‫ئىمان ۋە ئىسالم‬

‫ىدادغاب ىدىلاخ انالۋەم‬

‫مەسئۇل مۇھەرىر‬
‫ھۈسەيىن ھىلمى ئېشېك‬
‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬
‫ئىمان ۋە ئىسالم‬
‫ىدادغاب ىدىلاخ انالۋەم‬

‫مەسئۇل مۇھەرىر‬
‫ھۈسەيىن ھىلمى ئېشېك‬

Printing

Çınar Matbaacılık

Yüzyıl Mah. Matbaacılar Cad. Atahan No: 34 Kat: 5

Bağcılar - İSTANBUL - TURKEY

Sertifika No : 45103

Tel: (0212) 628 96 00

www.hakikatbooks.com
 ‫مۇندەرىجە‬
‫―‪ ―I‬ھەممە كىشىگە كىرەكلىك بولغان ئىمان [ئىمان ۋە ئىسالم]‪5....‬‬

‫―‪ ―1‬باشلىنىش ‪11................................................................‬‬

‫―‪ ―2‬ئىمان ۋە ئىسالم‪17........................................................‬‬

‫―‪ ―3‬ئىسالمنىڭ ئاساسىي پىرىنسىپلىرى ‪21.................................‬‬

‫―‪ ―4‬ئىماننىڭ ئاساسىي پىرىنسىپلىرى‪28....................................‬‬

‫―‪ ―5‬شەرەفۈددىن مۈنىرىنىڭ “رەھىمە ھۇلالھۇ تائاال” مەكتۇپى‪:‬‬

‫(سەۋەپلەر بىلەن چىڭ ئېسىلىش كېرەك)‪ 93.............................‬‬

‫‪4‬‬
 ‫(سۇبىھانەەللھى ۋە بىھەمدىھى سۇبىھەنەلالھىل ئەزىم)‪ .‬بۇ دۇئانى ئەتتىگەن ۋە‬
‫ئاخشام يۈز قىتىم ئوقۇغانالرنىڭ گۇناھلىرى كەچۈرۈلىدۇ‪ .‬يەنە بىر قىتىم گۇناھ‬
‫سادىر قىلىشىدىن ساقلىنىدۇ‪ .‬بۇ دۇئا‪( ،‬مەكتۇبات تەرجىمىسى) كىتابىنىڭ ‪ 307‬ۋە ‪308‬‬
‫مەكتۇپلىرىدا يىزىلغان‪ .‬پۈتۈن دەرتلەرنىڭ يوقىلىشىغمۇ يايدىلىق‪.‬‬

‫―‪―I‬‬
‫ھەممە كىشىگە كىرەكلىك بولغان ئىمان‬
‫[ئىمان ۋە ئىسالم]‬
‫كىرىش سۆز‬
‫بىسمىلالھى رەھمانى رەھىم بىلەن باشاليلى كىتاپنى‪،‬‬
‫ئالالھنىڭ ئىسمى ئەڭ ياخشى پاناھلىنىش ئورىنىدۇر‪.‬‬
‫نىممەتلىرى ھەددى‪ -‬ھىساپسىز‪،‬‬
‫ئەڭ مەرھەمەت قىلغۇچى‪ ،‬ئەپۇ قىلغۇچى رەبتۇر‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاال‪ ،‬دۇنيادىكى پۈتۈن ئىنسانالرغا مەرھەمەت قىلىدۇ‪ .‬مۇھتاج بولغان‬
‫نەرسىلەرنى ئاپىرىدە قىلىپ‪ ،‬پۈتۈن كىشىلەرگە ئەۋەتىدۇ‪ .‬ئەبەدىي سائادەتكە‬
‫ئىرىشىدىغان يولنى كۆرسىتىدۇ‪ .‬نەفىسلىرىگە‪ ،‬ئەسكى دوستلىرىغا‪ ،‬زىيانلىق‬
‫كىتاپالرغا ۋە چەتئەل رادىيولىرىغا ئالدىنىپ‪ ،‬بۇ سائادەت يولىدىن ئايرىلىپ‬
‫قالغانالردىن‪ ،‬ناتوغرا ۋە زااللەت يولىغا يۈز تۇتقانالردىن‪ ،‬پۇشايمان بولۇپ‪،‬‬
‫گۇناھىنى كەچۈرۈشنى تىلىگەنلەرنى ھىدايەتكە باشاليدۇ‪ .‬ئۇالرنى ئەبەدىي‬
‫ئاپەتتىن قۇتقۇزىدۇ‪ .‬ئازغۇن ۋە زالىملەرگە بۇ نىممەتنى ئىھسان قىلمايدۇ‪ .‬ئۇالرنى‪،‬‬
‫ئۆزلىرىنىڭ ياخشى كۆرگەن‪ ،‬ناتوغرا يولىدا قويۇپ قويىدۇ‪ .‬ئاخىرەتتە‪ ،‬جەھەننەمگە‬
‫كىتىشى كىرەك بولغان مۇمىنلەردىن‪ ،‬تەلەپ قىلغانلىرىنى ئۇالرغا ئىھسان قىلىپ‪،‬‬
‫گۇناھلىرىنى كەچۈرۈپ جەننەتكە ئىرىشتۈرىدۇ‪ .‬پۈتۈن جانلىقنى ئاپىرىدە قىلغان‪،‬‬
‫ھەر بىر نەرسىنڭ‪ ،‬ھەر بىر پەيىتتە مەۋجۇت بولۇپ تۇرىشىنى خالىغان‪ ،‬پۈتۈن‬
‫ھەممە نەرسىنى‪ ،‬قورقۇنچ ۋە دەھشەتتىن قوغدىغان‪ ،‬پەقەت ۋە پەقەت ئالالھۇ‬
‫تائاالدۇر‪ .‬ئالالھنىڭ بۇنداق بىر شەرەپلىك ئىسمىگە سىغىنىپ‪ ،‬يەنى ئۇنىڭدىن ياردەم‬
‫تىلەپ بۇ كىتاپنى يىزىشقا باشاليمىز‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئالالھۇ تائاالغا ھەمدۇ ساناالر بولسۇن‪ .‬ئۇنىڭ ئەڭ ياخشى كۆرىدىغان پەيغەمبىرى‬
‫مۇھەممەد ئەلەيھىساالمغا دۇرۇت ۋە ساالم بولسۇن‪ .‬ئۇ بۈيۈك پەيغەمبەرنىڭ پاكىز‬
‫ئەھلى بەيتىگە ۋە ئادىل‪ ،‬سادىق ھاسابىلەرنىڭ ھەر بىرسىگە‪ ،‬خەيىرلىك دۇئاالر‬
‫بولسۇن‪.‬‬
‫ھەمدى ئىيتىش‪ ،‬پۈتۈن نىممەتلەرنىڭ ئالالھۇ تائاالنىڭ ئاپىرىدە قىلىپ ئەۋەتكىنىگە‬
‫ئىمان كەلتۈرمەك ۋە ئىيتماق دىمەكتۇر‪ .‬شۈكۈر‪ ،‬پۈتۈن نىممەتلەرنى ئىسالمىيەتكە‬
‫ئۇيغۇن بىر شەكىلدە ئىشلىتىش دىمەكتۇر‪.‬‬
‫ئىسالم دىنىنىڭ ئىتىقادى‪ ،‬بۇيرۇقلىرى ۋە چەكلىنىشى ھەققىدە مىڭلىغان قىممەتلىك‬
‫كىتاپالر يىزىلغان‪ ،‬بۇالرنىڭ كۆپىنچە بىر قىسمى‪ ،‬چەتئەل تىللىرىغا تەرجىمە‬
‫قىلىنىپ‪ ،‬ھەر بىر دۆلەتتە يىيىلغان‪ .‬ئەمما يەنە بىر تەرەپتىن‪ ،‬تەپەككۇرى قاتمال‪،‬‬
‫يىراقنى كۆرەلمەيدىغان كىشىلەر ۋە ئىنگىلىز ئىشپىيونلىرىغا ئالدانغان نادان دىنى‬
‫زاتالر‪ ،‬زىندىقالر‪ ،‬ھەر قىتىم ئىسالمنىڭ پايدىلىق‪ ،‬مەنپەئەتلىك ۋە بۇرمۇالنغان‬
‫ھۆكۈملىرىگە‪ ،‬يەنى بۇيرۇقلىرىغا‪ ،‬چەكلەشلىرىگە ھۇجۇم قىلىپ‪ ،‬ئۇنى ناپاك قىلىشقا‪،‬‬
‫ئۆزگەرتىشكە‪ ،‬مۇسۇلمانالرنى ئالداشقا ئۇرۇندى‪.‬‬
‫ھازىر ئىسالم ئالىملىرىنىڭ دۇنيانىڭ ھەر يىرىدە ئىسالم ئىتىقادىنى تارقىتىش‪،‬‬
‫قوغداشقا بولغان ئۇرىنىشلىرى ھەممە كىشى مىننەتدارلىق بىلدۈرمەكتە‪ .‬ئىسالمىيەتنى‬
‫ساھابىلەردىن (ئەسھابى كىرماندىن) ئاڭالپ‪ ،‬كىتاپالرنى يازغان توغرا يولدىكى‬
‫ئالىمالرغا (ئەھلى سۈننەت ئالىملىرى) دىيىلىدۇ‪ .‬ئەھلى سۈننەت ئالىملىرىنىڭ كىتابىنى‬
‫ئوقۇمىغان ۋە ياكى چۈشەنمىگەن بىرىنىڭ‪ ،‬قۇرئان كەرىمدىن ۋە ھەدىس شەرىفتىن‬
‫خاتا مەنىلەر چىقىرىدۇ ۋە بۇ ئۇالرنىڭ نامۇۋاپىق سۆزلىرىدە ۋە يازمىللىرىدا‬
‫كۆرۈلمەكتە‪ .‬بۇنداق سۆزلەر ۋە يازمىالر مۇسۇلمانالرنىڭ مۇستەھكەم ئىتىقادى‬
‫ئالدىدا ئىرىپ تۈگەيدۇ‪ ،‬بۇ پەقەت ئۇ كىشىنىڭ نادانلىقىنى كۆرسىتىپ بىرىدۇ خاالس‪.‬‬
‫ئۆزىنىڭ مۇسۇلمان ئىكەنلىكىنى ئىيىتقان ياكى جامائەت بىلەن بىللە جامائەت نامىزى‬
‫ئوقۇغان بىر كىشىنىڭ ئادەتتە مۇسۇلمان ئىكەنلىكى چۈشۈنىلىدۇ‪ .‬ئاندىن‪ ،‬ئۇنىڭ بىر‬
‫سۆزىدە‪ ،‬ماقالىسىدە ياكى بىر ھەركىتىدە‪ ،‬ئەھلى سۈننەت ئالىملىرىنىڭ سۆزلىگەن‬
‫ئىتىقاد بىلىملىرىگە ماس كەلمەيدىغان بىر ئىش بولسا‪ ،‬ئۇ كىشىدە كۇپۇرلۇق ۋە‬
‫زااللەتنىڭ بارلىقى سۆزلىنىدۇ‪ .‬بۇالردىن ۋاز كىچىشى ۋە تۆۋبە قىلىشى سۆزلىنىدۇ‪.‬‬
‫قىسقا ئەقىللىق قىلىپ‪ ،‬قاتمال چۈشەنچىللىرى بىلەن جاۋاپ بىرىپ ۋاز كەچمىسە‪،‬‬

‫‪6‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئۇنىڭ بۇزۇق ۋە مۇرتەد ئىكەنلىكى‪ ،‬يەھۇدى ئىنگىلىزلىرىگە سىتىلغانلىقى‬

‫چۈشىنىلىدۇ‪ .‬ناماز ئوقۇسا‪ ،‬ھەجگە بارسا‪ ،‬ھەر ئىبادىتىنى ۋە ياخشىلىقالر قىلسىمۇ‪،‬‬
‫بۇ ئاپەتتىن قۇتۇاللمايدۇ‪ .‬كۇپۇرلۇققا سەۋەپ بولغان نەرسىدىن ۋاز كەچمىگىچە‪،‬‬
‫تەۋبە قىلمىغۇچە مۇسۇلمان بواللمايدۇ‪ .‬ھەر بىر مۇسۇلمان كۇپۇرلۇققا سەۋەپ‬
‫بولغان نەرسىلەرنى ئۆگىنىش ئارقىلىق‪ ،‬مۇرتەد بولىشتىن ساقلىنىشى‪ ،‬كافىرالرنى ۋە‬
‫مۇسۇلماندەك كۆرۈنگەن زىندىقالرنى ۋە يەنە ئىنگىلىز ئىشپىيونلىرىنى تونۇپ يىتىپ‪،‬‬
‫زىياندىن ساقلىنىشى كىرەك‪.‬‬
‫قۇرئان كەرىمدىن ۋە ھەدىس شەرىفتىن خاتا مەنىلەرنىڭ چىقىرىلدىغانلىقىنى‪،‬‬
‫شۇنداقال يەتمىش ئىككى تۈرلۈك بۇزۇق مۇسۇلمانالرنىڭ مەيدانغا كىلىدىغانلىقى‬
‫رەسۇلىلالھقا “سەلەلالھى ئەلەيھى ۋەسەەللم” خەۋەر قىلىنغان‪( .‬بەرىكا) ۋە (ھادىكا)‬
‫كىتاپلىرى‪ ،‬بۇ ھەدىس شەرىفنى (بۇخارى) ۋە (مۇسلىم) كىتاپلىرىدىن ئىلىش ئارقىلىق‬
‫چۈشەندۈرگەن‪ .‬بۈيۈك دىنى ئالىمالر ۋە پروفىسسورالر نامىدا بارلىققا كەلگەن بۇ‬
‫دىننى بۇرمۇلىغان كىشىلەرنىڭ كىتاپلىرىغا‪ ،‬يىغىنلىرىغا ئالدانماسلىق كىرەك‪ ،‬بۇ دىن‪،‬‬
‫ئىمان ئوغىرلىرىنىڭ قىلتىقىغا چۈشۈپ قالماسلىق ئۈچۈن‪ ،‬ئىنتايىن ھوشيار بولماق‬
‫كىرەك‪ .‬بۇ نادان مۇسۇلمانالردىن باشقا‪ ،‬بىر تەرەپتىن كومىنىستالر ۋە ماسونالر‪،‬‬
‫خىرىستىيان مىسيونىرلىرى‪ ،‬شۇنداقال ئىنگىلىزلەرگە سىتىلغان ۋاھابىلەر ۋە يەھۇدى‬
‫زىئونىستلىرى‪ ،‬يىڭى ئۇسۇلالرنى ئىشلىتىپ‪ ،‬مۇسۇلمان ئەۋالتلىرىنى ئالداشقا‬
‫ئۇرۇنىۋاتىدۇ‪ .‬ئۇالر توقۇلما يازمىالر‪ ،‬فىلىملەر‪ ،‬تىياتىروالر ۋە رادىيو‪-‬تىلۋىزىيون‬
‫پروگىراملىرى ئارقىلىق‪ ،‬ئىسالم ۋە ئىماننى يوقىتىشقا تىرىشىۋاتىدۇ‪ .‬ئۇالر بۇ يولدا‬
‫مىلياردلىغان لىرا خەجلەيدۇ‪ .‬ئىسالم ئۆلىمالىرى “راھىمە‪-‬خۈمۇلالھۈ تەئاالنى”‬
‫يىزىپ‪ ،‬ئۇالرنىڭ ھەممىسىگە كىرەكىلىك جاۋاپالرنى ئالدىنئاال يىزىپ‪ ،‬ئالالھۇ‬
‫تائاالنىڭ دىنىنى‪ ،‬تىنىچلىق ۋە نىجاتلىقنىڭ يولىنى بىلدۈردى‪.‬‬
‫بىز ھەقىقى ئالىمالردىن‪ ،‬بۈيۈك ئىسالم ئالىمى‪ ،‬مەۋالنا خالىدى باغدادى‬
‫ئوسماننىڭ “كۇددىسە سىررۇھ” (ئىتىقادنامە) كىتابىنى تاللىدۇق‪ .‬بۇ كىتاپ‪،‬‬
‫كەمەھلى مەرھۇم ھاجى فەيزۇلالھ ئەپەندى تەرىپىدىن تۈرۈكچىگە تەرجىمە‬
‫قىلىنىپ (فەرائىدۈل فەۋائىد) ئىسمى قويۇلغان ۋە ھىجرى ‪ 1312-‬يىلى مىسىردا‬
‫بىسىلغان‪ .‬بىز بۇ تەرجىمىنى ئاددىيالشتۇردۇق ۋە ئۇنىڭغا (ھەممە كىشىگە‬
‫كىرەكلىك بولغان ئىمان) ئىسمىنى قويدۇق‪ .‬تۇنجى نەشىرى ‪ 1966-‬يىلىدا نەشىر‬
‫قىلىندى‪ .‬بىز چۈشەندۈرۈشلەرنى‪ ،‬كىتاپتىن ئايرىش ئۈچۈن [ ] ئىچىدە بەردۇق‪ .‬بۇ‬
‫‪7‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫كىتاپنىڭ نەشىر قىلىنىشغا نىسىپ قىلغان ئالالھۇ تەئاالغا چەكسىز ھەمدۇ‪-‬ساناالر‬

‫بولسۇن! بۇ تەرجىمىنىڭ ئەسلى نۇسخىسى بولغان فارىسچە نۇسخىسى‪ ،‬ئىستانبۇل‬
‫ئونىۋىرستىتىنىڭ كۈتۈپخانىسىدا (ئىبنۈل ئەمىن ماخمۇت كەمال بەي) قىسىمىندا‬
‫(ئىتىقادنامە) ئىسمى بىلەن ‪ F 2639‬نۇمۇرسى بىلەن ساقلىنىۋاتىدۇ‪ .‬تۈرۈكچە‬
‫تەرجىمىسى (ھەقىقەت نەشىرىياتى)‪( ،‬ئىمان ۋە ئىسالم) ئىسمى بىلەن بىسىلدى‪.‬‬
‫(دارۈل‪-‬مۇختار) كىتابىنىڭ يازغۇچىسى‪ ،‬پەزىلەتلىك ئاالۈددىن ھاسكەفى “راھىمە‬
‫ھۈلالھۈتەئاال” كاپىرنىڭ نىكاھى قىسىمىنىڭ ئاخىرىدا مۇنداق دەيدۇ‪( :‬نىكاھلىق بولغان‬
‫بىر قىز باالغەتكە يەتكەندە‪ ،‬ئەگەر ئىسالمنى بىلمىسە ئۇنىڭ نىكاھى بۇزىلىدۇ‪[ .‬يەنى‬
‫مۇرتەد بولىدۇ‪ ].‬ئالالھ تائاالنىڭ سۈپەتلىرىنى ئۇنىڭغا ئۇقتۇرۇش كىرەك‪ .‬ئۇمۇ‬
‫تەكرارالپ‪ ،‬بۇالرغا ئىشەندىم دىيىشى كىرەك)‪ .‬ئىبنى ئابىدىن بۇنى چۈشەندۈرگەندە‬
‫مۇنداق دەيدۇ‪( ،‬قىز كىچىك ۋاقتىدا‪ ،‬ئاپىسى ۋە دادىسىغا باغالنغان ھالدا مۇسۇلمان‬
‫بولىدۇ‪ .‬باالغەتكە يەتكەندە‪ ،‬ئاپىسىغا ۋە دادىسىنىڭ دىنىغا باغلىنىشى داۋام قىلمايدۇ‪.‬‬
‫ئىسالمنى بىلمەي تۇرۇپ‪ ،‬باالغەتكە يەتسە‪ ،‬ئۇ مۇرتەد بولىدۇ‪ .‬ئىمان كەلتۈرۈشكە‬
‫تىگىشلىك ئالتە نەرسىنى ئۆگىنىپ ئۇنىڭغا ئىشەنمىسە ۋە ئىسالم دىنىنىڭ قائىدىللىرىگە‬
‫ئەمەل قىلىش كىرەك دەپ قارىمىسا‪( ،‬تەۋھىد كەلىمىسىنى) دىسىمۇ‪ ،‬يەنى (الئىالھە‬
‫ئىلەلالھ‪ ،‬مۇھەممەدىن رەسۇلىلالھ) دىسىمۇ‪ ،‬ئوخشاشال يەنە مۇسۇلمان ھىساپالنمايدۇ‪.‬‬
‫(ئامەنتۇ بىلالھى‪ )...‬دىكى ئالتە نەرسىنى ئۆگىنىپ‪ ،‬ئۇالرغا ئىشىنىشى ۋە ئالالھۇ‬
‫تائاالنىڭ بۇيرۇقلىرىنى ۋە چەكلەشلىرىنى قۇبۇل قىلدىم دىيىشى كىرەك)‪ .‬ئىبنى ئابىدىننىڭ‬
‫بۇ سۆزلىرىدىن شۇنى چۈشۈنىشكە بولىدۇكى‪ ،‬بىر كاپىر تەۋىد كەلىمىسىنى سۆزلىسە ۋە‬
‫ئۇنىڭ مەنىسىگە قىسقىچە ئىشەنسە‪ ،‬ئۇ شۇ پەيىتنىڭ ئۆزىدە مۇسۇلمان بولىدۇ‪ .‬ئەمما‪،‬‬
‫ھەر بىر مۇسۇلمانغا ئوخشاش‪ ،‬مۇمكىن بولغانكى ئەھۋال ئاستىدا‪( ،‬ئامەنتۇ بىللەھى‬
‫ۋە مەالئىكەتىھى ۋە كۇتۇبىھى ۋە رۇسۇلىھى ۋەل يەۋمىل ئاخىرى ۋە شەررىھى‬
‫مىننەلالھى تائاال ۋەلباسۇ بادەلمەۋتى ھاككۇن‪ ،‬ئەشھەدۈئەن الئىالھە ئىللەلالھ چۋە‬
‫ئەشھەدۇ ئەننە مۇھەممەدەن ئابدۇھۇ ۋە رۇسۇلۇھۇ) دەپ ئامەنتۇنىڭ ئاساسلىرىنى‬
‫ئەستە تۇتىشى‪ ،‬مەنىسىنى ۋە ئۆزىگە كىرەكلىك بولغان نەرسىلەرنى ئىسالم بىلىملىرىدىن‬
‫ياخشى ئۆگىنىشى كىرەك‪ .‬ئەگەر بىر مۇسۇلمان بالىسى بۇ ئالتە نەرسىنى ۋە ئىسالم‬
‫بىلىملىرىنى ئۆگەنمىسە ۋە ئىشىنىدىغانلىقىنى ئىيتمىسا‪ ،‬ئەقىل ئىگىسى بولۇپ باالغەتكە‬
‫يەتكەندە‪ ،‬مۇرتەد بولىدۇ‪ .‬ئىمان كەلتۈرگەندىن كىيىن‪ ،‬كىشى دەرھال (ئىسالم‬
‫بىلىملىرىنى)‪ ،‬يەنى پەرىزلەرنى‪ ،‬ھارام نەرسىلەرنى‪ ،‬غۇسلى تاھارەت ئىلىپ ناماز‬

‫‪8‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئوقۇشنى ۋە ئەۋرەتلىرىنى يۆگەشنى سوراپ ئۆگىنىشى پەرىز قىلىنىدۇ‪ .‬بۇ كىشىنىڭ‬

‫سورىغان ئادىمى چوقۇم ئۆگىتىشى ۋە ھەقىقى دىن كىتابىنى ئۆگىتىشى پەرىز قىلىنىدۇ‪.‬‬
‫سورايدىغان كىشى ياكى كىتاپ تاپالمىسا ئىزدەپ تىپىشى پەرىز قىلىنىدۇ‪ .‬ئىزدەپ‬
‫تاپمىسا كاپىر بولىدۇ‪ .‬تاپالمىغۇچە بولغان ئارلىقتىكى بىلمىگەنلىكى بولسا كەچۈرۈم‬
‫قىلىنىدۇ‪ .‬پەرىزلەرنى ۋاقتىدا ئادا قىلمىغان ۋە ھارام يىگەنلەر جەھەننەمدە جازاسىنى‬
‫تارتىدۇ‪ .‬بۇ كىتابىمىزدا‪ ،‬ئىماننىڭ ئالتە ئاساسىي پىرىنسىلىرى ھەققىدە مول بىلىملەر‬
‫بار‪ .‬ھەر بىر مۇسۇلمان بۇ كىتاپنى ياخشى ئوقۇپ‪ ،‬بالىلىرى ۋە پۈتۈن تونۇشلىرىنىڭ‬
‫ئوقۇشىغا تۈرتكە بولىشى كىرەك‪ .‬ئەۋرەت بۆلىمىنىڭ ‪475-‬بىتىدە يىزىلغان‪.‬‬
‫كىتابىمىزدا ئايەتلەرنىڭ مەنىسىنى يازغاندا (مالەن بۇيرۇلغان) دىيىلدى‪( .‬مالەن)‬
‫دىمەك‪( ،‬تەفسىر ئالىملىرىنىڭ بىلىشىچە) دىمەكتۇر‪ .‬چۈنكى ئايەتلەرنىڭ مەنىسىنى‬
‫پەقەت رەسۇلىلالھ “سەلەلالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم” چۈشەنگەن ۋە ساھابىلەرگە‬
‫ئىيتقان‪ .‬تەفسىر ئالىملىرى‪ ،‬بۇ ھەدىس شەرىفلەرنى مۇنافىقالرنىڭ ۋە ئىنگىلىز‬
‫كاپىرلىرىغا سىتىلغان زىندىقالرنىڭ‪ ،‬مەزھەپسىز دىن ئادەملىرىنىڭ توقۇپ چىققان‬
‫ھەددىسلىرىدىن ئايرىپ‪ ،‬تاپالمىغان ھەدىس شەرىفلەر ئۈچۈن‪ ،‬تەفسىر ئىلمىگە‬
‫ئۇيغۇن بولغان ئاساستا ئايەتلەرنى ئۆزلىرى ئىزاھلىدى‪ .‬ئەرەپ تىلى بىلىدىغان‪،‬‬
‫ئەمما تەفسىر ئىلمىنى بىلمەيدىغان دىن بىلىمسىزلىرىنىڭ چۈشەندۈرگەنلىرىگە (قۇرئان‬
‫تەپسىرى) دىيىلمەيدۇ‪ .‬بۇنىڭ ئۈچۈن‪ ،‬ھەدىس شەرىفتە (قۇرئان كەرىمنى ئۆزىنىڭ‬
‫چۈشەنچىسىگە ئاساسەن ئىزاھلىغانالر كاپىر بولىدۇ) دەپ بۇيرۇلغان‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاال ھەممىمزنى ئەھلى سۈننەت ئالىملىرىنىڭ بىلدۈرگەن توغرا يولدا‬
‫يۈرۈشكە نىسىپ قىلسۇن! ئىسالم نادانلىرىنىڭ‪ ،‬بۈيۈك ئىسالم ئالىمى دىگەندەك‬
‫ئىسىم قويۇۋالغان مەزھەپسىزلەرنىڭ‪ ،‬مۇناپىقالرنىڭ ئالدامچىلىقلىرىدىن بىزنى‬
‫ساقلىسۇن! ئامىن‪.‬‬
‫ھەقىقەت نەشىرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلغان پۈتۈن كىتاپالر‪ ،‬ئىنتىرنىت تور‬
‫ۋاستىللىرى بىلەن دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىغا تارقالدى‪.‬‬

‫ھىجرىي كامەرىي‬ ‫ھىجرىي شەمسىي‬ ‫مىالدى يىلى‬

‫‪1422‬‬ ‫‪1380‬‬ ‫‪2001‬‬

‫‪9‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫تەنبىھ‪ :‬مىليونىرالر خىرىستىيان دىنىنى تارقىتىشقا‪ ،‬يەھۇدىلەر تالمۇتنى تارقىتىشقا‪،‬‬

‫ئىستانبۇلدىكى ھەقىقى كىتاپ نەشىرياتچىلىقى ئىسالم دىنىنى تارقىتىشقا‪ ،‬ماسونالر‬
‫بولسا دىنلەرنى يوقىتىشقا ئۇرىنىۋاتىدۇ‪ .‬ئەقلىي‪ ،‬بىلمى‪ ،‬ئىنساپى بارالر‪ ،‬بۇالرنىڭ‬
‫توغرىسىنى چۈشۈنىدۇ ۋە بىلىدۇ‪ .‬بۇنىڭ تارقىلىشىغا ياردەم قىلىش ئارقىلىق‪ ،‬بارلىق‬
‫ئىنسانالرنىڭ دۇنيادا ۋە ئاخىرەتتە سائادەتكە ئىرىشىشىگە تۈرتكە بولىدۇ‪.‬‬
‫بۈگۈنكى كۈندە مۇسۇلمانالر ئۈچ گۇرۇپقا ئايرىلدى‪ .‬بىرىنچى گۇرۇپ‪،‬‬
‫ساھابىلەرنىڭ يولىدا ماڭغان‪ ،‬ھەقىقى مۇسۇلمانالردۇر‪ .‬بۇالرغا (ئەھلى سۈننەت)‬
‫ۋە (سۈننى) ۋە (فىركاى ناججىيە)‪ ،‬دوزاختىن قۇتۇلغان گۇرۇپ دەپ ئاتىلىدۇ‪.‬‬
‫ئىككىنچى گۇرۇپ‪ ،‬ساھابىلەرگە دۈشمەن گۇرۇپتۇر‪ .‬بۇالر شىئە ۋە (فىركائى‬
‫دەللا)‪ ،‬بۇزۇق گۇرۇپ دەپ ئاتىلىدۇ‪ .‬ئۈچىنچىسى بولسا‪ ،‬سۈنئىلەرگە ۋە شىئەلەرگە‬
‫دۈشمەن گۇرۇپتۇر‪ .‬ئۇالر (ۋاھاببى) ۋە (نەجدى) دەپ ئاتىلىدۇ‪ .‬چۈنكى بۇالر‬
‫تۇنجى قىتىم ئەرەبىستاننىڭ نەجد شەھرىدە مەيدانغا كەلگەن‪ .‬بۇالرغا (فىركائى‬
‫مالۇنە) دەپمۇ ئاتىلىدۇ‪ .‬چۈكى بۇالرنىڭ مۇسۇلمانالرغا كاپىر دىيىشى‪( ،‬سائادەيى‬
‫ئەبەدىييە) ۋە (قىيامەت ۋە ئاخىرەت) كىتاپلىرىمىزدا يىزىلغان‪ .‬پەيغەمبىرىمىز بۇنداق‬
‫دىگەنلەرنى النەتلىگەن‪ .‬مۇسۇلمانالرنى بۇ ئۈچ گۇرۇپقا ئايرىغانالر‪ ،‬يەھۇدىلەر ۋە‬
‫ئىنگىلىزلەدۇرر‪.‬‬
‫ھەر بىر مۇئمىن نەفسىنى پاكالش ئۈچۈن‪ ،‬يەنى يارىتىلىشتىكى نادانلىقتىن ۋە‬
‫گۇناھلىرىدىن پاكلىنىش ئۈچۈن‪ ،‬ھەر ۋاقىت (الئىالھە ئىللەلالھ ) نى ئوقۇشى ۋە‬
‫قەلبىنى پاكالش ئۈچۈن‪ ،‬يەنى نەفسىدىن ۋە شەيتاندىن‪ ،‬يامان دوستلىرىدىن‪ ،‬زىيانلىق‬
‫ۋە بۇزۇق كىتاپالردىن كەلگەن كۇفۇر ۋە گۇناھالردىن قۇتۇلماق ئۈچۈن‪ ،‬چوقۇم‬
‫(ئەستاغفىرۇلالھنى) ئوقۇشى كىرەك‪ .‬ئىسالمىيەتتە ئويغانغان‪ ،‬گۇناھلىرىغا تۆۋبە‬
‫قىلغانالرنىڭ دۇئالىرى قۇبۇل بولىدۇ‪ .‬ناماز ئوقۇمىغان‪ ،‬يالىڭاچ ئايالالرغا ۋە‬
‫ئەۋرىتىنى ياپمىغان ئايالالرغا قارىغان‪ ،‬ھارام يىگەن بىرى‪ ،‬ئىسالم دىنىنى قۇبۇل‬
‫قىلىشقا ماس كەلمەيدۇ‪ .‬ئۇنىڭ دۇئالىرى قۇبۇل بولمايدۇ‪ .‬ئەڭ ئاخىرقى بەتتىكى‬
‫قوشۇمچى قىسمىنى ئوقۇڭ!‬

‫‪10‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫―‪―1‬‬
‫باشلىنىش‬
‫مەۋالنا خالىدى باغدادى “كاددەسالالھۇ تائاال سىررەھۇل ئەزىز” كىتابىنى‬
‫باشالشتىن بۇرۇن‪ ،‬ئىمانى رەببانى ئەخمەد فارۇكى سەرخەندى “رەھمەتۇلالھى‬
‫ئەلەيھنىڭ” (مەكتۇبات) كىتابىنڭ ئۈچىنچى تومىنىڭ ئون يەتتىنچى مەكتۇپىنى يىزىش‬
‫ئارقىلىق‪ ،‬كىتابىغا زىننەت ۋە بەخىت ئاتا قىلماقچى بولغان‪ .‬ئىمانى رەببانى “كۇدىسە‬
‫سىررۇھ”‪ 1‬مەكتۇپىدا مۇنداق دىيىلگەن‪:‬‬
‫مەن مەكتۇپىمنى بىسمىلالھ بىلەن باشلىدىم‪ .‬بىزگە نىممەتلەرنى ئەۋەتكەن ۋە ئەڭ‬
‫چوڭ نىممەت بىزنى مۇسۇلمان قىلىش ئارقىلىق شەرەپ قازاندۇرغان ۋە مۇھەممەد‬
‫ئەلەيھىساالمنىڭ ئۈممىتى قىلىش ئارقىلىق بىزنى قەدىرلىك قىلغان ئالالھۇ تائاالغا‬
‫ھەمدۇ‪-‬ساناالر بولسۇن!‬
‫ئىنسان‪ ،‬بۇ نىممەتلەرنى ئەۋەتكەن ئالالھۇ تائاالغا‪ ،‬كۈچىنىڭ يىتىشىچە شۈكۈر‬
‫ئىيتىشى‪ ،‬بۇ ئۇنىڭ ئىنسانلىق مەجبۇرىيىتىدۇر‪ .‬ئەقىل بىلەن بۇيرۇلغان مەجبۇرىيەت‬
‫بىر قەرىزدۇر‪ .‬ئەمما‪ ،‬ئالالھۇ تائاالغا شۈكۈر ئېيتىش ئۇنچىلىك ئاسان ئەمەس‪.‬‬
‫چۈنكى ئىنسان پوقلۇقتىن ئاپىرىدە قىلىنغانلىقى ئۈچۈن‪ ،‬ئاجىز‪ ،‬ياردەمگە مۇھتاج‪،‬‬
‫نۇمۇسسىز ۋە كەمتۈچىلىكى بار‪ .‬ئالالھۇ تائاال ھەمىشە مەۋجۇت‪ .‬نۇمۇس ۋە‬
‫كەمتۈكلەردىن يىراق‪ .‬ئۇ بارلىق ئەۋزەللىكلەرنىڭ ئىگىسى‪ .‬ئىنسانالرنىڭ ئالالھۇ‬
‫تائاالغا ھىچبىر جەھەتتىن ئوخشاشلىقى ۋە يىقىنلىقلىقى يوقتۇر‪ .‬بۇنداق تۆۋەن‬
‫دەرىجىدىكى قۇلالر ئۇنداق ئۇلۇغ ئالالھۇ تائاالنىڭ شان‪-‬شەرىپىگە ماس كىلىدىغان‬
‫مىننەتتدارلىقنى بىلدۈرەلەمدۇ؟ چۈنكى بەك جىق نەرسە مەۋجۇت بولۇپ تۇرغاچقا‪،‬‬
‫ئۇالر ئۇ نەرسىلەرنى گۈزەل ۋە قىممەتلىك دەپ قارايدۇ‪ .‬ئەمما‪ ،‬ئالالھۇ تائاال ئۇ‬
‫نەرسىلەرنىڭ يامانلىقىنى بىلىدۇ ۋە ئۇ نەرسىلەرنى ياقتۇرمايدۇ‪ .‬بىز شۈكۈر قىلغان‬
‫ۋە ھۆرمەت قىلغان نەرسىلەر‪ ،‬ياخشى كۆرۈلمىگەن يىقىمسىز نەرسىلەر بولىشى‬
‫مۇمكىن‪ .‬دەل مۇشۇ سەۋەپتىن‪ ،‬كىشىلەر ئۆزلىرىنىڭ كەمتۈك ئەقلىي ۋە يىقىننى‬
‫كۆرۈدىغان كۆز قاراشلىرى بىلەن ئالالھۇ تائاالغا قارشى شۈكۈر ئىيتىدىغان ۋە‬
‫ھۆرمەت بىلدۈرىدىغان نەرسىلەرنى تاپالمايدۇ‪ .‬شۈكۈر ئىيتىشقا ۋە ھۆرمەت قىلىشقا‬
‫تىگىشلىك ۋەزىپلەر‪،‬ئالالھۇ تائاال تەرىپىدىن بىلدۈرۈلمىگىچە‪ ،‬ماختاشقا تىگىشلىك‬
‫ئىمانى رەببانى‪ ]1624 [ 1034 ،‬يىلىدا ۋاپات بولدى‪.‬‬ ‫‪ 1‬‬

‫‪11‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫نەرسىلەر بەلكىم رەزىل نەرسىلەر بولىشى مۇمكىن‪.‬‬

‫ئىنسانالرنىڭ ئالالھۇ تائاالغا قارشى‪ ،‬قەلبى‪ ،‬تىلى‪ ،‬ھەركىتى بىلەن قىلىشقا تىگىشلىك‬
‫بولغان ۋە ئىشىنىشى كىرەك بولغان شۈكۈر قەرىزى‪ ،‬قۇللۇق ۋەزىپىسى‪ ،‬ئالالھۇ‬
‫تائاال تەرىپىىدىن بىلدۈرۈلىدۇ ۋە ئۇنىڭ ئەڭ سۆيۈملۈك پەيغەمبىرى “سەەلللالھۇ‬
‫ئەلەيھى ۋەسەەللم” تەرىپىدىن ئوتتۇرغا قويۇلىدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاالنىڭ كۆرسەتكەن ۋە‬
‫بۇيۇرغانلىرىغا “ئىسالمىيەت” دىيىلىدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاالغا شۈكۈر ئىيتىش ۋە ئۇنىڭ‬
‫پەيغەمبىرىنىڭ يولىغا ئەگىشىش كىرەك‪ .‬بۇ يولدا ماڭمىغان‪ ،‬بۇنىڭ سىرتىدا قالغان‬
‫ھەرقانداق بىر شۈكۈر‪ ،‬ھەرقانداق بىر ئىبادەت‪ ،‬ئالالھۇ تائاال تەرپىدىن قۇبۇل‬
‫قىلىنمايدۇ‪ ،‬ياخشى كۆرۈلمەيدۇ‪ .‬چۈنكى ئىنسانالرنىڭ ياخشى كۆرگەن‪ ،‬گۈزەل دەپ‬
‫ئويلىغان نەرسىللىرى شۇنچىلىك كۆپ ئىكەنكى‪ ،‬ئىسالمىيەت بۇ نەرسىلەرنى ياخشى‬
‫كۆرمەستىن سەت دەپ قارىماقتا‪.‬‬
‫شۇڭا‪ ،‬ئەقلىي بار كىشى‪ ،‬ئالالھۇ تائاالغا شۈكۈر ئىيتىش ئۈچۈن‪ ،‬مۇھەممەد‬
‫ئەلەيھىساالمغا ئەگىشىشى كىرەك‪ .‬ئۇنىڭ يولى “ئىسالم دىنى” دەپ ئاتىلىدۇ‪.‬‬
‫مۇھەممەد ئەلەيھىساالمغا ئەگەشكەنلەرگە “مۇسۇلمان” دەپ ئاتىلىدۇ‪ .‬ئالالھۇ‬
‫تائاالغا شۈكۈر ئىتيىش‪ ،‬يەنى مۇھەممەد ئەلەيھىساالمغا ئەگىشىشكە “ئىبادەت قىلىش”‬
‫دىيىلىدۇ‪ .‬ئىسالم بىلىملىرى دىن ۋە ئىلىمدىن ئىبارەت ئىككى قىسىمدىن تەركىپ تاپىدۇ‪.‬‬
‫دىندە ئىسالھاتچىالر‪ ،‬دىن بىلىملىرىگە (ئىلمىي بىلىم)‪ ،‬پەن بىلىملەرىگە (ئەقلىي بىلىم)‬
‫دەپ ئاتايدۇ‪ .‬دىن بىلىملىرىمۇ ئىككىگە ئايرىلىدۇ‪:‬‬
‫‪ 1-‬قەلبى بىلەن ئىتىقاد قىلىشى‪ ،‬يەنى ئىشىنىشى كىرەك بولغان بىلىملەردۇر‪.‬‬
‫بۇ بىلىملەرگە (رۇسۇلى دىن) ياكى (ئىمان) بىلىملىرى دەپ ئاتىلىدۇ‪ .‬قىسقىسى‪،‬‬
‫(ئىمان) مۇھەممەد ئەلەيھىساالمنىڭ بىلدۈرگەن ئالتە نەرسىگە ئىشەنمەك ۋە ئىسالم‬
‫دىنىنى قۇبۇل قىلىش ۋە كۇفۇرلۇقنىڭ ئاالمىتى بولغان نەرسىلەرنى سۆزلەشتىن ۋە‬
‫ئىشلىتىشتىن ئۆزىنى چەتكە ئىلىشتۇر‪ .‬ھەر بىر مۇسۇلمان‪ ،‬كۇفۇرلۇقنىڭ ئاالمىتى‬
‫بولغان نەرسىلەرنى بىلىشى ۋە ئۇالردىن ئۆزىنى چەتكە ئىلىشى كىرەك‪ .‬ئىمان‬
‫كەلتۈرگەنلەرگە “مۇسۇلمان” دىيىلىدۇ‪.‬‬
‫‪ 2-‬بەدەن بىلەن ياكى قەلب بىلەن قىلىنىدىغان ۋە ئۆزىنى چەتكە ئىلشىقا كىرەكلىك‬
‫بولغان ئىبادەت بىلىملىرى‪ .‬قىلىش كىرەك بولغان ۋە ئەمىر قىلىنغان بىلىملەر (پەرىز)‪،‬‬
‫ئۆزىنى چەتكە ئىلىش كىرەك بولغان ۋە ئەمىر قىلىنغان بىلىملەر (ھارام) دەپ ئاتىلىدۇ‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫بۇالرغا (كۈفرى دىن) ياكى (ئاھكامى ئىسالمىيەت)‪( ،‬ئىسالمىيەت) بىلىملىرى دەپ‬

‫ئاتالدى‪.‬‬
‫ھەممە كىشىگە تۇنجى بۇلۇپ كىرەك بولىدىغان نەرسە‪( ،‬تەۋھىد كەلىمىسىنى) ئىيتىش‬
‫ۋە ئۇنىڭ مەنىسىگە ئىشىنىشتۇر‪ .‬تەۋھىد كەلىمىسى (الئىالھە ئىللەلالھ مۇھەممەدۇن‬
‫رەسۇلۇلالھتۇر)‪ .‬بۇنىڭ مەنىسى (ئالالھ مەۋجۇتتۇر ۋە بىردۇر‪ .‬مۇھەممەد‬
‫ئەلەيھىساالم ئۇنىڭ پەيغەمبىرىدۇر) دىمەكتۇر‪ .‬بۇنىڭغا ئىشىنىش (ئىمان ئىيتماق) ۋە‬
‫(مۇسۇلمان بولماق) دىگەنلىكتۇر‪ .‬ئىمان ئىيتقان كىشىگە (مۈئمىن) ۋە (مۇسۇلمان)‬
‫دىيىلىدۇ‪ .‬ئىماننىڭ داۋاملىق بولۇپ تۇرۇشى زۆرۈر‪ .‬بۇنىڭ ئۈچۈن كۇپۇرلۇققا‬
‫تۈرتكە بولىدىغان نەرسىلەردىن ۋە كۇپۇرلۇق ئاالمىتى بولغان نەرسىلەرنى‬
‫ئشىلتىشتىن ئۆزىمىزنى چەتكە ئىلىشىمىز كىرەك‪.‬‬
‫قۇرئان كەرىم ئالالھنىڭ كەالمىدۇر‪ .‬ئالالھۇ تائاال‪ ،‬جىبرئىل ئەلەيھىساالم ئىسمىدىكى‬
‫پەرىشتە ئارقىلىق‪ ،‬قۇرئان كەرىمنى پەيغەمبەر ئەلەيھىساالمغا ئەۋەتكەن‪ .‬قۇرئان‬
‫كەرىمدىكى سۆزلەر ئەرەپ تىلىدا يىزىلغان‪ .‬ئەمما‪ ،‬بۇ سۆزلەرنى يانمۇ‪-‬يان تىزىپ‬
‫چىققۇچى ئالالھۇ تائاالدۇر‪ .‬قۇرئان كەرىمدىكى ئەرەپچە سۆزلەر‪ ،‬ئالالھ تائاال‬
‫تەرىپىدىن تىزىپ چىقىلغان ئايەتلەر شەكلىدە‪ ،‬ھەرىپ ۋە سۆز شەكلىدە كەلگەن‪.‬‬
‫بۇ ھەرىپ ۋە سۆزلەېنىڭ مەنىسى‪ ،‬ئىالھى كەالمالرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ‪ .‬بۇ‬
‫ھەرىپلەرگە ۋە سۆزالرگە (قۇرئان) دەپ ئاتىلىدۇ‪ .‬ئىالھى كەالمالرنى كۆرسىتىدىغان‬
‫مەنىلەر قۇرئاندۇر‪ .‬بۇ ئىالھى كەالم ھىسابلىندىغان قۇرئان بىر مەخلۇق ئەمەس‪.‬‬
‫ئالالھ تائاالنىڭ باشقا سۈپەتلىرىگە ئوخشاش ئەبەدىي ۋە مەڭگۈلۈكتۇر‪ .‬جىبرىئل‬
‫ئەلەيھىساالم ھەر يىلى بىر قىتىم كىلىپ‪ ،‬شۇ ۋاقىتقىچە نازىل بولغان قۇرئان‬
‫كەرىمنى ۋە لەۋھۇز مەھبۇزنى تەرتىپى بويىچە ئوقۇيتى‪ ،‬پەيغەمبىرىمىزمۇ بۇنى‬
‫تەكراراليتى‪ .‬ئاخىرەتكە كىتىدىغان يىلى‪ ،‬ئىككى قىتىم كىلىپ‪ ،‬بىرلىكتە قۇرئاننى خەتمە‬
‫قىلدى‪ .‬پەيغەمبىرىمىز ۋە ساھابىلەرنىڭ كۆپىنچىسى‪ ،‬قۇرئان كەرىمنىڭ ھەممىسىنى‬
‫ياد ئىلىۋالغان‪ .‬ئاخىرەتكە كىتىدىغان يىلى‪ ،‬خەلىپە ئەبۇبەكرى سىددىق‪ ،‬قۇرئاننى يادقا‬
‫بىلىدىغانالرنى بىر يەرگە توپالپ‪ ،‬يىزىلغانلىرنى ئەكىلىپ‪ ،‬پۈتۈن قۇرئان كەرىمنى‬
‫بىر ۋەكىللەر ئۆمىكىگە يازدۇرغان‪ .‬شۇنداق قىلىپ‪( ،‬مۇسخاف) ناملىق بىر كىتاپ‬
‫مەيدانغا كەلگەن‪ 33 .‬مىڭ ساھابى بىردەك بۇ مۇسخافنىڭ ھەر بىر ھەرىپىنىڭ نەق‬
‫جانىدا بولغان‪-‬بولمىغانلىقىغا قارار بەرگەن‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ھۇھەممەد ئەلەيھىساالمنىڭ ئىيتقان سۆزلىرىگە (ھەدىس شەرىف) دىيىلىدۇ‪ .‬بۇالردىن‬

‫مەنىسى ئالالھۇ تائاال تەرىپىدىن بولغان‪ ،‬سۆزلىرى بولسا مۇھەممەد ئەلەيھىساالم‬
‫تەرىپىدىن بولغان ھەدىس شەرىفلەرگە (ھەدىسى كۇدسى) دەپ ئاتىلىدۇ‪ .‬بەك كۆپ‬
‫ھەدىىس كىتاپلىرى بار‪ .‬بۇالرنىڭ ئىچىدە (بۇخارى) ۋە (مۇسلىم) كىتاپلىرى ئەڭ‬
‫مەشھۇر‪.‬‬
‫ئالالھ تائاالنىڭ بۇيرۇغانلىرى ئىچىدە‪ ،‬ئىشىنىشىمىز كىرەك بولغانلىرىغا (ئىمان)‪،‬‬
‫قىلىشقا تىگىشلىك بولغانلىرىغا (پەرىز)‪ ،‬ئۆزىمىزنى چەتكە ئىلىشىمىز كىرەك‬
‫بولغانلىرىغا (ھارام) دىيىلىدۇ‪ .‬پەرىزلەرگە ۋە ھارامالرغا (ئاھھكامى ئىسالمىيە) دەپ‬
‫ئاتىلىدۇ‪ .‬ئىسالم بىلىملىرىدىن بىرسىگىمۇ ئىشەنمىگەنلەرگە (كاپىر) دىيىلىدۇ‪.‬‬
‫ئىنسانغا ئىككىنچى بولۇپ كىرەك بولىدىغان نەرسە‪ ،‬قەلبىنى پاكالشتۇر‪ .‬قەلىپ‬
‫دىگىنىمىزدە‪ ،‬ئىككى نەرسە ئىسىمىزگە كىلىدۇ‪ .‬كۆكرەك قىسمىمىزدىكى بىر پارچە‬
‫گۆشكە ھەممەيلەن قەلىپ دەيمىز‪ .‬يۈرەك دەپ ئاتىلىدىغان بۇ قەلىپ‪ ،‬ھايۋانالردىمۇ‬
‫بار‪ .‬ئىككىنچى قەلىپ بولسا‪ ،‬كۆرۈنمەيدىغان قەلىپتۇر‪ .‬بۇ قەلىپكە (كۆڭۈل) دىيىلىدۇ‪.‬‬
‫دىنى كىتاپالردا يىزىلغان قەلىپ‪ ،‬دەل كۆڭۈلدۇر‪ .‬ئىسالم بىلىملىرىنىڭ ئورۇنى‪،‬‬
‫قەلىپتۇر‪ .‬ئىمان ئيىتقان ۋە ئىيتمىغانمۇ دەل مۇشۇ قەلىپتۇر‪.‬‬
‫ئىمان ئىيتقان قەلىپ پاكتۇر‪ .‬ئىمان ئىيتمىغان قەلىپ بولسا مەينەت ۋە ئۆلۈكتۇر‪.‬‬
‫بىزنىڭ بىرىنچى ۋەزىپىمىز‪ ،‬قەلبىمىزنى پاكالشتۇر‪ .‬ئىبادەت قىلىش‪ ،‬ناماز ئوقۇش‬
‫ۋە ئىستىخفار ئىيتىش قەلبىمىزنى پاكاليدۇ‪ .‬ھارام يىيىش‪ ،‬قەلبىمىزنى بۇزىدۇ‪.‬‬
‫پەيغەمبىرىمىز مۇنداق دەيدۇ‪( :‬بەك توال ئىستىخفار ئىيتىڭالر! داۋاملىق ئىستىخفار‬
‫دۇئاسى ئوقۇغان كىشىنى‪ ،‬ئالالھۇ تائاال كىسەللىكلەردىن‪ ،‬بارلىق دەرتلەردىن‬
‫قوغدايدۇ‪ .‬ئۇ ئەزەلدىن ئويالپ باقمىغان يەردىن رىزقىنى بىرىدۇ‪ ).‬ئىستىخفار‬
‫(ئەستاغفىرۇلالھ) دىمەكتۇر‪ .‬دۇئاالرنىڭ قۇبۇل بولىشى ئۈچۈن‪ ،‬ئوقۇرمەننىڭ‬
‫چوقۇم مۇسۇلمان بولىشى‪ ،‬گۇناھلىرىغا تۆۋبە قىلىشى‪ ،‬مەنىسىنى بىلىشى ۋە ئىشىنىپ‬
‫تۇرۇپ ئۇنى دىيىشى كىرەك‪ .‬قارامتۇل قەلىپ بىلەن قىلىنغان دۇئا قۇبۇل بولمايدۇ‪.‬‬
‫ئۈچ قىتىم دۇئا قىلغان كىشىنىڭ ۋە بەش ۋاقىت ناماز ئوقۇغان كىشىنىڭ قەلبى پاكلىنىدۇ‬
‫ۋە سۆزلەشكە باشاليدۇ‪ .‬قەلىپ بىلەن دىمىگەن‪ ،‬ئېغىزى بىلەن دەپ قويغان دۇئانىڭ‬
‫ھىچبىر پايدىسى يوق‪.‬‬
‫ئىسالم دىنىنىڭ بىلدۈرگەن دىنى بىلىملىرى‪( ،‬ئەھلى سۈننەت) ئۆلىمالىرىنىڭ‬

‫‪14‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫كىتاپلىرىدا يىزىلغان بىلىملەردۇر‪ .‬ئەھلى سۈننەت ئالىملىرىنىڭ بىلدۈرگەن ئىمان‬

‫ۋە ئىسالم بىلىملىرى ئارىسىدا‪ ،‬مەنىسى ئىنىق بولغان (نائاسالردىن) يەنى ئايەت‬
‫كەرىملەردىن ۋە ھەدىس شەرىفلەردىن بىرىگىمۇ ئىشەنمىگەنلەر (كاپىر) بولىدۇ‪.‬‬
‫ئىشەنمەسلىكىنى ساقلىغانالرغا (مۇناپىق) دىيىلىدۇ‪ .‬ئۇالر بىر تەرەپتىن ئۆزلىرىنىڭ‬
‫مۇسۇلمان ئەمەسلىكىنى يوشۇرۇشقا تىرىشىدۇ‪ ،‬يەنە بىر تەرەپتىن مۇسۇلماندەك‬
‫كۆرۈنۈش ئارقىلىق مۇسۇلمانالرنى ئالداشقا ئۇرۇنىدۇ‪ ،‬بۇنىڭغا (زىندىق) دىيىلىدۇ‪.‬‬
‫مەنىسى ئىنىق بولمىغان ناسالرنى خاتا ئىزھالش ئارقىلىق‪ ،‬خاتا ھالدا ئىشەنسە‪،‬‬
‫ئۇ ھالدا بۇ كىشى كاپىر ھىساپالنمايدۇ‪ .‬ئەمما‪ ،‬ئەھلى سۈننەتنىڭ توغرا يولىدىن‬
‫چىقىپ كەتكەنلىكى ئۈچۈن‪ ،‬دوزاققا كىرىدۇ‪ .‬ئەگەر بۇ كىشى مەنىسى ئىنىق‬
‫بولغان ناسالرغا ئىشەنگەنلىكى ئۈچۈن‪ ،‬ئازاپتا مەڭگۈلۈك قالمايدۇ‪ ،‬دوزاق‬
‫ئازابىدىن قۇرتۇلۇپ‪ ،‬جەننەتكە كىرىدۇ‪ .‬بۇالرغا (بىدئەت ئەھلى) ياكى (زااللەت‬
‫گۇرپىسى) دىيىلىدۇ‪ .‬توپالم ‪ 72‬تۈرلۈك زااللەت گۇرپىسى بار‪ .‬بۇالرنىڭ‪،‬‬
‫كاپىرلەرنىڭ‪ ،‬مۇرتەدلەرنىڭ قىلغان ئىبادەتلەر ۋە ئىنسانالرغا قىلغان ياخشىلىقلىرى‬
‫ھەمدە خىزمەتلىرىنىڭ ھىچبىرى قۇبۇل بولمايدۇ‪ ،‬ئاخىرەتتىمۇ كارغا كەلمەيدۇ‪.‬‬
‫ئىتىقادى دۇرۇس بولغان مۇسۇلمانالرغا (ئەھلى سۈننەت ۋەل جامائەت) ياكى‬
‫(سۈننى) دىيىلىدۇ‪ .‬سۈننىلەر ئىبادىتىنى قىلىشتا تۆت مەزھەپكە ئايرىلغان‪ .‬بۇ تۆت‬
‫مەزھەپتىكى كىشىلەر بىر‪-‬بىرىنىڭ ئەھلى سۈننەت ئىكەنلىكىنى بىلىدۇ ۋە بىر بىرىنى‬
‫ياخشى كۆرىدۇ‪ .‬تۆت مەزھەپنىڭ بىرسىدىمۇ بولمىغان بىر كىشى‪ ،‬ئەھلى سۈننەت‬
‫بواللمايدۇ‪ .‬ئەھلى سۈنەت بولمىغان بىر كىشى‪ ،‬كاپىر ياكى بىدئەت بولىدۇ‪ ،‬ئىمامى‬
‫رەببانانىڭ مەكتۇپلىرىدا‪ ،‬بولۇپمۇ بىرىنچى تومىنىڭ ‪ 286‬نۇمىرلىق مەكتۇپىدا ۋە‬
‫(دارۇل مۇختارنىڭ) ئىزاھ قىسمىنىڭ (زابايىھ) قىسمىدا ۋە (ئەھلى باسائىر لىمۇنكىر‬
‫ئىتتەۋەسسۇلى بىئەھلى مەكابىر) كىتابىداھۆججەتلەردە يىزىلغان‪ .‬بۇ ئىككى كىتاپنىڭ‬
‫ھەر ئىككىسى ئەرەپ تىلىدا يىزىلغان‪ .‬ئىككىنچىسى ھىندىستاندا يىزىلغان ۋە نەشىر‬
‫قىلىنغان بولۇپ‪ ]1975[ 1395 ،‬يىلىدا ۋە ئۇنىڭدىن كىيىن‪ ،‬ئىستانبۇلدا ھەقىقەت‬
‫نەشىرىياتى تەرىپىدىن ‪ ofset‬يولى ئارقىلىق بىر قانچە نەشىرى بىسىپ چىقىرىلغان‪.‬‬
‫تۆت مەزھەپنىڭ بىرىگە نىسبەتەن‪ ،‬ئىبادەت قىلغۇچىالر گۇناھ سادىر قىلسا ياكى‬
‫قىلغان ئىبادەتلىرىدە خاتالىقالر ئۆتكۈزسىمۇ‪ ،‬ئەگەر تۆۋبە قىلسا قىلغان گۇناھلىرى‬
‫كەچۈرۈم قىلىنىدۇ‪ .‬ئەگەر تۆۋبە قىلمىسا‪ ،‬ئالالھۇ تائاال خالىسا ئۇالرنى كەچۈرىدۇ‪،‬‬
‫ئۇالرنى دوزاققا تاشلىمايدۇ‪ .‬خالىسا قىلغان گۇناھلىرىغا ئازاپ‪-‬ئوقۇبەت بىرىش‬

‫‪15‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئەمەس‪ ،‬يەنە ئۇالرنى ئازاپتىن قۇتقۇزىدۇ‪ .‬قىلىشقا تىگىشلىك بولغان‪ ،‬ھەتتا‬

‫نادانالرنىڭمۇ ئاڭلىغان ئىنىق پاكىتلەرنىڭ بىرسىگە بولسىمۇ ئىشەنمىگەنلەر دوزاختا‬
‫مەڭگۈلۈك ئازاپ‪-‬ئوقۇبەتتە قالىدۇ‪ .‬بۇالرغا (كاپىر) ۋە (مۇرتەت) دىيىلىدۇ‪.‬‬
‫كاپىرلەر كىتابى بار ياكى كىتاپسىز دەپ ئىككىگە بۆلىنىدۇ‪ .‬مۇسۇلمان ئەۋالدى‬
‫تۇرۇپ‪ ،‬دىندىن چىقىپ كاپىر بولغانالرغا (مۇرتەت) دىيىلىدۇ‪ .‬ئىبنى ئابىدىن‬
‫“راھىمە ھۇلالھۇ تائاال” ئەسىرىدە‪ ،‬شىرىك كەلتۈرۈش تۈپەيلىدىن نىكاھى‬
‫ھارام بولغانالرنى كۆرسىتىش ئارقىلىق‪( ،‬مۇرتەت‪ ،‬مۈلھىد‪ ،‬زىندىق‪ ،‬مەجۇسى‪،‬‬
‫بۇدىست‪ ،‬قەدىمكى يۇنان پەيالسوپلىرى‪ ،‬مۇناپىق‪ 72 ،‬گۇرۇپتىن ئاشقۇنلىق قىلىپ‬
‫كاپىر بولغانالر [بەرەھمەن‪ ،‬بۇدىست]‪ ،‬باتىنى‪ ،‬ئىباھى ۋە دۈرزى قاتارلىقالرنىڭ‬
‫ھەممىسى كىتاپسىز كاپىرلەردۇر)‪ .‬كومىنىستالر ۋە ماسۇنالرمۇ بۇالرغا‬
‫ئوخشاش‪ .‬خىرىستىيان ۋە يەھۇدىلەرنىڭ كۆكتىن چۈشكەن ۋە كىيىن ئۆزگەرتىلىپ‬
‫بۇزۇۋىتىلگەن (تەۋرات) ۋە (ئىنجىل) كىتاپلىرىغا ئىمان ئىيتقۇچىالر بولسا كىتابى‬
‫بار كاپىرلەردۇر‪ .‬بۇالر ھەر قانداق بىر مەخلۇقتا (ئۇلۇغلۇق سۈپىتى) بارلىقىغا‬
‫ئىشەنسە‪( ،‬مۇشرىك) بولىدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاالنىڭ (سىفاتى زاتىيەسىگە) ۋە (سىفاتى‬
‫زۈتۇتىيەسىگە) (ئۇلۇغلۇق سۈپەتلىرى) دىيىلىدۇ‪.‬‬
‫كىتابى بار ياكى كىتاپسىز ھەرقانداق بىر كاپىر‪ ،‬ئەگەر ئۇ مۇسۇلمان بولسا دوزاققا‬
‫كىرىشتىن قۇتۇلىدۇ‪ .‬گۇناھسىز بىر پاك مۇسۇلمانغا ئايلىنىدۇ‪ .‬ئەمما‪ ،‬سۈننى‬
‫بىر مۇسۇلمان بولىشى كىرەك‪ .‬سۈننى بولىشى كىرەك دىمەك‪ ،‬ئەھلى سۈننەت‬
‫ئۆلىمالىرىنىڭ بىرسىنىڭ “ راھىمە ھۇلالھۇ تائاال” كىتابىنى ئوقۇپ‪ ،‬ئۆگىنىپ‪،‬‬
‫ئىمانى‪ ،‬سۆزلىرى ۋە ئىشلىرى بۇنىڭغا ماس كىلىشى كىرەك دىگەنلىكتۇر‪ .‬دۇنيادا‬
‫بىرسىنىڭ مۇسۇلمان بولۇش‪-‬بولماسلىقى زۆرۈرىيەت بولمىسا‪ ،‬ئوچۇق‪-‬ئاشكارە‬
‫ئۇنىڭ سۆزلىگەن سۆزلىرىدىن ۋە قىلغان ئىش‪-‬ھەركەتلىرىدىن بىلىنىدۇ‪ .‬بۇ كىشىنىڭ‬
‫ئاخىرەتكە ئىمانى بىلەن كىتىپ‪-‬كەتمىگەنلىكى‪ ،‬ئەڭ ئاخىرقى نەفىسىدە ئىنىق‬
‫بولىدۇ‪ .‬چوڭ گۇناھ قىلغان بىر ئەركەك ياكى ئايال مۇسۇلمان‪ ،‬پاك قەلبى بىلەن‬
‫تۆۋبە قىلسا‪ ،‬گۇناھلىرى چوقۇم كەچۈرۈم قىلىنىدۇ‪ .‬گۇناھسىز بىرسىگە ئايلىنىدۇ‪.‬‬
‫(تۆۋبىنىڭ) نىمە ئىكەنلىكىنى ۋە تۆۋبىنىڭ قانداق قىلىندىغانلىقى ئىلمىھال كىتاپلىرىدا‪،‬‬
‫مەسىلەن‪ ،‬تۈرۈكچە ۋە ئەرەپچە (ئىمان ۋە ئىسالم) ۋە (سائادەتى ئەدەبىيە)‬
‫كىتاپلىرىدا ئۇزۇن بايان قىلىنغان‪.‬‬

‫‪16‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫―‪―2‬‬
‫ئىمان ۋە ئىسالم‬
‫بۇ (ئىتىقادنامە) ناملىق كىتاپتا‪ ،‬رەسۇلىلالھنىڭ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم”‬
‫(ئىمانى ۋە ئىسالمىنى) بىلدۈرىدىغان بىر ھەدىس شەرىفكە ئىزاھ بىرىلىدۇ‪ .‬بۇ ھەدىس‬
‫شەرىفنىڭ بەركىتى بىلەن‪ ،‬مۇسۇلمانالرنىڭ ئىتىقادىنىڭ تاماملىنىشىنى [كۈچلىنىشىنى]‪،‬‬
‫شۇنداقال‪،‬تىنىچلىق ۋە سائادەتكە ئىرىشەلەيدىغانلىقىنى‪ ،‬كۆپ گۇناھ قىلغان خالىدنىڭمۇ‬
‫“كۇددىسە سىررۇھ” ئازاپتىن قۇتۇلىشىغا تۈرتكە بولىشىنى ئۈمىد قىلىمەن‪.‬‬
‫ھىچنىمىگە مۇھتاج بولمايدىغان ۋە مەرھەمىتى‪ ،‬ئىھسانلىرى كۆپ بولغان‪،‬‬
‫قۇللىرىغا كۆپ مەرھەمەت قىلغان ئالالھۇ تائاالغا بولغان گۈزەل ئىتىقادىم‬
‫شۇنداق ئىكەنكى‪ ،‬قىلغان ساۋاپلىرى ئاز‪ ،‬كۆڭلى قارا كاپىر خالىدنىڭ ئورۇنسىز‬
‫سۆزلىرىنى كەچۈرگىن ۋە چاال قىلغان ئىبادەتلىرىنى قۇبۇل ئەيلە! يالغانچى‪،‬‬
‫ئالدامچى شەيتاننىڭ يامانلىقلىرىدىن [ۋە ئىسالم دۈشمەنلىرىنىڭ يالغان سۆزلىرىگە‬
‫ۋە يازمىلىرىغا ئالدىنىشتىن] ساقلىغىن‪ ،‬شاد قىلغىن! مەرھەمەت قىلغۇچىالرنىڭ‬
‫ئەڭ مەرھەمەت قىلغۇچىسى ۋە ئىھسان قىلغۇچىالرنىڭ ئەڭ سېخىسى پەقەت ۋە‬
‫پەقەت ئالالھۇ تائاالدۇر‪.‬‬
‫ئىسالم ئۆلىمالىرى شۇنداق دەيدۇكى‪( :‬مۇكەەللف) بولغۇچى‪ ،‬يەنى ئەقىللىق‬
‫ۋە باالغەتكە يەتكەن ئايال ۋە ئەركەك مۇسۇلمانالرنىڭ ھەربىرسى [ئالالھۇ‬
‫تائاالنى تونىشى ۋە بىلىشى يەنى] ئالالھۇ تائاالنىڭ سىفاتى زاتىيەسىنى ۋە سىفاتى‬
‫زۈتۇبىيەسىنى توغرا بىلىشى ۋە ئىشىنىشى الزىمدۇر‪ .‬بۇ ھەممەيلەنگە نىسبەتەن‬
‫تۇنجى پەرىز بولۇپ ھىساپلىنىدۇ‪ .‬بىلمەسلىك ئۆزۈر ھىساپالنمايدۇ‪ .‬بىلمەسلىك‬
‫گۇناھتۇر‪ .‬ئەھىمەدنىڭ ئوغلى خالىدى باغداتنىڭ كىتاپنى يىزىشى‪ ،‬باشقىالرغا‬
‫ئۈستۈنلۈك ۋە بىلىم سىتىش ۋە ئىناۋەتكە ئىرىشىش ئۈچۈن ئەمەس‪ .‬بىر يادىكار‪ ،‬بىر‬
‫تۆھپە قوشۇش ئۈچۈندۇر‪ .‬ئالالھۇ تائاال بۇ ئاجىز خالىدكە‪ 2‬ۋە پۈتۈن مۇسۇلمانالرغا‬
‫ئۆزلىرىنىڭ كۈچ‪-‬قۇۋۋەتلىرى بىلەن ۋە رەسۇلىلالرھىنىڭ مۇبارەك روھىنىڭ ياردىمى‬
‫بىلەن ياردەم قىلغىن! ئامىن‪.‬‬
‫[ئالالھۇ تائاالنىڭ (سىفاتى زاتىيەسى) ئالتىدۇر‪ .‬بۇالر‪ :‬ۋۇجۇت‪ ،‬پىشقەدەم‪،‬‬
‫ئۆلۈمسىزلىك‪ ،‬ۋاھتانىيەت‪ ،‬مۇخاالفەتۈن لىلھاۋادىس ۋە قىيامۈ بىنەفسىھىدۇر‪.‬‬
‫خالىدى باغدات‪ ]1826[ 1242 ،‬يىلىدا شامغا ۋاپات بولدى‪.‬‬ ‫ ‪2‬‬

‫‪17‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ۋۇجۇت‪ ،‬ئۆزلىكىدىن مەۋجۇت بولىشنى كۆرسىتىدۇ‪ .‬پىشقەدەم‪ ،‬مەۋجۇت بولۇپ‬

‫تۇرۇشنىڭ باشلىنىشى‪ ،‬مۇقەددىمىسى بواللمايدۇ‪ .‬ئۆلۈمسىزلىك‪ ،‬مەڭگۈ مەۋجۇت‬
‫بولۇپ تۇرۇش‪ ،‬ھىچ يوق بولماسلىك دىمەكتۇر‪ .‬ۋاھادانىيەت‪ ،‬ھىچبىر جەھەتتىن‬
‫ئۇنىڭغا ئوخشايدىغان ياكى ۋاستىچىسى يوق مەنىسىدىدۇر‪ .‬مۇخاالفەتۇن لىلھاۋادىس‪،‬‬
‫ھىچبىر نەرسىدە‪ ،‬ھىچبىر مەخلۇققا‪ ،‬ھىچبىر جەھەتتىن ئوخشىمايدۇ دىگەنلىكتۇر‪.‬‬
‫قىيامۈ بىنەفسىھى‪ ،‬ئۆزلىكىدىن مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇش‪ ،‬دائىم مەۋجۇت بولۇپ‬
‫تۇرۇش ئۈچۈن‪ ،‬ھىچبىر نەرسىگە ئىھتىياچ بولماسلىق دىمەكتۇر‪ .‬بۇ ئالتە سىفاتنىڭ‬
‫ھىچقايسىسى مەخلۇقاتالرنىڭ ھىچقايسىسىدا يوقتۇر‪ .‬بۇالرنىڭ ھەر قانداق ئەھۋال‬
‫ئاستىدا مەخلۇقالر بىلەن مۇناسىۋىتى يوق‪ .‬بەزى ئۆلىماالر‪ ،‬ۋاھادىييەت بىلەن‬
‫مۇخاالفەتۈن لىلھاۋادىسنىڭ بى‪-‬بىرسى بىلەن ئوخشاش ئىكەنلىكىنى دىيىش ئارقىلىق‪،‬‬
‫(سىفاتى زاتىيە بەش تۈرلۈكتۇر) دەيدۇ‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاالدىن باشقا ھەممە نەرسە‪( ،‬ماسىۋا) ياكى (ئالەم) دەپ ئاتىلىدۇ‪ .‬ھازىر‬
‫(تەبىئەت) دىيىلىدۇ‪ .‬ئالەملەر بۇرۇن يوق ئىدى‪ .‬ھەممىسىنى ئالالھۇ تائاال ئاپىرىدە‬
‫قىلدى‪ .‬ئالەملەرنىڭ ھەممىسى مۇمكىندۇر ۋە ھادىسدۇر‪ .‬يەنى‪ ،‬يوقكەن ئاپىرىدە‬
‫بولىدۇ‪ ،‬مەۋجۇت تۇرۇپ يوق بوالاليدۇ ۋە يوقلۇقتىن ئاپىرىدە بولىدۇ‪( .‬ئالالھۇ‬
‫تائاال مەۋجۇت‪ .‬ھىچبىر نەرسە يوق ئىدى‪ ).‬ھەدىس شەرىف بۇنى بايان قىلماقتا‪.‬‬
‫ئالەمنىڭ ھادىسە ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدىغان ئىككىنچى بىر ئىسپات بولسا‪ ،‬ئالەمنىڭ‬
‫ھەر ۋاقىت قااليمىقانچىلىق ئىچىدە ئۆزگىرىپ تۇرىشىدۇر‪ .‬ھەممە نەرسە ئۆزگىرىپ‬
‫تۇرىدۇ‪ .‬قەدىمكى نەرسىلەر بولسا‪ ،‬ئەسال ئۆزگەرمەيدۇ‪ .‬ئالالھ تائاالنىڭ زاتى‬
‫[يەنى ئۆزى] ۋە سۈپەتلىرى مۇشۇنداقتۇر‪ .‬بۇالر ھىچبىر ۋاقىت ئۆزگەرمەيدۇ‪.‬‬
‫[ھالبۇكى ئالەمدە‪ ،‬فىزىك ھادىسىللىرىدە‪ ،‬ماددىالرنىڭ شەكىل ئۆزگەرتىشى‬
‫بولىدۇ‪ .‬خىمىيىلىك رىئەكسىيەدە ماددىالر ۋە ئۇالرنىڭ قۇرۇلمىسى ئۆزگىرىدۇ‪.‬‬
‫جىسىمالرنىڭ غايىپ بولغاندىن كىيىن باشقا ماددىغا ئايالنغانلىقىنى كۆرىمىز‪.‬‬
‫بۈگۈنكى كۈندە‪ ،‬يىڭىدىن بىلىنىۋاتقان ئاتوم ئۆزگىرىشى ۋە يادرو رىئەكسىيەدە ماددا‬
‫ۋە ئېلىمىنىتالرمۇ يوقىلىشقا باشلىدى‪ .‬ئىنىرگىيەگە ئايلىنىۋاتىدۇ‪ ].‬ئالەملەرنىڭ بۇنداق‬
‫ئۆزگىرىشى بىر‪-‬بىرىدىن ھاسىل بولىشى‪ ،‬چەكسىزلىكتىن كەلمەيدۇ‪ .‬بىر باشلىنىش‬
‫بولىشى كىرەك‪ ،‬يوقلىقتىن بارلىققا كەلگەن تۇنجى ماددىالردىن‪ ،‬ئېلىمىنتالردىن‬
‫ھاسىل بولىشى كىرەك‪.‬‬
‫ئالەمنىڭ مۇمكىن بولىشى‪ ،‬يەنى يوقلىقنتىن بارلىققا كەلگىنىنى ئىسپاتاليدىغان باشقا‬
‫‪18‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫بىر دەلىل بولسا‪ ،‬ئالەمنىڭ بىر ھادىسە بولىشىدۇر‪ .‬يەنى ھەممە نەرسىنىڭ يوقلىقتىن‬
‫مەۋجۇت بولۇپ تۇرىشىدۇر‪[ .‬ۋۇجۇت‪ ،‬مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇش دىگەنلىكتۇر‪.‬‬
‫ئۈچ تۈرلۈك ۋۇجۇت بار‪ :‬بىرىنچىسى (ۋاجىبۇل ۋۇجۇتتۇر)‪ .‬يەنى مەۋجۇت‬
‫بولۇپ تۇرۇشقا ئىھتىياجلىق بولغان ۋۇجۇتتۇر‪ .‬ھەمىشە بار‪ .‬ئىلگىرى‪-‬كىيىن بولۇپ‪،‬‬
‫ھەرگىز يوقاپ كەتمەيدۇ‪ .‬پەقەت ۋە پەقەت ئالالھۇ تائاال ۋاجىبۇل ۋۇجۇتتۇر‪.‬‬
‫ئىككىنچىسى (مۇمتەنىۇل ۋۇجۇتتۇر)‪ .‬يەنى‪ ،‬مەۋجۇت بولمايدۇ‪ .‬چوقۇم غايىپ‬
‫بولىشى زۆرۈر‪ .‬شىرىكلىك‪ ،‬يەنى ئالالھۇ تائاالغا ئوخشاش ئككىنچى بىر ئىالھ‬
‫بواللمايدۇ‪ .‬ئۈچىنچىسى (مۇمكىنۇل ۋۇجۇتتۇر)‪ .‬يەنى ھەم بار ھەم يوقتۇر‪ .‬پۈتۈن‬
‫ئالەملەر‪ ،‬پۈتۈن مەخلۇقاتالرمۇ شۇنداق‪( .‬ۋۇجۇت) سۆزلىكىنىڭ قارشى مەنىسى‬
‫(ئادەم) سۆزلىكىدۇر‪ .‬ئادەم‪ ،‬يوقلۇق دىمەكتۇر‪ .‬ئالەملەر‪ ،‬يەنى ھەممە نەرسە‪،‬‬
‫مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇشتىن بۇرۇن ئادەمدە بار ئىدى‪]..‬‬
‫مەۋجۇت‪ ،‬يەنى بار بولغان نەرسە ئىككى تۈرلۈكتۇر‪ :‬بىرنچىسى (مۇمكىنچىلىك)‪،‬‬
‫ئىككىنچىسى بولسا (ۋاجىپتۇر)‪ .‬ئەگەر مەۋجۇتلۇق پەقەتال بىر مۈمكىنلىك بولغان‬
‫بولسا ۋە ۋاجىبۇل ۋۇجۇت بولمىغان بولسا‪ ،‬ھىچبىر نەرسە بولمىغان بوالتتى‪.‬‬
‫[چۈنكى يوقلىقتىن بارلىققا كەلمەك‪ ،‬بىر ئۆزگىرىشتۇر‪ ،‬بىر ھادىسىدۇر‪ .‬بىزنىڭ فىزىك‬
‫بىلىملىرىمىزگە ئاساسالنغاندا‪ ،‬ھەر بىر جىسىمدا ھادىسە يۈز بىرىشى ئۈچۈن‪ ،‬بۇ‬
‫جىسىمغا تاشقى بىر كۈچ تەسىر قىلىشى‪ ،‬بۇ كۈچ مەنبەسى بۇ ئوبىكتىپتىن بۇرۇن‬
‫مەۋجۇت بولۇپ تۇرىشى كىرەك]‪ .‬بۇنىڭ ئۈچۈن‪ ،‬مۇمكىن بولغان مەۋجۇت‬
‫ئۆزلىكىدىن مەۋجۇت بولۇپ تۇرالمايدۇ‪ .‬ئۇنىڭغا بىر كۈچ تەسىر قىلمىغان بولغان‬
‫ئۇ ھەمىشە يوقلۇق ئىچىدە قالغان بوالتتى‪ .‬مەۋجۇت بولۇپ تۇرالمايتى‪ .‬ئۆزىنىڭ‬
‫مەۋجۇتلىقىنى ساقالپ قااللمىغان ھەر قانداق بىر نەرسە‪ ،‬باشقا مۇمكىنچىلىكلەرنىمۇ‬
‫ئەلۋەتتە ئاپىرىدە قىاللمايدۇ‪ ،‬يارىتالمايدۇ‪ .‬مۇنكىنچىلىكنى ياراتقاننىڭ ۋاجىبۇل‬
‫ۋۇجۇت بولىشى الزىمدۇر‪ .‬دۇنيانىڭ مەۋجۇتلىقى‪ ،‬دۇنيانى يوقلىقتىن ئاپىرىدە قىلغان‬
‫ياراتقۇچىنىڭ مەۋجۇت ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ‪ .‬بۇنىڭدىن كۆرۈۋىلىشقا بولىدىكى‪،‬‬
‫ھادىسە ۋە مۈمكىنچىلىك بولماستىن‪ ،‬يەنى دائىما مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇپ‪ ،‬پۈتۈن‬
‫مۇمكىنچىلىكلەرنىڭ ياراتقۇچىسى‪ ،‬پەقەت ۋە پەقەت ۋاجىبۇل ۋۇجۇتتۇر‪ .‬ئۇ‬
‫قەدىمكىدۇر‪ .‬ھەمىشە بار ئىدى‪ .‬ۋاجىبۇل ۋۇجۇت دىمەك‪ ،‬ۋۇجۇت باشقىسىدىن‬
‫ئەمەس‪ ،‬ئۆزىدىن دىگەنلىكتۇر‪ .‬يەنى ئۇ ئۆزلىكىدىن ھەمىشە مەۋجۇتتۇر‪ .‬باشقىالر‬
‫تەرىپىدىن يارىتىلمايدۇ‪ .‬ئەگەر بۇنداق بولماي تۇرۇپ‪ ،‬ھادىسە ۋە مۇمكىنچىلىكلەرنىڭ‬

‫‪19‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫بولىشى ‪ ،‬باشقىالر تەرىپىدىن يارىتىشقا توغرا كىلىدۇ‪ .‬بۇ ئوي‪-‬پىكىرلەرگە زىت‬

‫بولغان بىر نەتىجىدۇر‪ .‬پارىسچىدە (خۇدا) دىمەك‪ ،‬ئۆزلىكىدىن يارىتىلغان‪ ،‬يەنى‬
‫قەدىمكى دىمەكتۇر‪[ .‬كىتابىمىزنىڭ ‪ 1-‬قىسىم‪ ،‬ئالتىنچى ماددىسى‪74- ،‬بىتىدە بۇنىڭغا‬
‫مۇناسىۋەتلىك تىخىمۇ كۆپ ئۇچۇرالر بار‪ .‬ئۇ يەرگىمۇ قاراڭ!]‬
‫دۇنيانىڭ ئادەمنى ھەيران قالدۇردىغان بىر تەرتىپ ئىچىدە ئىكەنلىكىنى كۆرىمىز‪ .‬ئىلىم‪-‬‬
‫پەن ھەر يىلى بۇالرنىڭ يىڭىللىرىنى ئوتتۇرغا قويىۋاتىدۇ‪ .‬بۇ تەرتىپنىى ياراتقۇچىنىڭ‬
‫(خاي) يىرىك‪( ،‬ئالىم) بىلىملىك‪( ،‬قۇدۇرەتلىك) قاھىر‪( ،‬مۇرىد) تىلىگۈچى‪( ،‬شەمى)‬
‫ئاڭلىغۇچى‪( ،‬باسىر) كۆرگۈچى‪( ،‬مۈتەكەللىم) سۆزلىگۈچى ۋە (خالىك) ياراتقۇچى‬
‫بولىشى كىرەكتۇر‪ .‬چۈنكى ئۆلۈش ۋە نادان بولۇش‪ ،‬كۈچ‪-‬قۇۋۋىتى يەتمەسلىك‬
‫ۋە زورالپ تۇرۇپ قىلىش‪ ،‬گاسلىق ۋە قارىغۇلۇق ۋە سۆزليەلمەسلىك بۇالرنىڭ‬
‫ھەممىسى بىر كەمتۈكچىلىكتۇر‪ ،‬خىجىل بولىشقا تىگىشلىك نەرسىلەردۇر‪ .‬بۇ‬
‫كائىناتنى‪ ،‬بۇ ئالەمنى بۇ تەرتىپ ئىچىدە يارىتىشتا ۋە يوق بولۇپ كىتىشىنىڭ ئالدىنى‬
‫ئالغۇچىدا بۇنىڭغا ئوخشاش كەمتۈكچىلىكلەر مەۋجۇت ئەمەس‪.‬‬
‫[ئاتومدىن يۇلتۇزالرغىچە‪ ،‬ھەر بىر مەۋجۇدات بىر ھىساپ بىلەن‪ ،‬قانۇن بىلەن‬
‫يارىتىلغان‪ .‬فىزىكىدا‪ ،‬خىمىيەدە‪ ،‬ئاستىرونىمىدە ۋە بىيولوگىيەدىكى ئىجاد قىلىنىغان‬
‫قانۇنالر ۋە باغلىنىشتىكى تەرتىپلەر ئىنساننىڭ ئەقلىنى ھەيران قالدۇرىدۇ‪ .‬دارۋىنمۇ‪،‬‬
‫(ئىنساننىڭ كۆز قۇرۇلمىسىدىكى تەرتىپ‪ ،‬ئىنچىكە نۇقتىللىرىنى ئويلىغىنىمدا بەك‬
‫ھەيران قالىمەن) دىگەن‪ .‬ھاۋا ‪ 78‬پىرسەنت ئازوت‪ 21 ،‬پىرسەنت ئوكسىگىن‬
‫ۋە بىر پىرسەنت گازنىڭ ئارالشمىسىدۇر‪ .‬بىرلىشىشى ئەمەس‪ ،‬ئارالشمىسىدۇر‪.‬‬
‫ئوكسىگىن ‪ 21‬پىرسەنتتىن جىق بولغان بولسا ئىدى‪ ،‬ئۆپكىمىزنى كۆيدۈرگەن بوالتتى‪.‬‬
‫‪ 21‬پىرسەنتتىن ئاز بولغان بولسا ئىدى‪ ،‬قىنىمىزدىكى ماددىالرنى كۆيدۈرەلمىگەن‬
‫بوالتتى‪ .‬ئىنسانالر ۋە ھايۋانالر ياشىيالمىغان بوالتتى‪ .‬بۇ ‪ 21‬پىرسەنت مىقدارھەر‬
‫قانداق يەردە ۋە يامغۇردىمۇ ئۆزگەرمەيدۇ‪ .‬بۇ بىر بۈيۈك نىممەتتۇر‪ .‬بۇ ئالالھنىڭ‬
‫مەۋجۇتلىقىنى‪ ،‬قۇدىرىتىنى مەرھەمىتىنى كۆرسەتمەمدۇ؟ بۇالردىن باشقا‪ ،‬كۆزنىڭ‬
‫قۇرۇلمىسى پۈتۈنلەي ساقلىنىپ قالغان‪ .‬ئىلىم‪-‬پەندە ئۆگىتىلگەن پۈتۈن قانۇنالرنى‪،‬‬
‫ئىنچىكە ھىساپالشالرنى ۋە فورمىالالرنى تۈزگەن ياراتقۇچىدا نۇقسانى بار‬
‫سۈپەتلەر بوالمدۇ؟]‬
‫بۇنىڭدىن باشقا‪ ،‬ئىسمى تىلغا ئىلىنغان كامىل سۈپەتلىرىنى بىز مەخلۇقاتالردىمۇ‬

‫‪20‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫كۆرىمىز‪ .‬ئۇالرنى مەخلۇقاتالردا ياراتقان‪ .‬ئەگەر بۇ سۈپەتلەرنى ئۆزىدە بولمىغان‬

‫بولسا‪ ،‬مەخلۇقاتالردا قانداقسىگە ياراتقان بوالتتى؟ ئەگەر ئۆزىدە بولمىغان بولسا‪،‬‬
‫مەخلۇقاتالر ئۇنىڭدىن تىخىمۇ ئۈستۈن بولغان بوالتتى‪.‬‬
‫يەنە دەيمىزكى‪ ،‬ئالەملەرنىڭ ياراتقۇچىسىدا مۇكەممەللىك‪ ،‬ئەۋزەل سۈپەتلەرنىڭ‬
‫بولىشى ۋە كەمتۈك سۈپەتلەرنىڭ ھىچقايسىسى بولماسلىقى الزىمدۇر‪ .‬چۈنكى‪،‬‬
‫كەمتۈكچىلىكى ۋە نۇقسانى بولغان خۇدا‪ ،‬ياراتقۇچى بواللمايدۇ‪.‬‬
‫ئەقىل كۆرسەتكەن بۇ دەلىللەرنى بىر چەتكە قايرىپ قويۇپ‪ ،‬ئايەت ۋە ھەدىس‬
‫شەرىفتە‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ مۇكەممەل سۈپەتلىرىنىڭ بارلىقى ئىنىق بايان قىلىنغان‪.‬‬
‫بۇنىڭدىن گۇمان قىلىش جائىز ئەمەس‪ .‬گۇمان قىلىش كۇپۇرلۇقنى كەلتۈرۈپ‬
‫چىقىرىدۇ‪ .‬يۇقىرىدا يىزىلغان سەككىز مۇكەممەل سۈپەتلەرگە (سىفاتى سۈبۇتىيە)‬
‫دەپ ئاتىلىدۇ‪ .‬يەنى ئالالھۇ تائاالنىڭ سىفتنى سۈبۇتىيەسى سەككىز تۈرلۈكتۈر‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاالدا بارلىق مۇكەممەل سۈپۈتلەر باردۇر‪ .‬ئۇنىڭ زاتىدا‪ ،‬سۈپەتلىرىدە ۋە‬
‫ئىشلىرىدە ھىچبىر كەمچىلىك ۋە قااليمىقانچىلىق ۋە ئۆزگىرىشلەر بولمايدۇ‪( .‬سىفاتى‬
‫زاتىيە) ۋە (سىفاتى زۈتۇبىيە) بولسا (ئۇلۇغلۇق سۈپەتلىرى) دەپ ئاتىلىدۇ‪ .‬ئەگەر‬
‫بىرسى مەخلۇقاتالردا ئۇلۇغلۇق سۈپەتلىرىنىڭ بار ئىكەنلىكىگە ئىشەنسە‪ ،‬ئۇ كىشى‬
‫(مۇشرىك) بولىدۇ‪.‬‬

‫―‪―3‬‬
‫ئىسالمنىڭ ئاساسىي پىرىنسىپلىرى‬
‫پۈتۈن ئاالملەرنى ھەر دەقىقە مەۋجۇت قىلىپ تۇرغان‪ ،‬ھەر ۋاقىت ھازىر ۋە‬
‫كامىل بولغان ۋە پۈتۈن ياخشىلىقالرنى ۋە نىممەتلەرنى بەرگۈچى ئالالھۇ تائاالنىڭ‬
‫ياردىمى بىلەن ھازىر‪ ،‬پەيغەمبىرىمىزنىڭ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم” سۆزلىرىنى‬
‫ئىزاھالشقا باشاليمىز‪.‬‬
‫مۇسۇلمانالرنىڭ ئىمانى‪ ،‬ساھابىلەرنىڭ ئۈستۈنلىكىدىن‪ ،‬ھەر ۋاقىت توغرا‬
‫سۆزلىگۈچى ئىكەنلىكى بىلەن مەشھۇردۇر‪ ،‬سۆيۈملۈك چوڭلىرىمىزدىن ئۆمەر بىن‬
‫خاتتاپ “رەدىيەلالھۇ ئەنھا” مۇنداق دەيدۇ‪:‬‬
‫(شۇنداق بىر كۈن ئىدى‪ ،‬ساھابىلەردىن بىر قانچىمىزرەسۇلىلالھ “سەەلللالھۇ‬
‫ئەلەيھى ۋەسەەللم” پەيغەمبىرىمىزنىڭ ھۇزۇرىدا ۋە خىزمىتىدە بولدۇق‪ ).‬ئۇ كۈن‪،‬‬

‫‪21‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئۇ سائەت شۇنچىلىك شەرەپلىق‪ ،‬شۇنچىلىك قىممەتلىك ۋە ھىچ يەتكىلى بولمايدىغان‬

‫بىر كۈن ئىدى‪ .‬ئۇ كۈن رەسۇلىلالھنىىڭ سۆھبىتىدە‪ ،‬يىنىدا تۇرۇپ ھۆرمەتكە‬
‫سەزاۋەر بولۇش‪ ،‬رۇھالرغا ئوزۇق بولىدىغان‪ ،‬خوشاللىق ۋە ھۇزۇر بىرىدىغان‬
‫مۇبارەك جامالىنى كۆرۈش نىسىپ بولدى‪ .‬ئۇ كۈننىڭ ھۆرمىتىنى ۋە قىممىتىنى‬
‫ئاڭلىتىش ئۈچۈن (شۇنداق بىر كۈن ئىدى‪ )...‬دەپ يىزىلغان‪ .‬جىبرئىل ئەلەيھىساالمنى‬
‫ئىنسان شەكلىدە كۆرۈش‪ ،‬ئۇنىڭ ئاۋازىنى ئاڭالش‪ ،‬قۇلالرنىڭ ئىھتىياجلىق بولغان‬
‫ئۇچۇرالرنى ئىنتايىن گۈزەل ۋە ئىنىق قىلىپ‪ ،‬رەسۇلىلالھنىڭ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى‬
‫ۋەسەەللم” مۇبارەك ئېغىزىدىن ئاڭالش نىسىپ بولغان بىر كۈنگە ئوخشاش‪،‬‬
‫شەرەپلىك ۋە قىممەتلىك بىر ۋاقىت تاپقىلى بوالمدۇ؟‬
‫(ئۇ ۋاقىت‪ ،‬ئاينىڭ چىقىشىغا ئوخشاش‪ ،‬بىر زات يىنىمىزغا كەلدى‪ .‬كىيىملىرى‬
‫ئىنتايىن ئاپئاق‪ ،‬چاچلىرى قاپقارا ئىدى‪ .‬ئۇنىڭدا چاڭ‪-‬توزان‪ ،‬تەر دىگەندەك ساياھەت‬
‫قىلغانلىقنىڭ ئاالمەتلىرى يوقتى‪ .‬رەسۇلىلالھنىڭ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم”‬
‫ساھابىلىرى بولغان بىزدىن ھىچكىم ئۇنى تونۇمايتۇق‪ .‬يەنى بىز كۆرگەن ۋە‬
‫بىلىدىغانالردىن بىرى ئەمەستى‪ .‬ئۇ رەسۇلىلالھنىڭ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم”‬
‫ھۇرۇزۇغا كىلىپ ئولتۇردى‪ .‬تىزلىرىنى مۇبارەك تىزالرغا يىقىنالشتۇردى)‪ .‬بۇ‬
‫كەلگەن زات جىبرئىل ناملىق پەرىشتە ئىدى‪ .‬ئۇ ئىنسان شەكلىدە ئىدى‪ .‬جىبرئىل‬
‫ئەلەيھىساالمنىڭ بۇنداق ئولتۇرۇشى‪ ،‬ئەدەپكە ماس كەلمەيدىغاندەك كۆرۈنسىمۇ‪،‬‬
‫ئۇنىڭ بۇ ھالى‪ ،‬مۇئمىن بىر نەرسىنى بىلدۈرىدۇ‪ .‬يەنى دىنى بىلىم ئۆگىنىش‬
‫ئۈچۈن ئىزا تارتىشنىڭ توغرا ئەمەسلىكىنى ۋە تەلىم بەرگۈچىگە كىبىرلىكنىڭ‬
‫ياراشمايدىغانلىقىنى كۆرسىتىش ئۈچۈن ئىدى‪ .‬ھەممە كىشىنىڭ دىندا ئۆگىنىشنى‬
‫خالىغان نەرسىسىنى مۇئەللىملەرگە خالىغان شەكىلدە ۋە زىرىكمەي تۇرۇپ سورىشى‬
‫كىرەكلىكىنى جىبرئىل ئەلەيھىساالم‪ ،‬ساھابىلەرگە بۇ شەكىل ئارقىلىق چۈشەندۈردى‪.‬‬
‫چۈنكى دىننى ئۆگىنىشتە ئىزا تارتىش ۋە ئالالھ تائاالنىڭ ھەققنى قايتۇرۇشتا ۋە‬
‫ئۆگىتىشتە زىرىكىش توغرا ئەمەس‪.‬‬
‫(ئۇ شەرەپلىك زات قوللىرىنى رەسۇلىلالھىنىڭ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەلالم”‬
‫مۇبارەك تىزلىرى ئۈستىگە قويدى‪ .‬رەسۇلىلالھتىن سورىدى‪ ،‬يا رەسۇلىلالھ! ماڭا‬
‫ئىسالم دىنىنى ۋە مۇسۇلمانلىقنى چۈشەندۈر دىدى)‪( .‬ئىسالم) دىمەك‪ ،‬لۇغەتتە‪ ،‬بويۇن‬
‫ئىگىش‪ ،‬ئىگىلىپ تەسلىم بولۇش دىگەنلىكتۇر‪ .‬رەسۇلىلالھ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى‬
‫ۋەسەەللم” ئىسالم سۆزىنىڭ ئىسالمىيەتتە بەش تۈرلۈك ئاساسى تۈرۈكىنىڭ ئىسمىنى‬
‫‪22‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫شۇنداق بايان قىلىدۇ‪:‬‬

‫رەسۇلىلالھ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم” مۇنداق دەيدۇ‪:‬‬
‫‪ 1-‬ئىسالمنىڭ ئاساسىي پىرىنسىپلىرىدىن بىرى (شاھادەت كەلىمىسىنى ئىيتماق)‪.‬‬
‫شاھادەت كەلىمىسىنى ئىيتماق‪( ،‬ئەشھەدۇ ئانالئىالھە ئىللەلالھ ۋە ئەشھەدۇ ئەننە‬
‫مۇھەممەدەن ئابدۇھۇ ۋە رۇسۇلۇھ) دىمەكتۇر‪ .‬يەنى ئەقلىي ۋە بىلىمى ۋە گەپ‬
‫قىالاليدىغان بىر كىشى‪( ،‬يەردە ۋە ئاسماندا‪ ،‬ئۇنىڭدىن باشقا‪ ،‬ئىبادەت قىلىشقا ھوقۇقلۇق‬
‫ۋە ئىبادەت قىلىشقا اليىق ئۇنىڭدىن باشقا ھىچ نەرسە ۋە ھىچكىم يوقتۇر‪ .‬ھەقىقى مەبۇد‬
‫پەقەتال ئالالھۇ تائاالدۇر)‪ .‬ئۇ ۋاجىبۇل ۋۇجۇتتۇر‪ .‬بارلىق ئۈستۈنلىك ئۇنىڭدا بار‪.‬‬
‫ئۇنىڭدا ھىچبىر نۇقسان يوق‪ .‬ئۇنىڭ ئىسمى (ئالالھتۇر)‪ ،‬دىيىشى ۋە بۇنىڭغا چىن‬
‫قەلبى بىلەن ئىشىنىشى كىرەك‪ .‬يەنە كىلىپ‪ ،‬ئەتتىرگۈل رەڭلىك‪ ،‬ئاق‪ ،‬قىزىل‪ ،‬جۇاللىق‪،‬‬
‫مۇاليىملىق يۈزلۈك‪ ،‬قارا قاشلىق ۋە پىشانىسى ئوچۇق‪ ،‬خۇش مىجەزلىك‪ ،‬سايىسى‬
‫يەرگە چۈشمەيدىغان ۋە شىرىن سۆزلۈك‪ ،‬مەككىدە تۇغۇلغانلىقى ئۈچۈن ئەرەپ‬
‫دىيىلگەن‪ ،‬ھاشىمى ئوغۇللىرىدىن (ئابدۇلالھىنىڭ ئوغلى مۇھەممەد ئىسمىندا بىر‬
‫زات‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ قۇلى ۋە رۇسۇلىدۇر‪ .‬يەنى پەيغەمبەردۇر)‪ .‬ۋەھەبنىڭ قىزى‬
‫ھەزرىتى ئامىنەنىڭ ئوغلىدۇر‪[ .‬مىالدى ‪ 571-‬يىلى ‪4-‬ئاينىڭ ‪20-‬كۈنى‪ ،‬دۈشەنبە‬
‫كۈنى ئەتتىگەن‪ ،‬تاڭ سەھەردە] مەككە شەھرىدە دۇنياغا كەلدى‪ 40 .‬يىشىغا كەلگەندە‬
‫ئۇنىڭغا پەيغەمبەرلىك بىرىلدى‪ .‬بۇ يىلغا (بىسەت يىلى) دەپ ئاتالدى‪ .‬ئۇنىڭدىن كىيىن‪،‬‬
‫‪ 13‬يىل مەككىدە‪ ،‬ئىنسانالرنى ئىسالم دىنىغا دەۋەت قىلدى‪ .‬ئالالھۇ تائاالنىڭ ئەمىرى‬
‫بىلەن‪ ،‬مەدىنە شەھرىگە ھىجرە قىلدى‪ .‬بۇ يەردە ئىسالمىيەتنى ھەر يەرگە تارقاتتى‪.‬‬
‫ھىجرەتتىن ‪ 10‬يىل كىيىن‪ ،‬يەنى مىالدى ‪ 632-‬يىلى ئىيۇندا‪ ،‬رەببىيۇل ئەۋۋەلنىڭ ‪12-‬‬
‫كۈنى دۈشەنبە ئالەمدىن ئۆتتى‪[ .‬تارىخشۇناسالر مەككە مۇكەرەمدىن مەدىنە مۇنەۋۋەر‬
‫شەھىرگىچە بولغان ھىجرەتتە‪ ،‬مىالدى ‪ 622-‬يىلىدا‪ ،‬سافەر ئىيىنىڭ ‪ 27-‬كۈنى پەيشەنبە‬
‫ئاخشامغىچە سەۋىر تىغىدىكى ئۆڭكۈرگە كىردى‪ .‬دۈشەنبە كۈنى ئۆڭكۈردىن چىقتى‪.‬‬
‫‪20-‬سىنتەبىر ۋە ‪7-‬سىنتەبىر رەبىييۈل ئەۋۋەلنىڭ ‪ 8-‬كۈنى مەدىنى شەھرىنىڭ كۇبا‬
‫كەنتىگە قەدەم قويدى‪ .‬بۇ مەسۇد كۈن‪ ،‬مۇسۇلمانالرنىڭ (ھىجرى شەمسى) يىلىنىڭ‬
‫باشلىنىشى بولدى‪ .‬شىئەلەرنىڭ ھىجرى شەمسى يىلىنىڭ باشلىنىشى‪ ،‬بۇنىڭدىن ئالتە ئاي‬
‫بۇرۇن بولىدۇ‪ .‬يەنى ئوتقا چوقۇنىدىغان مەجۇسى كاپىرلىرىنىڭ نورۇز بايرىمى بولغان‬
‫مارت ئاينىڭ ‪20-‬كۈنى باشاليدۇ‪ .‬كىچە بىلەن كۈندۈزنىڭ تەڭ بولغانلىقى‪ ،‬پەرشەنبە‬
‫كۈنىنىڭمۇ كۇبادا قىلىپ‪ ،‬جۇمە كۈنى كەتتى‪ .‬ئۇ كۈنى مەدىنەگە كىردى‪ .‬ئۇ يىلنىڭ‬
‫‪23‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫مۇھەررەم ئىيىنىڭ بىرىنچى كۈنى (ھىجرى قەمەرى) باشلىنىش قۇبۇل قىلىنىدۇ‪ .‬بۇ‬
‫قەمەرى يىلىنىڭ باشلىنىشى‪ ،‬ئىيۇلنىڭ ‪16-‬كۈنى جۈمە كۈنى ئىدى‪ .‬ھەر قانداق مىالدى‬
‫يىلىنىڭ باشلىنىشىغا توغرا كىلىدىغان ھىجرى شەمسى يىلى‪ ،‬بۇ مىالدى يىڭى يىلنىڭ‬
‫‪ 622-‬يىلى باشلىنىشىدۇر‪ .‬ھەر قانداق بىر ھىجرى شەمسى يىلىنىڭ باشلىنىشىغا تڭغرا‬
‫كىلىدىغان مىالدى يىلى‪ ،‬بۇ يىڭى شەمسى يىلىدىن ‪ 621‬كۆپتۇر‪].‬‬
‫‪ 2-‬ئىسالمنىڭ بەش ئاساسى پىرىنسىپلىرىدىن ئىككىنچىسى‪ ،‬شەرتلىرىگە ۋە‬
‫پەرىزلىرىگە ماس كىلىدىغان‪ ،‬ھەر كۈن بەش ۋاق (ۋاقتى كەلگەندە‪ ،‬ناماز‬
‫ئوقۇشتۇر)‪ .‬ھەر بىر مۇسۇلماننىڭ‪ ،‬ھەر كۈن‪ ،‬ۋاقتى كەلگەندە‪ ،‬بەش قىتىم ناماز‬
‫ئوقۇشى ۋە ھەر بىرىنى نەق ۋاقتىدا قىلىۋاتقانلىقىنى بىلىشى پەرىزدۇر‪ .‬نادانالرنىڭ‪،‬‬
‫مەزھەپسىزلەرنىڭ تەييارلىغان خاتا كالىندارلىرىغا ئەگىشىپ‪ ،‬ۋاقتىدىن بۇرۇن ناماز‬
‫ئوقۇش بۈيۈك بىر گۇناھتۇر ھەمدە بۇ ناماز سەھىھ بولمايدۇ‪ .‬ئۇنىڭدىن باشقا‪،‬‬
‫پىشىن نامىسىنىڭ سۈننىتىنڭ ۋە شام نامىزىنىڭ پەرىزىنىڭ ۋاقتىدا قىلىشى كىرەكتۇر‪.‬‬
‫[ناماز ۋاقتى كىلىشى‪ ،‬مەزىننىڭ ئەزان ئوقۇشى بىلەن بىلىنىدۇ‪ .‬كاپىرلەرنىڭ‪ ،‬بىدئەت‬
‫ئەھلىنىڭ ئوقۇغان ۋە ‪ ho­Par-lör‬غا ئوخشاش چالغۇالرنىڭ ئاۋازلىرىغا (ئەزانى‬
‫مۇھەممەد) دىيىلمايدۇ‪ ].‬نامازلىرىنى‪ ،‬پەرىزلىرىنى‪ ،‬ۋاجىپلەرگە‪ ،‬سۈننەتلىرىگە‬
‫دىققەت قىلىپ ۋە قەلبىنى ئالالھۇ تائالغا ئاتاپ‪ ،‬نامازلىرىنى ۋاقتىدا قىلىشتۇر‪.‬‬
‫قۇرئان‪-‬كەرىمدە‪ ،‬نامازغا (ساالت) بۇيرۇلىدۇ‪ .‬ساالت‪ ،‬لوغەتتە ئىنساننىڭ دۇئا‬
‫قىلىشى‪ ،‬پەرىشتىلەرنىڭ ئىستىغفار ئىيتىشى‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ مەرھەمەت قىلىشى‪،‬‬
‫ئىچ ئاغىرتىشى دىمەكتۇر‪ .‬ئىسالمىيەتتە (ساالت) دىمەك‪ ،‬ئىلمىھال كىتاپلىرىدا‬
‫بىلدۈرۈلگەن شەكىلدە‪ ،‬مەلۇم ھەركەتلەرنى قىلىش ۋە مالۇم نەرسىلەرنى ئوقۇش‬
‫دىمەكتۇر‪ .‬ناماز ئوقۇش ( ئىفتىتاھ تەكبىرى) بىلەن باشلىنىدۇ‪ .‬يەنى ئەركەكلەرىڭ‬
‫قوللىرىنىڭ قۇالقلىرىنىڭ تۈۋىگىچە كۆتۈرۈپ كىندىكىنىڭ ئاستىغا ۋە ئايالالرنىڭ‬
‫قوللىرىنى مۆرىسىگىچە كۆتۈرۈپ‪ ،‬كۆكرەك ئۈستىگە چۈشۈرگەندە‪( ،‬ئالالھۇ‬
‫ئەكبەر) دىيىشى بىلەن باشلىنىدۇ‪ .‬ئەڭ ئاخىرقى ئولتۇرۇشىدا‪ ،‬بىشىنى ئوڭ ۋە سول‬
‫مۆرىللىرىگە بۇراپ سالم بىرىشى بىلەن تاماملىنىدۇ‪.‬‬
‫‪ 3-‬ئىسالمنىڭ بەش ئاساسىي پىرىنسىپلىرنىڭ ئۈچىنچىسى (مۈلۈكلىرىنىڭ زاكىتىنى‬
‫بىرىشتۇر)‪ .‬زاكاتنىڭ لۇغەت مەنىسى‪ ،‬تازالش ۋە ماختاش ۋە ياخشى‪ ،‬گۈزەل‬
‫ھالەتكە كىلىشنى كۆرسىتىدۇ‪ .‬ئىسالمىيەتتە زاكات دىگەنلىك‪ ،‬ئىھيىتاجىدىن كۆپ ۋە‬
‫(نىساب) دەپ ئاتىلىدىغان مەلۇم بىر مىقداردىكى (زاكات ماللىرى) بولغان بىرسىنڭ‬
‫‪24‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ماللىرىنىڭ مەلۇم بىر مىقدارىنى ئايرىپ‪ ،‬قۇرئان كەرىمدە دىيىلگەن مۇسۇلمانالرغا‬

‫بىرىشنى كۆرسىتىدۇ‪ .‬زاكات يەتتە تۈرلۈك ئىنسانالرغا بىرىلىدۇ‪ .‬تۆت مەزھەپتە‬
‫تۆت تۈرلۈك زاكات مېلى بار‪ :‬ئالتۇن‪-‬كۈمۈش زاكىتى‪ ،‬تىجارەت مېلى زاكىتى‪،‬‬
‫يېرىم يىلدىن كۆپىرەك ئوتالقتا ئوتلىغان تۆت تۇياقلىق مالالرنىڭ زاكىتى ۋە زىرائەت‬
‫زاكىتىدۇر‪ .‬تۆتىنچى زاكاتقا (ئۆشىر) دىيىلىدۇ‪ .‬يەردىن ھوسۇل ئىلىنىپ ئۆشىر‬
‫بىرىلىدۇ‪ .‬باشقا ئۈچ زاكات ھىساپ‪-‬كىتاپ قىلىنىپ بىر يىلدىن كىيىن بىرىلىدۇ‪.‬‬
‫‪ 4-‬ئىسالمنىڭ بەش ئاساسىي پىرىنسىپلىرىدىن تۆتىنچىسى (رامزان ئىيىدا ھەر كۈن‬
‫روزا تۇتۇشتۇر)‪ .‬روزا تۇتۇشقا (ساۋام) دىيىلىدۇ‪ .‬ساۋام لۇغەتتە‪ ،‬مەلۇم بىر نەرسىنى‬
‫مەلۇم بىر نەرسىدىن قوغداش دىگەنلىكتۇر‪ .‬ئىسالمىيەتتە‪ ،‬شەرتلىرنى بىلىش ئارقىلىق‪،‬‬
‫رامزان ئىيىدا‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ بۇيرۇقى بويىچە‪ ،‬ھەر كۈنى ئۈچ نەرسىدىن ئۆزىنى‬
‫قوغداش كىرەك‪ .‬بۇ ئۈچ نەرسە‪ ،‬يىيىيش‪ ،‬ئىچىش ۋە ئەر‪-‬ئايالالرنىڭ بىرگە بولىشتۇر‪.‬‬
‫رامىزان ئىيى ئاسماندىكى ئاينى [يىڭى ئاينى] كۆرۈش بىلەن باشلىنىدۇ‪ .‬كالىندار بويىچە‬
‫ئالدىن ھىساپالش بىلەن باشالنمايدۇ‪.‬‬
‫‪ 5-‬ئىسالمدىكى بەش ئاساسىي پىرىنسىپالرنىڭ بەشىنچىسى (كۈچىنىڭ يىتىشىچە‪،‬‬
‫ئۆمرىدە بىر قىتىم ھەجنى تاۋاپ قىلىشتۇر)‪ .‬يول بىخەتەر ۋە بەدەن ساغالم بولسا‪،‬‬
‫مەككە مۇكەررەم شەھرىگە بىرىپ‪-‬كىلىشكىچە‪ ،‬ئارقىدا قالدۇرۇپ كەتكەن بالىرىنىڭ‬
‫ھۆددىسىدىن چىققۇدەك مال‪-‬مۈلكىدىن باشقا مەككىگە بىرىپ كىلەلىگۈدەك بىرسىنىڭ‪،‬‬
‫ئۆمرۈدە بىر قىتىم كەبىنى تاۋاپ قىلىشى ۋە ئارافات مەيدانىدا تۇرىشى پەرىزدۇر‪.‬‬
‫ئۇ زات رەسۇللىلالھتىن بۇ جاۋاپنى ئاڭلىغاندا‪( ،‬توغرا ئىيتتىڭ‪ ،‬يا رەسۇلىلالھ)‬
‫دىدى‪ .‬ساھابىلەردىن ئۇ يەردە بولغانالر‪ ،‬ئۇ زاتنىڭ بۇ ھالىتىدىن ھەيران قالدى‪،‬‬
‫ئۆمەر “رەدىيەلالھۇ ئەنھاغا” خەۋەر قىلدى‪ .‬چۈنكى‪ ،‬بۇ زات ھەم سوئال سورايدۇ‬
‫ھەم سورالغان سوئالنىڭ جاۋابىنىڭ توغرا ئىكەنلىكىنى تەستىقاليتى‪ .‬بىر نەرسىنى‬
‫سوراش‪ ،‬بىلمىگەن نەرسىنى ئۆگىنىشنى خالىماق دىگەنلىكتۇر‪ .‬توغرا دىدىڭىز‬
‫دىيىشى‪ ،‬ئۇ نەرسىلەرنى بىلىدۇ دىگەنلىكتۇر‪.‬‬
‫يۇقىرىدا كۆرسىتىلگەن ئىسالمنىڭ بەش ئاساسىي پىرىنسىپلىرىدىن ئەڭ ئەۋزىلى‪،‬‬
‫(شاھادەت كەلىمىسىنى ئىيتماق) ۋە مەنىسىگە ئىشىنىشتۇر‪ .‬ئۇنىڭدىن كىيىنكى ئەۋزىلى‬
‫بولسا ناماز ئوقۇشتۇر‪ .‬ئۇنىڭدىن كىيىنكىسى روزا تۇتۇشتۇر‪ .‬ئۇنىڭدىن كىيىنكىسى‬
‫بولسا ھەجگە بىرىشتۇر‪ .‬ئەڭ ئاخىرقىسى بولسا‪ ،‬زاكات بىرىشتۇر‪ .‬شاھادەت‬

‫‪25‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫كەلىمىسىنىڭ ئەڭ ئەۋزەل ئىكەنلىكى‪ ،‬ھەممىمىزگە بىردەك ئىنىقتۇر‪ .‬كىيىنىكى‬

‫تۆتىنىڭ ئەۋزەللىك تەرتىپىدە‪ ،‬ئۆلىماالرنىڭ كۆپىنچىسىنىڭ سۆزى‪ ،‬يۇقىردا بايان‬
‫قىلىپ ئۆتكىنىمىزدەكتۇر‪ .‬شاھادەت كەلىمىسى مۇسۇلمانلىقنىڭ باشلىنىشىدا تۇنجى‬
‫بولۇپ پەرىز قىلىندى‪ .‬بەش ۋاق ناماز‪ ،‬بىسەتنىڭ ‪ 12-‬يىلدا ۋە ھىجرەتتىن بىر يىل‬
‫ۋە بىر قاچ ئاي بۇرۇن مىراج كىچىسى پەرىز بولدى‪ .‬رامىزان شەرىف روزىسى‪،‬‬
‫ھىجرەتنىڭ ‪2-‬يىلىدا شابان ئىيىدا پەرىز بولدى‪ .‬زاكات بىرىش ۋە روزىنىڭ پەرىز‬
‫بولغان يىلى‪ ،‬رامزان ئىيىدا بولدى‪ .‬ھەج بولسا‪ ،‬ھىجرەتنىڭ ‪19-‬يىلى پەرىز بولدى‪.‬‬
‫بىر كىشى ئىسالمنىڭ بەش ئاساسىي پىرىنسىپلىرىدىن بىرسىنى ئىنكار قىلسا‪ ،‬يەنى‬
‫ئىشەنمەي قۇبۇل قىلمىسا‪ ،‬مەسخىرە قىلىپ‪ ،‬ھۆرمەت قىلمىسا‪ ،‬نەئۇزىبىلالھ كاپىر‬
‫بولىدۇ‪ .‬بۇنىڭغا ئوخشاش‪ ،‬ھارام ۋە ھاالل بىردەك ئىنىق بىلدۈرۈلگەن باشقا‬
‫نەرسىدىن بىرسىنىمۇ قۇبۇل قىلمىغان‪ ،‬يەنى ھااللغا ھارام دىگەن ياكى ھارامغا ھاالل‬
‫دىگەن كىشىمۇ كاپىر بولىدۇ‪ .‬دىندا قىلىشقا تىگىشلىك بولغان‪ ،‬يەنى ئىسالم دۆلەتلىردە‬
‫ياشىغان نادانالرنىڭمۇ ئاڭلىغان‪ ،‬بىلىدىغان دىنى ئۆلىمالىرىدىن بىرسىنى ئىنكار قىلغان‪،‬‬
‫ياخشى كۆرمىگەن كىشى كاپىر بولىدۇ‪.‬‬
‫[مەسىلەن‪ ،‬چوشقا گۆشى يىگەن‪ ،‬شاراپ ئىچكەن‪ ،‬قىمار ئوينىغان ۋە قىز‪-‬ئايالالرنىڭ‬
‫بىشىنى‪ ،‬چاچلىرىنى‪ ،‬قوللىرىنى ۋە پاچاقلىرى ئوچۇق بولىشى‪ ،‬ئەركەكلەرنىڭ‬
‫تىزلىرى بىلەن كىندىكى ئارسىدىكى يەرلەر ئوچۇق ھالەتتە باشقىالرنىڭ يىنىغا بىرىشى‬
‫ھارامدۇر‪ .‬يەنى‪ ،‬ئالالھۇ تائاال بۇالرنى چەكلىگەن‪ .‬ئالالھۇ تائاالنىڭ بۇيرۇقلىرىنى ۋە‬
‫چەكلەشلىرىنى بىلدۈرگەن تۆت ھەق مەزھەپ‪ ،‬ئەركەكلەرنىڭ ئەۋرەت يەرلىرىنى‪،‬‬
‫يەنى باشقىالرنىڭ كۆرىشى ۋە قارىشى مەنىئي قىلىنغان ئەۋرەت يەرلىرىنى باشقىچە‬
‫ئىزاھلىغان‪ .‬ھەر بىر مەزھەپنىڭ بىلدۈرگەن ئەۋرەت يەرلىرىنى يىپىشى پەرىزدۇر‪.‬‬
‫ئەۋرەتلىرىنى ئىچىشى ۋە باشقىالرنىڭ بۇنىڭغا قارىشى ھارامدۇر‪( .‬قىميايي سائادەتتە)‬
‫دەيدۇكى‪(،‬ئايالالرنىڭ‪ ،‬قىزالرنىڭ بىشى‪ ،‬چىچى‪ ،‬قوللىرى ۋە پاچاقلىرى ئوچۇق بىر‬
‫شەكىلدە كوچىغا چىقىشى ھارام بولغىنىدەك‪ ،‬نىپىز‪ ،‬پەردازالنغان‪ ،‬تار‪ ،‬خۇشپۇراق‬
‫كىيىملەر بىلەن كوچىغا چىقىشى ھارامدۇر‪ .‬بۇ شەكىلدە كوچىغا چىقىشىغا رۇخسەت‬
‫قىلغان‪ ،‬رازى بولغان ۋە ياقتۇرغان ئاپىسى‪ ،‬دادىسى‪ ،‬يولدىشى ۋە قىرىندىشى ئۇنىڭ‬
‫قىلغان گۇناھلىرىغا ئورتاق بولغان بولىدۇ)‪ .‬يەنى جەھەننەمدە بىللە دوزاق ئازابىدا‬
‫كۆيىدۇ‪ .‬ئەگەر تۆۋبە ئىيتسا‪ ،‬كەچۈرۈم قىلىنىدۇ‪ ،‬دوزاق ئوتىدا كۆيمەيدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاال‬
‫تۆۋبە قىلغۇچىالرنى ياخشى كۆرىدۇ‪ .‬ئەقلىي بار‪ ،‬باالغەتكە يەتكەن قىزالرنىڭ ۋە‬
‫‪26‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئايالالرنىڭ باشقا ئەركەكلەر بىلەن كۆرۈشمەسلىكى‪ ،‬ھىجرەتنىڭ ‪ 3-‬يىلى نازىل بولدى‪.‬‬

‫ئىنگىلىز جاسۇسلىرنىڭ توزىقىغا چۈشكەن نادانالر‪ ،‬ھىجاپ ئايىتى كىلىشتىن بۇرۇنقى‬
‫ھىجاپالنماسلىقنى ئوتتۇرغا قويۇش ئارقىلىق‪ ،‬ھىجاپلىنىشنى كىيىن فىقىھشۇناسالر‬
‫ئۇيدۇرۇپ چىقتى دىيىشلىرىگە ئالدانماسلىق كىرەك‪.‬‬
‫مۇسۇلمان ئىكەنلىكىنى دىگەن بىرى‪ ،‬قىلغان ھەر بىر ئىشنىڭ‪ ،‬ئىسالمىيەتكە ئۇيغۇن‬
‫بولۇپ‪-‬بولمىغانلىقىنى بىلىشى كىرەك‪ .‬ئەگەر بىلمىسە‪ ،‬ئەھلى سۈننەت ئۆلىمالىرىدىن‬
‫سوراش ياكى بۇ ئۆلىماالرنىڭ كىتاپلىرىدىن ئوقۇش ئارقىلىق ئۆگىنىشى كىرەك‪ .‬ئەگەر‬
‫قىلغان ئىشى ئىسالمىيەتكە ئۇيغۇن بولمىسا‪ ،‬گۇناھ ۋە كۇپۇرلۇقتىن قۇتۇاللمايدۇ‪ .‬ھەر‬
‫كۈنى چىن قەلبىدىن تۆۋبە ئىيتىشى كىرەك‪ .‬گۇناھىغا ۋە كۇپۇرلۇقىغا قىلىنغان تۆۋبە‪،‬‬
‫چوقۇم كەچۈرۈم قىلىنىدۇ‪ .‬تۆۋبە قىلمىسا‪ ،‬دۇنيادا ۋە جەھەننەمدە جازاسىنى ۋە ئازابنى‬
‫تارتىدۇ‪ .‬بۇ جازاالر كىتابىمىزنىڭ ھەر قايسى جايلىرىدا يىزىلغان‪ .‬بۈيۈك گۇناھ سادىر‬
‫قىلغان مۇسۇلمان‪ ،‬قىلغان گۇناھلىرىغا ئوخشاش دوزاق ئوتىدا كۆيدۈكتىن كىيىن ‪،‬‬
‫جەھەننەمدىن چىقىدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاالغا ئىشەنمەيدىغان ۋە ئىسالمىيەتنى يوقىتىش ئۈچۈن‬
‫خىزمەت قىلغان كاپىرالر‪ ،‬زىندىقالر‪ ،‬جەھەننەمدە مەڭگۇ كۆيىدۇ‪.‬‬
‫ئەركەكلەر ۋە ئايالالر ناماز قىلغاندا ياكى ھەر قانداق يەرلەردە يىپىشقا تىگىشلىك‬
‫بولغان يەرلىرىنى (ئەۋرەت يىرى) دپ ئاتايمىز‪ .‬ئەۋرەتلىرىنى ئىچىش ۋە باشقىالرغا‬
‫ئەۋرەت يەرلىرىنى كۆرسىتىش ھارامدۇر‪ .‬ئىسالمدا ئەۋرەت يىرى يوق دىگۈچىلەر‬
‫كاپىر بولىدۇ‪ .‬تۆت مەزھەپتىمۇ ئەۋرەت يەرلىرىنى ئىچىش ۋە باشقىالرنىڭ ئەۋرەت‬
‫يەرلىرىگە قاراش ھاالل دىگۈچىلەر‪ ،‬بۇنى مۇھىم دەپ بىلمىگەنلەر‪ ،‬ئالالھنىڭ‬
‫ئازابىدىن قوقمىغان كىشى كاپىر بولىدۇ‪ .‬ئايالالرنىڭ ئەۋرەت يەرلىرىنى ئىچىشى‬
‫ۋە ئەركەكلەرنىڭ ئالدىدا ناخشا ئىيتىشى ۋە مەۋلىد ئىيتىشى بۇنىڭغا ئوخشاش‪.‬‬
‫ئەركەكلەرنىڭ تىز ۋە كىندىكى ئارىسىدىكى يەرلەر ھانبەلى مەزھىپىدە ھارام ئەمەس‪.‬‬
‫(مەن مۇسۇلمان) دىگەن بىرى‪ ،‬ئىمان ۋە ئىسالمنىڭ شەرتلىرىنى ۋە تۆت مەزھەپنىڭ‬
‫ئىجابنى‪ ،‬يەنى بىردەك قارارالشتۇرغان پەرىزلىرىنى ۋە ھاراملىرىنى ئۆگىنىشى ۋە‬
‫بۇنىڭغا دىققەت قىلىشى ئىنتايىن مۇھىم‪ .‬بىلمەسلىكى ئۆزۈر ھىساپالنمايدۇ‪ .‬يەنى بىلىپ‬
‫تۇرۇپ ئىشەنمىگەنگە ئوخشايدۇ‪ .‬ئايالالرنىڭ قولى ۋە يۈزىدىن باشقا يەرلىرى تۆت‬
‫مەزھەپتە ھەممىسىدە ئەۋرەت ھىساپلىنىدۇ‪ .‬ئىجابەت قىلىمىغان‪ ،‬يەنى ئۈچ مەزھەپنەڭ‬
‫بىرسىگە نىسبەتەن ئەۋرەت ھىساپالنمايدىغان بىر يەرنى‪ ،‬مۇھىم دەپ قارىماي ئاچقان‬

‫‪27‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫كىشى كاپىر بولغان ھىساپالنمىسىمۇ‪ ،‬ئۆز مەزھىپىگە نىسبەتەن بۈيۈك گۇناھ قىلغان‬
‫بولىدۇ‪ .‬ئەركەكلەرنىڭ تىز بىلەن كىندىك ئارىسىدكى يەر‪ ،‬يەنى يوتىلىرىنى ئىچىشىمۇ‬
‫بۇنىڭغا ئوخشاش‪ .‬بىلمىگەن نەرسىنى ئۆگىنىش پەرىزدۇر‪ .‬ئۆگەنگەندىن كىيىن‬
‫چوقۇم تۆۋبە قىلىشى ۋە ئەۋرەت يەرلىرىنى يىپىشى كىرەك‪.‬‬
‫يالغان ئىيتىش‪ ،‬پىتنە‪-‬ئىغۋا قىلىش‪ ،‬غەيۋەت ۋە تۆھمەت قىلىش‪ ،‬ئوغۇرلۇق‬
‫قىلىش‪ ،‬ھىيلىگەرلىك قىلىش‪ ،‬خىيانەت قىلىش‪ ،‬قەلبىنى رەنجىتىش‪ ،‬فىتنە‪-‬ئىغۋا‬
‫تارقىتىش‪ ،‬باشقىالرنىڭ ماللىرنى ئۇ كىشىنىڭ رۇخسىتىسىز ئىشلىتىش‪ ،‬ئىشچىنىڭ ۋە‬
‫توشۇغۇچىنىڭ ئىش ھەققىنى بەرمەسلىك‪ ،‬دۆلەتكە قارشى ئىسيان چىقىرىش‪ ،‬يەنى‬
‫قانۇنلىرىغا‪ ،‬ھۆكىمەتنىڭ ھۆكۈملىرىگە قارشى چىقىش‪ ،‬باج تاپشۇرماشلىقمۇ گۇناھ‬
‫بولىدۇ‪ .‬بۇالرنى كاپىرلەرگە قارشى ۋە كاپىر دۆلىتىدە قىلىشمۇ ھارام ھىساپلىنىدۇ‪.‬‬
‫نادانالرنىڭ بىلمىگىنىدەك‪ ،‬مەشھۇر ۋە زۆرۈر بولمىغان نەرسىلەرنى نادانالرنىڭ‬
‫بىلمەسلىكى كۇپۇرلۇق ھىساپالنمايدۇ‪ .‬فىسق‪ ،‬يەنى گۇناھ بولىدۇ‪ 475- .‬بەتكە قاراڭ!‬

‫―‪―4‬‬
‫ئىماننىڭ ئاساسىي پىرىنسىپلىرى‬
‫(بۇ كىشى يەنە بىر قىتىم سوراش ئارقىلىق‪ ،‬رەسۇلىلالھ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى‬
‫ۋەسەەللم!” (ئىماننىڭ نىمە ئىكەنلىكىنى ماڭا چۈشەندۈرگىن) دىدى)‪ .‬ئىسالمنىڭ نىمە‬
‫ئىكەنلىكىنى سورىغاندىن كىيىن ۋە جاۋابى بىرىلىگەندىن كىيىن جىبرئىل “ئەلەيھىساالم”‬
‫رەسۇلىلالھتىن “ سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم” ئىماننىڭ ھەقىقىتىنى ۋە ئەھمىيىتىنى‬
‫چۈشەندۈرۈشنى تەلەپ قىلدى‪ .‬ئىمان لۇغەتتە‪ ،‬بىر كىشىنى توغرا تونۇش‪ ،‬ئۇنىڭغا‬
‫ئىشىنىش دىگەنلىكتۇر‪ .‬ئىسالمىيەتتە ئىمان دىمەك‪ ،‬رەسۇلىلالھ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى‬
‫ۋەسەەللم” ئالالھىنىڭ پەيغەمبىرى ئىكەنلىكىگە ۋە ئالالھ تەرىپىدىن تالالنغانلىىغا‪،‬‬
‫بىر خەۋەرچى ئىكەنلىكىگە ئىشىنپ تۇرۇپ ئىيتىشى ۋە ئالالھ تائاال تەرىپىدىن‬
‫بىلدۈرۈلگەنلىكىگە ئىشىنىش‪ ،‬كەڭ دائىرىدە بىلدۈرگەنلىرىگە كەڭ دائىرىدە ئىشىنىش‬
‫ۋە كۈچىنىڭ يىتىشىچە شاھادەت كەلىمىسى ئىيىتىش دىگەنلىكتۇر‪ .‬كۈچلۈك ئىمان‬
‫شۇنداق بولىدۇكى‪ ،‬ئوتنىڭ كۆيدۈرۈپ‪ ،‬يىالننىڭ زەھەرلەيدىغانلىقىغا ئىشىنىپ قاچقانغا‬
‫ئوخشاش‪ ،‬چىن قەلبىدىن ئالالھۇ تائاال ۋە ئۇنىڭ سۈپەتلىرىنى چوڭ بىلىپ ئىشەنمەك ۋە‬
‫ئۇنىڭ رىزاسىغا ۋە جامالىنى كۆرۈش ئۈچۈن‪ ،‬ئۇنىڭ ئازابىدىن ۋە غەزىپىدىن قۇتۇلۇش‬
‫ئۈچۈن ئىماننى مەرمەر ئۈستىگە يىزىلغان يىزىققا ئوخشاش قەلبىمىزگە مۇستەھكەم‬

‫‪28‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئورنىتىشىمىز كىرەك‪.‬‬
‫مۇھەممەد ئەلەيھىساالمنىڭ بىلدۈرگەن ئىمان بىلەن ئىسالم ئوخشاش‪ .‬شاھادەت‬
‫كەلىمىسىگە ئىشىنىش‪ ،‬ھەر ئىككىسىدە بار‪ .‬بەزى جەھەتلەردە ئوخشىماشلىقلىرى‬
‫بولسىمۇ‪ ،‬لۇغەت مەنىسى ئوخشاش بولمىغاندىن سىرت‪ ،‬ئىسالمدا ھىچقانداق پەرىقى‬
‫يوقتۇر‪.‬‬
‫ئىمان يالغۇز بىر نەرسىمۇ ياكى بىر نەچچە نەرسىنىڭ بىرلەشىمسىمۇ؟ بىرلەشمىسى‬
‫بولسا‪ ،‬قانچە پارچىدىن تەركىپ تاپىدۇ؟ ئەمەەللر‪ ،‬ئىبادەتلەر ئىمان ھىساپلىنامدۇ؟‬
‫مىنىڭ ئىمانىم بار دىگەندە‪ ،‬ئىنشائالالھ دىيىش جائىزمۇ؟ ئىماندا ئازلىق‪ ،‬كۆپلۈك‬
‫بوالمدۇ؟ ئىمان مەخلۇقمۇ؟ ئىمان ئىيتىش ئىنساننىڭ قولىدىن كىلىدىغان بىر ئىشمۇ؟‬
‫ياكى بولمىسا مۆمىنلەر زورلۇق بىلەن ئىمان ئىيتقۇزۇلغانمۇ؟ ئەگەر ئىماندا زورلۇق‬
‫ۋە جاپا‪-‬مۇشەققەت بولسا‪ ،‬ھەممە كىشىنىڭ ئىمان ئىيتىشى نىمىشقا بويرۇلغان؟‬
‫بۇالرنى ئايرىم‪-‬ئايرىم چۈشەندۈشكە ئۇزۇن ۋاقىت كىتىدۇ‪ .‬شۇنىڭغا ھەربىرىنىڭ‬
‫جاۋابىنى بۇ يەردە ئايرىم‪-‬ئايرىم چۈشەندۈرمەيمەن‪ .‬شۇنى بىلىش كىرەككى‪ ،‬ئەشئالى‬
‫ۋە مۇتەزىلە مەزھەپىلىگە نىسبەتەن‪ ،‬مۇمكىن بولمىغان بىر نەرسىنىڭ قىلىنىشىنى‪،‬‬
‫ئالالھۇ تائاالنىڭ ئەمىر قىلىنىشى جائىز ئەمەستۇر‪ .‬ئۆزى بىر مۇمىن بولسىمۇ‪،‬‬
‫ئىنسانالرنىڭ كۈچى يەتمەيدىغان ئىشالرنى ئەمىر قىلىشى‪ ،‬مۇتەزىلىيە مەزھىپىگە‬
‫نىسبەتەن جائىز ئەمەستۇر‪ .‬ئەشئارىيە مەزھىپىگە نىسبەتەن بۇ جائىزدۇر‪ .‬پەقەت‬
‫ئەمىر قىلىنمىغان‪ .‬ئىنسانغا ئاسماندا ئۇچۇشنى بۇيرۇش بۇنىڭغا ئوخشايدۇ‪ .‬ئىمان‪،‬‬
‫ئىبادەتلەر ۋە ئەمەەللرنى قىلىشتا‪ ،‬ئاالھۇ تائاال‪ ،‬قۇللىرىدىن كۈچى يەتمەيدىغان‬
‫نەرسىلەرنى تەلەپ قىلمىغان‪ .‬شۇنىڭ ئۈچۈن‪ ،‬مۇسۇلمان بىر ساراڭ‪ ، ،‬ئەقلىي جايىدا‬
‫ئەمەس‪ ،‬ئۇخالۋاتقان ۋە ئۆلگەن كىشى‪ ،‬بۇ ئەھۋالنى بىلىپ تەستىقلىيالمايدۇ‪ ،‬شۇڭا‬
‫ئۇالرنىڭ مۇسۇلمانلىقى داۋاملىشىدۇ‪.‬‬
‫بۇ ھەدىس شەرىفتە ئىماننىڭ لۇغەت مەنىسىنى ئويالشماسلىق كىرەك‪ .‬چۈنكى لۇغەت‬
‫مەنسى‪ ،‬تەستىقالش ۋە ئىشىنىش دىگەنلىك بولغانلىقى ئۈچۈن‪ ،‬ئەرەپ نادانلىرىدىن‬
‫بۇنىڭ مەنىسىنى بىلمەيدىغان ئادەم يوق‪ .‬ساھابىلەرنىڭ ھەممىسى “رەدىيالالھۇ تەئەال‬
‫ئانھۇم ئەجمائىن”نى بىلىدۇ‪ .‬جىبرئىل ئەلەيھىساالم ئىماننىڭ مەنىسىنى ساھابىلەرگە‬
‫ئۆگەتمەكچى بولغان‪ .‬شۇڭالشقا‪ ،‬رەسۇلىلالرھ “سەەلللالھۇ تەئاال ئەلەيھى‬
‫ۋەسسەلەمدىن” ئىسالمىيەتتە نىمىنىڭ ئىمان ئىكەنلىنى سورىغان‪( .‬ئىمان دىمەك)‪،‬‬

‫‪29‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئىزدەپ تىپىش ئارقىلىق ياكى ۋىجدانى بىلەن تىپىش ئارقىلىق‪ ،‬دەلىل بىلەن ئەقىلنىڭ‬
‫چۈشۈنىش يولىدىن ياكى تالالنغان ۋە ياقتۇرۇلغان بىر سۆزگە ئىشىنىپ ۋە ئۇنىڭغا‬
‫ئەگىشىپ‪ ،‬ئىنىق بولغان ئالتە نەرسىگە چىن كۆڭىلدىن ئىشىنىش ۋە تىل بىلەن سۆزلەش‬
‫دىگەنلىكتۇر‪ .‬رەسۇلىلالرھمۇ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسسەەللم”‪ ،‬ئىماننىڭ ئالتە‬
‫نەرسىگە ئىشىنىش ئىكەنلىكىنى شۇنداق دەيدۇ‪:‬‬
‫‪ 1-‬بۇ ئالتە نەرسىنىڭ بىرىنچىسى‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ ۋاجىبۇل ۋۇجۇت ۋە ھەقىقى‬
‫مەھبۇت ۋە پۈتۈن مەۋجۇداتالرنىڭ ياراتقۇچىسى ئىكەنلىكىگە ئىشىنىش ‪ .‬دۇنيا ۋە‬
‫ئاخىرەتتىكى ھەممە نەرسىنى‪ ،‬ماددىسىز‪ ،‬ۋاقىتسىز ۋە ئۆزگىچە قىلىپ يوقلىقتىن‬
‫ئاپىرىدە قىلغان‪ ،‬پەقەتال ئالالھۇ تائاالدۇر دەپ ئىشىنىش كىرەك‪[ .‬ھەر بىر ماددىنى‪،‬‬
‫ئاتومنى‪ ،‬مولىكولىنى‪ ،‬ئېىلىمىنىتالرنى‪ ،‬بىرىكمىلەرنى‪ ،‬ئوگانىك جىسىمالرنى‪،‬‬
‫ھۈجەيرىلەرنى‪ ،‬ھاياتنى‪ ،‬ئۆلۈمنى‪ ،‬ھەر بىر ھادىسىنى‪ ،‬ھەر بىر ئىنكاسنى‪ ،‬ھەر خىل‬
‫كۈچنى‪ ،‬ئىنىرگىيەنى‪ ،‬ھەركەتنى‪ ،‬قانۇنالرنى‪ ،‬رۇھالرنى‪ ،‬پەرىشتىلەرنى‪ ،‬جانلىق‬
‫ۋە جانسىز ھەممە نەرسىنى يوقلىتىن ئاپىرىدە قىلغان ۋە ھەر ۋاقىت مەۋجۇت قىلىپ‬
‫تۇرغۇچى‪ ،‬پەقەتال ئالالھتۇر‪ .‬دۇنيادىكى ھەممە نەرسىنى‪[ ،‬ھىچنىمە يوق ئىكەن‪،‬‬
‫بىر دەقىقىدە] ئاپىرىدە قىلغىنىدەك‪[ ،‬ھەر ۋاقىت بىر‪-‬بىرى بىلەنمۇ مەۋجۇت قىلىدۇ‪.‬‬
‫قىيامەت كۈنى كەلگەندە‪ ،‬ھەممە نەرسىنى بىر ۋاقىتتا ] يەنە يوق قىلىۋىتىدۇ‪ .‬ھەممە‬
‫نەرسىنىڭ ھالقىلىق كۈچى‪ ،‬يارتقۇچىسى‪ ،‬ئىگىسى ۋە ھاكىمى ئالالھتۇر‪ .‬ئۇنىڭ‬
‫ھاكىمى‪ ،‬ئۇنىڭدىن تىخىمۇ ئۈستۈن بىر نەرسە يوقتۇر دەپ ئىشىنىش كىرەك‪ .‬ھەر‬
‫بىر ئەۋزەللىك‪ ،‬ھەر بىر گۈزەل سۈپەت ئۇنىڭغا اليىقتۇر‪ .‬ئۇنىڭدا ھىچنبىر قۇسۇر‪،‬‬
‫ھىچبىر نۇقسان يوق‪ .‬نىمىنى تىلىسىڭىز شۇنى قىالاليدۇ‪ .‬قىلغانلىرى ئۆزىگە ۋە ياكى‬
‫باشقىشىغا پايدىلىق بولسۇن دىمەيدۇ‪ .‬قىلغىنىم ماڭا يانسۇن دىمەيدۇ‪ .‬ھالبۇكى‪ ،‬ھەر بىر‬
‫ئىشىدا‪ ،‬ھىكمەت‪ ،‬پايدا‪ ،‬ئىھسان باردۇر‪.‬‬
‫قۇللىرىغا ياخشىلىق قىلىش‪ ،‬پايدىلىق نەرسىلەرنى ئاتا قىلىش‪ ،‬بەزى كىشىلەرگە‬
‫ساۋاپ‪ ،‬بەزى كىشىلەرگە ئازاپ بىرىشقا ئۇ مەجبۇر ئەمەس‪ .‬ئاسىيلىق قىلغانالرنى‪،‬‬
‫گۇناھ سادىر قىلغانالرنىڭ ھەممىسىنى دوزاققا كىرگۈزۈش‪ ،‬ئۇنىڭ ئىھسانلىرىغا ماس‬
‫كىلىدۇ‪ .‬ئىتائەت قىلغان‪ ،‬ئىبادەت قىلغانالرنىڭ ھەممىسىنى‪ ،‬جەھەننەمگە كىرگۈزۈش‪،‬‬
‫ئۇنىڭ ئادالىتىگە ماس كىلىدۇ‪ .‬ئەمما مۇسۇلمانالرنى‪ ،‬ئىبادەت قىلغۇچىالرنى جەننەتكە‬
‫كىرگۈزۈشنى‪ ،‬ئۇالرغا چەكسىز نىممەتلەرنى‪ ،‬ياخشىلىقالرنى بىرىدىغانلىقىنى‪،‬‬
‫كاپىرالرغا بولسا‪ ،‬جەھەننەمدە چەكسىز ئازاپ بىرىدىغانلىقىنى بىلدۈرگەن‪ .‬ئۇ دىگەن‬
‫‪30‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫گىپىدىن قايتمايدۇ‪ .‬پۈتۈن جانلىقالر ئىمان ئىيتسا ۋە ئىباسەت قىلسا‪ ،‬ئۇنىڭغا ھىچبىر‬
‫پايدىسى بولمايدۇ‪ .‬پۈتۈن ئالەم كاپىر‪ ،‬ئازغۇن‪ ،‬ئاشقۇن بولسىمۇ‪ ،‬ئۇنىڭغا ھىچقانداق‬
‫زىيىنى بولمايدۇ‪ .‬بەندە بىرەر ئىش قىلماقچى بولغاندا‪ ،‬ئالالھ خالىسا‪ ،‬ئۇ نەرسىنى‬
‫ئاپىرىدە قىلىدۇ‪ .‬بەندىنىڭ ھەر بىر ھەركىتىنى ۋە ھەممە نەرسىنى ياراتقۇچى ئۇدۇر‪.‬‬
‫ئۇ خالىمىسا‪ ،‬ياراتمىسا‪ ،‬ھىچبىر نەرسە ھەركەت قىاللمايدۇ‪ .‬ئۇ خالىمىسا‪ ،‬ھىچكىم‬
‫كاپىر بواللمايدۇ‪ .‬ھىچكىم ئىسيان چىقىرالمايدۇ‪ .‬ئەگەر كۇپۇرلۇقنى‪ ،‬گۇناھنى تىلىسە‪،‬‬
‫ئۇالردىن رازى بولمايدۇ‪ .‬ئۇنىڭ ئىشىغا ھىچكىم ئارلىشالمايدۇ‪ .‬ئۇ نىمىشقا بۇنداق‬
‫قىلىدۇ؟ ئەگەر بۇنداق قىلسا قانداق بوالتتى دىيىشكە ھىچكىمنىڭ كۈچى ۋە ھوقوقىي‬
‫يوقتۇر‪ .‬شىرىكلىكتىن ۋە كۇپۇرلۇقتىن باشقا‪ ،‬ھەر قانداق بىر بۈيۈك گۇناھ سادىر‬
‫قىلىپ‪ ،‬تۆۋبە قىلماي تۇرۇپ ئۆلگەن كىشنى‪ ،‬ئالال خالىسا كەچۈرىدۇ‪ .‬كىچىك بىر‬
‫گۇناھ سادىر قىلغۇچىنى ئالالھ خالىسا جازااليدۇ‪ .‬كاپىر‪ ،‬مۇرتەد بولۇپ ئۆلۈپ‬
‫كەتكەنلەرگە ھەرگىز رەھىم قىلمايدىغانلىقى‪ ،‬ئۇالرغا چەكسىز ئازاپ بىرىدىغانلىقىنى‬
‫بىلدۈرگەن‪.‬‬
‫مۇسۇلمان بولغۇچى‪ ،‬يەنى (ئەھلى قىبلە) بولۇپ‪ ،‬ئىبادەت قىلغان‪ ،‬ئەمما‪ ،‬ئىتىقادى‬
‫(ئەھلى سۈننەتتكە) ماس كەلمىگەن ۋە تۆۋبە قىلماستىن ئۆلگەن بىر كىشى‪ ،‬گەرچە‬
‫ئۇ دوزاق ئازابىغا دۇچار بولسىمۇ‪ ،‬لىكىن (بىدئەت) بىر مۇسۇلمان‪ ،‬دوزرقتا مەڭگۈ‬
‫قالمايدۇ‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاالنى دۇنيادا بىشى ۋە كۆزى بىلەن كۆرۈش جائىزدۇر‪ .‬ئەمما ھىچكىم ئۇنى‬
‫كۆرۈپ باقمىغان‪ .‬قىيامەت كۈنى‪ ،‬مەشھەر يىرىدە‪ ،‬كاپىرالرغا‪ ،‬گۇناھ سادىر قىلغان‬
‫مۆمىنلەرگە‪ ،‬ئۇ ئۆزىنىڭ ئىھسانى ۋە جامالى بىلەن كۆرۈنىدۇ‪ .‬مۇمىنلەر جەننەتتە‪،‬‬
‫ئۇنى جامالى شەكلى بىلەن كۆرىدۇ‪ .‬پەرىشتىلەر ۋە ئايالالرمۇ كۆرىدۇ‪ .‬كاپىرالر‬
‫بولسا بۇنىڭدىن مەھرۇم قالىدۇ‪ .‬جىنالرنىڭمۇ مەھرۇم قالدىغانلىقىنى بىلدۈردىغان‬
‫ئۇچۇر كۈچلۈكتۇر‪ .‬ئۆلىماالرنىڭ كۆپىنچىسىگە نىسبەتەن‪ ،‬مۇئىمىنلەردىن قۇبۇل‬
‫قىلىنغۇچىالر‪ ،‬ھەر ئەتتىگەن ۋە ئاخشام‪ ،‬دەرىجىسى تۆۋەن بولغۇچىالر بولسا‪ ،‬ھەر‬
‫جۈمە كۈنى ۋە ئايالالر‪ ،‬خۇددى دۇنيا بايرىمى بولغانغا ئوخشاش‪ ،‬يىلدا بىر نەچچە‬
‫قىتىم‪ ،‬تەجەللىي‪ -‬جامال بىلەن‪ ،‬رۈيەت بىلەن كۆرۈشىشكە نىسىپ بولىدۇ‪.‬‬
‫[شەيىخ ئابدۇلخاكى دەھلەۋى ھەزىرەتلىرى‪ ، 3‬پارىسچە (تەكمىلۈل ئىمان) ناملىق‬

‫ئابدۇلخاكى دەھلەۋى ‪ ]1642.[ 1052‬يىلىدا دېھلىدا ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫ ‪3‬‬

‫‪31‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫كىتابىدا شۇنداق دىگەن‪ ،‬ھەدىس شەرىفتە شۇنداق بۇيرۇغانكى‪( ،‬قىيامەت كۈنى‬

‫رەببىمىزنى‪14- ،‬كۈننى كۆرگەندەك كۆرىسىز!) ئالالھۇ تائاالنى دۇنيادا چۈشۈنۈلمەي‬
‫تۇرۇپ بىلگەنگە ئوخشاش‪ ،‬ئاخىرەتتمۇ ھىچ چۈشۈنۈلمەي تۇرۇپ كۆرۈلىدۇ‪ .‬ئەپۇل‬
‫ھەسەنى ئەشرائى ۋە ئىمامى سۈيۇتى ۋە ئىمامى بەيھەكىگە ئوخشان چوڭ ئۆلىماالر‪،‬‬
‫پەرىشتىلەرنىڭمۇ جەننەتتە ئالالھۇ تائااليى كۆردىغانلىقىنى بىلدۈرگەن‪ .‬ئىمامى ئازام‬
‫ئەبۇ خانىفە ۋە باشقا ئۆلىماالر‪ ،‬جىنالرنىڭ ساۋاپقا ئىرىشەلمەيدىغانلىقىنى ۋە جەننەتكە‬
‫كىرەلمەيدىغانلىقىنى پەقەت مۇئمىنلەرنىڭ جەھەننەمدىن قۇتۇلىدىغانلىقىنى بىلدۈرگەن‪.‬‬
‫ئايالالر دۇنيادىكى بايرام كۈنىدەك يىلدا بىر نەچچە قىتىم كۆرەلەيدۇ‪ .‬مۇئمىنلەرنىڭ كامىل‬
‫بولغۇچىلىرى‪ ،‬ھەر كۈنى ئەتتىگەن ۋە ئاخشام‪ ،‬باشقىالر بولسا جۈمە كۈنى كۆرەلەيدۇ‪.‬‬
‫بۇ كاپىرالرغا نىسبەتەن‪ ،‬مۇئمىن ئايالالر ۋە پەرىشتىلەر ۋە جىنالرمۇ بۇ مۈژدىنىڭ‬
‫ئىچىگە كىرىدۇ‪ .‬فاتىماتۈز زەھرا ۋە خادىجەتۈل كۇبرا ۋە باشقا قىرىنداشالر‪ ،‬مەريەم ۋە‬
‫ئاسىيە “رەدىيەلالھۇ تائاال ئانھۈننە ئەجمائىنگە” ئوخشاش‪ ،‬كامىل ۋە ئارىف ئايالالرنىڭ‬
‫باشقا ئايالالردىن ئايرىپ قارىلىشى كىرەك‪ .‬ئىمامى سۈيۇتىمۇ بۇنى كۆرسىتىدۇ‪].‬‬
‫ئالالھۇ تائاالنىڭ كۆرۈلدىغانلىقىغا ئىشىنىش‪ ،‬ئەمما قانداق بىر شەكىلدە‬
‫كۆرۈلدىغانلىقىنى ئويالشماسلىق كىرەك‪ .‬چۈنكى ئالالھۇ تائاالنىڭ قىلغان ئىشلىرىنى‬
‫ئەقىل بىلەن بىلگىلى بولمايدۇ‪ .‬بۇ دۇنيانىڭ ئىشلىرىگە ئوخشىمايدۇ‪[ .‬فىزىك ۋە خىمىيە‬
‫بىلىملىرى بىلەنمۇ ئۆلچىگىلى بولمايدۇ‪ ].‬ئالالھۇ تائالال ئوبىكتىپ ئەمەس‪ ،‬كۆز‬
‫ئالدىڭىزدا ئۇچۇرتالمايسىز‪ .‬ئالالھۇ تائاال ماددا ئەمەس‪ .‬جىسىم ئەمەس‪[ .‬ئېلىمىنىت‬
‫ئەمەس‪ ،‬بىر نەرسىنىڭ ئارالشمىسى ياكى بىرىكمىسى ئەمەستۇر‪ ].‬ئۇنى سانىغىلى‬
‫بولمايدۇ‪ .‬ئۆلچىگىلى بولمايدۇ‪ .‬ھىساپلىغىلى بولمايدۇ‪ .‬ئۆزگەرتكىلى بولمايدۇ‪ .‬بىر‬
‫ماكانى بولمايدۇ‪ .‬بىر يەردە تۇرمايدۇ‪ .‬ۋاقتى بولمايدۇ‪ .‬ئىلگىرى‪-‬كىيىن‪ ،‬باش‪-‬‬
‫ئاخىرى‪ ،‬ئاستى‪-‬ئۈستى‪ ،‬ئوڭ‪-‬سولى بولمايدۇ‪ .‬شۇڭىالشقا ئىنساننىڭ چۈشەنچىسى‪،‬‬
‫ئىنساننىڭ ئەقلىي‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ ھىچبىر نەرسىسىنى چۈشۈنىشكە يەتمەيدۇ‪ .‬ئۇنىڭ‬
‫قانداق بىر شەكىلدە كۆرۈلدىغانلىقىنىمۇ چۈشۈنەلمەيدۇ‪ .‬قول‪ ،‬پۇت‪ ،‬تەرەپ‪ ،‬يەر ۋە‬
‫بۇنىڭغا ئوخشاش‪ ،‬ئالالھۇ تائاالغا جائىز بولمىغان سۆزلۈكلەر قۇرئان ئايەتلىرىدمۇ‪،‬‬
‫ھەدىس شەرىفلەردىمۇ تىپىلىشى‪ ،‬بىزنىڭ چۈشەنگەن ۋە بىلىدىغان بۈگۈنكى‬
‫ئىشلىتىلىدىغان مەنىلەرگە ئوخشىمايدۇ‪ .‬بۇنىڭغا ئوخشان ئايەتلەرگە ۋە ھەدىس‬
‫شەرىفلەرگە (مۈتەشەبىھات) دىيىلىدۇ‪ .‬بۇالرغا ئىشىنىشكە‪ ،‬نىمە ئىكەنلىكىنى ۋە‬
‫قانداق نەرسى ئىكەنلىكىنى چۈشۈنىشكە ئۇرۇنماسلىق كىرەك‪ .‬بۇالر قىسقا ۋە ئۇزۇن‬

‫‪32‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫بولۇپ‪( ،‬تەۋىل) بولىدۇ‪ .‬يەنى ئالالھۇ تائاالغا يارىشىدىغان باشقا بىر مەنا بىرىلىدۇ‪.‬‬
‫مەسىلەن‪ ،‬قول‪ ،‬قۇدرەت‪ ،‬ئىنىرگىيە دىگەندەك سۆزلەر مۇۋاپىق كىلىدۇ‪.‬‬
‫مۇھەممەد ئەلەيھىساالم‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنى مىراجدا كۆردى‪ .‬ئۇنىڭ بۇنداق كۆرىشى‬
‫دۇنيادىكى بىشى ۋە كۆزى بىلەن كۆرىشىگە ئوخشىمايدۇ‪ .‬ھەر قانداق بىر كىشى‬
‫ئالالھۇ تائاالنى دۇنيادا كۆردىم دىسە‪ ،‬ئۇ كىشى زىندىق ھىساپلىندۇ‪ .‬كاددەسالالھۇ‬
‫تائاال ئەسرارەھۈم ئەجمەئىن” كۆرىشى‪ ،‬دۇنيا ۋە ئاخىرەت كۆرگىنىگە ئوخشىمايدۇ‪.‬‬
‫يەنى (رۈيەت) ئەمەس‪ .‬ئۇالرغا (شۈكۇد) ھاسىل بولىدۇ‪[ .‬يەنى قەلىپ كۆزى‬
‫بىلەن ئەمەس‪ ،‬مىسالىنى كۆرىدۇ‪ ].‬ئەۋلىياھى كىرماندىن‪ ،‬كۆردىم دىگۈچىلەر بولسا‪،‬‬
‫مەسىت ئىكەن‪ ،‬يەنى ئەقلىي جايىدا ئەمەسكەن‪ ،‬شۈھۇدۇ‪ ،‬رۈيەت دەپ قارىغان‪.‬‬
‫تەۋىل قىلىپ‪ ،‬چۈشىنەلەيدىغان سۆزلەرنىڭ بىرسىدۇر‪.‬‬
‫سۇئال‪ :‬ئالالھۇ تائاالنىڭ باش‪ ،‬كۆزى بىلەن دۇنيادا كۆرۈلىشىنىڭ جائىز ئىكەنلىكىنى‬
‫يۇقىردا بايان قىلىپ ئۆتتۇق‪ .‬جائىز بولغان نەرسىنىڭ ھاسىل بولغانلىقىنى دىگەن‬
‫بىر كىشى‪ ،‬نىمىشقا زىندىق بولىدۇ؟ ۋاقى ئىكەنلىكىنى دىگۈچىگە كاپىر دىيىلسە‪ ،‬ئۇ‬
‫نەرسىگە جائىز دىيىلەمدۇ؟‬
‫جاۋاپ‪ :‬لۇغەتتە‪ ،‬جائىز دىگەنلىك‪ ،‬قىلسىمۇ ۋە قىلمىسىمۇ مۇۋاپىق بولىدۇ‬
‫دىگەنلىكتۇر‪ .‬لىكىن‪ ،‬ئەشئارى‪ 4‬مەزھىپىدە‪ ،‬رۈيەتنىڭ جائىز بولىشى كىرەك دىگەنلىك؛‬
‫ئالالھۇ تائاال‪ ،‬بۇ دۇنيادا يىقىن بولىشنىڭ‪ ،‬يىنىدا بولىشنىڭ ۋە دۇنيادا ياراتقان فىزىكا‬
‫قانۇنىيەتلىرى بىلەن كۆرىشنىڭ سىرتىدا‪ ،‬ئىنساندا ئۆزگىچە بىر كۆرۈش ئىقتىداى‬
‫يارىتىشقا قادىر دىگەنلىكتۇر‪ .‬مەسىلەن‪ ،‬جۇڭگودىكى قارىغۇ بىرسى‪ ،‬ئەندىلۈستىكى‬
‫بىر چىۋىننى كۆرسىتىشكە ياكى دۇنيادىكى ئىنسانالرغا‪ ،‬ئايدا ۋە يۇلتۇزالردا بۇالرنى‬
‫كۆرسىتىشكە قادىردۇر ۋە جائىزدۇر‪ .‬بۇ خىل كۈچ‪-‬قۇدىرەت‪ ،‬پەقەتال ئالالھۇ تائاالغا‬
‫ئائىتتۇر‪ .‬ئىككىنچىسى‪ ،‬دۇنيادا كۆردۈم دىگەنلىك‪ ،‬ئايەتلەرگە ۋە ئۆلىماالرنىڭ بىردەك‬
‫پىكىرىگە ئۇيغۇن ئەمەس‪ .‬شۇڭىالشقا بۇنداق نەرسىنى دىگەن بىر كىشى‪( ،‬مۈلھىد)‬
‫ياكى (زىندىق) بولىدۇ‪ .‬ئۈچىنچى بىر جاۋاپ بولۇش سۈپىتى بىلەن شۇنى دەيمىزكى‪،‬‬
‫دۇنيادا رۈيەتنىڭ جائىز بولىشى‪ ،‬فىزىك قانۇنىيىتى بىلەن كۆرۈش جائىز بولىدۇ‬
‫دىگەنلىك ئەمەس‪ .‬ھالبۇكى‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنى كۆردۈم دىگۈچى‪ ،‬باشقا نەرسىلەرنى‬
‫كۆردۈم دىگىنى بىلەن ئوخشاشتۇر‪ .‬بۇ جائىز بولمىغان بىر كۆرۈشتۇر‪ .‬بۇنىڭغا‬

‫ئەبۇلھاسەن ئەلى بىن ئىسمائىل ئەشئارى‪ ]941[ 330 ،‬يىلىدا باغداتتا ۋاپات بولدى‪.‬‬ ‫ ‪4‬‬

‫‪33‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئوخشاش كۇپۇرلۇققا سەۋەپ بولىدىغان نەرسىلەرنى دىگەن كىشى مۈلھىد ياكى‬

‫زىندىق دىيىلىدۇ‪[ .‬مەۋالنا خالىد ھەزرەتلىرى]‪ ،‬بۇ جاۋاپلىرىدىن كىيىن (دىققەت‬
‫قىلىڭ!) دەپ ئىيتقان‪ .‬بۇنىڭ بىلەن‪ ،‬ئىككىنچى جاۋاپنىڭ تىخىمۇ ساغالم ئىكەنلىكىنى‬
‫كۆرسىتىپ بەرگەن‪( .‬مۈلھىد) ۋە (زىندىق) ئۆزىنىڭ مۇسۇلمان ئىكەنلىكىنى دەيدۇ‪.‬‬
‫(مۈلھىد) بۇنى سەمىمىيلىك بىلەن دەيدۇ‪ .‬ئۆزىنىڭ مۇسۇلمان ئىكەنلىكىگە‪ ،‬توغرا يولدا‬
‫كىتىۋاتقىنىغا ئىشىنىدۇ‪( .‬زىندىق) بولسا‪ ،‬ئىسالمنىڭ دۈشمىنىدۇر‪ .‬ئىسالمىيەتنى ئىچىدىن‬
‫يوق قىلىش‪ ،‬مۇسۇلمانالرنى ئالداش ئۈچۈن‪ ،‬مۇسۇلمانغا ئوخشاش كۆرىنىدۇ]‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاالدىن‪ ،‬كىچە‪-‬كۈندۈزنىڭ ۋە ۋاقىتنىڭ قانداق ئۆتكەنلىكىنى تەسەۋۋۇر‬
‫قىلىش بەك تەس‪ .‬ئالالھۇ تائاالمۇ‪ ،‬ھىچبىر جەھەتتىن‪ ،‬ھىچقانداق بىر ئۆزگىرىش‬
‫بولمايدىغانلىقى ئۈچۈن‪ ،‬كەچمىشتە ياكى كەلگۈسىدە شۇنداق‪ ،‬مۇنداق بولىدۇ‬
‫دىگىلى بولمايدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاال ھىچبىر نەرسىگە ئوخشىمايدۇ‪ .‬ھىچبىر نەرسە بىلەن‬
‫بىرلەشمەيدۇ‪[ .‬شىئەلەر ھەزىرىتى ئەلىگە چوقىنىدۇ دىگەن (نۇسايرى) گۇرپىسى‬
‫كاپىر بولدى‪ ].‬ئالالھۇ تائاالنىڭ زىتى‪ ،‬قارمۇ‪-‬قارشىسى‪ ،‬ئوخشىشلىقى‪ ،‬ھەمراھى‪،‬‬
‫ياردەمچىسى‪ ،‬قوغدىغۇچىسى يوق‪ .‬ئاپىسى‪ ،‬دادىسى‪ ،‬ئوغلى‪ ،‬قىزى‪ ،‬ئۆمۈرلۈك‬
‫ھەمراھى يوقتۇر‪ .‬ھەر ۋاقىت‪ ،‬ھەربىرەيلەن بىلەن ھازىر ۋە تەيياردۇر‪ .‬ھەربىر‬
‫كىشىگە ئۇ كىشىنىڭ ئانا تومۇرىدىمۇ يىقىندۇر‪ .‬ئەمما‪ ،‬ئۇنىڭ ھازىر بولىشى‪ ،‬ھەل‬
‫قىلىش ئۇسۇلى‪ ،‬بىللە ۋە يىقىن بولىشى‪ ،‬بىزنىڭ ئويلىغىنىمىزغا ئوخشىمايدۇ‪ .‬ئۇنىڭ‬
‫يىقىنلىقى‪ ،‬ئۆلىماالرنىڭ ئىلمى‪ ،‬ئىلىم‪-‬پەن ئالىملىرىنىڭ پاراسىتى ۋە ئەۋلىيانىڭ‬
‫“كاددەسالالھۇ تەئاال ئەسرارەھۈم ئەجمائىن” ئىجادى ۋە بايقىشى بىلەن چۈشەنگىلى‬
‫بولمايدۇ‪ .‬ئۇالرنىڭ ئىچكى قىسمىنى ئىنسان چۈشۈنەلمەيدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاال زاتىدا ۋە‬
‫سۈپەتلىرىدە بىردۇر‪ ،‬ھىچبىرىدە ئۆزگىرىش ياكى باشقىالرغا ئوخشىتىش بولمايدۇ‪.‬‬
‫تەفەككەرۈ فى ئاالئىلالھى ۋە ال تەتەفەككەرۈ فى زاتىللەھى‪ .‬بىرىنچى توم‪46- ،‬‬
‫مەكتۇپنى ئوقۇڭ!‬
‫ئالالھۇ تائاالنىڭ ئىسىملىرى (تەۋكىفىدۇر)‪ .‬يەنى ئىسالمىيەتتە بىلدۈرگەن ئىسىملەرنى‬
‫دىيىش جائىز بولۇپ‪ ،‬بۇالردىن باشقىلىرىنى دىيىش جائىز ئەمەستۇر‪[ .‬مەسىلەن‬
‫ئالالھۇ تائاالغا ئالىم دىيلىدۇ‪ .‬ئەمما‪ ،‬ئالىم دىگەنلىك فاكىھ دىگەنلىك بولمايدۇ‪ .‬چۈنكى‪،‬‬
‫ئالالھۇ تائاالغا ئىسالمىيەتتە فاكىھ دىيىلمىگەن‪ .‬بۇنىڭغا ئوخشاش‪ ،‬ئالالھ ئىسمىنىڭ‬
‫يىرىگە تەڭرى دىيىش جائىز ئەمەس‪ .‬چۈنكى تەڭرى‪ ،‬ئىالھ‪ ،‬مەبۇت دىگەنلىكتۇر‪.‬‬
‫مەسىلەن ھىنىستانلىقالرنىڭ تەڭرىسى كاال دىيىلمەكتە‪( .‬ئالالھ بىردۇر‪ ،‬ئۇنىڭدىن باشقا‬
‫‪34‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫تەڭرى يوقتۇر) دىيىشى كىرەك‪ .‬باشقا تىلالردىكى ‪ Dieu‬ۋە ‪ Gott‬ۋە يەنە ‪God‬‬
‫سۆزلىرىمۇ ئىالھ ۋە مەبۇت مەنىسىدە ئىشلىتىلىدۇ‪ .‬بۇالر ئالالھىنىڭ ئىسمىنىڭ يىرىگە‬
‫ئىشىلتىلىشكە بولمايدۇ‪.‬‬
‫ئاالھۇ تائاالنىڭ ئىسىملىرى چەكسىزدۇر‪ .‬مىڭ‪-‬ئونمىڭلىغان ئىسمى بولغانلىقى ئۈچۈن‬
‫مەشھۇردۇر‪ .‬يەنى نەچچە مىڭ تانە ئىسمىنى ئىنسانالرغا ئۇختۇرغان‪ .‬مۇھەممەد‬
‫ئەلەيھىساالمنىڭ دىنىدا‪ ،‬بۇالردىن ‪ 99‬تانىسى بىلدۈرۈلگەن‪ .‬بۇالرغا (ئەسمائى‬
‫خۇسما) دىيىلىدۇ‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاالنىڭ (سىفاتى زاتىيەسى) ئالتە تۈرلۈكتۇر‪[ .‬ئۇالرنى يۇقىردا سۆزلەپ‬
‫ئۆتتۇق‪( ].‬سىفاتتى زۈتۇبىيەسى) (ماتۇرىدىييە) مەزھىپىدە سەككىز تۈرلۈكتۇر‪.‬‬
‫(ئەشئارىييە) مەزھىپىدە بولسا يەتتە تۈرلۈكتۇر‪ .‬بۇ سۈپەتلەر‪ ،‬ئالالھۇ تائاالغا‬
‫ئوخشاش مەڭگۈلۈكتۇر‪ .‬يەنى مەڭگۈ مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدۇ‪ .‬مۇقەددەستۇر‪.‬‬
‫مەخلۇقاتالرنىڭ سۈپەتلىرىگە ئوخشىمايدۇ‪ .‬ئەقىل ۋە زېھىن بىلەن‪ ،‬دۇنيادىكى‬
‫نەسىلەرگە ئوخشىتىش ئارقىلىق چۈشىنىشكە بولمايدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاال بۇ سۈپەتلىرىدىن‬
‫بىرسىنى نەقىل قىلىپ ئىنسانالرغا ئىھسان قىلغان‪ .‬بۇالرنى كۆرۈش ئارقىلىق ئالالھۇ‬
‫تائاالنىڭ سۈپەتلىرىنى ئازىراق بولسىمۇ چۈشەنگىلى بولىدۇ‪ .‬ئىنسان ئالالھۇ تائاالنى‬
‫چۈشۈنەلمىگەچكە‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ قانداق ئىكەنلىكىنى ئويلىنىش ۋە چۈشىنىش جائىز‬
‫ئەمەستۇر‪ .‬ئالالھۇ تائاالنىڭ سەككىز سىفاتى سۈتۇبىيەسى‪ ،‬ئالالھۇ تائاالغا ئوخشاش‬
‫ئەمەستۇر‪ ،‬غەيرى رەسمىنيمۇ ئەمەستۇر‪ .‬يەنى بۇ سۈپەتلەر ئالالھۇ تائاالنىڭ نەق‬
‫ئۆزى ئەمەس‪ ،‬ھەم ئۆزىدىن باشقا نەرسىمۇ ئەمەس‪ .‬بۇ سەككىز سۈپەت‪:‬‬
‫ھايات‪ ،‬ئىلىم‪ ،‬ئاڭالش‪ ،‬كۆرۈش‪ ،‬قۇدرەت‪ ،‬كاالم‪ ،‬ئىرادە ۋە ئاپىرىدە قىلىشتۇر‪.‬‬
‫ئەشئارىيە مەزھىپىدە‪ ،‬ئاپىردە قىلىش سۈپىتى‪ ،‬قۇدرەت سۈپىتى بىلەن ئوخشاشتۇر‪.‬‬
‫مەشىيەتتە‪ ،‬ئىرادە دىگەنلىكتۇر‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاالنىڭ سەككىز سۈپەتلىرىدىن ھەر بىرسى بەك ئاددىي بىر شەكىلدىدۇر‪.‬‬
‫ھىچقايسىسىدا ھىچقانداق ئۆزگىرىش بولمايدۇ‪ .‬پەقەت مەخلۇقاتالرغا سۇبىكتىپلىق‬
‫جەھەتتە ھەر بىرسى ئىنتايىن كۆپلۈك قىلىدۇ‪ .‬بۇ سۈپەتلەرنىڭ مەخلۇقاتالرغا‬
‫ئەھمىيىتى ۋە ئۈنۈمى جەھەتتىن جېقلىق قىلىشى‪ ،‬ئۇنىڭ ئاددىي بولىشىغا زىيان‬
‫يەتكۈزمەيدۇ‪ .‬شۇنىڭغا‪ ،‬ئالالھۇ تائاال كۆپ خىل مەخلۇقاتالرنى ياراتتى ۋە‬
‫ھەممىسىنى ھەر ۋاقىت يوق بولۇشتىن ساقلىدى‪ .‬ئەمما‪ ،‬ئۇ يەنىال بىردۇر‪ .‬ئۇنىڭدا‬

‫‪35‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئۆزگىرىش بولمايدۇ‪ .‬ھەر بىر مەخلۇق‪ ،‬ھەر ۋاقىت‪ ،‬ھەر جەھەتتىن ئۇنىڭغا مۇھتاج‪.‬‬
‫ئۇ ھىچكىمگە مۇھتاج ئەمەس‪.‬‬
‫‪ 2-‬ئىمان ئىيتىشى‪ ،‬ئىشىنىشكە تىگىشلىك ئالتە ئىشنىڭ ئىككىنچىسى‪( :‬ئالالھۇ تائاالنىڭ‬
‫پەرىشتىللىرىگە ئىمان ئىيتىشتۇر)‪ .‬پەرىشتە‪ ،‬ئەلچى‪ ،‬خەۋەر بەرگۈچى يەكى قۇۋۋەت‬
‫دىگەنلىكتۇر‪ .‬پەرىشتىلەر‪ ،‬تەندۇر‪ .‬مەرھەمەتلىكتۇر‪ .‬ھەتتا گازدىنمۇ بەكىرەك‬
‫نازۇكتۇر‪ .‬نۇرلۇقتۇر‪ .‬ھاياتتۇر‪ .‬ئەقىللىقتۇر‪ .‬ئىنسانالردا بار بولغان يامانلىق‬
‫پەرىشتىلەردە يوقتۇر‪ .‬ھەر قانداق بىر شەكىلدە بوالاليدۇ‪ .‬گاز‪ ،‬سۇيۇقلۇق ۋە قاتتىق‬
‫جىسىم بولغانغا ئوخشاش ۋە قاتتىق بولغاندا‪ ،‬ھەر خىل شەكىل ئۆزگەرتكەنگە‬
‫ئوخشاش‪ ،‬پەرشتىلەرمۇ گۈزەل شەكىل ھاسىل قىالاليدۇ‪ .‬پەرىشتىلەر‪ ،‬بۈيۈك‬
‫كىشىلەرنىڭ بەدىنىدىن ئايرىلغان روھ ئەمەس‪ .‬خىرىستىيانالر‪ ،‬پەرىشتىلەرنىڭ روھ‬
‫ئىكەنلىكىگە ئىىشنىدۇ‪ .‬ئىنىرگىيە ۋە قۇۋۋەتكە ئوخشاش‪ ،‬ماددىسىز ئەمەس‪ .‬ئىلگىركى‬
‫پەيالسوپالردىن بەزىللىرى شۇنداق دەپ قارايدۇ‪ .‬ھەممىسىگە (پەرىشتە) دىيىلىدۇ‪.‬‬
‫پەرىشتىلەر ھەر بىر مەخلۇقتىن بۇرۇن يارىتىلغان‪ .‬شۇڭالشقا كىتاپالرغا ئىمان‬
‫كەلتۈرۈشتىن بۇرۇن‪ ،‬پەرىشتىلەرگە ئىمان كەلتۈرۈشكە بۇيرۇلغان‪ .‬كىتاپالرمۇ‪،‬‬
‫پەيغەمبەرلەردىن ئىلگىرى كىلىدۇ‪.‬قۇرئان كەرىمدە‪ ،‬ئىمان كەلتۈردىغان نەرسىلەرنىڭ‬
‫ئىسمى‪ ،‬بۇ تەرتىپ بويىچە بايان قىلىنغان‪.‬‬
‫پەرىشتىلەرگە ئىمان كەلتۈرۈش تۆۋەندىكىدەك بولىشى كىرەك‪ :‬پەرىشتىلەر‬
‫ئالالھۇ تائاالنىڭ قۇللىرىدۇر‪ .‬شېرىكى ئەمەس‪ .‬كاپىرلەر‪ ،‬مۇشرىكلەر شۇنداق‬
‫دەپ قارايدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاال بارلىق پەرىشتىلەرنى ياخشى كۆرىدۇ‪ .‬ئۇالر ئالالھۇ‬
‫تائاالنىڭ بۇيرۇقلىرىغا بويسۇنىدۇ‪ .‬گۇناھ سادىر قىلمايدۇ‪ .‬قىلىنغان ئەمىرلەرگە‬
‫ئىسيان چىقارمايدۇ‪ .‬ئۇالر ئەر ۋە ئايال ئەمەس‪ .‬توي قىلمايدۇ‪ .‬بالىللىرى بولمايدۇ‪.‬‬
‫ھاياتلىق ئىگىسىدۇر ۋە ھاياتتۇر‪ .‬ئابدۇلالھ ئىبنى مەسۇددان “رەدىيالالھۇ ئەنھا”‬
‫كەلگەن خەۋەردە‪ ،‬پەرىشتىلەرنىڭ بىر قىسمىنىڭ باللىلىىرنىڭ بار ئىكەنلىكىنى‪ ،‬ئىبلىس‬
‫ۋە جىنالرنىڭ بۇالردىن ئىكەنلىكىنى بىلدۈرسىمۇ‪ ،‬بۇنىڭ جاۋابى كىتاپالردا ئۇزۇن‬
‫بايان قىلىنغان‪ .‬ئالالھۇ تائاال‪ ،‬ئىنسانالرنى ئاپىرىدە قىلىدىغان ۋاقىتتا‪( ،‬يا رەببىم! يەر‬
‫يۈزىنى بۇزغۇنچىلىققا ئۇچۇرتىدىغان ۋە قان تۆكىدىغان مەخلۇقالرنى يارىتامسەن؟‬
‫پەرىشتىلەرنىڭ (زەەلل) قاتارلىق سوئاللىرى ئۇالرنىڭ گۇناھسىزلىقىغا‪ ،‬سادىر قىلغان‬
‫جازالىرىغا زىيان يەتكۈزەلمەيدۇ‪.‬‬

‫‪36‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫سانى ئەك كۆپ بولغان مەخلۇقاالر بولسا پەرىشتىلەردۇر‪ .‬ئۇالرنىڭ سانىنى‬

‫ئالالھۇ تائاالدىن باشقا ھىچكىم بىلمەيدۇ‪ .‬پەرىشتىلەرنىڭ كۆكتە ئىبادەت قىلمىغان‬
‫ھىچبىر يىرى يوق‪ .‬ئاسماندا ھەممە يەر‪ ،‬رۇكۇ ۋە سەجدە قىلغان پەرىشتىلەر بىلەن‬
‫تولغان‪ .‬ئاسماندا‪ ،‬يەردە‪ ،‬ئوت‪-‬چۆپلەردە‪ ،‬يۇلتۇزالردا‪ ،‬جانلىقالردا جانسىزالردا‪،‬‬
‫يامغۇر تامچىللىرىدا‪ ،‬دەرەخلەرنىڭ ياپراقلىرىدا‪ ،‬ھەر مولېكوالدا‪ ،‬ھەر ئاتومدا‪،‬‬
‫ھەر رىئەكسىيوندا‪ ،‬ھەر بىر ھەركەتتە ھەر بىرئىشتا پەرىشتىلەرنىڭ ۋەزىپىللىرى‬
‫بار‪ .‬ھەممە يەردە ئۇالر ئالالھۇ تائاالنىڭ بۇيرۇقلىرىنى بەجا كەلتۈرىدۇ‪ .‬ئالالھ‬
‫تائاال بىلەن ئۇنىڭ مەخلۇقاتلىرى ئارىسىدىكى ۋاستىچىدۇر‪ .‬بەزىللىرى‪ ،‬باشقا‬
‫پەرىشتىلەرنىڭ باشقۇرغۇچىسىدۇر‪ .‬بەزىللىرى پەيغەمبەرلەرگە خەۋەر يەتكۈزىدۇ‪.‬‬
‫بەزىللىرى ئىنسانالرنىڭ كۆڭلىگە ياخشى پىكىرلەرنى سالىدۇكى‪ ،‬بۇنىڭغا (ئىلھام)‬
‫دىيىلىدۇ‪ .‬ئۇالرنىڭ بەزىللىرى ئىنسانالردىن ۋە مەخلۇقاتالردىن خەۋەرسىزدۇر‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاالنىڭ جامالى ئالدىدا ئۆزىنى يوقۇتۇپ قۇيىدۇ‪ .‬ئۇالرنىڭ ھەر بىرىنىڭ‬
‫مەلۇم بىر ئورنى بولىدۇ‪ .‬ئۇالر ئۇ يەردىن ئايرىلمايدۇ‪ .‬بەزىللىرىنىڭ ئىككى‪،‬‬
‫بەزىسىنىڭ تۆت‪ ،‬بەزىسىنىڭ ھەتتا ئۇنىڭدىن كۆپ قانىتى بار‪[ .‬ھەر بىر ھايۋاننىڭ‬
‫ۋە ئۇچۇشنى بىلىدىغان نەرسىلەرنىڭ قاناتلىرى ئۆزىنىڭ قۇرۇلمىسىدا‪ ،‬بىر‪-‬بىرسىگە‬
‫ئوخشىمايدۇ‪ ،‬شۇنىڭغا ئوخشاش پەرىشتىلەرنىڭ قاناتلىرىمۇ ئۆزىنىڭ تۈرىدە بولىدۇ‪.‬‬
‫ئىنسان كۆرمىگەن ياكى بىلمىگەن نەرسىنىڭ ئىسمىنى ئاڭلىغاندىن كىيىن‪ ،‬ئۇنى‬
‫ئۆزىنىڭ بىلدىغان نەرسىسى دەپ قاراپ ئالدىنىدۇ‪ .‬پەرىشتىلەرنىڭ قاناتلىرى بار‪.‬‬
‫ئىشىنىمىز‪ .‬ئەمما قانداق ئىكەنلىكىنى بىلمەيمىز‪ .‬چىركاۋالردا‪ ،‬بەزە مەجمۇئەلەردە‬
‫ۋە بەزى كىنوالردا‪ ،‬پەرىشتىلەردەك كۆرىنىدىغان قانىتى بار ئايالالرنىڭ رەسىمى‬
‫سىزىلغان‪ .‬مۇسۇلمانالر بۇنداق رەسىم سىزمايدۇ‪ .‬مۇسۇلمان ئەمەسلەر تەرىپىدىن‬
‫سىزىلغان بۇنداق يالغان رەسىملەرنى راست بىلەن ئىشەنمەسلىك‪ ،‬دۈشمەنلەرگە‬
‫ئالدانماسلىق كىرەك‪ ].‬جەننەت پەرىشتىللىرى جەننەتتە بولىدۇ‪ .‬ئۇالرنىڭ چوڭلىرنىڭ‬
‫ئىسمى (رىدۋاندۇر)‪ .‬دوزاق پەرىشتىلىرىگە (زەبانى) دىيىلىدۇ‪ .‬بۇالر جەھەننەمدە‬
‫بۇيرۇلغان ۋەزىپىللىرنى بەجا كەلتۈرىدۇ‪ .‬دوزاقنىڭ ئوتى ئۇالرغا زىيان‬
‫يەتكۈزەلمەيدۇ‪ .‬بۇ خۇددى دىڭىزنىڭ بېلىققا زىيان يەتكۈزمىگىنىگە ئوخشايدۇ‪.‬‬
‫جەھەننەم زەبانىلىرىنىڭ چوڭلىرىنىڭ سانى ‪ .19‬ئەڭ چوڭىنىڭ ئىسمى مالىكتۇر‪.‬‬
‫ھەر بىر ئىنساننىڭ ياخشى ۋە ناچار‪ ،‬ھەممە ئىشلىرىنى يازىدىغان‪ ،‬ئىككىسى‬
‫كىچىسى‪ ،‬ئىككىسى ئەتتىگىنى كىلىدىغان‪ ،‬تۆت پەرىشتىگە (كىرابەن كاتىبىن)‬

‫‪37‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ياكى (خافازا پەرىشتىللىرى) دىيىلىدۇ‪ .‬خافازا پەرىشتىللىرىنىڭ باشقا بىر پەرىشتە‬

‫ئىكەنلىكى بىلدۈرۈلگەن‪ .‬ئوڭ تەرەپتىكى پەرىشتە‪ ،‬سول تەرەپتىكى پەرىشتىنىڭ‬
‫باشقۇرغۇچىسىدۇر ۋە ياخشى ئىشالنى‪ ،‬ئىبادەتلەرنى يازىدۇ‪ .‬سول تەرەپتىكى بولسا‬
‫ناچار نەرسىلەرنى يازىدۇ‪ .‬قەبرىلەردە ۋە قەبىرلەرنى ۋە ئاسي مۇسۇلمانالرنى‬
‫جازااليدىغان پەرىشتىلەر ۋە قەبرىدە سوئال سورايدىغان پەرىشتىلەر باردۇر‪.‬‬
‫سۇئال سورايدىغان پەرىشتىلەرگە (مۈنكەر ۋە نەكىر) دىيىلىدۇ‪ .‬مۇمىنلەردىن سوئال‬
‫سورايدىغان پەرىشتىلەرگە (مۇبەششىر ۋە بەشىر) دىيىلىدۇ‪.‬‬
‫پەرىشتىلەرنىڭ بىر‪-‬بىرىدىن ئۈستۈنلىكى باردۇر‪ .‬ئەڭ ئۈستۈن بولغىنىدىن‬
‫تۆتى بار‪ .‬بۇنىڭ بىرىنچىسى (جىبرئىل) ئەلەيسىساالمدۇر‪ .‬ئۇنىڭ ۋەزىپىسى‪،‬‬
‫پەيغەمبەرلەرگە (ۋەھىي) يەتكۈزۈش‪ ،‬بۇيرۇق ۋە چەكلەشلەرنى بىلدۈرۈشتۇر‪.‬‬
‫ئىككىنچىسى (سۇر) دىيىلدىغان كاناينى چالىدىغان (ئىسرافىل) ئەلەيھىساالمدۇر‪.‬‬
‫سۇر پەرىشتە ئىككى قىتىم چالىدۇ‪ .‬بىرىنچى قىتىم چالغاندا ئالالھۇ تائاالدىن باشقا‬
‫ھەممە تىرىك نەرسە ئۆلىدۇ‪ .‬ئىككىنچىسىدە ھەممە نەرسە قايتىدىن تىرىلىدۇ‪.‬‬
‫ئۈچىنچىسى (مىكائىل) ئەلەيھىساالمدۇر‪ .‬ئەرزان‪ ،‬قىممەت‪ ،‬كەمچىللىك‪ ،‬موللۇق‪،‬‬
‫[ئىقتىسادىي تەرتىپنى] ھىساپلىماق‪[ ،‬تىنىچلىق ۋە ھۇزۇر] ئىلىپ كەلمەك‪ ،‬ۋە ھەر‬
‫بىر ماددىنى ھەرىكەت قىلغۇزماق‪ ،‬ئۇنىڭ ۋەزىپىسىدۇر‪ .‬تۆتىچىسى (ئەزرائىل)‬
‫ئەلەيھىساالمدۇر‪ .‬ئىنسانالرنىڭ جىنىنى ئالغۇچى بۇ پەرىشتىدۇر‪[ .‬پارىسچىدە‪،‬‬
‫روھقا جان دىيىلىدۇ‪ ].‬بۇ پەرىشتىلەردىن كىيىن ئۈستۈن دەرىجىدىكى پەرىشتىلەر‪،‬‬
‫تۆت گۇرۇپقا ئايرىلىدۇ‪( :‬ھامالەئى ئارش) دىيىلدىغان پەرىشتىلەر‪ ،‬تۆت تانىدۇر‪.‬‬
‫بۇالر قىيامەت كۈنى سەككىز بولىدۇ‪ .‬ئىالھى ھۇزۇردا بولغان پەرىشتىلەرگە‬
‫(مۇكەررابىن) دىيىلىدۇ‪ .‬ئازاپ پەرىشتىللىرنىڭ چوڭىسىغا (كەرۇبىيان) دىيىلىدۇ‪.‬‬
‫رەھىم پەرىشتىللىرىگە (رۇھانىيان) دىيىلىدۇ‪ .‬ئۇالرنىڭ ھەممىسى پەرىشتىلەرنىڭ‬
‫ئۈستۈن دەرىجىلىك باشقۇرغۇچىللىرىدۇر‪ .‬ئۇالر پەيغەمبەرلەردىن باشقا “ئااليھى‬
‫مۇسەللىۋاتۇ ۋەتەسلىمات” بولۇپ‪ ،‬بارلىق ئىنسانالردىن ئۈستۈن تۇرىدۇ‪.‬‬
‫مۇسۇلمانالرنىڭ سالىھلىرى ۋە ھامىيلىرى‪ ،‬ئسىل بولمىغان پەرىشتىلەردىن يەنى‬
‫تۆۋەن دەرىجىدىكىلەردىن تىخىمۇ ئۈستۈندۇر‪ .‬پەرىشتىلەرنىڭ ئىسىل بولمىغانلىرى‪،‬‬
‫ئاسي ۋە پاسىق مۇسۇلمانالردىن ئۈستۈندۇر‪.‬‬
‫كاپىرالر بولسا ھەر قانداق بىر مەخلۇقاتتىن تىخىمۇ بەك تۆۋەن دەرىجىدە تۇرىدۇ‪.‬‬
‫سۇر پەرىشتە بىرىنچى قىتىم كاناينى چالغاندا‪ ،‬تۆت چوڭ پەرىشتە ۋە خامالەئى‬
‫‪38‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئارىشدىن باشقا‪ ،‬بارلىق پەرىشتىلەر يوق بولۇپ كىتىدۇ‪ .‬ئۇنىڭدىن كىيىن خامالەئى‬
‫ئارش ۋە ئۇنىڭدىن كىيىن كىلىدىغان تۆت پەرىشتە يوق بولىدۇ‪ .‬ئىككىنچى قىتىم كاناي‬
‫چىلىنغاندا‪ ،‬بارلىق پەرىشتىلەر تىرىلىدۇ‪ .‬خامالەئى ئارش بىلەن بۇ تۆت پەرىشتە‪،‬‬
‫سۇر پەرىشتىنىڭ ئىككىنچى قىتىم كاناينى چىلىشىدىن بۇرۇن تىرىلىدۇ‪ .‬دىمەك‪ ،‬بۇ‬
‫پەرىشتىلەر پۈتۈن مەخلۇقاتالردىن بۇرۇن يارىتىلغاندەك‪ ،‬بارلىق مەخلۇقاتتىن كىيىن‬
‫يوق بولىدۇ‪.‬‬
‫‪ 3-‬ئىمان كەلتۈرۈشكە تىگىشلىك ئالتە ئىشنىڭ ئۈچىنچىسى‪( ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ‬
‫كىتاپلىرىغا ئىمان كەلتۈرۈشتۇر‪ ).‬ئالالھۇ تائاال بۇ كىتاپالرنى پەرىشتىلەر بىلەن‪ ،‬يەنە‬
‫بەزى پەيغەمبەرلەرنىڭ مۇبارەك قۇالقلىرىغا سۆزلەش ئارقىلىق‪ ،‬بەزىللىرىگە بولسا‬
‫يىزىقلىق پىتى‪ ،‬بەزىللىرىگە بولسا پەرىشتە ئەۋەتمەي ئاڭلىتىپ تۇرۇپ نازىل قىلدى‪.‬‬
‫بۇ كىتاپالرنىڭ ھەممىسى ئالالھۇ تائاالنىڭ سۆزلىرىدۇر‪ .‬مەڭگۈلۈك ۋە ئەبەدىدۇر‪.‬‬
‫مەخلۇق ئەمەستۇر‪ .‬بۇالر پەرىشتىلەرنىڭ ۋە پەيغەمبەرلەرنىڭ سۆزلىرى ئەمەس‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاالنىڭ سۆزلىرى بىزنىڭ يازغان ۋە ئەقلىمىزدە تۇتقان ۋە سۆزلىگەن‬
‫سۆزلەرگە ئوخشىمايدۇ‪ .‬يىزىقتا‪ ،‬گەپتە ۋە ئەقىلدە تۇتقانغا ئوخشىمايدۇ‪ .‬ھەرىپلىك‬
‫ۋە ئاۋازلىق ئەمەس‪ .‬ئالالھۇ تائاالنىڭ ۋە سۈپەتلىرىنڭ قانداق بولىدىغانلىقىنى ئىنسان‬
‫بىلەلمەيدۇ‪ .‬ئۇ سۆزلەرنى ئىنسان پەقەتال ئوقۇيااليدۇ‪ .‬ئەقلىدە قالىدۇ ۋە يازىدۇ‪ .‬ئۇ‬
‫بىز بىلەن بىللە بولغاندا‪ ،‬ھەدىسكە ئايلىنىدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاالنىڭ سۆزلىرى ئىنسانالر‬
‫بىلەن بىللە بولغاندا‪ ،‬يارىتىلىش ۋە ھەدىس بولىدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاالنىڭ سۆزى ئىكەنلىكى‬
‫ئويالشقىنىمىزدا‪ ،‬قەدىمكى بولىدۇ‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاالنىڭ نازىل قىلغان كىتاپلىرىنىڭ ھەممىسى راست ۋە توغرا‪ .‬يالغان‪،‬‬
‫ناتوغرا بولمايدۇ‪ .‬ئازاپ ۋە جازا بىرىشنى دەپ كەچۈرۈم قىلىشنى جائىز قىلدى‬
‫دىيىلسىمۇ‪ ،‬بىز بىلمەيدىغان شارائىتقا ياكى ئۇنىڭ ئىرادىسىگە ۋە رازىلىقىغا باغلىقتۇر‪.‬‬
‫يەنى بەندىنىڭ تارتىشقا تىگىشلىك بولغان ئازابىنى كەچۈرىدۇ دىگەنلىكتۇر‪.‬‬
‫جازانى‪ ،‬ئازاپنى بىلدۈردىغان سۆز‪ ،‬بىر نەرسىنى ئوقتۇرۇش دىگەنلىك ئەمەس‪،‬‬
‫كەچۈرگەنلىكى ئۈچۈن يالغانچىلىق ھىساپالنمايدۇ‪ .‬ئالالھ تائاال ۋەدە قىلغان‬
‫نىممەتلىرىنى بەرمەسلىكى جائىز بولمىسىمۇ‪ ،‬ئازاپالرنى كەچۈرۈم قىلىشى‬
‫جائىزدۇر‪ .‬ئەقىل‪ ،‬ئايەتلەردىمۇ‪ ،‬مۇشۇنداق ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بىرىدۇ‪.‬‬
‫بىر قارشىلىق قىلغۇچى كۈچ‪ ،‬بىر مەسىلە بولمىسا‪ ،‬ئايەتلەرگە‪ ،‬ھەدىس شەرىفلەرگە‪،‬‬

‫‪39‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئىنىق بولغان مەنىلەرنى بىرىش كىرەك‪ .‬ئۇنىڭغا ئوخشىغان مەنىلەرنى بىرىش جائىز‬
‫بولمايدۇ‪ .‬قۇرئان كەرىم ۋە ھەدىس شەرىفلەر قۇرەيىش لۇغەتىتى ۋە تەلەپپۇزىدا‬
‫يىزىلغان‪ 1400 .‬يىل بۇرۇن سۆزلەرگە ھىجارزدا ئىشلىتىلگەن مەنىلەرنى بىرىش‬
‫كىرەك‪ .‬ۋاقىت بىلەن بىللە ئۆزگىرىپ‪ ،‬بۈگۈن ئىشلىتىدىغان مەنىلەرنى بىرىپ‬
‫تەرجىمە قىلىش توغرا ئەمەس‪( ].‬مۇتەشەببىھات) دىيىلگەن ئايەتلەردە‪ ،‬ئىنسان‬
‫چۈشۈنەلمەيدىغان مەنىلەر بار بۇالرنىڭ مەنىسى پەقەت ئالالھۇ تائاال بىلىدۇ ۋە‬
‫ئۆزلىرىگە (ئىلمى لەدۈننى) دىگەن ئاز بىر قىسىمدىكى تالالنغان چوڭالر‪ ،‬ئۇالرغا‬
‫خەۋەر قىلىنغاندەك چۈشىنەلەيدۇ‪ .‬باشقا ھىچكىم چۈشىنەلمەيدۇ‪ .‬شۇڭالشقا‪ ،‬مۇتەشابىھ‬
‫ئايەتلىرىنىڭ ئالالھنىڭ سۆزلىرى ئىكەنلىكى ئىمان كەلتۈرۈش‪ ،‬ئۇالرنىڭ مەنىللىرىنى‬
‫تەكشۈرمەسلىك كىرەك‪ .‬ئەشئارىي مەزھىپىدىكى ئۆلىماالر‪ ،‬بۇ تۈردىكى ئايەتلەرنى‬
‫قىسقىچە ۋە كەڭ كۆلەمدە (تەۋىل) قىلىش جائىزدۇر دىدى‪ .‬تەۋىل دىگەنلىك‪ ،‬سۆزنىڭ‬
‫ھەرخىل مەنىللىرى ئىچىدە‪ ،‬مەشھۇر بولمىغىنىنى تالالش دىگەنلىكتۇر‪ .‬مەسىلەن‬
‫ئىسرا ئايىتىدە‪( ،‬ئالالھنىڭ قولى ئۇالرنىڭ قوللىرىنىڭ ئۈستىدە) ئايىتى ئالالھۇ تائاالنىڭ‬
‫سۆزىدۇر‪ .‬ئالالھۇ تائاال بۇ دىيىش ئارقىلىش نىمىنى مەقسەت قىلغان بولسا‪ ،‬ئۇنىڭغا‬
‫ئىشەندىم دىيىش كىرەك‪ .‬بۇنىڭ مەنىسىنى مەن چۈشەنمىدىم‪ ،‬پەقەت ئالالھۇ تائاال‬
‫بىلىدۇ دىيىش ئەڭ ياخشى ئۇسۇلدۇر‪ .‬ئالالھۇ تائاالنىڭ ئىلمى بىزنىڭ ئىلمىمىزگە‬
‫ئوخشىمايدۇ‪ .‬ئىرادىسى بىزنىڭ ئىرادىمىزگە ئوخشىمايدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاالنىڭ قولى‬
‫بەندىللىرنىڭ قولىغا ئوخشىمايدۇ ئەلۋەتتە‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاالنىڭ نازىل قىلغان كىتاپلىرىدا‪ ،‬بەزى ئايەتلەتلەرنىڭ پەقەتال‬
‫ئوقۇلىشى‪ ،‬مەنىسى ياكى ئىككىسى بىللە (نەسىھ) قىلىنغان‪ ،‬ئالالھۇ تائاال تەرىپىدىن‬
‫ئۆزگەرتىلگەن‪ .‬قۇرئان كەرىم‪ ،‬پۈتۈن كىتاپالرنى نەسىھ قىلغان‪ ،‬ھۈكۈملىرىنى بىكار‬
‫قىلغان‪ .‬قۇرئان كەرىمدە‪ ،‬ئاخىرەتكىچە ھىچقانداق بىر ۋاقىت خاتالىق‪ ،‬ئۇنتۇلۇش‪،‬‬
‫زىيادىلىك ۋە نۇقسان بولمايدۇ‪ .‬كەچمىشتىكى ۋە كەلگۈسىدىكى پۈتۈن بىلىملەر قۇرئان‬
‫كەرىمدە مەۋجۇت‪ .‬شۇڭالشقا قۇرئان كەرىم باشقا بارلىق ساماۋى كىتاپالردىن‬
‫ئۈستۈن ۋە قىممەتلىكتۇر‪ .‬رەسۇلىلالھنىڭ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم” ئەڭ چوڭ‬
‫مۆجىزىسى بولسا‪ ،‬قۇرئان كەرىمدۇر‪ .‬ئەگەر بارلىق ئىنسانالر ۋە جىنالر بىر يەرگە‬
‫كەلسە‪ ،‬ھەممىسى قۇرئان كەرىمنىڭ ئەڭ قىسقا بىر سۈرىسىنى سۆزلەشكە ئۇرىنىدۇ‪،‬‬
‫ئەمما سۆزلىيەلمەيدۇ‪ .‬ئەرەبىستاننىڭ گۈزەل سۆز سۆزلەيدىغان‪ ،‬ئەدىب‪ ،‬توغرا‬
‫سۆزلەيدىغان شائىرلىرى بىر يەرگە كەلدى‪ .‬ئۇالر جىق ئۇرۇندى‪ .‬بىر قىسقا ئايەتتەك‬

‫‪40‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫بىر سۆز سۆزلىيەلمىدى‪ .‬قۇرئان كەرىمگە قارشى تۇرالمىدى‪ .‬ئالالھۇ تائاال ئىسالم‬
‫دۈشمەنلىرىنى‪ ،‬قۇرئان كەرىم ئالدىدا ئىقتىداسىز ۋە مەغلۇپ قىلدى‪ .‬قۇرئان كەرىمنىڭ‬
‫باالغىتى‪ ،‬ئىنسان كۈچىدىن ئۈستۈن تۇرىدۇ‪ .‬ئىنسان ئۇنىڭغا ئوخشاش سۆزلەشكە‬
‫ئامالسىز‪ .‬قۇرئان كەرىمنىڭ ئايەتلىرى‪ ،‬ئىنسانالرنىڭ نەزمىسىگە‪ ،‬ۋەزىنسىز‬
‫نەزمىسىگە‪ ،‬قاپىيەلىك سۆزلىرىگە ئوخشىمايدۇ‪ .‬بۇنىڭ بىلەن بىرگە‪ ،‬ئەرەبىستاندىكى‬
‫ئەدىپلەرنىڭ قۇلالنغان ھەرىپلىرى بىلەن يىزىلغان‪.‬‬
‫ساماۋى كىتاپالردىن بىزگە بىلدۈرىلگەنلىرى بولسا ‪ 104‬تانىدۇر‪ .‬بۇنىڭ ‪ 10‬بىتى‬
‫(ئادەم) ئەلەيھىساالمغا‪ 50 ،‬بىتى شىش (شىت) ئەلەيھىساالمغا‪ 30 ،‬بىتى (ئىدرىس)‬
‫ئەلەيھىساالمغا‪ 10 ،‬بىتى (ئىبراھىم) ئەلەيھىساالمغا نازىل قىلىنغان‪ (.‬تەۋرات) كىتابى‬
‫مۇسا ئەلەيھىساالمغا‪( ،‬زەبۇر) كىتابى داۋۇت ئەلەيھىساالمغا‪( ،‬ئىنجىل) كىتابى مۇسا‬
‫ئەلەيھىساالمغا ۋە (قۇرئان كەرىم) مۇھەممەد ئەلەيھىساالمغا نازىل قىلىنغان‪.‬‬
‫ئەگەر بىر ئادەم بۇيرۇق بەرمەكچى‪ ،‬بىر نەرسە چەكلىمەكچى ياكى سورىماقچى‬
‫بولسا‪ ،‬ئالدى بىلەن بۇالرنى ئوياليدۇ ۋە تەيياراليدۇ‪ .‬زىھىندىكى بۇ مەنىلەرگە‬
‫(كەالمى نەفسى) دىيىلىدۇ‪ .‬بۇ مەنىلەرگە ئەرەپچە‪ ،‬فارسچە ياكى تۈركچە دىيىلمەيدۇ‪.‬‬
‫باشقا پەرىقلىق تىلالردا سۆزلەش‪ ،‬بۇالرغا پەرىقلىق مەنىلەرنىڭ قۇشۇلىشىنى‬
‫كەلتۈرۈپ چىقارمايدۇ‪ .‬بۇ مەنىلەرنى تەسۋىرلەيدىغان سۆزلەرگە (كەالمى الفزى)‬
‫دىيىلىدۇ‪ .‬كەالمى الفزىنى ھەر خىل تىلالردا تەسۋىرلەشكە بولىدۇ‪ .‬بۇنىڭدىن شۇنى‬
‫چۈشىنىشكە بولىدۇكى‪ ،‬كەالمى الفزىدىن باشقا‪ ،‬مەسىلەن ئىلىم‪ ،‬ئىرادە‪ ،‬كۆرۈش‬
‫قاتارلىق سۈپەتلەرگە ئوخشاش‪ ،‬كەالم ئىگىسىدە مەۋجۇت ئاددىي‪ ،‬ئۆزگەرمەس‪،‬‬
‫ئايرىم بىر سۈپەتتۇر‪ .‬كەالمى الفزى بولسا‪ ،‬كەالمى نەفسىنى سۆزلەيدىغان‪،‬‬
‫ئىنساننىڭ قۇلقىغا كىرگەن ۋە سۆزلىگۈچىنىڭ ئاغزىدىن چىققان ھەرىپلەرنىڭ‬
‫توپلىمىدۇر‪ .‬ئالالھۇ تائاالنڭ كەالمى‪ ،‬ھىچ توختاپ قالمايدىغان‪ ،‬مەخلۇق ئەمەس ۋە‬
‫زاتى بولغان مەڭگۈلۈك ۋە ئەبەدىي كەالمدۇر‪ .‬سىفاتى زاتىيەسى ۋە ئىلىم‪ ،‬ئىرادىسىغا‬
‫ئوخشاش‪ ،‬سىفاتى سۈبۇتىيەسىدىن باشقا‪ ،‬ئۆزىگە خاس بىرسۈپەتتۇر‪.‬‬
‫كەالمنىڭ سۈپىتى تولىمۇ ئاددىي‪ .‬ھىچ ئۆزگەرمەيدۇ‪ .‬يىزىقلىق ياكى ئاۋازلىق ئەمەس‪.‬‬
‫بۇيرۇق‪ ،‬چەكلەش ۋە خەۋەر بىرىش دىگەندەك‪ ،‬ئەرەپچە‪ ،‬فارىسچە‪ ،‬ئىبرانىچە‪،‬‬
‫تۈركچە‪ ،‬سۈريانىغا ئوخشاش ئايرىلىش ۋە پارچىلىنىش يوق‪ .‬بۇنداق شەكىللەر‬
‫بولمايدۇ‪ .‬يىزىلمايدۇ‪ .‬ئەقىل‪ ،‬قۇالق ۋە تىلغا ئوخشاش ۋاستىلەرگە ۋە ئەسۋاپالرغا‬

‫‪41‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئىھتىياجلىق ئەمەس‪ .‬قايسى تىل بىلەن سۆزلىمەكچى بولسا‪ ،‬ئۇ تىل بىلەن سۆزلەيدۇ‪.‬‬
‫ئەرەپچە دىيىلسە‪ ،‬قۇرئان كەرىم دىيىلىدۇ‪ .‬ئىبرانىچە دىيىلسە تەۋرات دىيىلىدۇ‪.‬‬
‫سۈريانى دىيىلسە ئىنجىل دىيىلىدۇ‪([ .‬شەرىخ ئۇل مەكاسىد)‪ 5‬كىتابىدا‪ ،‬يۇنانچە دىيىلسە‬
‫ئىنجىل‪ ،‬سۈريانىچە دىيىلسە زەبۇردۇر دەيدۇ‪].‬‬
‫كەالمى ئىالھى ھەر تۈرلۈك نەرسىلەرنى بىلدۈرىدۇ‪ .‬قىسسەلەرنى‪ ،‬يەنى ۋەقەلەرنى‬
‫بىلدۈرسە (خەۋەر) بولىدۇ‪ .‬ئۇنداق بولمىسا (قۇرۇلما) بولىدۇ‪ .‬ئەگەر قىلىشقا تىگىشلىك‬
‫ئىشالرنى بىلدۈرسە‪( ،‬بۇيرۇق) بولىدۇ‪ .‬چەكلەنگەن ئىشالرنى بىلدۈرسە‪( ،‬ھارام)‬
‫بولىدۇ‪ .‬ئەمما كەالمى ئىالھىدە ئۆزگىرىش ۋە كۆپىيىش بولمايدۇ‪ .‬نازىل بولغان‬
‫كىتاپالرنىڭ ۋە بەتلەرنىڭ ھەممىسى‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ سۆزىدۇر‪ .‬كەالملىرى كەالمى‬
‫نەفسىدۇر‪ .‬ئەرەپچە بولغاندا‪ ،‬قۇرئان كەرىم بولىدۇ‪ .‬ھەرىپلىك بولۇپ‪ ،‬يىزىلغان‪،‬‬
‫دىيىلگەن ۋە يادقا ئىلىنغان نەزىم شەكىلدە نازىل قىلىنغان ۋەھىي (كەالمى الفزى) ياكى‬
‫(قۇرئان كەرىم) دىيىلىدۇ‪ .‬كەالمى الفزى‪ ،‬كەالمى نەفسىنى كۆرسەتكەنلىكى ئۈچۈن‪،‬‬
‫ئۇنىڭغىمۇ كەالمى ئىالھى ۋە سىفاتى ئىالھى دىيىش جائىزدۇر‪ .‬ھەممىسىگە قۇرئان‬
‫كەرىم دىيىلگىنىگە ئوخشاش‪ ،‬پارچىالرغىمۇ قۇرئان دىيىلىدۇ‪.‬‬
‫كەالمى نەفسىنىڭ مەخلۇق ئەمەسلىكىنى بىر قەدىم ئىكەنلىكىنى‪ ،‬توغرا يولدىكى‬
‫ئۆلىماالرنىڭ بىردەك دىيىشى بىلەن سۆزلەنگەن‪ .‬كەالمى الفزىنىڭ ھەدىس ياكى‬
‫قەدىم ئىكەنلىكىدە سۆز بىرلىكى يوقتۇر‪ .‬ھەدىس ئىكەنلىكىنى بىلدۈردىغانلىرىنىڭ بىر‬
‫قىسمى‪ ،‬كەالمى الفزىنىڭ سۆزىنىڭ ھەدىس ئىكەنلىكىنى سۆزلىمەسلىكى كىرەك‬
‫دىدى‪ .‬ئەگەر ھەدىس ئىكەنلىكى دىيىلسە‪ ،‬كەالمى نەفسىنىڭ ھەدس ئىكەنلىكىنى‬
‫چۈشۈنىشكە بولىدۇ‪ .‬ئەڭ ياخشى بولغان سۆز بۇدۇر‪ .‬ئىنسانالرنىڭ زېھنى‪ ،‬مەلۇم‬
‫بىر نەرسىنى كۆرسەتكەنلىكىنى ئاڭلىغاندا‪ ،‬ئۇ نەرسىنى دەرھال كاللىسىغا كەلتۈرىدۇ‪.‬‬
‫ئەھلى سۈننەت ئۆلىمالىرىدىن‪ ،‬قۇرئان كەرىم ھەدىستۇر دىگۈچىلەرنىڭ بۇ سۆزى‪،‬‬
‫ئېغىزىمىز بىلەن ئوقۇغان ئاۋاز ۋە سۆزلەرنىڭ مەخلۇق ئىكەنلىكىنى بايان قىلىدۇ‪.‬‬
‫ئەھلى سۈننەت ئۆلىمالىرىنىڭ بىردەك سۆزى بىلەن‪ ،‬كەالمى الفزىنىڭ ۋە نەفسىنىڭ‪،‬‬
‫ئالالھنىڭ سۆزى ئىكەنلىكىنى دىدى‪ .‬بۇ سۆزدە گەرچە مىتافۇر يولىدىن چەتنەپ‬
‫كەتكەنلەر بولسىمۇ‪ ،‬كەالمى نەفسى ئالالھۇ تائاالنىڭ سۆزىدۇر دىمەك‪ ،‬ئالالھۇ‬
‫تائاالنىڭ سۆزى سۈپۈتىدۇر دىمەكتۇر‪ .‬كەالمى الفزى ئالالھنىڭ سۆزىدۇر دىيىش‪،‬‬
‫ئالالھۇ تائاالنى ئاپىرىدە قىلغۇچى دىگەنلىكتۇر‪.‬‬
‫شەرىخ ئۇل مەكاسىدى سادۈددىن تەفتازانى يازغان‪ ]1389[ 792 ،‬يىلىدا سەمەرقەندە ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫‪ 5‬‬

‫‪42‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫سۇئال‪ :‬يۇقىردىكى يىزلىغان نەرسىلەردىن شۇنى چۈشىنىشكە بولىدۇكى‪ ،‬ئالالھۇ‬

‫تائاالنىڭ سۆزنى ئاڭلىغىلى بولمايدۇ‪ .‬ئالالھنىڭ سۆزىنى ئاڭلىدىم دىيىش‪ ،‬ئاۋازىنى‬
‫ۋە سۆزىنى ئاڭلىدىم دىگەنلىكتۇر‪ .‬ئالالھنىڭ ئاۋازىنى ۋە كەالمى نەفىسنى ئاڭلىدىم‬
‫دىگەنلىك بولىدۇ‪ .‬پۈتۈن پەيغەمبەرلەر‪ ،‬ھەتتا ھەممە كىشى ئىككى خىل شەكىلدە‬
‫ئاڭلىيااليدۇ‪ .‬مۇسا ئەلەيھىساالمنى (كەلىمۇلالھ) دىيىشنىڭ سەۋەبى نىمە؟‬
‫جاۋاپ‪ :‬مۇسا ئەلەيھىساالم ئادەتتىكى ئىالھالردىن پەرىقلىق بولۇپ‪ ،‬ھەرىپسىز‪،‬‬
‫ئاۋازسىز بولغان ئالالھنىڭ سۆزلەرنى ئاڭلىيالىدى‪ .‬ئاڭالتقىلى ۋە چۈشەندۈرگىلى‬
‫بولمىغىنىدەك جەننەتتە ئالالھۇ تائاالنىڭ كۆرۈلىدىغىنىغا ئوخشاش‪ ،‬چۈشەندۈرگىلى‬
‫بولمايدىغان بىر شەكىلدە ئاڭلىدى‪ .‬باشقا ھىچكىم بۇنداق ئاڭلىمىدى‪ .‬ئالالھنىڭ‬
‫سۆزىنى ئاۋازلىق ئاڭلىدى‪ .‬پەقەت قۇالق بىلەنال ئاڭلىمىدى‪ ،‬ۋۇجۇدىنىڭ ھەربىر‬
‫زەررىسىگىچە‪ ،‬ھەممە تەرەپتىن ئاڭلىدى‪ .‬پەقەت ياغاچ تەرىپىدىن ئاڭلىدى‪ ،‬ئەمما‬
‫ئاۋازلىق ئەمەستى‪ .‬ھاۋانىڭ تىتىرىشى ياكى باشقا ۋەقەلەردىن ئاڭلىمىدى‪ .‬بۇ ئۈچ‬
‫شەكىلىنىڭ بىرى بىلەن ئاڭلىغانلىقى ئۈچۈن‪ ،‬ئۇ (كەلىمۇلالھ) ئىسمىگە ئىرىشتى‪.‬‬
‫مۇھەممەد ئەلەيھىساالم مىراج كىچىسىدە‪ ،‬ئالالھنىڭ سۆزلىرىنى ئاڭلىشى ۋە جىبرئىل‬
‫ئەلەيھىساالمدىن ۋھىي كىلىشىمۇ مۇشۇ خىل شەكىلدە ئىدى‪.‬‬
‫‪ 4-‬ئىمان ئىيتىشقا تىگىشلىك ئالتە ئىشنىڭ تۆتىنچىسى‪( ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ‬
‫پەيغەمبەرلىرىگە ئىمان ئىيتىشتۇر)‪ .‬ئالالھ پەيغەمبەرلەرنى ئىنسانالرغا ئالالھۇ‬
‫تائاالنىڭ ياقتۇردىغان يولىغا باشالش ۋە توغرا يولنى كۆرسىتىش ئۈچۈن ئەۋەتكەن‪.‬‬
‫رۇسۇل‪ ،‬ئەلچىلەر دىگەنلىكتۇر‪ .‬لۇغەتتە‪ ،‬ئەۋەتىلگەن كىشى ۋە خەۋەرچى‬
‫دىگەنلىكتۇر‪ .‬ئىسالمىيەتتە (رەسۇل) دىگەنلىك‪ ،‬يارىتىلغان‪ ،‬خۇلقى‪ ،‬ئىلمى‪ ،‬ئەقلىي‬
‫پۈتۈن ئىنسانالردىن ئۈستۈن‪ ،‬قىممەتلىك‪ ،‬مۇھتەرەم بىر زات دىگەنلىكتۇر‪ .‬ھىچبىر‬
‫يامان مىجەزى‪ ،‬ياقتۇرۇلمايدىغان ھالىتى يوقتۇر‪ .‬پەيغەمبەرلەردە (ئىسمەت) سۈپىتى‬
‫مەۋجۇتتۇر‪ .‬يەنى پەيغەمبەر ئىكەنلىكى بىلدۈرىشتىن بۇرۇن ياكى كىيىن‪ ،‬چوڭ ياكى‬
‫كىچىك گۇناھ سادىر قىلمايدۇ‪[ .‬ئىسالمىيەتنى ئىچىدىن يوقىتىشنى خااليدىغان كاپىرالر‪،‬‬
‫مۇھەممەد ئەلەيھىساالم پەيغەمبەر بولىشتىن بۇرۇن‪ ،‬ھەيكەەللرنىڭ ئالدىدا قۇربانلىق‬
‫قىالتتى ۋە مەزھەپسىزلەرنىڭ كىتاپلىرنىمۇ ھۆججەت سۈپىتىدە كۆرسىتەتتى دىگەن‪.‬‬
‫بۇ سەت تۆھمەتلەرنىڭ يۇقىردىكى سۈپەتلەردىن يالغان ئىكەنلىكى چۈشىنىلىدۇ‪].‬‬
‫پەيغەمبەر ئىكەنلىكى بىلدۈرىلگەندىن كىيىن‪ ،‬ئۇنىڭ پەيغەمبەر ئىكەنلىكى تارقالغاندىن‬
‫كىيىن‪ ،‬چۈشىنىلگىچە بولغان ئارلىقتا‪ ،‬قارىغۇلۇق‪ ،‬گاسلىق ۋە بۇنىڭغا ئوخشاش‬
‫‪43‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫كەمتۈك‪ ،‬نۇقسانلىرى بولمايدۇ‪ .‬ھەر بىر پەيغەمبەردە يەتتە خىل سۈپەتنىڭ‬

‫بولىدىغىنىغا ئىشىنىش كىرەك‪ :‬ئەمانەت‪ ،‬سىدىق‪ ،‬تەبلىغ‪ ،‬ئادالەت‪ ،‬ئىسمەت‪ ،‬فەتانەت‬
‫ۋە ئەمنۈل ئازىل‪ .‬يەنى پەيغەمبەرلىك ئورنىدىن چۈشۈرۋىتىلمەيدۇ‪ .‬فەتانەت‪ ،‬تولىمۇ‬
‫ئەقىللىق‪ ،‬تولىمۇ چۈشىنىشلىك دىگەنلىكتۇر‪.‬‬
‫يىڭى بىر دىن ئەكەلگەن پەيغەمبەرگە (رەسۇل) دىيىلىدۇ‪ .‬يىڭى بىر دىن ئەكەلمىگەن‪،‬‬
‫ئىنسانالرنى بۇرۇنقى دىنغا داۋەت ئەتكەن پەيغەمبەرلەرگە (نەبى) دىيىلىدۇ‪.‬‬
‫بۇيرۇقالرنى تەبلىغ قىلىش ۋە ئىنسانالرنى ئالالھۇ تائاالنىڭ دىنىغا چاقىرغان رەسۇل‬
‫بىلەن نەبىنىڭ ئارىسىدا بىر پەرىق يوقتۇر‪ .‬پەيغەمبەرلەرگە ئىمان ئىيتىش‪ ،‬ئارىسىدا‬
‫ھىچقانداق بىر پەرىق كۆرمەستىن‪ ،‬ھەممىسىنىڭ سادىق‪ ،‬توغرا سۆز سۆزلىگۈچى‬
‫ئىلەنلىكىگە ئىشىنىش دىگەنلىكتۇر‪ .‬ئۇالرنىڭ بىرسىگە ئىشەنمىگەن بىر كىشى‪،‬‬
‫ھىچقايسىسىغا ئىشەنمىگەن بولىدۇ‪.‬‬
‫پەيغەمبەرلىككە؛ ئىشلەش بىلەن‪ ،‬ئاچ قىلىش بىلەن‪ ،‬ئازاپ‪-‬ئوقۇبەت تارتىش بىلەن ۋە‬
‫كۆپ ئىبادەت قىلىش بىلەن ئىرىشكىلى بولمايدۇ‪ .‬پەقەت ئالالھۇ تائاالنىڭ ئىھسانى‪،‬‬
‫تاللىشى بىلەن بولىدۇ‪ .‬ئىنسانالرنىڭ دۇنيادىكى ۋە ئاخىرەتتىكى ئىشلىرنىڭ تەرتىپلىك‬
‫ۋە پايدىلىق بولىشى ئۈچۈن‪ ،‬زىيانلىق ئىشالردىن قوغداپ تىنىچلىققا‪ ،‬ھىدايەتكە‪،‬‬
‫راھەت‪-‬پاراغەتكە ئىرىشىشى ئۈچۈن‪ ،‬دىنلەر پەيغەمبەرلەر ۋاستىسى بىلەن‬
‫ئەۋەتىلگەن‪ .‬دۈشمەنلىرى كۆپ ۋە دۈشمەنلىرى تەرىپىدىن مەسخىرە قىلىنپ‪ ،‬كۆڭلى‬
‫يىرىم بولسىمۇ‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ ئىشىنىش ۋە قىلىشى كىرەكلىكى توغىرسىدىكى‬
‫بۇيرۇقلىرىنى ئىنسانالرغا تەبلىغ قىلىشتا‪ ،‬بىلدۈرۈشتە‪ ،‬دۈشمەنلىرىدىن قورقمىدى‪،‬‬
‫بۇ يولدىن قايتمىدى‪ .‬ئالالھۇ تائاال پەيغەمبەرلەرنىڭ ھەققانىيەتلىك ئىكەنلىكىنى‪،‬‬
‫توغرا گەپ قىلىدىغان كىشى ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىش ئۈچۈن‪ ،‬ئۇالرنى مۆجىزىلەر‬
‫بىلەن كۈچلەندۈردى‪ .‬ھىچكىم بۇ مۆجىزىلەرگە قارشى تۇرالمىدى‪ .‬پەيغەمبەرلەرى‬
‫قۇبۇل قىلىپ ئىمان ئىيتقان كىشى‪ ،‬ئۇ پەيغەمبەرنىڭ (ئۈممىتى) دىيىلىدۇ‪ .‬قىيامەت‬
‫كۈنى‪ ،‬ئۈممەتلىرىدىن گۇناھى كۆپلىرى ئۈچۈن شاپائەت قىلىشىغا ئىجازەت بىرىلىدۇ‬
‫ۋە شاپائەتلىرى قۇبۇل قىلىنىدۇ‪ .‬ئۈممەتلىرىدىن ئالىم‪ ،‬سالىھ ۋە ئالالھنىڭ دوستلىرى‬
‫ئۈچۈن‪ ،‬ئالالھۇ تائاال شاپائەت قىلىشى ئۈچۈن ئىجازەت بىرىدۇ ۋە شاپائەتلىرىنى‬
‫قۇبۇل قىلىدۇ‪ .‬پەيغەمبەرلەر “ئەلەيھى مۇسەەللۋاتۇ ۋەتەسلىمات” قەبرىللىرىدە‪ ،‬بىز‬
‫بىلمەيدىغان بىر ھايات بىلەن ھاياتتۇر‪ .‬ئۇالرنىڭ مۇبارەك ۋۇجۇتلىرىنى توپراق‬
‫چىرىتالمايدۇ‪ .‬بۇ سەۋەپتىن‪ ،‬ھەدىس شەرىفتە‪( ،‬پەيغەمبەرلەر‪ ،‬قەبرىلىرىدە‪ ،‬ناماز‬
‫‪44‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫قىلىدۇ ۋە ھەج قىلىدۇ) دەپ بۇيرۇلغان‪.‬‬

‫[ھازىر‪ ،‬ئەرەبىستاندا (ۋەھاببى) ئىسىملىك كىشىلەر‪ ،‬بۇ ھەدىس شەرىفكە ئىشەنمەيدۇ‪.‬‬
‫بۇنىڭغا ئىشەنگەن ھەقىقى مۇسۇلمانالرغا كاپىر دەيدۇ‪ .‬مەنىسى ئىنىق بولمىغان‪،‬‬
‫گۇمانلىق بولغان ناساالرنى خاتا تەۋىل قىلغانلىقى ئۈچۈن‪ ،‬ئۆزلىرى كاپىر بولمىسىمۇ‪،‬‬
‫(بىدئەت ئىگىسى) بولۇپ قالىدۇ‪ .‬ئۇالر مۇسۇلمانالرغا كۆپ زىيانالرنى ئىلىپ‬
‫كىلىدۇ‪ .‬ۋەھابىلىك‪ ،‬مۇھەممەد بىن ئابدۇلۋەھھاب ئىسىملىك نەجىدلى بىر ئەخمەق‬
‫تەرىپىدىن قۇرۇلغان‪ .‬ئىنگىلىز ئىشپىيونى خەمفىر‪ ،‬ئىبنى تەيمىيەنىڭ‪ 6‬بۇرمىالنغان‬
‫ئىدىيىسىنى ئوتتۇرغا قويۇش ئارقىلىق‪ ،‬ئالدىدى‪ .‬ئابدۇھ‪ 7‬ئىسىملىك بىر مىسىرلىقنىڭ‬
‫يازمىللىرى بىلەن‪ ،‬تۈركلەرگە ۋە ھەممە يەرگە تارقالدى‪ .‬ئۇالرنىڭ بەشىنچى‬
‫مەزھەپ ئەمەس‪ ،‬زااللەتتە‪ ،‬خاتا يولدا ئىكەنلىكىنى‪( ،‬ئەھلى سۈننەت) ئۆلىمالىرى‪،‬‬
‫يۈزلەرچە كىتاپلىرىدا بايان قىلغان‪( .‬ئەبەدىي سائادەت) ۋە (قىيامەت ۋە ئاخىرەت)‬
‫كىتاپلىرىدا بۇالر ئۇزۇن بايان قىلىنغان‪ .‬ئالالھۇ تائاال ياش دىن ئۆلىمالىرىنىڭ‬
‫ئىنگىلىزالرنىڭ چىقارغان‪ ،‬ۋەھابىلىك يولىغا كىرىپ كىتىشتىن ساقلىسۇن! ھەدىس‬
‫شەرىفلەر بىلەن مەدھىيلەنگەن (ئەھلى سۈننەت) ئۆلىماالرنىڭ يولىدىن ئايرىمىسۇن!]‬
‫مۇھەممەد ئەلەيسىاالمىنىڭ گۈزەل كۆزلىرى ئۇيقىدا ئىكەن‪ ،‬يۈرىكىنىڭ كۆزلىرى‬
‫ئۇخلىمايدۇ‪ .‬پەيغەمبەرلىك ۋەزىپىلىرنى بەجا كەلتۈرۈشتە‪ ،‬پەيغەمبەرلىك‬
‫مەسئۇلىيەتلىرىنى ئادا قىلىشتا‪ ،‬پۈتۈن پەيغەمبەرلەر ئوخشاشتۇر‪ .‬يۇقىردا بايان‬
‫قىلغان يەتتە ئىش‪ ،‬ھەممىسىدە بار‪ .‬پەيغەمبەرلەر پەيغەمبەرلىك ۋەزىپىسىدىن‬
‫ئىلىۋىتىلمەيدۇ‪ ،‬تاشلىۋىتىلمەيدۇ‪ .‬ئالالھنىڭ دوستلىرىدىن‪ ،‬ئەۋلىيالىق ئىلىنىدۇ‪.‬‬
‫پەيغەمبەرلەر “ئەلەيھى مۇساەللۋاتۇ ۋەتەسلىمات” ئىنساندىن بولىدۇ‪ .‬جىندىن‪،‬‬
‫پەرىشتىلەردىن پەيغەمبەرلىك بولمايدۇ‪ .‬جىنالر‪ ،‬پەرىشتىلەر پەيغەمبەرلىك‬
‫دەرىجىسىگە ئىرىشەلمەيدۇ‪ .‬پەيغەمبەرلەرنىڭ بىر‪-‬بىرىدىن شەرەپ ۋە ئۈستۈلىكلىرى‬
‫باردۇر‪ .‬مەسىلەن‪ ،‬ئۈممەتلىرىنىڭ كۆپ بولىشى‪ ،‬ئەۋەتىلگەن دۆلەتلەرنىڭ چوڭ‬
‫بولىشى‪ ،‬ئىلىم ۋە مەرىپەتلىرىىڭ كۆپ يەرلەرگە تارقىلىشى‪ ،‬مۆجىزىلىرنىڭ تىخىمۇ‬
‫كۆپ ۋە داۋاملىشىشى‪ ،‬ئۆزلىرى ئۈچۈن ئايرىم مۈلۈكلەر ۋە ئىھسانالرنىڭ بولۇشتەك‬
‫ئەۋزەللىكلەر جەھەتتە‪ ،‬ئاخىر زامان پەيغەمبىرى (مۇھەممەد ئەلەيھىساالم) بارلىق‬

‫مۇھەممەد ئىبنى تەيمىييە‪ ]1328[ 728 ،‬يىلىدا شامدا ۋاپات بولدى‪.‬‬ ‫ ‪6‬‬
‫مۇھەممەد ئابدۇھ‪ ]1905 [ 1323 ،‬يىلىدا مىسىردا ۋاپات بولدى‪.‬‬ ‫ ‪7‬‬

‫‪45‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫پەيغەمبەرلەردىن تىخىمۇ ئۈستۈندۇر‪ .‬ئۇلۇغ پەيغەمبەرلەر‪ ،‬بۇنداق بولمىغان ۋە‬

‫رەسۇلىلالھالردىن‪ ،‬رەسۇل ئەمەس نەبىلەردىن تىخىمۇ ئۈستۈندۇر‪.‬‬
‫پەيغەمبەرلەرنىڭ “ئەلەيھى مۇساەللۋاتۇ ۋەتەسلىمات” سانى ئىنىق ئەمەس‪124 .‬‬
‫مىڭدىن كۆپ ئىكەنلىكى دىيىلىدۇ‪ .‬بۇالردىن ‪ 313‬ياكى ‪ 315‬تانىسى رەسۇلدۇر‪.‬‬
‫بۇالرنىڭ ئىچىدە‪ ،‬ئالتە تانىسى تىخىمۇ ئۈستۈندۇر‪ .‬بۇالرغا (ئۇلۇل ئازىم)‬
‫پەيغەمبەرلەر دىيىلىدۇ‪ .‬ئۇلۇل ئازىم پەيغەمبەرلەر‪ ،‬ئادەم‪ ،‬نۇھ‪ ،‬ئىبراھىم‪ ،‬مۇسا‪ ،‬ئىسا‬
‫ۋە مۇھەممەد مۇستافادۇر (ئەلەيھى مۇسەلالتۇ ۋەسسالم”‪.‬‬
‫پەيغەمبەرلەرنىڭ ئىچىدە ‪ 33‬تانىسى مەشھۇردۇر‪ .‬بۇالرنىڭ ئىسىملىرى‪ :‬ئادەم‪،‬‬
‫ئىدرىس‪ ،‬شىت ياكى (شىش)‪ ،‬نۇھ‪ ،‬ھۇد‪ ،‬سالىھ‪ ،‬ئىبراھىم‪ ،‬لۇت‪ ،‬ئىسمائىل‪ ،‬ئىسھاق‪،‬‬
‫ياقۇپ‪ ،‬يۇسۇف‪ ،‬ئەييۇپ‪ ،‬شۇئەيىپ‪ ،‬مۇسا‪ ،‬ھارۇن‪ ،‬ھىدىر‪ ،‬يۇشا بىن نۇن‪ ،‬ئىلياس‪،‬‬
‫ئەلياسا‪ ،‬زۈلكىفىل‪ ،‬شەمۇن‪ ،‬ئىشموئىل‪ ،‬يۇنۇش بىن مەتا‪ ،‬داۋۇت‪ ،‬سۇاليمان‪ ،‬لوقمان‪،‬‬
‫زەكەريا‪ ،‬يەھيا‪ ،‬ئۇزىيىر‪ ،‬ئىسا بىن مەريەم‪ ،‬زۇلقەرنەيىن ۋە مۇھەممەد بىن ئەلەيھى‬
‫ۋە ئەلەيھى مۇسەلالتۇ ۋەسساالمدۇر‪.‬‬
‫بۇالردىن پەقەت ‪ 28‬تانىسىنىڭ ئىسمى قۇرئان كەرىمدە بايان قىلىنغان‪ .‬شىت‪ ،‬ھىدىر‪،‬‬
‫شەمۇن ۋە ئىشمۇئىل بايان قىلىنمىغان‪ .‬بۇ ‪ 28‬تانىسىدىن زۇلقەرنەيىن‪ ،‬لوقمان‪،‬‬
‫ئۈزەيرىن ۋە ھىدرىن پەيغەمبەر ئىكەنلىكى ئىنىق ئەمەس‪( .‬مەكتۇباتى ماسۇمىييە)‬
‫‪ 2-‬توم‪ 36- ،‬مەكتۇپتا‪ ،‬ھىدىر ئەلەيھسىاالمنىڭ پەيغەمبەر ئىكەنلىكىنى بايان قىلىدىغان‬
‫بايانالر يىزىلغان‪ 182- .‬مەكتۇپتا‪ ،‬ھىدىر ئەلەيھىساالمنىڭ ئىنساندەل كۆرىندىغانلىقى‬
‫ۋە بەزى ئىشالرنى قىلغانلىقى ئۇنىڭ ھاياتتا ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بەرمەيدۇ‪ .‬ئالالھۇ‬
‫تائاال‪ ،‬ئۇنىڭ ۋە نۇرغۇن پەيغەمبەرلەرنىڭ ۋە ئالالھنىڭ دوستلىرىنىڭ روھلىرىنىڭ‬
‫ئىنسان شەكلىدە كۆرىنىشىگە ئىجازەت بەرگەن‪ .‬ئۇالرنى كۆرۈش‪ ،‬ئۇالرنىڭ ھاياتتا‬
‫ئىكەنلىكىنى كۆرسەتمەيدۇ‪ ،‬دىگەنلىكتۇر‪ .‬زۈلكىفىل ئەلەيھىساالمنىڭ ئىككىنچى ئىسمى‬
‫خاركىلدىۇر‪ .‬بۇنىڭ ئىدرىس ۋە ئىلياس‪ ،‬ھەتتا زەكەريا ئەلەيھىساالم ئىكەنلىكىنى‬
‫دىگەنلەرمۇ بار‪.‬‬
‫ئىبراھىم ئەلەيھىساالم‪ ،‬ھالىلالھتۇر‪ .‬چۈنكى ئۇنىڭ قەلبىدە ئالالھۇ تائاالنىڭ‬
‫مۇھەببىتىدىن باشقا‪ ،‬ھىچقانداق نەرسىنىڭ مۇھەببىتى يوقتۇر‪ .‬مۇسا ئەلەيھىساالم‪،‬‬
‫كەلىمۇلالھتۇر‪ .‬چۈنكى‪ ،‬ئۇ ئالالھۇ تائاال بىلەن پاراڭالشتى‪ .‬ئىسا ئەلەيھىساالم‪،‬‬
‫كەلىمەتۇلالھتۇر‪ .‬چۈنكى‪ ،‬ئۇنىڭ دادىسى يوق ئىدى‪ .‬يالغۇر (بول) دىگەن ئىالھى‬

‫‪46‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫سۆزى بىلەن ئاپىسىدىن دۇنياغا كەلدى‪ .‬بۇنىڭدىن باشقا‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ ھىكىمەتلىك‬
‫سۆزلىرى‪ ،‬نەسىھەتلەر بىرىپ‪ ،‬ئىنسانالرنىڭ قۇالقلىرىغا يەتكۈزدى‪.‬‬
‫ئادەم ئوغۇللىرنىڭ ئەڭ ئۈستى‪ ،‬ئەڭ ھۆرمەتكە سازاۋەر بولغىنى‪ ،‬ئەڭ قىممەتلىك ۋە‬
‫مەخلۇقالرنىڭ يارتىلىشىغا تۈرتكە بولغان مۇھەممەد ئەلەيھىساالم‪ ،‬ھەبىبۇلالھتۇر‪.‬‬
‫ئۇنىڭ ھەبىبۇلالھ ۋە ئۇلۇغلۇقىنى‪ ،‬ئۈستۈنلىكىنى كۆرسىتىدىغان نۇرغۇن نەرسىلەر‬
‫باردۇر‪ .‬شۇڭا‪ ،‬ئۇنىڭغا مەغلۇپ بولۇش ۋە زىيانغا ئۇچراش دىگەندەك سۆزلەر‬
‫دىيىشكە بولمايدۇ‪ .‬قىيامەت كۈنى‪ ،‬ئۇ ھەممە كىشىدىن بۇرۇن قەبرىدىن چىقىدۇ‪.‬‬
‫مەشھەر يىرىگە بۇرۇن بارىدۇ‪ .‬جەننەتكە ھەممە كىشىدىن بۇرۇن كىرىدۇ‪ .‬ئۇنىڭ‬
‫مۆجىزىلىرىنى ساناش بىلەن تۈگەتكىلى بولمايدۇ ۋە ساناشقا ئىنساننىڭ كۈچى‬
‫يەتمەيدۇ‪ ،‬مىراج مۆجىزىللىرىنى يىزىش ئارقىلىق يازمىللىرىمىزنى بىزەيلى‪:‬‬
‫رەسۇلىلالھ “سەەلللالھۇ تەئەال ئەلەيھى ۋەسسەەللم” ياتىقىدا ئۇخالۋاتقاندا ئويغىنىپ‪،‬‬
‫مۇبارەك بەدىنى بىلەن مەككە شەھرىدىن قۇددۇستىكى ئاقسا مەسچىتىگە ۋە ئۇ يەردە‬
‫ئاسمانغا ۋە يەتتىچى قات ئاسماندىن ئالالھ تائاالنىڭ ئارزۇ قىلغان يەرلىرىگە ئىلىپ‬
‫كىلىندى‪ .‬مىراجقا مۇشۇنداق ئىشىنىش كىرەك‪[ .‬ئىسمائىل بۇرمۇالنغان فىرقىسىدىن‬
‫بولغۇچىالر ۋە ئىسالم ئۆلىمالىرى قىياپىتىگە كىرىۋالغان ئىسالم دۈشمەنلىرى‪،‬‬
‫مىراج پەقەتال بىر شەكىل ئىدى‪ ،‬پەقەتال روھ بىلەن بولدى‪ .‬بەدەن بىلەن بارمىدى‬
‫دىيىش ئارقىلىق ۋە يىزىش ئارقىلىق ياشالرنى ئالداشقا ئۇرۇنىۋاتىدۇ‪ .‬بۇنداق چىرىك‬
‫كىتاپالرنى ئالماسلىق‪ ،‬ئۇالرغا ئالدانماسلىق كىرەك‪ .‬مىراجنىڭ قانداق ئىكەنلىكىنى‪،‬‬
‫نۇرغۇنلىغان قىممەتلىك كىتاپالردا‪ ،‬مەسىلەن (شىفائى شەرىفتە)‪ 8‬ئۇزۇن بىر شەكىلدە‬
‫تەسۋىرلىگەن‪( .‬سائادەتى ئەبەدىييە) كىتابىدىمۇ كەڭ دائىرلىك قىلىپ تەسۋىرلىگەن‪].‬‬
‫مەككەئى مۇكەرەمدىن (سىدرەتۇل مۇنتەھاغا) قەدەر‪ ،‬جىبرئىل ئەلەيھىساالم بىلەن‬
‫بىللە كەلدى‪( .‬سىدرەتۇل مۇنتەھا) ئالتىچى ۋە يەتتىنچى قەۋەتتىكى ئاسماندا بىر‬
‫دەرەخ بولۇپ‪ ،‬بارلىق بىلىملەر ۋە بارلىك يۈكسىلىشلەر ئۇ يەردىن ئىلگىرلىيەلمەيدۇ‪.‬‬
‫رەسۇلىلالھ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم”‪ ،‬سىدرەدە‪ ،‬جىبرئىل ئەلەيھىساالمنى ‪600‬‬
‫قانىتى بىلەن ئۆز شەكلىدە كۆردى‪ .‬جىبرىئىل ئەلەيھىساالم سىدرىدە قالدى‪ .‬مەككىدىن‬
‫قۇددۇسقىچە ياكى يەتتىچى قات ئاسمانغىچە (بۇراق) ئارقىلىق چىقتى‪( .‬بۇراق)‬
‫ئاق رەڭلىك‪ ،‬ئىشەكتىن كىچىك‪ ،‬قىچىردىن چوڭراق بىر جەننەت ھايۋىنىدۇر‪ .‬ئۇ‬
‫دۇنيادىكى ھايۋانالردىن ئەمەس‪ .‬ئەركەك‪ ،‬چىشى دەپ ئايرىلمايدۇ‪ .‬ئۇناھايىتى‬
‫شىفانى يازغان قادى ئىياد مالىكى‪ ]1150 [ 544 ،‬يىلىدا مەراككۈشتە ۋاپات بولدى‪.‬‬ ‫ ‪8‬‬

‫‪47‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫تېز ماڭىدۇ‪ .‬كۆزنىڭ كۆرەلەيدىغان ئارلىققا قەدەم باسىدۇ‪ .‬رەسۇلىلالھ “سەەلللالھۇ‬

‫ئەلەيھى ۋەسەەللم”‪( ،‬ئاقسا مەسچىتىدە)‪ ،‬پەيغەمبەرلەرگە ئىمام بولۇپ‪ ،‬خۇپتەن‬
‫ۋە بامدات نامىزىنى قىلدى‪ .‬پەيغەمبەرلەرنىڭ روھلىرى‪ ،‬ئىنسان شەكىلدە ئىدى‪.‬‬
‫(قۇددىستىن) يەتتىچى قات ئاسمانغىچە (مىراج) ئىسىملىك نامەلۇم پەلەمپەيلەر بىلەن‬
‫چىقتى‪ .‬يولدا پەرىشتىلەر ئوڭ‪ ،‬سول تەرەپكە تىزىلىپ‪ ،‬پەيغەمبەرگە ھەمدۇ‪-‬سانا‬
‫ئىيتتى‪ .‬ئۇ ھەر قىتىم ئاسمانغا كەلگەندە‪ ،‬رەسۇلىلالھ ئەلەيھىساالمنىڭ قەدەم تەشرىپ‬
‫قىلغانلىقىنى خەۋەر قىالتتى‪ .‬ھەربىرىدە‪ ،‬بىر پەيغەمبەرنى كۆرۈپ ساالمالشتى‪.‬‬
‫(سىدرەدە)‪ ،‬نۇرغۇن ھەيران قاالرلىق ئىشالرنى كۆردى‪ .‬ئۇ جەننەتتىكى‬
‫نىممەتلەرنى‪ ،‬دوزاقتىكى ئازاپالرنى كۆردى‪ .‬جانابى ئالالھنىڭ جامالىنى كۆرۈش‬
‫ئارزۇسىدىن ۋە خوشاللىقىدىن جەننەتتىكى ھىچبىر نىممەتكە قارىمىدى‪ .‬سىدرەدىن‬
‫ئىلگىرلەپ‪ ،‬يالغۇز نۇرالرنىڭ ئىچىدە ئىلگىرلىدى‪ .‬ئۇ پەرىشتىلەرنىڭ قەلەملىرىنىڭ‬
‫ئاۋازلىرىنى ئاڭلىدى‪ 70 .‬مىڭ پەردىدىن ئۆتتى‪ .‬ئىككى پەردىنىڭ ئارلىقى ‪ 500‬يىللىق‬
‫يولغا ئوخشايتتى‪ .‬ئۇنىڭدىن كىيىن‪ ،‬قۇياشتىن تىخىمۇ پارالق بولغان (رەفرەف) دەپ‬
‫ئاتىلىدىغان كارۋاتتىكى كۇرسىدىن ئۆتتى‪ .‬ئارشى ئىالھىيەگە ئىرىشتى‪ .‬ئارشتىن‪،‬‬
‫زاماندىن‪ ،‬ماكاندىن ۋە ماددىالرنىڭ تىشىغا چىقتى‪ .‬جانابى ئالالھنىڭ ئاۋازىنى‬
‫ئاڭاليدىغان يەرگە كەلدى‪.‬‬
‫ئاخىرەت كۈنى زامانسىز ۋە ماكانسىز ئالالھۇ تائاالنىڭ كۆرۈلدىغانلىقىغا ئوخشاش‪،‬‬
‫چۈشەنگىلى ۋە چۈشەندۈرگىلى بولمايدىغان بىر شەكىلدە‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنى كۆردى‪.‬‬
‫ھەرىپسىز ۋە ئاۋازسىز بىر شەكىلدە ئالالھۇ تائاال بىلەن پاراڭالشتى‪ .‬ئالالھۇ‬
‫تائاالغا ھەمدۇ‪-‬ساناالر ئىيتتى‪ .‬ئۇ چەكسىز ياخشىلىقالرغا ۋە شەرەپلەرگە نائىل‬
‫بولدى‪ .‬ئۆزىگە ۋە ئۇممىتىگە ‪ 50‬ۋاق ناماز پەرىز قىلىنغان بولسىمۇ‪ ،‬مۇسا‬
‫ئەلەيھىساالمنڭ ئىشارىتى بىلەن ئاستا‪-‬ئاستا بەش ۋاق نامازغا قىسقارتىلدى‪.‬‬
‫بۇنىڭدىن بۇرۇن‪ ،‬پەقەت بامدات‪ ،‬ئەسىر ۋە خۇپتەن نامىزى قىلىناتتى‪ .‬مۇشۇنداق‬
‫ئۇزۇن سەپەردىن كىيىن‪ ،‬ياخشىلىقالرغا ۋە ئىھسانالرغا ئىرىشكەندىن كىيىن‪،‬‬
‫ھەيران قاالرلىق نەرسىلەرنى كۆرۈپ‪ ،‬ئاڭلىغاندىن كىيىن‪ ،‬ئۇ كارۋىتىغا كەلدى‪.‬‬
‫ئۇنىڭ ياتقان يىرى تىخى سوۋۇمىغان ئىدى‪ .‬بايان قىلغانلىرىمىزنىڭ بىر قىسمى‬
‫ئايەتلەردە‪ ،‬بىر قىسمى بولسا ھەدىس شەرىفلەر بىلەن بىللە بايان قىلىنغان‪.‬‬
‫ھەممىسىگە ئىشىنىش ۋاجىپ بولمىسىمۇ‪ ،‬ئەھلى سۈننەت ئۆلىمالىرى بىلدۈرگەنلىكى‬
‫ئۈچۈن‪ ،‬بۇ بايانالرنى قۇبۇل قىلمىغۇچىالر ئەھلى سۈننەتتىن ئايرىلغان بولىدۇ‪.‬‬

‫‪48‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئايەتلەرگە ۋە ھەدىس شەرىفكە ئىشەنمىگەن بىرسى‪ ،‬كاپىر بولىدۇ‪.‬‬

‫مۇھەممەد ئەلەيھىساالمنىڭ (سەيىدۈل ئەنبىيا) ئىكەنلىكىنى‪ ،‬يەنى پەيغەمبەرلەرنىڭ‬
‫“ئەلەيھى مۇسەەللۋاتۇ ۋەتەسلىمات” ئەڭ ئالىي ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدىغان ساناقسىز‬
‫نەرسىلەردىن بىر نەچچىنى كۆرسىتەيلى‪:‬‬
‫قىيامەت كۈنى بارلىق پەيغەمبەرلەر “ئەلەيھى مۇسەەللۋاتۇ ۋەتەسلىمات” ئۇنىڭ‬
‫بايرىقى ئاستىدا توپلىنىۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاال بارلىق پەيغەمبەرلەرگە [مەخلۇقاتلىرىمنىڭ‬
‫ئىچىدە تالالپ ياخشى كۆرگىنىم‪ ،‬مۇھەممەد ئەلەيھىساالمنىڭ پەيغەمبەر بولغان‬
‫ۋاقىتغا ئىرىشسىڭىز‪ ،‬ئۇنىڭغا ئىمان ئىيتىڭ ۋە ئۇنىڭغا ياردەم قىلىڭ!] دەپ بۇيرۇق‬
‫قىلدى! پۈتۈن پەيغەمبەرلەرمۇ ئۆزىنىڭ ئۈممەتلىرىگە مۇشۇنداق نەسىھەت ۋە‬
‫بۇيرۇق قىلدى‪.‬‬
‫مۇھەممەد ئەلەيھىساالم (خاتەمۈل ئەنبىيادۇر)‪ .‬يەنى ئۇنىڭدىن كىيىن ھىچقانداق‬
‫پەيغەمبەر كەلمەيدۇ‪ .‬ئۇنىڭ مۇبارەك روھى بارلىق پەيغەمبەرلەردىن بۇرۇن‬
‫يارىتىلدى‪ .‬پەيغەمبەرلىك بىرىنچى بولۇپ ئۇنىڭغا بىرىلدى‪ .‬پەيغەمبەرلىك ئۇنىڭ‬
‫دۇنياغا كىلىشى بىلەن تامامالندى‪ .‬ئىسا ئەلەيھىساالم قىيامات كۈنىگە يىقىن‪ ،‬ھەزرىتى‬
‫مەھدى زامانىدا‪ ،‬ئاسماندىن چۈشسىمۇ‪ ،‬يەر يۈزىدە مۇھەممەد ئەلەيھىساالمنىڭ دىنى‬
‫تارقىلىدۇ‪ .‬ئۇنىڭ ئۈممىتىدىن بولىدۇ‪.‬‬
‫[ھىجرىي قەمەرى ‪ 1296‬ۋە مىالدى ‪ 1880‬يىلىدا‪ ،‬ھىندىستاندا ئەنگىلىيەلىكلەرنىڭ‬
‫ئوتتۇرغا قويغان (كادىيانى) دەپ ئاتىلىدىغان بۇزۇقالر‪ ،‬ئىسا ئەلەيھىساالم ئۈچۈنمۇ‪،‬‬
‫سەت ۋە يالغان گەپ قىلىدۇ‪ .‬ئۆزلىرىگە مۇسۇلمان دىسىمۇ‪ ،‬ئىسالمىيەتنى ئىچىدىن‬
‫يوقىتىشقا ئۇرىنىۋاتىدۇ‪ .‬ئۇالرنىڭ مۇسۇلمان ئەمەسلىكىگە فەتىۋا بىرىلگەن‪ .‬ئۇالرغا‬
‫(ئەھمەدىي) دەپمۇ ئاتىلىدۇ‪.‬‬
‫ھىندىستاندا ئوتتۇرغا چىققان بىدئەت ئەھلى ۋە زىندىقالردىن بىرى‪( ،‬جەمائاتۈت‬
‫تەبلىىييە) گۇرپىسىدىندۇر‪ .‬بۇنى ‪ ]1926[ 1345‬يىلىدا‪ ،‬ئىلياس ئىسىملىك بىر نادان‬
‫قۇردى‪( .‬مۇسۇلمانالر زااللەتكە چۈشتى‪ .‬ئۇالرنى قۇتقۇزۇش ئۈچۈن چۈشۈمدە‬
‫بۇيرۇق تاپشۇرۇۋالدىم) دىدى‪ .‬ئوقۇتقۇچىالرنى‪ ،‬بۇزۇق‪ ،‬نەزىر ھۈسەيىن‪ ،‬رەشىد‬
‫ئەھمەد كەنكۈھى ۋە ھالىل ئەھمەد سەھارەن پۈرىنىڭ كىتاپلىرىدىن ئۆگەنگەنلىكىنى‬
‫دەيدۇ‪ .‬مۇسۇلمانالرنى ئالداش ئۈچۈن‪ ،‬ھەر دائىم نامازنىڭ ۋە جامائەتنىڭ‬

‫‪49‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئەھمىيىتىنى چۈشەندۈرىدۇ‪ .‬ھالبۇكى‪ ،‬بىدئەت ئەھلىنىڭ‪ ،‬يەنى (ئەھلى سۈننەت)‬

‫مەزھىپىدە ئەمەسلەرنىڭ نامازلىرى ۋە ھىچبىر ئىبادىتى قۇبۇل بولمايدۇ‪ .‬ئۇالرنىڭ‬
‫ئەھلى سۈننەت كىتاپلىرنى ئوقۇش ئارقىلىق‪ ،‬ئەڭ ئاۋۋال بىدئەت ئىتىقادىدىن‬
‫قۇتۇلۇپ‪ ،‬ھەقىقىي مۇسۇلمان بولىشى كىرەك‪ .‬قۇرئان كەرىمدە‪ ،‬يىپىق بىر تۈردە‬
‫بىلدۈرۈلگەن ئايەتلەردىن خاتا مەنىلەرنى چىقارغۇچىالرغا (بىدئەت ئەھلى) ياكى‬
‫(بۇزۇق) دىيىلىدۇ‪ .‬ئايەتلەردە‪ ،‬ئۆزى خائىن‪ ،‬بۇرمۇالنغان چۈشەنچىلەر بىلەن‪،‬‬
‫خاتا مەنىلەرنى بەرگەن ئىسالم دۈشمەنلىرىگە (زىندىق) دىيىلىدۇ‪ .‬زىندىقالر‬
‫قۇرئان كەرىمنى ۋە ئىسالمىيەتنى ئۆزگەرتىشكە ئۇرىنىدۇ‪ .‬ئۇالرنىڭ ئوتتۇرغا‬
‫چىقىشىغا تۈرتكە بولغان ۋە ئۇالرنى يىتىشتۈرگەن ۋە ئۇالرنىڭ دۇنيانىڭ تۆت‬
‫تەرىپىگە تارقىلىشىغا مىليارالرچە پۇل خەجلىگەن ئەڭ چوڭ دۈشمەن بولسا‬
‫ئەنگىلىيىلىكلەردۇر‪ .‬ئىنگىلىز كاپىرلىرىنىڭ تۇزۇقىغا چۈشكەن نادان ۋە نەسەپسىز‬
‫(تەبلىغى جامائەتچىلەر) ئۆزلىرىگە (ئەھلى سۈننەت) دىيىش ئارقىلىق ۋە ناماز‬
‫قىلىش ئارقىلىق يالغان ئىيتىدۇ‪ ،‬مۇسۇلمانالرنى ئالدايدۇ‪ .‬ئابدۇلالھ بىن مەسۇد‬
‫شۇنداق دەيدۇكى‪( ،‬دىنى بولماي تۇرۇپ ناماز قىلغۇچىالر بولىدۇ‪ ).‬بۇالر‬
‫دوزاق ئوتىدا مەڭگۈ كۆيىدۇ‪ .‬بۇالردىن بىر قىسمى‪ ،‬مىنارە تىغىدىكى لەكلەك‬
‫قۇشىنىڭ ئۇۋىسىغا ئوخشاش‪ ،‬چوڭ سەللىللىرى‪ ،‬ساقاللىرى ۋە جۈببىلىرى بىلەن‪،‬‬
‫ئايەتلەر ئوقۇپ‪ ،‬ئۇالرغا خاتا مەنىلەر بىرىپ‪ ،‬مۇسۇلمانالرنى ئالدايدۇ‪ .‬ھالبۇكى‬
‫ھەدىس شەرىفتە‪( ،‬ئىننەلالھەال يەنزۇرۇ ئىال سۈۋەرىكۇم ۋە الكىن يەنزۇرۇ‬
‫ئىال كۇلىبۇكۇم ۋە نىيەتىكۇم)‪( ،‬ئالالھۇ تائاال سىزنىڭ شەكلىڭىزگە ۋە كىيمىڭىزگە‬
‫ئەمەس‪ ،‬قەلبىڭىزگە ۋە نىيەتلىرىڭىزگە قارايدۇ) دەپ دىيىلگەن‪ .‬بەيىت‪:‬‬
‫قەددى‪-‬قامىتى بولسىمۇ‪ ،‬مال‪-‬بايلىقى پارام‪-‬پارچە‪،‬‬
‫چۈنكى لەكلەك قۇشىنىڭ ئۇۋىسىدەك‪ ،‬بىشىنىڭ ئۈستىدە مۇنارە‪.‬‬
‫بۇ نادانالرنىڭ ۋە ئەخمەقلەرنىڭ يازغان سۆزلىرىنىڭ يالغان ئىكەنلىكىنى‬
‫ئىسپاتاليدىغان (ھەقىقەت نەشرىياتىنىڭ) كىتاپلىرىغا جاۋاپ بەرمىگەنلىكى ئۈچۈن‪،‬‬
‫(ھەقىقەت نەشىرىياتىنىڭ كىتاپلىرى خاتا‪ ،‬بوزۇقتۇر‪ ،‬بۇ كىتاپالرنى ئوقۇماڭ) دەيدۇ‪.‬‬
‫ئىسالم دۈشمەنلىرى‪ ،‬زىندىقالرنىڭ ئەڭ چوڭ ئاالمىتى ئەھلى سۈننەت ئۆلىمالىرنىڭ‬
‫يازمىللىرىغا ۋە ئۇالرنى نەشىر قىلغان ھەقىقى دىن كىتاپلىرىغا‪ ،‬بۇ كىتاپالر بوزۇق‪،‬‬
‫ئۇالرنى ئوقۇماڭ دىيىشلىرىدۇر‪ .‬ئىسالم دىنىغا يەتكۈزگەن زىيانلىرى ۋە ئەھلى‬

‫‪50‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫سۈننەت ئۆلىمالىرىنىڭ جاۋاپلىرى‪( ،‬پايدىلىق بىلىملەر) كىتابىمىزدا ئۇزۇن يىزىلغان‪].‬‬

‫مۇھەممەد ئەلەيھىساالم‪ ،‬پەيغەمبەرلەرنىڭ ئەڭ ئۈستى‪ ،‬ئالەملەرنىڭ رەھمىتىدۇر‪.‬‬
‫‪ 18‬مىڭ ئالەم‪ ،‬ئۇنىڭ رەھمەت دەرياسىدىن پايدىالنماقتا‪ .‬ئۇ پۈتۈن ئىنسانالرنىڭ‬
‫ۋە جىنالرنىڭ پەيغەمبىرىدۇر‪ .‬پەرىشتىلەرگە‪ ،‬ئۆسۈملۈكلەرگە‪ ،‬ھايۋانالرغا ۋە‬
‫ھەر بىر مادداىغا ئۆزلىرنىڭ پەيغەمبەر ئىكەنلىكىنى بىلدۈرگەنلەر كۆپتۇر‪ .‬باشقا‬
‫پەيغەمبەرلەر‪ ،‬مەلۇم بىر دۆلەتكە‪ ،‬مەلۇم بىر قەۋىمگە ئەۋەتىلگەن‪ .‬رەسۇلىلالھ‬
‫“سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم” بولسا‪ ،‬پۈتۈن ئالەملەرگە‪ ،‬جانلىق‪ ،‬جانسىز ھەر‬
‫مەخلۇقاتنىڭ پەيغەمبىرىدۇر‪ .‬ئالالھۇ تائاال باشقا پەيغەمبەرلەرنى ئۇالرنىڭ ئىسىملىرى‬
‫بىلەن ئىيتتى‪ .‬مۇھەممەد ئەلەيھىساالمنى بولسا‪ ،‬ئەي رەسۇلۇم‪ ،‬ئەي پەيغەمبىرىم‬
‫دىيىش ئارقىلىق يۇمشاق بىر شەكىلدە بۇيرىغان‪ .‬باشقا پەيغەمبەرلەرنىڭ ھەر بىرىگە‬
‫بىرىلگەن مۆجىزىلەرگە ئوخشاش‪ ،‬ئۇنىڭغىمۇ ئوخشاشلىرى ئىھسان قىلىنغان‪ .‬ئالالھۇ‬
‫تائاال ياخشى كۆرگەن پەيغەمبەرلىرىگە كۆپلىگەن ياخشىلىقالر قىلدى‪ ،‬كۆپلىگەن‬
‫مۆجىزىلەر بەردى‪ ،‬باشقا ھىچبىر پەيغەمبىرىگە بۇنداق مۆجىزىلەر بەرمىگەن ئىدى‪.‬‬
‫مۇبارەك بارمىقى بىلەن ئىشارەت قىلغاندا‪ ،‬ئاينىڭ ئوتتۇردىن ئىككىگە بۆلىنىشى‪،‬‬
‫مۇبارەك ئالقىنىغا ئالغان تاشالرنىڭ تەسبىھ بولىشى‪ ،‬دەرەخلەرنىڭ (يا رەسۇلىلالھ)‬
‫دەپ‪ ،‬رەسۇلىلالھقا ساالم بىرىشى‪ ،‬رەسۇلىلالھىنىڭ يىنىدىن كىتىشى بىلەن (خاننانە)‬
‫دەپ ئاتىلىدىغان قۇرۇق ياغاچنىڭ يىغلىشى‪ ،‬مۇبارەك بارماقلىرىنىڭ ئارىسىدىن پاكىز‬
‫سۇنىڭ ئىقىشى‪ ،‬ئاخىرەتتە ئۇنىڭغا (ماكامى مەھمۇد)‪( ،‬شەفائاتى كۇبرا)‪( ،‬كەۋسەر‬
‫كۆلچىكى)‪( ،‬ۋەسىلە) ۋە (فادىلە) ئىسىملىك دەرىجىلەرنىڭ بىرىلىشى‪ ،‬جەننەتكە‬
‫كىرىشتىن بۇرۇن ئالالھۇ تائاالنىڭ جامالىنى كۆرىشى ۋە دۇنيادا دىنغا يىقىن‪ ،‬ئىلىم‪،‬‬
‫ياخشى خۇيلۇق‪ ،‬سەبىر‪ ،‬شۈكۈر‪ ،‬پەقەتال بەندىنىڭ ھەققىنى ئوياليدىغان‪ ،‬ئىپپەت‪،‬‬
‫ئادالەت‪ ،‬ساداقەت‪ ،‬ھايا‪ ،‬شىجائەت‪ ،‬كەمتەر‪ ،‬ھىكمەت‪ ،‬ئەدەپ‪ ،‬ساماھەت (ياخشىلىق‬
‫قىلغۇچى)‪ ،‬مەرھەمەت (ياخشىلىق) ۋە تۈگىمەس پەزىلەتلىرى ۋە شەرەپلىرى بىلەن‬
‫باشقا بارلىق پەيغەمبەرلەردىن ئۈستۈن قىلىنغان‪ .‬ئۇنىڭغا بىرىلگەن مۆجىزىلەرنىڭ‬
‫سانىنى ئالالھۇ تائاالدىن باشقا ھىچكىم بىلمەيدۇ‪ .‬ئۇنىڭ دىنى باشقا بارلىق دىنلەرنى‬
‫ئەمەلدىن قالدۇرۇپ‪ ،‬بىكار قىلدى‪ .‬ئۇنىڭ دىنى‪ ،‬بارلىق دىنلەردىن ئەڭ ياخشىسى ۋە‬
‫ئەڭ ئۈستۈنىدۇر‪ .‬ئۇنىڭ ئۈممىتنىڭ ئەۋلىياسى‪ ،‬باشقا ئۈممەتلەرنىڭ ئەۋلىياسىدىن‬
‫تىخىمۇ شەرەپلىكتۇر‪.‬‬
‫مۇھەممەد ئەلەيھىسالمنىڭ ئۈممەتلىرىنىڭ ئەۋلىياسى ئارىسىدا‪ ،‬پەيغەمبەر‬
‫‪51‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئەلەيھىساالمنىڭ خەلىپىسى بولۇشقا مۇناسىپ ۋە خەلىپىلىككە باشقىالردىن تىخىمۇ‬

‫ماس كىلىدىغان‪ ،‬ئىمامالرنىڭ ۋە ۋالىلەرنىڭ باش تاجى (ئەبۇبەكىر سىددىق)‬
‫“رەدىيالالھۇ ئەنھا” پەيغەمبەرلەردىن كىيىن كەلگەن ۋە كىلىدىغان بارلىق‬
‫ئىنسانالرنىڭ ئەڭ ياخشىسى ۋە ئەڭ ئۈستۈنىدۇر‪ .‬ئۇ خەلىپىلىك دەرىجىسىگە ۋە‬
‫شەرىپىگە بىرىنچى بولۇپ ئىرىشتى‪ .‬مۇسۇلمانلىق ئوتتۇرغا چىقىشتىن بۇرۇن‪،‬‬
‫ئالالھۇ تائاالنىڭ لۇتفى ۋە ئىھسانى بىلەن‪ ،‬بۇتالرغا چوقۇنمىدى‪ .‬كاپىرلىق ۋە‬
‫بۇرۇقلۇق ئىشالردىن قوغدىنىشقا بۇيرىلدى‪ .‬رەسۇلىلالھنىڭ پەيغەمبەرلىكتىن بۇرۇن‪،‬‬
‫بۇتالرغا چوقىنىدىغانلىقىنى ئويلىغان ۋە يازغانالرنىڭ قانچىلىق نادان ۋە ئاجىز‬
‫ئىكەنلىكىنى بۇ يەردىن كۆرىۋېلىشقا بولىدۇ‪].‬‬
‫ئۇنىڭدىن كىيىن‪ ،‬ئىنسانالرنىڭ ئەڭ ئۈستى‪ ،‬فارۇكى ئازام‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ ياخشى‬
‫كۆرگەنلىرىگە دوست قىلىپ تاللىغان ئىككىنچى خەلىپە (ئۆمەر بىن خەتتاپتۇر)‬
‫“رەدىيالالھۇ تائاال ئەنھ”‪.‬‬
‫ئۇنىڭدىن كىيىن ئىنسانالرنىڭ ئەڭ ئۈستى‪ ،‬رەسۇلىلالھنىڭ ئۈچىنچى خەلىپىسى‪،‬‬
‫ياخشىلىقالر ۋە ئىھسانالرنىڭ خەزىنىسى‪ ،‬ھايا‪ ،‬ئىمان ۋە ئىرپان مەنبەسى‪،‬‬
‫زىننۇرەيىن (ئوسمان بىن ئاففاندۇر) “رەدىيالالھۇ تائاال ئەنھ”‪.‬‬
‫ئۇنىڭدىن كىيىن ئىنسانالرنىڭ ئەڭ ياخشىسى‪ ،‬رەسۇلىلالھنىڭ تۆتىچى خەلىپىسى‪،‬‬
‫ئىنساننى ھەيران قالدۇردىغان ئەۋزەللىكلەرنىڭ ئىگىسى‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ شىرى‬
‫(ئەلى بىن ئەبى تالىپتۇر) “رەدىيالالھۇ تائاال ئەنھ”‪.‬‬
‫ئۇنىڭدىن كىيىن (ھىزرىتى ھەسەن) خەلىپە بولدى‪ .‬ھەدىس شەرىفتە بىلدۈرۈلگەن ‪30‬‬
‫يىللىق خەلىپىلىك بۇنىڭ بىلەن تامامالندى‪ 9.‬ئۇنىڭدىن كىيىن ئىسانالرنىڭ ئەڭ ئۈستى‪،‬‬
‫رەسۇلىلالھنىڭ “سەەلللالھۇ تائاال ئەلەيھى ۋەسسەلەم” ئىككى كۆزىنىڭ نۇرى‪،‬‬
‫(ھۈسەيىن بىن ئەلىدۇر) “رەدىيەلالھۇ تائاال ئەنھۈم”‪.‬‬
‫بۇ ئەۋزەللىكلەر‪ ،‬ساۋاپنىڭ تىخىمۇ كۆپ بولىشى‪ ،‬دىن ئىسالم ئۈچۈن‪ ،‬ۋەتىنىدىن‬
‫ۋە ياخشى كۆرگەنلىرىنىدىن ئايرىلىش‪ ،‬باشقىالرغا قارىغاندا ئالدىدا مۇسۇلمان‬
‫بولۇش‪ ،‬رەسۇلىلالھنىڭ “سەەلللالھۇ تائاال ئەلەيھى ۋەسسەلەم” ئىيتقانلىرىنى بەجا‬
‫كەلتۈرۈش‪ ،‬ئۇنىڭ سۈننەتلىرىگە مەھكەم ئىسىلماق‪ ،‬دىنىنى يىيىشقا تىرىشماق‪،‬‬
‫كۇپۇرلۇقنى‪ ،‬فىتنىنى‪ ،‬بۇزۇقچىلىقنىڭ ئالدىنى ئىلىشتۇر‪.‬‬
‫ھەسەن بىن ئەلى ‪ ]669 [ 49‬يىلىدا مەدىنەئى مۈنەۋۋەردە زىھىرلىنىپ ۋاپات بولدى‪.‬‬ ‫‪ 9‬‬

‫‪52‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئەلى “رەدىيالالھۇ ئەنھ”‪ ،‬ئەبۇبەكىردىن “رەدىيەلالھۇ ئەنھ” باشقا‪ ،‬ھەممە كىشىدىن‬

‫بالدۇر مۇسۇلمان بولسىمۇ‪ ،‬ئۇ ۋاقىتتا كىچىك باال بولغانلىقى ئۈچۈن ۋە مال‪-‬مۈلىكى‬
‫بولمىغانلىقى ئۈچۈن ۋە رەسۇلىلالھنىڭ ئۆيىدە‪ ،‬خىزمىتىدە بولغاچقا‪ ،‬ئۇنىڭ باشتا ئىمان‬
‫ئىيتىشى‪ ،‬باشقىالرنىڭ ئىمان ئىيتىشىغا ۋە ئىبرەت ئىلىشىغا ۋە كاپىرالرنىڭ پارەكەندە‬
‫بولىشىغا تۈرتكە بولمىدى‪ .‬ھالبۇكى‪ ،‬باشقا ئۈچ خەلىپىنىڭ ئىمان ئىيتىشى‪ ،‬ئىسالمنى‬
‫قۇۋۋەتلەندۈردى‪ .‬ئىمامى ئەلى ۋە بالىللىرى “رەدىيالالھۇ ئەنھۈم”‪ ،‬رەسۇلىلالھنىڭ‬
‫ئەڭ يىقىن تۇققىنى ۋە رەسۇلىلالھنىڭ مۇبارەك قىنىدىن بولغانلىقى ئۈچۈن‪ ،‬سىددىقى‬
‫ئەكبەردىن ۋە فارۇكى ئازامدىن تىخىمۇ ئۈستۈن دىيىلسىمۇ‪ ،‬بۇ ئۈستۈنلۈكلەر‬
‫ھەممە جەھەتتىن ئۈستۈنلىكنى بىلدۈرمەيدۇ‪ .‬ھەممە جەھەتتىن‪ ،‬بۈيۈكلەرنىڭ ئالدىدا‬
‫بولىشقا ياردىمى بولمايدۇ‪ .‬خىزىر ئەلەيھىساالمنىڭ مۇسا ئەلەيھىساالمغا بىر قانچە‬
‫نەرسە ئۆگەتكەنلىكىگە ئوخشايدۇ‪[ .‬قانداشلىقى تىخىمۇ يىقىن بولغان تىخىمۇ ئۈستۈن‬
‫ھىساپلىنىدىغان بولسا ئىدى‪ ،‬ھەزرىتى ئابباس‪ ،‬ھەزىرىتى ئەلىدىن تىخىمۇ ئۈستۈن‬
‫بولغان بوالتتى‪ .‬قانداشلىق جەھەتتىن ئىنتايىن يىقىن بولغان ئەبۇ تالىپمۇ ۋە ئەبۇ‬
‫لەھەپمۇ‪ ،‬مۇمىنلەرنىڭ ئەڭ تۆۋەن تەرىپىدە تۇرىدىغان كىشىلەردۇر‪ ،‬ئۇالرنىڭ‬
‫شەرىپى ۋە ئۈستۈنلىكى يوقتۇر‪ ].‬قانداشلىقى بولغانلىقى ئۈچۈن‪ ،‬ھەزىرىتى فاتىمە‪،‬‬
‫ھەزىرىتى خەدىچە بىلەن ھەزىرىتى ئائىشەدىن “رەدىيەلالھۇ ئەنھۈننە” تىخىمۇ‬
‫ئۈستۈندۇر‪ .‬ئەمما بىر جەھەتتىكى ئەۋزەللىك باشقا ھەممە جەھەتتىكى ئەۋزەللىكتىن‬
‫ئۈستۈن بولىدۇ دىگەنلىك ئەمەس‪ .‬بۇ ئۈچىنىڭ قايسىسىنىڭ ئەڭ ئۈستۈن ئىكەنلىكىنى‬
‫ئۆلىمالىمىز باشقا‪-‬باشقا بايان قىلغان‪ .‬ھەدىس شەرىفلەردىن دىيىلگىنىدەك‪ ،‬ئۈچى‬
‫ۋە ھەزرىتى مەريەم ۋە فىرئەۋۇننىڭ ئايالى ھەزىرىتى ئاسىيە “رەدىيەلالھۇ تائاال‬
‫ئەنھۈننە ئەجمائىن”‪ ،‬دۇنيا ئاياللىرنىڭ ئەڭ ئۈستۈنىدۇر‪ .‬ھەدىس شەرىفتە (فاتىمە‪،‬‬
‫جەننەت ئاياللىرىنىڭ ئەڭ ئۈستۈنىدۇر‪ .‬ھەسەن ۋە ھۈسەيىنمۇ جەننەت ياشلىرىنىڭ‬
‫ئەڭ ئۈستۈنىدۇر) دىيىلگەنكى ئۈچۈن‪ ،‬بۇمۇ بىر جەھەتتىن بىر ئۈستۈنلىكتۇر‪.‬‬
‫بۇنىڭدىن كىيىن‪ ،‬ساھابىلەرنىڭ ئەڭ ئۈستۈنلىرى (ئاشەرەئى مۇبەشەررەدىن) يەنى‬
‫جەننەتكە كىرىش نىسىپ بولغان ‪ 10‬كىشىدۇر‪ .‬ئۇالردىن كىيىن‪ ،‬بەدىر ئۇرۇشىدا‬
‫جەڭ قىلغان ‪ 313‬كىشى ئۈستۈندۇر‪ .‬ئۇنىڭدىن كىيىن ئۇھۇد ئۇرىشىدىكى ‪700‬‬
‫ئارسالننىڭ ھەممىسى‪ ،‬ئۇنىڭدىن كىيىن‪( ،‬بىئاتۇر رىدۋان)‪ ،‬يەنى دەرەخنىڭ ئاستىدا‬
‫رەسۇلىلالھقا ۋەدە بەرگەن ‪ 1400‬كىشى ئۈستۈندۈر‪.‬‬
‫رەسۇلىلالھ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم” يولىدا جىنىنى‪ ،‬مېلىنى پىدا قىلغان‪،‬‬
‫‪53‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئۇنىڭغا ياردەم قىلغان ساھابىلەرنىڭ “رەدىيالالھۇ ئەنھۈم ئەجمائىن” ھەممىسىنىڭ‬

‫ئىسمىنى ھۆرمەت ۋە سۆيگۈ بىلەن دىيىشىمىز‪ ،‬ھەممىمىزگە ۋاجىپتۇر‪ .‬ئۇالرنىڭ‬
‫بۈيۈكلىكىنى ماس كەلمەيدىغان سۆزلەرنى دىمەسلىكىمىز‪ ،‬ھەرگىز توغرا‬
‫ئەمەس‪ .‬ئۇالرنىڭ ئىسىملىرىنى ھۆرمەتسىزلىك بىلەن تىلغا ئېلىشىمىز زااللەت ۋە‬
‫بۇزۇقلۇقتۇر‪.‬‬
‫رەسۇلىلالھنى سۆيگەن بىر كىشى‪ ،‬ئۇنىڭ ساھابىللىرنىڭ ھەممىسىنى سۆيىشى كىرەك‪.‬‬
‫چۈنكى بىر ھەدىس شەرىفتە‪( ،‬ساھابىللىرىمنى ياخشى كۆرگەن كىشى‪ ،‬مىنى ياخشى‬
‫كۆرىدۇ‪ .‬ئۇالرنى سۆيمىگەن كىشى مىنى سۆيمەيدۇ‪ .‬ئۇالرغا ئازار بەرگەنلىك ماڭا‬
‫ئازار بەرگەنلىك بىلەن ئوخشاش‪ .‬ماڭا ئازار بەرگەن كىشى‪ ،‬ئالالھۇ تائاالغا ئازار‬
‫بەرگەن بولىدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاالغا ئازار بەرگەن كىشى چوقۇم ئازابىنى تاتىدۇ‪ ).‬دەپ‬
‫يىزىلغان‪ .‬يەنە بىر ھەدىس شەرىفتە بولسا‪( ،‬ئالالھۇ تائاال مىنىڭ قۇللىرىمدىن بىرسىگە‬
‫ياخشىلىق قىلماقچى بولسا‪ ،‬ئۇنىڭ قەلبىگە ساھابىللىرىمنىڭ سۆيگىسىنى سالىدۇ‪.‬‬
‫ئۇالرنىڭ ھەممىسىنى جىنىنى ياخشى كۆرگەندەك ياخشى كۆرىدۇ) دەپ يىزىلغان‪.‬‬
‫بۇنىڭ ئۈچۈن‪ ،‬ساھابىلەرنىڭ ئارىسىدا بولغان توقۇنۇشالرنى؛ يامان خىيالالر بىلەن‬
‫ۋە خەلىپىلىكنى قولغا كەلتۈرۈش‪ ،‬نەپسىنى قاندۇرۇش ئۈچۈن قىلدى دىيىش توغرا‬
‫بولمايدۇ‪ .‬بۇ پىكىرنى توغرا دەپ قاراش ۋە بۈيۈكلەرگە تىل تەككۈزۈش مۇناپىقلىق‬
‫بولىدۇ ۋە ئاپەتكە ئىلىپ كىلىدۇ‪ .‬چۈنكى‪ ،‬رەسۇلىلالھىنىڭ ھۇزۇىدا ئولتۇرماق‪،‬‬
‫ئۇنىڭ مۇبارەك سۆزلىرىنى ئاڭالش‪ ،‬تەئاسسۇپ [يەنى جاھىللىق‪ ،‬كۆرەلمەسلىك]‬
‫ۋە ھوقۇققا‪ ،‬دۇنيا ماللىرىغا بىرىلىش ھەممىسىنىڭ قەلبىدىن سۆكۈپ ئىلىنغان ۋە‬
‫يوقۇتىلغان‪ .‬خىرىس [تويماسلىق‪ ،‬نەپسانىيەتچىلىك] ۋە ئاداۋەت ۋە يامان خۇلۇقتىن‬
‫خالىي بولۇپ‪ ،‬پاك بولغان‪ .‬ئۇ ئۇلۇغ پەيغەمبەرنىڭ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم”‬
‫ئۈممىتىنىڭ بىر ئەۋلىياسى بىلەن بىر قانچە كۈن بىللە تۇرغان كىشى‪ ،‬ئۇنىڭ گۈزەل‬
‫خۇلۇقلىرىدىن ۋە ئۈستۈلىكىدىن پايدىلىنىدۇ ۋە پاكلىنىدۇ‪ .‬دۇنيا ماللىرىغا بىرىلىشتىن‬
‫قۇرتۇلىدۇ‪ ،‬ساھابىلەررەسۇللىلالھنى “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم” ھەممە‬
‫نەرسىدىن بەك ياخشى كۆرگەنلىكى‪ ،‬جىنىنى‪ ،‬مېلىنى ئۇنىڭ ئۈچۈن پىدا قىلغانلىقى‪،‬‬
‫ۋەتىنىدىن ئايرىلىپ‪ ،‬روھىغا ئوزۇق بولىدىغان سۆھبەتلىرىگە قاتناشقان تۇرۇقلۇق‪،‬‬
‫ئۇالرنىڭ يامان ئادەتلەردىن قۇرتۇلماي‪ ،‬نەپسىنىڭ پاكالنمىغانلىقى‪ ،‬بۇ ئۆتكۈنچە‬
‫ئالەمدە ئۆزنىڭ نەپسىللىرىگە بىرىلىپ كەتكەنلىكىنى قانداق چۈشىنىش كىرەك؟‬
‫ئۇ بۈيۈكلەر ئەلۋەتتە ھەر قانداق بىر كىشىدىن تىخىمۇ بەك پاكتۇر‪ .‬ئۇالرنىڭ‬
‫‪54‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئايرىلىشىنى‪ ،‬ئۇالرنىڭ توقۇنۇشلىرىنى‪ ،‬بىزدەك چىرىك نىيەتلىك كىشىلەرنىڭكىگە‬

‫ئوخشىتىش‪ ،‬دۇنيا ئۈچۈن‪ ،‬ئۆزىنىڭ نەپسىللىرىنى قاندۇرۇش ئۈچۈن قىلدى‬
‫دىيىش توغرىمۇ؟ ساھابىلەر ئۈچۈن مۇشۇنداق ناچار ئويالردا بولماق‪ ،‬جائىز‬
‫ئەمەستۇر‪ .‬بۇنداق دىگەن بىر كىشى‪ ،‬ئەجىبا ساھابىلەرگە دۈشمەنلىك قىلىش‪،‬‬
‫ئۇالرغا تەربىيە قىلغان‪ ،‬ئۇالرنى يىتىشتۈرگەن رەسۇلىلالھقا “سەەلللالھۇ ئەلەيھى‬
‫ۋەسەەللم” دۈشمەنلىك قىلغانلىق بولىدۇ دەپ ئويلىماسمۇ؟ ئۇالرنى رەزىل قىلغانلىق‪،‬‬
‫رەسۇلىلالھنى رەزىل قىلغانلىق بولىدۇ‪ .‬شۇڭالشقا دىن ئۆلىمالىرى مۇنداق دەيدۇ‪،‬‬
‫(ساھابىلەرنى چوڭ بىلمىگەن‪ ،‬ئۇالرنى ھۆرمەت قىلمىغان بىر كىشى‪ ،‬رەسۇلىلالھقا‬
‫ئىمان ئىيتمىغان بولىدۇ)‪ .‬تۆگە ۋە سىففىن ئۇرۇشلىرى‪ ،‬ئۇالرنى يامان كۆرسىتىشكە‬
‫سەۋەپ بواللمايدۇ‪ .‬بۇ جەڭلەردە ھەزرىتى ئەلىگە قارشى چىققانالرنىڭ ھەممىسىنى‬
‫يامانلىقتىن قۇتۇلدۇرغان‪ ،‬ھەتتا ساۋاپقا ئىرىشتۈردىغان دىنى سەۋەپلەر بار‪ .‬ھەدىس‬
‫شەرىفتە مۇنداق دەيدۇ‪( ،‬خاتاالشقان بىر ئىجتىھاتچىغا بىر ساۋاپ‪ ،‬ھەقىقەتنى تاپقانغا‬
‫بىر ياكى ئون ساۋاپ باردۇر‪ .‬ئىككى ساۋاپنىڭ بىرىنچىسى‪ ،‬ئىجتىھاتنىڭ ساۋابىدۇر‪.‬‬
‫ئىككىنچى ساۋاپ بولسا‪ ،‬ھەقىقەتنى تاپقانلىق ساۋابىدۇر‪ ).‬دىن ئۆلىمالىرىنىڭ‬
‫ئوتتۇرسىدىكى توقۇنۇشالر‪ ،‬كۈرەشلەر‪ ،‬نادانلىق ۋە بىر‪-‬بىرسىگە بولغان دۈشمەنلىك‬
‫ئەمەس‪ .‬ئىجتىھاتالرنىڭ سەۋەبى بىلەن بولغان‪ .‬ئىسالمىيەتنىڭ بۇيرۇقلىرنى بەجا‬
‫كەلتۈرۈش ئۈچۈن بولغان‪ .‬ساھابىلەرنىڭ ھەممىسى ئىجتىھاتچى ئىدى‪[ .‬مەسىلەن‪،‬‬
‫ئامىز بىن ئاسىنىڭ “رەدىيالالھۇ تەئاال ئەنھ” بىر ئىجتىھاتچى ئىكەنلىكى‪( ،‬ھادىكانىڭ)‬
‫‪ 298-‬بىتىدە ھەدىس شەرىفتە بايان قىلىنغان‪].‬‬
‫ھەر بىر ئىجتىھاتچىنىڭ ئۆزىنىڭ ئىجتىھادى بىلەن‪ ،‬ئېرىشكەن بىلىملىرى بويىچە ئىش‬
‫قىلىشى پەرىزدۇر‪ .‬بىرسىنىڭ ئىجتىھادى‪ ،‬ئۆزىدىن چوڭ بىرسىنىڭ ئىجتىھاتچىنىڭ‬
‫ئىجتىھادىغا ماس كەلمىسىمۇ‪ ،‬يەنىال ئۆزىنىڭ ئىجتىھادىغا ماس كىلىشى كىرەك‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫باشقىالرنىڭ ئىجتىھادىغا ماس كىلىشى جائىز ئەمەس‪ .‬ئىمامى ئازام ئەبۇ خانىفنىڭ‬
‫‪11‬‬
‫ئوقۇغۇچىسى ئەبۇ يۇسۇف بىلەن مۇھەممەد شەيبانى ۋە ئىمامى مۇھەممەد شافىنىڭ‬
‫ئوقۇغۇچىسى ئەبۇ سەۋىر ۋە ئىسمائىل مۇزەنى نۇرغۇن نيەرلەردە ئۇستازلىرىنىڭ‬
‫دىەەنلىىرگە ئەمەل قىلمىدى‪ .‬ئۇستازلىرىنىڭ ھارام دىگەنلىرىنىڭ بەزىللىرىگە ھاالل‬
‫دىدى‪ .‬ھاالل دىگەنلىرىنىڭ بەزىللىرىگە بولسا ھارام دىدى‪ .‬شۇڭالشقا ئۇالر گۇناھ‬

‫ئەبۇ خانىفە نۇمان بىن سابىت‪ ]767 [ 150 ،‬يىلىدا باغداتتا ۋاپات بولدى‪.‬‬ ‫‪ 10‬‬
‫مۇھەممەد بىن ئىدرىس شافىي‪ ]820[ 204 ،‬يىلىدا مىسىردا ۋاپات بولدى‪.‬‬ ‫‪1 1‬‬

‫‪55‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫سادىر قىلدى‪ ،‬يامان دىگىلى بولمايدۇ‪ .‬بۇنداق گەپ يوق‪ .‬چۈنكى‪ ،‬ئۇالر ئۇستازلىرىغا‬
‫ئوخشاش ئىجتىھاتچىالردۇر‪.‬‬
‫شۇنداق‪ ،‬ئەلى “رەدىيەلالھۇ ئەنھ” مۇئاۋىيەدىن ۋە ئامىز ئىبنى ئاسادىن “رەدىيەلالھۇ‬
‫ئەنھۈما” تىخىمۇ ئۈستۈن‪ ،‬تىخىمۇ ئىلىملىك ئىدى‪ .‬ئۇالردىن ئايرىيدىغان نۇرغۇن‬
‫ئارتۇقچىلىقلىرى بار ئىدى‪ .‬ئۇنىڭ ئىجتىھادىمۇ ئۇالرنىڭ ئىجتىھادىدىن تىخىمۇ‬
‫قۇۋۋەتلىك ۋە ئۇيغۇن ئىدى‪ .‬ئەمما‪ ،‬ساھابىلەرنىڭ ھەممىسى ئىجتىھادچى بولغانلىقى‬
‫ئۈچۈن‪ ،‬ئىككىسىنىڭ بۇ بۈيۈك ئىماننىڭ ئىجتىھادىغا ئەمەل قىلىشى جائىز ئەمەستى‪.‬‬
‫ئۆزلىرىنىڭ ئىجتىھادى بويىچە ئىش قىلىشى كىرەك ئىدى‪.‬‬
‫سوئال‪ :‬جەمەل ۋە سىففىن ئۇرۇشلىرىدا‪ ،‬كۆچمەنلەردىن ۋە ئەنسارالردىن‬
‫نۇرغۇنلىغان ساھابىلەر‪ ،‬ئىمامى ئەلى بىلەن بىللە ئىدى‪ .‬ئۇنىڭغا بويسۇناتتى‪ .‬ئۇنىڭغا‬
‫ئەگىشەتتى‪ .‬ئۇالرنىڭ ھەممىسى ئىجتىھاتچى ئىكەن‪ ،‬ئىمامى ئەلىگە ئەگىشىشنى‬
‫ۋاجىپ دەپ بىلدى‪ .‬بۇنىڭدىن شۇنى چۈشىنىشكە بولىدۇكى‪ ،‬ئىمامى ئەلىگە ئەگىشىش‪،‬‬
‫ئىجتىھاتچىالرغىمۇ ۋاجىپ ئىدى‪ .‬ئۇالرنىڭ ئىجتىھادى ماس كەلمىسىمۇ‪ ،‬ئۇنىڭ بىلەن‬
‫ئىتىپاقلىشش كىرەك دىيىلسە‪:‬‬
‫جاۋاپ‪ :‬ئەلىگە “رەدىيالالھي تائاال ئەنھ” ئەگەشكۈچىلەر‪ ،‬ئۇنىڭ بىلەن بىللە جەڭ‬
‫قىلغۇچىالر‪ ،‬ئۇنىڭ ئىجتىھادىغا ماس كەلگەنلىكى ئۈچۈن ئىتىپاقالشمىدى‪ .‬ئۆزلىرىنىڭ‬
‫ئىجتىھادىمۇ‪ ،‬ئىمامنىڭ ئىجتىھادىغا ماس كەلگەنلىكى ئۈچۈن‪ ،‬ئۇالرنىڭ ئىجتىھادى‬
‫ئىمامى ئەلىگە ئەگىشىش كىرەكلىكىنى ۋاجىپ دەپ كۆرسەتتى‪ .‬بۇنىڭغا ئوخشاش‪،‬‬
‫ساھابىلەرنىڭ بۈيۈكلىرىنىڭ كۆپىنچىسىنىڭ ئىجتىھادلىرى‪ ،‬ئىمامى ئەلىنىڭ ئىجتىھادىغا‬
‫ماس كەلمىدى‪ .‬بۇ بۈيۈك ئىمام بىلەن جەڭ قىلىشى ۋاجىپ بولدى‪ .‬ئۇ ۋاقىتتا‪،‬‬
‫ساھابىلەرنىڭ ئىجتىھادلىرى ئۈچ تۈرلۈك ئىدى‪ .‬ئۇالرنىڭ بىر قىسمى ئىمامى ئەلىنىڭ‬
‫توغرا ئىكەنلىكىنى چۈشەندى‪ .‬ئۇالرنىڭ ئىمامى ئەلىگە ئەگىشىشى ۋاجىپ بولدى‪ .‬بىر‬
‫قىسمى بولسا‪ ،‬ئۇنىڭ بىلەن بىللە جەڭ قىلغانالرنىڭ ئىجتىھادىنىڭ توغرا ئىكەنلىكىنى‬
‫چۈشەندى‪ .‬بۇالرنىڭمۇ ئەلى “رەدىيەلالھۇ ئەنھ” بىلەن بىللە‪ ،‬جەڭ قىلغانالرغا‬
‫ئەگىشىشى‪ ،‬ئۇنىڭ بىلەن بىللە جەڭ قىلىشى ۋاجىپ بولدى‪ .‬ئۈچىنچى قىسىم بولسا‪،‬‬
‫ھەر ئىككى تەرەپكە ئەگەشمەسلىك‪ ،‬توقۇنۇشماسلىق كىرەك دىدى‪ .‬ئۇالرنىڭ‬
‫ئىجتىھادى جەڭگە قاتناشماسلىققا سەۋەپ بولدى‪ .‬بۇ ئۈچ قىسىمنىڭ ھەممىسىدە‬
‫ئەلۋەتتە توغرا ئىدى ۋە ئۇالرنىڭ ھەممىسى ساۋاپقا ئېرىشتىلەر‪.‬‬

‫‪56‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫سوئال‪ :‬يۇقىردىكى يازما‪ ،‬ئىمامى ئەلى “رەدىيەلالھۇ تائاال ئەنھ” بىلەن بىللە‬
‫جەڭ قىلغانالرنىڭمۇ توغرا ئىكەنلىكىنى كۆرسەتتى‪ .‬ھالبۇكى‪ ،‬ئەھلى سۈننەت‬
‫ئۆلىمالىرى‪ ،‬ئىمامى ئەلىنىڭ توغرا ئىكەنلىكىنى‪ ،‬قارشى تەرەپتىكىلەرنىڭ بولسا‬
‫خاتا ئىكەنلىكىنى‪ ،‬ئۆزۈرلۈك بولغانلىقى ئۈچۈن كەچۈرۈلگەنلىكى ۋە ساۋاپقا‬
‫ئېرىشكەنلىكىنى بايان قىلدى‪ .‬بۇنىڭغا نىمە دەيمىز؟‬
‫جاۋاپ‪ :‬ئىمامى شافى ۋە ئۆمەر بىن ئابدۇلئەزىز قاتارلىق دىن ئۆلىمالىرى‪ ،‬ساھابىلەر‬
‫ئۈچۈن ھىچقايسىسىنى خاتاالشتى دىيىش جائىز ئەمەس دەپ دىدى‪ .‬شۇڭالشقا‪،‬‬
‫(چوڭالرغا خاتاالشتى دىيىش خاتادۇر) دىدى‪ .‬كىچىكلەرنىڭ چوڭالرغا (توغرا‬
‫قىلدى‪ ،‬خاتا قىلدى‪ ،‬ياقتۇردۇق‪ ،‬ياقتۇرمىدۇق) قاتارلىق گەپلەرنى دىيىشلىرى جائىز‬
‫ئەمەس‪ .‬ئالالھۇ تائاال‪ ،‬قوللىرمىزنى ئۇ چوڭالرنىڭ قىنى بىلەن بويىمىغانلىقى ئۈچۈن‪،‬‬
‫بىزنىڭ توغرا قىلدى‪ ،‬خاتا قىلدى دىگەندەك سۆزلەرنى سۆزلەشتىن تىلىمىزنى‬
‫تاتىشىمىز كىرەك‪ .‬ئىلىمى كۆپ ئۆلىماالر‪ ،‬دەلىل‪-‬ئىسپاتالرنى ئىگىلەش ۋە ۋەقەلەرنى‬
‫تەكشۈرۈش ئارقىلىق ئىمامى ئەلى توغرا قىلغان ئىدى‪ ،‬قارشى تەرەپتىكىلەر‬
‫خاتاالشتى دىگەن بولسىمۇ‪ ،‬بۇ سۆزلەر بىلەن (ئەلى “رەدىيەلالھۇ ئەنھ” قارشى‬
‫تەرەپتىكىلەر بىلەن سۆزلىشەلىگەن بولغان بولسا‪ ،‬ئۇالرنىڭمۇ ئۆزلىرىگە ئوخشاش‬
‫ئىجتىھاد قىلىشىغا تۈرتكە بولغان بوالتتى) دىمەكچى بولدى‪ .‬ئەمەلىيەتتە‪ ،‬زۈبەير بىن‬
‫ئاۋۋام ھەزىرەتلىرى‪ ،‬تۆگە ئۇرۇشىدا‪ ،‬ھەزرىتى ئەلىگە قارشى چىققۇچى بولغان‬
‫بولسىمۇ‪ ،‬ۋەقەلەرنى تىخىمۇ چوڭقۇر تەكشۈرۈش ئارقىلىق‪ ،‬ئىجتىھادى ئۆزگەرتتى‪.‬‬
‫جەڭدىن ۋاز كەچتى‪ .‬بۇ يەردە ئەھلى سۈننەت ئۆلىمالىرىنىڭ خاتاالرنى جائىز‬
‫كۆرگەنلەرنىڭ سۆزلىرىنى‪ ،‬مۇشۇنداق چۈشىنىش كىرەك‪ .‬ئۇنداق بولمايدىكەن‪،‬‬
‫ھەزىرىتى ئەلى ۋە ئۇنىڭ بىلەن بىللە بولغانالرنى توغرا يولدا‪ ،‬قارشى تەرەپتىكى‬
‫ئائىشە سىددىق ۋالىدىمىزگە ۋە ئۇنىڭ بىلەن بىللە بولغان ساھابىلەرگە نادان دىيىش‬
‫جائىز ئەمەس‪.‬‬
‫ساھابىلەرنىڭ بۇ قىلغان ئۇرۇشلىرى‪ ،‬ئەھكام تۈرلىرىدىن بولغان ئىجتىھاد ئايرىلىشالر‬
‫بولغان ئىدى‪ .‬ئىسالمنىڭ ئاساسى ۋە مۇھىم ئىشلىرىدا ھىچقانداق ئايرىلىش يوق ئىدى‪.‬‬
‫ھازىر ئارىمىزدىكى بەزىبىر كىشىلەر‪ ،‬مۇئەۋىيە ۋە ئامىر ئىبنى ئاس “رەدىيالالھۇ‬
‫ئەنھۇما” قاتارلىق دىنىي داھىالرغا تىلىنى تەككۈزىۋاتىدۇ ۋە ھۆرمەتسىزلىك‬
‫قىلىۋاتىدۇ‪ .‬ساھابىلەرگە ئازار بىرىشنىڭ‪ ،‬رەسۇلىلالھقا “سەەلللالھۇ ئەلەيھى‬
‫ۋەسەەللم” ئازار بىرىش بىلەن ئوخشاش بولىدىغانلىقىغا ۋە تۆۋەن كۆرگەنلىك‬
‫‪57‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫بولىدىغانلىقىنى چۈشەنمەيدۇ‪ .‬ئىمام مالىك بىن ئەنەسنى (مۇئاۋىيەيە ۋە ياكى ئامىر بىن‬
‫ئاسا) “رەدىيەلالھۇ ئەنھۇما”‪ 12‬تىللىغان‪ ،‬يامانلىق قىلغان بىرى‪ ،‬ئۇالرغا قىلغان يامان‬
‫گەپ‪-‬سۆزلىرىگە اليىق بىرىدۇر‪ .‬ئۇالرغا ئەدەپسىزلىك قىلغانالرغا‪ ،‬ئىيتقانالرغا ۋە‬
‫يازغانالرغا ئېغىر جازا بىرىش كىرەكلىكى (شىفائى شەرىفتە) يىزىلغان‪ .‬ئالالھۇ‬
‫تائاال قەلبىمىزنى ساھابىلەرنىڭ مۇھەببىتى بىلەن تولدۇرسۇن! ئۇ چوڭالرنى‪ ،‬سالىھ‪،‬‬
‫تەقۋا بىرىنى ياخشى كۆرىدۇ‪ .‬مۇناپىق ۋە گۇناھكار بىرسىنى ياخشى كۆرمەيدۇ‪.‬‬
‫رەسۇلىلالھنىڭ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم” ساھابىللىرىنىڭ قىممىتىنى ۋە‬
‫ئەۋزەللىكلىرىنى چۈشىنىپ‪ ،‬ھەممىسىنى ياخشى كۆرگەنلەرگە‪ ،‬ھەممىسىنى‬
‫ھۆرمەتلىگەنلەرگە ۋە ئۇالرنىڭ يولىدىن ماڭغۇچىالرغا (ئەھلى سۈننەت) دىيىلىدۇ‪.‬‬
‫بىر قانچىسىنى ياخشى كۆرىمىز‪ ،‬باشقىللىرىنى ياخشى كۆرمەيمىز دەپ ئۇالرنى يامان‬
‫كۆستەرگەنلەرگە ۋە ئۇالرنىڭ يولىدىن ماڭمىغۇچىالرغا (رافىزى) ۋە (شىئى) دەپ‬
‫ئاتىلىدۇ‪ .‬رافىزىلەر‪ ،‬ئىراندا‪ ،‬ھىندىستاندا ۋە ئىراقتا جىق‪ .‬تۈركىيەدە يوق‪ .‬بۇالرنىڭ‬
‫بەزىللىرى مەملىكىتىمىزدىكى مۇسۇلمان‪ ،‬قەلبى پاكىز ئالەۋىلەرنى ئالداش مەقسىتىدە‪،‬‬
‫ئۆزلىرىنى بىز (ئالەۋى) دىدى‪ .‬ھالبۇكى‪ ،‬ئالەۋى‪ ،‬ئەلىنى “رەدىيەلالھۇ ئەنھ”‬
‫ياخشى كۆرىدىغان مۇسۇلمان دىگەنلىكتۇر‪ .‬بىرسىنى ياخشى كۆرۈش ئۈچۈن ئۇنىڭ‬
‫يولىدا مىڭىش‪ ،‬ئۇنىڭ ياخشى كۆرىدىغانلىرىنى ياخشى كۆرۈش كىرەك‪ .‬ئەگەر ئۇالر‬
‫ئەلىنى “رەدىيەلالھۇ ئەنھ” ياخشى كۆرگەن بولسا ئۇنىڭ يولىدىن ماڭغان بوالتتى‪.‬‬
‫ئەلى “رەدىيەلالھۇ ئەنھ” ساھابىلەرنىڭ ھەممىسىنى ياخشى كۆرەتتى‪ .‬ئىككىنچى‬
‫بولۇپ خەلىپە بولغان ئۆمەرنىڭمۇ “رەدىيەلالھۇ ئەنھۇما” مۇشاۋىرى ۋە ئىچىنى‬
‫تۆكىدىغان ھەمراھى بولغان ئىدى‪ .‬فاتىمەنىڭ “رەدىيەلالھۇ ئەنھا” قىزى ئۇممىي‬
‫گۈلسۈم ئۆمەر “رەدىيەلالھۇ ئەنھ” بىلەن توي قىلدى‪ .‬خۇتبىدە‪ ،‬ھەزرىتى مۇئاۋىيە‬
‫ئۈچۈن (قېرىنداشلىرىمىز بىزدىن ئايرىلدى‪ .‬ئۇالر كاپىر ۋە پاسىق ئەمەس‪ .‬ئۇالرنىڭ‬
‫ئىجتىساتلىرى مۇشۇنداق بولدى) دەپ بۇيۇردى‪ .‬ئۆزى ئۈچۈن ئۇرۇش قىلغان تالھا‬
‫“رەدىيەلالھۇ ئەنھ” شېھىت بولغان ۋاقىتتا‪ ،‬ئۇنىڭ يۈزىدىكى توپىالرنى سۈرتتى‪.‬‬
‫نامىزىنى ئۆزى چۈشۈردى‪ .‬ئالالھ تائاال‪ ،‬قۇرئان كەرىمدە (مۇسۇلمانالرنىڭ‬
‫قېرىنداش ئىكەنلىكىنى) ئېيتتى‪ .‬فەتىھ سۈرىسىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى كەلىمىسىدە‪،‬‬
‫(ساھابىلەرنىڭ بىر‪-‬بىرىنى ياخشى كۆرىدىغانلىقىدىن) خەۋەر بەردى‪ .‬ساھابىلەرنىڭ‬

‫‪ 12‬مۇئاۋىيە بىن ئەبۇ سۇفىيان ‪ ]680[ 60‬يىلىدا شامدا ۋاپات بولغان‪ .‬ئامىر ئىبنى ئاس ‪ ]663[ 43‬يىلىدا‬
‫مىسىردا ۋاپات بولغان‪.‬‬

‫‪58‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫بىرسىنىمۇ ياخشى كۆرمەسلىك ۋە تېخىچە ئۇالرغا دۈشمەنلىك قىلىش‪ ،‬بۇ قۇرئان‬

‫كەرىمگە ئىشەنمىگەنلىك بولىدۇ‪ .‬ئەھلى سۈننەت ئۆلىمالىرى‪ ،‬ساھابىلەرنىڭ‬
‫“رەدىيەلالھۇ تەئەال ئەنھۈم ئەجمائىن” ئۈستۈنلىكلىرىنى ياخشى چۈشەندى‪.‬‬
‫ھەممىسىنى ياخشى كۆرىشىمىز كىرەكلىكىنى بىلدۈردى‪ .‬مۇسۇلمانالرنى پاالكەتتىن‬
‫قۇتۇلدۇردى‪.‬‬
‫ئەھلى بەيتى يەنى ئەلىنى “رەدىيەلالھۇ ئەنھ” ۋە ئۇنىڭ بارلىق ئەۋالتلىرىنى‪،‬‬
‫شەجەرىسىنى ياخشى كۆرمەيدىغانالرغا ۋە ئەھلى سۈننەتنىڭ كۆز قارچۇقى‬
‫ھىساپلىنىدىغان چوڭالرغا دۈشمەنلىك قىلىدىغانالرغا (خارىجى) دىيىلىدۇ‪ .‬بۈگۈنكى‬
‫كۈندە خارىجىلەرگە (يەزىدى) دىيىلىدۇ‪ .‬يەزىدىلەرنىڭ دىنلىرى ۋە ئىمانلىرى بەك‬
‫بۇزۇلۇپ كەتكەن‪.‬‬
‫ساھابىلەرنىڭ ھەممىسىنى ياخشى كۆرىمىز دەپ قويۇپ ئۇالرنىڭ يولىدا ماڭمىغانالر‪،‬‬
‫ئۆزلىرىنىڭ بۇزۇق چۈشەنچىللىرىگە بۇ ساھابىلەرنىڭ يولى دەۋالغۇچىالرغا‬
‫(ۋاھھابى) دەپ ئاتىلىدۇ‪ .‬ۋاھھابىزىم‪ ،‬مەزھەپسىز دىنىي زات ئەھمەت ئىبنى‬
‫تەيمىييەنىڭ كىتاپلىرىدىكى بۇرمىالنغان پىكىرلەر بىلەن ‪ Hempher‬ئىسىملىك‬
‫ئىنگىلىز جاسۇسىنىڭ يالغانچىلىقلىرىنىڭ ئارالشمىسىنىڭ نەتىجىسىدۇر‪ .‬ۋاھابىلەر‪،‬‬
‫ئەھلى سۈننەت ئالىملىرىنى‪ ،‬سوپىزىم چوڭلىرىنى ۋە شىئەلەرنى ياقتۇرمايدۇ‪،‬‬
‫ئۇالر ھەممىنى ناچارالشتۇرىدۇ‪ .‬پەقەتال ئۆزىنى مۇسۇلمان ھىساپاليدۇ‪ .‬ئۆزىگە‬
‫ئوخشىمىغانالرنى مۇشرىك دەيدۇ‪ .‬ئۇالرنىڭ جىنى ۋە مېلىنى ۋاھھابىلەرگە ھاالل‬
‫دەپ قارايدۇ‪( .‬ھەممە نەرسىنى ھاالل سانىغۇچى) بولىدۇ‪ .‬قۇرئان كەرىمدىن ۋە‬
‫ھەدىستىن بۇرمۇالنغان ۋە خاتا مەنىلەرنى چىقىرىپ‪ ،‬مۇسۇلمانلىقنىڭ مۇشۇنداق‬
‫ئىكەنلىكىنى پەرەز قىلىشىدۇ‪ .‬ئەدەەلليى شەرىيەنى ۋە ھەدىس شەرىفنىڭ كۆپ‬
‫قىسىمىنى ئىنكار قىلىدۇ‪ .‬تۆت مەزھەپنىڭ ئۆلىمالىرى‪ ،‬ئەھلى سۈننەتتىن‬
‫ئايرىلغۇچىالرنىڭ دااللەتكە يۈز تۇتقانلىقىن ۋە ئىسالمنى جىق ۋەيران قىلغانلىقىنى‬
‫نۇرغۇن كىتاپلىرىدا ھۆججەتلەر بىلەن ئىسپاتلىدى‪ .‬تېخىمۇ كۆپ ئۇچۇرالرغا‬
‫ئېرىشىش ئۈچۈن‪ ،‬تۈرۈكچە (قىيامەت ۋە ئاخىرەت)‪( ،‬سائادەتى ئەبەدىييە)‬
‫كىتاپلىرىنى ۋە ئەرەپچە (مىنھاتۈل ۋەھبىييە)‪( ،‬ئەت تەۋەسسۈلۈ بىن نەبى ۋە بىس‬
‫سالىھىن) (سەبىلۈن نەجات) ۋە پارىسچە (سەيفۈل ئەبرار) كىتاپلىرىنى ئوقۇپ‬
‫چىقىڭ! بۇ كىتاپالر بىدئەت ئەھلىگە رەدىيە بېرىش ئۈچۈن يېزىلغان نۇرغۇن‬
‫قىممەتلىك كىتاپالر ئىستانبۇلدا (ھەقىقەت نەشىرىياتى) تەرىپىدىن بىسىپ چىقىرىلدى‪.‬‬
‫‪59‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫(ئىبنى ئابىدىننىڭ)‪ 13‬ئۈچىنچى تومىدا ھەقتىن ئايرىلغانالرنى چۈشەندۈرگەندە ۋە‬

‫تۈرۈكچە (نىممەتى ئىسالم) كىتانىدا نىكاھنى چۈشەندۈرگەندە‪ ،‬ۋاھھابىلەرنىڭ‬
‫ھەممە نەرسىنى ھاالل سانىغۇچى ئىكەنلىكى ئېنىق يېزىلغان‪ .‬سۇلتان ئىككىنچى‬
‫ئابۇلخەمىت خاننىڭ ئەمىرلىرىنىڭ بىرى بولغان ئەييۇپ سەبىرى پاشا‪( ،14‬مىراتۈل‬
‫ھارامەيىن) ۋە (تارىخى ۋاھھابىيان) كىتاپلىرىدا ۋە ئەھمەت جەۋدەت پاشا‪ ،‬تارىخنىڭ‬
‫يەتتىچى تومىدا‪ ،‬ۋاھھابىلەرنى تۈركچە ئۇزۇن ئۇزۇن بايان قىلغان‪ .‬يۇسۇف نەبھانىڭ‬
‫مىسىردا ئەرەپچە بىسىپ نەشىر قىلىنغان‬
‫(شەۋاھىدۈل ھەق) كىتابىدا‪ ،‬ۋاھھابىلەرگە ۋە ئىبنى تەيمىييەگە ئۇزۇن قىلىپ جاۋاپ‬
‫بەرگەن‪ .‬بۇ كىتاپنىڭ ‪ 50‬بېتى ‪ 1972‬يىلىدا ئىستانبۇلدا ئەرەپچە قىلىپ نەشىر‬
‫قىلىنغان (ئىسالم ئۆلىمالىرى ۋە ۋاھھابىلەر) كىتابىدا بار‪.‬‬
‫ئەييۇپ سەبىرى پاشا “رەھىمە ھالالھۇ تەئاال” شۇنداق دەيدۇكى‪( :‬ۋاھھابىزىم‪،‬‬
‫‪ ]1791 [1205‬يىلىدا ئەرەپ يېرىم ئارىلىدا قانلىق‪ ،‬ئىشكەنجىلىك بىر ئىنقىالپ بىلەن‬
‫بىرلىكتە مەيدانغا كەلدى)‪ .‬ۋاھھابىزىمنى ۋە مەزھەپسىزلىكىنى يازغان كىتاپلىرى‬
‫بىالن دۇنياغا تارقاتماقچى بولغانالرنىڭ بىرى مىسىرلىق مۇھەممەد ئابدۇدۇر‪ .‬ئۇ بىر‬
‫‪15‬‬
‫ماسوندۇر ۋە قاھىرەدىكى ماسون تەشكىالتنىڭ باشلىقى جەمالەددىنى ئەفگانىيەگە‬
‫بولغان ھەيرانلىقىنىى ئوچۇقتىن ئوچۇق يازغان ئابدۇ‪ ،‬بۈيۈك بىر ئسالم ئالىمى‪،‬‬
‫ئىلغار زىيالى‪ ،‬ئىسالھاتچى دەپ قارىلىپ‪ ،‬ياشالرغا باشالمچىلىق قىلىشقا بۇيرۇلدى‪.‬‬
‫ئەھلى سۈننەتنى يوقىتىش‪ ،‬ئىسالمنى ۋەيران قىلىش ئۈچۈن توزاق قۇرغان‬
‫ئىسالم دۈشمەنلىرىمۇ‪ ،‬دىنى زات قىياپىتىگە كىرىۋىلىپ‪ ،‬شېرىن سۆزلەر بىلەن‬
‫مۇشۇلمانلىقنى مەدھىيلەپ‪ ،‬تۇيدۇرماستىن بۇ فىتنىنى يېيىشقا باشلىدى‪ .‬ئابدۇ بولسا‬
‫ئاسمانغا چىقىرىلدى‪ .‬ئەھلى سۈننەتنىڭ چوڭ ئۆلىمالىرىغا مەزھەپ ئىماملىرىغا نادان‬
‫دىيىلدى‪ .‬ئۇالرنىڭ ئىسىملىرى تىلغا ئېلىنماس بولدى‪ .‬ئەمما‪ ،‬ئىسالم ئۈچۈن قانلىرىنى‬
‫تۆككەن‪ ،‬رەسۇلىلالھ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسسەەللم” ئىشقى ئۈچۈن جېنىنى‬
‫بېغىشلىغان ئەجدادىمىزنىڭ شانلىق شېھىتلىرىمىزنىڭ پاك ۋە ئالىيجاناپ بالىللىرى بۇ‬
‫تەشۋىقاتالرغا ۋە مىليونالرچە بېرىلگەن پۇل قارشىسىدا ئۇالرنىڭ ئالدام خالتىسىغا‬
‫چۈشمىدى‪ .‬ھەتتا‪ ،‬بۇ ئالدامچى دىن قەھىرمانلىرىنىڭ سۆزلىرىنى ئاڭلىمىدى ۋە‬
‫ئۇالرنى تونىمىدى‪ .‬جانابى ھەق‪ ،‬شېھىت ئەۋالتلىرىنى بۇ رەزىل ھۇجۇمالردىن‬
‫مۇھەممەت ئەمىن ئىبنى ئابىدىن ‪ ]1836 [ 1252‬يىلىدا شامدا ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫‪ 13‬‬
‫ئەييۇپ سەبىرى پاشا‪ ]1890[ 1308 ،‬يىلىدا ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫‪ 14‬‬
‫جەمالەددىن ئەفگانى‪ ]7981 [ 4131 ،‬يىلىدا ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫‪1 5‬‬

‫‪60‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫قوغدىدى‪ .‬بۈگۈنمۇ‪ ،‬مەۋدۈدى‪ ،16‬سەيىد قۇتۇپ‪ ،17‬ھەمىدۇلالھ ۋە (جامائەتكە تەبلىغ‬

‫قىلغۇچىالر) قاتارلىق مەزھەپسىزلەرنىڭ كىتاپلىرى تەرجىمە قىلىنىپ ياشالرنىڭ‬
‫ئوقۇشىغا سۇنۇلدى‪ .‬غايەت زور ئېالنالر بىلەن تەشىق قىلىنغان‪ ،‬مەدھىيلەنگەن‬
‫بۇ تەرجىمىلەردە‪ ،‬ئسىالم ئالىملىرىنىڭ بىلدۈرگەنلىرىگە ماس كەلمەيدىغان بىر‬
‫بۇرمىالنغان پىكىر ئىكەنلىكىنى كۆرىمىز‪ .‬سۇ ئۇخاليدۇ‪ ،‬دۈشمەن ئۇخلىمايدۇ‪ .‬ئالالھۇ‬
‫تائاال‪ ،‬ئەڭ ياخشى كۆرىدىغان مۇھەممەت پەيغەمبەر “ئەلەيھىساالم” ھۆرمىتى‬
‫ئۈچۈن‪ ،‬مۇسۇلمانالرنى غەپلەت ئۇيقىسىدىن ئۇيغاتسۇن! دۈشمەنلەرنىڭ ئالدامچىلىقى‬
‫ۋە تۆھمەتلىرىگە ئالدىنىشتىن بىزنى قوغدىسۇن! ئامىن‪ .‬پەقەتال دۇئا قىلىش بىلەن‬
‫ئۆزىمىزنى ئالدىمايلى! ئالالھۇ تائاالنىڭ بۇيرۇقلىرىغا ئىتائەت قىلمىغان‪ ،‬سەۋەپ‬
‫قىلماي‪ ،‬ئىشلىمەي تۇرۇپ دۇئا قىلىش‪ ،‬ئالالھۇ تائاالدىن مۆجىزە يۈز بېرىشنى‬
‫كۈتۈش دىگەنلىكتۇر‪ .‬مۇسۇلمانلىقتا‪ ،‬ھەم ئىشلەش ھەم دۇئا قىلىش باردۇر‪ .‬ئالدى‬
‫بىلەن سەۋەپ قىلىش‪ ،‬ئۇنىڭدىن كىيىن دۇئا قىلىش كىرەك‪ .‬كۇفۇرلۇقتىن قۇتۇلۇش‬
‫ئۈچۈن ئالدى بىلەن ئىسالمنى ئۆگىنىش ۋە ئۆگىتىش كىرەك‪ .‬ئەھلى سۈننەت‬
‫ئىتىقادىنى ۋە پەرىزلىرىنى‪ ،‬ھاراملىرىنى ئۆگىنىش‪ ،‬ئايال‪ .‬ئەركەك ۋە ھەممە كىشىگە‬
‫پەرىزدۇر‪ .‬بۇ بىرىنچى ۋەزىپىدۇر‪ .‬بۈگۈنكى كۈندە بۇنى ئۆگىنىش ئىنتايىن ئاسان‪.‬‬
‫چۈنكى توغرا بولغان بىر دىن كىتابىنى يېزىش ۋە نەشىر قىلىشتا بىر توسالغۇ يوق‪.‬‬
‫مۇسۇلمانالرغا بۇ ئەركىنلىكنى بەرگەن دۆلەتكە‪ ،‬ھەربىر مۇسۇلماننىڭ ياردەم‬
‫قىلىشى الزىم‪.‬‬
‫ئەھلى سۈننەت ئىتىقادىنى ۋە بىلىملىرىنى ئۆگەنمەيدىغان‪ ،‬بالىلىرىغا ئۆگەتمىگەنلەر‪،‬‬
‫مۇسۇلمانلىقىدىن ئايرىلىپ قىلىش ۋە كاپىر بولۇپ قىلىش خەۋىپىگە دۇچ كىلىدۇ‪.‬‬
‫بۇنداق ئادەملەرنىڭ دۇئالىرى قۇبۇل بولمايدىغانلىقى ئۈچۈن‪ ،‬كۇپۇرلۇقتىن‬
‫ساقلىنالمايدۇ‪ .‬رەسۇلىالھ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم” شۇنداق دىگەن‪( :‬ئىلىم بار‬
‫جايدا‪ ،‬مۇسۇلمانلىق بار‪ .‬ئىلىم يوق يەردە مۇسۇلمانلىق يوق‪ ).‬ئۆلماسلىك ئۈچۈن‪،‬‬
‫يىيىش‪ ،‬ئىچىش كىرەك بولغانغا ئوخشاش‪ ،‬كاپىرالرغا ئالدانماسلىق ۋە دىندىن‬
‫چىقماسلىق ئۈچۈن‪ ،‬دىننى ۋە ئىماننى ئۆگىنىش كىرەك‪ .‬ئەجدادلىرىمىز ھەر ۋاقىت‬
‫توپلىنىپ‪ ،‬ئىلمىھال كىتاپلىرىنى ئوقۇپ دىنلىرىنى ئۆگەنگەن‪ .‬قانداقال بولمىسۇن‪،‬‬
‫مۇشۇنداق قىلىپ مۇسۇلمان بولۇپ قالدى‪ .‬ئۇالر ئىسالم دىنىنىڭ ھۇزۇرىدىن‬

‫مەۋدۈدى‪ ،‬ھىندىستاندىكى (جامائەتۈل ئىسالمىيەنىڭ) قۇرغۇچىسىدۇر‪ ]1979 [ 1399 .‬يىلىدا ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫‪ 16‬‬
‫سەيىد قۇتۇپ ‪ ]1966[ 1386‬يىلىدا مىسىردا ئۆلتۈرۈلدى‪.‬‬ ‫‪1 7‬‬

‫‪61‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫بەھىرمەن بولدى‪ .‬ئۇالر بۇ سائادەت نۇرىنى بىزگە توغرا بىر شەكىلدە يەتكۈزدى‪.‬‬
‫بىزنىڭ مۇسۇلمان بولۇپ قېلىشىمىز‪ ،‬ئەۋالتلىرىمىزنى ئىچىمىزدىكى ۋى‬
‫تېشىمىزدىكى كاپىرالرغا يەم قىلىپ بەرمەسلىك ئۈچۈن بىرىنچى ۋە ئەڭ زۆرۈر‬
‫بولغان چارە ئالدى بىلەن ئەھلى سۈننەت ئالىملىرى تەييارلىغان ئىلمىھال كىتاپلىرىنى‬
‫ئوقۇش ۋە ئۆگىنىشتۇر‪ .‬بالىسىنىڭ مۇسۇلمان بولىشىنى ئۈمىد قىلىدىغان ئاتا‪-‬ئانا‪،‬‬
‫بالىسىغا قۇرئان ئۆگىتىشى كىرەك‪ .‬پۇرسىتىمىز بولغاندىن كىيىن ئوقۇيلى‪ ،‬ئۆگىنەيلى‬
‫ۋە بالىلىرىمىزغا‪ ،‬گېپىمىزنى ئاڭلىغانالرغا ئۆگىتەيلى! ئۇالرنىڭ مەكتەپكە‬
‫بارغاندىن كىيىن بۇ نەرسىلەرنى ئۆگىنىشى تەس بولىدۇ‪ .‬ھەتتا مۇمكىن ئەمەس‬
‫ھالەتكە چۈشۈپ قالىدۇ‪ .‬ئاپەت كەلگەندە ئاھ ئۇرۇشنىڭ ھىچبىر پايدىسى يوق‪.‬‬
‫ئىسالم دۈشمەنلىرىنىڭ‪ ،‬زىندىقالرنىڭ تاتلىق سۆزلىرىگە‪ ،‬كىتاپلىرىغا‪ ،‬گېزىتلىرىغا‪،‬‬
‫مەجمۇئالىرىغا‪ ،‬تېلۋىزىيون‪ ،‬رادىيو ۋە فىلىملىرىگە ئالدىنىشقا بولمايدۇ‪ .‬ئىبنى‬
‫ئابىدىن “رەھىمە ھۇلالھۈ تەئاال”‪ ،‬ئۈچىنچى تومىدا شۇنداق دەيدۇكى‪( ،‬ھىچبىر‬
‫دىنغا ئىشەنمەي تۇرۇپ‪ ،‬مۇسۇلمان قىياپىتىگە كىرىۋىلىپ كۇپۇرلۇققا سەۋەپ‬
‫بولىدىغان نەرسىلەرنى مۇسۇلمانلىقمىش كەبى بايان قىلىپ‪ ،‬مۇسۇلمانالرنى دىندىن‬
‫چىقىرىشقا تىرىشىۋاتقان ھىيلىگەر كاپىرالرغا (زىندىق) دىيىلىدۇ‪.‬‬
‫سۇئال‪ :‬مەزھەپسىزلەرنىڭ چىرىك كىتاپلىرىدىن تەرجىمە قىلىنغان ماقالىلەرنى‬
‫ئوقۇغان بىر كىشى مۇنداق دەيدۇكى‪(،‬قۇرئان كەرىمنىڭ تەپسىرنى ئوقۇشىمىز‬
‫كىرەك‪ .‬دىنىمىزنى‪ ،‬قۇرئان كەرىمنى چۈشىنىشنى دىن ئۆلىمالىرىغا قالدۇرۇش‬
‫خەتەرلىك ۋە قورقۇنۇچلۇق بىر پىكىردۇر‪ .‬قۇرئان كەرىمدە (ھەي دىن ئۆلىمالىرى)‬
‫دىيىلمەيدۇ‪( .‬ھەي ئىمان ئېيتقۇچىالر)‪( ،‬ھەي مۇسۇلمانالر) قاتارلىق ئىىتاپالر‬
‫ئىشلىتىلىدۇ‪ .‬شۇڭىالشقا ھەر بىر مۇسۇلمان‪ ،‬قۇرئان كەرىمنى ئۆزى ئوقۇپ‬
‫چۈشىنىشى‪ ،‬باشقىالرنىڭ چۈشەندۈرىشىنى ئۈمىد قىلماسلىق كىرەك)‪.‬‬
‫بۇ كىشى ھەممە ئادەمنىڭ تەپسىر‪ ،‬ھەدىس ئوقىشىنى ئۈمىد قىلىدۇ‪ .‬ئىسالم‬
‫ئۆلىمالىرىنىڭ‪ ،‬ئەھلى سۈننەت چوڭلىرنىڭ‪ ،‬كەالم‪ ،‬فىقىھ‪ ،‬ئىلمىھال كىتاپلىرنى‬
‫ئوقۇشنى تەۋسىە قىلمايدۇ‪ .‬دىيانەت ئىشلىرى باش ئىدارىسىنڭ نەشىر قىلغان مىسىرلىق‬
‫رەشىد رىزانىڭ‪ ]1974[ 1394 18‬يىلى ۋە ‪157-‬نۇمۇرلۇق (ئىسالمدىكى بىرلىك ۋە‬
‫فىقىھ مەزھەپلىرى) كىتابى ئوقۇرمەنلەرنى پۈتۈنلەي ھەيران قالدۇردى‪ .‬بۇ كىتاپنىڭ‬
‫نۇرغۇن يەرلىرىدە‪ ،‬مەسىلەن‪ ،‬ئالتىنچى بايانىدا شۇنداق دەيدۇكى‪:‬‬
‫رەشىد رىزا‪ ،‬مۇھەممەد ئابدۇنىڭ ئوقۇغۇچىسىدۇر‪ ]1935 [ 1354 .‬يىلىدا ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫‪ 18‬‬

‫‪62‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫(مۈجتەھىد ئىماملىرىنى پەيغەمبەرلەرگە “سەلەۋاتۇلالھى تەئەال ئەلەيھىم ئەجمائىن”‬

‫ئوخشاش يۈكسەكلىككە چىقاردى‪ .‬ھەتتا پەيغەمبەرنىڭ “سەەلللالھۇ تەئاال ئەلەيھى‬
‫ۋەسەەللم” ھەدىسىگە ئەمەل قىلمىغان بىر مۈجتەھىدنىڭ سۆزىنىڭ تالالپ ئېلىپ‪،‬‬
‫ھەدىسنى ئەمەلدىن قالدۇردى‪ .‬ئۇالر‪ ،‬بۇ ھەدىسنىڭ ئەمەلدىن قالدۇرىلىشى ياكى‬
‫ئىمامنىڭ نەزىرىدە باشقا ھەدىسنىڭ بار بولىشى ئىھتىماللىقى بىلەن مۇناسىۋەتلىك دىدى‪.‬‬
‫بۇ تەقلىد قىلغۇچىالر‪ ،‬ھۆكۈم بېرىشتە خاتالىشىدىغان ياكى بىر نەرسە بىلمەيدىغان‬
‫كىشىلەرنىڭ سۆزىگە ئەمەل قىلىپ‪ ،‬خاتالىق سادىر قىلىشتىن ئۇزاق بولغان‬
‫پەيغەمبەرنىڭ ھەدىسىدىن ۋاز كېچىپ ئارقىلىق مۈجتەھىدلەرنى تەقلىد قىلىشتىن‬
‫ئايرىغان بولىدۇ‪ .‬قۇرئاندىنمۇ ئايرىلغان بولىدۇ‪ .‬ئۇالر قۇرئاننى مۈجتەھىد‬
‫ئىمامىدىن باشقا ھىچكىم ئوقۇپ چۈشىنەلمەيدۇ دەيدۇ‪ .‬فىقشۇناسالرنىڭ ۋە باشقا‬
‫تەقلىد قىلغۇچىالرنىڭ بۇنىڭغا ئوخشاش سۆزلىرى يەھۇدىي ۋە خىرىستىيانالردىن‬
‫ئۆرنەك ئالغانلىقى كۆرسىتىپ بىرىدۇ‪ .‬ھالبۇكى‪ ،‬قۇرئاننىى ۋە ھەدىسنى ئوقۇپ‬
‫چۈشىنىش‪ ،‬فىقىھشۇناسالرنىڭ يازغان كىتاپالرنى ئوقۇپ چۈشىنىشتىن تېخىمۇ‬
‫ئاسان‪ .‬ئەرەپچىدىكى سۆزلەرنى ۋە ئۇسلۇپالرنى ئوقۇپ چۈشىنەلىگەنلەر‪،‬‬
‫قۇرئان ۋە ھەدىسنى ئوقۇپ چۈشىنىشتە قىينالمايدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاال ئۆز دىنىنى‬
‫ئېنىق بايان قىلىدىغانلىقىغا قادىر ئىكەنلىكىنى كىم ئىنكار قىالاليدۇ؟ رەسۇلىلالھىنىڭ‬
‫ئالالھنىڭ مۇرادىنى ھەممە كىشىدىن تېخىمۇ ياخشى چۈشىنەلەيدىغانلىقىنى ۋە‬
‫چۈشەندۈرەاليدىغانلىقىنى‪ ،‬باشقىالردىن تېخىمۇ بەك بىر ئىشنى قىلىشقا قادىر‬
‫ئىكەنلىكىنى كىم ئىنكار قىالاليدۇ؟ ھەزىرىتى پەيغەمبەرنىڭ چۈشەندۈرۈشلىرى‬
‫ئۈممەت ئۈچۈن يېتەرلىك ئەمەس دىمەك‪ ،‬ئۇنىڭ تەبلىغ قىلىش ۋەزىپىسىنى تولۇق‬
‫ئادا قىلمىدى دىگەنلىك بولىدۇ‪ .‬نۇرغۇن ئىنسانالر‪ ،‬قۇرئان كەرىم ۋە سۈننەتنى‬
‫چۈشىنەلمىگەن بولسا‪ ،‬جانابى ھەق‪ ،‬كىتاپ ۋە سۈننەتتكى ھۆكۈملىرى بىلەن‬
‫پۈتۈن ئىنسانالرنى مۇكەەللف قىلمىغان بوالتتى‪ .‬ئىنسان‪ ،‬دەللىلىرى بىلەن نىمىگە‬
‫ئىشىنىدىغانلىقىنى بىلىشى كىرەك‪ .‬جانابى ھەق‪ ،‬تەقلىد قىلىشنى ياخشى كۆرمەيدۇ‪.‬‬
‫دادىسى ۋە بوۋىسىنى تەقلىد قىلىشنىڭ ياخشى ئەمەسلىكىنى ئېيتقان‪ .‬ئايەتلەر شۇنى‬
‫ئىسپاتاليدۇكى‪ ،‬تەقلىد قىلىش ئالالھ تائاالنىڭ نەزىرىدە ھەرگىز قۇبۇل قىلىنمايدۇ‪.‬‬
‫دىننى دەلىللەر بىلەن چۈشىنىش‪ ،‬ئىمان قىسمىنى چۈشىنىشتىن تېخىمۇ ئاسان‪ .‬قىيىن‬
‫نەرسىنى ئىجرا قىلىشنى تەكلىپ قىلغۇچى‪ ،‬ئاسان نەرسىنى قانداقسىگە مۇكەەللف‬
‫قىلمىسۇن؟ گەرچە بەزى ئىشالرنىڭ ھۆكۈمىنى چىقىرىش قىيىن بولسىمۇ‪ ،‬ئۇالرنى‬

‫‪63‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫بىلمەسلىك ۋە قىلماسلىق ئۆزۈر ھىساپلىنىدۇ‪ .‬فىقىھشۇناسالر بىر قاتار مەسىلىلەرنى‬

‫ئۆزلىرى ئىجاد قىلدى‪ .‬بۇالر ئۈچۈن ھۆكۈملەر ئوتتۇرغا قويدى‪ .‬بۇالر ئۈچۈن‪،‬‬
‫رەي‪ ،‬قىياسى جەلىل‪ ،‬قىياسى ھافى قاتارلىق ئىشالرنى ئىسپاتالشقا ئۇرۇندى‪ .‬ئۇالر‬
‫يەنە ئەقىل يولى بىلەن بىلىم ئېلىش مۇمكىن بولمايدىغان ئىبادەت سورۇنىغا ئېلىپ‬
‫كېلىندى‪ .‬شۇڭا دىننى كېڭەيتىپ بىر نەچچە قاتقا ئېلىپ چىقتى‪ .‬مۇسۇلمانالرنى‬
‫كۈلپەتكە ئېلىپ باردى‪ .‬مەن قىياسنى ئىنكار قىلمايمەن‪ .‬ئىبادەت ساھەسىدە قىياس‬
‫يوق دەيمەن‪ .‬ئىمان ۋە ئىبادەتلەر ھەزىرىتى پەيغەمبەر زامانىدا تامامالندى‪ .‬ھىچكىم‬
‫بۇنىڭغا بىر نەرسە قوشالمايدۇ‪ .‬مۈجتەھىد ئىماملىرى كىشىلەرنى تەقلىد قىلىشتىن‬
‫چەكلىدى ۋە تەقلىدى قىلىشنى ھارام قىلىدى‪ ).‬دەيدۇ‪.‬‬
‫مەزھەپسىز رەشىد رىزانىڭ (ئىسالمدا بىرلىك ۋە فىقىھ مەزھەپلىرى) كىتابىدىن‬
‫ئىۇالسىلەپ چىققان يۇقىردىكى بايانالر‪ ،‬مەزھەپسىزلەرنىڭ پۈتۈن كىتاپلىرىغا‬
‫ئوخشاش مۇسۇلمانالرنىڭ تۆت مەزھەپ ئىمامىنى دورىشىنى توسىدۇ‪ .‬ئۇ‬
‫ھەممەيلەننىڭ تەپسىز ۋە ھەدىس ئۆگىنىشىنى بۇيرۇيدۇ‪ .‬بۇنىڭغا سىز نىمە دەيسىز؟‬
‫جاۋاپ‪ :‬مەزھەپسىزلەرنىڭ كىتاپلىرىنى ئەستايىدىللىق بىلەن ئوقۇساق‪ ،‬بۇرمىالنغان‬
‫ئوي‪-‬پىكىر ۋە بۆلگۈنچىلىك قاراشلىرىنى چىرىگەن مەنتىق زىنجىرلىرى بىلەن‬
‫بېزەش ئارقىلىق مۇسۇلمانالرنى ئالدىماقچى بولىۋاتقانلىقى دەرھال ئايان بولىدۇ‪.‬‬
‫نادانالر بۇ يازمىالرنىڭ مەنتىق‪ ،‬ئەقىل‪ ،‬بىلىمنى ئاساس قىلغان ئاساستا يېزىلغانلىقىغا‬
‫ئىشىنىدۇ‪ ،‬ئەمما بىلىملىك‪ ،‬ئۆتكۈر تەپەككۇر قىلغۇچىالر بۇالرنىڭ قىلتىقىغا ھەرگىز‬
‫چۈشمەيدۇ‪.‬‬
‫مۇسۇلمانالرنى ئەبەدىي پاالكەتكە ئېلىپ بارىدىغان مەزھەپسىزلىك خەۋىپىدىن‬
‫ياشالرنى ئاگاھالندۇرۇش ئۈچۈن ئىسالم ئۆلىمالىرى “رەھىمە ھۈمۇلالھۈ تەئاال”‬
‫ئونتىنچى ئەسىردىن بېرى قىممەتلىك ئەسەرلەرنى يازغان‪ .‬يۇقىردىكى سوئالغا‬
‫جاۋاپ بېرىش ئۈچۈن‪ ،‬يۇسۇف نەبخانىنىڭ‪( 19‬ھۇججەتۇلالھى ئالەئالەمىن)‬
‫كىتابىنىڭ ‪ 771-‬بېتىدىن باشالپ بىر قىسمىنى تەرجىمە قىلىشنى ئۇيغۇن كۆردۇق‪:‬‬
‫قۇرئان كەرىمدىن ھۆكۈم چىقىرىش‪ ،‬ھەممە ئادەمنىڭ قولىدىن كىلىدىغان ئىش ئەمەس‪.‬‬
‫مۈجتەھىد ئىماملىرىمۇ‪ ،‬قۇرئان كەرىمدىكى پۈتۈن ئەھكامالرنىڭ ھەممىسىگە‬
‫چۈشەنچە بېرەلمەيدىغانلىقى ئۈچۈن‪ ،‬رەسۇلىلالھ “سەلەلالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم”‬
‫‪ 19‬يۇسۇف نەبخانى‪ ]1932[ 1350 ،‬يىلىدا بەيرۇتتا ۋاپات بولغان‪.‬‬
‫‪64‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫قۇرئان كەرىمدىكى ئەھكامالرنى ھەدىس‪-‬شەرىف بىلەن چۈشەنچە بەرگەن‪ .‬قۇرئان‬

‫كەرىمنى پەقەت رەسۇللىلالھ “ سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم” چۈشەندۈرگىنىدەك‪،‬‬
‫ھەدىس‪-‬شەرىفلەرنىمۇ‪ ،‬پەقەتال ساھابىلەر ۋە مۈجتەھىد ئىماملىرى چۈشىنەلەيتى ۋە‬
‫چۈشەندۈرەلەيتى‪.‬‬
‫ئۇالرنىڭ بۇنى چۈشىنىشى ئۈچۈن‪ ،‬ئالالھۇ تائاال مۈجتەھىد ئىماملىرىغا ئەقىل‪،‬‬
‫ئىلىم‪ ،‬ئىدراك‪ ،‬قۇۋۋەت‪ ،‬ئۆتكۈر زېھىن‪ ،‬ئۈستۈن ئەقىل ۋە تېخىمۇ ئۈستۈن‬
‫ئەۋزەللىكلەرنى ئېھسان قىلدى‪ .‬بۇ ئەۋزەللىكلەرنىڭ بېشىدا تەقۋالىق باردۇر‪.‬‬
‫ئۇنىڭدىن كېيىن‪ ،‬قەلبىدىكى ئىالھى نۇر كېلىدۇ‪ .‬مۈجتەھىد ئىماملىرى بۇ‬
‫ئەۋزەللىكلەرنىڭ ياردىمىدە‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ ۋە رەسۇلىلالھنىڭ كەلىمىللىردىن‬
‫ئۇالرنىڭ مۇرادلىرىنى چۈشىنىپ‪ ،‬چۈشەنمىگەنلىرىنى (قىياس) بىلەن ئىپادىلىگەن‪.‬‬
‫تۆت مەزھەپ ئىماملىرىنىڭ ھەر بىرى ئۆزىنىڭ چۈشەنچىللىرى بىلەن‬
‫سۆزلەنمىگەنلەرنى بايان قىلىپ‪ ،‬ئوقۇغۇچىللىرىغا (ئەگەر سەھىھ ھەدىسنى‬
‫ئۇچراتسىڭىز‪ ،‬مىنىڭ دىگەنلىرىمنى بىر چەتكە قايرىپ قويۇڭ‪ .‬رەسۇلىلالرھىنىڭ‬
‫ھەدىسىگە ئەمەل قىلىڭ!) دىگەن‪ .‬مەزھەپ ئىماملىرىمىز‪ ،‬بۇ سۆزلەرنى‪ ،‬ئۆزلىرىگە‬
‫ئوخشاش مۈجتەھىد بولغان چوڭقۇر بىلىمگە ئىگە ئۆلىماالرغا سۆزلىگەن‪ .‬بۇ‬
‫ئالىملەر‪ ،‬تۆت مەزھەپنىڭ دەللىلرىنى بىلىدىغان ئىقتىدارلىق كىشىلەردۇر‪ .‬بۇ مۈجتەھىد‬
‫ئالىملىرى‪ ،‬مەزھەپ ئىماملىرىنىڭ ئىجتىھادىنىڭ دەلىل بىلەن يېڭى ئۆگەنگەن سەھىھ‬
‫ھەدىسنى رىۋايەت قىلغۇچىالرنى ۋە قايسى سەدىسنىڭ كىيىن مەيدانغا كەلگەنلىكى‬
‫ۋە ھەتتا نۇرغۇن شەرتلەرنى تەكشۈرۈش ئارقىلىق قايسىسىنى تالالش كىرەكلىكىنى‬
‫چۈشىنىدۇ‪ .‬مۈجتەھىد ئىمام‪ ،‬بىر ماسىلىگە دەلىل بولىدىغان ھەدىس‪-‬شەرىفنىڭ ئۆزىگە‬
‫تېخى كەلمىگەنلىكى ئۈچۈن‪ ،‬قىياس قىلىش ئارقىلى ھۆكۈم چىقىرىدۇ‪ .‬ئوقۇغۇچىلىرى‬
‫بۇ مەسىلىگە مۇناسىۋەتلىك ھەدىس‪-‬شەرىف ئۆگىنىش ئارقىلىق باشقا بىر خىل‬
‫ھۆكۈم چىقاردى‪ .‬ئەمما ئوقۇغۇچىلىرى بۇنداق قىلىش ئارقىلىق مەزھەپ ئىمامىنىڭ‬
‫قائىدىللىردىن چىققان ھىساپالنمايدۇ‪ .‬ئۇنىڭدىن كېيىنكى مۈجتەھىد مۇپتىللىرىمۇ‪،‬‬
‫مۇشۇنداق پەتىۋا بەرگەن‪ .‬بۇ يازمىالردىن شۇنى چۈشىنىشكە بولىدۇكى‪ ،‬تۆت‬
‫مەزھەپ ئىماملىرىى ۋە ئۇالرنىڭ مەزھەپلىرىدە يېتىشىپ چىققان مۈجتەھىدلەرنى‬
‫دورىغان مۇسۇلمانالر ئالالھۇ تائاالنىڭ ۋە رەسۇلىلالھنىڭ ھۆكۈملىرىگە‬
‫بويسۇنىدۇ‪ .‬بۇ مۈجتەھىدلەر قۇرئان كەرىمدىن ۋە ھەدىس‪-‬شەرىفتىن باشقىالرنىڭ‬
‫چۈشىنەلمەيدىغان ھۆكۈملەرنى چۈشىنەلەيدۇ‪ ،‬چۈشەنگەنلىرىنى بىلدۈرىدۇ‪.‬‬

‫‪65‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫مۇسۇلمانالرمۇ ئۇالرنىڭ كىتاب ۋە سۈننەتتىن ئاڭالپ چۈشەنگەنلىرىنى دورىدى‪.‬‬

‫چۈنكى ناھىل سۈرىسىنىڭ ‪43-‬ئايىتىدە‪( ،‬بىلمىسىڭىز بىلىدىغانالردىن سوراڭ!)‬
‫دىيىلگەن‪.‬‬
‫بۇ ئايات كەرىمدە‪ ،‬ھەممە كىشىنىڭ كىتاپنى ۋە سۈننەتنى توغرا چۈشىنەلمەيدىغانلىقى‪،‬‬
‫چۈشىنەلمەيدىغان نۇرغۇن ئىنسانالرنىڭ بار ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بەرگەن‪.‬‬
‫چۈشىنەلمىگەنلەرنىڭ قۇرئان كەرىمدىن ۋە ھەدىس‪-‬شەرىفتىن ئوقۇپ چۈشىنىشكە‬
‫تىرىشىشى ئەمەس‪ ،‬بەلكى چۈشەنگەنلەردىن سوراشقا ۋە ئۆگىنىشكە بۇيرۇغان‪.‬‬
‫ئەگەر ھەممەيلەن قۇرئان كەرىمنى ۋە ھەدىس‪-‬شەرىفنى توغرا ئوقۇپ‬
‫چۈشىنەلىگەن بولسا‪ 72 ،‬بۇرمىالنغان پىرقە ئوتتۇرغا چىقمىغان بوالتتى‪ .‬بۇ‬
‫پىرقىلەرنى ئوتتۇرغا چىقارغۇچىالرنىڭ ھەممىسى چوڭقۇر بىلىملىك كىشىلەر ئىدى‪.‬‬
‫ئەمما ھىچقايسىسى قۇرئان كەرىمنىڭ ۋە ھەدىس‪-‬شەرىفنىڭ مەنىسىنى توغرا ئوقۇپ‬
‫چۈشىنەلمىدى‪ .‬خاتا ئوقۇپ چۈشىنىش بىلەن توغرا يولدىن ئايرىلدى‪ .‬مىليونلىغان‬
‫مۇسۇلمانالرنىڭ ئاپەتكە دۇچار بولىشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى‪ .‬خاتا مەنىلەرنى‬
‫چىقىرىشتا بەزىللىرى شۇنچىلىك ئاشقۇنلۇق قىلدىكى‪ ،‬توغرا يولدىكى مۇسۇلمانالرغا‬
‫كاپىر‪ ،‬مۇشرىك دىدى‪ .‬تۈرۈكچىگە تەرجىمە قىلىش ئارقىلىق مەملىكىتىمىز تەۋەسىدە‬
‫يىيىلغان (كەشفۈش شۈبۈخات) ناملىق ۋاھھابى كىتابىدا‪ ،‬ئەھلى سۈننەت ئىتىقادىدىكى‬
‫مۇسۇلماننىى ئۆلتۈرۈش ۋە مال‪-‬مۈلكىنىى بۇالشنى دۇرۇس دىگەن‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاال مەزھەپ ئىماملىرىنىڭ ئىجتىھاد قىلىشلىرىنى ۋە مەزھەپلىرنى قۇرۇپ‬
‫چىقىشىنى ۋە بارلىق مۇسۇلمانالرنىڭ بۇ مەزھەولەرگە يىغىلىشىنى‪ ،‬پەقەتال‬
‫سۆيۈملۈك پەيغەمبەرنىڭ “سەەلللالھۇ تائاال ئەلەيھى ۋەسسەەللم” ئۈممەتلىرىگە‬
‫ئىھسان قىلغان‪ .‬جانابى ھەق بىر تەرەپتىن ئىتىقاد ئىماملىرىنى يارىتىش ئارقىلىق‪،‬‬
‫بۇزۇقالرنىڭ‪ ،‬زىندىقالرنىڭ‪ ،‬ئىمانسىزالرنىڭ ۋە ئىنسان شەيتانلىرىنىڭ ئىتىقاد ۋە‬
‫ئىمان بىلىملىرىنى بۇزۇشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن‪ ،‬مەزھەپ ئىماملىرىنى يارىتىش‬
‫ئارقىلىق دىننى چىرىكلىكتىن قوغدىدى‪ .‬خىرىستىيان ۋە يەھۇدىلىكتە بۇنىڭغا ئوخشاش‬
‫نىممەت بولمىغانلىقى ئۈچۈن‪ ،‬دىنى بۇزۇلغان ئويۇنچاققا ئوخشاپ قالدى‪.‬‬
‫رەسۇلىلالھ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم” ئۋاپات بولۇپ ‪ 400‬يىلدىن كىيىن‪،‬‬
‫ئىجتىھادلىق‪ ،‬چوڭقۇر بىلىملىك ئالىمالنىڭ قالمىغانلىقىنى ئىسالم ئۆلىمالىرى بىردەك‬
‫بىلدۈردى‪ .‬ھازىر ئىجتىھاد قىلىش كىرەك دىگۈچىلەرنى روھىي كىسەل ياكى دىنى‬

‫‪66‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫‪20‬‬
‫نادان دەپ قارىلىدۇ‪ .‬بۈيۈك ئالىم جەاللەددىنى سۈيۇتىنىڭ “رەھىمە ھۈلالھۇ تائاال”‬
‫ئىجتىھاد دەرىجىسىگە يۈكسەلگەنلىكى ئىيتىلغان‪ .‬زامانداش ئالىملەر ئۇنىڭغا بىر سۇئال‬
‫سوراپ‪ ،‬ئىككى خىل جاۋاپ ئالغانلىقىنى‪ ،‬قايسىسىنىڭ تېخىمۇ كۈچلۈك ئىكەنلىكىنى‬
‫ئېييتىپ بېرىشنى تەلەپ قىلدى‪ .‬ئۇ جاۋاپ بېرەلمىدى‪ .‬قىلىدىغان نۇرغۇن ئىشىنىڭ‬
‫بارلىقىنى‪ ،‬بۇنىڭغا جاۋاپ بېرىشكە ۋاقىت چىقىرالمايدىغانلىقىنى ئېيتتى‪ .‬ھالبۇكى‬
‫ئۇنىڭدىن سورالغىنى پەتىۋا بېرىش ئىدى‪ .‬بۇ ئىجتىھادىنىڭ ئەڭ تۆۋەن دەرىجىسىدۇر‪.‬‬
‫ئىمام سۈيۇتىغا ئوخشاش چوڭقۇر بىلىمگە ئىگە بىر ئالىم پەتىۋا بېرىشتىن قېچىشى‬
‫بىلەن‪ ،‬مۇسۇلمانالرنى ئىجتىھاد قىلىشقا ئۈندىگەنلەرگە ساراڭ ياكى نادان دىيىلمەي‬
‫نىمە دىيىلسە بوالتتى؟ ئىمام گازالى “رەھىمە ھۈلالھۇ تائاال”‪ 21‬ياشىغان زامانلىرىدا‬
‫مۈجتەھىدنىڭ يوقلىقىنى (ئىخيائۈل ئۇلۇم) ناملىق كىتابىدا تىلغا ئالغان‪.‬‬
‫مۈجتەھىد ئەمەس بىر مۇسۇلمان بىر سەھىھ ھەدىسنى ئۆگىنىپ‪ ،‬مەزھىپىدىكى‬
‫ئىمامنىڭ ھەدىسكە ماس كەلمەيدىغان ھۆكۈملىرىنى ئىجرا قىلىش ئۇنىڭغا تەس‬
‫كەلسە‪ ،‬بۇ مۇسۇلماننىڭ‪ ،‬تۆت مەزھەپ ئوتتۇرسىدا بۇ ھەدىسكە مۇناسىپ بولغان‬
‫مۈجتەھىدنى تېپىپ چىقىشى ۋە بۇ ئىشنى ئۇنىڭ مەزھىپىگە ئاساسەن قىلىشى‬
‫كىرەك‪ .‬بۈيۈك ئالىم ئىمامى نەۋەۋى “رەدىيەلالھۇ تەئەال”‪( 22‬رەۋداتۈت تالىبىن)‬
‫ناملىق كىتابىدا بۇنى ئۇزۇن قىلىپ بايان قىلغان‪ .‬چۈنكى ئىجتىھاد دەرىجىسىگە‬
‫كۆتۈرۈلمىگەنلەر‪ ،‬كىتاپتىن ۋە سۈننەتتىن ھۆكۈم چىقىرىشى جائىز ئەمەس‪ .‬ھازىر‬
‫بەزى نادانالر ئۆزلىرىنىڭ مۇتلەق ئىجتىھاد دەرىجىسىگە كۆتۈرۈلگەنلىكىنى‪ ،‬كىتاپ‬
‫ۋە سۈننەتتىن ھۆكۈم چىقىرااليدىغانلىقىنى‪ ،‬تۆت مەزھەپنىڭ بىرسىنى دوراشىنىڭ‬
‫ھىچبىر ھاجىتى قالمىغانلىقىنى ئېيتىدۇ‪ .‬يىلالر بويىچە تەقلىد قىلىپ كېلىۋاتقان‬
‫مەزھىپىدىن ۋاز كېچىدۇ‪ .‬بۇرمىالنغان چۈشەنچىللىرى بىلەن مەزھەپلەرگە‬
‫رەدىيە بېرىدۇ‪ .‬بىزدەك دىنى ئۆلىماالرنىڭ پىكىرلىرىگە قوشۇلمايمىز دەپ نادان ۋە‬
‫ئەخمەقلەرچە گەپلەرنى قىلىدۇ‪ .‬شەيتاننىڭ ۋەسۋەسىسى ۋە نەپىسنىڭ ئېزىقتۇرىشى‬
‫بىلەن ئۈستۈنلۈكنى تەشەببۇس قىلىدۇ‪ .‬ئۇالر بۇنداق سۆزلەر بىلەن ئۈستۈنلۈكنى‬
‫ئەمەس‪ ،‬بەلكى ئەخمەقلىقىنى ۋە ناچارلىقىنى نامايەن قىلغانلىقىنى ئۆزلىرىمۇ بىلمەيدۇ‪.‬‬
‫بۇالرنىڭ ئىچىدە ھەممە كىشى تەپسىر ئوقىشى كىرەك‪ ،‬تەپسىردىن ۋە بۇخارىدىن‬
‫ھۆكۈم چىقىرىشى كىرەك دىگەن ۋە يازغان نادانالرنى ۋە بۇزۇقالرنى كۆرىمىز‪.‬‬
‫‪ 2 0‬سۈيۇتى ئابدۇراخمان‪ ]1505[ 911 ،‬يىلىدا مىسىردا ۋاپات بولغان‪.‬‬
‫‪ 2 1‬ئىمام مۇھەممەد گازالى‪ ]1111[ 505 ،‬يىلىدا تۇس شەھرىدە ۋاپات بولغان‪.‬‬
‫‪ 22‬يەھيا نەۋەۋى‪ ]1277[ 676 ،‬شامدا ۋاپات بولغان‪.‬‬

‫‪67‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫بۇنىڭغا ئالدانماڭ‪ ،‬مۇسۇلمان قېرىندىشىم! بۇنىڭغا ئوخشاش ئەخمەقلەر بىلەن دوست‬

‫بولۇشتىن‪ ،‬بۇالرنى دىنى زات دەپ قاراشتىن‪ ،‬ئۇيدۇرۇق كىتاپلىرىنى ئوقۇشتىن‬
‫قەتئىي ساقلىنىش كىرەك‪ .‬ئىمامنىڭ مەزھىپىنى مەھكەم تۇتۇڭ! تۆت مەزھەپتىن ئۈمىد‬
‫قىلغىنىڭىزنى ۋە ياقتۇرغىنىڭىزنى تاللىيااليسىز‪ .‬ئەمما‪ ،‬مەزھەپلەرنىڭ ئاسانلىقىنى‬
‫تەكشۈرۈش‪ ،‬يەنى ئەڭ ئاسان مەزھەپنى تالالپ ئۇنىڭغا ئەمەل قىلىش جائىز ئەمەس‪.‬‬
‫مەزھەپلەرنىڭ كۆستەرەەن ئەڭ ئاسان ئىشلىرىنى بىر يەرگە توپالپ بىر ئىشنى قىلىش‬
‫ئۇنىڭ ھىچبىر مەزھەپكە ماس كەلمەيدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ‪ .‬بىر ئىشنى قىلغاندا تۆت‬
‫مەزھەپنىڭ بىرسىگە ئەمەل قىلىغاندىن كىيىن‪ ،‬يەنى بۇ ئىش بۇ مەزھەپكە نىسبەتەن‬
‫دۇرۇس ھىساپالنغاندىن كىيىن‪ ،‬بۇنىڭدىن سىرت باشقا ئۈچ مەزھەپكە نىسبەتەن‬
‫قۇبۇل قىالرلىق بولىشى ئۈچۈن كىرەكلىك بولغان نەرسىلەرگە ئىمكانقەدەر بئۇيغۇن‬
‫بولسا‪ ،‬بۇنىڭغا (تەقۋا) دىيىلىدىكى‪ ،‬كۆپ ساۋاپقا ئېرىشىدۇ‪.‬‬
‫ھەدىس‪-‬شەرىفنى ئوقۇپ ياخشى چۈشىنەلەيدىغان بىر مۇسۇلمان‪ ،‬ئالدى بىلەن‬
‫ئۆزىنىڭ مەزھىپىنىڭ دەللىللىرى بولغان ھەدىسلەرنى ئۆگىنىشى‪ ،‬ھەدىستە بايان قىلغان‬
‫ياخشى ئىشالرنى قىلىپ‪ ،‬چەكلىەەن ئىشالردىن ئۆزىنى چەتكە ئېلىشى‪ ،‬ئىسالم‬
‫دىننىڭ ئۇلۇغلىقىنى‪ ،‬قىممىتىنى‪ ،‬ئالالھۇ تائاال ۋە رەسۇللىلالھنىڭ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى‬
‫ۋەسەەللم” ئىسىملىرىنىڭ ۋە سۈپەتلىرىنىڭ كامالىتىنى‪ ،‬رەسۇللىلالھىنىڭ “سەەلللالھۇ‬
‫ئەلەيھى ۋەسەەللم” ھاياتىنى‪ ،‬پەزىلەتلىرىنى ۋە مۆجىزىللىرنى‪ ،‬دۇنيانىڭ‪ ،‬ئاخىرەتنىڭ‪،‬‬
‫جەننەتنىڭ‪ ،‬جەھەننەمنىڭ تۇرىقىنى‪ ،‬پەرىشتىللىرىنى‪ ،‬جىنلىرىنى ۋە ئۆتكەن‬
‫ئۈممەتلىرىنى‪ ،‬پەيغەمبەرلىرىنى‪ ،‬كىتاپلىرىنى‪ ،‬قۇرئان كەرىمنىڭ‪ ،‬رەسۇلىلالھنىڭ‬
‫ئۈستۈنلىكىنى‪ ،‬ئۇنىڭ ئەلىنىڭ ۋە ساھابىلەرنىڭ “رىدۋانۇلالھى تائاال ئەلەيھىم‬
‫ئەجمائىن” تۇرقىنى‪ ،‬قىيامەت ئاالمەتلىرىنى‪ ،‬دۇنيا ۋە ئاخىرەت بىلىملىرىنى ئۆگىنىشى‬
‫كىرەك‪ .‬رەسۇلىلالھنىڭ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم” ھەدىس‪-‬شەرىفلىرىدە دۇنيا ۋە‬
‫ئاخىرەتنىڭ پۈتۈن بىلىملىرى توپالنغان‪.‬‬
‫بۇ يازمىللىرىمىز چۈشىنىلگەندە‪ ،‬مۈجتەھىدلەرنىڭ ھەدىس‪ -‬شەرىفتىن چىقارغان‬
‫ھۆكۈملىرىنىڭ ھىچقانداق پايدىسى يوق دىگۈچلەرنىڭ قانچىلىك نادان ئىكەنلىكى‬
‫چىقىپ تۇرىدۇ‪ .‬ھەدىس‪-‬شەرىفلەرنىڭ بىزگە بىلدۈرگەن سانسىزلىغان بىلىملىرى‬
‫ئىچىدە‪ ،‬ئىبادەت ۋە دۇئاالرنى بىلدۈرگەن ھەدىس‪-‬شەرىفلەر ناھايتى ئاز‪ .‬بەزى‬
‫ئالىملەرنىڭ دىگىنىگە قارىغاندا ‪ 500‬ئەتىراپىدا بار‪[ .‬تەكرارالنغانالرنى قوشقاندا‪،‬‬
‫‪ 3000‬دىن ئېشىپ كەتمەيدۇ‪ ].‬بۇ ئازغىنە ھەدىسلەرنىڭ ئارىسىدا سەھىھ بىر‬
‫‪68‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ھەدىس تۆت مەزھەپ ئىماملىرىنىڭ ئاڭالپ باقمىغانلىقىنى تەسەۋۋۇر قىلغىلى‬

‫بولمايدۇ‪ .‬سەھىھ ھەدىسلەرنى تۆت مەزھەپ ئىماملىرىدىن ئەڭ ئاز بىرسى دەلىل‬
‫سۈپىتىدە قۇبۇل قىلغان‪ .‬ئۆز مەزھىپىدىكى بىر ئىشنىڭ سەھىھ بىر ھەدىسكە ئۇيغۇن‬
‫ئەمەسلىكىنى كۆرگەن بىر مۇسۇلمان‪ ،‬بۇ ھەدىس‪ -‬شەرىفكە نىسبەتەن ئىش كۆرگەن‬
‫باشقا بىر مەزھەپكە ماس كەلگەن ئاساستا بۇ ئىشنى قىلىشى كىرەك‪ .‬بەلكىم ئۆز‬
‫مەزھىپىدىكى ئىمام بۇ ھەدىس‪-‬شەرىفنى ئاڭلىغان بولىشى مۇمكىن‪ ،‬ئەمما تېخىمۇ‬
‫سەھىھ بولغان دەپ چۈشەنگەن ياكى بىرىنچىسىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇپ باشقا بىر‬
‫ھەدىس‪-‬شەرىف بويىچە ئىش قىلىپ‪ ،‬مۈجتەھىدلەر بىلىدۇ دەپ قاراپ‪ ،‬بۇ ھەدىسنى‬
‫دەلىل سۈپىتىدە قۇبۇل قىلمىغان‪ .‬بىر ھەدىسنىڭ سەھىھ ئىكەنلىكىنى بىلگەن بىر‬
‫مۇسۇلمان‪ ،‬مەزھىپىنىڭ بۇ ھەدىس‪-‬شەرىفكە ئۇيغۇن بولمىغان ھۆكۈملىرىدىن ۋاز‬
‫كېچىپ‪ ،‬بۇ ھەدىس بويىچە ئىش قىلىشى دۇرۇس بولسىمۇ بۇ كىشىنىڭ بۇ ھەدىستىن‬
‫ھۆكۈم چىقارغان باشقا بىر مەزھەپنى تەقلىد قىلىشى تېخىمۇ ئاقىالنىلىكتۇر‪ .‬چۈنكى‬
‫بۇ مەزھەپنىڭ ئىمامى‪ ،‬ئەھكامنىڭ دەلەلللىرىدىن ئۇ كىشىنىڭ بىلمەيدىغان نەرسىللىرىنى‬
‫بىلىش ئارقىلىق‪ ،‬بۇ ھەدىس بويىچە ئىش قىلىشقا ھىچقانداق نەرسىنىيڭ توسالغۇ‬
‫بواللمايدىغانلىقىنى چۈشەنگەن‪ .‬بۇنىڭدىن سىرت‪ ،‬بۇ ئىشنى ئۆزىنىڭ مەزھىپى‬
‫بويىچە قىلىشمۇ جائىزدۇر‪ .‬چۈنكى مەزھەپ ئىمامىنىڭ بۇنداق دىيىشى ئەلۋەتتە‬
‫كۈچلۈك دەلىللەرگە تايانغان‪ .‬بۇ دەللىللەرنى بىلمىگۈچىلەرنى بولسا ئىسالمىيەتتە‬
‫ئۇالر كەچۈرۋىتىلگەن‪ .‬چۈنكى تۆت مەزھەپ ئىماملىرىنىڭ ھەممىسى‪ ،‬ئىجتىھاد‬
‫بىلەن كىتاپ ۋە سۈننەتتىن ئايرىلمىغان‪ .‬ئۇالرنىڭ مەزھەپلىرى كىتاپ ۋە سۈننەتىنىڭ‬
‫ئىزاھى بولۇپ ھىساپلىنىدۇ‪ .‬كىتاپنىڭ ۋە سۈننەتنىڭ مەنىسىنى ۋە ھۆكۈملىرىنى‬
‫مۇسۇلمانالرغا ئىزاھالپ بېرىدۇ‪ .‬ئۇالر بۇنى ئۇالرنىڭ چۈشىنەلەيدىغان شەكىلدە‬
‫چۈشەندۈردى ۋە كىتاپالرغا يازدى‪ .‬مەزھەپ ئىماملىرىنىڭ “رەھىمەھۇمۇلالھۇ‬
‫تائاال” بۇ ئىشالرى‪ ،‬ئىسالم دىنى ئۈچۈن ئېيتقاندا شۇنداق بىر غايەت زور خىزمەت‬
‫ھېساپلىنىدۇكى‪ ،‬ئالالھۇ تائاال ئۇالرغا ياردەم قىلمىغان بولسا‪ ،‬بۇ ئىشالرنى قىلىشقا‬
‫ئىنساننىڭ كۈچى قادىر ئەمەستى‪ .‬بۇ مەزھەپلەر رەسۇلىلالھنىڭ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى‬
‫ۋەسەەللم” ھەقىقىي پەيغەمبەر ئىكەنلىكى‪ ،‬ئىسالم دىنىڭ بىر ھەق دىن ئىكەنلىكىنى‬
‫بايان قىلغان ئەڭ كۈچلۈك دەلىل بولۇپ ھىساپلىنىدۇ‪.‬‬
‫دىنىي ئىماملىرىمىزنىڭ ئىجتىھاتلىرىدا بىر‪-‬بىرىدىن ئايرىلىشى‪ ،‬پەقەتال فۈرىددىن‪،‬‬
‫يەنى فىقىھ ئىشلىردا بولىدۇ‪ .‬دىندا‪ ،‬يەنى ئىتىقاد ۋە ئىمان بىلىملىرىدە ھىچ ئايرىلىشالر‬

‫‪69‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫بولمايدۇ‪ .‬دىندا تونۇلغان ۋە ئىسپاتالنغان ھەدىس بىلىملىرىدىمۇ ئايرىلىشالر يوق‪.‬‬

‫ئۇالر فۈرىددىن بىلىملىرىدا ئاساسىدا ئايرىلدى‪ .‬ئۇالرنىڭ ئىسپاتالش كۈچىنى‬
‫چۈشىنىشتىكى ئوخشىماسلىقى بۇنى كەلتۈرۈپ چىقاردى‪ .‬بۇ كىچىككىنە ئايرىلىشالر‪،‬‬
‫بۇ ئۈممەت ئۈچۈن بىر نىممەتتۇر‪ .‬مۇسۇلمانالرنىڭ ئارزۇ قىلغان‪ ،‬ئۇالرغا ئاسان‬
‫تۇيۇلغان مەزھەپكە كىرىشى جائىزدۇر‪ .‬رەسۇلىلالھ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم”‬
‫بۇ ئايرىلىشنى خۇش خەۋەر دەپ بىلدۈرگەن ۋە ئۇ خەۋەر قىلغاندەك بولغان‪.‬‬
‫قۇرئان كەرىمدە ۋە ھەدىس‪-‬شەرىفتە ئېنىق قىلىپ بىلدۈرگەن ئىتىقاد بىلىملىرىدە‪،‬‬
‫يەنى ئىشىنىشكە تېگىشلىك بولغان نەرسىلەردە ۋە فىقىھ بىلىملىرىدە ئىجتىھادچانلىق‬
‫قىلىش جائىز ئەمەس‪ .‬بۇ دااللەت ۋە بۇزغۇنچىلىقنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ‪ .‬چوڭ‬
‫گۇناھ ھىساپلىنىدۇ‪ .‬ئىتىقاد بىلىملىرىدە توغرا بولغان پەقەت بىرال يول بار‪ .‬ئۇ‬
‫بولسىمۇ _(ئەھلى سۈننەت ۋەل جامائەت) مەزھىپىدۇر‪ .‬ھەدىس‪-‬شەرىفتە نىممەت‬
‫دەو قارالغان ئايرىلىش‪ ،‬يەنى ئەھكامدا بار بولغان ئايرىلىشتۇر‪.‬‬
‫تۆت مەزھەپنىڭ ھۆكۈملىرىنى ئايرىغان بىر مەسىلىدە‪ ،‬ئۇالرنىڭ ئىچىدىكى پەقەت‬
‫بىرسىنىڭ ھۆكۈمى توغرا‪ .‬بۇ توغرا ھۆكۈمنى تەقلىد قىلغانالرغا ئىككى ساۋاپ‪،‬‬
‫توغرا بولمىغان ھۆكۈملەرنى تەقلىد قىلغانالرغا بىر ساۋاپ بار‪ .‬مەزھەپلەرنىڭ‬
‫رەھىم‪-‬شەپقەتلىك ئىكەنلىكى‪ ،‬ئۇنىڭ بىر مەزھەپتىن ۋاز كېچىپ باشقا مەزھەپنىڭ‬
‫ھۆكۈملىرىنى تەقلىد قىلىشنىڭ جائىز ئىكەنلىكىنى بىلەن ئىپادىلىنىدۇ‪ .‬ئەمما‪ ،‬تۆت‬
‫مەزھەپتىن باشقا ئەھلى سۈننەتتىن بولغان باشقا مەزھەپلەرنى ۋە ھەتتا ساھابىلەرنى‬
‫دوراش جائىز ئەمەس‪ .‬چۈنكى ئۇالرنىڭ مەزھەپلىرى كىتاپتا يىزىلمىغان‪ ،‬ئۇنتۇلۇپ‬
‫كېتىلگەن‪ .‬شۇڭالشقا تۆت مەزھەپتىن باشقا مەزھەپنى تەقلىد قىلىش ئىمكانىيىتى‬
‫يوق‪ .‬ساھابىلەرنى دوراشىنىڭ جائىز ئەمەسلىكى‪ ،‬ئىسالم ئۆلىمالىرىنىڭ بىردەك سۆز‬
‫‪23‬‬
‫بىرلىكى بىلەن بىلدۈرۈلگەن‪ ،‬ئىمام ئەبۇبەكرى رازىمۇ “رەھىمەھۇلالھۇ تەئاال”‬
‫بۇ ھەقتە ئۇچۇر بەرگەن‪ .‬مەزھەپلەرنىڭ‪ ،‬مۈجتەھىدلەرنىڭ ۋە تۆت مەزھەپ‬
‫ئىمامىنىڭ ئۈستۈنلىكىنى‪ ،‬مەزھەپلەرنىڭ كىتاپ ۋە سۈننەتتىن ئايرىلمىغانلىقىنى‪،‬‬
‫بىردەكلىك بىلەرن ۋە قىياس قىلىش بىلەن بىلدۈرگەن ھۆكۈملىرى ئۇالرنىڭ ئۆزىنىڭ‬
‫پىكىرى بولماستىن‪ ،‬بەلكى كىتاپتىن ۋە سۈننەتتىن ئۈزۈندە ئالغانلىقىنى‪ ،‬ياخشى‬
‫ئوقۇپ چۈشىنىشنى خااليدىغانالرغا ئىمام ئابدۇلۋاھھابى شارانىنىڭ “رەھىمەھۇلالھۇ‬
‫تائاال” (مىزانۇل كۇبرا) ۋە (مىزانۇل ھىدىرىيە) ناملىق كىتاپلىرىنى ئوقۇشىنى‬
‫ئەبۇ بەكرى ئەخمەت رازى‪ ]980[ 370 ،‬يىلىدا ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫‪ 23‬‬

‫‪70‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫تەۋسىيە قىلىمىز‪ .‬بۇالرنىڭ ھەممىسى ئەرەپچىدىن تەرجىمە قىلىنغان‪ .‬بارلىق نەشىر‬

‫بۇيۇملىرىمىزغا ئوخشاش‪ ،‬بۇنىڭدىمۇ باشقا كىتاپالردىن ئالغان قۇشۇمچە ئۇچۇرالر‬
‫تىرناق ئىچىدە كۆرسىتىلدى ۋە بۇ قوشۇمچە ئۇچۇرالرنىڭ كىتاپ يازمىللىرى بىلەن‬
‫ئارالشتۇرۇلماسلىقىغا كاپالەتلىك قىلىندى‪( .‬ھۈججەتۇلالھى ئالەاللەمىن) كىتابىدا‬
‫يۇقىردىكى يازمىالرنىڭ ئەرەپچە ئەسلى نۇسخىسى ‪ ]1974[ 1394‬يىلىدا‪ofset ،‬‬
‫يولى ئارقىلىق ئىستانبۇلدا بېسىپ چىقىرىلدى‪.‬‬
‫(قۇرئان كەرىمدە دىن ئۆلىمالىرى) دىيىلمەيدۇ دىگەن بۇ جۈملە دۇرۇس ئەمەس‪.‬‬
‫تۈرلۈك ئايەت كەرىملەردە‪ ،‬ئۆلىماالرنى ۋە بىلىمنى مەدھىيلىگەن‪ .‬ئابدۇلغېنى‬
‫نەبلۈسى ھەزرەتلىرى (ھادىكا) ناملىق كىتابىدا مۇنداق دىگەن‪:‬‬
‫ئەنبىيا سۈرىسىنىڭ ‪7-‬ئايىتىدە‪( ،‬بىلمىگەنلىرىڭىزنى زىكىر قىلغۇچىالردىن سوراڭ!)‬
‫دىگەن‪ .‬زىكىر‪ ،‬ئىلىم دىگەنلىكتۇر‪ .‬بۇ ئايەت كەرىمدە بىلمىگۈچىلەرنىڭ ئالىمالردىن‬
‫سوراپ ئۆگىنىش كىرەكلىكىنى دىگەن‪ .‬ئال ئىمران سۈرىسىنىڭ ‪7-‬ئايىتىدە‪( ،‬مەنىسى‬
‫ئېنىق بولمىغان ئايەتلەرنىڭ مەنىسىنى پەقەت ئىلىم ئەھلى بىلىدۇ) ۋە ‪ 18-‬ئايىتىدە‬
‫(ئالالھۇ تائاال مەۋجۇتتۇر ۋە بىردۇر‪ ،‬ئىلىم ئەھلى بۇنى بىلىدۇ ۋە چۈشىنىدۇ) ۋە‬
‫كاساس سۈرىسىنڭ ‪81-‬ئايىتىدە‪( ،‬ئىلىم ئەھلى ئۇالرغا‪ ،‬سىزگە بىچارە دىدى‪ .‬ئىمان‬
‫ئېيتىپ تۇرۇپ‪ ،‬ئەمەل قىىلشقا تېگىشلىك ئىشالردا ئالالھۇ تائاالنىڭ بېرىدىغان‬
‫ساۋاپالردىن‪ ،‬دۇنيانىڭ نىممەتلىرى تېخىمۇ ياخشى دىدىڭالر!) ۋە رۇم سۈرىسىنىڭ‬
‫‪56-‬ئايىتىدە‪( ،‬ئىلىم ۋە ئىمان ئەھلى‪ ،‬دۇنيادا ياشاۋىتىپ ئىنكار قىلغان قىيامەت‬
‫كۈنى دەل شۇ كۈندۇر دەيدۇ) ۋە ئىسرا سۈرىسىنىڭ ‪108-‬ئايىتىدە‪( ،‬ئىلىم ئەھلى‪،‬‬
‫قۇرئان كەرىمنى ئاڭلىغىنىدا سەجدە قىلىدۇ ۋە ساھىبىمىزدا ھىچقانداق بىر قۇسۇر‬
‫يوق‪ .‬ئۇ بەرگەن ۋەدىسىدە تۇرىدۇ دەيدۇ) ۋە ھەج سۈرىسىنىڭ ‪54-‬ئايىتىدە‪( ،‬ئىلىم‬
‫ئەھل ىقۇرئان كەرىمنىڭ ئالالھنىڭ سۆزلىرى ئىكەنلىكىنى بىلىدۇ) ۋە ئەنكەبۇت‬
‫سۈرىسىنىڭ ‪50-‬ئايىتىدە‪( ،‬قۇرئان كەرىم‪ ،‬ئىلىم ئەھلىنىڭ قەلبىدە ئورۇن ئالغان) ۋە‬
‫سەبە سۈرىسىنىڭ ‪6-‬ئايىتىدە‪( ،‬ئىلىم ئەھلى قۇرئان كەرىمنىڭ ئالالھنىڭ سۆزلىرى‬
‫ئىكەنلىكىنى ۋە ئالالھۇ تائاالنىڭ رازىلىقىغا ئېرىشتۈردىغانلىقىنى بىلىدۇ‪ 9‬ۋە مۇجادەلە‬
‫سۈرىسىنىڭ ‪ 11-‬ئايىتىدە (ئىلىم ئەھلىگە جەننەتتە يۈكسەك دەرىجىلەر بېرىلىدۇ) ۋە‬
‫فاتىر سۈرىسىنىڭ ‪27-‬ئايىتىدە‪( ،‬ئالالھۇ تائاالدىن ئىلىم ئەھلى قورقىدۇ) ۋە ھۇجۇرات‬
‫سۈرىسىنىڭ ‪14-‬ئايىتىدە‪( ،‬ئەڭ قىممەتلىك بولغىنى‪ ،‬ئالالۇ تائاالدىن قوققان كىشىدۇر)‬
‫دەپ يېزىلغان‪.‬‬
‫‪71‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫(ھادىكا) كىتابىنىڭ ‪365-‬بېتىدىكى ھەدىس‪-‬شەرىفتە‪( ،‬ئاللھاۇ تائاال‪ ،‬پەرىشتىلەر‬

‫ۋە ھەر تۈرلۈك جانلىقالر‪ ،‬ئىنسانالرغا ياخشىلىق قىلغانالر ئۈچۈن دۇئا قىلىدۇ) ۋە‬
‫(قىيامەن كۈنى‪ ،‬باشتا پەيغەمبەرلەرگە‪ ،‬ئۇنىڭدىن كىيىن ئالىمالرغا‪ ،‬ئۇنىڭدىن كىيىن‬
‫شېھىتالرگە شاپائەت كۆرسىتىلىدۇ) ۋە (ھەي ئىنسانالر‪ ،‬بىلىشىڭىز كېرەككى‪،‬‬
‫بىلىم ئالىمالردىن ئاڭالش ئارقىلىق ئۆگىنىلىدۇ)‪( ،‬ئىلىم ئۆگىنىڭ! ئىلىم ئۆگىنىش بىر‬
‫ئىبادەتتۇر‪ .‬ئىلىم ئۆگەتكەنگە ۋە ئۆگەنگەنگە ئىجتىھاد قىلغانلىق ساۋابى بېرىلىدۇ‪.‬‬
‫ئىلىم ئۆگەتكەنلىك‪ ،‬سەدىقە بەرگەنلىك ھېساپلىنىدۇ‪ .‬بىر ئالىمدەك بىلىم ئۆگىنىش‬
‫خۇددى تەھەجۇت نامىزى قىلغانلىق بولۇپ ھىساپلىنىدۇ) دەپ يېزىلغان‪( .‬خۇالسە)‬
‫پەتىۋا كىتابىنىڭ يازغۇچىسى تاھىر بۇخارى “رەھىمە ھۇلالھۇ تائاال”‪ 24‬شۇنداق‬
‫دەيدۇكى‪( :‬فىقىھ كىتابىنى ئوقۇش‪ ،‬كېچىللىرى ناماز ئوقۇشتىن تېخىمۇ ساۋاپلىقتۇر)‪.‬‬
‫چۈنكى پەرىزلەرنى‪ ،‬ھارامالرنى‪( ،‬ئالىمالردىن ياكى يازغان) كىتاپلىرىدىنئۆگىنىش‬
‫پەرىزدۇر‪ .‬ئۆزىنىڭ قىلىشى ۋە باشقىالرغا ئۆگىتىشى ئۈچۈن‪ ،‬فىقىھ كىتاپلىرىنى‬
‫ئوقۇش‪ ،‬تەسبىھ نامىزى قىلىشتىن تېخىمۇ ساۋاپلىقتۇر‪ .‬ھەدىس‪-‬شەرىفلەردە‪( ،‬ئىلىم‬
‫ئۆگىنىش‪ ،‬بارلىق نەپلە ئىبادەتلەردىن تېخىمۇ ساۋاپلىقتۇر‪ .‬چۈنكى ئۆزىگىمۇ‪،‬‬
‫ئۆگەتكەن كىشىگىمۇ پايدىسى بار) ۋە (باشقىالرغا ئۆگىتىش ئۈچۈن ئۆگەنگەن‬
‫كىشىگە سىددىقالر ساۋابى بېرىلىدۇ) دەپ يېزىلغان‪ .‬ئىسالم بىلىملىرى‪ ،‬ئۇستادىن‬
‫ياكى كىتاپتىن ئۆگىنىلىدۇ‪ .‬ئىسالم كىتاپلىرىغا ۋە بىر رەھبەرگە الرىم يوق دىگۈچىلەر‪،‬‬
‫يالغانچى‪ ،‬زىندىقالردۇر‪ .‬ئۇالر مۇسۇلمانالرنى ئالداپ‪ ،‬پاالكەتكە باشالپ بارىدۇ‪.‬‬
‫دىن كىتاپلىرىدىكى بىلىملەر‪ ،‬قۇرئان كەرىمنى ۋە ھەدىس‪-‬شەرىفنى ئاساس قىلىپ‬
‫يېزىلغان‪( .‬ھادىكا)‪ 25‬كىتابى تەرجىمىسى تامامالندى‪.‬‬
‫ئالالھي تائاال‪ ،‬رەسۇلىلالھنىڭ قۇرئان كەرىمنى تەبلىغ قىلىشى ۋە ئۆگىتىشى ئۈچۈن‬
‫ئەۋەتتى‪ .‬ساھابىلەر قۇرئان كەرىمدىكى بىلىملەرنى رەسۇللىلالھتىن ئۆگەندى‪ .‬دىن‬
‫ئالىملىرىمۇ‪ ،‬ساھابىلەردىن ئۆگەندى‪ .‬ھەدىس‪-‬شەرىفتە (ئىلىم بىر خەزىنىدۇر‪ .‬بۇنىڭ‬
‫ئاچقۇچى بولسا‪ ،‬سوراپ ئۆگىنىشتۇر) ۋە (ئىلىم ئۆگىنىڭ ۋە ئۆگىتىڭ!) ۋە (ھەممە‬
‫نەرسىنىڭ مەنبەسى بار‪ .‬تەقۋالىقنىڭ مەنبەسى‪ ،‬ئارىالەرنىڭ قەلبىدۇر) ۋە (ئىلىم‬
‫ئۆگىتىش ئارقىلىق گۇناھالرنى ئازاتقىلى بولىدۇ) دەپ يېزىلغان‪.‬‬

‫‪ 2 4‬تاھىر بۇخارى‪ ]1147[ 542 ،‬يىلىدا ۋاپات بولغان‪.‬‬

‫ھادىكا كىتابىنىڭ يازغۇچىسى ئابدۇلغېنى نەبلۈسى‪ ]1731[ 1143 ،‬يىلىدا ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫‪2 5‬‬

‫‪72‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئىمام رەببانى “رەھمەتۇلالھى ئەلەيھ” (مەكتۇبات) ناملىق كىتابىنىڭ بىرىنچى تومى‬

‫‪ 193-‬ماكتۇپىدا شۇنداق دەيدۇكى‪:‬‬
‫(مۇكەەللف) بىرسىنىڭ‪ ،‬يەنى ئەقلى بار ۋە باالغەتكە يەتكەن بىرسىىڭ ئالدى بىلەن‬
‫ئىمانىنى ۋە ئىتىقادىنى توغرىلىشى كىرەك‪ .‬يەنى ئەھلى سۈننەت ئۆلىمالىرىنىڭ يازغان‬
‫ئىسالمنىڭ ئاساسي پىرىنسىپلىرىنى ئۆگىنىشى ۋە ئۇالرغا ئىشىنىشى كىرەك‪ .‬ئالالھۇ‬
‫تائاال بۇ بۈيۈك ئالىمالرنىڭ ئىزدىنىشلىرىغا تېخىمۇ كۆپ ساېاپ بەرسۇن! ئامىن‪.‬‬
‫قىيامەت كۈنى جەھەننەم ئازابىدىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن‪ ،‬ئۇالرنىڭ بىلدۈرگەنلىرىگە‬
‫ئىشىنىش كىرەك‪ .‬جەھەننەمدىن قۇتۇلۇپ چىقىدىغانالر بولسا ئۇالرنىڭ يولىدىن‬
‫ماڭغانالردۇر‪[ .‬ئۇالرنىڭ يولىدىن ماڭغۇچىالرغا (سۈننى) دىيىلىدۇ]‪ .‬رەسۇلىللالھنىڭ‬
‫“سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم” ۋە ساھابىلەرنىڭ “رىدۋانۇلالھى ئەلەيھىم ئەجمائىن”‬
‫يولىدا ماڭغۇچىالر‪ ،‬پەقەتال بۇالردۇر‪ .‬كىتاپتىن‪ ،‬يەنى قۇرئان كەرىمدىن ۋە‬
‫سۈننەتتىن يەنى ھەدىس‪-‬شەرىفتىن چىقىرىلغان بىلىملەر ئىچىدە‪ ،‬قىممەتلىك ۋە توغرا‬
‫بولغانى پەقەتال بۇ بۈيۈك ئالىملەرنىڭ كىتاپتىن ۋە سۈننەتتىن ئوقۇپ چۈشەنگەن‬
‫بىلىملىرىدۇر‪ .‬چۈنكى ھەرببىر بىدئەت ئەھلى يەنى ھەبىر يېڭىلىق ئەكەلگۈچى ۋە‬
‫ھەربىر (بۇزۇق)‪ ،‬مەزھەپسىز بىرسى بۇرمۇالنغان چۈشەنچىللىرىنى تار مەنىدىكى‬
‫قىممەت قاراشلىرى بىلەن كىتاپتىن ۋە سۈننەتتىن ئوقۇپ چۈشەنگەنلىكىن ئېيتىدۇ‪.‬‬
‫ئەھلى سۈننەت ئۆلىمالىرىنى يامان كۆرسىتىشكە‪ ،‬پەسلەشتۈرۈشكە ئۇرىنىدۇ‪ .‬دېمەك‪،‬‬
‫كىتاپتىن ۋە سۈننەتىن چىقارغانلىقىنى بىلدۈردىغان ھەربىر سۆز‪ ،‬ھەربىر جۈملىنى‬
‫توغرا دەپ قارىماسلىق‪ ،‬ئۇالرنىڭ يالغان تاشۋىقاتلىرىغا ئىشەنمەسلىك كىرەك‪.‬‬
‫ئەھلى سۈننەت ۋەل جامائەت ئۆلىمالىرىنىڭ بىلدۈرگەن توغرا ئىتىقادنى ئىزاھالش‬
‫ئۈچۈن‪ ،‬بۈيۈك ئالىم تەرپۈشتى ھەزىرەتلىرىنىڭ پارىسچە (ئەلمۈتەممەت) كىتابى‬
‫بەكمۇ قىممەتلىكتۇر ۋە كىتابىدا ھەممە نەرسە ئېنىق بايان قىلىنغان‪ .‬ئاسان ئوقۇپ‬
‫چۈشەنگىلى بولىدۇ‪([ .‬ھەقىقەت نەشىرىياتى)‪ ]1989[ 1410 ،‬يىلىدا نەشىر قىلغان‪.‬‬
‫فەدلۇلالھ بىن ھەسەن تەرپۈشتى‪ ،‬ھەنەفى فىقىھ ئۆلىمالىرىدىن بولىدۇ‪]1263[ 661 .‬‬
‫يىلىدا ۋاپات بولغان‪].‬‬
‫ئىسالمنىڭ ئاساسىي پىرىنسىپلىرىنى يەنى ئىشىنىشكە كېرەكلىك بىلىملەرنى‬
‫توغرىلغاندىن كىيىن‪( ،‬ھاالل)‪( ،‬ھارام)‪( ،‬پەرىز)‪( ،‬ۋاجىپ)‪( ،‬سۈننەت)‪( ،‬ساۋاپلىق‬
‫ئەمەەللر)‪( ،‬مەھرۇھ) بولغان نەرسىلەرنى‪ ،‬ئەھلى سۈننەت ئۆلىمالىرىنىڭ‬

‫‪73‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫يازغان فىقىھ كىتاپلىرىدىن ئۆگىنىش ۋە ئۇنى ئىجرا قىلىش كىرەك‪ .‬بۇ ئۆلىماالرنىڭ‬
‫ئۈستۈنلىكىنى بىلمەيدىغان نادانالرنىڭ بۇزۇق كىتاپلىرىنى ئوقۇماسلىق كىرەك‪ .‬ئاللھا‬
‫بىزنى گۇناھالردىن ساقلىسۇن! ئىتىقاد قىلىشقا كېرەكلىك نەرسىلەردە ئەھلى سۈننەت‬
‫مەزھىپىگە ماس كەلمەيدىغان چۈشەنچىللىرى بولغان مۇسۇلمانالر‪ ،‬ئاخىرەتتە‬
‫دوزاق ئوتىغا دۇچار بولىدۇ‪ .‬ئىمانى بار بىرسى ئىتىقادىدىن ئازىراق بوشاشسا‪،‬‬
‫تۆبە قىلمىسىمۇ‪ ،‬ئۇ كىشى كەچۈرىلىشى مۇمكىن‪ .‬ئۇ كىشى كەچۈرىلمىسىمۇ‪،‬‬
‫ئازاپ تاتقاندىن كىيىن‪ ،‬جەھەننەمدىن قۇتۇلىدۇ‪ .‬ئىشنىڭ بېشى بولسا‪ ،‬ئىتىقادىنى‬
‫‪26‬‬
‫توغرىالشتۇر‪ .‬ھاجە ئۇبەيدۇلالھى ئاخرار “كاددەسالالھۇ تائاال سىرەھۇل ئەزىز‬
‫مۇنداق دىگەن‪ :‬بارلىق بايقاش قابىلىيىتى ۋە كارامەتلەرنى ماڭا بەرسە‪ ،‬ئەمما‪،‬‬
‫ئەھلى سۈننەت ۋەل جامائەت ئىتىقادىنى ماڭا بەرمىسە‪ ،‬مەن ئۆزەمنى تۈگەشتىم دەپ‬
‫ئوياليمەن‪ .‬مىنىڭ بايقاش قابىلىيىتىم ۋە كارامەتلىرىم بولمىسا ۋە قىلغان قاباھەتلىرىم‬
‫كۆپ بولسا‪ ،‬پەقەت ماڭا ئەھلى سۈننەت ۋەل جامائەت ئىتىقادىنى ئاتا قىلسا‪،‬‬
‫ھەرگىزمۇ كۆڭلۈم يېرىم بولمايدۇ)‪.‬‬
‫بۈگۈن ھىندىستاندا مۇسۇلمانالرنىڭ ھىچبىر يۆلەنچۈكى قالمىدى‪ .‬دىن دۈشمەنلىرى‬
‫ھەر تەرەپتىن ھوجۇم قىلىۋاتىدۇ‪ .‬بۈگۈن ئىسالمغا خىزمەت قىلىش سۈپىتىدە بىر لىرا‬
‫بېرىش‪ ،‬باشقا ۋاقىتتا بېرىلگەن مىڭ لىرادىن تېخىمۇ ساۋاپلىقتۇر‪ .‬ئىسالم ئۈچۈن‬
‫قىلىنغان ئەڭ چوڭ خىزمەت ئەھلى سۈننەت كىتاپلىرىنى‪ ،‬ئىتىقاد ۋە ئىسالم كىتاپلىرىنى‬
‫ئېلىپ‪ ،‬كەنىتلەرگە ۋە ياشالرغا تارقىتىشتۇر‪ .‬قايسى بەختىيار كىشىگە بۇ خىزمەتنى‬
‫قىلىش نىسىپ بولسا‪ ،‬خوشال بولىشى كىرەك‪ .‬شۈكرى قىلىشى كىرەك‪ .‬ئسالم ئۈچۈن‬
‫خىزمەت قىلىش ھەر قانداق بىر ۋاقىتتا ساۋاپ ئېلىشقا تۈرتكە بولىدۇ‪ .‬ئەمما‪،‬‬
‫ئىسالمنىڭ ئاجىز‪ ،‬يالغان‪ ،‬تۆھمەت ئىكەنلىكىنى‪ ،‬مۇسۇلمانلىقنى يوقىتىشقا ئۇرىنىۋاتقان‬
‫بۈگۈنكىدەك كۈندە‪ ،‬ئەھلى سۈننەت ئىتىقادىنى تارقىتىشقا تىرىشىش تېخىمۇ‬
‫ساۋاپلىقتۇر‪ .‬رەسۇلىلالھ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم”‪ ،‬ساھابىلەرگە شۇنداق‬
‫دەيدۇكى‪( ،‬سىز شۇنداق بىر زاماندا تۇغۇلدىڭىزكى‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ ئەمىرلىرىگە‬
‫ۋە چەكلىەەن ئىشلىرىنى قىلشتا ئوندىن توققۇزىنى بەجا كەلتۈرۈپ‪ ،‬ئوندىن بىرسىنى‬
‫بەجا كەلتۈرمىسىڭىز‪ ،‬ھاالك بولىسىز‪ .‬ئازاپ تارتىسىز! سىزدىن كىيىن شۇنداق‬
‫بىر ۋاقىت كېلىدۇكى‪ ،‬ئۇ ۋاقىتتا بۇيرق ۋە چەكلەنگەن ئىشلرنىڭ پەقەت ئوندىن‬
‫بىرسىنى بەجا كەلتۈرگەنلەر قۇتۇلۇپ قالىدۇ)‪[ .‬مىشكاتۈل مەسابىھ] بىرىنچى توم‬
‫ئۇبەيدۇلالھى ئاخرار‪ ]1490[ 895 ،‬سەمەرقەندتە ۋاپاتب بولغان‪.‬‬ ‫‪2 6‬‬

‫‪74‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫‪179-‬بېتىدە ۋە تىرمىزى‪ ،‬كىتابۈل فىتەندىكى ‪79-‬تەرتىپىدە مەۋجۇتتۇر‪ ].‬بۇ ھەدىس‪-‬‬

‫شەرىفتە بايان قىلىنغان ۋاقىت‪ ،‬دەل ھازىرقى ۋاقىتتۇر‪ .‬كاپىرالر بىلەن جىھاد قىلىش‪،‬‬
‫مۇسۇلمانالرغا ھۇجۇم قىلغانالرنى بىلىش ۋە ئۇالرنى ياخشى كۆرمەسلىك كېرەك‪.‬‬
‫[كۈچ ۋاستىسى بىلەن قىلىنغان جىھاتنى ھۆكىمەت قىلىدۇ‪ .‬دۆلەتنىڭ ئارمىيەسى‬
‫قىلىدۇ‪ .‬مۇسۇلمانالرنىڭ بۇنداق جىھادنى قىلىشى‪ ،‬ئەسكەر بولۇش سۈپىتى بىلەن‬
‫دۆلەتنىڭ بەلگىلەپ بەرگەن خىزمەتلىرىنى قىلىش بىلەن بولىدۇ‪ .‬جىھادى كالۋىنىڭ‪،‬‬
‫جىھادى كاتلىدىن يەنى سۆز ۋە يېزىق يولى بىلەن قىلىنغان جىھادنىڭ كچۈ‪-‬قۇۋۋەت‬
‫ئىشلىتىپ قىلىنغان جىھادتىن تېخىمۇ پايدىلىق ئىكەنلىكى ‪65-‬مەكتۇپتا يېزىلغان‪].‬‬
‫ئەھلى سۈننەت ئۆلىمالىرىنىڭ كىتاپلىرىنى‪ ،‬سۆزلىرىنى تارقىتىش ئۈچۈن كارامەت‬
‫ئىگىسى بولىشى ياكى ئالىم بولىشى شەرت ئەمەس‪ .‬ھەربىر مۇسۇلمان بۇنى قىلىشقا‬
‫تىرىشىشى كىرەك‪ .‬پۇرسەتنى قولدىن بېرىپ قويماسلىقى كىرەك‪ .‬قىيامەت كۈنى‬
‫ھەربىر مۇسۇلماندىن ئىسالمغا نىمىشقا خىزمەت قىلمىدىڭ دىگەن سوئال سورىلىدۇ‪.‬‬
‫ئىلمىھال كىتاپلىرىنى تارقىتىشقا تىرىشمىغانالر‪ ،‬دىن بىلىملىرىنى تارقاتقان ئوگانلرا‪،‬‬
‫ھىچكىمى يوقالرغا ياردەم قىلمىغانالر ۆكپ ئازاپ تارتىدۇ‪ .‬كەچۈرۈم سوراشلىرى‬
‫ۋە باھانىللىرى قۇبۇل قىلىنمايدۇ‪ .‬پەيغەمبەرلەر “ئەلەيھى مۇسەەللم”‪ ،‬ئىنسانالرنىڭ‬
‫ئەڭ ئۈستۈنلىرى ۋە ئەڭ قىمماتلىكى تۇرۇپ‪ ،‬ئەزەلدىن راھەت تۇرمۇش كۆرۈپ‬
‫باقمىدى‪ .‬ئالالھۇ تائاالنىڭ دىنىنى‪ ،‬سائەتكە ئېرىشى يولىنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن‪،‬‬
‫كېچىمۇ‪-‬كۈندۈز كۈرەش قىلدى‪ .‬مۆجىزە كۆرۈشنى خااليدىغانالرغا (مۆجىزىنى‬
‫ئالالھۇ تائاال يارىتىدۇ‪ .‬مېنىڭ ۋەزىپەم‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ دىنىنى تارقىتىش) دەپ‬
‫دىگەن‪ .‬بۇ يولدا ئۆزىنىڭ ۋەزىپىسىنى ئادا قىلغاندا‪ ،‬ئالالھۇ تائاال ئۇالرغا ياردەم‬
‫بېرىدۇ ۋە مۆجىزىلەرنى يارىتىدۇ‪ .‬بىزنىڭمۇ ئەھلى سۈننەت ئۆلىمالىرىمىزنىڭ‬
‫“رەھىمە ھۇمۇلالھۇ تائاال” كىتاپلىىرنى ۋە سۆزلىرىنى تارقىتىشىمىز‪ ،‬كاپىرلەرنىڭ‪،‬‬
‫دۈشمەنلەرنىڭ مۇسۇلمانالرغا قىلغان تۆھمەتلىرىنى‪ ،‬زۇلۇپ قىلغۇچىالرنىڭ ناچار‪،‬‬
‫پەسكەش‪ ،‬يالغانچى ئىكەنلىكىنى دوستلىرىمىزغا ۋە ياشالرغا بىلدۈرشىمىز كېرەك‪.‬‬
‫[بۇالرنى بىلدۈرۈش غەيۋەت قىلىش ھىساپالنمايدۇ‪ .‬ياخشلىققا يىتەكلەش‪ ،‬يامانلىقتىن‬
‫توسۇش ھىساپلىنىدۇ‪ ].‬بۇ يولدا مېلى‪ ،‬كۈچى‪ ،‬كەسپى بىلەن ئىشلىمىەەنلەر ئازاپتىن‬
‫قۇتۇاللمايدۇ‪ .‬بۇ يولدا خىزمەت قىلغاندا‪ ،‬قايغۇ ۋە ئازاپالرنى چوڭ بىر نىممەت‬
‫دەپ بىلىش كېرەك‪ .‬پەيغەمبەرلەر “ئەلەيھى مۇسەەللۋات”‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ‬
‫بۇيرۇقلىرىنى بايان قىلغاندا‪ ،‬نادانالرنىڭ‪ ،‬نۇمۇسسىزالرنىڭ ھۇجۇم قىلىشىغا‬

‫‪75‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئۇچىرغان‪ .‬نۇرغۇنلىغان ئاۋارھىلىقالرغا يولۇققان‪ .‬ئەڭ ئۈستۈن دەرىجىلىك‪،‬‬

‫تالالنغان‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ ئەڭ ياخشى كۆرىدىغان پەيغەمبىرى “سەەلللالھۇ ئەلەيھى‬
‫ۋەسەەللم” (مېنىڭ تاتقان ئازاپلىرىمغا ئوخشاش ھىچقانداق بىر پەيغەمبەر ئازاپ‬
‫تارتىپ باقمىدى) دىگەن‪( .‬مەكتۇباتتىن) تەرجىمە تامامالندى‪.‬‬
‫[ھەر مۇسۇلماننىڭ ئەھلى سۈننەت ئىتىقادىنى ئۆگىنىشى ۋە گېپىنى ئاڭلىغانالرغا‬
‫ئۆگىتىشى كېرەك‪ .‬ئەھلى سۈننەت ئۆلىمالىرىنىڭ سۆزلىرىنى بىلدۈردىغان كىتاپ‬
‫ۋە گېزىتالرنى تېپىپ‪ ،‬سېتىۋالغاندىن كىيىن ئۇالرنى ياشالرغا ۋە تونۇشلىرىغا‬
‫ئەۋەتىپ بېرىشى كېرەك‪ .‬ئۇالرنىڭ ئوقۇشى ئۈچۈن خىزمەت قىلىشى كېرەك‪.‬‬
‫ئىسالم دۈشمەنلىىرنىڭ ھەقىقي يۈزىنى كۆرسىتىپ بېرىدىغان كىتاپالرنىمۇ تاقىتىشى‬
‫كېرەك]‪.‬‬
‫يەر يۈزىدىكى بارلىق مۇسۇلمانالرغا توغرا يولنى كۆرسەتكەن ۋە مۇھەممەت‬
‫ئەلەيھىساالمنىڭ دىنىنى‪ ،‬ئۆزگەرتمەي ۋە بوزماي تۇرۇپ ئۆگىنىشىمىزگە تۈرتكە‬
‫بولغان (ئەھلى سۈننەت ئۆلىمالىرى)‪ ،‬تۆت مەزھەپنىڭ ئىجتىھاد دەرىجىسىگە‬
‫كۆتۈرۈلگەن ئالىمالردۇر‪ .‬بۇالرنىڭ ئىچىدە ئەڭ بۈيۈك بولغان تۆت ئۇلۇغ زاتنىڭ‬
‫بىرىنىچىسى‪ ،‬ئىمامى ئازام ئەبۇ ھەنىفە نۇمان بىن سابىتتۇر “رەھىمە ھۇلالھۇ‬
‫تائاال”‪ .‬ئۇ ئىسالم ئالىملىرىنىڭ ئەڭ بۈيۈكلىرى ھىساپلىنىدۇ‪ .‬ئۇ ئەھلى سۈننەتنىڭ‬
‫رەئىسى بولىدۇ‪ .‬ئۇنىڭ ھەققىدىكى بايانالر (سائادەتى ئەبەدىيە) ۋە (پايدىلىق بىلىملەر)‬
‫كىتاپلىرىدا ئۇزۇن‪-‬ئۇزۇن بايان قىلىندى‪ .‬ھىجرەتنىڭ ‪80-‬يىلىدا‪ ،‬كۈفەدە تۇغۇلدى‪،‬‬
‫‪ ]767[ 150‬يىلىدا باغداتتا شېھىت بولدى‪.‬‬
‫ئىككىنچىسى‪ ،‬ئىمام مالىك بىن ئەنەس “رەھىمە ھۇلالھۇ تەئاال”‪ ،‬ئۇ ناھايىتى ئۇلۇغ‬
‫بىر ئالىم‪ .‬ھىجرەتنىڭ ‪90-‬يىلىد امەدىنىدە تۇغۇلۇپ‪ ]795[ 179 ،‬يىلىدا مەدىنىدە‬
‫ۋاپات بولدى ۋە ‪89‬ن يىل ئۆمۈر كۆرگەنلىكى ئىبنىى ئابىدىدە يېزىقلىق‪ .‬ئۇنىڭ‬
‫بوۋىسى‪ ،‬مالىك بىن ئەبى ئامىردۇر‪.‬‬
‫ئۈچىنچىسى‪ ،‬ئىمام مۇھەممەت بىن ئىدرىس شافى “رەھىمە ھۇلالھۇ تائاال” بولۇپ‪،‬‬
‫ئۇ ئىسالم ئالىملىرىنىڭ كۆز قارچىقىدۇر‪ 150 .‬يىلىدا پەلەستىنىڭ گاززە شەھرىدە‬
‫تۇغۇلۇپ‪ ]820[ 204 ،‬يىلىدا مىسىردا ۋاپات بولدى‪.‬‬
‫تۆتىنچىسى‪ ،‬ئىمامى ئەھمەت بىن ھانبەل “رەھىمە ھۇلالھۇ تائاال” بولۇپ‪164 ،‬‬

‫‪76‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫يىلىدا باغداتتا تۇغۇلۇپ‪ ]֋. 855[ 241 ،‬يىلىدا مۇشۇ يەردە ۋاپات بولغان‪ .‬ئىسالم‬
‫قۇرۇلمىسىنىڭ ئاساسلىق تۈرۈكى “رەھمەتۇلالھى ئەلەيھىم ئەجمائىن” ھىساپلىنىدۇ‪.‬‬
‫بۈگۈنكى كۈندە‪ ،‬بۇ تۆت ئىامدىن بىرسىگە ئەگەشمىگەن بىرسى‪ ،‬ناھايىتى خەتەرلىك‬
‫ئەھۋال ئاستىدا قالىدۇ‪ .‬ئۇ توغرا يلدىن چەتنەپ كەتكەن بولىدۇ‪ .‬بۇنىڭدىن باشقا‬
‫ئەھلى سۈننەت ئۆلىمالىرى ناھايىتى نۇرغۇن‪ .‬ئۇالرنىڭمۇ توغرا مەزھەپلىرى‬
‫بار ئىدى‪ .‬ئەمما ۋاقىتنىڭ ئۆتىشى بىلەن ئۇالرنىڭ مەزھەپلىرى ئۇنتۇلۇپ قالدى‪.‬‬
‫كىتاپالرغا يېزىلمىدى‪ .‬مەسىلەن‪( ،‬فۈكاھاھى سەبا) دەپ ئاتىلىدىغان‪ ،‬مەدىنىدىكى‬
‫يەتتە بۈيۈك ئالىمنىڭ بىرى ۋە ئۆمەر بىن ئابدۇلئەزىز‪ ،‬سۇفيان بىن ئۇيەينە‪ 27‬ئىسھاق‬
‫بىن راھەۋەيىھ‪ ،‬داۋۇت تائى‪ ،‬ئامىر بىن شەراھىلى شابى‪ ،‬لەيىس بىن ساد‪ ،‬ئامەش‪،‬‬
‫مۇھەممەد بىن جەرىر تابەرى‪ ،‬سۇفىيانى سەۋرى‪ 28‬ۋە ئابدۇراھمەن ئەۋزائى‬
‫“رەھىمە ھۇلالھۇ تائاال” قاتارلىقالر بار‪.‬‬
‫ساھابىلەرنىڭ ھەممىسى “رەدىيەلالھۇ تائاال ئەنھۈم ئەجمائىن”‪ ،‬ھىدايەت يۇلتۇزلىرى‬
‫ئىدى‪ .‬بۇالرنىڭ ھەربىرى پۈتۈن دۇنيانى ھەقىقەت يولىغا باشالشقا يىتەرلىك ئىدى‪.‬‬
‫ئۇالر مۈجتەھىد ئىدى‪ .‬ھەممىسى ئۆز مەزھىپىدە ئىدى‪ .‬كۆپىنچىسىنىڭ مەزھەپلىرى‬
‫بىر‪-‬بىرىگە ئوخشايتى‪ .‬ئەمما‪ ،‬ئۇالرنىڭ مەزھەپلىرى بىر يەرگە توپالنمىغاچقا‬
‫ۋە كىتاپقا يېزىلمىغاچقا‪ ،‬ئۇالرغا ئەگىشىشىمىز مۇمكىن ئەمەس‪ .‬تۆت ئىمامنىڭ‬
‫مەزھەپلىرىنى يەنى ئىشىنىش كېرەك بولغان ۋە قىلىشقا تېگىشلىك ئىشالر ھەققىدە‬
‫نېمىلەرنى دىگەنلىكىنى‪ ،‬ئۆزى ۋە ئوقۇغۇچىللىرى توپالپلىدى ۋە چۈشەندۈردى‪.‬‬
‫كىتاپالرغا يېزىلدى‪ .‬بۈگۈنكى كۈندە‪ ،‬ھەربىر مۇسۇلمان ئىسمى تىلغا ئېلىنغان تۆت‬
‫ئىمامنىڭ بىرسىنىڭ مەزھىوىدە بولىشى‪ ،‬بۇ مەزھەپنىڭ ئەقىدىللىرى بويىچە ياشىشى ۋە‬
‫ئىبادەت قىلىشى كېرەك‪[ .‬بۇ تۆت مەزھەپتىن بىرسىگە ئەگىشىشنى خالىمىغان كىشى‪،‬‬
‫(ئەھلى سۈننەت) ھىساپالنمايدۇ‪ .‬مۇقەددىمە قىسمىدىكى ئىككىنچى بەتكە قاراڭ!]‬
‫بۇ تۆت ئىمامنىڭ ئوقۇغۇچىللىرىدىن ئىككىسى‪ ،‬ئىمان بىلىملىرىنى تارقىتىشتا ئىنتايىن‬
‫ماھىر‪ .‬شۇنداق قىلىپ‪ ،‬ئىتىقاتتا‪ ،‬ئىماندا مەزھەپ ئىككىگە ئايرىلدى‪ .‬قۇرئان‬
‫كەرىمگە ۋە ھەدىس‪-‬شەرىفكە ماس بولغان ئىمان‪ ،‬پەقەتال بۇ ئىككىسى بىلدۈرگەن‬
‫ئىماندۇر‪ .‬فىركائى نەججىيە بولغان ئەھلى سۈننەتنىڭ ئىمان بىلىملىرىنى يەر يۈزىگە‬
‫تارقاتقاتقۇچى بۇ ئىككى كىشىدۇر‪ .‬بىرى‪ ،‬ئەبۇ ھەسەن ئەشئارىي “رەھىمە ھۇلالھۇ‬
‫سۇفيان بىن ئۇيەينە‪ ]813[ 198 ،‬يىلىدا مەككىدە ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫‪ 27‬‬
‫سۇفىيانى سەۋرى‪ ]778[ 161 ،‬يىلىدا باسرادا ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫‪ 28‬‬

‫‪77‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫تائاال” بولۇپ‪ ،‬ھىجرەتنىڭ ‪ 266‬يىلىدا باسرادا تۇغۇلۇپ‪ ]941[ 330 ،‬يىلىدا باغداتتا‬
‫ۋاپات بولغان‪ .‬ئىككىنچىسى‪ ،‬ئەبۇ مانسۇرى ماتۇرىدى “رەھىمە ھۇلالھۇ تائاال”‬
‫بولۇپ‪ ]944 [ 333 ،‬يىلىدا سەمەرقەندتە ۋاپات بولغان‪ .‬ھەربىر مۇسۇلماننىڭ‬
‫ئىتىقاتتا‪ ،‬بۇ ئىككى بۈيۈك ئىمامنىڭ بىرسىگە ئەگىشىشى كىرەك‪.‬‬
‫ئەۋلىيانىڭ يولى ھەقتۇر‪ .‬ئىسالمىيەتتىن قىلچىلىكمۇ ئايرىلغىنى يوق‪[ .‬دىننى‪ ،‬دۇنيا‬
‫نىممەتلىرىگە ۋەسىلە قىلغۇچى‪ ،‬مال‪-‬مۈلۈك ياكى ھوقۇققا ئېرىشىش ئۈچۈن‪،‬‬
‫ۋەسىي‪ ،‬مۇرىت ۋە دىنى زات سۈپىتىدە ئوتتۇرغا چىققان يالغانچىالر ۋە بۇزۇقالر‬
‫ھەر ئەسىردە بار ئىدى‪ .‬بۈگۈنكى كۈندە‪ ،‬ھەربىر كەسىپتە‪ ،‬ھەر ساھەدە ۋە ۋەزىپىدە‬
‫ناچار كىشىلەر مەۋجۇت‪ .‬ئۇتۇقالرغا ۋە ھۇزۇرغا باشقىالرغا زىيان بېرىش‬
‫ئارقىلىق ئېرىشىش‪ ،‬ئۇالرنىڭ قاتناشقان ۋەزىپە ۋە خىزمەتلەرنىڭ ھەممىسىنى‬
‫قارالش‪ ،‬ناھەق ۋە نادانلىق بولۇپ ھىساپلىنىدۇ‪ .‬بۇزغۇنچىالرغا ياردەم قىلغانلىق‬
‫بولىدۇ‪ .‬شۇڭالشقا‪ ،‬بۇزۇق دىنى زاتالرنى نادان ۋە ساختا تەرىقەتچىلەرنى بىلىپ‬
‫يېتىش ئارقىلىق‪ ،‬ئىسالم ئۆلىمالىرىغا‪ ،‬تەسەۋۋۇپ ئەھلىگە ۋە ئۆز ۋاقتىدا قىلغان‬
‫شەرەپلىك خىزمەتلىرى قەلەمگە ئېلىنغان بۈيۈك زاتالرغا تىل تەككۈزمەسلىك‬
‫كېرەك‪ .‬ئۇالرغا تىل تەككۈزگەنلەرنىڭ ئادالەتسىزلىكىنى چۈشىنىپ يېتىش‬
‫كېرەك‪ ].‬ئەۋلىيانىڭ كارامەتلىرى بار‪ .‬ھەممىسى راست ۋە توغرىدۇر‪ .‬ئىمام‬
‫يافى‪ 29‬مۇنداق دىگەن‪( ،‬گاۋسۈس سەكالەيىن مەۋالنا ئابدۇلقادىر گەيالنىنىڭ‬
‫“كادەسئالالھۇ تائاال سىررەھۇل ئەزىز”‪ 30‬كارامەتلىرى‪ ،‬ئېغىزدىن‪-‬ئېغىزغا كەڭ‬
‫تارقالغان بولۇپ‪ ،‬گۇمانلىنىشقا ۋە ئىشەنمەسلىككە بولمايدۇ‪ .‬چۈنكى ھەممە يەردە‬
‫تارقالغانلىقتىن‪ ،‬يەنى [تەۋاتۈر] بىرىىچى قول ماتىرىيال يېرىدە ئىشلىتىشكە بولىدۇ)‪.‬‬
‫ناماز قىلغان بىر كىشىنىڭ‪ ،‬كۇپۇرلۇق بىر نەرسىنى‪ ،‬چوقۇم ئوچۇق‪-‬ئاشكارە دىيىش‬
‫ۋەياكى ئىشلىتىش ئارقىلىق‪ ،‬ئۇ كىشىنىڭ كاپىر ئىكەنلىكى ئوتتۇرغا چىقمىغۇچە‪،‬‬
‫باشقىالرغا ئەگىشىپ‪ ،‬ئۇ كىشىنى كاپىر دىيىش جائىز ئەمەس‪ .‬ئۇنىڭ كاپىر بولۇپ‬
‫ئۆلگەنلىكى ئېنىق بولمىغۇچە‪ ،‬ئۇ كىشىگە النەت ئوقۇش جائىز ئەمەس‪ .‬شۇڭالشقا‪،‬‬
‫يەزدىگە النەت ئوقۇماسلىق تېخىمۇ توغرا بولىدۇ‪.‬‬
‫‪ 5-‬ئىمان كەلتۈرۈشكە تېگىشلىك بولغان ئالتە نەرسىنىڭ بەشىنچىسى‪( ،‬ئاخىرەت‬
‫كۈنىگە ئىشىنىشتۇر)‪ .‬بۇ زاماننىڭ باشلىنىشى‪ ،‬ئىنساننىڭ ۋاپات بولغان كۈنىدۇر‪.‬‬
‫ئابدۇلالھ يافى‪ ]1367[ 768 ،‬يىلىدا مەككىدە ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫‪ 29‬‬
‫ئابدۇلقادىر گەيالنى‪ ]1161[ 561 ،‬يىلىدا باغداتتا ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫‪3 0‬‬

‫‪78‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫قىيامەتنىڭ ئاخىرغىچە بولىدۇ‪ .‬ئەڭ ئاخىرقى كۈن دىيىلىشى‪ ،‬ئۇنىڭدىن كېيىن‬

‫كېچىنىڭ بولماسلىقى ۋە دۇنيادىن كېيىن كەلگەنلىكى ئۈچۈندۇر‪ .‬ھەدىس‪-‬‬
‫شەرىفتە تىلغا ئېلىنغان بۇ كۈن‪ ،‬بىز بىلىدىغان كېچە بىلەن كۈندۈز ئەمەس‪ .‬بىر‬
‫ۋاقىت‪ ،‬بىر زامان دىگەنلىكتۇر‪ .‬قىيامەتنىڭ قاچان قوپىدىغانلىقى ئېنق ئەمەس‪،‬‬
‫قاچان بولىدىغانلىقىنى ھىچكىم بىلمەيدۇ‪ .‬ئەمما‪ ،‬پەيغەمبىرىمىز “سەەلللالھۇ‬
‫ئەلەيھى ۋەسەەللم” قىيامەتنىڭ نۇرغۇن ئاالمەتلىرىدىن ۋە قانداق باشلىىدىغانلىقىدىن‬
‫خەۋەر قىلدى‪ :‬ھەزرىتى مەھدى كېلىدۇ‪ ،‬ئىسا ئەلەيھىساالم ئاسماندىن شامغا‬
‫چۈشىدۇ‪ ،‬دەججال چىقىدۇ‪ .‬يەجۈجى‪-‬مەجۈجى دەپ ئاتىلىغان نەرسە ھەممە‬
‫يەرنى ئاستىن‪-‬ئۈستۈن قىلىدۇ‪ .‬قۇياش غەرىپتىن چىقىدۇ‪ .‬قاتتىق يەر تەۋرەشلەر‬
‫بولىدۇ‪ .‬دىن بىلىملىرى ئۇنتۇلۇپ كېتىدۇ‪ .‬ھەق يولدىن ئايرىلىش ۋە يامانلىقالر‬
‫كۆپىيىدۇ‪ .‬دىنسىز‪ ،‬ئەخالقسىز ۋە نۇمۇسسىزالر ھاكىم بولىدۇ‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ‬
‫بۇيرۇقلىرى ئىجرا قىلىنمايدۇ‪ .‬ھارام قىلىنغان نەرسىلەر ھەممە يەردە ئىجرا قىلىنىدۇ‪،‬‬
‫يەمەندىن بىر يالقۇن چىقىدۇ‪ .‬ئاسمەن ۋە تاغالر ۋەيران بولىدۇ‪ .‬قۇياش بىلەن ئاي‬
‫قاراڭغۇلىشىدۇ‪ .‬دېڭىزالر بىر‪-‬بىرسى بىلەن ئارلىشىپ كىتىدۇ ۋە قايناپ قۇرۇپ‬
‫كېتىدۇ‪.‬‬
‫گۇناھ سادىر قىلغان مۇسۇلمانالرغا (پاسىق) دىيىلىدۇ‪ .‬پاسىقالر ۋە بارلىق كاپىرالر‬
‫قەبرە ئازابى تارتىدۇ‪ .‬بۇالرغا ئەلۋەتتە ئىشىنىش كېرەك‪ .‬مېيىت قەبرىسىگە‬
‫قويۇلغاندا‪ ،‬بىلىنمەيدىغان بىر ھايات بىلەن قايتىدىن تىرىلىدۇ‪ ،‬ھۇزۇر ياكى ئازاپ‬
‫كۆرىدۇ‪ .‬مۈنكەر ۋە نەكىر ئىسىملىك بۇ ئىككى پەرىشتە‪ ،‬قورقۇنچلۇق ئىنساننىڭ‬
‫شەكلىدە قەبرىگە كېلىپ‪ ،‬سۇئال سورايدىغانلىقىنى ھەدىس‪-‬شەرىفتە ئېنىق‬
‫ئوتتۇرغا قويغان‪ .‬قەبرىدە سۇرۇلىدىغان سوئال‪ ،‬بەزى ئۆلىماالرغا نىسبەتەن‪،‬‬
‫بەزىبىر ئەقىدىلەردىن سورىلىدۇ‪ .‬بەزى ئۆلىماالرغا نىسبەتەن بارلىق ئەقىدىلەردىن‬
‫سورىلىدۇ‪[ .‬شۇڭالشقا‪ ،‬بالىلىرىمىزغا (رەببىڭ كىم؟ دىنىڭ قايسى دىن؟ كىمنىڭ‬
‫ئۈممىتىدىن؟ كىتابىڭ نىمۇ؟ قىبلەڭ قايسى تەرەپ؟ ئىتىقاتتا ۋە ئەمەلدە مەزھىپىڭ‬
‫نىمۇ؟) قاتارلىق سوئالالرنىڭ جاۋابىنى ئۆگىتىشىمىز كېرەك! ئەھلى سۈننەت‬
‫ئەمەسلەرنىڭ توغرا جاۋاپ بېرەلمەيدىغانلىقى (تەزكىرەئى كۇرتۇبى)‪ 31‬ناملىق‬
‫كىتابىدا بايان قىلىنغان‪ .‬بۇ سۇئالالرغا گۈزەل جاۋاپ بەرگەنلەرنىڭ قەبرىسى‬
‫‪ 31‬بۇ تەزكىرىنىڭ يازغۇچىسى مۇھەممەت كۇرتۇبى مالىكى‪ ]1272[ 671 ،‬يىلىدا ۋاپات بولغان‪.‬‬
‫(مۇھتاسارى تەزكەرەئى كۇرتۇبى) ھەقىقەت نەشىرىياتى تەرىپىدىن ‪ ]2000[ 1421‬يىلىدا قايتىدىن‬
‫بېسىپ چىقىرىلدى‪.‬‬

‫‪79‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫كېڭىيىپ‪ ،‬بۇ يەردىن جەننەتكە بىر دېرىزە ئېچىلىدۇ‪ .‬ئەتتىگەن ۋە ئاخشام‪،‬‬

‫جەننەتتىكى يەرلىرىنى كۆرۈپ‪ ،‬پەرىشتىلەر تەرىپىدىن ئۇ كىشىگە ياخشىلىق قىلىنىدۇ‬
‫ۋە خۇش خەۋەر بىلەن مۇكاپاتلىنىدۇ‪ .‬سۇئالالرغا ياخشى جاۋاپ بەرمىسە تۆمۈر‬
‫تاياقالر بىلەن شۇنچىلىك قاتتىق ئۇرۇلىدۇكىئۇ كىشىنىڭ ۋاقىرغان ئاۋازىنى ئىنسان ۋە‬
‫جىندىن باشقا بارلىق مەخلۇقات ئاڭاليدۇ‪ .‬قەبرىسى شۇنچىلىك تارالپ كېتىدۇكى‪،‬‬
‫سۆڭەكلىرى بىر‪-‬بىرسىگە كىرىپ كېتىدىغاندەك سىقىلىدۇ‪ .‬جەھەننەمدىن بىر دېرىزە‬
‫ئېچىلىدۇ‪ .‬ئەتتىگەن ۋە ئاخشام ئۆزىنىڭ جەھەننەمدىكى يېرىنى كۆرۈپ‪ ،‬مازىرىدا‪،‬‬
‫مەشھەرگىچە ئازاپالرغا دۇچار بولىدۇ‪.‬‬
‫ئۆلگەندىن كېيىن‪ ،‬قايتا تىرىلىشكە ئىشىنىش كېرەك‪ .‬سۆڭەك ۋە گۆشلەر چىرىپ‪،‬‬
‫توپراققا ۋە گازغا ئايالنغاندىن كېيىن‪ ،‬بەدەن قايتىدىن يارىتىلىدۇ‪ ،‬رۇھالر بەدەنلەرگە‬
‫كىرىپ‪ ،‬ھەممەيلەن قەبرىدىن چىقىدۇ‪ .‬شۇڭالشقا بۇ ۋاقىت‪( ،‬قىيامەت كۈنى) دەپ‬
‫ئاتىلىدۇ‪.‬‬
‫[ئۆسۈملۈكلەر ھاۋادىن كاربون تۆت ئوكسىد گازىنى ۋە توپراقتىن سۇ بىلەن تۇزنى‪،‬‬
‫يەنى توپراقتىكى ماددىالرنى ئېلىپ‪ ،‬ئۇالرنى بىرلەشتۈرىدۇ‪ .‬بۇنىڭ بىلەن‪ ،‬ئورگانىك‬
‫ماددىالرنى ۋە ئۆزىنىڭ قۇرۇلۇش بۆلەكلىرىنى ئوتتۇرغا قويغانلىق بولىدۇ‪ .‬بۈگۈنكى‬
‫كۈندە مەلۇمكى‪ ،‬بۇالرنىڭ ھاسىل بولىشى ئۇزۇن يىل داۋامالشقان خىمىيىلىك‬
‫رېئاكسىيە (كاتالىزاتور) تەسىرىدە‪ ،‬بىر سېكىنۇتقىمۇ يەتمىگەن ۋاقىت ئىچىدە بولىدۇ‪.‬‬
‫مۇشۇنىڭغا ئوخشاش‪ ،‬قەبرىدە سۇ‪ ،‬كاربون تۆت ئوكسىد ۋە توپراق ماددىالر‬
‫بىرلىشىپ‪ ،‬ئورگانىك ماددىالر ۋە جانلىق ماددىالر بىر دەمدىال بارلىققا كېلىدۇ‪.‬‬
‫مۇشۇنداق تىرىلدىغانلىقىمىزنى مۇھبىرى سادىق ئېيتقان‪ .‬ئىلىم‪-‬پەن‪ ،‬بۇنىڭ ئاللىقاچان‬
‫دۇنيادا ئېلىپ بېرىلىۋاتقانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ]‪.‬‬
‫بارلىق جانلىقالر (مەھشەر) يېرىدە يىغىلىدۇ‪ .‬ھەربىر ئىنساننىڭ ئەمەل دەپتىرى‬
‫ئۇچۇپ كېلىپ ئۆز ئىگىسىنى تاپىدۇ‪ .‬بۇالرنىڭ ھەممىسىنى يەرنى‪ ،‬ئاسمانى‪،‬‬
‫دانىچىالرنى‪ ،‬يۇلتۇزالرنى ئاپىرىدە قىلغان‪ ،‬چەكسىز كۈچ‪-‬قۇدىرەتكە ساھىپ بولغان‬
‫ئالالھۇ تائاال قىلىدۇ‪ .‬بۇ ئىشنىڭ بولىدىغانلىقىنى‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ رەسۇلى “سەەلللالھۇ‬
‫تائاال ئەلەيھى ۋەسەەللم” بايان قىلغان‪ .‬ئەلۋەتتە‪ ،‬ئۇنىڭ ئېيتقانلىرى توغرا‪ .‬ئەلۋەتتە‬
‫ھەممىسى يۈز بېرىدۇ‪.‬‬
‫سالىھ‪ ،‬ياخشى ئادەملەرنىڭ ئەمەل دەپتىرى ئوڭ تەرەپتىن‪ ،‬پاسىق ۋە ناچار‬

‫‪80‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئادەملەرنىڭ ئەمەل دەپتىرى ئارقا ياكى سول تەرەپتىن بېرىلىدۇ‪ .‬ياخشى‪-‬يامان‪،‬‬

‫چوڭ‪-‬كىچىك‪ ،‬مەخپى ياكى ئوچۇق‪-‬ئاشكار قىلىنغان پۈتۈن ئىشالرنىڭ ھەممىسى‬
‫ئەمەل دەپتىرىدە يېزىلغان بولىدۇ‪( .‬كىرامەن كاتىبىن) پەرىشتىللىرىنىڭ بىلمەيدىغان‬
‫ئىشلىرىمۇ‪ ،‬بەدىنىمىزدىكى ئوگانالرنىڭ ۋە ئالالھۇ تائاالنىڭ بىلدۈرىشى بىلەن‬
‫ئاشكارلىنىدۇ‪ ،‬ھەممە نەرسىدىن سۇئال ۋە ھېساپ سورىلىدۇ‪ .‬مەھشەردە‪ ،‬ئالالھۇ‬
‫تائاالنىڭ ئارزۇ قىلغان ھەربىر ئىشى ئوتتۇرغا چىقىدۇ‪ .‬پەرىشتىلەرگە‪ ،‬يەر يۈزىدە ۋە‬
‫ئاسماندا نېمە ئىش قىلدىڭىز؟ پەيغەمبەرلەرگە “سەلەۋاتۇلالھى تائاال ۋە تەسلىماتۇھۇ‬
‫ئەلەيھىم ئەجمائىن” بولسا‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ ھۆكۈملىرىنى ئۇنىڭ قۇللىرىغا قانداق‬
‫ئۇقتاردىڭىز؟ باشقا كىشىلەرگە بولسا‪ ،‬پەيغەمبەرلەرگە قانداق ئەگەشتىڭىز‪ ،‬سىزگە‬
‫بېرىلگەن ۋەزىپىنى قانداق ئورۇنلىدىڭىز؟ بىربىرىڭىز ئوتتۇرسىدىكى ھەق‪-‬‬
‫ھوقۇقنى قانداق ھەل قىلدىڭىز؟ دەپ سوئالالر سورىلىدۇ‪ .‬مەھشەردە‪ ،‬ئىمانلىق‪،‬‬
‫قىلغان ئەمەللىرى ۋە گۈزەل ئەخالقلىرى بولغان كىشىلەرگە مۇكاپات ۋە ئېھسانالر‬
‫بېرىلىدۇ‪ ،‬خۇيى ئەسكى‪ ،‬قىلغان ئەمەللىرى ناچار بولغانالرغا ئېغىر جازا‬
‫بېرىلىدۇ‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاال ئۆزى خاالپ‪ ،‬مۆمىنلەرنىڭ چوڭ‪-‬كىچىك بارلىق گۇناھلىرىنى‪،‬‬
‫مەرھەمىتى ۋە ئېھسانى بىلەن كەچۈرۋېتىدۇ‪ .‬شېرىك ۋە كۇپۇرلۇقتىن باشقا‪،‬‬
‫ھەربىر گۇناھنى خالىسا كەچۈرۋېتىدۇ‪ .‬خالىسا ئادالەت بىلەن كىچىك گۇناھالرغىمۇ‬
‫جازا بېرىدۇ‪ .‬مۇشرىك ۋە كاپىر بولۇپ ئۆلۈپ كەتكەنلەرنى ھىچقانداق بىر‬
‫ۋاقىتتا كەچۈرمەيدۇ‪ .‬كىتابى بار ياكى كىتابى بولمىغان كاپىرالر‪ ،‬يەنى مۇھەممەد‬
‫ئەلەيھىساالمنىڭ پۈتۈن ئىنسانالرنىڭ پەيغەمبىرى ئىكەنلىكىگە ئىشەنمەيدىغانالرنىڭ‪،‬‬
‫ئۇنىڭ بىلدۈرگەن ئەھكاملىرىدىن‪ ،‬يەنى بۇيرىق ۋە چەكلىمىللىرىدىن بىرسىنىمۇ‬
‫ياقتۇرمايدىغانالر‪ ،‬مۇشۇ پېتى ئۆلۈپ كەتسە‪ ،‬ئەلۋەتتە دوزاققا تاشلىنىدۇ‪ ،‬تۈگىمەس‬
‫ئازاپ‪-‬ئوقۇبەتكە دۇچار بولىدۇ‪.‬‬
‫قىيامەت كۈنى قىلغان ئەمەللىرى ۋە ئىشلىرىنى ئۆلچەش ئۈچۈن‪ ،‬بىز بىلمەيدىغان بىر‬
‫(مىزان)‪ ،‬بىر ئۆلچەش ئەسۋابى‪ ،‬بىر تارازا بار‪ .‬يەر يۈزى بىلەن ئاسمان بىز كۆزگە‬
‫سىغىدۇ‪ .‬ساۋاپ كۆزى پارالق بولۇپ‪ ،‬ئەرىشنىڭ ئوڭ تەرىپىدە‪ ،‬جەننەت تەرىپىدە‬
‫بولىدۇ‪ .‬گۇناھ تەرىپى بولسا‪ ،‬قاراڭغۇ بولۇپ‪ ،‬ئەرىشنىڭ سول تەرىپىدە‪ ،‬جەھەننەپ‬
‫تەرىپىدە بولىدۇ‪ .‬دۇنيادا قىلىنغان ئىشالر‪ ،‬سۆزلەر‪ ،‬ئويالر‪ ،‬كۆرۈشلەر‪ ،‬ئۇ يەردە‬
‫شەكىلگە كىرىپ‪ ،‬ياخشىلىقالر پارالق‪ ،‬يامانلىقالر بولسا قاراڭغۇ ۋە يىرگىنىچلىك‬
‫‪81‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫كۆرىنىدۇ ۋە تارازىدا تارتىلىدۇ‪ .‬بۇ تارازا دۇنيا تارازىسىغا ئوخشىمايدۇ‪ .‬ئېغىر‬

‫تەرىپى بولسا يۇقىرى كۆتۈرىلىدۇ‪ ،‬يىنىڭ تەرىپى تۆۋەنلەيدۇ دېيىلىدۇ‪ .‬ئۆلىماالرنىڭ‬
‫“رەھىمە ھۇمۇلالھۇ تائاال” بەزىللىرگە نىسبەتەن‪ ،‬ھەر خىل تارازا بولىدۇ‪.‬‬
‫دىنىمىزدا ئۇالرنىڭ كۆپىنچىسىنىڭ قانچە تانە ئىكەنلىكى ۋە قانداق ئىكەنلىكى ئېنىق‬
‫بىلدۈرۈلمىدى‪ ،‬ئۇالرنىڭ قانداق ئىكەنلىكىنى ئويالشماسلىق كېرەك دېيىلدى‪.‬‬
‫(سىرات كۆۋرۈكى) بار‪ .‬سىرات كۆۋرۈكى ئالالھۇ تائاالنىڭ بۇيرىقى بىلەن‬
‫دوزاقنىڭ ئۈستىدە ياسىلىدۇ‪ .‬ھەممەيلەننىڭ بۇ كۆۋرۈكتىن ئۆتىشى بۇيرۇلىدۇ‪ .‬ئۇ‬
‫كۈنى‪ ،‬بارلىق پەيغەمبەرلەر (يا رەببى! ئامانلىق بەرگىن!) دەپ يالۇرۇدۇ‪ .‬جەننەتكە‬
‫كىرىشكە اليىق بولغانالر كۆۋرۈكتىن ئاسان ئۆتۈپ كېتىدۇ ۋە جەننەتكە كىرىدۇ‪.‬‬
‫ئۇالرنىڭ بەزىللىرى چاقمەقتەك‪ ،‬بەزىللىرى شامالدەك‪ ،‬بەزىللىرى چاپقان ئاتقا‬
‫ئوخشاش ئۆتۈپ كېتىدۇ‪ .‬سىرات كۆۋرۈكى قىلدىن ئىنچىكە‪ ،‬تىغدىنمۇ ئۆتكۈر‪.‬‬
‫دۇنيادا ئىسالمغا ئەگىشىش مۇشۇنداق بولىدۇ‪ .‬ئىسالم دىنىغا تولۇق ئەمەل قىلىش‬
‫خۇددى سىرات كۆۋرۈكىدىن ئۆتكەنگە ئوخشايدۇ‪ .‬دۇنيادا نەپسى بىلەن كۈرەش‬
‫قىلىش تەسكە توختىسىمۇ توختىماي كۈرەش قىلغانالر سىرات كۆۋرۈكىدىن ئاسان‬
‫ۋە راھەتچە ئۆتۈپ كېتىدۇ‪ .‬ئىسالمغا ئەگەشمىگەن‪ ،‬نەپسىنىڭ كەينىدىن ماڭغانالر‬
‫سىرات كۆۋرۈكىدىن ئۆتكەندە قىينىلىدۇ‪ .‬بۇ سەۋەپتىن ئالالھۇ تائاال‪ ،‬ئىسالمىيەتنىڭ‬
‫كۆرسەتكەن توغرا يولغا (سىراتى مۇستەقىم) ئىسمىنى بەرگەن‪ .‬بۇ ئىسىمنىڭ‬
‫ئوخشاشلىقى‪ ،‬ئىسالم يولىدا مېڭىشنىڭ سىرات كۆۋرۈكىدىن ئۆتكەنگە ئوخشاش‬
‫ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ‪ .‬جەھەننەمگە كىرىشكە اليىق بولغانالر سىرات‬
‫كۆۋرۈكىدىن ئۆتەلمەي‪ ،‬دوزاققا كىرىدۇ‪.‬‬
‫پەيغەمبىرىمىز مۇھەممەد مۇستافاغا (سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم” مەخسۇس‬
‫(كەۋسەر كۆلچىكى) بار‪ .‬ئۇنىڭ چوڭلىقى بىر ئايلىق يول مۇساپىسىغا توغرا كېلىدۇ‪.‬‬
‫ئۇنىڭ سۈيى سۈتتىن تېخىمۇ ئاق‪ ،‬پۇرىقى خۇشپۇراقالردىمۇ گۈزەل پۇراقلىقتۇر‪.‬‬
‫ئەتراپىدىكى قەدەھلەر يۇلتۇزالردىنمۇ كۆپ‪ .‬بىر قېتىم ئىچكۈچى جەھەننەمدە‬
‫بولسىمۇ‪ ،‬ئەسال ئۇسۇمايدۇ‪.‬‬
‫(شاپائەت) توغرىدۇر‪ .‬تۆۋبە قىلماي تۇرۇپ ئۆلگەن مۆمىنلەرنىڭ چوڭ‪-‬كىچىك‬
‫گۇناھلىرىنىڭ كەچۈرۈلىشى ئۈچۈن‪ ،‬پەيغەمبەرلەر‪ ،‬ۋەسىيلەر‪ ،‬سالىھلەر‪ ،‬پەرىشتىلەر‬
‫ۋە ئالالھۇ تائاالنىڭ رۇخسەت قىلغان كىشىلەرگە مەرھەمەت قىلىنىپ قۇبۇل قىلىنىدۇ‪.‬‬

‫‪82‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫[پەيغەمبىرىمىز “سەەلللالھۇ تائاال ئەلەيھى ۋەسەەللم”‪( ،‬مېنىڭ ئۈممىتىمدىن چوڭ‬

‫گۇناھ سادىر قىلغۇچىالرغا شاپائەت قىلىمەن) دەپ دىگەن‪ ].‬مەشھەردە شاپائەت‬
‫بەش تۈرلۈك بولىدۇ‪:‬‬
‫بىرىنچىسى‪ ،‬قىيامەت كۈنى مەشھەردىكى قىستاڭچىلىقتىن بەك ئۇزۇن ساقالشتىن‬
‫زېرىككەن گۇناھكارالر‪ ،‬پەرياد قىلىپ‪ ،‬ھېساپنىڭ ئازىراق بولسىمۇ بۇرۇن‬
‫تۈگىشىنى تەلەپ قىلىدۇ‪ .‬بۇنىڭ ئۈچۈن شاپائەت قىلىنىدۇ‪.‬‬
‫ئىككىنچىسى‪ ،‬سۇئالنىڭ ۋە ھېساپنىڭ تېخىمۇ ئاسان بولىشى ئۈچۈن شاپائەت‬
‫قىلىنىدۇ‪.‬‬
‫ئۈچىنچىسى‪ ،‬گۇناھ سادىر قىلغان مۆمىنلەرنىڭ سىرات كۆۋرۈكىدىن جەھەننەمگە‬
‫تاشالنماسلىقى‪ ،‬دوزاق ئازابىدىن ساقلىنىشى ئۈچۈن شاپائەت قىلىنىدۇ‪.‬‬
‫تۆتىچىسى‪ ،‬بەك كۆپ گۇناھ سادىر قىلغان مۆمىنلەرنى جەھەننەمدىن چىقىرىش‬
‫ئۈچۈن شاپائەت قىلىنىدۇ‪.‬‬
‫بەشىنچىسى‪ ،‬جەننەتتە سانسىزلىغان نازۇ‪-‬نىممەتلەر بولىدۇ ۋە مەڭگۈ داۋاملىشىدۇ‪،‬‬
‫ئەمما ئۇنىڭ سەككىز دەرىجىسى بار‪ .‬ھەممە ئادەمنىڭ دەرىجىسى‪ ،‬ئورۇنى‪،‬‬
‫ئىمانىنىڭ ۋە ئەمەللىرنىڭ مىقدارىچىلىك بولىدۇ‪ .‬جەننەتتىكى كىشىلەرنىڭ دەرىجىسنىڭ‬
‫كۆتۈرلىشى ئۈچۈنمۇ شاپائەت قىلىنىدۇ‪.‬‬
‫جەننەت ۋە جەھەننەپ ھازىرمۇ بار‪ .‬جەننەت يەتتە قات ئاسماننىڭ ئۈستىدە بولىدۇ‪.‬‬
‫جەھەننەم ھەممە نەرسىنىڭ ئاستىدا بولىدۇ‪ .‬سەككىز جەننەت‪ ،‬يەتتە جەھەننەم بار‪.‬‬
‫جەننەت‪ ،‬زېمىندىن‪ ،‬قۇياشتىن ۋە ئاسماندىن تېخىمۇ چوڭ بولىدۇ‪ .‬جەھەننەممۇ‬
‫قۇياشيىن چوڭ‪.‬‬
‫‪ 6-‬ئىمان ئېيتىشقا تېگىشلىك بولغان ئىشنىڭ ئالتىنچىسى؛ (تەقدىر‪ ،‬ياخشىلىق ۋە‬
‫يامانلىقنىڭ ئالالھۇ تائاال تەرىپىدىن بولىدىغانلىقىغا ئىشىنىشتۇر)‪ .‬ئىنسانالرنىڭ بېشىغا‬
‫كېلىدىغان ياخشىلىق ۋە يامانلىق‪ ،‬پايدا‪ -‬زىيان‪ ،‬ئېرىشىش‪-‬يوقىتىشالرنىڭ ھەممىسى‬
‫ئالالھۇ تائاالنىڭ ئورۇنالشتۇرىشى بىلەن بولىدۇ‪( .‬تەقدىر)‪ ،‬لۇغەتتە كۆپلۈكنى‬
‫ئۆلچەش‪ ،‬ھۆكۈم ۋە بۇيرۇق قىلىش دىگەنلىكتۇر‪ .‬كۆپلۈك ۋە چوڭلۇق مەنىسىدىمۇ‬
‫ئىشلىتىلىدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاالنىڭ بىر نەرسىنىڭ بولىشىنى ئارزۇ قىلىشى تەقدىر دەپ‬
‫ئاتىلىدۇ‪ .‬تەقدىر‪ ،‬يەنى بولىشنى ئارزۇ قىلغان نەرسىنىڭ بولىشى (ھادىسە) دەپ‬

‫‪83‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئاتىلىدۇ‪ .‬ھادىسە ۋە تەقدىر سۆزلىرى بىر‪-‬بىرىنىڭ يېرىگە ئىشلىتىلىدۇ‪ .‬بۇنىڭغا‬

‫ئاساسەن ھادىسە دىگەنلىك‪ ،‬زاماندىن تارتىپ ئەبەدىيەتكىچە يارىتىلىدىغان ئىشالرنى‪،‬‬
‫ئالالھۇ تائاالنىڭ ئارزۇ قىلىشى دىگەنلىك بولىدۇ‪ .‬بارلىق بۇ نەرسىلەرنىڭ ھادىسىگە‬
‫ئاساسەن كۆپمۇ ئەمەس‪ ،‬ئازمۇ ئەمەس يارىتىلىشىغا تەقدىر دەپ ئاتىلىدۇ‪ .‬ئالالھۇ‬
‫تائاال يۈز بېرىدىغان بارلىق ئىشالرنى بىلىدۇ‪ .‬بۇ بىلىمگە (ھادىسە ۋە تەقدىر) دەپ‬
‫ئاتىلىدۇ‪ .‬قەدىمكى يۇنان پەيالسوپلىرى بۇنىڭغا (نىئايەتى ئەزەلىيە) دەپ ئاتايدۇ‪.‬‬
‫بارلىق جانلىقالر شۇ ھادىسىدە مەيدانغا كەلگەن‪ .‬ئەبەدىيەت بىلىمىگە ئاساسەن‪ ،‬بىر‬
‫نەرسىنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرىشىغا (ھادىسە ۋە تەقدىر) دەپ ئاتىلىدۇ‪ .‬تەقدىرگە‬
‫ئىشىنىش ئۈچۈن‪ ،‬ياخشى بىلىشى ۋە ئىشىنىش كېرەككى‪ ،‬ئالالھۇ تائاال بىر نەرسىنى‬
‫يارىتىشنى خالىسا‪ ،‬ئارزۇ قىلسا‪ ،‬ئازمۇ ئەمەس‪ ،‬كۆپمۇ ئەمەس‪ ،‬ئۇنىڭ ئارزۇ قىلغىنى‬
‫بويىچە بولىدۇ‪ .‬ئۇنىڭ ئارزۇ قىلغان نەرسىسىنىڭ ۋۇجۇتقا كەلمەسلىكى ۋە يوق‬
‫بولىشىنى ئارزۇ قىلغان نەرسىسىنىڭ ۋۇجۇتقا كېلىشى مۇمكىن بولمايدىغان بىر ئىش‪.‬‬
‫پۈتۈن ھايۋانالرنىڭ‪ ،‬ئۆسۈملۈكلەرنىڭ‪ ،‬جانسىز نەرسىلەرنىڭ [قاتتىق‬
‫جىسىمالرنىڭ‪ ،‬سۇيۇقلۇقالرنىڭ‪ ،‬گازالرنىڭ‪ ،‬يۇلتۇزالرنىڭ‪ ،‬مولېكولىالرنىڭ‪،‬‬
‫ئاتومالرنىڭ‪ ،‬ئېلىكترونالرنىڭ‪ ،‬ئېلىكتىر ماگىنىت دولقۇنلىرىنىڭ‪ ،‬قىسقىسى‬
‫بارلىق مەۋجۇداتىنىڭ ھەركىتى‪ ،‬فىزىكا ھادىسىسى‪ ،‬خىمىيە رېئاكسىيەلسى‪ ،‬يادىرو‬
‫رېئاكسىيەسى‪ ،‬ئېنىرگىيە ئالماشتۇرۇش‪ ،‬جانلىقالردىكى فىزولوگىيىلىك ھادىسىلەر]‪،‬‬
‫ھەمما نەرسىنىڭ بولۇش‪-‬بولماسلىقى‪ ،‬قۇلالرنىڭ ياخشى ۋە يامان ئىشلىرى‪،‬‬
‫دۇنيا ۋە ئاخىرەتتە بۇنىڭ جازاسىنى تاتىشى ۋە ھەممە نەرسى ئالالھۇ تائاالنىڭ‬
‫بىلىمىدە بار بولغان نەرسە ئىدى‪ .‬بۇالرنىڭ ھەممىسىنى بىلەتتى‪ .‬ھازىرقى زاماندىن‬
‫ئەبەدىيەتكىچە بولىدىغان نەرسىنى‪ ،‬ئىقتىدارىنى‪ ،‬ھەركىتىنى‪ ،‬ۋەقەلەرنى‪ ،‬ئۇيغۇن‬
‫بولغان ئاساستا بارلىققا كەلتۈردى‪ .‬ئىنسانالرنىڭ ياخشى‪-‬يامان بارلىق ئىشلىرىنى‪،‬‬
‫مۇسۇلمان بولۇشىنى‪ ،‬كۇپۇرلۇقىنى‪ ،‬خالىغان‪-‬خالىمىغان نەرسىللىرىنى ئالالھۇ تائاال‬
‫ياراتقان‪ .‬ياراتقان ۋە بارلىققا كەلتۈرگۈچى پەقەتال ئالالھۇ تائاالدۇر‪ .‬سەۋەپلەرنى‬
‫كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ھەممە نەرسىنى ئۇ يارىتىدۇ‪( .‬ئۇ ھەممە نەرسىنى بىر‬
‫سەۋەپ بىلەن يارىتىدۇ)‪.‬‬
‫مەسىلەن‪ ،‬ئوت كۆيدۈرىدۇ‪ .‬ھالبۇكى ئۇنى كۆيدۈرگۈچى ئالالھۇ تائاالدۇر‪.‬‬
‫ئوتنىڭكۆيدۈرۈش بىلەن ھىچبىر مۇناسىۋىتى يوق‪ .‬ئەمما‪ ،‬ئۇنىڭ قانۇنىيىتى‬
‫شۇنداقكى‪ ،‬ئەگەر ئوت بىر نەرسىگە تەگمىسە‪ ،‬ئۇ كۆيدۈرمەيدۇ‪[ .‬ئوت ئوتنىڭ‬
‫‪84‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫تېمپىراتۇرسىنى ئاشۇرۇشتىن باشقا بىر ئىش قىاللمايدۇ‪ .‬ئورگانىك ماددىالرنىڭ‬

‫قۇرۇلمىسىدىكى كاربون‪ ،‬ھېدروگىن ۋە ئوكسېگىن بىلەن بىرلىشىپ‪ ،‬ئېلىكتىر‬
‫ئالماشتۇرۇشنى تەمىنلەيدىغىنى ئوت ئەمەس‪ .‬ھەقىقەتنى كۆرەلمەيدىغانالر‪ ،‬بۇنى‬
‫ئوت قىلىدى دەپ ئوياليدۇ‪ .‬كۆيدۈرگەن ۋە كۆيۈشنى ئىشقا ئاشۇرغىنى ئوت ئەمەس‪.‬‬
‫ئوكسېگىنمۇ ئەمەس‪ .‬ئىسمۇ ئەمەس‪ .‬ئېلىكتىر ئالمىشىشمۇ ئەمەس‪ .‬كۆيدۈركۈچى‬
‫پەقەتال ئالالھۇ تائاالدۇر‪ .‬ئالالھۇ تائاال بۇ نەرسىلەرنى كۆيدۈرۈشىنىڭ سەۋەبى‬
‫سۈپىتىدە ياراتتى‪ .‬بىلىمسىز بىرسى ئوتىنى كۆيدۈرىدۇ دەپ ئوياليدۇ‪ .‬باشالنغۇچ‬
‫مەكتەپنى پۈتتۈرگەن بىرسى‪( ،‬ئوتنى كۆيدۈرىدۇ) دىگەن سۆزنى ياقتۇرمايدۇ‪.‬‬
‫ھاۋا كۆيدۈرىدۇ دەيدۇ‪ .‬ئەمما‪ ،‬تولۇقسىزدا ئوقۇغان بىرسى بۇنى قۇبۇل قىلمايدۇ‪.‬‬
‫ھاۋانىڭ تەركىبىدىكى ئوكسېگىننىڭ كۆيدۈرگەنلىكىنى ئېيتىدۇ‪ .‬تولۇق ئوتتۇرنى‬
‫پۈتتۈرگەن بىرسى كۆيدۈرۈش پەقەتال ئوكسېگىغا مەخسۇس ئەمەس دەيدۇ‪ .‬ھەربىر‬
‫ئېلىكتروننى تارتقان ئېلېمېنت كۆيدۈرگۈچى دەيدۇ‪ .‬ئونىۋېرستىت ئوقۇغان‬
‫بىرسى ماددا بىلەن ئېنىرگىيەنىمۇ ئويلىشىدۇ‪ .‬بۇنىڭدىن كۆرىۋېلىشقا بولىدۇكى‪،‬‬
‫ئىشنىڭ ئىچكى قىسمىنى كۆرۈش‪ ،‬سەۋەبى دەپ ئويلىغان نەرسىلەرنىڭ ئارقا تەرىپىدە‬
‫تېخىمۇ نۇرغۇن سەۋەپلەرنىڭ بار ئىكەنلىكىنى چۈشىنەلەيمىز‪ .‬ئىلىم‪-‬پەننىڭ ئەڭ‬
‫يۇقىرى پەللىسىدە تۇرىۋاتقان‪ ،‬ھەقىقەتلەرنى كۆرەلەيدىغان پەيغەمبەرلەر “ئالەيھى‬
‫مۈسسەالم” ۋە چوڭالرنىڭ ئىزىغا ئەگىشىپ‪ ،‬ئىلىم دېڭىزىدىن تامچىالرغا ئېرىشكەن‬
‫ئىسالم ئۆلىماالر “رەھىمە ھۇمۇلالھۇ تائاال”‪ ،‬بۈگۈنكى كۈندە كۆيدۈرگۈچى ۋە‬
‫قىلغۇچى دەپ قارىلىدىغان نەرسىلەرنىڭ ئاجىز ۋە كۈچسىز بىر ۋاستە ياكى مەخلۇق‬
‫ئىكەنلىكىنى‪ ،‬ھەقىقىي ۋۇجۇتقە كەلتۈرگۈچىنىڭ سەۋەپلەر ئەمەس‪ ،‬بەلكى ئالالھۇ‬
‫تائاال ئىكەنلىكىنى بىلىدۇ]‪ .‬كۆيدۈرگۈچى‪ ،‬ئالالھۇ تائاالدۇر‪ .‬ئۇ ئوينى ئىشلەتمەي‬
‫تۇرۇپمۇ كۆيدۈرەلەيدۇ‪ .‬ئەمما ئوت بىلەن كۆيدۈرۈش بىر قانۇنىيەتتۇر‪ .‬ئۇ ئوت‬
‫بىلەن كۆيدۈرۈشنى خالىمىسا‪ ،‬ئوت بىلەن كۆيدۈرسىمۇ كۆيمەيدۇ‪ .‬ئۇ ئىبراھىم‬
‫ئەلەيھىساالمنى ئوت بىلەن كۆيدۈرمىدى‪ .‬ئۇنى بەك ياخشى كۆرگەنلىكى ئۈچۈن‪،‬‬
‫قانۇنىيىتىنى بۇزۇپ تاشلىدى‪[ .‬ئەمەلىيەتتە‪ ،‬ئۇ ئوتنىڭ كۆيدۈرۈشنىڭ ئالدىنى ئالىدىغان‬
‫ماددىالرنىمۇ ياراتقان‪ .‬بۇ ماددىالرنى خىمىيەشۇناسالر بايقاپ چىقىدۇ]‪.‬‬
‫ئەگەر ئالالھۇ تائاال خالىغان بولسا‪ ،‬ھەممە نەرسىنى سەۋەپسىز ياراتقان بوالتتى‪.‬‬
‫ئوت ئىشلەتمەي تۇرۇپ كۆيدۈرەتتى‪ .‬تاماق يېمەي تۇرۇپ قوسقىمىز توياتتى‪.‬‬
‫ئايروپىالن ئىشلەتمەي تۇرۇپ ئاسماندا ئۇچقان بوالتتۇق‪ .‬رادىئوسىز ئۇزاقتىن‬

‫‪85‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئىشالرنى ئۇختۇراتتى‪ .‬ئەمما‪ ،‬لۇتىف قىلىپ‪ ،‬قۇللىرىغا ياخشىلىق قىلىپ‪ ،‬ھەممە‬

‫نەرسىنى ياراتقاندا بىر سەۋەپ بىلەن ياراتتى‪ .‬مەلۇم نەرسىلەرنى مەلۇم سەۋەپلەر‬
‫بىلەن يارىتىشنى ئۈمىد قىلدى‪ .‬ئىشالرنى سەۋەپلەر بىلەن يۇشۇرۇپ قويدى‪ .‬كۈچ‪-‬‬
‫قۇۋۋەتنى سەۋەپلەرنىڭ ئاستىدا ساقالپ قويدى‪ .‬كىم ئۇنىڭ بىر نەرسىنى يارىتىشىنى‬
‫ئۈمىد قىلسا‪ ،‬ئۇ نەرسىنىڭ سەۋەبىنى چىڭ تۇتىدۇ ۋە ئۇ نەرسىگە ئېرىشىدۇ‪.‬‬
‫[چىراقنى ياندۇرۇشنى خااليدىغانالر سەرەڭگە ئىشلىتىدۇ‪ .‬زەيتۇن مېيى چىقىرىشنى‬
‫ئويلىغانالر‪ ،‬ماي بېسىپ چىقىرىدىغان ئەسۋاپ ئىشلىتىدۇ‪ .‬بېشى ئاغرىغان بىرسى‪،‬‬
‫ئاسپىرىن ئىشلىتىدۇ‪ .‬جەننەتكە كىرىپ‪ ،‬سان‪-‬ساناقسىز نازۇ‪-‬نىممەتلەرگە ئېرىشىشنى‬
‫خااليدىغان بىرسى‪ ،‬ئىسالمغا ئەگىشىدۇ‪ .‬ئۆزىنى تاپانچا بىلەن ئاتقان ئادەپ چوقۇم‬
‫ئۆلىدۇ‪ .‬زەھەر ئىچكۈچى ئۆلۈپ كېتىدۇ‪ .‬تەرلىگەندە سۇ ئىچكۈچى كېسەل بولىدۇ‪.‬‬
‫گۇناھ سادىر قىلغان ۋە ئىمانى سۇسالشقان بىرسى دوزاققا كىرىدۇ‪ .‬كىم قايسى‬
‫سەۋەپنى ئىشلەتسە‪ ،‬ئۇ سەۋەپنى ۋاستە قىلغان نەرسىگە ئېرىشىدۇ‪ .‬مۇسۇلمان‬
‫كىتاپلىرىنى ئوقۇغان كىشى مۇسۇلمانلىقنى ئۆگىنىدۇ‪ ،‬ياخشى كۆرىدۇ ۋە مۇسۇلمان‬
‫بولىدۇ‪ .‬دىنسىز ۋە مەزھەپسىزلەرنىڭ ئارىسىدا ياشىغان‪ ،‬ئۇالرنىڭ دىگەن گېپىدىن‬
‫چىقمىغان بىرسى‪ ،‬دىنسىز نادان بولىدۇ‪ .‬دىنسىز نادانالرنىڭ كۆپىنچىسى كاپىر بولىدۇ‪.‬‬
‫بىر ئادەپ قايسى يولنى تاللىسا شۇ يولغا كېتىدۇ‪.‬‬
‫ھەق‪ ،‬تەجەللى بولغاندا‪ ،‬ھەممە ئىش ئاسان بولۇر‪،‬‬
‫ئىنسان سەۋەپ قىالرسا‪ ،‬بىر دەمدىال ئېھسان قىلىنۇر‪.‬‬
‫ئەگەر ئالالھۇ تائاال ئىشالرنى سەۋەپلىرى بىلەن ياراتمىغان بولسا‪ ،‬ھىچكىم ھىچكىمگە‬
‫مۇھتاج بولمىغان بوالتتى‪ .‬ھەممەيلەن ھەممە نەرسىنى ئالالھۇ تائاالدىن تىلەيدۇ‪،‬‬
‫ھىچبىر نەرسىگە مۇراجىئەت قىلمايدۇ‪ .‬بۇنداق بولمىغان بولسا‪ ،‬ئىنسانالر ئارىسىدا‬
‫ھاكىم‪ ،‬مەمۇر‪ ،‬ئىشچى‪ ،‬سەنئەتكار‪ ،‬ئوقۇغۇچى‪ ،‬مۇئەللىم ۋە نۇرغۇن ئىنسان‬
‫ئوتتۇرسىدىكى مۇناسىۋەت باغلىنىشى بولمىغان بوالتتى‪ ،‬دۇنيا ۋە ئاخىرەتنىڭ نىزامى‬
‫بۇزۇلغان بوالتتى‪ .‬گۈزەل بىلەن سەت‪ ،‬ياخشى بىلەن يامان‪ ،‬سادىقلىق بىلەن ئاسىيلىق‬
‫ئوتتۇرسىدا پەرىق بولمىغان بوالتتى‪.‬‬
‫ئەگەر ئالالھۇ تائاال خالىغان بولسا‪ ،‬قانۇنىيەتلىرىنى باشقىچە قىلغان بوالتتى‪.‬‬
‫ھەممە نەرسىنى ئۇ قانۇنىيىتى بىلەن يارىتاتتى‪ .‬مەسىلەن‪ ،‬ئەگەر ئۇ خالىغان بولسا‪،‬‬
‫كاپىرالرنى‪ ،‬دۇنيادىكى خوشاللىقىنى ۋە نەپسىنىڭ كەينىگە كىرىشنى ياقتۇردىغانالرنى‬

‫‪86‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫كىشىلەرنى ئازاپاليدىغانالرنى‪ ،‬كىشىلەرنى ئالدايدىغانالرنى جەننەتكە كىرگۈزگەن‬

‫بوالتتى‪ .‬ئىمانلىق‪ ،‬ئىبادەت قىلىدىغانالرنى‪ ،‬ياخشىلىق قىلىدىغانالرنى جەھەننەمگە‬
‫كىرگۈزگەن بوالتتى‪ .‬ئەمما‪ ،‬ئايەت ۋە ھەدىس‪-‬شەرىفلەر بۇنداق بولمايدىغانلىقىنى‬
‫كۆرسىتىپ بېرىدۇ‪.‬‬
‫ئىنسانالرنىڭ ھەربىر ئىشىنى‪ ،‬خالىغان‪-‬خالىمىغان نەرسىللىرىنى‪ ،‬بارلىق‬
‫ھەركەتلىرىنى يارتقۇچى ئالالھۇ تائاالدۇر‪ .‬قۇللىرىنىڭ ئىختىيارى يەنى قىلىشنى‬
‫خالىغان ھەركەتلىرىنى‪ ،‬ئىشلىرىنى قىلىشى ئۈچۈن‪ ،‬قۇللىرىدا (ئۆزەۈرلۈك) ۋە‬
‫(ئىرادە) ياراتتى‪ ،‬بۇ تالالش ۋە ئارزۇ قىلىشنى‪ ،‬ئىشالرنى ۋۇجۇتقا چىقىرىشقا‬
‫سەۋەپ قىلدى‪ .‬بىر قۇل بىر ئىشنى خالىغان بولسا‪ ،‬ئالالھۇ تائاال ئارزۇ قىلسا‪ ،‬ئۇ ئىش‬
‫بولىدۇ‪ .‬بىر قۇل بىر ئىشنى خالىمىسا ۋە ئارزۇ قىلمىسا‪ ،‬ئالالھۇ تائاالمۇ بۇنى ئارزۇ‬
‫قىلغان بولسا‪ ،‬بۇ ئىش بولمايدۇ‪ .‬بىر ئىش پەقەت قۇلنىڭ ئارزۇ قىلىشى بىلەنال ئىشقا‬
‫ئاشمايدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاال ئارزۇ قىلسا ئاندىن كېيىن ئىشقا ئاشىدۇ‪ .‬قۇللىرىنىڭ ئارزۇ‬
‫قىلغان ئىشلىرىنى ئىشقا ئاشۇرۇش‪ ،‬ئوت بىر نەرسىگە تەگسە‪ ،‬ئۇ نەرسىدە كۆيۈشنىڭ‬
‫يۈز بېرىشى‪ ،‬ئوت تەگمىسە‪ ،‬كۆيۈشنىڭ يۈز بەرمىگەنلىكىگە ئوخشايدۇ‪ .‬تىغقا بىر‬
‫نەرسە تەگسە كېسىدۇ‪ .‬كەسكۈچى تىغ ئەمەس‪ ،‬ئالالھۇ تائاالدۇر‪ .‬تىغنى كېسىش‬
‫ئۈچۈن سەۋەپ قىلغان‪ .‬شۇنداق دېيىشكە بولىدۇكى‪ ،‬قۇلالرنىڭ قىلىشنىى خالىغان‬
‫ھەركەتلىرىنى‪ ،‬ئۇالرنىڭ خالىشى‪ ،‬ھەرىكەت قىلىشنى تاللىشى ۋە ئارزۇ قىلىش‬
‫سەۋەپلىرى بىلەن ياراتتى‪ .‬ئەمما‪ ،‬تەنىئەت دۇنياسىدىكى ھەرىكەتلەر‪ ،‬قۇلالرنىڭ‬
‫خالىشى بىلەن بولمايدۇ‪ .‬بۇالر پەقەت ئالالھۇ تائاالنىڭ ئارزۇسى بىلەن‪ ،‬باشقا‬
‫سەۋەپلەر بىلەن بولىدۇ‪ .‬ھەممە نەرسىنى‪ ،‬قۇياشنى‪ ،‬زەررىچىلەرنى‪ ،‬تامچىالرنى‪،‬‬
‫ھۈجەيرىلەرنى‪ ،‬مىكروپالرنى‪ ،‬ئاتوم ماددىللىرىنى‪ ،‬بۇالرنىڭ خۇسۇسىيەتلىرىنى‪،‬‬
‫ھەركەتلىرىنى ياراتقۇچى پەقەتال ئالالھتۇر‪ .‬ئۇنىڭدىن باشقا ياراتقۇچى يوق‪ .‬قانداقال‬
‫بولمىسۇن‪ ،‬جانسىز ماددىالرنىڭ ھەركەتلىرى بىلەن‪ ،‬ئىنسان ۋە ھايۋانالرنىڭ قىلىشنى‬
‫خااليدىغان ھەركەتلىرى ئوتتۇرسىدا شۇنداق بىر پەرىق بار بولۇپ‪ ،‬قۇلالر بىر‬
‫نەرسىنى قىلىشنى خالىسا‪ ،‬تاللىسا ۋە تىلىسە‪ ،‬ئالالھۇ تائاالمۇ ئارزۇ قىلسا‪ ،‬قۇلى‬
‫ھەرىلەتكە ئۆتۈپ‪ ،‬بۇ ئىشنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ‪ .‬قۇلنىڭ ھەرىكەتكە ئۆتىشى قۇلنىڭ‬
‫قولىنىڭ ئىلىكىدىكى بىر ئىش ئەمەس‪ .‬ھەتتا قانداق ھەرىكەت قىلىشنىمۇ بىلمەيدۇ‪.‬‬
‫[ئىنساننىڭ ھەربىر ھەرىكىتى نۇرغۇنلىغان فىزىكا ۋە خىمىيە ھادىسىلەر تەرىپىدىن‬
‫بارلىققا كېلىدۇ‪ ].‬جانسىزالرنىڭ ھەرىكىتىدە (خاالش) يوق‪ .‬ئوت خالىغان چاغدا‪،‬‬

‫‪87‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫كۆيدۈرۈشنىڭ يۈز بېرىشى‪ ،‬ئوتنىڭ كۆيدۈرۈشنى تاللىشى بولمايدۇ‪.‬‬

‫[ياخشى كۆرگەن ۋە مەرھەمەت قىكغان قۇللىرىنىڭ ياخشى ۋە پايدىلىق تىلەكلىرىنى‪،‬‬
‫ئالالھۇ تائاالمۇ خااليدۇ‪ .‬ئۇالرنىڭ ئەسكى ۋە زىيانلىق تىلەكلىرىنى‪ ،‬ئالالھۇ تائاال‬
‫خالىمايدۇ ۋە ئىشقا ئاشۇرمايدۇ‪ .‬قۇللىرىدىن ھەر ۋاقىت ياخشى ۋە پايدىلىق ئىشالر‬
‫ئىشقا ئاشىدۇ‪ .‬ئەمما بىر نەچچە ئىشنىڭ ئىشقا ئاشمىغانلىقى ئۈچۈن كۆڭلى يېرىم‬
‫بولىدۇ‪ .‬ئەگەر ئۇالر بۇ ئىشنىڭ زىيانلىق بولغانلىقى ئۈچۈن‪ ،‬ئىشقا ئاشمىغانلىقىنى‬
‫بىلگەن ۋە چۈشەنگەن بولسا‪ ،‬كۆڭلى يېرىم بولمىغان بوالتتى‪ .‬بۇنىڭغا خوشال‬
‫بولغان‪ ،‬ئالالھۇ تائاالغا شۈكرى ئېيتقان بوالتتى‪ .‬ئالالھۇ تائاال ئىنسانالرنىڭ‬
‫خالىغان ۋە تىلىگەن ئىشلىرىنى ئۇالرنىڭ كۆڭلىدە بۇ ئىشنى خالىغان ۋە ئىرادە‬
‫قىلغاندىن كېيىن يارىتىشقا‪ ،‬مۇشۇنداق بولىشىنى ئارزۇ قىلغان‪ .‬ئەگەر ئالالھۇ‬
‫تائاال بۇنى خالىمىغان بولسا‪ ،‬بىزنىڭ قىلىشنى خالىغان ئىشلىرىمىزنى‪ ،‬بىز خالىمىغان‬
‫تەقدىردىمۇ‪ ،‬ئۇ زورلۇق بىلەن قىلدۇرغان بوالتتى‪ .‬بىز قىكىشنى خااليدىغان‬
‫ئىشالرنى بىز تىلىگەندىن كىيىن ئىشقا ئاشۇرىشى‪ ،‬ئۇنىڭ مۇشۇنداق بولىشىنى ئارزۇ‬
‫قىلغانلىقى ئۈچۈندۇر‪ .‬دىمەككى‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ ئىرادىسى بۇنى بەلگىلەيدۇ]‪.‬‬
‫قۇلالرنىڭ قىلىشنى خااليدىغان ھەرىكەتلىرى‪ ،‬ئىككى نەرسىدىن مەيدانغا كېلىدۇ‪.‬‬
‫بىرىنچىسى‪ ،‬قۇلنىڭ قەلبىنىڭ ئىرادىسى‪ ،‬قۇدرىتى بىلەن بولىدۇ‪ .‬شۇڭالشقا‪ ،‬قۇلالرنىڭ‬
‫ھەرىكىتىگە (ئېرىشىش) دەپ ئاتىلىدۇ‪ .‬ئېرىشىش‪ ،‬ئىنسانغا ئائىت سۈپەتتۇر‪.‬‬
‫ئىككىنچىسى‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ يارىتىشى‪ ،‬بار قىلىشى بىلەن بولىدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاالنىڭ‬
‫بۇيرۇقالر‪ ،‬چەكلەشلەر‪ ،‬ساۋاپلالر ۋە ئازاپالر يارىتىشى‪ ،‬ئىنساندا ئېرىشىشنىڭ‬
‫بولىشىدۇر‪( .‬ساففات) سۈرىسىنىڭ ‪96-‬ئايىتىدە‪( ،‬ئالالھۇ تائاال سىزنى ياراتتى ۋە‬
‫ئىشلىرىڭىزنى ياراتتى) دەپ يېزىلغان‪ .‬بۇ ئايەتتە‪ ،‬ئىنسانالردىكى ئېرىشىشنىڭ يەنى‬
‫قەلبىنىڭ خالىشى ۋە ئىرادىسىنىڭ بار ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ‪ .‬بۇ جاپانىڭ‬
‫يوقلىقىنى ئېنىق ئىسپاتالپ بېرىدۇ‪ .‬شۇڭالشقا بۇنىڭغا (ئىنساننىڭ ئىشى) دېيىلىدۇ‪.‬‬
‫مەسىلەن‪ ،‬ئەلى ئۇردى‪ ،‬پارچىلىدى دېيىلىدۇ‪ .‬ئۇنىڭ ئۈستىگە‪ ،‬ھەممە نەرسىنىڭ‬
‫ھادىسە ۋە تەقدىر بىلەن يارىتىلدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ‪.‬‬
‫قۇلنىڭ ئىشىنىڭ ئىشقا ئېشىشىدا ۋە يارىتىلىشىدا‪ ،‬ئالدى بىلەن قۇل بۇ ئىشنى خالىشى‬
‫ۋە ئىرادە باغلىشى كېرەك‪ .‬قۇل‪ ،‬ئۆزىنىڭ قۇدرىتى دائىرىسىدە بولغان ئىشالرنى‬
‫ئىرادە قىلىدۇ‪ .‬بۇ تىلەك ۋە ئارزۇغا (ئېرىشىش) دېيىلىدۇ‪ .‬مەرھۇم ئامىدى‪،‬‬

‫‪88‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫بۇ ئېرىشىشنىڭ ئىشالرنىڭ ئىشقا ئېرىشىشىدا سەۋەپ بولىغىدانلىقىنى‪ ،‬تەسىر‬

‫قىلىدىغانلىقىنى بىلدۈرىدى‪ .‬بۇ ئېرىشىشنىڭ ئىنسان خالىغان ئىشنڭ ئىشقا ئېشىشىغا‬
‫تەسىرى بولمايدۇ دېيىشمۇ ھىچ زەخمەت بەرمەيدۇ‪ .‬چۈنكى‪ ،‬ئىشقا ئاشقان ئىش بىلەن‬
‫قۇلنىڭ قىلىشنى خااليدىغان ئىش‪ ،‬بىر‪-‬بىرىدىن پەرىقلىق ئەمەس‪ .‬دىمەككى‪ ،‬قۇل ئۆزى‬
‫خالىغان ئىشنى قىلىشقا قادىر ئەمەس‪ .‬قىلىشنى خالىمىغان ئىشلىرىمۇ بار‪ .‬قۇلنىڭ ھەر‬
‫قېتىم قىلىشنى خالىغان ئىشىنىڭ ئىشقا ئېشىشى‪ ،‬خالىمغان ئىشىنىڭ ئىشقا ئاشماسلىقى‪،‬‬
‫بۇ قۇللۇق ھېساپالنمايدۇ‪ .‬بۇ ئۇلۇغلۇق دەرىجىسىگە يېتىمەن دېگەنلىكتۇر‪ .‬ئالالھۇ‬
‫تائاال‪ ،‬لۇتىف قىلىپ‪ ،‬ئېھسان قىلىپ‪ ،‬مەرھەمەت قىلىپ‪ ،‬قۇللىرىنىڭ ئېھتىياجغا‬
‫ئاساسەن‪ ،‬ئۇالرنىڭ بۇيرۇق ۋە چەكلىمىلەرنى ئىجرا قىاللىشى ئۈچۈن كۈچ‪-‬‬
‫قۇۋۋەت ۋە قۇدرەت‪ ،‬يەنى ئېنىرگىيە بەرگەن‪ .‬مەسىلەن‪ ،‬ساالمەتلىكى ياخشى‬
‫ۋە پۇلى كۆپ بىرسى‪ ،‬ئۆمرىدە بىر قېتىم ھەج قىلىدۇ‪ .‬ئاسماندا رامزان ھىاللىنى‬
‫[ئېيىنى] كۆرگەندە‪ ،‬ھەر يىل بىر ئاي روزا تۇتىدۇ‪ 24 .‬سائەت ئىچىدە‪ ،‬بەش ۋاق‬
‫پەرىز قىلىنغان نامىزىنى قىلىدۇ‪ .‬مال‪-‬مۈلىكى‪ ،‬پۇلى بار بىرسى‪ ،‬بىر ھىجرى يىلدىن‬
‫كېيىن‪ ،‬بۇ مال‪-‬مۈلكىنىڭ ‪ 40‬تىن بىر مىقدارى ئالتۇن ۋە كۈمۈشنى ئايرىپ ئېلىپ‪،‬‬
‫مۇسۇلمانالرغا زاكات قىلىپ بېرىدۇ‪ .‬بۇنىڭدىن شۇنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى‪،‬‬
‫ئىنسان ئۆزى خالىغان ئىشنى‪ ،‬خالىسا قىلىدۇ‪ ،‬خالىمىسا قىلمايدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاالنىڭ‬
‫ئۇلۇغلىقىنى بۇنىڭدىن كۆرىۋېلىشقا بولىدۇ‪ .‬جاھىل ۋە ئەخمەق كىشىلەر‪ ،‬ھادىسە‬
‫ۋە تەقدىر بىلىملىرىنى چۈشەنمىگەنلىكى ئۈچۈن‪ ،‬ئەھلى سۈننەت ئۆلىمالىرىنىڭ‬
‫سۆزلىرىگە ئىشەنمەيدۇ‪ .‬ئۆزلىرىنىڭ كۈچ‪-‬قۇدرىتىدىن ۋە تىلەكلىرىدىن گۇمانلىنىدۇ‪.‬‬
‫ئۆزلىرىنى خالىغان ئىشلىرىنى قىلىشتا ئاجىز ۋە مەجبۇر ھىس قىلىدۇ‪ .‬بەزى ۋاقىتالردا‬
‫قۇلالرنىڭ خالىغان ئىشنى قىالرلمايدىغانلىقىنى كۆرۈپ‪ ،‬ئەھلى سۈننەتكە ھاقارەت‬
‫قىلىدۇ‪ .‬بۇ ناچار سۆزلەر ئەسلىدە ئۇالرنىڭ ئۆزىدە ئىرادە ۋە خالىغان ئىشنى قىلىدىغان‬
‫قۇدرەتنىڭ بار ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ‪.‬‬
‫بىر ئىشنى قىلىشتا كۈچىنىڭ يىتىش‪-‬يەتمەسلىكىگە (قۇدرەت) دېيىلىدۇ‪ .‬بىر ئىشنى‬
‫قىلىش‪-‬قىلماسلىقنى تاللىشىغا (خاالش)‪ ،‬قىلىشنى خاالش دېيىلىدۇ‪ .‬قىلىشنى خالىغان‬
‫ئىشنى تىلەشكە (ئىرادە)‪ ،‬تىلەش دېيىلىدۇ‪ .‬بىر ئىشنى قۇبۇل قىلىشقا‪ ،‬قارشى‬
‫چىقماسلىققا (رازىلىق)‪ ،‬ياقتۇرماق دېيىلىدۇ‪ .‬ئىشنىڭ ئىشقا ئېشىشىغا تەسىر‬
‫كۆرسىتىش شەرتى بىلەن‪ ،‬ئىرادە بىلەن قۇدرەتىڭ بىر يەرگە كېلىشىگە (يارىتىش)‬
‫دېيىلىدۇ‪ .‬تەسىر قىلماي تۇرۇپ بىر يەرگە كېلىشىگە (ئېرىشىش) دېيىلىدۇ‪ .‬ھەر بىر‬

‫‪89‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئېرىشىشنى خالىغان نەرسىلەرنىڭ ياىتىلىشى مۇمكىن ئەمەس‪ .‬بۇنىڭغا ئوخشاش‪،‬‬

‫ھەر بىر ئىرادە قىلىنغان نەرسىدىن رازى بولۇش مۇمكىن ئەمەس‪ .‬ئالالھۇ تائاالغا‬
‫ياراتقۇچى ۋە پەرۋىش قىلغۇچى دېيىلىدۇ‪ .‬قۇلالرغا ئېرىشكۈچى ۋە پەرۋىش‬
‫قىلىنغۇچى دېيىلىدۇ‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاال‪ ،‬قۇللىرىنىڭ ئەبادەتلىرىنى ۋە گۇناھلىرىنى ئىرادە قىلىدۇ‪ ،‬يارىتىدۇ‪.‬‬
‫ئەمما‪ ،‬ئىبادەتلەردىن رازى بولىدۇ‪ .‬گۇناھالردىن رازى بولمايدۇ‪ ،‬ياقتۇرمايدۇ‪.‬‬
‫ھەممە نەرسە ئۇنىڭ ئىرادىسى ۋە يارىتىشى بىلەن بولىدۇ‪ .‬ئەنئام سۈرىسىنىڭ‬
‫‪112-‬ئايىتىدە‪( ،‬ئۇنىڭدىن باشقا ئىالھ يوقتۇر‪ ،‬ھەممە نەرسىنى ياراتقۇچى ئالالھۇ‬
‫تائاالدۇر) دېيىلگەن‪.‬‬
‫(مۈتەزىلە) پىرقىسدىكىلەر‪ ،‬ئىرادە بىلەن رازىلىق ئوتتۇرسىدىكى پەرىقنى‬
‫كۆرمىگەنلىكلىرى ئۈچۈن‪ ،‬ئىنتايىن ھەيران قالىدۇ‪ .‬ئىنسان خالىغان ئىشىنى ئۆزى‬
‫يارىتااليدۇ دىدى‪ .‬ھادىسە بىلەن تەقدىرنى ئىنكار قىلدى‪( .‬جەبرىيە) پىرقىسىمۇ‪،‬‬
‫پۈتۈنلەي ھەيران قالدى‪ .‬يارىتىلماي تۇرۇپ‪ ،‬بىر ئىشنى خالىسىال ئىشقا ئاشىدۇ‬
‫دەپ چۈشەندى‪ .‬ئىنساندا‪ ،‬خاالش ئىستىكىنىڭ يوق دەپ ئويالپ‪ ،‬ئىنساننى تاشقا ۋە‬
‫ئوتۇنغا ئوخشاتتى‪ .‬ئىنسان گۇناھ سادىر قىلغۇچى ئەمەس‪ .‬پۈتۈن يامانلىقالرنى‬
‫قىلىشقا تۈرتكە بولغۇچى ئالالھۇ تائاالدۇر‪ ،‬دېدى‪ .‬جەبرىيە پىرقىسىدىكلەرنىڭ‬
‫دېگىنىگە ئوخشاش‪ ،‬ئىنساندا‪ ،‬ئىرادە ۋە ئىستەك بولمىغان بولسا‪ ،‬يامانلىقالرنى ۋە‬
‫گۇناھالرنى ئالالھۇ تائاال مەجبۇرى قىلدۇرغان بولسا‪ ،‬پۇت‪-‬قولى باغلىنىپ تاغدىن‬
‫تۆۋەنگە دومىلتىۋېتىگەن بىرسى بىلەن‪ ،‬مېڭىپ ئەتراپىنى تاماشا قىلىپ تۇرۇپ‬
‫تاغدىن تۆۋەنگە چۈشكەن بىرسىنىڭ ئوتتۇرسىدىكى ھەرىكەتلەردە بىر‪-‬بىرىدىن‬
‫پەرق بولماسلىقى كېرەك ئىدى‪ .‬ھالبۇكى‪ ،‬بىرىنچىسىنىڭ دومىلتىۋېتىلىشى جاپا‪-‬‬
‫مۇشەققەت بىلەن‪ ،‬ئىككىنچىسىنىڭ مېڭىپ تۆۋەنگە چۈشىشى‪ ،‬ئۆزىنىڭ ئىرادىسى ۋە‬
‫خالىشى بىلەن بولغان‪ .‬بۇ ئىككىسى ئوتتۇرسىدىكى پەرىقنى كۆرەلمىگەنلەرنىڭ نەزەر‬
‫دائىرىسى ئىنتايىن تار بولىدۇ‪ .‬ئۇنىڭ ئۈستىگە ئايەتكە ئىشەنمىگەن بولىدۇ‪ .‬ئالالھۇ‬
‫تائاالنىڭ بۇيرۇقلىرىنى ۋە چەكلەشلىرىنى كېرەكسىز ۋە ئۇيغۇن ئەمەستەك ھىس‬
‫قىلىدۇ‪ .‬مۈتەزىلە ۋە كادەرىيە ئىسىملىك پىرقىالرنىڭ دېگىنىدەك‪ ،‬ئىنسان خالىغىنىنى‬
‫ئۆزى يارىتااليدۇ دەپ ئويالشمۇ‪( ،‬ھەممە نەرسىنى تاراتقۇچى ئالالھۇ تائاالدۇر)‬
‫دىگەن ئايەتكە ئىشەنمىگەنلىك بولىدۇ‪ ،‬يارىتىشنىڭ ئالالھۇ تائاالغا خاستۇر‪ ،‬ئەگەر‬
‫ئۇنداق دىسە شېرىك كەلتۈرگەنلىك بولىدۇ‪.‬‬
‫‪90‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫شىئەلەرمۇ مۇتەزىلەرگە ئوخشاش‪ ،‬ئىنسان خالىغان نەرسىسىنى يارىتااليدۇ دەيدۇ‪.‬‬

‫ئېشەك تاياق يەپ تۇرۇپمۇ سۇ ئازگىلىدىن ئۆتەلمەسلىكىنى بۇنىڭغا مىسال قىلىپ‬
‫كۆرسىتىدۇ‪ .‬ئۇالر ئويالنمايدۇ‪ ،‬ئىنسان ب ىر ئىشنى قىلىشنى خالىمىسا‪ ،‬ئۇنداقتا‬
‫ئالالھۇ تائاالنىڭ دېگىنى بولىدۇ‪ .‬شۇڭالشقا مۇتەزىلەنىڭ دېگەنلىرىنىڭ خاتا ئىكەنلىكى‬
‫ئوتتۇرغا چىقىدۇ‪ .‬يەنى ئىنسان خالىغان نەرسىسىنىڭ ھەممىسىنى قىاللمايدۇ ۋە ئىشقا‬
‫ئاشۇرالمايدۇ‪ .‬ئۇالرنىڭ دېگىنىدەك‪ ،‬ئىنساننىڭ خالىغان ھەممە ئىشى ئىشقا ئاشقان‬
‫بولسا‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ ئاجىز ئىكەنلىكى ئوتتۇرغا چىققانلىق بولۇپ ھىساپلىنىدۇ‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاال ئاجىزلىقتىن ئۇزاقتۇر‪ .‬پەقەت ئۇنىڭ ئىرادە قىلغان نەرسىسى بولىدۇ‪.‬‬
‫ھەممە نەرسىنى ياراتقان‪ ،‬ئاپىرىدە قىلغان پەقەتال ئالالھۇ تائاالدۇر‪ .‬ئالالھ تائاال‬
‫مانا مۇشۇنداق بولىدۇ‪ .‬ئىنسانالرنىڭ‪( ،‬شۇنى ياراتتى‪ ،‬شۇنى ياراتتۇق‪ ،‬ئۇالر بۇنى‬
‫ياراتتى) د ېيىشلىرى ۋە يېزىشلىرى ئىنتايىن ناچار بولغان بىر ئىشتۇر‪ .‬بۇ ئالالھۇ‬
‫تائاالغا قىلنغان ھۆرمەتسىزلىكتۇر‪ .‬بۇ كۇپۇرلۇققا سەۋەپ بولىدۇ‪.‬‬
‫[قۇلالرنىڭ قىلىشنى خالىغان ھەرىكەتلىرى‪ ،‬ئۆز ئىرادىسى بىلەن بولمايدۇ‪ ،‬ھەتتا‬
‫ھەرىكەتلىرىمۇ بولمايدۇ‪ ،‬بەلكى فىزىكىلىق‪ ،‬خىمىيىلىك ۋە فىزىيولوگىيىلىك ھادىسىلەر‬
‫بىلەن مەيدانغا كېلىدۇ‪ .‬بۇ ئىنچىكە نۇقتىنى چۈشىنىپ يەتكەن ئىنساپلىق بىر پەن‪-‬‬
‫تېخنىكا ئالىمى‪ ،‬ئۆز ئىختىيارلىقى بىلەن ھەرىكەتلىرىدە‪( ،‬ياراتتىم) دېيىش ئۇياقتا‬
‫تۇرسۇن‪( ،‬مەن قىلدىم) دىيىشتىنمۇ زېرىكىدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاالدىن ئىزا تارتىدۇ‪ .‬بىلىمى‪،‬‬
‫چۈشىنىشى ۋە ئەدەپ‪-‬ئەخالقى يېرىدە ئەمەس بىرسى‪ ،‬ھەرقانداق يەردە ھەممە‬
‫نەرسىنى سۆزلەشتىن زېرىكمەيدۇ‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاال پۈتۈن دۇنيادىكى بارلىق ئىنسانالرغا ئىچ ئاغرىتىدۇ‪ .‬ئۇالرنىڭ‬
‫ئېھتىياجى بولغان نەرسىلەرنى يارىتىپ‪ ،‬ھەممە كىشىگە ئەۋەتىدۇ‪ .‬دۇنيادا راھەت ۋە‬
‫ھۇزۇر ئىچىدە ياشىشى ئۈچۈن‪ ،‬ئاخىرەتتە سائەدەتكە ئېرىشىشى ئۈچۈن‪ ،‬ئۇالرنىڭ‬
‫نىمە قىلىشى كېرەكلىكىنى ئېنىق دەيدۇ‪ .‬نەپسىگە‪ ،‬ئەسكى دوستلىرىغا‪ ،‬زىيانلىق‬
‫كىتاپالرغا ۋە رادئوالرغا ئىشىنىپ‪ ،‬كۇپۇرلۇق ۋە دااللەت يولىغا ماڭغۇچىالر ئەگەر‬
‫تىلىسە ئۇالرنى ھىدايەت يولىغا باشاليدۇ‪ .‬ئۇالرنى توغرا يوغا باشاليدۇ‪ .‬ئازغۇن‬
‫ۋە زالىم كىشىلەرگە بۇ نىممەتلەرنى ئېھسان قىلمايدۇ‪ .‬ئۇالرنى خالىغان‪ ،‬تىلىگەن ۋە‬
‫ئىچىدە ئىنكار قىلىدىغان پاتقاقلىقنىڭ ئىچىدە قالدۇرۇپ قويىدۇ]‪.‬‬
‫(ئىتىقادنامە) كىتابىنىڭ تەرجىمىسى تامامالندى‪ .‬بۇ كىتاپنى تەرجىمە قىلغان ھاجى‬

‫‪91‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫فايزۇلالھ ئەپەندىم‪ ،‬ئەرزىنجاننىڭ كەماھ كەنتىدە تۇغۇلغان‪ .‬ئۇ ئۇزۇن يىل‬

‫سۆكەدە پروفىسسورلۇق قىلغان‪ ]1905 [ 1323 ،‬يىلىدا ۋاپات بولغان‪ .‬كىتاپنىڭ‬
‫ئاپتورى مەۋالنا خالىدى باغدادى ئوسمانى “كۇدىسسە سىررۇھ”‪ 1192 ،‬ھىجرى‬
‫يىلىدا باغداتنىڭ شىمالىدىكى شەھرەزۇر شەھرىدە تۇغۇلۇپ‪]1826[ 1242 ،‬‬
‫يىلى شامدا ۋاپات بولغان‪ .‬ئوسمانى زىننۇرەيىننىڭ “رەدىيالالھۇ ئەنھ” پۇشتىن‬
‫بولغانلىقى ئۈچۈن‪ ،‬ئوسمانى دېيىلگەن‪ .‬ئۇنىڭ قېرىندىشى مەۋالنا ماھمۇت ساھىب‬
‫ھەزىرەتلىرىگە ئەمام نەۋەۋىنىن (ھادىسى ئەربائىن) ناملىق كىتاپتىكى ئىككىنچى‬
‫ھەدىس ۋە (ھەدىسى جىبرىل) نامى بىلەن مەشھۇر ھەدىس‪-‬شەرىفنى ئوقۇتقاندا‪،‬‬
‫مەۋالنا ماھمۇت ساھىب ‪ ،‬بۇ ھەدىس‪-‬شەرىفنى ئىزاھالپ يېزىشنى ئۆزىدىن‬
‫تاشتا چوڭ قېرىنداشلىرىدىن ئۆتۈنگەن‪ .‬مەۋالنا خالىد “رەھمەتۇالھى ئەلەيھ”‪،‬‬
‫قېرىندىشىنىڭ نۇرلۇق قەلبىنى خوش قىلىش مەقسىتىدە‪ ،‬ئۇنىڭ بۇ ئىستىكىنى قۇبۇل‬
‫قىلىپ‪ ،‬بۇ ھەدىس‪-‬شەرىفنى پارىسچە ئىزاھالپ چىققان‪.‬‬
‫ئويغان‪ ،‬كۆزلىرىڭنى ئاچ‪ ،‬ئاقىالنىلىك بىلەن‪ ،‬يالۋۇر گۈزەل ئالالھقا!‬
‫ھەرگىز ماڭغان يولۇڭدىن ئايرىلما‪ ،‬يالۋۇر گۈزەل ئالالھقا!‬

‫ھەر كۈنى بەش ۋاق نامىزىڭنى قىل‪ ،‬رامىزان ئېيىدا روزا تۇت!‬
‫كۆپ مال‪-‬مۈلكىڭ بولسا زاكات بەر‪ ،‬يالۋۇر گۈزەل ئالالھقا!‬

‫بىر كۈنى كۆزلىرىڭ كۆرمەس بولىدۇ‪ ،‬قۇالقلىرىڭ ئاڭلىمايدىغان‪،‬‬

‫بۇ پۇرسەتنى قولدىن بەرمەستىن‪ ،‬يالۋۇر گۈزەل ئالالھقا!‬

‫ساغالم بولىشنى غەنىمەت دەپ بىل‪ ،‬ھەر بىر سائەتنى نىممەت‪،‬‬

‫ئۇنىڭ بۇيرۇقلىرىغا ئىتائەت قىل‪ ،‬يالۋۇر گۈزەل ئالالھقا!‬

‫ئۆمۈرىڭنى بوش ئۆتكۈمە‪ ،‬نەپسىڭنىڭ كەينىگە كىرمە‪،‬‬

‫ئويغان! غەپلەت ئۇيقىسىدا ئۇخلىما‪ ،‬يالۋۇر گۈزەل ئالالھقا!‬

‫سانسىزلىغان گۇناھلىرىڭ بولسىمۇ‪ ،‬ئالالھتىن ئۈمىدىڭنى ئۈزمە‪،‬‬

‫ئۇنىڭ مېھىر‪-‬شەپقىتى كۆپتۇر‪ ،‬يالۋۇر گۈزەل ئالالھقا!‬

‫‪92‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫سۈبىھ ۋاقتىدا ئۇنىڭ رەھمىتى‪ ،‬پۈتۈن مەملىكەتكە چېچىلىدۇ‪،‬‬

‫ئۇ ۋاقىتتا سېنىڭ قەلبىڭ پاكلىنىدۇ‪ ،‬يالۋۇر گۈزەل ئالالھقا!‬

‫ئالالھنىڭ ئىسمىنى ھەر ۋاقىت ياد ئەيلە‪ ،‬روھىڭنى ۋە قەلبىڭنى شاد قىل‪،‬‬
‫بولبۇلغا ئوخشاش پەرياد قىل‪ ،‬يالۋۇر گۈزەل ئالالھقا!‬

‫―‪―5‬‬
‫شەرەفۈددىن مۈنىرىنىڭ “رەھىمە ھۇلالھۇ تائاال” مەكتۇپى‪:‬‬
‫(سەۋەپلەر بىلەن چىڭ ئېسىلىش كېرەك)‬
‫ھىندىستاندا يېتىشكەن ئىسالم ئۆلىمالىرىنىڭ بۈيۈكلىرىدىن شەرەفۈددىن ئەھمەت‬
‫بىن يەھيا مۈنىرى “رەھمەتۇلالھى ئەلەيھ” پارىسچە (مەكتۇبات) ناملىق كىتابىنىڭ‬
‫‪18-‬مەكتۇبىدا مۇنداق دىگەن‪:‬‬
‫ئىنسانالرنىڭ كۆپىنچىسى‪ ،‬گۇمان ۋە خىيال بىلەن ھەرىكەت قىلغانلىقى ئۈچۈن‬
‫خاتالىشىدۇ‪ .‬بۇنداق بۇرمىالنغان ئوي‪-‬پىكىرلەرنىڭ بىر قىسمى (ئالالھۇ تائاالنىڭ‬
‫بىزنىڭ قىلغان ئىبادەتلىرىمىزگە ئىھتىياجى يوق‪ .‬بىزنىڭ قىلغان ئىبادەتلىرىمىزنىڭ‬
‫ئۇنىڭغا ھىچبىر پايدىسى يوق‪ .‬ئىنسانالرنىڭ ئىبادەت قىلىشى ياكى ئىسيان چىقىرىشى‬
‫ئالالھۇ تائاالنىڭ ئۇلۇغلىقىغا نىسبەتەن ئوخشاشتۇر‪ .‬ئىبادەت قىلغۇچىالر بىكاردىن‬
‫بىكار ۋاقتىنى ئىسراپ قىلىپ ئازاپلىنىدۇ‪ ).‬دەيدۇ‪ .‬بۇنداق ئويالش خاتادۇر‪.‬‬
‫ئىسالمنى بىلەمىگەنلىكى ئۈچۈن‪ ،‬مۇشۇنداق دەيدۇ‪ .‬قىلغان ئىبادەتلەرنىڭ ئالالھۇ‬
‫تائاالغا پايدىلىق ئىكەنلىكىنى ۋە شۇڭالشقا ئىنسانالرغا بۇيرۇلغان دەپ ئوياليدۇ‪.‬‬
‫بۇنداق ئويالش خاتاالشقانلىق بولۇپ ھېساپلىنىدۇ‪ .‬بۇ بواليدىغان نەرسىنىى بولىدۇ‬
‫دىگەنلىكتۇر‪ .‬ھەر بىر ئىنساننىڭ قىلغان ئىبادىتىنىڭ پايدىسى پەقەتال ئۆزىگە بولىدۇ‪.‬‬
‫بۇنداق بولىدىغانلىقىنى‪ ،‬ئالالھۇ تائاال (فاتىر) سۈرىسىنىڭ ‪ 18-‬ئايىتىدە ئېنىق‬
‫قىلىپ‪ ،‬بىلدۈرگەن‪ .‬بۇنداق خاتا ئوي‪-‬پىكىردە بولغان بىرسى‪ ،‬پەرھىز تۇتمىغان بىر‬
‫كېسەلگە ئوخشايدۇ‪ .‬بۇ كېسەلگە دوختۇر پەرھىز تۇتىشىنى تەۋسىيە قىلىدۇ‪ .‬بۇ‬
‫كېسەل بولسا‪ ،‬پەرھىز تۇتمىساممۇ دوختۇرغا ھېچقانداق بىر زىيىنى بولمايدۇ دەپ‬

‫‪93‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئويالپ‪ ،‬پەرھىز تۇتمايدۇ‪ .‬دوختۇرغا بىر زىيىنى يوق دەپ ئويلىشى توغرا‪ .‬ئەمما‬
‫بۇنداق قىلىپ ئۆزىگە زىيىنى بولىدۇ‪ .‬دوختۇر ئۆزىگە پايدىسى بولىدۇ دەپ ئەمەس‪،‬‬
‫بەلكى بۇ كېسەلنىڭ كېسەلدىن قۇتۇلىشى ئۈچۈن پەرھىز تۇتىشىنى تەۋسىيە قىلىدۇ‪.‬‬
‫ئەگەر كېسەل دوختۇرنىڭ تەۋسىيەسىگە قۇالق سالسا‪ ،‬كېسىلىگە شىپا تاپىدۇ‪.‬‬
‫ئەگەر قالق سالمىسا‪ ،‬ئۆلىدۇ ۋە ئۇ دۇنياغا سەپەر قىلىدۇ‪ .‬بۇالرنىڭ دوختۇرغا‬
‫ھىچقانداق بىر زىيىنى يوق‪.‬‬
‫بۇرمىالنغان ئوي‪-‬پىكىردە بولغانالرنىڭ بىر قىسمى‪ ،‬ھىچ ئىبادەت قىلمايدۇ‪،‬‬
‫ھارامالردىن ئۆزىنى چەتكە ئالمايدۇ‪ ،‬يەنى ئىسالمنى توغرا ئىجرا قىلمايدۇ‪.‬‬
‫(ئالالھ كەرىمدۇر‪ ،‬رەھىمدۇر‪ .‬قۇللىرىغا بەك كۆپ مەرھەمەت قىلىدۇ‪ .‬چەكسىز‬
‫قېتىم كەچۈرىدۇ‪ .‬ھىچكىمنى ئازاپقا دۇچار قىلمايدۇ) دەيدۇ‪ .‬شۇنداق‪ ،‬باشتىكى‬
‫سۆزلەر توغرا‪ .‬ئەمما ئاخىردىكى سۆلەر خاتا‪ .‬بۇ يەردە شەيتانالر ئۆزىنى ئالدايدۇ‪.‬‬
‫ئىسيان چىقىرىشقا ئۇرۇنىۋاتىدۇ‪ .‬بىر ئەقىل ئىگىسى شەيتاننىڭ ئالدام خالتىشىغا‬
‫چۈشمەيدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاال كەرىم ۋە رەھىم بولغۇنىغا ئوخشاش‪ ،‬ئۇنىڭ ئازابىمۇ‬
‫ئىنتايىن شىددەتلىكتۇر‪ .‬ئىنساننى ئىنتايىن ئازاپاليدۇ‪ .‬بۇ دۇنيادا ناھايتى كۆپ‬
‫كىشىلەرنى كەمبەغەللىك ۋە قىيىنچىلىقالر ئىچىدە قالدۇرۇپ قويغانلىقىن كۆرىمىز‪.‬‬
‫كۆپىنچە قۇلىرىنى ئازاپالرغا دۇچار قىلىدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاال مەرھەمەت قىلغۇچى‬
‫ۋە رىزىق بەرگۈچى بولسىمۇ‪ ،‬بىر دېھقان ئېتىزلقتا جاپا تارتمىسا‪ ،‬ئۇنىڭغا بىر‬
‫چىشلەم لوقما بەرمەيدۇ‪ .‬ھەممە نەرسىنى ھاياتقا ئېرىشتۈرگۈچى ئالالھۇ تائاال‬
‫بولسىمۇ‪ ،‬يېمىگەن‪ ،‬ئىچمىگەن ئادەمنى ئۇ ھاياتتا قالدۇرالمايدۇ‪ .‬دورا ئىچمىگەن‬
‫كېسەلنى اياتتا قالدۇرالمايدۇ‪ .‬ھاياتتا قالماق‪ ،‬كېسەل بولماسلىق ۋە مال‪-‬مۈلكى بار‬
‫بىرسى بولۇش ئۈچۈن‪ ،‬دۇنيا نىممەتلىرىنىڭ ھەممىسى ئۈچۈن سەۋەپلەر ياراتتى‪،‬‬
‫بۇ سەۋەپلەرگە چىڭ ئېسىلمىغانالرغا ھىچ ئىچ ئاغرىتماي‪ ،‬ئۇالرنى بۇ دۇنيا‬
‫نىممەتلىرىدىن مەھرۇم قىلدى‪ .‬دورا‪ ،‬ماددى ۋە مەنىۋى دەپ ئىككىگە بۆلىنىدۇ‪.‬‬
‫بارلىق كېسەەللرگە شىپا‪ ،‬مەنىۋى دورا‪ ،‬سەدىقە بېرىش ۋە دۇئا قىلىش بىلەن‬
‫بولىدۇ‪( .‬كېسەەللرنى سەدىقە بېرىش بىلەن داۋاالڭ!) ۋە (كۆپ ئىستىغفار ئوقۇڭ‪،‬‬
‫بۇ پۈتۈن دەرتلەرگە داۋا!) دىگەن ھەدىسلەر مەشھۇر‪ .‬ماددى دورىالر بەك كۆپ‪.‬‬
‫بۇنى تەجىربىمىزگە ئاساسەن سېتىۋالساق بولىدۇ‪ .‬مەنىۋى دورىالرنى ئىشلىتىش‪،‬‬
‫ماددى دورىالرنى تېپىشقىمۇ ياردىمى بولىدۇ‪ .‬ئاخىرەت نىممەتلىرىگە ئېرىشىشمۇ‬
‫بۇنىڭغا ئوخشايدۇ‪ .‬كاپىر‪ ،‬قەلىپنى ۋە روھنى ئۆلتۈرىدىغان زەھەرنى ياساپ چىقىدۇ‪.‬‬

‫‪94‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ھورۇنلۇقمۇ ئىنسان روھىنى كېسەل قىلىدۇ‪ .‬بۇنىڭغا دورا ياساپ چىقىلمىسا‪ ،‬روھ‬
‫كېسەل بولىدۇ‪ ،‬ئۆلىدۇ‪ .‬كۇپۇرلۇقنىڭ ۋە نادانلىقنىڭ بىردىن بىر دورىسى بىلىمدۇر‪،‬‬
‫مەرىپەتتۇر‪ .‬ھورۇنلۇقنىڭ دورىسى بولسا‪ ،‬ناماز قىلىش ۋە پۈتۈن ئىبادەتنى قىلىشتۇر‪.‬‬
‫بىر كىشى زەھەر يەپ زەھەرلەنسە‪ ،‬پەقەتال ئالالھۇ تائاال كەرىمدۇر‪ ،‬مېنى‬
‫زەھەرنىڭ زىيىنىدىن قوغدايدۇ دېسە‪ ،‬كېسەل بولىدۇ ۋە ئۆلىدۇ‪ .‬ئىچى سۈرۈپ‬
‫توختىمىغان بىرسى‪ ،‬ھىندى مېيى ئىچسە‪[ ،‬دىئابىت كېسىلى بار بىرسى تاتلىق‪-‬تۈرۈم‬
‫ياكى خېمىر تامىقىى يېسە]‪ ،‬ئۇالرنىڭ كېسىلى ئېغىرلىشىپ كېتىدۇ‪ .‬ئىنسانالرنىڭ‬
‫بەدىنى نازۇك بولغانلىقى ئۈچۈن‪ ،‬ئېھتىياجلىق بولغان ماددىالر[يېمەكلىك‪ ،‬كىيىم‪-‬‬
‫كېچەك ۋە تۇرالغۇ] كۆپتۇر‪ .‬بۇ نەرسىلەرنى تېپىش ۋە ئىسالمغا ماس كېلىدىغان‬
‫بىر شەكىلدە ئىشلىتىش ئۈچۈن‪ ،‬بۇ نەرسىلەرنى تەييار قىلىش قىيىن بىر ئىش‪ .‬بۇ‬
‫نەرسىلەرنىڭ ئوڭاي ۋە راھەتلىك بىلەن ھازىرلىنىشى ئۈچۈن‪ ،‬ئىنسانالرغا (نەپىس)‬
‫دەيدىغان باشقا بىر قۇۋۋەت بېرىلگەن‪ .‬ھايۋانالردا بۇ قۇۋۋەتنىڭ بولىشىغا بىر‬
‫سەۋەپ يوق‪ .‬نەپىس‪ ،‬بەدىنىمىز ئېھتىياجلىق بولغان نەرسىلەرنىڭ بولىشىنى خااليدۇ‪.‬‬
‫بۇ ئېھتىياجلىق نەرسىلەردىن تېخىمۇ كۆپ نەرسىگە ئېرىشىش ئۇنىڭ ئۈچۈن‬
‫تېخىمۇ ياخشى‪ .‬نەپىسنى ئىستەكلىرىگە (شەھۋەت) دېيىلىدۇ‪ .‬شەھۋەتنى‪ ،‬ئەقلىدىن‬
‫ئۆتكۈزمەي تۇرۇپ‪ ،‬ئېھتىياجلىق نەرسىلىرىمىزدىن كۆپ ھازىرلىشىمىز قەلبىمىزگە‪،‬‬
‫بەدىنىمىزگە ۋە باشقىالرغا زىيان ئېلىپ كېلىدۇ‪ ،‬گۇناھ بولغان بولىدۇ‪( .‬سائادەتى‬
‫ئەبەدىيە) كىتابىنىڭ ‪32-‬بېتىگە قاراڭ!‬
‫چىرىكلەشكەن پىكىر قىلغۇچىالرنىڭ بىر قىسمى‪ ،‬ئاچ قېلىش ئارقىلىق ئۆز جېنىنى‬
‫قىينايدۇ‪ .‬بۇنىڭ بىلەن ئىسالمدىكى ياقتۇرۇلمايدىغان شەھۋەتنى‪ ،‬قەلبىلىرىدىكى‬
‫غەزەپنى‪ ،‬كۆڭۈل ئېچىش ئارزۇلىرىنى يوقاتماقچى بولىدۇ‪ .‬ئىسالمدا بۇالرنىڭ‬
‫يوقىتىلىشى بۇيرۇلغان دەپ ئوياليدۇ‪ .‬ئۇزۇن بىر ۋاقىت ئاچارچىلىقتا قېلىپ‪ ،‬بۇ‬
‫ناچار ئارزۇلىرىنىڭ يوقالمىغانلىقىنى كۆرۈپ‪ ،‬ئىسالم قىلىشقا بولمايدىغان نەرسىنى‬
‫بىزنىڭ قىلىشىمىزغا بۇيرۇپتۇ دەپ خاتا ئوياليدۇ‪ .‬ئۇالر (ئىسالمدا بۇيرۇلغان بۇ‬
‫نەرسىنى قىلىشقا بولمايدۇ‪ .‬ئىنسان يارىتىلىشىدىن بار بولغان خۇيلىرىدىن قۇتۇاللمايدۇ‪.‬‬
‫ئۇالردىن قۇرتۇلۇشقا ئۇرۇنۇش خۇددى قارا تەنلىك بىرسىنى ئاق تەنلىككە‬
‫ئۆزگەرتىشكە ئۇرۇنغانلىققا ئوخشاشئىشقا ئاشمايدىغان نەرسىنى قىلىشقا ئۇرۇنۇش‪،‬‬
‫ھاياتىنى بىكارغا ئىسراپ قىلغانلىق بولىدۇ) دەيدۇ‪ .‬ئۇالرنىڭ بۇنداق دەپ ئويلىشى‬
‫خاتا ۋە خاتا ئىش قىلغانلىق ھېساپلىنىدۇ‪ .‬ئۇنىڭ ئۈستىگە ئىسالمدا مۇشۇنداق‬

‫‪95‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫بۇيرىغان دېيىشلىرى نادانلىق ۋە ئەخمەقلىقتۇر‪ .‬چۈنكى ئىسالمدا‪ ،‬غەزەپنىڭ‪،‬‬

‫شەھۋەتنىڭ‪ ،‬ئىنسانلىق سۈپەتلىرىنىڭ يوقىتىلىشنى بۇيرىمايدۇ‪ .‬بۇنداق دېيىش‬
‫ئىسالمنى ھاقارەتلىگەنلىك بولىدۇ‪ .‬ئەگەر ئىسالم مۇشۇنداق بۇيرىغان بولسا ئىدى‪،‬‬
‫پەيغەمبىرىمىز ‪،‬ۇھەممەد ئەلەيھىساالمدا بۇنداق سۈپەتلەر يوق بولغان بوالتتى‪( .‬مەن‬
‫بىر ئىنسان‪ .‬مەنمۇ باشقىالرغا ئوخشاش ئاچچىقلىنىمەن) دەپ بۇيرىغان بوالتتى‪.‬‬
‫ئاندا‪-‬ساندا ئاچچىقالنغان بوالتتى‪ .‬ئۇنىڭ ئاچچىقلىنىش ئالالھۇ تائاال ئۈچۈن بولىدۇ‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاال قۇرئان كەرىمدە‪ ،‬ئال ئىمران سۈرىسىنىڭ ‪134-‬ئايىتىدە‪( ،‬ئاچچىقىنى‬
‫يەڭگەن) كىشىلەرنى مەدھيىلىگەن‪ .‬ئاچچىقىنى يېڭەلمىگەنلەرنى مەدھىيلىمىگەن‪.‬‬
‫چىرىك پىكىر قىلغۇچىالرنىڭ‪ ،‬ئىنسان شەھۋىتىنى يوقىتىشى كېرەك دەپ دېيىشلىرى‬
‫خاتادۇر‪ .‬رەسۇلىلالھنىڭ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم” توققۇز خانىم بىلەن‬
‫“رەدىيەلالھۇ تائاال ئەنھۈننە” توي قىلىشى بۇ شۆزلەرنى خاتا ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ‬
‫بېرىدۇ‪ .‬بىر ئادەمنىڭ شەھۋىتى تۈگىسە‪ ،‬دورا يېيىش ئارقىلىق شەۋىتىنى كەلتۈرسە‬
‫بولىدۇ‪ .‬غەزەپمۇ بۇنىڭغا ئوخشايدۇ‪ .‬بىر ئەركەك‪ ،‬ئايالىنى ۋە بالىللىرىنى غەزىپى‬
‫بىلەن قوغدايدۇ‪ .‬ئىسالم دۈشمەنلىرىگە قارشى بۇ غەزەپ بىلەن جىھاد قىلىدۇ‪.‬‬
‫نۇرغۇن بالىللىرى بولۇپ‪ ،‬ئۆلگەندىن كېيىن شان‪-‬شەرىپى بىلەن يادقا ئېلىنىشى‬
‫شەھۋەتنىڭ ياردىمى بىلەن بولىدۇ‪ .‬بۇالر ئىسالمدا ماختالغان‪ ،‬ياقتۇرۇلغان ۋە‬
‫مەدھىيلەنگەن نەرسىلەردۇر‪.‬‬
‫ئىسالم‪ ،‬شەھۋەتنى ۋە غەزەپنى يوقىتىشقا ئەمەس‪ ،‬ھەر ئىككىسىگە ئېرىشىپ‪،‬‬
‫دىنىمىزگە ماس كەلگەن ئاساستا ئىشلىتىشكە بۇيرۇلغان‪ .‬بۇ بىر مەشقاۋۇلنىڭ ئېتىنى‬
‫ۋە بىر ئوۋچىنىڭ ئىتىنى يوقىتىش ئەمەس‪ ،‬ئۇالرنى بېقىپ ئۆگىتىش ئارقىلىق‬
‫ئۇالردىن پايدىلىنىشى كېرەك بولغانغا ئوخشايدۇ‪ .‬يەنى شەھۋەت ۋە غەزەپ‪،‬‬
‫ئوۋچىنىڭ ئىتىغا ۋە مەشقاۋۇلنىڭ ئېتىغا ئوخشايدۇ‪ .‬ئەگەر بۇ ئىككى نەرسە بولمىسا‪،‬‬
‫ئاخىرەتنىڭ نىممەتلىرىگە ئېرىشكىلى بولمايدۇ‪ .‬ئەمما بۇ نەرسىلەردىن پايدىلىنىش‬
‫ئۈچۈن‪ ،‬كونتىرول قىلىش ئارقىلىق دىنىمىزگە ماس كەلگەن ئاساستا ئىشلىتىشىمىز‬
‫كېرەك‪ .‬ئەگەر كونتىرول قىلماي‪ ،‬ئېزىپ‪-‬تېزىپ دىننىڭ چىگرىسىدىن ئېشىپ‬
‫كەتسە‪ ،‬ئىنسانالر ئاپەتنىڭ ئىچىدە قالىدۇ‪ .‬كىشىنىڭ ئۆزىنى قىينىشى‪ ،‬بۇ ئىككى‬
‫نەرسىنى يوق قىلىش ئۈچۈن ئەمەس‪ ،‬بەلكى كونتىرول قىلىش ئارقىلىق دىنىمىزغا‬
‫ماس كەلتۈرۈش ئۈچۈندۇر‪ .‬بۇنى ھەممە ئادەم قىالاليدۇ‪ .‬مەدەنىيەت يارىتىش‪ ،‬ئاتوم‬
‫كۈچىنى ئىشلىتىش ۋە تىك ئۇچار ياسىغانغا ئوخشىمايدۇ‪ .‬مەدەنىيەت‪ ،‬بۇ نەرسىلەرنى‬

‫‪96‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئىنسانالرغا خىزمەت قىلدۇرىدۇ‪ .‬بۇ ئىسالمغا ئەمەل قىلىش ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشىدۇ‪.‬‬
‫چىرىك پىكىر قىلغۇچىالرنىڭ تۆتىنچى قىسمىغا كەلسەك‪ ،‬ئۇالر ئۆزىنى ئالدايدۇ‪ .‬ئۇالر‬
‫(ھەممە نەرسە ئاللىبۇرۇنال ئورۇنالشتۇرۇلۇپ بولغان‪ .‬بىر بوۋاق دۇنياغا كېلىشتىن‬
‫بۇرۇن‪ ،‬ئۇنىڭ (سائادەتلىك) ياكى (جەھەننەملىك) بىرسى ئىكەنلىكى ئاللىبۇرۇن‬
‫ئېنىق بولۇپ بولغان‪ .‬بۇ كېيىنچىمۇ ئۆزگەرمەيدۇ‪ .‬شۇڭالشقا ئىبادە قىكىشنىڭ بىر‬
‫پايدىسى يوق) دەپ ئوياليدۇ‪ .‬رەسۇلىلالھ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم”‪ ،‬ھادىسە ۋە‬
‫تەقدىرنىڭ ئۆزگەرمەيدىغانلىقىنى‪ ،‬ھەممە نەرسىنىڭ ئاللىبۇرۇن ئورۇنالشتۇرۇلۇپ‬
‫بولغانلىقىنى دېگەندە‪ ،‬ساھابىلەر‪( ،‬تەقدىرگە ئىشىنەيلى‪ .‬ئىبادەت قىلمايلى) دېگەنىدى‪.‬‬
‫رەسۇلىلالھ “سەەلللالھۇ ئەلەيھى ۋەسەەللم‪ ،‬ئۇالرنىڭ دىگەنلىرىگە قارشى چىقىپ‪،‬‬
‫(ئىبادەت قىلىڭ! ھەممەيلەننىڭ ئاللىبۇرۇن ئورۇنالشتۇرۇپ بولغان ئىشنى قىلىشى‬
‫ئاسان بولىدۇ) دەپ دېگەنىدى‪ .‬يەنى ئالالھۇ تائاال ئاللىبۇرۇن سائادەتلىك دەپ بىلگەن‬
‫كىشى بۇ دۇنيادىمۇ سائادەتلىك ئىشالرنى قىلىدۇ‪ .‬بۇنىڭدىن كۆرىۋېلىشقا بولىدۇكى‪،‬‬
‫ئاللىبۇرۇن سائادەتلىق دەپ بىلىنگەن بىرسىنىڭ ئىبادەت قىلىشى ۋە جەھەننەملىك‬
‫دەپ بىلىنگەن بىرسىنىڭ ئىسيان چىقىرىشى‪ ،‬ئاللىبۇرۇن ساق‪-‬ساالمەت ياشىشى‬
‫ئورۇنالشتۇرۇلۇپ بولغان بىرسىنىڭ يېمەكلىك ۋە دورا يېيىشى ۋە كېسەل‬
‫بولىشلىرى‪ ،‬ئۆلىشى ئاللىبۇرۇن ئورۇنالشتۇرۇلۇپ بولغان بىرسىنىڭ يىمەكلىك‬
‫ۋە دورا يېيىشىگە ئوخشايدۇ‪ .‬ئاچارچىلىقتىن چە كېسللىكتىن ئاللىبۇرۇن ئۆلىشى‬
‫ئورۇنالشتۇرۇلۇپ بولغان بىرسى يىمەكلىك ۋە دورا ئىشلىتىش نىسىپ بولمايدۇ‪ .‬باي‬
‫بولىشى ئاللىبۇرۇن ئورۇنالشتۇرۇلۇپ بولغان بىرسىنىڭ باي بولىدىغان يوللىرى‬
‫ئېچىلىدۇ‪ .‬شەرىق تەرەپتە ئۆلىشى كېرەك بولغان بىرسىنىڭ غەرىپ تەرەپكە‬
‫بارىدىغان يوللىرى ئېتىلگەن بولىدۇ‪ .‬بىز ئاڭلىغانغا ئوخشاش‪ ،‬ئەزرائىل ئەلەيھىساالم‬
‫سۇاليمان ئەلەيھىساالمنىڭ يىنىغا كەلگەندە‪ ،‬ئوتتۇرغانالرنىڭ بىرسىگە دىققەت بىلەن‬
‫قارىدى‪ .‬بۇ كىشى پەرىشتىنىڭ بۇنداق قارىشىدىن قورقتى‪ .‬ئەزرائىل ئەلەيھىساالم‬
‫كەتكەندىن كېيىن‪ ،‬ئۇ كىشى سۇاليمان ئەلەيھىساالمغا يالۋۇرۇپ‪ ،‬شامالغا بۇيرۇق‬
‫قىلىپ‪ ،‬شامالنىڭ ئۆزىنى غەرىپتىكى بىر مەملىكەتلەرنىڭ بىرسىگە ئاپىرىشىنى‬
‫ئەزرائىل ئەلەيھىساالمدىن ئۆزىنى قۇتۇلدۇرۇپ قېلىشنى ئۆتۈندى‪ .‬ئەزرائىل‬
‫ئەلەيھىساالم قايتىدىن كەلگەندە سۇاليمان ئەلەيھىساالم ئۇنىڭدىن ئۇ كىشىگە نىمىشقا‬
‫قارىغانلىقىنى سورىدى‪ .‬ئەزرائىل ئەلەيھىساالم‪( ،‬بىر سائەتتىن كىيىن غەرپىتىكى‬
‫شەھىرلەرنىڭ بىرسىدە ئۇ كىشىنىڭ جېنىنى ئېلىشقا بۇيرۇلدۇم‪ .‬ئۇ كىشىنى سېنىڭ‬

‫‪97‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫يېنىڭدا كۆرۈپ ھەيرانلىق ئىچىدە ئەستايىدىللىق بىلەن قارىدىم‪ .‬بۇيريققا بىنائەن‬

‫غەرىپكە بېرىپ ئۇ كىشىنى كۆرۈپ جېنىنى ئالدىم) دېدى‪[ .‬بۇ قىسسە‪ ،‬جەاللەددىن‬
‫رۇمىنىڭ “رەھىمە ھۇلالھۇ تائاال”‪( 32‬مەسنەۋىسىدە) ئۇزۇن بايان قىلىنغان‪ ].‬بۇنىڭغا‬
‫ئوخشاش‪ ،‬تەقدىر بىر بۇيرۇق ئەمەس‪ ،‬بىر ئىلىمدۇر‪63- .‬بەتكە قاراڭ! تەقدىرنىڭ‬
‫ئەمەلگە ئاشماسلىقى ئۈچۈن بۇ كىشى ئەزرائىل ئەلەيھىساالمدىن قورقتى‪ .‬سۇاليمان‬
‫ئەلەيھىساالم بۇ كىشىگە ياردەم قىلدى‪ .‬ئەمما تەقدىر بىر قاتار سەۋەپلەر بىلەن بۇ‬
‫ئىش يەنىال يۈز بەردى‪ .‬بۇنىڭغا ئوخشاش ئاللىبۇرۇن سائادەتلىك بىرسى دېيىلگەن‬
‫بىرسىنىڭ ئىمان ئېيتىشى‪ ،‬قىيىنچىلىقالرغا ئۇچىرىشى ۋە ئەسكى خۇيلىرىنى‬
‫ئۆزگەرتىش نىسىپ بولىدۇ‪( .‬ئەنئام) سۈرىسىنىڭ ‪ 125-‬ئايىتىدە‪( ،‬ئالالھۇ تائاال‬
‫ھىدايەتكە ئېرىشتۈرمەكچى بولغان قۇلىنىڭ قەلبىگە ئىسالم نۇرىنى ئاتا قىلىدۇ)‬
‫دەپ بۇيرۇلغان‪ .‬ئاللىبۇرۇن جەھەننەمگە اليىق بىرسى دەپ تەقدىرى پۈتۈلۈپ‬
‫كەتكەن بىرسىنىڭ (ئىبادەت قىلىشنىڭ ھاجىتى يوق‪ .‬ھەممەيلەننىڭ سائادەتلىك بىرسى‬
‫ياكى جەھەننەملىك بىرسى ئىكەنلىكى ئاللىبۇرۇن پۈتۈلۈپ كەتكەن) دەيدۇ‪ .‬بۇنداق‬
‫چۈشىنىش ئارقىلىق ھىچقانداق ئىبادەت قىلمايدۇ‪ .‬بۇنداق چۈشىنىش ئارقىلىق ئىبادەت‬
‫قىلماسلىقى‪ ،‬بۇ كىشىنىڭ جەھەننەملىك بىرى ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ‪ .‬بۇنىڭغا‬
‫ئوخشاش نادان بولىشى پۈتۈلۈپ كەتكەن بىرسىنىڭ (ھەممە نەرسە ئەزەلدىن‬
‫ئورۇنالشتۇرۇلۇپ بولغان‪ .‬نادان بولىشى كېرەك بولغان بىرسىنىڭ ئوقۇپ‬
‫ئۆگىنىشىنىڭ ھىچبىر پايدىسى يوق) دەيدۇ‪ .‬شۇنىڭ بىلەن بۇ كىشى تىرىشمايدۇ‪،‬‬
‫ئۆگەنمەيدۇ‪ .‬نادان بىرسى بولۇپ قېلىپ قالىدۇ‪.‬بىر ئادەمنىڭ يەر تېرىپ ھوسۇل‬
‫ئېلىشى تەقدىرى بولسا‪ ،‬يەر تېرىشى ۋە ئۇرۇق سېلىشى بۇ كىشىگە نىسىپ‬
‫بولىدۇ‪ .‬ئاللىبۇرۇن سائادەتلىك بىرسى دېيىلگەن بىرسىنىڭ ئىمان ئېيتىشى ۋە ئىبادەت‬
‫قىلىشى جەھەننەملىك بىرسى دېيىلگەن بىرسىنىڭ كاپىر بولىشى ۋە ئىسيان چىقىرشىمۇ‬
‫بۇنىڭغا ئوخشايدۇ‪ .‬ئەخمەق بىرسنى بۇنى چۈشىنەملمەيدۇ‪ .‬ئىمان ئېيتىش ۋە ئىبادەت‬
‫قىلىش سائادەت بىلەن كۇپۇرلۇقنىڭ ئىسياننىڭمۇ جەھەننەملىك بىلەن نېمە مۇناسىۋىتى‬
‫بار؟) دەيدۇ‪ .‬ئۆزىنىڭ كەم ئەقلى بىلەن بۇالر ئوتتۇرسىدىكى مۇناسىۋەتنى چۈشىنىشنى‬
‫خااليدۇ‪ .‬ھەممە نەرسىنى ئۆزىنڭ ئەقلى بىلەن ھەل قىلىشقا تىرىشىدۇ‪ .‬ھالبۇكى‪،‬‬
‫ئىنساننىڭ ئەقلى چەكلىكتۇر‪ .‬ئەقلىمىزنىڭ يەتمەيدىغان نەرسىللىرىنى ئەقلىمىز بىلەن‬
‫چۈشىنىشكە ئۇرۇنىشىمىز ئەقىلسىزلىك ۋە ئەخمەقلىق قىلغانلىق بولۇپ ھېساپلىنىدۇ‪.‬‬

‫جەاللەددىن رۇمى‪ ]1273[ 672 ،‬يىلىدا كونيادا ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫‪3 2‬‬

‫‪98‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫بۇنداق چۈشەنگەنلەرنىڭ ئەخمەق ئىكەنلىكى ئوتتۇرغا چىقىدۇ‪ .‬ئىسا ئەلەيھىساالم‬

‫شۇنداق دىگەن‪( ،‬توغۇشتىن كۆر بىرسىنى كۆرۈش قۇۋۋىتىگە ئېرىشتۈرۈش‪،‬‬
‫ھەتتا ئۆلگەن بىرسىنى تىرىلدۈرۈش ماڭا ئېغىر توختىمىدى‪ .‬ئەمما ئەجمەق بىر‬
‫كىشىگە توغرىنىڭ نىمە ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرپ بواللمىدىم)‪ .‬ئالالھۇ تائاال چەكسىز‬
‫ئىلىم ۋى ھېكىمىتى بىلەن بەزى قۇللىرىنى پەرىشتە دەرىجىسىگە يۈكسەلتتى‪ .‬ھەتتا‬
‫بەزى كىشىلەرنى پەرىشتىلەردىن تېخىمۇ ئۈستۈن قىلدى‪ .‬بەزى كىشىلەرنى ئىت ۋە‬
‫توڭگۇز دەرىجىسىگە چۈشۈردى‪ 18- .‬مەكتۇپنىڭ تەرجىمىسى بۇ يەردە تامامالندى‪.‬‬
‫شەرەفۈددىن ئەخمەت بىن يەھيا مۈنىرى ھەزىرەتلىرىنىڭ (مەكتۇبات) ناملىق‬
‫كىتابىدا ‪ 100‬مەكتۇپ بار‪ ]1339[ 741 .‬يىلىدا يېزىلغان ۋە ‪]1911[ 1329‬‬
‫يىلىدا ھىندىستاندا بېسىپ چىقىرىلغان‪ .‬ئىستانبۇلدىكى سۇاليمانىيە كۈتۈپخانىسىدا‬
‫قوليازمىسى بار‪ 76- .‬مەكتۇبىدا مۇنداق دېيىلگەن‪( :‬سائادەت) جەننەتكە اليىق‬
‫بولۇش دېگەنلىكتۇر‪( .‬يامان ئىش قىلىش)‪ ،‬جەھەننەمگە اليىق بولۇش دېگەنلكتۇر‪.‬‬
‫بۇ ئىككىسى‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ ئىككى خەزىنىسىگە ئوخشايدۇ‪ .‬بىرىنچى خەزىنىنىڭ‬
‫ئاچقۇچى ئىتائەت ۋە ئىبادەتتۇر‪ .‬ئىككىنچى خەزىنىنىڭ ئاچقۇچى گۇناھالردۇر‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاال بىر ئىنشاننىڭ جەننەتكە ياكى جەھەننەمگە اليىق بىرى ئىكەنلىكىنى‬
‫ئاللىبۇرۇن بىلىدۇ‪ .‬بۇ بىلىمگە (تەقدىر‪-‬قىسمەت) دېيىلىدۇ‪[ .‬بۇنىڭغا يەنە پىشانىسىگە‬
‫پۈتۈلۈپ كەتكەن دەپمۇ قويىمىز‪ ].‬سائادەتلىك بىرىسى دەپ ئاللىبۇرۇن پىشانىسىگە‬
‫پۈتۈلۈپ كەتكەن بىرسى‪ ،‬ئالالھۇ تائاالغا ئىتائەت قىلىدۇ‪ .‬جەھەننەمگە اليىق دەپ‬
‫پىشانىسىگە پۈتۈلۈپ كەتكەن بىرسى ھەر ۋاقىت گۇناھ سادىر قىلىدۇ‪ .‬دۇنيادىكى‬
‫ھەممەيلەننىڭ جەننەتكە ياكى جەھەننەمگە اليىق ئىكەنلىكىنى ئۇ كىشىنىڭ قىلغان‬
‫ئەمەللىرىدىن كۆرىۋاالاليمىز‪ .‬ئاخىرەتنى ئوياليدىغان دىنى ئۆلىماالر ھەممەيلەننىڭ‬
‫جەننەتكە ياكى جەھەننەمگە اليىق ئىكەنلىكىنى بۇنىڭغا ئاساسەن بىلىدۇ‪ .‬دۇنيادىكى‬
‫نىممەتلەرنىڭ راھىتىگە دۈم چۈشكەن بىر دىنى ئۆلىما بۇنى بىلمەيدۇ‪ .‬ھەر بىر‬
‫قەدىر‪-‬قىممەت ۋە ھەر بىر نېممەت‪ ،‬ئالالھۇ تائاالغا ئىخالس بىلەن ئىتائەت قىلىدۇ‬
‫ۋە ئىبادەت قىلىدۇ‪ .‬ھەر بىر يامانلىق ۋە قىيىنچىلىق گۇناھ سادىر قىلىش بىلەن پەيدا‬
‫بولىدۇ‪ .‬ھەممەيلەننىڭ بېشىغا كەلگەن دەرت ۋە ئاپەت گۇناھ سادىر قىلغانلىقىمىز‬
‫ئۈچۈن بولغان‪ .‬راھەت ۋە ھۇزۇرغا ئېرىشىشمىز ئىتائەت قىلغانلىقىمىز ئۈچۈن‬
‫بولغان‪[ .‬ئالالھۇ تائاالنىڭ قانۇنىيىتى مۇشۇنداق‪ .‬بۇنى ھىچقانداق بىركىشى‬
‫ئۆزەەرتەلمەيدۇ‪ .‬نەپسىمىزگە ماس كەلگەن ئوڭاي ۋە گۈزەل نەرسىلەرنى سائادەت‬

‫‪99‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫دەپ ئويلىماسلىق كېرەك‪ .‬نەپسىمىزگە نىسبەتەن قىيىن ۋە ئازاپلىق نەرسىلەرنى‬

‫ئەسكى ۋە ئاپەت ئېلىپ كېلىدۇ دەپمۇ ئويلىماسلىق كېرەك‪ ].‬قۇددۇستىكى‬
‫مەسىجىدى ئاقسادا ئۇزۇن يىل دۇئا‪-‬تىالۋەت قىلىپ كۈنىنى ئۆتكۈزگەن بىرسى‪،‬‬
‫ئىنادەتنىڭ شەرتلىرىنى ۋە ئىخالسنى ئۆگەنمىگەنلىكى ئۈچۈن‪ ،‬سەجدە قىلىشنى‬
‫تاشلىۋەتكەندىن كېيىن شۇنچىلىق تۈگۈشۈپ كېتىدۇكى‪ ،‬ئۇ كىشى ھاالك بولىدۇ‪.‬‬
‫ئەسھابۇل كەفنىڭ ئىتى مەينەت بولسىمۇ‪ ،‬ئۇالرنىڭ ئارقىسىدىن ئەگىشىپ ماڭغانلىقى‬
‫ئۈچۈن دەرىجىسى يۈكسەلدىكى ھىچ چۈشۈپ باقمىدى‪ .‬بۇ ئىش ئادەمنى ھەيران‬
‫قالدۇرىدۇ‪ .‬ئەسىرلەردىن بۇيان‪ ،‬ئالىمالر بۇ سىرنى سەل قىاللمىدى‪ .‬ئىنساننىڭ‬
‫ئەقلى بۇنىڭ ھېكمىتىنى چۈشىنەلمەيدۇ‪ .‬ئادەم ئەلەيھىساالمغا بۇغداي يېمە دەپ‬
‫دېيىلدى ۋە ئۇنىڭ يەيدىغانلىقىنى بىلەەنلىكى ئۈچۈن يېگىن دېدى‪ .‬شەيتاننىڭ ئادەم‬
‫ئەلەيھىساالمغا سەجدە قىلىشى بۇيرۇلدى ۋە شەيتاننىڭ سەجدە قىلماسلىقى ئارزۇ‬
‫قىلىندى‪ .‬ئالالھۇ تائاال‪ ،‬مېنى ئىزدەپ تېپىڭالر دەپ بۇيرىدى‪ .‬ئەمما ئالالھۇ تائاال‬
‫ئىخالس قىلمىغۇچنىنىڭ ئۆزىنى تېپىشىنى خالىمىدى‪ .‬ئىالھىي يولدىكى يولچىالر (ھىچ‬
‫چۈشىنەلمىدۇق) دېيىشتىن باشقا چىھنىمە دېيەلمىدى‪ .‬ئۇنداقتا بىز نېمە دېيىشىمىز‬
‫الزىم؟ ئالالھۇ تائاالنىڭ ئىنسانالرنىڭ ئىمان ئېيتىشىغا‪ ،‬ئىبادەت قىلىشغا ھىچقانداق‬
‫ئىھتىياجى يوق‪ .‬ئىنسانالرنىڭ كاپىر بولىشى ياكى گۇناھ سادىر قىلىشى ئۇنىڭغا‬
‫ھىچقانداق زىيان يەتكۈزەلمەيدۇ‪ .‬ئۇنىڭ ھىچقانداق بىر مەخلۇقاتقا ئېھتىياجى يوق‪.‬‬
‫بىلىم زۇلمەتنىڭ يوقىلىشىغا‪ ،‬نادانلىق بولسا گۇناھ سادىر قىلىشقا سەۋەپچى بولىدۇ‪.‬‬
‫ئىمان ۋە ئىتائەت بىلىمدىن بالىققا كېلىدۇ‪ ،‬كۇپۇرلۇق ۋە گۇناھ سادىر قىلىش بولسا‬
‫نادانلىقتىن بارلىققا كېلىدۇ‪ .‬ئىتائەن ئاز بولسىمۇ‪ ،‬ئۇنى قولدىن بېرىپ قويماسلىق‬
‫كېرەك! قىلغان گۇناھلىرىمىز بەك ئازدەك كۆرۈنگەن بولسىمۇ‪ ،‬سادىر قىلماسلىقىمىز‬
‫كېرەك! ئىسالم ئۆلىمالىرى ئۈچ نەرسە ئۈچ نەرسىگە سەۋەپچى بولىدۇ دەپ دېگەن‪.‬‬
‫ئىتائەت قىلىش ئالالھۇ تائاالنىڭ رازىلىقىغا ئېرىشىكە سەۋەپچى بولىدۇ‪ .‬گۇناھ‬
‫سادىر قىلىش‪ ،‬ئالالھۇ تائاالنىڭ غەزەپلىنىشىگە سەۋەپچى بولىدۇ‪ .‬ئىمان ئېيتىش‪،‬‬
‫قىممەتلىك ۋە شەرەپلىك بىرسى بولىشىمىزغا سەۋەپچى بولىدۇ‪ .‬شۇڭالشقا كىچىككىنە‬
‫گۇناھ ئۆتكۈزۈپ قويىشتىن ئۆزىمىزنىى چەتكە ئېلىشىمىز كېرەك‪ .‬بەلكىم‪ ،‬بۇ‬
‫گۇناھالر تۈپەيلىدىن ئالالھۇ تائاال غەزەپلىنىشى مۇمكىن‪ .‬ھەر بىر مۇئمىن ئۆزىنى‬
‫ياخشى بىلىشى كېرەك‪ .‬بەلكىم بۇ مۇئمىن ئالالھۇ تائاالنىڭ ئەڭ ياخشى كۆرىدىغان‬
‫قۇلى بولىشى مۇمكىن‪ .‬ھەممەيلەن ئۈچۈن پىشانىسىگە پۈتۈلۈپ كەتكەن تەقدىر‪،‬‬

‫‪100‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ھىچقانداق بىر ۋاقىتتا ئۆزگەرمەيدۇ‪ .‬پەقەتال گۇناھ ئۆتكۈھۈپ‪ ،‬ئىبادەت قىلمىغان بىر‬
‫مۇسۇلماننى ئەگەر ئالالھۇ تائاال خالىسا كەچۈرىدۇ‪ .‬بەقەرە سۈرىسىنىڭ ‪30-‬ئايىتىدە‪،‬‬
‫پەرىشتىلەر (ئى رەببىم! يەر يۈىدە يامانلىق قىلىدىغان ۋە قان تۆكىدىغان ئىنسانالرنى‬
‫نىمىشقا ئاپىرىدە قىلىسەن) دەپ دېگىنىدە‪( ،‬ئۇالر يامانلىق قىلمايدۇ) دەپ دېمىدى‪.‬‬
‫(سىزنىڭ بىلميدىغانلىرىڭىزنى مەن بىلىمەن) دەپ دېدى‪( .‬اليىق ئەمەسلەرنى اليىقلىق‬
‫دەرىجىسىگە ئېرىشتۈرىمەن‪ .‬يىراقتىكلىلەرنى يېقىنالشتۇرۇىمەن‪ .‬ناچارالرنى‬
‫ئەزىز قىلىمەن) دەپ دېدى‪ .‬سىز ئۇالرنىڭ قىلغان ئىشلىرىغا كۆڭۈل بۆلىسىز‪ .‬مەن‬
‫ئۇالرنىڭ قەلبىدىكى ‪.‬ىمانىغا قارايمەن‪ .‬سىز ئۆزىڭىزنىڭ گۇناھسىز ئىكەنلىكىگە‬
‫قارايسىز‪ .‬ئۇالر مېنىڭ مەرھەمىتىمگە پاناھلىنىدۇ‪ .‬سىزنىڭ گۇناھىسزلىقىڭىزنى‬
‫ياقتۇرغىنىمغا ئوخشاش‪ ،‬ئىنسانالرنىڭ ئۆتكۈزگەن گۇناھلىرىنى كەچۈرىشنىمۇ‬
‫ياخشى كۆرىمەن‪ .‬مېنىڭ بىلىدىغانلىرىمنى سىز بىلەلمەيسىز‪ .‬ئىمانى بار كىشىلەر‬
‫مېنىڭ لۇتىفىمغا ئېرىشەلەيدۇ‪ ،‬ئەبەدىي لۇتىفىم بىلەن ئۇالرنىڭ بېشىنى سىاليمەن‬
‫دەپ دېدى‪ 76- .‬مەكتۇپىنىڭ تەرجىمىسى تامامالندى‪.‬‬
‫شەرەفۈددىن بىن يەھيا مۈنىرى “رەھمەتۇلالھۇ تائاال ئەلەيھ”‪ ]1380[ 782 ،‬يىلىدا‬
‫ۋاپات بولغان‪ .‬ئۇ ھىندىستاندىكى بىھار شەھرىدە تۇرغان‪ .‬ئۇنىڭ قەبرىسىمۇ شۇ‬
‫يەردە‪ .‬مۈنىرى‪ ،‬بىھار شەھرىدىكى بىر يېزىنىڭ ئىسمى‪ .‬شاھ ئابدۇلھاك دەھلەۋىنىڭ‬
‫“رەھمەتۇلالھى تائاال ئەلەيھ” _ئەھبارۈل ئاھيار) ناملىق كىتابىدا‪ ،‬ئۇنىڭ ئەھۋالى‬
‫ئۇزۇن بايان قىلىنغان‪ .‬بۇ كىتاپ پارىسچە يېزىلغان بولۇپ‪ ]1914 [ 1332 ،‬يىلىدا‬
‫ھىندىستاندىكى رىيوبەند شەھرىدە ۋە كېيىن پاكىستاندىكى الھوردا بېسىلغان‪ .‬ئۇنىڭ‬
‫يازغان (ئىرشادۈس سالىكىن)‪( ،‬مادىنۈل مەئانى) ۋە (مەكتۇبات) كىتاپلىرى ئىنتايىن‬
‫قىممەتلىك ئەسەرلەردۇر‪.‬‬
‫[ئىمام رەببانى “رەھمەتۇلالھى ئەلەيھ” تۈرلۈك مەكتۇپلىرىدا شۇنداق دېگەن‪،‬‬
‫(ئالالھۇ تائاالنىڭ بۇيرۇغان ئىشلىرىغا (پەرىز) دېيىلىدۇ‪ .‬چەكلىگەن نەرسىلەرگە‬
‫(ھارام) دېيىلىدۇ‪ .‬پەرىز ياكى ھارام ئەمەس‪ ،‬قىلىشقا بولىدىغان نەرسىلەرگە (مۇباھ)‬
‫دېيىلىدۇ‪ .‬پەرىزلەرنى بەجا كەلتۈرۈشكە‪ ،‬چەكلەنگەن نەرسىلەرنى قىلىشتىن ئۆزىنى‬
‫قاچۇرۇشقا ۋە مۇباھالرنى ئالالھ رىزاسى ئۈچۈن قىلىشقا (ئىبادەت قىلىش) دېيىلىدۇ‪.‬‬
‫قىلىنغان ئىبادەتنىڭ چىن ۋە قۇبۇل بولىشى ئۈچۈن‪ ،‬يەنى توغرا ۋە ئالالھ تائاالنىڭ‬
‫ياقتۇرشىغا ئېرىشىش ئۈچۈن (ئىلىمنى) يەنى توغرا قىلىشنىڭ شەرتلىرىنى ۋە‬
‫(ئەمەل) يەنى ئۇنى شەرتلەرگە ئاساسەن قىلىش ۋە (ئىخالس) بىلەن قىلىش كېرەك‪.‬‬
‫‪101‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئىخالس بىلەن قىلىشتا‪ ،‬پۇل‪ ،‬ھوقۇق ۋە شۆھرەتكە ئوخشاش دۇينا نىممەتلىرىنى‬

‫چۈشەنمەستىن بەلكى ئالالھ تائاال بۇيرىغانلىقى ئۈچۈن‪ ،‬ئۇنىڭ رىزاسىنى ۋە‬
‫سۆيگۈسىگە ئېرىشىش بەك مۇھىم‪( .‬ئىلىمغا) فىقىھ كىتاپلىرىنى بىر ئۇستاز بىلەن‬
‫بىللە ئوقۇش‪ ،‬ئىخالسقىمۇ بىر ۋەسىينىڭ سۆزىدىن‪ ،‬ئەھۋالىدىن‪ ،‬ئىش‪-‬ھەرىكەتلىرىدىن‬
‫ۋە سوپىزىم كىتاپلىرىنى ئوقۇش ئارقىلىق ئېرىشىشكە بولىدۇ‪ .‬ئىسالم ئىلىملىرى‬
‫ئىككى قىسىمدىن تەركىپ تاپىدۇ‪ :‬دىن بىلىملىرى ۋە پەن بىلىملىرى‪ .‬بۇالرنى پىششىق‬
‫ئۆگىنىش پەرىزدۇر‪ .‬مەسىلەن‪ ،‬دورىنى ئىشلەتكۈچى دورىنىڭ ئىشلىتىلىش ئۇسۇلى‪،‬‬
‫مىقدارى ۋە ئېلىكتىر چىرىغى ماشىنىشىنى ئىشلەتكۈچى بولسا توكقا ئائىت قىسقىچە‬
‫بىلىملەرنى ئۆگىنىشى پەرىزدۇر‪ .‬ئەگەر ئۆگەنمىسە‪ ،‬ئۆلۈمنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ‪.‬‬
‫پەرىزلەرگە ۋە ھارام نەرسىلەرنىڭ بارلىقىغا ئىشىنىپ تۇرۇپ‪ ،‬ھورۇنلۇق بىلەن‬
‫ياكى ئەسكى دۇستلىرىنىڭ كەينىگە كىرىپ‪ ،‬ئىبادىتىنى قىلمىغان بىر مۇسۇلمان تۆبە‬
‫قىلماي تۇرۇپ ئۆلۈپ كەتسە‪ ،‬گۇناھى تۈگىگىچە دوزاق ئوتىدا كۆيىدۇ‪ .‬پەرىزلەرنى‬
‫ئۆگەنمەي‪ ،‬بىلگەن تەقدىردىمۇ ئۇنىڭغا ئەھمىيەت بەرمەي‪ ،‬ھىچقانداق كۆڭلى يېرىم‬
‫بولماستىن‪ ،‬ئالالھۇ تائاالدىن قۇرقماي تۇرۇپ بۇ پەرىزلەرنى بەجا كەلتۈرمەي‬
‫تاشلىۋەتكەن بىرسى‪ ،‬مۇسۇلمانلىقتىن چىقىپ كەتكەن بولىدۇ ۋە كاپىر بولىدۇ‪ .‬دوزاق‬
‫ئوتىدا مەڭگۈ كۆيىدۇ‪ .‬ھارام نەرسىلەرنى قىلىشمۇ بۇنىڭغا ئوخشايدۇ‪ .‬بىر ئىبادەتنىڭ‬
‫ئىلىملىرىنى ئۆگەنمىگۈچى‪ ،‬شەرتلىرىنى بىلمەي تۇرۇپ ئۇنىڭ قىلغان ئىبادىتى‬
‫گەرچە ئىخالس بىلەن قىلىنغان بولسىمۇ چىن ھېساپالنمايدۇ‪ .‬قىلىمىغانالرغا ئوخشاش‬
‫جەھەننەم ئوتىدا كۆيىدۇ‪ .‬شەرتلىرىنى بىلىپ تۇرۇپ‪ ،‬كۆڭۈل قويۇپ تۇرۇپ‬
‫قىلىنغان ئىبادەت چىن بولىدۇ‪ .‬بۇ كىشى جەھەننەم ئوتىدىن قوتۇلۇپ قالىدۇ‪ .‬ئەگەر‬
‫ئىخالس بىلەن قىلمىسا‪ ،‬ئۇنىڭ قىلغان ئىبادىتى ۋە قىلغان ياخشىلىقلىرىنىڭ ھىچبىرى‬
‫قۇبۇل قىلىنمايدۇ‪ .‬ساۋاپقا ئېرىشەلمەيدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاال بۇنداق ساختا ئىبادەتلەرنى‪،‬‬
‫ياخشىلىقالرنى ۋە خەير‪-‬ئېھسانالرنى ياخسى كۆرمەيدىغانلىقىنى ئېيتقان‪ .‬ئىلىم‬
‫ۋە ئىخالس بىلەن قىلىمىغان ئىبادەتنىڭ ھىچقانداق بىر پايدىسى يوق‪ .‬بۇ ئىنساننى‬
‫كۇپۇرلۇقتىن‪ ،‬گۇناھتىن ۋە ئازاپتىن قۇتۇلدۇرۇپ قااللمايدۇ‪ .‬ئۆمۈر بويى ئىبادەت‬
‫قىلىپ‪ ،‬كۇپۇرلۇق بىلەن ۋاپات بولغان مۇناپىقالر كۆپتۇر‪ .‬ئىلىم ۋە ئىخالس بىلەن‬
‫قىلىنغان ئىبادەت‪ ،‬بۇ دۇنيادا بىزنى كۇپۇرلۇقتىن‪ ،‬گۇناھتىن قۇتقۇزىدۇ ۋە بىزنى‬
‫ئەزىز قىلىدۇ‪ .‬ئاخىرەتتىمۇ جەھەننەم ئازابىدىن قۇتۇلدۇرىدىغانلىقىنى‪ ،‬ئالالھۇ تائاال‬
‫مائىدە سۈرىسىىڭ توققۇزىنچى ئايىتىدە ۋە ۋەل ئاسىر سۈرىسىدە ۋەدە قىلغان‪ .‬ئالالھۇ‬

‫‪102‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫تائاال قىلغان ۋەدىسىدە چىڭ تۇرىدۇ‪ .‬ئۇ ۋەدىسىگە ئەمەل قىلىدۇ‪]).‬‬

‫ھەق تائاال‪ ،‬ئىنتىقامنى يەنە قۇلى بىلەن ئالۇر‪،‬‬
‫نادان كىشى (ئىلمى لەددۈننىڭ) ئەقلىمىزنى قۇل قىلدى دەپ ئويالر‪.‬‬
‫ھەممە نەرسە خەلىقنىڭدۇر‪ ،‬قۇل قولى بىلەن ياسىلۇر‪،‬‬
‫ئالالھ تائاالنىڭ بۇيرىقى بولماستىن‪ ،‬يەردىكى بىر ئەخلەتمۇ تەۋرىمەس‪.‬‬
‫ئالالھۇ تائاال مەۋجۇتتۇر ۋە بىردۇر‪ ،‬ئۇنىڭدىن اشقا پۈتۈن مەخلۇقات يوق ئىدى‪ ،‬يەنە‬
‫يوقىلىدۇ‬
‫ئەتراپىمىزدىكى جانلىقالرنى سەزگۈ ئەزالىرىمىز بىلەن تونۇيمىز‪ .‬سەزگۈ‬
‫ئەزالىرىمىزغا تەسىر قىلغان نەرسىلەرگە (مەۋجۇدات) دېيىلىدۇ‪ .‬جانلىقالرنىڭ بەش‬
‫سېسسىي ئەزايىمىزغا كۆرسىتىدىغان تەسىرىگە (ئىقتىدار) ياكى (سۈپەت) دەپ‬
‫ئاتىلىدۇ‪ .‬جانلىقالر ئۆزىدە بار بولغان ئاالھىدىلىكلىرى بىلەن بىر‪-‬بىرىدىن پەرىقلىنىدۇ‪.‬‬
‫ئاۋاز‪ ،‬سۇ‪ ،‬ھاۋا‪ ،‬ەينەك ۋە ھەر بىر جانلىق يەنى (مەۋجۇداتتۇر)‪ .‬ئېغىرلىقى‬
‫ۋە ھەجىمى بولمىغان يەنى بوشلۇقتا يەر ئالغان مەۋجۇداتالرغا (جەۋھەر) ياكى‬
‫(ماددا) دېيىلىدۇ‪ .‬ماددىالر بىر‪-‬بىرىدىن سۈپەت ۋە ئاالھىدىلىك جاھەتتىن پەرىقلىنىدۇ‪.‬‬
‫ھاۋا‪ ،‬سۇ‪ ،‬تاش‪ ،‬ئەينەك بىر‪-‬بىرىدىن ئايرىم ماددىالر ھېساپلىنىدۇ‪ .‬ئاۋاز بولسا‬
‫ماددا ئەمەس‪ .‬چۈنكى نۇر ۋە ئاۋاز‪ ،‬يەر ئىگىلىمەيدۇ ۋە ئۇالرنىڭ ئېغىرلىقى يوق‪.‬‬
‫ھەر بىر مەۋجۇدات (ئېنىرگىيە) ۋە (كۈچ) تۇشۇيدۇ‪ .‬يەنى بىر ئىش قىالاليدۇ‪.‬‬
‫ھەر بىر ماددا‪ ،‬قاتتىق‪ ،‬سۇيۇق ۋە گازدىن ئىبارەت ئۈچ خىل ھالەتتە بولىدۇ‪ .‬قاتتىق‬
‫ماددىالرنىڭ شەكلى بار‪ .‬سۇيۇق ۋە گازلىق ماددىالرنىڭ ئۆزىگە خاس شەكلى يوق‪.‬‬
‫ئۇالر ئۆزى قاچىالنغان قۇتىنىڭ شەكلىنى ئالىدۇ‪ .‬ماددىنىڭ شەكىل ئېلىشىغا (جىسىم)‬
‫دېيىلىدۇ‪ .‬ماددىالر ھەمىشە جىسىم شەكلىدە بولىدۇ‪ .‬مەسىلەن‪ ،‬ئاچقۇچ‪ ،‬يىڭنە‪ ،‬قىسقۇچ‪،‬‬
‫كۈرەك‪ ،‬مىخ ۋە باشقا نەرسىلەر‪ .‬يەنى بۇالرنىڭ شەكلى بىر‪-‬بىرسىگە ئوخشىمايدۇ‪.‬‬
‫ئەمما ھەممىسى تۆمۈردىن ياسىلىدۇ‪ .‬جىسىمالر ئىككى تۈرلۈك بولىدۇ‪ :‬ئاددىي جىسىم‬
‫ۋە بىرىككەن جىسىم‪.‬‬
‫(ئالەم ئۆزگىرىپ تۇرىدۇ) يەنى ھەر بىر جسىمدا ھىمىشە ئۆزگىرىش بولىدۇ‪.‬‬
‫مەسىلەن‪ ،‬ھەرىكەت قىلىش ئارقىلىق يەر ئالماشتۇرىدۇ‪ .‬چوڭىيىدۇ ياكى كىچىكلەيدۇ‪.‬‬
‫رەڭگ ئۆزگىرىدۇ‪ .‬جانلىق نەرسە بولسا‪ ،‬بۇ ئۆزگىرىشلەرگە (ۋەقە) ياكى (ھادىسە)‬

‫‪103‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫دېيىلىدۇ‪ .‬بىر تاشقى كۈچ تەسىر قىلماي تۇرۇپ‪ ،‬ماددىالردا ئۆزگىرىش بولمايدۇ‪.‬‬
‫بىر ھادىسىنىڭ مەيدانغا كەلگەندە‪ ،‬ماددىالرنىڭ قۇرۇلمىسى بۇزۇلمىسا ۋە ئۇ ماددا‬
‫ئۆزگەرمىسە‪ ،‬بۇنىڭغا (فىزىكا ھادىسىسى) دەپ ئاتىلىدۇ‪ .‬قەغەزنىڭ يىرتىلىشى بىر‬
‫فىزىكا ھادىسىسىدۇر‪ .‬بىر ماددىدا فىزىك ھادىسىنىڭ مەيدانغا كېلىشى ئۈچۈن‪ ،‬بۇ‬
‫ماددىغا بىر كۈچنىڭ تەسىر قىلىشى كېرەك‪ .‬ماددىنىڭ قۇرۇلمىسىنى بۇزىدىغان‬
‫ۋە ئۇنىڭ ماھىيىتىنى ئۆزگەرتىدىغان ۋەقەلەرگە (خىمىيىلىك ھادىسە) دېيىلىدۇ‪.‬‬
‫قەغەرزنىڭ كۆيۈپ كۈل بولىشى بىر خىمىيىلىك ھادىسىدۇر‪ .‬بىر جىسىمدا خىمىيىلىك‬
‫ھادىسىنىڭ يۈز بېرىشى ئۈچۈن‪ ،‬بۇنىڭغا باشقا بىر ماددىنىڭ تەسىر قىلىشى كېرەك‪.‬‬
‫ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق ماددىنىڭ بىر‪-‬بىرسىەە تەسىر قىلىشى‪ ،‬ھەر ئىككىسىدە‬
‫خىمىيىلىك ھادىسىنىڭ مەيدانغا كېلىشىگە خىمىيىلىك رېئاكسىيە) دەپ ئاتىلىدۇ‪.‬‬
‫ماددىالردا خىمىيىلىك رېئاكسىيەنىڭ بولىشى يەنى بىر‪-‬بىرسىگە تەسىر قىلىشى‪ ،‬ئەڭ‬
‫كىچىك پارچىالر بىلەن بولغان بولىدۇ‪ .‬ماددىالرنىڭ بۇ ئەڭ كىچىك پارچىالرغا‬
‫(جەۋھەرۈل فەرد) ياكى (ئاتوم) دېيىلىدۇ‪ .‬ھەربىر جىسىم ئاتومالردىن بارلىققا‬
‫كېلىدۇ‪ .‬يەنى ئاتومالرنىڭ بىرلەشمىسى بولۇپ ھېساپلىنىدۇ‪ .‬ئاتومۆرنىڭ‬
‫قۇرۇلمىسى بىر‪-‬بىرىگە ئوخشىسىمۇ‪ ،‬ئۇالرنىڭ چوڭلىقى ۋە ئېغىرلىقى ئوخشىمايدۇ‪.‬‬
‫شۇڭا ھازىرغىچە بىر ‪ 105‬تۈرلۈك ئاتومنىڭ بارلىقىنى بىلىمىز‪ .‬ئەڭ چوڭ ئاتوم‪،‬‬
‫ئەڭ ئىقتىدارلىق مىكروسكوپ بىلەن كۆۈرلمىگىدەك دەرىجىدە ئىنتايىن كىچىك‪ .‬بىر‪-‬‬
‫بىرسىگە ئوخشاپ كېتىدىغان ئاتومالرنىڭ بىر يەرگە جۇغلىنىشىدىن (ئاددىي جىسىم)‬
‫ياكى (ئېلىمېنىت) ھاسىل بولىدۇ‪ 105 .‬تۈرلۈك ئاتوم بولغانلىقى ئۈچۈن‪10 ،‬‬
‫تۈرلۈك ئاددىي جىسىم مەۋجۇت‪ .‬تۆمۈر‪ ،‬گۈنگۈرت‪ ،‬سىماب‪ ،‬ئوكسېگىن ۋە كۆمۈر‬
‫ئېلېمىنىتتۇر‪ .‬باشقا‪-‬باشقا ئاتومالرنىڭ بىر يەرگە جۇغلىنىشىدىن (بىرلەشكەن‬
‫جىسىم) ياكى (مۇرەككەپ جىسىم) ھاسىل بولىدۇ‪ .‬يۈز مىڭلىغان بىرلەشكەن جىسىم‬
‫مەۋجۇت‪ .‬سۇ‪ ،‬ئىسپىرىت‪ ،‬تۇز‪ ،‬ھاك مۇرەككەپ جىسىمالردۇر‪ .‬مۇرەككەپ‬
‫جىسىمالر ئاددىي جىسىمالرنىڭ بىر‪-‬بىرسى بىلەن بىرلىشىشىدىن ھاسىل بولىدۇ‪.‬‬
‫ئاددىي جىسىمالرنىڭ بىرلىشىشى‪ ،‬ئاتومالرنىڭ بىرلىشىشىدىن ھاسىل بولىدۇ‪.‬‬
‫بارلىق جىسىمالر‪ ،‬مەسىلەن تاغالر‪ ،‬ھەر تۈرلۈك ئۆسۈملۈكلەر ۋە ھايۋانالر‪،‬‬
‫‪ 105‬تۈرلۈك ئېلېمىنتتىن بارلىققا كېلىدۇ‪ .‬جانلىق ياكى جانسىز جىسىمالرنىڭ‬
‫قۇرۇلمىسى‪ ،‬بۇ ‪ 105‬تۈرلۈك ئېلېمىنتتىن تەركىپ تاپىدۇ‪ .‬بارلىق جىسىمالر‬
‫بۇ ‪ 105‬ئېلېمىنىتالرنىڭ بىرسىنىڭ ياكى بىر قانچىسىنىڭ ئاتوملىرىنىڭ بىر‬
‫‪104‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫يەرگە كېلىشى بىلەن ھاسىل بولىدۇ‪ .‬ھاۋا‪ ،‬توپراق‪ ،‬سۇ‪ ،‬ئىس‪ ،‬نۇر‪ ،‬ئېلىكتىر ۋە‬
‫مىكروپالر‪ ،‬بىرلەشكەن جىسىمالرنىڭ پارچىلىنىشىغا ياكى بىرلىشىشىگە سەۋەپچى‬
‫بولىدۇ‪( .‬سەۋەپسىز ھىچبىر ئۆزگىرىش بولمايدۇ‪ ).‬بۇ ئۆزگىرىشلەردە ئېلېمىنىتالر‬
‫يەنى بۇ مەۋجۇداتالرنىڭ قۇرۇلمىسى‪ ،‬جىسىمدىن جىسىمغا ئۆزگىرىدۇ ياكى بىر‬
‫جىسىمدىن ئايرىلىپ مۇستەقىل ھالەتكە كېلىدۇ‪ .‬جىسىمالرنىڭ يوقالغانلىقىنى كۆرىمىز‪.‬‬
‫كۆرگىنىمىزگە ئاساسەن ھۆكۈم قىلىش ئارقىلىق خاتالىشىمىز‪ .‬چۈنكى بىز بارلىققا‬
‫كېلىۋاتىدۇ ياكى يوقاۋاتىدۇ دېگەن بۇ كۆرىنىش پەقەتال ماددىالرنىڭ ئۆزگىرىشىدىن‬
‫باشقا بىر نەرسە ئەمەس‪ .‬بىر جىسىمنىڭ يەنى مازاردىكى بىر ئۆلۈكنىڭ يوق بولىشى‬
‫يېڭى جىسىمالرنىڭ يەنى سۇنىڭ گازالرنىڭ ۋە توپراق ماددىللىرىنىڭ بار بولۇش‬
‫شەكلىدە بولىدۇ‪ .‬بىر ئۆزگىرىشتە بار بولغان ماددىالر بىزنىڭ سەزگۈ ئەزايىمىزغا‬
‫تەسىر كۆرسەتمىسە‪ ،‬ئۇالرنىڭ مەيدانغا كەلگەنلىكىنى بىلەلمەيمىز‪ .‬شۇڭالشقا‪،‬‬
‫ئۆزگەرگەن بىرىنچى ماددىغا يوقاپ كەتتى دەپ دەيمىز‪.‬‬
‫‪ 105‬ئېلېمىنىتنىڭ ھەر بىرسىنىڭ شەكلىنىڭ ئۆزگەرگەنلىكىنى‪ ،‬ھەر بىر‬
‫ئېلېمىنىتتە فىزىكىلىق ۋە خىمىيىلىك ھادىسىسىنىڭ بولغانلىقىنى كۆرىمىز‪ .‬بىر‬
‫ئېلېمىنىت ئورتاق قۇرۇلمىدا يەر ئالغاندا‪ ،‬ئىئون ھالىتىگە ئۆزگىرىدۇ‪ .‬يەنى‬
‫ئاتوملىرى ئېلېكتىرون قۇبۇل قىلىدۇ ياكى بېرىدۇ‪ .‬شۇنىڭ بىلەن بۇ ئېلېمىنىتنىڭ‬
‫تۈرلۈك فىزىكىلىق ۋە خىمىيىلىك ئاالھىدىلىكلىرى ئۆزگىرىدۇ‪ .‬ھەر بىر ئېلېمىنىتىنىڭ‬
‫ئاتوملىرى‪ ،‬بىر يادرو بىلەن‪( ،‬ئېلىكتىرون) دەيدىغان تۈرلۈك مىقدارالر بىلەن‪،‬‬
‫تېخىمۇ كىچىك ماددىالردىن ياسىلىدۇ‪ .‬يادرو‪ ،‬ئاتومىنىڭ ئوتتۇرسىدا بولىدۇ‪.‬‬
‫ھېدىروگېىندىن باشقا بارلىق ئاتومالرنىڭ يادرولىرى (پىروتون) ۋە (نېتىرون)‬
‫دېيىلىدىغان دانىچىالردىن تەركىپ تاپىدۇ‪ .‬پىروتونالر ئاكىتىپ ئېلىكتىر توشۇيدۇ‪.‬‬
‫نېتىرونالر ئېلىكتىر توشىيالمايدۇ‪ .‬ئېلىكتىرونالر بولسا بۇرۇنقى ئېلىكتىر‬
‫دانىچىللىرى بولۇپ‪ ،‬يادىرونىڭ ئەتراپىدا ئايلىنىدۇ‪ .‬ئېلىكتىرونالر ھەر ۋاقىت بىر‬
‫ئىزدا ئايلىنىدۇ ۋە بۇ ئىزنىمۇ ئۆزگەرتىدۇ‪.‬‬
‫ئاتومالرنىڭ يادىرولىرىدا ئۆزگىرىش ۋە پارچىلىنىش بولىدۇ‪ ،‬بۇنى (رادىئوئاكتىپلىق)‬
‫دەپ ئاتىلىدىغان ئېلېمىنىتالردىن كۆرىۋېلىشقا بولىدۇ‪ .‬يادىروالرنىڭ پارچىلىنشىدا‬
‫بىر ئېلېمىنىتنىڭ باشقا بىر ئېلېمىنىتقا ئايلىنىدىغانلىقى‪ ،‬ماددىالرنىڭ‬
‫يوقىلىپ ئېنىرگىيەگە (قۇدىرەتكە) ئايلىنىدىغانلىقى چۈشىنىلدى‪ ،‬بۇ ئۆزگىرىش‬

‫‪105‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫(ئېنىشتىيىن)‪ 33‬تەرىپىدىن ھېساپالندى‪.‬شۇڭا‪ ،‬بىرىكمە جىسىمالرغا ئوخشاش‪،‬‬

‫ئېلېمىنىتالرمۇ ھەمىشە ئۆزگىرىدۇ‪ ،‬بىر ھالەتتىن باشقا بىر ھالەتكە قايتىدۇ‪.‬‬
‫(جانلىق ۋە جانسىز ماددا ئۆزگىرىدۇ‪ ،‬يەنى كونىسى يوقىلىپ‪ ،‬يېڭىسى پەيدا‬
‫بولماقتا‪ ).‬بۈگۈن بار بولغان ھەر بىر جانلىق (ھەر بىر ئۆسۈملۈك‪ ،‬ھەر بىر‬
‫ھايۋان) بۇرۇن يوقتى‪ .‬باشقا جانلىقالر باتتى‪ .‬بىر مەزگىلدىن كېيىن‪ ،‬ھازىرقى‬
‫جانلىقالرنىڭ ھىچبىرى قالمايدۇ‪ ،‬باشقا جانلىقالر مەيدانغا كېلىدۇ‪ .‬جانسىز‬
‫مەۋجۇداتالرمۇ بۇنىڭغا ئوخشايدۇ‪ .‬ھەر بىر جانلىق ۋە جانسىز نەرسىلەر‪ ،‬مەسىلەن‬
‫بىر ئېلېمىنىت ھېساپلىنىدىغان تۆمۈر ياكى بىر نەچچە جىسىمنىڭ ئارالشمىسى‬
‫ھېساپلىنىدىغان تاش‪ ،‬سۆڭەك‪ ،‬بارلىق ماددىالر‪ ،‬بارلىق زەررىچىلەر ھەمىشە‬
‫ئۆزگىرىدۇ‪ .‬يەنى كونىلىرى يوقىلىۋاتىدۇ ۋە باشقىللىرى مەيدانغا كەلمەكتە‪ .‬ئەگەر‬
‫مەۋجۇت ماددا بىلەن يوق بىر ماددىنىڭ خۇسۇسىيەتلىرى بىر‪-‬بىرسىگە ئوخشاش‬
‫بولسا‪ ،‬ئىنسان بۇ ئۆزگىرىشلەرنى چۈشىنەلمەيدۇ‪ ،‬ھەمىشە ماددا بار دەپ ئوياليدۇ‪.‬‬
‫كىنوخانىدا فىلىم كۆرگىنىمىزدە ئېكرانغا باشقا باشقا سۈرەتلەر كېلىپ‪-‬كېتىپ‬
‫تۇرسىمۇ‪ ،‬كۆرگۈچىلەر بۇنى چۈشىنەلمەي‪ ،‬ئوخشاش بىر رەسىم ئېكراننىڭ‬
‫ئارقىسىدا ھەرىكەن قىلىۋاتىدۇ دەپ ئويلىغىنىغا ئوخشايدۇ‪ .‬بىز قەغەز كۆيۈپ كۈل‬
‫بولغاندا ئاندىن بۇ ئۆزگىرىشنىڭ بولغانلىقىنى بىلگىنىمىزدەك‪ ،‬قەغەر يوق بولدى‪،‬‬
‫كۈل بار بولدى دەپ دەيمىز‪ .‬مۇز ئېرىغاندا‪ ،‬مۇز ئېرىدى‪ ،‬سۇ بار بودى دەپ‬
‫دەيمىز‪ .‬ھازىرقى زامان ماددا بىلىملىرى‪( ،‬سائادەتى ئەبەدىيە) ناملىق كىتابىنىڭ‬
‫‪ 971 ،546‬ۋە ‪- 1041‬بەتلىرىدە كەڭ دائىرىلىك قىلىپ بايان قىلىنغان‪ .‬ئۇالرنىمۇ‬
‫ئوقۇپ چىقىشىڭىزنى تەۋسىيە قىلىمىز!‬
‫(شەرھى ئاكائىد) ناملىق كىتاپنىڭ بېشىدا مۇنداق دەيدۇ‪( :‬بارلىق مەۋجۇداتالر‪،‬‬
‫ئالالھۇ تائاالنىڭ بارلىقىنىڭ ئىسپاتى‪ .‬ئالالھۇ تائاالنى بارلىقىنى كۆرسەتكەنلىكى‬
‫ئۈچۈن مەخلۇقاتالرنىڭ ھەممىسىگە (ئالەم) دېيىلدى‪ .‬ئوخشاش جىنىستىن بولغان‬
‫جانلىقالرغىمۇ ئالەم دېيىلىدۇ‪ .‬مەسىلەن‪ ،‬ئىنسانلىق ئالەمى‪ ،‬پەرىشتىلەر ئالەمى‪،‬‬
‫ھايۋانالر ئالەمى ۋە جانسىز ماددىالر ئالەمى دىگەندەك‪ .‬ھەر بىر جىسىم بىر‬
‫ئالەمدۇر‪.‬‬
‫(شەرھى مەۋاكىف)‪ 34‬ناملىق كىتاپنىڭ ‪ 441-‬بېتىدە مۇنداق دېگەن‪ :‬ئالەم يەنى‬
‫ئېنشتىيىن بىر يەھۇدى فىزىك ئالىمى بولۇپ‪ ]1955[ 1375 ،‬يىلىدا ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫‪ 33‬‬
‫(شەرھى مەۋاكىفنىڭ) ئاپتورىسەييىد شەرىف ئەلى جۈرجانى‪ ]1413[ 816 ،‬يىلىدا شىرازدا ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫‪ 34‬‬

‫‪106‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ھەممە نەرسە بىر ھادىسىدۇر‪ ،‬يەنى مەخلۇقاتالردۇر‪ .‬يەنى يوق ئىكەن كېيىن‬
‫ئاپىرىدە بولغان‪[ .‬بىر‪-‬بىرىدىن پەيدا بولىدىغانلىقىنمۇ يۇقىرىدا بايان قىلدۇق‪].‬‬
‫جىسىمالرنىڭ ماددىسىمۇ‪ ،‬سۈپەتلىرىمۇ بىر ھادىسىدۇر‪ .‬بۇ يەردە تۆت نەرسىنى‬
‫ئويلىشىشقا بولىدۇ‪:‬‬
‫‪ -1‬مۇسۇلمانالرغا‪ ،‬يەھۇدىلەرگە‪ ،‬ناساراالرغا ۋە مەجۈسىلەرگە نىسبەتەن‪،‬‬
‫جىسىمالرنىڭ ماددىلىرى ۋە سۈپەتلىرى بىر ھادىسىدۇر‪.‬‬
‫‪ -2‬ئارىستوتىل ۋە ئۇنىڭ يولىدىن ماڭغان پەيالسوپالرغا نىسبەتەن‪ ،‬جىسىمالرنىڭ‬
‫ماددىلىرى سۈپەتلىرىمۇ قەدىمكىدۇر‪ .‬يەنى مەڭگۈلۈكتۇر‪ .‬بۇ سۆزنىڭ خاتا‬
‫ئىكەنلىكىنى زامانىۋى خىمىيە بىلىملىرى ئېنىق ئوتتۇرغا قويغان‪ .‬بۇنىڭغا ئىشەنگەن‬
‫‪36‬‬
‫ۋە شۇنداق بولىدۇ دەپ قارىغان كىشى كاپىر بولىدۇ‪ .‬ئىبنى سىنا‪ 35‬بىلەن فارابىمۇ‬
‫قەدىمكى دەپ قارايدۇ‪.‬‬
‫‪ -3‬ئارىستوتىلدىن بۇرۇنقى پەيالسۇپالر‪ ،‬ماددىالر قەدىمى‪ ،‬ئەمما سۈپەتلىرى‬
‫بولسا ھادىسە دەيدۇ‪.‬بۈگۈنكى كۈندە‪ ،‬پەننى ئالىمالرنىڭ كۆپىنچىسى بۇنىڭدەك خاتا‬
‫چۈشىنىدۇ‪.‬‬
‫‪ -4‬ماددىنىڭ بىر ھادىسە‪ ،‬سۈپەتلىرىنىڭ قەدىمى ئىلەنلىكىنى دېگۈچىلەر ھازىرغىچە‬
‫بولمىدى‪.‬‬
‫‪ Calinos‬بۇ تۆت كۆز قاراشنىڭ ھىچبىرسىگە قارار بەرمىدى‪.‬‬
‫مۇسۇلمانالر ماددىالرنىڭ ۋە سۈپەتلىرىنىڭ بىر ھادىسە ئىكەنلىكىنى بىر قانچە‬
‫جەھەتىىن ئىسپاتاليدۇ‪ .‬بىرىنچى خىل ئۇسۇل‪ ،‬ماددا ۋە بارلىق زەررىچىلەر ھەمىشە‬
‫ئۆزگىرىدۇ‪ .‬ئۆزگىرىۋاتقىنى قەدىمكى بولۇپ ھېساپالنمايدۇ‪ .‬ئۇ چوقۇم ھادىسە‬
‫بولىشى كېرەك‪ .‬چۈنكى ھەر بىر ماددىنىڭ ئۆزىدىن ئاۋۋالقى ماددىدىن بالىققا‬
‫كېلىشى چەكسىز ئاۋۋالقى ماددىدىن كېلىشى بواللمايدۇ‪ .‬بۇ ئۆزگىرىشلەرنىڭ بىر‬
‫باشلىنىشى بولىشى كېرەك‪ ،‬يەنى بىرىنچى ماددىنىڭ يوقلىقتىن ئاپىرىدە بولىشى‬
‫كېرەك‪ .‬يوقلىقتىن ئاپىرە بولغان تۇنجى ماددا بولمىغان بولسا‪ ،‬يەنى كېيىنكى‬
‫ماددىالرنىڭ ئۆزىدىن ئاۋۋالقى ماددىدىن بارلىققا كېلىشى چېكى يوق بۇرۇنقىالرغا‬

‫ئىبنى سىنا ھۈسەيىن‪ ]1037[ 428 ،‬يىلىدا ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫‪ 35‬‬

‫مۇھەممەت فارابى‪ ]950 [ 339 ،‬يىلىدا شامدا ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫‪3 6‬‬

‫‪107‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫كەتكەن بولغان بولسا‪ ،‬ماددىالرنىڭ بىر‪-‬بىرىدىن بارلىققا كېلىشىنىڭ باشلىنىشى‬

‫بولمىغان بوالتتىۋە بۈگۈن ھىچبىر ماددىنىڭ بولماسلىقى كېرەك ئىدى‪ .‬ماددىالرنڭ‬
‫مەۋجۇتلىقى ۋە بىر‪-‬بىرىدىن بارلىققا كېلىشى‪ ،‬يوقلىقتىن ئاپىرىدە قىلىنغان تۇنجى‬
‫ماددىالردىن بارلىققا كەلگەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ‪.‬‬
‫بۇنىڭدىن سىرت‪ ،‬ئاسماندىن چۈشكەن بىر تاشنى چەكسىزلىكتىن كەلدى دېيىشكە‬
‫بولمايدۇ‪ .‬چۈنكى چەكسىزلىك‪ ،‬باشلىنىشى يوق‪ ،‬ئۇچ تەرىپى يوق دېگەنلىكتۇر‪.‬‬
‫چەكسىزلىكتىن كېلىش‪ ،‬يوقلىقتىن ئاپىرىدە بولۇش دېگەنلىكتۇر‪ .‬چەكسىزلىكتىن كەلدى‬
‫دەپ قارالغان نەرسىنىڭ كەلمەسلىكى كېرەك‪ .‬كەلگەن بىر نەرسىگە چەكسىزلىكتىن‬
‫كەلدى دېيىش‪ ،‬ئەقىلگە ۋە بىلىمگە ماس كەلمەيدىغان نادانلىق بىلەن ئېيتىلغان‬
‫سۆزدۇر‪ .‬بۇنىڭغا ئوخشاش ئىنسانالرنىڭ بىر‪-‬بىرىدىن ھاسىل بولىشى چەكسىزلىكتىن‬
‫كەلمەيدۇ‪ .‬يوقلىقتىن ئاپىرىدە قىلىنغان تۇنجى ئىنساندىن باشالپ كۆپىيىشى كېرەك‪.‬‬
‫يوقلىقتىن ئاپىرىدە قىلىنغان تۇنجى ئىنسان بولماي تۇرۇپ‪ ،‬ئىنسانالرنىڭ بىر‪-‬‬
‫بىرىدىن ھاسىل بولىشى چەكسىزلىكتىن بولىدۇ دېيىش‪ ،‬ھىچبىر ئىنسان بولمىسىمۇ‬
‫بولىدۇ دېگەنلىك‪ .‬بۇ ھەر بىر مەۋجۇدات ئۈچۈن ئوخشاش‪ .‬ماددىالرنىڭ ۋە‬
‫جىسىمالرنىڭ بىر‪-‬بىرىدىن ھاسىل بولىشى ئۈچۈن‪( ،‬مۇشۇنداق كەلدى‪ ،‬مۇشۇنداق‬
‫كېتىدۇ‪ .‬يوقلىقتىن ئاپىرىدە بولغان تۇنجى ماددا يوق) دېيىش‪ ،‬ئەقىلگە ۋە بىلىمگە‬
‫ماس كەلمەيدىغان نادانلىق بىلەن ئېيتىلغان سۆزلەردۇر‪ .‬ئۆزگىرىش چەكسىزلىككە‬
‫ئېرىشىش ئۈچۈن ئەمەس‪ ،‬يوقلىقتىن ئاپىرىدە بولىشنى‪ ،‬يەنى (ۋاجىبۇل ۋۇجۇت)‪،‬‬
‫(مۇمكىنۇل ۋۇجۇت) بولىشنى كۆرسىتىدۇ‪.‬‬
‫سوئال‪ :‬بۇ ئالەمنى ياراتقۇچىنىڭ ئۆزى ۋە ئۇنىڭ سۈپەتلىرى قەدىمكىدۇر ۋە‬
‫مەڭگۈلۈكتۇر‪ .‬بۇ دۇنيامۇ قەدىمكى بولىشى كېرەك ئەمەسمۇ؟‬
‫جاۋاپ‪ :‬قەدىمكى ھېساپلىنىدىغان ياراتقۇچىنىڭ ماددىالرنى‪ ،‬زەررىچىلەرنى‬
‫سەۋەپلەر بىلەن ئۆزگەرتىپ يەنى ئۇالرنى يوقىتىپ يېرىگە باشقا ماددىالرنى‬
‫يارىتىشىنى ھەر ۋاقىت كۆرۈپ تۇرىمىز‪ .‬قەدىمكى ھېساپلىنىدىغان ياراتقۇچىنىڭ‬
‫ئىرادىسى بىلەن خالىغان ۋاقىتتا‪ ،‬يەنى ھەر ۋاقىت ماددىالر بىر‪-‬بىرىدىن يارىتىدۇ‪.‬‬
‫ئالەمنى‪ ،‬ھەر بىر ماددىنى‪ ،‬ھەر بىر زەررىچىنى سەۋەپلەر بىلەن ياراتقانغا‬
‫ئوخشاش‪ ،‬خالىغان ۋاقىتتا‪ ،‬سەۋەپسىز‪ ،‬ۋاستىسىز يوقلىقتىمقۇ يارىتىدۇ‪.‬‬
‫ئالەمنىڭ بىر ھادىسە ئىكەنلىكىگە ئىشەنگەن بىرسى‪ ،‬پانى ئىكەنلىكىگە‪ ،‬يەنى‬

‫‪108‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫قايتىدىن يوقۇلۇپ كېتىدىغانلىقىغىمۇ ئىشىنىدۇ‪ .‬يوق ئىكەن كېيىن ئاپىرىدە بولغان‬

‫جانلىقالرنىڭ كېيىن يەنە يوق بولىدىغانلىقى ئېنىق‪ .‬ھازىر نۇرغۇن جانلىقالرنىڭ‬
‫يوق بولىۋاتقانلىقىنى كۆرۈپ تۇرىۋاتىمز‪.‬‬
‫مۇسۇلمان بولۇش ئۈچۈن‪ ،‬ماددىالرنىڭ ۋە جىسىمالرنىڭ‪ ،‬يەنى ھەر بىر‬
‫جانلىقنىڭ يوقلىقتىن ئاپىرىدە بولغانلىقىنى ۋە قايتىدىن يوق بولىدىغانلىقىغا ئىشىنىش‬
‫كېرەك‪ .‬جىسىمالرنىڭ يوق ئىكەن كېيىن ئاپىرىدە بولغانلىقىنى‪ ،‬يەنى شەكلىنىڭ‬
‫ۋە خۇسۇسىيەتلىرىنىڭ يوقلىقىنى كۆرىمىز‪ .‬جىسىمالر غايىپ بولغاندا‪ ،‬ماددىلىرى‬
‫قالسىمۇ‪ ،‬بۇ ماددىالر مەڭگۈلۈك ئەمەسلىكىنى‪ ،‬خېلى بۇرۇنال ئالالھ تائاال تەرىپىدىن‬
‫يارىتىلغانلىقىنى ۋە قىيامەت كۈنى قايتىدىن يوق بولىدىغانلىقىنى سۆزلىدۇق‪ .‬بۈگۈنكى‬
‫ئىلىم‪-‬پەن‪ ،‬بۇنىڭغا ئىشىنىشكە توسالغۇ بواللمايدۇ‪ .‬ئىشەنمەسلىك‪ ،‬ئىلىم‪-‬پەنگە تۆھمەت‬
‫چاپلىغانلىق ۋە ئىسالم دۈشمىنى بولغانلىق بولىدۇ‪ .‬ئىسالم‪ ،‬ئىلىم‪-‬پەننى ئىنكار قىلمايدۇ‪.‬‬
‫ئىلىم‪-‬پەننىڭ دىنى بىلىملەرنى ئۆگىنىشنى ۋە ئىبادەت قىلىشنى ئىنكار قىلغانلىقىنى‬
‫دېيىشىدۇ‪ .‬ئىلىم‪-‬پەن ئىسالمنى ئىنكار قىلمايدۇ‪ .‬ھەتتا ئۇنى تەستىقاليدۇ ۋە قولاليدۇ‪.‬‬
‫ئالەم ھادىسە بولغاندا‪ ،‬ئۇنىڭ بىر ياراتقۇچىسى بار بولغان بولىدۇ‪ .‬چۈنكى بىز‬
‫يۇقىرىدا ھىچقانداق بىر ھادىسنىڭ ئۆزلىكىدىن يۈز بەرمەيدىغانلىقىن بايان قىلدۇق‪.‬‬
‫بۈگۈنكى كۈندە زاۋۇتالردا مىڭلىغان دورا‪ ،‬ئائىلە بۇيۇملىرى‪ ،‬سانائەت ۋە‬
‫سودا بۇيۇملىرى ‪ ،‬ئېلېكتىرونلۇق ئۈسكىنىلەر ئىشلەپ چىقىرىلىدۇ‪ .‬بۇالرنىڭ‬
‫كۆپىنچىسىگە ئىنچىكە ھېساپالردىن‪ ،‬يۈزلىگەن تەجىربىلەردىن كېيىن ئېرىشىمىز‪.‬‬
‫بۇالرنىڭ بىرسىگىمۇ‪ ،‬ئۆزلىكىدىن مەۋجۇت بولۇپ قالدى دېيىشكە بوالمدۇ؟‬
‫بۇالرنىڭ بىلىپ تۇرۇپ ۋە خاالپ تۇرۇپ ياسالغانلىقىنى دېيىشىدۇ ۋە ھەممىسىنىڭ‬
‫بىر ياراتقۇچىسى بولىشى كېرەك دېيىشىدۇ جانلىقالر‪ ،‬جانسىزالردا كۆرۈلگەن ۋە‬
‫ھەر ئەسىردە تېخىمۇ يېڭى‪ ،‬تېخىمۇ نازۇك ئىشلەپ چىقىرىلغان‪ ،‬كۆپىنچىسىنىڭ‬
‫قۇرۇلمىسى تېخى چۈشۈنىلمىگەن مىليونلىغان ماددىالر ۋە ھادىسىلەرنىڭ ئۆزلىكىدىن‬
‫تاسادىپى بارلىققا كەلگەنلىكىنى دېيىشىدۇ‪ .‬بۇ ئىككى يۈزلىمىچىلىك جاھىللىق ۋە‬
‫ئەخمەقلىقتىن باشقا نېمە؟ كۆرگىنىمىزدەك ھەر بىر ماددىنى ۋەھەر بىر ھەرىكەتنى‬
‫يارىتىدىغان بىرال ياراتقۇچى بار‪ .‬بۇ ياراتقۇچى (ۋاجىبۇل ۋۇجۇتتۇر)‪ .‬يەنى يوق‬
‫ئىكەن كېيىن ئاپىرىدە بولۇش ئەمەس‪ .‬دائىم مەۋجۇت بولۇپ تۇرىشى الزىم‪.‬‬
‫مەۋجۇت بولۇپ تۇرىشى ئۈچۈن ھىچبىر نەرسىگە ئېھتىياجلىق ئەمەس‪ .‬ئەگەر‬
‫ئۇ ھەمىشە مەۋجۇت بولۇپ تۇرمىسا‪( ،‬مۇمكىنىۇل ۋۇجۇت) بولغان بولىدۇ‪.‬‬
‫‪109‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫ئالەمگە ئوخشاش بىر ھادىسە‪ ،‬يەنى مەجلۇقاي بولغان بوالتتى‪ .‬مەخلۇقات باشقا بىر‬
‫ماخلۇقاتنىڭ ئۆزگىرىشىدىن ۋە يوقلىقتىن ئاپىرىدە قىلىنىدۇ‪ .‬ئۇنىمۇ بارلىققا كەلتۈرۈش‬
‫كېرەك‪ .‬شۇڭالشقا ياراتقۇچىغا ئېھتىياجى بار بولىدۇ‪ .‬يۇقىردا دېگىنىمزدەك‬
‫مەخلۇقاتالردىكى ئۆزگىرىشنىڭ چەكسىز ئەمەسلىكىنى ئويلىساق‪ ،‬ياراتقۇچىنىڭمۇ‬
‫مەڭگۈلۈك بولمايدىغانلىقىنى‪ ،‬يارىتىلىشنىڭ تۇنجى بىر ياراتقۇچىدىن باشلىندىغانلىقى‬
‫چۈشىنىلىدۇ‪ .‬چۈنكى ياراتقۇچىالرنىڭ بىر‪-‬بىرىنى يارىتىشى مەڭگۈلۈك بولىدۇ‬
‫دېيىلسە‪ ،‬ھىچقانداق بىر ياراتقۇچىنىڭ بوالسلىقى كېرەك‪ .‬بىرىنچى ياراتقۇچى‬
‫مەخلۇقاتالرنى ياراتقۇچىدۇر‪ .‬ئۇنىڭ ئالدى‪-‬كەينىدە باشقا بىر ياراتقۇچى يوق‪.‬‬
‫ياراتقۇچى يارىتىلمايدۇ‪ .‬ئۇ ھەمىشە مەۋجۇت‪ .‬ئۇ بىردەم يوقاپ كەتسە‪ ،‬ھەممە‬
‫نەرسە يوقاپ كېتىدۇ‪ .‬ۋاجىبۇل ۋۇجۇت ھىچقانداق نەرسىگە ئېھتىياجلىق ئەمەس‪.‬‬
‫زىمىننى‪ ،‬ئاسماننى‪ ،‬ئاتومالرنى‪ ،‬جانلىقالرنى‪ ،‬تەرتىپلىك ۋە ھېساپلىق يارتقۇچىنىڭ‬
‫قۇدرىتىنىڭ ‪ ،‬قۇۋۋىتىنىڭ چەكسىز بولىشى‪ ،‬ئالىم بولىشى‪ ،‬تىلىەەن نەرسىنى چاققان‬
‫يارىتىشى‪ ،‬بىر بولىشى‪ ،‬ئۇنىڭدا ھىچقانداق ئۆزگىرىشنىڭ بولماسلىقى كېرەك‪.‬‬
‫كۈچ‪-‬قۇۋۋىتى چەكسىز بولمىسا ۋە ئالىم بولمىسا‪ ،‬بۇنداق تەرتىپلىك‪ ،‬ھېساپلىق‬
‫مەخلۇقاتالرنى يارىتالمايدۇ‪ .‬ئەگەر بۇ ياراتقۇچى بىردىن كۆپ بولسا‪ ،‬بىر نەرسىنى‬
‫يارىتىشتا ئارزۇلىرى ئوخشاش يەردىن چىقمىسا‪ ،‬خالىغىنى بولمىسا ياراتقۇچى‬
‫بواللمايدۇ ۋە ياراتقان نەرسىسى قااليمىقان بىر نەرسە بولىدۇ‪ .‬تېخىمۇ كۆپ‬
‫ئۇچۇرغا ئېرىشى ئۈچۈن ئەلى ئۈشىنىنىڭ‪ 37‬يازغان (ئەمەلى قەسىدىسى) ناملىق‬
‫كىتابىنىڭ ئەرەپچە ۋە تۈرۈكچە ئىزاھلىرىنى ئوقۇڭ!‬
‫ياراتقۇچىدا ھىچبىر ئۆزگىرىش بولمايدۇ‪ .‬ھازىر قانداق بولغان بولسا بۇ ئاالمنى‬
‫يارىتىشىتن بۇرۇنمۇ شۇنداق ئىدى‪ .‬ھەممە نەرسىنى يوقلىقىتىن ياراتقانغا ئوخشاش‪،‬‬
‫ھەر ۋاقىت‪ ،‬ھازىرمۇ ھەممە نەرسىنى يارىتىدۇ‪ .‬چۈنكى ئۆزگىرىش‪ ،‬مەخلۇقات‬
‫بولىشنى‪ ،‬يوقىلىقتىن يارىتىلىشنى كۆرسىتىدۇ‪ .‬بىز ئۇنىڭ مەڭگۈ مەۋجۇت بولۇو‬
‫تۇرىدىغانلىقىنى ۋە يوقالمايدىغانلىقىنى يۇقىردا بايان قىلدۇق‪ .‬شۇڭا ئۇنىڭدا ھىچقانداق‬
‫ئۆزگىرىش بولمايدۇ‪ .‬مەخلۇقاتالر تۇنجى يارىتىلىشىدا ئۇنىڭغا مۇھتاج بولغانغا‬
‫ئوخشاش‪ ،‬ھەر ۋاقىت ئۇنىڭغا مۇھتاج بولىدۇ‪ .‬ھەممە نەرسىنى ياراتقۇچى ۋە‬
‫ھەر بىر ئۆزگىرىشنى مەيدانغا كەلتۈرگۈچى ئالالھۇ تائاالدۇر‪ .‬ھەممە نەرسىنىڭ‬
‫تەرتىپلىك بولىشى‪ ،‬ئىنسانالرنىڭ ياشىشى ۋە مەدەنىيەتلىك بولىشى ئۈچۈن ھەممە‬
‫ئەلى ئۇشى‪ ]1180[ 575 ،‬يىلىدا ۋاپات بولغان‪.‬‬ ‫‪3 7‬‬

‫‪110‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫نەرسىنى سەۋەبى يارىتىدۇ‪ .‬سەۋەپلەرنى ئۇ ياراتقانغا ئوخشاش‪ ،‬سەۋەپلەردىن‬

‫تەسىرگە ئۇچراش ۋە ئىشنىڭ ئىشقا ئېشىشىنىمۇ ئۇ يارىتىدۇ‪ .‬ئىنسانالر سەۋەپلەرنىڭ‬
‫ماددىالرغا تەسىر قىلىشىغا ۋاستە بولماقتا‪.‬‬
‫قورساق ئاچقاندا بىر نەرسە يېيىش‪ ،‬كېسەل بولغاندا دورا يېيىش‪ ،‬شامنى‬
‫يېقىش ئۈچۈن سەرەڭگىنىڭ بولىشى‪ ،‬ھېدىروگېنغا ئېرىشى ئۈچۈن سىنك‬
‫ئۈستىگە بىر كېسالتانى تېمىتىش‪ ،‬سېمىنۇت ياساش ئۈچۈن ھاكنىڭ ئۈستىگە‬
‫الينى ئارالشتۇرۇش‪ ،‬سۈتكە ئېرىشىش ئۈچۈن كاال بېقىش‪ ،‬توكقا ئېرىشىش‬
‫ئۈچۈن‪ ،‬سۇ‪-‬ئېلىكتىر ئىسانىسى قۇرۇپ چىقىش‪ ،‬ھەر خىل زاۋۇتالرنى قۇرۇش‪،‬‬
‫سەۋەپلەرنى ئىشلىتىپ يېڭى نەرسە ياسىيااليدىغان بولۇش كېرەك‪ .‬ئىنساننىڭ‬
‫ئىرادىسى ۋە كۈچ‪-‬قۇۋۋىتى ئالالھۇ تائاالنىڭ يارتقان بىر سەۋەپلىرىدۇر‪ .‬ئىنسانالرمۇ‬
‫ئالالھۇ تائاالنىڭ يارىتىشىغا بىر ۋاستە بولىدۇ‪ .‬ئالالھۇ تائاال مۇشۇنداق يارىتىشنى‬
‫خااليدۇ‪ .‬كۆرگىنىمىزدەك‪ ،‬ئىنساننى بىر نەرسىنى ياراتتى دېيىش‪ ،‬ئەقىلگە ۋە دىنگە‬
‫ماس كەلمەيدىغان نادانلىق بىلەن ئېيتىلغان بىبر سۆزدۇر‪.‬‬
‫ئىنسانالرنىڭ ئۆزلىرىنى ياراتقان‪ ،‬ياشاتقان ۋە مۇھتاج بولغان نەرسىلەرنى يارىتىپ‬
‫ئەۋەتكەن بۇ ياراتقۇچىنى ياخشى كۆرىشى‪ ،‬ئۇنىڭ قۇلى بولىشى كېرەك‪ .‬يەنى‬
‫مەخلۇقاتالرنىڭ ئۇنىڭغا ئىبادەت قىلىشى‪ ،‬ئىتائەت قىلىشى ۋە ئۇنى ھۆرمەت قىلىشى‬
‫كېرەك‪ .‬بۇ يەتتىچى بەتنىڭ بېشىدىكى‪ ،‬ئۈچىنچى توم‪17- ،‬مەكتۇپتا ئۇزۇن بايان‬
‫قىلىنغان‪ .‬ۋاجىبۇل ۋۇجۇت‪ ،‬بۇ بىر ئالالھنىڭ‪ ،‬بۇ تەڭرىنىڭ ئىسمىنىڭ (ئالالھ)‬
‫ئىكەنلىكىنى بايان قىلدى‪ .‬قۇلالرنىڭ ئۇنىڭ ئىسمىنى ئۆزگەرتىشكە ھىچقانداق ھەققى‬
‫يوق‪ .‬ئادالەتسىزلىك بىلەن قىلىنغان بىر ئىش‪ ،‬زۇلۇم بولۇپ ھېساپلىنىدۇ‪ ،‬ئىنتايىن‬
‫سەت بىر ئىش ھېساپلىنىدۇ‪.‬‬
‫خىرىستىيانالر ۋە پوپالر ياراتقۇچىنىڭ ئۈچ تانە ئىكەنلىكىگە ئىشىنىدۇ‪ .‬يۇقىردىكى‬
‫يازمىالر ياراتقۇچىنىڭ بىر ئىكەنلىكىنى‪ ،‬خىرىستىيان دىنىنىڭ ۋە پوپالرنىڭ‬
‫ئېيتقانلىرىنىڭ خاتا ئىكەنلىكىنى ۋە بۇرمۇالنغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ‪.‬‬
‫ئىلىم بولمىسا‪ ،‬دىن ئۇنىڭ ئىچىدىن چىقىپ كېتەر‪،‬‬
‫شۇنىڭ ئۈچۈن‪ ،‬جاھالەت دېيىلگەن‪ ،‬يۈزنى قاراتقۇچىدىن‪،‬‬
‫قۇتۇلۇشقا تىرىشىشى كېرەك‪ ،‬ھەر بىر مىللەت‪،‬‬

‫‪111‬‬
 ‫ئىما ن ۋە ئىسال م‬

‫بۇ يېېتەرلىك ئەمەس‪ ،‬ئۇالرنىڭ ئەڭ ئاخىرقى دەرىسى ئاپەت بولسا؟‬

‫بۇ ئاپەت دەرىسىنىڭ نېمىگە توختىغانلىقىنى چۈشەنسەڭچۇ‪،‬‬
‫مېڭەڭ ئېرىپ‪ ،‬ياشقا ئوخشاش كۆرلىرىڭدىن تاراماليتى‪.‬‬
‫ئەڭ ئاخىرقى ۋىقەنىڭ نېمە ئىكەنلىكىنى كەشكى بىلگەن بولساڭ‪،‬‬
‫ئۆزىڭنى تاپمىساڭ‪ ،‬مىللەت كېتەر‪.‬‬
‫ئېنىقكى يېڭى بىر مۈشكۈلگە چىدىغىلى بولساس‪،‬‬
‫بۇ قېتىم ئۇيقۇ ئۆلۈمدۇر‪ ،‬ئويغانغىلى بولماس‪.‬‬
‫ئەخالقنى تۈزىتىپ‪ ،‬ئىلىم‪-‬پەننى ئۆگىنىش كېرەك‪،‬‬
‫دىنگە چىڭ ئېسىلىپ‪ ،‬قورال ۇتقان ئەر كىشى بولۇش كېرەك‪.‬‬
‫دىن بىلىمى‪ ،‬ئۇرۇش بىلىمى يۈكسەك بولىشى كېرەك‪،‬‬
‫بۇ ئىككى نەرسى مىللەتكە ھۇزۇر ئېلىپ كېلۇر‪.‬‬

‫‪112‬‬