1

Ðèìñêèÿò ñâÿò îò êðàÿ íà III äî êðàÿ íà IV âåê

Êðèçàòà îò III âåê, ìàêàð è íå òîëêîâà äåìîíè÷íà, êîëêîòî íè ÿ ïðåäñòàâÿõà èñòîðèöèòå îò ïî-
ñòàðîòî ïîêîëåíèå, îáõâàùà âñè÷êè ñôåðè íà îáùåñòâåíèÿ æèâîò â èìïåðèÿòà (Ðîñòîâöåâ,
Èñòîðèÿ íà Ñòàðèÿ ñâÿò, II, 268-280, 299-315). Ïîëèòè÷åñêàòà àíàðõèÿ, ñúïðîâîäåíà îò
ïî÷òè ïåðìàíåíòíè ãðàæäàíñêè âîéíè, âàðâàðñêèòå íàøåñòâèÿ è åïèäåìèèòå âîäÿò äî ñåðèîçíè
èêîíîìè÷åñêè ïðîáëåìè, äî ãðàíäèîçíà èíôëàöèÿ è îáåçëþäÿâàíå íà öåëè îáëàñòè. Îãðîìíàòà
èìïåðèÿ, ïðîñòèðàùà ñå îò áðåãîâåòå íà Àòëàíòè÷åñêèÿ îêåàí äî Ìåñîïîòàìèÿ è îò Áðèòàíèÿ
äî òðîïè÷åñêà Àôðèêà, âå÷å íå ìîæå äà ñå óïðàâëÿâà îò åäèí öåíòúð. Ðèì ïîñòåïåííî ãóáè
çíà÷åíèåòî ñè íà ñòîëè÷åí ãðàä, à Èòàëèÿ âñå ïî-îò÷åòëèâî ñå ïðåâðúùà â åäíà îò
ïðîâèíöèèòå íà îãðîìíàòà èìïåðèÿ çà ñìåòêà íà èçâîþâàíàòà â ïðåäèøíèÿ ïåðèîä
èçêëþ÷èòåëíîñò. Íå ÷å III âåê å ëèøåí îò ëè÷íîñòè, ñïîñîáíè äà óïðàâëÿâàò, èëè îò ñòèìóëè
çà ðàçâèòèå. Èíòåëåêòóàëíèÿò êèïåæ ïðåç òîçè âåê å ãàðàíò çà âúçìîæíîñòèòå íà
êúñíîàíòè÷íîòî ñðåäèçåìíîìîðñêî îáùåñòâî äà ïîä÷èíÿâà ÷óæäèòå è åêçîòè÷íè âëèÿíèÿ íà ñâîÿ
ñîáñòâåí êóëòóðåí ìîäåë (Áðàóí, Ñâåòúò íà Êúñíàòà àíòè÷íîñò). Èìïåðàòîðè êàòî Ñåïòèìèé
Ñåâåð, Äåöèé, Êëàâäèé II, Ãàëèåí, Àâðåëèàí, Ïðîá èëè Êàð èìàò àìáèöèèòå äà çàäúðæàò
âëàñòòà, äà îòáëúñíàò âðàãîâåòå è äà ñòàáèëèçèðàò èìïåðèÿòà, íî êúñìåòúò è
ïîëèòè÷åñêàòà êîíþíêòóðà íå ñà íà òÿõíà ñòðàíà. Åäíè îò òÿõ çàãèâàò ïî ãðàíèöèòå íà
ðèìñêàòà äúðæàâà â áîðáà ñ âàðâàðèòå, äðóãè ïúê ñòàâàò æåðòâà íà ãðàæäàíñêèòå âîéíè
èëè íà ðàçìèðèöè ñðåä ïîä÷èíåíèòå èì âîéíèöè. Âå÷å íå ïðåòîðèàíöèòå è íå ñåíàòúò â Ðèì, à
ëåãèîíèòå èçáèðàò ñâîèòå íà÷àëíèöè èëè ëþáèìöè çà èìïåðàòîðè, ðúêîâîäåíè íàé-÷åñòî îò
êîðèñòíè öåëè. Âîéñêàòà èãðàå âàæíà ðîëÿ ïðè èçáîðà íà èìïåðàòîð îùå âúâ âðåìåòî íà
ðàííàòà èìïåðèÿ, íî ïðåç III âåê òîçè ñîöèàëíî-ïîëèòè÷åñêè ôåíîìåí ñå ïðåâðúùà â ïàíäåìèÿ è
âîäè äî àíàðõèÿ ñ òðàéíè ïîñëåäèöè (Jones, The Later Roman Empire, vol. I, ãëàâà 1;
Alföldi, CAH, XII, 165-231; Cameron, The Later Roman Empire, 1-12).
Êðèçàòà ïðèòåæàâà è ñâîåòî ìîðàëíî èçðàæåíèå. Àâðåëèàí, ïîâåëèòåëÿò íà Èçòîêà ñëåä
ïîáåäàòà íàä Ïàëìèðà è íà Çàïàäà ñëåä ïîðàæåíèåòî íà òàìîøíèòå óçóðïàòîðè, ñòðàøèëèùåòî íà
“âàðâàðèòå” ïî Ðåéí è Äóíàâ, çåìíîòî âúïëúùåíèå íà Íåïîáåäèìîòî Ñëúíöå, çàãèâà îò ðúêàòà íà
ñâîèòå ïðèáëèæåíè âîéíèöè è ñëóãè ñëåä åäíà ïî÷òè áèòîâà èíòðèãà. Ïîäîáíà å ñúäáàòà è íà
Ïðîá, è íà ìíîãî äðóãè äîñòîéíè è íå äîòàì äîñòîéíè èìïåðàòîðè èëè ïðåòåíäåíòè ïðåç òîçè
èçïúëíåí ñ áóðíè ñúáèòèÿ âåê. Íàäïèñèòå ïî ìîíåòèòå êàòî Pax Aeterna (Âå÷åí Ìèð),
Felicitas Saeculorum (Ùàñòèåòî íà Âåêîâåòå) èëè Abundantia Augusti (Èçîáèëèåòî,
ïðèíåñåíî îò èìïåðàòîðà) íåëåïî êîíòðàñòèðàò ñ íåðàäîñòíàòà êàðòèíà íà ãðàæäàíñêè âîéíè,
ìîðàëíà äåãðàäàöèÿ, ìàñîâ ãëàä èëè åïèäåìèè. Ëîçóíãèòå íà ìîíåòíàòà ïðîïàãàíäà ñå
ñúñòåçàâàò ïî ïèùíîñò è âåëåðå÷èå, óáåæäàâàéêè ïîäàíèöèòå â áîæåñòâåíèÿ ïðîèçõîä íà
óïðàâëÿâàùèòå ãè è â äúëãèòå ùàñòëèâè âåêîâå, êîèòî ñå çàäàâàò, ñÿêàø çà äà êîìïåíñèðàò
÷óâñòâîòî çà íåñèãóðíîñò, ïðèíèçåíîñò è ìàëîöåííîñò â åæåäíåâíèÿ æèâîò äîðè íà òåçè, êîèòî
ðúêîâîäÿò èìïåðèÿòà.
Ïî âñåîáùî ìíåíèå íà âñè÷êè èñòîðèöè êðèçàòà îò III âåê çàâúðøâà ñ Äèîêëåöèàí - åäíà îò
íàé-ÿðêèòå è ïðîòèâîðå÷èâè ëè÷íîñòè â öÿëàòà èñòîðèÿ íà ðèìñêàòà äúðæàâà. Äèîêúë,
êîìàíäèð íà åëèòíàòà ãâàðäèÿ îò òåëîõðàíèòåëè, èçâåñòíè êàòî äîìåñòèöè, ïðîèçõîæäà îò
ïðîâèíöèÿ Äàëìàöèÿ, îò ñåìåéñòâî íà îñâîáîäåí ðîá. Âúïðåêè íèñêèÿ ñè ñîöèàëåí ïðîèçõîä òîé,
ïîäîáíî íà ìíîãî ñâîè ïðåäøåñòâåíèöè è ñúâðåìåííèöè, ïðàâè êàðèåðà â àðìèÿòà, äîñòèãàéêè äî
òîçè âèñîê ïîñò. Ïîíå â òîâà îòíîøåíèå êðèçèñíèÿò III âåê îñòàâÿ îòâîðåíè âðàòè - çà ñèíîâå íà
ñåëÿíè èëè îñâîáîäåíè ðîáè, ïî ïðàâèëî îò áàëêàíñêèòå ïðîâèíöèè èëè îò çåìèòå íà Ñðåäåí
Äóíàâ, êîèòî óñïÿâàò áëàãîäàðåíèå íà ëè÷íèòå ñè êà÷åñòâà äà íàïðàâÿò êàðèåðà â àðìèÿòà
è àäìèíèñòðàöèÿòà è äà äîñòèãíàò äî âúðõîâåòå íà âëàñòòà, ïîåìàéêè çäðàâî â ðúöå êîðìèëîòî
íà ñâåòîâíàòà èìïåðèÿ. Òåçè ñóðîâè, íî õðàáðè è ïðàêòè÷íè õîðà, ïðèåìàò, íàðåä ñ ãðúêî-
ðèìñêàòà êóëòóðà è ëàòèíñêèÿ åçèê, ÷óâñòâîòî ñà äúëã è îòãîâîðíîñò ïðåä èìïåðèÿòà, ÷èÿòî
ñúäáà ñå ïðåâðúùà â òÿõíà ëè÷íà îðèñ. Òàêúâ å è ñëó÷àÿò ñ Äèîêúë. Ñëåä çàáóëåíàòà â
òàéíà ñìúðò íà Íóìåðèàí òîé å èçäèãíàò îò ëåãèîíèòå çà àâãóñò â Íèêîìèäèÿ (äí.òóðñêè ãðàä
Èçìèò â Ìàëà Àçèÿ) â êúñíàòà åñåí íà 284, à ïðåç ñëåäâàùàòà ãîäèíà, ñëåä ïîáåäàòà íàä
Êàðèí íà ðåêà Ìàðãóñ (äí. Ìîðàâà â Ñúðáèÿ), ñòàâà åäíîëè÷åí óïðàâèòåë íà öÿëàòà èìïåðèÿ.
Òîãàâà ïðîìåíÿ è èìåòî ñè íà Ãàé Àâðåëèé Âàëåðèé Äèîêëåòèàí. Òîçè ñóðîâ âîèí è ñèí íà
îñâîáîäåí ðîá èäâà íà âëàñò êàêòî âñè÷êè îñòàíàëè îò Ìàêñèìèí Òðàêèåö íàñàì - êàòî âîéíèøêè
èìïåðàòîð. Ïðàêòè÷íèÿò èëèðèåö îáà÷å ðàçáèðà íåùî, äî êîåòî íåãîâèòå ïðåäøåñòâåíèöè íå
äîñòèãàò. Çà íåãî å ÿñíî, ÷å îãðîìíàòà èìïåðèÿ íå ìîæå äà ñå óïðàâëÿâà îò åäèí ÷îâåê è îò åäíî
ìÿñòî. Ãîð÷èâèÿò îïèò ïîêàçâà, ÷å àêî èìïåðàòîðúò ñå íàìèðà, íàïðèìåð, íà åôðàòñêèÿ ëèìåñ â
áîðáà ñ ïåðñèòå, ãåðìàíöèòå íåìèíóåìî ùå ñå âúçïîëçâàò îò íåãîâîòî îòñúñòâèå è ùå ïðåìèíàò
Ðåéí, äàêèòå, ñàðìàòèòå èëè ãîòèòå ùå îïóñòîøàò çåìèòå ïî Äîëåí Äóíàâ, à ãðàíè÷íèòå
ëåãèîíè èëè ïúê ñåíàòñêèòå èíòðèãè â Ðèì ùå èçäèãíàò íîâè ïðåòåíäåíòè çà âèñøàòà âëàñò.
Íåîáõîäèìà å îðãàíèçàöèÿ, êîÿòî äà ïðåäîòâðàòè òîçè ïå÷àëåí ñöåíàðèé è äà îñèãóðè åôèêàñåí
êîíòðîë âúðõó öÿëàòà òåðèòîðèÿ íà èìïåðèÿòà åäíîâðåìåííî. Çà òàçè öåë Äèîêëåöèàí
èçâúðøâà ðåäèöà ðåôîðìè, ñ êîèòî îñòàâà â èñòîðèÿòà (Gibbon, Decline and Fall,I, 385-
430; Ðîñòîâöåâ, Èñòîðèÿ íà Ñòàðèÿ ñâÿò, II, 280-290; Ensslin, CAH, XII, 352-408;
Cameron, The Later Roman Empire, 30-46).
Óïðàâëåíèåòî ìó å áåëÿçàíî îò âàæíè ïðîìåíè, êîèòî èìàò ðåøàâàùî âúçäåéñòâèå âúðõó
öÿëîñòíèÿ ïðåõîä îò ïðèíöèïàòà êúì äîìèíàòà, ïðè âñå ÷å ïîäîáíè òåíäåíöèè ñúùåñòâóâàò îùå
ïðåäè Äèîêëåöèàí (ïðè Ñåïòèìèé Ñåâåð, Ãàëèåí è Àâðåëèàí íàïðèìåð), à äåëîòî ìó å
äîâúðøåíî îò Êîíñòàíòèí Âåëèêè è Òåîäîñèé I. Â ðåôîðìèòå ñè Äèîêëåöèàí åäâà ëè ñå å
ðúêîâîäèë îò íÿêàêúâ ÿñíî ïðåäíà÷åðòàí ïëàí. Ïî-ñêîðî ñòàâà äóìà çà äåéñòâèÿ è ðåøåíèÿ,
êîèòî êàòî îòãîâîð íà êîíêðåòíè ïðîáëåìè è ïðåäèçâèêàòåëñòâà âîäÿò äî èçáèñòðÿíåòî íà åäíà
öÿëîñòíà ñõåìà íà óïðàâëåíèå. Ïúðâîíà÷àëíî Äèîêëåöèàí ðàçäåëÿ èìïåðèÿòà íà äâå ÷àñòè è
íàçíà÷àâà ñâîÿ ïðèÿòåë è áîåí ñúðàòíèê Ìàêñèìèàí çà àâãóñò è óïðàâèòåë íà çàïàäíàòà
ïîëîâèíà (286). Òîâà íå å ïúðâèÿò ïðåöåäåíò, ïðè êîéòî èìïåðèÿòà ñå óïðàâëÿâà îò äâàìà
äóøè, êîèòî ðåçèäèðàò íà ðàçëè÷íè ìåñòà. Âàëåðèàí (253-260) ñïîäåëÿ âëàñòòà ñúñ ñâîÿ
ñèí Ãàëèåí (253-268), à ñëåä ñìúðòòà íà Êàð ïðåç 283 ñèíîâåòå ìó Íóìåðèàí è Êàðèí ñè
ïîäåëÿò Èçòîêà è Çàïàäà ðåñïåêòèâíî. Äèîêëåöèàí êàòî ñòàðøè àâãóñò ïðåäïî÷èòà èçòî÷íàòà
ïîëîâèíà íà èìïåðèÿòà, çàùîòî òàì ñà ñúñðåäîòî÷åíè ëåãèîíèòå çà îòáðàíà íà Ñèðèÿ, Åãèïåò è
Ìàëà Àçèÿ îò ñèëíàòà è íåïðåäñêàçóåìà ïåðñèéñêà èìïåðèÿ íà Ñàñàíèäèòå. Ïðè òîâà
èçòî÷íèòå ïðîâèíöèè ñà ïî-áîãàòè, ñ ðàçâèòà ãðàäñêà èíôðàñòðóêòóðà, ÷îâåøêè è
ìàòåðèàëíè ðåñóðñè, êîèòî ïîçâîëÿâàò ïîääúðæàíåòî íà ñèëíà àðìèÿ è ôëîò.
Çàïàäíèÿò àâãóñò Ìàêñèìèàí ïðîèçõîæäà îò Ïàíîíèÿ, “æåñòîê ïî ïðèðîäà, ãîðåù îò ïëúòñêà
ñòðàñò, ãëóïàâ â ñúâåòèòå ñè..”(Àâðåëèé Âèêòîð, Åïèòîìå, XL, 10; Barnes, The New
Empire of Diocletian and Constantine, 32-34). Ëèøåí îò ôèíåñ è âèñîêî îáðàçîâàíèå,
Ìàêñèìèàí âñå ïàê ñå ïðîÿâÿâà êàòî äîáúð âîåíà÷àëíèê, ïðè òîâà âåðåí íà ñâîÿ ñòàðøè êîëåãà.
Çà êðàòêî âðåìå òîé îòñòðàíÿâà áðèòàíñêèòå óçóðïàòîðè Êàðàóçèé è Àëåêò, ðàçãðîìÿâà
ðàçáîéíèöèòå-áàãàóäè â Èñïàíèÿ è óñìèðÿâà ðåéíñêèòå ïðîâèíöèè. Ãàëåðèé, áëèçúê íà
Ìàêñèìèàí ïî ïðîèçõîä è ìàíòàëèòåò (ïðîèçõîæäà îò Êðàéáðåæíà Äàêèÿ, “÷åñòåí ìúæ è
îòëè÷åí âîèí” ñïîðåä Åâòðîïèé, Áðåâèàðèé, X, 2,1; “íåîáðàçîâàí ñåëÿíèí, ïàñòèð, íî
ñïðàâåäëèâ” ñïîðåä Àâðåëèé Âèêòîð, Åïèòîìå, XL, 15-17; “èìàøå æåñòîêàòà ïðèðîäà íà äèâ
çâÿð, ÷óæäà íà ðèìñêàòà êðúâ” ñïîðåä Ëàêòàíöèé, Çà ñìúðòòà íà ãîíèòåëèòå, IX, 1-4), å
èçäèãíàò çà öåçàð è ïðúâ ïîìîùíèê íà ñòàðøèÿ àâãóñò, äîêàòî Ôëàâèé Êîíñòàíöèé Õëîð, ïî
ïðîèçõîä îò ãðàä Íàéñóñ (Naissus, äí.Íèø) â Ãîðíà Ìèçèÿ, ñòàâà öåçàð è ñúóïðàâèòåë íà
Ìàêñèìèàí (Mattingly, CAH, XII, 327-338). Òàêà ñå îôîðìÿ ñèñòåìàòà íà óïðàâëåíèå,
èçâåñòíà â èñòîðèÿòà êàòî òåòðàðõèÿ (óïðàâëåíèå íà ÷åòèðèìà). Öåçàðèòå ñà íàçíà÷åíè
îôèöèàëíî ïðåç 293 ãîäèíà. Óðåäåíè ñà è áðà÷íèòå ñúþçè ìåæäó òÿõ: Êîíñòàíöèé Õëîð å
ïðèíóäåí äà èçîñòàâè ñúïðóãàòà ñè Åëåíà, âèòèíêà îò íèñúê ñîöèàëåí ïðîèçõîä, è äà ñå îæåíè
çà Òåîäîðà, äúùåðÿ íà Ìàêñèìèàí. Ãàëåðèé ïúê ñòàâà ñúïðóã íà Âàëåðèÿ, äúùåðÿòà íà
Äèîêëåöèàí. Òàêà âðúçêèòå ìåæäó òåòðàðñèòå ñå çàçäðàâÿâàò è òå ôîðìèðàò åäíî “ñâåùåíî
èìïåðàòîðñêî ñåìåéñòâî”, çà êîåòî ïàíåãèðèñòèòå íå ïåñòÿò ïîõâàëè è ñëàâîñëîâèÿ.
Óïðàâëåíèåòî íà ÷åòèðèìàòà “äóõîâíè áàùè è ñèíîâå” ñúçäàâà ñîáñòâåíà ïðîïàãàíäà è
ìèòîëîãèÿ, ÷èÿòî öåë å äà öèìåíòèðà çäðàâî êàêòî ñîáñòâåíàòà âëàñò, òàêà è èçãðàäåíàòà
íîâà ñèñòåìà íà âëàñòîâè îòíîøåíèÿ è îíàñëåäÿâàíå. Çåìíîòî “ñâåùåíî ñåìåéñòâî” èìà ñâîé
àíàëîã íà íåáåòî. Äèîêëåöèàí îòúæäåñòâÿâà ñâîÿòà âëàñò ñ Þïèòåð Îïòèìóñ Ìàêñèìóñ,
ïðèåìàéêè åïèòåòà Jovius, êîéòî ïî ïðàâî ñå ïàäà íà ñòàðøèÿ àâãóñò êàòî âëàäåòåë íà
âëàäåòåëèòå, çåìåí àíàëîã íà âëàäåòåëÿ íà áîãîâåòå. Ãàëåðèé êàòî íåãîâ íàñëåäíèê ñëåäâà
òàêà ñúçäàäåíàòà áîæåñòâåíà êîíöåïöèÿ çà âëàñòòà è ñå îáÿâÿâà çà ñèí è çåìíî
ïðåâúïëúùåíèå íà áîãà íà âîéíàòà Ìàðñ.
Ìàêñèìèàí ïðèåìà ïðîçâèùåòî Õåðêóëèé, îáâúðçâàéêè ñúäáàòà íà çàïàäíèÿ äÿë íà èìïåðèÿòà
ñúñ ñèíêðåòè÷íèÿ êúñíîàíòè÷åí êóëò êúì Õåðêóëåñ, èçêîðåíèòåëÿ íà çëîòî ïî ñâåòà.
Êîíñòàíöèé Õëîð îñòàâà, íàðåä ñ Õåðêóëåñ, ïðèâúðæåíèê íà Íåïîáåäèìîòî Ñëúíöå (Sol
Invictus), êîåòî Àâðåëèàí ñå îïèòà äà ïðåâúðíå â îñíîâíî áîæåñòâî íà åäèí îáù çà âñè÷êè
ïîäàíèöè îôèöèàëåí êóëò (Ensslin, CAH, XII, 356-360; Barnes, The New Empire of
Diocletian and Constantine, 3-27; Jones, The Later Roman Empire, I, ãëàâà 2).
Àâãóñòèòå è öåçàðèòå ðåçèäèðàò íà ðàçëè÷íè ìåñòà, íî ïî ïðàâèëî íå â Ðèì. Äèîêëåöèàí
ïðåáèâàâà íàé-÷åñòî â Íèêîìèäèÿ èëè â Àíòèîõèÿ, Ãàëåðèé - â Ñèðìèóì (Sirmium,
äí.Ñðåìñêà Ìèòðîâèöà) èëè â Òåñàëîíèêà, Ìàêñèìèàí - â Ìåäèîëàíóì (Mediolanum, äí.Ìèëàíî)
èëè â Àðëàòå (Arlate, äí.Àðë), Êîíñòàíöèé Õëîð - â ãðàäîâåòå ïî Ðåéí èëè â áðèòàíñêèÿ
Åáîðàê (Eboracus, äí.Éîðê). Ðèì å âå÷å ñèìâîëè÷íàòà ñòîëèöà íà èìïåðèÿòà, à ðèìñêèÿò
ñåíàò âñå ïîâå÷å ãóáè âëèÿíèåòî ñè èçâúí Èòàëèÿ. Òåðèòîðèÿòà íà èìïåðèÿòà å ðàçäåëåíà íà
÷åòèðè ïðåôåêòóðè - Èçòîê (Oriens), Èëèðèê (ïúðâîíà÷àëíî âêëþ÷âà Ïàíîíèÿ è Ìèçèÿ),
Ãàëèÿ è Èòàëèÿ, óïðàâëÿâàíè îò ïðåôåêòè ïîä îïåêàòà íà ñúîòâåòíèÿ àâãóñò èëè öåçàð.
Ïðåôåêòóðèòå ñå äåëÿò íà äèîöåçè, 12 íà áðîé (ïî-êúñíî äîñòèãàò äî 17), óïðàâëÿâàíè îò
âèêàðèè. Äèîöåçèòå ñå äåëÿò íà ïðîâèíöèè, êîèòî êúì êðàÿ íà óïðàâëåíèåòî íà Äèîêëåöèàí
äîñòèãàò 101, à ïðè íåãîâèòå íàñëåäíèöè ñòàâàò îùå ïîâå÷å (Îñòðîãîðñêè, Èñòîðèÿ íà
âèçàíòèéñêàòà äúðæàâà, 66-78). Óâåëè÷àâàíåòî íà áðîÿ íà ïðîâèíöèèòå å çà ñìåòêà íà
íàìàëÿâàíå íà òåðèòîðèÿòà èì, à ïðîâèíöèàëíèòå óïðàâèòåëè ñà âå÷å äðåáíè öèâèëíè
ñëóæèòåëè, âñå ïî-÷åñòî ïðåäñòàâèòåëè íà êîííè÷åñêîòî ñúñëîâèå, ÷èèòî çâàíèÿ - ïðåçèäè
(praesides), ïðîêîíñóëè, êîíñóëàðè, êîðåêòîðè - âàðèðàò ñïîðåä ñîáñòâåíèÿ èì ïðîèçõîä è
ñïîðåä ìÿñòîòî è çíà÷åíèåòî íà âñÿêà îòäåëíà ïðîâèíöèÿ. Âîåííàòà è öèâèëíàòà âëàñò ñà
îòäåëåíè, çà äà ñå ïðåäîòâðàòè îïàñíîòî íàòðóïâàíå íà ïðàâîìîùèÿ â ðúöåòå íà ïðîâèíöèàëíèòå
ëåãàòè - åäíà îò ñúùåñòâåíèòå ïðè÷èíè çà ðàçìèðèöèòå è ïîëèòè÷åñêàòà àíàðõèÿ îò
ïðåäèøíèÿ ïåðèîä. Äîêîëêîòî ðåôîðìèòå ñà â õîä è ïðè íàñëåäíèöèòå íà Äèîêëåöèàí, òðóäíî äà
ñå îïðåäåëè äàëè äåëåíèåòî íà ìîáèëíè âúòðåøíè âîéñêè (comitatenses) è íà ãðàíè÷íè âîéñêè
(ripenses èëè limitanei) å íåãîâî äåëî èëè, êàêòî òâúðäè èñòîðèêúò Çîñèì ïðåç V âåê,
ðåçóëòàò îò çëîâðåäíàòà èíîâàòîðñêà ïîëèòèêà íà Êîíñòàíòèí I (Íîâà èñòîðèÿ II, 34). Ïðîìåíÿ
ñå è õàðàêòåðúò íà ðèìñêàòà àðìèÿ. Áðîÿò íà ëåãèîíèòå å óâåëè÷åí çà ñìåòêà íà òÿõíàòà
÷èñëåíîñò. Âñå ïî-ãîëÿìî çíà÷åíèå çàïî÷âàò äà ïðèäîáèâàò ëåãèîíèòå, ïîìîùíèòå âîéñêè
(auxilia) è êàâàëåðèéñêèòå ÷àñòè (vexillationes), ñúñòàâåíè îò “âàðâàðè” - ãåðìàíöè,
àëàíè, àðìåíöè, àðàáè è áåðáåðè. Ñ òå÷åíèå íà âðåìåòî ãðàíè÷íèòå âîéñêè (limitanei) ñå
ïðåâðúùàò â îáèêíîâåíî ñåëñêî íàñåëåíèå, êîåòî îáðàáîòâà è îáëàãîðîäÿâà ãðàíè÷íèòå ðàéîíè,
äîêàòî èìïåðàòîðèòå ðàç÷èòàò íà òåçè ìîáèëíè ÷àñòè îò ëè÷íè ãâàðäåéöè è êîííèöà, ÷èéòî íå-
ðèìñêè ñúñòàâ ïðåäïîëàãà êàêòî ïîëîæèòåëíè âëèÿíèÿ ïî ïîñîêà íà åäíà ãúâêàâà âîåííà
òàêòèêà, ñúîáðàçåíà ñ íåïðèÿòåëÿ è ñ êîíêðåòíàòà îáñòàíîâêà, òàêà è åäíî îïàñíî èçäèãàíå äî
âèñîêè ïîñòîâå âúâ âîåííàòà è äúðæàâíà éåðàðõèÿ íà èíîçåìíè âîæäîâå è êíÿçå, ÷óæäè íà
ðèìñêàòà òðàäèöèÿ è ëèøåíè îò ñúïðè÷àñòíîñò êúì ðèìñêàòà êàóçà. Ðåãèîíàëèçèðàíåòî è
“âàðâàðèçèðàíåòî” íà àðìèÿòà âîäÿò äî äðàìàòè÷íè è íå âèíàãè ïðåäâèäèìè ïîñëåäñòâèÿ.
Êîãàòî Êîíñòàíöèé II ñå îïèòâà äà ïðåìåñòè ãàëñêèòå ëåãèîíè íà Èçòîê, çà äà âîþâàò ñðåùó
ïåðñèòå, òåçè âîéñêè, ñúñòàâåíè èçêëþ÷èòåëíî îò ìåñòíîòî ãàëî-ðèìñêî íàñåëåíèå è îò
ãåðìàíñêè íàåìíèöè, äîøëè îòâúä Ðåéí, îòêàçâàò äà ñå ïîä÷èíÿò íà âèñî÷àéøàòà çàïîâåä è
èçäèãàò êîìàíäâàùèÿ ãè Þëèàí çà àâãóñò (Ãëàâà 2). Ðàçãðîìúò íà Âàëåíò êðàé Àäðèàíîïîë
ïðåç 378, ãîòñêàòà êðèçà íà Èçòîê (399-400) è ïðåâçåìàíåòî íà Ðèì îò ïúë÷èùàòà íà Àëàðèõ
ïðåç 410 ñà ñèãóðíè ïîêàçàòåëè çà òîâà êîëêî îïàñíîñòè êðèå â ñåáå ñè íîâàòà âîåííà ïîëèòèêà
(Heather, The Goths; Todd, The Early Germans).
Äàíú÷íîòî îáëàãàíå å ïðÿêî ñâúðçàíî ñ èçäðúæêàòà íà àðìèÿòà è íà äúðæàâíàòà
àäìèíèñòðàöèÿ. Ïî îòíîøåíèå íà äàíú÷íàòà ñèñòåìà Äèîêëåöèàí ñå ÿâÿâà ïî-ñêîðî ïðîäúëæèòåë
íà îòêîëåøíà òðàäèöèÿ, îòêîëêîòî íîâàòîð. Ñåðèîçíàòà èíôëàöèÿ è ìèëèòàðèçàöèÿòà íà
èìïåðèÿòà ïðåç III âåê ïðåäðàçïîëàãàò êúì íàòóðàëèçàöèÿ íà äàíú÷íîòî áðåìå. Èçõðàíâàíåòî è
èçäðúæêàòà íà âîéñêàòà ñå îñúùåñòâÿâàò ïîñðåäñòâîì íàòóðàëíè âçåìàíèÿ îò íàñåëåíèåòî ïî
ìåñòà. Âñè÷êè çåìåâëàäåëöè ñà ïðèíóäåíè äà ïëàùàò ðåäîâíèÿ äàíúê àíîíà (annona), ñúáèðàí
ïðåèìóùåñòâåíî â íàòóðà. Ïðàêòèêóâà ñå è íàñèëñòâåíî èçêóïóâàíå íà ïðîäóêòè îò íàñåëåíèåòî
íà îïðåäåëåíè îò äúðæàâàòà è ïî ïðàâèëî èçêëþ÷èòåëíî íèñêè öåíè. Äèîêëåöèàí âëàãà
èçâåñòåí ðåä â äàíú÷íàòà ñèñòåìà, êîåòî îáà÷å íå ÿ ïðàâè ïî-ëåñíî ïîíîñèìà çà äàíúêîïëàòöèòå.
Ñ íåãîâîòî èìå ñå ñâúðçâà ñúçäàâàíåòî íà ñèñòåìàòà capitatio-iugatio, ñïîðåä êîÿòî âñÿêî
ïîä÷èíåíî íà äàíú÷íî îáëàãàíå ëèöå (caput) ñå îáâúðçâà ñ ïðèòåæàâàíîòî îò íåãî êîëè÷åñòâî
çåìÿ èëè äîáèòúê, êîèòî ñå èç÷èñëÿâàò ðàçëè÷íî â çàâèñèìîñò îò ñòåïåíòà íà ïëîäîðîäèå è îò
òèïà ñåëñêîñòîïàíñêè êóëòóðè è äîáèòúê, êîèòî ñå îòãëåæäàò. Âåäíúæ íà ïåò ãîäèíè ñå ïðàâè
ïðåãëåä íà ñúñòîÿíèåòî íà îòäåëíèòå äàíú÷íè åäèíèöè, âúç îñíîâà íà êîéòî ñå ïðàâÿò íîâè
èç÷èñëåíèÿ. Òîâà äàíú÷íî ïðåðàçãëåæäàíå å èçâåñòíî ñ ëàòèíñêîòî íàèìåíîâàíèå indictio
(îáÿâÿâàíå, çàïîâåä, îôèöèàëíî ñúîáùåíèå). Êîíñòàíòèí I óäúëæàâà ñðîêà ìåæäó äâå òàêèâà
ïðåðàçãëåæäàíèÿ íà 15 ãîäèíè è âïîñëåäñòâèå èíäèêòèîíèòå ñå ïðåâðúùàò â íåèçìåííà ÷àñò îò
âèçàíòèéñêèÿ êàëåíäàð (Cameron, The Later Roman Empire, 30-65).
Ìîíåòîñå÷åíåòî å îáâúðçàíî äî ãîëÿìà ñòåïåí ñ íåîáõîäèìîñòòà äà ñå èçïëàùàò çàïëàòè íà
âîéíèöèòå. Äèîêëåöèàí ïðàâè îïèò äà ñïðå ïîðî÷íàòà ñïèðàëà íà èíôëàöèÿòà, êàòî èçäàâà íîâà
çëàòíà ìîíåòà - aureus, è íîâè äåíàðèè ñ ïîâèøåíî ñðåáúðíî ñúäúðæàíèå (àðãåíòåè èëè
ñèëèêâè).  õîäà íà ïàðè÷íàòà ðåôîðìà ïðåç 294-295 òîé óâåëè÷àâà çíà÷èòåëíî è áðîÿ íà
ìîíåòàðíèöèòå. Çà äà ñïðå ïîñòîÿííîòî ñïåêóëàòèâíî ïîâèøàâàíå íà öåíèòå, èìïåðàòîðúò èçäàâà
ïðåç 301 ãîäèíà óêàç, èçâåñòåí êàòî Edictus de maximis pretiis, â êîéòî ñå îïðåäåëÿò ñ
èçêëþ÷èòåëíà ïðåöèçíîñò ìàêñèìàëíèòå öåíè íà çíà÷èòåëåí áðîé ñòîêè è óñëóãè. Åäèêòúò íå
èçêëþ÷âà è ñìúðòíàòà ïðèñúäà êàòî ìÿðêà çà íàêàçàíèå, íî íÿìà ãîëÿì óñïåõ. Îïðåäåëÿíåòî íà
ïðåäåëíè öåíè ïðîâîêèðà ñïåêóëàòà è ñúçäàâà ÷åðåí ïàçàð, áåç äà ïîñòèãíå êàêúâòî è äà áèëî
ïîëîæèòåëåí åôåêò. Ïîäîáåí îïèò çà îãðàíè÷àâàíå íà ñêîêà íà öåíèòå ïðàâè è èìïåðàòîð Þëèàí
ïðåç çèìàòà íà 362-363 â Àíòèîõèÿ, íî ïðåòúðïÿâà ôèàñêî. Ñòðåìåæúò êúì äúðæàâíà
ðåãëàìåíòàöèÿ, òàêà åñòåñòâåí çà Êúñíàòà èìïåðèÿ, ñå ñáëúñêâà ñ ðåäèöà îáåêòèâíè
ïðîáëåìè, îñîáåíî ïðè òàêàâà êðàéíà ìÿðêà, êàêâàòî å ôèêñèðàíåòî íà öåíèòå ïðè âå÷å
ñúùåñòâóâàù äåôèöèò.
Äóõúò íà çàñèëâàù ñå àâòîðèòàðèçúì íàìèðà îòðàæåíèå â öåðåìîíèàëà è òèòóëàòóðàòà.
Èñòîðèîãðàôñêàòà òðàäèöèÿ îñìèñëÿ òåçè ïðîìåíè êàòî âúíøíà èçÿâà íà åäíà íîâà ñèñòåìà íà
óïðàâëåíèå, èçâåñòíà êàòî äîìèíàò. Íîâàòîðñòâîòî íà Äèîêëåöèàí è â òîçè àñïåêò íå áèâà äà
ñå ïðåóâåëè÷àâà. Ðÿçêà ãðàíèöà ìåæäó ïðèíöèïàòà è äîìèíàòà íå ñúùåñòâóâà. Ñèëíè
àâòîêðàòè÷íè òåíäåíöèè ñå çàáåëÿçâàò îùå ïðè ïðåäñòàâèòåëèòå íà Þëèåâî-Êëàâäèåâàòà
äèíàñòèÿ, à îò Ñåâåðèòå íàòàòúê îðèåíòàëèçàöèÿòà íà äâîðà, áþðîêðàòèçàöèÿòà íà
äúðæàâíèÿ àïàðàò è ìèëèòàðèçàöèÿòà íà îáùåñòâåíèÿ æèâîò ñå çàñèëâàò. Ïî âðåìåòî íà
Äèîêëåöèàí ïàäàíåòî íè÷êîì ïðåä èìïåðàòîðà (proskynesis) ñå ïðåâðúùà â îáè÷àåí ðèòóàë ïðè
âèñî÷àéøèòå àóäèåíöèè. Òîâà, êîåòî ðåäèöà èìïåðàòîðè îò âðåìåòî íà ïðèíöèïàòà ñå îïèòâàò
äà ïðîêàðàò, íî áåç îñîáåí óñïåõ, ïðè Äèîêëåöèàí ñòàâà íîðìà íà äâîðöîâèÿ æèâîò.
Ïðîñêèíåçèñúò å îáè÷àéíî ÿâëåíèå â äâîðîâåòå íà åëèíèñòè÷åñêèòå öàðå, íà êîèòî ñå îïèòâà
äà ïîäðàæàâà îùå Ãàé Þëèé Öåçàð. Ñ óñëîæíÿâàíåòî íà äâîðöîâèÿ öåðåìîíèàë ïðè Äèîêëåöèàí
ïðàêòè÷íèÿò èëèðèåö ñå ñòðåìè íå ñàìî äà çàäîâîëè ñâîåòî òùåñëàâèå, íî è äà îãðàíè÷è
äîñòúïà íà ñëó÷àéíè ëèöà äî ñâîÿòà îñîáà (Ensslin, CAH, XII, 383-388). Ïðåç III âåê ìíîãî
“âîéíèøêè” èìïåðàòîðè è ïðåòåíäåíòè ñòàâàò æåðòâà íà çàãîâîðè èëè íà ñïîíòàííèÿ ãíÿâ íà
ñâîèòå ïðèáëèæåíè. Ùî ñå îòíàñÿ äî îôèöèàëíàòà òèòóëàòóðà, òî òÿ çàïî÷âà äà ñå ïðîìåíÿ îùå
ïðè Ñåâåðèòå. Ïðè òåòðàðõèÿòà dominus (ãîñïîäàð) ñå ïðåâðúùà â ðåãóëÿðíî îáðúùåíèå êúì
èìïåðàòîðñêàòà îñîáà, à âñè÷êî, ñâúðçàíî ñ íåÿ, ïîëó÷àâà åïèòåòà “ñâåùåí’ - sacrum
consistorium (ñâåùåíèÿò ñúâåò ïðè èìïåðàòîðà, ñâîåãî ðîäà ïðàâèòåëñòâî), sacrum
cubiculum (ñâåùåíàòà ñïàëíÿ íà âëàäåòåëÿ) èëè sacres largitiones (ñâåùåíàòà èìïåðàòîðñêà
õàçíà). Ðàçêîøúò è ïîìïîçíîñòòà îáà÷å, òàêà õàðàêòåðíè çà äâîðöèòå íà ðàííîâèçàíòèéñêèòå
èìïåðàòîðè, íàâëèçàò ñ ïî-ãîëÿìà ñèëà ïðè Êîíñòàíòèíîâàòà è Òåîäîñèåâàòà äèíàñòèè, äîêàòî
Äèîêëåöèàí çàïàçâà äî êðàÿ íà æèâîòà ñè íåùî îò ñêðîìíîñòòà è ñóðîâèÿ åòîñ íà áàëêàíñêèÿ
âîéíèê.
 ðåçóëòàò íà ðåôîðìèòå ñå çàñèëâà ÷èíîâíè÷åñêèÿò àïàðàò çà ñìåòêà íà âîåííèòå
êîìàíäèðè, êîèòî ñà ïîñòàâåíè ïîä êîíòðîë è ñëåäåíè îò ìíîãî èíñòàíöèè. Áþðîêðàòèçàöèÿòà íà
èìïåðèÿòà å ïðÿê îòãîâîð íà ïðåäèçâèêàòåëñòâîòî, êîåòî ìèëèòàðèçàöèÿòà îò III âåê ïîñòàâÿ.
×èíîâíèêúò å ïî-ìàëêî îïàñåí, ìàêàð è íå âèíàãè ïî-âåðåí, îò êîìàíäèðèòå íà ëåãèîíè. Òîé íÿìà
òåõíèòå âúçìîæíîñòè, à ñëóæáàòà ìó çàâèñè èçöÿëî îò áëàãîâîëåíèåòî íà óïðàâëÿâàùèòå. Îò
áþðîêðàòèçàöèÿòà íàðåä ñ âîåííèòå ãóáÿò è ãðàäîâåòå - ÷èíîâíèöèòå âñå ïî-÷åñòî ñå ìåñÿò
â ãðàäñêèòå äåëà, îãðàíè÷àâàéêè ïðàâîìîùèÿòà íà êóðèèòå (ãðàäñêèòå ñúâåòè). Êóðèàëèòå
êàòî ïðåäñòàâèòåëè íà “ñðåäíàòà êëàñà” â ðèìñêèÿ ñâÿò ãóáÿò çíà÷èòåëíà ÷àñò îò ñâîèòå
ïðåðîãàòèâè çà ñìåòêà íà óâåëè÷åíèòå îòãîâîðíîñòè, ïðåèìóùåñòâåíî îò ôèíàíñîâî åñòåñòâî,
êîèòî ñå ñòîâàðâàò âúðõó òåõíèòå ïëåùè. Îãðàíè÷àâàíåòî íà ãðàäñêèòå ñâîáîäè çàïî÷âà îùå
ïðè èìïåðàòîð Òðàÿí è íàáèðà ñêîðîñò ïðåç III âåê, à êðèçàòà íà Êúñíàòà èìïåðèÿ è
îáåçëþäÿâàíåòî íà öåëè îáëàñòè âëîøàâàò äîïúëíèòåëíî ïîëîæåíèåòî íà êóðèàëèòå, êîèòî
ïîíàñÿò âúðõó ïëåùèòå ñè êàêòî ïîñëåäèöèòå îò àíàðõèÿòà, òàêà è ðåôîðìèòå íà
ñòàáèëèçèðàùàòà ñå äúðæàâíîñò. Ïðåç IV âåê ñå ðàçãàðÿ ñúùèíñêà áîðáà ìåæäó
çàùèòíèöèòå íà ãðàäñêèÿ ïàðòèêóëàðèçúì, ñðåä êîèòî ëè÷íîñòòà íà èíòåëåêòóàëåöà Ëèáàíèé
áëåñòè ñ îñîáåíà ñèëà, è öåíòðàëíàòà âëàñò, êîÿòî íå ïðîÿâÿâà íèêàêâî áëàãîâîëåíèå êúì
ãðàäñêèòå îáùèíè è ñå èíòåðåñóâà åäèíñòâåíî îò äàíú÷íèòå ïîñòúïëåíèÿ, êîèòî å ãîòîâà äà
ñúáèðà è ñ äðàêîíîâñêè ìåðêè (Petit, Libanius et la vie municipiale). Ñëåä óïðàâëåíèåòî íà
Êîíñòàíòèí I Âåëèêè, êîãàòî âñè÷êè èìïåðàòîðè ñà õðèñòèÿíè (ñ âàæíîòî èçêëþ÷åíèå íà
Þëèàí), ïðèâúðæåíèöèòå íà åçè÷åñòâîòî ñå ÿâÿâàò âñå ïî-÷åñòî è çàùèòíèöè íà ãðàäñêèòå
ïðàâà è íà ïðîñïåðèòåòà íà êóðèàëñêîòî ñúñëîâèå.  òåõíèòå î÷è öåíòðàëíàòà âëàñò å
êîìïðîìåòèðàíà êàòî ñúþçíèê íà àë÷íèòå è êîðóìïèðàíè ÷èíîâíèöè è íà ïîòúïêâàùàòà
òðàäèöèèòå õðèñòèÿíñêà öúðêâà.  ãðàäñêèòå ñúâåòè, âêëþ÷èòåëíî è â ðèìñêèÿ ñåíàò,
åçè÷íèöèòå èìàò ñèëíè ïîçèöèè äî íà÷àëîòî íà V âåê, à â ïëàíîâåòå íà èìïåðàòîð Þëèàí
èçãðàæäàíåòî íà óíèâåðñàëíà åçè÷åñêà öúðêâà å íåìèñëèìî áåç âúçñòàíîâÿâàíåòî íà
êóðèàëñêîòî ñúñëîâèå (Ãëàâà 2).
Ïî âðåìåòî íà òåòðàðõèÿòà êîëèçèèòå ìåæäó öåíòðàëíàòà âëàñò è ãðàäîâåòå âñå îùå íå ñà
òîëêîâà ñèëíè. Ùî ñå îòíàñÿ äî ðåëèãèîçíèòå êóëòîâå, Äèîêëåöèàí ïðèäàâà îñîáåíî çíà÷åíèå íà
ñàêðàëèçàöèÿòà íà âèñøàòà âëàñò, à ðåëèãèîçíàòà ìó ïîëèòèêà ñëåäâà äî ãîëÿìà ñòåïåí
ëîãèêàòà è äóõà íà ðåôîðìèòå â îñòàíàëèòå ñôåðè íà îáùåñòâåíî-ïîëèòè÷åñêèÿ æèâîò.
“Ñâåùåíîòî ñåìåéñòâî” íà òåòðàðñèòå å âàæåí åëåìåíò â îôèöèàëíàòà ïðîïàãàíäà, êîÿòî ñå
ñòðåìè äà óáåäè ïîäàíèöèòå, ÷å âëàñòòà òóê, íà çåìÿòà, å ïðîåêöèÿ íà íåáåñíèÿ ðåä. Îñîáèòå
íà èìïåðàòîðèòå ñå îáÿâÿâàò çà ñâåùåíè, à òåõíèòå èçîáðàæåíèÿ (effigia) ñà èçïðàòåíè ïî
öÿëàòà èìïåðèÿ - îò ïðåòîðèîíèòå íà ëåãèîíèòå äî ãðàäñêèòå êóðèè - çà äà íàïîìíÿò íà
ïîä÷èíåíèòå çà âåçäåñúùèÿ õàðàêòåð íà âëàñòòà è íà òåçè, êîèòî ÿ óïðàæíÿâàò.
Èçâúðøâàíåòî íà ðåëèãèîçíè îáðåäè ïðåä èìïåðàòîðñêèòå èçîáðàæåíèÿ å èçðàç íà
çàñâèäåòåëñòâàíà ïîëèòè÷åñêà ëîÿëíîñò. Òàêà Äèîêëåöèàí ïðàâè îùå åäíà ñòúïêà êúì
óíèôèöèðàíå íà åçè÷åñêèÿ ïîëèòåèçúì ÷ðåç ñúçäàâàíå íà îôèöèàëåí è çàäúëæèòåëåí èìïåðñêè
êóëò, â êîéòî ðåëèãèÿ è ïîëèòèêà âúðâÿò ðúêà çà ðúêà. Ëîêàëíèòå áîæåñòâà ñå ïðåîñìèñëÿò
êàòî ìåñòíè ïðîÿâëåíèÿ íà âèñøåòî áîæåñòâåíî íà÷àëî, ñÿêàø çà äà îíàãëåäÿò òîâà
ïðèäâèæâàíå îò ïåðèôåðèÿòà êúì öåíòúðà, ñèìâîëèçèðàí åäíàêâî îò èìïåðàòîðñêèÿ ïàëàò è îò
Âèñøàòà Åäèíèöà íà íåîïëàòîíèöèòå.Êîãàòî ïðåç 303 Äèîêëåöèàí èçäàâà ðàçïîðåæäàíèÿ, ñ
êîèòî çàïî÷âà ïîñëåäíîòî è íàé-ìàñîâî ãîíåíèå íà õðèñòèÿíè, òîé ñå ðúêîâîäè â ïî-ãîëÿìà ñòåïåí
îò ïîëèòè÷åñêè, îòêîëêîòî îò ðåëèãèîçíè ïîäáóäè. Õðèñòèÿíèòå ñà ñ÷èòàíè çà íåëîÿëíè
ïîäàíèöè, çàùîòî îòêàçâàò äà ïðèåìàò îôèöèàëíèÿ êóëò, äà èçâúðøâàò âúçëèÿíèÿ ïðåä
îáîæåñòâåíèòå èìïåðàòîðñêè îáðàçè è æåðòâîïðèíîøåíèÿ çà áëàãîòî è äîáðóâàíåòî íà
Ðèìñêàòà èìïåðèÿ. Îñîáåíî ðåâíîñòåí â ïðåñëåäâàíåòî å öåçàðÿò Ãàëåðèé, êîéòî ïîëàãà
íåèìîâåðíè óñèëèÿ äà ïðî÷èñòè àðìèÿòà îò õðèñòèÿíè. Ìíîãî îò âîåííèòå ñâåòöè è ìú÷åíèöè íà
Öúðêâàòà íàìèðàò ñìúðòòà ñè â òåçè òðóäíè çà õðèñòèÿíñêàòà âÿðà äåñåò ãîäèíè (îò 303
äî 313) (Ëàêòàíöèé, Çà ñìúðòòà íà ãîíèòåëèòå).
Äèîêëåöèàí èçíåíàäâà ïîäàíèöèòå ñè, êîãàòî íà 1 ìàé 305 äîáðîâîëíî àáäèêèðà îò âëàñòòà,
ïðèíóæäàâàéêè ñâîÿ êîëåãà Ìàêñèìèàí äà íàïðàâè ñúùîòî. Ñïîðåä òàêà óñòàíîâåíàòà ñèñòåìà
20 ãîäèíè ñà äîñòàòú÷íî âðåìå, ñëåä êîåòî âëàñòòà áè òðÿáâàëî äà ïîåìàò öåçàðèòå, êîèòî îò
ñâîÿ ñòðàíà äà ñè íàìåðÿò ïîìîùíèöè. Òåòðàðõèÿòà âúâ âèäà, çàìèñëåí îò Äèîêëåöèàí,
ïðåäñòàâëÿâà èíòåðåñåí êúñíîðèìñêè ôåíîìåí, ïðè êîéòî ïðèòåæàòåëèòå íà âëàñòòà, ìàêàð è
îáîæåñòâåíè äåñïîòè, ñà ïîä÷èíåíè íà ìàíäàòíèÿ ïðèíöèï ïîäîáíî íà âñè÷êè îñòàíàëè ìàãèñòðàòè.
Áîæåñòâåíà (èëè îò Áîãà) å âëàñòòà, à íå òåçè, êîèòî ÿ ïðèòåæàâàò - òå ñà ïðåõîäíè
èçáðàíèöè íà ñúäáàòà èëè íà Áîãà. Âèçàíòèÿ íàñëåäÿâà òîçè òèïè÷åí êúñíîðèìñêè êîíöåïò çà
âëàñòòà.
Ñëåä àáäèêàöèÿòà Äèîêëåöèàí ñå çàâðúùà â ðîäíèÿ ñè ãðàä Ñàëîíà, â íîâîïîñòðîåí äâîðåö íà
áðåãà íà Àäðèàòè÷åñêî ìîðå, êúäåòî ñå îòäàâà íà ëþáèìèòå ñè çàíèìàíèÿ, ñðåä êîèòî
îòãëåæäàíåòî íà çåëåí÷óöè çàåìà îñîáåíî ìÿñòî. Ìàêñèìèàí Õåðêóëèé ñúùî àáäèêèðà, íî áåç
æåëàíèå è åíòóñèàçúì. Ïðèâúðçàí êúì âëàñòòà è ðàçêîøà, òîé ñëåäè âíèìàòåëíî
ïîëèòè÷åñêèòå ïðîöåñè îò èìåíèåòî ñè â Þæíà Èòàëèÿ è ñå íàìåñâà, êîãàòî èäâà íåãîâîòî
âðåìå.
Ïðåç 305 âñå îùå âñè÷êî èçãëåæäà ñïîêîéíî. Ãàëåðèé ñòàâà àâãóñò íà Èçòîêà, à Êîíñòàíöèé
Õëîð - íà Çàïàäà. Öåçàðèòå ñà èçáðàíè îò Ãàëåðèé è ñà âñå íåãîâè õîðà - Ñåâåð, öåçàðÿò
íà Êîíñòàíöèé, äúðæè âëàñòòà â Èòàëèÿ è Ïàíîíèÿ, à Ìàêñèìèí Äàÿ, ñðîäíèê íà Ãàëåðèé,
óïðàâëÿâà íàé-èçòî÷íèòå äèîöåçè, âêëþ÷èòåëíî Åãèïåò. Òåòðàðõè÷íàòà ñèñòåìà íà
Äèîêëåöèàí, ÷èéòî íàé-âåðåí ïîääðúæíèê â íîâèòå óñëîâèÿ îñòàâà Ãàëåðèé, íå îò÷èòà íÿêîè
ñóáåêòèâíè, ÷èñòî ÷îâåøêè ôàêòîðè, êàòî æàæäàòà çà âëàñò èëè ðîäíèíñêàòà ïðèâúðçàíîñò.
Ïðîáèâúò â ñèñòåìàòà íàñòúïâà íà 25 þëè 306, êîãàòî Êîíñòàíöèé Õëîð óìèðà â Åáîðàê
(Éîðê) â Áðèòàíèÿ è ïîä÷èíåíèòå ìó âîéíèöè èçäèãàò çà àâãóñò íà Çàïàäà íåãîâèÿ ñèí
Êîíñòàíòèí. Âàæíà ðîëÿ ïðè èìïðîâèçèðàíèÿ èçáîð èçèãðàâà âîæäúò íà ãåðìàíñêèòå íàåìíèöè
Êðîê (Crocus). Çàä ñèíà íà Êîíñòàíöèé Õëîð ñòîÿò ëåãèîíèòå â Ãàëèÿ è Ãåðìàíèÿ, êîåòî
ïðèíóæäàâà Ãàëåðèé è Ñåâåð âðåìåííî äà îòñòúïÿò. Â Ðèì ïðåòåíöèè ïðåäÿâÿâà Ìàêñåíöèé,
ñèíúò íà Ìàêñèìèàí Õåðêóëèé, êîéòî ñ÷èòà ñâîèòå ïðàâà âúðõó âëàñòòà çà ïî-îáîñíîâàíè îò
òåçè íà Êîíñòàíòèí.  ïîëèòè÷åñêàòà èãðà ñå íàìåñâà è ñàìèÿò êîëåãà íà Äèîêëåöèàí.
Ãàëåðèé íàáëþäàâà ñ áåçïîêîéñòâî, êàê òåòðàðõèÿòà ñå ðàçïàäà ïðåä î÷èòå ìó. Íåãîâîòî
ïðîòåæå Ñåâåð å îòñòðàíåí òâúðäå ðàíî îò ïîëèòè÷åñêàòà ñöåíà, à ïðåòåíöèèòå íà
Êîíñòàíòèí è Ìàêñåíöèé íå âåùàÿò íèùî ïî-äîáðî îò íîâà ãðàæäàíñêà âîéíà. Ïðè òîâà Ãàëåðèé íå
âÿðâà òâúðäå íà ñâîÿ ïëåìåííèê Ìàêñèìèí è ïî òàçè ïðè÷èíà èçáèðà çà ïîìîùíèê åäíî êîïèå íà
ñàìèÿ ñåáå ñè - ñóðîâèÿ è îïèòåí âîåíà÷àëíèê Ëèöèíèé (Gibbon, Decline and Fall, I, 434-
449; Mattingly, CAH, XII, 340-351).
Ïîëèòè÷åñêàòà èãðà å ñúñ ñòðàííè îáðàòè - ïðåç 307 âèæäàìå Ìàêñèìèàí Õåðêóëèé â Ãàëèÿ
â ïîääðúæêà íà Êîíñòàíòèí ñðåùó ñîáñòâåíèÿ ñè ñèí Ìàêñåíöèé. Ïðåç 308 â ñúáèòèÿòà ñå
íàìåñâà è Äèîêëåöèàí, íî ñàìî çà äà ñå îïèòà äà âúçñòàíîâè ðåäà íà “ñúáðàíèåòî íà
àâãóñòèòå” â Êàðíóíò (Carnuntum) â äíåøíà Àâñòðèÿ ïðåç ìåñåö íîåìâðè. Ãàëåðèé è
Ëèöèíèé ñà ïðèçíàòè çà àâãóñòè, Ìàêñèìèàí îñòàâà ïî÷åòåí àâãóñò áåç ðåàëíà âëàñò,
Êîíñòàíòèí è Ìàêñèìèí Äàÿ ñè îñòàâàò öåçàðè è çà óòåøåíèå ñà óäîñòîåíè ñ íîâàòà òèòëà
“ñèíîâå íà àâãóñòè” (filii augustorum). Ìàêñåíöèé å îáÿâåí çà îáùåñòâåí âðàã (Baynes,
CAH, XII, 678-700).
Íåäîâîëåí ïîðàäè òîâà, ÷å å ïðåíåáðåãíàò, Ìàêñèìèí Äàÿ çàïî÷âà îòêðèòà âîéíà ñðåùó Ãàëåðèé
è Ëèöèíèé. Ìàêñèìèàí çà ïîðåäåí ïúò ñìåíÿ ñúþçíèöèòå è çàñòàâà ñðåùó Êîíñòàíòèí, íî å
îáñàäåí â Ìàñèëèÿ (äí.Ìàðñèëèÿ) è çàãèâà îò ñîáñòâåíàòà ñè ðúêà â íà÷àëîòî íà 310 ãîäèíà.
Ñëåä êàòî ñå ñïðàâÿ ñ áóíòà íà Àëåêñàíäúð â Àôðèêà, Ìàêñåíöèé îñòàâà åäíîëè÷åí
óïðàâèòåë íà Èòàëèÿ, ïîääúðæàí îò ðèìñêèÿ ñåíàò è îò íàñåëåíèåòî íà Âå÷íèÿ ãðàä. Íà
ìîíåòèòå ìó äîìèíèðàò ÷èñòî ðèìñêè ñèìâîëè êàòî áîã Ìàðñ-Êâèðèí è âúë÷èöàòà ñ Ðîìóë è
Ðåì. Çà äà óãîäè íà æèòåëèòå íà Ðèì, Ìàêñåíöèé ïðåäïðèåìà áëàãîóñòðîéñòâåíè äåéíîñòè,
âêëþ÷èòåëíî èçãðàæäàíåòî íà îãðîìíà îáùåñòâåíà ñãðàäà ñ áàçèëèêàëåí ïëàí, êîÿòî è äî äíåñ
íîñè èìåòî íà ñâîÿ ñúçäàòåë (Dejiny Umenia, 319-320). Ìàêñåíöèé âîäè òîëåðàíòíà
ðåëèãèîçíà ïîëèòèêà, ìàêàð ÷å ìó ñå íàëàãà äà óñïîêîÿâà ñòðàñòèòå íà âðàæäóâàùèòå
õðèñòèÿíñêè ôðàêöèè, ïðèâúðæåíèöè è ïðîòèâíèöè íà êàðòàãåíñêèÿ åïèñêîï Äîíàò. Ñ
íàìåñàòà ñè Ìàêñåíöèé ñïèðà êðúâîïðîëèòèÿòà â ãðàäà è âúçñòàíîâÿâà õðèñòèÿíñêèòå èìîòè,
êîíôèñêóâàíè ïî âðåìå íà ãîíåíèÿòà. Ãàëåðèé ñúùî ñïðèðà ãîíåíèÿòà íà Èçòîê (àïðèë 311) è
ïðåç ñëåäâàùèÿ ìåñåö óìèðà (Ëàêòàíöèé, Çà ñìúðòòà íà ãîíèòåëèòå, XXXV, 3-4).
Íàñëåäèëèÿò ãî Ëèöèíèé ïîäêðåïÿ Êîíñòàíòèí, êîåòî ïðàâè Ìàêñåíöèé è Ìàêñèìèí Äàÿ
åñòåñòâåíè ñúþçíèöè. Ñúáèòèÿòà íåóìîëèìî âúðâÿò êúì ñáëúñúê ìåæäó äâåòå ïðîòèâîñòîÿùè
ñòðàíè. Êîíñòàíòèí íà÷åëî íà ñèëíà àðìèÿ ïðåìèíàâà Àëïèòå è ñëåä íÿêîëêî ïî-ìàëêè áèòêè å
ïðåä âðàòèòå íà Ðèì. Òàêà ñå ñòèòãà äî çíàìåíèòîòî ñðàæåíèå ïðè Ìèëâèéñêèÿ ìîñò (Pons
Milvius) íà 28 îêòîìâðè 312, êîåòî çàâúðøâà ñ ïúëíî ïîðàæåíèå çà Ìàêñåíöèé. Òîé íàìèðà
ñìúðòòà ñè âúâ âîäèòå íà Òèáúð. Ñïîðåä Ëàêòàíöèé â íîùòà ïðåäè áèòêàòà Êîíñòàíòèí ÷óë
Áîæèÿ ãëàñ, êîéòî ãî íàêàðàë äà ïîñòàâè âúðõó ùèòîâåòå íà âîéíèöèòå ñè çíàêà õðèçìà (Çà
ñìúðòòà íà ãîíèòåëèòå, XLIV, 5-6). Áèîãðàôúò íà èìïåðàòîðà - Åâñåâèé Êåñàðèéñêè,
ñúîáùàâà çà äðóãî âèäåíèå: íà ïúò ïðåç Èòàëèÿ êðàé ñåëèùåòî Ñàêñà Ðóáðà (Saxa Rubra)
âîéñêàòà âèäÿëà êðúñò â íåáåòî (Æèâîòîîïèñàíèå íà Êîíñòàíòèí, I, 28-30). Íåçàâèñèìî äàëè
òåçè ñâåäåíèÿ èìàò ëåãåíäàðåí õàðàêòåð èëè íå (òâúðäÿò ãè ñàìî ðåâíîñòíè õðèñòèÿíè è
ïîääðúæíèöè íà Êîíñòàíòèí), òå îáîçíà÷àâàò ñèìâîëè÷íî íà÷àëîòî íà ñúùåñòâåíè ïðîìåíè â
ðåëèãèîçíàòà ïîëèòèêà íà òîçè èìïåðàòîð, çàñâèäåòåëñòâàíè îò 312 íàòàòúê (Gwatkin,
CMH, I, 1-23).
Íà âðúùàíå îò Ðèì, ïðåç ðàííàòà ïðîëåò íà 313 Êîíñòàíòèí è Ëèöèíèé ñå ñðåùàò â Ìèëàíî è ñè
ïîäåëÿò èìïåðèÿòà. Ñúþçúò å ñêðåïåí ñ äèíàñòè÷åí áðàê: Ëèöèíèé âçåìà çà æåíà ñåñòðàòà
íà Êîíñòàíòèí, Êîíñòàíöèÿ. Äâàìàòà àâãóñòè èçðàçÿâàò ïîäêðåïàòà ñè çà åäèêòà, èçäàäåí îò
Ãàëåðèé ìåñåö ïðåäè ñìúðòòà ìó, ñïîðåä êîéòî õðèñòèÿíèòå ïîëó÷àâàò ðàâíè ïðàâà íàðåä ñ
âñè÷êè îñòàíàëè èìïåðñêè ïîäàíèöè. Õðèñòèÿíñêàòà òðàäèöèÿ å çàïàçèëà ñïîìåíà çà
“Ìåäèîëàíñêèÿ åäèêò íà âåðîòúðïèìîñòòà”. Òîçè åäèêò íå å âêëþ÷åí â ïî-êúñíèòå êîäåêñè è íå
å ñèãóðíî äàëè âúîáùå å ñúùåñòâóâàë. Ñëåä ñðåùàòà â Ìèëàíî Ëèöèíèé èçäàâà (þíè 313) åäíî
ïèñìî-ïîñëàíèå, ïðåäíàçíà÷åíî çà äúðæàâíàòà àäìèíèñòðàöèÿ íà Èçòîê, â êîåòî ñå äàâà ïúëíà
ñâîáîäà íà âñè÷êè âåðîèçïîâåäàíèÿ, à õðèñòèÿíèòå ñà ïðèçîâàíè äà ñå ìîëÿò çà èìïåðèÿòà è
íàðåä ñ âñè÷êè îñòàíàëè äà ïîääúðæàò íåéíèòå ïðèíöèïè è óñòîè.  ïèñìîòî ñå ïðåäâèæäà
èìîòèòå íà õðèñòèÿíñêàòà öúðêâà, çàãðàáåíè ïî âðåìå íà ãîíåíèÿòà, äà è ñå âúðíàò îáðàòíî
(Ëàêòàíöèé, Çà ñìúðòòà íà ãîíèòåëèòå, XLVIII, 2-13).
Ïðåç ñúùàòà ãîäèíà óìèðà è ïðîòèâíèêúò íà Ëèöèíèé - Ìàêñèìèí Äàÿ, ïîñëåäíèÿò ãîíèòåë. Íà
Çàïàä Êîíñòàíòèí çàïî÷âà àêòèâíî äà ñå íàìåñâà â äåëàòà íà õðèñòèÿíñêàòà öúðêâà è äà
ïðåñëåäâà äîíàòèñòèòå. Ëèöèíèé íå å òîëêîâà áëèçúê äî õðèñòèÿíñêèòå ñðåäè, à êîãàòî
äâàìàòà àâãóñòè çàïî÷âàò îòêðèòà âîéíà ïîìåæäó ñè, òîé ïî ïîëèòè÷åñêè ñúîáðàæåíèÿ çàïî÷âà
äà ïðåñëåäâà õðèñòèÿíèòå, êîèòî ñ÷èòà, íå áåç îñíîâàíèå, çà àãåíòè íà Êîíñòàíòèíîâàòà
êàóçà. Ñëåä íÿêîëêî ñðàæåíèÿ ñ ïðîìåíëèâ óñïåõ Ëèöèíèé å èçòëàñêàí â Ìàëà Àçèÿ, à
Êîíñòàíòèí çàïî÷âà äà ñå ðàçïîðåæäà íà Áàëêàíèòå. Íåãîâàòà íîâà ðåçèäåíöèÿ å Ñåðäèêà.
“Ìîÿò Ðèì å Ñåðäèêà” - çàÿâÿâà îòêðèòî èìïåðàòîðúò (Baynes, CAH, XII, 694, áåë.1). Â
òîçè ãðàä ñà èçäàäåíè è ïúðâèòå çàêîíè (ìåæäó 317 è 321), êîèòî ÿâíî òîëåðèðàò
õðèñòèÿíèòå. Åïèñêîïñêèÿò ñúä äîáèâà çà òÿõ åäíàêâà þðèäè÷åñêà ñèëà íàðåä ñ öèâèëíèÿ
(318). Õðèñòèÿíñêàòà íåäåëÿ å îáÿâåíà çà ïðàçíè÷åí äåí (321), íî å îñòàâåíà “âðàòè÷êà” è
çà åçè÷íèöèòå, êîèòî ÿ ïî÷èòàò òðàäèöèîííî êàòî äåí íà ñëúíöåòî (venerabilis dies Solis).
Ïðåç 323, ñëåä êàòî îòáëúñêâà åäíî ãîòñêî íàïàäåíèå ïî Äîëåí Äóíàâ, Êîíñòàíòèí ðåøàâà
îêîí÷àòåëíî äà ñå ñïðàâè ñ Ëèöèíèé. Ñëåä ïîðàæåíèå ïî ñóøà êðàé Àäðèàíîïîë è ïî âîäà â
Äàðäàíåëèòå è Ìðàìîðíî ìîðå Ëèöèíèé ñå çàòâàðÿ âúâ âîåííèÿ ñè ëàãåð â Õðèçîïîë, íà
ìàëîàçèéñêèÿ áðÿã íà Áîñôîðà, êúäåòî íà 18 ñåïòåìâðè 324 ñå ðàçèãðàâà ïîñëåäíîòî
ñðàæåíèå. Êîíñòàíòèí îòíîâî èçëèçà ïîáåäèòåë, à Ëèöèíèé ñëåä çàñòúïíè÷åñòâîòî íà
Êîíñòàíöèÿ å çàòî÷åí â Òåñàëîíèêà, íî å åêçåêóòèðàí ãîäèíà ïî-êúñíî (Gwatkin, CMH, I, 7-
15).
Êîíñòàíòèí å âå÷å åäíîëè÷åí óïðàâèòåë íà öÿëàòà èìïåðèÿ. Òåòðàðõèÿòà êàòî ñèñòåìà íà
óïðàâëåíèå ñå ïðîâàëÿ, íî ðåäèöà íåéíè ñúùåñòâåíè åëåìåíòè ñå çàïàçâàò. Ñëåä ñìúðòòà íà
Êîíñòàíòèí èìïåðèÿòà ñå ðàçäåëÿ ìåæäó äâàìà è ïîâå÷å àâãóñòè, à ñëåä 395 - îêîí÷àòåëíî.
Çàïàçâà ñå è ñòàòóòúò íà öåçàðèòå êàòî ïîìîùíèöè íà ñòàðøèòå èìïåðàòîðè: òàêà ïúðâî Ãàë,
à ïîñëå è Þëèàí ñà öåçàðè íà Êîíñòàíöèé. Êîíñòàíòèí ïðîäúëæàâà ðåôîðìèðàíåòî íà ðèìñêàòà
äúðæàâà ïî îáðàçåö, çàâåùàí îò Äèîêëåöèàí (êîéòî óìèðà â äâîðåöà ñè êðàé Ñàëîíà âåðîÿòíî
ïðåç 313). Èñòîðèêúò Çîñèì ïðèïèñâà íà Êîíñòàíòèí ñúçäàâàíåòî íà ìîáèëíè ÷àñòè
(comitatenses), ðàçêâàðòèðóâàíè â ãðàäîâåòå âìåñòî ïî ãðàíèöàòà, êîåòî èçìåíÿ ñúùåñòâåíî
èìïåðñêàòà âîåííà ñòðàòåãèÿ è õàðàêòåðà íà ðèìñêàòà âîéñêà (Íîâà èñòîðèÿ, II, 34).
Êîíñòàíòèí çàâúðøâà è òåðèòîðèàëíî-àäìèíèñòðàòèâíèòå ðåôîðìè, ïðåäïðèåòè îò Äèîêëåöèàí.
Óïðàâèòåëèòå íà ïðåôåêòóðèòå - ïðåôåêòèòå íà ïðåòîðèÿ, ãóáÿò âîåííèòå ñè ïúëíîìîùèÿ çà
ñìåòêà íà ñïåöèàëíî íàçíà÷åíè âîåíà÷àëíèöè - magistri militum. Äâàìà äîâåðåíè íà èìïåðàòîðà
âîåíà÷àëíèöè (praesentales) êîìàíäâàò ñúîòâåòíî ïåõîòàòà è êîííèöàòà. Ïîñëåäíàòà çàïî÷âà äà
èãðàå çíà÷èòåëíà ðîëÿ ïðåç òîçè ïåðèîä âúâ âðúçêà ñ ÷åñòèòå ïåðñèéñêè âîéíè è ñ
íàøåñòâèÿòà íà êîííè íàðîäè îò åâðîïåéñêèòå ñòåïè è Öåíòðàëíà Àçèÿ. Êîíñòàíòèí èçäàâà
íîâà çëàòíà ìîíåòà - solidus (íà ãðúöêè íîìèçìà), êîÿòî ñå çàïàçâà êàòî ñòàíäàðò è ñèìâîë íà
èìïåðñêèòå âúçìîæíîñòè ÷àê äî ñðåäíîâèçàíòèéñêèÿ ïåðèîä. Ñòàáèëèçàöèÿòà íà âàëóòàòà
ñòàâà çà ñìåòêà íà óòåæíåíîòî äàíú÷íî áðåìå, âêëþ÷èòåëíî è âúðõó çàìîæíèòå ñëîåâå îò
íàñåëåíèåòî. Êîíñòàíòèí âúâåæäà çà ïðúâ ïúò äàíúê çà ñåíàòîðñêîòî ñúñëîâèå (ôîëèñ), à
òúðãîâöèòå ñà ïðèíóäåíè äà ïëàùàò ò.íàð. õðèçàðãèðîí (äàíúê, ñúáèðàí â çëàòíè è ñðåáúðíè
ìîíåòè). Ïî äóìèòå íà Çîñèì äîðè ïðîñòèòóòêèòå íå ñà ïðîïóñíàòè ïðè äàíú÷íîòî îáëàãàíå (Íîâà
èñòîðèÿ, II, 38). Êîíñòàíòèí ïðîäúëæàâà ïðèïèñâàíåòî íà êîëîíè êúì çåìÿòà è íà çàíàÿò÷èè êúì
òåõíèòå êîðïîðàöèè (collegiae), à çà êóðèàëñêîòî ñúñëîâèå íàñòúïâàò îùå ïî-òðóäíè ãîäèíè
(Cameron, The Later Roman Empire, 47-65).
Ðèìñêèÿò ñåíàò å ïðåíåáðåãíàò è óíèæåí ñ íîâèÿ äàíúê. Ñ ïîâèøåíèòå äàíúöè èìïåðàòîðúò
èçâúðøâà ìàùàáíà ñòîðèòåëíà äåéíîñò è ïîääúðæà ïèùåí äâîð, äîñòîåí çà åäèí èçòî÷åí
âëàäåòåë. Ïðåç 326 ïðè ïîñëåäíîòî ñè ïîñåùåíèå â Ðèì Êîíñòàíòèí âëèçà â êîíôëèêò ñ
íàñåëåíèåòî íà Âå÷íèÿ ãðàä, êîåòî íå ìîæå òàêà ëåñíî äà âúçïðèåìå íèòî ïîìïîçíîñòòà è ðàçêîøà
íà ñàìîçàáðàâèë ñå äåñïîò, íèòî íåçà÷èòàíåòî îò íåãîâà ñòðàíà íà òðàäèöèèòå è ãðàäñêèòå
ñâîáîäè. Ñëåä 326 èìïåðàòîðúò ðåçèäèðà ñàìî íà Èçòîê. Ñëåä ðàçãðîìà íà Ëèöèíèé
Êîíñòàíòèí èçáèðà çà ñâîÿ ðåçèäåíöèÿ ãðàä Âèçàíòèîí, ðàçïîëîæåí íà ìÿñòî, êúäåòî ñå
êðúñòîñâàò ïúòèùàòà ìåæäó Èçòîêà è Çàïàäà è ìåæäó ×åðíî ìîðå è Ñðåäèçåìíîìîðèåòî. Çà
øåñò ãîäèíè ãðàäúò å ïðåóñòðîåí òàêà, ÷å äà îòãîâàðÿ íà èçèñêâàíèÿòà íà ãëàâíà èìïåðñêà
ðåçèäåíöèÿ. Â ïîñòðîÿâàíåòî íà íîâè ñòåíè, óëèöè, îáùåñòâåíè ñãðàäè, äâîðöè è áàíè
ó÷àñòâàò ïðåèìóùåñòâåíî ãîòñêè è ñàðìàòñêè ïëåííèöè îò ïîñëeäíèòå âîéíè. Ãðàäúò å
ïðåóñòðîåí ïî ïîäîáèå íà Ðèì- èìà ôîðóì, ñåíàò, äâîðåö è ãîëÿì õèïîäðîì. Íîâàòà ñòîëèöà å
îòêðèòà ñ ïèùíè òúðæåñòâà è öåðåìîíèè íà 11 ìàé 330 (Janin, Constantinople byzantine,
21-32; Mango, “The Development of Constantinople as an Urban Centre”, 117-136).
Ñïîðåä Çîñèì Êîíñòàíòèí íå ìîæåë ïîâå÷å äà òúðïè íåïîä÷èíåíèåòî è îáèäèòå îò ñòðàíà íà
ãðàæäàíèòå íà Ðèì è ðåøèë äà ñúçäàäå íîâà ñòîëèöà, êîÿòî äà êîíêóðèðà Âå÷íèÿ ãðàä (Íîâà
èñòîðèÿ, II, 30).
Êîíñòàíòèíîïîë, íàðè÷àí îùå Íîâèÿò Ðèì, èìà áëåñòÿùèÿ øàíñ äà áúäå ñòîëèöà íà äâå èìïåðèè -
âèçàíòèéñêàòà è îñìàíñêàòà, è ñâåòîâåí ãðàä, êàêúâòî ïðîäúëæàâà äà å è äíåñ. Ïðåç IV âåê
îáà÷å Êîíñòàíòèíîïîë âñå îùå íå ïðèòåæàâà òàçè èçêëþ÷èòåëíîñò. Ðèì ïðîäúëæàâà îôèöèàëíî
äà ñå ñ÷èòà çà ñòîëèöà íà èìïåðèÿòà, ìàêàð ÷å èìïåðàòîðèòå èçáÿãâàò äà ñå çàñòîÿâàò òàì.
Ñèíúò íà Êîíñòàíòèí - Êîíñòàíöèé, ïðåêàðâà ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò óïðàâëåíèåòî ñè â Ìèëàíî èëè
Àíòèîõèÿ, íå â Êîíñòàíòèíîïîë. Âàëåíòèíèàí êàòî ñòàðøè àâãóñò ðåçèäèðà íà Çàïàä, à ïî-
ìàëêèÿò ìó áðàò Âàëåíò îáðúùà âíèìàíèå íà ãàðíèçîííèòå ñåëèùà îò òèïà íà Ìàðöèàíîïîë
(äí.Äåâíÿ), ïðèòèñíàò îò ãîòñêèòå íàøåñòâèÿ ïî Äîëåí Äóíàâ. Êîíñòàíòèíîïîë ñå ñäîáèâà ñ
ïðåôåêò ïî ïîäîáèå íà Ðèì ïðåç 359 è ñòàâà öåíòúð íà ïàòðèàðøèÿ ñëåä Âòîðèÿ âñåëåíñêè
ñúáîð (381). Òåîäîñèé I â êðàÿ íà IV âåê å ïúðâèÿò àâãóñò, êîéòî èçáèðà Êîíñòàíòèíîïîë çà
ñâîÿ ïîñòîÿííà ðåçèäåíöèÿ è ñàìî çà êðàòêî âðåìå è ïî ïðèíóäà ïðåáèâàâà äðóãàäå. Îò íà÷àëîòî
íà V âåê íàòàòúê Êîíñòàíòèíîïîë å íåîñïîðèìàòà ñòîëèöà íà Èçòî÷íàòà èìïåðèÿ (ðåñïåêòèâíî
Âèçàíòèÿ) è ñúðöåòî, áåç êîåòî èìïåðñêèÿò îðãàíèçúì íå áè ìîãúë äà ñúùåñòâóâà.
Òðàäèöèîííîòî ðèìñêî ñúñëîâíî äåëåíèå ñúùî òúðïè ïðîìåíè â Êúñíàòà èìïåðèÿ. Âèñøèòå
ñúñëîâèÿ (honorati) - ñåíàòîðñêî è êîííè÷åñêî, ñå çàïàçâàò, íî äî ãîëÿìà ñòåïåí ñå
èçðàâíÿâàò îò ãëåäíà òî÷êà íà âúçìîæíîñòèòå çà êàðèåðà. Óïðàâèòåëè íà ïðîâèíöèè,
ïðåôåêòè íà ïðåòîðèÿ è ìàãèñòðè íà îôèöèèòå âñå ïî-÷åñòî ñà êîííèöè (equites). Âèñîêèòå
ñëóæáè îòâàðÿò íà ïðåäñòàâèòåëèòå íà êîííè÷åñêîòî ñúñëîâèå ïúòÿ êúì ñåíàòà. Ïðåç IV âåê
ðèìñêèÿò ñåíàò ãóáè ïîëèòè÷åñêîòî ñè âëèÿíèå, íî ïðåç V âåê ñå çàáåëÿçâà âúçðàæäàíå íà
íåãîâèÿ ïðåñòèæ. Êîíñòàíòèí I ñúçäàâà ñåíàò è â Êîíñòàíòèíîïîë, íî ïðåç IV âåê
êîíñòàíòèíîïîëñêèòå ñåíàòîðè ñå íàìèðàò åäíî ñòúïàëî ïî-íèñêî â ðàíãîâàòà ñèñòåìà â
ñðàâíåíèå ñ òåõíèòå ðèìñêè êîëåãè. Äîêóìåíòúò, èçâåñòåí êàòî Notitia Dignitatum (îê.400)
äàâà ïðåäñòàâà çà ñëîæíàòà ñèñòåìà îò ðàíãîâå è òèòëè, êîèòî èçîáèëñòâàò â
áþðîêðàòèçèðàíàòà è ñèëíî éåðàðõèçèðàíà èìïåðèÿ. Ðåäîâèòå ñåíàòîðè, êîèòî ïðåáèâàâàò â
ñâîèòå ïðîâèíöèàëíè èìåíèÿ è ðÿäêî ïîñåùàâàò ñòîëè÷íèòå ãðàäîâå, íîñÿò òèòëèòå clarissimi
â Ðèì è clari â Êîíñòàíòèíîïîë (Êàðàÿíîïóëîñ, Ïîëèòè÷åñêàòà òåîðèÿ íà âèçàíòèéöèòå, 66-
69). Òåçè, êîèòî ñå èçäèãàò äî ðàíãà íà êîíñóëè, ïðåôåêòè íà ïðåòîðèÿ èëè íà ñòîëè÷íèòå
ãðàäîâå, ïàòðèöèè è ìàãèñòðè íà âîéñêàòà, âëèçàò â êàòåãîðèÿòà íà ò.íàð. illustres. Ìåæäó
clarissimi è illustres ñå íàìèðàò ò.íàð. spectabiles - ïðîâèíöèàëíè óïðàâèòåëè èëè åâíóñè,
îòãîâàðÿùè çà èìïåðàòîðñêèòå ïîêîè. Ïðåäñòàâèòåëèòå íà èìïåðàòîðñêîòî ñåìåéñòâî ñà
óäîñòîåíè ñ âèñøèòå òèòëè nobilissimi è gloriosi. Êîííè÷åñêîòî ñúñëîâèå å ðàçäåëåíî íà äâå
êàòåãîðèè - perfectissimi è eminentissimi. Íÿêîè îò òåçè òèòëè ñå ïðèäîáèâàò îò òîëêîâà
ìíîãî õîðà, ÷å ñ òå÷åíèå íà âðåìåòî èíôëàöèðàò è ñå çàìåíÿò ñ íîâè, ïî-âèñøè. Ïðîìåíÿ ñå è
õàðàêòåðúò íà àðèñòîêðàöèÿòà ïðè äîìèíàòà. Ñëåä Äèîêëåöèàí ñëóæåáíàòà êàðèåðà çàïî÷âà
äà èãðàå ïî-âàæíà ðîëÿ îò ðîäîâèòîñòòà èëè èìîòíîñòòà. Íàé-âèñøèòå ïðåäñòàâèòåëè íà
âëàñòòà âñå ïî-÷åñòî ñà õîðà îò êîííè÷åñêîòî ñúñëîâèå, à ïîíÿêîãà è äåöà íà ñåëÿíè èëè
îñâîáîäåíè ðîáè. Ñàìèòå èìïåðàòîðè ñà ÷åñòî õîðà îò íèñêèòå ñòúïàëà íà ñîöèàëíàòà
ñòúëáèöà. Âúïðåêè îáùîïðèåòîòî äåëåíèå íà potentiores (çàìîæíèòå è ñèëíèòå íà äåíÿ) è
humiliores (áåäíèòå íèçøè ñëîåâå) êúñíîðèìñêîòî îáùåñòâî îñòàâà åäíà îòâîðåíà ñèñòåìà, â
êîÿòî ñîöèàëíàòà ìîáèëíîñò å íàé-÷åñòî ïðîäóêò íà âîåííàòà èëè öèâèëíà êàðèåðà. Ñòàðàòà
ñåíàòîðñêà è êîííè÷åñêà êàñòà å èçòëàñêàíà îò íîâàòà ñëóæåáíà àðèñòîêðàöèÿ, êîÿòî
ïîñòåïåííî íàïúëâà ñåíàòà è îñòàíàëèòå èìïåðñêè èíñòèòóöèè. Ïðàâè âïå÷åòëåíèå, ÷å “íîâèòå
õîðà” (homines novi), êîèòî ñòàðàòà àðèñòîêðàöèÿ ñìÿòà çà ïàðâåíþòà è íåäîäÿëàíè ñíîáè,
èìàò ïî-÷åñòî ñåëñêè èëè “âàðâàðñêè” ïðîèçõîä è ïî-ðÿäêî ñà ïðåäñòàâèòåëè íà êóðèàëñêîòî
ñúñëîâèå, êîåòî èçïàäà â íàé-íåáëàãîïðèÿòíàòà ïîçèöèÿ äà ïîíàñÿ âúðõó ïëåùèòå ñè áðåìåòî íà
êúñíîðèìñêàòà äúðæàâà, áåç äà ó÷àñòâà àêòèâíî â ðàçïðåäåëåíèåòî íà ïðèõîäèòå
(sportulae), êîèòî â êðàéíà ñìåòêà îñòàâàò çà âîåííèòå, áþðîêðàöèÿòà è äâîðöîâèòå åâíóñè.
Îíåçè êóðèàëè, êîèòî óñïÿâàò äà íàìåðÿò ìÿñòî ñðåä åëèòà â íîâàòà ñòîëèöà Êîíñòàíòèíîïîë, â
ñåíàòà èëè â äâîðà íà èìïåðàòîðèòå, ñà îáåêò íà çàâèñò îò ñòðàíà íà ñâîèòå êîëåãè, íî è íà
îìðàçà â êà÷åñòâîòî ñè íà “ðåíåãàòè”, ïðåäïî÷åëè óäîáíèÿ õîìîò íà àâòîêðàöèÿòà ïðåä
ëþáîâòà è îòãîâîðíîñòòà êúì ðîäíèÿ ñè êðàé (âèæ ãëàâà 3).
Ùî ñå îòíàñÿ äî ðåëèãèîçíàòà ïîëèòèêà, çàêîíèòå è ïîâåäåíèåòî íà Êîíñòàíòèí äåìîíñòðèðàò
íåéíèÿ äâîéñòâåí õàðàêòåð. Èìïåðàòîðúò òîëåðèðà õðèñòèÿíèòå, áåç (ïîíå äî êðàÿ íà 320-òå
ãîäèíè) äà çàñÿãà ïðåêàëåíî ìíîãî ïðàâàòà íà åçè÷íèöèòå, êîèòî âñå îùå ñà ìíîçèíñòâî.
Äâîéñòâåí å è ñâåòîãëåäúò íà Êîíñòàíòèí - ðàííèòå ïàíåãèðèñòè ãî ïðåäñòàâÿò êàòî
ïî÷èòàòåë íà ñëúí÷åâèÿ êóëò (Sol Invictus - Àïîëîí), à íà ìîíåòèòå ìó äîìèíèðàò âîåííèòå
ñèìâîëè, áîãèíÿòà íà ïîáåäàòà Âèêòîðèÿ è Ãåíèÿò (äóõúò-ïàçèòåë) íà ðèìñêàòà äúðæàâà
(Baynes, CAH, XII, 680-681). Çà ñúæàëåíèå èçâîðèòå çà Êîíñòàíòèíîâàòà ðåëèãèîçíà
ðåôîðìà ñà ïðîòèâîðå÷èâè è ñèëíî ïðåäóáåäåíè. Õðèñòèÿíñêèòå àïîëîãåòè íà èìïåðàòîðà -
Ëàêòàíöèé, Åâñåâèé, Âàëåçèàíñêèÿò àíîíèì, ãî ïðåäñòàâÿò êàòî óáåäåí õðèñòèÿíèí,
äåéñòâàù ñúîáðàçíî âèñøàòà Áîæèÿ âîëÿ. Êúñíèòå åçè÷åñêè èçâîðè ñïîìåíàâàò íàêðàòêî çà
ðåëèãèîçíàòà ìó ïîëèòèêà, ñàìî çà äà ïîä÷åðòàÿò òåçàòà ñè, ÷å èçîñòàâÿíåòî íà ñòàðèòå
ãðúêî-ðèìñêè öåííîñòè âîäè èìïåðèÿòà êúì ãèáåë. Ñúâðåìåííèòå íà Êîíñòàíòèí åçè÷åñêè
èçâîðè íå âèæäàò â íåãî íîâàòîð èëè îáùåñòâåí âðàã. Ñïîðåä ëàòèíñêè ïàíåãèðèñò îò 313
Êîíñòàíòèí ïå÷åëè ñðàæåíèåòî ïðè Ìèëâèéñêèÿ ìîñò áëàãîäàðåíèå íà ïîìîùòà, êîÿòî ìó èçïðàùà
íåãîâèÿò ìúðòúâ, íî îáîæåñòâåí áàùà (Cameron, The Later Roman Empire, 56). Ñïîðåä
äðóã ïàíåãèðèê èìïåðàòîðúò äúëæàë óñïåõèòå ñè íà áîã Àïîëîí. Òåçè èçâîðè ñà íàé-áëèçêè äî
ñúáèòèÿòà îò 312-313 è äàâàò åçè÷åñêà, íå õðèñòèÿíñêà, âåðñèÿ çà âðúçêèòå íà
Êîíñòàíòèí ñ áîæåñòâåíèòå ñèëè. Ñëåä 313 ðåëèãèîçíàòà ìó ïîëèòèêà äåéñòâèòåëíî òúðïè
ñåðèîçíè ïðîìåíè. Êîíñòàíòèí òîëåðèðà õðèñòèÿíñêàòà öúðêâà â ìàòåðèàëíî, îðãàíèçàöèîííî è
äóõîâíî îòíîøåíèå. Ïðåç 325 â êà÷åñòâîòî ñè íà Pontifex Maximus, îòãîâîðåí çà âñè÷êè
êóëòîâå â èìïåðèÿòà, èìïåðàòîðúò ïðåäñåäàòåëñòâà õðèñòèÿíñêèÿ ñúáîð â Íèêåÿ, îñòàíàë â
òðàäèöèÿòà êàòî Ïúðâè âñåëåíñêè ñúáîð. Ïîëàãàò ñå çíà÷èòåëíè óñèëèÿ çà ïîñòèãàíå íà
åäèíñòâî â öúðêâàòà. Ñëåä 325 îáà÷å, ïîâëèÿí îò ñâîÿ ïðèÿòåë è äóõîâåí ìåíòîð Åâñåâèé,
Êîíñòàíòèí çàïî÷âà äà òîëåðèðà àíàòåìîñàíèòå íà ñúáîðà àðèàíè, à àëåêñàíäðèéñêèÿò åïèñêîï
Àòàíàñèé, îòÿâëåí àíòè-àðèàíèí, å èçïðàòåí íà çàòî÷åíèå. Ñïîðåä Åâñåâèé èìïåðàòîðúò ïðèåë
ñâåòîòî êðúùåíèå íåïîñðåäñòâåíî ïðåäè ñìúðòòà ñè, âåðîÿòíî â íåãîâàòà àðèàíñêà ôîðìà
(Æèâîòîîïèñàíèå íà Êîíñòàíòèí, IV, 67-73). Ñèíîâåòå íà Êîíñòàíòèí ñà õðèñòèÿíè, ïðè òîâà
ñèìïàòèçèðàùè íà óìåðåíèòå àðèàíè è ïðàâîñëàâíè. Ñàìèÿò Êîíñòàíòèí îáà÷å ïðåìèíàâà äúëúã
ïúò, äîêàòî ñòèãíå äî òîâà êðúùåíèå. Äî êúñíèòå ãîäèíè îò ñâîÿ æèâîò òîé ñè îñòàâà
ïî÷èòàòåë íà ñîëàðíèÿ êóëò. Çà èìïåðàòîðà, âúçïèòàí â äóõà íà êúñíîàíòè÷íèÿ ñèíòåç,
Âèñøåòî Áîæåñòâî ìîæå óñïåøíî äà ñú÷åòàâà â ñåáå ñè Ñëúíöåòî, Àïîëîí è õðèñòèÿíñêèÿ
Áîã. Íà èçâåñòíàòà àðêà â Ðèì, èçäèãíàòà â ÷åñò íà ïîáåäàòà íàä Ìàêñåíöèé, èìïåðàòîðúò
îòäàâà ïîáåäàòà ñè íà Áîæeñòâåíîòî âíóøåíèå (Instinctu Divinitatis), êîåòî çâó÷è òâúðäå
íåóòðàëíî. Áîéíèÿò õèìí, ÷èéòî òåêñò å ñúãëàñóâàí ìåæäó Êîíñòàíòèí è Ëèöèíèé, ïðèçîâàâà
Âèñøåòî Áîæåñòâî (Summus Deus) íà ïîìîù â áèòêèòå. Ïðè òîâà Ëèöèíèé íå ñòàâà
õðèñòèÿíèí, íèòî ïúê ãîëÿìàòà ÷àñò îò íåãîâèòå ïîä÷èíåíè. Ïðåñëåäâàíåòî íà õðèñòèÿíè, êîåòî
Ìàêñèìèí Äàÿ ïðîäúëæàâà äî êðàÿ íà æèâîòà ñè, ñå ñ÷èòà çà äåìîäå, íî âåðñêàòà òúðïèìîñò íå
îçíà÷àâà àâòîìàòè÷íî ïðèåìàíå íà õðèñòèÿíñòâîòî. Íîâàòà èìïåðñêà ñòîëèöà Êîíñòàíòèíîïîë å
îñâåòåíà ïðåç 330 ñ åçè÷åñêè è õðèñòèÿíñêè ðèòóàëè. Íàðåä ñ õðèñòèÿíñêèòå öúðêâè ñà
ïîñòðîåíè ïîíå äâà åçè÷åñêè õðàìà - íà Ñúäáàòà (Tyche) è íà Ðåà (Çîñèì, Íîâà èñòîðèÿ, II,
31). Ãðàæäàíèòå âÿðâàò, ÷å ñòàòóÿòà íà Êîíñòàíòèí, ïîñòàâåíà âúðõó êîëîíà íà åäíîèìåííèÿ
ïëîùàä, âñúùíîñò èçîáðàçÿâà ñëúí÷åâèÿ áîã èëè Àïîëîí. Åäèí îò ïðèáëèæåíèòå íà Êîíñòàíòèí å
íåîïëàòîíè÷åñêèÿò ôèëîñîô Ñîïàòúð, ó÷åíèê íà ßìáëèõ. Ìîíåòèòå ñúùî ñëåäâàò ñòàðàòà
ðèìñêà òðàäèöèÿ, áåç õðèñòèÿíñêè ñèìâîëè èëè õðèñòèÿíñêà ïèåòà.
 ëè÷íèÿ ñè æèâîò Êîíñòàíòèí äàëå÷ íå å ñâåòåö. Ñëåä êàòî èçîñòàâÿ íàëîæíèöàòà ñè
Ìèíåðâèíà, òîé ñå æåíè (ïðåç 307, ïî ïîëèòè÷åñêè ïðè÷èíè) çà Ôàóñòà, íåçàêîííà äúùåðÿ íà
Ìàêñèìèàí Õåðêóëèé. Ïðåç 325-326 èìïåðàòîðúò åêçåêóòèðà ïîñëåäîâàòåëíî ñâîÿ ñòàðøè ñèí
Êðèñï, øóðåÿ ñè Ëèöèíèé è ñúïðóãàòà ñè Ôàóñòà. Ïîñëåäíàòà å ñâàðåíà æèâà âúâ âàíà ñ
âðÿëà âîäà. Åçè÷åñêèÿò èñòîðèê Çîñèì, êîéòî èìà çàùî äà ìðàçè Êîíñòàíòèí, ñúçäàâà öÿëà
ïðèò÷à çà òîâà, êàê èìïåðàòîðúò òúðñåë áîæåñòâî, êîåòî äà îïðîñòè ãðåõîâåòå ìó, ìåæäó
êîèòî è ñèíîóáèéñòâî, è åäèíñòâåíèÿò, êîéòî ñå îòçîâàë íà ìîëáèòå ìó, áèë Õðèñòîñ. Èìåííî
çàðàäè èçâúðøåíèòå ãðåõîâå è ïðåñòúïëåíèÿ, òâúðäè Çîñèì, òîçè èìïåðàòîð çàñòàâà íà
ñòðàíàòà íà õðèñòèÿíèòå (Íîâà èñòîðèÿ, II, 29).
Ïî æåñòîêîñò Êîíñòàíòèí íå ñå ðàçëè÷àâà îò ñâîèòå ïðåäøåñòâåíèöè è ïðèåìíèöè. Âúïðåêè
ðàçëè÷íèòå îöåíêè, êîèòî ïîëó÷àâàò â çàâèñèìîñò îò ðåëèãèîçíèòå è ïîëèòè÷åñêè
ïðèñòðàñòèÿ, Äèîêëåöèàí è Êîíñòàíòèí ñè ïðèëè÷àò ïîâå÷å, îòêîëêîòî ñå ðàçëè÷àâàò, ùî ñå
îòíàñÿ äî îñíîâíèòå òåíäåíöèè â ðåôîðìèðàíåòî è ïðåñòðóêòóðèðàíåòî íà ðèìñêàòà äúðæàâà.
Òåðìèíúò Äèîêëåöèàíîâî-Êîíñòàíòèíîâà ñèñòåìà âêëþ÷âà ðàçëè÷íè àñïåêòè îò îáùåñòâåíèÿ
æèâîò. Ïðèíöèïàòúò óìèðà áåçâúçâðàòíî. Íîâàòà èìïåðèÿ å ñëîæíà áþðîêðàòè÷íà è âîåííà
ìàøèíà, êîÿòî â èìåòî íà ñîáñòâåíîòî ñè îöåëÿâàíå å ãîòîâà äà ñìàæå âñè÷êî ïî ïúòÿ ñè. Áàâíî,
íî áåçâúçâðàòíî óìèðà è àíòè÷íèÿò íà÷èí íà æèâîò. Íà âîåííàòà àíàðõèÿ, èêîíîìè÷åñêàòà êðèçà
è äåìîãðàôñêèÿ ñðèâ îò III âåê äúðæàâàòà îòãîâàðÿ ñúñ çàñèëâàíå íà êîíòðîëà íàä
ðàçëè÷íèòå îáùåñòâåíè ñòðóêòóðè. Ïðèíèçåíèÿò ñòàòóò íà ãðàäîâåòå (ñ èçêëþ÷åíèå íà
ñòîëè÷íèòå) å öåíàòà íà ñïàñåíèåòî è îöåëÿâàíåòî íà èìïåðèÿòà. Îãðàíè÷àâà ñå âúçìîæíîñòòà
çà ïðèäâèæâàíå îò åäíî ìÿñòî íà äðóãî, çà äà íå ñå çàñåãíàò èíòåðåñèòå íà õàçíàòà.
Îãðàíè÷àâàò ñå ïðàâàòà íà ïðîôåñèîíàëíèòå ãèëäèè, çà äà ñå çàïàçè ïðîèçâîäñòâîòî, îò êîåòî
ñå íóæäàå íàé-âå÷å àðìèÿòà. Ñåëñêîòî íàñåëåíèå ñå çàêðåïîñòÿâà, çà äà èìà êîé äà
îáðàáîòâà çåìÿòà. Ëîãèêàòà íà çàêîíîäàòåëíàòà äåéíîñò ñå äâèæè â åäíà è ñúùà îðáèòà:
êóðèàëèòå ñå ïðèïèñâàò êúì êóðèèòå ñè, à êîëîíèòå (çàâèñèìî ñåëñêî íàñåëåíèå) - êúì
çåìÿòà. Ñèíîâåòå ñà ïðèíóäåíè äà íàñëåäÿâàò ïðîôåñèèòå íà áàùèòå ñè, à âúçìîæíîñòòà äà
íàïóñíàò ðîäíèÿ ñè ãðàä èëè êîëåãèÿòà ñè ñà ñèëíî îãðàíè÷åíè. Öÿëàòà ôèëîñîôèÿ íà
óïðàâëåíèåòî ñå îñíîâàâà íà âñå ïî-ìàëêî ñàìîóïðàâëåíèå è âñå ïî-ìàëêî ñâîáîäà. Íàêàçàòåëíèòå
ìåðêè ñòàâàò âñå ïî-êðàéíè è ïî-æåñòîêè, à ñìúðòíàòà ïðèñúäà ñå ïðàêòèêóâà âñå ïî-÷åñòî.
Òåîäîñèåâèÿò êîäåêñ, â êîéòî ñà ñúáðàíè çàêîíîâèòå ïîñòàíîâëåíèÿ îò III è IV âåê, å
ñâîåîáðàçåí ïàìåòíèê íà ÷îâåøêàòà áðóòàëíîñò. Èäåîëîãè÷åñêèÿò íàòèñê äîñòèãà ðàçìåðè,
íàïúëíî íåïîçíàòè â Ðàííàòà èìïåðèÿ. Äîêàòî â ñðåäàòà íà IV âåê èìàìå âñå îùå õðèñòèÿíè,
åçè÷íèöè è õîðà, êîèòî ñúùåñòâóâàò â “íè÷èÿòà çåìÿ” è â çàâèñèìîñò îò êîíþíêòóðàòà
çàåìàò åäíà èëè äðóãà ïîçèöèÿ, ñàìî ñëåä åäèí âåê òîâà âå÷å å íåâúçìîæíî. Êîéòî íå å ñ íàñ, å
ïðîòèâ íàñ, à êîéòî å ïðîòèâ íàñ, å ïðîòèâ äúðæàâàòà - òîâà å ïðèíöèïúò, âúç îñíîâà íà êîéòî
ñå ïðåñëåäâàò åçè÷íèöè, åðåòèöè è þäåè. Òîâà âñåîáùî “áÿãñòâî îò ñâîáîäàòà’ äîñòèãà ñâîÿ
àïîãåé â äåñïîòè÷íàòà èìïåðèÿ íà Þñòèíèàí I. Ñëåä íåãîâàòà ñìúðò çàïî÷âàò ïðîìåíè,
ïðîâîêèðàíè íàé-âå÷å îòâúí, è Äèîêëåöèàíîâî-Êîíñòàíòèíîâàòà ñèñòåìà ñå ðàçïàäà, îñòàâÿéêè
ìÿñòî çà ïî-ïðîñòîòî âèçàíòèéñêî äúðæàâíî-îáùåñòâåíî óñòðîéñòâî ïðè íàñëåäíèöèòå íà
Èðàêëèé.
Âúïðåêè âñè÷êî àáñîëþòèñòè÷íèÿò õàðàêòåð íà êúñíîðèìñêàòà äúðæàâà íå áèâà äà ñå
íàäöåíÿâà. Õèïåðöåíòðàëèçàöèÿòà ñè îñòàâà åäíà õèìåðà â îáùåñòâî ñúñ ñëàáî ðàçâèòè
êîìóíèêàöèè è ñ ðåïðåñèâåí àïàðàò, ÷èèòî âúçìîæíîñòè ñà íåñðàâíèìî ïî-ìàëêè â ñðàâíåíèå ñ
òåçè íà ìîäåðíèòå äúðæàâè. Ìíîãî çàêîíîâè ðàçïîðåäáè ñå ïîâòàðÿò ïî÷òè áóêâàëíî ïðåç
äåñåòèëåòèÿòà, êîåòî îçíà÷àâà, ÷å íå ñå ñïàçâàò èëè òâúðäå áúðçî ñå çàáðàâÿò. Â
ïàòðèàðõàëíî îáùåñòâî, â êîåòî áåäíèòå è ñîöèàëíî ñëàáèòå òúðñÿò îïîðàòà íà áîãàòèòå è
ñèëíèòå íà äåíÿ; â êîåòî ïàòðîíèòå ñúçäàâàò ÷àñòíè àðìèè è çàòâîðè â ñîáñòâåíèòå ñè
èìåíèÿ; â êîåòî ñëóõîâåòå çàìåñòâàò äíåøíèòå ñðåäñòâà çà ìàñîâà èíôîðìàöèÿ, à
ãðàæäàíñêàòà âîéíà ñå âúçïðèåìà êàòî íîðìàëíî åæåäíåâèå - â òàêîâà îáùåñòâî äúðæàâàòà íå
ìîæå äà îñúùåñòâÿâà åôèêàñåí êîíòðîë, êàêúâòî ïîçíàâàìå îò áëèçêîòî ìèíàëî è íàñòîÿùå.
Äèîêëåöèàíîâî-Êîíñòàíòèíîâàòà ñèñòåìà å “òîòàëèòàðíà” äîòîëêîâà, äîêîëêîòî çàáåëÿçâàìå
ïîäîáíè òåíäåíöèè - òîòàëèòàòíèòå äúðæàâè ñà ïðîäóêò íà åäíà ñúâñåì ðàçëè÷íà åïîõà.

Êîíñòàíòèí I óìèðà íà 22 ìàé 337 è å ïîãðåáàí â öúðêâàòà “Ñâåòè Àïîñòîëè” â ãðàäà, êîéòî
íîñè íåãîâîòî èìå, à ñèíîâåòå ìó Êîíñòàíöèé., Êîíñòàíòèí è Êîíñòàíñ ñè ïîäåëÿò èìïåðèÿòà.
Äèíàñòè÷íèÿò ïðèíöèï âñå ïî-âå÷å ñå íàëàãà âúïðåêè ñòàðàòà ðèìñêà ïðåçóìïöèÿ çà
èçáîðíîòî íà÷àëî íà èìïåðàòîðñêàòà äëúæíîñò. Âîéñêàòà çàñòàâà íà ñòðàíàòà íà òðèìàòà
áðàòÿ, ñèíîâå íà Ôàóñòà, à ïîëóáðàòÿòà íà Êîíñòàíòèí I - Þëèé Êîíñòàíöèé è Äåëìàòèé, è
ñèíîâåòå íà ïîñëåäíèÿ - Äåëìàòèé Ìëàäøè è Õàíèáàëèàí, ñà óáèòè çàåäíî ñ äðóãè ïðèáëèæåíè
ëèöà íà ïîêîéíèÿ èìïåðàòîð. Îñòàâàò æèâè åäèíñòâåíî ñèíîâåòå íà Þëèé Êîíñòàíöèé - Ãàë è
Þëèàí. Íà 9 ñåïòåìâðè 337 òðèìàòà áðàòÿ ñà àêëàìèðàíè êàòî àâãóñòè. Ñëåä ðàçäåëåíèåòî íà
èìïåðèÿòà íà Êîíñòàíòèí II ñå ïàäàò Ãàëèÿ, Áðèòàíèÿ è Èñïàíèÿ, íà Êîíñòàíñ, êîéòî å åäâà
17-ãîäèøåí - Èòàëèÿ, Ïàíîíèÿ, Èëèðèê è Àôðèêà, à çà ñòàðøèÿ áðàò Êîíñòàíöèé îñòàâà
èçòî÷íàòà ïîëîâèíà íà èìïåðèÿòà. Ñêîðî ñëåä ðàçäåëåíèåòî îáà÷å çàïî÷âàò äà ñå ïëåòàò
èíòðèãè è äà ñå îòïðàâÿò âçàèìíè îáâèíåíèÿ. Ïðåç 340 Êîíñòàíòèí II íàâëèçà âúâ âëàäåíèÿòà
íà Êîíñòàíñ, íî òàì íàìèðà ñìúðòòà ñè. Ïðåç 350 ñàìèÿò Êîíñòàíñ å êîâàðíî óáèò è âëàñòòà íà
Çàïàä óçóðïèðà Âåòðàíèîí, êîìàíäèð íà äóíàâñêèòå âîéñêè, â ÷èèòî æèëè òå÷å “âàðâàðñêà”
(ãåðìàíñêà èëè ñàðìàòñêà) êðúâ. Ñëåä òðè ãîäèíè æåñòîêà âîéíà Êîíñòàíöèé óñïÿâà äà
ðàçãðîìè Âåòðàíèîí è äà ñòàíå, ïîäîáíî íà ñâîÿ áàùà, åäíîëè÷åí óïðàâèòåë íà öÿëàòà èìïåðèÿ,
òîçè ïúò çà îñåì ãîäèíè (Baynes, CMH, I, 55-62).
Êîíñòàíöèé å òèïè÷åí ïðîäóêò íà ñâîåòî âðåìå - ïðîòèâîðå÷èâà ëè÷íîñò, êîÿòî ñú÷åòàâà
áåçìèëîñòíàòà æåñòîêîñò è áîëåçíåíàòà ìíèòåëíîñò ñ åäíî äúëáîêî âêîðåíåíî ÷óâñòâî çà
îòãîâîðíîñò ïðåä ïîäàíèöèòå ñè è ïðåä ñúäáèíèòå íà èìïåðèÿòà. Èìïåðàòîðúò íåóìîðíî ñíîâå
ìåæäó Åôðàò, Äóíàâ è Ðåéí, çà äà îòáëúñêâà íàïàäåíèÿòà íà ïåðñè, ñàðìàòè, àëåìàíè è
ôðàíêè. Âúâ âîåííèòå äåéñòâèÿ ó÷àñòâà ïðÿêî è ðÿäêî ìó ñå îòäàâà äà ñå ñïðå çà äúëãî â
åäíà èëè äðóãà îò ñâîèòå ðåçèäåíöèè. Ñúùåâðåìåííî ñúâðåìåííèöèòå ãî îáâèíÿâàò â ñêëîííîñò
äà ñå âñëóøâà â èíòðèãèòå íà ïðèáëèæåíèòå ñè åâíóñè è íà ìíîãîáðîéíèòå ëàêåè. Äâîðúò íà
èìïåðàòîðà ãúìæè îò ãîòâà÷è, áðúñíàðè, ñëóæèòåëè â èìïåðàòîðñêèòå ïîêîè è ÷èíîâíèöè,
çàåìàùè ñèíåêóðíè äëúæíîñòè. Êîíñòàíöèé îáè÷à, ïîäîáíî íà ñâîÿ áàùà, ïèùíèòå öåðåìîíèè è
ïîìïîçíèòå øåñòâèÿ. Òúðæåñòâåíîòî ìó ïîñåùåíèå â Ðèì ïðåç 357 âïå÷åòëÿâà æèòåëèòå íà
Âå÷íèÿ ãðàä, êàêòî è èñòîðèêà Àìèàí Ìàðöåëèí (Èñòîðèÿ, XVI, 10). Âúïðåêè âðîäåíàòà ñè
ìíèòåëíîñò Êîíñòàíöèé ïðåäïî÷èòà çà ïîìîùíèöè ïðåäñòàâèòåëè íà äèíàñòèÿòà, êîÿòî íåãîâèòå
âîéíèöè çà ìàëêî íå èçòðèâàò îò ëèöåòî íà çåìÿòà ïðåç 337. Ãàë, ñèíúò íà óáèòèÿ Þëèé
Êîíñòàíöèé è âíóê íà Êîíñòàíöèé Õëîð è Òåîäîðà, äúùåðÿòà íà Ìàêñèìèàí, å íàçíà÷åí çà öåçàð
íà Èçòîêà è ïîåìà îòãîâîðíîñòòà äà îòáðàíÿâà ãðàíèöèòå ñ Ïåðñèÿ. Àíòèîõèÿ è öåëèÿò Èçòîê
îáà÷å èçïèòâàò ïîñëåäñòâèÿòà îò æåñòîêèÿ è íåóðàâíîâåñåí õàðàêòåð íà Ãàë, êîéòî ñ ëåêà
ðúêà ïðèáÿãâà êúì èíñöåíèðàíè ïðîöåñè, åêçåêóöèè è êîíôèñêàöèè íà èìóùåñòâî. Ñòèãà ñå
äîòàì, ÷å ïðåç 354 Ãàë å ñúäåí è îáåçãëàâåí ïî çàïîâåä íà Êîíñòàíöèé (Àìèàí, Èñòîðèÿ, XIV,
11). Òåæåñòèòå íà âëàñòòà, â ÷àñòíîñò òðóäíîòî ïîëîæåíèå â Ãàëèÿ è ïî ðåéíñêèÿ ëèìåñ,
ïðèíóæäàâàò èìïåðàòîðà äà òúðñè íîâ ïîìîùíèê è òîé îñòàâà âåðåí íà ðîäíèíñêîòî íà÷àëî. Ïî-
ìàëêèÿò áðàò íà Ãàë - Þëèàí, å íàçíà÷åí çà öåçàð è èçïðàòåí â Ãàëèÿ. Þëèàí ñå ðàçëè÷àâà
êîðåííî îò ñâîÿ áðàò - äîáðå îáðàçîâàí, óðàâíîâåñåí, íîñòàëãè÷íî-ðîìàíòè÷åí è ñêëîíåí êúì
ôèëîñîôñêè ðàçìèøëåíèÿ, òîé çà êðàòêî âðåìå ïîêàçâà íàÿâå ñâîèòå ñïîñîáíîñòè. Òîâà âîäè äî
íåìèíóåì êîíôëèêò ñ Êîíñòàíöèé. Ñúäáàòà å íà ñòðàíàòà íà Þëèàí, êîéòî ñòàâà èìïåðàòîð, à
íåãîâîòî êðàòêî óïðàâëåíèå ïðèâëè÷à èíòåðåñà è íà ñúâðåìåííèöèòå, è íà ìîäåðíèòå
èçñëåäîâàòåëè çàðàäè îïèòà ìó äà ñå ïðåáîðè ñ âåçäåñúùîòî âå÷å õðèñòèÿíñòâî è äà íàëîæè
åäèíåí åçè÷åñêè êóëò, à ñúùî è çàðàäè æåëàíèåòî ìó äà ñúçäàäå äúðæàâà, óïðàâëÿâàíà îò
ôèëîñîôè ñïîðåä Ïëàòîíîâàòà êîíöåïöèÿ çà èäåàëíîòî äúðæàâíî-îáùåñòâåíî óñòðîéñòâî (âèæ
ãëàâà 2).
Ñìúðòòà â çíîéíàòà ìåñîïîòàìñêà ðàâíèíà îñóåòÿâà ïëàíîâåòå íà Þëèàí. Íåãîâèòå íàñëåäíèöè
ñà õîðà îò ðàçëè÷íî òåñòî. Ñëåä êðàòêîòî è áåçëè÷íî óïðàâëåíèå íà Éîâèàí, ñâúðçàíî
åäèíñòâåíî ñ ïðåäàâàíåòî íà ÷àñò îò ðèìñêà Ìåñîïîòàìèÿ íà ïåðñèòå, íà âëàñò èäâà
Âàëåíòèíèàí. Ðîäîì îò ïàíîíñêèÿ ãðàä Öèáàëå (äí. Âèíêîâöè â õúðâàòñêà Ñëàâîíèÿ), íîâèÿò
èìïåðàòîð å ñèí íà òúðãîâåö íà âúæåòà, êîéòî ïðàâè çàøåìåòÿâàùà êàðèåðà â ðèìñêàòà àðìèÿ.
Âàëåíòèíèàí å èçáðàí çà àâãóñò íà ñúâåùàíèå íà âèñøèòå âîåííè è å òèïè÷åí ïðåäñòàâèòåë íà
òàçè êàñòà. Çà ñâîé ïîìîùíèê è àâãóñò íàçíà÷àâà ïî-ìàëêèÿ ñè áðàò Âàëåíñ, êîéòî ñòàâà
óïðàâèòåë íà èçòî÷íèòå äèîöåçè. Âàëåíòèíèàí ïîêàçâà çàâèäíà åíåðãè÷íîñò è ïðàãìàòèçúì ïðè
ðåøàâàíåòî íà ìíîãîáðîéíèòå ïðîáëåìè. Ãåðìàíöèòå ñà ïðîãîíåíè îòâúä Ðåéí, ãðàíè÷íèòå
ôîðòîâå ñà óêðåïåíè, îáåçëþäåíèòå ðàéîíè ñå çàñåëâàò ñ êîëîíè èëè ëåòè (laeti). Ìàêàð è õîðà
ñúñ ñêðîìíî îáðàçîâàíèå, äâàìàòà àâãóñòè çàåìàò ïîçèöèÿ â ðåëèãèîçíèòå ñïîðîâå íà ñâîåòî
âðåìå. Êàòî õðèñòèÿíè-àðèàíè áðàòÿòà ïðåêðàòÿâàò ïðîåçè÷åñêàòà ïîëèòèêà íà Þëèàí.
Âàëåíòèíèàí ïðîÿâÿâà óìåðåíîñò è òîëåðàíòíîñò, ïðåäïî÷èòàéêè ïðîôåñèîíàëèçìà ïðåä
ðåëèãèîçíàòà ïðèíàäëåæíîñò, äîêàòî Âàëåíñ ïðîâåæäà òâúðäà ïîëèòèêà ïî îòíîøåíèå êàêòî íà
ïðèâúðæåíèöèòå íà Þëèàí, òàêà è íà îðòîäîêñàëíèòå õðèñòèÿíè, êîèòî ñà íåäîâîëíè îò
îôèöèàëíèÿ ïðî-àðèàíñêè êóðñ. Ìðàçåí îò âñè÷êè, Âàëåíñ îñòàâà â öúðêîâíàòà òðàäèöèÿ
êàòî “÷åðíàòà îâöà”, à ñ íåãîâèòå ïðåãðåøåíèÿ è ïðåñòúïëåíèÿ ñå îáÿñíÿâàò áåäèòå,
ñïîëåòåëè èìïåðèÿòà (ÃÈÁÈ, I: Ôèëîñòîðãèé, 33; Ñîêðàò, 41-47; Ñîçîìåí, 57-63; Òåîäîðåò,
75-79).
Ïðåç 375 Âàëåíòèíèàí óìèðà ñëåä àïîïëåêòè÷åí óäàð â êðàéäóíàâñêîòî ãðàä÷å Áðèãåöèîí (äí.
Êîìàðîì â Óíãàðèÿ), íàñëåäåí îò ìëàäèÿ ñè ñèí Ãðàöèàí (Cameron, The Later Roman
Empire, 99-112).
Âàëåíñ ñòàâà ñòàðøè àâãóñò çà òðè ãîäèíè, êîèòî ñå îêàçâàò ôàòàëíè çà ïðåñòèæà è
áúäåùåòî íà èìïåðèÿòà. Ãîòèòå, ïðèòèñíàòè îò îáåäèíåíèòå ñèëè íà õóíè è àëàíè, íàïóñêàò
ìàñîâî çåìèòå ñè â ñåâåðíîòî Ïðè÷åðíîìîðèå è äîñòèãàò Äîëíèÿ Äóíàâ ñ ìîëáà äà áúäàò ïðèåòè
êàòî ñúþçíèöè (foederati) è çàñåëåíè â áàëêàíñêèòå ïðîâèíöèè. Âàëåíñ äàâà ñúãëàñèåòî ñè
è îãðîìíà ìàñà îò ãîòè ïðåìèíàâà äóíàâñêèÿ ëèìåñ. Êîðóìïèðàíèòå ðèìñêè ÷èíîâíèöè îáà÷å
çàïî÷âàò äà ìàëòðåòèðàò ãîòñêîòî íàñåëåíèå, èçïîëçâàéêè íåãîâîòî íåùàñòèå çà ëè÷íî
îáîãàòÿâàíå.  ðåçóëòàò íà òîâà èçáóõâà áóíò è ãîòñêèòå ïúë÷èùà, ðúêîâîäåíè îò îïèòíè è
÷åñòîëþáèâè âîæäîâå êàòî Ôðèòèãåðí, Àëàòåé è Ñàôðàêñ, îïóñòîøàâàò Ìèçèÿ è Òðàêèÿ.
Ïðèâëå÷åíè îò âúçìîæíîñòòà çà áîãàòà ïëÿ÷êà, äîâ÷åðàøíèòå âðàãîâå íà ãîòèòå - õóíè è
àëàíè, çàñòàâàò íà òÿõíà ñòðàíà. Èçáóõâà è áóíò ñðåä ðàáîòåùèòå â çëàòíèòå ìèíè, êîèòî
ñúùî ïîäêðåïÿò ãîòñêàòà êàóçà. Ïîëîæåíèåòî ñòàâà íåóäúðæèìî. Âàëåíñ å ïðèíóäåí äà
èçîñòàâè ïåðñèéñêèÿ ôðîíò è ïî íàé-áúðçèÿ íà÷èí íàïðåäâà êúì Òðàêèÿ (Àìèàí, Èñòîðèÿ,
XXXI). Îò Çàïàä èäâà íà ïîìîù Ãðàöèàí. Âàëåíñ îáà÷å íå èç÷àêâà çàïàäíèÿ ñè êîëåãà è âëèçà
â ñðàæåíèå êðàé ñòåíèòå íà Àäðèàíîïîë, áåç âîéñêàòà äà å ïî÷èâàëà è äà å äîñòàòú÷íî ãîòîâà
çà áîé. Íà òîçè äåí - 9 àâãóñò 378, èìïåðèÿòà ïðåòúðïÿâà åäíî îò íàé-ñòðàøíèòå ñè
ïîðàæåíèÿ. Äâå òðåòè îò ðèìñêàòà âîéñêà ñà óíèùîæåíè, çàãèâà è ñàìèÿò Âàëåíñ ïðè îïèò çà
áÿãñòâî. Îáåäèíåíèòå ñèëè íà ãîòè, õóíè, òàéôàëè, àëàíè è âúñòàíàëè ðîáè çàïëàøâàò ñàìèÿ
Êîíñòàíòèíîïîë, à ñòîëè÷íèÿò ãðàä å ñïàñåí áëàãîäàðåíèå íà áîåñïîñîáíîñòòà è
æåðòâîãîòîâíîñòòà íà àðàáñêèòå íàåìíèöè (ShahTd, Byzantium and the Arabs In the
Fourth Century, 247-152, 207). Èìïåðèÿòà âå÷å íå ìîæå äà ñúùåñòâóâà ñàìà çà ñåáå ñè
-“âàðâàðè” âîþâàò çà íåéíà ñìåòêà ñðåùó äðóãè “âàðâàðè”,êîèòî ÿ çàïëàøâàò ñ óíèùîæåíèå.
Êðèòè÷íàòà ñèòóàöèÿ å îâëàäÿíà ïðåç 379 è 380 áëàãîäàðåíèå íà óñèëèÿòà íà âîåíà÷àëíèêà
Òåîäîñèé, êîãîòî Ãðàöèàí íàçíà÷àâà çà ñâîé êîëåãà è àâãóñò íà Èçòîêà (Burns, “The battle
of Adrianople: a reconsideration, 336-345; Wolfram, History of the Goths; Heather,
The Goths; Maenchen-Helfen, Die Welt der Hunnen).
Òåîäîñèé Ìëàäøè ïðîèçõîæäà îò áîãàòà çåìåâëàäåëñêà ôàìèëèÿ â Èñïàíèÿ è å ñèí íà ñòàðèÿ
Òåîäîñèé, ñúùî îïèòåí ïúëêîâîäåö, êîéòî ñòàâà æåðòâà íà èíòðèãè è å åêçåêóòèðàí â Àôðèêà.
Ñëåä óáèéñòâîòî íà Ãðàöèàí îò óçóðïàòîðà Ìàêñèì (383) Çàïàäúò èçïàäà â ïîëèòè÷åñêà
êðèçà è Òåîäîñèé óìåëî ïîåìà ñúäáèíèòå íà èìïåðèÿòà â ñâîè ðúöå. Õðèñòèÿíñêàòà òðàäèöèÿ
ìó ïðèïèñâà, ïîäîáíî íà Êîíñòàíòèí I, åïèòåòà Âåëèê çàðàäè òâúðäàòà ìó ïðî-îðòîäîêñàëíà,
àíòè-åðåòè÷åñêà è àíòè-åçè÷åñêà ïîëèòèêà. Îò Êîíñòàíòèí Âåëèêè äî Òåîäîñèé èìïåðèÿòà å
ïîëè-ðåëèãèîçíà è ïîëè-êóëòóðíà îáùíîñò, óïðàâëÿâàíà îò èìïåðàòîðè-õðèñòèÿíè èëè
ñèìïàòèçèðàùè íà õðèñòèÿíñòâîòî, ñ âàæíîòî èçêëþ÷åíèå íà Þëèàí. Òåîäîñèé I ïðåâðúùà
íèêåéñêîòî õðèñòèÿíñòâî â îôèöèàëíà è åäèíñòâåíà äúðæàâíà ðåëèãèÿ. Åçè÷åñêèòå õðàìîâå
ñå ðàçðóøàâàò, çàòâàðÿò èëè ïðåâðúùàò â õðèñòèÿíñêè öúðêâè. Åðåòèöèòå ñà
ïðåñëåäâàíè, à åäèêòèòå â ïîëçà íà öúðêâàòà è íà íèêåéñêòî âåðîèçïîâåäàíèå ñå ñèïÿò åäèí
ñëåä äðóã. Çàáðàíÿâàò ñå ãëàäèàòîðñêèòå áîåâå,à ïðåç 393 ñå ïðîâåæäàò ïîñëåäíèòå
Îëèìïèéñêè èãðè (Óñïåíñêèé, Èñòîðèÿ, I, 138-147). Òåîäîñèé íå å ïúðâèÿò, êîéòî ïðåäïðèåìà
ïîäîáíè ðåñòðèêòèâíè ìåðêè, íî ïðè íåãî òå äîñòèãàò îñîáåíà èíòåíçèâíîñò. Âúïðåêè âñè÷êè
ìåðêè è ñëåä Òåîäîñèé â èìïåðèÿòà èìà âñå îùå ìíîãî åçè÷íèöè. Îôèöèàëíàòà õðèñòèÿíñêà
öúðêâà ñå çàíèìàâà ïî-âå÷å ñ èçáèñòðÿíåòî íà ñâîÿòà áîãîñëîâñêà ñèñòåìà è ñ áîðáà ñðåùó
ìíîãîáðîéíèòå åðåñè, äîêàòî åçè÷íèöèòå ñòîÿò âñòðàíè è ðÿäêî ñà îáåêò íà íåéíàòà îìðàçà.
Òàêúâ å ñëó÷àÿò ñ ðàçðóøåíèÿ õðàì íà Ñàðàïèñ â Àëåêñàíäðèÿ èëè ñ æåñòîêîòî óáèéñòâî
íà Èïàòèÿ, íåîïëàòîíè÷åñêè ôèëîñîô, äåëî íà áóéíàòà àëåêñàíäðèéñêà òúëïà è íà ïå÷àëíî
èçâåñòíîòî åãèïåòñêî ìîíàøåñòâî (âèæ ãëàâà 4). Ðàñòÿùàòà àãðåñèâíîñò íà õðèñòèÿíñòâîòî
ïðåäèçâèêâà ñòúïèñâàíå è èìà îáðàòåí åôåêò. Ñàìèÿò ôàêò, ÷å Òåîäîñèé èçäàâà íÿêîëêî
åäèêòà (îò 384, 392,394), â êîèòî õðèñòèÿíñòâîòî ñå òðåòèðà êàòî åäèíñòâåíà äúðæàâíà
ðåëèãèÿ, à åçè÷åñêèòå êóëòîâå ñå çàáðàíÿâàò, èäâà äà ïîêàæå, ÷å çàêîíèòå îñòàâàò ñàìî íà
êíèãà èëè ïúê èçïúëíåíèåòî èì å áåëÿçàíî îò êàìïàíèéíîñò, ñëåä êîåòî òå ñå çàáðàâÿò è ñå
ïîÿâÿâà íóæäàòà äà áúäàò íàëàãàíè îòíîâî. Õàðàêòåðåí å ñëó÷àÿò ñ ãëàäèàòîðñêèòå èãðè.
Çà ïðúâ ïúò ãè çàáðàíÿâà Êîíñòàíòèí I ïðåç 325, à Òåîäîñèé ïðàâè ñúùîòî â êðàÿ íà âåêà.
Áîåâåòå ìåæäó õîðà è æèâîòíè â öèðêà îáà÷å ïðîäúëæàâàò ïðåç öåëèÿ V âåê è ñå íàëàãà
Àíàñòàñèé I äà èçäàäå íàðî÷åí åäèêò ñðåùó òÿõ ïðåç 499! Îò Òåîäîñèé I íàòàòúê íà
åçè÷íèöè è þäåè ñå çàáðàíÿâà äà çàåìàò äúðæàâíè ïîñòîâå, íî èçêëþ÷åíèÿòà ïðîäúëæàâàò äî
80-òå ãîäèíè íà V âåê, à îòäåëíè èíöèäåíòè èìà äîðè ïðè Þñòèíèàí I. Õðèñòèÿíèçàöèÿòà íà
Ðèìñêàòà èìïåðèÿ å ïðîäúëæèòåëåí ïðîöåñ, íî óïðàâëåíèåòî íà Òåîäîñèé I áåëåæè ïîâðàòíèÿ
ìîìåíò, â êîéòî ñèëèòå íà ñòàðîòî åçè÷åñòâî ñà ïðåêúðøåíè è íå ìó îñòàâà íèùî äðóãî îñâåí äà
ïðåìèíå â êðèïòî-åçè÷åñòâî èëè äà ÷àêà ñ ôèëîñîôñêî ïðèìèðåíèå ïðåäèçâåñòåíèÿ ñè êðàé.
Ïðåç 381 â Êîíñòàíòèíîïîë å ñâèêàí Âòîðèÿò âñåëåíñêè ñúáîð.  íåãî âçåìàò ó÷àñòèå 150
èçòî÷íè åïèñêîïè. Îòíîâî å îñúäåíî àðèàíñòâîòî çàåäíî ñ íîâîïîÿâèëàòà ñå åðåñ íà ìàëîàçèéñêèÿ
ñâåùåíèê Ìàêåäîíèé. Ïîòâúðäåí è äîïúëíåí å íèêåéñêèÿò ñèìâîë íà âÿðàòà, à
êîíñòàíòèíîïîëñêèÿò àðõèåïèñêîï å èçäèãíàò äî ðàíãà íà ïàòðèàðõ è ïîñòàâåí íà âòîðî ìÿñòî
ñëåä ðèìñêèÿ ïúðâîñâåùåíèê. Éåðàðõè÷íàòà ïðîìÿíà îòêðèòî è öèíè÷íî å àðãóìåíòèðàíà ñ
ïîëèòè÷åñêè äîâîäè. Àëåêñàíäðèéñêèÿò ïàòðèàðõàò, äîòîãàâà âòîðè ïî ïðàâî, ñå ñå ÷óâñòâà
çàñåãíàò è îùåòåí. Ìåæäó Àëåêñàíäðèÿ è Êîíñòàíòèíîïîë ñå ïîÿâÿâà âðàæäà, êîÿòî ïðîâîêèðà
îñòðèòå ñáëúñúöè ïðåç V âåê è äî ãîëÿìà ñòåïåí îáóñëàâÿ îòêúñâàíåòî íà Èçòîêà â öúðêîâíî,
ðåëèãèîçíî è êóëòóðíî îòíîøåíèå (Gardner, CMH, I, 487-520).
Òåîäîñèé I å äîáúð âîåíà÷àëíèê è àäìèíèñòðàòîð, íî ïî ïîäîáèå íà Êîíñòàíòèí Âåëèêè ìó ëèïñâà
õðèñòèÿíñêî ñìèðåíèå. Æåñòîê è îòìúñòèòåëåí ïî ïðèðîäà, èìïåðàòîðúò íà äâà ïúòè èçñèïâà
ãíåâà ñè âúðõó ãîëåìè è âàæíè ãðàäîâå. Ïðåç 387 àíòèîõèéöèòå âäèãàò áóíò ñðåùó
ñïåêóëàòèâíî âèñîêèòå öåíè è êîðóïöèÿòà. Ðàçáóíòóâàëàòà ñå òúëïà ÷óïè ñòàòóèòå íà
èìïåðàòîðà è âïîñëåäñòâèå õîðà êàòî Ëèáàíèé, Éîàí Õðèçîñòîì è ïàòðèàðõ Ôëàâèàí ïîëàãàò
íåèìîâåðíè óñèëèÿ äà óáåäÿò Òåîäîñèé äà ñïðå åêçåêóöèèòå è ìú÷åíèÿòà (Éîàí Õðèçîñòîì,
Ñëîâà çà ñòàòóèòå). Ïðåç 390 èçáóõâà áóíò â Òåñàëîíèêà, ïðè ïîòóøàâàíåòî íà êîéòî
èìïåðàòîðñêèòå ãâàðäåéöè èçáèâàò 7000 äóøè. Çàðàäè òîâà ïðîâèíåíèå ìèëàíñêèÿò
àðõèåïèñêîï Àìáðîçèé çàáðàíÿâà íà Òåîäîñèé äà âëåçå â ìåñòíèÿ õðèñòèÿíñêè õðàì, ïðåäè
ïóáëè÷íî äà ñå ïîêàå. Òîâà å ïúðâèÿò ñëó÷àé, â êîéòî ðèìñêè èìïåðàòîð ñå ïîä÷èíÿâà íà
èçèñêâàíèÿòà íà õðèñòèÿíñêè ïðåëàò. Äóõúò íà Ñðåäíèòå âåêîâå âå÷å âèòàå âúâ âúçäóõà
(Áðàóí, Ñâåòúò íà êúñíàòà àíòè÷íîñò, 121-133).
Ñðåùó Òåîäîñèé çàñòàâà è ñåíàòñêàòà åçè÷åñêà îïîçèöèÿ â Ðèì. Ðúêîâîäèòåëèòå íà òàçè
îïîçèöèÿ - Ñèìàõ, Ïðåòåêñòàò è Íèêîìàõ Ôëàâèàí, èìàò çà êàêâî äà ñà íåäîâîëíè.
Íåòîëåðàíòíàòà ðåëèãèîçíà ïîëèòèêà íà èìïåðàòîðà ïðîâîêèðà ïúðâèÿ è ïîñëåäåí îòêðèò
åçè÷åñêè áóíò, â êîéòî âçåìà ó÷àñòèå è âñåñèëíèÿò êîìàíäèð íà ãàëñêèòå âîéñêè Àðáîãàñò.
Ôðàíê ïî ïðîèçõîä, Àðáîãàñò íå ñå ðåøàâà äà îáëå÷å ïóðïóðíèòå èìïåðàòîðñêè îäåæäè, à
ïðåäïî÷èòà ïî-ñêðîìíàòà ïîçèöèÿ íà ïúðâè ìèíèñòúð è êóêëîâîä íà èçäèãíàòèòå îò íåãî
ìàðèîíåòêè. Ïðåç 392 Âàëåíòèíèàí II, ñèí íà Âàëåíòèíèàí I è áðàò íà Ãðàöèàí, å óáèò ïðè
íåÿñíè îáñòîÿòåëñòâà â Ãàëèÿ. Åçè÷åñêàòà ïàðòèÿ â Ðèì ñå ñúþçÿâà ñ Àðáîãàñò è èçäèãà
çà àâãóñò íà Çàïàäà áèâøèÿ ó÷èòåë ïî êðàñíîðå÷èå Åâãåíèé. Îëòàðúò íà áîãèíÿòà
Âèêòîðèÿ, ìàõíàò îò ñãðàäàòà íà ñåíàòà ïî íàñòîÿâàíå íà Ãðàöèàí (382), å âúçñòàíîâåí íà
ñòàðîòî ñè ìÿñòî êàòî ñèìâîë íà ðèìñêîòî ìèíàëî è òðàäèöèè. Åçè÷åñêèòå õðàìîâå îòâàðÿò
âðàòè, à èìîòèòå èì ñà ÷àñòè÷íî âúçñòàíîâåíè. Åâãåíèé å äîñòàòú÷íî ðàçóìåí äà íå
ïðåäïðèåìà ãîíåíèÿ ñðåùó õðèñòèÿíèòå â Ðèì è Èòàëèÿ. Ðèìñêèÿò ñåíàò àôèøèðà ñâîÿòà
òîëåðàíòíà ïîëèòèêà, â ðàìêèòå íà êîÿòî õðèñòèÿíñòâîòî ìîæå äà ñúùåñòâóâà íàðàâíî ñ
âñè÷êè îñòàíàëè îñâåòåíè îò òðàäèöèÿòà ðåëèãèîçíè ñèñòåìè è êóëòîâå. Ïðè òåçè
îáñòîÿòåëñòâà âîåííèÿò ñáëúñúê ìåæäó Òåîäîñèé è Åâãåíèé å íåìèíóåì. Òåîäîñèé íà÷åëî íà
ìíîãîáðîéíà âîéñêà, ñúñòàâåíà ïðåèìóùåñòâåíî îò ãîòè, óñïÿâà äà ïðåìèíå Þëèéñêèòå Àëïè è
äà ðàçáèå ñèëèòå íà ïàçåùèÿ ïðîõîäèòå Íèêîìàõ Ôëàâèàí, êîéòî íå ìîæå äà ïîíåñå êðàõà íà
åçè÷åñêàòà êàóçà è ñå ñàìîóáèâà. Íà Åâãåíèé íå ïîìàãàò íèòî ïîçëàòåíèòå ñòàòóè íà Þïèòåð,
íèòî âðåìåòî, ÷èèòî êàïðèçè îñóåòÿâàò ïðåäíà÷åðòàíèÿ òàêòè÷åñêè ïëàí.  ñðàæåíèåòî ïðè
ðåêà Frigidus (äí.Âèïàõ â Þæíà Àâñòðèÿ) íà 6 ñåïòåìâðè 394 Òåîäîñèé èçëèçà ïîáåäèòåë,
Åâãåíèé å åêçåêóòèðàí, à Àðáîãàñò ñå ñàìîóáèâà. Ðèìñêàòà ñåíàòñêà ïàðòèÿ ãóáè ñâîåòî
âëèÿíèå è àâòîðèòåò. ×ðåç Òåîäîñèé ïîáåæäàâà îðòîäîêñàëíîòî õðèñòèÿíñòâî, à íà
åçè÷åñêàòà êàóçà å íàíåñåí çàøåìåòÿâàù óäàð (Çîñèì, Íîâà èñòîðèÿ, V, 38; Baynes, CMH,
I, 241-249).
Òåîäîñèé I óìèðà â Ìèëàíî (17 ÿíóàðè 395), êàòî ïðåäè ñìúðòòà ñè ðàçäåëÿ èìïåðèÿòà ìåæäó
äâàìàòà ñè ñèíà - Àðêàäèé íà Èçòîê è Õîíîðèé íà Çàïàä. Ôîðìàëíî Ðèìñêàòà èìïåðèÿ
ïðîäúëæàâà äà ñå ñ÷èòà çà åäèííà äúðæàâà, íî äâåòå è ïîëîâèíè âå÷å íèêîãà íå ñå îáåäèíÿâàò,
à ðàçëè÷èÿòà ìåæäó òÿõ âñå ïî-âå÷å ñå çàäúëáî÷àâàò. Çàïàäúò å îáðå÷åí â ñìúðòîíîñíàòà
ïðåãðúäêà íà ãåðìàíñêèòå êðàëå, äîêàòî íà Èçòîê õðèñòèÿíñêàòà Ðèìñêà èìïåðèÿ ïðîäúëæàâà
ñâîåòî ñúùåñòâóâàíå, ñúçäàâàéêè ñâîé ñîáñòâåí ñòèë è îáëèê, êîéòî áèõìå ìîãëè äà îïðåäåëèì
êàòî âèçàíòèéñêè.