych wyborców. Orzeczenie
Trybunału byłoby w tej optyce po prostu realizacją doktryny
„na prawo od PiS tylko ściana”. Kaczyński miał się pokazać jako
lider prawicy, który jako jedyny potrafi skutecznie zadbać o pra-
wicowe wartości, umacniający swoje przywództwo i na powrót
skupiający wyborców pod jedynym właściwym sztandarem.
Wyrok Trybunału miałby zatem rozbroić argumenty, że PiS
staje się bezideową partią władzy. I pokazać, że walcząc o pra-
wa zwierząt, nie zapomina o ochronie życia. Gdyby przy okazji
udało się odwrócić na chwilę uwagę od epidemii i jeszcze zrzu-
cić odpowiedzialność za rekordowe liczby zakażeń na prote-
stujących, to już w ogóle byłoby super.
Nawet z tej perspektywy ruch z Trybunałem świadczy jednak
nie o sile, lecz o słabości Kaczyńskiego, który został do nie-
go zmuszony sytuacją na prawicy. W PiS krąży zresztą plot-
ka, że frakcja konserwatywna wprost zażądała od prezesa,
by przyspieszył orzeczenie Trybunału, grożąc mu wypowie-
dzeniem posłuszeństwa.
Jakkolwiek było – Kaczyński to rozdanie przegrał. Politycy
PiS rozpowiadają teraz, że nie spodziewali się, że wyrok pójdzie
aż tak daleko, a demonstracje będą tak wielkie. Nie mówią tego
wprost, ale są to w istocie ciężkie zarzuty pod adresem prezesa:
nie przewidział skutków orzeczenia, nie docenił determinacji
kobiet, traci słuch społeczny.
Konserwatywny Klub Jagielloński jednoznacznie pisze o odpo-
wiedzialności PiS. „Za »podpalenie Polski« w tak ciężkiej sytuacji
zdrowotno-gospodarczej odpowiada obóz rządzący. Uzależniony
od niego politycznie Trybunał czekał na rozpatrzenie wniosku
prawie cztery lata. Wybrał najgorszy moment, w którym spora
część Polaków po raz pierwszy w życiu czuje realne zagrożenie
wynikające z rozwijającej się pandemii. W ten sposób obóz rzą-
dzący, nie po raz pierwszy zresztą, oblał egzamin z odpowiedzial-
nego rządzenia” – ocenia publicysta Klubu Jakub Kucharczuk.
To chyba klęska?
Kilka ostatnich miesięcy naruszyło same fundamenty potęgi
Kaczyńskiego: skuteczność, sprawczość, strategiczny kunszt lide-
ra, autorytet we własnym ugrupowaniu. Zwolennicy, ale czasem
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
też przeciwnicy PiS, uznawali te cechy za oczywiste oczywistości,
tezy niewymagające dowodów. Czołowe zderzenie z rzeczywisto-
ścią jest jednak dla prezesa i jego partii miażdżące.
Skuteczność i sprawczość? PiS rządzi od pięciu lat i wciąż
nie załatwił spraw, które Kaczyński nieraz wskazywał jako
najważniejsze. Media niezałatwione, sądy niezałatwione, re-
forma służb niedokonana; nawet podział Mazowsza jakoś nie
wyszedł. Ponoć rządzący pożarli się o to, które miasto – Siedlce
czy Płock – powinno być drugą obok Radomia stolicą nowego
regionu, a zanim to sobie wyjaśnili, przyszła druga fala epide-
mii, spadki w sondażach i wybory do dwóch sejmików stały
się niepożądane. PiS nie udało się nawet wyłonić kandydata
na rzecznika praw obywatelskich, choć kadencja Adama Bod-
nara upłynęła na początku września.
Strategiczny kunszt i autorytet we własnym ugrupowaniu?
Spójrzmy na losy „piątki dla zwierząt”, projektu, w który Kaczyń-
ski zaangażował się bez reszty – powiedział wręcz, że poprą go
„wszyscy dobrzy ludzie”. W Sejmie ustawa przeszła dzięki głosom
opozycji, bo kilkunastu posłów PiS i cała Solidarna Polska było
przeciw, mimo gróźb utraty stanowisk. W Senacie bunt części
PiS się powtórzył – znów groźby kierownictwa zostały zigno-
rowane. Ustawa wróciła do Sejmu, który nie będzie się już nią
zajmował. Śmierć prawa, na którym tak zależało naczelnikowi
państwa i który zebrał już za to na wyrost wiele pochwał, ogło-
sił nowo mianowany wiceminister rolnictwa Ryszard Bartosik.
PiS zapewnia, że do sprawy wróci, ale klęska Kaczyńskiego jest
spektakularna. Buntownicy nadal są zawieszeni w prawach
członków partii, ale żadne postępowanie dyscyplinarne się nie
toczy. Gdyby Kaczyński kazał ich wyrzucić z PiS, nie miałby nawet
arytmetycznej większości. A przyjmując ich z powrotem, pokaże,
że można mu się postawić bez konsekwencji.
Co więcej, sygnałów o słabnącej spójności obozu władzy
przybywa. Wyrok Trybunału skrytykował – oględnie wpraw-
dzie, ale jednak – Jarosław Gowin, sceptycyzm wyrazili też
młodzi radni PiS z Ursynowa. Nawet jeden z prezenterów
w TVP oświadczył na wizji, że nie rozumie, dlaczego zostało
wydane to orzeczenie.
Osobną kwestią jest (nie)sprawność zarządzania. Jak rząd
przygotowywał się do jesiennej fali epidemii? Z jakich prognoz
korzystał, jeśli jeszcze pod koniec września Andrzej Duda za-
pewniał, że sytuacja jest pod kontrolą, a krzywe zachorowań
zaczną się wypłaszczać w połowie października? Dlaczego we
wrześniu głównym zajęciem rządzących była likwidacja powo-
łanych przed rokiem resortów i koalicyjna wojna?
– Przestaliśmy przewidywać zagrożenia i reagować na nie
– przyznaje jeden z wiceministrów ważnego resortu.
Rządzącym pozostaje jedynie – za pośrednictwem zawsze
wiernej telewizji Jacka Kurskiego – atakowanie „siewców śmier-
ci”, jak nazywani są protestujący w sprawie aborcji. Zapomina-
ją, że protestów by nie było, gdyby nie to, że cynicznie zaprzęgli
Trybunał do swych wewnętrznych rozgrywek.
Jest jeszcze jeden ważny pisowski mit, który został zakwestio-
nowany orzeczeniem Trybunału. PiS dla części centroprawico-
wych wyborców był gwarancją spokoju i – jakkolwiek śmiesznie
by to brzmiało – umiarkowania. To był niepisany kontrakt: „tak,
mamy sojusz z radykalnym Ziobrą, potrzebne są nam jego głosy,
ale my jesteśmy inni, racjonalni”. Wojna aborcyjna i nominacja
Przemysława Czarnka na ministra edukacji i nauki (polityk ten
za priorytet uważa tropienie lewackich treści w podręcznikach
i krytykuje rektorów za wspieranie protestujących studentów)
ten kontrakt unieważniły. Teraz to PiS zaszedł od prawej strony
ziobrystów i Konfederację, ale ogromnym społecznym kosztem.
– Śnił mi się smutny Lech Kaczyński. Moim zdaniem czasy,
gdy PiS miał ponad 40 proc. poparcia, nie wrócą. Dziś to my
jesteśmy radykałami – mówi poseł PiS, skądinąd wściekły
13
 [ T E M AT T YG O D N I A ]

na konserwatywne skrzydło partii, które jego zdaniem zmu- rodziców niepełnosprawnych dzieci zostanie rozbudowany,
siło Kaczyńskiego do skrętu w prawo. ale wobec tego, co działo się na ulicach, była to reakcja skrajnie
nieproporcjonalna. Potem sprawy wziął w swoje ręce Kaczyń-
Co dalej? ski. W dziwacznym (i dziwacznie nakręconym) quasi-orędziu
Uliczne protesty nie są dziełem partyjnej opozycji. Strajko- zaatakował protestujących, oskarżył ich o łamanie prawa
wi Kobiet stosunkowo najbliżej jest do Lewicy, w tym zwłasz- i sprowadzanie niebezpieczeństwa śmierci oraz wezwał człon-
cza do Razem, ale jest siłą autonomiczną i nieufnie patrzącą ków i sympatyków PiS do obrony kościołów „za wszelką cenę”.
na sejmowe ugrupowania. „Czy ktoś mógłby od nas powiedzieć Później, już z mównicy sejmowej, nazwał opozycję „przestęp-
panu Hołowni, żeby wyp***dalał? Bo my robimy rewolucję cami” i straszył karami za manifestacje w czasie epidemii.
i nie mamy czasu zajmować się każdym politycznym palan- W ślad za prezesem poszły „Wiadomości”. TVP nagłaśniała
tem chętnym do powiezienia się na nas” – napisała Lempart wszystkie ekscesy, do których doszło w czasie protestów (jak
do Szymona Hołowni (za co potem przeprosiła). Szczegółowe zakłócanie nabożeństw i ataki na księży), skrzętnie przy tym
cele Strajku Kobiet i PO oraz Hołowni (a także PSL) są zresz- pomijając fizyczną agresję wobec manifestujących ze strony
tą rozbieżne – liderki protestów są za całkowitą liberalizacją pseudokibiców. Był też sławny pasek „Lewacki faszyzm niszczy
prawa do aborcji, a centrowa opozycja (nawet jeśli teraz o tym Polskę” i oskarżenie protestujących o „afirmację kanibalizmu”.
głośno nie mówi) – za przywróceniem tzw. kompromisu abor- Ale to wezwanie Kaczyńskiego do twardej rozprawy z demon-
cyjnego sprzed orzeczenia TK. stracjami natrafiło na opór. W szczególności
Strajk Kobiet stoi przed pytaniem: co da- policja zachowywała się w sposób stonowa-
lej? Społeczna energia nie jest nieskończo- ny – jej przedstawiciele mówili, że protesty
na. Protesty nie wygasną od razu, ale będą były pokojowe, a policjanci w Warszawie za-
przyciągały raczej coraz mniej uczestni- Przywództwo trzymali ponad 30 osób atakujących prze-
ków – taka z reguły jest dynamika zdarzeń. Kaczyńskiego słabnie, ciwników orzeczenia Trybunału (i dwóch
Zainteresowanie podtrzyma zapewne słabnie też Morawiecki, demonstrantów).
akcja zbierania podpisów pod obywatel- wizja trzeciej kadencji Po Kaczyńskim włączył się Andrzej
skim projektem ustawy o całkowitej libe- jest dziś bardziej mglista Duda wraz z  rodziną. Orzeczenie zaka-
ralizacji prawa aborcyjnego. Ale tu drogi niż kiedykolwiek. zujące aborcji delikatnie skrytykowała
Strajku Kobiet i wspierających dotychczas córka prezydenta – i jego społeczna do-
protesty Platformy i Polski 2050 mogą się radczyni – Kinga Duda, a prezydent i jego
mocno rozejść. Ważni przedstawiciele żona udzielili wywiadu Polsat News. Duda
tych ugrupowań w rozmowie z POLITYKĄ podkreślił, że Polacy mają prawo do pro-
zgodnie mówią, że skupiają się na krytyce testów, i zdystansował się od pomysłu Ka-
PiS, Trybunału i wspieraniu manifestują- czyńskiego, by działacze PiS bronili świą-
cych, ale przyznają, że wiele więcej nie tyń. Następnie przedstawił projekt ustawy,
mogą zrobić. Gestem wizerunkowym jest która ma przyznać prawo do przerywania
wysyłanie do programów informacyjnych ciąży, gdy wady płodu są na tyle poważne,
wyłącznie kobiet. że prowadzą do „niechybnej śmierci”. Te
Platforma nie zamierza przedstawiać projektu zmian w kon- działania – propozycja przesunięcia w prawo tzw. kompromisu
stytucji, który wprowadzałby do ustawy zasadniczej stan rzeczy aborcyjnego i nieśmiała polemika z Kaczyńskim – nie rozładują
sprzed orzeczenia Trybunału, bo oberwałaby zarówno od PiS, jak jednak napięć społecznych. Nie wiadomo zresztą, czy znajdzie
i od Strajku Kobiet. – Jakakolwiek ofensywa legislacyjna PO w tej się większość, która tę ustawę przegłosuje, bo większość posłów
sprawie to mrzonki. To rządzący sprowokowali ten konflikt i to oni opozycji nie będzie pomagała PiS, a w Zjednoczonej Prawicy
mają narzędzia, by go rozwiązać – mówi szef PO Borys Budka. mogą się znaleźć przeciwnicy tej propozycji jako zbyt liberalnej.
W zakładanej właśnie partii Hołowni usłyszeliśmy nato- Wielogłos ze Zjednoczonej Prawicy uzupełnia (coraz bardziej
miast, że za jakiś czas – gdy emocje trochę opadną – można osamotniony) Mateusz Morawiecki, który apelował, by prote-
by pomyśleć o referendum w sprawie dostępu do aborcji. stujący „skierowali swój gniew przeciw niemu” i nie wychodzili
Głos PSL w sprawie aborcji jest słabo słyszalny, a gdy Włady- z domów, by nie szerzyć epidemii. Na czym miałoby polegać
sław Kosiniak-Kamysz zaproponował, by zmienić konstytucję to „skierowanie gniewu”, nie wyjaśnił.
i przywrócić stan prawny sprzed wyroku, Strajk Kobiet odpisał Sytuacja jest tak napięta, że łatwiej o pytania niż odpowie-
mu swoim ulubionym hasłem na literę „w”. Miota się Konfede- dzi. Plotki o stanie wyjątkowym cichną, wygląda na to, że nie
racja. Wszyscy jej posłowie (11) podpisali się pod wnioskiem chciałby tego premier obawiający się o gospodarkę. Bardziej
do Trybunału, ale po orzeczeniu – gdy na konfederatów także prawdopodobne wydaje się, że rządzący będą chcieli jakoś
spadł gniew młodych ludzi – część z nich zaczęła się łamać. przeczekać kryzys. Kaczyński stara się chronić samą substancję
PiS – dopuszcza straty w sondażach, ale liczy na to, że uchowają
Kto na tym skorzysta? się przy nim najwierniejsi wyborcy. To na początek wystarczy,
Powiedzieć, że rządzących zaskoczyła skala protestów, to nic zwłaszcza że do wyborów jeszcze daleka droga, a opozycja wca-
nie powiedzieć. To była całkowita dezorientacja. W PiS przez le się nie pali, by próbować je przyspieszyć. Wojna aborcyjna,
pierwszych kilka dni nie było pomysłu, co robić. Padały poje- a w jeszcze większym stopniu epidemia będą wykrwawiały
dyncze głosy za tym, żeby napisać jakieś rozporządzenie czy rządzących i uniemożliwiały co dalej idące pomysły. Posłów
ustawę, która ograniczałaby nieco skutki orzeczenia Trybuna- w klubie PiS jest wprawdzie wciąż 235, ale już „piątka dla zwie-
łu (w gruncie rzeczy chodziło o rozgraniczenie między przy- rząt” pokazała, że to nie zawsze jest większość. A i prezydent
padkami zespołu Downa a wadami letalnymi, które prowa- nieśmiało przypomina, że istnieje. Przywództwo Kaczyńskiego
dzą do śmierci dziecka, choć zespół Downa również prowadzi słabnie, słabnie Morawiecki, wizja trzeciej kadencji jest dziś
do obumarcia co piątej ciąży). Minister rodziny Marlena Maląg bardziej mglista niż kiedykolwiek. Ale kto na tym skorzysta,
(jedyna kobieta w rządzie) przedstawiła w Sejmie informację to już całkiem inna historia.
o „Planie za życiem” i obiecała, że ten program wsparcia dla WOJCIECH SZACKI

14 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
[ T E M AT T YG O D N I A ]

ilustracja marta frej

Jesień średniowiecza JOANNA PODGÓRSKA

P
To jest dla polskiego Kościoła moment przełomowy. o orzeczeniu Trybunału dele-
galizującego aborcję z  przy-
Właśnie dostał rachunek za wieloletnie cz y n embriopatologicznych
ze strony hierarchów popły-
związki z władzą. I to wystawiony nęły gratulacje. Abp Stanisław
przez pokolenie młodych. Gądecki oznajmił, że „ogromnie się cie-
szy”. Po czarnej niedzieli, gdy protesty

P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020 15
 [ T E M AT T YG O D N I A ]
przeciw postawie Kościoła przybrały
niespotykaną do tej pory skalę i formę, już
tak ogromnie się nie cieszył. W panice tłu-
maczył, że to nie Kościół stanowi w Pol-
sce prawo i nie biskupi oceniają zgod-
ność ustaw z konstytucją. Stało się jasne,
że wraz z niemal całkowitym zakazem
przerywania ciąży została przekroczona
czerwona linia. Społeczny gniew wylał się
na ulice, a jedno z haseł protestu brzmi
„To jest wojna”; wojna wypowiedziana
nie tylko władzy, ale i Kościołowi.
„To nie Kościół tę wojnę wywołał. Na-
prawdę nie chcieliśmy tej wojny” – tłu-
maczył bezradnie ks. Leszek Gęsiak,
rzecznik Konferencji Episkopatu Pol-
ski. „To stało się problemem politycz-
nym, a nie powinno być” (za te słowa
zresztą rzucili się na księdza prawicowi
publicyści).
Tylko że to od początku był problem
polityczny, a Kościół był w tej grze jed-
nym z  najpotężniejszych graczy, bez-
względnie egzekwując od państwa zapi-
sy legislacyjne zgodne ze swoją nauką,
z którą nie potrafił dotrzeć do wiernych
w inny sposób. Pamiętamy przecież, kto
zainicjował w latach 90. wejście w życie
jednej z najbardziej restrykcyjnych ustaw
antyaborcyjnych na świecie, wywołując
już wtedy pokłady społecznego gniewu.
Kto zablokował referendum w tej sprawie,
głosząc, że kwestie moralne nie mogą
podlegać głosowaniu (to znaczy mogą,
ale przez posłusznych Kościołowi poli-
tyków). Kto nazywał działaczki kobiece
„betonem, którego nie rozpuści nawet
kwas solny” i  kto blokował stanowczo
wszelkie próby liberalizacji ustawy czy
ułatwienie dostępu do antykoncepcji.
Kto brzmiał z ambon, że edukacja sek-
sualna to neomarksizm i seksualizacja
dzieci. Kto na nieposłusznych polityków
rzucał groźby ekskomuniki i szantażował
ich moralnie. Tę listę można by ciągnąć
długo. A rachunek przyszedł w dodat-
ku w czasie, gdy polski Kościół zmaga
się z potężnym kryzysem pedofilskim.
Po reakcjach na wstrząs, jakim były dwa
filmy braci Sekielskich, widać wyraźnie,
że nie jest w stanie sam się z nim uporać.
Ostatnio kard. Stanisław Dziwisz, pytany
przez Piotra Kraśkę o potężną aferę zwią-
zaną z zakonem Legionistów Chrystusa,
wprost do kamery mówił, że nic nie wie-
dział i nic nie pamięta. To jawne kłamstwo
wprawia w osłupienie, bo jako sekretarz
i najbliższy współpracownik Jana Pawła II
po prostu musiał o tym wiedzieć. Autory-
tet moralny Kościoła chyba jeszcze nigdy
w Polsce nie upadł tak nisko.
Ma ło w ia r ygod n ie w  tej sy t uacji
brzmią dziś apele prymasa Wojciecha
Polaka o wzajemny szacunek, pojedna-
nie i jedność czy wezwanie episkopatu
16
do „rzeczowego dialogu społecznego”.
Wydaje się, że czas na dialog dawno
się skończył, bo przez dekady racjo-
nalne i medyczne argumenty odbijały
się od kościelnych murów, a  szacu-
nek do osób o przeciwnych poglądach
streszczał się w  epitecie „mordercy
nienarodzonych”. Pr ymas przyznał,
że skala protestów i ich gwałtowność go
zaskoczyły. A nie powinny. Przecież nie-
spełna trzy lata temu, gdy podjęto pró-
bę wprowadzenia całkowitego zakazu
aborcji, po raz pierwszy w historii III RP
pikiety protestacyjne zorganizowano
nie tylko przed Sejmem i siedzibą PiS,
ale także pod siedzibą kurii warszaw-
skiej. Skandowano tam hasła „Nasze
macice – wasze kaplice”, „Słowa z am-
bony to zabobony”, „Solidarność naszą
bronią, a biskupi niech się gonią”, „Czar-
ne łapiduchy zostawcie nasze brzuchy”.
Na bramie i  drzw iach kurii zaw isł y
wieszaki – symbol protestu. Teraz to po-
szło po prostu krok dalej. Protestujące
uznały, że „nasze” są nie tylko macice,
ale i kaplice.
Ciała kobiet
i ciało Chrystusa
„Weszliście nam w życie, weszliście
w nasze najbardziej intymne spraw y,
odbieracie nam wolność, razem z wła-
dzą, która nienawidzi ludzi, nienawidzi
wolności, odbiera nam każdy centymetr,
więc nie dziwcie się, że ponosicie tego
konsekwencje” – w ykrzyczała hierar-
chom Marta Lempart. A Strajk Kobiet
w ra z z  fundacją Wolność od Religii
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
zorganizowały protest „Słowo na nie-
dzielę”. Kościoły w całej Polsce zostały
oplakatowane, niektóre osprejowane,
a – według danych policji – w 22 kościo-
łach protestujący doprowadzili do prze-
rwania mszy, wkraczając do świątyń
z transparentami.
Grupa osób weszła do poznańskiej
archikatedry z plakatami: „Aborcja bez
granic”, „Katoliczko nie jesteś sama”,
„Edukacja seksualna jest potrzebna”,
i skandując „Mamy dość!”. Proboszcz
przerwał nabożeństwo i wezwał policję.
Kordon funkcjonariuszy oddzielił prote-
ilustracja jan koza
stujących od ołtarza. Także w Warszawie
kordony policji musiały bronić wstępu
do kościołów. Widok, w statystycznie
katolickiej Polsce, do tej pory niespoty-
kany. Grupki modlących się wiernych
był y zagłuszane przez protestujący
tłum. Wieczorem protest odbył się przed
siedzibą warszawskiej kurii. Tłum krzy-
czał do biskupów: „Zajmijcie się ciałem
Chrystusa”, „Polska laicka, a nie kato-
licka”, „To jest wojna. Sadyści! Idziemy
po was”. W Łodzi aktywistki przebrane
za „podręczne” z  popularnego seria-
lu według powieści Margaret Atwood
udzielały wywiadów na schodach kate-
dry, gdy trwała tam msza. Podobne pro-
testy miały miejsce także w Katowicach,
Olsztynie, Białymstoku czy Lublinie.
Ale dwa obrazy prawdopodobnie sta-
ną się symbolem tej czarnej niedzieli.
Kilkunastotysięczny tłum pod papie-
skim oknem na Franciszkańskiej w Kra-
kowie skandujący: „Wy…j!”, pod adre-
sem metropolity krakowskiego Marka
Jędraszewskiego. I  zdjęcie z  wnętrza
warszawskiego kościoła Matki Bożej
Nieustającej Pomocy, gdzie w  czasie
mszy tyłem do ołtarza stanęła dziew-
czyna z tabliczką: „Módlmy się o prawo
do aborcji”.
Pękło tabu. Dominikanin o. Marcin
Biskup zwrócił uwagę, że to już nie po-
jedyncze osoby przed kościołami, jak
dawniej. „To szeroka fala »wku…onych«
na Kościół ludzi, zwłaszcza młodych. Ich
już nic nie łączy z Kościołem. (…) Dzi-
siejsze »wku…nie« na Kościół wieszczy
jego w ypchnięcie ze społecznej prze-
strzeni na dekady”. A biskupi właśnie
obserwują klęskę swojej wieloletniej
strategii – katechizować za wszelką
cenę, choćby na siłę.
Głupszy
przedmiot
Stało się tak za sprawą pokolenia,
któremu religię wtłaczano do głów już
od przedszkola. Miało więcej godzin ka-
techezy niż biologii, fizyki czy geografii.
Prowadzane na rekolekcje. Ziściły się
ostrzeżenia – płynące także ze środowisk
katolickich – że wprowadzenie kateche-
zy do szkół zaszkodzi religii. Pozbawi ją
wymiaru sakralnego. Hierarchowie byli
głusi na wszelkie argumenty i  stawiali
państwu kolejne żądania – finansowanie
katechezy z budżetu, wpisywanie stopnia
z religii do średniej – walczyli też, by te
lekcje odbywały się w środku zajęć. Nie
słuchali argumentów badaczy, że mimo
przejścia całego cyklu katechezy wiedza
młodych na temat religii jest wstrząsają-
co znikoma. Nie słuchali apeli kateche-
tów, by ograniczyć dostęp do tych lekcji
uczniom, którzy otwarcie drwią z wiary.
Przymykali oczy na fakt, że od pewnego
czasu trwa wymarsz uczniów z kateche-
zy. I wyprodukowali pokolenia młodych,
dla których krzyż to przedmiot wiszący
między mapą a tablicą, modlitwa to coś,
co klepie się między polskim a matematy-
ką, a kościół to miejsce, gdzie odbywa się
uroczyste rozpoczęcie i zakończenie roku
szkolnego. A religia to tylko jeden z przed-
miotów; i to tych głupszych. Skąd ma być
w nich opór przed naruszaniem sacrum?
„Kościół w  Polsce już od dawna jest
mniejszością. W młodym pokoleniu auto-
rytetu nie ma prawie w ogóle. Czas otwo-
rzyć oczy” – napisał na portalu deon.pl
jego redaktor naczelny Piotr Żyłka.
Młodych nie obchodzą zasługi Kościo-
ła w obaleniu komuny. Nie pamiętają,
że w  czasach PRL tworzył przestrzeń
wolności i dialogu. Dla nich to sojusz-
nik autorytarnej władzy, który wraz z nią
próbuje cofnąć Polskę do czasów śre-
dniowiecza, walcząc z prawami i wolno-
ściami oczywistymi w cywilizowanym
świecie. Nikt już dziś nie próbuje mówić
o pokoleniu JP2. Jest pokolenie, dla któ-
rego polski papież stanowi postać kon-
trowersyjną; który być może krył księży
pedofilów i zabraniał stosowania pre-
zerwatyw w biednej Afryce w czasach
szalejącego AIDS.
Jeśli chodzi o  młode pokolenie,
to Kościołowi zostali głównie narodowcy.
A i to nie do końca. Bo szykując bojów-
ki, mające pacyfikować protestujących,
posłuchali wezwania Jarosława Kaczyń-
skiego, by bronić Kościoła za wszelką
cenę, a nie apelu prymasa Polaka, by nie
odpowiadać agresją na agresję. Młodzież
Wszechpolska powołała samoobronę
wiernych, Marsz Niepodległości straż
narodową (to ci chłopcy zrzucili dziew-
czynę ze schodów kościoła św. Krzyża
w Warszawie), a ONR – Brygadę Naro-
dową. Po przemówieniu Kaczyńskiego
planuje też sformowanie Politycznych
Żołnierzy, czyli „świadomych Polaków,
ideowych i uduchowionych, a jednocze-
śnie dbających o rozwój tężyzny fizycznej,
którzy będą gotowi do obrony wartości
narodowych oraz katolickich na drodze
akcji bezpośredniej”. Inna rzecz, że te
boże szwadrony zostały z  syndromem
Najmana, zawodnika MMA, który słysząc
o ataku na Jasną Górę, rzucił się z odsie-
czą, by na miejscu zastać pustkę i ciszę.
Ta niedziela była przerwą w protestach,
a nieliczne, które się odbyły, mijały ko-
ścioły z całkowitą obojętnością.
Tak, to
musi runąć
Trudno oprzeć się wrażeniu, że od mo-
mentu wybuchu protestów Kościół znaj-
duje się w stanie ciężkiego szoku. Reakcje
są skrajne. Od słów „przepraszam za mój
Kościół”, wypowiedzianych przez o. Pawła
Gużyńskiego, po broń wycelowaną w kie-
runku demonstrujących przez proboszcza
z podtoruńskiego Czernikowa. Od oskar-
żeń miotanych przez o. Rydzyka o „satani-
styczną agresję”, który zorganizował także
serię mszy pokutnych, różaniec wynagra-
dzający za zniewagę Kościoła i wezwał
wiernych do postu o chlebie i wodzie.
Poprzez wypowiedzi abp. Marka Jędra-
szewskiego, który jako pierwszy porównał
symbol Strajku Kobiet do znaku SS i brnie
w tłumaczenia, że mowa o piekle kobiet
świadczy o „wielkim niezrozumieniu,
czym jest człowiek”. Aż po list podpisany
przez 27 – jak się określają – „zwykłych”
księży. Tylko że to nie są zwykli księża.
To m.in. ks. Adam Boniecki, ks. Andrzej
Luter, o. Tomasz Dostatni, czyli ci, któ-
rzy zawsze byli skłonni do autentyczne-
go dialogu. Teraz wyrażają stanowcze
„nie” dla nadużyć polityków i grzechów
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
Kościoła, chcą, by skończyć z używaniem
religii do celów politycznych i porzucić
przekonanie, że rozstrzygnięcia prawne
mogą przynieść trwałą zmianę wrażliwo-
ści sumień.
Dziś głośniej wybrzmiewa głos, spy-
chanego przez lata na margines, otwar-
tego liberalnego Kościoła. To tam padają
najostrzejsze słowa i oskarżenia. Ale moż-
na odnieść wrażenie, że w piersi biją się
ci, którzy najmniej zawinili i od dawna
przestrzegali, że związki Kościoła z wła-
dzą źle się skończą. Zbigniew Nosowski
w „Więzi” powoływał się na słowa papieża
Benedykta XVI o „zduszeniu wiary w obję-
ciach władzy”: „Walkę o wolność Kościoła,
walkę o to, żeby królestwo Jezusa nie było
utożsamiane z żadną partią polityczną,
trzeba toczyć przez wszystkie stulecia.
Bo w  ostatecznym rozrachunku cena,
jaką płaci się za stapianie wiary z władzą
polityczną, zawsze polega na oddaniu
się wiary na służbę władzy”. Taki właśnie
proces odbywa się na naszych oczach
– podsumowuje Nosowski. Strategia sto-
sowana przez hierarchię zbankrutowała.
Najdosadniej ujął to o. Adam Szustak, któ-
ry powiedział: „Kiedy widzę te wszystkie
opinie, że dewastuje się miejsca święte,
że trzeba stanąć w ich obronie, że to są
wrogowie Kościoła i poganie. Nie! Ci lu-
dzie mają dość Kościoła, który przestał
być ewangeliczny. Nie twierdzę, że robią
to w dobry sposób, że środki, którymi się
posługują, są właściwe. Nie twierdzę na-
wet, że mają same dobre intencje. Ale ci
ludzie nienawidzą Kościoła. Ja też niena-
widzę TEGO Kościoła. Tego, który stał się
absolutnie »ladacznicą polityczną«. Który
tak się wmieszał w politykę, że swoje umo-
cowanie, przyszłość, władzę, pragnienie,
żeby ludzi nawracać, ufundował w war-
tościach tego świata. Tak, to musi runąć”.
Tylko że ten sam o. Szustak kilka miesię-
cy temu mówił, że marzy mu się zaostrze-
nie prawa aborcyjnego, choć rozumie,
że nie ma na to warunków politycznych.
I że gdyby przyszedł do niego prezes PiS
i stwierdził, że można to zrobić, byłaby
to „najpiękniejsza zmiana zdania”. Teraz
najwyraźniej sam zmienił zdanie i grzmi:
„Tego się nigdy nie zrobi prawem. Tego
się nigdy nie zrobi polityką. Tego się nigdy
nie zrobi ugrupowaniami. Tego się nigdy
nie zrobi sojuszem tronu z ołtarzem. Ni-
gdy, nigdy, nigdy!”.
Smutne zderzenie
z rzeczywistością
Wielu dziś w Kościele próbuje umywać
ręce: to nie my, to Trybunał, to politycy.
A gdzie, jak nie w parafiach, Kaja Godek
zbierała podpisy pod swoim projektem.
Kto, jak nie prezydium Konferencji
17
 [ T E M AT T YG O D N I A ]
Episkopatu, w oficjalnym stanowisku
naciskało, by parlament przyjął obywa-
telski projekt „Zatrzymaj aborcję”. Fakt,
Kościół przez wiele lat zadowalał się
tzw. kompromisem aborcyjnym, ale
twardą retoryką wyhodował sobie śro-
dowisko fundamentalistów, którzy wy-
ciągnęli z tej retoryki ostateczne wnio-
ski: „jak człowiek, to człowiek”, „jak
morderstwo, to morderstwo” – tu nie
ma miejsca na kompromisy.
Kościół hierarchiczny stał się zakład-
nik iem tego środow iska. Ta k samo,
ilustracja max skorwider
ja k stał się za k ładnik iem Jarosława
Kaczyńskiego. Nie ma takich sztuczek
erystycznych, którymi dałoby się zane-
gować związki Kościoła z władzą. Zbyt
wiele słów agitujących za jedną partią
padło z ambon. Zbyt wielu polityków
z nich przemawiało. Zbyt wiele żądań
hierarchów zostało przez władzę karnie
wykonanych. Biskupi jawnie bratali się
z władzą, a Kościół bezwstydnie czerpał
z tego finansowe korzyści. Lista grze-
chów jest długa.
Katolicki dziennikarz Piotr Żyłka do-
pisuje do niej zgodę i tchórzliw y brak
r­ eagowania na instrumentalne wyko-
rzystywanie „wartości chrześcijańskich”
przez polityków, brak reakcji na kolejne
skandale i patologie, brak kultury dialo-
gu i współpracy ze świeckimi ze strony
większości hierarchii i  duchownych,
oderwanie od rzeczywistości zwykłe-
go człowieka. Także sposób nauczania
urągający ludzkiej inteligencji, poczucie
18
wyższości części duchowieństwa, zgodę
na działanie pod flagami kościelnymi
przeróżnych fundamentalistów, nacjo-
nalistów, rasistów, brak elementarnej
pogłębionej formacji duchowej, niedo-
puszczalne i patologiczne zachowania
przełożonych względem ludzi, którym
powinni służyć. „To wszystko przynosi
dziś takie właśnie konsekwencje. I to jest
najgorsze, że to jest wina samego Ko-
ścioła. To, co dziś widzimy, to bardzo
smutne zderzenie z  rzeczy wistością”
– podsumowuje.
Nie da się dziś powiedzieć: to nie my.
Jarosław Kaczyński właśnie w ystawił
Kościołowi rachunek, wplątując go w cy-
niczne partyjne rozgrywki i biorąc na za-
kładnika. Dziś Kościół w panice próbuje
odkleić się od PiS, ale partia wcale nie
zamierza odkleić się od Kościoła. Wręcz
przeciwnie – wzywając do „obrony Ko-
ścioła za wszelką cenę”, próbuje spra-
wić, by bunt przeciw rządzącej partii
był postrzegany jako bunt przeciwko
Kościołowi. „Z całą pewnością ten depo-
zyt moralny, który jest dzierżony przez
Kościół, to jedyny system moralny, który
jest w Polsce powszechnie znany. Jego
odrzucenie to nihilizm. I ten nihilizm
właśnie widzimy w tych demonstracjach
i w tych atakach na Kościół” – powie-
dział Kaczyński w przemówieniu. I nie
były to słowa przypadkowe.
Na wezwanie Kaczyńskiego Kościół
liberalny zareagował gniewem i prze-
rażeniem. O. Łukasz Miśko, dyrektor
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
Dominikańskiego Ośrodka Liturgicz-
nego w Krakowie, określił je jako „ma-
kabr yczne” i  apeluje: jeśli jesteście
chrześcijanami, nie róbcie tego. Inny
dominika nin o. Mateusz Grzelcza k
wez wa ł: „Łapy precz od Kościoła!”.
A o. Jacek Prusak napisał na swoim Face-
booku: „Jarosław Kaczyński ogłosił »stan
kościelny«. Mam nadzieję, że polski epi-
skopat nie padnie na kolana z wdzięcz-
ności za militarną ochronę ze strony
pseudokatolików, tylko pozwoli Nam
jako wspólnocie wiernych – duchow-
nym i świeckim – zmierzyć się z obec-
ną sy­t uacją bez rozpoczęcia krucjaty
przeciwko Polkom i Polakom. Od utrzy-
mania porządku publicznego są służby
mundurowe, a nie bandy kościelnych
najemników z tzw. ruchów narodowych
i organizacji paramilitarnych”.
Wyszukiwana
apostazja
Episkopat co prawda nie padł na kola-
na, ale wprost do apelu Kaczyńskiego się
nie odniósł. Biskupi wyrazili niepokój
w związku z eskalacją agresji, napięcia
społecznego i przypadkami dewastacji
kościołów. Wezwali polityków do deba-
ty, analizy i szukania dróg wyjścia bez
instrumentalizowania wiary i Kościoła.
To raczej przykład kościelnej nowomo-
wy w sytuacji, gdy bojówki narodowców
szykują się do rozpraw y ze Strajkiem
Kobiet. Wizja zamieszek na polskich
ulicach najwyraźniej nie wywołała w bi-
skupach dostatecznego niepokoju, by ich
głos wybrzmiał mocno i zdecydowanie.
Piotr Żyłka pisze, że granica ostat-
niej szansy została przekroczona: „Je-
dyna nadzieja, którą teraz widzę, jest
w Ewangelii. Ale to nie jest już nadzieja
na ratowanie tego, co było. Tu nie ma
co ratować. Nie ma czego bronić. Trzeba
pokornie wrócić do korzeni, do źródła
i budować wszystko od nowa”.
To może być początek końca Kościoła
w Polsce w tej formie, jaką znamy od de-
kad. Nie zniknie z dnia na dzień, świąty-
nie nie opustoszeją nagle. Ale toczący się
proces laicyzacji z pewnością przyspie-
szy. Kościół czeka prawdopodobnie spo-
ra fala odejść wśród wiernych. Już dziś
z religii wypisują się całe klasy. Według
Google Trends – narzędzia, które bada,
jakie tematy budzą największe zaintere-
sowanie – krótko po orzeczeniu Trybu-
nału i wybuchu protestów wyszukiwar-
ki zanotowały na tej liście gwałtowny
wzrost, jeśli chodzi o hasło „apostazja”.
I – co ciekawe – w wyszukiwaniu przodo-
wało Podlasie. Na Facebooku powstała
już grupa „Wystąp z Kościoła na święta”.
JOANNA PODGÓRSKA
 [ T E M AT T YG O D N I A ]

Tekst o takim natężeniu

wulgaryzmów, jak poniżej,
można usprawiedliwić
Teraz k… wy…

W
tylko wyższą
ywaliło nam bezpieczni- otworzył nową serię kobiecych protestów
koniecznością. ki w języku. Jednokrot- w y wołanych orzeczeniem Tr ybuna-
nie użyte słowo na „w” łu Konstytucyjnego w sprawie aborcji.
Ale ta właśnie przyszła mogłoby jeszcze zostać A w kolejnych dniach wracał jak refren
– w postaci nowego języka uznane za banalny wy-
bryk i odejść w zapomnienie. Jak słowo
w różnych wariantach: „Jesteście gor-
si niż piosenki Dżemu. Wypierdalać”,
protestu i szybkiej kariery na „k” podczas papieskiego błogosła- „Kot może zostać, reszta wypierdalać”
wieństwa, kiedy to w 2014 r. Franciszek i tak dalej.
słowa na „w”. się przejęzyczył i zamiast „caso” („przy- Słowo na „w” samo w sobie pozostaje
padek”) w ymknęło mu się wulgarne wulgarnym czasownikiem, ale co zmie-
„cazzo”. Ale tutaj nie było mowy o przy- nia kontekst? – Jestem przeciwniczką
BARTEK CHACIŃSKI padku. Wielki, niemożliwy do przeocze- wulgaryzmów, ale rozumiem, że bywają
nia transparent z hasłem „Wypierdalać” sytuacje, gdy słowa neutralne nie działają

20 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
 – przyznaje prof. dr hab. Ewa Kołodziejek,
językoznawczyni z Uniwersytetu Szcze-
cińskiego, członkini Rady Języka Polskie-
go. – Bywa, że jak broni albo jak brzytwy
chwytamy się słów, które mogą innymi
wstrząsnąć. Zdarzają się sytuacje, kiedy
takiej mocy nabierają słowa wulgarne,
stając się wyrazem buntu, rozpaczy, gnie-
wu, ale też siły.
Zdaniem prof. Kołodziejek do opisu
dzisiejszego kontekstu może być przy-
datna analogia do okrzyków stadiono-
wych. – Bo na stadionach, podobnie jak
na protestach ulicznych, słowa to nie tylko
komunikaty. Wykrzykiwane przez dużą
grupę, konsolidują zbiorowość, dają jej
moc – komentuje językoznawczyni. A do-
datkowe poruszenie wywołuje fakt, że tą
zbiorowością mogą być też kobiety.
Można odnieść wrażenie, że owe kobie-
ty szybko i nie bez rozbawienia zaczęły ko-
lejnymi hasłami tę sytuację komentować.
Zaczęła się gra w różnej klasy warianty
i eufemizmy: „Uprzejmie prosimy uciekać
prędziutko”, „Umykajcie chyżo”, „Tuszę,
iż się wkurwiłam” albo „Jesteśmy w chuj
zaniepokojone”. Towarzyszyły im frazy
niewulgarne, ale za to ośmieszające: „Jar-
ku, adoptuj chore dziecko, Andrzej się nie
liczy” albo „Bosak ogląda porno do końca,
bo myśli, że będzie ślub”. Na ulicę wyszły
od początku raczej młode/młodzi i wy-
kształcone/ni, pojawiły się więc i ambitne
próby syntetycznego opisu rzeczywisto-
ści: „Na Halloween przebiorę się za Pol-
skę”, „Z człowieczeństwa został wam już
tylko palec przeciwstawny” albo „Nasz
rząd jest opóźniony bardziej niż premie-
ra »Cyberpunka«”. A z czasem dał o sobie
znać głód: „Rząd podzielił nasz kraj bar-
dziej niż pizza z ananasem” (to wypisa-
ne na kartonie po pizzy) albo „Otwórz-
cie knajpy, zamknijcie kościoły. Bóg jest
wszędzie, a dobre żarcie nie”. Kompozytor
Wojciech Blecharz – muzyka łagodzi oby-
© AN (5)
czaje – wpisał „wypierdalać” w partyturę,
tworząc z hasła utwór muzyczny. A poeta
Marcin Orliński zaproponował nową for-
mę literacką: wypierdałkę, proponując
malowanie na transparentach rymowa-
nych drobiazgów w rodzaju: „Miauczy ko-
tek, nuci Ala:/ Wypierdalać” albo „Od Wy-
brzeża do Podhala:/ Wypierdalać”.
Tolerancja dla przekleństw przez ostat-
nie lata rosła – dowodził raport CBOS
z 2013 r. (nie ma nowszego). „Przez ostat-
nie sześć lat wzrosło warunkowe przyzwo-
lenie na wulgarne wypowiedzi, ubyło zaś
osób, które nie akceptują ich w żadnych
okolicznościach. Liczba takich deklaracji
jest obecnie najniższa, odkąd badamy
to zjawisko” – pisali jego autorzy. Zdaniem
prof. Ewy Kołodziejek ta akceptacja dalej
rośnie, choć nie u wszystkich. Jej źródła
można upatrywać w demokratyzacji sto-
sunków społecznych i rodzinnych. – Je-
steśmy bliżej siebie, więc mówimy swo-
bodniej, przenosząc do sfery publicznej
nawyki z życia prywatnego. Poza tym im
większa jest radykalizacja społeczna, tym
bardziej się radykalizujemy językowo.
TO KRZYCZY młodość
Słowo na „w” nie wylądowało na pol-
skiej ulicy nagle, ze środy na czwartek.
Prawie 10 lat temu podpatrzone na mu- krytykowane, pokraczne i prowokacyjne
rach hasło „Zimo, wypierdalaj!” trafiło hasło ze zdjęcia: „Polsko, ty hóju, prze-
na finansowany z publicznych funduszy stań mi Margot aresztować”, utorowały
(co rozsierdziło internautów) billboard, drogę do dzisiejszych protestów, częściej
a później (za sprawą innych internau- już chwalonych za językową odwagę
tów) stało się hitem mediów społeczno- – nierzadko przez tych samych publicy-
ściowych. Hasło na „w” słyszeliśmy już stów, którzy tamto zdanie ganili. Twarde
na manifestacjach – choćby zeszłego stanowisko „drugiej strony” polskiego
lata, przy okazji ataku na Marsz Równo- konfliktu dość syntetycznie opisał z ko-
ści w Białymstoku, gdzie skandowali je lei w tekście „Polskiego Tanga” (przeboju
miejscowi narodowcy. Tyle że wtedy nie minionych wakacji) Taco Hemingway:
stało się to tematem narodowej dyskusji. „Tak czy siak – Bóg z nami, chuj z wami/
Nie dalej jak dwa miesiące temu mie- Trzy zdrowaśki, alleluja i do przodu – jaz-
liśmy z kolei zamieszki po politycznym da z kurwami”. W klipie mignęło popu-
ataku na społeczność LGBT. Wycią- larne od miesięcy hasło nieformalnego
gnięty środkowy palec aktywistki z ko- „ruchu ośmiu gwiazd”: „***** ***”, które
lektywu Stop Bzdurom i szeroko wtedy rozszyfrować potrafi dziś każdy.
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020 21
 [ T E M AT T YG O D N I A ]

„Hasła t ych protestów: w y pierda-
lać/jebać nie wzięły się znikąd. I wca-
le nie wypłynęły z rynsztoka, jak dziś
nadała T V PiS. Są stopniem najw yż-
szym od umiarkowanych postulatów,
mocnych twierdzeń, powoływania się
na prawa człowieka; zastąpiły rozgrzane
do czerwoności #mamydość” – tłuma-
czyła prof. Inga Iwasiów, uczestnicząca
w kobiecych manifestacjach literaturo-
znawczyni ze Szczecina.
To zaostrzenie języka nie jest tylko zja-
wiskiem polskim. Nowy styl manifestacji
pokazywał Młodzieżowy Strajk Klima-
tyczny – działający od dwóch lat ruch
o wyjątkowo niskiej średniej wiekowej.
Hasło z londyńskiego protestu? „Po chuj
uczyć się z myślą o przyszłości, której nie
będzie” (w przekładzie na polski, rzecz
jasna). Hasło z Wellington? „Drzewa mó-
wią: odpierdol się!”. Z Saint Paul w ame-
rykańskiej Minnesocie? „Mniej dupków,
więcej drzew”. W tym ostatnim miejscu
znaleziono też tablicę z napisem „So bad
even introverts are here!” – identycznym,
co ten widziany na obecnych protestach
kobiet: „Introwertycy tu są. Jest źle!”.
U nas było jeszcze analogiczne: „Studen-
ci medycyny wyszli z biblioteki. Jest źle!”.
Akademicki charakter protestów, które
skupiają młodą inteligencję, podkreśla-
ły też hermetyczne hasła typu „Godek
nie odróżnia signifiant od signifié” (na-
wiązanie do prac lingwisty Ferdinanda
de Saussure’a).
Analogie do polskich protestów moż-
na było zauważyć także na tegorocznych
marszach kobiet w Nowym Jorku i Wa-
szyngtonie, gdzie powtarzały się hasła:
„Pierdolić Trumpa”, „Pierdolić patriar-
chat” albo „Kobiety są wam gówno win-
ne”. W każdym z tych przypadków pro-
testowały grupy spychane na margines,
z których zdaniem politycy zdają się nie
liczyć. Nie mają wzbudzającej respekt siły
fizycznej rolników czy górników, za to ich
język razi, bo ma razić. To alarm, krzyk
i być może ten moment, w którym – jak
to zgodnie opisują językoznawcy – nor-
malne możliwości języka się kończą. Jak
sytuacja z filmu „C.K. Dezerterzy” („Wie
pan, że nie ma w słowniku ludzi kultural-
nych słów, które mogłyby dostatecznie
obelżywie określić pańskie postępowa-
nie?”) albo materializacja sceny z rysun-
ku Marka Raczkowskiego, na którym tłum
wkurzonych obywateli trzyma transpa-
rent z napisem „Kurwa mać”.
WULGARYZMY nam się
po... zmieniały
Pierwsze reakcje obozu władzy na ha-
sło na „w” stwierdzały upadek obycza-
jów. Te ze strony liberalnej opozycji
mówiły, że w sumie gniew słuszny, ale
może jednak aż tak go wyrażać nie wy-
pada. Prywatny język tych drugich, jak
wiemy, udokumentowały niesławne „ta-
śmy prawdy” („Smoleńsk, kurwa, takie
pierdoły”, „bez uzgodnienia, chuju sta-
ry” itd.). Publiczny język tych pierwszych
dokumentują już nawet stenogramy
sejmowe – pamiętne „Spierdalaj” padło
osiem lat temu z ust posłanki Krystyny
Pawłowicz, dziś – o, ironio – członkini
tak zwanego Trybunału Konstytucyjne-
go, po którego orzeczeniu Polki wyszły
na ulice.
Jeśli się przyjrzeć zagadnieniu szerzej,
dojść można do wniosku, że to właśnie
politycy przesuwali w ostatnich latach
granicę publicznej normy językowej.
Zupełnie jakby wszyscy zapoznali się
z  n iepokojąc y m i w y n i ka m i bada ń
przeprowadzonych na Uniwersytecie
Padewskim przez Nicolettę Cavazzę
i Margheritę Guidetti (2014 r.). A wyni-
ka z nich, że mocny, niewybredny język
wzmaga siłę przekonywania w dyskursie
politycznym – szczególnie w wypadku
mężczyzn polityków.
Od lat wiedzą to w  Ameryce, gdzie
symbolem zjawiska stał się prezydent
Donald Trump i  jego świta. Anthony
Scaramucci, szef ds. komunikacji admi-
nistracji Trumpa, słowo „pierdolić” od-
mieniał przez wszystkie osoby. „Nie za-
mierzam ssać własnego fiuta jak Steve
Bannon – mówił. – Nie chcę budować
własnej marki na wyjebistej sile nasze-
go prezydenta”. Duża część wyborców
była tym zszokowana, ale nie twarde,
alt-rightowe, „wolnościowe” zaplecze.
Dwa lata temu przemógł się nawet
konserwatywny w tej sferze „New York
Times”, publikując na swoich łamach
– po raz pierwszy w historii – określenie
„shithole” (zadupie, w Polsce może mniej
bolesne), którego Donald Trump otwar-
cie użył w stosunku do Haiti, Salwadoru
i krajów afrykańskich. I gdy tak amery-
kańska prasa debatowała nad upadkiem
obyczajów, wkroczył bodaj najpopular-
niejszy z tamtejszych językoznawców,
John McWhorter, z informacją, że żyjemy
w przeszłości, bo do kolejnego przewrotu
w dziedzinie obelg dawno już doszło.
Dlaczego? Współczesna młod zież
– uzasadniał badacz – z wulgaryzma-
mi w rodzaju „shit” czy „fuck” obcuje
na co dzień (ta sama prasa piosenką
roku ogłasza np. „Fuck You” CeeLo Gre-
ena, nominowane zresztą do Grammy),
a one same wytarły się już tak, jak uzna-
wane kiedyś za przekleństwo „oh, my
God”. Wulgaryzmy odnoszą się do tego,
co nas zawstydza, napawa wstrętem
lub strachem.
Czy w Polsce przeżywamy podobną
rewolucję w języku? – Na pewno wul-
garyzmy blakną – i te przekleństwa ata-
kujące tabu religijne, i te atakujące tabu
seksualne – mówi prof. Marek Łaziński
z Uniwersytetu Warszawskiego (także
członek RJP), znany czytelnikom POLI-
TYKI także jako autor publikowanych
u nas tekstów o feminatywach i o sło-
wie „Murzyn”. – Dzisiejsza młodzież jest
bardziej niż starsi uwrażliwiona na ję-
zyk dyskryminacji. Ale to nie jest jeszcze
całkiem optymistyczny obraz. Mniej jest
przyzwolenia na seksizm, ale młodzi

22 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
 ludzie z zaskakującą lekkością używa-
ją np. czasownika „żydzić” w znaczeniu
„skąpić”. Tego słowa nie było w slan-
gu mojej młodości. Trzeba też zwrócić
uwagę na to, że w Polsce od dawna dużo
w  tej dziedzinie wolno w  przestrzeni
publicznej, inaczej niż np. w  Niem-
czech – komentuje językoznawca pro-
blem wulgaryzmów.
POPRAWNY TON – won!
Dla polskiego języka debaty słowo
na „w” to na pewno zwrot akcji. Je-
den z bohaterów tekstu „Bluzgi nasze
powszednie” (POLITY K A 50/17) Ra-
fał A. Ziemkiewicz, autor choćby twit-
terowego komentarza „Polacy kazali
wypierdalać tym elitom, do których się
zalicza pani Janda. I (...) słusznie zrobi-
li”, dziś oburza się na wulgarność ko-
biecych haseł. Zaczął nawet wykropko-
wywać brzydkie słowa: „Mają dla nas,
normalsów, jedyny przekaz: »nienawi-
dzimy was wy k..y ch... wam w d... wyp...,
i w ogóle ch...!«” (wpis z 24.10). „Skala
agresji i mowy nienawiści obserwowa-
na w ostatnich dniach w Polsce nie da
się niczym uzasadnić” – komentował
premier Mateusz Morawiecki. Jarosław
Kaczyński zarzucił protestującym nihi-
lizm, wyrażający się m.in. w „niebywałej
wręcz wulgarności”. Telewizyjne „Wiado-
mości” poszły oczywiście dalej, po kilku
dniach protestów zarzucając ich organi-
zatorom – na podstawie przypadkowe-
go filmu z TikToka – nawet „afirmację
kanibalizmu”.
Wątki kanibalistyczne dałoby się zna-
© AN (2)
leźć na samych manifestacjach. Choćby
tablicę ze zdjęciem Roberta Makłowi-
cza (poparł protesty, choć zapewne nie
do tego stopnia): „Robercie, ale cuchnie,
co gotujesz? – Pisowców”. Ale nie było
to nawiązanie do XVIII-wiecznej trady-
cji buntu i do przypisywanego Rousseau
powiedzenia „Kiedy lud nie będzie miał
co jeść, zje bogatych”. Raczej zabawa
w memy.
Bo sytuacja obnaża rodzaj starcia
cywilizacyjnego, jak zauważył na Face­
booku dziennikarz Piotr Welt­rowski: uli-
ca mówi do rządzących językiem interne-
tu, którego władza nie rozumie. „Myślą,
że to barbaria z przeszłości, a to po pro-
stu dzieciaki z teraźniejszości. Być może
stąd wynika tak duży popłoch i paraliż
władzy (…). Bo jest gotowa na rewolucję
analogową, a to jest rewolucja cyfrowa,
która po prostu wyszła na ulice” – pi-
sał Weltrowski.
Gdyby owe dzieciaki miały odpowie-
dzieć władzy w internecie, wysłałyby jej
najpopularniejszą dziś reakcję wizualną,
którą zna każdy nastolatek z dostępem
do sieci: hasło „Zapraszam, wypierda-
lać”, wklejone w kadr z kreskówki „Tom
i Jerry”. Memy oferują gotowe schematy
rozmowy, brzydkie słowa stają się w nich
częścią powielanej w nieskończoność
kompozycji, przestają szokować.
„Koniec, panowie. Jeśli chcecie rozma-
wiać, musicie się nauczyć języka zamiast
nowomowy – apelował pisarz Jacek Deh-
nel, oczywiście też w mediach społeczno-
ściowych, do których przeniosła się dys-
kusja w sprawie języka protestów. – Dla
mnie to, co się dzieje obecnie w języku
protestu, jest (...) radykalnym zerwaniem
z kościelnym świętojebliwym tonem, ca-
łym tym »pochylaniem się z troską nad
problemem«, z całą tą nowomową. Nie
ma sensu z nią dyskutować, bo człowiek
odbija się od sylogizmów – język bisku-
pów, podobnie jak sekretarzy i propa-
gandzistów PZPR, jest zamkniętym sys-
temem fraz, które nic nie mówią”.
JAK TO odpieprzyć?
– Traktuję hasło na „w” jako ten moment
psychologii rodzinnej lub społecznej, kiedy
nie pozostaje już nic innego, tylko trzasnąć
drzwiami albo tłuc talerze – mówi prof.
Marek Łaziński. – Ale czekam na czas, kie-
dy jednak te rozbite talerze posprzątamy.
Nie dlatego, żebym był językowym pury-
stą. Po prostu boję się, że to hasło w pew-
nym momencie wróci w postaci równie
jednoznacznej, ale bolesnej dla tej strony,
która dziś protestuje.
Mocny język w  ulicznej odmianie
przez wszystkie przypadki wydaje się też
dość szybko wycierać. To znów jak z za-
chodnimi przykładami. Tam widywane
na manifestacjach, rozpaczliwie wul-
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
garne hasło „Fuck the Fucking Fuckers”
(„Pierdolić te pierdolone pierdoł y”),
trafiło na gadżety i na koszulki. Brzyd-
kie słowo na „f”, które jeszcze w latach
80. stawiało na baczność amerykańskie
prawodawstwo i doprowadzało przed
komisję senacką np. nadużywających go
muzyków rockowych, dziś można kupić
komuś w prezencie na kubku lub biuro-
wym notatniku.
Wyciera się przy tym również sam sens
protestów. Już pod koniec pierwszego
tygodnia rosnących „spacerów” Łania
z kolektywu Stop Bzdurom wyrażała za-
niepokojenie, że poważne hasła o abor-
cji i wspólnocie kobiet wydają się powoli
przegrywać z „Haha, przeklinam na uli-
cy, ale fajnie”. „Czy jakiś liberalny lider
chce jeszcze przejąć strajk? – zastanawia-
ła się na łamach Codziennika Femini-
stycznego, ironizując na temat prób poli-
tycznego wykorzystania protestów, m.in.
przez Szymona Hołownię. – Będziecie
przyklaskiwać zdjęciom solidarnościo-
wym od kiboli, którzy parę miesięcy temu
rzucali w marsze równości kamieniami
i łamali nam kości w Białymstoku?”.
Na to samo, co ciekawe, zwracał uwagę
Benjamin K. Bergen po ostrych hasłach
strajku klimatycznego: „Jeśli samym
sposobem mówienia o sprawie łamiemy
pewne normy, to on staje się tematem
– i zamiast odnosić się do samego proble-
mu, ludzie odnoszą się do stylu, w jakim
się o nim mówi”. A przenikliwy społecz-
nie serial BBC „Rok za rokiem” zwracał
uwagę na zagrożenie zmieniającego się
języka debaty: władzę w fikcyjnej Wiel-
kiej Brytanii przejmuje tam mało znana
Vivienne Rook, stojąca na czele Partii
Czterech Gwiazdek. Jej ruch jest postę-
powy w rzucaniu słowa „fuck” na prawo
i lewo (stąd owe „cztery gwiazdki”), ale
za tą liberalną fasadą kryje wręcz totali-
tarne zapędy. W tej przenośni widać dość
realną groźbę.
Kilka lat temu głośnym hasłem pro-
testów w  Grecji – skierowanym tak-
że do zewnętrznych krajów mających
wpływ na tamtejszą gospodarkę – było
„Unfuck Greece”. Rzecz trudna do prze-
tłumaczenia, bo polszczyzna przewi-
duje wulgarną czynność „spieprzenia”
sprawy, ale nie mamy – mimo bogactwa
form – czasownika, który z równą mocą
by sprawy naprawiał. A to jest ta nowa
wulgarna forma, której możemy wkrót-
ce potrzebować.
Na razie jednak mamy sytuację, w któ-
rej cała ta szeroka formacja, na łonie
której ukuto kiedyś hasło „Teraz, kurwa,
my!”, usłyszała zrozumiałe dla siebie
„wypierdalać”. Wygląda na to, że karma
wraca, także w języku.
BARTEK CHACIŃSKI
23
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]

PAWEŁ WALEWSKI
Ciężar bijącego serca
Uprzedzić, ukoić, uratować – o to chodzi w badaniach prenatalnych. Ale w Polsce

M
wciąż straszy się nimi kobiety. A politycy, wbrew naukowcom, zamierzają ustalać,
które wady są mniej, a które bardziej śmiertelne. I nie mówią prawdy o zespole Downa.

ój brat zmarł na mukowiscydozę, czy
moje dziecko odziedziczy tę chorobę?
Kuzynka ma zespół Downa, jaki test
w ykonać, aby się upewnić, że moje
dzieci urodzą się zdrowe? – Czekam
na takie pytania w swoim gabinecie,
ale niestety to wciąż rzadkość – mówi
dr  Rysza rd Rut kowsk i, g inekolog
z warszawskiej Pragi.
Dr Krzysztof Południewski, który pracuje w jednej ze stołecz-
nych klinik leczących niepłodność, ma lepsze doświadczenia:
– Pacjentki już na pierwszej wizycie interesują się badaniami
prenatalnymi. Nie chcą popełnić najmniejszego błędu, żadne-
go niedopatrzenia.
Tak różne światy można spotkać nie tylko w stolicy, mocno
zróżnicowanej pod względem wykształcenia i statusu mate-
rialnego mieszkańców, ale też w całym kraju. Ginekolodzy,
którzy pracują wśród kobiet młodszych, gorzej wykształco-
nych, i nie są związani tzw. klauzulą sumienia ani podpisaną
na Jasnej Górze w 2014 r. „Deklaracją wiary” (w której potępiono
badania prenatalne, nazywając je śmiertelnym zagrożeniem
dla nienarodzonych dzieci), muszą wciąż sporo się natrudzić,
aby do nich przekonać. – Kobiety z nieplanowanymi ciążami
często nie chcą o nich słyszeć, nawet kiedy są wskazania lub mogą
je zrobić za darmo – ubolewa dr Rutkowski.
U dr. Południewskiego wygląda to inaczej: 90 proc. pacjentek,
których ciąże pochodzą z in vitro, wykonuje badania bez namo-
wy. – Druga tak zdeterminowana grupa to te, w których rodzinie
zdarzył się już przypadek wady genetycznej lub ktoś z krewnych
ma zespół Downa.
Cierpienie i statystyka
To właśnie ta choroba, czy raczej zespół wad, otwiera ofi-
cjalną listę najczęstszych powodów aborcji. Jednak do dostęp-
nych danych trzeba podchodzić ostrożnie z uwagi na istnie-
jące w Polsce podziemie, w którym usuwa się ciąże również
ze znacznie cięższymi defektami: bezmózgowiem, rozszcze-
pem kręgosłupa, zespołem Pataua.

24 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
 Pozostając przy urzędowych danych (jako pierwszy podał je
portal OKO.press), wiadomo, że w ubiegłym roku wykonano
z powodu stwierdzonego u płodu zespołu Downa 271 aborcji.
To co czwarta terminacja ciąży, legalnie wykonana przed ostatnim
orzeczeniem Trybunału (według oficjalnych statystyk wykonano
ich 1110 w 2019 r. i w aż 1074 przypadkach uzasadnieniem były
badania prenatalne, które „wskazywały na duże prawdopodo-
bieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo
nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu”).
Dla prawicowych polityków zespół Downa tego kryterium
nie spełnia. Ale dr Krzysztof Południewski nie ma wątpliwo-
ści: – Przesłodziliśmy obraz tej nieuleczalnej choroby! Patrzy-
my na jej ofiary pokazywane przez dumnych rodziców, kiedy
są małymi dziećmi, z często niewielkim jeszcze upośledzeniem.
Tymczasem prawda o nich w wieku dorosłym jest zupełnie inna.
Doktora Rutkowskiego kilka lat temu zaproszono do programu
telewizyjnego, gdzie naprzeciwko posadzono matkę z niedawno
urodzonym dzieckiem obciążonym zespołem Downa i lekarkę,
która ją do tego namawiała. – Zapytałem obie panie, czy one zdają
sobie sprawę, jak potoczy się przyszłość tego dziecka? I czy wiedzą,
że ta kobieta, przed której heroizmem chyliłem czoło, powinna
urodzić jeszcze dwójkę dzieci, aby mogły się zajmować ich cho-
rą siostrą, gdy będzie miała 40 lat, a 75-letnim rodzicom ubędzie
na to sił.
Pani była zdziwiona, mówiła z dumą, że jej dziecko będzie wy-
jątkowe, wspaniałe. Czy szczęśliwa matka zdawała sobie sprawę,
że upośledzenie umysłowe jest tylko jednym z elementów pogar-
szających stan zdrowia, i to wcale nie najdotkliwszym, bo wiele
innych współistniejących wad somatycznych składa się na cało-
ściowy obraz tego zespołu? Wcale nie rzadkiego, gdyż występu-
jącego z częstością 1 na 700 żywych urodzeń.
Herosi mają głos
Kiedy w 1959 r. francuscy badacze pod kierunkiem Jerome’a Le-
jeune’a wyjaśnili przyczyny zespołu Downa, od trzech lat było już
wiadomo, ile jest chromosomów w komórkach i że występują one
parzyście. Naukowcy zwrócili uwagę, że w jądrach komórkowych
u charakterystycznie wyglądających osób występuje dodatkowy,
trzeci chromosom 21 (stąd zaburzenie to nazwano trisomią 21,
z gr. tris – trzy, soma – ciało). I mogłoby się wydawać, że to skrywa
całą prawdę o przyszłości dziecka, które przyjdzie na świat z nad-
mierną liczbą chromosomów. Ale tak nie jest. – Wynik badania
genetycznego, z wyjątkiem zespołów, które uniemożliwiają życie,
takich jak bezmózgowie, nie daje możliwości przewidzenia, jaki
będzie stopień niepełnosprawności – podkreśla prof. Maria Są-
siadek, która kieruje Katedrą i Zakładem Genetyki Uniwersytetu
Medycznego we Wrocławiu. – Wiemy, że będzie źle, ale nie zawsze
wiemy, jak bardzo źle.
Z samego wyniku badania genetycznego, który potwierdza
trisomię, nie wynika, jakie dodatkowe zmiany pojawią się
w sercu, układzie moczowym czy pokarmowym. USG głowy
płodu nie odpowie na pytanie, jak będzie pracował umysł
dziecka i w jakim stopniu się ono usamodzielni.
Na temat potrzeb dzieci z zespołem Downa wypowiadają
się na ogół herosi, ale wiele matek – samotnych, zamkniętych
w czterech ścianach, bo ich ciężko upośledzone dziecko stawia
opór przed wyjściem na dwór – milczy: ze wstydu, braku sił
i ­nadziei. Dr Południewski mówi bez ogródek: – Kamery tele-
wizyjne nie pokazują w DPS i przytułkach tych pacjentów zwią-
zanych w kaftanach, kiedy są niespokojni, agresywni, bo opie-
kunowie nie potrafią sobie z nimi dać rady.
Dlatego prof. Piotr Węgrzyn, kierownik Kliniki Perinatologii
i Położnictwa Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, rozu-
© GETTY
mie rodziców, którzy jednak podejmują decyzję o przerwaniu
ciąży. We Francji czy Belgii można to zrobić niemal do terminu
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
porodu, w Polsce jeszcze legalnie do ok. 22–23 tygodnia ciąży.
– Tak dzieje się w 95 proc. przypadków. Ale na przykład w Holan-
dii odsetek kobiet, które decydują się na urodzenie dziecka z ze-
społem Downa, jest dużo wyższy niż u nas, bo państwo zapewnia
tym rodzinom odpowiedni poziom leczenia i rehabilitacji. 4 tys. zł,
które u nas na takie dziecko otrzymuje się po porodzie, to kropla.
Badania dla wszystkich
Zespół Downa to i tak najlżejsza wada spośród tych, któ-
re mogą się przydarzyć w związku z nadmierną liczbą chro-
mosomów. Beata, na którą po utracie pierwszej ciąży spadła
wiadomość, że w drugiej rozpoznano zespół Pataua, podjęła
decyzję, nad którą długo by się zastanawiała, gdyby to był ze-
spół Downa. – Takie dzieci, przy łagodnym przebiegu, żyją nawet
50–60 lat. A z zespołem Pataua do trzech miesięcy od urodzenia.
Mój maluszek miał mnogie wady serca i nerek, anomalie koń-
czyn. Nie chciałam czekać. To był 14. tydzień.
Wszystkie ciężarne około 12. tygodnia powinny mieć wyko-
nane pierwsze badanie USG pozwalające ocenić parametry
rozwoju płodu – w tym także te, które nasuwają podejrzenie
wady genetycznej (chodzi tu zwłaszcza o tzw. przezierność
karku, która jest markerem typowym dla zespołu Downa).
– Panie mówią często: przyszłam na genetyczne USG do testu
PAPP-A – opowiada prof. Węgrzyn i od razu prostuje: – To nie
tak! USG nie pokazuje wad genetycznych, ale co najwyżej mar-
kery, które mogą świadczyć o ich zwiększonym prawdopodobień-
stwie. Jest jednak najważniejszym badaniem prenatalnym, a nie
mniej ważnym niż tzw. biochemiczny test podwójny, znów błęd-
nie nazywany owym PAPP-A. (W rzeczywistości chodzi o ozna-
czenie w nim dwóch substancji produkowanych przez łożysko:
białka PAPP-A i wolnej podjednostki beta hormonu hCG, czyli
ludzkiej gonadotropiny kosmówkowej).
Kobiety powyżej 35. roku życia oraz te, które urodziły już
dziecko z wadą, włączone są do programu badań prenatal-
nych finansowanych przez NFZ i przysługują im one za darmo.
W 2019 r. Fundusz zapłacił za to 78,5 mln zł. Program realizo-
wało 131 placówek we wszystkich województwach i skorzystało
z niego ponad 126 tys. kobiet.
Ostatnio Mateusz Morawiecki wspomniał, że badania po-
winny być jednak refundowane u wszystkich ciężarnych. – By-
łaby to dobra decyzja – chwali prof. Węgrzyn. – Już co piąta cię-
żarna ma w Polsce ponad 35 lat, ale jednak najwięcej porodów
jest w grupie kobiet poniżej tej granicy i to one rodzą najwięcej
chorych dzieci.
Mnóstwo wad rozwojowych nie zależy bowiem od wieku
matki. Najczęstsze trisomie – zespół Downa, Edwardsa i Pataua
– mają ryzyko rosnące wykładniczo przez cały okres rozrodczy
w życiu kobiety, natomiast dzieci zarówno z głębokimi wadami
(jak bezczaszkowce), jak i z mniejszymi, które nie są letalne,
rodzą również kobiety młode (u 4–5 proc. ciąż stwierdza się
różne wady, to 15–20 tys. ciąż rocznie).
Badania prenatalne pozwalają te dzieci ratować, bo jak pod-
kreśla prof. Maria Respondek-Liberska, kierująca Zakładem
Kardiologii Prenatalnej w Instytucie Centrum Zdrowia Matki
Polki w Łodzi: – Historia choroby naszych pacjentów nie zaczyna
się jak dawniej od dnia urodzenia, bo dziś mamy do wglądu kilka
lub kilkanaście badań USG z różnych okresów życia płodowego.
W wielu wypadkach jest szansa na podjęcie leczenia u płodu.
Zabiegi kardiologiczne u noworodków w pierwszej dobie życia
planuje się przed porodem, a kardiochirurgiczne są wykonywane
w pierwszym tygodniu życia dziecka, a nie w drugim–trzecim,
jak dawniej bywało, co przekłada się na lepsze efekty.
Kobiety, u których podczas badania USG i badania bioche-
micznego stwierdzono podwyższone ryzyko chorób genetycz-
nych u płodu lub wadę wrodzoną, kierowane są do genetyków
25
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
przed przeprowadzeniem diagnostyki inwazyjnej. – Bo my
wiemy, jakie metody badań zastosować, aby znaleźć genetycz-
ną przyczynę zaburzeń rozwojowych, które stwierdzają gineko-
lodzy w USG – mówi prof. Maria Sąsiadek, zwracając uwagę,
że w wielu regionach Polski kontakt z lekarzami jej specjalności
jest utrudniony. – Lekarzy genetyków jest zaledwie 110, a będzie
jeszcze mniej, bo nabór na specjalizację jest niewielki.
Prof. Piotr Węgrzyn należy do nielicznych posiadających
specjalizacje z ginekologii i położnictwa, perinatologii oraz
genetyki, więc ma szczególne kompetencje do wyjaśniania
wszelkich wątpliwości. – Rzeczywiście w wielu poradniach po-
łożnicy ginekolodzy nie mają odpowiedniego sprzętu do wykry-
wania subtelniejszych wad. Dojrzą w aparacie USG jedynie brak
kończyn, duże wodogłowie, rozszczep kręgosłupa itp. Dlatego
współpraca z perinatologami i genetykami jest nieodzowna, choć
dzięki szkoleniom wdrożonym przez Polskie Towarzystwo Położ-
ników i Ginekologów według zaleceń londyńskiej Fundacji Me-
dycyny Płodu koledzy potrafią coraz wcześniej rozpoznać na mo-
nitorze nieprawidłowości w sercu, nerkach i innych narządach.
Doktor strach
Przy chorobach genetycznych testami diagnostycznymi
są badania inwazyjne, wymagające pobrania tkanki płodu
do oceny materiału genetycznego. Wykonuje się je, pobie-
rając komórki kosmówki (biopsja w 11–14 tygodniu ciąży)
albo pobierając próbki płynu owodniowego (amniopunkcja
w 15–19 tygodniu). W obydwu przypadkach lekarz pod kontrolą
USG nakłuwa specjalną igłą brzuch i macicę matki. Następnie,
już w laboratorium, pobrane komórki hoduje się i po pewnym
czasie genetyk bada ich materiał genetyczny.
Przeciwnicy badań prenatalnych wysuwają argument, że ko-
biety, decydując się na amniopunkcję (podczas której trzeba
nakłuć pęcherz płodowy, by móc pobrać próbki do takiego
badania), narażają dzieci na śmierć, gdyż ryzyko poronienia
po takim zabiegu jest wysokie. – Niebezpieczeństwo jest zniko-
me, rzędu ok. 0,1 proc. – zbija argument prof. Węgrzyn, przy-
znając jednocześnie, że konieczność nakłucia macicy zawsze
będzie wywoływać u kobiet lęk i stres. Inwazyjne badania pre-
natalne to jednak już nie jedyna metoda zdobycia informacji,
czy płód nie jest obciążony poważnymi wadami genetycznymi.
– Obrazy, na które kiedyś trzeba było czekać do 20. tygodnia
ciąży, możemy dziś zinterpretować wcześniej i dokładniej – zwra-
ca uwagę prof. Maria Respondek-Liberska. – W rękach lekarzy
jest taka technologia, że każda ciężarna ma czas, aby podjąć
decyzję, czy opierać się na wynikach badań biochemicznych
i USG, czy zdecydować się na amniopunkcję i poznać materiał
genetyczny swojego potomka, czy może oprzeć się na analizie
materiału DNA w jej surowicy, który to wynik jest obiektywny
w co najmniej 95 proc. przypadków.
Prof. Węgrzyn: – Oznaczanie wolnego DNA płodu w suro-
wicy ciężarnej to bardzo ważny kierunek rozwoju diagnostyki
przedurodzeniowej. Ale kobiety decydujące się na to nieinwa-
zyjne badanie muszą być świadome, że nie odpowiada ono
na wszystkie pytania związane z ryzykiem urodzenia dziecka
z wadą genetyczną.
Prawidłowy wynik badania genetycznego nie wyklucza też
obecności wady serca płodu (a te są najczęstsze). No i polskie
pacjentki nie mają łatwego dostępu do tzw. badań całogeno-
mowych (nie są refundowane i kosztują aż 1600 zł), umożli-
wiających rozpoznanie zmian, których nie da się zobaczyć pod
mikroskopem.
Prof. Maria Sąsiadek zadbała podczas swojej kadencji konsul-
tanta krajowego ds. genetyki (stanowisko to straciła przed ro-
kiem), aby Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji
wydała zgodę na ich wykonywanie, ale kolejnym krokiem miało
26 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
być umieszczenie tych badań na liście świadczeń gwarantowa-
nych przez NFZ. Nowy konsultant prof. Andrzej Kochański (zwią-
zany z Ordo Iuris, który wsławił się wypowiedziami straszącymi
rodziców decydujących się na in vitro upośledzeniem umysło-
wym ich dzieci) jej starań nie doprowadził jednak do końca.
Co jest letalne?
Według prof. Marii Sąsiadek najtrudniej dziś wytłumaczyć
pacjentom – a młodzi ludzie zwykle chcą mieć 100 proc. pew-
ności, że choć współczesna genetyka robi szalone postępy,
to nadal istnieje spory margines niewiedzy. – Znamy około 8 tys.
chorób rzadkich, z których część jest zdefiniowana i poznana. Ale
ich przebieg trudno przewidzieć. Dlatego patrząc na sam wynik,
nie potrafimy zapewnić rodziców, że u ich dziecka nie pojawią
się najcięższe objawy.
Najwyraźniej o mogących się pojawiać wątpliwościach nie
chce słyszeć również prezydent Andrzej Duda. W zgłoszonym
przez niego w piątek projekcie nowelizacji ustawy o planowa-
niu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopusz-
czalności przerywania ciąży pojawiła się możliwość wykona-
nia aborcji w sytuacji wystąpienia wad letalnych.
Chodzi o przypadki – jak uzasadnił – gdy badania prenatalne
„wskazują na wysokie prawdopodobieństwo, że dziecko urodzi
się martwe albo obarczone nieuleczalną chorobą lub wadą,
prowadzącą niechybnie i bezpośrednio do śmierci dziecka, bez
względu na zastosowane działania terapeutyczne”.
W tym prawniczym żargonie nie mieści się jednak cała paleta
przypadków granicznych, a medycyna perinatalna jest pełna
odcieni szarości. Zdaje sobie z nich chyba sprawę poseł PiS
Bolesław Piecha, który sam jest ginekologiem i w odpowiedzi
na masowe protesty wobec wyroku Trybunału Konstytucyj-
nego zapowiedział spotkanie w sejmowej Komisji Zdrowia,
by „dodefiniować”, co jest wadą letalną płodu. Eksperci nie
za bardzo te intencje zrozumieli.
– Wady letalne uniemożliwiają dzieciom życie – wyjaśnia
prof. Sąsiadek. – Umrzeć mogą w dzień, dwa po urodzeniu, a nie-
raz w kilka godzin. Ale nikt nie potrafi precyzyjnie powiedzieć,
kiedy to nastąpi. Czy zatem zespołem letalnym nazwiemy taki,
kiedy dziecko umiera pół roku po porodzie? Albo gdy jakaś wada
u większości prowadzi do zgonu w ciągu 6 miesięcy, ale są opi-
sywane pojedyncze przypadki, które żyją z nią 3–4 lata – to jest
wtedy wada letalna czy nie?
Poszukiwanie precyzji w definicjach tam, gdzie jest ona
niemożliwa do uzyskania, usuwa z pola widzenia główny pro-
blem: czemu służą badania prenatalne? – Nie są po to, by zabijać
dzieci, ale żeby je leczyć jeszcze wewnątrz macicy – podkreśla
prof. Węgrzyn. – Lub wynajdywać te, które wymagają porodu
w lepszym szpitalu. I również, aby wykrywać choroby u matek,
jak nadciśnienie w ciąży, które może być poważnym zagrożeniem
dla ich życia.
O zwiększonym ryzyku świadczy chociażby bardzo niski po-
ziom białka PAPP-A, oznaczanego we wspomnianym teście
biochemicznym w pierwszym trymestrze. Niski poziom tego
białka może świadczyć o nieprawidłowym rozwoju łożyska,
a gdy łożysko jest kiepsko rozwinięte – płód nie będzie odpo-
wiednio odżywiony. – Więc ustalenie tej anomalii pozwala pro-
sto i tanio wyleczyć ją z tego nadciśnienia właśnie dzięki badaniu
prenatalnemu – mówi prof. Węgrzyn.
Prof. Maria Respondek-Liberska nie ma wątpliwości, że dobra
opieka prenatalna to same oszczędności dla ochrony zdrowia:
zmniejszenie odsetka wcześniactwa, odsetka cięć cesarskich,
skrócenie czasu pobytu w szpitalu. – Ale przede wszystkim ko-
bieta musi chcieć posiadać potomstwo i czuć się bezpiecznie,
a Trybunał to poczucie bezpieczeństwa chce kobietom odebrać.
PAWEŁ WALEWSKI
[ SPOŁECZEŃSTWO ]
Matki ciężko niepełnosprawnych dzieci też protestują przeciw
decyzji Trybunału. Najczęściej na Facebooku, bo rewolucja nie zwalnia
od zmieniania pampersów, karmienia i podawania leków.
MARTYNA BUNDA
N
a wszystkich zdję-
ciach z dzieciństwa
Ka m i l i Pol i ńsk iej
w idać wersa l kę.
W  3 0 -me t r ow y m
mieszkanku, w którym żyli w piąt-
kę, zawsze wchodziła w kadr. Wersal-
ka, a na niej Arek – o 8 lat starszy brat.
Przeleżał tak całe swoje życie,
przesuwany przez drobną, szczupłą
mamę, gdy trzeba było go przewi-
nąć, przebrać, obmyć. Ojciec topił
ilustracja marcin bondarowicz
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
Za życiem
smutki w alkoholu. Ale został w domu,
choć 70 proc. ojców przewlekle chorych
dzieci z  tego pokolenia pakowało się
w pierwszych latach życia potomka.
Brat
„Mama – pisze Kamila na Facebooku
– dźwigała więc i jego. Cierpliwie tłu-
maczyła się sąsiadom, gdy przychodzili
z pretensjami, że alkoholik to, że tamto”.
I bardzo chciała, żeby było normalnie.
Pomagała odrobić lekcje młodszym cór-
kom, czytała bajki, głaskała po głowach.
Urządzała święta z choinką, wybielała
firanki. Z honorami przyjmowała ko-
lejnych księży po kolędzie. „Tylko jeden
przez 18 lat odmówił przyjęcia koper-
ty; powiedział, że pieniądze bardziej
się przydadzą w tym domu. Żaden nie
zaofero­w ał pomocy. Dopiero po trzy-
dziestu latach, gdy mama się rozwiodła,
nagle mieli jej dużo do powiedzenia
na temat tego, że źle zrobiła” – pisze
dalej Kamila. „Jeden powiedział
nawet, że jest ona w iększy m
grzesznikiem niż mój ojciec
alkoholik”.
Decyzja, by oddać Arka
do domu opieki, zapadła
po 18 latach od jego uro-
dzenia, niedługo po tej
o rozwodzie – i była jeszcze
trudniejsza. Zresztą cała ta
operacja była trudna. Arka
nigdzie nie chciano, udało
się znaleźć miejsce dopie-
ro dzięki znajomościom.
Zdrowie mamy, w tym krę-
gosłup, było już w takiej roz-
sypce, że sama ledwo wsta-
wała. Z badań wynika, że rok
pełnej opieki nad osobą leżącą
skraca średnio życie opiekuna
o dwa, trzy lata.
Ośrodek był z  tych skrom-
niejszych. Może na szczęście.
Domy opieki, remontowane
w tamtym czasie według unij-
nych standardów, coraz częściej
domagały się od rodzin opłacania po-
bytu ich krewnego, a rachunki sięgały
5 tys. zł miesięcznie. Zgodnie z ustawą
27
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
o pomocy społecznej krewni są zobo-
wiązani do ponoszenia tych kosztów,
a gminy, dociskane przez państwo, po-
woli zaczynały te zobowiązania egze-
kwować; na początku lat 2000. dziesiątki
takich spraw trafiły do Naczelnego Sądu
Administracyjnego, bo od nakazu zapła-
ty nie było odwołania.
Brat Kamili zmarł po kilku latach
przemieszkanych w ośrodku. Do wszyst-
kich medycznych plag, które go prze-
śladowały, dołączył nowotwór. Nawet
jego śmierć nie uwolniła mamy Kamili
od poczucia winy, przeciwnie – jeszcze
je wzmocniła. Że może powinna była
dać z siebie więcej? Że oddanie dziecka
to zawsze zło. W czasie protestów spod
znaku czerwonej błyskawicy Kamila
opisała na Facebooku historię swojego
brata z dopiskiem, że pierwszy raz w ży-
ciu publicznie o nim wspomina. „Łatwo
jest pieprzyć głupoty o opiece, jeśli się
tego samemu nie przeżyło. Łatwo jest
pieprzyć o ochronie życia, jeśli zna się
tylko dobre życie, miłych ludzi i nie do-
świadczyło się biedy i wykluczenia”.
Sznurek w dłoni
Katarzy na w ierzy, że dała sy now i
wsz yst ko, co możliwe. Prócz czasu
na poranną kawę, którą nauczyła się
celebrować: dużo mleka, bardzo dużo
cukru i jakieś 8 do 12 minut niemyśle-
nia o niczym. Postanowienie, że wypije
tę kawę, choćby świat się walił, podjęła
w czasie, gdy Facebook elektryzowała
wieść o 1,5-rocznym dziecku zostawio-
nym w  oknie życia. Bez komentarza
przekleiła tę wiadomość u  siebie. Już
to czuła, że jeśli nie zatroszczy się o ba-
lans, stanie się niebezpieczna dla syna.
Albo dla siebie. Raz – tylko jeden, ale
o jeden za dużo – miała w ręku sznurek,
zastanawiając się, jak się robi pętlę.
Więc kawa. Bo potem już tylko roller-
coaster aż do samego wieczora. Szczęśli-
wie są warunki brzegowe, bo mniej wię-
cej do 11.00 jeszcze działają leki, które
podaje synowi zaraz po przebudzeniu.
Przez lata kolejne państwowe insty-
tucje upierały się, że syn Katarzyny jest
zdrow y. Przynajmniej spośród tych,
które mogły rodzinie Katarzyny coś dać
albo przyznać – świadczenie, wsparcie
terapeutów, lekarza bez kolejki.
Bo np. dy rektorka w  przedszkolu
na kaszubskiej wsi, do którego Kata-
rzyna chciała zapisać syna, od razu go
odesłała, mówiąc, że dziecko nie nadaje
się do przedszkola – bo przedszkola są
dla zdrowych.
W  wieku siedmiu lat, mimo starań
mamy i dziesiątek wizyt w gabinetach,
syn nie miał jeszcze żadnej diagnozy.
Poszedł do pierwszej klasy. Ze szkoły
28
dzwonili przynajmniej co drugi dzień,
żeby natychmiast przyjechała, bo so-
bie z nim nie radzą. Chłopak ma silny
stopień autyzmu sprzężony z  innymi
niepełnosprawnościami. Sam poradzi
sobie w toalecie, sam się ubierze – ale
tylko w określony rodzaj ubrania, z okre-
ślonej tkaniny. Drobne rzeczy wypro-
wadzają go z równowagi, trudno do niej
wraca. I jest duży jak na swój wiek. Dziś
ma 12 lat, a fizycznie już ma więcej siły
niż mama.
Dwa lata zajęło szkole i chłopcu dogra-
nie się, ale się udało. Wychowawczyni
z własnej inicjatywy zrobiła dodatkowy
kurs, doczytała, nauczyła się rozpozna-
wać stan zagrożenia wybuchem. Dzięki
niej i rówieśnikom chłopiec zrobił wielki
skok do przodu. Mieli rok sielanki. Kata-
rzyna we względnym spokoju pracowa-
ła na pół etatu, dokładając się do pensji
męża – kierowcy, co pozwoliło rodzinie
prawie że stanąć na nogi. W pozostałym
czasie dalej zajmowała się synem, wizy-
towała kolejnych specjalistów, terapeu-
tów, ośrodki i komisje, z których jedne
uznawał y specja lne potrzeby sy na,
a inne nie. W szkole spędzał dwie, trzy
godziny dziennie, a trzeba go było przy-
wieźć i odwieźć pekaesem.
A ż nagle, w  2017  r., w prowadzono
rozporządzenie skutkujące usunięciem
ze szkół publicznych wszystkich kłopo-
tliw ych dzieci. Katarzyna próbowała
jeszcze coś przewalczyć, szarpiąc się
o kolejne zaświadczenia i opinie – i to był
drugi moment, gdy zdała sobie sprawę,
że jej siły życiowe są ograniczone.
Naucz yciele zaczęl i pr z y jeżd żać
do domu na trzy, cztery godziny tygo-
dniowo, a potem przestali – bo pande-
mia. Katarzyna już nie wychodzi z domu,
chyba że z synem na zaleconą terapię.
Każdy dojazd pekaesem do pobliskiego
miasta to długie i pełne nerwów przygo-
towanie do wyprawy.
Po 12 latach udało jej się w końcu wy-
walczyć diagnozę. I orzeczenie o nie-
pełnosprawności, wraz z  dopiskiem,
że syn nie jest samodzielny i potrzebu-
je stałej opieki. Na forum dla rodziców
nazwali ją szczęściarą; przez kolejne
dekady nie udało się w Polsce urucho-
mić spraw nego systemu orzekania,
a komisje oszczędzają państwu wydat-
ków, a im ich więcej, tym oszczędzają
bardziej. Orzeczeń, łączących się z wy-
płatą 1,8 tys. zł dla rodziny, odmawia-
ją dzieciom z nowotworami, ciężkimi
uszkodzeniami mózgu po wypadkach;
na Facebooku powstała nawet osobna
grupa rodziców walczących z absurda-
mi – co dziesiąta sprawa badana przez
komisję kończy się w Polsce w sądzie.  pach. „W  naszej kulturze dramatycz-
Zasiłek Katarzyny, czyli rekompensata
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
od państwa dla niej za opiekę nad dziec-
kiem i niemożność podjęcia pracy, który
będą jej wypłacać tylko do 16. roku ży-
cia syna, wystarcza na 18 godzin terapii
zajęciowej. Ale to i tak, mówi Katarzyna,
wielka zmiana na lepsze.
Na protest nie miała szans pójść. Na-
pisała, co myśli, w internecie: „Przyszli,
postanowili, przyklepali. Codzienna
walka rodziców o to, żeby dziecko mo-
gło funkcjonować, ich rozpacz na widok
ludzi wytykających dziecko palcem, ich
nieprzespane noce, pełne tłukących się
myśli, co będzie, jak nas zabraknie – to są
ich wartości”.
Gdzie miłość?
Rodziców, którzy nie rezygnują z pra-
cy, jest garstka. Zwykle w czasie, który
im zostaje, udaje się zarobić tyle – albo
mniej – ile wypłaciłoby państwo. Prze-
pisy stanowią, że jeśli rodzic zarobi choć
złotówkę, traci prawo do zasiłku.
Vanessa Nachabe-Grzybowska, zało-
życielka fundacji Dzielna Matka i mama
dwóch leżących chłopców z genetyczną
chorobą salt and pepper, mówi, że przy-
chylność jej pracodawcy i kontakt z za-
wodem pozwoliły jej przez lata opieki
nad synami nie zwariować.
W książce „Bardziej kochani” opowia-
da, że dobry dzień jest wówczas, gdy le-
żący synowie nie krzyczą, nie wyją, nie
szamoczą się i nie robią sobie krzywdy
(a w nocy ma szansę przespać spokoj-
nie choć godzinę). Ale dobry dzień jest
również wtedy, gdy raz w miesiącu idzie
do pracy, na dyżur.
W trudnym życiu pomagała Vanessie
wiara w Boga. A jednak i Vanessa dołą-
czyła do protestu na Facebooku. Post
w jej imieniu wrzucił mąż: „Dziennika-
rze TVP dziś pokazali, jak państwo po-
maga chorym od urodzenia dzieciom
i  ich rodzinom. Ustawa »Za życiem«.
Przepis stworzony na potrzeby mar-
ketingu politycznego. Rozwiązań sys-
temow ych cały czas nie ma, nikt nie
widzi gorsząco niskich rent, zasiłków,
poniżenia rodzin, które muszą się prosić
o 1 procent. Matka, która nie chce chore-
go dziecka, najprawdopodobniej zadrę-
czy je psychicznie albo, jak nerwowo nie
wytrzyma, to zabije. Jestem tego pewna.
System wsparcia już powinien działać.
GUS opublikował dane wskazujące, że
choć przeciętnie sytuacja materialna go-
spodarstw domowych w Polsce popra-
wiła się, to nie dotyczy to rodzin z osobą
niepełnosprawną. W ich przypadku na-
stąpiło pogorszenie położenia”.
Napisała też o  kulcie poświęcenia,
głęboko zakorzenionym w  stereot y-
nie brakuje narracji, które pozwoliłyby
ta k im matkom ja k ja po prostu żyć
i otrzymywać niezbędne wsparcie. My,
matki, mamy być przykładem publicz-
nym, że wszystko jest do zniesienia. A nie
jest. Ile czasu zmarnowałam na szukanie
wsparcia finansowego? Ilu ludziom mu-
siałam opowiadać wszystko o nas, tylko
po to, żeby nam dopłacili do potrzebnego
sprzętu? Czy to ja powinnam szukać ge-
neoterapii dla synów? Dlaczego to mat-
ka musi być lekarzem? Pielęgniarką?
Rehabilitantką? Asystentką wolonta-
riuszem do zdalnej edukacji? Uważam,
że ten chory system nie pozwala nam
się kochać. Przy dwójce chorych dzieci
jest tyle obowiązków, że brakuje czasu
Państwo abdykowało już dawno. Praktyka dowodzi,
że jego pomoc dla rodzin dzieci niepełnosprawnych
ogranicza się do strzelistych mów polityków.
na miłość. A przecież dla nich, jak dla ni-
kogo innego, najważniejsza jest miłość”.
Nazwa fundacji Dzielna Matka była
w zamierzeniu sarkastyczna. Podobnie
jak nazwa innej fundacji – Akogo? – wzię-
ła się z pytania „A kogo to obchodzi…”.
Opiekun, czyli nikt
O  przepis zabraniający opiekunom
dorobić choć złotówkę pytał państwo
rzecznik praw oby watelskich, pytała
wiceszefowa PSL, wskazując, że nie ma
żadnego powodu, by tak właśnie był sfor-
mułowany. Przecież nawet jeśli opiekun
znajdzie odskocznię w dorywczej pracy,
podopiecznemu nie ubędzie niepełno-
sprawności, a więc opiekunowi – obo-
wiązków. Za każdym razem odpowiedź
była ta sama: przepis stworzono jako re-
kompensatę za utracone zarobki, więc
jeśli są zarobki, to nie ma rekompensaty.
Dlaczego od lat nie można zmienić
przepisu? Rodzice niepełnosprawnych
d zieci, w y m ien iając y się opin ia m i
na forach internetow ych, są głęboko
przeświadczeni, że to część ogólniejszej
polityki państwa wobec nich: dać naj-
mniej, jak to możliwe. Wyłapali zaraz,
że gdy po głośnych protestach opieku-
nów osób z  niepełnosprawnościami
w Sejmie w 2016 r. podwyższono podsta-
wę zasiłku, widocznie wzrosła też liczba
wniosków łączących się z ich wypłatą
odrzucanych przez komisję.
Agnieszka, mama Olinka z czterokoń-
czynowym porażeniem mózgowym,
kiedyś dziennikarka w radiu i telewizji,
która – jak tysiące rodziców – protestuje
na Facebooku, opowiada, że kiedyś mieli
z mężem zdrowie, superpracę, niezłe za-
robki i własne mieszkanie. Zdrowie stra-
cili, mieszkanie wynajęli, by móc spłacać
kredyt, a samochód sprzedali, by opłacić
rehabilitację syna – koszt: 10–12 tys. zł
miesięcznie. Mieszkają z rodzicami. Nie
podróżują, nie korzystają z kultury, nie
jedzą poza domem. Wykonują swoje obo-
wiązki w stu procentach. Ona – uwięziona
w roli opiekunki, poza którą nie wolno jej
wyjść na centymetr. Agnieszka pyta: „Jeśli
cały dzień z dzieckiem siedzę, bawię, pie-
lęgnuję, wożę na rehabilitację, to nie mam
prawa wieczorem przez godzinę zająć się
np. zarobkowym tłumaczeniem albo ko-
repetycjami online? Nie mogę uszyć bluzy
na maszynie i sprzedać? Udziergać czapki
na drutach i wziąć za to zapłaty? Czy tym
komuś szkodzę? Czy jak miesięcznie do-
robię 500 złotych w czasie, kiedy nie mu-
szę być aktywna przy dziecku, to znaczy,
że okradam kraj?”.
Dorota Próchniew icz, kiedyś spe-
cjalistka od kultury, a od lat pełnoeta-
towa mama i opiekunka Piotra, także
protestująca na Facebooku, opowiada,
że jedynym sposobem na przetr wa-
nie w sytuacji, gdy zostaje się w Polsce
z  niepełnosprawnym dzieckiem, jest
wyzbycie się własnej indywidualności.
W czasach „sprzed” jesteśmy tym, kim
czyni nas praca, ale wraz z narodzina-
mi niepełnosprawnego dziecka cała ta
tożsamość znika. A próby walki o nią
to frustracja, ból, niepowodzenia i wy-
tracanie energii – tak potrzebnej w opie-
ce nad dzieckiem – w walce skazanej
na przegraną. Lepiej od razu pogodzić
się z tym, że jest się tylko i jedynie opie-
kunem. Pytanie, czego się uchw ycić,
gdy traci się nawet tożsamość? Głęboko
wierzący zwykle wówczas chwytają się
Boga, dostrzegając wartość poświęcenia.
A co z pozostałymi?
Z państwem na plecach
Państwo abdykowało już dawno. Prak-
tyka dowodzi, że jego pomoc ogranicza
się do strzelistych mów polityków, którzy
opowiadają się „za życiem”. Przez lata
opiekunowie radzili sobie dzięki wspar-
ciu trzeciego sektora. Powstały dzie-
siątki fundacji nastawionych na dzieci.
Gdy wprowadzono możliwość odpisy-
wania darowizn od podatku, najwięcej
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
oddawano właśnie takim fundacjom.
Z czasem w obieg prawny włączono sys-
tem subkont, na które można wpłacać
pieniądze dla konkretnego dziecka; przez
ponad dekadę ci bardziej zaradni gigan-
tyczne rachunki za rehabilitację i wsparcie
medyczne opłacali właśnie w ten sposób.
Ci mniej zaradni po prostu ich nie opłaca-
li. Ale system oparty na trzecim sektorze
i zbiórkach właśnie się wypalił. Potrzeby
są ogromne, a siła oddziaływania na po-
wszechną wrażliwość coraz mniejsza. Dziś
na każdym Facebooku migają dziennie
dziesiątki takich próśb. Niektóre – obliczo-
ne na miliony, bo takie są koszty leczenia
– przynoszą kilkaset złotych wpłat.
Tak było w przypadku zbiórki Rado-
sława i Agnieszki Kocików. Mimo sta-
rań i  wsparcia fundacji zebrali 2  tys.
z kilkunastu, które były im potrzebne
na już. Zbierali dla córki Angeliki, do-
tkniętej chorobą von Recklinghausena
i nowotworami mózgu. Plan tygodnia był
napięty: rehabilitant, okulista albo logo-
peda. Co parę tygodni szpital, onkologia.
Państwo nie dość, że nie pomagało,
to jeszcze włożyło kij w szprychy. ZUS
skontrolował firmę rodzinną Kocików.
Zarzucił im m.in. wyłudzenie zwolnień
na spółkę i zażądał zwrotu 200 tys. zł.
Po sześciu latach od diagnozy stan ro-
dziny jest opłakany. Firmę stracili, żyją
z  w yprzedawania dawnego majątku,
z 500 plus na trójkę dzieci i dzięki po-
mocy rodziny.
***
W 2018 r., podczas wielkiego protestu
opiekunów osób niepełnosprawnych
w  Sejmie, środowisko po raz kolejny
przedstawiło swoje postulaty. Gotowe
już były nawet projekty ustaw; wśród
400-tysięcznej rzeszy opiekunów zna-
leźli się ludzie, którzy potrafili sformu-
łować takie akty prawne. Powołano
zespół mający opracować nowe zasady
przyznawania statusu osoby niepełno-
sprawnej – i tyle.
A  wśród post u latów był y spraw y
oczy wiste, konieczności cy wilizacyj-
ne. A więc: gwarancja prawa do usług
asystenckich i opieki wytchnieniowej,
zniesienie zakazu pracy zarobkowej dla
opiekunów, nieodpłatne zaopatrzenie
rodzin w wyroby medyczne lub pakiet
pozwalający pokryć ich koszt. Wreszcie
wykonanie wyroku Trybunału Konsty-
tucyjnego, który orzekł, że uzależnienie
w ysokości świadczenia dla opiekuna
od tego, czy niepełnosprawność pod-
opiecznego powstała w dzieciństwie, czy
później, jest niekonstytucyjne.
Upłynęły dwa lata, Trybunał zajął się
wieloma sprawami, m.in. aborcją, ale
w tej kwestii nic się nie zmieniło.
MARTYNA BUNDA
29
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]

Polska
płonąca
Rozmowa z pisarką
Małgorzatą Rejmer
o katastrofie państwowej
i covidowej.

J ULIUSZ ĆWIELUCH: – Pani jest zdenerwo-

wana, wkurzona czy wkurwiona?
MAŁGORZATA REJMER: – Wkurwiona.
Ale pozytywnie.
To tak można?
Tak, bo mam głębokie przekonanie,
że w Polsce zaczyna się społeczna rewo-
lucja kobiet. I to nie jest tak, że ona się
wzięła z niczego. Po prostu w tym mo-
mencie doszło do przełomu. Coś, co bar-
dzo długo i w bardzo wielu miejscach
wzbierało, nagle eksplodowało wielkim
społecznym aktem gniewu i niezgody.
Niezgody na zło i przemoc.
Do wielkich aktów trzeba wielkich
przekleństw?
Gdybym była teraz w Polsce, też krzy-
czałabym wypierdalaj, choć to nie jest sło-
wo, którym się posługuję. Ładne słowa się
wyczerpały i trzeba było sięgnąć po ade-
kwatne. Przesunięcie prawa w  stronę
skrajnego fundamentalizmu religijnego
pchnęło tłum w stronę skrajnych emocji.
To jest klasyczna akcja i reakcja.
A ci starsi ludzie, którzy słyszą takie
słowa na mszy, są w stanie to wszystko
zrozumieć i zaakceptować?
Dziś pewnie nie. Ale jest wiele sygna-
łów, że starsze kobiety, także te z małych
miasteczek, po raz pierwszy się upoli-
tyczniają. Coraz więcej z nich rozumie,
że politycy, rękami Trybunału Konsty-
tucyjnego, próbują gwałtem wdzierać
się w  najbardziej intymne, delikatne
i złożone aspekty życia. I jeszcze wybie-
rają do tego czas pandemii, gdy wszyscy
jesteśmy narażeni na chorobę, krusi, gdy
Małgorzata Rejmer potrzebujemy spokoju.
(ur. 1985) – pisarka, autorka Spokoju nie odzyskuje się,
krzycząc wulgaryzmy na mszy.
© FILIP MILLER/FOTONOVA

powieści „Toksymia”, a także zbiorów

reportaży „Bukareszt. Kurz i krew” Kościół wszedł do życia kobiet i teraz
i „Błoto słodsze niż miód”. Laureatka one z  tą samą brutalnością wchodzą
Paszportu POLITYKI. Jeśli nie mieszka do Kościoła. I to będzie eskalować. Ko-
w Warszawie, to mieszka w Tiranie. biet nie da się już uciszyć.
A zmusić do rodzenia?

30 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
 Od lat mamy w Polsce problem z dziet-
nością. Za rządów PiS ten problem jesz-
cze się pogłębił. W marcu 2020 r., czyli
jeszcze przed pandemią, urodziło się
najmniej dzieci od ostatnich pięciu lat.
Każdy racjonalny rząd w takiej sytuacji
stworzyłby program polityki prorodzin-
nej, który szukałby realnych rozwiązań
problemu. Natomiast to, co PiS propo-
nuje w odpowiedzi, to jest pomysł jak
z horroru.
Władza daje 500 plus na każde dziecko.
Jak widać po efektach, to jest bardziej
wyborcze przekupstwo niż realna próba
zwiększenia dzietności. W Polsce nie ma
spójnego systemu, który mógłby wspierać
młode matki, nie mówiąc już o matkach
niepełnosprawnych dzieci. A  przede
wszystkim nie ma poczucia wspólno-
ty społecznej. Dziecko pary, która żyje
w dużym mieście, z dala od dziadków,
staje się nie tylko obciążeniem finanso-
wym, ale także dużym wyzwaniem lo-
gistycznym, bo brakuje instytucji, które
zdejmowałyby z rodziców część ciężarów
związanych z jego wychowaniem, braku-
je żłobków i przedszkoli. Wiele kobiet ma
problem z powrotem do pracy, problem
z babciami i dziadkami, którzy muszą
dalej pracować albo po prostu nie mają
siły lub ochoty zajmować się wnukami.
I nagle okazuje się, że posiadanie dziecka
jest pasmem problemów.
PiS mówi, że kobietom się
nie chce rodzić…
Jesteśmy zmęczonym, przepracowa-
nym i sfrustrowanym narodem, pełnym
złych emocji, i to też ma wpływ na sy-
tuację kobiet i ich podejście do dzieci.
Posiadanie ich w Polsce jest często po-
strzegane jako kolejne, trudne obciąże-
nie w ogólnie niewesołej rzeczywisto-
ści i ludzie nie chcą się z tym mierzyć.
Od sześciu lat jedną nogą mieszkam
w Albanii i obserwuję, jak inne jest tu
podejście do dzieci. One w przestrzeni
publicznej stają się częścią wspólnoty,
ludzie uśmiechają się do nich, chętnie
zagadują, uspokajają je, gdy maluchy
krzyczą. Albania ma mnóstwo proble-
mów, to wciąż jeden z najbiedniejszych
krajów w Europie, a jednak rodzi się tam
więcej dzieci niż w Polsce. My znajduje-
my się wśród 13 krajów, w których rodzi
się najmniej dzieci na świecie, co skoń-
czy się demograficzną katastrofą. PiS
sytuacji nie poprawił, a teraz jeszcze ją
pogorszył, bo przez decyzję Trybunału
ciąż będzie jeszcze mniej.
Dlaczego?
Kobiety w Polsce zachodzą w ciążę co-
raz później i są bardziej narażone na to,
że płód będzie obciążony ciężką wadą
genetyczną. Nakaz donoszenia takiej cią-
ży, narażania kobiet na ból, cierpienie,
straszliwą traumę to jest posunięcie, które
będzie wzmacniało lęk przed ciążą jako
potencjalnym źródłem życiowych drama-
tów. My w Polsce czujemy się pozostawie-
ni sami ze swoimi problemami, państwo
zrejterowało. A  ciąża jest czasem, gdy
kobiecie należy się szczególna ochrona,
a nie kolejny stres i lęk przed ryzykiem,
pryncypialnością lekarzy, czyhaniem
prokuratury. Nowe prawo to czyste okru-
cieństwo wobec kobiet, upiorna fantazja
o szlachetnym rodzeniu żywych trupów.
Tylko psychopata mógł wpaść na takie
rozwiązanie i jeszcze ubrać je w kostium
moralnej słuszności.
A może to nie Neron, tylko Machiavelli,
który specjalnie podpalił społeczeń-
stwo, żeby wystraszyć swój elektorat
radykalizmem drugiej strony i pokazać,
że od PiS nie ma odwrotu? Że może
nie radzą sobie ze służbą zdrowia,
ale ci, którzy przyjdą po nich, zabiorą
ludziom coś cenniejszego niż zdrowie
– ograbią ich z nieśmiertelnej duszy
i patriotyzmu.
Ta władza od początku działa w celu
zrujnowania ładu społecznego. Zacho-
wuje się, jakby jej głównym zadaniem
było generowanie coraz większego cha-
osu. Ten system nie robi nic, żeby sca-
lić Polskę, on się żywi tylko destrukcją
i zniszczeniem, i dzieleniem.
A co, jeśli ziarno pada na podatny
grunt? Tata zarabia 6 tys., mama
zarabia 3 tys. – to jest przykład z lekcji
wiedzy o społeczeństwie. Dodam,
że zajęcia prowadziła kobieta.
Ta nauczycielka, posłanki PiS, które
w ystąpiły w białych koszulach, jakby
szły na apel, czy pani Przyłębska to ko-
biety, które przynależą do starego sys-
temu patriarchalnego. Nie twierdzę,
że ten system zostanie nagle obalony.
Ale w dłuższej perspektywie on runie,
bo jest i będzie cały czas podkopywa-
ny, to proces, który dzieje się na całym
świecie: proces nazywania i opisywania
mechanizmów systemowej przemocy
wobec kobiet. Żyjąc w Albanii, jeszcze
w yraźniej widzę, w  jaki sposób spo-
łeczeństwo konstruuje kobiety i męż-
czyzn. Od dzieciństwa urabia się nas
do określonej roli społecznej. W elemen-
tarzu, z którego albańskie dzieci uczą
się czytać, są zdania typu mama zmywa
naczynia, tata leży na kanapie. Z tego
uczą się nie tylko literek, ale także wizji
świata i własnych przyszłych ról. Takie
przezroczyste klisze, które są wdruko-
wywane w głowy dzieci od samego po-
czątku, żebyśmy nie wiedzieli, przeciw-
ko czemu mamy się buntować, żebyśmy
pewne rzeczy przyjmowali za pewnik.
PiS-owi marzy się powrót do takich ele-
mentarzy w Polsce.
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
Zapowiadana zmiana programowa
ministra Czarnka to będą właśnie
takie miękkie klisze?
Moim zdaniem tak. Chodzi o to, żeby
nierówność była czymś naturalnym
i  niekwestionowanym. Nie kto inny
tylko arcybiskup Gądecki powiedział,
że nie należy uczyć chłopców sprzą-
tania po sobie, skoro mogą to za nich
zrobić dziewczynki. W świecie młodych
takie rzeczy brzmią jak legendy. Świat
się zmienił, zmieniły się relacje mię-
dzy kobietami a mężczyznami. Jednak
w  świecie Kościoła kobieta nadal jest
chłopką pańszczyźnianą.
PiS mówił, że głos ludu jest ponad
prawem. Może lud powinien
­wypowiedzieć się na temat
aborcji w referendum?
PiS n igdy do n iego n ie dopuści,
bo w takim referendum nawet kompro-
mis aborcyjny mógłby zostać odrzucony.
Nie wiem, czy mówimy o perspektywie
najbliższych miesięcy, czy może lat, ale
kobiety w Polsce w końcu wywalczą so-
bie prawo do aborcji do 12. tygodnia.
Miarka się przebrała. My, kobiety końca
patriarchatu, walczymy o wszystko.
Kaczyński mówi, że walczycie z Polską
i chcecie zniszczyć polski Kościół.
Polski Kościół zaorał się sam. Coraz
w ięcej Polaków od dłuższego czasu
utwierdza się w  przekonaniu, że Ko-
ściół katolicki nie jest już reprezentan-
tem wartości moralnych. Jest instytu-
cją głęboko zepsutą, zdeprawowaną,
co obnażyły kolejne skandale seksualne
z  molestowaniem dzieci przez księży
i opór przed przyznaniem się, jak wiel-
ki jest to problem. Kościół nie w yko-
rzystał nawet tej ostatniej szansy, żeby
się oczyścić. Brnął dalej w kłamstwo.
Zresztą w sojuszu z państwem, z któ-
rego wyciągał kolejne miliony dotacji,
subwencji i darowizn w zamian za dobre
słowo z ambony przed wyborami. Taka
t­ ransakcja wiązana.
Kościół spółka z o.o. dokonał fuzji
z Państwem Polskim SA, której celem
jest utrzymanie dominującej pozycji
na szybko zmieniającym się rynku
wartości?
Jakich wartości? Przez lata autorytet
Kościoła, szczególnie w małych miejsco-
wościach, był czymś niepodważalnym.
Ludzie funkcjonowali wokół kalenda-
rza kościelnego, który w yznaczał ich
rytm życia. I nadal w wielu miejscowo-
ściach wizyta księdza po kolędzie jest
ważnym wydarzeniem. Ale Kościół ten
kapitał roztrwania, topi w interesach
i interesikach, w obsesji władzy. Nie ma
żadnej woli oczyszczenia. Kościół stoi
po pas w bagnie i kropi na nie święconą
wodą. Próby reformowania instytucji,
31
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
przyznawania, że jest problem, były
tępione w zarodku. Polski Kościół stał
się w przeważającej części grupą skraj-
nych oportunistów, którzy kompletnie
zatracili instynkt samozachowawczy,
monolitem z  gipsu, któr y kruszy się
na naszych oczach.
Co ich zgubi, pycha?
To jest dno, od którego już nie bardzo
jest się komu odbić. Jeszcze jakiś czas
temu był ksiądz Kaczkowski, który dawał
nadzieję, ale niestety zmarł na nowotwór.
Została siostra Chmielewska, która zde-
cydowanie wypowiedziała się w kwestii
praw kobiet. Ale to są ludzie z kościelnych
dołów, prawdziwie szlachetni, codzien-
nie dający swoją postawą świadectwo,
czym jest prawdziwe chrześcijaństwo:
skromnością, miłosierdziem i poświęce-
niem dla drugiego człowieka. Na górze
nie ma nikogo.
Na górze jest papież Franciszek.
Którego polski Kościół niemal tępi,
bo psuje mu biznes jakimś gadaniem
o ubóstwie i miłości do każdego, nawet
geja. Polscy hierarchowie już na początku
transformacji ustawili się w roli kościel-
nego skansenu i okopali na tej pozycji
w przekonaniu, że bronią fundamental-
nych wartości. Współcześnie myślącym
ludziom taki Kościół nie ma nic do zaofe-
rowania. Jakie odpowiedzi na katastrofę
klimatyczną daje polski Kościół?
Kościół nie był w stanie zauważyć
własnej katastrofy w nauczaniu
wśród młodzieży, więc i tę klimatyczną
mógł przeoczyć. Próba dialogu, którą
zaprezentował ksiądz ze Szczecinka,
pokazuje, że on nawet nie rozumiał,
co się wokół niego dzieje.
Pomiędzy młodymi a księżmi nie ma
dialogu, bo Kościół ustawił się w po-
zycji radia, którego trzeba słuchać, ale
któremu nie wolno zadawać py tań.
A oni mieli wiele pytań. I kiedy zaczęli
szukać odpowiedzi na własną rękę, zo-
rientowali się, że to wszystko jest puste.
Młodych może jeszcze trzymać przy
Kościele tradycja wyniesiona z domu,
ale świadectwo polskiego Kościoła jest
świadectwem zepsucia. I młodzi to czu-
ją, stąd ich odwaga, żeby wypowiedzieć
mu autorytet.
A co z autorytetem państwa?
Pandemia obnażyła głęboką zapaść
państwa i jego instytucji. Dwa tygodnie
temu wydawało się, że państwo sięgnę-
ło dna, a teraz okazuje się, że może być
jeszcze gorzej. Ludzie widzą jego słabość,
nie tylko systemową, bo to państwo ni-
gdy nie miało szansy, żeby okrzepnąć.
Ale też słabość w y wołaną przez PiS,
który na tym państwie tuczy własne
kadry, nie zważając, czy ich ludzie mają
jakieś kompetencje, czy nie. Liczy się
32
tylko, na ile jesteś lojalnym giermkiem
i  jak daleko jesteś w  stanie się posu-
nąć, żeby utrzymać partię przy władzy.
Jeśli jesteś posłusznym narzędziem
i przedłużeniem władzy, to w ybaczy-
my ci każdą wpadkę, głupotę, małość.
I to wszystko jeszcze w aureoli moralnej
słuszności. Może dlatego ta hipokry-
zja rządzących tak nagle stała się nie
do zniesienia. I reakcja społeczna jest
tak gwałtowna.
A może to zwykły lęk o przyszłość
w obliczu pandemii?
Ja i mój chłopak niedawno zarazili-
śmy się wirusem SARS-CoV-2 w Albanii.
I żadne z nas nawet nie próbowało sięgać
po pomoc państwa, bo ono tu właściwie
nie istnieje. Czego nie rozkradziono,
to sprywatyzowano. Odpowiedzią pań-
stwa na jego słabość jest daleko posu-
nięty neoliberalizm. W Albanii, która
ma 1,2 lekarza na tysiąc mieszkańców,
większość ludzi leczy się na własną rękę.
Niemal każdy lek można tu dostać bez
recepty, bo państwo uznało, że przynaj-
mniej w ten sposób da obywatelom jakąś
namiastkę ochrony zdrowia. Antybioty-
ki, antydepresanty, środki antykoncep-
cyjne. W Albanii politycy już nawet nie
próbują oszukiwać ludzi, że państwo
działa. Za to PiS od pięciu lat bił różową
pianę piarowego sukcesu. Przyszła pan-
demia i kryzys – i dopiero teraz poznaje-
my prawdziwy stan państwa.
Stan krytyczny?
Stan faktyczny. Niew ydolna służba
zdrowia. Niedofinansowana edukacja
i wiecznie zajęte numery do sanepidu.
Upadek państwa prawa, upadek instytu-
cji. Niemal największa w Europie liczba
samobójstw dzieci to ich krzyk rozpaczy.
Maski opadły. Ale bez maski najbardziej
przerażający są rządzący. Okazało się,
że władza jest cyniczna do bólu i  nie
ma żadnych moralnych oporów, żeby
w czasie największego obciążenia służby
zdrowia przerzucać na lekarzy odpowie-
dzialność za to, co się dzieje. Atakować
tych, którzy są na pierwszej linii i dźwi-
gają ciężar niekompetencji rządzących,
to dla mnie najwyższy wymiar podłości.
Ta władza jest zdolna stworzyć każdą,
nawet najbardziej absurdalną narrację,
żeby tylko przerzucić winę na innych.
Skoro było tak źle, to dlaczego
wygrywali jedne wybory za drugimi?
Mnóstwo osób przykleiło się do PiS
ze względu na obietnicę realizacji ich
postulatów. Ludzie brali to, co im da-
wano. Większość nie analizowała ja-
koś specjalnie i głęboko mechanizmów
władzy i związanych z tym konsekwencji
społecznych. To wszystko odbywało się
niemal na poziomie automatycznym.
W Polsce nie zbudowano społeczeństwa,
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
które umiałoby wystarczająco wcześnie
zareagować na proces radykalizacji
i centralizacji władzy – opór pojawiał
się zawsze za późno. Kogoś przekonywał
program 500 plus, innego zadowalała wi-
zja silnego państwa, jeszcze inny chciał
reformy sądownictwa, bo czuł się po-
krzywdzony przez system. PiS miał być
taką solidną konstrukcją, na której po-
wstałaby Wielka Polska. A zamiast tego
mamy katastrofę. Jarosław Kaczyński
nie zawahał się, żeby w czasie pandemii
podpalić społeczeństwo, bo z kalkulacji
wyszło mu, że to może się opłacać. Jeste-
śmy w kraju, który płonie. W kraju, który
płonął już wcześniej z powodu pandemii,
a teraz strażak rozdaje ludziom kanistry
z benzyną i przekonuje, że to najlepszy
sposób na pożary.
Każda kolejna władza w Polsce
niszczyła reformy poprzedników.
Żadna poprzednia partia aż tak bar-
dzo nie zawłaszczyła państwa. PiS nie
tyle przejął władzę, co samo państwo.
Upadek PiS będzie też w pewien sposób
upadkiem państwa. Wielkim radioak-
tywnym grzybem, który wszystkich nas
skazi. Polacy wreszcie zaczynają to sobie
uświadamiać i stąd gwałtowność tych pro-
testów społecznych i jeszcze niedawno
trudne do wyobrażenia sojusze rolników
i feministek.
Będzie wojna?
Wszyscy czujemy, że to już jest jakaś
wojna – której większość Polaków nie
chce. Ludzie nie chcą przemocy. Ale dzi-
siejsza władza w Polsce jest paranoiczna
i po przemówieniu Kaczyńskiego można
sądzić, że system nie zawaha się sięgnąć
po przemoc. Tym bardziej trzeba prote-
stować, pamiętając, że prawdziwy poli-
tyczny opór to działania obliczone na lata,
nie miesiące. Za pięć, dziesięć lat Polska
ma szansę stać się znowu normalnym,
racjonalnym i przyjaznym dla obywa-
teli krajem. Nic nie zostanie nam dane,
o wszystko będziemy musieli walczyć.
Albania symbolicznie pożegnała się
z komunizmem, niszcząc pomnik
Envera Hodży, a jak będzie wyglądało
pożegnanie z PiS?
Pomnika Lecha Kaczyńskiego raczej
nikt nie będzie wyburzał. Z dzisiejszej
perspektyw y okazuje się, że Lech Ka-
czyński był odpowiedzialnym i w miarę
przyzwoitym człowiekiem. W kwestii
kompromisu aborcyjnego wprost mówił,
że jest nie do ruszenia, ponieważ miał
poczucie odpowiedzialności i wierzył,
że sprawowane stanowisko wiązało się
z jakąś misją. Jego brat kompletnie nie
ma przyzwoitości i odpowiedzialności
za ten kraj. Podpalił Polskę, a teraz może
spłonąć w tym ogniu.
ROZMAWIAŁ JULIUSZ ĆWIELUCH
[ SPOŁECZEŃSTWO ]

Najnowsze rządowe
obostrzenia mówią jasno:
mają siedzieć w domu,
mieć pełną lodówkę,
być posłuszni i się nie
narażać. Czy to wystarczy,
aby seniorzy przetrwali
epidemię?

JOANNA CIEŚLA, MARTA MAZUŚ

ilustracja iza kucharska

Staruszkowie na lockdownie
M
a r ia, 78-lat ka, w  ubie-
głym tygodniu pomyślała,
że wyjdzie po gazetę. Była
ładna pogoda, słonecz-
nie. Ulica bardziej pusta
niż zwykle. Dochodzi do kiosku. A tam,
ku jej zdziwieniu, rolety spuszczone.
„Dlaczego kiosk jest zamknięty?” – spy-
tała przechodzącej w pobliżu kobiety.
„Bo dzisiaj niedziela” – usłyszała odpo-
wiedź. Maria od kilku dni nie ruszała się
z domu. Z nikim nie rozmawiała. Tele-
wizora nie włącza – ile można słuchać
o śmierci i wirusie? Dopiero przy tym
kiosku dowiedziała się, jaki właściwie
jest dzień tygodnia.
Henryka, 87 lat, swoje stoisko z różno-
ściami na sprzedaż, w centrum Warszawy,
rozkłada codziennie, mimo epidemii.
Henryka żyje z demencją, z protezą jednej
nogi. Ani opieka społeczna, ani policjan-
ci z komendy dzielnicowej już nawet nie
próbują jej tłumaczyć, że powinna zabrać
rzeczy i schronić się w domu. Bo Henry-
ka i tak wróci. Wirus jej niestraszny. Mąż
umarł, syn umarł. Jej emerytura to gro-
sze. Musi jakoś dorobić.

P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020 33
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
Ani Maria, ani Henryka nie zorien-
towały się, że rząd ogłosił lockdown
dla staruszków.
23 października, w ramach walki z epi-
demią koronawirusa, premier Mateusz
Morawiecki ogłosił obostrzenia, w wy-
niku których najstarszym Polakom prak-
tycznie zakazano opuszczania domów.
Rządowe rozporządzenie brzmi katego-
rycznie: „Osoby, które ukończyły 70. rok
życia, mogą się przemieszczać wyłącznie
w celu: wykonywania czynności zawo-
dowych lub służbowych; zaspokajania
niezbędnych potrzeb związanych z bie-
żącymi sprawami życia codziennego;
sprawowania lub uczestniczenia w spra-
wowaniu kultu religijnego”. Szef rządu
i minister rodziny, ogłaszając wprowa-
dzenie now ych przepisów, apelowali,
by starszymi zajęli się bliscy, by nie wy-
chodzili nawet po zakupy. „Nam zależy
na tym, byście ten trudny czas państwo
przeżyli w zdrowiu i przede wszystkim
w poczuciu bezpieczeństwa, bo to dla
każdego człowieka jest ważne” – podkre-
ślała minister rodziny Marlena Maląg.
Senior szczególnej troski
Na mocy nowych przepisów w domach
powinno zostać 4,57 mln ludzi, bo tylu
jest Polaków powyżej 70. roku życia.
Są jeszcze godziny dla seniora. Od po-
łowy października ludzie po 60. powinni
robić zakupy w w yznaczonych godzi-
nach między godz. 10 a 12. To zalecenie
obejmujące w sumie ponad 9,5 mln osób
i  jest często krytykowane. Narzekają
na nie właściciele sklepów – że seniorzy
przychodzą, kiedy chcą, a sklepy na tym
tracą, bo nie mogą w czasie godzin se-
niora obsłużyć innych klientów. Narze-
kają klienci – że nie mogą wejść. I narze-
kają na nie również wolontariusze albo
opiekunowie osób starszych – bo mimo
że w tych godzinach muszą dla swoich
podopiecznych zrobić zakupy, to też nie
mogą tego zrobić, bo nie są w odpowied-
nim wieku.
Prof. Katarzyna Popiołek, psycholog
z  Uniwersytetu SWPS w  Katowicach,
zwraca w tym kontekście uwagę, że nie-
wypowiadane wprost, lecz ewidentne
uznawanie ludzi starszych za głup-
szych jest szczególnym paradoksem,
gdy spojrzeć, jak szybko świat Zachodu
się starzeje.
Izolacja seniorów z medycznego punk-
tu widzenia nie podlega dyskusji.
– Osoby starsze, z licznymi chorobami,
są szczególnie narażone na cięższy prze-
bieg zachorowania na Covid-19 – tłuma-
czy dr Jarosław Derejczyk, lekarz geriatra
z Katowic – dlatego że ich organizmy go-
rzej niż młodsze radzą sobie z usuwaniem
produktów przemiany materii, nie są
34
Prawie połowa badanych
osób 60+ przyznała,
że od początku pandemii
odczuwa większe
osamotnienie i nie ma
z kim porozmawiać
o swoich codziennych
problemach i emocjach.
w stanie pozbyć się zbędnych, uszkodzo-
nych tkanek (widać to nawet w wyglądzie
skóry, pokrytej plamami i różnymi bro-
dawkami). Prowadzi to do tzw. zapalenia
tkankowego, na którego podłożu szybciej
rozwija się wirus. Dodaje, że z tego wła-
śnie powodu dla 20–25 proc. osób po 80.
roku życia kontakt z powietrzem w y-
dychanym przez osoby chorujące bez-
objawowo bywa zabójczy. A chorować
bezobjawowo – i zarażać – można nawet
przez pięć dni.
Gdy seniorzy zakażą się covidem, ich
stan zdrowia początkowo może dra-
matycznie się pogarszać mimo braku
w yraźnych dolegliwości. Gdy poziom
dotlenienia ich organizmu spada poni-
żej granicy, zza której nie ma powrotu,
po prostu odczuwają senność. Jak twier-
dzi pielęgniarz izby przyjęć jednego
z warszawskich szpitali – to właśnie zbyt
późna reakcja na objawy i zaniedbanie są
powodem trafiania wielu starszych osób
do szpitali (jeśli oczywiście w szpitalu
jest miejsce) w zbyt zaawansowanym
stanie choroby, często zagrażającym
już życiu.
Pandemiczna praktyka potwierdza,
że starsi ludzie najtrudniej przechodzą
zakażenie. Oni są najczęstszymi pacjen-
tami Oddziałów Intensywnej Terapii,
gdzie leżą pod respiratorami i, niestety,
często umierają.
Lekarze na SOR-ach i oddziałach co-
vidowych są zgodni, że spotkania z se-
niorami są dla nich najsmutniejsze:
– Patrzą na nas, ubranych w kombine-
zony ochronne, nie widzą naszych oczu,
nie rozumieją, co do nich mówimy przez
maski i przyłbice. Leżą i odchodzą w sa-
motności, nie ma przecież żadnych od-
wiedzin – mówi lekarka z oddziału dla
dodatnich pacjentów. Bo przymusowa
izolacja ma też aspekty psychologiczne
i niesie ze sobą dramatyczne skutki.
– Tym, co różni emocjonalne reakcje
osób starszych od młodszych na sytuację
epidemii, jest silniejsze widmo osamotnie-
nia, lecz także dojmujące poczucie, że oto
bezpowrotnie umyka im ostatni etap ży-
cia. Młodzi mogą mieć nadzieję, że gdy
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
koronawirusa w końcu uda się opanować,
ruszą w świat, pójdą na koncert, spotkają
się z przyjaciółmi. W przypadku starszych
nie chodzi nawet o lęk przed śmiercią, ale
o rozczarowanie, że końcowe lata życia
tak dojmująco im się marnują – w yja-
śnia prof. Katarzyna Popiołek, psycho-
log z Uniwersytetu SWPS w Katowicach.
W  badaniach Krajowego Instytutu
Gospodarki Senioralnej przeprowadzo-
nych jeszcze w sierpniu prawie połowa
ankietowanych osób po sześćdziesiątce
przyznawała, że od początku pandemii
odczuwa większe osamotnienie i  nie
ma z  kim porozmawiać o  swoich co-
dziennych problemach oraz negatyw-
nych emocjach.
Na październikowej konferencji pre-
miera oprócz ograniczeń w poruszaniu
się dla najstarszych ogłoszono też powoła-
nie solidarnościowego Korpusu Wsparcia
Seniorów. Jak tłumaczył Mateusz Mora-
wiecki, ma on zaopiekować się seniorami
niemającymi opieki ze strony rodziny.
Samorządowcy, którzy otrzymali zadanie
organizacji tego wsparcia, szczątkowe sy-
gnały o planowanym uruchomieniu no-
wego programu otrzymali kilka dni wcze-
śniej. Konkrety poznali wtedy kiedy reszta
obywateli, na konferencji 23 października.
Do warszawskiego systemu pomocy
społecznej w kolejnych czterech dniach
zgłosiło się tysiąc osób. –  Początkowo
byliśmy przerażeni tą skalą – przyznaje
Tomasz Pactwa, dyrektor warszawskiego
Biura Pomocy i Projektów Społecznych.
– Z działających od wiosny związanych
z epidemią miejskich programów wspar-
cia dla seniorów przez kilka miesięcy ko-
rzystało łącznie około dwóch tysięcy osób.
Potrzeby pozostałych udawało się zaspo-
kajać dzięki sąsiedzkiemu zaangażowa-
niu, do którego zachęcaliśmy w pierwszej
kolejności. Jak dodaje dyr. Pactwa, szybko
okazało się jednak, że większość zgłoszeń
do Korpusu Wsparcia Seniorów dotyczy
spraw, których ten program nie załatwia.
Korpus i partyzanci
Technologia pomocy wygląda tak: se-
nior dzwoni pod rządowy numer infolinii
22 505 11 11. Osoba przyjmująca zgło-
szenie przekazuje je do ośrodka pomocy
społecznej tam, gdzie senior mieszka. Pra-
cownik OPS oddzwania do seniora i ustala
potrzebną pomoc. – Tyle tylko, że ta po-
moc ma ograniczyć konieczność wycho-
dzenia osób starszych na zewnątrz pod-
czas pandemii, a więc przede wszystkim
polegać na dostarczeniu zakupów, nie-
zbędnych produktów pierwszej potrzeby.
A dzwoniący prosili np. o przysłanie pie-
lęgniarki, która zrobiłaby zastrzyk, umó-
wienie wizyty w POZ, ponieważ nie mogą
się dodzwonić, czy pomocy w lekcjach dla
dzieci. W jednej z dzielnic na 300 zgłoszeń
– tylko 160 dotyczyło pomocy zgodnej z ce-
lami programu, w innych proporcje wyglą-
dały podobnie – wylicza dyr. Pactwa.
W  Miejskim Ośrodku Pomocy Ro-
dzinie w Słupsku pierwsze zgłoszenie
przekierowane z rządowej infolinii po-
jawiło się 23 października o godz. 11.40,
10 minut po wystąpieniu premiera. Ko-
lejnych nie było jednak wiele, do połowy
ubiegłego tygodnia ponad 20. Zgodnych
z założeniami programu – ledwie kilka.
– Dzwoniący prosili nas na przykład o za-
łatwienie szczepionki na grypę. Ale naj-
więcej nieporozumień i nerwów wynika
z tego, że byli przekonani, iż zrobimy im
zakupy za darmo – bo usłyszeli, że rząd
przeznaczył na program 100 mln zł – opo-
wiada Marcin Treder, dyrektor Miejskie-
go Ośrodka Pomocy Rodzinie.
Tymczasem za zakupy seniorzy muszą
płacić sami. A 100 mln zł brzmi dobrze,
ale przeliczone na 4,57 mln obywateli
Polski w wieku 70+ daje ledwie po 22 zł
na osobę. W OPS-ach zastanawiają się,
dlaczego dość restr ykcyjnych zasad
programu nie wyjaśnia się przy przyj-
mowaniu zgłoszeń w rządowej infolinii.
I trudno uciec od podejrzeń, że chodzi
o  w ytworzenie wrażenia, iż rząd jest
gotów pomóc, tylko urzędnicy z samo-
rządów odmawiają – wedle stosowanego
w wielu innych obszarach schematu.
Według danych MRiPS do 28 paź-
dziernika z prośbą o wsparcie Korpusu
zgłosiło się 5,7 tys. seniorów. Jednocze-
śnie 4,1 tys. wolontariuszy – za pośred-
nictwem specjalnej strony internetowej
– zadeklarowało chęć pomocy.
Ale w wielu miastach samorządowe
czy oddolne inicjatywy wsparcia dzia-
łały już wcześniej.
Magda Gilarska, wolontariuszka gru-
py „Senior w  koronie”, zajmującej się
bezpłatną pomocą seniorom w czasie
pandemii Covid-19 na terenie Warsza-
wy i okolic, gdy słyszy coś na temat rzą-
dowego Korpusu Wsparcia Seniorów,
nie może ukryć rozbawienia. – Skoro
tamci są korpusem, to my musimy być
partyzantami – mówi. Ich grupa, finan-
sowana jedynie z internetowej zrzutki,
gromadząca po kątach we własnych
mieszkaniach setki darów dla seniorów
od różnych osób i instytucji i składają-
ca się obecnie z kilkuset wolontariuszy,
zawiązała się już w  marcu, podczas
pierwszej fali koronawirusa. Od tamtej
pory wzięła pod swoje skrzydła ponad
80 seniorów z całej Warszawy, oferując
im pomoc wszelką – od regularnych,
cosobotnich dostaw ciepłych posiłków,
poprzez codzienną pomoc w bezpiecz-
nym dotarciu do lekarza czy w przyjmo-
waniu lekarstw, aż po darmowe remonty
Troszcząc się o swoich
seniorów, bardziej
kierujemy się tym, co sami
uważamy za słuszne
i co jest nam na rękę,
niż tym, czego starszy
człowiek faktycznie
oczekuje.
w mieszkaniach. Jednym z ważniejszych
wniosków, jaki płynie z ich wielomie-
sięcznych doświadczeń, jest to, że senio-
rów nie można traktować jednowymia-
rowo, bo sytuacje życiowe, w jakich się
znajdują, są bardzo różnorodne i wyma-
gają zróżnicowanego podejścia.
Prof. Katarzyna Popiołek z Uniwer-
sytetu SWPS w Katowicach podkreśla,
że dużym błędem jest postrzeganie
wielomilionowej grupy seniorów jako
jednorodnej szarej masy o jednakowych
potrzebach. Nauka nakazuje podejście
odwrotne: starość, po dekadach osobi-
stych bardzo różnych przeżyć, doświad-
czeń, doznanych emocji, to okres, w któ-
rym ludzie różnią się od siebie bardziej
niż kiedykolwiek w życiu.
Dr Jarosław Derejczyk zwraca uwagę,
że to, co czasem wygląda na niefrasobli-
wość, w rzeczywistości może być skut-
kiem malejącej sprawności poznawczej
seniorów: – Zwłaszcza po 85. roku życia
połowa ludzi po prostu nie jest w stanie
odpowiednio założyć maseczki, gdy jed-
nocześnie musi pilnować torby, portfela
i na przykład sprawdzić, o której przyjedzie
autobus. Staje się to dla nich zbyt trudne,
a część nie rozumie zagrożenia.
Nie tylko lodówka
Barbara, 80-latka z Warszawy, czuje
się wyczerpana, najtrudniejszy czas w jej
życiu przypadł akurat na tego wirusa.
Od roku nie widzi. Krople do oczu uczy
się rozpoznawać po twardości butelecz-
ki, a buteleczek z kroplami ma mnóstwo,
ciągle się w nich gubi. Próbując gotować
w kuchni, co chwila coś rozsypuje. Obija
się o meble. Mieszka zupełnie sama.
Grażyna, 75 lat, co kilka dni dzwoni
do córki: „Przyjedź, pogadamy, coś ci
ugotuję, zajmę się wnukami”. A córka
na to: „Mamo, nie można, jest korona-
wirus. Możemy pogadać sobie przez tele-
fon”. „Przez telefon to żadna rozmowa!”
– odpowiada Grażyna i na kilka dni się
obraża. Czuje się nikomu niepotrzebna.
Prof. Kata rz y na Popiołek z w raca
uwagę na szczególny aspekt epidemii
– niespotykaną dotąd sytuację, w której
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
źródłem największego zagrożenia mogą
być – najczęściej chorujący bezobjawowo
– wnukowie i wnuczki, ci najukochańsi,
z którymi wiążą się najcieplejsze uczu-
cia. – Z moich badań wynika, że kontakt
z wnukami ma szczególne znaczenie dla
samopoczucia starszych. Wnuki często
mają więcej cierpliwości oraz otwartości
wobec seniorów. Pokolenie dzisiejszych
40-latków częściej traktuje relacje z ro-
dzicami w kategoriach zobowiązań i rosz-
czeń – zauważa psycholog.
Specjaliści podkreślają, że także tym
całkiem sprawnym osobom 60+ niezbęd-
ne jest stałe, powtarzalne i niezawodne
psychologiczne wsparcie, by nie straciły
posiadanych umiejętności, a ostatecznie
nie podupadły także zdrowotnie. – Waż-
ne jest, by ustawić sobie kalendarz regu-
larnych kontaktów na odległość i prze-
strzegać go, dzwonić dwa razy dziennie
– podkreśla dr Derejczyk.
Prof. Popiołek dodaje, by nie zniechę-
cać się opryskliwością, jeśli się pojawi,
a w rozmowach wychodzić poza pytania
o to, czy lodówka jest pełna i czy czegoś
nie potrzeba dowieźć. – Warto umówić
się na obejrzenie tego samego filmu o tej
samej godzinie, a potem o nim porozma-
wiać, wymienić się myślami. Poprosić
o pomoc czy radę w jakichkolwiek życio-
wych kwestiach, by starsza osoba wiedzia-
ła, że wciąż jest użyteczna bliskim i świa-
tu, sprawcza, że uczestniczy w życiu.
Z myślą o tych, którzy naprawdę niko-
go nie mają, w wielu miejscach samorzą-
dy i organizacje pozarządowe utworzyły
telefoniczne infolinie psychologiczne-
go wsparcia, gdzie przez kilka godzin
dziennie czeka ktoś, z kim można poga-
dać. Kłopotem jest jednak wysoki próg
wejścia – emocjonalny w ysiłek: ktoś
musi informację o takiej możliwości se-
niorowi przekazać, a on sam przełamać
wstyd, niechęć, apatię, by samemu wy-
brać numer i mówić do kogoś obcego, jak
mu ciężko.
Z  jednej strony fakt, że to seniorzy
w trakcie epidemii stali się szczególnie
zagrożeni chorobą, sprawił, że przestali
być przezroczyści, zaczęto ich dostrze-
gać. Z  drugiej strony wciąż pozostają
widoczni tylko częściowo, bo pod kątem
najbardziej podstawowych problemów
– ze zdrowiem, z zaopatrzeniem. A sposób
wyrażania troski o nich często związany
jest bardziej z tym, co zatroskani uważa-
ją za słuszne i co jest im samym na rękę,
niż z tym, czego senior faktycznie by pra-
gnął. Czy epidemia zmieni podejście,
sposób postrzegania starości i potrzeb
osób starszych? Być może. Kłopot w tym,
że wielu nie ma już czasu, aby tej zmia-
ny wyczekiwać.
JOANNA CIEŚLA, MARTA MAZUŚ
35
 [ E X- CENTR U M ]

Uwagi przed ANDA ROTTENBERG

końcem świata historyczka i kuratorka sztuki,

była dyrektor warszawskiej
Zachęty

Bohaterowie „Naszej małej stabilizacji” Tadeusza Różewicza pozostają obojętni

na nadchodzącą katastrofę. I chociaż żyją ze sobą, nie dostrzegają nawet
siebie nawzajem. A przecież utwór powstał w 1964 r., w czasie bez komputerów,
internetu i smartfonów. Dlaczego od tamtej pory, po latach rozwoju informatyki,
tak mało zmieniło się w naszym postrzeganiu świata?

36 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
 N
ajpierw, jak zwykle, szukałam odpowiedzi w sztuce. Najpierw z kimś obcujemy, potem się z nim oswajamy, a wreszcie
Wybrałam „Wesele na Bródnie”, które nie opiera się z nim przestajemy. Wszystko wymaga czasu, jest procesem. Jak
konwencji klasycznego spektaklu. Jego twórcy, reży- „Wspólna Sprawa”, która trwa już 20 lat. Pewnego dnia Althamer
serka Agnieszka Olsten i rzeźbiarz Paweł Althamer, założył obozowy pasiak i ruszył ze swoimi sąsiadami na spotkanie
wcielają się w główne role Gospodyni i Gospodarza. z brunatną młodzieżą. Nie doszło do bójki, ale też nie nastąpiło
Samo słowo Wesele, świadomie nawiązujące do Wyspiańskiego, zbratanie. Innym razem, na prośbę białoruskiej artystki Mariny
nie zostało wzięte w osobny cudzysłów, a z całego narodowe- Napruszkiny, przywiózł do Lublina grupę ochotników z Ukrainy
go dramatu wyjęto zaledwie fragment kwestii Racheli: „zapro- i Białorusi. Dołączyło do nich kilkoro miejscowych. Wszyscy ra-
ście tu na Wesele/ wszystkie dziwy,/ kwiaty, krzewy,/ pioruny,/ zem przekształcili zapuszczony miejski skwer w piękny ogród,
­brzęczenia,/ śpiewy…”. wstawili tam ławki, zjeżdżalnie i huśtawki dla dzieci. Wieczorami
Posłużył on jako motto. „Chłopska chata rozśpiewana” u Wy- wspólnie śpiewali. Goście wyjechali z (subiektywnym) poczu-
spiańskiego to znak przymierza gości – miejskiej inteligencji, ciem oswojenia. Po dwóch dniach miejscowa ludność zniszczyła
ziemian i Żydów. Wybaczone mają być dawne krzywdy („mego wszystko, co zrobili. Nie zawsze się udaje, szczególnie wtedy, gdy
dziadka piłą rżnęli”), zasypane podziały stanowe, majątkowe, a na- brakuje wzajemności.
wet – częściowo – narodowościowe. Pod jednym dachem wszyscy
mogą czuć się bezpiecznie, byleby ich myśli pozostawały obojętne
na czające się za oknem i prowokujące do zadawania sobie py-
tań zjawy. Ukryty w nocnej mgle ukraiński wieszcz Wernyhora,
T
e wszystkie „wspólne sprawy” toczą się w mikroskali, nawet
najbardziej szczegółowa historia powszechna ich nie odnotu-
je. Ale być może, jeśli nadal będziemy istnieć, przyszli historycy
wzywający do pojednania wszystkich narodów Rzeczpospolitej, opiszą i nazwą proces przemian, które aktualnie obejmują cały
mówi głosem niezrozumiałym dla większości biesiadników, jest świat. Dostrzegamy poszczególne symptomy, lecz nie ogarniamy
tylko fantazmatem. Już Wyspiański dostrzegł, że poczucie bez- tego, co się właściwie dzieje w skali globalnej, której nie chcę na-
pieczeństwa pod dachem dusznej izby wcale nie jest zdrowe; i nie zywać makroskalą, wystarczy bowiem obejrzeć niedawno sporzą-
chodzi tu o lockdown, a o obojętną stagnację dzony atlas wszechświata, na którym w ogóle
– rozkołysani w chocholim tańcu biesiadnicy nie widać naszej maleńkiej planety, a nawet
chorują na paraliż sprawczości, wszyscy śnią Słowa na nowy czas. naszego Układu Słonecznego, by pojąć praw-
o potędze, lecz nikt nie zadmie w złoty róg. Pomysłodawczynią dziwe znaczenie tego słowa. Trwający obecnie
Użyte jako motto słowa Racheli są tu czy- projektu Ex-centrum na Ziemi proces (rewolucja) jest czymś, czego
tane na opak, przywołane przez nią „dziwy, jest Olga Tokarczuk. Bazuje on nie znamy, a zatem nie mamy jego (jednej)
kwiaty, krzewy, pioruny, brzęczenia, śpiewy” na idei warsztatów prowadzonych definicji. Co nie znaczy, że jej nie szukamy.
mają wrócić nas „do natury”, gdzie nikt niko- od 2019 r. przez Edwina Bendyka Przed pięcioma laty w berlińskim Instytu-
go i niczego nie odgrywa, nie ma rozdanych w czasie festiwalu Góry Literatury. cie Studiów Zaawansowanych rozmawiałam
ról, podziału na aktywną scenę i bierną wi- Przedsięwzięcie realizują: z profesorką prawa Gertrude Lübbe-Wolff,
downię, na aktorów i publiczność. Identyczne Fundacja Olgi Tokarczuk (FOT) członkinią niemieckiego Trybunału Konstytu-
kostiumy sprawiają, że wszyscy stają się sobie i Wrocławski Dom Literatury (WDL). cyjnego. Podobnie jak ja zaniepokojona była
równi. Kobiety, mężczyźni, dzieci i zwierzęta, Jego celem jest podjęcie namysłu populizmem, nacjonalizmem i ksenofobią
młodzi i starzy, silni i niepełnosprawni powin- wzbierającymi na całym świecie w kontek-
nad końcem świata, jaki znaliśmy,
ni wyzwolić się z cywilizacyjnego konwenan- ście postaci potężnej fali uchodźców, zalewa-
i nad światem przyszłości.
su podczas wesela, będącego egalitarnym ob- jącej brzegi południowej Europy. Jeszcze nie
Także nad językiem opisu
cowaniem wszystkich ze wszystkimi. przegłosowano brexitu, jeszcze nie wybrano
zachodzących zmian. Donalda Trumpa na prezydenta USA, jeszcze

T en rodzaj współpracy i współodczuwa-

nia autor sztuki Paweł Althamer stara się
wcielić w życie codzienne od 20 lat, od kiedy
przekonał setki sąsiadów z bloku na Bródnie,
by „wyszli spod dachu dusznej izby” i uczcili nowy rok, „pisząc”
świecącymi oknami wielką liczbę 2000. Powodzenie zapewni-
ła solidarna współpraca – jedni musieli w swoim mieszkaniu
zapalić światło, a inni je zgasić. Sąsiadom udało się też wspól-
nie stworzyć przestrzeń społeczną – bródnowski park i ustawić
w nim, obok dzieł światowych gwiazd sztuki, ich amatorskie
rzeźby. Później zrealizowali najbardziej spektakularny projekt.
© BOGDAN KRĘŻEL/FORUM, WOJCIECH OLSZANKA/EAST NEWS
w Turcji nie zaostrzył się kurs islamizacyjny,
ale to wszystko, razem z demontażem demo-
kracji w takich krajach, jak Polska czy Węgry,
czaiło się już za progiem. By to zrozumieć,
Gertrude szukała podobieństw, sięgając w głąb XX w. Zapropo-
nowałam jej wówczas perspektywę znacznie dalszą, cofnięcie się
o półtora tysiąca lat, do czasów wielkiej wędrówki ludów i upadku
cesarstwa zachodniorzymskiego, którego obszar w dużym stop-
niu odpowiadał granicom „starej” Unii Europejskiej objętym
traktatem z Schengen.
Patrząc z tego wielowiekowego oddalenia, widzimy tylko hi-

Członkowie „Bródna 2000”, bez względu na płeć i wiek, jak
biesiadnicy z „Wesela” założyli złote kombinezony, imitujące
skafandry astronautów, i tak odmienieni polecieli do Brazylii,
a potem byli w Brukseli i Oxfordzie. Zwiedzali miasta jak „ko-
smici”, przybysze z innej planety. W jaskrawy sposób zilustrowali
podróż jako stan, który pozwala przyjąć rolę obcego i spojrzeć
na rzeczywistość z odmiennej perspektywy.
Z drugiej strony outsidera łatwiej zauważyć, wychwycić go
z tłumu. Podróż poszerza nasz widnokrąg, bycie zauważonym
może wiązać się z akceptacją otoczenia lub jej brakiem. Ten ro-
dzaj obcowania ze światem zakłada wzajemność, czyli dobrą
wolę obu stron, patrzącego i zauważonego.
Czasownik obco-wanie, w najgłębszej, zatartej już, warstwie
znaczeniowej oznaczał kontakt z obcym, poznawanie obcego.
storyczną mapę pokazującą zarysy interesujących nas obszarów
geograficznych oraz strzałki ilustrujące kierunek przemarszu
Wandalów, Franków, Ostrogotów, Longobardów czy Hunów. Sło-
wian na razie nie ma, przyszli nieco później i pozostali na linii
Łaby. Dokładnie tam, gdzie dzisiaj kończy się Europa Zachodnia,
inaczej łacińska, historycznie związana zarówno z cesarstwem
(mimo jego upadku), jak i z papiestwem. W uproszczeniu mówi
się więc o tym, że ludy Wschodu, zdeterminowane walką o prze-
trwanie, ruszyły na Zachód i podbiły Rzym.
Ale gdyby obniżyć trochę nasz lot nad historią i spojrzeć uważ-
niej na składowe tego procesu, wszystko się skomplikuje, ponie-
waż nie był to jeden marsz ludów zwanych barbarzyńcami, ale
rozciągnięty na kilkaset lat proces wnikania rozmaitych przy-
byszów na podległe Rzymowi, czyli podbite i zawłaszczone

P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020 37
 [ EX- CENTRUM ]
przezeń ziemie. Słowo „wnikanie” ma tutaj sens o tyle, że ce-
sarska administracja umiała się z nimi układać, choć każda fala,
uruchamiając kolejne kostki domina, napierała na ludy już
w cesarstwie umiejscowione, oswojone. Domino przyspieszyło
w 440 r., po najeździe Hunów, który obnażył wszystkie słabości
państwa rządzonego przez zdemoralizowane elity. 36 lat później
cesarstwo zachodniorzymskie przestało istnieć. Jednak dzięki
prowadzonej wcześniej polityce, zarówno „barbarzyńcy”, jak
i umacniający się pod bokiem Rzymu Germanie nie zniszczyli
rzymskiej kultury i cywilizacji, raczej ją sobie przyswoili i wraz lodowca. Nie umiemy zachować elementarnej solidarności spo-
z chrześcijaństwem zaadaptowali do własnych potrzeb. Dlatego
ustawodawstwo euroatlantyckie oraz system administracyjny
wywodzą się z prawa rzymskiego. To dlatego do końca XVII w. cała
Europa mówiła po łacinie. I dlatego wschodnie granice Europy
Zachodniej – a w jej mentalnej perspektywie Europy w ogóle – są
tożsame z granicami pierwszego cesarstwa; podejmowane przez
władców drugiego i trzeciego imperium wielokrotne próby prze-
sunięcia ich dalej na wschód miały charakter okazjonalny, co wi-
dzimy, patrząc dzisiaj na mapę polityczną naszego kontynentu.
Naturalnie nie rozmawiałam z Gertrude o całym świecie. Skon-
centrowałyśmy się na zachodniej Europie, gdyż to do jej południo-
wych brzegów przybijali uciekinierzy z niedawnych europejskich,
a wcześniej rzymskich kolonii. Niegdysiej-
szy wielki Rzym władał ziemiami położo-
nymi wokół całego Morza Śródziemnego,
zwanego wtedy Morzem Wewnętrznym,
a  po kilkuset latach jego południowe,
wschodnie i zachodnie wybrzeża zajęli
Arabowie. Na Półwyspie Iberyjskim rzą-
dzili aż do 1492 r., kiedy padła Grenada
broniona przez znanego z Mickiewicza
„zwierza Alpuhary” i  kiedy z  Lizbony
wyruszała „do Indii” flotylla Kolumba.
Jego następcy wprowadzali do „nowego
świata” naszą starą, śródziemnomorską
kulturę. Nie była to jednak kultura mau-
retańska, lecz kultura łacińska, podtrzy-
mywana po upadku Rzymu przez Kościół
katolicki, nawołujący do rekonkwisty ibe-
ryjskiego wybrzeża. Jego „prawdy” były
Kiedy pojawił się covid,
tak silne, że pokolenia polskich uczniów lękom towarzyszyła
nie wiedziały, jak to się stało, że szek- nadzieja – ludzie wycofali się
spirowski Maur Otello poślubił wysoko
urodzoną wenecjankę, ani nie rozumia-
do domów, a przyroda
ły, dlaczego mickiewiczowski Konrad zaczęła odżywać.
Wallenrod śpiewa mauretańską balladę
na temat Grenady. Jeszcze dziś niektórzy
Polacy oburzają się na propozycje używa-
nia cyfr arabskich. Nie rozmawiałyśmy ani o tym, ani o mentalnych
granicach kończącej się na Łabie Europy. Nie zadałam więc sobie
pytania, jak to się dzieje, że tam, na Południu, jednak przyjmuje
się uchodźców, a u nas, „za Łabą”, raczej się nimi straszy.
P rzypominając sobie upadek Rzymu i wielką wędrówkę ludów,
pomyślałam o dzisiejszym napływie uchodźców jako o fali,
która płynie „w drugą stronę” w rewanżu za stulecia bezkarnej
eksploatacji Afryki i Bliskiego Wschodu przez naszą starą, chrze-
ścijańską Europę. A przecież właśnie wtedy, pięć lat temu, Michel
Houellebecq wydał swoją „Uległość”, w której ten ruch został
opisany, a właściwie opowiedziany przez jej bohatera – narratora,
miękko ulegającego „przyjaznej” islamizacji. Olga Tokarczuk ma
rację, literackie przybliżenie problemu wciąga nas bardziej niż
lekcje historii. Wtedy jednak większym zagrożeniem dla ludzkości
wydawała się katastrofa ekologiczna – choćby ze względu na jej
globalny, ponadnarodowy charakter. Dlatego profesor biologii
38 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
Tim Caro, inny kolega z tego samego berlińskiego instytutu i syn
słynnego brytyjskiego rzeźbiarza, poprosił mnie o kontakt do lu-
dzi pracujących w Białowieży. Chciał poznać puszczę, zanim ją
wytnie polski minister. Tak się wyraził.
Napędzani wiarą w niekończący się postęp nauki postano-
wiliśmy przeczekać tę „chwilową niedogodność”. Mamy wąską
perspektywę widzenia świata, nie dostrzegamy „efektu motyla”,
a więc – mimo licznych dowodów – nie rozumiemy powszechnie
zależności między spalaniem węgla, hodowlą bydła i topnieniem
łecznej nawet w obrębie niewielkiej grupy, więc nasza wyobraź-
nia tym bardziej nie sięga granic kontynentów; Europa nie widzi
dla siebie zagrożenia płynącego z topnienia wiecznej zmarzliny
na dalekiej Syberii, to przecież tam, a nie tu uwalnia się metan
wspomagający samozapłon tysięcy hektarów tajgi.
P
od tym względem różnimy się od organizmów, których za-
chowaniem kieruje zbiorowy „rozum”. Zainteresował mnie
przykład drożdży spożywczych, które potrafią zadbać o „rozwój
zrównoważony”: nawet w optymalnych warunkach po osiągnię-
ciu określonej fazy wzrostu, połowa kolonii zamiera i przestaje
się dalej rozmnażać. Nie wiadomo, jakie są dukty „myślenia”
drożdży, lecz wiadomo, że ogólnie cho-
dzi tu o strategię przetrwania gatunku
i że te pojedyncze komórki potrafią się
porozumiewać na poziomie moleku-
larnym. Hannah Schmidt-Glenewinkel,
jeszcze inna koleżanka z Wissenschaft
Kolleg, szuka matematycznego algoryt-
mu tego zjawiska. Jest wyjątkiem wśród
programistów, większość pracuje nad al-
gorytmami nastawionymi na szkodzenie
konkurencji ekonomicznej i politycznej;
to oni, a właściwie ich zleceniodawcy,
wygrywają dziś wybory i kształtują popyt
na wybrane towary. Odkąd homo sapiens
wyrugował neandertalczyka, jesteśmy
nastawieni na opanowanie przyrody
i siłowe zniszczenie innego plemienia,
a  nie na przetrwanie całego naszego
gatunku. Dlatego nie wyciągamy wnio-
sków nawet z pandemii, choć algorytm
jej rozwoju także jest nam znany. I nie
wierzymy, że nowy wirus może zabić taki
sam procent populacji świata, jaki kiedyś
zabierała dżuma, panosząc się na całym
świecie od starożytności do końca XIX w.,
a potem, już w XX w., słynna hiszpanka.
Dżumę (a także cholerę, tyfus, syfilis, gruźlicę i wiele innych
chorób bakteryjnych) opanowano dzięki wynalezieniu szczepio-
nek i antybiotyków. Na wirusa na razie nie ma lekarstwa. Wirus
pojawia się i znika, a właściwie uaktywnia się i popada w stan
uśpienia. Jak drożdże.
W przeszłości każda większa epidemia stawała się instrumen-
tem walki o władzę, pieniądze lub rząd dusz. W XV w. obwiniano
za nią Żydów i czarownice, i palono ich na stosie. Covid-19 już
staje się narzędziem politycznych manipulacji, choć na razie
ich obraz jest rozmyty. Kiedy się pojawił, lękom towarzyszy-
ła nadzieja – ludzie wycofali się do swoich domów, a przyroda
zaczęła odżywać. Jednak na krótko – nadal się ją niszczy i tru-
je, choć trwające teraz kolejne wielkie wymieranie zabrało już
większość gatunków do niedawna żyjących na Ziemi. Garstka
światłych osób i organizacji bije na trwogę, reszta nadal myśli
o doraźnych korzyściach. W Warszawie w miejsce wyciętych stu-
letnich drzew sadzi się nowe, jakbyśmy mieli czas na czekanie,
 aż wyrosną na ziemi odwodnionej przez okoliczne wielkie in-
westycje i dosięgną korzeniami tam, skąd czerpały siłę te stare.
C o mogą twórcy? Ktoś powiedział, że artysta jest jedynym
świadkiem historii, któremu można zaufać. Lecz tylko wów-
czas, gdy jego dzieło czytamy przez pryzmat okoliczności, w ja-
kich powstało. Wspomniana już „Mauretańska ballada” Kon-
rada Wallenroda, opowiadająca o wykorzystaniu zarazy przez
podbitego Almanzora, nie była przez Mickiewicza adresowana
do fikcyjnych bohaterów uczty na zamku krzyżackim, gdyż akcja
dramatu toczy się w tym samym czasie co obrona Grenady. Poeta
mówi do swoich współczesnych, oddających zaborcy swoją wol-
ność tak samo miękko jak bohater „Uległości”:
„Tak to przed laty mścili się Maurowie
Wy chcecie wiedzieć o zemście Litwina (…)
Książę Witołdzie, dziś litewskie pany
Przychodzą własne oddawać nam kraje
I zemsty szukać na swój lud znękany”.
Podobnie „Dżuma” Alberta Camusa nie opowiada historii epi-
demii w Oranie, jest literacką parabolą wojny, tej zarazy umy-
słów, którymi rządzą doraźne cele, a umyka z pola widzenia dobro
ogólne. Wstrząsający jest w niej portret początkującego literata,
który podczas trwania zarazy cyzeluje
jedno długie zdanie na temat prześlicz-
nej amazonki, jadącej brzegiem Lasku
Bulońskiego. W ten sposób Camus cha-
rakteryzuje europejską literaturę po nie-
dawno zakończonej wojnie. A może nie
tylko literaturę. Wizja amazonki o po-
ranku jest propozycją ucieczki w idealne
światy, do jakiegoś raju, w którym nie ist-
nieją konflikty i zbrodnie, nie ma brudu,
krwi, potu i łez. I nie ma śmierci. Ale też
tego właśnie ludzie oczekują od sztuki.
To prawda, że w historii pozostają tylko
te dzieła, które wyrastają ponad ludzkie
potrzeby, lecz musi upłynąć dużo czasu,
zanim obraz odbity w lustrze, które arty-
ści podstawiają światu, zostanie zaakcep-
towany przez szersze gremia, że wspo-
A co z tego widzą artyści?
mnę odbiór „Ksiąg Jakubowych” wśród Każdy działa na swoją skalę.
polskich „patriotów”. A przecież w tej Wiedzą, że w pojedynkę świata
książce odbija się Polska sprzed 250 lat.
nie zbawią, mają nadzieję,
że znajdą zwolenników.
Z atem co może artysta? W  2012  r.
odbyło się w  Berlinie nietypowe
biennale. Jego kurator Artur Żmijewski
zaproponował na nim rozszerzenie defi-
nicji sztuki o ruchy miejskie. Ta forma miała być najbardziej ade- struktury. Zatem dzisiejszy obraz kosmosu jest zupełnie inny
kwatną odpowiedzią na wzbierające w różnych miejscach świata
konflikty narodowościowe, społeczne, polityczne i ekonomiczne.
Wspomniana wyżej Marina Napruszkina, która uczestniczyła
w tym biennale i która porządkowała skwer w Lublinie, zajmuje
się na co dzień losem uchodźców oraz sprawami mieszkańców
berlińskiej dzielnicy Moabit, w której mieszka. We wrześniu tego
© GETTY IMAGES, JAKUB KAMIŃSKI/EAST NEWS
roku artystka wzięła udział w wystawie zatytułowanej „No time
for art” („Nie ma czasu na sztukę”), która już samym tytułem
podkreśla, że postawę społeczną należy włączyć do repertuaru
środków artystycznej perswazji. Napruszkina pokazała na niej
swój „Sierpień”, świeży dokument z wydarzeń w Mińsku, w któ-
rych aktywnie uczestniczyła.
Czynnikiem prowadzącym do katastrofy na Ziemi nie są ani
pojedyncze konflikty, wybuchające nagle lub trwające latami
i podsycane zapewne przez odpowiednie algorytmy, ani zagła-
da poszczególnych gatunków zwierząt, ani topnienie jednego
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
lodowca, ani wycinka jednej puszczy, ani, wreszcie, jedna pan-
demia. Lecz w określonych warunkach każdy z tych powszechnie
znanych, a więc oswojonych czynników może niespodziewanie
przekroczyć barierę swojego własnego potencjału. Wystarczy
ich nadmierne nagromadzenie w tym samym czasie. Ta chwila
właśnie nadchodzi, powoli, jak niegdysiejsi „barbarzyńcy”. Jak
armia szwedzka, która podczas „potopu” z 1655 r. poruszała się
z szybkością pięciu kilometrów dziennie, a jednak zalała i do-
szczętnie zniszczyła całą Polskę, ponieważ w pierwszym okresie
tego marszu nie napotykała oporu.
A co z tego widzą artyści? Każdy reaguje na inny proces i działa
na swoją skalę. Idealista Paweł Althamer urządza egalitarne „Wese-
le na Bródnie” i pozyskuje sympatię niedawnych oponentów. Wa-
leczna Napruszkina maszeruje ulicami Mińska. Afroamerykańska
artystka i poetka Precious Okoyomon czyta swoje poezje roślinom
zasadzonym we frankfurckim muzeum. Wszyscy oni troszczą się
o losy świata; wiedzą, że w pojedynkę go nie zbawią, mają jednak
nadzieję, że znajdą zwolenników.
T
o prawda. Artysta tworzy fikcje. Każde dzieło jest opatrzo-
ne cudzysłowem, nawet przedstawienie teatralne. Pod-
czas przedstawień „Klątwy” ze sceny Teatru Powszechnego
w Warszawie padało dobitne zdanie:
„Wszystko, co się dzieje w teatrze, jest
fikcją”. Nie przeszkodziło to jednak
w  napaściach na aktorów i  widzów
urządzanych przez katolickie bojówki.
Tak się bowiem składa, że głos artysty,
choć ubrany w cudzysłów, jest lepiej sły-
szalny. Co nie znaczy, że skuteczniejszy.
Szczególnie w obliczu czekającej nas
katastrofy. Tej, którą ludzkość zgotowa-
ła sama sobie, lub tej, którą przepowia-
da tegoroczny laureat Nagrody Nobla
w dziedzinie fizyki sir Roger Penrose.
Twierdzi on, że wszechświat nigdy się
nie narodził i nigdy nie umiera, lecz
przechodzi wieczne cykle, zwane eona-
mi, każdy z nich zaczyna się Wielkim
Wybuchem, a  kończy wchłonięciem
przez czarne dziury.
W  POLITYCE (nr 40), w  której Olga
Tokarczuk namawia nas na oglądanie
krańców świata, jest również pokazane
rentgenowskie zdjęcie wszechświata. To,
co na nim widzimy, jest stanem sprzed
miliardów lat, bo tyle czasu biegnie świa-
tło od najdalszych krańców tej gwiezdnej
i czarna dziura może wchłonąć Ziemię w każdej chwili. Kto wie,
czy to nie lepsze niż powolne czekanie na „Naszą małą stabiliza-
cję” i śmierć naszego gatunku. Tyle że kosmiczna katastrofa bę-
dzie trwać zaledwie mgnienie, nie zdążymy się napatrzyć na ten
kosmiczny fajerwerk.
Lecz świadomość, że akurat na nas wszystko się skończy, jest
egoistycznie przyjemna.
ANDA ROTTENBERG
Projekt Ex-centrum to nie tylko eseje publikowane w POLITYCE, ale także transmisje
rozmów z autorkami i autorami na temat ich tekstów. Zapraszamy do obejrzenia
rozmowy z Edwinem Bendykiem o jego zeszłotygodniowym eseju w środę 4 listopada
o godzinie 19.00 na fejsbukowych fanpejdżach Fundacji Olgi Tokarczuk, Wrocławskiego Domu
Literatury i POLITYKI. Na tych stronach znajdziecie też Państwo zapis rozmowy z Olgą Tokarczuk
na kanwie jej eseju „Człowiek na krańcach świata” opublikowanego w nr. 40 POLITYKI.
39
 [ RYNEK ]

Pobite Właściciele 76 tys. polskich restauracji, barów

i pubów już zaliczyli ogromne spadki obrotów,

gary a boją się, że lockdown potrwa kolejne miesiące.

Milion ludzi może stracić pracę.

P
MARIUSZ SEPIOŁO
o zamknięciu lokali gastronomicznych w sieci
zaczął krążyć desperacki wpis. Właściciel restau-
racji z Chełma miał pomysł: skoro zakaz spoży-
wania posiłków wewnątrz knajpy nie dotyczy jej
pracowników, zatrudni klientów do „testowania”
potraw na miejscu. Za każdą opinię zapłaci zło-
Ale pokazał jedno: właściciele barów i restauracji są tak zde-
sperowani, że gotowi są obchodzić prawo.
Najpierw premier ogłosił zamknięcie gastronomii na dwa
tygodnie. W tym czasie restauracje mogą serwować dania tylko
na wynos lub z dowozem. Mogą też działać restauracje hote-
lowe, ale będą otwarte wyłącznie dla gości zameldowanych
tam co najmniej na dobę. Inni muszą obejść się smakiem lub
zamówić na wynos.
Branża głoduje
W weekend po konferencji premiera restauratorzy wyszli
na ulice. W Poznaniu nieśli transparenty: „PiS do garów!”, „Daj-
© ALAMY/BE&W

tówkę (którą odliczy od rachunku za danie), a umowa wygaśnie cie żyć, pracować, samodzielnie decydować!”, „RIP Gastrono-
po przedstawieniu recenzji. Pomysł w końcu umarł – restaura- mia”. We Wrocławiu ustawili na rynku prawie dwieście pustych
tor ogłosił, że „kilka kwestii przeoczył i musi je dopracować”. krzeseł, a przy nich zapalone znicze. Na znak, że w drugim

40 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
lockdownie branża umiera. „To morderstwo polskiej gastrono­
mii” – mówił restaurator protestujący w Łodzi. W Zakopanem,
gdzie branża gastronomiczna ucierpiała równie mocno co ho­
telarska, restauratorzy szykują się na kolejną zapaść. Przeciwko
zamknięciu protestowały m.in. Izba Gospodarcza Gastronomii
Polskiej i Sztab Kryzysowy Gastronomii Polskiej.
Stawka w tej walce jest wysoka. Polska gastronomia to po­
nad 76 tys. lokali (restauracji, barów, pubów, kawiarni i klu­
bów). Ich przychody to w sumie – według różnych danych
– od 34 do 37 mld zł rocznie. Mediana wynagrodzeń w branży
wynosiła w styczniu prawie 2 tys. zł netto (według danych por­
talu Wynagrodzenia.pl), ale realnie zarobki są wyższe: do staty­
styki nie wchodzą choćby napiwki. W samych tylko lokalach ga­
stronomicznych pracuje ponad milion osób, ale branża to także
liczni dostawcy i podwykonawcy, od firm sprzątających po do­
stawców alkoholi. Nie ma jeszcze danych mówiących o licz­
bie firm gastronomicznych, które upadły z powodu pandemii
i lockdownu. Ale media od wiosny informują o zamykających
się lokalach i grupowych zwolnieniach.
We wtorek 27 października premier poinformował, że w ra­
mach tzw. tarczy branżowej przedstawiciele gastronomii będą
mogli liczyć na anulowanie składek ZUS, postojowe i tzw. małą
dotację w wysokości 5 tys. zł. – To zaledwie ułamek, kropla
w morzu potrzeb – mówi doświadczony restaurator, a dru­
gi dodaje: – Dotąd jeszcze jakoś dryfowaliśmy, teraz przyjdzie
nam utonąć.
Analitycy Krajowego Rejestru Długów na podstawie danych
z Włoch i Hiszpanii prognozują, że cała europejska gastrono­
mia do stanu sprzed pandemii będzie musiała wracać przez kil­
ka lat. Polscy restauratorzy w rozmowie z POLITYKĄ twierdzą,
że do dobrych czasów sprzed lockdownu wrócić się już nie da.
Deska do leżenia
Tomasz Czudowski wraz z żoną Katarzyną Błońską prowadzą
w Warszawie restauracje Ale Wino, Forty oraz cukiernię Ku­
kułka. Do opisu aktualnej sytuacji używają terminologii bok­
serskiej: – Po pierwszym lockdownie, a raczej „knockdownie”,
padliśmy na deski. Udało nam się wstać, przeszliśmy do kolejnej
rundy. Teraz jesteśmy po drugim knockdownie i znowu leżymy
na deskach. Tym razem dostaliśmy trochę mocniej, byliśmy osła-
bieni i chwialiśmy się na nogach.
Otworzyli restaurację Forty w grudniu 2019 r., gdy koronawi­
rus był jeszcze tylko odległym „wirusem z Wuhan”. – Początek
mieliśmy dobry. Na renomę wśród gości zapracowaliśmy w Ale
Wino, więc w pierwsze trzy miesiące udało nam się zdobyć dobrą
pozycję. Nagle musieliśmy się zamknąć, obroty spadły do zera,
bo nowa marka nie mogła się obronić na rynku dowozów, na któ-
rym dominują pizza, kebab i burgery. Staraliśmy się przetrwać.
Dogadaliśmy się jakoś z pracownikami. Skorzystaliśmy ze świad-
czeń pomocowych. Żeby załoga miała robotę, gotowaliśmy pro
bono dla szpitali. Wydaliśmy ponad tysiąc posiłków – opowia­
da Czudowski.
Co z pomocą z Państwowego Funduszu Rozwoju? Na jed­
ną restaurację Czudowski dostał całkiem spore wsparcie. Ale
na drugą prawie nic, bo pomoc z PFR wyliczana była na podsta­
wie całorocznego obrotu. A restauracja Forty w 2019 r. zaliczyła
tylko miesiąc działalności.
Od kiedy ogłoszono zamknięcie lokali, Piotr Popiński, wła­
ściciel restauracji Elixir by Dom Wódki, Czerwonego Wieprza,
Folk Gospody oraz koktajlbaru The Roots, odebrał ponad set­
kę telefonów od ludzi z branży. Najczęściej narzekali, że, tak
jak wiosną, zostali zamknięci z dnia na dzień, bez uprzedze­
nia. – Restauracje na weekend są najbardziej zatowarowane
– mówi Popiński. Właściciele ponieśli więc bardzo duże koszty,
by przygotować się na sobotę i niedzielę. A z uwagi na zamknięcie
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
restauracji kupione produkty po trzech dniach są do wyrzucenia.
To ogromne, bezsensowne straty.
Rozgrywają się też ludzkie dramaty. – Już teraz w firmach
z branży gastronomicznej dochodzi do zwolnień załogi, wypo-
wiadania umów najmu, a w kancelariach prawniczych trwają
rozmowy o restrukturyzacjach i upadłościach. Ciągła niepew-
ność jest chyba gorsza niż pustki w kasach – wylicza Popiński.
Spaceruje po centrach miast i widzi puste lokale po knaj­
pach, w których przed pandemią gości było pełno. Właściciele
budynków z lokalami proponują ich wynajęcie za 30, 50 proc.
dawnego czynszu. Zdarzają się w pełni wyposażone, gotowe
do rozpoczęcia działalności restauracyjnej miejsca, które moż­
na wziąć od zaraz za symboliczną złotówkę.
W pierwszym lockdownie Czudowski i Błońska zamykali re­
staurację pełną gości. Latem otwierali zupełnie pustą, zaczy­
nali od zera. Z czasem było lepiej. Jeden, dwa stoliki dziennie,
większa kolacja, jeden, drugi dobry weekend. Jesienią znowu
przyszła depresja – zakażeń codziennie przybywało, a z nimi
gasła nadzieja na powrót do normalności.
Jak jest teraz? Z 26 osób zatrudnionych w restauracji pracu­
ją cztery. Właściciele sytuację w gastronomii porównują do lawi­
ny, która pędząc, zabiera ze sobą kolejne ofiary. Bo na początku
traci właściciel restauracji, chwilę po nim pracownicy, ich ro­
dziny, a potem rolnicy dostarczający mięso, warzywa i owoce,
dostawcy alkoholu, środków czystości, pralnie itd. Kiedy wybu­
cha niekontrolowany kryzys, przedsiębiorca siedzi przy biurku
z długopisem i z listy kosztów skreśla: artykuły biurowe, pranie
obrusów i uniformów, co tylko się da; tnie do gołej kości.
Czudowski: – Od początku pandemii nie zwolniliśmy nikogo.
Po pierwsze dlatego, że u nas pracownik to nie numer w tabelce,
ale człowiek, którego dobrze znam. Po drugie, dużo czasu i pie-
niędzy włożyliśmy w szkolenia pracowników. Po trzecie, zwal-
niać ludzi dziś, by za miesiąc się dowiedzieć, że znowu możemy
działać – to mija się z celem. Już dziś z trudem pokrywamy koszty,
a rozwiązanie umowy oznacza okres wypowiedzenia.
Na widelcu
Włoska restauracja Brando’s music w Toruniu powstała
trzy lata temu z potrzeby – jak mówią właściciele – stworze­
nia przestrzeni dla dobrego jedzenia, dobrej muzyki i spotkań
w gronie przyjaciół. Dzisiaj są bliscy załamania. – Od początku
października zastanawiam się, czy ostatniego dnia miesiąca nie
wypowiedzieć umowy najmu – mówi Mariusz Więcek, właści­
ciel Brando’s music. Według niego wsparcie zaproponowane
przez rząd zmniejsza obciążenia, ale tylko w małym zakresie.
W toruńskiej restauracji same pensje to koszt około 30 tys. zł.
Właściciele mają dylemat: zwolnić, a jeśli sytuacja się poprawi
– budować od nowa zespół, który wcześniej zgrywał się przez
lata? Czy walczyć o każdego pracownika i sięgać po kurczące
się oszczędności?
Pytań bez odpowiedzi ma więcej. – Jedyne, na czym dziś mo-
żemy budować strategię działania, to nadzieja i wiara – mówi.
Stara się skupiać na optymalizacji kosztów, tworzeniu no­
wych produktów.
Tomasz Czudowski podkreśla, że dobra restauracja musi
funkcjonować przez miesiąc na pełnych obrotach, by zaro­
biła na koszty stałe, wynagrodzenia, media i czynsz. Zsumo­
wane koszty miesięczne w ynoszą ponad 100 tys. zł. Zysk?
10, może 15 proc. przychodu. Już kiedy w stolicy wprowadzono
strefę żółtą, przychody w Ale Wino i Fortach spadły o 30 proc.
Po wprowadzeniu strefy czerwonej – o kolejne 30. Lockdown
oznacza teraz nawet 90-procentowe spadki.
Anulowany ZUS i świadczenie postojowe? Według Czudow­
skiego to za mało, żeby przetrwać. – Już dwa tygodnie jedziemy
na minusie, mija trzeci, a spodziewamy się, że sytuacja potrwa
41
 [ RYNEK ]
dłużej. Takie ulgi powinniśmy dostać już za październik,
bo już w październiku szorowaliśmy brzuchem po dnie – mówi.
Uważnie słuchał premiera, który ogłaszał „tarczę branżo-
wą”. Wyłapał słowa, że zamknięcie lokali „nie potrwa dłużej niż
do końca listopada”, podczas gdy kilka dni wcześniej planował
lockdown na dwa tygodnie. – W biznesie jest ogromna różnica
między decyzją, co robić, jeśli zamykamy się na dwa tygodnie
czy na półtora miesiąca – mówi Czudowski.
I dodaje: – W pewnym sensie czuję się oszukany, bo przez lata
wmawiano mi, że powinienem zatrudniać ludzi na umowę
o pracę, nie uciekać z firmą do rajów podatkowych, spłacać zo-
bowiązania. A kiedy jest źle, ci sami ludzie mówią mi: dostaniesz
5 tys. jednorazowej zapomogi i radź sobie sam.
Mucha w zupie
Bartek Baranowski i Karolina Biskup zawsze marzyli o wła-
snym cocktail barze. Na 1 kwietnia zaplanowali otwarcie lokalu
Botanista przy jednym z głównych deptaków w Zielonej Górze.
Ale z hucznych narodzin wyszły nici. Pierwszy lockdown ja-
© GETTY
Gotowanie na wynos i dostawy do domu
mogą być ratunkiem dla fastfoodów,
ale w przypadku restauracji w większości
taki system nie pozwala pokryć nawet
kosztów samego dowozu.
koś przetrwali – z barem zamkniętym na klucz i ponoszonymi
co miesiąc kosztami.
Latem udało im się zdobyć klientów, bo w mieście Bartek jest
dobrze znany, zdobył mistrzostwo Polski barmanów. – Ale dzisiaj
sytuacja jest krytyczna. Płacimy składki pracowników i czynsz tak
jak wszyscy inni najemcy z centrum miasta, czyli po kilkanaście
tysięcy złotych miesięcznie – mówi Karolina Biskup. – Jesteśmy
w szczególnej sytuacji. Restauracje mogą chociaż sprzedawać je-
dzenie na wynos i dowozić. My serwujemy drinki, a polskie prawo
zakazuje dowozu alkoholu. Nie możemy sprzedać drinka w loka-
lu, bo klient nie może w nim zostać i nie może go wypić na ulicy.
Jesteśmy totalnie uziemieni.
Już policzyli: żeby inwestycja w lokal z drinkami się zwróciła,
potrzeba 5–6 lat solidnej działalności. Ich inwestycja zwróciła się
dotąd w jednej czterdziestej.
42 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
Opadły im ręce, kiedy usłyszeli, że zwolnienie z ZUS mogą
otrzymać firmy wykazujące spadek przychodów o 40 proc. rok
do roku. Oni spółkę utworzyli w lutym 2020. – Dla nas drzwi
się chyba zamknęły – mówi Baranowski. – Mamy zostać tylko
z długami? Z leasingami? Z kosztami maszyn, których wymagał
od nas sanepid? Przecież nikt kosztów środków ochronnych nie
zrefundował. Stawiano nam tylko wymagania.
Nie im jednym. Wielu restauratorów zainwestowało czas
i pieniądze, by w swoich lokalach wprowadzić odpowiednie
procedury sanitarne. Wyparzanie naczyń, dezynfekcja me-
bli, zainstalowanie przegród z pleksi, lamp wirusobójczych
– wszystko kosztowało. – Mogę z całą odpowiedzialnością stwier-
dzić, że restauracje były i są w pełni bezpieczne – mówi Piotr Po-
piński. – Nasi goście chwalili sobie właśnie to, że po miesiącach
zamknięcia w domach mogli przyjść, usiąść w bezpiecznej odle-
głości, oddzieleni od pozostałych, i zjeść dobrą kolację. Wszyscy
przyzwyczailiśmy się też do noszenia masek, dezynfekowania
rąk. Zapanowała „nowa normalność”, która świetnie działała.
Nie rozumiem, dlaczego branża gastronomiczna znowu musi
ponosić straty?
Na ostrzu noża
Czy gotowanie na wynos i dostawy do domu mogą być ra-
tunkiem? Jak twierdzi Piotr Popiński, dla fast­foodów tak, ale
większości taki system nie pozwala pokryć nawet kosztów
samego dowozu. – Szczególnie jeśli wcześniej restauracja nie
wyrobiła sobie marki dowozowej, a rywalizuje z dużymi, mię-
dzynarodowymi sieciami, które na marketing przeznaczają
ogromne budżety. W takiej sytuacji po prostu nie można się prze-
bić. Nie każdy też wie, że najpopularniejsze platformy zabierają
nawet 25–30 proc. ceny dania – tłumaczy Popiński.
Dlatego ludzie gastronomii postanowili się zjednoczyć.
Wiosną ruszyli z akcją #wspieramgastro, a wkrótce z porta-
lem pozwalającym na bezprowizyjną sprzedaż przez internet.
W drugiej fali pandemii portal zyskał nową nazwę – Knajp.pl
– i szerszą skalę: można na nim znaleźć restauracje także spo-
za Warszawy.
Na razie efekt jest umiarkowany: w weekend po ogłoszeniu
lockdownu gastronomii, Knajp.pl miał w sumie ok. 150 zamó-
wień. Restauracja Tomasza Czudowskiego ma dziś z Knajp.pl
kilka zamówień dziennie.
A jeśli spełni się najlepszy scenariusz i gastronomia ponow-
nie zostanie otwarta? – Ludzie nie wrócą – twierdzi Mariusz
Więcek z Torunia. – Od początku września nasze obroty spadły
o 70 proc., zanim podjęto decyzję o zamknięciu restauracji. Pola-
cy się boją i trudno im się dziwić, skoro co dwa tygodnie premier
wychodzi na konferencję i za każdym razem mówi co innego.
Zdaniem Piotra Popińskiego powrót do normalnego funkcjo-
nowania gastronomii będzie bardzo powolny. Ale jest możliwy.
– Najważniejsze, żeby dano nam szansę pokazać, że restaura-
cje są bezpieczne – mówi. – Jesteśmy nauczeni doświadczeniem
pierwszej fali i wiemy, jak działać.
I wylicza najważniejsze postulaty: oprócz ulg w ZUS i po-
stojowego należałoby również ujednolicić i  obniżyć VAT
do 5 proc. na wszystkie usługi gastronomiczne, wprowa-
dzić nieoprocentowane, długoterminowe pożyczki na kilka
lat, uruchomić program redukcji czynszów najmu, umo-
rzyć spłaty dotacji z PFR, a także przeprowadzić kampanię
informacyjną, promującą lokale gastronomiczne, które ry-
gorystycznie przestrzegają wszystkich obostrzeń i wytycz-
nych sanepidu.
A jeśli spełni się czarny scenariusz? Dziś – mówią restaura-
torzy – gra toczy się o to, żeby wkrótce oni sami nie musieli
ustawiać się w kolejce po darmową zupę.
MARIUSZ SEPIOŁO
 [ RYNEK ]
Zielone
ludziki prezesa
Polską energetyką rządzi dziś wielka
trójka. Tworzą ją prezes PKN Orlen
Daniel Obajtek, prezes Grupy PGE
Wojciech Dąbrowski i minister
pełnomocnik rządu
ds. strategicznej infrastruktury
energetycznej Piotr Naimski.
To oni mają wyprowadzić polską
energetykę z epoki węgla.
Dokąd ją zaprowadzą?
ADAM GRZESZAK
W
 środę, 21 października
odbyła się kon feren-
c ja pr a s ow a P GNiG .
Oczywiście zdalna, jak
to w czasach pandemii.
Prezes spółki Jerzy Kwieciński pojawił
się przed kamerą ze sporym opóźnie-
niem, by poinformować o podpisaniu
umow y na dostaw y ga zu ziemnego
z duńską firmą Ørsted. Od 2023 r. przez
sześć lat będziemy sprowadzali z Danii  też, że niebawem ogłoszona zostanie
1 mld m sześc. gazu rocznie. Zakontrak-
towany gaz poprawi bezpieczeństwo
energetyczne kraju po wygaśnięciu kon-
traktu z Gazpromem. Prezes nie omiesz-
kał wspomnieć o tym, w jakiej znakomi-
tej formie jest dziś PGNiG, największa
polska spółka przemysłowa notowana
na warszawskiej giełdzie. I to w czasach,
gdy firmy sektora paliwowego mają po-
ważne kłopoty. Słowem nie zająknął się
o firmie sektora paliwowego, która pla-
nuje przejęcie PGNiG. Czyli o PKN Orlen.
© ARTUR BARBAROWSKI/EAST NEWS
Podziękował i zniknął sprzed kamery.
Niedługo później PGNiG wydał komu-
nikat, że Jerzy Kwieciński złożył rezygna-
cję z powodów osobistych. Co się stało,
że menedżer, postrzegany jako człowiek
premiera Morawieckiego, były minister
inwestycji rozwoju, a potem dodatkowo
i finansów, po dziesięciu miesiącach nagle
odchodzi? Dlaczego kilkadziesiąt minut
wcześniej o tym nie wspomniał? Sam za-
interesowany na prywatnym twitterowym
profilu, na którym dopiero co dzielił się
radością z jazdy rowerem i zbierania grzy-
bów, wygłosił tylko krótkie pożegnanie.
Mówił, jak w ciągu kilku miesięcy dopro-
wadził gazową spółkę do rozkwitu, bo ta-
kich zysków i takiej wartości giełdowej nie
miała nigdy w przeszłości. Zapowiedział
przygotowana pod jego kierunkiem nowa
strategia PGNiG, która przewiduje doko-
nanie zielonego zwrotu.
– Doigrał się – mówi jeden z menedże-
rów Orlenu. – Wiedział, na jakich warun-
kach zostaje prezesem PGNiG, bo przed
objęciem stanowiska kilkakrotnie spoty-
kał się z prezesem Obajtkiem. Wiedział,
że Obajtek planuje przejęcie PGNiG. Ale
kiedy Kwieciński został prezesem, zaczął
te uzgodnienia sabotować. Co chwila
czymś nas irytował, tak jak podczas spo-
tkania z przedstawicielami załogi PGNiG,
na którym Obajtek mówił o połączeniu
z Orlenem. Zaczęły się głupie komentarze,
że mniejsza spółka nie powinna przejmo-
wać większej. Ogłaszał, że PGNiG będzie
wytwarzał zielony wodór i stanie się jak
Orlen spółką multienergetyczną, choć
Obajtek mówił wyraźnie, że w Polsce jest
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
miejsce tylko dla jednej spółki multiener-
getycznej. W końcu Obajtek nie wytrzymał
i  postanowił się pozbyć Kwiecińskiego.
Choć ten walczył do ostatnich chwil. Miał
naiwną nadzieję, że premier mu pomoże.
Oczywiście premier nie mógł pomóc,
bo pozycja prezesa PKN Orlen Danie-
la Obajtka w nieformalnej strukturze
władzy jest dziś mocniejszaniż Ma-
teusza Morawieckiego. I nie ma tu naj-
mniejszego znaczenia, że inwestorzy
giełdowi wyceniają PGNiG o 10 mld zł
wyżej niż PKN Orlen. Kwieciński naj-
wyraźniej naczytał się kodeksu spółek
handlowych o tym, że zadaniem prezesa
jest dbanie o wzrost wartości spółki dla
akcjonariuszy i innych takich mądrości.
Jakby nie wiedział, że zadaniem prezesa
spółki Skarbu Państwa jest realizacja za-
dań politycznych płynących z ulicy No-
wogrodzkiej, nawet jeśli miałoby to spół-
ce zaszkodzić i obniżyć jej wartość.
Daniel Obajtek, choć nie jest doktorem
nauk technicznych jak Kwieciński, a jedy-
nie od niedawna absolwentem radomskiej
Prywatnej Wyższej Szkoły Ochrony Śro-
dowiska, dobrze o tym wie. Dzięki temu
zrobił oszałamiającą karierę, bo w ciągu
zaledwie kilku lat zamienił fotel wój-
ta Pcimia na najbardziej prestiżowy
43
 [ RYNEK ]
WOJCIECH DĄBROWSKI
w strukturze państwowej gospodarki
fotel prezesa zarządu PKN Orlen. Po dro-
dze zaliczył dwa inne prezesowskie stano-
wiska w Agencji Restrukturyzacji i Moder-
nizacji Rolnictwa, a potem w pomorskiej
spółce Energa. Zabawił tam krótko, ale
pamiętany będzie długo, bo kadrową rękę
miał twardą. Do kości czyścił pozostałości
po rządach PO-PSL.
Zyskał tym uznanie Jarosława Kaczyń-
skiego, który ma zaskakującą słabość
do tego menedżera. Obajtek jeszcze jako
małopolski samorządowiec wiedział, jak
zdobyć serce prezesa. Zrobił to między in-
nymi słynną szarżą pod Radomiem, kiedy
Kaczyński przed laty odwiedzał „pana pa-
prykarza”, plantatora, któremu wichura
zniszczyła foliowe tunele, a premier Do-
nald Tusk zlekceważył egzystencjalne
pytanie: panie premierze, jak żyć? Kiedy
Kaczyński pocieszał paprykarza, Obajtek
z fasonem podjechał, wioząc dar pcimian:
bele folii. Prezes był zachwycony. Wójta
Pcimia zaczął tytułować Daniel „wszystko
mogę” Obajtek. I tak już zostało.
Obajtek ma dziś bezpośredni dostęp
do ucha prezesa, a ten podobno liczy się
z jego zdaniem i wierzy, że Obajtek wszyst-
ko może. Zwłaszcza że ten realizuje poli-
tyczne zadania typu przejęcie Ruchu, stwo-
rzenie państwowego domu mediowego,
a teraz jeszcze wykupienie z niemieckich
rąk wydawnictwa prasowego. Dzięki temu
może jednak realizować własne marzenie,
nieobce także poprzednim prezesom Or-
lenu – umacnia monopol koncernu po-
przez wchłanianie kolejnych państwowych
­spółek. Już przejął elektroenergetyczną
Energę, jest w trakcie przejmowania Grupy
Lotos, a szykuje się do wchłonięcia gazowe-
go olbrzyma, czyli PGNiG.
Obajtek najmocniej kształtuje dziś
polską politykę energetyczną.To nie
podoba się innej wpływowej postaci:
Piotrowi Naimskiemu, ministrowi pełno-
mocnikowi rządu ds. strategicznej infra-
struktury energetycznej. Legenda peerel­
owskiej opozycji, członek-założyciel KOR,
44
PIOTR NAIMSKI
od ponad pół wieku nierozerwalnie
związany jest z Antonim Macierewiczem.
W rządzie Jana Olszewskiego tropił spiski
jako szef służb, a potem zaczął się specja-
lizować w polityce energetycznej, zwłasz-
cza w dziedzinie gazu. I nadal tropi spiski.
Współpracownicy twierdzą, że jest Macie-
rewiczem w wersji soft. Dotychczas był
głównym energetycznym strategiem PiS,
więc nie jest zadowolony, że jego pozycję
podkopał „wójt Pcimia”, jak go w rozmo-
wach ze współpracownikami tytułuje.
Tradycyjnie trzyma się w cieniu, rzadko
publicznie zabiera głos. W ostatnich tygo-
dniach pojawił się, podpisując (zdalnie)
rządową polsko-amerykańską umowę
o współpracy przy budowie energetyki ją-
drowej. Jednak pomnikiem, jaki chce sobie
zbudować, jest podmorski gazociąg Baltic
Pipe. Do jego budowy próbował doprowa-
dzić trzy razy, za rządów AWS, pierwszego
rządu PiS i dziś, gdy jest najbliższy sukcesu.
Twierdzi, że jego celem jest uniezależnienie
nas od rosyjskiego gazu, choć w przeszłości
niektóre jego posunięcia zaskakująco słu-
żyły Gazpromowi. Dziennikarz śledczy To-
masz Piątek, który prześledził powiązania
tandemu Macierewicz-Naimski, twierdzi,
że podejrzenia o działanie na rzecz Rosji
nie są przypadkowe.
Przez lata Naimski zbudował sobie po-
tężną sieć współpracowników – w bizne-
sie, mediach, think-tankach – wyznających
jego energetyczną doktrynę. Dzięki nim
zdołał zachować wpływ na energetykę na-
wet wtedy, gdy PiS był w opozycji. Jego naj-
bardziej znanymi ludźmi są Piotr Woźniak
i Maciej Woźniak, niespokrewnieni, choć
związani ze sobą jak Naimski z Maciere-
wiczem. Ostatnio pierwszy był prezesem,
a drugi wiceprezesem PGNiG. Obaj stra-
cili stanowiska w dużym stopniu za spra-
wą Obajtka, który przejmowanie gazowej
spółki zaczął od przejęcia jej z rąk Naim-
skiego. Zgodził się, by Kwieciński z nadania
premiera został prezesem, ale do zarządu
wprowadził dwóch swoich ludzi z Orlenu
– Jarosława Wróbla i Przemysława Wacław-
skiego. Dziś Wróbel przejął stery PGNiG.
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
– Sądzę, że rozgrywka Obajtek–Naimski
jeszcze się nie skończyła, a prezes Orlenu ma
powody, żeby się niepokoić – ocenia Robert
Tomaszewski, analityk ds. energetycznych
z centrum analitycznego Polityka Insight.
Naimski nie kryje krytycznego stosunku
do pomysłu przejęcia przez Orlen Lotosu,
który wcześniej był obsadzony przez jego
ludzi. Wiceminister aktywów Janusz Ko-
walski, także z grona uczniów Naimskie-
go, fuzję nazywa – według Pulsu Biznesu
– „prywatyzacją Lotosu”. Bo Orlen, choć
kontrolowany przez państwo, formalnie
jest spółką prywatną. A wiadomo, że pry-
watyzacja to dziś najwyższa forma zdrady.
Naimskiego szczególnie zirytowało
jednak zaakceptowanie przez Obajt-
ka twardych warunków, jakimi Komisja
Europejska obwarowała zgodę na fuzję.
Dotyczy to zwłaszcza sprzedaży stacji
paliw i części rafinerii Lotosu konkuren-
cyjnej firmie paliwowej, by nie doprowa-
dzić do pełnego monopolu. Wpuszczenie
na rynek nowego konkurenta to sprawa
trudna, Obajtkowi został jeszcze rok
na spełnienie warunków. Trwają rozmowy
z bratnim węgierskim koncernem MOL,
w czym ponoć uczestniczy piarowa firma
Adama Hofmana, byłego rzecznika PiS,
która w  Budapeszcie otworzyła swoje
biuro. Ale problemem są bliskie związki
węgierskiego koncernu z Rosjanami, coś,
co Naimski niechybnie wykorzysta. – Jeśli
Obajtkowi ta transakcja się nie uda, może
to oznaczać kres jego kariery. Naimski mu
nie odpuści – wróży Tomaszewski.
Daniel Obajtek ma jednak sporą za-
© MACIEJ JAŹWIECKI/AG, WOJCIECH SURDZIEL/AG
sługę. Należy do osób, które zdołały
przekonać Kaczyńskiego, że Polska musi
zaakceptować unijną transformację ener-
getyczną, plan Nowego Zielonego Ładu
i pożegnać się z węglem. O tym, jak Obaj-
tek wyobraża sobie nowy zielony Orlen,
dowiemy się 17 listopada, kiedy ogłoszona
zostanie strategia koncernu.
Dla PiS, które w 2015 r. szło do władzy
z hasłami „węgiel gwarancją bezpieczeń-
stwa energetycznego” i „nie zamkniemy
ani jednej kopalni”, to przewrót koperni-
kański. Przecież jeszcze niedawno stwo-
rzono Ministerstwo Energii i dano wielką
władzę entuzjaście węgla, czyli Krzysztofo-
wi Tchórzewskiemu, po to, by wymyślił, jak
energetyka może sfinansować bankrutują-
ce kopalnie. Polityka Tchórzewskiego przy-
niosła tak wiele szkód, że trzeba się go było
pozbyć razem z jego ministerstwem. Dziś
formalna odpowiedzialność za górnictwo
i energetykę została rozproszona pomiędzy
ministrów: aktywów państwowych Jacka
Sasina, klimatu i środowiska Michała Kur-
tykę oraz pełnomocnika rządu ds. transfor-
macji spółek energetycznych i górnictwa
węglowego Artura Sobonia.
Po pięciu latach śląskie kopalnie są
w faktycznej upadłości, a państwowe
grupy elektroenergetyczne na jej skraju.
Co zrobić, by górnictwo nie pociągnęło
za sobą energetyki?
Receptę ma Wojciech Dąbrowski,
od niedawna prezes Polskiej Grupy
Energetycznej, największego koncer-
nu elektroenergetycznego, do którego
należy połowa węglow ych mocy w y-
twórczych: PGE musi dokonać szybkiej
transformacji, odchodząc od węgla.
Konkretnie zaś musi oddać swoje elek-
trownie węglowe państwu. Ma się nimi
zająć nowy podmiot państwowy – Na-
rodowa Agencja Bezpieczeństwa Ener-
getycznego (NABE), którą Rafał Zasuń,
szef portalu Wysokie Napięcie, nazywa
hospicjum dla umierających elektrow-
ni. Będą produkowały prąd jeszcze przez
jakiś czas, a potem zostaną wyłączone.
Uwolniona od węgla PGE zajmie się
produkcją zielonej energii, stawianiem
wielkich elektrowni wiatrowych na Bał-
tyku, elektrowni słonecznych, elektro-
ciepłowni, magazynów energii. Słowem,
wszystkim, co dziś uważane jest za najbar-
dziej przyszłościowe i dochodowe. Dzięki
temu banki chętnie pożyczą pieniądze,
a firmy ubezpieczeniowe wystawią po-
lisy, bo dziś na hasło „węgiel” bankowcy
kończą rozmowy, a ubezpieczyciele nie
chcą wystawiać polis – tłumaczył Dą-
browski. Przyszłość zielonego PGE zosta-
ła opisana w ogłoszonej właśnie strategii
PGE do 2030 r., z perspektywą do 2050 r.
Udział w konferencji wzięli ministrowie
Jacek Sasin i Michał Kurtyka, zasypując
Dąbrowskiego komplementami.
„Węgiel był rentowny, gdy uprawnienia
[do emisji 1 tony CO²] kosztowały 5 euro,
dzisiaj kosztują 30 euro, a  prognozy
wskazują, że mają kosztować 50–60 euro.
Wtedy o spalaniu węgla nie będzie mowy
z punktu widzenia ekonomicznego. (...)
Wyjście z porozumień dotyczących emi-
sji zanieczyszczeń, z europejskiego syste-
mu handlu pozwoleniami na emisje CO²,
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
tzw. ETS, oznaczałoby de facto wyjście
REKLAMA
z Unii Europejskiej, a tego nie chcemy.
Pozostaje transformacja” – tłumaczył
Dąbrowski na łamach „Sieci”.
Gdyby to, co dzisiaj mówi Dąbrowski,
rok czy dwa lata temu powiedział szef
którejś z państwowych spółek energetycz-
nych, byłby to zapewne jego ostatni dzień
w pracy. Ale Dąbrowski jest trzecim z wiel-
kiej trójki, więc jemu wolno. Jest bardziej
politykiem niż menedżerem. W przeszłości
był samorządowcem, burmistrzem war-
szawskiego Żoliborza, czyli dzielnicy pre-
zesa Kaczyńskiego. Nic dziwnego, że kiedy
w 2006 r. PiS doszło do władzy, zrobił go
wojewodą mazowieckim. Krótką karierę
na tym stanowisku przerwał dość komicz-
ny incydent, gdy Dąbrowski został zatrzy-
many za jazdę po alkoholu... rowerem.
Potem trafił do Wołomina, bo tamtej-
szy burmistrz Ryszard Madziar przy-
garnął część działaczy PiS, w tym Jacka
Sasina i Wojciecha Dąbrowskiego. Tego
ostatniego zrobił wiceprezesem lokalnej
spółki ciepłowniczej. Dlatego po w y-
borach 2015 r. Dąbrowski był kierowa-
ny na państwow y front ciepłowniczy
(PGNiG Termika, PGE Energia Ciepła).
Od lutego przejął stery PGE.
Wszyscy są pod wrażeniem jego scena-
riusza transformacji energetycznej. Może
nie jest to całkowicie autorski pomysł,
bo w PGE pracowano nad nim od dawna
z pomocą firm doradczych, pod kierun-
kiem dyrektor Moniki Morawieckiej (stry-
jecznej siostry premiera), ale Dąbrowski
odważył się ogłosić to publicznie.
– Dobrze, że nareszcie otwarcie mówi-
my o końcu węgla w polskiej energetyce,
jednak ten proces należało zacząć co naj-
mniej dekadę temu. Niestety przez ten czas
spółki energetyczne zmarnowały miliardy
złotych, stawiając na status quo, a zmianę
kursu wymusił dopiero wzrost cen upraw-
nień do emisji CO² oraz problemy z pozy-
skaniem środków na węglowe inwestycje
na rynku finansowym – komentuje Alek-
sander Śniegocki z Instytutu WiseEuropa.
– Rozumiem prezesa Dąbrowskiego,
sam bym na jego miejscu postąpił podob-
nie – komentuje Maciej Bando, były prezes
Urzędu Regulacji Energetyki. – Mam jed-
nak poważną wątpliwość: czy ktoś o tym
wszystkim powiedział górnikom i pracow-
nikom elektrowni węglowych? Przecież nie
zamkniemy z dnia na dzień tych elektrow-
ni, bo energia z węgla będzie nam jeszcze
długo niezbędna. Jak to będzie finansowa-
ne? Kto za to zapłaci? Nie wiadomo.
Wygląda więc na to, że wielka trójka
polskiej energetyki potrzebuje czwartego
asa, który rozwiąże problem z węglem.
Ale takiego mądrego i odważnego na ra-
zie nie widać.
ADAM GRZESZAK
 [ Ś W I AT ]

Stany napięcia

Z
Ameryka i Donald Trump to związek już nierozerwalny.
Ona go stworzyła, on w ciągu ostatnich lat zmienił ją nie do poznania.
Sens obecnych wyborów był jeden: za lub przeciw Trumpowi.
TOMASZ ZALEWSKI Z WASZYNGTONU

amykając ten numer POLITYKI, nie znaliśmy
jeszcze wyniku wyborów w USA. Sondaże dawa-
ły przewagę Joemu Bidenowi, ale druga kadencja
Trumpa nie byłaby wyłącznie przypadkiem – tak jak pierwsza.
Jego nieustającą popularność tłumaczy społeczny kontekst
– awersja do rządzących elit, bezradnych wobec losu milionów
ludzi zdeklasowanych wskutek zaniku tradycyjnego przemysłu.
Rosnące nierówności i kurczenie się klasy średniej zwiększyły
popularność lewicy (Bernie Sanders), ale wzmocniły również – jak
bywało w historii Ameryki (lata 30. XX w.) – nastroje prawicowego
populizmu. Najpierw w postaci Partii Herbacianej, a w końcu
masowego ruchu poparcia dla nowojorskiego miliardera obie-
cującego poprawę kondycji biednych. Miała do tego prowadzić
rozprawa z kosmopolitycznymi elitami, które nie tylko wywożą
fabryki do Chin, lecz jeszcze okazują pogardę dla klas ludowych.
W 2016 r. szokiem była nie tyle rewolta przeciw establishmen-
towi, co fakt, że na jej czele stanął biznesmen-celebryta, gwiazdor
reality TV, słynący z megalomanii, narcyzmu, mściwości, skłonno-
ści autorytarnych i nieprzyjmowania jakiejkolwiek krytyki. A także
z niedwuznacznie rasistowskich wystąpień. Odbiciem nastrojów

© DANIEL ACKER/BLOOMBERG/GETTY IMAGES

46 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
przerażenia po wyborach w 2016 r. był komentarz w „New Yorke-
rze”, którego naczelny David Remnick wygraną Trumpa nazwał
amerykańską tragedią. Czy miał rację? Co się stało przez te 4 lata?
Własny biznes
Bilans pierwszej kadencji Trumpa nie jest całkiem negatyw-
ny. W sojuszu z Republikanami w Kongresie prezydent obniżył
podatki – głównie od zamożniejszych Amerykanów – i zniósł
regulacje krępujące biznes, co w połączeniu z wydatkami sty-
mulującymi popyt zapewniło kontynuację wzrostu PKB, trwa-
jącego już za rządów Obamy. Bezrobocie spadło do poziomu
3,7 proc., najniższego od półwiecza, także wśród Afroame-
rykanów. A płace najmniej zarabiających i średnie dochody
wzrastały systematycznie do marca, czyli początku pandemii.
Jeszcze kilka tygodni temu, mimo zdrowotnej depresji,
56 proc. Amerykanów odpowiedziało w sondażu Gallupa,
że wiedzie im się lepiej niż cztery lata temu. – Osiągnięcia
Trumpa w gospodarce są niebywałe – zachwyca się Matthew
Continetti z konserwatywnego American Enterprise Institute.
Ekspert przesadził. Ekonomiści zwracają uwagę na koszty
jednoczesnego cięcia podatków i zwiększenia wydatków. De-
ficyt budżetowy wzrósł z 4,4 do 6,3 proc. PKB i zwiększyło się
zadłużenie państwa. Sytuację pogorszyła protekcjonistyczna
polityka Trumpa. Udało mu się skłonić kilka firm, aby pozo-
stały w kraju, co pozwoliło mu wystąpić w roli obrońcy „zapo-
mnianych przez globalizację”. Ale wojna handlowa z Chinami
przyniosła głównie efekty propagandowe.
Na obustronnej eskalacji taryf ucierpieli farmerzy i robotnicy
z przemysłu maszynowego, gdyż zastosowane przez Pekin cła od-
wetowe niweczyły efekty ceł ochronnych. Według agencji Bloom-
berga w tym roku wojna będzie kosztować Amerykę 316 mld dol.
W rezultacie Trump niewiele pomógł tym, na których zależy
mu najbardziej, czyli robotnikom Midwestu i Wielkich Jezior
– regionów kluczowych w wyborach. Jego polityka nie odwró-
ciła procesu wymierania tradycyjnego przemysłu. Nowe miej-
sca pracy powstały głównie na dalekim zachodzie i południu,
gdzie koszty siły roboczej w przemyśle są niższe i kwitnie sektor
high-tech. Sama deregulacja pomogła biznesowi, ale zaszko-
dziła środowisku. Luzowanie restrykcji na wiercenia idzie pod
prąd dążeń do rozwijania odnawialnych źródeł energii.
Stawiając na Trumpa, liczono, że pokieruje gospodarką jak
biznesmen własnym przedsiębiorstwem. Faktycznie: zadbał
o własny biznes, lokując w rządzie członków swej rodziny, którzy
kontrolują rozsiane po świecie aktywa jego firmy. W czasie jego
prezydentury zatarły się granice między prywatnym a publicz-
nym interesem. W swym hotelu w stolicy Trump gości zabiegają-
cych o jego względy przywódców państw i magnatów korporacji
z całego świata.
W USA od dawna prezydenci ujawniają swe dochody i ze-
znania podatkowe, ale Trump tego odmawia, choć wiadomo,
że unikał płacenia podatków. A obsadzając stanowiska w rzą-
dzie prominentami świata korporacji, zakpił z naiwnych,
którzy wierzyli, że „osuszy bagno” w Waszyngtonie. Machina
legalnej korupcji polityków przez finansową oligarchię pozo-
staje nienaruszona.
Na wiecach Trumpa w 2016 r. z największym entuzjazmem
przyjmowano jego zapowiedzi, że zbuduje mur na południowej
granicy (nie zdążył; Meksyk też nie zamierza za niego płacić).
Co prawda nielegalna imigracja zmniejszyła się przez ostatnie
cztery lata, ale jego wyborcom zależało na jeszcze głębszym
uszczelnieniu granic, gdyż przenikający przez nią przybysze
zabierają im pracę, coraz bardziej poszukiwaną po utracie za-
trudnienia w przemyśle.
Demograficzne zmiany w USA, gdzie w połowie wieku biali
znajdą się w mniejszości, martwią wielu, co nie wynika często
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
z rasizmu, lecz poczucia dyskomfortu, że wokoło słychać tylko
hiszpański. Chaos na południowej granicy zwiększał popar-
cie dla pomysłu, by politykę łączenia rodzin zastępować sys-
temem faworyzującym przybyszów z wykształceniem, gdyż
koszty ich adaptacji są niższe niż biednych chłopów z Meksyku
czy Hondurasu.
Niemal wszyscy prezydenci starali się uszczelnić granicę,
a Obama deportował więcej nielegalnych niż jego poprzednicy.
Trump jednak zabrał się za to z niespotykanym fanatyzmem,
idąc za głosem doradców-natywistów, ze Stevenem Millerem
na czele, dążących do ukrócenia imigracji w ogóle, z legal-
ną włącznie.
Stąd jego sprzeciw wobec amnestii dla „dreamersów” (ma-
rzycieli), imigrantów z Ameryki Łacińskiej, którzy przybyli jako
dzieci sprowadzone przez rodziców, wychowali się w USA i czu-
ją się Amerykanami. Stąd też bezwzględność w powstrzymy-
waniu napływu latynoskich rodzin, rozdzielanie dzieci od ro-
dziców, limitowanie przyjęć uchodźców politycznych i zakazy
wjazdu dla obywateli krajów muzułmańskich.
Retoryka Trumpa, obelgi pod adresem Meksykanów, tweety
o „gównianych krajach” Afryki nie pozostawiają wątpliwości,
że chodzi o utrzymanie dominacji białych europejskiego po-
chodzenia. Czyli zerwanie z tradycją Ameryki-ziemi obiecanej,
otwartej dla wszystkich prześladowanych i nieszczęśliwych,
poszukujących lepszego życia w Nowym Świecie.
Gra na ciemnych instynktach
Na tej samej zasadzie każdorazowa eksplozja protestów przeciw
policyjnym zabójstwom Afroamerykanów przypomina, że Ame-
ryka nie jest „ślepa na kolor skóry” i dzielnice czarnych to wciąż
beczka prochu, z przyczyn tyleż rasowych, co ekonomicznych.
Problem jest dramatyczny, bo obie strony zbroją się, korzystając
z drugiej poprawki do konstytucji, a część czarnej społeczności
oczekuje spłacenia rachunku za historyczne krzywdy.
Trump udaje, że nie rozumie przyczyn buntu, wynikającego
z nierozliczania policjantów za nadużywanie siły i broni palnej.
Na spotkaniu z funkcjonariuszami powiedział: „Nie bądźcie mili
w czasie przesłuchań”. Jego rozwiązanie jest proste – stłumić re-
windykacyjne dążenia Afroamerykanów i wszelkie próby rewolty.
Jeżeli nie starczy policji, a wojsko odmówi pomocy, jak zdarzało
się w czasie zamieszek w lecie, w sukurs przyjdą „patrioci” z ka-
rabinami albo neonaziści. Trump nigdy się od nich nie odciął.
Postawę Trumpa wobec protestów Black Lives Matter tłu-
maczy jego metoda sprawowania rządów. Nie próbuje łagodzić
konfliktów, tylko staje po jednej ze stron. Nakręca to spiralę
emocji, strona atakowana – czarni, rzecznicy nielegalnych imi-
grantów, socjalna lewica – radykalizuje się, co oddala szansę
porozumienia. Według niego wszyscy Demokraci, z jego kon-
kurentem Joem Bidenem na czele, to socjaliści i siewcy anar-
chii, więc nie można z nimi rozmawiać. Trzeba się ich obawiać.
Z premedytacją podsyca konflikty, bo polaryzuje to scenę
polityczną, a jego strategia polega na mobilizowaniu swych wy-
borców, a nie poszerzaniu elektoratu. Aby wygrać, używa wszel-
kich środków z arsenału prawicowo-populistycznej demagogii
– obrażania przeciwników, wykpiwania ich słabości, oszczerstw,
podjudzania fanów przeciwko nim, a przede wszystkim kłamstw.
– Trump gra na najciemniejszych instynktach elektoratu. Nie
pamiętam prezydenta, który do tego stopnia nie odróżniał faktów
od fikcji i podsycał partyjne podziały – mówi Charles Kupchan
z Uniwersytetu Georgetown. Brutalizacja języka polityki i pod-
grzewanie społecznych napięć pozostanie chyba najgroźniej-
szym spadkiem po Trumpie.
Już zresztą przynosi tragiczne owoce. W ciągu ostatnich
czterech lat nasiliły się ataki terrorystyczne, których spraw-
cami byli ultraprawicowi psychopaci, opętani nienawiścią
47
 [ Ś W I AT ]

do mniejszości rasowych i religijnych – celów werbalnej przemawiać na wielotysięcznych wiecach, narażając zdrowie
agresji prezydenta. Patrick Crusius, zabójca 22 hiszpańskoję- ich uczestników, którzy za jego przykładem lekceważą zale-
zycznych klientów Walmartu w El Paso w 2019 r., przed masakrą cenia lekarzy. Nigdy też nie okazał empatii ofiarom pandemii.
oznajmił w internecie, że odpowie na „latynoską inwazję”. Do- Około 60 proc. Amerykanów ocenia, że Trump nie zdał egza-
kładnie tak określał napływ nielegalnych imigrantów Trump. minu jako przywódca w okresie zdrowotnego kryzysu.
O polityce zagranicznej Trumpa napisano już tomy. Transak-
To nie Turcja cyjne traktowanie układów międzynarodowych, podważanie
Nasilają się też głosy, że jego rządy zagrażają amerykańskiej sensu sojuszy, z NATO na czele, komplementy pod adresem
demokracji. Zawsze była ona daleka od doskonałości, chociaż dyktatorów przy nieustannym besztaniu przywódców kra-
system wzajemnej kontroli władz, znany jako check-and-ba- jów sojuszniczych, zwłaszcza europejskich, budzą popłoch
lance, zdawał się nienaruszalny. Demokracja to jednak nie na świecie i w amerykańskim establishmencie.
tylko instytucje. Konserwatyści w Waszyngtonie bronią
Trump zwolnił np. dyrektora FBI Jame- prezydenta, twierdząc, że liberalne media
sa Comeya za odmowę pobłażliwego po- przesadzają, nagłaśniając jego tweety, gdy
traktowania oskarżonego o okłamywanie ważne jest to, co robi, a zrobił mnóstwo.
władz doradcy prezydenta Michaela Flyn- – Mamy się dziś lepiej niż cztery lata temu.
na, a potem pozbył się wysokich urzędni- Umocniliśmy sojusze z Japonią, Indiami
ków rządu, którzy ujawniali nadużycia. i  Australią, dokonaliśmy transformacji
Użył też Białego Domu do kampanii wy- Bliskiego Wschodu. Co do NATO, prezy-
borczej, w ygłaszając stamtąd końcowe dent domaga się tylko większych wydatków
przemówienie na przedwyborczej kon- na obronę. Pomagamy Ukrainie, dostarcza-
wencji Republikanów. jąc jej broni, czego unikał Obama – mówi
Podważał również zaufanie do wybo- James Carafano z Heritage Foundation.
rów, zapowiadając, że nie uzna wyników, Gdy Trump w końcu – Polityka zagraniczna Trumpa to game
jeżeli nie wygra, i wbrew faktom twierdził, odejdzie, mankamenty changer. Prezydent doprowadził do reorien-
że wybory korespondencyjne prowadzą systemu pozostaną. tacji postawy naszego establishmentu wo-
do masowych oszustw. Ostatnio zachęca Przez cztery lata zmienił bec Chin i nawet Demokraci przyznają,
swych fanów, aby obserwowali wczesne Partię Republikańską że są one naszym rywalem o sprzecznych
głosowanie. Na Florydzie przed lokalami z naszymi interesach – wtóruje mu Mat-
wyborczymi pojawili się uzbrojeni „strażni-
na swoje podobieństwo. thew Continetti z  American Enterpri-
cy” z plakietkami poparcia dla prezydenta. Trumpizm przetrwa se Institute. I dodaje: – Trump dowiódł,
Jeszcze jeden niepokojący przykład: dołu- Trumpa. że nacjonalistyczna i jednostronna poli-
jący w sondażach Trump wezwał prokurato- tyka zagraniczna, która realizuje ekono-
ra generalnego Williama Barra, aby postawił miczne i geopolityczne interesy Ameryki
kryminalne zarzuty Hillary Clinton, Obamie i Bidenowi. Ameryka z pominięciem dyplomatycznych subtelności albo opinii elit,
to nie Turcja czy Brazylia i podobne próby naginania prawa dla da się realizować.
własnej korzyści są skazane na porażkę – trzeba by doprowadzić
do zmian ustawowych. Ociężałość systemu tu akurat okazuje się Tylko Ameryka
błogosławieństwem i w połączeniu z kulturą demokratyczną spo- Wypowiedź Continettiego to sygnał, że amerykańska prawi-
łeczeństwa wciąż chroni praworządność. ca, gremialnie popierająca już krajowy program Trumpa, skłania
Ale problem nie zniknie. Trump, chwalący dyktatorów, ma się także ku poparciu jego kursu w polityce międzynarodowej.
ewidentne skłonności autokratyczne. Można sobie wyobra- Oznaczałoby to zwrot o 180 stopni od takich republikańskich
zić, że Republikanie, którzy tak zażarcie go bronili przed im- kanonów, jak poparcie dla wolnego handlu, a przede wszystkim
peachmentem, w razie zagrożenia utratą władzy w Kongre- odejście od dominującego od półwiecza i wspólnego z Demokra-
sie na dłużej – za czym przemawiają zmiany demograficzne tami konsensu, że Ameryka strzeże liberalnego ładu międzyna-
w kraju – przyzwolą na jawnie już autorytarne prezydenckie rodowego i wraz z sojusznikami wspiera na świecie demokrację.
posunięcia, uzasadniając to koniecznością ocalenia „Ameryki, Trump nie przypadkiem wskrzesił hasło izolacjonistów
jaką znamy” przed rewolucją. sprzed wojny: America First. – To hasło w praktyce oznacza: tyl-
Tym, co jednak najbardziej pogrąża Trumpa w oczach roda- ko Ameryka – zauważa Mark Carl Rom, politolog z Uniwersytetu
ków, jest jego postawa wobec pandemii. Chociaż od począt- Georgetown. Nie obchodzi nas świat, dbamy wyłącznie o wła-
ku zdawał sobie sprawę z zagrożenia, publicznie sugerował, sne interesy. Spadkiem reputacji USA na arenie międzynarodo-
że to drobnostka, szybko przeminie, a jej niebezpieczeństwo wej nie musimy się przejmować – jesteśmy na to za wielcy. Ale
rozdmuchują media, żeby zdusić gospodarkę i uniemożliwić program Trumpa jest też po prostu utopijny. – Żyjemy w świecie
© MICHAEL DEBETS/PACIFIC PRESS/ZUMA PRESS/FORUM

jego reelekcję. Demonstracyjnie nie nosił maseczki, ignorował
zalecenia, by nie ściskać rąk, i chwalił koronasceptyków, którzy kimi problemami, jak wzrost potęgi Chin, zmiana klimatu czy
protestowali przeciw obostrzeniom.
Zamknięcie granicy przed przybyszami z Chin, którym
się chwali, niewiele pomogło, bo nie dotyczyło kursujących
między obu krajami Chińczyków z amerykańskim obywatel-
stwem. Walkę z covidem oddał w ręce gubernatorów, bo rząd
federalny nie przygotował się na kataklizm, czego efektem jest
ogromna liczba zachorowań i zgonów. Do dziś podważa auto-
rytet epidemiologów.
Wojny z nauką i ekspertami nie zaprzestał nawet wtedy,
kiedy sam się zaraził. Po chorobie natychmiast zaczął znowu
globalnej współzależności. Pomysł, że sami sobie poradzimy z ta-
terroryzm, jest naiwny i destrukcyjny – mówi Kupchan.
To wszystko pokazuje, że prezydent Trump nie jest przyczy-
ną, lecz skutkiem wątpliwej kondycji amerykańskiej demokra-
cji. Gdy w końcu odejdzie, mankamenty systemu pozostaną.
A ponieważ przez cztery lata zmienił Partię Republikańską
na swoje podobieństwo, można przewidywać, że trumpizm
przetrwa Trumpa. Ostatecznie może się okazać, że ten prezy-
dent, ośmieszany jako błazen przynoszący wstyd Ameryce,
w rzeczywistości zmienił jej historię.
TOMASZ ZALEWSKI

48 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
© VASILY FEDOSENKO/REUTERS/FORUM
[ Ś W I AT ]
Bunt nasz powszedni
Białorusini się nie poddają. Od ponad 80 dni protestują przeciwko dyktaturze
Aleksandra Łukaszenki. Choć nie ze wschodu byśmy się tego spodziewali,
to właśnie stamtąd można czerpać inspirację.
SŁAWOMIR SIERAKOWSKI
B
ia łor usini wcią ż w ychod zą
na ulice, mimo że naprzeciw-
ko stoją wozy opancerzone,
aresztowani muszą obawiać
się tortur, wyrzucenia z pracy,
wcielenia do armii albo wieloletniego
więzienia. Białoruś jest liczebnie cztery
razy mniejsza od Polski, a tylko w samym
Mińsku potrafi zebrać 100 tys. (to mini-
mum w każdą niedzielę) do nawet pół
miliona ludzi, jak 16 sierpnia.
Wrzesień i październik to czas umac-
niania się Łukaszenki i ewolucji prote-
stów. Dołączyły nowe grupy społecz-
ne, a także wypracowano nowe formy,
bardziej rozproszone, w ykańczające
władze finansowo rozliczne formy ma-
łego sabotażu. Nie ustały strajki, ataki
hakerskie, jeszcze bardziej wzmógł się
ostracyzm społeczny i rozwinęła nieza-
leżna kultura.
Jeśli wcześniej Białorusini zachw y-
cali odwagą i  masowością protestów,
to dziś dają przykłady niespotykanej
wręcz kreatywności, sprytu, determi-
nacji i dyscypliny. Choć zagranicznych
korespondentów w Białorusi już nie ma
i stale zatrzymywani są także białoruscy
dziennikarze i fotografowie, to dzienni-
karstwo obywatelskie i zaawansowanie
technologiczne społeczeństwa wciąż nie
pozwalają władzy ukrywać represji.
W  białoruskich w ięzieniach prze-
by wa obecnie około 400 osób. Spraw
kryminalnych jest ponad pół tysiąca.
Więźniów politycznych około stu. Nie-
mal codziennie dochodzi do areszto-
wań – od stu do pięciuset osób. Kobiety
najczęściej są przesłuchiwane, straszone
i wypuszczane; mężczyźni zazwyczaj
trafiają do aresztu na kilka lub kilka-
naście dni albo dostają kary finansowe.
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
Aresztowaniami zajmują się nieoznako-
wani i zamaskowani członkowie milicji,
której w Białorusi jest niemal sto tysięcy.
Może najwięcej na jednego mieszkańca
na świecie.
Szczególną rolę odgrywa codziennie
obecny na ulicach OMON – elitarna jed-
nostka specjalnie wyselekcjonowanych,
szkolonych i formowanych rosłych męż-
czyzn, słynących z bezwzględności i lojal-
ności wobec dyktatury. Jeżdżą najczęściej
granatowymi busami bez rejestracji i po-
rywają ludzi z ulicy albo atakują z pałkami
w ręku. Czasem używają gazu, a czasem
noszą karabiny z kulami hukowymi, bły-
skowymi albo gumowymi. Strzelają na wy-
sokości klatki piersiowej i głowy, przez
co powodują poważne obrażenia.
W awtazakach, czyli sukach milicyj-
nych, i w więzieniach to oni zajmują się
torturami i  biciem aresztowanych.
49
 [ Ś W I AT ]
OMON jest służbą wyjątkowo szczel-
ną. Członkowie dobierani są z  pato-
logicznych rodzin albo z sierocińców
i izolowani od społeczeństwa, podda-
wani bardzo intensywnej ideologizacji,
naprawdę wierzą, że protestujący dzia-
łają z inspiracji wrogów państwa.
Lojalność wzmacniana jest nieosią-
galnymi dla zwykłego obywatela pensja-
mi. Szeregowy członek OMON zarabia,
w przeliczeniu, 23,5 tys. zł, gdy średnia
pensja na Białorusi ledwie przekracza
odpowiednik 1,8 tys. zł. Każdy z nich
może liczyć na gwarancje finansowego
zabezpieczenia do końca życia. Mimo
to zdarzyło się już kilkadziesiąt odejść
ze służby po dniach terroru pomiędzy
9 a 11 sierpnia br. Na większy rozłam
lub przejście na stronę protestujących
nie ma jednak co liczyć. Podobnie jak
na szczeliny w lojalności KGB.
Co innego armia, której wierności Łu-
kaszenko woli nie sprawdzać. Rozłam
wśród wojskowych to jeden ze stałych
lęków Łukaszenki. W armii panuje silne
poczucie etosu państwowego i lojalności
wobec państwa, a nie przywódcy. Sto-
sunek do Rosji najkrócej podsumować
można tak: wspólne manewry owszem,
ale integracja – nie.
P rotesty odżyły na skalę znaną z okre-
su tuż po sfałszowanych wyborach
9 sierpnia, gdy faktyczna zwyciężczy-
ni w yborów Swiatłana Cichanouska
ogłosiła na 25 października ultimatum
narodowe. Zawierało trzy postulaty:
Łukaszenka ma ogłosić swoją dymisję,
całkowicie zaprzestać przemocy na uli-
cach i zwolnić wszystkich więźniów po-
litycznych. Żaden z tych punktów nie
został spełniony. W poniedziałek miał
się zatem zacząć strajk generalny.
W niedzielę Łukaszenka postanowił
zorganizować swój wiec na 50 tys. ludzi
tam, gdzie w każdą niedzielę zbierają się
protestujący Białorusini, czyli na wiel-
k im placu i  sk rz yżowaniu prospek-
tów pod tzw. Stellą. Wcześniej władza
przyznała, że demonstracje poparcia
dla Łukaszenki organizowane są przez
państwo. Pod Stellą rozstawiano wielką
scenę, jeździły maszyny i trwały przy-
gotowania. Wiec został jednak szybko
odwołany, gdy okazało się, że nawet pod
groźbą represji i wyrzucenia z pracy lu-
dzie nie chcą wsiąść do podstawionych
autobusów. Przez cały tydzień nie odbył
się ani jeden, nawet mały wiec poparcia
dla dyktatora. To pierwsza taka sytuacja
i bardzo zły znak dla władzy.
Za to opozycja po raz dwunasty już
zorganizowała swój wielki marsz pod
Stellę. Przyszło około 150  tys. osób,
w każdym poważniejszym mieście były
50
setki, a  nawet tysiące protestujących.
W  Mińsku zgromadzenie było zbyt
duże, żeby władza zdecydowała się
na otwartą konfrontację. Dopiero po po-
łudniu oddziały OMON zaczęły napadać
na jednostki i grupki. Najgorzej było na
ul. Orłowskiej, gdzie strzelano granata-
mi hukowymi, błyskowymi i gumowymi.
Wszystkie takie pociski są w stanie ciężko
zranić, doszło więc do licznych przypad-
ków poważnych obrażeń. Jednej osobie
przebito żołądek, jakaś dziewczyna zo-
stała z bliska trafiona granatem rozbły-
skowym. Zatrzymano 240 osób.
O pozycji nie udało się wzniecić maso-
wych strajków w wielkich fabrykach,
ale niemal wszędzie doszło do mniej-
szych lub większych wystąpień robot-
niczych. Największe objęły wielkie za-
kłady Azoty-Grodno. Pracy nie podjęła
cała druga zmiana w dwóch warsztatach
(Amoniak-3 i Karbid-4), które są niezbęd-
ne do utrzymania produkcji. Zaczęto
wygaszać piec. Do piątku strajkowało
jeszcze stu robotników, zaś 12 było już
wyrzuconych z pracy. Licznym odebrano
premię całoroczną i inne dodatki.
W wielkiej fabryce MTZ zastrajkował
zakład kowalski. Protestowało pięćdzie-
sięciu górników z Saligorska. A w wiel-
kich zakładach elektrotechnicznych
METZ w różnych formach zastrajkowało
aż 70 proc. załogi. Dyrektor groził, obie-
cywał, mówił, że zaczną sprowadzać bra-
kujące komponenty z Turcji, ale niewiele
wskórał. Zastrajkowali też pracownicy
dwóch prywatnych dostawców internetu
MTS i A1, którym władza nakazuje stale
wyłączać sieć, żeby utrudnić zbieranie
się protestującym. Na ulice wyszli pra-
cownicy Parku Wysokich Technologii,
którzy rozwinęli wielką f lagę. OMON
przyjechał i… postrzelił jednego ze swo-
ich funkcjonariuszy.
Najogólniej rzecz ujmując, strajko-
wanie po ultimatum narodowym wy-
glądało tak, że w około stu fabrykach
i zakładach pracy wykonywania swoich
obowiązków odmówiło od kilkunastu
do kilkuset najodważniejszych robot-
ników, na kilka albo kilkanaście tysięcy
wszystkich zatrudnionych. To nie wy-
starczy do strajku generalnego, ale jest
znaczącą demonstracją siły opozycji.
Strajk generalny jest mało prawdopo-
dobny, bo robotnicy wraz z rodzinami
są zbyt uzależnieni od systemu, który
dostarcza im nie tylko pensje, ale także
całą infrastrukturę potrzebną do życia.
Włącznie z mieszkaniami, opieką zdro-
wotną, szkołami i pożyczkami. W każ-
dym zakładzie są specjaliści od ideolo-
gii. Odbywają się pogadanki. To tworzy
układ, z którego bardzo trudno wyjść bez
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
dużych szkód, które oznaczają praktycz-
nie emigrację albo więzienie, a co naj-
mniej wyrzucenie z pracy nie tylko osoby
protestującej, ale też jej bliskich, często
również zatrudnionych w tym samym
zakładzie.
Niezależne związki zawodowe zostały
dawno rozbite, choć ostatnie miesiące
bardzo osłabiły liczebnie związki konce-
sjonowane przez państwo. W efekcie tylko
jednostki lub niewielkie grupy są gotowe
do strajku, ale nie ma mowy na przykład
o strajku okupacyjnym, który wymagałby
masowego uczestnictwa. Gdy grupa ro-
botników zaczyna nawoływać pozosta-
łych do strajku, natychmiast przyjeżdża
OMON i pacyfikuje: bije, aresztuje, za-
strasza. Za to niemal w całym kraju trwa
dotkliwy dla państwa ekonomicznie strajk
włoski. Produkcja i przychody zakładów
spadły o 20, 30, a nawet 40 proc.
Jako zachętę do strajkowania ofe-
ruje się robotnikom, podobnie jak in-
ny m grupom zawodow y m (a  nawet
omonowcom), wypłacanie wszystkich
utraconych środków z Funduszów So-
lidarnościowych. Tyle że takie operacje
bardzo trudno ukryć przed państwem.
Robotnicy coraz częściej jednak z nich
korzystają. To jest forma wsparcia, w któ-
rej uczestniczyć może każdy, wpłacając
środki na fundację BYSOL, której konto
łatwo znaleźć na Facebooku.
W e wrześniu i październiku bardzo
rozwinęły się strajki na uniwer-
sytetach. Gdy tylko zaczęły się protesty
w zakładach, studenci poszli pod fabry-
ki wspierać robotników. Najaktywniej-
sze są dwie prestiżowe szkoły wyższe:
Miński Państwow y Uniwersytet Lin-
gwistyczny oraz Państwowy Uniwersy-
tet Informatyki i Radioelektroniki, ale
strajkują praktycznie wszystkie uczel-
nie. Obie wymienione mają największy
kontakt z Zachodem i reprezentują bar-
dzo wysoki poziom. Studenci nie mają
więc dużo do stracenia. Mogą wyjechać
i doskonale odnajdą się na zachodnich
uniwersytetach. Działa czynnik kulturo-
wy – Białoruś to państwo Północy, wyso-
kiej samodyscypliny i porządku, stąd tak
czyste i pokojowe są te protesty.
Strajk i studenck ie w yglądają ta k,
że studenci wychodzą na korytarz, klasz-
czą i śpiewają patriotyczne pieśni, wycią-
gają flagi i symbole Pogoni. Nagrywają
filmy z wypowiedziami własnymi lub
wykładowców. Mówią w nich na przy-
kład: „Co możemy powiedzieć o rozwoju
nauki, kiedy zniszczenie czyjegoś życia
liczy się bardziej niż stworzenie czegoś,
co mogłoby je ulepszyć”. Przed uczel-
niami skandują nazw y strajkujących
zakładów pracy. Nierzadko do studentów
 dołączają wykładowcy. Niemal zawsze
interweniuje OMON i brutalnie wyłapu-
je najaktywniejszych, a resztę zagania
do budynków.
Studenci ostro krytykują lojalnych wo-
bec władzy profesorów. Ci chyba nie zno-
szą tego lekko, bo mnożą się przypadki
pijanych profesorów konformistów,
którzy ledwo trzymając się na nogach,
zawstydzeni dyskutują ze studentami.
Łukaszenka wcześniej wzywał rektorów
do skuteczniejszego wpajania studen-
tom ideologii państwowej, teraz niepo-
©EPA/PAP
Solidarność pokoleń obala mit, że władza Łukaszenki
trzyma się na nostalgii starszego pokolenia za ZSRR.
słusznych usuwa, a ostatnio już wprost
wzywa do represji wobec robotników,
studentów i  lekarzy, którzy nie chcą
się podporządkować.
W ostatnim tygodniu zaczęło się rele-
gowanie studentów tuzinami, z wilczym
biletem. Wyrzucani są nielojalni wobec
władzy wykładowcy. W geście solidar-
ności inni studenci i wykładowcy stoją
na korytarzach albo przed budynkami.
Najczęściej są atakowani przez OMON.
Wyrzuceni studenci są powoł y wani
do służby wojskowej. Coraz liczniejsza
jest emigracja. Łukaszenka zamknął
w czwartek wszystkie granice, poza ro-
syjską i lotniskiem w Mińsku.
Do strajku dołączyły też liczne prywat-
ne punkty usługowe w całej Białorusi.
Kierowcy zwalniali ruch, żeby utrudnić
dotarcie milicji do strajkujących. Na osie-
dlach, już tradycyjnie, organizowane są
koncerty, imprezy techno, spotkania ro-
dzin, malowane są murale, wywieszane
flagi. Jednak szczególnie dotkliwe dla
władzy jest poparcie dla protestujących
czterech innych grup zawodow ych:
lekarzy, emerytów, ludzi z  niepełno-
sprawnościami i specjalistów od IT.
Lekarze w ychodzą przed szpita le
poza godzinami pracy i stoją solidarnie
w białych kitlach. Bywają aresztowani,
ale szybko są wypuszczani. Białoruś tra-
wiona jest kryzysem koronawirusowym
i władza wie, że akurat w tym przypad-
ku musi uważać z represjami. Zdarza
się, że medycy, wychodząc z aresztów,
mówią, że wreszcie mogli odpocząć. Le-
karze wystosowali apel do pozostałych
protestujących: „Nie mamy moralnego
prawa do strajku, ale solidaryzujemy się
ze wszystkimi odważnymi ludźmi, któ-
rzy nie boją się bronić swoich praw”.
Lekarze z Grodna nagrali specjalny
film. To w ogóle coraz popularniejsza
forma, w której uczestniczą też ludzie
kultury. Ze szczególnymi represjami
spotkały się dwie najważniejsze insty-
tucje: Teatr Kupałowski (już w sierpniu)
i Opera (w ostatnich dniach), a także te-
atr w Grodnie, skąd wyrzucono już nie-
mal wszystkich reżyserów i odwołano
wszystkie próby.
T radycyjnie co poniedziałek na swój
marsz wychodzą seniorki i seniorzy,
ostatnio nawet 10  tys. osób. W  dniu,
w którym rozpoczynał się strajk general-
ny, do emerytów przyszli studenci i ra-
zem z seniorami wielką kolumną wyru-
szyli z placu Niepodległości do centrum
Mińska. Solidarność pokoleń obala mit,
że władza Łukaszenki trzyma się na no-
stalgii starszego pokolenia za ZSRR. Swój
dzień na strajk mają osoby z  niepeł-
nosprawnościami. Ich demonstracje
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
robią wielkie wrażenie. Choć trudno
w to uwierzyć, nawet oni bywają zatrzy-
mywani przez OMON.
Szczególnie duże szkody reżimowi wy-
rządza sektor IT, który na Białorusi wy-
twarza aż 6 proc. PKB. Białorusini nale-
żą do pierwszej trójki wśród najbardziej
cenionych programistów na świecie.
Słynna aplikacja Viper albo gra World
of Tanks czy firma Panda Doc to już
globalne marki. Działania specjalistów
od IT są coraz bardziej niebezpiecz-
ne, także dlatego, że władza nie ma ich
jak rozbić.
Hakerzy zwani cyberpartyzantami
(jest ich kilka grup) w połowie września
ogłosili, że dotarli do listy kilkudziesię-
ciu tysięcy pracowników MSW. Dali im
tydzień na odejście ze służby. Po tygo-
dniu ruszyli publikować dane osobowe.
Z pierwszego tysiąca aż trzystu spani-
kowanych służbistów Łukaszenki za-
częło słać wyjaśnienia i pisać podania
o zwolnienie.
Mieszkający w Los Angeles Andrew
Maximov, weteran i gwiazda IT (wybra-
ny do prestiżowej listy 30under30 przez
„Forbesa”), poszedł o krok dalej. W efek-
townym nagraniu pokazał mechanizm
ujawniania twarzy na podstawie zdjęć
oczu zamaskowanych omonowców i łą-
czenia ich ze zdjęciami prywatnymi oraz
danymi osobowymi. Zademonstrował,
jak to się robi, na kilku głośnych przy-
padkach omonowców, którzy pobili
albo zabili kogoś, a zdjęcia obiegły me-
dia i znają je teraz wszyscy Białorusini.
Dzięki Maximovowi sami omonowcy
dowiedzieli się też, że inni o nich wiedzą.
Z arządzony przez Cichanouską strajk
generalny nie stał się przełomem,
osiągnął jednak inne bardzo ważne cele.
Protestujący pokazali, że po dwunastu
tygodniach dalej utrzymali masowe
poparcie w społeczeństwie. W dalszym
ciągu wykańczają dyktaturę finansowo.
Niewiele już zostało z półmiliardowej
pożyczki, której Łukaszence udzieliła
Rosja. Topnieją rezerwy walutowe, spada
PKB i słabnie białoruski rubel.
Cichanouska po raz pierwszy zade-
monstrowała, że nie jest tylko symbo-
lem, ale ma wpływ na protestujące masy.
Łukaszenka nie może spać spokojnie.
Zmiany kadrowe na czele z tymi w MSW
i w milicji oznaczają, że istnieje nie tyl-
ko ferment w armii, o którym mówi się
od dawna, ale być może nawet w służ-
bach. Przedłużający się protest może
podkopać lojalność „siłowików”.
W  ostatnim tygodniu protestujący
pokazali, że czas działa raczej na ich ko-
rzyść niż na korzyść Łukaszenki.
SŁAWOMIR SIERAKOWSKI
51
 [ Ś W I AT ]
ALEKSANDRA LIPCZAK
Liczenie do dziesięciu
Matki ofiar przemocy seksualnej i feministki
w kominiarkach okupują jeden z budynków rządowych
w stolicy Meksyku. Państwa, które według
nich morduje kobiety.
M
ek syk kobietobójca,
México feminicida – ta-
kie hasło, w ymalowane
n a n a r o dow ej f l ad z e,
zdobi od dwóch miesięcy
kamienicę w centrum stolicy, w której
mieści się Narodowa Komisja Praw Czło-
wieka. Od września budynek okupowa-
ny jest przez kilkadziesiąt feministek,
w większości w czarnych kominiarkach.
Wysprejowały wnętrza antypatriarchal-
nymi hasłami, przemalowały na różowo
portrety byłych prezydentów, stworzyły
azyl dla kobiet i dziewczynek uciekają-
cych przed przemocą.
Prezydent Meksyku Andrés Manuel
López Obrador nazywa je wandalkami
i prowokatorkami. Burmistrzyni miasta
Meksyk Claudia Scheinbaum twierdzi,
że są sponsorowane przez wrogą rządowi
firmę. Odpowiadają: nie opuścimy bu-
dynku, dopóki państwo nie zajmie się
wreszcie przemocą wobec kobiet.
Zaczęło się od Marceli Alemán, mat-
ki zgwałconej dziewczynki, walczącej
o ukaranie sprawców, która przykuła się
52
do stołu w jednej z sal. Miała dość biu-
rokracji i niesprawiedliwości. Dwa dni
później dołączyła do niej grupa kilku-
dziesięciu kobiet – aktywistek, anarchi-
stek, matek zamordowanych kobiet albo
zgwałconych dziewczynek, żon uciekają-
cych przed mężami – które straciły wiarę
w meksykańskie państwo.
Była wśród nich Yesenia Zamudio, mat-
ka 19-letniej Marichuy Jaimes, która sta-
ła się symbolem walki o sprawiedliwość
dla ofiar feminicidios, kobietobójstw, jak
oficjalnie nazywa się w meksykańskim
kodeksie karnym zbrodnie na kobietach
motywowane mizoginią. Miliony ludzi
udostępniły nagranie, na którym krzyczy:
„Zanim zamordowali moją córkę, zamor-
dowali wiele innych kobiet. Co wtedy ro-
biłyśmy? Siedziałyśmy w domu, płakały-
śmy i szyłyśmy. To się skończyło, panowie.
Przerwałyśmy milczenie!”.
Maria Jesús, Marichuy – jak mówi-
li na nią bliscy – studentka pierwszego
roku inżynierii, zginęła cztery lata temu.
Dowody wskazują na to, że wyrzucili ją
przez balkon wykładowca i kolega z roku
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
Powstało odrębne
pojęcie: feminicidio,
kobietobójstwo.
To przeciwko tej fali
trwa protest.
© RAQUEL CUNHA/REUTERS/FORUM
po nieudanej próbie gwałtu. Domniemani
sprawcy są wciąż na wolności, a Yesenia
Zamudio twierdzi, że chroni ich system.
Wśród okupujących budynek jest też
Erika Martínez i jej 10-letnia córka, którą
trzy lata temu zgwałcił brat byłego part-
nera Eriki. Sprawca nie tylko uniknął jak
dotąd więzienia, ale w ramach zemsty
za doniesienie pozbawił kobietę i dziew-
czynkę dachu nad głową.
„Ani jednej mniej”, „Żywe i wolne”,
„Nie ma wolności bez nieposłuszeństwa”
– takie napisy widnieją dziś na ścianach
budynku. Okupantki zorganizował y
10 komisji, w których decydują zarów-
no o organizacji życia codziennego, jak
i o politycznej strategii. Prowadzą zbiór-
ki żywności, leków i pieniędzy, formułu-
ją polityczne żądania. „Jeśli nie znajdą
się rozwiązania, przejmiemy cały kraj”
– mówiła we wrześniu Yesenia Zamudio.
Pandemia – tak Meksykanki określa-
ją skalę przemocy wobec kobiet w ich
kraju i szerzej – w Ameryce Łacińskiej.
„Przy wódcy polityczni muszą uznać,
że kobietobójstwa są dramatyczną rze-
czywistością naszego regionu, i działać”
– mówiła niedawno w Meksyku Michelle
Bachelet, była prezydentka Chile i wyso-
ka komisarz NZ ds. praw człowieka.
Według oficjalnych – mocno zaniżonych
– statystyk w  2019  r. 3,8  tys.Latynosek
zostało zamordowanych przez swoich
aktualnych lub byłych partnerów albo
z motywem seksualnym w tle. Dochodzą
do nich tysiące kobiet zaginionych bez
śladu. Pisze o nich w wydanej niedaw-
no po polsku powieści „Ziemożerczyni”
Dolores Reyes. – Rodziny uciekają się
w mojej książce do pomocy jasnowidzki,
bo zawiódł je system: nie ufają policji,
wymiarowi sprawiedliwości, państwu
– mówi Reyes.
Czerwonym punktem na regionalnej
mapie kobietobójstw jest Meksyk. A od lat
90. niechlubnym symbolem feminicidios
stało się miasto Ciudad Juárez i las ró-
żow ych krzyży upamiętniający setki
zamordowanych tu kobiet. Społeczna
i międzynarodowa presja doprowadziła
wówczas do zmian w prawie: w 2012 r.
termin kobietobójstwo został wprowa-
dzony do kodeksu karnego.
Dziś problem dotyczy całego kraju:
codziennie z tego powodu ginie tu śred-
nio 10 kobiet, a liczba ofiar rośnie z roku
na rok. Według danych ONZ z  2018  r.
przemocy doświadczyło 6 na 10 Meksy-
kanek, Meksyk jest też światowym lide-
rem, jeśli chodzi o seksualną przemoc
wobec nieletnich: według danych WHO
z 2016 r. w ciążę – w większości w wyniku
gwałtu – zaszło tu 11 tys. dziewczynek
w wieku 10–14 lat.
Statystyki okazały się jeszcze bardziej
przygnębiające w tym roku: wraz z lock-
downem, który dla wielu kobiet doświad-
czających przemocy oznaczał zamknię-
cie w domu z agresorem, dramatycznie
wzrosła liczba kobiet szukających po-
mocy przez telefon zaufania i zgłoszeń
na policję, a także liczba ofiar.
Odsetek kobietobójstw w Meksyku
poszybował do góry (wzrost o 111 proc.
od 2016 r.) m.in. z powodu przestępczo-
ści zorganizowanej. Na terenach kon-
trolowanych przez kartele narkotyko-
we kobiety stały się towarem i bronią
w wojnie prowadzonej przez mężczyzn.
Chodzi nie tylko o handel ludźmi i pra-
cę seksualną, do której są zmuszane, są
mordowane również po to, żeby zemścić
się na wrogach czy wyrównać rachunki.
„Problem przemocy w Meksyku jest
głęboki i ma korzenie historyczne. Do-
szło do akumulacji złych praktyk, bier-
ności i nieudolności różnych rządów.
Rozwiązanie go wymaga czasu, dogłęb-
nych zmian politycznych, ale także kul-
turowych i społecznych” – mówiła Érika
Guevara-Rosas, regionalna dyrektorka
Amnesty International w  w y wiadzie  na posterunku policji i  stacji autobu-
dla Deutsche Welle.
Zmienia się jednak coś jeszcze. Mek-
sykanki – podobnie jak kobiety w innych
krajach Ameryki Łacińskiej – mają dość.
W ostatnich latach to właśnie Argentyn-
ki, Chilijki i Meksykanki nadają w dużej
mierze ton feministycznym mobiliza-
cjom na całym świecie. Z Argentyny i jej
wielomilionowych manifestacji wyszło
hasło „Ni una menos” (Ani jednej mniej),
z Chile – słynny protest song-performan-
ce „Un violador en tu camino” (Gwałci-
ciel na twojej drodze), którego oryginal-
ne w ykonawczynie – grupa Las Tesis
– oskarżają państwo, policję i wymiar
sprawiedliwości, że to właśnie oni są ty-
tułowymi gwałcicielami.
Marcela Lagarde, słynna meksykań-
ska antropolożka i  feministka, która
jako pierwsza zaczęła posługiwać się
terminem feminicidio, adaptując an-
g ielsk i termin femicide, pod k reśla,
że nieodłączny m elementem kobie-
tobójstwa jest współudział państwa.
Państwo uczestniczy w  nim poprzez
bierność: nie zapobiegając zbrodniom
i nie zapewniając skutecznej ochrony
ani możliwości dochodzenia sprawie-
dliwości obywatelkom.
I to właśnie zaniechanie, a także aro-
gancja państwa budzi dziś gniew Meksy-
kanek. Jak pokazują bowiem statystyki,
aż 97 proc. (!) kobietobójstw pozostaje
bezkarnych. Udział organów państwa
w przemocy wobec kobiet nie ogranicza
się jednak do bierności: latem zeszłego
roku tysiące kobiet wyszły na ulice sto-
licy, żeby dać wyraz swojemu oburzeniu
po gwałcie, jakiego dopuściło się na na-
stolatce czterech policjantów. „Nie chro-
nią nas, ale nas gwałcą” – skandowały.
To właśnie latem 2019 r. rozpoczęła się
w Meksyku revolución diamantina, bro-
katowa rewolucja, nazwana tak na cześć
różowego brokatu, którym obsypały uli-
ce uczestniczki protestów.
Na początku tego roku demonstrowały
wstrząśnięte dwoma szczególnie okrut-
nymi feminicidios: 25-letnia Ingrid Esca-
milla, która zgłaszała wcześniej na po-
licję przemoc ze strony dużo starszego
od siebie partnera, została przez niego
poćwiartowana na oczach jego nasto-
letniego syna cierpiącego na autyzm.
Z kolei 7-letnia Fátima Cecilia Aldriguet-
ti Anton została uprowadzona ze szkoły
przez znajomą matki. Cztery dni później
jej ciało – ze znakami przemocy, także
seksualnej – znaleziono w plastikowym
worku trzy kilometry dalej. Zbrodni do-
konał partner znajomej.
Meksykanki, które wychodzą na ulice,
są wściekłe. W  sierpniu zeszłego roku
podczas protestów podłożyły ogień
sów. Najwięcej kontrowersji wywołało
jednak graffiti na emblematycznym po-
mniku Anioła Niepodległości w mieście
Meksyk, na którego cokole pojawił się
napis „Meksyk kobietobójca”, co wywo-
łało doskonale znaną i w Polsce dyskusję
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
o dopuszczalnych formach protestu i gra-
nicach radykalizmu.
Ta dyskusja wróciła w związku z okupa-
cją Komisji Praw Człowieka. Szczególne
oburzenie, mające związek z podważa-
niem symbolicznego porządku, wywołało
przemalowanie portretów „ojców naro-
du”. „Chuligańskie praktyki” skrytyko-
wał sam prezydent Meksyku. „Dlaczego
nie oburzał się, kiedy moja córka została
zgwałcona? Ten obraz nie ma uczuć, moja
córka – tak” – odpowiadała mu z balkonu
okupowanego budynku Erika Martínez.
To, co łączy większość meksykańskich
feministek, to gniew na prezydenta.
AMLO – jak mówi się w skrócie na Lopeza
Obradora – doszedł do władzy z lewico-
wymi hasłami, a dziś mówi o protestu-
jących Meksykankach, że stoją za nimi
konserwatywne siły, które chcą go oba-
lić. Nazywa siebie „humanistą, nie femi-
nistą”, a źródeł przemocy wobec kobiet
upatruje w neoliberalizmie.
Niedawno powiedział, że 90 proc. zgło-
szeń dotyczących przemocy to fałszywy
alarm, a liczba kobietobójstw spada. Jego
rząd obciął też fundusze na schroniska
dla ofiar przemocy i wiele innych progra-
mów wspierających kobiety. W trakcie
pandemii rząd wystartował też z kam-
panią społeczną, w której zaleca ofiarom
domowej przemocy… głęboki wdech i li-
czenie do dziesięciu.
Arogancja AMLO budzi tym większą fu-
rię protestujących kobiet, że wiele z nich
na niego głosowało. To właśnie rozczaro-
waniem tłumaczy się też, dlaczego femi-
nistki zdecydowały się okupować akurat
siedzibę Komisji. Mówią, że to ta instytu-
cja powinna stać po ich stronie – a tego nie
robi. „Wcześniej działałyśmy pokojowo
i nic nie udało się nam wskórać. Jesteśmy
zmęczone, więc feminizm włożył komi-
niarkę. I teraz znowu zaczęli nas widzieć”
– mówiła dziennikowi eldiario.es jedna
z feminokomandosek.
Okupacja budynku trwa, a policja na ra-
zie przymyka na nią oko. O „feministycz-
nym bunkrze” zrobiło się głośno za granicą,
więc Meksyk nie chce ryzykować obrazami
szarpaniny z matkami ofiar, które mogły-
by mu piarowo zaszkodzić. Podobnych
skrupułów policja nie miała w mniejszych
miejscowościach, gdzie kobiety okupujące
rządowe budynki w ramach solidarności
ze stolicą zostały z nich szybko usunięte
siłą. Okupowany budynek w mieście Mek-
syk opuściła z własnej woli część matek
ofiar, na czele z Yesenią Zamudio. Spór do-
tyczył między innymi tego, czy negocjować
z rządem i od kogo przyjmować wsparcie.
Jednak nawet jeśli i ten bunkier upad-
nie, kolejne protesty są tylko kwestią cza-
su. Cierpliwość już się skończyła.  n
53
 [ Ś W I AT ]
Koszmar psychuszki
Rosyjskie internaty psychoneurologiczne to szpitale
i więzienia w jednym. Ich pensjonariusze tracą wolność,
własność, a w końcu i samych siebie.
WIKTORIA BIELIASZYN
O
internatach psychoneuro-
logicznych (PNI) obrońcy
praw człowieka, wolonta-
riusze, a zdarza się, że rów-
nież ich mieszkańcy, którym
jakimś cudem uda się z nich wydostać,
mówią, że to „instytucje totalne” i „miej-
sca tortur”. Według ostatnich danych
rosyjskiego centrum pomocy dla osób
ze spektrum autyzmu Anton jest tuż
obok (Anton tut rjadom), w PNI przebywa
obecnie ok. 162 tys. osób.
Niuta Federmesser, szefowa moskiew-
skiego Centrum Pomocy Paliatywnej,
podczas niedawnego zebrania Rady Praw
Człowieka przy Prezydencie Federacji Ro-
syjskiej mówiła: „System PNI to dzisiejszy
gułag. Sprzeciwianie się jego reformie jest
jednoznaczne z popieraniem ludobójstwa
własnego narodu. Śmierć w PNI przycho-
dzi do pacjenta na długo przed zgonem”.
Tę opinię potwierdza Maria Sisniewa,
psycholożka i założycielka organizacji
„Stop PNI”, zajmującej się ujawnianiem
nieprawidłowości w  funkcjonowaniu
internatów oraz udzielaniem pomocy
osobom, które w nich mieszkają. Kiedy
pytam, jak najlepiej wytłumaczyć, czym
są PNI, mówi krótko: – To szpital i wię-
zienie w jednym.
Czyszczenie kraju
Internaty psychoneurologiczne nie
są czymś nowym. Decyzję o ich utwo-
rzeniu podjął Stalin w latach 40. Chciał
systemowo „oczyścić” kraj z ludzi, któ-
rzy ze względu na niepełnosprawność
fizyczną lub umysłową nie pasowali
do propagowanego przez partię i wodza
obrazu ZSRR, jako rozwijającej się potęgi
socjalistycznej, w której wszyscy są silni,
piękni i szczęśliwi. W ten sposób z ulic
zniknąć mieli przede wszystkim strau-
matyzowani II wojną światową weterani,
którym państwo nie chciało lub nie po-
trafiło pomóc.
Z czasem dołączyły do nich osoby z in-
nymi niepełnosprawnościami i schorze-
niami. M.in. dorośli z zespołem Downa,
schizofrenicy, osoby opóźnione umy-
słowo. Pod skrzydła państwowej opieki
54
trafiają dzisiaj przede wszystkim osoby
cierpiące na chroniczne zaburzenia psy-
choneurologiczne, wymagające stałej
opieki, często samotne lub takie, którymi
nie chciała zająć się rodzina.
Znaczna większość z nich po umiesz-
czeniu w internacie już nigdy z niego nie
wychodzi. Sprzyja temu fakt, że aż 70 proc.
mieszkańców PNI zostaje sądowo ubez-
własnowolnionych i przekazanych pod
opiekę administracji ośrodka. Tracą w ten
sposób wszelką podmiotowość, prawo
do zarządzania własnym majątkiem,
głosowania, zawierania związku małżeń-
skiego czy założenia konta w banku. Jak
tłumaczy prawniczka organizacji Rosja
za Kratkami Olga Podopliowa, w 600 ro-
syjskich internatach mieszka dziś oko-
ło 114 tys. osób ubezwłasnowolnionych.
– Rosyjski system PNI to instytucje przypo-
minające kolonie karne.
W internatach nie funkcjonuje termin
„własność prywatna”, mieszkańcy pozba-
wieni są w nich prawa do posiadania cze-
gokolwiek na własny użytek, nie mówiąc
już o  przysługujących im funduszach,
pochodzących np. z  rent, którymi go-
spodaruje ich opiekun prawny, czyli ad-
ministracja. – Władze internatów nierzad-
ko bezprawnie zajmują należące do ich
mieszkańców dobra, takie jak mieszkania
czy spadki – dodaje Podopliowa.
Prócz wypłacanych przez państwo oko-
ło 60 tys. rubli miesięcznie na każdego
podopiecznego (blisko 3 tys. zł) władze
internatu zajmują także około 75 proc.
rent, a nawet pensji, jeśli osoba z  PNI
nie jest ubezwłasnowolniona, a jej stan
zdrowia pozwala na wykonywanie płatnej
pracy poza internatem.
Typowo radzieckie
Do internatu psychoneurologicznego
trafić jest łatwo, za to opuszczenie go
na stałe graniczy z cudem. Z założenia
mieszkające w  nich osoby wymagają
stałej opieki, której nie są w stanie za-
pewnić im bliscy. Zdarza się, że umiesz-
czenie kogoś w internacie jest jedynym
możliwym wyjściem, np. po śmierci ro-
dziny czy opiekuna. Do PNI bywają także
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
zsyłane osoby leczące się psychiatrycz-
nie, np. na schizofrenię. Czasami rodzi-
na zrzeka się dodatkowo wszelkich praw
do opieki i o niewygodnym członku ro-
dziny po prostu zapomina.
Z roku na rok rośnie też liczba miesz-
kańców internatów, którzy w rzeczywisto-
ści nigdy nie powinni się w nich znaleźć.
Wyniki kontroli, którą w 2019 r. w kilkuset
tych placówkach przeprowadzili specjali-
ści z Instytutu psychiatrii im. Serbskiego,
były jednoznaczne: „Status prawny wielu
osób nie odpowiada ich rzeczywistemu
stanowi zdrowia. Wśród pacjentów ubez-
własnowolnionych wielu jest takich, któ-
rzy zostali bezpodstawnie pozbawieni
swoich praw”.
Kiedy pytam Marię Sisniewą, jak to
możliwe, psycholożka odpowiada:
– To takie typowo radzieckie. Blisko
30 proc. to osoby, które dotychczasowe
życie spędziły w domach dziecka dla dzie-
ci z niepełnosprawnością intelektualną.
W Rosji większość takich dzieci nie ma ro-
dziców, bo ci zrzekli się swoich praw zaraz
po porodzie.
Sisniewa tłumaczy, że zgodnie z obo-
wiązującymi przepisami po osiągnięciu
pełnoletności dzieci z  domów dziec-
ka, które są zdolne do samodzielnego
życia, powinny otrzymać od państwa
mieszkanie. A to kosztuje. Łatwiej jest
więc powołać komisję, która uzna takie
dzieci za niezdolne do samodzielnego
© GETTY
życia i skieruje z sierocińca do interna-
tu. – Niemal wszystkie są automatycznie

ubezwłasnowolniane, mimo że po nie-
zbędnym procesie socjalizacji świetnie
poradziłyby sobie w normalnym świecie.
Rosyjskie sądy mogą pozbawić zaocz­nie
podmiotowości prawnej także na wniosek
rodziny, co często związane jest z chęcią
przejęcia majątku. Takimi przypadkami
zajmuje się m.in. Jurij Jerszow, adwokat
z moskiewskiej grupy roboczej ds. reor­
ganizacji internatów psychoneurologicz­
nych. Opowiedział dziennikarce Oldze
Alionowej historię mężczyzny cierpiącego
na chorobę alkoholową.
Sąd ubezwłasnowolnił go w oparciu
o opinię jednego lekarza psychiatry. Ten
z kolei wystawił ją jedynie na podstawie
opowieści żony mężczyzny oraz doku­
mentów, z których wynikało, że będącego
w stanie upojenia alkoholowego przyjęto
na odział bez jego zgody tylko na wnio­
sek rodziny. W ekspresowym tempie po­
zbawiono go podmiotowości prawnej,
o czym sam zainteresowany nawet nie
wiedział, a następnie – siłą umieszczono
w PNI.
Podobne historie opowiada Wiera
Szengelia, dziennikarka, aktywistka i wo­
lontariuszka pracująca z podopiecznymi
internatów. Wspomina przypadek mło­
dego mężczyzny umieszczonego w PNI
przez swojego ojczyma po śmierci matki.
Chłopak nie stronił od substancji psycho­
aktywnych, co pomogło jego ojczymowi
uzyskać dla niego dyskwalifikującą dia­
gnozę, a potem przejąć mieszkanie nale­
żące do zmarłej kobiety.
Opowiadam te historie lekarzowi me­
dycyny sądowej Konstantynowi Bojko­
wowi. Na początku rozmowy uczula,
żeby nie demonizować internatów psy­
choneurologicznych. Ale już na końcu
nie wyklucza, że pozbawione zdolności
prawnej mogą być nawet osoby, których
rodziny „przesadzają w trakcie wywiadu
lekarskiego”.
Wygodni dla personelu
Anonimowa wolontariuszka jednego
z moskiewskich PNI, na pytanie, co dzieje
się za wysokim na kilka metrów murem,
pokazuje mi zdjęcie. Widzę szeroki kory­
tarz. Od szpitalnego różni się jedynie tym,
że jest umeblowany: na krzesłach i kana­
pie, w dużej odległości od siebie, siedzą
kobiety w różnym wieku, ubrane w szla­
froki. Każda z nich patrzy w innym kie­
runku, nie rozmawiają, nie oglądają włą­
czonej telewizji. – To typowe piętro PNI.
Zawsze jest zamknięte na klucz. Zdjęcie
nie może tego oddać, ale telewizor zawsze
jest rozkręcony na cały regulator – słyszę.
Do kolejnych fotografii docieram
już sama. Jedną z  nich opublikowała
na Facebooku artystka Katrin Niena­
szewa. Na łóżku w nienaturalnej pozycji
leży mężczyzna. Ręce ma wygięte do tyłu
i mocno przywiązane. Skrępowano mu
też nogi. Nienaszewa podpisała zdjęcie
tak: „Ten chłopiec (…) bywa natrętny,
często pyta pracowników, kiedy pojedzie
do domu, prosi, by policzyli mu, za ile do­
kładnie dni. Czasami szczypie pielęgniar­
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
ki. Personel go ignoruje, a on bardzo się
z tego powodu denerwuje. Płacze. Został
przywiązany, bo pracownicy PNI nie mają
prawa zostawić bez nadzoru osoby, której
podano silne lekarstwa, np. neuroleptyki.
Nim nie miał kto się zająć”.
Z  kontroli przeprowadzonej wiosną
ubiegłego roku przez rosyjski odpowied­
nik sanepidu wynika, że pracownicy inter­
natów nagminnie podają mieszkańcom
– także tym, którzy nie leczą się psychia­
trycznie – silne lekarstwa psychotropowe.
Wielu mieszkańców PNI nie ma również
własnej bielizny, w łazienkach i toaletach
brakuje drzwi, w jednym niewielkim po­
koju nierzadko mieszka nawet 15 osób,
izolatki stosowane są jako kara, często
w połączeniu z terapią psychotropami.
Mieszkańcy nie otrzymują też profe­
sjonalnej pomocy lekarskiej w związku
ze swoimi schorzeniami. Wielu z  nich
ma odleżyny, ze względu na zaniedbania
higieniczne wcześnie tracą zęby, osoby
niesłyszące nie otrzymują aparatów słu­
chowych, a  niedowidzące – okularów.
Obrońcy praw człowieka i wolontariusze
zwracają również uwagę, że mieszkań­
cy internatów nie są w jakikolwiek spo­
sób aktywizowani i socjalizowani. Wielu
z nich nie potrafi przygotować prostego
posiłku, zawiązać butów.
Oleg Klimow, który w latach 2012–14 fo­
tografował mieszkańców PNI, przekonu­
je: – Wielu z nich nigdy nie widziało się
na zdjęciu, bo ktoś uznał, że są brzydcy
i szaleni. Pokazywałem im ich portrety, re-
akcja zawsze była taka sama: rozpoznanie
i radość. Wszyscy tracimy zmysły, kiedy od-
biera nam się prawo do samoidentyfikacji.
W oparciu o rezultaty kontroli władze
przyznały, że prawie połowa mieszkań­
ców internatów psychoneurologicznych
byłaby w stanie, nawet przy niewielkim
wsparciu ze strony opieki społecznej lub
lekarzy, żyć poza tymi instytucjami. Mimo
to tylko w ubiegłym roku te same władze
przeznaczyły na budowę nowych interna­
tów prawie 43 mld rubli (ponad 2 mld zł).
Według Jurija Jerszowa internat psy­
choneurologiczny to bilet w jedną stro­
nę. Winny jest temu przede wszystkim
nieludzki system, w którym sędziowie
wydają wyroki o ubezwłasnowolnieniu
w ciągu 15 minut, a psychiatrzy stawiają
pochopne diagnozy.
Anna Klepikowa z Uniwersytetu Euro­
pejskiego w  Petersburgu, która przez
kilka lat pracowała jako wolontariuszka
w internatach, tłumaczy: „System PNI
nie zakłada nawet, że o osoby mieszka­
jące w internatach należy się troszczyć.
System PNI zakłada, że w tych osobach
trzeba zdusić jakąkolwiek wolę i pragnie­
nia. Ci ludzie mają być po prostu wygodni
dla personelu”.  n
55
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]

Nie wszyscy Skandynawowie

byli wikingami, nie zawsze Pięć
byli jasnowłosi, a do Polski
trafiali głównie Szwedzi procent
i mieszkańcy
Gotlandii.
Tak wynika
wikinga
z najnowszych
badań DNA.

© ULLSTEIN BILD/ULLSTEIN BILD/GETTY IMAGES, AN, AKG/BE&W

56 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
D
AGNIESZKA KRZEMIŃSKA
obrze zbudowany mężczyzna z jasnymi ocza-
mi i niesfornymi kosmykami blond włosów
w ymykającymi się spod rogatego hełmu,
zeskakuje z langskipa na ląd, by łupić i gwał-
cić – tak w  powszechnej opinii w yglądał
wiking. Archeolodzy od dawna twierdzili,
że to wyobrażenie jest błędne, teraz potwier-
dzają to badania DNA. W „Nature” ukazał się
artykuł podsumowujący wieloletni projekt badania DNA Skan-
dynawów epoki wikingów (750–1050). Określenie wiking poja-
wia się w VIII w. i mogło brać się od słowa zatoka (vik) lub jed-
nostki nautycznej (vika), ale oznaczało ludzi wyprawiających
się, by rabować i kolonizować. Okazuje się, że wikingiem mógł
zostać każdy chętny i zdolny. Nie musiał być Skandynawem.
Rozpłynięci
W badaniu „wikińskiego genomu”, którego pomysłodawcą był
Eske Willerslev z uniwersytetu w Cambridge i Kopenhadze, wzię-
ło udział 90 naukowców z różnych krajów (w tym czterech
z Polski). Najpierw pobrano próbki 442 osób pochowa-
nych w rycie „wikińskim” w Skandynawii, na Grenlan-
dii, w Wielkiej Brytanii, Polsce, Estonii, Ukrainie, Rosji
i Włoszech. Potem genetycy zsekwencjonowali ich
genomy i porównali z DNA 1118 starożytnych oraz
3855 żyjących współcześnie mieszkańców Europy
i Azji. Wynika z nich, że Skandynawowie epoki wi-
kingów częściej mieli ciemne włosy niż dziś, co było
wynikiem mieszania się genów napływających z połu-
dnia i wschodu od epoki brązu. Co ciekawe, poza portami,
w głębi Skandynawii niemal nie dochodziło do mieszania się
populacji. Genetycy zauważyli różnice w DNA między Szwe-
dami, Norwegami i Duńczykami, ale i to nie jest nic nowego,
bo archeolo­dzy też przypisują im różne typy zabytków, które
świadczą o tym, że pomimo wspólnego podłoża kulturowego
nie istniała wówczas jedna wspólna „wikińska” tożsamość.
Okazało się, że wyprawy na wschód organizowały grupy osób
związanych więzami rodzinnymi. Na plaży koło miasta Salme
w Estonii odkryto szkielety ponad 40 mężczyzn pochowanych
na modłę wikińską – w łodziach z bronią i ozdobami typowymi
dla środkowej Szwecji. Czterech z nich było braćmi, a i inni gene-
tycznie spokrewnieni z nimi, jakby w eskapadzie na terytorium
Bałtów wzięli udział mieszkańcy jednej wioski. Wyprawy wikin-
gów na zachód nie miały już charakteru „rodzinnych eskapad”,
bo brali w nich udział bardzo różni ludzie. O otwartości Skandy-
nawów na „innych” świadczą niektóre norweskie groby, należące
do zamieszkujących Laponię Saamów (ludu genetycznie spo-
krewnionego z mieszkańcami Syberii) oraz potomków Szkotów
i Irlandczyków; natomiast na Orkadach w „wikińskich” pochów-
kach leżeli tubylcy, a na Grenlandii kobiety z Wysp Brytyjskich
(choć nie wiadomo, czy przybyły tam z Norwegami dobrowolnie).
Skandynawowie mieli dwa sposoby na kolonizację – podczas
gdy na zachodzie i północy czynili to gwałtem, wobec Bałtów
i Słowian z południowych i wschodnich wybrzeży Bałtyku stoso-
wali inną taktykę. Najczęściej wchodzili w rolę kupców i zakładali
położone blisko morza faktorie handlowe, w których odbywała
się pokojowa wymiana towarów, takich jak skóry, mięso, zboże,
oraz niewolników. Najnowsze badanie wykazało, że przekazy
z sag są prawdziwe – rzeczywiście na Grenlandię, do Irlandii i Is-
landii trafiali Norwegowie; Duńczycy skolonizowali Wielką Bryta-
nię (królem Anglii został w 1016 r. król Danii i Norwegii Knut Wiel-
ki, wnuk Mieszka), a południowe i wschodnie wybrzeża Bałtyku
oraz Europę Wschodnią – Szwedzi, zwani Rusami. Rozjechanie
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
się Skandynawów po Europie miało wpływ nie tylko na handel
i układ polityczny czy kulturę materialną, ale i na demografię,
którą widać dziś w genetyce – Brytyjczycy mają ok. 6 proc. „wi-
kińskiego” DNA, my zaś niewiele mniej, bo ok. 5 proc.
Szwed czy Duńczyk
Próbek pobranych z terenów zasiedlonych przez Szwedów było
mało. Wśród 10 pochodzących z terenów Polski wystarczającą
do analiz ilość informacji genetycznej uzyskano raptem z trzech
– z Bodzi koło Włocławka z elitarnej nekropolii z przełomu X i XI w.
Pochowanych tam było dwóch mężczyzn i jedna kobieta, mo-
gli być z okolic Uppsali lub z Gotlandii. Wynik ten nie jest cał-
kiem jednoznaczny, ale skandynawskie przedmioty w grobie
(m.in. dwuząb – symbol pochodzących ze Skandynawii Ruryko-
wiczów na okuciu pasa czy miecz zdobiony w tzw. stylu Mammen)
i badania izotopów strontu wskazują, że osoby te na pewno nie
urodziły się na Kujawach. Archeologów wyniki badań genetyków
nie dziwią, ale według nich próbek z terenów ziem polskich jest
zdecydowanie za mało i nie wszystkie zostały uwzględnione.
Pominięte zostały na przykład opublikowane na początku tego
roku badania DNA z „wikińskiego” cmentarzyska w Ciepłem
koło Gniewu. Izotopy strontu bogato wyposażonych
wojowników wskazują, że mężczyźni urodzili się
prawdopodobnie w Danii, zachodniej Norwegii
Po lewej: wizja ataku wikingów, koloryzowana praca amerykańskiego
ilustratora Thure de Thulstrupa (1848–1930). Powyżej: moneta
z podobizną Knuta Wielkiego – króla Danii, Norwegii i Anglii
oraz wikińska osada nadmorska na ilustracji z lat 30. XX w.
lub na którejś z wysp Bałtyckich, a w ich genomie występuje
pojawiająca się już w epoce brązu haplogrupa R1b, typowa dla
Danii, zachodniej Norwegii, Niderlandów i Wysp Brytyjskich. Dr
Martyna Molak z Muzeum i Instytutu Zoologii PAN oraz Centrum
Nowych Technologii UW, jedna z autorek publikacji w „Nature”,
tłumaczy, że nie wzięto pod uwagę wyników z Ciepłego, ponie-
waż nie udało się tam uzyskać całego genomu, a jedynie DNA mi-
tochondrialne, chromosomu Y i garstkę fragmentów z genomu.
Ale to nie jedyny „trop duński”. Kulturowe powiązania z Da-
nią są w słowiańskim Wolinie, co jest zresztą dość oczywiste,
bo to Duńczycy mieli faktorie handlowe w sąsiedniej Meklem-
burgii i na Pomorzu Przednim. Archeolog i znawca epoki wikin-
gów prof. Władysław Duczko wyróżnił wręcz szkołę sztuki duń-
sko-wyspiarskiej z II połowy X w., która poza Skandynawią miała
swoje centrum właśnie w Wolinie. Poza tym wpływy duńskie
57
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]
są w Truso – skandynawskiej osadzie handlowej w Janowie Po-
morskim koło Elbląga. Jej odkrywca i badacz dr Marek Jagodziński
zauważa je w rozplanowaniu osady, podobnej do duńskiego He-
deby, ale przyznaje, że są tam też wpływy szwedzkie, gotlandzkie,
a nawet norweskie (np. kompas i pionek z fiszbinu wieloryba).
– To normalne, bo do portów przypłynąć mógł każdy. To, czy założy-
cielami byli Szwedzi i Gotlandczycy, mogłyby potwierdzić badania
DNA cmentarzyska szkieletowego, którego jak dotąd nie znaleziono.
Z doniesień wynika, że w XIX w. na terenie dworu w Janowie wy-
kopano szkielety z okropnymi zębami, a barwienie na ciemno zę-
bów było zwyczajem wikińskich wojów – tłumaczy dr Jagodziński.
Ale prof. Duczko jest pewien, że w Truso wpływy duńskie pojawiły
się pod koniec jego istnienia, gdyż założycielami byli Szwedzi. – Po-
dobnie jest z faktorią handlową w pobliżu Kołobrzegu. Znajdujące
się na terenie Świelubia kurhany założycieli tej osady handlowej
mają jednoznacznie szwedzkie wyposażenie – mówi profesor, choć
na razie nie przebadano DNA tamtejszych szczątków kostnych.
Geny kulturalne
Dla genetyków 442 próbki antycznego DNA to już duża pró-
ba, która uprawnia do wyciągania wniosków populacyjnych,
choć nie wyklucza wpływów duńskich. – Mogło być tak, że jedno
stanowisko powiązane jest z napływem Szwedów, a inne Duń-
czyków, ale część tego sygnału genetycznego może się zacierać
w badaniu w dużej skali, bo wyciąga się z nich pewną średnią
– mówi dr Molak. – Co prawda ok. 5 proc. polskich genów po-
chodzi ze Skandynawii, ale niekoniecznie muszą to być tylko
domieszki z epoki wikingów, bo mieszkańcy ziem polskich mieli
kontakty z nimi wcześniej i później. Trzeba zgromadzić więcej
próbek z różnych okresów, by sprawdzać, jak się ten komponent
skandynawski zmieniał i rozkładał.
Badania populacyjne są dziś tak modne, że co i rusz czy-
tamy o „konieczności uaktualniania podręczników” i nawet
badacze nie nadążają za kolejnymi doniesieniami. Dr Molak
śmieje się, że powinno być wprowadzone miesięczne embargo
na publikacje, by mogła nadrobić zaległości w lekturze, dlatego
nie widzi większego sensu pisania książek o wynikach badań
antycznego DNA, bo po roku są nieaktualne.
Do największych sensacji ostatniej dekady należy odkrycie
nieznanego dotąd gatunku hominida, czyli denisowianina,
i udowodnienie, że człowiek krzyżował się zarówno z nim,
jak i z neandertalczykiem. Ostatnio zaś w „Scientific Reports”
pojawił się artykuł na temat badań mtDNA jednego z trzech
neandertalskich zębów znalezionych w 2008 r. w Jaskini Stajnia
w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Nie dość, że mężczyzna
żył kilkadziesiąt tysięcy lat wcześniej niż pierwotnie przypusz-
czano, czyli 82–71 tys. lat temu, stając się najstarszym neander-
talczykiem z Europy Środkowej, to był genetycznie zbliżony
do mieszkańców jaskini Mizmajskaja na Kaukazie. – Już wcze-
śniej zauważono genetyczne pokrewieństwa między odległymi
geograficznie grupami, analizując najstarsze przebadane gene-
tycznie szczątki Homo z hiszpańskiej jaskini Sima de los Huesos,
bo nie jest tak, jak sobie dotąd wyobrażaliśmy, że ta kolonizacja
świata była prosta i planowa. Nie dość, że nasi przodkowie byli
bardzo ruchliwi, to jeszcze ich gatunków było więcej, i to stosun-
kowo niedawno. Badania genetyczne znacznie skomplikowały
nam wizję przeszłości – twierdzi dr Molak.
Według wielu genetyków badania populacyjne na genomach
odpowiadają na pytania dotyczące nie tylko mobilności na-
szych przodków, ale też rozprzestrzeniania się języków i kul-
tur. Tymczasem nie jest to takie proste, bo do Europy napły-
nęły co najmniej trzy wielkie fale ludzi o odmiennych genach
(najpierw łowców-zbieraczy, którzy wyparli neandertalczyka,
potem rolników, a w końcu pasterzy, którzy najprawdopodob-
niej przynieśli ze sobą język indoeuropejski), a te z czasem
58 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
wymieszały się i doszło do ich homogenizacji. – Łączenie DNA
z kulturami jest ryzykowne i wymaga współpracy genetyków z ar-
cheologami. Z tym że często trudno się nam dogadać, bo mamy
inne podejście i metodologię. Ja staram się nie używać naznaczo-
nej kulturowo terminologii, bo sądzę, że ona nie jest uprawnio-
na w kontekście genetycznym. Zamiast mówić Słowianie, wolę
powiedzieć „ludność, która żyła na terenach Polski we wczesnym
średniowieczu” – przyznaje dr Molak.
Prawda z DNA
Archeolodzy narzekają z kolei, że siła przebicia genetyków
w badaniu przeszłości jest niewspółmierna do tej, jaką mają oni,
choć to, co teraz wychodzi z badania antycznego DNA, często
jedynie potwierdza ich ustalenia. Mają też pretensję, że genetycy
lekceważą lub nie biorą pod uwagę tych ich ustaleń, które nie
zgadzają się z wizją przeszłości wyczytaną z DNA, choć bywa ona
czasami bardzo naciągana lub życzeniowa. Prof. Duczko wska-
zuje jako przykład sensacyjne „odkrycie” wikińskiej wojowniczki
z grobu 581 ze szwedzkiej Birki, które w 2017 r. obiegło świat.
– Po pierwsze, genetycy nie sprawdzili, jakie były okoliczności ba-
dania grobu w 1871 r., a wiadomo, że znajdowały się w nim dwa
szkielety oraz że jego odkrywca, by dostać się do wnętrza, wysadził
kamienie, którymi zostały przykryte, co spowodowało pomiesza-
nie kości. Nie sprawdzono innych kości z grobu, np. kręgosłupa,
który niewątpliwie należał do starszego mężczyzny. Mimo tych
zastrzeżeń merytorycznych w świat poszła informacja, że jest
to grobowiec wikińskiej wojowniczki.
Problem polega na tym, że naukowcom łatwiej sprzedać
sensacyjne ustalenia, zdobyć na nie granty i opublikować je
w lepszym czasopiśmie. Dlatego bywa, że dla lepszego efektu
niewygodne dane są pomijane, a interpretacje naciągane tak,
by pasowały do bardziej atrakcyjnej teorii. Często podchwytują
je i jeszcze bardziej nadinterpretują i wyolbrzymiają rządne
sensacji media.
David Reich w książce „Kim jesteśmy, skąd przyszliśmy” (pol-
skie wydanie CiS 2019) twierdzi, że genetyka zastąpi archeolo­
gię. Z jednej strony ma rację – są zagadnienia nieosiągalne dla
tradycyjnych badaczy przeszłości, np. związane z dietą czy
rozprzestrzenianiem się chorób, ale myli się, twierdząc, że ge-
netycy poradzą sobie sami z odpowiedzią na pytania dotyczące
procesów kulturowych lub językowych. Aby można było na ich
temat wyciągać sensowne wnioski, niezbędna jest ścisła współ-
praca między dostarczającymi danych biologicznych genety-
kami oraz tradycyjnymi badaczami przeszłości czy języka. Dla
terenów ziem polskich niezbędne jest też stworzenie bazy pró-
bek antycznego DNA, by można je porównywać ze współcze-
snym. – W ubiegłym roku ruszył w Centrum Nowych Technologii
UW projekt prof. Piotra Węgleńskiego, który ma na celu znaczne
poszerzenie dostępnej bazy i umożliwienie badań populacyjnych
na szerszą skalę. Byłoby cudownie, gdybyśmy stworzyli też polski
ośrodek badawczy, w którym archeolodzy, historycy, lingwiści
i genetycy pracowaliby razem – marzy dr Molak.
Problem polega na tym, że na razie każda, nawet najbardziej
pieczołowicie zbierana baza danych, będzie miała ogromne luki,
bo na terenie ziem polskich do przyjęcia chrześcijaństwa domi-
nował obrządek ciałopalny. Pocieszające jest, że prace nad me-
todą pozyskiwania antycznego DNA z przepalonych kości trwają.
Według dr Molak obiecująca jest część kości skroniowej, w któ-
rej mógł zachować się DNA. Jeśli uda się wyekstrahować z niej
dłuższe fragmenty genomu, to będziemy potrafili uzupełnić te
luki, co byłoby kluczowe dla badania historii genetycznej miesz-
kańców ziem polskich. A to mogłoby rozwiać wiele wątpliwości
na temat tego, kim jesteśmy i skąd przybywamy. Na razie wiemy,
że mamy w sobie 5 proc. wikinga. W zasadzie Szweda.
AGNIESZKA KRZEMIŃSKA
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]

Po co nam myszy
Rozmowa z dr. Krzysztofem Szade, laureatem Nagrody Naukowej POLITYKI,
o potencjale drzemiącym w komórkach macierzystych
i nadziejach, które w medycynie może spełnić biotechnologia.
PAWEŁ WALEWSKI: – Prowadzi pan badania nad komórkami
macierzystymi. Wydają się spełnieniem prometejskiego snu
medycyny o zastępowaniu chorych tkanek nowymi, zdrowymi.
To świadomy wybór?
KRZYSZTOF SZADE: – Do pracy naukowej zainspirował mnie oj-
ciec, który jest fizykiem. Ale wybór dziedziny, jaką się zająłem
podczas studiów biotechnologicznych na Uniwersytecie Jagiel-
lońskim, wynikał z własnych zainteresowań biologią moleku-
larną. O komórkach macierzystych już bardzo dużo się mówiło,
kiedy byłem w klasie biologicznej liceum, więc siłą rzeczy sporo
czytałem na ich temat. Potem zadecydował przypadek, że przed-
miotem moich badań stały się krwiotwórcze komórki macierzy-
ste, które dają początek wszystkim komórkom naszej krwi.
Na ile wyobrażenia z czasów szkolnych o ich znaczeniu
w medycynie regeneracyjnej okazały się prawdziwe
w zderzeniu z realiami?
To, co można przeczytać o nich w sferze popularno-
naukowej, jest dużym uproszczeniem. Trochę na wy-
rost akcentuje się nadzieje terapeutyczne. Być może te
awangardowe aspiracje naukowców kiedyś się spełnią.
W mojej pracy uderza przede wszystkim niezwykle
wysoki poziom skomplikowania doświadczeń.
Nawet kiedy mam w głowie dobry pomysł, aby
coś zbadać, sprawdzić, muszę najpierw zorgani-
zować sobie narzędzia i znaleźć model, który mi
na to pozwoli.
Niedawno rozmawiałem z prof. Magdaleną Żernic-
ką-Goetz na temat jej eksperymentów z wykorzy-
staniem zarodków (POLITYKA 41). Wspomniała,
że to frustrujące dla naukowca, kiedy musi
sam wymyślić metodę prowadzenia
doświadczeń. Porównała takich
badaczy do poetów, którzy
mają w głowie piękny wiersz,
ale nie mogą go przelać
na papier, gdyż nie mają
pióra. Pan do swoich eks-
perymentów też musi sobie
takie pióro stworzyć?
Tak jak trudno pozyskiwać
do badań ludzkie zarodki, ja
mam kłopot z krwiotwórczy-
mi komórkami macierzystymi.
Są bardzo rzadkie w  szpiku
kostnym – jedna taka komór-
ka jest wśród 100 tys. innych,
więc sama ich izolacja pochła-
nia mnóstwo czasu. Nie da się
w pełni sprawdzić ich działania
w ludzkim organizmie, musimy
wykorzystywać modele mysie.
że doświadczenie nie wyszło i trzeba je powtórzyć, to cierpliwość
i wytrwałość wystawiana jest na dużą próbę. 
Co zatem było fascynującego w tych komórkach, że mimo tylu
trudności poświęca pan im naukową karierę?
W każdej sekundzie w organizmie powstaje 1 mln nowych ko-
mórek krwi i wszystkie wywodzą się z krwiotwórczych komórek
macierzystych, nazywanych hematopoetycznymi (w skrócie HSC;
ang. – Hematopoietic Stem Cells). Kryje się w nich fascynujący
potencjał. To jest rzadka populacja. I nie dość, że przekształca
się w różne typy komórek krwi, to jest też zdolna do samoodnowy
przez cały okres naszego życia. W dodatku komórki HSC są bar-
dzo wymagające! Nie mieszkają w szpiku byle gdzie. Potrzebują
superwyspecjalizowanego środowiska, na którym się wspiera-
ją – swego rodzaju „rusztowania” będącego niszą szpikową. I ja
właśnie analizuję oddziaływania starzejących się komórek
HSC z tym mikrośrodowiskiem oraz badam ich rolę
w rozwoju nowotworów krwi.
Białaczki wywodzą się z komórek HSC?
Dowody na to, że tak się dzieje w ostrych bia-
łaczkach szpikowych, są już bardzo mocne.
Paradoksalnie liczba komórek macierzystych
z wiekiem rośnie. Ale te stare komórki nie są
wcale zdrowe. Mają np. predyspozycje do róż-
nicowania w komórki mieloidalne, czyli w mo-
nocyty lub granulocyty, a nie w limfocyty. Z tym
wiążemy to, że u osób starszych często występują
białaczki mieloidalne.
Leczenie większości białaczek wiąże się z potężną
dawką chemii, którą przyjmują chorzy, by wybić
jak najwięcej komórek nowotworowych.
Ale przy okazji niszczą również szpik,
który podczas leczenia trzeba
odtworzyć. Jaka mogłaby być
w tym rola komórek HSC?
Dr Krzysztof Szade
jest adiunktem w Zakładzie
Biotechnologii Medycznej Wydziału
Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii
Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Laureat tegorocznej Nagrody Naukowej
POLITYKI w kategorii Nauki o Życiu.
W pracy badawczej zajmuje się
m.in. procesami starzenia komórek
macierzystych krwi oraz ich interakcjami
z otoczeniem w szpiku kostnym,
co odgrywa ważną rolę w rozwoju
białaczek. Jego badania mogą pomóc
opracować lepszą strategię przeszczepiania
© LESZEK ZYCH

Większość doświadczeń trwa szpiku i wykorzystać potencjał regeneracyjny

co najmniej przez kilka miesię- krwiotwórczych komórek macierzystych
cy, więc jeśli po roku okazuje się, u szerszej niż do tej pory grupy chorych.

60 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
 W leczeniu nowotworów krwi często przeszczepia
się szpik kostny lub tzw. krew mobilizowaną. Zawiera-
ją one komórki HSC, pomocne w odtwarzaniu u bior-
cy szpiku i krwi. Niestety w szpiku kostnym chorych
też już często znajdują się komórki nowotworowe. Moglibyśmy
więc przeszczepiać komórki HSC w bardziej selektywny sposób.
Problem w tym, że trzeba najpierw zrobić dla zdrowych komórek
HSC wolne miejsce w niszach szpikowych, bo inaczej się w nich
nie przyjmą. A my dopiero badamy, co w tych niszach się znaj-
duje i co tworzy owe mikrośrodowisko. Jeśli je poznamy, to być
może uda się biologicznie uderzyć przeciwciałami w mechanizmy
molekularne, które mocują je w niszach. Wtedy będzie można
uwolnić i usunąć z nich chore komórki HSC, aby w to miejsce
przeszczepić nowe, które zapoczątkują zdrowe linie komórkowe.
Dzisiaj przygotowanie pacjenta do przeszczepu jest bardzo ob-
ciążające. Nasza strategia ma szanse być dużo lepiej tolerowana.
Hipoteza trafna, a co z realizacją?
Badania niszy szpikowych są dobrze rozwinięte u myszy, nato-
miast u ludzi dopiero raczkują. Właśnie zaczynamy grant, w któ-
rym z zespołem z Austrii staramy się odtworzyć taką ludzką niszę
w mysim szpiku, podając do niego komórki zrębu szpiku ludzkiego.
Nie można tych komórek badać w środowisku sztucznym,
tylko na myszach właśnie?
Wyciągnięcie z naturalnej niszy jest dla nich tak olbrzymim
stresem, że ich biologia od razu zostaje zaburzona. Proszę pamię-
tać, że stężenie tlenu w szpiku kostnym jest kilkakrotnie mniejsze
od tego, w którym żyjemy. Dlatego musimy się posiłkować mode-
lami mysimi. Często spotykam się z zarzutami, nawet ze strony
lekarzy, że nie interesuje ich tzw. myszologia, bo oni przecież leczą
ludzi. Owszem, markery, za pomocą których poszukujemy w szpi-
ku komórek HSC, są zupełnie inne u gryzoni i u człowieka – ale
biologia całego systemu krwiotwórczego jest podobna. Mysz żyje
rok, a człowiek średnio 70 lat, ale komórki krwiotwórcze różnicują
się w podobny sposób. Nie mamy lepszego modelu.
Jak odbiera pan zatem próby ograniczenia eksperymentów
naukowych na zwierzętach?
Staramy się ograniczyć im cierpienia. U ludzi procedura prze-
szczepu szpiku jest ciężka i nie ma co ukrywać, że dla myszy rów-
nież. Ale to jedyna droga, by rozwijać medycynę, bo nie da się
w tej chwili przeprowadzać tych badań w sztucznych warunkach.  ze szczepionkami i lekami mogącymi pokonać koronawirusa?
Kto uważa inaczej, niestety nie wie, o czym mówi.
Hematologia była pierwszą dziedziną, która poznała się
na cudownej właściwości różnicowania komórek macierzystych.
Ale bez mariażu z biologią molekularną nie byłoby to
chyba możliwe?
To rzeczywiście obecnie jeden z najlepszych przykładów, gdzie
biologia molekularna świetnie się sprawdza w medycynie. Lecze-
nie nowotworów krwi coraz częściej opiera się na biologicznych
przesłankach: odkrytej mutacji w komórce, konkretnym zaburze-
niu, ocenie charakterystyki molekularnej – i na tej podstawie po-
dejmowana jest decyzja o wyborze terapii. Za sprawą diagnostyki
molekularnej nowotwory krwi należą dziś do jednej z najbardziej
zróżnicowanych grup chorób. Dzielimy je nie tylko w zależności
od np. lokalizacji niekontrolowanego rozrostu komórek krwi, ale
też od wielu parametrów genetycznych.
Czy jako biotechnolog odczuwa pan satysfakcję z coraz silniej-
szego zespolenia nauk podstawowych z praktyką kliniczną?
Bez biologii molekularnej lekarze stają się coraz mniej skuteczni.
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
Od 12. roku życia choruję na cukrzycę typu 1, więc
osobiście odbieram postęp, który dzięki biotechnologii
zaczął się w medycynie. Przecież rekombinowana ludz-
ka insulina, za sprawą której żyję, została stworzona
po sklonowaniu jednego genu i wstawieniu jego fragmentu DNA
do bakterii Escherichia coli. To pierwszy przykład wykorzystania
w praktyce terapeutycznego genu do leczenia ludzi takich jak ja.
A nie sądzi pan, że mamy zbyt rozbudzony apetyt
na wykorzystanie potencjału komórek macierzystych
i nasze nadzieje na to, że na wzór insuliny w cukrzycy dokonają
przełomu w terapiach wielu chorób, są przedwczesne?
To prawda, że większość eksperymentów nie kończy się suk-
cesem, na jaki czekają pacjenci, i jeśli coś zaczyna wychodzić
na modelach mysich, to tylko promil z tego można wykorzystać
w terapii. Ale z takim nastawieniem praca badawcza traci sens.
Oczywiście przy pisaniu grantów zawsze się nadmienia, że nasze
badania mogą pomóc w przyszłości tu i tam, jednak wchodząc
do laboratorium, trzeba o tym zapomnieć. Bo rozważanie, czy
pomysł się sprawdzi w klinice, jest zbyt paraliżujące – to za daleka
perspektywa. Musimy się skupić na metodzie naukowej, skrupu-
latnie badać wszystkie mechanizmy, a nie da się przewidzieć, któ-
ry z nich ostatecznie zadziała. Gdy ludzie zaczęli klonować geny,
też nie myśleli o tym, że za chwilę wyprodukują ludzką insulinę.
Nawet kiedy na horyzoncie nie widać zastosowań terapeutycz-
nych, to według mnie samo badanie ma swoją wartość.
Odbywał pan staż podoktorski na Uniwersytecie Stanforda.
Czy to stamtąd przywiózł pan takie przekonanie?
Trudno o lepsze miejsce do pracy naukowej niż Stanford. Zna-
komity dostęp do sprzętu laboratoryjnego to jedno, ale dla mnie
ważniejsza była atmosfera w zespołach badawczych. Tam nikt
na nikogo się nie obraża, można wszystko ze sobą przedyskuto-
wać. W Polsce nie jest to aż tak powszechne. Przeważnie podcho-
dzimy do wszystkiego bardzo osobiście i krytyka naukowa jest
źle odbierana. W porównaniu z Ameryką nasz system jest zbyt
hierarchiczny, a przez to anachroniczny. Promowane są tytuły
naukowe, a nie jakość nauki.
Rozmawiamy w środku pandemii i wobec naukowców
są dziś wielkie oczekiwania. Czy uczeni zdają ten egzamin?
Czy w wiarygodny sposób prezentują wyniki eksperymentów
Zdarzyło się kilka wpadek, gdy opublikowane w renomowa-
nych pismach wyniki badań trzeba było szybko wycofywać. Ale
to nieuniknione, bo żyjemy w czasach, których siłą napędową
jest rywalizacja i ona udziela się również badaczom. W żadnej
dziedzinie nie unikniemy ryzyka oszustw. W badaniach nad ko-
mórkami macierzystymi też zdarzały się nadużycia. Ale jeśli coś
jest nośne i kontrowersyjne, to zawsze skupia na sobie szczególną
uwagę ludzi mniej odpowiedzialnych, którzy próbują się zarekla-
mować i nie zawsze uczciwie zdobyć sławę. To podważa zaufanie
do nauki, ale nie powinniśmy jej z tego powodu dyskredytować.
Aż tak mocno wierzy pan w jej siłę i misję?
Rozsądni ludzie powinni opierać swoją wiedzę o świecie na ra-
cjonalnym poznaniu naukowym. To ciekawe, że w XXI w. musimy
o to walczyć. Bo jak się czyta, co wypisują w mediach społeczno-
ściowych reprezentanci ruchów antyszczepionkowych, albo słu-
cha wypowiedzi kwestionujących istnienie koronawirusa, nawet
ze strony najważniejszych polityków w Polsce, to włos się na głowie
jeży i tym bardziej trzeba pilnować zdrowego rozsądku.  n
61
 [ HISTORIA ]

JACEK LEOCIAK
Za mury zapłacimy
16 listopada 1940 r. Niemcy ostatecznie zamknęli warszawskie getto.

G
Kładka łącząca getto południowe (tzw. małe) z północnym (dużym), biegnąca nad ul. Chłodną.

„Jesteśmy uwięzieni wewnątrz podwójnego muru:

muru z cegieł dla naszych ciał i muru milczenia dla naszych dusz”.
CHAIM KAPŁAN, zapis z 25 czerwca 1942 r.

dyby historia zastygła w listopa- W średniowiecznej Europie powstawanie skupisk

dzie 1940 r., mur opasujący war-
szawskie getto stałby już 80 lat.
Ówczesna Warszawa to miasto
na różne sposoby pod zielone.
Kulminacją tego podziału była
niewątpliw ie dychotomia: get-
żydowskichw wydzielonych częściach miasta było zjawiskiem
powszechnym. Wyrażały się w ten sposób dwie tendencje:
zewnętrzny przymus i wewnętrzny wybór. Doktryna segre-
gacji (zakaz wspólnego zamieszkiwania chrześcijan i Żydów,
która przybrała ostateczny kształt po Soborze Laterańskim III
w 1179 r.) ewoluowała w kierunku doktryny izolacji (specjalne
© ROGER VIOLLET/EAST NEWS

to – strona aryjska. Okupacyjna oznakowanie Żydów i skupianie ich w odrębnych dzielnicach).

rzeczywistość uzyskiwała swój spektakularny wymiar topo-
graficzny. Doświadczenie egzystencjalne – rozpięte między
„tą” i „tamtą stroną” – wyrażało się w kategoriach przestrzen-
nych. Osią tej egzystencjalnej przestrzeni był mur i on nadawał
kształt doświadczeniu.
Gwałtowna fala prześladowań w czasie wypraw krzyżowych,
próba ocalenia odrębności religijnej i kulturowej, postawa
wewnętrznej solidarności prześladowanych, praktyczne
względy samoobrony – to wszystko skłoniło samych Żydów
do zamieszkiwania razem w wydzielonych miejscach. Istnieje

62 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
jednak zasadnicza różnica między tak rozumianym miejscem
zamieszkania Żydów a gettem. Po pierwsze, jest to obszar do-
browolnego osiedlenia. Po drugie, nie jest zamknięty. Getto hi-
storyczne miało izolować, getto nazistowskie stanowiło formę
eksterminacji pośredniej, było przedsionkiem Ostatecznego
Rozwiązania.
Pierwsza próba utworzenia getta w Warszawiemiała miej-
sce między 4 a 14 listopada 1939 r. Plan zakładał podział śród-
mieścia na trzy części. Pierwsza – to miejsce, gdzie docelowo
mieli się skupić wszyscy Żydzi. Druga – obszar tymczasowo do-
zwolony dla Żydów już w nim mieszkających, ale poddany stop-
niowemu „odżydzaniu”. Trzecia – obszar dla Żydów zakazany,
z którego ludność żydowska miała się natychmiast wynieść.
W wyniku kilkudniowych pertraktacji prowadzonych przez
delegację Judenratu Niemcy odstąpili od realizacji tego planu.
W grudniu pogłoski o getcie nie milkły. Mówiło się o prawo-
brzeżnej Warszawie jako miejscu przyszłej koncentracji Żydów.
O krążących plotkach na temat getta wspominał w tym cza-
sie Ringelblum, a Adam Czerniaków zanotował w dzienniku
20 grudnia: „Pogłoski o Pradze (ghetto)”.
18 stycznia 1940 r. przyjechał do Warszawy Waldemar Schön
– człowiek, którego zadaniem było utworzenie getta. Guber-
nator dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer powierzył mu
nadzór nad programem przemieszczeń ludności, mianując
go pełnomocnikiem do spraw przesiedleń (Der Beauftragte
für Umsiedlungsfragen) w dystrykcie warszawskim. 23 stycz-
nia powstał w urzędzie szefa dystryktu Wydział Przesiedleń
(Umsiedlung) pod kierunkiem Waldemara Schöna. Tam wła-
śnie skupiły się prace nad organizacją getta w Warszawie.
W lutym wrócił pomysł getta na Pradze. Miało być ono w na-
turalny sposób odizolowane od pozostałej części Warszawy.
Projekt spotkał się ze sprzeciwem, m.in. ze strony Zarządu
Miejskiego. Argumentowano, że getto ugodzi w gospodarkę
miasta, bo 80 proc. rzemieślników Warszawy to Żydzi, których
nie można wyeliminować, bo są niezbędni. Mówiono o niemoż-
ności wyżywienia Żydów zamkniętych w izolowanej dzielnicy.
8 marca (prawdopodobnie w związku z koncepcją żydow-
skiego rezerwatu na Lubelszczyźnie w okolicach miasteczka
Nisko) w Wydziale Przesiedleń wstrzymano prace nad orga-
nizacją getta, ale zaczęło się ogradzanie wyznaczonego przez
władze niemieckie „obszaru zagrożonego epidemią” (Seuchen-
sperrgebiet). 27 marca Judenrat otrzymał oficjalne polecenie
postawienia muru wokół terytorium Seuchensperrgebiet. Budo-
wa murów nie była rzeczą łatwą i nastręczała wiele technicz-
nych problemów (naruszenie instalacji wodociągowej, sieci
elektrycznej, kabli etc.).
W początkach kwietnia Niemcy porzucili projekt utworze-
nia rezerwatu dla Żydów na Lubelszczyźnie, w związku z tym
w Wydziale Przesiedleń wznowiono prace nad planowaniem
getta. Pojawiła się nowa koncepcja utworzenia dwóch gett
na peryferiach Warszawy: jednego – obejmującego na zacho-
dzie teren Woli i Koła, drugiego – zajmującego na wschodzie
teren Grochowa. Zakładano, że usytuowanie getta na obrze-
żu miasta zminimalizuje szkody w gospodarce, przemyśle
i komunikacji.
1 kwietnia ruszyła budowa murówwokół Seuchensperr-
gebiet. Judenrat został obarczony kosztami ich wznoszenia.
Prezes Czerniaków rozpoczął więc starania o zaciągnięcie
na ten cel w Banku Dyskontow ym pożyczki w w ysokości
160 tys. zł. 13 kwietnia zapisał w dzienniku: „Za mury zapła-
cimy”. W pierwszej dekadzie czerwca Judenrat zakończył bu-
dowę murów i ustawianie tablic ostrzegawczych na obrzeżach
„obszaru zagrożonego epidemią”.
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
Niemiecki starosta Warszawy Ludwig Leist powiadomił Za-
rząd Miejski o przewidywanych granicach wydzielonej dla
Żydów dzielnicy. Postawę Zarządu Miejskiego, kierowanego
przez Juliana Kulskiego, komisarycznego burmistrza oku-
powanej Warszawy, krytycznie oceniał w swojej „Kronice lat
wojny i okupacji” Ludwik Landau, zarzucając mu posłuszne
wypełnianie zarządzeń niemieckich w sprawie przesiedlenia
i bronienie w tej sprawie tylko interesów ludności polskiej.
Po wojnie Kulski odpierał zarzuty i wyjaśniał w swoich wspo-
mnieniach: „Zarząd Miejski (...) otrzymał do wiadomości plan
ustalonych przez Niemców pierwotnych granic getta. Wezwa-
ny przez nadzór [niemiecki – J.L.] do zgłoszenia ewentualnych
uwag co do obszaru dzielnicy wydzielonej, Zarząd Miejski za-
stanawiał się nad sposobem reakcji. Z jednej strony nie moż-
na było sprawić wrażenia współdziałania w tworzeniu getta,
z drugiej – sprawa miała duże znaczenie i dla ludności nie-
żydowskiej, dla której zakres przesiedleń musiał być również
poważnym ciosem. W rezultacie wypowiedziana opinia nosiła
charakter jakby statystyczny: tezy uzależnienia wielkości ob-
szaru od stosunku liczbowego jednej części ludności do po-
zostałej. Określone pierwotnie granice getta ulegały potem
zmianom zarządzanym przez Niemców, z reguły w kierunku
redukcji terenu dzielnicy żydowskiej”.
7 sierpnia Leist wydał zarządzenie dotyczące dzielnicy ży-
dowskiej. Żydzi mieszkający w dzielnicy niemieckiej mieli się
natychmiast wyprowadzić; żydowskim lokatorom w dzielnicy
polskiej pozwolono chwilowo pozostać; Żydzi przyjeżdżający
do Warszawy mogli zamieszkać tylko w strefie już otoczonej
murami. 20 sierpnia w Wydziale Przesiedleń wznowiono prace
nad organizacją getta. Zrezygnowano z tworzenia gett pery-
feryjnych i postanowiono założyć getto na obszarze Seuchen-
sperrgebiet. Warto pamiętać, że ani w zarządzeniu Leista, ani
w przesłanych Judenratowi wyjaśnieniach do niego nie padło
słowo „getto”, tylko Wohngebiet der Juden, czyli teren zamiesz-
kiwania, dzielnica dla Żydów.
Zaczęły się eksmisje i przeprowadzki.Żydzi byli brutalnie
wyrzucani z mieszkań, na ulicach pojawiły się riksze i wozy
z dobytkiem. Rozpoczęła się wielka migracja w obrębie mia-
sta. Jak zapisał 21 sierpnia Chaim Kapłan: „pętla na naszej szyi
zaciska się z dnia na dzień coraz mocniej”.
13 września 1940 r. wydane zostało rozporządzenie Hansa
Franka o ograniczeniu swobodnego wyboru miejsca zamiesz-
kania i pobytu w Generalnym Gubernatorstwie, z mocą obo-
wiązującą od 1 października. W rozporządzeniu nie stwier-
dzano wprost, że dotyczyło ono ludności żydowskiej, jednak
ten właśnie dokument stał się podstawą prawną do zakłada-
nia gett, chociaż getta na okupowanych ziemiach polskich
powstały znacznie wcześniej (pierwsze zostało założone już
8 października 1939 r. w Piotrkowie Trybunalskim, w marcu
1940 r. powstało getto w Częstochowie, 30 kwietnia 1940 r.
w Łodzi).
2 października (w wigilię żydowskiego Nowego Roku)
szef dystryktu warszawskiego Fischer podpisał oficjalne
zarządzenie o utworzeniu getta w Warszawie, zawierające
załącznik w postaci spisu ulic stanowiących jego granice.
12 października (święto Jom Kippur) zarządzenie Fischera
o utworzeniu trzech dzielnic mieszkaniowych: niemieckiej,
polskiej i żydowskiej, zostało ogłoszone przez megafony
uliczne. Zakończenie przesiedlenia Niemcy zapowiedzieli
na 31 października. Pod tą brzemienną w skutki datą odnaj-
dujemy w dzienniku Czerniakowa zapis: „Dziś Sądny Dzień.
(...) Oświadczono [Schön], że w imię ludzkości, na zarządze-
nie gubernatora, generał-gubernatora, z polecenia wyższego,
tworzy się ghetto”.
63
 [ HISTORIA ]
Od tej pory przebieg granic tworzonego getta podlegał nie-
ustannym zmianom, korektom i przesunięciom. Drukowano pla-
ny i spisy ulic granicznych niepokrywające się nawzajem, szybko
ulegające dezaktualizacji i wciąż wymagające korekt. Rozgorzała
walka o poszczególne ulice i domy. Niepewność i nieokreśloność
co do granic obszaru przymusowego zamieszkania Żydów osią-
gnęły w tym okresie apogeum. Tortura ciągłych zmian obszaru
getta nie skończyła się z chwilą ostatecznego jego zamknięcia,
lecz towarzyszyła mieszkańcom aż do samego końca.
Władze niemieckie zgodziły się przedłużyć termin zakończe-
nia akcji przesiedleńczej do 15 listopada. Wzmogła się gorączka
Ulica Leszno we wrześniu 1941 r.
Mur oddzielający getto. Widok skrzyżowania ulicy Żelaznej z Chłodną.
przeprowadzek. „Opowiadano mi o pewnym [Żydzie] – napisał
Ringelblum 8 listopada – który siedem razy przeprowadzał się
z powodu zmiany granic getta. Inny zaś cztery razy: wysie-
dlony z Hożej, Freta, Grzybowskiej 68 i stamtąd po raz czwar-
ty”. Czerniaków jeszcze w ostatniej chwili próbował uzyskać
przedłużenie terminu i wynegocjować korzystniejsze grani-
ce. Bezskutecznie.
16 listopada 1940 r. getto warszawskie zostało ostatecznie
zamknięte. Opuszczanie jego terenu bez specjalnych przepu-
stek (żółte karty dla Niemców, volksdeutschów i Polaków, żółte
karty z niebieskim paskiem dla Żydów) było zabronione. Pola-
cy mogli jednak swobodnie przekraczać granice getta jeszcze
64 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
do 26 listopada. Wejść strzegła żandarmeria niemiecka, policja
polska (granatowa) i policja żydowska (Służba Porządkowa).
Wyznaczono 22 bramy (tzw. wachy).
17 listopada, a więc tuż po zamknięciu getta, Chaim Kapłan,
podsumowując ów pierwszy etap okupacyjnych losów war-
szawskich Żydów, napisał w dzienniku: „To, czego lękaliśmy
się najbardziej, nadeszło. Przeczuwaliśmy, że czeka nas ży-
cie w getcie, pełne smutku i ubóstwa, wstydu i poniżenia, ale
nikt z nas nie przypuszczał, że ta nieszczęsna godzina może
nadejść tak szybko. I oto nagle – przerażająca niespodzianka!
(...) Poszliśmy spać w żydowskiej dzielnicy, a następnego ran-
ka obudziliśmy się w zamkniętym getcie żydowskim – getcie
w całym tego słowa znaczeniu. (…) Wkroczyliśmy w now y
etap życia, trudno sobie wyobrazić panikę, jaka w związku
z tym powstała w dzielnicy żydowskiej. Zobaczyliśmy nagle,
jak nas stłoczono i zamknięto ze wszystkich stron. Jesteśmy
wyłączeni i odseparowani od świata, wygnani ze społeczności
ludzkiej”.
Mury getta utworzyły gigantyczne więzienie w środku
miasta, obszar w yłączony, odseparowany, hermetycznie
zamknięty. A przecież ta granica była nieustannie naruszana
przez szmuglerów, kurierów podziemia politycznego, potem
przez tych, którzy uciekali z dzielnicy zamkniętej. Więźniowie
getta, tak jak wszyscy więźniowie, marzyli o wolności, tęsknili
za otwartą przestrzenią bez granic i murów przegradzających
ulice. Jednym z paradoksów tego więzienia była jego rozległość,
a zarazem ciasnota. Murami opasano przecież kawał miasta,
to była relatywnie wielka przestrzeń, a jednak zatłoczona
i cuchnąca jak ciasna cela więzienna. Innym paradoksem
było istnienie w owej więziennej przestrzeni enklaw względnej
swobody czy przynajmniej prywatności, np. mieszkanie, dom,
podwórko w kamienicy.
Przestrzeń miasta zadekretowana jako zamknięty obszar
getta współistniała z przestrzenią zadekretowaną jako otwarta,
chociaż okupowana. I w tym tkwiło sedno tortury. Możliwość
zachowania wzrokowego kontaktu z „tamtą stroną”, jej do-
tykalna bliskość stwarzała nieodparte wrażenie continuum
przestrzeni. W rzeczywistości wspólna przestrzeń przestała
istnieć. Getto było nieustanną „aluzją do utraconej wolności”,
nieustannie uzmysławiało radykalność i nieodwracalność
zamknięcia, a zarazem jego umowność. Mur najeżony odłam-
kami szkła nie mógł całkowicie przesłonić sobą „tamtej strony”.
Świat za murami był tuż, na wyciągnięcie ręki. Ale z fizyczną
bliskością obu światów drastycznie kontrastowała dzieląca je
przepaść. Pokonanie odległości kilku kroków między jedną
a drugą stroną ulicy przedzieloną murem było zabronione pod
karą śmierci.
Adina Blady-Szwajger, lekarka szpitala dla dzieci im. Ber-
sonów i Baumanów, tak wspominała czas Wielkiej Akcji Li-
kwidacyjnej. W upalny dzień 30 lipca 1942 r. z okien szpitala
na rogu Leszna i Żelaznej obserwowała kolumnę ludzi gna-
nych na Umschlagplatz. Wśród nich swoją matkę. Szli ulicą
Żelazną, która pośrodku była przedzielona murem. Strona
wschodnia należała do getta, zachodnia do strony aryjskiej.
W domu stojącym przy Żelaznej, naprzeciw okien szpitala,
„na balkon wyszła kobieta w kwiecistym szlafroku i podle-
wała kwiatki w skrzynkach. I chyba widziała ten pochód, ale
dalej podlewała kwiatki. A po tej stronie szli i szli, i nie było
końca”. Kobietę wyglądającą przez szpitalne okno i kobietę
podlewającą kwiatki na balkonie dzieliła tylko szerokość ulicy
i chodnika, dystans chyba nie więcej niż 20 m. A jednak znaj-
© EAST NEWS (2)
dowały się wówczas na antypodach, szczelnie odizolowane
ścianą powietrza, rozdzielone i osobne.
JACEK LEOCIAK
 [ HISTORIA ]

650 lat temu zmarł Kazimierz, ostatni król z dynastii

Piastów. Jego panowanie obrosło legendą,
którą do dziś trudno oddzielić od rzeczywistości.

Jedyny Wielki
TOMASZ TARGAŃSKI Wizerunek Kazimierza Wielkiego
z jego nagrobka w bazylice
archikatedralnej św. Stanisława

K
i św. Wacława na Wawelu w Krakowie.
ról rozstał się z życiem 3 listo- Z insygniów zachowało się jabłko
pada 1370 r., a jego pogrzeb zwieńczone krzyżem, berło uległo
w  Krakowie był ceremonią, uszkodzeniu. Powyżej: pieczęć
jakiej XIV-wieczna Polska nie majestatowa króla z napisem w otoku
widziała. Według naocznej KAZIMIRVS D(E)I GR(ATI)A REX
relacji Janka z  Czarnkowa: „naprzód
POLONIE C(RA)COVIE SA(N)DOM(IRIE)
szły cztery wozy, każdy w cztery piękne
SIRAD(IE) LANC(ICIE) CVYAV(IE)
POMORA(N)IE.
konie, a wszystko to – tak woźnice, jak
konie i wozy – były czarnym suknem
przybrane i  pokryte. Potem kroczyło
czterdziestu rycerzy w pełnych zbro-
jach na koniach, pokr ytych suknem
szkarłatnym; następnie jedenastu niosło
chorągwie tyluż księstw, dwunasty zaś
chorągiew królestwa polskiego”. Za nimi
jechał rycerz „odziany w złocistą szatę
królewską, na pięknym stępaku królew-
skim, (...) osobę zmarłego króla wyobra-
żający”. Potem zgromadzonym ukazało
się ciało władcy niesione na marach,
a w kondukcie za nim maszerowało po-
nad czterystu dworzan i równie wielka
liczba zakonników ze wszystkich zgro-
madzeń krakowskich.

Ponownie pochowany
Co ciekawe, był to drugi z trzech po-
grzebów Kazimierza Wielkiego. Pierw-
szy miał skromny charakter i odbył się
– jak na ówczesne standardy – nader
szybko, bo ledwie dwa dni po śmierci
króla. Powodem pośpiechu dworzan
(przede wszystkim wspomnianego
Janka z  Czarnkowa, królewskiego
podkanclerza) był zawarty kilka lat
wcześniej układ, na mocy którego
następcą Kazimierza na polskim
tronie miał zostać król Ludwik
Węgierski. Sposobem, by utrudnić
cudzoziemcowi objęcie władzy,
było właśnie uniemożliwienie mu
„spotkania” ze zmarłym podczas
© WOJCIECH KRYŃSKI/FORUM, AGAP

pogrzebu. Ceremonia, podczas

której nowy król żegnał starego,
stanowiła bowiem symbolicz-
ne przekazanie władzy w ręce
następcy i potwierdzenie jego
praw do tronu. Kiedy więc Lu-
dwik zjawił się w Krakowie,
nat ych m ia st z a r z ąd z i ł

P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020 65
 [ HISTORIA ]
przygotowania do drugiego pogrze­
bu, tym razem oficjalnego i z „pompą”,
który odbył się z jego udziałem 19 listo­
pada 1370 r.
Do trzeciego pochówku ostatniego
króla z linii Piastów doszło prawie 500 lat
później, kiedy szczątki Kazimierza od­
kr yto przy okazji renowacji katedr y
krakowskiej. Była to nie tylko archeolo­
giczna sensacja, ale przede wszystkim
wydarzenie o wielkim znaczeniu spo­
łecznym. Zorganizowany 8  czer wca
1869 r. pogrzeb stał się okazją do ma­
nifestacji narodowej dumy, a zarazem
wspomnień na temat dawnej świetno­
ści Królestwa Polskiego. Liczący tysiące
osób pochód na Wawel obfitował w sym­
boliczne gesty – np. trumnę ze szcząt­
kami władcy nieśli chłopi z królewskie­
go Łobzowa (gdzie Kazimierz często
przebywał) oraz studenci założonego
przez niego Uniwersytetu Jagielloń­
skiego. Po latach Stanisław Wyspiański
przywołał tamto wydarzenie w jednym
ze swoich poematów: „Idą posępni a nio­
są korony ozdobne, misterne a dla nich
ciążące jak ołów, korony szczerniałe,
pogrobne/A grają im dzwony ze wszyst­
kich kościołów a szumią łopocą szarfami
przyczołów chorągwie”.
Dyplomata
Nie ulega wątpliwości, że panowanie
Kazimierza szybko uznano za wyjątkowo
pomyślne dla królestwa. Już pod koniec
XV w. władca funkcjonował w pamięci jako
wielki król, co stało się prawdopodobnie
pod wpływem lektury popularnych wśród
kręgów dworskich kronik Jana Długosza.
Przydomek „Wielki” na stałe pojawił się
przy imieniu Kazimierza w  wieku XVI
i od tego czasu utrzymuje się niemal po­
wszechna zgoda, że ostatni Piast w pełni
na niego zasłużył.
Blask osiągnięć i  popularność króla
wśród ludzi mu współczesnych wynika­
ły w  dużej mierze z  nisko zawieszonej
poprzeczki. Przed wstąpieniem na tron
Kazimierza wszyscy królowie z dynastii
Piastów, począwszy od Bolesława Chro­
brego, rządzili Polską w sumie przez nie­
całe 22 lata. 22 lata monarchii w ciągu
z górą trzech wieków to ledwie epizod.
Kazimierz królował przez lat 37 i uczynił
z tego epizodu praktykę. Przed objęciem
przez niego tronu Królestwo Polskie mo­
gło być, i bez wątpienia było, postrzega­
ne przez potężniejszych sąsiadów jako
„państwo sezonowe”; twór dziwaczny,
sklejony naprędce, który prędzej czy
później zostanie wchłonięty przez lokalne
potęgi. Sam tytuł króla Polski był zaś ele­
mentem dyplomatycznych targów i było
wielce prawdopodobne, że przejdzie on
na czeskich Luksemburgów. Pozbycie się
66
obcych roszczeń do polskiej korony stano­
wiło więc dla młodego władcy absolutny
priorytet. Kazimierz osiągnął ów cel pod­
czas zjazdu w Wyszehradzie w 1335 r., gdy
król Czech Jan Luksemburski zrzekł się
praw do krakowskiego tronu, w zamian
za co Piast obiecał zapłacić mu horrendal­
ną sumę 20 tys. kop groszy praskich, czyli
ok. 4 ton czystego srebra (tyle mniej więcej
wynosiły roczne dochody z eksploata­cji
żup solnych w Bochni i Wieliczce).
Różnica w pozycji oraz położeniu mię­
dzynarodowym Polski w 1333 r. (kiedy
Kazimierz wstąpił na tron) a w 1370 r. jest
kolosalna. Podczas gdy jego ojciec mu­
siał stawiać czoła sojuszom, które wprost
zagrażały istnieniu niedawno odrodzo­
nej monarchii, Kazimierz uczynił z Pol­
ski podmiot polityki międzynarodowej.
Najlepszym na to dowodem był słynny
zjazd monarchów w Krakowie w 1364 r.,
w którym wzięli udział cesarz Karol IV,
król Ludwik węgierski, margrabiowie
Brandenburgii Otton i Ludwik Wittels­
bachowie, król Danii Waldemar IV, król
Cypru Piotr de Lusignan oraz liczni
książęta ze Śląska, Pomorza i Mazowsza.
Stanowił on przypieczętowanie kilkulet­
nich zabiegów Piasta, podczas których Andegawenami, co praktycznie zamyka­
ustanowił się on w roli mediatora między ło mu możliwość upomnienia się o Śląsk.
zwaśnionym cesarzem i królem Węgier. O ile król Polski nie miał powodu czuć się
Pełniąc rolę rozjemcy, Kazimierz nie tyl­ monarchą „gorszego sortu”, o tyle zdawał
ko przyczynił się do zapobieżenia woj­ sobie sprawę z dystansu, jaki pod wzglę­
nie dynastycznej, ale przede wszystkim dem potencjału ekonomicznego oraz mi­
uczynił ze swojego królestwa central­ litarnego dzielił Kraków od Pragi i Budy.
ne ogniwo w rozbudowanym systemie Doświadczenie polityczne w tej części
dyplomatycznym obejmującym całą Europy aż nadto dobrze pokazywało, jaki
Europę Środkową. Fakt, że Piast zdołał los czeka „podrzędne istoty, gdy wchodzą
zapewnić krajowi bezpieczeństwo drogą pomiędzy ostrza potężnych szermierzy”.
mediacji, nie zaś wojny, w symboliczny Król ustąpił zatem Śląsk, ale zadbał, by nie
sposób podkreślił malarz Bronisław zatrzasnąć tam za sobą wszystkich drzwi.
Abramowicz. Na obrazie z 1876 r. przed­ Wystawiony w 1339 r. dokument nie obej­
stawiającym kończącą zjazd ucztę u Wie­ mował bowiem księstwa świdnickiego
rzynka, widać usadowionego centralnie i jaworskiego oraz biskupiego księstwa
króla, podczas gdy na ziemi przy królew­ nysko-otmuchowskiego. Aż do końca pa­
skim stole leży rzucona bezwładnie zbro­ nowania Kazimierz prowadził na Śląsku
ja (a obok niej znudzony pies). aktywną politykę: o tym, że ostatni Piast
nie uznawał kwestii Śląska za raz na za­
Wschód i Zachód wsze wyrytą w kamieniu, świadczy roz­
Echem w późniejszej historii Polski od­ poczęta w 1345 r. wojna polsko-czeska,
bijały się szczególnie dwie decyzje Kazi­ która rozgrywała się przede wszystkim
mierza. Pierwszą była rezygnacja z praw na terenie utraconej prowincji.
do Śląska, co przypieczętowało „rozwód” Drugim posunięciem Kazimierza
tej prowincji z  Polską na ponad sześć o symbolicznym znaczeniu było wkro­
stuleci. Król nie mógł wiedzieć, że wysta­ czenie na Ruś halicko-włodzimierską
wiony w Krakowie w 1339 r. dokument w 1340 r., co dziś uznaje się za początek
uznający Śląsk za obszar zwierzchności historycznej ekspansji Polski na wschód.
królów czeskich będzie miał tak daleko­ Od tej chwili wahadło kraju coraz bar­
siężne konsekwencje (warto wspomnieć, dziej ciążyło w kierunku ziem nad Dnie­
że Śląsk już od kilku dekad znajdował prem i Niemnem. Podbój był długotrwa­
się wówczas de facto we władaniu Pra­ ły i wymagał zaangażowania znacznych
gi). Dodatkowo Kazimierz zdecydował sił ze strony królestwa, a nawet pomocy
się na ów krok w niecały rok po zawar­ papiestwa (polscy dyplomaci przekony­
ciu historycznego porozumienia między wali Watykan, że walki na Rusi powinny
czeskimi Luksemburgami i węgierskimi być traktowane jako krucjaty). Kazimierz
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020

„Kazimierz Wielki nadaje przywilej
włościanom”, wyobrażenie XIX-wiecznego
malarza Rafała Hadziewicza.
próbował także wprowadzić łaciński ob-
rządek na Rusi, choć z marnym skutkiem.
Pod koniec życia ostatniego Piasta w rę-
kach polskich znalazły się ziemie krzemie-
niecka, przemyska i halicka, ale północ-
ną część Rusi (Podole) Kazimierz musiał
ustąpić książętom litewskim. Właśnie po-
rozumienie z Litwą stało się fundamen-
tem wschodniej polityki króla. Nie był on
pierwszym z Piastów, który zdawał sobie
sprawę z wartości sojuszu z Litwą (pewne
ruchy w tym kierunku wykonał już jego
ojciec), jako pierwszy nadał mu jednak
rangę polityki państwowej, m.in. przez
ślub z  Aldoną, córką wielkiego księcia
Giedymina. W związku z tym król często
określany jest jako ten, który „utorował”
drogę do unii polsko-litewskiej. Bez wąt-
pienia jest to przesada. Jeśli koniecznie
trzeba wskazać jedną rzecz, która fak-
tycznie umożliwiła zawarcie unii, byłoby
nią nie wizjonerstwo ostatniego Piasta,
ale fakt, że ani on, ani jego następca Lu-
dwik Węgierski nie pozostawili po sobie
męskich potomków. Gdyby nie ingerencja
przypadku, Jagiełło pojąłby raczej za żonę
jedną z córek wielkiego księcia moskiew-
skiego Dymitra Dońskiego, a historia po-
toczyłaby się inaczej.
Zostawił murowaną
© EAST NEWS
Panowanie Kazimierza zapisało się
w  pamięci ja ko czas wew nętrznego
dobrobytu i  rozwoju gospodarczego.
Polska z pewnością doświadczyła w po-
łowie XIV w. skoku cywilizacyjnego, ale
pamiętać trzeba, że dokonywał się on
z poziomu bardzo niskiego. Kadłubowe
królestwo (pozbawione Śląska!) ciągnęło
się w europejskim ogonie, wszyscy sąsie-
dzi Polski – wyłączając Litwę i księstwa
Ruskie – byli znacznie lepiej powiązani
z gospodarkami zachodnimi, ich ziemie
były gęściej zaludnione i bogatsze w sre-
bro, złoto lub miedź. Ostatni Piast zrobił
wiele, by tę różnicę zniwelować. Przede
wszystkim rozpoczął na wielką skalę
program osadnictwa. Autor „Kroniki ka-
tedralnej krakowskiej” zapisał, że „w bo-
rach, lasach, zagajnikach i miejscach po-
rosłych krzewami zostało osadzone tyle
miast i wsi, ile niemal było kiedy indziej
w całym Królestwie Polskim”. Autor bio-
grafii króla Jerzy Wyrozumski wyliczył,
że w latach 1333–70 wystawiono blisko
tysiąc dokumentów lokacyjnych (choć
wiele z nich dotyczyło lokacji istnieją-
cych już miast i wsi).
Zarówno zdaniem współczesnego
Kazimierzowi Janka z  Czarnkowa, jak
i spisującego swoją kronikę wiek później
Długosza, Kazimierz rozpoczął budowę
53 zamków oraz ufortyfikował 27 miast.
Popularne powiedzenie, że monarcha
„zastał Polskę drewnianą, a zostawił mu-
rowaną”, skutecznie utrwaliło wizeru-
nek króla jako wielkiego budowniczego.
Zadaniem wspomnianych zamków było
nie tylko służyć za tarczę obronną prze-
ciw wrogim krzyżakom czy Luksembur-
gom, ale również odgrywać rolę lokal-
nych centrów gospodarczych. Zarządcy
każdej z warowni mieli za zadanie dbać
o  kondycję położonych w  pobliżu wsi
i prowadzić akcje kolonizacyjne. Tamten
wysiłek budowlany z pewnością zbliżył
Polskę do euro­pejskich standardów, nie
wytrzymywał natomiast konkurencji
w zestawieniu z jej bardziej dynamiczny-
mi sąsiadami. Według wyliczeń Jarosława
Widawskiego zawartych w książce „Miej-
skie mury obronne w państwie polskim
do początku XV wieku” tzw. współczyn-
nik warowności (odsetek ufortyfikowa-
nych miast istniejących do końca XIV w.)
w Polsce kazimierzowskiej był trzykrotnie
niższy niż na Śląsku, czterokrotnie niższy
niż w Brandenburgii i pięciokrotnie niższy
niż w Państwie Zakonu Krzyżackiego.
Kolejnym osiągnięciem, które umoc-
niło legendę ostatniego Piasta, było za-
łożenie w Krakowie uniwersytetu. Kra-
kowska wszechnica powołana 12 maja
1364 r. (jako druga – po praskiej – w na-
szej części Europy) stała się symbolem
cywilizacyjnego awansu Polski. Choć
bez wątpienia jest to spojrzenie nieco
w yidealizowane – kilka lat po śmier-
ci Ka zimierza uczelnia pra kt ycznie
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
przestała działać i  przetr wała tylko
dzięki zainteresowaniu oraz wysiłkowi
królowej Jadwigi. Uniwersytet na pew-
no wzmocnił prestiż władcy, ale fundu-
jąc go, Kazimierz miał na celu nie tylko
propagandę swojego majestatu. Podczas
jego rządów państwo powoli się profesjo-
nalizowało; coraz więcej instytucji – są-
dów, urzędów, kancelarii – wymagało
osób obeznanych z prawem. Uczelnia
mogła zatem służyć jako intelektualne
zaplecze i źródło doświadczonych ad-
ministratorów. Kazimierz bez wątpie-
nia doceniał walory edukacji (choć sam
ani pisać, ani czytać nie umiał) – jego
najbliżsi współpracownicy zdobywali
wykształcenie na najlepszych uniwer-
sytetach w Bolonii oraz Padwie.
Reformator
Kazimierz jest wreszcie znany jako
prawodawca: najpier w, w  latach 50.
X IV  w. powstał statut w ielkopolsk i,
a ok. 1362 r. statut małopolski, zwany wi-
ślickim. Spisanie i kodyfikacja zwycza-
jowego prawa ziemskiego pomogła za-
prowadzić w państwie ład; wspomniane
kodeksy stały się zaś fundamentem no-
woczesnego społeczeństwa stanowego,
gdzie przedstawiciele wszystkich stanów
mieli swoje miejsce w hierarchii i podda-
ni sprawiedliwemu prawu mieli zgodnie
służyć monarchii. Celem reformator-
skiego ducha rządów Kazimierza było
przełamanie administracyjnych oraz
prawnych pozostałości rozbicia dzielni-
cowego, co znalazło wyraz w zapisanym
w statutach wielkopolskich zdaniu: „jest
jeden władca i jedno prawo, tak również
powinna być w całym Królestwie jedna
moneta”. Król centralizował państwo,
stopniowo likwidując urzędy pamięta-
jące jeszcze czasy rozbicia i ogranicza-
jąc rolę dzielnicowych wieców rycerstwa
na rzecz instytucji zjazdu generalnego.
Ostatni Piast na tronie Polski to postać,
której życie i  dokonania wciąż mogą,
a nawet powinny być przedmiotem dal-
szych badań. Jedyny polski król obdarzo-
ny przydomkiem „Wielki” nadal czeka
na nowoczesną, w pełni naukową mo-
nografię historyczną. Taka praca z pew-
nością pomogłaby zrozumieć prawdziwy
wymiar haseł składających się na legen-
dę Kazimierza i odpowiedzieć na kilka
ważnych pytań: czy rzeczywiście jego
panowanie było cywilizacyjnym przeło-
mem, w jakim stopniu udało mu się prze-
łamać stare formy rządów i zaszczepić
nowe, wreszcie jak społeczeństwo przy-
jęło te zmiany? Odpowiedzi nie tylko
przybliżyłyby postać króla, ale rzuciłyby
nieco światła na proces budowy w Polsce
nowoczesnego państwa.
TOMASZ TARGAŃSKI
67
 AFISZ [ PREMIERY / W YDAR ZENIA / Z APOWIEDZI ] Skala ocen: 1(dno)–6(wybitne)

w telewizji historia gangsterska w klimacie retro, i jako opowieść społeczno-poli-

Po królewsku 5/6
Król, według powieści Szczepana Twardocha,
reż. Jan P. Matuszyński, Canal+, od 6 listopada, 8 odc.
tyczna – portret rządzonej przez sanację II Rzeczpospolitej, w którym
łatwo zobaczyć rysy współczesnej, rządzonej przez PiS III RP. Tematem,
który łączy wątki, jest pragnienie (i złudzenie) władzy i rządu dusz.
Od gangsterów Jana „Kuma” Kaplicy (Arkadiusz ­Jakubik), przez
ścierające się bojówki PPS i ONR-Falanga, po rywalizujące frakcje
w sanacyjnym rządzie – wszyscy walczą, a stawką jest, mówiąc szum-

W
arszawa, dwa lata przed wybuchem II wojny światowej.
„Dlaczego 1937 r.? Między innymi dlatego, że to był
pierwszy rok, kiedy na uczelniach wprowadzono
numerus clausus i zaczęło obowiązywać getto ławkowe.
To był pierwszy moment, kiedy Polska wielkimi krokami zaczęła iść
w tę samą stronę, co hitlerowskie Niemcy” – tłumaczył w „Dzienniku
Gazecie Prawnej” po premierze powieści, cztery lata temu Szczepan
Twardoch. Od tego czasu „Król” doczekał się dwóch inscenizacji i kon-
tynuacji książkowej („Królestwo”), a Canal+ jego ośmioodcinkową,
zrobioną „na bogato” ekranizacją obchodzi swoje ćwierćwiecze w na-
szym kraju. Wyreżyserowany przez Jana P. Matuszyńskiego, twórcę
wspaniałej „Ostatniej rodziny”, serial sprawdza się zarówno jako
nie, Polska. Wszystko to zaś w cieniu nadciągającej katastrofy. Głów-
nym bohaterem – tytułowym „królem” – jest Jakub Szapiro, członek
gangu Kaplicy i gwiazda boksu, zawodnik klubu Makabi Warszawa.
Michał Żurawski do tej roli zaczął się przygotowywać, nie wiedząc
jeszcze, że powstanie serial. I tę determinację widać na ekranie, nie
tylko w genialnie filmowanej scenie pojedynku bokserskiego z za-
wodnikiem Legii Warszawa. Ale dobrych i ważnych ról jest tu sporo
(jak psychopatyczny Doktor Radziwiłek Borysa Szyca czy Ryfka Kij
­Magdaleny Boczarskiej). Całość – sądząc po dwóch odcinkach
– ma inscenizacyjny rozmach, szacunek budzi dbałość o szczegóły
(stroje, design z epoki art déco, automat z „gumami higienicznymi”
w burdelu). A długie sceny grane w jidysz robią mocne wrażenie.
ANETA KYZIOŁ

w telewizji Laura zaczyna podejrzewać swojego męża

o zdradę, Felix postanawia za wszelką cenę
Córeczka tatusia 5/6 udowodnić, że jest w życiu córki niezastą-
piony. „Na lodzie” to fantastycznie zagrana,
Na lodzie (On the Rocks), reż. Sofia Coppola,
bezpretensjonalna komedia charakterów,
prod. USA, 96 min, Apple TV+
a jednocześnie pełen wdzięku list miłosny
do Nowego Jorku. Ale sytuacja za oknami

N
ie myśl, że możesz być głuchy
na głosy kobiet – mówi Laura
(Rashida Jones), bohaterka
nowego filmu Sofii Coppoli,
do swojego ojca, zamożnego marszanda,
który mimo upływu lat wciąż ma pokusę,
by kontrolować życie córki. Grany przez
Billa Murraya Felix niespecjalnie ma
ochotę nadążać za społecznymi zmianami.
Zwłaszcza wobec kobiet jest szarmancki,
lecz protekcjonalny, na dodatek zawsze
przekonany o swojej racji. Gdy więc
kusi, by film Coppoli odczytać również
jako manifest wzywający do uwolnienia się
z patriarchalnej pułapki. Nawet jeśli próba
odzyskania własnego głosu przez Laurę
(symbolizowana także przez zmagania
z blokadą twórczą) jest tu jedynie wątkiem
drugoplanowym, w przypadku Coppoli
opowieść o wychodzeniu z cienia ojca za-
wsze będzie miała drugie dno. JD

68 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
 w telewizji
Dar dla
wiceprezydenta 4/6
Kolejny film o Boracie
(Borat Subsequent Moviefilm),
reż. Jason Woliner, prod. USA, Wielka Brytania,
95 min, Amazon Prime Video
J
agshemash! Dopóki Borat nie wrócił,
nawet nie wiedzieliśmy, jak bardzo był
potrzebny. Wąsaty reporter – po czter­
nastu latach spędzonych w kamienio­
łomach – dostaje szansę odkupienia. Ma
pomóc w nawiązaniu przyjacielskich relacji
między Kazachstanem a USA, ofiarowując
wiceprezydentowi Mike’owi Pence’owi
małpkę. Szympans w trakcie podróży traci
niestety życie, więc Borat, by ratować sy­
© CANAL+ (3), ŁUKASZ BĄK, APPLE TV+, AMAZON PRIME VIDEO, AURORA FILMS, MUZEUM W BYDGOSZCZY
tuację, postanawia dać politykowi w prezen­
cie swoją piętnastoletnią córkę. Dowcip gra­
jącego główną rolę Sachy Barona C ­ ohena
jak zwykle jest ryzykowny: brytyjski komik
nie uznaje tematów tabu, a granice dobrego
smaku pozostawił za sobą już lata temu.
Ale to, co robi, działa. Nowy „Borat” bywa
histerycznie zabawny, jak w scenie zabijania
koronawirusa rondlem, lecz nie da się go
sprowadzić wyłącznie do zbioru gagów.
To przede wszystkim mocny cios wymie­
rzony w konserwatywną politykę, opartą
na uprzedzeniach, uprzedmiotawiającą
kobiety i mniejszości etniczne. Gdy widzimy
Cohena, który jako Country Steve wciąga
zgromadzony na „antycovidowym” wiecu
tłum do śpiewania rasistowskich przyśpie­
wek, lub podglądamy Rudy’ego Giulianiego
grzebiącego w rozporku w obecności rzeko­
mo nieletniej dziewczyny, śmiech zamiera
w gardle. Bo prowokacje Borata przypomi­
nają o istnieniu świata, którego wcale nie
chcielibyśmy znać.
JAKUB DEMIAŃCZUK
na ekranie
Niekochani
w śniegu 4/6
Tylko zwierzęta nie błądzą
(Seules les bêtes), reż. Dominik Moll,
prod. Francja, Niemcy 2019, 117 min
K
limat jak u braci Coen, choć sta­
wianie „Tylko zwierzęta nie błą­
dzą” obok np. „Fargo” nie oddaje
w pełni zalet czy wrażenia, jakie
ten przewrotny kryminał robi. Owszem,
czarny humor w połączeniu z makabrą
i nakręcającym się z każdą sceną absur­
dem są środkami stosowanymi obecnie
w kinie dość powszechnie, podobnie jak
nielinearna konstrukcja i pokazywanie
tych samych wydarzeń z różnych punk­
tów widzenia. A jednak perwersyjna
przyjemność oglądania wykreowanego
w galerii
Na wyciszenie 4/6
Marian Warzecha, Zbiór otwarty,
Pawilon Józefa Czapskiego, oddział
Muzeum Narodowego w Krakowie,
do 7 lutego 2021 r.
C
zy w pełnych
emocji dziejowych
momentach (a ta­
kie niewątpliwie
przeżywamy) bardziej
trzeba nam sztuki, która
będzie jak trąbka grająca
do boju czy raczej jak
kołysanka, która pozwoli
uspokoić skołatane ner­
wy? Pewnie i jednej, i dru­
giej. Krakowska wystawa
bez wątpienia należy
do kategorii tych kojących Marian Warzecha,
i pozwalających na chwilę Niedosyt,1949 r.
wyciszenia. I czyni to w do­
brym stylu, albowiem jej bohaterem jest
jeden z założycieli II Grupy Krakowskiej,
matuzalem współczesnej polskiej sztu­
ki, którego najstarsze prace pokazane
na wystawie pochodzą z 1946 r., czyli
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
w wyobraźni Dominika Molla świata chwieją­
cego się w posadach, w którym każdy boha­
ter zamknięty jest w kręgu swoich lęków, zra­
nionych emocji i rojeń, gdzie wszystko zmie­
rza w stronę odwrotną do oczekiwanego
happy endu – jest naprawdę spora. Historia
rozpoczyna się w przykrytych śniegiem gó­
rach, od znalezienia zamarzniętego trupa ko­
biety (Valeria Bruni Tedeschi – po prawej),
i podzielona jest na pięć części – tyle, ilu jest
bohaterów. Śledząc ich poczynania i rozwią­
zując zagadkę, kto zabił, można też pokusić
się o głębsze wnioski dotyczące natury miło­
ści, ponieważ każdy z protagonistów cierpi
z powodu odrzucenia. Recenzent „Variety”
uznał, że film stanowi przestrogę szczególnie
dla samotników, którzy do tego stopnia ide­
alizują pragnienie bycia kochanym, że w koń­
cu stają się niewolnikami swoich obsesji, a te
ich zabijają. Ciekawe i inspirujące, zwłaszcza
w kontekście odpowiedzi na pytanie, dlacze­
go seks i pożądanie prowadzą ludzi do nie­
moralnych czynów.
JANUSZ WRÓBLEWSKI
sprzed ponad 70 lat! Ekspozycja ma charak­
ter retrospektywy ukazującej różne malar­
skie fascynacje Warzechy, od młodzieńczych
kolaży, przez informel i malarstwo materii,
po asamblaże, „objet trouvé” i reliefy. Ale
na dwa fragmenty tego imponującego
dorobku warto zwrócić szczególną uwagę.
Po pierwsze, na tworzone głównie w la­
tach 60. ascetyczne i wyrafinowane kompo­
zycje geometryczne, będące
czymś pomiędzy malarstwem
abstrakcyjnym a formami trój­
wymiarowymi z wykorzysta­
niem starych druków czy zna­
lezionych drobiazgów. To one
zapewniły artyście największą
popularność. Po drugie zaś,
na tworzone w latach 70.
prace z serii „Metazbiory”,
w których matematyczne
wzory, symbole i wykresy
służą artyście do mierzenia
się z podstawowymi proble­
mami filozoficznymi, jak czas,
przestrzeń, nieskończoność,
przypadek. Ich ukryty sens
w pełni rozumie chyba tylko sam autor, nam
widzom pozostawiając smakowanie wyra­
finowanych form i nadzieję, że z każdego
chaosu musi zrodzić się jakiś porządek.
PIOTR SARZYŃSKI
69
 AFISZ [ PREMIERY / W YDAR ZENIA / Z APOWIEDZI ]
k s i ą ż k i Fr a gm e n t y k s i ą że k n a s t ro n i e : w w w.polit yk a.pl/cz ytelnia
Niski stolik,
wielka proza 5/6
Etgar Keret, Usterka na skraju galaktyki,
tłum. Agnieszka Maciejowska,
Wydawnictwo Literackie, Kraków 2020, s. 256
E
tgar Keret powraca. W nowych
opowiadaniach jest wszystko to,
co u tego pisarza najlepsze, ale
jednocześnie w „Usterce na skraju
galaktyki” Keret jest nieco inny niż zwykle
– bardziej wyciszony i czuły, poważniej-
szy. To, co dawniej było najistotniejszym
elementem Keretowskich historii, czyli
zaskakująca pomysłowość, teraz schodzi
na plan dalszy. Fantazja ustępuje życiowej
szamotaninie zwykłych ludzi. Czasami są
w tych zmaganiach z codziennością hero-
iczni, kiedy indziej komiczni. Ale zawsze są
prawdziwi. Jak bohater jednego z opowia-
dań, który płacze nad swoim prywatnym
nieszczęściem, choć innym może się wy-
dawać, że płacze nad całym złem świata.
Ale świat nie jest tu aż tak istotny. Najważ-
niejsze jest to, co dzieje się (lub nie) między
Rosnące
przygnębienie 4/6
Dorota Sumińska, Dość. O zwierzętach
i ludziach, bólu, nadziei i śmierci,
Wydawnictwo Literackie, Kraków 2020, s. 160
S
zanujemy, lubimy, kochamy; dręczy-
my, zabijamy, jemy. Do czego jest
w stanie posunąć się człowiek wobec
zwierząt? W swojej najnowszej książ-
ce Dorota Sumińska przyjmuje na przemian
trzy perspektywy widzenia. Raz wchodzi
w skórę zwierząt, by móc opowiedzieć ich
osobiste historie i poczuć zadawane im rany.
70
małżonkami, między rodzicami a dziećmi,
między przelotnie poznanymi ludźmi. Waż-
ne są emocje, jak choćby w opowiadaniu,
którego bohaterem jest ociężały umysłowo
pięćdziesięciolatek mieszkający ze starzeją-
cą się matką – niby banalne, ale jakże przy
tym wstrząsające. Opowiadania Kereta są
niczym historie snute przez kogoś, kto, lek-
ko wstawiony, dosiadł się do nas przy barze.
Jest zaskakująco szczery, chce się wyżalić,
ale i nas zabawić. A na dodatek zostają nam
po nim, rzucone niby od niechcenia, takie
zdania: „Życie jest jak niski, brzydki stolik
zostawiony w salonie przez poprzednich
lokatorów. Przeważnie go dostrzegasz,
pamiętasz, że tam jest, uważasz, ale możesz
też czasem zapomnieć i wówczas jego kant
wbija ci się w udo lub kolano, a wtedy boli”.
MACIEJ ROBERT
Za chwilę staje się na powrót człowiekiem,
by pokazać, jak łatwo potrafi on zamienić
się w bezwzględnego zabójcę. A w trze-
cim wcieleniu występuje jako badaczka;
naświetla skalę problemu poprzez liczby,
fakty, reguły. I w każdej z tych perspektyw
bezlitośnie demaskuje ludzką hipokryzję
wobec zwierząt językiem ujmującym w swej
prostocie, ale i przerażającym w przedsta-
wianiu szczegółów. Zresztą sama zaznacza:
„Pisząc o tym, popadam we wciąż rosnące
przygnębienie”. I to przygnębienie udziela
się czytelnikowi. Szczególnie po przeczy-
taniu opisów losu zwierząt z ferm hodow-
lanych, katowanych fizycznie i psychicznie
i po miesiącach czy latach męczarni, zamie-
niających się w kawałek smakowitego steku
czy materiał na płaszcz. Autorka co chwila
pokazuje, jak cienka jest granica pomiędzy
tym, co kochamy, a tym, co mamy na talerzu
i zarzucamy na ramiona. Sumińska po raz
kolejny podejmuje bezkompromisową
walkę o prawa zwierząt do godnego życia,
niepowierzchownie wpisującą się w obecną
dyskusję wokół „5 dla zwierząt”.
JULIA SARZYŃSKA
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
Skala ocen: 1(dno)–6(wybitne)
Wiry i winy 5/6
Igor Jarek, Halny, Wydawnictwo Nisza,
Warszawa 2020, s. 256
O
powiadania Igora Jarka
rozgrywają się głównie
w Nowej Hucie, ale mogłyby
dziać się wszędzie w Polsce.
„Słyszałam gdzieś, że przed świętami
to nawet wrodzy sobie żołnierze
wyłazili z okopów, żeby sobie pożyczyć
wszystkiego dobrego. Pewnie nie
byli Polakami, se myślę” – mówi
jedna z bohaterek, obserwując
rodaków w autokarze. Halny wieje
w ostatnim opowiadaniu, ale można
mieć wrażenie, że przewiewa życie
wszystkich bohaterów. Kiedy wieje,
dzieją się najgorsze rzeczy, ale to nie
wiatr jest winny. Każdy ma tu swoją
gadkę – każde opowiadanie to osobna
historia, niektóre się splatają ze sobą,
bo okazuje się, że bohaterowie się
znają albo są rodziną. Jest wulgarnie
i brutalnie, miejscami śmiesznie,
jednak przede wszystkim strasznie.
Bo te współczesne historie opowiadają
o upadku, o wirze wciągającym w dół,
każdy z bohaterów widzi szansę
i światełko, i kiedy wszystko wydaje się
układać dobrze, spada cios. Dopada
ich wina z przeszłości, wraca karma
w najbardziej niespodziewanym
momencie. Taki Paweł, bohater
opowiadania „Halny”, diler wychowany
w bidulu, dla którego liczy się tylko
jego brat Kamil. W ciągu jednego
dnia kilka razy unika śmierci,
wychodzi z najgorszej czarnej dziury,
aż do czasu. Ta proza ma świetny
rytm i tempo, a język postaci brzmi
wiarygodnie i mocno, tak jak powinien.
W tle pojawiają się tropy klasyczne –
puszka Pandory, hybris, dzięki temu
ten zdegradowany świat zyskuje
dodatkowy wymiar. Jesteśmy tak
blisko jego bohaterów, że zaczynamy
im kibicować w próbach wychodzenia
z piekła. I tym bardziej docenimy
konstrukcję, która trzyma w napięciu
aż do końca.
JUSTYNA SOBOLEWSKA
 nowe płyty z mojej półki

REKLAMA
Wojciech Mann

Petty
w pełnej krasie 5/6
Tom Petty, Wildflowers & All the Rest, Warner

T
om Petty (1950–2017) był
jednym z najważniejszych
przedstawicieli amery-
kańskiej sceny rockowej przeło-
mu XX i XXI w. Od debiutu (1976 r.)
„Tom Petty & The Heartbreakers”
uważano, że w swojej muzyce
łączy tradycje amerykańskiego
rock and rolla z wpływami muzy-
ki, która napłynęła w latach 60.
z Wielkiej Brytanii. Swoją sympatię
do brytyjskiego gustu muzyczne-
go Petty wyrażał także w doborze współpracowników – na prze-
łomie lat 80. i 90. jego producentem był Jeff Lynne. Bezpośred-
nio po zakończeniu współpracy z Lynnem, w roku 1994, ukazała
się wspaniała płyta artysty zatytułowana „Wildflowers”, tym
razem z producentem Rickiem Rubinem. Mimo iż prezentowała
spokojniejsze i nieco „odchudzone” brzmienie w porównaniu
z poprzedniczkami, od razu przypadła do gustu tak krytykom,
jak i publiczności. Teraz na rynku ponownie pojawia się ten
album w wersji zremasterowanej i poszerzonej, zatytułowanej
„Wildflowers & All the Rest”. Oryginalny zestaw utworów wzbo-
gacony tu został o 10 pełnowartościowych, choć wtedy niewy-
korzystanych piosenek zarejestrowanych podczas tej samej sesji
nagraniowej. Zapoznanie się z nimi pozwala w pełni docenić
potencjał artysty w okresie tworzenia albumu „Wildflowers”.
Radość od pierwszej do ostatniej nuty.

Glam jak spod igły 4/6

The Struts, Strange Days, Polydor

P
ośród tłumu brytyjskich
wykonawców szukających
wciąż nowych ścieżek
i rozwiązań, znaleźć również
można takich, którzy z lubością
odnoszą się do tego, co kiedyś
stworzono, i próbują przywrócić
ducha minionych lat. Taką właśnie
grupą jest założona w 2012 r. for-
macja The Struts. Już od samego
początku zespół postawił sobie
za punkt honoru powrót do okre-
su świetności glam rocka. Ich piosenki bezwstydnie nawiązują
do niegdysiejszych osiągnięć takich wykonawców, jak Gary
Glitter, Sweet czy Slade. Niektórzy recenzenci wręcz sugerują,
© ULF ANDERSEN/GETTY IMAGES, MP (5)

że wokalista Luke Spiller przypomina momentami samego Fred-

diego Mercury’ego. Jakkolwiek byśmy klasyfikowali ich muzykę,
to podkreślić należy, że The Struts proponują słuchaczom łatwe,
bardzo wpadające w ucho, świetne do chóralnego wspólnego
śpiewania melodie i dużą rockową energię, a tyle przecież trzeba
do dobrej zabawy. Warto więc posłuchać ich najnowszej płyty,
zatytułowanej „Strange Days”, i wspólnie zaintonować
np. prosty refren „Do You Love Me”, i wszystkie kłopoty odejdą
na drugi plan.

P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
 [ K U LT U R A ]

W poszukiwaniu
straconych kadrów
Twórcy „The Mandalorian” szukali przełomu
na polu efektów specjalnych, a znaleźli technologię,
która może sprawić, by plany filmowe i serialowe
były bardziej ekologiczne, a przy okazji bardziej
odporne na pandemię.
MARCIN ZWIERZCHOWSKI

S erialowe i filmowe ekipy wróciły na plany,

czego przykładem jest choćby powstający
obecnie drugi sezon „Wiedźmina”. Zagroże-
nie zatrzymania zdjęć z powodu wprowadze-
nia ograniczeń w danym kraju lub zarażenia
wśród pracujących przy produkcji jest jednak
wysokie. Niedawno świat obiegła informacja, że koronawirusem
zaraził się Robert Pattinson, odtwórca tytułowej roli w filmie „The
Batman”, co wstrzymało pracę całej ekipy. Podobnie hamulec
musieli wcisnąć twórcy „Jurassic World: Dominion” w reżyserii
Colina Trevorrowa, który poinformował o kilku pozytywnych wy-
nikach testów na Covid-19 wśród pracowników planu. Studio
koszmar. Zadanie jest tym trudniejsze, gdy ta armia ludzi musi
się przemieszczać, by kręcić poza studiami, często podróżując
do różnych krańców globu. Kręcąc w studiu, można zrezygno-
wać z podróżowania w odległe miejsca, nie ma też mieszania
się ekip, które coraz częściej przy powstawaniu filmu lub serialu
siedzą w jednym miejscu i izolują się. Magia kina potrafi wiele,
nie zastąpi jednak w realistyczny sposób ujęć skąpanej w słońcu
pustyni czy widoku pochmurnego nieba – dla takich scen ekipa
musi wyjść poza studio. Ale czy na pewno?

Universal w oficjalnym komunikacie dodało, że wprawdzie ko-
lejne testy dały wyniki negatywne, jednak ze względu na wymogi
bezpieczeństwa rzeczone osoby poddano izolacji, podobnie tych,
którzy mieli z nimi kontakt, i w efekcie przerwano zdjęcia.
Iluzja doskonała
W  serialu „The Mandalorian” („Mandalorianin” – czeka
na swoją oficjalną polską premierę do czasu wejścia do nas plat-
formy Disney+ – red.), którego akcja osadzona jest w uniwersum
„Gwiezdnych wojen”, tytułowy bohater odwiedza różne pla-
nety, od pustynnych, przez lesiste, po skute lodem pustkowia.
© MP (2)

Utrzymanie rygoru sanitarnego wśród liczącej setki osób ekipy Te piękne krajobrazy to wizytówka produkcji, bo symbolizują
pracującej na planie każdego filmu czy serialu to organizacyjny one różne zakątki bogatego wszechświata, w którym rozgrywa

72 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
 Wszystkie malownicze kadry serialu „The Mandalorian” powstały na terenie studia z sufitem i ścianami zbudowanymi z ekranów LED.
się ten kosmiczny western o łowcy nagród, tytułowym Manda-
lorianinie (znany z „Gry o tron” i „Narcos” Pedro Pascal). Przy
okazji jednak wspomniane malownicze kadry to… ściema.
Ani jedna scena serialu „The Mandalorian” produkcji Di-
sney+ nie była kręcona poza studiem. Okazjonalnie ekipa wy-
chodziła na dwór, ale wciąż na terenie studia, by łapać natural-
ne światło. W poszukiwaniu kadrów z przepastnych pustyń czy
ze skalistych zboczy udawali się jednak z powrotem do środka,
na wirtualny plan filmowy zwany The Volume, na który składa-
ła się pokaźnych rozmiarów półokrągła ściana oraz sufit zbu-
dowane z ekranów LED. Ponad 50 proc. zdjęć do pierwszego
sezonu tej produkcji nakręcono przed tymi ekranami. A efekt
jest taki, że niewtajemniczony w kulisy serialu widz nie jest się
w stanie zorientować, że aktorzy wszystkie ujęcia kręcili pod
dachem, na scenie o średnicy niecałych 23 m i wysokości 6 m.
Sama idea filmowania aktorów na tle ekranu nie jest in-
nowacyjna. Wystarczy włączyć jakiś starszy film z Jamesem
Bondem czy z serii o żandarmie z Saint-Tropez, a na pewno
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
trafimy na emocjonujące sceny pościgów, z ujęciami aktorów
siedzących w nieruchomym samochodzie, z drogą „rozwija-
jącą” się za nimi na ekranie. Obecnie natomiast niemal każ-
da wysokobudżetowa produkcja wykorzystuje zielone (lub
niebieskie) ekrany jako tło, które potem zastępuje się efektem
pracy grafików komputerowych. Problemem jest jednak ja-
kość kręconych tak ujęć: te z klasycznym ekranem za aktorami
nie nabiorą nawet dziecka, a wprawne oko wypatrzy „fałsz”
i w najlepszych ujęciach z tzw. green screenu, bo problemem
jest choćby dopasowanie oświetlenia sceny realnej i wyge-
nerowanego w komputerze tła. W skrócie: iluzja miała wady,
więc filmowcy korzystali z tych technik, gdy musieli, preferując
kręcenie na prawdziwej pustyni niż dodawanie jej w postpro-
dukcji. Również dlatego, że pracując z zielonym tłem, efekty
widzi się po wielu miesiącach, gdy film wróci z obróbki kom-
puterowej, operatorzy i reżyserzy muszą więc wyobrażać sobie,
co zobaczą po zastąpieniu zielonego tła obrazkami, i liczyć,
że graficy komputerowi zrealizują te wyobrażenia.
73
 [ K U LT U R A ]

Taki układ nie pasował Jonowi Favreau, Institute z Uniwersytetu Columbia poda­
którego zmęczyła ciągła praca na niebie­
Wirtualne je z kolei, że nakręcenie jednego średnio­
skim tle przy nowej „Księdze dżungli”, plany filmowe bud żetowego f i lmu hol ly wood zk iego
a następnie długi i żmudny proces postpro­ są odpowiedzią to około 4 tys. ton dwutlenku węgla wyemi­
dukcji filmu. Ponieważ zaś przy „The Man­ na palące problemy towanego do atmosfery. W dużej mierze zaś
dalorian” miał pracować ze specami z Indu­ produkcji filmowej: jest to kwestia ciągłego podróżowania setek
strial Light & Magic, czyli studia założonego pandemię członków ekip. Które można mocno ograni­
w 1975 r. przez George’a Lucasa, by zrewo­ koronawirusa czyć przy kręceniu na planach wirtualnych.
lucjonizować efekty specjalne na potrzeby Co więcej, skoro by nakręcić jeden z naj­
pierwszych „Gwiezdnych wojen”, Favreau
oraz wpływ bardziej efektownych seriali sezonu, po­
rzucił im wyzwanie do kolejnej rewolucji. na środowisko. trzeba tylko jednego wirtualnego planu
Efekt to wspomniane The Volume, czyli filmowego i kilku tradycyjnych, wszystko
wirtualny plan zdjęciowy. ILM zbudowa­ w jednym kompleksie studyjnym, ekipę
ło jego ścianę i sufit z ekranów LED, połą­ można w prosty sposób izolować i kontro­
czonych tak, by działały jak jeden ogromny ekran. Następnie lować. Niczym w lidze NBA, gdzie by dokończyć sezon, na te­
zwrócili się do twórców popularnego silnika do tworzenia gier, renach kompleksu Disneya na Florydzie stworzono tak zwaną
Unreal, w którym zbudowano niezwykle realistyczne środowi­ bańkę dla graczy i ich ekip, do środka wpuszczając tylko tych,
ska w 3D, co pozwalało na swobodne obracanie kamery. Ostat­ którzy przeszli kwarantannę i testy.
nim elementem była synchronizacja ruchów kamery z ekrana­ Zatem mimo że początkowe koszty zbudowania takiego
mi, tak by reagowały one na przesuwanie obiektywu, dzięki wirtualnego planu są wysokie, jeżeli zestawić to z oszczędno­
czemu zachowywano odpowiednią ostrość. Aktorzy byli więc ściami wynikającymi z samych podróży związanych z poka­
filmowani na tle, które operator widział przez obiektyw swojej zywaniem odpowiednich kadrów, z usprawnienia produkcji
kamery, tak że mógł sam pilnować ostrości i światła, a w efekcie oraz z drastycznego ograniczenia procesu postprodukcji, nie­
zagwarantować, że dla oczu widzów będzie to iluzja doskonała. wykluczone, że tak nakręcony film czy serial nie tylko będzie
wyglądał lepiej, ale może być nawet tańszy niż produkcje po­
Żegnajcie, zielone tła wstające „po staremu”.
W opinii filmowców wirtualne plany filmowe i ekrany LED W Wielkiej Brytanii małe studio Rebellion Film Studios wy­
zostawiają wcześniejsze technologie daleko w tyle. Reżyserzy korzystało właśnie wirtualny plan filmowy, by nakręcić krót­
cieszą się, bo wreszcie widzą, co kręcą, no i otrzymują w dużej kometrażowy film fantasy „Percival”, co uczyniono, z jednej
mierze gotowe zdjęcia, co znacząco skraca proces postpro­ strony, ponieważ tak było taniej, a z drugiej – by sprostać ogra­
dukcji (w „The Mandalorian” udało się o połowę zredukować niczeniom produkcji związanym z epidemią Covid-19.
liczbę ujęć, które miały być poddawane obróbce komputero­ O przyszłości tej technologii najlepiej świadczą doniesienia
wej). Operatorzy z kolei znów mają kontrolę nad tym, co kręcą, branżowego „FXGuide”, które we wrześniu tego roku informo­
mogą komponować kadry i dobierać oświetlenie. Nie muszą wało o stu już istniejących wirtualnych planach filmowych
również bać się odblaskowych powierzchni, które przy pracy wykorzystujących ekrany LED oraz o 150 powstających lub
z zielonym tłem były... cóż, zielone. Tu natomiast odbijają obra­ planowanych tego typu inwestycjach.
zy z ekranów LED, efekt jest więc naturalny (co było kluczowe
w „The Mandalorian”, jako że kostium tytułowego bohatera Witajcie, zielone plany
to w zasadzie wypolerowana niczym lustro srebrna zbroja). „The Mandalorian” to zresztą nie jedyna produkcja pracu­
Z ulgą oddychają i aktorzy, wreszcie orientujący się, co w za­ jąca z ekranami LED. Technologię wykorzystywano również
sadzie robią w danej scenie, na co patrzą, co mają za plecami przy kręceniu trzeciego sezonu serialu „Westworld”. Już wcze­
i generalnie gdzie są. śniej – w 2015 r. – twórca tego hitu HBO Jonathan Nolan wpadł
Paradoksalnie więc ta nowa rewolucja technologiczna po­ na podobny pomysł co spece z ILM, jego współpracownicy nie
zwala ekipom wrócić do korzeni, do pracy z czymś namacal­ byli jednak w stanie stworzyć odpowiedniego sprzętu, bo karty
nym i widzialnym zamiast zastępującego wszystko zielonego graficzne komputerów nie były jeszcze na to przygotowane.
czy niebieskiego tła. Do tego dodać trzeba jeszcze możliwości Przełomem dla „Westworld” była więc wizyta Jona Favreau
usprawnienia produkcji, choćby dzięki opcji szybkiej zmiany na planie produkcji konkurencji, Disney+. Efekt to choćby
tła (kilka kliknięć na ekranie kontrolującego ekranu tabletu) piękne ujęcia przelatującego nad Los Angeles z połowy XXI w.
czy uniezależnienia od warunków pogodowych lub po pro­ futurystycznego pojazdu, którego światła odbijają się w szy­
stu… czasu – jak to ujął jeden z operatorów serialu „The Man­ bach kabiny pasażerów.
dalorian”: „W jaki inny sposób możemy przez dziesięć godzin Na platformę Disney+ trafia właśnie drugi sezon „The Man­
kręcić zachód słońca na pustyni?”. dalorian”, który stanowić będzie wizytówkę wirtualnych pla­
Przede wszystkim jednak wirtualne plany filmowe wydają nów filmowych. Czy zatem ekipy wkrótce całkowicie zaszyją
się odpowiedzią na palące problemy produkcji filmowej i se­ się w studiach, zapominając, że świat na zewnątrz w ogóle
rialowej: pandemię koronawirusa oraz wpływ na środowisko. istnieje? Nie stanie się tak choćby dlatego, że niektórych scen
„The Mandalorian” nie wymagał kręcenia w terenie, jego na wirtualnym planie filmowym kręcić się po prostu nie da,
potężna ekipa nie dokładała się więc do emisji CO² w związku czy to ze względu na ograniczenia przestrzeni, czy na podat­
z podróżami samolotowymi, nie rozjeżdżała malowniczych ność ekranów LED na uszkodzenia (odpadają wszystkie sceny
miejsc dziesiątkami aut ze sprzętem, nie pozostawiała też z pirotechniką). Twórcy dostają jednak właśnie do rąk nowe
po sobie hałd śmieci. A o tym, że ochrona środowiska winna narzędzie, które pozwoli im lepiej oszukiwać nasz wzrok, ogra­
być dla ekip filmowych sprawą priorytetową, mówi się głośno niczyć wpływ przemysłu serialowego i filmowego na środo­
już od kilku lat. Brytyjska Akademia Sztuk Filmowych i Tele­ wisko, a jeśli pandemia nie ustąpi, kto wie – może w pewnym
wizyjnych oszacowała, że wyprodukowanie jednej godziny momencie wirtualne plany filmowe będą jedyną szansą bez­
treści telewizyjnej to emisja CO² na poziomie 13 ton, czyli piecznej pracy ekip.
tylu, ile statystyczny Amerykanin wytwarza przez rok. Earth MARCIN ZWIERZCHOWSKI

74 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
[ S E A N CO N N E RY 193 0 –2 02 0 ]

007 razy siedem

Odszedł Sean Connery, najlepszy z Bondów,
symbol szkockiej dumy, seksu, ale i uosobienie
męskiego szowinizmu.

ikt nie zagrał lepiej od niego Jamesa Bonda. Wcielał

N się w niego siedmiokrotnie. Stworzył w popkultu-

rze legendę nieporównywalną do żadnej innej. Bond
Connery’ego to nie tylko szorstki, dowcipny, seksow-
ny, charyzmatyczny superagent, ale też uosobienie
męskiego szowinizmu, postać w każdym calu wyjątkowa, wzbu-
dzająca nawet dziś, mimo zmiany obyczajowego paradygmatu,
dreszcz emocji. Wielu jest zdania, że to Connery ze swoim znie-
walającym magnetyzmem, nienaganną sylwetką, charaktery-
stycznym półuśmiechem i zwisającym z kącika ust papierosem
przyczynił się do niesłychanej popularności cyklu. Chociaż Ian
Fleming, pisarz, który wymyślił Bonda, upierał się, że Conne-
ry nie ma w sobie tej szlachetności, co preferowani przez niego
Cary Grant czy David Niven. Nie pochodził nawet z klasy średniej,
a o jego angażu zadecydowała ponoć emanująca z niego brutal-
ność w połączeniu z uwodzicielskim urokiem oraz doświadczenie
zebrane podczas występów w konkursie Mr. Universe.

Po premierze „Operacji Piorun” (czwartego filmu z  serii)
pytany o fenomen brytyjskiego szpiega aktor w wywiadzie dla
„Playboya” tłumaczył, że 007 trafił wtedy mocno w swój czas.
Bond pojawił się na scenie kilkanaście lat po wojnie, gdy zmę-
czeni Europejczycy mieli już dość racjonowania żywności, co-
dziennych niedogodności i nie chcieli dłużej oglądać na ekranie
szarości. „Oto zjawiła się postać, która jednoznacznie przekreśla
to wszystko. Wchodzi gładko w rzeczywistość niczym nóż w ma-
sło – doskonale ubrana, jeżdżąc drogimi samochodami, upajając
się winem i pięknymi kobietami”. Bond Connery’ego był czymś
w rodzaju idealnego zestawu na przetrwanie. Mężczyźni pragnęli
go naśladować i odnosić takie same sukcesy jak on. Zaś kobiety,
mimo że Bond nierzadko kaleczył swoje partnerki, wydawały się
nim autentycznie zauroczone i podekscytowane.
© BE&W
mu przyniosła rola Bonda, Connery szybko pragnął wyjść z jej
cienia, podejmując często nieudane próby zagrania wbrew swo-
jemu wizerunkowi. Najlepiej – i tak też bywał obsadzany – czuł
się jednak w skórze mentorów, którzy oprócz doradzania potra-
fią także skutecznie działać. W „Nietykalnych” zagrał doświad-
czonego policjanta udzielającego rad Eliotowi Nessowi (dostał
za tę rolę Oscara i Złoty Glob). W „Imieniu róży”, jako oświecony
franciszkanin Wilhelm z Baskerville, posługiwał się intelektem
i dedukcją, rozwiązując zagadkę morderstw w średniowiecznym
opactwie (uhonorowano go za to nagrodą BAFTA). Równie prze-
konująco prezentował się jako Robin Hood w „Powrocie Robin
Hooda” czy ojciec Indiany Jonesa w trzeciej części przygód słyn-

Z anim trafił na plan filmowy, Connery próbował wszystkiego.

Układał cegły, rozwoził mleko, polerował trumny, był ratow-
nikiem. Szkołę rzucił przed ukończeniem 14. roku życia. Rodzice
nie protestowali. Ojciec, niewykwalifikowany robotnik zatrud-
niony w fabryce kauczuku jako kierowca ciężarówki, i matka
sprzątaczka nie byli mu w stanie zapewnić jakiejkolwiek przy-
szłości. Kiedy miał 17 lat, upomniało się o niego wojsko. Dostał
się do Royal Navy. Został przydzielony do eskadry przeciwlotni-
czej. Po trzech latach nabawił się wrzodów dwunastnicy, więc
go zwolniono. Interesował się podnoszeniem ciężarów i ćwiczył
kulturystykę. Aż usłyszał od przyjaciela, że w Londynie szukają
kogoś do chórków w modnym musicalu „South Pacific” Richarda
Rodgersa i Oscara Hammersteina. W ekspresowym tempie przez
dwa dni pobierał lekcje tańca i śpiewu, w końcu dostał tę pracę.
Dzięki niej w półtora roku spłacił wszystkie długi.
Braki w wykształceniu nadrabiał, czytając kilka książek ty-
godniowo. Przełom nastąpił w  1957  r., gdy zastąpił Jacka
­Palance’a w emitowanym na żywo telewizyjnym spektaklu „Re-
quiem dla boksera wagi ciężkiej”. Świetny występ zaowocował
licznymi propozycjami filmowymi, a chwilę później kontraktem
z wytwórnią 20th Century Fox. W długiej, bo trwającej niemal
pół wieku, karierze grał m.in. żołnierzy, gangsterów, policjantów,
romantycznych buntowników, zakonników. Jego filmografia liczy
blisko sto pozycji. Mimo szaleńczego powodzenia i fortuny, jaką
nego ­archeologa, a także król Artur w „Rycerzach króla Artura”.
Gdy zbliżał się do sześćdziesiątki, został wybrany przez maga-
zyn „People” najseksowniejszym mężczyzną na świecie. Dekadę
później to samo pismo przyznało mu tytuł najseksowniejszego
mężczyzny stulecia. Nie oglądając się na gniew feministek i znie-
smaczonych krytyków, przypieczętował to występem u boku spo-
ro młodszej Catheriny Zety-Jones w roli jej kochanka i genialnego
złodzieja dzieł sztuki w thrillerze „Osaczeni”.
P róbował również sił jako reżyser, ale przede wszystkim był
aktorem – jednym z najlepiej opłacanych. Jego stawka nie
schodziła poniżej 5 mln dol. za rolę. Oprócz kina pasjonował
się piłką nożną i golfem. Angażował się też w politykę, zabie-
gając i popierając walkę o utworzenie szkockiego parlamentu
(miał szkocko-irlandzkie korzenie). W 1999 r. został zaproszony
na pierwsze – po 296 latach przerwy – posiedzenie zgromadzenia
i wygłosił na nim gorąco oklaskiwane przemówienie. Rok później,
odbierając tytuł szlachecki z rąk królowej Elżbiety II, nazwał ten
dzień jednym z najdumniejszych w jego życiu.
W 2005 r. ogłosił przejście na emeryturę. Był dwukrotnie żona-
ty. Z aktorką Diane Cilento rozwiódł się w 1973 r. Dwa lata później
poślubił malarkę Micheline Roquebrune. Zmarł we śnie podczas
pobytu na Bahamach.
JANUSZ WRÓBLEWSKI

P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020 75
 [ K U LT U R A ]
Jędrzej Sabliński – szef Piql
Polska, pionier procesu obróbki cyfrowej
i rekonstrukcji filmów w naszym kraju.
Nadzorował rekonstrukcje cyfrowe polskiej
klasyki, m.in. „Rękopisu znalezionego
w Saragossie”, „Faraona” i „Ziemi
obiecanej”. Trafiły one do selekcji Martina
Scorsese, którego fundacja promowała
na świecie polskie filmy w latach 2014–19.
Karierę zaczynał w Eastman Kodak
(dyrektor sprzedaży), a pracę z filmem
kontynuuje jako szef firmy DI Factory.
Pamięć absolutna
4299 stron dzieł zebranych Olgi Tokarczuk
udało się zapisać na 200 m taśmy światłoczułej
– mówi Jędrzej Sabliński, specjalista od cyfryzacji
i archiwizacji, tłumacząc, jak działa Biblioteka
Końca Świata.
JANUSZ WRÓBLEWSKI: – Czym się zajmuje
Światowe Archiwum Arktyczne?
JĘDRZEJ SABLIŃSKI: – To biblioteka da-
nych. Bywa również nazywana Biblio-
teką Końca Świata. Powstała trzy lata
temu. Zgromadzone w niej pliki zawie-
rają najbardziej wartościowe informacje
od osób i instytucji z wielu krajów. Nawet
za kilka stuleci – bez względu na to, jak
się potoczą losy planety – będzie można
z nich bezpiecznie skorzystać.
Chodzi o poufne dane osobowe,
tajemnice państwowe?
Nie. Raczej o dziedzictwo kulturowe
i to, co chcemy jako gatunek zostawić dla
potomności albo… dla gości z kosmosu,
gdy w końcu dotrą na Ziemię. Archiwum
mieści się 1300 km za kołem podbiegu-
nowym na archipelagu svalbardzkim,
76
którego największą wyspą jest Spitsber-
gen. Do tej pory już zostały tam zdepo-
nowane skany najcenniejszych zbiorów
watykańskich, dane Europejskiej Agen-
cji Kosmicznej, kody źródłowe zbierane
przez GitHub (czyli zapisy wszystkich
zmian w kodach tworzonych przez pro-
gramistów) czy np. konstytucje Brazylii
i Meksyku. Norweska firma Piql – współ-
właściciel i współzałożyciel Archiwum
Arktycznego – zrobiła niedawno plebi-
scyt na 10 najważniejszych obiektów,
które należałoby ocalić. Na liście znala-
zły się m.in. „Straż nocna” Rembrandta,
Biblia Gutenberga, dokumenty Euro-
pejskiej Organizacji Badań Jądrowych
(CERN) ze Szwajcarii, zdjęcia Ibsena,
dokumentacja architektoniczna Mu-
zeum Guggenheima w Bilbao, obiekty
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
sakralne wymienione przez Foundation
of Religious Heritage, a nawet teledysk
Prodigy. W przypadku obiektów sakral-
nych czy przyrodniczych mam na myśli
fotografie tych miejsc dokumentujące
wszelkie niezbędne szczegóły, aby w ra-
zie zniszczenia kolejne generacje mogły
je odtworzyć. Artefakty, np. arcydzieła
malarstwa, są zeskanowane wraz z fak-
turą farby obrazów z widocznymi rucha-
mi pędzla malarza.
I to wszystko zdigitalizowane miałoby
się pomieścić na gigantycznym
twardym dysku na dalekiej północy
Norwegii?
Zdigitalizowane tak. Lecz zapisane
na nośniku światłoczułym. W 2007 r.
Piql, 30-osobowa dynamicznie rozwija-
jąca się firma technologiczna rozpoczęła
badania nad innowacyjną technologią
zapisu danych na 35-milimetrowej spe-
cjalistycznej taśmie. Podobną, ale o in-
nej budowie, w ykorzystywano do na-
grywania filmów. Sześć lat temu metoda
zapisu plików na taśmie analogowej
została skomercjalizowana, znajdując
szerokie zastosowanie. Sama taśma jest
obecnie jednym z najbezpieczniejszych
i najbardziej trwałych nośników danych
na świecie. Niezależne laboratoria z USA
i Norwegii potwierdzają, że przy zacho-
waniu standardów ISO jest w  stanie
przetrwać ponad tysiąc lat. My podajemy
ostrożnie, że ponad 500.
Nic jej nie zniszczy, nawet ogień
czy wybuch bomby atomowej?
Nie ma takiego materiału, który nie
podlegałby rozkładowi. Podpalić, nie-
stety, można wszystko. Sprawa polega
na tym, że 42 państwa podpisały pakt
o współużytkowaniu norweskiego archi-
pelagu jako dziedzictwa światowego. Nie
bardzo jest sens, by tę zdemilitaryzowaną
strefę atakować. Nie rosną na niej drzewa,
grasują tam tylko niedźwiedzie polarne,
średnia temperatura wynosi -20 st. C.
Komu miałoby na tym lodowym zakątku
zależeć? W 2008 r. otwarto na Svalbar-
dzie Globalny Bank Nasion. Służy jako
przechowalnia ponad 4 tys. gatunków
roślin i ponad 700 tys. nasion jadalnych
– na wypadek, gdyby ludzkości przyda-
rzyła się katastrofa. Norwegowie z Piql
zaproponowali, by w tym samym miejscu
powstał światowy skarbiec danych: cyfro-
wych obiektów. Taśmy są zapakowane
w szczelnych metalowych kontenerach
i zdeponowane w starej kopalni. Kilkaset
metrów pod wieczną zmarzliną. Dodat-
kowo są zamknięte w aluminiowe kasety,
chroniące je m.in. przed wodą i ogniem.
© JACEK POREMBA
Rolki znajdują się w plastikowych pu-
dełkach z gwarantowaną kilkusetletnią
trwałością. O bezpieczeństwo bym się
więc nie martwił.
 Kto decyduje o tym, co ma być
umieszczone w skarbcu?
Oferta Piql skierowana jest do różnych
światowych firm, ale też do osób prywat-
nych, i ma charakter komercyjny. Ktoś
może chcieć wykupić depozyt na Arkty-
ce (koszt umieszczenia pierwszej rolki
w Archiwum zaczyna się od 8 tys. euro,
kolejne już taniej). Albo stworzyć wła-
sne archiw um niedostępne publicz-
nie. Piql gromadzi np. dane wrażliwe
wyspecjalizowanych firm badających
prześwietleniem rentgenowskim spawy
okrętów podwodnych. Te dane muszą
być przechowywane przez dziesięcio-
lecia, ponieważ historia danego okrętu
jest stale monitorowana w  celu zdia-
gnozowania potencjalnych uszkodzeń.
To samo dotyczy sieci energetycznych.
Co z pamięcią operacyjną? Ile informa-
cji da się zapisać na jednej rolce?
Pojemność jednej rolki wynosi 120 gi-
gabajtów. W porównaniu ze współcze-
snymi dyskami twardymi, posiadają-
cymi pojemność liczoną w terabajtach,
to niewiele. Przewaga taśm Piql polega
na ich żywotności. Około 10 proc. twar-
dych dysków psuje się już po czterech
latach. Pod koniec X XI w. nie będą się
nadawały do odczytu. A my rozmawiamy
o perspektywie zbliżonej do wieczności!
Przechodząc do konkretów, na ilu
rolkach zapisuje się film fabularny?
Z filmami akurat jest kłopot. Piql nie
przechowuje filmów w  w ysokiej roz-
dzielczości kinowej. Gdyby Netflix chciał
zdeponować jeden odcinek „House of
Cards”, byłoby to jeszcze sensowne.
Zmieściłby się na trzech rolkach. Ale
film w jakości 4K wymagałby użycia oko-
ło ośmiu terabajtów danych. To zdecy-
dowanie za dużo. Natomiast taśmy Piql
fantastycznie nadają się do przechowy-
wania muzyki i literatury.
Jak wygląda proces zapisu?
P r z y pom i na na ś w iet la n ie f i l mu
po obróbce cyfrowej. Z komputera pli-
ki wędrują do piqlowej naświetlarki.
Po wywołaniu każda taśma sprawdza-
na jest organoleptycznie, ale też pod
względem spójności plików. 4299 stron
dzieł zebranych Olgi Tokarczuk, które
właśnie złożono w Archiwum, udało się
zapisać wizualnie, kartka po kartce (jed-
na klatka to jedna strona), oraz w postaci
pikseli – binarnej – na 200 m. Na jednej
rolce można zapisać 600  tys. klatek.
Bez kompresowania.
Celuloidowa taśma kojarzy się
z epoką sprzed rewolucji elektro-
nicznej. Płyty Blu-ray czy sztuczna
inteligencja wydają się wydajniejsze
i bardziej konkurencyjne.
Przewrotność projektu Piql polega
na tym, że taśma światłoczuła została
potraktowana jak nośnik. Tak jak ma-
teriał magnetyczny, czyli popularne
do archiwizacji taśmy LTO. I okazało
się, że do długoterminowego przecho-
w y wania cyfrow ych danych metoda
optyczna jest lepsza. Taśma magnetycz-
na z czasem ulega degradacji, rozma-
gnesowuje się. Jest wrażliwa na impulsy
elektromagnetyczne docierające ze Słoń-
ca. Zdarzały się wypadki, że na skutek
takiego impulsu paliła się. Oprócz tego
co parę lat konieczna staje się migracja
na kolejne generacje LTO. W przypadku
Piql tego nie ma. Raz zapisany materiał
jest na tyle trwały, że nie ulega żadnym
zmianom, odkształceniom, manipula-
cji, hakowaniu.
Podobnie jak Blu-ray czy dyskietki.
Blu-ray ma trwałość około 10 lat. Dys-
kietki wykorzystywano do przenoszenia
danych i do działalności operacyjnej.
One nie są nośnikami nadającymi się
do archiwizacji. Archiwiści to wiedzą.
W domenie IT archiwizacja odbywa się
raczej na taśmach LTO, które mają gwa-
rancję do 30 lat. Jest cała organizacja
zajmująca się rozwojem tej technologii
na świecie. Co dwa–trzy lata pojawiają
się nowe urządzenia do zapisu. Obec-
nie jesteśmy na poziomie LTO 8. Trwają
prace nad LTO 9. Problem polega na tym,
że każde takie urządzenie jest zdolne
odczytać zapis jedynie dwie generacje
w tył. Służą do tego specjalne napędy,
czytniki. Przykładowo LTO 5 nie będzie
mogło być odczytane na napędzie LTO 8.
Mając na uwadze stuletni okres przecho-
wywania danych, należy się liczyć z oko-
ło 30 migracjami. Koszty takich opera-
cji są za każdym razem olbrzymie. Nie
mówiąc o tym, że „przepisanie” może
spowodować uszkodzenie lub stratę
części danych.
A skąd w ogóle pomysł, by sięgnąć
w tym celu właśnie po taśmę
światłoczułą?
Inspiracją była historia kamienia z Ro-
setty, na którym w 196 r. przed naszą erą
wykuto ten sam tekst w trzech językach:
egipskim hieroglificznym, egipskim de-
motycznym oraz w starożytnym grec-
kim, wraz z kluczem do jego odczytania.
Tu zastosowano ten sam chwyt. Na każ-
dej rolce zapisano kod źródłowy umoż-
liwiający rozszyfrowanie zapisu i format
pliku. Chodzi o to, by dało się go szybko
odczytać z w miarę prostego urządzenia
skanującego, do którego większość ludzi
ma dostęp. Żeby nie było tak, że zapisze
się jakieś dane, a po dekadach tylko je-
den, wybrany specjalista będzie umiał
sobie z tym poradzić.
Zdaje się, że podobne intencje przy-
świecały eksperymentowi z 1977 r.
w ramach programu Voyager. Wysłano
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
wtedy w kosmos płytki z informacja-
mi o życiu na Ziemi. Z uniwersalną
instrukcją odtworzenia przeznaczoną
dla potencjalnych znalazców.
Potrzeba zapisywania i dzielenia się
własną historią tkwi w ludziach bardzo
głęboko. Umieszczone w sondzie pozła-
cane dyski z miedzi o średnicy 12 cali
zawierały m.in. nagrania dźwiękowe od-
głosów pochodzących z Ziemi, pozdro-
wienia od jej mieszkańców w kilkunastu
językach i utwory muzyczne z różnych
zakątków planety. Odsłuchując je, tak jak
to się robi w przypadku płyt winylowych,
obcy mogą się dowiedzieć o naszym ist-
nieniu i zidentyfikować stopień rozwoju
cywilizacji. Ale to było w innej epoce,
gdy nie znano jeszcze telefonów komór-
kowych, internetu, twardych dysków...
Wróćmy do Olgi Tokarczuk. Jak to się
stało, że do Światowego Archiwum
Arktycznego trafiła jej twórczość?
7 lutego firma Piql Polska – jedno
z 26 przedstawicielstw Piql na świecie
– zaprezentowała pierwszy na optycz-
nym nośniku zapis danych pochodzą-
cych z naszego kraju. Były to fotografie
Tomasza Sikory, Jacka Poremby i Bogda-
na Dziworskiego. Prezentacja w Polinie
zaowocowała współpracą z Żydowskim
Instytutem Historycznym i Instytutem
Muzyki i  Tańca. Byłem wtedy świeżo
po lekturze „Biegunów” i pomyślałem,
że książki naszej noblistki również po-
winny zostać w ten sposób uwiecznione.
Autorka wyraziła zainteresowanie. Zgo-
dę wydało też Wydawnictwo Literackie,
które miało już jej powieści zdigitalizo-
wane. Uzgodniliśmy, że 3 października
na inaugurację działalności Fundacji
Olgi Tokarczuk zostanie wykonana rol-
ka piqlowa z całością jej dorobku, czyli
14 książkami. 22 października została
oficjalnie, na koszt WL, umieszczona
na wieczność w Bibliotece Końca Świata.
Rozumiem, że to dopiero początek
większego planu?
Owszem, ale różne jest do tego podej-
ście. Biblioteka Narodowa nie wyraziła
chęci współpracy. Na szczęście w Mi-
nisterstwie Kultury są ludzie, którzy
dostrzegają potencjał tej technologii.
Rozmawiamy z nimi o pozyskaniu eks-
pertów, którzy mogliby zarekomendować
listę narodowych obiektów do zarchiwi-
zowania. Oczywiście mamy na swojej
agendzie także innych polskich nobli-
stów. Zwróciliśmy się do fundacji Wisła-
wy Szymborskiej, mamy już akceptację
na zapis jej twórczości. Staramy się za-
interesować naszą technologią firmy i in-
stytucje z różnych dziedzin – spoza kul-
tury. Przetrwanie danych jest niezbędne,
ale nowatorskie rozwiązania potrzebują
czasu, by zaistnieć na stałe. n
77
 [ K U LT U R A ]

Pisarka, Flannery O’Connor znakomicie

opisywała rasistowskie Południe,

którą chcieli ale ostatnio sama została o rasizm

oskarżona. Dziś, kiedy tę katoliczkę

anulować jezuicka uczelnia usuwa z tablic,

my dostajemy jej najlepsze utwory.

JUSTYNA SOBOLEWSKA co mówiła, taki silny był jej południo­ krótkich opisów, zdań i przebłysków in­
wy akcent. Za to od razu docenił język tuicji, zawierających więcej prawdziwej

N
a wielu zdjęciach Flannery
O’Connor stoi o kulach przed
swoim domem w  Georg ii,
a wokół drepczą pawie, któ­
re hodowała. Kule dlatego,
że chorowała na toczeń, prowadzący
do zwyrodnienia stawów. Zmarła na tę
chorobę młodo, w wieku 39 lat, w 1964 r.
Pisała od 1946  r., odkąd znalazła się
na uniwersytecie w Iowa. Jej profesor
jej prozy.
Choroba bardzo utrudniała jej pisanie.
Pozostała więc po O’Connor niewielka
objętościowo twórczość. Wszystkie opo­
wiadania, jakie napisała, zmieściły się
w jednym tomie, który w Polsce ukazał
się w 2019 r., „Ocalisz życie, może swo­
je własne” (w przekładach Marii Skib­
niewskiej i Michała Kłobukowskiego).
Co opowiadanie, to majstersztyk. Traf­
nie pisała o nich Elizabeth Bishop: „są
poezji niż dziesięć tomików wierszy”.
A  tej jesieni jedną z  najgłośniejszych
i najchętniej cytowanych książek stał
się w Polsce wydany właśnie zbiór pism
przygodnych Flannery O’Connor „Miste­
rium i maniery”.
O’Connor jest martwa
Flannery O’Connor weszła do kanonu
literatury amerykańskiej jako mistrzy­
ni krótkich form, pisarka katolicka i por­
© MP

wspominał, że nic nie rozumiał z tego, klarowne, nieubłagane i  ży we, pełne trecistka amer ykańskiego Południa.

78 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
Ale w te wakacje przez Stany przetoczy-
ła się fala oskarżeń wobec pisarki o ra-
sizm, która zaowocowała tym, że w Loy-
ola University Maryland zdjęto z jednego
z budynków upamiętniającą ją tablicę.
Rektor tłumaczył, że nazwisko zostało
usunięte, bo nie odzwierciedla „jezuic-
kich wartości Loyoli”. Ale jak to możliwe
– zastanawiało się wielu ludzi – że poboż-
na katoliczka została tak łatwo usunięta
przez swój Kościół?
Zaczęło się od artykułu w „New Yor-
kerze” pod tytułem „How Racist Was
Flannery O’Connor?”, w którym Paul Elie
przytaczał jej prywatną korespondencję
na dowód, że była rasistką, zwolennicz-
ką segregacji rasowej. Pisała do swojej
przyjaciółki, że „nie lubi Murzynów”
oraz że „z zasady jest integracjonistką,
ale ze względu na gust segregacjonistką”.
Odzew był natychmiastowy: „Flannery
O’Connor jest dla mnie martwa” – pisali
na Twitterze zarówno ci, którzy ją uwiel-
biali, jak i ci, którzy jej nigdy nie czytali,
czyniąc z niej kolejną bohaterkę prądu
cancel culture. Zaraz jednak zareagowa-
li badacze, duchowni i pisarze, tacy jak
choćby afroamerykańska pisarka Alice
Walker, wielka admiratorka jej twórczo-
ści. Próbowali przede wszystkim zapo-
biec usuwaniu jej tablicy: „Anulowanie
pisarza, który posiada mądrość i moc
Flannery O’Connor, pokazuje naszą zu-
bożoną wyobraźnię, nasze zawężenie
i niezdolność do przyjęcia złożoności.
Mamy nadzieję, że wymazanie Flannery
O’Connor zostanie uznane za błąd, że jej
imię zostanie kiedyś przywrócone spo-
łeczności studentów i naukowców” – na-
pisała Angela Alaimo O’Donnell, autorka
książki poświęconej kwestiom rasowym
w twórczości O’Connor.
Wracaj do piekła
Autor art ykułu w „New Yorkerze”
zarzucał badaczom, że zamiatali pod
dy wan prawdę o  Flannery O’Connor.
Tymczasem od lat 70. pisano o tym wie-
lokrotnie, choćby Alice Walker czy Toni
Morrison. Pokazywały olśniewającą pi-
sarkę, która potrafiła z okrutną precyzją
opisać ciemną stronę Południa i samej
siebie, bo tym wszystkim nasiąkła. Autor
nie zwraca też uwagi na kontekst histo-
ryczny – co to znaczyło wychować się
w Georgii w latach 40. – ani na kontekst
prywatnej korespondencji, w której zna-
na z ciętego języka Flannery przyjmowa-
ła żartobliwy i zaczepny ton.
Jej twórczość była odczytywana jako
zwycięstwo nad poglądami, które w tam-
tym czasie obowiązywały w jej otoczeniu.
Sama przeżyła zresztą rodzaj przemiany
(też to opisała w listach), kiedy uświado-
miła sobie cierpienie Afroamerykanów
i upokorzenie segregacji. W opowiada-
niach daje głos osobom pogardzającym
innymi. Bohaterka „Objawienia” pani
Turpin nieustannie hierarchizuje oto-
czenie, żeby upewnić się, że sama jest
lepsza niż „Murzyni” i „biała hołota”.
Aż do czasu, kiedy nie mogąc znieść jej
gadania, dziewczyna w poczekalni u le-
karza krzyczy: „wracaj do piekła, skąd
przyszłaś, stara, parchata macioro”.
To wywołuje w  zatwardziałej rasist-
ce wstrząs. Coś się zmienia. Ma potem
w chlewie wizję, widzi tłum idący do nie-
ba, na przedzie ci wszyscy gorsi, a z tyłu jej
podobni, dobrzy chrześcijanie o właści-
wych manierach. Ale widzi też, że „nawet
ich cnoty spaliły się ze szczętem”. Czyli
nawet ktoś taki jak pani Turpin może się
zmienić? Albo bohaterowie opowiadania
„Sztuczny Murzyn”? Dziadek z wnukiem
rusza do miasta. Dziadek nieustannie na-
śmiewa się z Afroamerykanów. Ale sami
w obcym mieście przeżywają takie upo-
korzenie, że zaczynają inaczej patrzeć
na siebie i innych. Chłopiec, zawsze kar-
miony pogardą dla „Murzynów”, na widok
czarnoskórej kobiety ma ochotę się do niej
przytulić. A gipsowy pomnik „sztucznego
Murzyna” jawi im się jako obraz nieskoń-
czonego smutku i  nędzy, która jest im
wszystkim wspólna – „pomnik zwycię-
stwa, które jednoczyło ich we wspólnej
klęsce”. Dziadek, który wyparł się swojego
wnuka, czuje nagle całą swoją niegodzi-
wość. „Stał przerażony, osądzając siebie
z wnikliwością Boga, a tymczasem akt mi-
łosierdzia niby płomień ogarnął i niweczył
jego dumę”. Dostał szansę na przemianę.
Jak i całe Południe, które – jak wierzyła
O’Connor – może się zmienić. Pisała w li-
ście, że nic nie pokazuje tragedii Południa
lepiej niż te posągi, które symbolizują
cierpienie czarnej społeczności.
W  opowiadaniach zdarza się, że ci
najbardziej zatwardziali nienawistnicy
doznają łaski. Tak sama zresztą widziała
swoją twórczość: „z lektury moich utwo-
rów wynika, że za temat w prozie obra-
łam sobie działanie łaski na terytorium
w znacznej mierze zawładniętym przez
diabła. Przekonałam się, że moich czy-
telników zbytnio nie obchodzi ani łaska,
ani diabeł” – dodała z właściwym sobie
sarkazmem („Misterium i  manier y”,
przeł. Michał Kłobukowski).
Jej opowiadania nie są nigdy ilustra-
cją ani wykładem prawd wiary. Ujawnia
się w nich za to okrucieństwo i strasz-
ność świata. Jednocześnie pisarka cały
czas pozostaje blisko bohaterów: kalek,
biedaków, dziwaków, nieszczęśliwych i sa-
motnych kobiet. Pokazuje też oszustów,
choćby sprzedawców Biblii, którzy żerują
na naiwności ludzi. Ten świat jest potwor-
ny, a Flannery O’Connor daje czytelnikowi
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
wgląd w samo serce piekła i rasizmu, mo-
żemy zrozumieć, jak to funkcjonowało.
Czasem, jak w  opowiadaniu „Indyk”,
nawet poczucie łaski jest tylko złudze-
niem. Przyjdą łobuzy, zabiorą i pobiją tak,
żeby bohater stracił jakiekolwiek poczu-
cie szczęścia. Mało kto tak jak Flannery
O’Connor był wyczulony na cierpienie
i krzywdę wszystkich wyrzutków, każdej
„inności”. Jak pisała: „pisarz powinien
bezwstydnie się gapić”, a  czytelnikom
pozwalała wejść w ciemność tego świata.
Pisać źle, by zarobić
Nie tylko potrafiła opisać dojmująco
Południe, ale i przyszpilić (w „Misterium
i manierach”) mechanizmy rynku wy-
dawniczego, które trwają niezmiennie
do dzisiaj. Choćby to, że najlepiej sprze-
daje się szmira: „Moim zdaniem w dzi-
siejszych czasach żałosne pismactwo jest
hojniej wynagradzane niż dobra proza.
Czasem trzeba tylko nauczyć się pisać
wystarczająco źle, żeby świetnie zarobić”.
Trafne, prawda? Te teksty powinni prze-
czytać wszyscy, którzy marzą o pisaniu.
Bezpretensjonalnie i z humorem obnaża
ich złudzenia: „Pisanie powieści to kosz-
marne przeżycie, przy którym często
wypadają włosy i psują się zęby. Zawsze
złoszczą mnie zarzuty, jakoby pisanie
prozy było ucieczką od rzeczywistości.
Jest to skok głową naprzód w rzeczywi-
stość i ogromny wstrząs dla organizmu”.
O’Connor wytrwale zniechęca do pisa-
nia. Niektórym wydaje się, że opowiada-
nie jest łatwe, bo krótkie, i nie trzeba się
tak wysilać. Nic bardziej błędnego. „Do-
bre opowiadanie powinno być równie
znaczące jak powieść i mieć nie mniej
kompletną fabułę”. Nie da się tego
wszystkiego nauczyć inaczej, jak tylko pi-
sząc. A czy się uda? „Autor, który nie my-
śli w sposób tandetny, przynajmniej nie
będzie tandetnie pisał, choćby nawet nie
umiał pisać dobrze”. Tyle na pocieszenie.
Nie będziesz dobrym pisarzem, ale przy-
najmniej nie będziesz tandeciarzem. Ona
sama miała często poczucie rozmijania się
z oczekiwaniami czytelników.
Zastawiała się, co mogłaby powiedzieć
zmęczonej czytelniczce, która chciałaby
się zrelaksować przy czytaniu jej prozy.
No cóż, opowiadania Flannery O’Con-
nor nie sprawią, że czytelnik poczuje się
lepiej, za to mogą wstrząsnąć i dotknąć.
Skłonić do myślenia o  okrucieństwie
i ciemnych sprawach tego świata. A jej
przyszpilająco trafne teksty o pisaniu
i czytaniu wywołują inne efekty. Tę książ-
kę, kapitalnie wydaną przez Karakter,
chce się dotykać, zdejmować obwolutę
i pochłaniać. Głos Flannery O’Connor
dochodzi dzięki temu jeszcze mocniej,
bo odbieramy go wieloma zmysłami.  n
79
 [ K U LT U R A ]
Mea pulpa
Jest. Kolejny wielki sukces zespołu
De Mono. Po 12 latach Sąd Apelacyjny
w Warszawie zabronił Markowi Kościkie-
wiczowi, założycielowi grupy De Mono,
używania nazwy De Mono. Gratulacje.
Człowiek, który wywołał temat „Kochać
inaczej”, nie zasługuje na sprawiedliwość.
Jest nowa pozycja książkowa od Zbignie-
wa Bońka. To „Mecze mojego życia”,
w  której legendarny piłkarz opowiada
o 10 najważniejszych spotkaniach w swej
karierze. Niestety, nic nie ma o spotkaniu
ze Zdzisławem Kręciną. Człowiekiem, któ-
ry przez lata decydował, kto strzeli, a kto
będzie asystował na trzeźwo.
Do wszystkich, którzy mają matema-
tyczny problem z tym, ile jest naprawdę
Gesslerów: na mapie świata doszedł ko-
lejny. Córka Magdy Lara urodziła córkę.
Gratulacje. Po szybkim obliczeniu wynika,
że aktualnie jest ich 35. Netto.
Wojciech Cejrowski skomentował mar-
sze protestacyjne kobiet, odbywające
się na terenie całego kraju. „Piekło wyje
i bluzga. Szatan szczeka pyskami swo-
ich sług. Normalni ludzie, nawet wście-
kli, nie posługują się takim językiem”.
Na miejscu Krystyny Pawłowicz czułbym
się pominięty.
Kolejna książka byłego piłkarza to auto-
biograficzna spowiedź Tomasza Hajty
pt. „Ostatnie rozdanie”. Jest grubo. O ko-
rupcji, przemycie papierosów, uzależnie-
niu od hazardu i śmiertelnym wypadku.
Hajto kiedyś powiedział, że 80 proc. umie-
jętności Grzegorza Krychowiaka to umie-
jętność biegania. Tu jest podobnie.
W kanale Active Family wystartował co-
dzienny late night show pt. „Moon talk”.
Gospodynią jest Magdalena Kasperowicz,
Lider kabaretu Ani Mru-Mru Marcin Wójcik opublikował
pismo, które wysłał do zarządu TVP. Informuje w nim,
że rezygnuje z pracy w tej instytucji. „Bezwstydna
propaganda nie wpisuje się w mój system wartości”,
oznajmił satyryk. Ciekawe. Jak TVP zmienia się
w kabaret, to kabaret zmienia się w publicystów.
80
czyli kronika popkulturalna
Kuby Wojewódzkiego
© LESZEK ZYCH
a gośćmi polscy artyści. Życzę powodzenia.
Stacja jednak ma promować zdrowy tryb
życia. Czyli, jak wynika z moich doświad-
czeń, 70 proc. artystów odpada.
Żaneta Rosińska, pogodynka TVP Poznań,
po czterech latach rzuciła pracę w tej in-
stytucji i poparła strajk kobiet. Albo po-
parła strajk i rzuciła pracę. Bez względu
na kolejność, gratuluję. Nie trzeba być
pogodynką, żeby stwierdzić, że widocz-
ność przy gruncie jest znikoma. Co było
zauważalne w słowach prezesa.
Do kin wszedł właśnie film z Małgorzatą
Kożuchowską pt. „Czyściec”. Opowiada
o kobiecie, która doznaje objawienia i od-
krywa niezwykłą wiedzę na temat nieba,
czyśćca i piekła. Żeby tego doświadczyć,
nie trzeba jednak iść do kina. Teraz wy-
starczy wyjść na ulicę.
Jarosław Jakimowicz, publicysta wszech-
stronny TVP Info, skrytykował udział
Michała Żebrowskiego, swojego kolegi
po fachu (to żart taki), w reklamie sieci
McDonald’s.  Przyłączam się. Jarek był
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
przynajmniej twarzą skupu katalizatorów.
A one mają z nim coś wspólnego. Zużyte
poddaje się recyklingowi.
Marcin Horała, intelektualne zaplecze PiS
oraz dyrektor Centralnego Portu Komuni-
kacyjnego, zdiagnozował, że protestujący
na ulicach to młodzież wychowana przez
Netflixa i TikToka. Jak widać, wiedza Mar-
cina o świecie jest jak ten port. Głównie
na papierze.
Marcin Różalski, mistrz mieszanych sty-
lów walki, przegrał z Joshem Barnettem
podczas walki wieczoru na pierwszej gali
Genesis. Zasady są proste. Panowie biją się
na gołe pięści. Co ciekawe, obaj zawodni-
cy są już po 40., co pozwala patrzeć na ten
sport z przymrużonym okiem. Zresztą
po walce Różal nie potrafił inaczej.
Kolejną edycję programu „Taniec z gwiaz-
dami” wygrała Edyta Zając, była żona pił-
karza Jakuba Rzeźniczaka, którego nie-
wiernością żyła cała Polska. Jak twierdzą
znawcy tematu, program zwykle wygry-
wają uczestniczki porzucone lub zdra-
dzane. Panowie, chcecie komuś pomóc
w wygranej? Wkrótce nowa edycja.
Cezary Kucharski, były agent Roberta Le-
wandowskiego, został zatrzymany przez
policję. Miał on szantażować zawodnika
i kierować wobec niego groźby karalne.
To dziwne. Każdy, kto choć raz był w Pol-
sce na meczu na trybunach, wie, że to bar-
dzo popularne reakcje.
Do ciekawej sytuacji doszło ostatnio
w TVP Info. Prowadzący program Michał
Cholewiński nagle wygłosił oświadczenie,
że nie rozumie terminu wydania decyzji
Trybunału Konstytucyjnego w sprawie za-
kazu aborcji embriopatologicznej. Gdyby
TVP Info emitowało filmy fabularne, to za-
raz po powinni wyemitować „Znikający
punkt” albo „Przed egzekucją”.
© WOJCIECH STROŻYK/REPORTER
Pięściarz, który nie wygrywa nigdy, czyli
Marcin Najman, dostał sygnał, że lewacy,
geje oraz entuzjaści aborcji demolują Jasną
Górę. Nie czekając na innych, dzielny za-
wodnik ruszył z odsieczą. Niestety, czeka-
ło go tam rozczarowanie. Nikogo nie było,
tym samym, wyjątkowo, nikt go nie pobił.
[ DO I OD REDAKCJI ]
Rewolucja
na prowincji
To był protest, który
zmienił prowincję.
W samym sercu Podkarpacia narodził
się bunt. Setki osób wyszły na ulice
powiatowego miasteczka Lubaczowa,
w którym oficjalnie mieszka 12 tys.
osób, ale tak naprawdę liczba miesz-
kańców jest mniejsza, bo wielu wy-
jechało za chlebem do dużych miast
czy za granicę. Do tej pory to miejsce
było bastionem PiS, a partia rządząca
mogła w wyborach liczyć na olbrzymie wsparcie, sięgające niekie-
dy ponad 80 proc. W ostatnim tygodniu coś jednak pękło, coś się
zmieniło. Miasto stało się stolicą buntu i rewolucji, a młode kobie-
ty wyszły na ulice. Z dnia na dzień w protestach brało udział coraz
więcej osób. A wszystko zaczęło się w sobotę, 24 października, gdy
na lubaczowskim rynku spotkała się około setka osób. W niedzielę
było ich już ok. 800, natomiast w środę w pokojowym marszu
ulicami miasta spacerowało już prawie 1,2 tys. osób. To była naj-
większa demonstracja w historii tego małego i na co dzień ciche-
go miasteczka. Najbardziej zaskoczyła postawa młodych, którzy
potrafili oderwać się od ekranów telefonów i komputerów i wyjść
na ulice. To młodzież wiodła prym, prowadziła kolumnę i wymy-
ślała ciągle nowe hasła: „Na górze róże, na dole akacje,
je... PiS i Konfederację!”, „Myślę, czuję, decyduję!”. Ten protest
pokazuje nadchodzącą zmianę generacji, ukazuje to, czego ocze-
kują młodzi. Wyprowadził również na ulicę kobiety. Większość
z nich po raz pierwszy była na manifestacji. Wspólnie poczuły
moc sprawczą, zobaczyły, że mogą mieć wpływ na zmianę.
Obecnie Lubaczów jest na ustach całej Polski. Opowiadają o nim
liczne media, a na zmianę, jaka tu zachodzi, powołują się polity-
cy – m.in. Szymon Hołownia. Pokojowy bunt w tym niewielkim
mieście stał się inspiracją dla innych. Zmienił również świadomość
mieszkańców regionu.
– Nigdy nie przypuszczałam, że pójdę na jakikolwiek protest,
wiele rzeczy mnie wkurzało w polskiej polityce, ale ograniczałam się
do milczącego kibicowania „niepokornym” lub rozmów z przyjaciół-
mi. Jednak po ogłoszeniu decyzji TK zrozumiałam, że dalej będzie
tylko gorzej i że to jest moment, w którym już nie mogę biernie się
przyglądać temu, co się dzieje – mówi Marina Piotrowska. – Po pro-
stu miałam dość, nigdy jeszcze nie czułam takiego gniewu. To ten tłu-
miony od lat gniew wyprowadził nas na ulicę, to ten gniew dał nam
poczucie, że możemy i musimy głośno zaprotestować.
MARCIN PIOTROWSKI
Pustką w Kościół i władzę
J estem wstrząśnięta tym, co się dzieje w Polsce (od trzech lat
mieszkam w Londynie), skalą barbarzyństwa i cynizmu rządzą-
cych. Uważam, że przeciwnicy zaostrzenia wcześniejszej – i tak
bardzo restrykcyjnej – ustawy (nazywanie jej „kompromisem” jest
po prostu nieprzyzwoite) powinni wytrącić broń z ręki Jarosława
Kaczyńskiego, jego przybocznych oraz wszystkich wstecznie my-
ślących hierarchów polskiego Kościoła. A mianowicie: zbojkoto-
wać polski Kościół. Po cóż te przepychanki w świątyniach? Zostaw-
my obronę na wpół pustych kościołów ONR i innym podobnym
organizacjom (które, notabene, dawno już powinny zostać zdele-
galizowane); niech straszą „wznoszeniem miecza” nad niewierny-
mi. Pustawe kościoły będą największą karą dla PiS i polskiego KK,
w swojej masie, pełnego pychy i zacofania.
AGNIESZKA PAYNE
Administratorem Państwa danych osobowych jest Polityka Sp. z o.o. SKA z siedzibą w Warszawie 02-309, ul. Słupecka 6. Państwa dane osobowe będą przetwarzane
w celu udzielenia odpowiedzi na Państwa listy i mogą zostać opublikowane w tygodniku POLITYKA, chyba że zastrzegliście Państwo ich nieujawnianie (art. 15 ust. 2 pkt 1 ustawy Prawo prasowe).
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
Nie na tym polega chrześcijaństwo
G wałtowne wydarzenia ostatnich dni wywołane przez decyzję
Trybunału Konstytucyjnego w sprawie ograniczenia prawa
do aborcji z powodów embriopatologicznych (podjętą bez na-
leżytych szerokich społecznych dyskusji, z szeregiem prawnych
wątpliwości, a także w środku olbrzymiego kryzysu pandemiczne-
go) powodują, że jako członkinie i członkowie warszawskiej Parafii
Ewangelicko-Reformowanej musimy zabrać głos.
Piszemy te słowa z poczuciem niezgody, gdyż widzimy, że de-
cyzje te były podejmowane także z powoływaniem się na warto-
ści chrześcijańskie. Sprzeciwiamy się ich wykorzystywaniu jako
podstawy do tworzenia niepotrzebnych społecznych konfliktów,
powodujących ból, strach, cierpienie i poczucie opuszczenia.
To odsuwa innych ludzi od chrześcijaństwa. Brak troski o cierpiące
osoby jest tym, czego chrześcijanie robić nie mogą.
Stajemy po stronie kobiet w Polsce, którym odbiera się prawo
do dysponowania własnym sumieniem w sytuacji zagrożenia wy-
sokim prawdopodobieństwem wad letalnych płodu. Orzeczenie
Trybunału Konstytucyjnego uderza zarówno w kobiety nam nie-
znane, jak i w te, które żyją w naszym najbliższym otoczeniu.
Każda kobieta w trudnej ciąży staje przed dylematem moral-
nym. Jako chrześcijanki i chrześcijanie powinniśmy ją wówczas
wspierać, nie możemy jednak narzucać jej żadnego rozstrzy-
gnięcia w myśl naszej własnej religii czy światopoglądu ani tym
bardziej podejmować decyzji w jej imieniu. Jako ewangelicy refor-
mowani jesteśmy prze-
konani, że wszyscy na ta-
kich samych prawach
współtworzymy Kościół
chrześcijański na ziemi
i że nie ma wśród nas
ilustracja obywatel janek
równych i równiejszych,
co zobowiązuje nas
do poszanowania prawa
do autonomii, odczuć
i przekonań naszych
sióstr i braci. Dlatego
to sumieniu kobiety
powinniśmy zawierzyć
i uszanować jej decyzję,
jakakolwiek by ona była.
Cierpienie, jakie spo-
tyka rodziców w związku
z taką sytuacją, jest niewyobrażalne. Nikt w imię Jezusa Chrystusa
nie powinien być do tego zmuszony, bo nie na tym polega chrze-
ścijaństwo. Dlatego właśnie jesteśmy przeciw zmianom prawa
zakazującym kobietom przerywania ciąży w sytuacji nieodwracal-
nych uszkodzeń płodu. Czynimy tak, gdyż żyjemy Chrystusem.
ADAM ADUSZKIEWICZ, ELŻBIETA ADUSZKIEWICZ, NATALIA
ADUSZKIEWICZ, JOLANTA KATARZYNA BAJDEL, WOJCIECH BARAN,
MARTA BORKOWSKA, EWA CIEŚLAK, ANNA ĆWIKLIŃSKA, JANINA
DEBOWSKA, JAN DIEHL MICHAŁOWSKI, WOJCIECH DUSIŃSKI, MARTA
GLIŃSKA, JAROSŁAW HIEROPOLITAŃSKI, KS. MICHAŁ JABŁOŃSKI,
PATRYK JANIAK, RENATA KIM, AGATA KOSTRZEWA, MIECZYSLAW
KURNATOWSKI, TADEUSZ KUŚMIEROWSKI, KS. ROMAN LIPIŃSKI,
ANNA LIPIŃSKA, OLGA ŁOJEWSKA, MAREK MAGDZIAK, ANDRZEJ
MATYSZKIEWICZ, GRAŻYNA MATYSZKIEWICZ, DOROTA MIESZKOWSKA,
MICHAŁ MINAŁTO, AGATA MISZKURKA, JOANNA NALEWAJKO-KULIKOV,
JAKUB NIEWIADOMSKI, PAULINA OSIŃSKA, GRZEGORZ OSTASZEWSKI,
MONIKA POLKOWSKA, ADRIAN RZEPKA, EWA SZTANDERSKA,
JOANNA SZCZEPANKIEWICZ-BATTEK, PIOTR THIEME, KATARZYNA
TRACZYKOWSKA-TWARDOCH, ZOFIA URBANOWSKA-BĄK, MATYLDA
WINNICKA, ZOFIA WINNICKA, ELŻBIETA WOJCIECHOWSKA-BARAN,
BOŻENA ZAKRZEWSKA, PAWEŁ ZASTAWNY
81
 [ FELIETON ]
Passent
Pokolenie
tektury
D
oniosłe wydarzenia czę-
sto zaczynają się banal-
nie. Krwawe rozruchy
w Chile, które wybuchają
co kilka lat, zaczynają się
na ogół od podwyżki cen biletów na komunikację miejską,
zwłaszcza biletów ulgowych dla uczniów i studentów. Bile-
ty na metro są tam artykułem strategicznym, tak jak kiedyś
mięso w Polsce Ludowej. Jak tylko rząd ruszy ceny biletów
– na ulicach pojawia się policja konna.
W Polsce takim papierkiem lakmusowym są prawa ko-
biet, zwłaszcza prawo do dysponowania swoim ciałem
(czytaj – przerywania ciąży), a co za tym idzie – swoim ży-
ciem. Konflikt z rządzącą prawicą, czy raczej z katoprawi-
cą, nie dotyczy tylko piekła kobiet, ale obejmuje obecność
Kościoła przez całe życie, od tego, co dzieci mogą wiedzieć
o seksie, czego wolno nauczać w szkołach, a kończy się
na tym, ile wolności państwo wydziela kobietom oraz ile
kosztuje pogrzeb i grób. Konflikt pomiędzy wolnością a tra-
dycją tli się w Polsce cały czas.
Kiedy tzw. Trybunał Konstytucyjny zatrzasnął przed-
ostatnią już przesłankę do zabiegu przerwania ciąży,
na ulice wyległy protestujące – nieoczekiwanie dla wice-
premiera ds. bezpieczeństwa Jarosława Kaczyńskiego – ty-
P remier Kaczyński i prezes Przyłębska sądzili, że pod
siące Polek i Polaków. Tradycyjnie czekali na nich policjan-
ci, a potem nawet żandarmi i niezliczone suki policyjne.
O ile przy rozruchach w Chile chodzi przede wszystkim
o godne warunki życia, o tyle w Polsce chodzi o coś więcej
– o godność i wolność kobiety, jej prawa i status w domu,
w rodzinie, w szkole, w pracy, w społeczeństwie. Nie tylko
kobiety – wszystkich.
Polska, położona pomiędzy coraz bardziej liberalnym Za-
chodem a skamieliną putinowską na Wschodzie, przecho-
dzi głęboką zmianę kulturową i obyczajową. „To jest wojna!”
– brzmi jedno z haseł zbuntowanych kobiet, „to jest wojna
kulturowa” – alarmują konserwatywni Polacy i Polki z pre-
zesem Kaczyńskim na czele. Czują się oni obrońcami trady-
cyjnych polskich wartości, w tym Kościoła, któremu ubywa
wiernych, a przybywa oskarżeń o pedofilię. Kwestionowany
bywa nawet dorobek i pomniki Jana Pawła II, w tym insta-
lacja na prestiżowym dziedzińcu Muzeum Narodowego.
Kobiety w Polsce wstają z kolan, porwały mężczyzn,
ich protest wyszedł poza prawo do decydowania o swoim
ciele, „to jest wojna” o demokrację, o świeckie państwo,
o miejsce w Europie. Przed nimi jeszcze długa i ciężka
droga, bo trudno jest wyrwać się z przeszłości, zwłasz-
cza kiedy ma się na karku konserwatywnych rodziców,
mężów, pracodawców i rząd. Pod względem stosunków
państwo–Kościół Polska jest krajem archaicznym. Kate-
cheza w szkołach publicznych na koszt państwa, państwo
płaci Kościołowi milionowe dotacje, na porządku dzien-
nym są pielgrzymki strażaków, ratowników, wojskowych
w pełnym umundurowaniu – co ma podkreślić oficjalny,
a nie prywatny, charakter wydarzenia, rząd tańczy i śpie-
wa u księdza Rydzyka, przedstawiciele Kościoła obecni są
od inauguracji aż po zakończenie roku szkolnego. Każdego
roku państwo (zwłaszcza obecny rząd Zjednoczonej Prawi-
cy) płaci za wsparcie, jakie otrzymuje od duchowieństwa,
szczególnie przed wyborami.
82 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
W niedawnych wyborach prezy-
denckich prawica sięgnęła po za-
palną tematykę mniejszości, w tym
ludzi LGBT. Prezydent Duda atako-
wał, twierdząc, że LGBT to „ideolo-
gia, a nie ludzie”. Natomiast opozycja broniła tych ludzi
przed piekłem mniejszości. Tematyka obyczajowa i ide-
ologiczna zaczęła dominować w kampanii. Częściowo jest
to zasługa Zbigniewa Ziobry, głównego amatora na sche-
dę po Kaczyńskim. Atakuje on premiera Morawieckiego
za nadmierny pragmatyzm i skupienie się na gospodarce,
zamiast na wojnie cywilizacji, kultury i wartości.
Być może właśnie dlatego Kaczyński wybrał na stanowi-
sko ministra edukacji i nauki dra hab. Przemysława Czarn-
ka z KUL – jednego z czołowych przedstawicieli polskiego
Ciemnogrodu, wyjątkowego mizogina. Jego wypowiedzi
na temat kobiet i mniejszości („to jest sucha kałuża”;
ile dzieci można urodzić, jak się zaczyna po 30.?) są z innej
epoki. Czarnek i jego patroni przyczynili się do wywołania
buntu kobiet i mimo tego będą kontynuować krucjatę.
osłoną zarazy przeprowadzą zmianę ustawy. Granat wy-
buchł im w ręku: Trybunał Konstytucyjny Julii Przyłębskiej
orzekł, że przerwanie ciąży z powodu ciężkiego i nieodwra-
calnego uszkodzenia płodu nie jest zgodne z konstytucją.
Dla milionów Polek i Polaków jest to cios, koniec tak zwa-
nego (na wyrost) kompromisu aborcyjnego. Temperatura
polityczna skoczyła więc w górę. Pomimo obowiązujących
obostrzeń (dystans społeczny itp.) na ulicach miast zaczęły
gromadzić się tysiące ludzi, zwłaszcza młodych, co źle wró-
ży rządzącym. Ruszyły demonstracje organizowane przez
liczne organizacje i środowiska, przede wszystkim kobiece,
takie jak Ogólnopolski Strajk Kobiet. W pierwszych sze-
regach młodzież. „Pokolenie tektury zastąpiło pokolenie
styropianu”, jak ktoś ładnie powiedział w poranku Jac-
ka Żakowskiego. Pojawiły się naprędce zrobione napisy
na tekturze: „Wybór a nie zakaz”, pojawiły się symboliczne
„błyskawice”, które wicemarszałkowi Terleckiemu skoja-
rzyły się elegancko z Hitlerjugend, czym nie omieszkał
podzielić się z fotela marszałka Sejmu.
Niestety, do spontanicznej demonstracji przyłączały
się rozmaite elementy, w tym fanatycy i łobuzeria, któ-
ra wtargnęła do kościołów, pozostawiała niestosowne
napisy i bazgroły na ścianach, zakłóciła nabożeństwa.
To bezmyślne zachowanie dało Jarosławowi Kaczyńskie-
mu pretekst do wygłoszenia komicznego „oświadczenia”
(które przypominało inne przemówienie z Grudnia ’81)
w stylu „Ojczyzna w niebezpieczeństwie, Kościół zagro-
żony, wzywam cały naród”. Wicepremier przestraszył się
własnej prowokacji, jaką było orzeczenie Trybunału i jego
ogłoszenie w czasie szalejącej pandemii. Poczuł się zagro-
żony jako przywódca obozu rządzącego. Najpierw liczył,
że w cieniu pandemii orzeczenie Trybunału jakoś przej-
dzie, a potem, kiedy zorientował się, jak wielki wywołał
pożar, wzywał na pomoc „prawdziwych patriotów”. Pan
prezydent jako gaśnicy użył nowego projektu ustawy, ale
mleko się rozlało.
DANIEL PASSENT
 [ FELIETON ]

Tym
Fala,
która obala

O
słodkie Radio Maryja!
Dzięki ci za otwarcie nam
oczu. Nam, zaślepionym
jakimiś nieważnymi
marzeniami o wolności,
praworządności, godności i mądrej przyszłości dla mło-
dych i starszych Polaków. Jak to dobrze, że to właśnie wy,
w Toruniu, najczystsi i najbardziej prawi, istny szkaplerz
ojczyzny, dokonaliście ważnego odkrycia. Siła waszego du-
cha pokonała brud materii i oto stało się. Najpierw na nie-
bie ukazał się znak prawdy, a potem odezwał się bulgocący
ryk wrzącej smoły. 30 października po stołecznym bruku
rozpełzły się wielkie czarne ropuchy grzechów. Po ulicach
spacerowali nie ludzie, lecz sto tysięcy wysłanników sza-
tana, a oni – jak wiadomo – mogą przybrać każdą postać.
Obleśne pyski w mgnieniu oka zmieniały się więc w młode,
niewinnie wyglądające kobiety, no i towarzyszących im
mężczyzn. Gdzieniegdzie spod sukni jeszcze wysuwał się
ogon, a zamiast bucika słychać było stukot diabelskiego
kopyta. Czarcia falanga zalała Warszawę, zionąc piekiel-
nym ogniem.
Tak z grubsza wyglądała relacja wytrawnych dzienni-
karzy i specjalistów ks. Rydzyka z protestów w stolicy. Ale
zostawmy natchnione radio. Przejdźmy do faktów. Ostatni
czwartek i piątek to były prawdziwe dni pożegnania z reszt-
kami rozumu – nie tylko Kościoła, także rządu i polityków
Zjednoczonej Prawicy. Oto na scenę wszedł, wypchnięty
przez nieomylnego współtwórcę wszechświata z Nowo-
grodzkiej, premier Morawiecki i przemówił zamaszyście:
To „nasze panie” są najbardziej poszkodowane w czasie
pandemii, bo na nie „spada cały ciężar obsługi domu
i dzieci”. Panie premierze, zapytam, najpierw zatwierdzi-
liście program tortur dla kobiet, a teraz leje pan krokodyle
łzy? Niech się pan zatrzyma w tej rozpaczy, jakie „nasze
panie”? Skąd ten protekcjonalizm? To są kobiety, nie wasza
własność. A tak podkreślany przez pana „ciężar obsługi”
powinien wziąć na siebie także mąż
czy partner w rodzinie, nawet jeśli
należy do PiS.
Zupełnie niespodziewanie dla
samego siebie ocknął się z głębo-
kiego letargu Andrzej Duda. Zapowiedział salomonowe
rozstrzygnięcie, licząc na „szeroki konsensus”, bo to ład-
nie brzmi i nic nie znaczy. Ma to być „popraweczka”
do wyroku wydanego przez Trybunał Julii Przyłębskiej.
Wynika z niej tyle: jeśli są obiektywne przesłanki, pozwa-
lające w pewnym stopniu, oczywiście pod warunkiem,
że istnieje pewność, choć z drugiej strony wiadomo, że ni-
gdy jej nie ma do końca, to oczywiście należy się nimi
kierować, choć ostateczna decyzja powinna być podjęta
po wnikliwym rozpatrzeniu przez konsylium, którego
członkowie mają oczywiście prawo do indywidualnej oce-
ny sytuacji, rzucającej światło na pewne aspekty. Mówiąc
krótko: kobieta nadal nie ma nic do powiedzenia.
N a głowę pobił wszystkich as w talii Kaczyńskiego
Przemysław Czarnek, minister edukacji o bolsze-
wickiej mentalności. Ustalił on, że tak tłumny udział
uczniów i studentów w protestach to „śmiertelne zagro-
żenie dla całego społeczeństwa”. Postraszył, że wobec
nauczycieli i władz uczelni, które nie potępiły „chuli-
ganerii, wandalizmu, chamstwa i brutalności”, będą
wyciągane surowe konsekwencje – z pozbawianiem
stanowisk i ograniczaniem dofinansowania włącznie.
Czarnek, tak obiecuje, naprawi wszystkie błędy oświa-
ty w ostatnim trzydziestoleciu. Mam nadzieję, że nie
zdąży, że go ta fala inteligentnych młodych ludzi obali
– podobnie jak Kaczyńskiego, Ziobrę i Gowina. O Mo-
rawieckim nie wspominam, bo zostanie wciągnięty
nosem przy okazji. Niech nam z tego Strajku Kobiet
wolność wyrośnie.
STANISŁAW TYM

Quo
REKLAMA

Nowy numer
w sprzedaży od 6 listopada!
l Antyaborcyjna międzynarodówka

vadis
l Polska: sojusznik obrotowy
l Rosyjska cyberwojna l Kim jest Kim
Kardashian l Książę szuka UFO
l Grecki faszyzm l Zieloni pracują
na czarno l Jak mieć nosa do zapachów

Ameryko? l Obrzęd przejścia przez piekło

l Woodward prześwietla Trumpa
[ NA WŁASNE OCZY ]

Scenariusz pisał się na bieżąco. „To może przespacerujemy się na Nowogrodzką?”

– zapytała Marta Lempart, współorganizatorka demonstracji i jedna z liderek
Ogólnopolskiego Strajku Kobiet. Tak! – odkrzyknął tłum. I poszli.

Kobiety wiodą lud

na barykady
AGATA SZCZERBIAK, MATEUSZ WITCZAK, ALEKSANDRA ŻELAZIŃSKA
N
a czele gigantyczny baner z napisem „Wy-
pierdalać”. O braku planu najlepiej świad-
czy to, że czoło marszu szło na Żoliborz
po omacku, mając za sobą długi ogon de-
monstrantów. – Teraz w lewo! Nie, w prawo!
– instruowali się nawzajem.
Tak było w dniu orzeczenia Trybunału
Konstytucyjnego Julii Przyłębskiej.
Potem protest y prz ybiera ł y na si le.
A takiej manifestacji jak w ostatni piątek,
30 października Warszawa nie widziała
od lat. W marszu do domu mieszkającego na Żoliborzu pre-
zesa PiS wzięło udział ok. 100 tys. osób, „spacerując” w nie-
przepisowym ścisku, zajmując i ulice, i chodniki.
Na transparentach: „Kot niech zostanie, reszta wypierda-
lać”, „Czas na rewolucję Magdy Gessler”, „No woman, no kraj”.
W całym kraju – jak podaje Ogólnopolski Strajk Kobiet
– w 500 miastach demonstrowało tego dnia 800 tys. ludzi.
Dziewczyna z głośnikiem w ręku, jadąca w samochodzie organi-
zatorów, przyznawała się: – Ja tu przyjechałam z Podkarpacia. Nie
znam miasta. Ale z placu Wilsona idziemy na Mickiewicza, dobra?
© MACIEJ MARGAS/POLAND ON AIR
Na Żoliborz protest szedł w rytmie wygrywanej przez bęb-
niarzy samby. W tłumie przewijały się wozy emitujące disco
i rave’y. Rozpoczął się też nieformalny konkurs na hymn pro-
testów (wygrał chyba motyw z „Gwiezdnych wojen”). Choć
organizatorzy forsowali przy różnych okazjach cover „Bella
Ciao” od znanej queerowej kapeli („Więc jeśli nie chcesz swo-
jemu ciału powiedzieć ciao, ciało, ciao, ciao, ciało, ciao, ciao!
To bierz transparent jak inne siostry i bunt swój po ulicy
 [ NA WŁASNE OCZY ]
nieś”), popularnością cieszyły się melodie lepiej znane,
przede wszystkim popowe szlagiery.
Szczególnie często niosły się po ulicach wariacja na temat
„Call on me” Erica Prydza (refren zastąpiło bardziej swojskie
„Jebać PiS”) oraz „Sorry Polsko” Marii Peszek i „Polskie tango”
Taco Hemingwaya.
Klimat chwilami mógł się zdawać wręcz piknikowy. Mało
skandowania, więcej rozmów na codzienne tematy: o zdalnej
pracy, dzieciach, rodzicach. A jednak polityka wciąż przebijała
jak pulsujące tętno. – Rano zaraz idę po chryzantemy, postawię
na balkonie, trzeba wesprzeć ogrodników, następne ofiary tej
bandy – deklarowała kobieta o wyglądzie bizneswoman 40+.
Jednak wśród protestujących dominowali młodzi, a przede
wszystkim młode 20‑ i 30-letnie kobiety, nastolatki. Matki
z niemowlakami zawiniętymi w chusty („Urodzę wam le‑
waka”), z dziećmi w wózkach, które lekko zdezorientowane
wymachiwały własnymi transparentami („Nie wkurwiajcie
naszej mamy”, „Mamie w strajku pomagamy, dziś w pieluchy
nie sikamy”). Uczniowie i studenci, wyśmiewający nauczy‑
cieli i wykładowców. „Można dyskutować, ale nie na ulicy”,
przytaczają ich „średniowieczne poglądy”. „No to wam zrobi‑
my jesień średniowiecza”, krzyczą z transparentów. W końcu
to młodzi będą ponosić konsekwencje tego przymusu rodze‑
nia. „Strach się ruchać”, „Został tylko anal”, „Po co mi Tinder,
skoro rucha mnie PiS”, puentują na kartonach.
– Odebranie kobietom prawa do aborcji to była granica,
po której szambo wylało. Ludzie wybiegli na ulicę nie tylko
ze względu na zakaz aborcji, ale przez te wszystkie absurdalne
86 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
sytuacje, do których doprowadzał przez lata PiS. To przed nami
stanie zadanie, żeby za kilka lat, jak osiągniemy pełnoletność,
po tym posprzątać – mówi 17-letni Michał.
Na skrajach pochodu robiło się niebezpiecznie, cichła mu‑
zyka, atakowali narodowcy, krzycząc: „Wy dzielicie kraj”,
„Jesteście pojebane!”, „Mordercy!”. Trzeba się było pilnować.
O godz. 19.00 zagęszczało się w okolicy ronda de Gaulle’a.
Tam więc kierował się spory tłum, który chciał dołączyć
do manifestacji. Policja zablokowała most, ale tylko dla sa‑
mochodów. Samotny policjant w radiowozie bardziej był za‑
interesowany własną komórką niż manifestującymi. Zresztą
jak miałby powstrzymać te kilkaset osób, które tamtędy szły?
Brak mundurowych przed godz. 19.30 wykorzystali ban‑
dyci, którzy napadli na manifestantów z wąskiego przej‑
ścia pomiędz y Empik iem a  ciągiem budy nków wzdłuż
Alei Jerozolimskich.
Obrzucony racami tłum nagle zafalował. Ludzie zaczęli
gwałtownie uciekać. Większość w kierunku mostu Ponia‑
towskiego, bo tam było najwięcej wolnej przestrzeni. Młoda,
na oko 15-letnia, dziewczyna przez chwilę zastygła z telefonem
w dłoni. To, co wydarzało się za jej plecami, najpierw zobaczyła
na jego ekranie. Nie zrozumiała, co się dzieje. Porwała ją fala
uciekających. Przez chwilę widać było jeszcze jej rękę z tele‑
fonem w górze. Panika wśród uciekających szybko udzielała
się pozostałym. Nawet po tym, kiedy bojówkarze zniknęli,
bo wobec skali protestu chyba też nie czuli się zbyt pewnie.
Policja sytuację próbowała śledzić z góry. Krążący nad mani‑
festacją śmigłowiec policyjny użył reflektora i bezskutecznie
 © MIROSŁAW PIEŚLAK/FORUM, KAROL MAKURAT/REPORTER

P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
87
 [ NA WŁASNE OCZY ]
szperał snopem światła pomiędzy budynkami. Nawet na dole
większość ludzi wyglądała podobnie. Szukanie z góry właściwie
mijało się z celem. Po około 10 minutach przy rondzie pojawiły
się pierwsze oddziały policyjnej prewencji. Część ludzi pytała,
gdzie była policja, kiedy ich bito. Inni bili brawo. Sami poli-
cjanci wydawali się nieco zagubieni. Jeden oddział zagubił się
dosłownie. Do Warszawy przyjechali ze Śląska. Miasto znali sła-
bo. Kręcili się w kółko, bo chyba głupio im było zapytać o drogę.
Dopiero dowódca sprawdził trasę na mapie w telefonie i już
pewnie pomaszerowali na wcześniejszą pozycję.
Marta, lat 40, 50 kg wagi, odważnie szła z  w ypisanym
na kartce hasłem: „Jarek chodź na solo”: – Bałyśmy się z sio-
strą najbardziej, że będzie zadyma. Wzięłyśmy nawet z domu
gaz pieprzowy. Na szczęście do niczego poważnego nie doszło.
Na wiadukcie przy Dworcu Gdańskim tłum wyraźnie zwol-
nił. Ludzie nie mieścili się na wąskiej jezdni. Jednak nie było
żadnych incydentów. Gdy zasłabł człowiek, organizatorka
błyskawicznie wezwała lekarza. Karetka nie miała problemu
z dojazdem – tłum utworzył korytarz życia.
Żoliborz witał demonstrantów muzyką z balkonów. Macha-
niem z okien. Transparentami. Tłum parł w dół ulicy Mickie-
wicza, w kierunku domu prezesa Kaczyńskiego. Z głośników
leciało „Don’t stop me now” Queen, pod sklepami formowały
się kolejki, ochroniarze wpuszczali po trzy osoby, z jednego
z okien na wysokim parterze uśmiechnięta parka wydawała
do wyciągających się w górę rąk gorącą herbatę. Tłum znów
odbił się od tamy czterech rzędów policjantów w szyku bojo-
wym, broniących dostępu do domu prezesa. Chudy mężczy-
zna z dzieckiem na ręku, bez maseczki, wykrzykiwał do nich,
że się sprzedali, że bronią dyktatora, a ten covid to ściema
i nigdy dzieciaka zaszczepić nie da. Na prewencji nie robi-
ło to żadnego wrażenia. Z nudów wdawali się w dyskusje
z bardziej pokojowo nastawionymi uczestnikami marszu.
88 P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
Powtarzali refren: z rozkazami się nie dyskutuje; mają dość,
czując tę dość bezczynną kilkunastogodzinną służbę w no-
gach; pewnie przydaliby się w tym czasie gdzie indziej. Jeden
z policjantów instruował młodą dziewczynę, jak ich ominąć
i dostać się pod dom prezesa. Idąc za jego radami, w yszła
z jednej z bocznych uliczek na kolejny kordon.
Po drodze demonstrujący przystawali, żeby oklaskiwać
niespodziewanych sprzymierzeńców: kierowcę śmieciarki
z czarną parasolką i tabliczką „Jestem z wami” za przednią
szybą i ludzi machających z okien i balkonów. Ciastem na ke-
bab z czerwoną błyskawicą wymalowaną sosem wymachiwał
kucharz jednej z mijanych knajp. Sojusznicy objawili się też
w sieci. Logo Ogólnopolskiego Strajku Kobiet udostępniła Pat-
ti Smith, legenda poetyckiego rocka, wyrażając w mediach
społecznościowych wsparcie dla „Polek, które dzielnie się jed-
noczą, wychodzą na ulicę i protestują przeciw opresyjnemu
rządowi”. W jej ślady poszedł wkrótce Matt Cameron, perkusi-
sta Pearl Jam i Soundgarden oraz… Światowy Kościół Szatana.
Gdy jego członkowie opowiedzieli się za strajkiem, post ich
niewielkiego (343 obserwujących) profilu na Twitterze błyska-
wicznie udostępniły TVP i media braci Karnowskich, usiłując
dowieść w ten sposób satanistycznej afiliacji protestujących.
W piątek, 30 października doszło do kulminacji, ale poprzed-
nie dni też były gorące. Uaktywnili się mieszkańcy małych miast
i miasteczek, jak Nowy Dwór Gdański, Biała Podlaska, Tarnów,
Niepołomice, Sokółka, Nowy Sącz. Jak pisze nasz reporter Mar-
cin Kołodziejczyk (pełna relacja na polityka.pl), na marszu w So-
kółce słychać od dziewczyn, oprócz wściekłych przekleństw,
racjonalne osądy sytuacji: oto od dawna osuwająca się w reżim
władza uznała, że jest na tyle mocna, by okazać pogardę dla ży-
cia, zdrowia, prawa wyboru i uczuć nas, obywatelek. W dodatku
władza zrobiła to jak śmierdzący tchórz – w apogeum zacho-
rowań i śmierci na Covid-19 – bo liczyła na nasze milczenie
 ze strachu. Na transparentach: „Moja macica to nie kaplica”.
W strajku kobiet idzie przez miasteczko wielu mężczyzn.
Niosą te same transparenty, co kobiety. Mówią, że opresja,
w której znalazły się ich żony i dziewczyny za sprawą wyroku
Trybunału Przyłębskiej, dotyka ich związków, ponieważ ciąża
to także sprawa chłopaków. Na Kaczyńskim nie ma już suchej
nitki, bo sokólski pochód orientuje się, że rząd to Kaczyński,
partia to Kaczyński, Trybunał też on. Jego jest też – jak mówi
miasteczko – diabelski plan odebrania kobietom ich praw.
Wrzało w innych bastionach PiS. Demonstrowała Polska
powiatowa w Ozimku (10 tys. mieszkańców), małopolskim
Miechowie (11 tys.), gdzie w 2019 r. PiS zdobył 54 proc. głosów,
w Łańcucie na Podkarpaciu (18 tys.) czy słynącym z Czarnych
Protestów Węgorzewie (11 tys. mieszkańców). Nowohucianki
wypisały hasła na prześcieradłach i wywiesiły je w całym mie-
ście jak pranie. – Więcej odwagi wymaga protestowanie w poje-
dynkę w małym mieście niż obnażanie się na ulicy – mówi Karo-
lina Micuła. Ona i aktywistka Monika Dąbrowska wskoczyły
na dachy aut w Warszawie i zdjęły koszulki. Dąbrowska jest
po mastektomii. „Pokonałam złośliwego raka, więc uda nam
się pokonać złośliwego dziada”, miała powiedzieć. To jedna
© BEATA ZAWRZEL/REPORTER, JAKUB OSITEK, BARTŁOMIEJ JURECKI
z kilku ikonicznych scen – zdjęcia przywodzą na myśl „Wol-
ność wiodącą lud na barykady” Eugène’a Delacroix. – To sko-
jarzenie trafione o tyle, że ciało kobiety nie zawsze jest obiektem
seksualnym i to nasza decyzja, co z nim robimy. To chciałyśmy
przekazać – mówi Micuła.
Demonstranci ustawiali znicze z hasłem „Pogrzeb praw ko-
biet” przed biurami posłów i senatorów PiS, pojawiali się tam
z wieszakami (symbolizującymi nielegalne aborcje), plakata-
mi, garnkami i oczywiście czarnymi parasolkami. Na murach
i chodnikach sprejowano numer telefonu Aborcji bez Granic
(+48 22 292 25 97). 24 października w Gdyni w protestach brali
udział kibice Arki Gdynia, którzy sforsowali drzwi do biura
poselskiego Marcina Horały z PiS i weszli do środka. Policja
użyła przeciw nim gazu łzawiącego (nie pierwszy i nie ostatni
raz wobec protestujących).
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
W ramach akcji „Słowo na niedzielę” wchodzono z trans-
parentami do świątyń, a jeśli nie było to możliwe, demon-
strowano za zamkniętymi drzwiami. Obrazki do tej pory
w Polsce niespotykane: kobiety i młode dziewczyny, często
przebrane za podręczne z powieści Margaret Atwood, stawa-
ły tyłem do ołtarza z hasłami „Nawet Maryja miała wybór”
czy „Zajmijcie się ciałem Chrystusa”.
Na Krakowskim Przedmieściu wstępu do kościoła św. Krzy-
ża bronili narodowcy, z Robertem Bąkiewiczem na czele.
W wyniku przepychanek jedną z kobiet zrzucono ze schodów
– zabrał ją ambulans. Policja podała, że w związku z prote-
stami odnotowano 22 wtargnięcia na msze, 79 uszkodzeń
elewacji świątyń, zatrzymano blisko 80 osób. Symbolicznym
zwieńczeniem tego antyklerykalnego zrywu (później już były
prośby, żeby kościoły omijać z daleka) było to, że w Warsza-
wie cztery nastolatki wskoczyły do stojącego przed Muzeum
Narodowym zbiornika z czerwoną cieczą, w którym znajduje
się figura papieża Jana Pawła II. „Tym skończy się orzeczenie
Trybunału. Kobietami leżącymi w kałuży krwi” – tłumaczyły.
Późnym wieczorem w piątek, 30 października zapełniło się
metro. Demonstranci mieszali się z kontrdemonstrantami.
Młodzi narodowcy byli w wyraźnej mniejszości. Dyskretnie
przesłaniali zielone mieczyki na rękawach, uśmiechając się
grzecznie. Mieszały się też pokolenia. Młode, ubrane na czarno
dziewczyny przepraszały za to, że tłum przyciska je do star-
szego od nich małżeństwa.
– Przepraszam państwa, zaraz znikamy – mówiła jedna
z nich.
– To nic, my za chwilkę stąd wyp…
AGATA SZCZERBIAK, MATEUSZ WITCZAK, ALEKSANDRA ŻELAZIŃSKA
WSPÓŁPRACA: MARTYNA BUNDA, JULIUSZ ĆWIELUCH, MARCIN PIĄTEK
Reportaż Marcina Kołodziejczyka z protestów w Sokółce na polityka.pl.
89
 [ POLIT YK A I OBYCZ A JE
L iderka Strajku Kobiet Marta Lempart
na początku protestów oskarżała nie-
które posłanki („GW”): „Mówimy o nich,
że jak wychodzimy na protest, to bierze-
my szczekaczki, baterie, dowody osobi-
ste, wodę i chusteczki, a potem włącza-
my sobie telewizję, żeby zobaczyć, jak
Barbara Nowacka mówi nam, dlaczego
protestujemy. Te osoby są żartami (…).
A teraz wychodzi jakaś pani i ona będzie
pytać, jak jest, bo ona nie wie. Jak nie wie,
to niech nas zapyta i my powiemy, jak jest.
Tylko musiałyby panie zacząć z nami roz-
mawiać, a to jest niestety ponad ich siły.
One przychodzą robić sobie z nami zdję-
cia”. I dobrze na nich wychodzą.
Z apytany przez „Tygodnik Solidar-
ność”, czy „beneficjentem obecnej
trudnej sytuacji” stanie się Szymon Ho-
łownia, politolog prof. Kazimierz Kik,
przewiduje: „Nie, on jest zbyt grzeczny,
nie ma w nim agresji i zadziorności try-
buna ludowego, a tylko taki może ściągać
gniew ludu w trudnych czasach. Szy-
mon Hołownia nie jest wynikiem buntu,
a tych nowych liderów jeszcze nie widać,
ponieważ nie wykreowała ich jeszcze sy-
tuacja. Sądzę, że wskutek trudnej sytu-
acji ­spowodowanej pandemią na naszej
scenie politycznej pojawi się ktoś zupeł-
nie nowy”. Kobieta?
S zef „Do Rzeczy” nagle udaje poruszo-
nego sposobem stanowienia prawa
przez PiS: „Rolnicy mieli prawo poczuć
się oszukani. Przedstawiciele władzy nie
podjęli z nimi żadnego prawdziwego dia-
logu, a jedynym argumentem był argu-
ment siły wyrażony w prostym przesłaniu
»My wiemy lepiej niż wy, co jest w waszym
interesie«”. Zdaniem Pawła Lisickiego
wobec rolników to oburzające, ale już wo-
bec kobiet – najwyraźniej jedynie słusz-
ne. Puenta tekstu pasuje do obu sytuacji:
„Koszty tego mogą być zatem duże – tym
większe, im bardziej uporczywie PiS bę-
dzie przy nowych przepisach obstawał”.
Jan Koza
© JAN KOZA
90
]
A ntoni Szpak w felietonie dla „Ango-
ry” zwraca się do rolników: „Buntu-
jecie się i psioczycie na tych, których tak
uwielbialiście. Przecież to wasz ukocha-
ny rząd i wymarzony prezydent. Odbiło
wam, oszaleliście? Nie wierzę, że już za-
pomnieliście, jak tłumnie, w odświętnych
strojach ludowych, z radością witaliście
chlebem i solą kaczystowskich dygni-
tarzy, a na wiecach wyborczych głośno,
do ochrypnięcia, skandowaliście Du-
dzie i Morawieckiemu DZIĘ-KU-JE-MY!
No to o co wam chodzi? Macie to, czego
chcieliście”. Chcą więcej.
J anusz Korwin-Mikke demaskuje prezesa
PiS („Najwyższy Czas!”): „Jarosław Ka-
czyński, genialny i dalekowzroczny taktyk,
kazał naruszyć nieszczęsny »kompromis
aborcyjny«, by (jak Lech Wałęsa w 1990 r.)
»wzmocnić lewą nogę«. Bo nie ma naj-
mniejszej wątpliwości, że to orzeczenie
pozwoli Lewicy odbić się od dna i odzy-
skać popularność. Prezes (…) wie, że le-
wicowe PiS nigdy nie dojdzie do porozu-
mienia z ideową Prawicą, jaką jest Konfe-
deracja – a po nieuniknionym załamaniu
gospodarczym będzie musiało ratować się
przed kryminalnymi oskarżeniami. Tyl-
ko silna Lewica usprawiedliwi PiS z tych
wszystkich socjalnych szaleństw, poda
PiS-menom rękę i utrzyma ich w koalicyj-
nym rządzie – oczywiście pod warunkiem
spełnienia ich postulatów, w tym aborcyj-
nych”. Genialny, dalekowzroczny Korwin.
F ilozofka Agata Bielik-Robson, zwykle
wyważona, tym razem nie hamuje ję-
zyka w „Newsweeku”: „To niewiarygodne
skurwysyństwo tego rządu, że zamiast
skupić się na chorych, zamiast wyci-
szyć spory polityczne, jeszcze bardziej
antagonizuje i jątrzy, przeprowadzając
ustawy, które są dla ogromnej rzeszy lu-
dzi nie do przyjęcia. (…) W Polsce nie
ma już prawa. Po prostu nie ma i ko-
niec. Kultura prawna została absolutnie
zniszczona. Rządzą nami jakieś doraźne
P OL I T Y K A nr 45 (3286), 4.11–8.11.2020
ukazy, które nie mają żadnej ugruntowa-
nej mocy prawnej”. Gorzej – rządzą nami
urojenia konkretnych ludzi.
N ie będzie polexitu, przekonuje w „Prze-
glądzie” Attaché: „Oni [PiS] zresztą
tak Europę widzą – jako synekurę. (…)
Nie bójmy się więc tych okrzyków Jakie-
go i Kaczyńskiego, bo oni z Unii nas nie
wyprowadzą. Tylko by spróbowali! Zaraz
odezwaliby się ojcowie i matki asystentów
i asystentek, różni działacze biorący pen-
sję w euro. Tak wygląda ich »patriotyzm«”.
Gdybyż to było aż tak proste.
Z gadnijcie, kto to mówi, zanim doczy-
tacie do końca: „Dzisiaj skarżenie się
do Watykanu na homoseksualizm księży
to jak donoszenie szefowi mafii na jego
podwładnych. Co jest warte głoszenie
Słowa Bożego przez takich ludzi, którzy
w sercu Kościoła żyją przeciw Prawu Bo-
żemu? W konsekwencji wierni mają mar-
twych pasterzy, wielkich oszustów, którzy
mówią z głębi swojego grzechu, a nie życia
łaską”. Tego, jak odróżnić jednych od dru-
gich, ks. prof. Dariusz Oko nie wyjaśnia
w całym oskarżycielskim wobec Kościoła
wywiadzie dla „Do Rzeczy”. Nie wyjaśnia
też, jak wytrzymał w takim strasznym oto-
czeniu blisko 40 lat.
M ądrości Roberta Tekielego z „Sieci”:
„Osoby nazywane dziś homoseksu-
alistami to osoby heteroseksualne, które
zatrzymano w rozwoju emocjonalnym.
Wymagają one terapii, w której głównym
elementem jest integracja osobowości
i dojrzewanie. Dzięki wsparciu terapeu-
tycznemu leczą one zranienia i dojrzewa-
ją emocjonalnie. Wyjście z homoseksuali-
zmu jest bowiem przede wszystkim cało-
ściową przemianą emocjonalną. »Geje«,
uzyskując w trakcie terapii reorientacyj-
nej wgląd w przyczynę swego smutku
i złości, prowadzeni są do przebaczenia
i wolności”. Ach, to dlatego Leonardo Da
Vinci i Caravaggio byli ciągle tacy smutni
i emocjonalnie niedojrzali!
W Polsce religijność ma już parapoli-
tyczny charakter, dlatego za „Go-
ściem Niedzielnym” cytujemy wypowiedź
ks. prof. Michała Hellera: „Niski poziom
ogólnego wykształcenia wiernych sprzy-
ja patologiom religijnym, takim jak: trak-
towanie religii jako substytutu rozumu,
skłonności do fanatyzmu religijnego
o różnym stopniu natężenia, łączenie re-
ligii z ciasnym nacjonalizmem, rozmaite
religijne zabobony. Jest to w oczywisty
sposób niezgodne z autentyczną reli-
gijnością i ośmieszające religię, w efek-
cie pogłębia laicyzację społeczeństwa.
Jesteśmy dziś tego świadkami w Polsce
na wielką skalę”. Pytanie za sto punktów:
czy Tekieli i ks. Oko są autentycznie reli-
gijni, czy jednak zabobonni?