‫د ﻧـﻨـګــﺮهـــﺎر ﭘـــﻮهـﻨـﺘــﻮن‬

‫د ښﻮوﻧﯥ او روزﻧﯥ ﭘﻮهﻨځﻰ‬

‫د ﮐﻴﻤـﻴﺎ او ﺑـﻴـﻮﻟـﻮژي څﺎﻧګﻪ‬

‫ﻣــــﺎﻳــﮑــــﺮو ﺑﻴــﻮﻟــــﻮژي‬

‫((‬ ‫ﭘﻮ هﺎﻧﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻇﺎهﺮ ))اﻣﻴﺮي‬ ‫ﻣﻮﻟﻒ‪:‬‬

‫‪ ١٣٨٥‬هـ ش‬ ‫ﮐﺎل‪:‬‬

‫‪1‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د ﭘـــﻴـــﻞ ﺧـــــﺒـــﺮي‬

‫د ﻣﺎﻳﮑﺮو ﺑﻴﻮﻟﻮژي ﭘﻪ ﻋﻠﻢ ﭘﻮهﻴﺪل ﻳﻮﻩ ﺿﺮوري ﺧﺒﺮﻩ دﻩ ځﮑﻪ ﭼﻲ ﻳﻮ ښﻪ ﺳﺎﻟﻢ‬

‫ژوﻧﺪ د ﺗﺮﺳﺮﻩ ﮐﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﺿﺮوري دﻩ ﭼﻲ د ﻣﺎﻳﮑﺮو ﺑﻴﻮﻟﻮژي ﭘﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻲ ﭘﻮرﻩ‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺗﺮﻻﺳﻪ ﮐړو‪ .‬ځﮑﻪ ﭼﻲ دا ﻣﻀﻤﻮن اﻧﺴﺎﻧﺎن د ﻳﻮي ﻧﻮي ﮐﻮﭼﻨﻲ ﺟﻬﺎن ﺳﺮﻩ‬
‫ﺑﻠﺪ او اﺷﻨﺎ ﮐﻮي ﻳﻌﻨﻲ داﺳﻲ ﺟﻬﺎن ﺳﺮﻩ ﭘﻪ ﺳﺘﺮګﻮ ﻟﻴﺪل ﻳﻲ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﻪ دي ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻲ ﻟﺪي‬
‫ځﺎﻧګړي وﺳﻴﻠﻲ ﻧﻪ ﭼﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﮑﻮپ ﻧﻮﻣﻴږي ﺿﺮوري دي‪ .‬د ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﮑﻮپ ﻻﻧﺪي‬
‫ﭘﻪ ﻏﻮر ﺳﺮﻩ و وﻳﻨﻮ ﻳﻮﻩ ﻧﻮي دﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﻧږ ﺗﻪ را څﺮګﻨﺪﻩ ﺷﻲ ﭼﻲ دا ﻧړي ﻳﻮ ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ‬
‫او د اﻣﺮاﺿﻮ ﺗﻮﻟﻴﺪوﻧﮑﻲ ﺿﺮري اﺟﺴﺎم وي‪.‬‬
‫د دي ﻣﻀﻤﻮن ﭘﻪ ﻟﻮﺳﺘﻠﻮ ﺳﺮﻩ ﺷﺎګﺮدان د ﺧﭙﻞ ﺻﺤﻲ وﻗﺎﻳﻊ او ﻗﻮاﻧﻴﻨﻮ ﺑﻪ ﭘﻮﻩ ﺷﻲ‬
‫ﺗﺮڅﻮ وﮐﻮﻟﻲ ﺷﻲ ﭼﻲ ځﺎن ﺗﻪ د ژوﻧﺪاﻧﻪ ﺻﺤﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﺑﺮاﺑﺮ ﮐړي‪.‬‬
‫( ﻣﺨﻮﻧﻮ ﮐﻲ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺷﻮﻳﺪي‪ .‬او‬ ‫( ﻓﺼﻠﻮﻧﻮ او ﭘﻪ )‬ ‫دا ﮐﺘﺎب ﭘﻪ )‬
‫زﻳﺎر ﻣﻲ وﻳﺴﺘﻠﻲ دي ﺗﺮڅﻮ د دي ﮐﺘﺎب ﭘﻪ ﻟﻴﮑﻠﻮ ﮐﻲ د ﻧﻮﻳﻮ‪ ،‬ﻋﻠﻤﻲ او ﻣﻌﺘﺒﺮو ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻮ‬
‫څﺨﻪ ﮐﻮم ﭼﻲ د اﻋﺘﺒﺎر وړﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻪ وي اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﺷﻮﻳﺪﻩ‪.‬‬
‫ټﻮل ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻪ ‪ ،‬ﭘﺮازﻳﺘﻮﻧﻪ او وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ هﻢ ﭘﻪ ﻣﻔﺼﻠﻪ ﺗﻮګﻪ څﻴړل ﺷﻮﻳﺪي او‬
‫ﻣﻲ ﮐړﻳﺪي ﭼﻲ ګﺮاﻧﻮ ﻟﻮﺳﺘﻮوﻧﮑﻮ ﭘﻪ زړﻩ ﭘﻮري او د هﻐﻮي ﭘﻪ ورځﻨﻲ ژوﻧﺪ‬ ‫ﮐﻮښ‬
‫ﮐﻲ د ګټﻲ اﺧﻴﺴﺘﻠﻮ ﭘﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻲ زﻳﺎت ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت را ټﻮل او ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮﻳﺪي‪ .‬اﻣﻴﺪوار ﻳﻢ‬
‫ﭼﻲ دﻏﻪ ﮐﺘﺎب ګﺮاﻧﻮ ﻟﻮﺳﺘﻮوﻧﮑﻮ ﺗﻪ ﭘﻪ زړﻩ ﭘﻮري او ګټﻮر وګﺮځﻲ ﺗﺮڅﻮ د دي ﻟﭙﺎرﻩ‬
‫ﻧﻮرو ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪاﻧﻮ او د ﺧﭙﻞ ﭼﺎﭘﻴﺮﻳﺎل د وګړو ﺳﺮﻩ ﻣﺮﺳﺘﻪ وﮐړي‪ .‬ﺗﺮڅﻮ ﭼﻲ د‬
‫ﺻﺤﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻮ ﭘﻪ رﻋﺎﻳﺖ ﮐﻮﻟﻮﺳﺮﻩ ﺑﻠﺪ ﺷﻲ او ګﺮاﻧﻮ ﻟﻮﺳﺘﻮوﻧﮑﻮﺳﺮﻩ ﺑﻪ د هﻐﻲ د ﺣﻔﻆ‬
‫اﻟﺼﺤﻲ ﭘﻪ ﺳﺎﺗﻠﻮ ﮐﻲ زﻳﺎﺗﻪ ﻣﺮﺳﺘﻪ وﮐړي ‪.‬‬
‫وﻣﻦ اﷲ اﻟﺘﻮﻓﻴﻖ‬

‫‪2‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻓــــــــﻬــــــــﺮﺳــــــــــــﺖ‬

‫‪ – ١‬ﺳﺮﻳﺰﻩ ‪(١) -------------------------------------------------------‬‬

‫‪ – ٢‬ﻣﺎﻳﮑﺮوﺑﻴﻮﻟﻮژي څﻪ ﺗﻪ واﻳﻲ ‪(٣) -----------------------------------‬‬
‫‪ – ٣‬د ﻣﺎﻳﮑﺮوﺑﻴﻮﻟﻮژي ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ‪(٤) ------------------------------------‬‬
‫‪ – ٤‬د ﻣﺎﻳﮑﺮوارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي او ﻧﻮم اﻳښﻮدﻧﻪ ‪(٧) -----------------‬‬
‫‪ – ٥‬د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ‪(١٠) -------------------------------------------‬‬
‫‪ – ٦‬ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻪ ‪(١٢) ----------------------------------------------------‬‬
‫‪ – ٧‬وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ‪(١٣) --------------------------------------------------‬‬
‫‪ – ٨‬اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ‪(١٦) ------------------------------------------------‬‬
‫‪ – ٩‬ﻋﺎﻟﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ‪(١٧) -------------------------------------------------‬‬
‫‪ – ١٠‬د ‪ Spilla‬او ‪ Vibro‬ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ‪(١٨) ----------------------------‬‬
‫‪ – ١١‬د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ اﻧﺎﺗﻮﻣﻲ او ﻣﺎرﻓﻮﻟﻮژي ‪(٢٠) -----------------------------‬‬
‫‪ – ١٢‬اﻣﻴﻮﻧﺎﻟﻮژي ‪( ٣٩) ------------------------------------------------‬‬
‫‪ – ١٣‬دﺑﺪن داﺧﻠﯥ ﻣﺪاﻓﻌﯥ ‪(٤٥) ------------------------------------------‬‬
‫‪ – ١٤‬اﻧﺘﻴﺠﻦ ‪(٤٨) -----------------------------------------------------‬‬
‫‪ – ١٥‬دوﻳﻨﯥ ګﺮوﭘﻮﻧﻪ ‪(٤٩) ---------------------------------------------‬‬
‫‪ – ١٦‬اﻧﺘﯥ ﺑﺎدې ‪(٥٢) --------------------------------------------------‬‬
‫‪ – ١٧‬ﺳﻴﺮاﻟﻮﺟﯥ ) ‪(٥٦) ------------------------------------- (Alergin‬‬
‫‪ – ١٨‬رﮐﺘﺴﻴﺎ‪،‬وﻳﺮﺳﻮﻧﻪ اوﭘﻠﻴﻮروﻧﻤﻮﻧﻴﺎ ډوﻟﻪ اﺟﺴﺎم ‪(٥٧) ------------------‬‬
‫‪ – ١٩‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن او ﻣﻴﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺰم ‪(٥٩) --------------------------------------‬‬
‫‪ – ٢٠‬وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ‪(٦٠) -------------------------------------------------‬‬

‫‪ – ٢١‬ﺑﮑﺘﺮﻳﺎﻳﻲ وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ‪(٦٤) ----------------------------------------‬‬

‫‪3‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – ٢٢‬ﭘﻠﻴﻮروﻧﻤﻮﻧﻴﺎ ډوﻟﻪ اﺟﺴﺎم ‪(٦٨) ------------------------------------‬‬
‫‪ – ٢٣‬ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻓﻨﺠﻴﺎن ‪(٦٩) ----------------------------------------------‬‬
‫‪ – ٢٤‬ﭘﺮوﺗﻮزوا ‪(٧٥) --------------------------------------------------‬‬
‫‪ – ٢٥‬د رﻳﺰش وﻳﺮوس ‪(٧٨) -------------------------------------------‬‬
‫‪ – ٢٦‬ﺷﻴﺮي ‪(٧٩) -----------------------------------------------------‬‬
‫‪ – ٢٧‬ﭼﻴﭽﮏ ‪(٧٩) ----------------------------------------------------‬‬
‫‪ – ٢٨‬د ﮐﻮﻟﻤﻮ ﻣﺎﻳﮑﺮوارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ‪(٨١) ---------------------------------‬‬
‫‪(٨١) ---------------------------------------------- Salmonella – ٢٩‬‬
‫‪(٨٢) ----------------------------------------- Typhoid Fever – ٣٠‬‬
‫‪ – ٣١‬د ﭘﻮﺳﺘﮑﻲ ﻟﻪ ﻟﻴﺎري د ﻧﺎروﻏﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ‪(٨٤) -------------------------‬‬
‫‪ – ٣٢‬ﻣﺎﺧﺬوﻧﻪ ‪(٨٦) ---------------------------------------------------‬‬

‫ﺳﺮﻳﺰﻩ ‪:‬‬
‫ﻣﺎﻳﮑﺮوﺑﻴﻮﻟﻮژي ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻪ ﻋﻠﻢ ﻳﺎ ﭘﻮهﻲ څﺨﻪ دي ﭼﻲ د ډﻳﺮو ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ‬
‫ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎﻣﻮ څﺨﻪ ﮐﻮم ﭼﻲ ﭘﻪ ﺳﺘﺮګﻮ ﻧﻪ ﺷﻮ ﻟﻴﺪﻟﻲ ﺑﻠﮑﻲ د هﻐﻮي د څﻴړﻧﻲ او‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻲ ﻟﭙﺎرﻩ ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﮑﻮپ ﺗﻪ اړﺗﻴﺎ دﻩ او ﻣﻌﻨﻲ ﻳﻲ ﮐﻮﭼﻨﻲ ﺟﺮاﺳﻴﻢ ﻳﺎ ﭘﻮهﻪ دﻩ ‪.‬‬
‫د ﻣﺎﮐﺮوﺑﻴﻮﻟﻮژي ﭘﻪ هﮑﻠﻪ هﻐﻪ وﺧﺖ څﻴړوﻧﻮ ښﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ورﮐړﻩ ﮐﻮم وﺧﺖ ﭼﻲ‬
‫ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﮑﻮپ اﺧﺘﺮاع ﺷﻮ‪ .‬د ﻣﺎﻳﮑﺮوﺑﻴﻮﻟﻮژي ﭘﻪ هﮑﻠﻪ ډﻳﺮو ﭘﻮهﺎﻧﻮ او ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻮ‬
‫څﻴړﻧﻲ او ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﮐړي دي ‪ .‬ﻻﮐﻦ د ﻟﻮﻣړي ځﻞ ﻟﭙﺎرﻩ ﻳﻮ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻋﺎﻟﻢ ﭼﻲ ارن‬
‫ﺗﺮ ﺳﺮﻩ ﮐړﻳﺪي‪.‬‬ ‫ﺑﺮګ ﻧﻮﻣﻴﺪﻩ د ﻣﺎﻳﮑﺮوﺑﻴﻮﻟﻮژي ﭘﻪ ﻋﻠﻢ ﮐﻲ ډﻳﺮي څﻴړﻧﻲ‬

‫‪4‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﭘﺪي ﮐﺘﺎب ﮐﻲ ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻪ ﮐﻮم ﭼﻲ ﻧﺒﺎﺗﻲ ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﻨځﺘﻪ راوړي ﭘﻪ ﭘﺮاﺧﻪ اﻧﺪازﻩ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﻮي دي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻧﻮر ﭼﻲ د ﭘﺮازﻳﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳږي هﻢ د دي‬
‫ﻣﻀﻤﻮن د ﻋﻨﻮان ﻻﻧﺪي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻴږي او د دي ﺳﺮﻩ ﺳﺮﻩ ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻧﻮر ﮐﻮﭼﻨﻲ‬
‫ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﻟﮑﻪ ‪ Ricktisia , Virus , yeast‬هﻢ د دي ﻣﻀﻤﻮن اړوﻧﺪو ﻣﻄﺎﻟﻌﻲ‬
‫ﻻﻧﺪي ﻧﻴﻮل ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫ﭘﺪي ﮐﺘﺎب ﮐﻲ ټﻮل ﻣﺎﻳﮑﺮو ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﻠﻤﻲ ډول ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺷﻮي دي او د‬
‫ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻧﻮر ﻋﻠﻤﻲ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ هﻢ د څﻴړﻧﻲ ﻻﻧﺪي ﻧﻴﻮل ﺷﻮي او د هﻐﻮي ﭘﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻲ‬
‫ټﻮﻟﻲ اﺳﺎﻧﺘﻴﻴﺎوي ﮐﻮم ﭼﻲ د ﺑﻴﻮﻟﻮژي ﭘﻮهﺎﻧﻮ د ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﮐﻨګﺮس ﮐﻲ راﻣﻨځﺘﻪ ﺷﻮي‬
‫دي ﻳﺎدوﻧﻪ ﺷﻮي دﻩ ‪ .‬هﻤﺪارﻧﮕﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت او ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭘﻪ ﺟﻼ ﺟﻼ ﺗﻮګﻪ د ﻣﻄﺎﻟﻌﻲ ﻻﻧﺪي‬
‫ﻧﻴﻮل ﺷﻮي دي ﭼﻲ ﻟﻮﺳﺘﻮﻧﮑﻮ ﺳﺮﻩ ﺑﻪ ﻣﺮﺳﺘﻪ وﺷﻲ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﭘﺎي ﮐﻲ د ﻣﺤﺘﺮﻣﻮ ﻟﻮﺳﺘﻮﻧﮑﻮ څﺨﻪ هﻴﻠﻪ ﮐﻮم ﮐﭽﻴﺮي ﮐﻮﻣﻪ ﻏﻠﻄﻲ او ﺧﻄﺎ د‬
‫دي ﮐﺘﺎب ﻟﻴﮑﻠﻮ ﭘﻪ اوږدوﮐﻲ ﺷﻮي وي را ﭘﻪ ګﻮﺗﻪ ﮐړي ﺗﺮ څﻮ د هﻐﻮي ﭘﻪ اﺻﻼح‬
‫ﮐﻲ ﺑﻪ د زړﻩ ﻟﻪ ﮐﻮﻣﻲ هﻠﻲ ځﻠﻲ وﮐړم ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﻀﻤﻮن د ښﻮوﻧﻲ او روزﻧﻲ ﭘﻮهﻨځﻲ د ﮐﻴﻤﻴﺎ او ﺑﻴﻮﻟﻮژي ځﺎﻧګﻲ‬
‫او هﻴﻠﻪ ﻣﻦ ﻳﻢ‬ ‫څﻠﻮرم ټﻮﻟګﻲ ﮐﻲ ﭘﻪ اوﻧﻲ ﮐﻲ )‪ (٦‬ﺳﺎﻋﺘﻮﻧﻪ ﻟﻮﺳﺘﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫ﭼﻲ ګﺮاﻧﻮ ﻟﻮﺳﺘﻮﻧﮑﻮ ﺗﻪ ﭘﻪ زړﻩ ﭘﻮري وګﺮځﻲ او د دي ﭘﻪ ﻟﻮﺳﺘﻠﻮ ﺳﺮﻩ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ځﺎن‬
‫ﮐﻲ ﻳﻮ څﻪ ﺻﺤﻲ ﺑﺪﻟﻮن را ﻣﻨځﺘﻪ ﮐړي ‪.‬‬
‫و ﻣﻦ اﷲ اﻟﺘﻮﻓﻴﻖ‬

‫ﭘﻮهﺎﻧﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻇﺎهﺮ ۤ” اﻣﻴﺮي”‬

‫د ﮐﻴﻤﻴﺎ او ﺑﻴﻮﻟﻮژي څﺎﻧګﻲ ﺁﻣﺮ‬

‫‪5‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫«‬ ‫» ﻣــــﺎﻳــــﮑــﺮو ﺑـــﻴـــﻮﻟـــــﻮژي‬

‫ﻣـــﺎﻳـــﮑـــﺮو ﺑـــﻴــــﻮﻟــــﻮژي څـــــﻪ ﺗــــﻪ وﻳــــﻞ ﮐــﻴــږي‪:‬‬

‫ﻣﺎﻳﮑﺮو ﺑﻴﻮﻟﻮژي ) ‪ ( Micro biology‬د دوﻩ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﻮرو څﺨﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻮﻳﺪﻩ‬
‫ﭼﻲ ﻣﮑﺮوب ) ‪ (Microb‬او ‪ ) Logy‬ﭘﻮهﻪ او ﺟﺮاﺳﻴﻢ ( ﺗﻪ وﻳﻞ ﮐﻴږي‪ .‬دا ټﻮل‬
‫ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻪ ﮐﻮﭼﻨﻲ اﺟﺴﺎم دي‪ ،‬ټﻮﻟﻮ ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺗﻪ ﻣﺎﻟﻲ او ﺟﺎﻧﻲ ﺗﺎواﻧﻮﻧﻪ اړﻩ وي‬
‫‪ .‬ﭘﺪي ﭘﻮهﻴږو ﭼﻲ ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻪ د ﺳﺘﺮګﻮ ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ ﻧﻪ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي ﻳﻌﻨﻲ د دوي د ﻟﻴﺪﻟﻮ‬
‫ﻟﭙﺎرﻩ ﻣﮑﺮوﺳﮑﻮﭘﻮﻧﻮ ﺗﻪ اړﺗﻴﺎدﻩ ‪.‬‬
‫دا ﻣﻀﻤﻮن ﭘﻪ اﺑﺘﺪاد ﮐﻲ د ﺑﺎﮐﺘﺮﻳﺎﻟﻮژي ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳﺪﻩ ﻻﮐﻦ وروﺳﺘﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﻪ ﺷﻮﻩ‬
‫ﭼﻲ ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻧﻮر ﻣﺎﻳﮑﺮو ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ هﻢ ﺷﺘﻪ دي ﭼﻲ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو څﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي او‬
‫د دي ﻣﻀﻤﻮن د ﻋﻨﻮان ﻻﻧﺪي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻴږي ‪ .‬ﻟﮑﻪ واﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ) ‪، ( Virus‬‬
‫ﺑﺎﮐﺘﺮﻳﺎ ‪ ،‬ﺧﻤﻴﺮﻣﺎﻳﻪ ) ‪ ( Recketsia ) ، ( yest‬ﭘﻮﭘﻨﮏ ) ‪ Protozoa ، ( Molds‬او‬
‫ﻓﻨګﺴﻮﻧﻪ ) ‪. ( Fungus‬‬
‫د ‪ Bacterium‬ﻧﻮم د ﻳﻮ ﺟﺮﻣﻨﻲ ﻋﺎﻟﻢ ارن ﺑﺮګ ) ‪( EHREN BERG‬‬
‫ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﭘﻪ ‪ 1828‬ﮐﺎل ﮐﻲ اﻳښﻮدل ﺷﻮي دي ‪ .‬ﺑﮑﺘﺮﻳﻮم ﭘﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ژﺑﻪ ﮐﯥ څﺎڅﮑﻲ ﺗﻪ‬
‫واﻳﻲ ﭼﻲ ﭘﻪ ﭘﺨﻮا زﻣﺎﻧﻮ ﮐﻲ واړﻩ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ د ﮐﺸﻒ ﻟﭙﺎرﻩ د ﺗﻠﻮﻳﻦ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﮐﺸﻔﻪ‬
‫ﺷﻮي ﻧﻪ وﻩ او ﻳﻮ څﺎڅﮑﻲ ﻣﺎﻳﻊ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤ ًﺎ د ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﮑﻮپ ﻻﻧﺪي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻴﺪل ‪.‬‬
‫د دﻏﻮ ﻟﻪ ﺟﻤﻠﻲ څﺨﻪ ﻳﻮاځﻲ ‪ Protozoa‬ﭘﻪ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﭘﻮري اړﻩ ﻟﺮي او ﻧﻮر‬
‫ټﻮل د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻮري ﻣﺮﺑﻮط دي ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ‪1878‬ع ﮐﺎل ﮐﻲ د ﻣﮑﺮوب ﻧﻮم ﻳﻮﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻋﺎﻟﻢ‪Charles Emmennel‬‬
‫ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﮐﻴښﻮدل ﺷﻮ ‪.‬‬
‫د ﻣﺎﻳﮑﺮو ﺑﻴﻮﻟﻮژي ﭘﻪ ﻋﻠﻢ ﮐﻲ د زﻣﺎﻧﻲ د ﺑﺪﻟﻮﻧﻮﻧﻮ ﺳﺮﻩ ﺳﻢ ډﻳﺮ ﺗﻐﻴﺮات ﻣﻨځﺘﻪ‬
‫راﻏﻠﻲ دي ﭼﻲ ﭘﻪ اوﺳﻨﻲ زﻣﺎﻧﻪ ﮐﻲ هﻐﻪ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﭼﻲ د ﻣﺎﻳﮑﺮو ﺑﻴﻮﻟﻮژي د‬
‫ﻋﻨﻮان ﻻﻧﺪي څﻴړل ﮐﻴږي‪ .‬د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﮐﻨګﺪم ) ‪ ( Kingdom‬ﮐﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺷﻮي‬
‫دي‪ .‬ﮐﻮم ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﭼﻲ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﮐﻨګﺪم ﮐﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺷﻮي دي د ﭘﺮوﺗﻮزوا‬

‫‪6‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ﭼﻲ د ﻳﻮ ﺟﻼ ﻣﻀﻤﻮن ﻳﺎ ‪ parasitology‬د ﻋﻨﻮان ﻻﻧﺪي څﻴړل او‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻴږي ځﮑﻪ ﭼﻲ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ او ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﺻﻔﺘﻮﻧﻪ او ﻓﺰﻳﺎﻟﻮژي ﺳﺮﻩ ﻓﺮق ﻟﺮي ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﭘﺨﻮا زﻣﺎﻧﻮ ﮐﻲ اﻧﺴﺎﻧﺎن ﭘﺪي ﻧﻪ ﭘﻮهﻴﺪل ﭼﻲ د اﻣﺮاﺿﻮﺳﺒﺐ واړﻩ ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻪ‬
‫وو ﺑﻠﮑﻪ ﭘﻪ هﻐﻪ وﺧﺖ ﮐﻲ ﺧﻠﮑﻮ د اﻣﺮاﺿﻮ د ﺳﺒﺒﻮﻧﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ دﻻﻳﻞ وړاﻧﺪي‬
‫ﮐړي وو ﭼﻲ ﭘﻪ اوس وﺧﺖ ﮐﻲ هﻐﻮي ﺗﻪ ﺧﺮاﻓﺎت واﻳﻮ‪ .‬ﭘﺪي ﮐﻲ هﻴڅ ﺷﮏ ﻧﺸﺘﻪ ﭼﻲ‬
‫ځﻴﻨﻲ ﭘﺨﻮاﻧﻲ دﻻﻳﻞ اﺗﻔﺎﻗًﺎ ﻳﻮﻩ رﻳښﺘﻴﻨﯥ دﻟﻴﻞ ﭘﻪ ﺣﻴﺚ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮﻳﺪي‪.‬‬
‫ﻟﻴﻮن هﻮﮎ د ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﻮپ ﮐﺎﺷﻒ ﭘﻪ ﻟﻮﻣړي ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﻲ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻮ ﭼﻲ‬
‫رﺳﻢ ﻳﻲ‬ ‫ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺷﮑﻞ ﺳﺮﻩ د ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﮑﻮپ ﻻﻧﺪي ﻣﻌﺎﻳﻨﻪ او‬
‫ﮐړي‬
‫د ﻟﻴﻮن هﻮﮎ څﺨﻪ وروﺳﺘﻪ ﻧﻮرو ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻮ د هﻐﻪ ﮐﺎروﻧﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﮐړﻩ ﭼﻲ اوس د‬
‫ﻧﺎروﻏﻴﻮ ﺳﺒﺒﻮﻧﻪ ﻣﮑﺮوب ګڼﻞ ﮐﻴږي ‪.‬‬

‫» د ﻣــــﺎﻳــﮑــﺮو ﺑــﻴـــﻮﻟـــﻮژي ﺗــﺎرﻳــﺨــﭽـــﻪ «‬

‫ﭘﻪ اوﺳﻨﻲ وﺧﺖ ﮐﻲ د ځﻴﻨﻮ اﺳﺘﺜﻨﺎﺗﻮ څﺨﻪ ﭘﺮﺗﻪ ﻧﻮر ټﻮل ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻮﻧﻪ د ﻟﻮﻳﺪﻳﺰو‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻌﻮ څﺨﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻮﻳﺪي ‪ .‬ﻧﻮ ﻟﺪي اﻣﻠﻪ د ﻣﺎﻳﮑﺮو ﺑﻴﻮﻟﻮژي ﭘﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﮐﻲ ﻟﻴﻮﻳﺲ‬
‫ﭘﺎﺳﺘﻮر )ﻓﺮاﻧﺴﻮي(‪ ،‬ﻟﻴﻮن هﻮﮎ ) هﺎﻟﻴﻨﺪي ( د ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﮑﻮپ ﮐﺎﺷﻒ‪ ،‬ﮐﻮخ) اﻟﻤﺎﻧﻲ(‬
‫او ﻧﻮر ﭘﻮهﺎن د دي ﻣﻀﻤﻮن ﻣﻮﺳﺴﻴﻦ ګڼﻞ ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫داﺳﻲ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻣﻮﺟﻮد دي ﭼﻲ د دوي ﻋﻠﻤﻲ ﮐﺎروﻧﻪ ﺛﺎﺑﺘﻮي‪ .‬ﭘﺎﺳﺘﻮر ﭘﻪ اول ﮐﻲ‬
‫د هﻐﻪ اﮐﺜﺮﻩ‬ ‫ﮐﻴﻤﻴﺎدان او ﺑﻴﺎ د ﺑﻴﺎﻟﻮﺟﺴﺖ ﭘﻪ ﺣﻴﺚ ډﻳﺮ ﮐﺎروﻧﻪ ﮐړﻳﺪي ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻮ ﮐﻲ د‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺗﺮاوﺳﻪ ﭘﻮري ﺻﺤﻴﺢ ګڼﻞ ﮐﻴږي‪ .‬هﺮ ﻣﻤﻠﮑﺖ‬
‫ﺧﭙﻠﻮ ﻋﻠﻤﺎو زﻳﺎت ﺗﻌﺮﻳﻒ او ﺗﻮﺻﻴﻒ ﮐﻮي ﭼﻲ هﺮ ﻳﻮ ﻳﻲ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ځﺎي ﺳﺮﻩ اهﻤﻴﺖ‬
‫ﻟﺮي ‪.‬‬
‫ﺟﻨﺮ ) ‪ ( Janner‬ﻳﻮ اﻧګﻠﻴﺴﻲ ﻋﺎﻟﻢ دي ﭼﻲ د اﻃﻔﺎﻟﻮ ﭼﻴﭽﮏ ‪ Smalpox‬واﮐﺴﻴﻦ‬
‫ﻣﻨځﺘﻪ راوﺳﺖ ﻻﮐﻦ دي ﻟﻴﮑﻮال ﺗﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﺸﺘﻪ ﭼﻲ اﻳﺎ دا ﻗﺴﻢ واﮐﺴﻴﻦ د ﻣﺨﻪ ﭘﻪ‬
‫اوﺳﻨﻲ ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻪ ﺟﻨﺮ د واﮐﺴﻴﻦ‬ ‫ﺧﺘﻴځ هﻴﻮادوﻧﻮ ﮐﻲ ﻣﺴﺘﻌﻤﻞ دي او ﮐﻪ ﻧﻪ؟‬
‫ﮐﺎﺷﻒ ګڼﻲ ‪.‬‬
‫‪7‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ واﻳﻲ ﭼﻲ رازي ﻧﻮم ﻳﻮ ﻋﺎﻟﻢ ﻟﻮﻣړي ﺷﺨﺼﻴﺖ وو ﭼﻲ اﻟﮑﻬﻮل ﻳﻲ‬
‫ﮐﺸﻒ ﮐړي دي ﭼﻲ د اﻟﮑﻬﻮل ﻳﻮ ﻋﺮﺑﻲ ﻟﻔﻆ دي او ډﻳﺮ ﻋﻠﻤﺎء ﻋﺮﺑﺎن د اﻟﮑﻬﻮل‬
‫ﺟﻮړوﻟﻮ ﺳﺒﺐ ګڼﻲ‪.‬‬
‫ﻓﺨﺮرازي ﻳﻮ اﻓﻐﺎن دي ﭼﻲ ﭘﻪ هﺮات ﮐﻲ زﻳږﻳﺪﻟﻲ دﻩ د ﮐﻴﻤﻴﺎ او ﻃﺒﺎﺑﺖ ﭘﻪ ﺳﺎﺣﻪ‬
‫ﮐﻲ ډﻳﺮ ﮐﺎروﻧﻪ ﮐړﻳﺪي‪ .‬ﭘﻪ ﺗﻬﺮان ﮐﻲ ﻳﻮﻩ ﻟﻮﻳﻪ ﻣﻮﺳﺴﻪ د ﺳﻴﺮوم او واﮐﺴﻴﻦ ﺟﻮړوﻟﻮ‬
‫ﭘﻪ ﻧﻮم د ﻓﺨﺮرازي ﭘﻪ وﻳﺎړ ﺟﻮړﻩ ﺷﻮﻳﺪﻩ ‪.‬‬
‫هﻤﺪارﻧګﻪ ﻋﺮﺑﺎن د ﺷﻴﺪو د ﺳﺎﺗﻠﻮ ﻟﭙﺎرﻩ د ﭘﻨﻴﺮ ﺟﻮړول ﻣﺨﺘﺮع وﻳﻞ ﮐﻴږي‪ .‬ﻻﮐﻦ د‬
‫ﭘﺨﻮاﻧﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ څﺨﻪ داﺳﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﻴږي ﭼﻲ ﻳﻮ ﻗﺴﻢ ﭘﻨﻴﺮ د ﻋﺴﻲ ع د ﺗﻮﻟﺪ څﺨﻪ‬
‫ﻣﺨﮑﻲ ﺟﻮړﻳﺪﻩ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ډﻳﺮ اﺳﺎﺳﻲ ﻋﻠﻤﻲ ﺷﻴﺎن د ﺧﺘﻴځ ﻋﻠﻤﺎؤ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راﻏﻠﻲ‬
‫وي‪.‬‬
‫د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﻣﻨځﺘﻪ راﺗﻠﻮ ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 6‬ﺑﻴﻠﻴﻮﻧﻪ ﮐﺎﻟﻪ ﻣﺨﮑﻲ ټﺎﮐﻞ ﺷﻮﻳﺪي ‪.‬‬
‫د ﺷﻨﻮ اﻟﺠﻴﺎﻧﻮ ﻓﻮﺳﻴﻠﻮﻧﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ ﻳﻮ ﺑﻴﻠﻴﻮن ﮐﺎﻟﻪ ﻣﺨﮑﻲ ﺗﺨﻤﻴﻦ ) اټﮑﻞ ( ﺷﻮﻳﺪي ‪.‬‬
‫ﻻﮐﻦ د ﻣﺎﻳﮑﺮو ﺑﻴﻮﻟﻮژي ﺗﺎرﻳﺦ د ﻳﻮ څﻮ ﺳﻠګﻮﻧﻮ ﮐﺎﻟﻪ ﻣﺨﮑﻲ اټﮑﻞ ﺷﻮﻳﺪي ‪ .‬د دﻏﻮ‬
‫ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ژوﻧﺪاﻧﻪ د ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻟﭙﺎرﻩ ﻣﻌﺘﺒﺮﻩ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮدي دي ﭼﻲ ﻣﻮﻧږ دﻟﺘﻪ د‬
‫هﻐﻮي څﺨﻪ ﻳﺎدوﻧﻮ ﮐﻮو ‪:‬‬
‫‪ : Jan sen‬ﭘﻪ ‪ 1546‬ﮐﺎل ﮐﻲ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﻳﻲ دﻧﺎروﻏﻴﻮﻋﺎﻣﻠﻴﻦ وګﺎڼﻪ‪.‬‬
‫‪ : Leouwenkock‬ﭘﻪ ‪ 1676‬ع ﮐﺎل ﮐﻲ ﻟﻮﻣړﻧﻲ ﺳړي ؤ ﭼﻲ د ﻣﺎﻳﮑﺮو‬
‫ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ ﻣﺸﺎهﺪﻩ اﻋﻼن ﮐړﻩ ‪.‬‬
‫‪ : Vonplenciz‬ﭘﻪ‪ 1762‬ﮐﺎل ﮐﻲ ووﻳﻞ هﺮﻩ ﻧﺎروﻏﻲ د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮﻋﻀﻮﻳﺘﻮﻧﻮ‬
‫ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ ‪.‬‬
‫) ‪(Small‬‬ ‫‪ : Jonner‬اﻧګﻠﻴﺴﻲ ﭘﻮﻩ ﭘﻪ ‪1796‬ﮐﺎل ﮐﻲ دﭼﻴﭽﮏ واﮐﺴﻴﻦ‬
‫‪ pox‬وﭘﻴﮋﻧﺪﻩ‬
‫‪ : Appent‬ﭘﻪ ‪ 1810‬ع ﮐﺎل ﮐﻲ د ‪ Napoleon‬د ﻏﺬا د ﺳﺎﺗﻠﻮ ﺳﺎﺗﻞ ﻳﻲ ﭘﻪ ﻗﻄﻲ‬
‫ﮐﻲ ﺟﺎﻳﺰﻩ واﺧﻴﺴﺘﻪ ‪.‬‬
‫‪ : Pasteur‬ﭘﻪ ‪ 1857‬ع ﮐﺎل ﮐﻲ د ﻣﮑﺮوﺑﻲ ﺧﺎﺻﻴﺘﻮﻧﻮ ﻃﺒﻌﻴﺖ ﻳﯥ د ﺗﺨﻤﺮ ﭘﻪ‬
‫ﻋﻤﻠﻴﻪ ﮐﻲ اﻋﻼن ﮐړ او د ﺑﻴﻮﻟﻮژي د ﭘﻼر ﭘﻪ ﻧﻮم هﻢ ﻳﺎدﻳږي ‪.‬‬
‫‪8‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ : Lister‬ﭘﻪ ‪ 1870‬ع ﮐﺎل ﮐﻲ د ﺟﺮاﺣﻲ ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎﺗﻮﮐﻲ د ﻣﮑﺮوب ﺿﺪ ﻣﻮاد‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐړل ‪.‬‬
‫ﺗﻬﻴﻪ‬ ‫‪ :Pasteus‬ﭘﻪ ‪ 1885‬ﮐﺎل ﮐﻲ واﮐﺴﻴﻦ ‪ anthrax‬او‪ Rabies‬واﮐﺴﻴﻦ‬
‫ﮐړل‪.‬‬
‫‪ : Winogradsky‬ﭘﻪ ‪1890‬ع ﮐﺎل ﮐﻲ ‪ Nitrofyng Bacteria‬ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻳﻲ د‬
‫ﺧﺎوري څﺨﻪ ﺟﻼ ﮐړﻩ ‪.‬‬
‫‪anti‬‬ ‫‪ : Ehrlich‬ﭘﻪ ‪ 1895‬ع ﮐﺎل ﮐﻲ د اﻧﺘﻴﺠﻦ ‪ anti-gen‬او د اﻧﺘﯥ ﺑﺎدې‬
‫”‪ “ body‬د ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ﺗﻴﻮري اﻋﻼن ﮐړﻩ ‪.‬‬

‫* ‪ Rabies‬د ﻟﻴﻮﻧﻲ ﺳﭙﻲ ﻧﺎروﻏﻲ څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي ‪.‬‬

‫»د ﻣﺎﻳــﮑــﺮو ارګــﺎﻧـﻴـﺰﻣـﻮﻧـﻮ ﻃـﺒـﻘـﻪ ﺑـﻨـﺪي اوﻧـﻮم اﻳـښـﻮدﻧـﻪ«‬

‫څﺮﻧګﻪ ﭼﻲ د ﻣﺎﻳﮑﺮو ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ ﺗﻌﺪاد او ﻧﻮﻋﻴﺖ زﻳﺎت دي ﻧﻮ د دوي د ﭘﻴﮋﻧﺪﻟﻮ‬
‫ﻟﭙﺎرﻩ ﻳﻮ اﺳﺎﺳﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻻزﻣﻪ او ﺿﺮور دﻩ ‪ .‬ځﻴﻨﻲ ﻣﻔﮑﺮ اﺷﺨﺎص داﺳﻲ ﺳﻮال‬
‫ﻣﻨځﺘﻪ راوړي ﭼﻲ ﭘﻪ ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮ او ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﮐﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﻬﻤﻪ ﻧﻪ دﻩ ځﮑﻪ ﭼﻲ دوﻩ‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﻪ د ﺳﻠﻮﮎ او ﺷﮑﻞ ﻟﻪ روﻳﻪ ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮﻩ ﭘﻪ ﻳﻮ رﻧګ ﻧﻪ دي ‪ .‬او دا ﻧﻈﺮﻳﻪ د‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ هﻢ ﺛﺎﺑﺘﻪ ﺷﻮي دﻩ ) ځﻴﻨﻲ اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻣﻮﺟﻮدي دي (‪ .‬ﺳﺮ ﻟﺪي ﭼﻲ ﻃﺒﻘﻪ‬
‫ﺑﻨﺪي د ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮ د ﭘﻴﮋﻧﺪﻧﻲ او ﻣﻄﺎﻟﻌﻲ ﻟﭙﺎرﻩ ډﻳﺮګټﻮر دي‪.‬ځﮑﻪ ﺑﻲ ﻟﺪي ﭼﻲ‬
‫ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺷﻲ ﺑﻠﻪ ﭼﺎرﻩ ﻧﻪ دﻩ‪.‬‬
‫د ﻣﺎﻳﮑﺮو ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﻲ ځﻴﻨﻲ ﻣﺸﮑﻼت ﺷﺘﻪ دي ﭼﻲ د هﻐﻮي‬
‫ﻓﻮﺳﻴﻞ ﻧﻪ ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي ﭼﻲ د ﻓﻮﺳﻴﻞ ) ‪ ( Fossil‬ﻟﻪ ﻣﺨﻲ د ﻣﺎﻳﮑﺮو ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ اﺟﺪاد‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ او ﭘﻴﮋﻧﺪل ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫د ﻣﺎﻳﮑﺮو ﺑﻴﻮﻟﻮژي د ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ د ‪ Genus‬او ‪ Species‬څﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮي‬
‫دي ﭼﻲ د ﻋﻠﻤﻲ ﻧﻮم ﺷﮑﻞ ﻏﻮرﻩ ﮐﻮي ‪ .‬دا ﻣﻴﺘﻮد ﭘﻪ ټﻮﻟﻪ ﻧړي ﮐﻲ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻟﺮي ﭼﻲ د‬
‫ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮ د ﭘﻴﮋﻧﺪﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ اﺳﺎﻧﺘﻴﺎ ﺑﺮاﺑﺮﻩ وي ‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول د ﻻﻧﺪي ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮ‬
‫ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ذﮐﺮ ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫‪9‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ : Penmcillium Rogue forti – 1‬ﻳﻮ ډول ﻓﻨګﺲ دي ﭼﻲ راګﻪ ﻓﻮرﺗﺎي‬
‫)‪ (Rogue forti‬ﭘﻨﻴﺮ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐﻲ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي ‪.‬‬
‫‪ : My co bacterium tuberculosis – 2‬ﻳﻮ ډول ﻣﮑﺮوب دي ﭼﻲ‬
‫ﺗﻮﺑﺮﮐﻠﻮز ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﻨځﺘﻪ راوړي ‪.‬‬
‫‪ : Plasmodium Vi vax – 3‬ﻳﻮ ډول ﭘﺮوﺗﻮزوا دﻩ ﭼﻲ د ﻣﻼرﻳﺎ ﻧﺎروﻏﻲ‬
‫ﻣﻨځﺘﻪ راوړي ‪.‬‬
‫‪:Neisseria gonorrheae– 4‬ﻳﻮﻩ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎدﻩ ﭼﻲ د ﺳﻮزاﮎ د ﻧﺎروﻏﻲ ﺳﺒﺐ‬
‫ﮐﻴږي‪.‬‬
‫د ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳښﻮدﻟﻮ ﮐﻲ د ‪ Genus‬ﻧﻮم د ﻻﺗﻴﻦ او د ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ژﺑﻲ څﺨﻪ‬
‫اﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻮﻳﺪي ‪ .‬ﻳﺎ دا ﭼﻲ د ﻳﻮ ﺳړي ﻧﻮم او ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ژﺑﻮ ﺷﮑﻞ ورﮐړل ﺷﻮي دي‪ .‬ﭼﻲ‬
‫ﻣﺜﺎﻟﻮﻧﻪ ﻳﻲ دا دي ‪.‬‬
‫‪ – ١‬د ‪ Pasteurilla‬ﻧﻮم ‪ :‬د ‪ Pasteu‬څﺨﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫‪ – ٢‬د ‪ Ncisseria‬ﻧﻮم ‪ :‬د ‪ Albert Neisser‬څﺨﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﻲ‬ ‫‪ – ٣‬د ‪ Corryne bacterium‬ﻧﻮم ‪ :‬د ﻳﻮﻩ ﻣﻴﻠﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪﻩ ﮐﻠﭗ ﺷﮑﻞ‬
‫ورﮐﻮي‪.‬‬
‫‪ – ٤‬د ‪ Bacillus‬ﻧﻮم ‪ :‬د وړوﮐﻲ ﻣﻴﻠﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻨﻲ ‪ binomail‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﮐﻲ د ‪ genus‬او ‪ species‬اﺧﺮﻧﻲ ﺣﺮف ﻳﺎ د ﺧﭙﻞ‬
‫‪ genus‬ﺳﺮﻩ اواز ورﮐﻮﻟﻮ ﻟﻪ ﻧﻈﺮﻩ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ وﻟﺮي ﻳﻌﻨﻲ ﮐﻠﻪ ﭼﻲ ‪ genus‬ﻣﺬﮐﺮ ﻣﻮﻧﺚ‬
‫او ﻳﺎ ﺑﻲ ﻃﺮﻓﻲ ﻣﻌﻨﻲ وﻟﺮي د ‪ species‬اواز او ﻣﻌﻨﻲ د ﺧﭙﻞ ‪ genus‬ﺳﺮﻩ ﺳﻤﻮن‬
‫وﺧﻮري‪ .‬د ‪ genus‬ﻟﻮﻣړﻧﻲ ﺣﺮف ‪ Capital‬او د ‪ species‬ﻟﻮﻣړﻧﻲ ﺗﻮري ‪Small‬‬
‫ﺗﻮري ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫د ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﻲ ځﻴﻨﻲ اﺧﺘﻼﻓﺎت وﺟﻮد ﻟﺮي‪ .‬ځﻴﻨﻲ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻓﮑﺮ‬
‫ﮐﻮي ﭼﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ډﻟﻪ ﮐﻲ ﺷﺎﻣﻞ دي او ﭘﺮوﺗﻮزوا د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ډﻟﻪ ﮐﻲ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫و څﻴړل ﺷﻲ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف ځﻴﻨﻲ ﻋﻠﻤﺎء داﺳﻲ ﻓﮑﺮ ﮐﻮي ﭼﻲ د ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮﺧﻮاص د‬
‫ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮاوﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮﺳﺮﻩ ﻣﺸﺘﺮﮎ دي ﭼﻲ د زﻣﺎﻧﻲ د ﺗﻴﺮﻳﺪو ﺳﺮﻩ ﺧﭙﻞ ﺷﮑﻞ او ﺧﻮاص د‬
‫اوﺳﻨﻲ ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ډول ﺑﺪل ﮐړﻳﺪي‪.‬‬
‫‪10‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﺗﺮاوﺳﻪ ﭘﻮري د ‪ binomail‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻳﻮ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﻗﺒﻮل ﺷﻮي ﻋﻠﻤﻲ ﻧﻮم اﻳښﻮدل‬
‫ﺷﻮي دي ﭼﻲ د ټﻮﻟﻮﻋﻠﻤﺎؤ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻗﺒﻮل ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫ﻣﺎﻳﮑﺮوارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﻲ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ – ١‬د ‪ Bergy‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﭼﻲ د ‪ binomail‬ﭘﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي‬
‫ﮐړﻳﺪي‪.‬‬
‫‪ – ٢‬د ‪ Haechel‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﭼﻲ د ‪ protiste‬ﭘﻪ ډول ﻣﺎﻳﮑﺮوارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺟﻼ‬
‫ﮐﻨګﺪم ﮐﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐړﻳﺪي‪.‬‬
‫‪ – ٣‬د ﺣﺮارت د ﺿﺮورت ﭘﻪ هﮑﻠﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭘﻪ ‪Thermophili ,‬‬
‫‪ Psychrophilic , Mesophilic‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺷﻮي دي‪.‬‬

‫» ﻣﺎﻳــــﮑـــﺮو ارګـﺎﻧــﻴـﺰﻣــﻮﻧﻪ «‬
‫ﺑـﮑـﺘـﺮﻳـﺎ د ﻣــﻮرﻓــﻮﻟــﻮژي ﻟـﻪ ﻧــﻈــﺮﻩ ﭘـﻪ څـﻮ ګـﺮوﭘـﻮﻧـﻮ وﻳـﺸـﻞ ﺷـﻮﻳﺪي ‪:‬‬
‫ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول ﭘﻪ ﺟﻼ ﺟﻼ ډول ﺷﺮح ﮐﻮو ‪:‬‬
‫د ﺑﺮګﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ‪ : Bergy Classification‬ﭘﺮﺗﻪ ﻟﻪ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ څﺨﻪ‬
‫ﭘﻮهﺎﻧﻮ ټﻮل ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﭘﻪ دوﻩ ﮐﻨګﺪﻣﻮﻧﻮ وﻳﺸﻠﻲ وﻩ ‪.‬‬
‫‪ – ١‬د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﮐﻨګﺪم ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬د ﻧـﺒـﺎﺗﺎﺗـﻮ ﮐﻨـګـﺪم ‪.‬‬
‫وروﺳﺘﻪ ﻟﺪي ﻋﻠﻤﺎو دا ﭘﺮﻳﮑړﻩ وﮐړﻩ ﭼﻲ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻪ ﺟﻼ ﮐﻨګﺪم ﮐﻲ ﻃﺒﻘﻪ‬
‫ﺑﻨﺪي ﺷﻲ‪ .‬ځﮑﻪ ﭼﻲ د دوي ﺧﻮاص د ﻋﺎﻟﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ څﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﺑﺮګﻲ ) ‪ ( Bergy‬ﻧﻮﻣﻲ ﻳﻮ ﻋﺎﻟﻢ دي ﭼﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮو ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول‬
‫ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐړﻳﺪي ﭼﻲ ﭘﻪ ټﻮﻟﻪ ﻧړي ﮐﻲ رواج او ﻣﺴﺘﻌﻤﻠﻪ دﻩ ‪ .‬د ﺑﺮګﻲ ﻧﻮﻣﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﭘﻪ‬
‫ﮐﺘﺎب ﮐﻲ ټﻮل ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭘﻪ ﭘﻨځﻪ ډﻳﻮﻳﮋﻧﻮﻧﻮ ) ‪ ( Division‬وﻳﺸﻞ ﺷﻮﻳﺪي‪ .‬او‬
‫ﻣﺎﻳﮑﺮوارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ډﻟﻪ ﮐﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺷﻮﻳﺪي او ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﺟﻼ‬
‫ﮐﻨګﺪم ﮐﻲ راوړﻟﻲ ﺷﻮﻳﺪي ‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 « ‫» د ﻧـﺒـﺎﺗـﺎﺗـﻮ ﻃـﺒـﻘـﻪ ﺑـﻨـﺪي‬
‫هﺮ دﻳﻮﻳﮋن ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﻣﺘﻌﺪدو دﻳﻮﻳﮋﻧﻮﻧﻮ دي او ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ اﻋﻀﺎو‬
‫ د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﮐﻲ‬. ‫دي ﭼﻲ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﻣﺸﺘﺮﮎ ﺧﺎﺻﻴﺘﻮﻧﻮ دي‬
‫ ( د ﻓﺎﻳﻠﻢ ﻻﻧﺪي څﻴړل ﮐﻴږي ﭼﻲ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﻟﻮړو‬Chordata ) ‫ټﻮل ﻓﻘﺎرﻳﺎن ﻳﯥ‬
‫ ﻻﮐﻦ څﺮﻧګﻪ ﭼﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻘﺎرﻳﺎ ن ﻳﻲ ) د ﻣﺎهﻲ‬.‫اﻋﻀﺎو د ﺟﺴﻤﻲ اﻋﻀﺎو ﻟﻪ اﻣﻠﻪ دي‬
‫ ﻧﻮ ﻻزم دي هﻐﻪ‬.‫څﺨﻪ ﻧﻴﻮﻟﻲ ﺗﺮ اﻧﺴﺎن ﭘﻮري ( د دي ﻓﺎﻳﻠﻢ ﻻﻧﺪي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻴږي‬
. ‫وﻳﺸﻨﻲ ﭼﻲ د ﻓﺎﻳﻠﻢ څﺨﻪ وروﺳﺘﻪ ﻣﻮﺟﻮدې دي ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول دي‬
Species-Genus-Family-Order-Classes-Phylum-Kingdom
‫د دي ﻟﭙﺎرﻩ ﭼﻲ دا ﺳﻴﺴﺘﻢ ښﻪ روښﺎﻧﻪ ﺷﻲ اﻧﺴﺎن د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﻮو‬
Kingdom - Animal .
Phyllum - Chordata ( Vertebrates ) .
Class - Mammalis ( all animals that give milk ) .
Order - Primated ( all animals ranging through tree
Tries m monkeys , apes and man ) .
Family - Homonidae ( no tail or cheek pouch ) .

Genus - Home ( man , including early man ) .

Species - Sapiens ( modern man ) .
: ‫ﻻﻧﺪي ﻣﺜﺎل د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﻋﺎﻟﻢ ﭘﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻮو‬
Kingdom - Plant .
Phyllum - Protophyta ( blue – green algae bacteria ,
rickettsia and Virus .
Class - Schizomy cetes – ( bacteria ) .
Order - Eu bacteriales ( spherical cells or
straightrods)
12

Downloaded from: www.ketabton.com

 ‫‪Family‬‬ ‫‪- Micro coccaceae ( spherical cells in mass‬‬
‫‪groups of Four or packets of eight cells ) .‬‬
‫‪Genus -‬‬ ‫‪Staphylo coccus (spherical cells in Irregular‬‬
‫‪masses Which utilinzed glucose ) .‬‬
‫‪Species -‬‬ ‫‪Staphylo coccus aureus ( spherical cells in‬‬
‫‪clusters Typically showing or cmge‬‬
‫) ‪pigment in colonies‬‬

‫» د ﻧـﺒـﺎﺗـﺎﺗــﻮ د ﻋـﺎﻟــﻢ ﻣـﺎﻳـﮑـﺮو ارګـﺎﻧـﻴـﺰﻣـﻮﻧـﻪ «‬

‫د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﮐﻲ د ﻓﺎﻳﻠﻢ ﭘﻪ ﻋﻮض د ‪ Division‬اﺻﻄﻼح اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي ﭼﻲ ﭘﻪ‬
‫ﻻﻧﺪي ډول ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول د هﻐﻮي ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ ‪:‬‬
‫‪– Protophyta ( Primative plants ) .‬‬ ‫‪Division I‬‬
‫‪– Thallophyta ( Thalus plants , etc ) .‬‬ ‫‪Division II‬‬
‫‪– Bryophyta - ( mosses , etc ) .‬‬ ‫‪Division III‬‬
‫‪– Pterophyta ( Ferns , etc ) .‬‬ ‫‪Division IV‬‬
‫‪– Spermatophyta ( seed and flowering plants ) .‬‬ ‫‪Division V‬‬
‫د ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﭘﻨځﻮ دﻳﻮﻳﮋﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﺟﻤﻠﻲ څﺨﻪ ‪ Spermatophyta‬ﻣﮑﻤﻞ دي ﭼﻲ‬
‫ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ګﻞ او ﺗﺨﻢ دي او هﻤﺪارﻧګﻪ ﺷﻴﻦ رﻧګ ) ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ ( هﻢ ﻟﺮي ﻳﻌﻨﻲ د‬
‫ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ ﭘﻮاﺳﻄﻪ د ﻧﻮر ﭘﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﮐﻲ ګﻠﻮﮐﻮز ﺟﻮړوي ‪.‬‬
‫)‬ ‫او د ټﻮﻟﻮ څﺨﻪ اﺑﺘﺪاﻳﻲ ډﻳﻮﻳﮋن ﭘﺮوﺗﻮ ﻓﺎﻳﺘﺎ دي ﭼﻲ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ‬
‫وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ او رﮐﺘﺴﻴﺎ ‪ ( rickttsia‬څﺨﻪ دي ‪ .‬دا دﻳﻮﻳﮋن د ﻣﺎﻳﮑﺮو ﺑﻴﻮﻟﻮژي ﻟﻪ روﻳﻪ‬
‫ډﻳﺮ ﻣﻬﻢ دي ﭼﻲ ﻣﻮﻧږ ورﺗﻪ ﺧﭙﻞ ﭘﺎم اړﻩ وو ‪.‬‬
‫د ﺗﻴﻠﻮ ﻓﺎﻳﺘﺎ ﭘﻪ دﻳﻮﻳﮋن ﮐﻲ اﻟﺠﻴﺎن او ﻓﻨﺠﻴﺎن ﺷﺎﻣﻞ دي ‪ .‬اﻟﺠﻴﺎن ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ ﻟﺮي او‬
‫ﻓﻨﺠﻴﺎن ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ ﻧﻪ ﻟﺮي او ﺑﻲ رﻧګﻪ دي ﭘﺪي ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐﻲ ﺧﻤﻴﺮﻣﺎﻳﻪ ‪ ،‬ﻣﺮﺧﻴړي ‪،‬‬
‫ﭘﻮﭘﻨﮏ او ﻧﻮر ﺷﺎﻣﻞ دي ﭼﻲ ﭘﻪ ﻃﺒﺎﺑﺖ ﮐﻲ ﭘﻮﭘﻨﮏ او ﺧﻤﻴﺮﻣﺎﻳﻪ ‪yeast , mold‬‬
‫ډﻳﺮ ﻣﻬﻢ دي ‪ .‬ﺧﻤﻴﺮ ﻣﺎﻳﻪ ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﮑﻮﭘﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎت دي ﭼﻲ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د واﺣﺪي ﺣﺠﺮي دي‬

‫‪13‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﭼﻲ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﭘﻪ ﺧﻮږو اوﺑﻮ ‪ ،‬ﻏﺬا ‪ ،‬ﺷﻴﺪي او ﻧﻮرو ﮐﻲ ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي ‪ .‬دا‬
‫ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﮑﻮﭘﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎت د ﺗﺨﻤﺮ ﻋﻤﻠﻴﻲ ‪ Fermentation‬ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي ﭼﻲ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ذات‬
‫ﮐﻲ ﻳﻮ ډول ﺗﺠﺰﻳﻪ دﻩ ﭼﻲ د ‪ Wine‬او د ‪ beer‬ﭘﻪ ﺟﻮړﻩ وﻟﻮ ﮐﻲ ﻣﻬﻢ رول ﻟﺮي‪ .‬او‬
‫ﻋﻼوﻩ ﻟﺪي د ﻧﺎﮎ ‪ ،‬ﮐﻴﻠﻲ ﭘﻪ ﺟﻮړﻩ وﻟﻮ ﮐﻲ ﭘﻪ ډﻳﺮﻩ اﻧﺪازﻩ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي ‪ .‬ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫ډول ﺧﻤﻴﺮﻣﺎﻳﻪ د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﺑﻲ ﺿﺮرﻩ دي ﻻﮐﻦ ﻳﻮ ډﻳﺮ ﮐﻢ ﺷﻤﻴﺮ ﻳﻲ ﻣﻀﺮ او‬
‫ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﻨځﺘﻪ راوړي‪.‬‬
‫» ﭘــــﻮﭘـــﻨــﮑـــﻮﻧــﻪ ) ‪« ( Molds‬‬
‫ﭘﻪ ګﺮﻣﻪ او ﻣﺮﻃﻮﺑﻪ هﻮا ﮐﻲ د ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو ﻟﻪ ﭘﺎﺳﻪ د ﮎﺗﺎﺑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﭘﻮښ ‪ ،‬ﺗﮑﻮ )‬
‫ټﻮټﻮ ( ‪ ،‬ﮐﺎﻏﺬي دﻳﻮاﻟﻮﻧﻮ او ﻧﻮرو ﮐﻲ ﭘﻪ ﺷﻴﻦ ‪ ،‬ﺳﭙﻴﻦ رﻧګﻮﻧﻮ ﺳﺮﻩ د رﺷﺘﻮ ﭘﻪ ﺷﮑﻞ‬
‫څﺮګﻨﺪﻳږي ‪.‬‬
‫ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻪ ﻣﺨﺘﻠﻒ د اﺳﺘﻌﻤﺎل ځﺎﻳﻮﻧﻪ ﻟﺮي د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ځﻴﻨﻲ اﻧﻮاع ﻳﻲ د ﭘﻨﻴﺮ ﭘﻪ‬
‫ﺧﻮش ﻣﺰﻩ ﮐﻮﻟﻮ ﮐﻲ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي‪ .‬ﻻﮐﻦ ﻳﻮ ﻧﻮع ﻳﻲ ﭼﻲ ‪Pencillium notatum‬‬
‫ﻧﻮﻣﻴږي ﻟﻪ هﻐﻪ څﺨﻪ د ‪ Pencillin‬دوا ﺟﻮړﻳږي او ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻧﻮر ﻳﻲ د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﻟﭙﺎرﻩ‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﻨځﺘﻪ راوړي ‪.‬‬
‫ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ وﺣﻴﺪاﻟﺤﺠﺮوي ﻧﺒﺎﺗﺎت دي او دﻏټﻮاﻟﻲ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﭘﺮوﺗﻮزوا او ﻓﻨﺠﻴﺎﻧﻮ‬
‫ﺗﻪ ډﻳﺮ ﮐﻮﭼﻨﻲ دي ﻧﻮ ﻧﻪ ﺷﻮ ﮐﻮﻟﻲ ﭼﻲ ﭘﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮ ‪ ،‬اﻧﭻ او ﻧﻮرو اﻧﺪازﻩ ﮐړو ﺑﻠﮑﻪ‬
‫دوي ﭘﻪ ﻣﺎﻳﮑﺮون اﻧﺪازﻩ ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫= ‪1M‬‬ ‫ﻳﻮ ﻣﺎﻳﮑﺮون د ﻣﻠﻲ ﻣﺘﺮ زرﻣﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﺳﺮﻩ ﻣﺴﺎوي وي‪.‬او ‪١‬‬
‫‪ Rickettsia‬د ﺷﮑﻞ او د ﻏټﻮاﻟﻲ ﻟﻪ روﻳﻪ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺳﺮﻩ ورﺗﻪ واﻟﻲ ﻟﺮي او ﻳﻮاځﻲ د‬
‫ﻧﻤﻮ ﻟﻪ روﻳﻪ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ څﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﮐﻮﻟﻲ ﺷﻲ ﭘﻪ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎﻣﻮ ﮐﻲ‬
‫ﻧﻤﻮ وﮎرې ﻻﮐﻦ رﮐﺘﺴﻴﺎ د ﺧﭙﻞ ﻧﻤﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮد ﺗﻪ اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي‪ .‬ﻧﻮ ﻟﻪ هﻤﺪي‬
‫اﻣﻠﻪ دوي دﻃﻔﻴﻠﻲ ‪ Parasite‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬رﮐﺘﺴﻴﺎ د ﻣﺤﺮﻗﻪ ‪ Typhus‬ﻧﺎروﻏﻲ د‬
‫ﺗﺒﻲ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي ‪.‬‬

‫‪14‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫» وﻳــﺮوﺳــــﻮﻧـــﻪ «‬
‫ﮎوﭼﻨﻲ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم دي ﭼﻲ د اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﮑﻮپ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫ځﮑﻪ ﭼﻲ ډﻳﺮ ﮐﻮﭼﻨﻲ اﺟﺴﺎم دي ﭼﻲ ﮐﻮﭼﻨﻴﻮاﻟﯥ ﻳﻲ ‪ 0.027M‬او د ټﻮﻟﻮ څﺨﻪ ﻟﻮي‬
‫ﻳﻲ ‪ 0.4 M‬ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا ﮐﻲ ﻗﻄﺮ ﻟﺮي ‪ .‬دوي د رﮐﺘﺴﻴﺎ ﭘﻪ ﺷﺎن د ژوﻧﺪوي اﺟﺴﺎﻣﻮ ﻟﻪ‬
‫ﭘﺎﺳﻪ ژوﻧﺪ ﮐﻮي‪ .‬وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻧﺎروﻏﻲ ﻟﮑﻪ اﻧﻔﻠﻮﻳﻨﺰا‪ Influenza‬ﺷﻴﺮي ‪,‬‬
‫‪ Measeles‬رﻳﺰش ﻳﺎﻳﺦ وهﻠﻲ ‪ Common Cold‬او ﻧﻮرو ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫ﮐﺘګﻮري ﭘﻪ‬ ‫د ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي اﺻﻮﻟﻮ د اﺳﺎﻧﺘﻴﺎ ﻟﭙﺎرﻩ ﭘﻪ ﻣﻠﻞ ﻣﺘﺤﺪ ﮐﻲ د ﺑﻴﻮﻟﻮژي‬
‫ﻟﻮﻳﻪ ﻏﻮﻧډﻩ ﮐﯥ ځﻴﻨﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻦ وﺿﻊ ﮐړل ﺷﻮﻳﺪې ﭼﻲ ﻣﻮﻧږ ﻳﻲ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول‬
‫ﺗﺮي ﻳﺎدوﻧﻪ ﮐﻮو‪.‬‬
‫‪ – ١‬د ارګﺎﻧﻴﺰم ﮐﻼس ) ‪ : ( Class‬د ﮐﻼس ﻧﻮم ﭘﻪ اﺧﺮ ﮐﻲ د ‪mycetes‬‬
‫راځﻲ ﻟﮑﻪ ‪. Schizo mycetes‬‬
‫‪ – ٢‬د ارګﺎﻧﻴﺰم اردر ) ‪ : ( Order‬د اردر ﻧﻮم ﭘﻪ اﺧﺮ ﮐﻲ ‪ ales‬راځﻲ ﻟﮑﻪ‬
‫‪. Pseudo mono dales‬‬
‫‪ – ٣‬د ارګﺎﻧﻴﺰم ﻓﺎﻣﻴﻠﻲ ) ‪ : ( Family‬د ﻓﺎﻣﻴﻠﻲ ﻧﻮم ﭘﻪ اﺧﺮ ﮐﻲ ‪ aceae‬راځﻲ‬
‫ﻟﮑﻪ ‪. Entro bacteriaceae‬‬
‫‪ – ٤‬د ارګﺎﻧﻴﺰم ﺟﻨﺲ ‪ : Genus‬د ﺟﻨﺲ ﭘﻪ اﺧﺮ ﮐﻲ د ‪ genus‬د ﺟﻨﺲ ﻧﻮم ﭘﻪ‬
‫ﻻﺗﻴﻦ او ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ژﺑﻮ ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴږي او ﻳﺎ د ﻳﻮﻩ ﺳړي ﻧﻮم ﺗﻪ د ﻻﺗﻴﻦ ژﺑﻪ ورﮐﻮل ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ‪ Bacillus‬وړوﮐﻲ ﻣﻴﻠﻪ ﻳﻲ ﺷﮑﻞ ‪ Sarcina ،‬د ﻳﻮ ﺑﻨﺪل ﻣﻌﻨﻲ ﻟﺮي‬
‫هﻤﺪارﻧګﻪ ‪ Pasteurilla‬ﭼﻲ د ﻳﻮ ﻟﻮﻳﺲ ﭘﺎﺳﺘﻮر ﻧﻮم څﺨﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻮﻳﺪي ذﮐﺮ ﮐﻮو ‪.‬‬
‫د ﺟﻨﺲ ﻧﻮم ﻟﻮﻣړﻧﻲ ﺗﻮري هﻤﻴﺸﻪ ﭘﻪ ﻏټ ﺗﻮري ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ : species – ٥‬ﻟﻮﻣړﻧﻲ ﺗﻮري ﻳﻲ ﮐﻮﭼﻨﻲ ﺗﻮري وي او ﻋﻤﻮﻣًﺎ ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﮐﻠﻤﻪ‬
‫دﻩ ﻟﮑﻪ ‪ ) alba‬ﺳﭙﻴﻦ ( د ﻳﻮﻩ ارګﺎﻧﻴﺰم ﻧﻮم هﻤﻴﺸﻪ ﭘﻪ ‪ binomail‬ﭘﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻟﻴﮑﻞ‬
‫ﮐﻴږي ﭼﻲ د ﺳﻮﻳﺪﻧﻲ ﻋﺎﻟﻢ ‪ C.V linneus‬ﻧﺒﺎت ﭘﻴﮋﻧﺪوﻧﮑﻲ ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ ‪1778 – 1777‬‬
‫ع ﮐﺎل ﮐﻲ ﻃﺮح ﺷﻮﻳﺪي ‪ .‬د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻧﻮم د ﺟﻨﺲ ‪ Genus‬او ﺳﭙﻴﺴﻴﺰ ﺳﺮﻩ ﻳﻮ ځﺎي د ﻳﻮ‬
‫واﺣﺪ ﻧﻮم ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴږي ‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ ﭘﺮازﻳﺖ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم دي ﭼﻲ د ﻣﻴﺰﺑﺎن ﺑﺪن ﭘﻪ داﺧﻞ ﮐﻲ ژوﻧﺪ‬:Parasite (1
. ‫ﮐﻮي او ﺧﭙﻞ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد د ﻣﻴﺰﺑﺎن څﺨﻪ ﻻﺳﺘﻪ راوړي‬
All living organism

Plant kingdom Animal kingom

Phyllum or ……...…. Protophyta ………….. Thallophyta
Division ……….. ( most primitive
( Plant an bacteria )
Sub – division ……. Eumycota……. Algae lichens

Class … micro tato biotis

( Virus ) Phycomycetes
schizomycetes Basidio mycete
schizophyceae ascomycetes
bllu green algae Fungi – Imperfect

Order ……. Pseudo mono dales

Chlimydo bacterialel
Bypho micro bales
Eubacterales
acteno mycetales
caryo phanales
baggiatoales
myxo bacteriales
myco plasmatales

spiro chaetales
16

Downloaded from: www.ketabton.com

 ‫» د ارګـﺎﻧـﻴـــﺰﻣــﻮﻧــﻮ ﻃــﺒـﻘـﻪ ﺑﻨﺪي د ﻣــﻮرﻓــﻮﻟــﻮژي ﻟـﻪ ﻧـﻈـﺮﻩ «‬
‫» ‪« Morphological classification‬‬

‫د ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ د ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﻮپ ﻻﻧﺪي ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي او د رﻧګ اﺧﻴﺴﺘﻠﻮ‬

‫ﻧﻮﻋﻴﺖ او ﺧﻮاص ﭘﺪي ﻗﺴﻢ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﻲ ډﻳﺮ اهﻤﻴﺖ ﻟﺮي ‪ .‬ﭘﺪي ﺳﻴﺴﺘﻢ ﮐﻲ ټﻮل‬
‫ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ وي ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫اﻟﻒ – اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ‪ :‬هﻐﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﺗﻪ واﻳﻲ ﭼﻲ ﺑﺴﻴﻂ ‪ ،‬واﺣﺪاﻟﺤﺠﺮوي‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن وﻟﺮي او هﻴڅﮑﻠﻪ د ‪ Mycelium‬ﺷﮑﻞ ﻧﻪ ﻏﻮرﻩ ﮐﻮي ‪.‬‬
‫‪ (١‬ﮐﺎﮐﺲ )‪: (Coccus‬ﮐﺮوي ﺷﮑﻞ او ﻳﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ ﮐﺮوي ډوﻟﻪ ﺷﮑﻞ ﻟﺮې‪.‬‬
‫‪ (٢‬ﺑﺴﻴﻞ ) ‪ :( Bacil‬ﺳﻠﻨﺪري ﻳﺎ ﻣﻴﻠﻪ ﻳﻲ ﺷﮑﻞ ﻟﺮي ځﻴﻨﻲ ﻳﻲ د ﺳګﺮﻳټ ﺷﮑﻞ‬
‫ﻟﺮي ځﻴﻨﻲ ﻳﻲ زﻧځﻴﺮډوﻟﻪ دي ﭼﻲ ‪ sterpto bacilli‬ﻧﻮﻣﻴږي ځﻴﻨﻲ دوﻩ ﺟﻮړﻩ ﻳﻲ ﻳﺎ‬
‫‪ Diplo bacilli‬دي ‪.‬‬
‫‪ (٣‬وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ) ‪ :( Vibrio‬ﻣﻨﺤﻨﻲ ﭘﻪ ﺷﺎن ﺷﮑﻞ ﻟﺮي‪ .‬دا د ﮐﺎﻣﻪ ) ‪ (،‬ﺷﮑﻞ‬
‫هﻢ ﻟﺮي او ځﻴﻨﻲ ﻳﻲ د “ ‪ “ S‬ﺷﮑﻞ ﻟﺮي ‪.‬‬
‫‪: Spirilla (٤‬دا ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻓﻨﺮي ﺷﮑﻞ ﻟﺮي او ځﻴﻨﻲ ﺗﺎوﺷﻮي اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﻳﻲ ﺷﮑﻞ‬
‫ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ : Spirochaetes (٥‬ﺗﺎوﺷﻮي ﺗﺎر او ﻳﺎ ﻓﻨﺮي ﺷﮑﻞ ﻟﺮي‪ .‬ﻻﮐﻦ د ﻓﻨﺮي‬
‫ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو څﺨﻪ د ارﺗﺠﺎﻋﻲ ﮐﻴﺪو ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ﭘﺪي ﻣﻌﻨﻲ ﭼﻲ ﻳﻲ ﺧﭙﻞ ﺑﺪن ﺗﻪ ﻳﻮ‬
‫ﺧﻮا او ﺑﻠﻲ ﺧﻮا ﺗﻪ ﺣﺮﮐﺖ ورﮐﻮﻟﻲ ﺷﻲ ‪.‬‬

‫ب – ﻋﺎﻟﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ‪:‬‬

‫دا ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوي د څﺎﻧګﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن ﺷﮑﻞ ﻟﺮي‪ .‬ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺤﺮﮎ دي او ﻣﺎﻳﺴﻴﻠﻮﻧﻪ ﻣﻨځﺘﻪ‬
‫ذﮐﺮ ﮐﻴږي‪.‬‬ ‫راوړي د ) ‪ ( actinomycetes‬ارګﺎﻧﻴﺰم د ﻳﻮﻩ ښﻪ ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول دﻟﺘﻪ‬
‫ج – ﻣﺪور ) ‪ ( Coccus‬ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ‪:‬‬

‫‪17‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د دي ﻣﻔﺮد ‪ Coccus‬او ﺟﻤﻊ ﻳﻲ د ‪ Cocci‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬دا ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ﺗﻠﻮﻳﻦ ﭘﻪ‬
‫ﻟﺤﺎظ او ﻳﺎ د دوي ﺧﻮاص څﺮﻧګﻪ او ﻳﺎ څﻮ څﻮ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوي ﺳﺮﻩ ﻳﻮ ځﺎي ﻟﻴﺪل ﮐﻴﺪاي‬
‫ﺷﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫ﻣـــﺪور ﺑــﮑـﺘـﺮﻳــﺎو ﭘﻪ ﻻﻧـﺪي ډول ﻧـﻮﻣـﻮﻧـﻪ ﻏــــﻮرﻩ ﮐـــړﻳـــــﺪي ‪:‬‬
‫دوﻩ‬ ‫‪ :Diplo coccus (١‬هﻐﻪ ﻣﺪورګﺮام ﻣﺜﺒﺖ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺗﻪ واﻳﻲ ﭼﻲ دوﻩ‬
‫‪Diplo‬‬ ‫ﺳﺮﻩ ﻳﻮځﺎي ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي ﭼﻲ ‪ Diplo‬د دوﻩ ﭼﻨﺪﻩ ﻣﻌﻨﻲ ﻟﺮي ﻟﮑﻪ‬
‫‪. pheumonia coccus‬‬
‫‪ : Strepto coccus (٢‬هﻐﻪ ﻣﺪور ګﺮام ﻣﺜﺒﺖ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺗﻪ وﻳﻞ ﮐﻴږي ﭼﻲ د‬
‫زﻧځﻴﺮ ﭘﻪ ﺷﺎن ﻳﻮ ځﺎي ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي او ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول د اﻧګﻮرو د وږي ﭘﻪ ﺷﺎن‬
‫ﺷﮑﻞ ﻟﺮي ‪ .‬ﻟﮑﻪ ‪ Strepto coccus pygon‬او ‪ Strepto‬د زﻧځﻴﺮ ﻣﻌﻨﻲ ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ : Staphylo coccus (٣‬دا ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ﻳﻮي ټﻮﻟﻨﻲ ﭘﻪ ﺷﮑﻞ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي ﻟﮑﻪ‬
‫‪. Staphylo coccus aures‬‬
‫‪ : Gaffkye (٤‬هﻐﻪ ګﺮام ﻣﺜﺒﺖ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺗﻪ واﻳﻲ ﭼﻲ څﻠﻮر ‪ ،‬څﻠﻮر‬
‫ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﺳﺮﻩ ﻳﻮ ځﺎي وﻟﻴﺪل ﺷﻲ ﻟﮑﻪ ‪. Gaffkya tetra gina‬‬
‫‪ : Sarcina (٥‬دا ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوي د ﻣﮑﻌﺒﻲ ﻳﺎ ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ ﭘﻪ ﺷﮑﻞ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي ﭼﻲ‬
‫ﺳﺎرﺳﻴﻨﺎ د ﺑﻨﺪل ﻳﺎ د ګﺮوپ ﻣﻌﻨﻲ ﻟﺮي او هﻤﺪارﻧګﻪ هﻐﻪ ګﺮام ﻣﺜﺒﺖ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺗﻪ وﻳﻞ‬
‫ﮐﻴږي ﭼﻲ اﺗﻪ ‪ ،‬اﺗﻪ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﺳﺮﻩ ﻳﻮ ځﺎي وﻟﻴﺪﻟﻲ ﺷﻲ ﻟﮑﻪ ‪. Sarcina litea‬‬
‫‪ : Neisseria (٦‬هﻐﻪ ګﺮام ﻣﻨﻔﻲ ﻣﺪور ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ دي ﭼﻲ دوﻩ دوﻩ ﻳﻮ‬
‫ځﺎي ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي ﻟﮑﻪ ‪. Veilonella pavula‬‬
‫د – ﺑـﺴـﻴـﻞ ‪ Bacil‬ﺷـﮑـﻠـــﻪ ﺑــﮑــﺘــﺮﻳــﺎ ‪:‬‬
‫ﺳﻠﻨﺪر ﺷﮑﻠﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ځﻴﻨﻮﺧﻮاﺻﻮ د ﻟﺮﻟﻮﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول وﻳﺸﻞ ﺷﻮﻳﺪي‪.‬‬
‫‪ (١‬اﺳﻴﺪ ﻓﺎﺳټ ﺑﺴﻴﻞ ‪ : Acid Fast bacil‬دا ډول ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ اﺳﻴﺪ ﻓﺎﺳټ دي او د‬
‫ﻧﻮرو ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو څﺨﻪ ﺟﻼ ﺧﻮاص ﻟﺮي ﻟﮑﻪ ﺗﻮﺑﺮﮐﻠﻮز ﺑﺴﻴﻞ او ﻧﻮر ‪.‬‬
‫‪ (٢‬ګﺮام ﻣﺜﺒﺖ ﺳﭙﻮر ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﺑﺴﻴﻞ ‪ :‬ﭘﺪي ګﺮوپ ﮐﻲ دوﻩ ډوﻟﻪ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ‬
‫ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫اﻟﻒ – ﺑﺴﻴﻞ ‪ :‬ﺳﻠﻨﺪر ﺷﮑﻞ ان روﺑﻴﮏ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺗﻪ ‪ Clostrikium‬واﻳﻲ ‪.‬‬
‫‪18‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ (٣‬ګﺮام ﻣﺜﺒﺖ ﺳﭙﻮرﻧﻪ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﺑﺴﻴﻞ‪ :‬هﻐﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺗﻪ وﻳﻞ ﮐﻴږي ﭼﻲ‬
‫ﺳﻠﻨﺪري ﺷﮑﻞ ﻟﺮي ﻻﮐﻦ ﺳﭙﻮر ﻣﻨځﺘﻪ ﻧﻪ راوړي ﻟﮑﻪ ‪Coryne bacterium‬‬
‫ارګﺎﻧﻴﺰم ‪.‬‬
‫‪ (٤‬ګﺮام ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺴﻴﻞ ‪ :‬هﻐﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺗﻪ واﻳﻲ ﭼﻲ ګﺮام ﻣﻨﻔﻲ ﺳﻠﻨﺪري ﺷﮑﻞ ﻟﺮي‬
‫او ځﻴﻨﻲ ﺣﺮﮐﺖ هﻢ ﮐﻮي‪.‬‬

‫» ‪ Spirilla‬او ‪ Vibro‬ارګــﺎﻧــﻴــﺰﻣـــﻮﻧـــﻪ «‬
‫ګﺮام ﻣﻨﻔﻲ او ﻟﻨډ ﺳﻠﻨﺪري ﺷﮑﻠﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭼﻲ د ﻣﻨﺤﻨﻲ ﺷﮑﻞ ﻳﻲ ﻏﻮرﻩ ﮐړي وي‬
‫ﭘﺪي ﻗﺴﻢ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﮐﻲ ﺷﺎﻣﻞ دي ‪ .‬د وﺑﺮﻳﻮ څﺨﻪ ‪ V.Cholera‬او د ﺳﭙﻴﺮﻳﻼ څﺨﻪ ‪Sp.‬‬
‫‪ Minus‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ذﮐﺮ ﮐﻮو‪.‬‬

‫» ‪ Spiro chaetes‬ﺳــــﭙـــﺎﻳـــﺮو ﮐــﻴــټـﺲ «‬

‫دا ډول ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﺳﻠﻨﺪري ﺷﮑﻞ ﻟﺮي ﻻﮐﻦ د ﻓﻨﺮ ﭘﻪ ﺷﺎن ﺗﺎو ﺷﻮﻳﺪي ‪ .‬ځﻴﻨﻲ‬
‫ﻳﻲ ﻟﻨډ او ځﻴﻨﻲ اوږدﻩ ﺟﺴﻤﻮﻧﻪ ﻟﺮي ‪ .‬د دوي ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻲ ﻟﻪ ﻟﮑﻲ څﺨﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬د ﭘﺘﻮﺟﻨﮏ اﺗﻮاع ﻳﻲ ﭘﻪ دري ﺟﻨﺮا ) ‪ ( Genera‬وﻳﺸﻞ ﺷﻮﻳﺪي ‪.‬‬
‫‪ (١‬ﺑﻮرﻳﻼ ) ‪ : ( Borrella‬دا ﻗﺴﻢ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ اوږد ﻣﺎرﭘﻴﭽﻲ ﺷﮑﻞ ﻟﺮي ﭼﻲ‬
‫ﭘﻪ اﺳﺎﻧﻲ ﺳﺮﻩ رﻧګ اﺧﻠﻲ او د ﭘﻴﭽﻮﻧﻮ اﻣﻮاج ﻳﻲ ﭘﺮاﺧﻪ دي ‪.‬‬
‫‪ (٢‬ﺗﺮي ﭘﻴﻮﻧﻴﻤﺎ ) ‪ : ( Trreponema‬د دﻏﻮ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ څﺨﻪ ﻧﺮي او ﺗﺎو‬
‫ﺷﻮي ﻣﻮﺟﻮﻧﻪ ﺳﺮﻩ ﻧږدي واﻗﻊ ﺷﻮﻳﺪي‪ .‬د دي ډول ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ ﺗﻠﻮﻳﻦ ﻣﺸﮑﻞ دي‬
‫او ‪ T. Palidum‬ﻳﻲ ﻳﻮ ښﻪ ﻣﺜﺎل دي ‪.‬‬
‫‪ (٣‬ﻟﻴﭙﺘﻮﺳﭙﺎﻳﺮا ) ‪ : ( Leptospira‬دا ډول ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ د ﻓﻨﺮ ﭘﻪ ﺷﺎن ﺗﺎو‬
‫ﺷﻮﻳﺪي ﭼﻲ د ﺳﻠﻨﺪر ﺷﮑﻞ ﻳﻲ ﻏﻮرﻩ ﮐړي او د ﺳﻠﻨﺪري ﻗﻄﺮ او د ﻣﻨځﻨﻲ ﻣﻮﺟﻮﻧﻮ‬
‫ﻳﻲ د دواړو ﭘﻮرﺗﻨﻲ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ څﺨﻪ ﻧﺮي او ﻟﻨډ دي‪ .‬د دي ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎﺗﻮ څﺨﻪ ﻳﻮ ﻳﻲ دا دي ﭼﻲ د ﭘﻮرﺗﻨﻲ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﻮګﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻓﻨﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪﻩ‬
‫ﺷﮑﻞ ﻧﻪ ﺟﻮړوي‪ .‬ﻟﻴﮑﺘﺮوهﻴﻤﻮرﻳﺠﻲ )‪ ( Lecterohaemorrhogeas‬ارګﺎﻧﻴﺰم د‬

‫‪19‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫دي ﺟﻨﺮا ښﻪ ﻣﺜﺎل دي ‪.‬اﮐﺘﻲ ﻧﻮﻣﺎﺳﻴﺖ ) ‪ ( Actinomycetes‬ارګﺎﻧﻴﺰم د دي ﺟﻨﺮا‬
‫ښﻪ ﻣﺜﺎل دي ‪.‬‬
‫‪ (٤‬اﮐﺘﻲ ﻧﻮﻣﺎﺳﻴﺖ ) ‪ :( Actinomycetes‬دا ډول ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ د ﻓﻨګﺲ ﭘﻪ‬
‫ﺷﺎن ﺷﮑﻞ ﻟﺮي ﻻﮐﺲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ دي‪ .‬د دي ﭘﻪ ډﻟﻪ ﮐﻲ ‪Streptomycos , Nocardia‬‬
‫او ‪ Actinomyces‬ﺷﺎﻣﻞ دي ‪.‬‬

‫? ‪* What is Gram Positive and gram negative‬‬

‫ګﺮام ) ‪ ( Gram‬د ﻳﻮ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻮم دې ﻣﻌﻨﻲ ﻳﻲ رﻧګ دي ‪ .‬هﻐﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺗﻪ ﭼﻲ د‬
‫ګﺮام ﭘﻮاﺳﻄﻪ رﻧګ ورګړل ﺷﻲ او ﺁﺑﻲ رﻧګ واﺧﻠﻲ ورﺗﻪ ګﺮام ﻣﺜﺒﺖ وﻳﻞ ﮐﻴږي او‬
‫هﻐﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺗﻪ ﭼﻲ د ګﺮام رﻧګ ورﮐړل ﺷﻲ او ګﻼﺑﻲ رﻧګ واﺧﻠﻲ ﻧﻮ د ګﺮام ﻣﻨﻔﻲ‬
‫ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ‪ .‬او ﻧﻮر ﻣﺎﻳﮑﺮو ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ دا ډول رﻧګ ﻧﻪ اﺧﻠﻲ ‪.‬‬

‫» د ﺑﮑــﺘـﺮﻳﺎ اﻧــﺎﺗــﻮﻣــﻲ او د هــﻐــﻮي ﻣــﺎرﻓــﻮﻟـــﻮژي «‬

‫ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻳﻮ واﺣﺪاﻟﺤﺠﺮوي ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮد دي ﭼﻲ د ژوﻧﺪاﻧﻪ ﺻﻔﺘﻮﻧﻪ ﭘﮑﻲ ﻟﻴﺪل‬
‫ﮐﻴږي ‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼﻲ ﻳﻮﺟﺴﻢ ﺗﻪ ژوﻧﺪي واﻳﻮﻧﻮ ﻻﻧﺪي ﺻﻔﺘﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ وﻟﺮي‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ د ﺗﻮا ﻟﺪ او‬
‫ﺗﻨﺎﺳﻞ ) ‪ ( Reproduction‬اوﺻﺎف وﻟﺮي ‪.‬‬
‫‪ – ١‬د ﺧﭙﻞ ﻣﻴﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺰم ) ‪ ( Metabolism‬او د اﻧﺮژي د ﭘﻴﺪا ﮐﻴﺪو ﻟﭙﺎرﻩ د ﻏﺬا د‬
‫اﺧﺴﺘﻠﻮ او هﻀﻤﻮﻟﻮ ﻗﺪرت وﻟﺮي ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬د ﻣﻴﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺰم اﺿﺎﻓﻲ ﻣﻮاد د ﺧﭙﻞ ﺑﺪن څﺨﻪ د اﻳﺴﺘﻠﻮ ﻗﺪرت وﻟﺮي‪.‬‬
‫ﺑﺪﻟﻮﻧﻮﻧﻮ‬ ‫‪ – ٣‬ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﻲ ) ‪ ( Enviromental‬ﺧﭙﻞ ﺑﻘﺎ ﻟﭙﺎرﻩ د ﻻزﻣﻮ‬
‫وړﺗﻴﺎ وﻟﺮي ‪.‬‬
‫‪ – ٤‬د ﻣﻴﻮﺗﻴﺸﻦ ) ‪ ( Mutation‬د ﭘﺎرﻩ ﻣﺴﺘﻌﺪ وي ‪.‬‬
‫‪20‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – ٥‬ﭘﻪ ﻣﺎﻳﮑﺮوﺑﻴﻮﻟﻮژي ﮐﻲ ارګﺎﻧﻴﺰم هﻐﻪ ژوﻧﺪي ﺟﺴﻢ ﺗﻪ وﻳﻞ ﮐﻴږي ﭼﻲ د ژوﻧﺪ‬
‫ﭘﻪ وروﺳﺘﻲ ﺳﺮﺣﺪ ﮐﻲ واﻗﻊ ﺷﻮي وي‪ .‬د وﻳﺮﺳﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺑﺎرﻩ ﮐﻲ ﻗﻮي ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﻮﺟﻮد‬
‫دي ﭼﻲ ځﻴﻨﻲ ﻋﻠﻤﺎء ورﺗﻪ ژوﻧﺪي او ځﻴﻨﻲ ورﺗﻪ د ژوﻧﺪ ي ګﻤﺎن ﻧﻪ ﮐﻮي ‪.‬‬
‫د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺳﻠﻮل د ﻋﺎﻟﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ د ﺳﻠﻮل ﺳﺮﻩ ﻳﻮ ﻗﺴﻢ ﻧﻪ دي‪ .‬ﺳﺘﺎﺳﻲ د ﭘﻮهﻴﺪﻟﻮ‬
‫ﻟﭙﺎرﻩ د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول د دواړو ﺳﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ﻳﻮ‪ ،‬ﻳﻮ رﺳﻢ وړاﻧﺪي ﮐﻮو ‪ .‬د ژوﻧﺪ د ﺗﻌﺮﻳﻒ ﭘﻪ‬
‫ﺑﺎرﻩ ﮐﻲ د ﺳﺎﻳﻨﺲ د رﻧګ اﻧﮑﺸﺎف ﺳﺮﻩ ﺳﻢ هﻤﻴﺸﻪ ﻣﺸﮑﻼت ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي‪ .‬ځﻴﻨﻲ ﻋﻠﻤﺎء‬
‫ﻳﻮ ډول او ځﻴﻨﻲ ﻳﻲ ﺑﻞ ډول ﺗﻌﺮﻳﻒ ﮐﻮي ‪ .‬ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺻﻮرت ﺳﺮﻩ ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ د‬
‫ډﻳﺮو ﻋﻠﻤﺎؤ ﭘﻪ ﻧﺰد ﻣﻔﻴﺪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ښﮑﺎري‪.‬‬

‫‪Cell wall‬‬ ‫‪Developing cross wal‬‬

‫دﻳﻮي‬ ‫‪cytoplasm‬‬
‫ﺑﮑﺘﺮي‬
‫ﺣﺠﺮي ﺷﮑﻞ‬
‫‪Flagella‬‬

‫‪Nuclear‬‬
‫‪body‬‬
‫‪Fim BRIAE‬‬ ‫‪Plamamembrane‬‬ ‫‪Capsule‬‬

‫»د ﺑـﮑــﺘﺮﻳـﺎ ﻣـﻮرﻓــﻮﻟــــﻮژي «‬

‫د ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژي ﻟﻐﺖ ﻣﻌﻨﻲ ﺷﮑﻞ او ﻇﺎهﺮي ﺟﻮړښﺖ دي‪ .‬ﭘﺪي ﻓﺼﻞ ﮐﻲ ﻣﻮﻧږ د‬
‫ﺷﮑﻞ ‪ ،‬ﺣﺠﺮوي ﺟﻮړښﺖ او د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﺟﻮړښﺖ څﺨﻪ ﺑﺤﺚ ﮐﻮي‪ .‬ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭘﻪ دري‬
‫ﻟﻮﻳﻮ ډﻟﻮ وﻳﺸﻞ ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫‪ – ١‬ﮐﻮﮐﺴﺊ ‪ : Cocci‬ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﮐﺮوي ﺷﮑﻞ دي‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – ٢‬ﺑﺴﻴﻠﻲ ‪ : Bacilli‬ﻟﺮوﻧﮑﻲ د اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﻳﻲ ﻳﺎ ﻣﻴﻠﻪ ډوﻟﻪ ﺷﮑﻞ دي ‪.‬‬
‫‪ – ٣‬ﻓﻨﺮي ډوﻟﻪ ‪ : Spiral Form‬ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﻣﻨﺤﻨﻲ ﻳﺎ ﻓﻨﺮي ﺷﮑﻞ دي‪.‬‬

‫اول – ﮐﻮﮐﺴﺊ ‪: Cocci‬‬

‫دا ﻧﻮم د ﺟﻤﻊ دي او ﻣﻔﺮد ﻧﻮم ﻳﻲ ﮐﻮﮐﺲ ‪ Coccus‬دي‪ .‬دا ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺒﻮﻧﻮ ﺳﺮﻩ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ﭘﻪ واﺣﺪ ﺷﮑﻞ ﺳﺮﻩ ‪ ،‬ﭘﻪ ﺟﻮړﻩ ﻳﻲ ﺷﮑﻞ او ﻳﺎ‬
‫د اوږدﻩ زﻧځﻴﺮ ﭘﻪ ﺷﮑﻞ هﻢ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫د دي ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ځﻴﻨﻲ ﮐﻮﭼﻨﻲ ګﺮوﭘﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول ﺷﺮح ﮐﻮو ‪.‬‬
‫‪Strepto‬‬ ‫اﻟﻒ – ‪ : Strepto Cocci‬دا ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭘﻪ زﻧځﻴﺮي ﺷﮑﻞ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي ﭼﻲ‬
‫د زﻧځﻴﺮ ﻣﻌﻨﻲ ﻟﺮي ‪.‬‬
‫‪Diplo‬‬ ‫ب – ‪ : Diplo Cocci‬دا ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭘﻪ ﺟﻮړﻩ اي ﺷﮑﻞ ﺳﺮﻩ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫د دوﻩ ﭼﻨﺪ ﻣﻌﻨﻲ ﻟﺮي ‪.‬‬
‫ج – ‪ : Staphyllo Cocci‬دا ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ﻳﻮي ټﻮﻟﻨﻲ ﭘﻪ ﺷﮑﻞ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‬
‫او ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺷﮑﻞ د اﻧګﻮرو وږي ﭘﻪ ﺷﺎن ﺷﮑﻞ ﻟﺮې ‪.‬‬

‫‪DiploCoccus‬‬ ‫‪Strepto Coccus‬‬

‫‪Gaffky m‬‬
‫‪Staphyllo‬‬
‫‪Coccus‬‬
‫‪Sarcina‬‬

‫‪Vibrio‬‬ ‫‪Baccilli‬‬
‫‪Spirilum‬‬
‫‪Spirall‬‬ ‫‪Spiro‬‬
‫‪Chete‬‬

‫‪Diplo Bacilli‬‬

‫‪22‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﻣﺨﺘﻠﻒ ډوﻟﻮﻧﻪ او ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ ‪:‬‬
‫دوهﻢ – ﺑﺴﻴﻠﻲ ‪: Bacilli‬‬
‫دا ډول ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻣﻴﻠﻪ ډوﻟﻪ ﺷﮑﻞ ﻟﺮي ځﻴﻨﻲ د ﺳګﺮﻳټ ﭘﻪ ﺷﺎن او ځﻴﻨﻲ د ګﻮګﺮدو‬
‫ﻟﺮګﻲ ﭘﻪ ﺷﺎن ﺷﮑﻞ ﻟﺮي او ځﻴﻨﻲ ﺑﻴﻀﻮي ﺷﮑﻞ ﻟﺮي ﭼﻲ دا د ‪ bacilli Cocco‬ﭘﻪ‬
‫ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬ځﻴﻨﻲ ﻳﻲ زﻧځﻴﺮي ﺷﮑﻞ ﻟﺮي ﭼﻲ د ‪ Strepto bacilli‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي او‬
‫‪ bacilli diplo‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ‪.‬‬ ‫ځﻴﻨﻲ ﺟﻮړﻩ اي ﺷﮑﻞ ﻟﺮي ﭼﻲ‬
‫درﻳﻢ – ﻓﻨﺮي ﺷﮑﻠﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ‪: Spiral form‬‬
‫دا ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻓﻨﺮي ډوﻟﻪ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ ﻟﺮي او ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫اﻟﻒ – ‪ : Vibrio‬دا ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ) ‪ ( ،‬ﮐﺎﻣﻪ ډوﻟﻪ ﺷﮑﻞ ﻟﺮي ﭼﻲ ځﻴﻨﻲ ﻳﻲ د ) ‪( S‬‬
‫ﺷﮑﻞ هﻢ ﻟﺮي ‪.‬‬
‫ب – ‪ : Spirilla‬ﻣﻔﺮد ﻳﻲ ‪ Spirillum‬دي او ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻓﻨﺮي ﺷﮑﻞ ﻟﺮي‪.‬‬
‫ج – ‪ : Spirochete s‬دا ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ هﻢ ﻓﻨﺮ ډوﻟﻪ ﺷﮑﻞ ﻟﺮي ﻻﮐﻦ د ﻓﻨﺮي ډوﻟﻪ‬
‫ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺳﺮﻩ د هﻐﻮ د ارﺗﺠﺎﻋﻲ ﺑﺪن د ﻟﺮﻟﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﺳﺮﻩ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ﭘﺪي ﻣﻌﻨﻲ ﭼﻲ ﺧﭙﻞ‬
‫ﺑﺪن ﺗﻪ ﻳﻮي ﺧﻮا او ﺑﻠﻲ ﺧﻮا ﺗﻪ ﺣﺮﮐﺖ ورﮐﻮﻻي ﺷﻲ ‪.‬‬

‫» د ﺑـــﮑـﺘـﺮﻳـﺎ د ﺣـﺠـﺮو ﺟــﻮړښـټ «‬

‫د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺣﺠﺮﻩ د ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺣﺠﺮو ﭘﻪ ﺷﺎن ﺟﻮړښﺖ ﻟﺮي‪ .‬ﭼﻲ هﺮ ﻳﻮ ﻳﻲ ځﺎﻧګړي‬
‫دﻧﺪي ﻟﺮي ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول دا ﺟﻮړښﺘﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول ﺗﺸﺮﻳﺢ ﮐﻴږي‬

‫»ﻗــﻤــﭽـﻴـﻨــﻮﻧــﻪ ‪« Flagella‬‬
‫ﻋﺒﺎرت د ﻳﻮي اوږدي رﺷﺘﻲ څﺨﻪ دي ﭼﻲ ﻗﻄﺮ ﻳﻲ ‪ 100 m M‬ﺗﻪ رﺳﻴږي ‪ .‬دا‬
‫ﻗﻤﭽﻴﻨﻮﻧﻪ ﻳﺎ ﭘﻪ ﺣﺠﺮﻩ ﮐﻲ دﻧﻨﻪ او ﻳﺎ د ﺣﺠﺮوي ﺟﺪار ﻟﻪ ﭘﺎﺳﻪ ﻗﺮارﻟﺮي او ﻟﺮوﻧﮑﻲ د‬
‫‪ 15 – 35 M‬ﭘﻮري اوږدواﻟﻲ‬ ‫‪ 1 – 70 M‬اوږدواﻟﻲ ﻟﺮي ‪ .‬ﻻﮐﻦ ﭘﻪ ﻋﺎدي ډول‬
‫ﻟﺮي ‪ .‬ﭘﻪ ژوﻧﺪي ﺣﺠﺮﻩ ﮐﻲ اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﻳﻲ ﺷﮑﻞ ﻟﺮي‪ ،‬ﭘﻪ ﻏﻴﺮ ﺣﻴﻪ ﺣﺠﺮﻩ ﮐﻲ ﭘﻪ ﻣﻮﺟﻲ‬

‫‪23‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﺷﮑﻞ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي ‪ .‬د وﻳښﺘﺎﻧﻮ ﺗﺎر ﭘﻪ اﻧﺪازﻩ ﻧﺮي دي او د ﺣﺮﮐﻲ ﻋﻀﻮي ﭘﻪ ﺣﻴﺚ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﮐﻲ د ﻗﻤﭽﻴﻨﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ د ﻗﻤﭽﻴﻨﻮﻧﻮ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ هﻢ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭘﻪ ﺣﺠﺮﻩ ﮐﻲ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ﻟﮑﻪ هﻐﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭼﻲ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﻳﻮﻩ‬
‫ﻗﻤﭽﻴﻦ دي دا اﻋﻀﺎوي ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﺣﺠﺮي ﭘﻪ ﻗﻄﺒﻲ ﺑﺮﺧﻮ ﮐﻲ ﻗﺮار ﻟﺮي دي ‪ .‬هﻐﻪ‬
‫ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوي ﭼﻲ د دوﻩ څﺨﻪ زﻳﺎت ﻗﻤﭽﻴﻨﻮﻧﻪ وﻟﺮي ﻧﻮ د ﺣﺠﺮي ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﺑﺮﺧﻮ ﮐﻲ ﻳﯥ‬
‫ﻗﻤﭽﻴﻨﻮﻧﻪ واﻗﻊ دي ‪.‬‬
‫هﻐﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوي ﭼﻲ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻳﻮ ﻗﻄﺐ ﮐﻲ ﻳﻮ داﻧﻪ ﻗﻤﭽﻴﻦ وﻟﺮي ‪Mono trichous‬‬
‫او هﻐﻪ ﭼﻲ ﻗﻤﭽﻴﻦ د ﺣﺠﺮي ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﺧﻮا ﮐﻲ دوﻩ او ﻳﺎ زﻳﺎت وﻟﺮي ‪. Lopho ticous‬‬
‫او هﻐﻪ ﭼﻲ د ﺣﺠﺮي ﭘﻪ دواړو ﺧﻮاو ﮐﻲ د دوﻩ څﺨﻪ زﻳﺎت ﻗﻤﭽﻴﻨﻮﻧﻪ وﻟﺮي د ‪amphi‬‬
‫‪ . tricous‬او هﻐﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭼﻲ ‪ 8 – 12‬داﻧﻮ ﭘﻮري ﻗﻤﭽﻴﻨﻮﻧﻪ د ﺣﺠﺮي ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ‬
‫ﺑﺮﺧﻮ ﮐﻲ وﻟﺮي د ‪ Peri tricous‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ‪.‬‬

‫‪Mono trichous‬‬ ‫‪amphi trichous‬‬

‫‪Lopho trichous‬‬

‫‪Peri trichous‬‬

‫ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﺠﺰﻳﻪ ښﻮدﻟﻲ دﻩ ﭼﻲ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﻗﻤﭽﻴﻨﻮﻧﻪ د ﻳﻮ ډول ﭘﺮوﺗﻴﻨﻲ ﻣﻮادو څﺨﻪ‬

‫ﺟﻮړ ﺷﻮﻳﺪي ﭼﻲ د ‪ Flagelline‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ‪ .‬دا ډول ﭘﺮوﺗﻴﻦ د هﻐﻮ ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ‬
‫ﺳﺮﻩ ﭼﻲ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﻋﻀﻼﺗﻲ اﻧﺴﺎج ﻳﻲ ﺟﻮړ ﮐړﻳﺪي ﻳﻮ ﺷﺎن او ﻣﺸﺎﺑﻪ دي‪ .‬ﻗﻤﭽﻴﻨﻮﻧﻪ‬
‫ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول د ﺑﺴﻴﻠﻲ او ﻓﻨﺮي ډوﻟﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﮐﻲ ﻣﻮﺟﻮد دي‪ .‬هﻐﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوي ﭼﻲ‬
‫ﻗﻤﭽﻴﻦ وﻟﺮي ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺣﺮﮐﺖ ﻟﺮي او هﻐﻪ ﭼﻲ ﻗﻤﭽﻴﻦ ﻧﻪ ﻟﺮي ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻪ ﻟﺮي‪.‬‬

‫‪24‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻧﻮ ﻟﺪي اﻣﻠﻪ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺣﺮﮐﺖ د هﻐﻪ ﺣﺮﮐﺖ څﺨﻪ ﺑﺮوﻧﻲ ﺣﺮﮐﺖ ‪Browni an‬‬
‫‪ movmet‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ﺗﻮﭘﻴﺮﻟﺮي‬
‫ﺑﺮوﻧﻲ ﺣﺮﮐﺖ د ﻣﺎﻳﻊ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﺑﻤﺒﺎرد ﭘﻮاﺳﻄﻪ د هﻐﻪ ژوﻧﺪي ﺟﺴﻢ ﻟﻪ ﭘﺎﺳﻪ‬
‫ﭼﻲ ﭘﻪ هﻐﻪ ﮐﻲ ﻣﻮﺟﻮد دي ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ او ﭘﻪ ﭘﺎي ﮐﻲ داﺳﻲ ﭘﻪ ﻧﻈﺮ راځﻲ ﭼﻲ‬
‫ژوﻧﺪي ﺟﺴﻢ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﺣﺮﮐﺖ دي ﭘﺪاﺳﻲ ﺣﺎل ﮐﻲ ژوﻧﺪي ﺟﺴﻢ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻪ‬
‫ﻟﺮي ﻧﻮ د ﻣﺎﻳﻊ د اهﺘﺰازي ﺣﺮﮐﺘﻮﻧﻮ ﺳﺮﻩ ﭼﻲ د هﻐﻪ ﭘﻪ ﻣﺴﻴﺮ ﮐﻲ او د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻧﻮر‬
‫ﺧﻂ اﻟﺴﻴﺮ ﭘﻪ اﺛﺮ د هﻐﻪ ﭘﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﮐﯥ ﻗﺮار ﻟﺮي‪.‬‬

‫»د ﺑــﮑــﺘــﺮﻳــﺎ ﺗــﮑــﺜـــﺮ ‪« Reproduction‬‬

‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوي واﺣﺪاﻟﺤﺠﺮوي ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ دي ﭼﻲ د ﺳﺎدﻩ ﻋﻤﻞ او ﻳﺎ‬
‫‪ Binary Fission‬ﻋﻤﻞ ﭘﻮاﺳﻄﻪ د ﻳﻮﻩ ﺳﻠﻮل څﺨﻪ دوﻩ ﺳﻠﻮﻟﻮﻧﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪ .‬د ﺗﮑﺜﺮ‬
‫ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﮐﻲ د ﻳﻮﻩ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺳﻠﻮل ﺣﺠﻢ ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ دوﻩ ﭼﻨﺪﻩ ﮐﻴږي او ﺑﻴﺎ ﭘﻪ ﻣﺴﺎوي ﺻﻮرت‬
‫ﭘﻪ دوﻩ ﺑﺮﺧﻮ وﻳﺸﻞ ﮐﻴږي او دوﻩ ﺣﺠﺮي ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ ‪ .‬د ﻳﻮﻩ ﻧﻮي ارګﺎﻧﻴﺰم د ﭘﻴﺪا‬
‫ﮐﻴﺪو څﺨﻪ وروﺳﺘﻪ دﻓﻌﺘ ًﺎ ﻧﻮي ﺳﻠﻮل د ﺧﭙﻞ ﻣﻮر ﻧﻪ ﺟﻼ ﮐﻴږي او ﻳﺎ دا ﭼﻲ د زﻧځﻴﺮ او‬
‫د ﻧﻮرو ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﺷﮑﻠﻮﻧﻮ ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮﻩ ﻧښﻠﻲ ‪ .‬د ښﻮ ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﻻﻧﺪي ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ‬
‫ﭼټﮑﻲ ﺳﺮﻩ ﺗﮑﺜﺮ ﮐﻮي ﭼﻲ ﭘﻪ هﺮ ﻳﻮ ﻧﻴﻤﻪ ګړي ﮐﻲ ځﻴﻨﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻳﻮ ځﻞ ﺗﮑﺜﺮ ﮐﻮي‬
‫ﭘﺪي ﺻﻮرت ﮐﻲ ﻟږ وﺧﺖ ﮐﻲ ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻮﻧﻪ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪ .‬ﮐﭽﻴﺮي ﻳﻮ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ‬
‫ﭘﻪ هﺮو ﺷﻠﻮ دﻗﻴﻘﻮ ﮐﻲ ﻳﻮ ځﻞ ﺗﮑﺜﺮ وﮐړي‪ .‬ﭘﺲ د ‪ ٢٤‬ګړﻳﻮ څﺨﻪ وروﺳﺘﻪ ‪1 x 10‬‬
‫ﭼﻨﺪﻩ ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫دﻟﺘﻪ ځﻴﻨﻲ ﻣﻬﻢ ﺳﻮاﻟﻮﻧﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ ﭼﻲ وﻟﻲ ﻳﻮ ﺳﻠﻮل دوﻩ ﺳﻠﻮﻟﻪ ﮐﻴږي‪ .‬دا‬
‫ﺳﻮاﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻟﻨډﻩ ﺗﻮګﻪ داﺳﻲ ﻃﺮح ﮐﻮو‪.‬‬
‫دوﻩ‬ ‫‪ – ١‬څﻪ ﺷﻲ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي ﭼﻲ ﻳﻮ ﺳﻠﻮل د ﻣﻨځ څﺨﻪ ﭘﻪ ﻣﺴﺎوي ﺻﻮرت‬
‫ځﺎﻳﻪ ﮐﻴږي؟‬
‫‪ – ٢‬ﮐﻮم ﺷﻲ د دوﻩ ﻧﻮي ﺣﺠﺮو ﭘﺮوﺗﻮﭘﻼزم ﮐﻨﺘﺮوﻟﻮي ‪.‬‬
‫دا ﭘﻮښﺘﻨﻲ ﻳﻮاځﻲ ﭘﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﮐﻲ ﻧﻪ ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي ﺑﻠﮑﻪ ﭘﻪ ﻋﺎﻟﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ‬
‫ﮐﻲ هﻢ ﻣﻮﺟﻮدې دي ﭼﻲ ﺗﺮ اوﺳﻪ واﺿﺢ ځﻮاب ﻳﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻪ دي‪ .‬ځﻴﻨﻲ ﭘﻮهﺎن ﻧﻈﺮﻳﻪ‬
‫‪25‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫څﺮګﻨﺪوي ﭼﻲ د ﺳﻠﻮل ﭘﺮوﺗﻮﭘﻼزم ﻣﻘﺪار ﻳﻮﻩ اﻧﺪازﻩ ﻟﺮي ﮐﻪ ﭼﻴﺮي د هﻐﻪ اﻧﺪازي‬
‫څﺨﻪ زﻳﺎت ﺷﻲ د ﻳﻮﻩ ﺳﻠﻮل څﺨﻪ دوﻩ ﺳﻠﻮﻟﻮﻧﻪ ﺟﻮړﻳږي‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ځﻴﻨﻲ ﺧﻮاص د ﭘﻼر‬
‫او ځﻴﻨﻲ ﺧﻮاص د ﻣﻮر ﻧﻪ ﻧﻮي ﭘﻴﺪا ﺷﻮي ﺣﺠﺮﻩ ﮐﻲ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ ‪.‬‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻮ ﺛﺎﺑﺘﻪ ﮐړﻳﺪﻩ ﭼﻲ دوﻩ ﻗﺴﻤﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭼﻲ ځﻴﻨﻲ اوﺻﺎف ﻳﻲ ﺳﺮﻩ ﻣﺨﺎﻟﻒ وي‬
‫ﻳﻮ ځﺎي ﭘﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﻲ ﮐﻠﭽﺮ ﺷﻲ ځﻴﻨﻲ ﺑﮑﺘﺮي ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ ﭼﻲ د دواړو‬
‫ﻗﺴﻤﻮﻧﻮ اوﺻﺎف ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ارګﺎﻧﻴﺰم ﮐﻲ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ ،‬دا ﻋﻤﻞ ﭘﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﮐﻲ‬
‫‪ Conjugation‬ﻧﻮﻣﻴږي ‪.‬‬
‫دا ﻣﻮﺿﻮع ﭘﻪ ﻣﺸﺮح ډول د وراﺛﺖ ﻳﺎ ﺟﻨﻴﺘﻴﮏ ﭘﻪ ﻣﺒﺤﺚ ﮐﻲ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺷﻮي وي‬
‫ﻳﻮ ډول ﺗﮑﺜﺮ ﭘﻪ ځﻴﻨﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻟﮑﻪ ‪ Actinio myeces‬ﮐﻲ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﭘﻪ ﺳﻠﻮل‬
‫ﮐﻲ د ﻳﻮ ډول ﺗﺎر ﭘﻪ ﺷﺎن ) ‪ ( Filament‬ﺟﻮړﻩ وي ﭼﻲ وروﺳﺘﻪ دا ﻓﻼﻣﻨﺖ ﭘﻪ ﻣﺘﻌﺪدو‬
‫ﻧﻮرﻣﺎﻟﻪ ﺣﺠﺮو ﺑﺪﻟﻴږي ‪ .‬ﺳﺮﺑﻴﺮﻩ ﭘﺮدي ځﻴﻨﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو د ‪ budding‬ﭘﻮاﺳﻄﻪ هﻢ ﺗﮑﺜﺮ‬
‫ﮐﻮي ﭼﻲ ﭘﺪي ﻃﺮﻳﻘﻪ ﮐﻲ د ﻣﻮر ﺣﺠﺮي څﺨﻪ ﻧﻮي ﭘﻨډﮎ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼﻲ د‬
‫ﭘﻨډﮎ ﻧﺴﻞ ﭘﻪ ﮐﺎﻓﻲ اﻧﺪازﻩ ﻏټ ﺷﻲ د ﻣﻮر ﺣﺠﺮي څﺨﻪ ﺟﻼ ﮐﻴږي او د ﻧﻮي ﺳﻠﻮل ﭘﻪ‬
‫ﭘﻴﻞ ﮐﻮي ‪.‬‬ ‫ﺻﻮرت ژوﻧﺪون‬

‫» د ﺑـــﮑــﺘـــﺮﻳــﺎو د ﺗــﮑــﺜــﺮ وﺧــﺖ «‬

‫ﻣﺨﮑﻲ ﻣﻮ ووﻳﻞ ﭼﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوي ‪ Binary Fission‬ﭘﻮاﺳﻄﻪ د ﻳﻮﻩ ﺳﻠﻮل څﺨﻪ‬
‫دوﻩ ﺳﻠﻮﻟﻮﻧﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راوﻟﻲ ﻳﻌﻨﻲ د ﻳﻮي ﺣﺠﺮي څﺨﻪ ‪ ١٦ ، ٨ ، ٤ ، ٢‬او ﻧﻮر هﻤﺪاﺳﻲ‬
‫‪ Generation time‬ﭘﻪ‬ ‫ﺗﮑﺜﺮﮐﻮي‪ .‬هﻐﻪ ﻣﻮدﻩ ﮐﻲ ﭼﻲ دوﻩ ﺳﻠﻮﻟﻮﻧﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ د‬
‫ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬ټﻮل ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوي ﻳﻮ ډول ﺟﻨﺮﻳﺸﻦ وﺧﺖ ﻧﻪ ﻟﺮي ځﻴﻨﻲ زﻳﺎت او ځﻴﻨﻲ ﻟﻨډي‬
‫وي‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ‪ F. Coli‬د ‪ 20 – 15‬دﻗﻴﻘﻮ ﭘﻮري ﺟﻨﺮﻳﺸﻦ وﺧﺖ ﻟﺮي‪ .‬ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ‬
‫ﻧﻮري ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوي ﺷﺘﻪ دي ﭼﻲ دهﻐﻮي ﺟﻨﺮﻳﺸﻦ وﺧﺖ ﺗﺮ څﻮ ګړي ﭘﻮري رﺳﻴږي‪ .‬د‬
‫ﺟﻨﺮﻳﺸﻦ ﺗﻌﺪاد او د ﺟﻨﺮﻳﺸﻦ وﺧﺖ ﻣﻌﻠﻮﻣﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ دا ﻻﻧﺪي ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي ‪.‬‬
‫= ‪ N‬ﻓﻮرﻣﻮل او د ﺟﻨﺮﻳﺸﻦ وﺧﺖ‬ ‫د ﺟﻨﺮﻳﺸﻦ ﺗﻌﺪاد ﻟﭙﺎرﻩ ‪log b – log B‬‬

‫= ‪ Q‬ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ څﺨﻪ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﻴږي ‪.‬‬ ‫ﻟﭙﺎرﻩ ‪t‬‬

‫‪26‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ د ﭘﻮهﻴﺪو ﻟﭙﺎرﻩ ﻻﻧﺪي ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻮﻧﻪ ﺿﺮوري دي ‪.‬‬
‫‪ B – 1‬د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ اوﻟﻨﻲ ﺗﻌﺪاد ‪.‬‬
‫‪ b – 2‬د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ اﺧﺮﻧﻲ ﺗﻌﺪاد ‪.‬‬
‫‪ t – 3‬د وﺧﺖ اﻧﺪازﻩ ﭼﻲ د ﺗﮑﺜﺮ ﻟﭙﺎرﻩ اﻳښﻮدل ﺷﻮﻳﺪي ‪.‬‬
‫‪ G – 4‬د ﺟﻨﺮﻳﺸﻦ وﺧﺖ ‪.‬‬
‫‪ n – 5‬د ﺟﻨﺮﻳﺸﻦ ﺗﻌﺪاد ‪.‬‬
‫‪ -Log – 6‬د ﻳﻮﻩ ﻋﺪد ﻻګ د ﻟﺲ ﭘﻪ اﺳﺎس ‪. Ontheba 10‬‬
‫ﺳﺘﺎﺳﻮ د ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﻳﻮ ﺧﻠﺺ ﺟﺪول ﭼﻲ د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو د ﺟﻨﺮﻳﺸﻦ وﺧﺖ‬
‫ښﺌﻴﻲ وړاﻧﺪي ﮐﻴږي‪.‬‬
‫ﮐﻠﻪ ﭼﻲ ﭘﻪ وﺟﻮد ﮐﻲ داﺧﻞ او ټﻮل د ژوﻧﺪاﻧﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ورﺗﻪ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺷﻲ ﺗﮑﺜﺮ ﭘﻴﻞ‬
‫ﮐﻴږي‪ .‬ځﻴﻨﻲ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻟﻨډﻩ ﻣﻮدﻩ ﮐﻲ ﺧﭙﻞ اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﻣﺮض ﻋﻼﻣﻪ ښﻴﺌﻲ او‬
‫ځﻴﻨﻲ ﻳﻲ ﺗﺮ ډﻳﺮﻩ ﻣﻮدي ﭘﻮري د ﻣﺮض ﻋﻼﻣﻪ ښﻮدﻟﻲ ﻧﻪ ﺷﻲ‪ .‬دا ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺴﺘﻘﻴﻤًﺎ ﺗﺮ‬
‫ﻳﻮي اﻧﺪازي ﭘﻮري د ﺟﻨﺮﻳﺸﻦ وﺧﺖ ﺳﺮﻩ ارﺗﺒﺎط ﻟﺮي ‪ ،‬ځﻴﻨﻲ ﻧﻮر ﻋﻮاﻣﻞ وﺟﻮد ﻟﺮي‬
‫ﭼﻲ د ﻧﺎروﻏﻲ ﭘﺪي ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻲ ډﻳﺮ اهﻤﻴﺖ ﻟﺮي ﭼﻲ وروﺳﺘﻪ هﻐﻮ څﺨﻪ څﻴړﻧﻪ ﮐﻴږي‪ .‬د‬
‫دي ﺟﺪول ﭘﻪ ﻟﻮﺳﺘﻠﻮﺳﺮﻩ د ﻳﻮﺷﻤﻴﺮ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ﺟﻨﺮﻳﺸﻦ وﺧﺖ ﻣﻮﻧږ ﺗﻪ ښﻴﺌﻲ‪.‬‬

‫» د ﺟــــﻨــﺮﻳــﺸــﻦ وﺧــﺖ ﭘﻪ ﻣـــﺨــﺘــﻠــﻔــﻮ ﺑـﮑـﺘـﺮﻳـﺎو ﮐــــﻲ «‬

‫د ﺣﺮارت درﺟﻪ د ﺟﻨﺮﻳﺸﻦ وﺧﺖ‬
‫ﭘﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲ ګﺮﻳډ ﭘﻪ دﻗﻴﻘﻪ ﮐﻲ‬ ‫ﻣــــﺤــﻴـــﻂ‬ ‫د ﺑــــﮑـــــﺘــــﺮي ﻧـــــــﻮم‬
‫‪٢٨‬‬ ‫‪٣٧‬‬ ‫ﺑﺮات‬ ‫‪Bacillus mycoides‬‬
‫‪١٨ ، ٣‬‬ ‫‪٥٥‬‬ ‫ﺑﺮات‬ ‫‪Bacillus thermo philus‬‬
‫‪١٧‬‬ ‫‪٣٧‬‬ ‫ﺑﺮات‬ ‫‪Escherechia Coli‬‬
‫‪٥.١٢‬‬ ‫‪٣٧‬‬ ‫ﺷﻴﺪ و‬ ‫‪Escherechia‬‬
‫‪٩٣٢ ، ٧٩٢‬‬ ‫‪٣٧‬‬ ‫‪ Myco bacterium tuberculose‬ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ‬
‫‪٣٠ – ٢٧‬‬ ‫‪٣٧‬‬ ‫‪ Staphylo coccus aureus‬ﺑﺮات‬
‫‪٤٨‬‬ ‫‪٣٧‬‬ ‫ﻓﺮﮐﺘﻮز ﺑﺮات‬ ‫‪Strepto coccus lactis‬‬
‫‪٢٦‬‬ ‫‪٣٧‬‬ ‫ﺷﻴﺪو‬ ‫‪Strepto coccus lactis‬‬
‫‪١٩٨٠‬‬ ‫‪٣٧‬‬ ‫دﺷﻴﻮي ﺧﺼﻲ‬ ‫‪Treponema palidum‬‬

‫‪27‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫» د ﺑــﮑــﺘﺮﻳــﺎ د ﺗـﮑـــﺜـﺮ ګـــﺮاف «‬
‫ﮐﻠﻪ ﭼﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﻲ زرع ﺷﻲ دﻓﻌﺘ ًﺎ ﭘﻪ ﺗﮑﺜﺮ ﭘﻴﻞ ﻧﻪ ﮐﻮي‪ .‬د‬
‫ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺗﮑﺜﺮ او د هﻐﻪ اﻧﺪازﻩ ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﮐﻲ ﻓﺮق ﮐﻮي‪ .‬د ﻣﺤﻴﻂ ﺣﺮارت ‪ ،‬د‬
‫ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو اﻧﺪازﻩ ‪ ،‬د ﻣﺤﻴﻂ ‪) PH‬ﭘﻲ ‪ ،‬اﻳﭻ( د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ﺗﮑﺜﺮ اﻧﺪازي ﺗﻪ ډﻳﺮ ﺗﺎﺛﻴﺮ‬
‫اﭼﻮي او د ﺗﮑﺜﺮ اﻧﺪازي ﺗﻪ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﭘﻴښﻮي‪ .‬د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ﺗﮑﺜﺮ اﻧﺪازﻩ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول‬
‫د ګﺮاف ﭘﻮاﺳﻄﻪ ښﻮدل ﮐﻴږي ﭼﻲ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول دﻟﺘﻪ ښﻮدل ﺷﻮﻳﺪي‪.‬‬

‫* ‪:Broth‬دا ﻣﺤﻴﻂ د زﻳﻤﻨﻪ‪ ،‬ښﻮرﻩ ډوﻟﻪ ﻣﺤﻴﻂ څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي )ﭘښﺘﻮﻗﺎﻣﻮس(‬

‫ﻟﻴګ ) ‪ ( LAG‬ﻣﺮﺣﻠﻪ ‪ :‬ﭘﺪي ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺗﮑﺜﺮ ﻧﻪ ﮐﻮي ‪declining‬‬
‫ﻻﮐﻦ ﺗﺮ ﻳﻮﻩ وﺧﺖ ﭘﻮري زرع ﺣﺠﺮات ډﻳﺮ ﻓﻌﺎل او د ﺧﭙﻞ ﻋﺎدي ﺣﺠﻢ څﺨﻪ ډﻳﺮ‬
‫ﭼﻲ د ﺳﺮﻳﻊ ﺗﮑﺜﺮ ﻟﭙﺎرﻩ‬ ‫ﻏټﻴږي‪ .‬اﻣﮑﺎن ﻟﺮي ﭼﻲ ﭘﺪي ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﻲ ځﻴﻨﻲ اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻪ‬
‫ﺿﺮوري دي ﺟﻮړ ﮐﺎﻧﺪي او ځﺎي د ﭘﺮاﺧﻪ ﺗﮑﺜﺮ ﻟﭙﺎرﻩ ﭼﻤﺘﻮ ﮐړي ‪.‬‬
‫هﻤﺪارﻧګﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ﺧﭙﻞ ﻣﺤﻴﻂ ﺳﺮﻩ ځﺎي ﻣﻮاﻓﻖ ﮐﻮي او د دي ﻣﺮﺣﻠﻲ ﭘﻪ‬
‫وروﺳﺘﻲ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭘﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﻨﻈﻢ ډول ﭘﻪ ﺗﮑﺜﺮ ﺷﺮوع ﮐﻮي‪.‬‬
‫د ﻻګ ﻣﺮﺣﻠﻪ ) ‪ : ( Log‬ﭘﺪي ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﻲ هﺮﻩ ﺣﺠﺮﻩ ﭘﻪ ﻣﻨﻈﻢ ډول د ﺟﻨﺮﻳﺸﻦ‬
‫وﺧﺖ ﭘﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺗﮑﺜﺮ ﮐﻮي ﻳﻌﻨﻲ ﭘﻪ هﺮ ﻣﻌﻴﻦ وﺧﺖ ﮐﻲ د ﻳﻮي ﺑﮑﺘﺮي څﺨﻪ دوﻩ‬
‫ﺣﺠﺮي ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪ .‬ﭘﺪي ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﻲ دا ﻻﻧﺪي ﺧﻮاﺻﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﮐﻲ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ – ١‬ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ﮐﻴﻤﻮﺗﺮاﭘﻲ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ډﻳﺮ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻟﺮي ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﻣﻴﻮﺗﻴﺸﻦ ﭘﺪي ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﻲ ډﻳﺮ واﻗﻊ ﮐﻴږي‬
‫‪ – ٣‬د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻣﺎرﻓﻮﻟﻮژي ﭘﺪي ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﻲ ﻳﻮ ﻗﺴﻢ وي ‪.‬‬

‫» د ﺑــﮑــﺘــﺮﻳـــﺎ ﻏـــﺬاﻳـــﻲ ﻣـــــﻮاد «‬

‫ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻳﻮ ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮد دي ﭼﻲ د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺳﺮﻩ د ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو ﻟﻪ ﻟﺤﺎﻇﻪ‬
‫ورﺗﻪ واﻟﻲ ﻟﺮي‪ .‬ﮐﻪ څﻪ هﻢ ځﻴﻨﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﻨځ ﮐﻲ ﺳﺮﻩ ﻧږدي او ځﻴﻨﻲ ﺳﺮﻩ‬
‫ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ځﻴﻨﻲ ﻳﻲ ﺗﺮ ﻣﺘﻨﻮع ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﻻﻧﺪي ژوﻧﺪ ﮐﻮﻟﻲ ﺷﻲ ﻻﮐﻦ ځﻴﻨﻲ ﻳﻲ ﭘﻪ ﻳﻮ‬

‫‪28‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﺧﺎص ﻣﺤﻴﻂ ﮐﻲ ژوﻧﺪ ﮐﻮي‪ .‬او ﻳﺎ داﭼﻲ ﺗﺮ اوﺳﻪ ﭘﻮري هﻴڅ ﻳﻮ ﻻﺑﺮاﺗﻮاري ﻣﺤﻴﻂ‬
‫ورﺗﻪ هﻢ ﭘﻴﺪا ﺷﻮي ﻧﻪ دي ﭼﻲ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺻﻮرت ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﭘﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﻻﺑﺮاﺗﻮاري ﻣﺤﻴﻂ ﮐﻲ ﮐﺸﻒ ﺷﻮﻳﺪي‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول اﭘﻲ ﮐﻮﻻي ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﺘﻨﻮع‬
‫ﺷﺮاﻳﻄﻮﮐﯥ ﺷﻨﻪ ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﺪاﺳﻲ ﺣﺎل ﮐﻲ ﭼﻲ ګﻮﻧﻮﮐﺎﮐﺲ ‪ gono coccus‬ﭘﻪ ﻣﻌﻴﻨﻮ‬
‫ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﮐﻲ زرع ﮐﻴږي او ﻳﺎ ژوﻧﺪي ﺣﺠﺮات د دي د ﮐﻠﭽﺮ ﻟﭙﺎرﻩ ﺿﺮور دي‪ .‬ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ‬
‫د هﻐﻮ ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ څﺨﻪ دي ﭼﻲ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﻨځ ﮐﻲ د ﺗﻐﺬﻳﻲ ﻟﻪ روﻳﻪ ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮﻩ‬
‫ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي‪ .‬ﻳﻮ ﻗﺴﻢ ارګﺎﻧﻴﺰم د ﻳﻮﻩ ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﻻﻧﺪي ژوﻧﺪ ﮐﻮي او ﺑﻞ ﻳﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ د‬
‫ژوﻧﺪاﻧﻪ ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﺗﻪ اړﻩ ﻟﺮي‪ .‬دا ﻻﻧﺪي ﺗﺸﺮﻳﺢ ﭘﺪي ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻲ رڼﺎ اﭼﻮي‪.‬‬
‫‪ – ١‬ټﻮل ژوﻧﺪي ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ د اﻧﺮژي ﻣﻨﺒﻊ ﺗﻪ ﺿﺮورت ﻟﺮي‪ ،‬هﻐﻪ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ‬
‫ﭼﻲ د ﻟﻤﺮ رڼﺎ د اﻧﺮژي ﻣﻨﺒﻊ ﭘﻪ ﺣﻴﺚ د ﺧﭙﻞ اﺳﺘﻔﺎدي ﻻﻧﺪي راوﻟﻲ د ‪Photo troph‬‬
‫وﻳﻞ ﮐﻴږي‪ .‬هﻐﻪ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﭼﻲ د ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻣﻮادو څﺨﻪ ) ﺷﺤﻢ ‪ ،‬ﮐﺎرﺑﻮهﺎﻳﺪرﻳﺖ ‪،‬‬
‫هﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻦ ( د اﻧﺮژي د ﻣﻨﺒﻊ ﭘﻪ ﺣﻴﺚ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﻮي ‪ Chemo troph‬وﻳﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﮐﺎرﺑﻦ ﺗﻪ اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي ځﻴﻨﻲ ﮐﺎرﺑﻦ د ﮐﺎرﺑﻦ داي اﮐﺴﺎﻳﺪ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ د‬
‫اﺳﺘﻔﺎدي ﻻﻧﺪي راوﻟﻲ او دا ډول ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺗﻪ ‪ Auto troph‬وﻳﻞ ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫هﻐﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭼﻲ ﮐﺎرﺑﻦ د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ د اﺳﺘﻔﺎدي ﻻﻧﺪي راوﻟﻲ د‬
‫‪ Hetero troph‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ‪.‬‬
‫‪ – ٣‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻳﻮ ﺿﺮوري ﻋﻨﺼﺮ دي ﭼﻲ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﻳﻲ ﭘﻪ دوﻩ ډوﻟﻪ‬
‫اﺧﻴﺴﺘﻼي ﺷﻲ ‪:‬‬
‫د‬ ‫اﻟﻒ – ځﻴﻨﻲ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ د ازادي هﻮا څﺨﻪ ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ اﺧﻠﻲ او ﺑﻴﺎ ﻳﻲ‬
‫ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﺷﮑﻞ ﺑﺪﻟﻮي‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول راﻳﺰوﺑﻴﻢ ‪rhizobium‬‬
‫ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ذﮐﺮﮐﻮو‬
‫ب – اﮐﺜﺮﻩ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ د ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﺻﻮرت ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ د ﭘﺮوﺗﻴﻦ څﺨﻪ‬
‫د ﺧﭙﻞ وﺟﻮد د اﺳﺘﻔﺎدي ﻟﭙﺎرﻩ اﺧﻠﻲ‪ .‬ځﻴﻨﻲ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ دي ﭼﻲ ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ د ﻣﺎﻟګﻲ ﭘﻪ‬
‫ډول ﻟﮑﻪ ﭘﻮﺗﺎﺷﻴﻢ ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﺖ )‪ ( KNO3‬ﭘﻪ ﺷﮑﻞ د ﺧﭙﻠﻲ اﺳﺘﻔﺎدي ﻻﻧﺪي راوﻟﻲ‪.‬‬
‫اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐﻲ ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻟﺮي ﭼﻲ د ﺳﻠﻮل ﭘﻪ ﺗﺮﻣﻴﻤﻮﻟﻮ ﮐﻲ ﻣﻬﻤﻪ ﺑﺮﺧﻪ‬
‫اﺧﻠﻲ‪ .‬ژوﻧﺪي ﺳﻠﻮل ﻳﻮﻩ اﻧﺪازﻩ ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ د ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺷﻮو ﻣﻮادو څﺨﻪ د ﺿﺎﻳﻌﺎت ﭘﻪ‬
‫‪29‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﺻﻮرت د ﺧﭙﻞ ځﺎن څﺨﻪ ﺧﺎرﺟﻮي او ﺑﺎﻳﺪ دا ﺿﺎﻳﻌﺎت د ﺑﺎﻧﺪﻳﻨﻴﻮ ﻣﻨﺎﺑﻌﻴﻮ څﺨﻪ ﺗﺮﻣﻴﻢ‬
‫ﺷﻲ‪ .‬اﻧﺴﺎن او ﺣﻴﻮان د ﭘﺮوﺗﻴﻦ او اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪ ﭘﻪ ﺻﻮرت ﮐﻲ اﺧﻠﻲ‪ .‬ﻻﮐﻦ ﺷﺨﻮﻧﺪ‬
‫وهﻮﻧﮑﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎت او ځﻴﻨﻲ ﻧﻮرو ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﮐﻲ اﺳﺘﺜﻨﺎت وﺟﻮد ﻟﺮي ﮐﻪ څﻪ هﻢ ﺷﺨﻮﻧﺪ‬
‫وهﻮﻧﮑﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻟﺮي ﭼﻲ ﻳﻮ ﻳﺎ ﭘﻪ اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪ ﺑﺪﻟﻮي او ﺑﻴﺎ دا اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪ د‬
‫ﺣﻴﻮان هﺎﺿﻤﻲ ﺟﻬﺎز ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﭘﻪ وﻳﻨﻪ ﮐﻲ ﺟﺬﺑﻴږي ‪.‬‬

‫» د ﺑـــﮑــﺘـﺮﻳــﺎ ﻣـﻴـﺘـﺎﺑـﻮﻟـﻴـﺰم ‪« Bacterial metabolism‬‬

‫ﻣﻴﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺰم ﻋﺒﺎرت د ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﻌﺎﻣﻞ څﺨﻪ دي ﭼﻲ د ﺳﻠﻮل د ژوداﻧﻪ د‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﺿﺮوري دي‪ .‬دا ډول ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﻳﻮﻩ ﻗﺴﻢ ﻣﻐﻠﻖ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﭘﻮاﺳﻄﻪ‬
‫ﭘﻪ ﺳﻠﻮل ﮐﻲ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ ﭘﺪي ﻋﻤﻞ ﮐﻲ د اﻧﺮژي ﺗﻮﻟﻴﺪول ﻳﻮاﺳﺎﺳﻲ ﻣﻘﺼﺪ دي‪ .‬دا‬
‫اﻧﺮژي د ﻣﻴﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺰم ﭘﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﮐﻲ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي ځﻴﻨﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻣﻮﺟﻮد دي ﭼﻲ ﺧﭙﻠﻪ د‬
‫اﻧﺮژي ﻣﻨﺒﻊ ) ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺖ ( د ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو څﺨﻪ ﻻﺳﺘﻪ راوړي ﭼﻲ دي ډول‬
‫ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﺗﻪ ﻟﺘﻮﺗﺮوف )‪ ( lithotroph‬ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ وﻳﻞ ﮐﻴږي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ ﻳﻮ ﺑﻞ ډول‬
‫ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ وﺟﻮد ﻟﺮي ﭼﻲ اﻧﺮژي د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو څﺨﻪ اﺧﻠﻲ‪ .‬دا ﻗﺴﻢ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ‬
‫) ‪ ( Organo throph‬واﻳﻲ ‪.‬‬ ‫ﺗﻪ ارګﺎﻧﻮﺗﺮوف‬
‫‪ : Photosynthesis‬ﮐﻠﻪ ﭼﻲ رڼﺎ ) د اﻧﺮژي ﻣﻨﺒﻊ ( د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ﻣﻴﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺰم د‬
‫ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻲ د ﻓﻮﺗﻮ ﺳﻨﺘﻴﺴﺰ ﻋﻤﻞ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬اﮐﺜﺮﻩ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ‬
‫ارګﺎﻧﻮزوف دي‪.‬‬
‫‪ : Chemosynthesis‬ﮐﻠﻪ ﭼﻲ د اﻧﺮژي ﻣﻨﺒﻊ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻟﭙﺎرﻩ ﻳﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻣﻮاد‬
‫وي دا ډول ﻋﻤﻞ ﺗﻪ ﮐﻴﻤﻮﺳﻨﺘﻴﺴﺰ وﻳﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ : Anabolism‬ﮐﻠﻪ ﭼﻲ اﻧﺮژي د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭘﻪ ﺳﻠﻮل ﮐﻲ د ﻧﻮو ﻣﻮادو ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ‬
‫ﻣﺼﺮف ﺷﻲ دا ﻋﻤﻞ ﺗﻪ اﻧﺎﺑﻮﻟﻴﺰم واﻳﻲ ‪.‬‬
‫‪ : Catabolism‬ﮐﻠﻪ ﭼﻲ اﻧﺮژي د ﺳﻠﻮل د وﺟﻮد څﺨﻪ ﺿﺎﻳﻊ ﺷﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﭘﻪ ﺑﻞ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻣﻮاد د ﺳﻠﻮل ﭘﻪ وﺟﻮد ﮐﻲ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﻲ دي ﻋﻤﻞ ﺗﻪ ﮐﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺰم وﻳﻞ‬
‫ﮐﻴږي‪ .‬د اﻧﺎﺑﻮﻟﻴﺰم او ﮐﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺰم ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ ﻋﻤﻠﻮﻧﻮ ﺗﻪ ﻣﻴﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺰم وﻳﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫اﻧﺮژي‬ ‫رڼﺎ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﺟﺬﺑﻴږ‬
‫‪30‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د ﻣﺨﺼﻮﺻﻮﺑﺎﻧﺪوﻧﻮﭘﻮاﺳﻄﻪ ذﺧﻴﺮﻩ ﮐﻴږي‬ ‫ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻣﻮادو اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ‬
‫ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻴﺪل‬ ‫ﻧﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎوي‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺰم‬ ‫ﻣﻮادو ﺟﻮړول‬
‫اﻧﺎﺑﻮﻟﻴﺰم‬
‫ﻣﻴﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺰم ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﭘﻪ څﻠﻮرو ﻣﺮﺣﻠﻮ ﮐﻲ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ‪:‬‬
‫‪ – ١‬هﻐﻪ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد ﭼﻲ ﻏټﻮاﻟﻲ ﻳﻲ زﻳﺎت او د ﺳﻠﻮل د ﻏﺸﺎ څﺨﻪ د ﺗﻴﺮﻳﺪﻟﻮ وړ‬
‫ﻧﻪ وي د اﻧﺰاﻳﻢ ﭘﻪ ذرﻳﻌﻪ ﭘﻪ واړو وړو اﺟﺰاؤ ﺑﺪﻟﻴږي ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬د ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادوﺟﺬب ﮐﻴﺪل‪:‬دﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﻮوﻣﻮادود ﺑﺪن ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﺟﺬب ﮐﻮل دي‬
‫‪ – ٣‬ﺟﺬب ﺷﻮي ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﻟﭙﺎرﻩ اﻣﺎدﻩ ﮐﻮل‪ :‬ځﻴﻨﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوي دا‬
‫ﺧﻮاص ﻟﺮي ﭼﻲ د ﺧﭙﻞ اﻧﺰاﻳﻢ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤ ًﺎ ﺟﺬب ﺷﻮي ګﻠﻮﮐﻮز اﮐﺴﻴﺪاﻳﺰ ﮐﻮي او‬
‫ﭘﻪ ګﻠﻮﮐﺎﻧﻮﻟﮑﺘﻮن ) ‪ ( gloconolacton‬ﻳﻲ ﺑﺪﻟﻮي ‪.‬‬
‫‪ – ٤‬اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ‪ :‬اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﻳﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻋﻤﻞ دي ﭼﻲ د ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺖ اﻟﮑﺘﺮون ﺳﺮﻩ د‬
‫ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ هﺎﻳﺪروﺟﻦ اﻳﻮن اﻳﺴﺘﻞ ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﻪ ﺑﻴﻮﻟﻮژي ﮐﻲ ﻋﻤﻮﻣ ًﺎ هﺎﻳﺪروﺟﻦ ورﮐﻮوﻧﮑﻲ‬
‫ﺗﻪ اﮐﺴﻴﺪاﻳﺰ ﻣﻮاد او هﻐﻪ ﺷﻲ ﭼﻲ د هﺎﻳﺪروﺟﻦ اﻳﻮن ﻗﺒﻠﻮي ورﺗﻪ رﻳﺪﻳﻮﺳﻴﺪ )‬
‫‪ (reduced‬ﻣﻮاد وﻳﻞ ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫د دي ﻧﺘﻴﺠﻪ دا دﻩ ﮐﻠﻪ ﭼﻲ ﻳﻮ ﺷﻲ اﮐﺴﻴﺪاﻳﺰ ﺷﻲ ﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﻳﻮﻩ ﺑﻠﻪ ﻣﺎدﻩ‬
‫رﻳﺪﻳﻮﺳﻴﺪ ﮐﻴږي او ﭘﺪي ﻋﻤﻞ ﮐﻲ اﻧﺮژي ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ ‪.‬‬

‫» ﺗـــﻨـــﻔـــﺲ ‪« Respiration‬‬
‫هﻐﻪ ﻋﻤﻞ ﺗﻪ وﻳﻞ ﮐﻴږي ﭼﻲ وروﺳﺘﻲ هﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻗﺒﻠﻮﻧﮑﻲ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ هﺎﻳﺪروﺟﻦ‬
‫وي‪ .‬ﻳﺎ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول هﻐﻪ ﻋﻤﻞ دي ﭼﻲ اﻧﺮژي ﻣﻨځﺘﻪ راوﻟﻲ او ﻳﻮ ‪Oxidation‬‬
‫ﻋﻤﻠﻴﻪ دﻩ او ﭘﻪ دري ډوﻟﻪ دي ‪.‬‬
‫‪ – ١‬هﻮازي ﺗﻨﻔﺲ ‪ : Aerobic respiration‬ﻳﻮ ﻋﻤﻞ دي ﭼﻲ د ﻳﻮ ﻗﺴﻢ‬
‫ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺟﻮړﻩ وي او د ‪ Oxidation, Reduction‬ﺗﻌﺎﻣﻞ څﺨﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪ .‬دوهﻤﻪ‬
‫او وروﺳﺘﻲ ﻳﻲ هﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻗﺒﻠﻮوﻧﮑﻲ دي ﭼﻲ د ازاد اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ‬
‫او ﭘﺪي ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﺮﻩ اﻧﺮژي ﺗﻮﻟﻴﺪﻳږي ‪.‬‬
‫‪31‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – ٢‬ان اﻳﺮوﺑﻴﮏ رﻳﺴﭙﺎﻳﺮﻳﺸﻦ ‪ Obligate : An aerobic respiration‬دا‬
‫هﻐﻪ ﻗﺴﻢ ﺗﻨﻔﺲ دي ﭼﻲ ﺑﻐﻴﺮ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ اﮐﺴﻴﺠﻦ څﺨﻪ ﻧﻮرو ﻏﻴﺮﻋﻀﻮي ﻣﻮادو‬
‫هﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻗﺒﻠﻮوﻧﮑﻲ ﭘﻪ ﺣﻴﺚ وﻇﻴﻔﻪ ﺗﺮﺳﺮﻩ ﮐﻮي‪ .‬ﻟﮑﻪ ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﺖ‪ ،‬ﺳﻠﻔﻴﺖ‪ ،‬ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﺖ‬
‫)‪ (Co3‬او ﻧﻮر ﻣﺮﮐﺒﺎت‪ .‬ﻟﮑﻪ ﺗﻴﺘﺎﻧﻮس ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ‪ ،‬ﺳﭙﺎﻳﺮوﻳﺴﺖ‪،‬ﺳﻔﻠﺲ‪ ،‬ﺑﺴﻴﻠﻲ‪،‬‬
‫ﺳﭙﻮرﺗﻮﻟﻴﺪوﻧﮑﻲ ‪ Clostridium‬او ﻧﻮر‪ .‬ﻏﻴﺮ هﻮازي ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺧﭙﻞ د ﺿﺮورﺗﺮور‬
‫اﻧﺮژي د ﺗﺨﻤﺮ ﻋﻤﻠﻲ ﭘﻪ وﺧﺖ ﮐﻲ )‪ (Fermentation‬اﺧﻠﻲ او ﮐﺎرﺑﻨﺪاي اﮐﺴﺎﻳﺪ‬
‫ازادوي ‪.‬‬
‫‪ – ٣‬اﺧﺘﻴﺎري هﻮازي ﺗﻨﻔﺲ ‪ :Facultative‬د هﻮا اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ او ﻧﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﮐﻲ ﺗﻨﻔﺲ ﺗﺮﺳﺮﻩ ﮐﻮﻟﻲ ﺷﻲ‪ ،‬دا ډول ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭘﻪ هﻐﻪ هﻮا ﮐﻲ ﭼﻲ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د‬
‫ﻟږ ﻣﻘﺪار اﮐﺴﻴﺠﻦ وي ژوﻧﺪ ﮐﻮي دا ډول ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ‪ micro aerophilic‬ﭘﻪ ﻧﻮم‬
‫ﻳﺎدﻳږي‪ ،‬د دي ډﻟﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو څﺨﻪ ﭼﻲ د ﻧﺎروﻏﻲ د ﻣﻨځﺘﻪ راوړﻟﻮ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي ﻋﺒﺎرت‬
‫دي ﻟﻪ ‪ Strepto cocci‬او ‪ Typhoid bacilli‬څﺨﻪ ‪.‬‬
‫» ﺗــﺨــــﻤـــﺮ ‪« Fermentation‬‬
‫داﺳﻲ ﻳﻮﻋﻤﻞ دي ﭼﻲ وروﺳﺘﻲ هﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻗﺒﻠﻮﻧﮑﻲ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﺎت وي‪ ،‬ﭘﺪي‬
‫ﺻﻮرت ﮐﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻣﻮادﻟﮑﻪ اﻟﮑﻬﻞ ‪ lactic acid, ethanol‬ﻓﺎﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬
‫‪ Succinic acid‬او ﻧﻮرﻣﻮاد ﻻﺳﺘﻪ راځﻲ‪ ،‬ﭘﺪي ﺻﻮرت ﮐﻲ ﮐﺎرﺑﻨﺪاي اﮐﺴﺎﻳﺪ او‬
‫ځﻴﻨﻲ وﺧﺖ ازاد هﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪ .‬ﺗﺨﻤﺮ ﻳﻮ ډول اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ دي ﭼﻲ اﻧﺮژي‬
‫ورڅﺨﻪ ﻻﺳﺘﻪ راځﻲ‪ ،‬ﻻﮐﻦ ‪aerobic respiration‬څﺨﻪ اﻧﺮژي د ﺗﻮﻟﻴﺪوﻟﻮ ﻣﻘﺪارﺳﺮﻩ‬
‫ﻓﺮق ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ ﻣﮑﻤﻞ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﮐﻲ د ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ګﻠﻮﮐﻮز څﺨﻪ ‪ 67 k cal‬اود ‪lactic‬‬
‫‪ acid‬ﭘﻪ ﺗﺨﻤﺮﮐﻲ ‪ 22.5 k cal‬ﻻﺳﺘﻪ راځﻲ‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ د ‪ acetic acid‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﻲ د‬
‫ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ګﻠﻮﮐﻮز څﺨﻪ ‪ 15‬ﮐﻴﻠﻮ ﮐﺎﻟﻮري ﻻﺳﺘﻪ راځﻲ‪.‬‬
‫» د ﺑـــﮑــﺘــﺮﻳــﺎو اﻧــﺰاﻳــﻤـــﻮﻧــــﻪ «‬
‫ﭘﻪ‬ ‫اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻪ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻮ ﻣﻮادو څﺨﻪ دي ﭼﻲ د ﮐﻴﻤﻴﺎ ﻟﻪ ﻧﻈﺮﻩ د ﮐﺘﻠﺴﺖ‬
‫ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﮐﺘﻠﺴﺖ ‪ : Catalist‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ﻳﻮي ﻣﺎدي څﺨﻪ دي ﭼﻲ ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭼټﮏ‬
‫ﮐﻮي او ﻳﺎ ﺑﻄﻲ ﮐﻮي‪ .‬ﭘﺪاﺳﻲ ﺣﺎل ﮐﻲ ﭼﻲ ﭘﺨﭙﻠﻪ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﭘﺎي ﮐﻲ د ﮐﻮم ﮐﻤﻲ او‬
‫زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ څﺨﻪ ﭘﺮﺗﻪ ﺑﺪون ﻟﺪي ﭼﻲ ﺗﻐﻴﺮ وﮐړي ﺑﺎﻗﻲ ﭘﺎﺗﻲ ﮐﻴږي‪ .‬ﻧﻮ ﭘﺲ وﻳﻠﻲ ﺷﻮ ﭼﻲ‬
‫اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻪ ﻋﻀﻮي ﮐﺘﻠﺴﺘﻮﻧﻪ دي ﭼﻲ د ژوﻧﺪي ﺟﺴﻢ ﭘﻪ دﻧﻨﻪ ﮐﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﮐﻮي ‪.‬‬
‫ټﻮﻟﻲ ژوﻧﺪي ﺣﺠﺮي ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﻣﺨﺘﻠﻒ ډوﻟﻮﻧﻮاﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻮدي‪ .‬څﺮﻧګﻪ ﭼﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د‬
‫ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﻟﻪ ډﻟﻲ څﺨﻪ دي ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻮ دي ﭼﻲ هﺮ ډول ﻳﻲ ﭘﻪ‬
‫ﻳﻮي ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ ﻣﺎدي ﺑﺎﻧﺪي ﺗﺎﺛﻴﺮ ﮐﻮي او ﻳﻮاځﻲ ﻳﻮ ډول ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺻﻮرت‬
‫ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬د اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻮ دا ﻣﺸﺨﺺ ﺧﻮاص د ‪ Specificity‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ‪.‬‬
‫د اﻧﺰاﻳﻢ وﻇﻴﻔﻪ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول د هﻐﻪ د ﻧﺎﻣﻪ څﺨﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﻴږي ﭘﺪي ﻣﻌﻨﻲ ﭼﻲ‬
‫وروﺳﺘﺎړي ﻳﻲ د اﻧﺰاﻳﻢ واﻟﻲ څﺨﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ ګﻲ ﮐﻮي او ﭘﺎ ﺗﻲ ﻳﻲ ﻳﺎ د هﻐﻪ ﻟﻪ وﻇﻴﻔﻲ‬
‫څﺨﻪ او ﻳﺎ داﭼﻲ د اﻧﺰاﻳﻢ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﻪ ﻧﻮﻋﻴﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ ګﻲ ﮐﻮي‪.‬ﻣﻮﻧږ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول ﻳﻮ‬
‫ﺷﻤﻴﺮ اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻪ ﮐﻮم ﭼﻲ ﺗﻌﺎﻣﻼت ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي ﻳﺎدوﻧﻪ ﮐﻮو‪.‬‬
‫* ‪ : Oxidase‬د ﺗﺤﻤﺾ د ﻋﻤﻠﻲ ﺳﺒﺐ ) ‪ ( Oxidation‬ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫* ‪ : Dehydrogenase‬د هﺎﻳﺪروﺟﻦ د ازادﻩ ﮐﻴﺪو ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫* ‪ :Reductase‬د هﺎﻳﺪروﺟﻦ دﻋﻼوﻩ ﮐﻮﻟﻮﺳﺮﻩ د ارﺟﺎع ﻋﻤﻞ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‬
‫* ‪ : Decarboxylase‬د ﮐﺎرﺑﻨﺪاي اﮐﺴﺎﻳﺪ د ازادﻳﺪو ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫)‬ ‫* ‪ : Amylase‬د ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻲ د ټﻮټﻪ ﮐﻴﺪوﺳﺒﺐ ﭘﻪ ﺳﺎدﻩ ﻗﻨﺪوﻧﻮ‬
‫ګﻠﻮﮐﻮز ( ﺑﺪﻟﻴږي‪.‬‬
‫* ‪ : Lipase‬د ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﺷﺤﻤﻮﻧﻮ د ازادﻳﺪو او ﭘﺎرﭼﻪ ﮐﻴﺪوﺳﺒﺐ ﭘﻪ ﺷﺤﻤﻲ‬
‫ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ګﻠﺴﺮول ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫* ‪ : Protase‬د ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﺎرﭼﻪ ﮐﻴﺪل ﭘﻪ اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪوﻧﻮ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻪ ﭘﻪ دوﻩ ﻋﻤﺪﻩ ګﺮوﭘﻮﻧﻮ ‪ Endo enzyme‬او ‪ Exo enzyme‬وﻳﺸﻞ‬
‫ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫‪ – ١‬داﺧﻠﻲ اﻧﺰاﻳﻢ ‪ : Endo enzyme‬څﺮﻧګﻪ ﭼﻲ د ﻧﺎﻣﻪ څﺨﻪ ﻳﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﻴږي د‬
‫دي د ﺣﺠﺮي ﭘﻪ داﺧﻞ ﮐﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﮐﻮي‪ ،‬د دي اﻧﺰاﻳﻢ اﺳﺎﺳﻲ او ﻋﻤﺪﻩ وﻇﻴﻔﻪ د‬
‫ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ ﺗﺮﮐﻴﺐ او د اﻧﺮژي ازادول دي ‪.‬‬
‫‪33‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – ٢‬ﺧﺎرﺟﻲ اﻧﺰاﻳﻢ ‪ : Exo enzyme‬دا اﻧﺰﻳﻤﻮﻧﻪ د ﺣﺠﺮي ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﭼﻲ ﭘﻪ‬
‫هﺎﺿﻤﻮي ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﮐﻲ دي وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ د ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو ﭘﺎرﭼﻪ ﮐﻮل ﭘﻪ ډﻳﺮو ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ او‬
‫ﺳﺎدﻩ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ دي ﭼﻲ د هﻀﻢ ﻟﭙﺎرﻩ اﻣﺎدﻩ ﮐﻴږي‪ .‬دي اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻮ ﺗﻪ ‪ Hydrolase‬هﻢ‬
‫وﻳﻞ ﮐﻴږي ځﮑﻪ ﭼﻲ دا اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻏﺬا ﺑﺎﻧﺪي اﻏﻴﺰﻩ ﮐﻮي او د ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﻌﺎﻣﻼﺗﻮ‬
‫ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻏﺬا د ﻣﺤﻠﻮل ﭘﻪ ﺷﮑﻞ راوړي ﭼﻲ وروﺳﺘﻪ د ﺣﺠﺮي ﭘﻮاﺳﻄﻪ )ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ( ﺟﺬب‬
‫او اﻧﺮژي ﺗﻮﻟﻴﺪوي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺗﻠﻴﻔﻮﻧﻮ‪،‬ﺗﻠګﺮاف ‪ ،‬ﺑﺮق اوﮐﺎﻏﺬ ﻟﺮګﻨﻲ اﺟﺴﺎم ‪ ،‬د‬
‫ﮐﻮروﻧﻮ ﭘﻪ ﮐټﺎرو‪ ،‬ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو ‪ ،‬ﻗﻴﺮﺳﺮﮐﻮﻧﻮ‪ ،‬د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮﭘﻪ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺑﺎﻧﺪي ﮐﻮم ﭼﻲ‬
‫ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ﺗﻠﻠﻲ وي ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﻄﺮوﻟﻲ ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﻮ او ﻧﻮر ﭘﻄﺮوﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﻤﻮل او ﭘﻪ ﻧﻮرو‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻮي او هﻐﻪ ﺧﺮاﺑﻮي او د ﭘﺎم وړﺗﺎوان ورﺗﻪ اړوي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﻲ او ﻧﺒﺎﺗﻲ ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﻨځﺘﻪ روړي او ﺣﺘﻲ ګﺪاﻣﻮﻧﻮ ﺗﻪ اور ﻟﻤﺒﻲ ورﮐﻮي‪ .‬او د‬
‫ﻏﻨﻤﻮ درﻣﻨﺪوﻧﻪ هﻢ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړي‪ .‬او ځﻴﻨﻲ ﻧﺎروﻏﻲ ﻟﮑﻪ ‪Salmonella typhoid‬‬
‫)ﻣﺤﺮﻗﻪ( او هﻤﺪارﻧګﻪ ‪ Escherichia coli‬د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﭘﻪ ﮐﻮﻟﻤﻮ ﮐﻲ ژوﻧﺪ ﮐﻮي ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺻﻮرت هﻐﻪ اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻪ ﭼﻲ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﺗﺮﺷﺢ ﮐﻴږي ټﻮل ﻳﻲ‬
‫زهﺮي دي او د ﻧﺎروﻏﻴﻮ د ﻣﻨځﺘﻪ راوړﻟﻮ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﻟﺪي ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻟﻪ ځﺎﻧﻪ‬
‫زهﺮي ﻣﻮاد هﻢ ﺗﺮﺷﺢ ﮐﻮي ﭼﻲ د ‪ Toxin‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ‪.‬‬

‫» ﭘـﻪ ﺑـﮑـﺘـﺮﻳـﺎو ﮐـﻲ ﻧـﺸــﻮﻧـﻤـﺎ او د ﺧـﻮاﺻـــﻮ اﻧـﺘـﻘــﺎل «‬

‫د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﻧﺸﻮﻧﻤﺎ‪ :‬ﻧﺸﻮﻧﻤﺎ د ﻳﻮﻩ ژوﻧﺪي ﺟﺴﻢ د ﺣﺠﺮو د ﺷﻤﻴﺮ د زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ او د‬
‫ﺟﺴﻢ د ﻟﻮﺋﻴﺪو څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي‪ .‬ﻻﮐﻦ ﺗﮑﺜﺮد ﺧﭙﻠﻪ ﺟﺴﻢ د زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي‬
‫ﭼﻲ ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﻃﺮﻳﻘﻮ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬ﻣﻮﻧږ دﻟﺘﻪ د ﺳﺎدﻩ ﺗﮑﺜﺮڅﺨﻪ ﭼﻲ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭘﺪي‬
‫ﻃﺮﻳﻘﻲ ﺳﺮﻩ ﺧﭙﻞ ﺷﻤﻴﺮ زﻳﺎﺗﻮي ﺑﺤﺚ ﮐﻮو ‪.‬‬
‫ﺳﺎدﻩ ﺗﮑﺜﺮ ‪: Simple fission‬‬
‫ﭘﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﮐﻲ ﺗﮑﺜﺮ ﭘﻪ ﻏﻴﺮزوﺟﻲ ډول ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ ﭘﺪي ﻣﻌﻨﻲ ﭼﻲ ﻧﻮﻣﻮړي‬
‫ﺣﺠﺮي ﭘﺪي ﮐﻲ ﻣﻮﻧﺚ او ﻣﺬﮐﺮ ﺣﺠﺮي ﻣﻮﺟﻮدي ﻧﻪ دي او د اﻟﻘﺎح ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺻﻮرت ﻧﻪ‬
‫ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼﯥ ﻣﻮرﻧﻲ ﺣﺠﺮﻩ ﺧﭙﻞ وروﺳﺘﻲ ﻏټﻮاﻟﻲ ﺗﻪ ورﺳﻴږي د هﻐﻪ ﭘﻪ ﻋﺮض ﮐﻲ‬
‫ﻳﻮ درز ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ او ﭘﻪ دوﻩ ﺣﺠﺮو وﻳﺸﻞ ﮐﻴږي‪ .‬دي ډول وﻳﺶ ﺗﻪ ﺳﺎدﻩ اﻧﻘﺴﺎم ﻳﺎ‬
‫‪34‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ Binary fission‬او ﻳﺎ د ‪ Simple transverse fission‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎدوﻧﻪ‬
‫وﮐړو ﭼﻲ د اﻧﻘﺴﺎم ﭘﻪ وﺧﺖ ﮐﻲ ﺳﺎﻳﺘﻮﭘﻼزم او هﺴﺘﻪ دوﻩ ﭼﻨﺪﻩ ﮐﻴږي او هﺴﺘﻮي ﻣﻮاد‬
‫ﭘﻪ دوﻩ ﻣﺴﺎوي ﺑﺮﺧﻮ وﻳﺸﻞ ﮐﻴږي ﭼﻲ هﺮﻩ ﺑﺮﺧﻪ ﻳﻲ ﻧﻮي ﺣﺠﺮي ﺗﻪ اﻧﺘﻘﺎﻟﻴږي‪ .‬ﻧﻮي‬
‫ﺣﺠﺮي د ﺧﭙﻠﻲ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻏټﻮاﻟﻲ ﭘﻮري ﻧﻤﻮ ﮐﻮي او ﮐﭽﻴﺮي ﺷﺮاﻳﻂ ورﺗﻪ اﻣﺎدﻩ ﺷﻲ‬
‫هﺮﻳﻮﻳﻲ ﻳﻮﻩ ﻧﻮي ﺣﺠﺮﻩ ﻣﻨځﺘﻪ راوړي‪ .‬ﻧﻮي ﺣﺠﺮي دﺧﭙﻞ واﻟﺪﻳﻨﻮ ﺳﺮﻩ ورﺗﻪ واﻟﻲ‬
‫ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﻻﻧﺪي ﺷﮑﻞ ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﮐﻲ ﺳﺎدﻩ ﺗﮑﺜﺮښﺌﻲ او دا ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ‪ schizomycetes‬ﭘﻪ‬
‫ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‬

‫ﭘﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﮐﻲ د ﺗﮑﺜﺮ ﭼټﮑﻮاﻟﻲ ) ﺳﺮﻋﺖ (‪ :‬د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺗﮑﺜﺮ ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﺟﻨﺴﻮﻧﻮ ﮐﻲ‬
‫ﻧﻈﺮﻣﺤﻴﻄﻲ ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﺗﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮﻟﺮي‪ .‬د ﺗﮑﺜﺮ ﻟﭙﺎرﻩ د ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺷﺮاﻳﻄﻮد ﺑﺮاﺑﺮﻳﺪو ﭘﻪ‬
‫وﺧﺖ ﮐﻲ ﭼﻲ د ﻧﻴﻢ ﺳﺎﻋﺖ څﺨﻪ ﻣﻮدﻩ ﻳﻲ ﮐﻤﻪ وي ﭘﺪي ﻣﻌﻨﻲ ﭼﻲ ﮐﭽﻴﺮي ﻳﻮ ځﺎﻧګړي‬
‫ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ﺳﻬﺎر ﭘﻪ ) ‪ (٩‬ﺑﺠﻮد ﻧﺴﻞ ﭘﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺮوع وﮐړي د ﻏﺮﻣﻲ ﭘﻪ )‪ (12‬ﺑﺠﻮ ﭘﻮري‬
‫د ﺣﺠﺮوﺷﻤﻴﺮﻳﻲ )‪ (٦٤‬او د ﺷﭙﻲ ﭘﻪ )‪ (٩‬ﺑﺠﻮ د هﻤﺎﻏﻪ ورځﻲ د ﺣﺠﺮوﺷﻤﻴﺮ )‪(١٧‬‬
‫ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻮﺗﻪ او ﭘﻪ )‪ (٢٤‬ﺳﺎﻋﺘﻮﻧﻮﮐﻲ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ﺣﺠﺮي ﺷﻤﻴﺮ ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ ﺗﺮ )‪ (٢٨٠‬ﺑﻠﻴﻮﻧﻮ‬
‫‪ 280٠000٠000٠000‬ﺗﻪ ﺑﻪ ورﺳﻴږي ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ و واﻳﻮ ﭼﻲ ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺗﺮ اوﺳﻪ‬
‫ﻧﻈﺮي ﺷﮑﻞ ﻟﺮي او ﭘﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﻲ ﺛﺎﺑﺘﻪ ﺷﻮي ﻧﻪ دﻩ ‪.‬‬

‫» اﻣــﻴــﻮﻧــﺎﻟــــﻮژي ‪« Immunology‬‬

‫د اﻣــﻴــﻮﻧــﺎﻟــــﻮژي ﺗــﺎرﻳـــﺢ ‪:‬‬

‫اﻣﻴﻮﻧﺎﻟﻮژي او د هﻐﻲ ﻋﻠﻢ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺗﺮ ډﻳﺮي ﻣﻮدي ﭘﻮري د ﻋﻠﻤﺎو ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﭘﻴﮋﻧﺪل‬
‫ﺷﻮي ﻧﻪ وو‪ .‬د )‪ (16‬ﭘﻴړي ﭘﻪ اﺧﺮﻩ ﮐﻲ د هﻐﻪ وﺧﺖ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ اﻣﻴﻮﻧﺎﻟﻮژي‬
‫‪35‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ او ځﻴﻨﻲ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻣﻨځﺘﻪ راﻏﻠﻪ‪ ،‬هﻐﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻮ ﭼﻲ ﭘﺪي ﻻرﻩ ﮐﻲ ډﻳﺮﺧﺪﻣﺘﻮﻧﻪ‬
‫ﮐړﻳﺪي ﻣﻬﻢ ﺷﺨﺼﻴﺘﻮﻧﻪ ﻳﻲ ﭘﺎﺳﺘﻮر‪ ،‬اﻟﺒﺮګ ‪ ،‬ﻣﭽﻨﻴﮑﺎف او ﮐﻮخ دي‪ .‬ډﻳﺮﻩ ﻣﻮدﻩ‬
‫وروﺳﺘﻪ د ﺳﺎري ﻧﺎروﻏﻴﻮ د ﻣﺠﺎدﻟﻲ ﻟﭙﺎرﻩ ﻳﻲ د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﭘﺨﻮاﻧﻲ دښﻤﻦ دي د ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ‬
‫‪ Immunity‬ﻋﻠﻢ ﺑﺎﻧﺪي ﻧﻮرو ﭘﻮهﺎﻧﻮ رڼﺎ واﭼﻮﻟﻪ‪ .‬ډﻳﺮ هﻐﻪ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﭼﻲ زﻣﻮﻧږ ﭘﻪ‬
‫اوﺳﻨﻲ وﺧﺖ ﮐﻲ د ﻋﻠﻤﺎو ﭘﻪ ﻧﺰد ﻣﻬﻢ ښﮑﺎري د ﭘﺨﻮاﻧﻲ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ د ﺗﻴﻮري ﭘﻪ‬
‫ﺷﮑﻞ څﺮګﻨﺪ ﺷﻮي وﻩ‪ .‬ﮐﻪ څﻪ هﻢ ځﻴﻨﻲ ﭘﺨﻮاﻧﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﭼﻲ ﭘﻪ هﻐﻪ زﻣﺎﻧﻪ ﮐﻲ د‬
‫ﻋﻠﻤﺎو ﭘﻪ ﻧﺰد ﮐﻲ ﺻﺤﻴﺢ ښﮑﺎرﻩ ﮐﻴﺪل‪ .‬زﻣﻮﻧږ ﭘﻪ ﻋﺼﺮ ﮐﻲ داﺳﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎت د ځﻴﻨﻮ‬
‫ﺣﻘﺎﻳﻘﻮ د څﺮﻧګﻮاﻟﻲ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ﻏﻴﺮ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮﻳﺪي‪ .‬د ځﻴﻨﻲ ﻋﻠﻤﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻮ او‬
‫ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ هﻐﻪ ﭘﺨﻮاﻧﻲ ﻏﻴﺮ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻋﻘﻴﺪي ورځ ﭘﻪ ورځ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړي‪.‬‬
‫ځﻴﻨﻲ ﭘﺨﻮاﻧﻲ ﻋﻘﻴﺪي ﭼﻲ د اﻧﺴﺎﺟﻮ ﭘﻴﻮﻧﺪ او د ﻣﺘﻨﻮع ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﭼﻲ‬
‫اوس ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮﻳﺪي د ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻴﺪان ﺗﻪ راﻏﻠﻲ ﻧﻪ وﻩ‪ .‬اوﺳﻨﻲ اﻣﻴﻮﻧﺎﻟﻮژي ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻮﻧﻪ د‬
‫ﺑﻴﻮﻟﻮژي ﻋﺎﻟﻤﺎن او ټﻮل د ﻃﺐ داﮐﺘﺮان‪ ،‬ﺣﻴﺎﺗﻲ ﮐﻴﻤﻴﺎداﻧﺎن او د وراﺛﺖ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻮ ﺗﻪ‬
‫ډﻳﺮﻣﻬﻢ او د اﺳﺘﻔﺎدي وړګﺮځﻴﺪﻟﻲ دي‪ .‬ﻟﺪي ﮐﺒﻠﻪ ډﻳﺮ ﻋﺎﻟﻤﺎن د اﻣﻴﻮﻧﺎﻟﻮژي ﭘﻪ ﺑﺎرﻩ ﮐﻲ‬
‫څﻴړل ﮐﻮي‪.‬‬
‫دا ﻟﻴﮑﻮﻧﮑﻲ د اﻣﻴﻮﻧﺎﻟﻮژي هﻐﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻮ ﺗﻪ ﭘﻪ ﺧﻠﺺ ډول اﺷﺎرﻩ ﮐﻮي د ﻃﺐ‬
‫ﭘﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻬﻢ دي ‪.‬‬

‫» اﻣــﻴــﻮﻧــﺎﻟــــﻮژي ‪« Immunology‬‬
‫اﻣﻴﻮﻧﺎﻟﻮژي ﻳﻮﻋﻠﻢ دي ﭼﻲ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮد وﺟﻮد ﻣﻘﺎوﻣﺖ د ﻧﺎروﻏﻴﻮﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ورﮐﻮي ‪.‬‬
‫» اﻣــﻴــﻮﻧــﻴټﻲ ‪« Immunity‬‬
‫ﻳﻮ ډول ﻣﻘﺎوﻣﺖ دي ﭼﻲ د ﺑﺪن د ﻧﺎروﻏﻴﻮﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﻟﺮي‪ .‬اﻣﻴﻮﻧﻴټﻲ ﭘﺪي ﻻﻧﺪي‬
‫ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮﻳﺪي‪.‬‬
‫‪ – ١‬ﻃﺒﻌﻲ ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ‪ : Natural Immunity‬ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻮ اﻧﺴﺎن ﻳﺎ ﺣﻴﻮان ﻃﺒﻌﻲ د‬
‫ﻳﻮ ﻣﺮض ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻟﺮي‪ .‬دا ﻣﻌﺎﻓﻴﺘﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﻴږي‬

‫‪36‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫اﻟﻒ – ‪. Species Immunity‬‬
‫ب – ‪. Race Immunity‬‬
‫ج – ‪. Individual Immunity‬‬
‫د – ﻋﻤﺮ ‪ ،‬ځﻮان او زوړ‪.‬‬
‫هـ ‪ -‬ﻋﺎدت ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﺤﺪودﻳﺘﻮﻧﻪ ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﮐﺴﺒﻲ ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ‪ : Acquired Immunity‬داﺳﻲ ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ اﻧﺴﺎن اوﻳﺎ ﺣﻴﻮان‬
‫ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻲ ﺻﻮرت ﺳﺮﻩ ﻧﻪ ﻟﺮي ﺑﻠﮑﻪ د دي ﭘﻪ وﺟﻮد ﮐﻲ د ﻳﻮﻩ ﺳﺒﺐ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ﭘﻪ‬
‫ﻻس راﻏﻠﻲ دي‪ .‬دﻏﻪ ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫اﻟﻒ – اﮐﺘﻴﻮ ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ‪ : Active Immunity‬ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻪ ﺑﺪن ﮐﻲ داﺳﻲ ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ د‬
‫ﺧﭙﻞ اﻧﺴﺎﺟﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راوړي‪ ،‬ﭼﻲ ﻳﻮ اﻧﺴﺎن د ﻃﺒﻌﻲ ﺳﻠﺴﻠﻲ ﭘﻪ ذرﻳﻌﻪ ﭘﻪ ﻳﻮﻩ‬
‫ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﺒﺘﻼء ﮐﻴږي او ﺑﺪن ﻳﻲ دهﻐﻪ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ﭘﻴﺪاﮐﻮي‪ .‬ﻓﻌﺎﻟﻪ ﻳﺎ‬
‫اﮐﺘﻴﻮﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ﺑﻠﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫ب – ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ‪ : Artificial Immunity‬ﭘﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ډول د ﻳﻮ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ –‬ ‫اوﻳﺎ ﺣﻴﻮان ﭘﻪ وﺟﻮدﮐﻲ د ﻻﻧﺪﻳﻨﻲ ﻣﻮادو د زرق ﮐﻮﻟﻮ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ‬
‫‪ – ١‬ﻣړﻩ ﺷﻮي ﻣﺎﻳﮑﺮوارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ‪ : killed micro organism‬واﮐﺴﻴﻦ ﻟﮑﻪ د‬
‫ﻣﺤﺮﻗﻲ واﮐﺴﻴﻦ ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﺿﻌﻴﻒ ﺷﻮي ارګﺎﻧﻴﺰم ‪ :Attenuate organism‬د اﻃﻔﺎﻟﻮ د ﭼﻴﭽﮏ‬
‫واﮐﺴﻴﻦ‪.‬‬
‫‪ – ٣‬ﺗﻮﮐﺴﺎﻳﺪ ‪ : Toxoid‬واﮐﺴﻴﻦ د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ‪ tetnnus Toxoid‬واﮐﺴﻴﻦ ‪.‬‬
‫‪ – ٤‬ژوﻧﺪي وﻳﺮوﻟﻨﺖ ارګﺎﻧﻴﺰم‪ :‬ځﻴﻨﻲ وﺧﺖ ارګﺎﻧﻴﺰم ﻟﮑﻪ رﻧﺠﻮﺗﺮاﻓﻲ ﺁﺗﺲ‬
‫وﻳﺮوس د ﮐﻠﻮﮐﺎ ﭘﻪ ﺣﺼﻪ ﮐﻲ د ‪ Scarification‬ﭘﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﮐﻲ د ﭼﺮګﺎﻧﻮ واﮐﺴﻴﻦ‬
‫ﮐﻴږي ﭼﻲ ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﻲ ﭼﺮګﺎﻧﻮﺗﻪ د دي ﻧﺎروﻏﻲ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ورﮐﻮي‪.‬‬
‫د اﮐﺘﻴﻮ ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ اوﺻﺎف‪ :‬دا ډول ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ د ﺑﺪن ﭘﻮاﺳﻄﻪ ورو ورو ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‬
‫ﻻﮐﻦ ﺗﺮ ډﻳﺮوﺧﺘﻪ ﭘﻮري دوام ﮐﻮي‪ .‬داﺳﻲ ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ د ﺗﺪاوي ﻟﭙﺎرﻩ ﻧﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي ﺑﻠﮑﻪ‬
‫د ﺣﻔﻆ ﻣﺎﺗﻘﺪم ) ‪ ( Prophylaxis‬ﻟﭙﺎرﻩ ﺗﻄﺒﻴﻘﻴږي ‪.‬‬

‫‪37‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – ٣‬ﭘﺎﺳﻴﻮ اﻣﻴﻮﻧﻴټﻲ ‪ : Passive Immunity‬داﺳﻲ ﻳﻮ ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ دي ﭼﻲ د‬
‫وﺟﻮد ﻟﻪ ﺧﻮا ﻣﻨځﺘﻪ ﻧﻪ راځﻲ ﺑﻠﮑﻪ د ﻳﻮﻩ ﺑﻞ اﻧﺴﺎن ﭘﻪ ﺑﺪن ﮐﻲ ﺟﻮړﻳږي او وروﺳﺘﻪ د‬
‫ﺑﻞ ﺣﻴﻮان ﭘﻪ ﺑﺪن ﮐﻲ د ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ د ﺗﻮﻟﻴﺪوﻟﻮﭘﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺗﺰرﻳﻖ ﮐﻴږي‪ .‬ﻣﻮﻧږ ﮐﻮﻟﻲ ﺷﻮ ﭼﻲ‬
‫دا ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول ﺗﺼﻨﻴﻒ ﮐړو ‪.‬‬
‫اﻟﻒ – ﻃﺒﻌﻲ ﭘﺎﺳﻴﻮاﻣﻴﻮﻧﻴټﻲ ‪ :Natural passive Immunity‬د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ او د‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﺑﭽﻲ وروﺳﺘﻪ د زﻳږﻳﺪﻟﻮ ﭘﻪ ﻟﻮﻣړﻳﻮ دوو ﻣﻴﺎﺷﺘﻮ ﮐﻲ د ډﻳﺮو ﻣﺮﺿﻮﻧﻮ ﭘﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ د ﻣﻮر ﻧﻪ ﮐﺴﺐ ﮐﻮي‪ .‬داﺳﻲ ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ د وﻳﻨﻲ ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ د ﭘﻼﺳﻨﺘﺎ څﺨﻪ‬
‫ﺗﻴﺮﻳږي او ﺑﭽﻲ ﺗﺮي اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﻮي‪ .‬اﻧﺴﺎن ‪ ،‬ﺑﻴﺰو او ځﻴﻨﻲ ﻧﻮر ﺣﻴﻮاﻧﺎت داﺳﻲ ﺧﻮاص‬
‫ﻟﺮي‪ ،‬د ﻏﻮاګﺎﻧﻮ ﭘﻼﺳﻨټﺎ ﺿﺨﻴﻢ دي او اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ورڅﺨﻪ ﺗﻴﺮﻳﺪﻟﻲ ﻧﺸﻲ ‪ .‬ﻟﺪي ﮐﺒﻠﻪ د‬
‫ﻏﻮا ﻓﻴﺘﺲ ) ‪ ( Fetus‬څﺨﻪ ﭘﻪ ﺗﺸﻮ ﮐﻠﭽﺮ ﮐﻲ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫ب – ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﺎﺳﻴﻮ اﻣﻴﻮﻧﻴټﻲ ‪ :Artificial passive Immunity‬ﭘﺪي‬
‫ﺻﻮرت ﮐﻲ د ﻳﻮ اﻧﺴﺎن او ﻳﺎ ﺣﻴﻮان ﺟﻮړﺷﻮي اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ) ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ( ﺗﺰرﻳﻖ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫دﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول دا ﻻﻧﺪي ﺷﻴﺎن ذﮐﺮ ﮐﻮو ‪.‬‬
‫اﻧﺘﻲ ﺗﻮﮐﺴﻴﻦ ‪ : Anti toxin‬ﮐﻠﻪ ﭼﻲ اﻧﺴﺎن او ﻳﺎ ﺣﻴﻮان ﻗﺼﺪًا او ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻲ ﺻﻮرت‬
‫د ﺗﻴﺘﺎﻧﻮس ﭘﻪ ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﻲ‪ .‬ﺗﻴﺘﺎﻧﻮس اﻧﺘﻲ ﺗﻮﮐﺴﻴﻦ ‪ Tetanus Anti toxin‬ﭘﻪ‬
‫ﺧﭙﻞ ﺑﺪن ﺟﻮړ وي او د دي ﺣﻴﻮان ﺳﻴﺮوم د ﺗﺪاوي ﭘﻪ ﺷﮑﻞ د ﻳﻮﻩ ﻧﺎروغ اﻧﺴﺎن ﭼﻲ د‬
‫ﺗﻴﺘﺎﻧﻮس ﭘﻪ ﻣﺮض ﻣﺒﺘﻼ وي ﺗﺰرﻳﻖ ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫هﻤﺪارﻧګﻪ اﻣﻴﻮن ﺳﻴﺮوم ‪ Immun serum‬او ﮐـــﺎﻧــــﻮﻟﺴﻨﺘﻪ‬
‫ﺳﻴﺮوم ‪ Convalescent serum‬او ګﺎﻣﺎ ګﻼﺑﻴﻮﻟﻴﻦ ‪ Gama globulin‬د ﭘﺎﺳﻴﻮ‬
‫ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ﭘﻪ ډول د ﻣﺮﻳﻀﺎﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﺪاوي ﮐﻲ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي ‪.‬‬

‫د ﭘﺎﺳﻴﻮاﻣﻴﻮﻧﻴټﻲ ﺧﻮاص ‪: Passive Immunity properties‬‬

‫‪ – ١‬ﻓﻮرًا ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬د ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ﻣﺪت ﻳﻲ ﮐﻢ وي ) د ﻳﻮﻩ څﺨﻪ ﺗﺮ دوﻩ هﻔﺘﻮ ﭘﻮري( ‪.‬‬
‫‪ – ٣‬د ﺗﺪاوي د ﭘﺎرﻩ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي ‪.‬‬

‫‪38‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫» د ﻃــﺒــﻌــﻲ ﻣـﻌــﺎﻓــﻴــﺖ ځــﻴــﻨــﻲ ﺗـﺸـﺮﻳـﺤــﺎت «‬
‫‪ – ١‬ﻃﺒﻌﻲ ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ‪ :Natural Immunity‬دا ﻳﻮ ډول ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ دي ﭼﻲ ﭘﻪ‬
‫ﻃﺒﻌﻲ ډول د ﻳﻮﺣﻴﻮان ﭘﻪ ﺑﺪن ﮐﻲ ﻣﻮﺟﻮد وي دا ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول دي‪-‬‬
‫اﻟﻒ – ‪ : Species Immunity‬دا ﻳﻮ داﺳﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ دي ﭼﻲ ﻃﺒﻌًﺎ ﭘﻪ ﻳﻮ ﻗﺴﻢ‬
‫ﺣﻴﻮان ﮐﻲ ﻣﻮﺟﻮد وي‪ .‬داﻣﻘﺎوﻣﺖ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول دي ‪.‬‬
‫اﻟﻒ – ‪ : Species Immunity‬دا ﻳﻮ داﺳﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ دي ﭼﻲ ﻃﺒﻌًﺎ ﭘﻪ ﻳﻮ ﻗﺴﻢ‬
‫ﺣﻴﻮان ﮐﻲ ﻣﻮﺟﻮد وي او ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﺑﻞ ډول ﺣﻴﻮان ﮐﻲ وﺟﻮد ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﮐﻲ ﻳﻮ‬
‫ﻣﺮض ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي ﭼﻲ ﻏﻮاګﺎﻧﻲ ﭘﺪي ﻣﺮض ﻧﻪ ﻣﺒﺘﻼ ﮐﻴږي‪ .‬ﻳﺎ داﭼﻲ د دي ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﻌﮑﻮﺳًﺎ ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ‪.‬‬
‫ب – ﻧﮋادي ﻣﻘﺎوﻣﺖ ‪ :Racial Immunity‬ﭘﺪي وروﺳﺘﻴﻮ وﺧﺘﻮﻧﻮ ﮐﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﻪ‬
‫ﺷﻮﻳﺪﻩ هﻐﻪ اﻧﺴﺎﻧﺎن ﭼﻲ د ﭘﻮﺳﺘﮑﻲ رﻧګ ﻳﻲ ﻏﻨﻢ رﻧګ ﻟﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺳﭙﻴﻦ ﭘﻮﺳﺘﻮ ﺗﻪ‬
‫‪ Coccidion Iodomycosis‬ﻣﺮض ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﻟﺲ ﭼﻨﺪﻩ دﻣﺒﺘﻼﮐﻴﺪوﭼﺎﻧﺲ ﻟﺮي‪ .‬دا‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﻳﺪ واﺿﺢ ﺷﻲ ﭼﻲ د ﻧﮋادي ﺗﻮﭘﻴﺮ د ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻟﻪ ﻧﻈﺮﻩ ډﻳﺮﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻮﻧﻪ ﺧﭙﺎرﻩ‬
‫ﺷﻮي دي ﭼﻲ اﮐﺜﺮﻩ ﻳﻲ وروﺳﺘﻪ د ﻣﮑﻤﻠﻲ څﻴړﻧﻲ څﺨﻪ ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻲ او ﺻﺤﻴﺢ ﺗﻮګﻪ ﻧﻪ‬
‫دي ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮي ‪.‬‬
‫ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﻧﺎروﻏﻲ ﮐﻪ څﻪ هﻢ ﭘﻪ ﻣﻌﺘﺒﺮو ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻮ ﮐﻲ ﭼﺎپ ﺷﻮﻳﺪي ﻻﮐﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ‬
‫داﺳﻲ دي ﭼﻲ ﺗﻮرﭘﻮﺳﺘﮑﻲ او ﻏﻨﻢ رﻧګﻪ اﻧﺴﺎﻧﺎن ﭘﻪ ﻏﺮﺑﻲ هﻴﻮادوﻧﻮ ﮐﻲ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫ډول هﻐﻪ ﮐﺎروﻧﻪ ﮐﻮي ﭼﻲ د ﺻﺤﻲ ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﺳﺮﻩ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻪ وي‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫ﺗﻮګﻪ ﺳﭙﻴﻦ ﭘﻮﺳﺘﮑﻲ اﻧﺴﺎﻧﺎن ﺷﺎﻗﻪ ﮐﺎروﻧﻪ ﭼﻲ د ﺻﺤﺖ د ﭘﺎرﻩ ﻣﻀﺮوي ﻧﻪ ﮐﻮي ﮐﻪ‬
‫څﻪ هﻢ ﻳﻮ ﺗﻌﺪاد ﻳﻲ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﻲ ﺻﻮرت ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻮروﺗﻪ ﻟږ وي ﭼﻲ د ﻣﺮﻳﻀﺎﻧﻮ ﭘﻪ‬
‫ﺣﺴﺎﺑﻮﻟﻮ ﺳﺮﻩ ﻋﻤﻠﻲ ﻧﻪ ښﮑﺎري‪ .‬ځﻴﻨﻲ اﻧﻔﺮادي اﺷﺨﺎص ﭼﻲ ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻮ ﺳﺮوﮐﺮوﻳﺎﺗﻮ ﮐﻲ‬
‫‪ Glucose 6 – phosphate dehydrogenase‬ﻧﻪ ﻟﺮي ﭼﻲ د دﻏﻮ ﻣﻮادو ﻧﺸﺘﻮاﻟﻲ‬
‫د ‪ P. Falciparm‬ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ورﮐړي‪.‬‬
‫ج – اﻧﻔﺮادي ﺗﻮﭘﻴﺮ‪ :Individual difrenclos‬ځﻴﻨﻲ اﻧﺴﺎﻧﺎن ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﻧﮋادي‬
‫ﻣﺮض ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻟﺮي‪ .‬ﻻﮐﻦ ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻳﻲ ﭘﻪ هﻤﺪي ﻧﮋاد ﮐﻲ داﺳﻲ ﺧﻮاص‬
‫ﻧﻪ ښﮑﺎرﻩ ﮐﻮي‪ .‬ډﻳﺮ ځﻮان ﻳﺎ ډﻳﺮ زاړﻩ ﺧﻠﮏ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮ ﻧﺎروﻏﻴﻮ ﻣﺒﺘﻼ ﮐﻴږي هﻤﺪارﻧګﻪ‬
‫‪39‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ډﻳﺮ ځﻮاﻧﺎن د وﻳﺮوﺳﻲ ﻧﺎروﻏﻴﻮﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﻟږ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻟﺮي‪ .‬ﭼﻲ ﭘﻪ ﺑﻞ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻲ‬
‫زاړﻩ وګړي د وﻳﺮوﺳﻲ اﻣﺮاﺿﻮﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﻲ ډول ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻟﺮي‪ .‬ﻻﮐﻦ د‬
‫رﮐﺘﺴﻴﺎﻳﻲ اﻣﺮاﺿﻮ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ډﻳﺮ ﺣﺴﺎس دي‪ .‬ﺣﺎل داﭼﻲ ځﻮاﻧﺎن د رﮐﺘﺴﻴﺎﻳﻲ‬
‫اﻣﺮاﺿﻮ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﻲ ډول ﺳﺮﻩ د زاړﻩ اﺷﺨﺎﺻﻮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ډﻳﺮ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻟﺮي‪.‬‬
‫هﻐﻮ ﮐﺴﺎﻧﻮ ﭼﻲ ﻋﻤﺮ ﻳﻲ د ‪ 15 – 5‬ﭘﻮري وي ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻮرو ﺗﻪ د ﺗﻮﺑﺮﮐﻠﻮز ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﮐﻲ ډﻳﺮ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻟﺮي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ ﻧﺠﻮﻧﻲ ﭘﺨﻮا د ﺑﻠﻮغ څﺨﻪ ﭘﻪ ‪Gonococcal‬‬
‫‪ Vaginaless‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﻟﻐﻮ ﻧﺠﻮﻧﻮ ﺗﻪ ډﻳﺮ ﻣﺒﺘﻼ ﮐﻴږي ﭼﻲ ﭘﺪي ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻲ د‬
‫‪ Estrogen‬ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ د ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﭘﻪ هﮑﻠﻪ ډﻳﺮ اهﻤﻴﺖ ﻟﺮي‪.‬‬

‫‪ – ٢‬ﻏﻴﺮﺧﺼﻮﺻﻲ ﻋﻮاﻣﻞ ‪:Nonspecific factor‬‬

‫اﻟﻒ – ځﻴﻨﻲ ﭼﺎق ﺳړي د ﻳﻮﻩ ډﻧګﺮﺳړي ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ژر ﻧﺎروﻏﻪ ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ‪.‬‬
‫ب – ﻋﺎدت‪ :‬د ﻓﺮﻳﮑﺘﻮز‪ Trichimosis‬ﻧﺎروﻏﻲ ﭘﻪ ﺧﻨﺰﻳﺮ ﮐﻲ ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﻲ د ﺧﻨﺰﻳﺮ ﻏﻮښﻪ ﻧﻪ ﺧﻮري د ﺗﺮﻳﮑﻴﻨﻮﺳﺰﭘﻪ ﻧﺎروﻏﻲ ﻧﻪ ﻣﺒﺘﻼ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫ج – ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﺤﺪود‪ :‬ځﻴﻨﻲ ﻧﺎروﻏﻲ ﭘﻪ ﻳﻮﺷﻤﻴﺮﺧﺎﺻﻮهﻴﻮادوﻧﻮﮐﻲ وﺟﻮدﻟﺮي‬
‫ﭼﻲ دﻟﺘﻪ ‪ yellow fever‬او د ﺣﻤﺎې ﻟﮑﻪ دار ‪ Typhus‬ﻣﺮض د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ﺗﺮي‬
‫ﻳﺎدوﻧﻪ ﮐﻮو‪.‬‬

‫‪ – ٣‬د ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ د وﺟﻮد ﻣﺪاﻓﻌﻲ ‪:‬‬

‫اﻟﻒ – څﻨګﻪ ﭼﻲ ﭘﻮﺳﺘﮑﻲ د ﺑﺪن ﭘﻪ ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻲ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻟﺮي ﻧﻮ د‬
‫ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮ د داﺧﻠﻴﺪو ﻣﺨﻨﻴﻮي ﮐﻮي‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﻮﺳﺘﮑﻲ ﮐﻲ د ‪ Horny layer‬ﭼﻲ ﭘﻪ اﺑﻲ‬
‫درﺟﻲ ﮐﻲ ځﺎي ﻟﺮي داﺳﻲ ﺧﻮاص ﻟﺮي ﭼﻲ ﺗﻴﺰاب ﭘﺪي ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻲ ﻟږ ﺗﺎﺛﻴﺮﻟﺮي‪.‬‬
‫هﻤﺪارﻧګﻪ د ﻣﮑﺮﺑﻮﻧﻮ د داﺧﻠﻴﺪو څﺨﻪ ﭘﺪي ﻃﺒﻘﻪ ﮐﻲ ﻣﺨﻨﻴﻮي ﮐﻴږي‪.‬‬
‫ب – ‪ :Mucus membrane‬ﭘﺪي اﺑﻲ ﺗﻴﻠﻮم ﻧﺴﺞ ﮐﻲ د ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮ د داﺧﻠﻴﺪو‬
‫څﺨﻪ ﻣﺨﻨﻴﻮي ﮐﻴږي‪ .‬ﮐﻮم وﺧﺖ ﭼﻲ ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻪ ﭘﺪي ﻃﺒﻘﻪ ﮐﻲ ﺗﻤﺎس ﭘﻴﺪا ﮐړي د‬
‫ﻣﻴﻮﮐﺲ ﭘﻪ ﻟﺮﻟﻮﺳﺮﻩ ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻪ ﭼﺎﭘﻴﺮﻩ اوﺑﻴﺎ )‪ (Cillary‬ﻳﺎ ‪ peristalsis‬ﭘﻪ ﻋﻤﻞ ﺳﺮﻩ‬
‫د ﺑﺪن څﺨﻪ ﺧﺎرﺟﻴږي ‪.‬‬
‫‪40‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ج – ‪ :Conjunctiva‬د ﺑﺪن د ﺳﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻳﻮډول ﻣﻮاد ﺗﺮﺷﺢ ﮐﻴږي ﭼﻲ د‬
‫ﻣﮑﺮوب د ﺧﭙﺮﻳﺪﻧﻲ څﺨﻪ ﻣﺨﻨﻴﻮي ﮐﻮي ﻟﮑﻪ څﺮﻧګﻪ ﭼﻲ د ﺳﺘﺮګﻮﭘﻪ اوښﮑﻮﮐﻲ ﻳﻮ‬
‫ډول اﻧﺰاﻳﻢ د ﻻﻳﺴﻮزاﻳﻢ ‪ lysozome‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ وﺟﻮد ﻟﺮي ﭼﻲ د‪Bacteriocidal‬‬
‫ﺧﻮاص ﻟﺮي‪ .‬او ﻧﻪ ﭘﺮﻳږدي ﭼﻲ ﭘﻪ ﺳﺘﺮګﻮ ﮐﻲ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﺷﻤﻴﺮزﻳﺎت ﺷﻲ ‪.‬‬
‫د – ﻣﻌﺪﻩ او اﻣﻌﺎ ‪ :‬د ﻣﻌﺪي او هﻤﺪارﻧګﻪ ﮐﻮﻟﻤﻮ ﮐﻲ ځﻴﻨﻲ اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻪ ﺷﺘﻪ دي ﭼﻲ‬
‫د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو د ﺗﮑﺜﺮ څﺨﻪ ﻣﺨﻨﻴﻮي ﮐﻮي‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ د ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ د ژوﻧﺪاﻧﻪ ﻟﭙﺎرﻩ ﻣﺴﺎﻋﺪ‬
‫ځﺎي ﻧﻪ دي ﭘﻪ ﭘﻮﺳﺘﮑﻲ ﮐﻲ د ﺑﺪن څﺨﻪ ځﻴﻨﻲ ‪ longchainfatty acid‬ﻟﮑﻪ ‪oleic‬‬
‫‪ acid‬ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي ﭼﻲ ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮﺗﻪ د ژوﻧﺪاﻧﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﺎ ﻣﺴﺎﻋﺪﻩ ګﺮځﻮي ‪.‬‬
‫د ﺧﻮﻟﻲ ‪ Streptococcus‬ﺑﻴټﺎهﻴﻤﻮﻟﺘﻴﮑﻮ ﻧﻪ دي او هﺎﻳﺪروﺟﻦ ﭘﺮاﮐﺴﺎﻳﺪ ﻣﻨځﺘﻪ‬
‫راوړي ﭼﻲ دا ﻣﻮاد د ‪ Diptheria‬او ‪ meningococcus‬ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ ﺗﻪ وژوﻧﮑﻲ‬
‫‪ Lethal‬دي‪ .‬ﻳﻮ ارګﺎﻧﻴﺰم ﭼﻲ ‪ Lacto bacillus acidophilus‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫‪ Glycogen‬ﺗﻪ ﭘﻪ ‪ Vagina‬ﮐﻲ ﺗﺨﻤﺮ ورﮐﻮي او ﭘﻪ ﺗﻴﺰاب ﻳﻲ ﺑﺪﻟﻮي‪ .‬د ﺗﻴﺰاﺑﻮ دا‬
‫ﺗﺸﮑﻴﻠﻴﺪل د ډﻳﺮو ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ د ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﻣﺨﻪ ﻧﻴﺴﻲ ‪.‬‬
‫‪ Commensal‬ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ‪ Vagina‬او ﮐﻮﻟﻤﻮﮐﻲ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ځﻲ ﭼﻲ وروﺳﺘﻪ‬
‫د ډﻳﺮو ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ ﻟﮑﻪ ‪ Streptococcus‬او ‪Camdida Staphylococcus‬‬
‫‪ albica‬ﻟﭙﺎرﻩ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺮاﺑﺮوي ﭼﻲ ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﻨځﺘﻪ راوړي‪ .‬د اﻧﺴﺎن او د ﻏﻮا ﭘﻪ ﺷﻴﺪو‬
‫ﮐﻲ ﻳﻮډول ﻣﻮاد ) ‪ ( Actinin‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ وﺟﻮد ﻟﺮي ﭼﻲ د ‪ Neonatal‬د ﺳﺘﻮﻧﻲ اﻧﻔﮑﺸﻦ‬
‫ﻣﺨﻪ ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ ‪ Lactenin‬ﭘﻪ اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ډول ﺳﺮﻩ د ‪strep , pyogen‬‬
‫ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮﺑﺎﻧﺪي ‪ Bacteriocidal‬ﺧﻮاص ﻟﺮي‪.‬‬

‫‪ – ٤‬د ﺑـــﺪن داﺧـــﻠﻲ ﻣــﺪاﻓــﻌـﻲ ‪:‬‬

‫اﻟﻒ – ﻏﻴﺮ ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻣﺪاﻓﻌﻪ ‪.‬‬
‫اﻟﺘﻬﺎب ؛ﭘړﺳﻮب؛)‪ (Inflammation‬ﻳﻮډول ﻣﺪاﻓﻌﻪ دﻩ ﭼﻲ ﺑﺪن د ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﻏﻮرﻩ ﮐﻮي او ﻏﻴﺮﺧﺼﻮﺻﻲ ﻣﺪاﻓﻌﻪ ﺑﻠﻞ ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﻪ زﺧﻤﻲ ﺷﻮي ﺣﺠﺮاﺗﻮﮐﻲ‬
‫ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﺗﮑﺜﺮﮐﻮي‪ .‬د هﻤﺪﻏﻪ ځﺎي ‪ Capillary Artericles‬ﭘﺮاﺧﻪ ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﺪي‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻲ ﻏﻴﺮ ﻃﺒﻌﻲ ﻣﺎﻳﻊ ﭘﻪ ‪ Intercellular‬ﮐﻲ ﺟﻤﻊ ﮐﻴږي ﭼﻲ وروﺳﺘﻪ د ﻓﺒﺮﻳﻦ‬
‫‪41‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ Fibrin‬ﺳﺮﻩ د ﻟﻤﻒ ‪ Chanal‬ﺗړل ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﺪي ﺻﻮرت ﮐﻲ د ﺑﺪن د ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮ د‬
‫ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ ﻣﺨﻪ ﻧﻴﺴﻲ ‪.‬‬
‫ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﻋﻤﻞ ﺗﻪ ‪ Edema‬واﻳﻲ او ‪ Edema‬ﺳﺒﺐ دځﻴﻨﻲ اوږدﻩ زﻧځﻴﺮي ﺷﺤﻤﻲ‬
‫اﺳﻴﺪوﻧﻮ )‪ (longcham fatty Acid‬د ﺗﻮﻟﻴﺪﻳﺪو څﺨﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼﻲ ‪Anti‬‬
‫‪ Inflammatory‬دواګﺎﻧﻲ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻲ د داډول ﺷﺤﻤﻲ اﺳﻴﺪوﻧﻮﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﻮﻟﻮ ﻣﺨﻪ ﻧﻴﺴﻲ‬
‫‪.‬‬
‫ځﻴﻨﻲ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﻟﮑﻪ ‪ Staphylococcus‬وﺟﻮد ﻟﺮي ﭼﻲ ﺧﭙﻞ اﻧﺰاﻳﻢ ﭘﻮاﺳﻄﻪ د‬
‫‪ Inflammatory‬دﻓﺎﻋﻲ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﮐﻮﻟﻲ ﺷﻲ‪.‬‬
‫ﺗﺒﻪ ‪ : Fever‬اﻣﮑﺎن ﻟﺮي ﭼﻲ ﺗﺒﻪ د ﺑﺪن دﻓﺎﻋﻲ ﺳﻴﺴﺘﻢ وي‪ .‬ځﻴﻨﻲ ﭘﻮهﺎن واﻳﻲ‬
‫ﭼﻲ د ﺑﺪن دﻓﺎع ﻟﭙﺎرﻩ ﺗﺒﻪ ﮐﻮم اهﻤﻴﺖ ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬ﻻﮐﻦ داﺳﻲ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻣﻮﺟﻮدﻩ دﻩ ﭼﻲ د ﺑﺪن‬
‫د دﻓﺎع ﻟﭙﺎرﻩ اهﻤﻴﺖ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﺳﺮﻩ ﭘﻪ ﺑﺪن ﮐﻲ د دوﻩ ډوﻟﻪ ﻣﻮادو څﺨﻪ ﺗﺒﻪ‬
‫ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪ .‬د ‪ pyrogenic‬ﻣﻮاد د دﻓﺎع ‪ Thermo regulator‬ﺗﺒﻪ ﮐﻮي ﭼﻲ د ﺑﺪن‬
‫ﺣﺮارت ﺗﻮﻟﻴﺪﮐړي اوﺗﺒﻪ ﭘﻴﺪا ﮐﻮي‪.‬‬

‫داﺧﻠﻲ ﻣﺪاﻓﻌﻲ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول دي –‬

‫د ﺑﺪن د داﺧﻠﻲ ﻣﺪاﻓﻌﻴﺘﻮﻧﻮ څﺨﻪ ﻟﻮﻣړﻧﻲ ﻣﺪاﻓﻊ ﭘﻮﺳﺘﮑﻲ دي ﭼﻲ ﺑﺪن ﺗﻪ د اﺟﻨﺒﻲ ﻳﺎ‬
‫ﺑﻴګﺎﻧﻪ ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮ د داﺧﻠﻴﺪو څﺨﻪ ﻣﺨﻨﻴﻮي ﮐﻮي او ﻧﻪ ﭘﺮﻳږدي ﭼﻲ ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﻨځﺘﻪ‬
‫راوړي‪.‬‬
‫د دي څﺨﻪ وروﺳﺘﻪ د ﺑﺪن داﺧﻠﻲ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻲ هﻢ ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ د ﺑﺪن ﻣﺪاﻓﻌﻴﻦ ﺷﺘﻪ ﭼﻲ‬
‫ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮ ﺗﻪ د ﻧﻨﻮﺗﻮ ﻣﺦ ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬ﻟﮑﻪ ځګﺮ د زهﺮي ﻣﻮادو ﻳﻮاﺳﻄﻪ ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻪ‬
‫ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړي‪ .‬ﭘﻪ دوهﻤﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﻲ د ﺑﺪن ﺣﺮارت درﺟﻪ ) ‪ ( 37 c‬ﻳﻌﻨﻲ د ﺣﺮارت‬
‫درﺟﻪ هﻢ ﻳﻮډول ﻣﺪاﻓﻌﻪ دﻩ ﭼﻲ ځﻴﻨﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوي ﭘﺪي ﺣﺮارت درﺟﻪ ﮐﻲ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ځﻲ‪.‬‬
‫او وروﭘﺴﻲ وﻳﻨﻪ )‪ (Blood‬دﻩ ﭼﻲ هﻠﺘﻪ ﺳﭙﻴﻦ ﮐﺮوﻳﺎت ‪ Leukocyte‬دي ﭼﻲ د اﺟﻨﺒﻲ‬
‫ﻣﻮادو ﻳﺎ ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﻮي او هﻐﻪ ﻓﻴګﻮﺳﺎﻳﺖ ﺑﻠﻊ ‪Phagocyte‬‬
‫ﮐﻮي‪ .‬او د ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮد ﺧﭙﺮﻳﺪﻧﻲ ﻣﺨﻪ ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬ﮐﭽﻴﺮي د ﻣﮑﺮوب ﻗﻮﻩ زﻳﺎﺗﻪ وي او د‬

‫‪42‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﺑﺪن ﻣﺪاﻓﻌﻴﻦ د دﻓﺎع څﺨﻪ ﻋﺎﺟﺰ ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮل ﻧﻮ ﭘﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﭘﻴﻞ ﮐﻮي او اړوﻧﺪﻩ ﻧﺎروﻏﻲ‬
‫ﻣﻨځﺘﻪ راوړي‪.‬‬
‫» ﻣــــﻬـــﻢ دﻓــــﺎﻋــــﻲ ﺳـــﻴـــﺴــﺘـــﻢ «‬
‫ﭘﺪي ﻗﺴﻢ ﻣﺪاﻓﻌﻪ ﮐﻲ اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ اﻧﺴﺎج راﺑﻄﻪ ﻟﺮي او ډﻳﺮﺧﺼﻮﺻﻲ ) ‪Specific‬‬
‫( دي ﭼﻲ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺻﻮرت ﺳﺮﻩ ﭘﻪ دوﻩ ډوﻟﻪ دي‬
‫اول ډول‪ :‬د ﺳﻠﻮﻟﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻣﮑﺮوب ﺑﻠﻊ ) ‪ ( Phagocytosis‬ﮐﻴږي ﭼﻲ د ﻣﺜﺎل‬
‫ذﮐﺮ ﮐﻮﻟﻲ ﺷﻮ‪.‬‬ ‫ﭘﻪ ﺗﻮګﻪ د رﺗﻴﮑﻮﻟﻮ اﻧﺪوﺗﻴﻠﻴﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ‪Reticulo Endothelil‬‬
‫دا ﺣﺠﺮات ﭘﻪ ﻃﺤﺎل ) ﺗﻮري (‪ ،‬د هډوﮐﻮ ﭘﻪ ﻣﻐﺰ ‪ ، Lyphoid Tissue‬ځګﺮ‪،‬‬
‫ﺳږي او ﭘﻪ ﻧﻮرو ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﻲ وﺟﻮد ﻟﺮي ﭼﻲ ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﺑﻠﻊ ﮐﻮي او ﺑﺪن د هﻐﻮي د‬
‫ﺿﺮر څﺨﻪ ﺳﺎﺗﻲ ‪.‬‬
‫رﺗﻴﮑﻮﻟﻮ اﻧﺪوﺗﻴﻠﻴﻞ ﻳﻮډول ﻏﻴﺮﻣﺘﺤﺮﮎ او ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﻣﺨﺼﻮﺻﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻲ ځﺎي ﭘﻪ‬
‫ځﺎي ﺷﻮﻳﺪي ﭼﻲ د وﻳﻨﻲ او‪ Lymph‬ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړي‪ .‬ﻳﻮ ډول ﺑﻠﻊ ﮐﻮوﻧﮑﻲ‬
‫ﺣﺠﺮات ﭼﻲ ﭘﺪي ﺳﻴﺴﺘﻢ ﮐﻲ ﺷﺎﻣﻞ دي د رګﻮﻧﻮ ﭘﻪ داﺧﻠﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﮐﻲ ځﺎي ﭘﻪ ځﺎي‬
‫ﺷﻮﻳﺪي ﭼﻲ ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻪ د وﻳﻨﻲ د ﺟﺮﻳﺎن ﺳﺮﻩ ﭘﺪي ﺣﺠﺮاﺗﻮ ﮐﻲ ﭘﻪ ﺗﻤﺎس راځﻲ او د‬
‫دﻏﻮ ﺣﺠﺮو ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﺑﻠﻊ ﮐﻴږي ﭼﻲ ﻳﻮډول ﻳﻲ ‪ Kupfeer cell‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫دا ډول ﺣﺠﺮات ﭘﻪ ‪ Liver sinus‬ﮐﻲ ډﻳﺮﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ ﻧﻮري ﺣﺠﺮي‬
‫ﭼﻲ د ‪ Histocytes‬ﻳﺎ ‪ Macro phage‬ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﺮي دﺑﻠﻊ ﮐﻮﻟﻮوﻇﻴﻔﻪ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي‪.‬‬
‫د وﻳﻨﻲ ﺳﭙﻴﻦ ﮐﺮوﻳﺎت ﭼﻲ د ﺑﻠﻊ ﮐﻮﻟﻮ ﺧﻮاص ﻟﺮي او‪Reticulo Endothelil‬‬
‫ﺣﺠﺮو ﭘﻪ ډﻟﻪ ﮐﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻪ دي‪ .‬ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺻﻮرت ﺳﺮﻩ هﻐﻪ ﺣﺠﺮي ﭼﻲ د هډوﮐﻮ ﭘﻪ‬
‫ﻣﻐﺰﮐﻲ ‪ ، Bone Marrow‬ﻟﻤﻒ ﻧﻮد )‪ ، (Lymph node‬ﻳﻮﺷﻤﻴﺮﻧﻮري ﺣﺠﺮي ﭼﻲ‬
‫د ځګﺮاو ﻃﺤﺎل ﭘﻪ ‪ Sinusoid‬ﮐﻲ واﻗﻊ ﺷﻮﻳﺪي‪ .‬د ‪ Marophage‬ﺣﺠﺮو ﺳﺮﻩ ﻳﻮځﺎي‬
‫ﭘﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ د‪ Reticulo Endothelil‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬دا ﺣﺠﺮات ټﻮل هﻐﻪ‬
‫ﻣﻮاد دي ﭼﻲ د ‪ Colloid‬ﭘﻪ ﺷﮑﻞ ﭘﻪ وﻳﻨﻪ ﮐﻲ وي ﺑﻠﻊ ﮐﻮي‪ .‬او هﻤﺪارﻧګﻪ ټﻮل ﭘﺎرﭼﻪ‬
‫ﺷﻮي ﺳﺮﻩ او ﺳﭙﻴﻦ ﮐﺮوﻳﺎت د وﻳﻨﻲ څﺨﻪ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړي‪.‬‬

‫‪43‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫دوهﻢ ډول‪ :‬د وﻳﻨﻲ دﻓﺎﻋﻲ ﺳﻴﺴﻴﺘﻢ دي ﭼﻲ د وﻳﻨﻲ ‪ Leucocytes‬ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻪ ﺑﻠﻊ‬
‫ﮐﻮي ﺳﺮﺑﻴﺮﻩ د وﻳﻨﻲ ﺳﻴﺮوم ‪ Gama Globulin‬وﺟﻮد ﻟﺮي ﭼﻲ ﺗﻮﮐﺴﻴﻦ او اﻧﺘﻴﺠﻦ‬
‫ﺧﻨﺜﻲ ﮐﻮﻟﻲ ﺷﻲ‪.‬‬

‫» اﻧــــﺘـــــﻴـــــﺠــــﻦ ‪« Antigen‬‬
‫هﺮﺷﻲ ﭼﻲ د اﻧﺴﺎن او ﻳﺎ ﺣﻴﻮان ﭘﻪ ﺑﺪن ﮐﻲ د اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي د ﺟﻮړوﻟﻮ ﺗﻨﺒﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﻲ‬
‫او ﺑﻴﺎ دا ﻣﻮاد د ﺧﭙﻞ هﻮﻣﻮﻻګﺲ ‪ Homo logous‬اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺳﺮﻩ ﭘﺪاﺳﻲ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﻳﻮ‬
‫ځﺎي ﺷﻲ ﭼﻲ د ﺳﺘﺮګﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ وﻟﻴﺪل ﺷﻲ اﻧﺘﻴﺠﻦ ﺑﻠﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫د اﻧــــﺘـــﻴـــﺠــــﻦ ﺧـــــــــﻮاص‪:‬‬
‫‪ – ١‬ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺻﻮرت ﺳﺮﻩ اﻧﺘﻴﺠﻦ د ﭘﺮوﺗﻴﻦ څﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮﻳﺪي‪ ،‬ﮐﻠﻪ ﮐﻠﻪ‬
‫ﮐﺎرﺑﻮهﺎﻳﺪرﻳﺖ د اﻧﺘﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﻣﺜﺎل ﺧﻮاص ﻟﺮي ‪ ،‬اﻣﺎ ﮐﻠﻪ ﭼﻲ ﮐﺎرﺑﻮهﺎﻳﺪرﻳﺖ د ﻧﻮرو‬
‫ﺷﻴﺎﻧﻮ ﺳﺮﻩ ﻳﻮځﺎي ﺷﻲ د ﻣﮑﻤﻞ اﻧﺘﻴﺠﻦ ﺧﻮاص ﭘﻴﺪا ﮐﻮي ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﭘﺮوﺗﻴﻦ د ﺧﭙﻞ ﺧﺎوﻧﺪ ﭘﻪ ﺑﺪل ﮐﻲ د اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺳﺒﺐ ﻧﻪ ګﺮځﻲ‪.‬‬
‫‪ – ٣‬د اﻧﺘﻴﺠﻦ او اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ) ‪ ( Antigen and antibody‬ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ډﻳﺮ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻲ دي‪ .‬ﭘﺪي ﺻﻮرت ﮐﻲ هﺮﻳﻮ اﻧﺘﻴﺠﻦ د ﺧﭙﻞ هﻮﻣﻮﻻګﺲ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺳﺮﻩ‬
‫ﻳﻮځﺎي ﮐﻴږي او د ﺑﻞ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺳﺮﻩ ﻧﻪ ﻳﻮځﺎي ﮐﻴږي‪ .‬ځﻴﻨﻲ وﺧﺘﻮﻧﻪ اﻧﺘﻴﺠﻦ او اﻧﺘﻲ‬
‫ﺑﺎډي ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ د دي ﻗﺎﻧﻮن څﺨﻪ ﺑﻞ ﺧﻮاص ﻏﻮرﻩ ﮐﻮي ﭼﻲ اﻧﺘﻴﺠﻦ د ﻏﻴﺮ‬
‫هﻮﻣﻮﻻګﺲ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺳﺮﻩ ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ښﺌﻴﻲ ﭼﻲ دي ﭘﻴښﻲ ﺗﻪ ‪Cross Reaction‬‬
‫وﻳﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول د ﻧﻤﻮﻧﻴﺎټﺎﻳﭗ ‪ Pneumonia type‬اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي د ګﺮوپ ‪RBC.A‬‬
‫ﺳﺮﻩ او د ‪ Beta Hemolytic strepto coccus‬اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي د ﺧﭙﻞ ﺑﺪن ﺣﺠﺮو ﺳﺮﻩ‬
‫ﭘﻪ ‪ Rheumatic Fever‬ﮐﻲ ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ښﻴﺌﻲ‬
‫‪ – ٤‬ﻣﺨﻠﻮط اﻧﺘﻴﺠﻨﻮﻧﻪ ‪ : Mixed Antigen‬د راز راز اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺗﻮﻟﻴﺪوﻟﻮ ﺳﺒﺐ‬
‫ګﺮځﻲ‪ .‬ځﻴﻨﻲ اﻧﺘﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﻣﺨﻠﻮط اﻧﺘﻴﺠﻨﻮﻧﻮ ﮐﻲ د اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﻪ‬
‫‪44‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ﺗﻮګﻪ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﺘﻴﺠﻨﻮﻧﻪ ﻟﮑﻪ ‪ DPT‬واﮐﺴﻴﻦ ﭼﻲ ﻳﻮځﺎي او ﭘﻪ ﻳﻮ وﺧﺖ ﮐﻲ‬
‫زرق ﺷﻲ ﺑﺪن د ټﻮﻟﻮ اﻧﺘﻴﺠﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﭘﻴﺪا ﮐﻮي‪.‬‬
‫ځﻴﻨﻲ ﻣﺨﻠﻮط اﻧﺘﻴﺠﻨﻮﻧﻪ هﻴڅ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺗﻮﻟﻴﺪول ﻧﻪ ﺗﺤﺮﻳﮏ ﮐﻮي ﭼﻲ ﻣﻤﮑﻦ ﭘﻪ‬
‫ټﻮل ﻣﺨﻠﻮط اﻧﺘﻴﺠﻨﻮﻧﻮ ﺻﺮف ﻳﻮﻳﻲ د اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي د ﺗﻮﻟﻴﺪوﻟﻮ ﺧﻮاص ﻏﻮرﻩ ﮐﻮي ‪.‬‬
‫د اﻧــﺘـــﻴــﺠــﻦ ﺧــﺼــﻮﺻــﻴــﺖ ‪:Specifity of AG‬‬
‫اﻧﺘﻴﺠﻦ ﭘﻪ ډﻳﺮ ﺧﺎص ﺻﻮرت ﺳﺮﻩ ﺧﭙﻠﻪ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي اوﻳﺎ داﭼﻲ ډﻳﺮ ﻧږدي هﻤﻨﻮﻋﻪ‬
‫ﺳﺮﻩ ﻳﻮځﺎي ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ښﺌﻴﻲ‪ .‬اﮐﺜﺮﻩ اﻧﺘﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ‪ Species‬ﮐﻲ ﺧﺎص وي او‬
‫ځﻴﻨﻲ ﻳﻲ د ‪ Species‬ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﻲ ﺣﺘﻲ د هﺮﻋﻀﻮي ) ‪ ( Organ‬اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺳﺮﻩ د‬
‫اﻧﺘﻴﺠﻦ ﭘﻪ ډول ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ښﺌﻴﻲ ﻳﻌﻨﻲ د ﮐﻠﻴﻪ ﭘﺮوﺗﻴﻦ د ﺳږي ﭘﺮوﺗﻴﻦ څﺨﻪ د د‬
‫ﺳﻴﺮاﻟﻮﺟﻲ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﺑﻴﻠﻴﺪاي ﺷﻲ ‪.‬‬
‫داﻧﺴﺎن ﭘﺮوﺗﻴﻦ دﻧﻮرو ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ)ﭘﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎدﻳﻮﻗﺴﻢ ﺑﻴﺰو( څﺨﻪ ﭘﻪ اﺳﺎﻧﻲ ﺳﺮﻩ ﻓﺮق‬
‫اودﺗﻤﻴﺰوړدي‪ .‬داﻧﺘﻴﺠﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ داﻧﺘﻴﺠﻦ ﮐﻴﻤﻴﺎوې ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺳﺮﻩ راﺑﻄﻪ ﻟﺮي‪ .‬ﮐﻪ‬
‫ﭼﻴﺮي ﻳﻮاﻧﺘﻴﺠﻦ دﺳﻴﺮاﻟﻮﺟﯥ ﭘﻪ ﻟﺤﺎ ظ دﺑﻞ ﻧږدې اﻧﺘﻴﺠﻦ ﺳﺮﻩ ﻓﺮق و ﻟﺮې ﻣﻌﻠﻮﻣﻴږې‬
‫ﭼﻲ ددوې ﮐﻴﻤﻴﺎوې ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺳﺮﻩ ﺗﻮﭘﻴﺮﻟﺮې‪.‬‬

‫» د وﻳــﻨــﯥ ګـــــﺮوﭘــــﻮﻧــــﻪ او ‪« Iso antigen‬‬

‫‪ : Iso antigen‬ﭘﻪ ﻋﺎدي ﺻﻮرت ﺳﺮﻩ اﻧﺘﻴﺠﻦ هﻐﻪ ﻣﻮادو ﺗﻪ وﻳﻞ ﮐﻴږي ﭼﻲ ﭘﻪ‬
‫ﺑﺪن ﮐﻲ اﺟﻨﺒﻲ ﻳﻌﻨﻲ د ﺧﭙﻞ ‪ Species‬څﺨﻪ ﺟﻼ د ﺑﻞ ﺣﻴﻮان ﭘﻪ ﻋﻀﻮﻳﺖ ﮐﻲ د اﻧﺘﻲ‬
‫ﺑﺎډي ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮐﻮﻟﻮ ﺳﺒﺐ ګﺮځﻲ ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ځﻴﻨﻮ وﺧﺘﻮﻧﻮ ﮐﻲ د ﻳﻮ اﻧﺴﺎن ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﭘﻪ ﺑﻞ اﻧﺴﺎن ﮐﻲ د اﻧﺘﻴﺠﻦ ﺧﻮاص ﻏﻮرﻩ‬
‫ﮐﻮي ﭼﻲ دي ﻗﺴﻢ اﻧﺘﻴﺠﻦ ﺗﻪ ‪ Iso antigen‬وﻳﻞ ﮐﻴږي‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول دﻟﺘﻪ د وﻳﻨﻲ‬
‫ګﺮوﭘﻮﻧﻮ څﺨﻪ ﻳﺎدوﻧﻪ ﮐﻮو‪.‬‬
‫د وﻳﻨﻲ ﭘﻪ ‪ Erythrocyte‬ﮐﻲ دوﻩ ډوﻟﻪ اﻧﺘﻴﺠﻦ وﺟﻮد ﻟﺮي ﭼﻲ ﻣﺨﻠﻮط ﭘﻪ ﺣﺎل‬
‫ﮐﻲ څﻠﻮر ډوﻟﻪ ګﺮوﭘﻮﻧﻪ ﺟﻮړ وي ﻳﻌﻨﻲ ‪O – A – B AB‬‬
‫د وﻳﻨﻲ ﭘﻪ ﺳﻴﺮوم ﮐﻲ دهﻐﻪ اﻧﺘﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﻟﺮي ﭼﻲ هﻤﻐﻪ وﻳﻨﻪ‬
‫ﭘﮑﻲ وﺟﻮد ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬د دي ﻟﭙﺎرﻩ ﭼﻲ د وﻳﻨﻲ اﻧﺘﻘﺎل د ﻳﻮ اﻧﺴﺎن څﺨﻪ ﺑﻞ اﻧﺴﺎن ﺗﻪ ﮐﻮﻣﻪ‬
‫‪45‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﺣﺎدﺛﻪ ﭘﻴښﻪ ﻧﻪ ﮐړي‪ .‬ﻻزم دي ﭼﻲ وﻳﻨﻪ ﭘﻪ ﻏﻮر ﺳﺮﻩ ﻣﻌﺎﻳﻨﻪ او ﻻزﻣﻲ ګﺮوپ ﺳﺮﻩ د‬
‫وﻳﻨﻲ ورﮐﻮﻟﻮ ﻋﻤﻠﻴﻪ اﺟﺮا ﺷﻲ د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ وﻳﻨﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول ﭘﻪ ګﺮوﭘﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮﻳﺪي‪.‬‬
‫‪Blood Groups‬‬ ‫‪Antigen in RBC Antibody in plasma‬‬
‫‪O‬‬ ‫……‬ ‫‪ab‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪AB‬‬ ‫‪ab‬‬ ‫……‬

‫ځﻴﻨﻲ ﺧﻠﮏ د ‪ A‬اﻧﺘﻴﺠﻦ ﭘﻪ ځﺎي ﻳﻮ ﺑﻞ اﻧﺘﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ‪ RBC‬ﮐﻲ ﻟﺮي ﭼﻪ هﻐﻪ ﺗﻪ‬
‫‪ Ag‬وﻳﻞ ﮐﻴږي او ﺧﭙﻠﻪ ‪ A‬د ‪ AI‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ﻟﺪي ﮐﺒﻠﻪ د وﻳﻨﻲ ګﺮوﭘﻮﻧﻪ د څﻠﻮر ﭘﻪ‬
‫ﺷﭙږو ګﺮوﭘﻮﻧﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮﻳﺪي‪ .‬د هﻐﻮ ګﺮوﭘﻮﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ د ‪BAI – BA2 – AI – O‬‬
‫او ‪ A2 B2‬څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي‬
‫‪O‬‬
‫‪ab‬‬
‫‪Ab‬‬ ‫‪Ba‬‬

‫‪AB‬‬

‫ﮐﭽﻴﺮي د وﻳﻨﻲ ﻣﺨﺎﻟﻒ ګﺮوپ د اﻧﺴﺎن ﭘﻪ ﺑﺪن ﮐﻲ داﺧﻞ ﺷﻲ د اﻧﺘﻴﺠﻦ او اﻧﺘﻲ‬

‫ﺑﺎډي د ﻳﻮځﺎي ﮐﻴﺪو ﭘﻮاﺳﻄﻪ د وﻳﻨﻲ ﻋﺎدي ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺎﻧﻊ ﮐﻮي او د ﻣﺮګ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‬
‫ﻋﻼوﻩ ﻟﺪي ﭘﻪ وﻳﻨﻪ ﮐﻲ ﻳﻮﺑﻞ ډول ﻣﻮاد هﻢ ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي ﭼﻲ د ﺑﺪن د اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي‬
‫ﺟﻮړوﻟﻮﺗﻪ ﺗﺤﺮﻳﮑﻮي ‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼﻲ د ‪ Rh‬ﻣﺜﺒﺖ ﺳړي وﻳﻨﻪ د ‪ Rh‬ﻣﻨﻔﻲ ﺳړي ﺗﻪ ورﮐړﻟﻪ‬
‫ﺷﻲ د ‪ Rh‬ﻣﺜﺒﺖ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ د ‪ Rh‬ﻣﻨﻔﻲ ﺳړي وﺟﻮد اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺟﻮړوي‪.‬‬
‫د ‪ Rh‬ﻣﺜﺒﺖ اﻧﺘﻴﺠﻦ ‪ Rh :‬اﻧﺘﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬ﭘﻪ وﻳﻨﻪ ورﮐﻮﻟﻮ ﮐﻲ د ‪Tran‬‬
‫‪ fusion‬ﺣﺎدﺛﻪ هﻐﻪ وﺧﺖ ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي ﭼﻲ ‪ Rh‬ﻣﻨﻔﻲ ﻣﺮﻳﺾ ﭘﺨﻮا د ‪ Rh‬ﻣﺜﺒﺖ وﻳﻨﻪ‬
‫اﺧﻴﺴﺘﻲ وي او ﺑﻴﺎ دوﺑﺎرﻩ ‪ Rh‬ﻣﺜﺒﺖ واﺧﻠﻲ ‪.‬‬

‫‪46‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د ﻧﻴﻮﻳﺎرﮎ ‪ 85 %‬ﺧﻠﮏ ‪ Rh‬دي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ ‪ Rh‬ﻣﻨﻔﻲ ﺣﺎﻣﻠﻪ ښځﻪ ﭼﻲ ‪Fetus‬‬
‫ﻳﻲ ‪ Rh‬ﻣﺜﺒﺖ وي د ښځﻲ وﺟﻮد د ‪ Rh‬ﻣﺜﺒﺖ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺟﻮړوي ﭼﻲ ﭘﺪي‬
‫وﺧﺖ ﮐﻲ دا ﻻﻧﺪي واﻗﻌﺎت ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ ‪.‬‬
‫‪ : Erythro plastosis – ١‬ﻳﻮ ډول ﻧﺎروﻏﻲ دﻩ ﭼﻲ د ﺗﻞ ﻟﭙﺎرﻩ هﺴﺘﻪ ﻟﺮوﻧﮑﻲ‬
‫ﺳﺮﻩ ﮐﺮوﻳﺎت ﭘﺪي ﻧﺎروﻏﻲ ﮐﻲ ﻣﻮﺟﻮد وي‪.‬‬
‫‪ – ٢‬د ﺟﻨﻴﻦ ﺳﻘﻂ ‪.‬‬
‫‪ – ٣‬ﻣړ ﺑﭽﻲ زﻳږول ‪.Stil birth‬‬
‫‪ – ٤‬ﻧﻮي زﻳږﻳﺪﻟﻲ ﺑﭽﻲ د زﻳړي ﺳﺮﻩ ﻣﺒﺘﻼ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ – ٥‬ځﻴﻨﻲ ﻧﻮر ﻏﻴﺮ ﻋﺎدي ﻧﻘﺎﻳﺺ ﭘﻪ اوﻻد ﮐﻲ ﻳﺎ‬
‫‪ Congena Talabnoramalities‬ﻣﻨځﺘﻪ راوړي‪.‬‬
‫‪ :Auto Antigen‬ﮐﻠﻪ ﭼﻲ ﻳﻮ ﻣﻮاد د ﺧﭙﻞ ﺧﺎوﻧﺪ ﭘﻪ وﺟﻮد ﮐﻲ د اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي د‬
‫د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪوﻟﻮ ﺳﺒﺐ ﺷﻲ دا ډول ﻣﻮادو ﺗﻪ ‪ Auto Antigen‬وﻳﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫د ﺳﺘﺮګﻲ د ﻋﺪﺳﻲ ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﺳﻴﺮوم اود ﻣﺎﻏﺰو ﭘﺮوﺗﻴﻦ څﺨﻪ ﻳﺎدوﻧﻪ ﮐﻮو‪.‬‬
‫هﻴﭙﺘﻴﻦ ‪ : Hapten‬ﻳﻮ ﻧﺎ ﻣﮑﻤﻞ اﻧﺘﻴﺠﻦ دي ﭼﻲ ﻳﻮاځﻲ د اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي د ﺗﻮﻟﻴﺪوﻟﻮ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻧﻪ ﮐﻴږي او ﮐﭽﻴﺮي د ﻳﻮ ﺑﻞ ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﺳﺮﻩ ﻳﻮځﺎي ﺷﻲ ﻳﻮ ﻣﮑﻤﻞ اﻧﺘﻴﺠﻦ ﻣﻨځﺘﻪ‬
‫راوړي‪ .‬هﻴﭙﺘﻴﻦ د ﮐﺎرﺑﻮهﺎﻳﺪرﻳﺖ ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻣﻮادو د ذراﺗﻮ څﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮﻳﺪي‪ .‬ﭘﻪ ﻋﺎدي‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻲ ﭼﻲ هﻴﭙﺘﻴﻦ ﭘﻪ ﺑﺪن ﮐﻲ داﺧﻞ ﺷﻲ د ﺑﺪن د ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﺳﺮﻩ ﻳﻮځﺎي ﮐﻴږي او ﻳﻮ‬
‫ﻣﮑﻤﻞ اﻧﺘﻴﺠﻦ ﺟﻮړوي ‪.‬‬
‫داﻧﺘﻲ ﺑﺎډي دﺗﻮﻟﻴﺪوﻟﻮ ﺳﺒﺐ‬ ‫هﻴﭙﺘﻴﻦ ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﮐﻤﭙﻠﮑﺲ‬ ‫هﻴﭙﺘﻴﻦ ‪ +‬ﭘﺮوﺗﻴﻦ‬
‫ګﺮځﻲ‪.‬‬
‫» اﻧــﺘـــــﻲ ﺑـــــﺎډي ‪« Antibody‬‬
‫ﻳﻮ ﺗﻐﻴﺮ ورﮐړل ﺷﻮي ګﺎﺑﻴﻮﻟﻴﻦ دي ﭼﻲ د اﻧﺘﻴﺠﻦ د ﺗﺤﺮﻳﮏ ﮐﻮﻟﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ د‬
‫ﺣﻴﻮان ﭘﻪ ﺑﺪن ﮐﻲ ﺟﻮړ ﺷﻮﻳﺪي او د اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺧﻮاص ﻟﺮي‪ .‬دا اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺧﭙﻞ‬
‫هﻮﻣﻮﻻګﺲ اﻧﺘﻴﺠﻦ ﺳﺮﻩ د ﻟﻴﺪﻟﻮ وړ ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ښﺌﻴﻲ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي د ﺳﻴﺮوم ‪10‬‬
‫– ‪ 20‬ﻓﻴﺼﺪﻩ ﭘﻮري ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮐړي‪.‬‬
‫د اﻧــــﺘــﻲ ﺑــــﺎډي اوﺻـــﺎف ‪:‬‬
‫‪47‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – ١‬اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي د وﻳﻨﻲ د ﭘﺮوﺗﻴﻦ څﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮي وي او ﭘﻪ ﻋﺎدي ډول ﺳﺮﻩ د‬
‫‪ Gama Globulin‬او ‪ Blobulin‬څﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮﻳﺪي‪ .‬ﻻﮐﻦ ﭘﻪ ﻟږ ﻣﻘﺪار ﻳﻲ ﭘﻪ اﻟﻔﺎ‬
‫ګﻼﺑﻴﻮﻟﻴﻦ ﮐﻲ ﺷﺎﻣﻞ دي ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬د ﭘﻼزﻣﺎ ﭘﻪ ﺣﺠﺮﻩ ﮐﻲ ﺟﻮړﻳږي ‪.‬‬
‫‪ – ٣‬اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺧﭙﻞ هﻴﻤﻮﻻګﺲ اﻧﺘﻴﺠﻦ ﺳﺮﻩ ﺳﻴﺮاﻟﻮﺟﻴﮑﻲ ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ښﺌﻴﻲ‪.‬‬
‫‪ – ٤‬د اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ‪ ) Half life‬ﻧﻴﻤﺎﻳﻲ ﻋﻤﺮ ( د هﻐﻮﺗﺎﻳﭙﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻧﻈﺮﻩ ﻳﻮد ﺑﻞ ﺳﺮﻩ‬
‫ﻓﺮق ﻟﺮي‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ د ‪ IgG‬اﻣﻴﻨﻮګﻼﺑﻴﻮﻟﻴﻦ ﻧﻴﻤﺎﻳﻲ ﻋﻤﺮ) ‪(٢٣‬ورځﻲ د ‪ Igm‬ﭘﻨځﻪ‬
‫ورځﻲ د ‪ IgA‬او ‪ ( ٣ ) IgD‬او د ‪ ( 2.0 ) IgE‬ورځﻲ دي‪.‬‬
‫‪ – ٥‬ﻳﻮ ﻣﺨﺼﻮص اﻣﻴﻨﻮ ګﻠﻮﺑﻴﻦ د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﻮﻟﻮ ﻗﺪرت ﭘﻪ ﺑﺪن ﮐﻲ د وﺟﻮد د ارﺛﻲ‬
‫ﺧﻮاﺻﻮ ﭘﻮري اړﻩ ﻟﺮي‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ځﻴﻨﻲ ﺣﻴﻮان ﻳﺎ اﻧﺴﺎن ﻳﻮ ﻣﺨﺼﻮص اﻣﻴﻨﻮګﻼﺑﻴﻮﻟﻴﻦ‬
‫ﺟﻮړوﻟﻲ ﺷﻲ او ﺑﻞ ﻳﻲ دارﻧګﻪ ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﺟﻮړوﻟﻲ ﻧﻪ ﺷﻲ‪ .‬دا ﺧﻮاص د ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ورﮐﻮﻟﻮ‬
‫ﻗﺪرت ﺗﻌﻴﻨﻮي‪.‬‬
‫د اﻧـﺘـﻲ ﺑـﺎډي هـﻴـﺘـﺮوﺟـﻴـﻨـﺲ ‪ :‬ﭘﺪي وروﺳﺘﻴﻮ وﺧﺘﻮﻧﻮ ﮐﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﻪ ﺷﻮﻳﺪﻩ ﭼﻲ‬
‫ټﻮﻟﻲ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ګﺎﻧﻲ ﺗﺮﮐﻴﺐ د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ اﻧﺘﻴﺠﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﻳﻮ ﺷﺎن ﺧﻮاص ﻧﻪ ﻟﺮي‪.‬‬
‫د اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول د ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﺮﮐﻴﺐ ﭘﻪ ﻟﺤﺎظ ﺳﺮﻩ ډﻳﺮﻧﮋدي دي‪.‬‬

‫» د اﻧﺘـﻲ ﺑـﺎډي د ﺗـﻮﻟـﻴـﺪ ﮐـﻮﻟـﻮ څــﺮﻧګــﻮاﻟـﻲ «‬

‫ډﻳﺮو ﻋﻠﻤﺎو ﭘﻪ وروﺳﺘﻴﻮ ﮐﻠﻮﻧﻮ ﮐﻲ د اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي د ﺗﻮﻟﻴﺪوﻟﻮ څﺮﻧګﻮاﻟﻲ ﭘﻪ ﺑﺎرﻩ ﮐﻲ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻲ ﮐړﻳﺪي‪ .‬ﻻﮐﻦ ﺗﺮ اوﺳﻪ ﭘﻮري ﻳﻮﻩ ځﺎﻧګړي ﺗﻴﻮري وﺟﻮر ﻧﻪ ﻟﺮي ﭼﻲ ټﻮﻟﻮ‬
‫ﭘﻮښﺘﻨﻮ ﺗﻪ ځﻮاب و واﻳﻲ‪ .‬دﻟﺘﻪ ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻣﻌﺘﺒﺮو ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻮ څﺨﻪ ﻳﺎدوﻧﻪ ﮐﻮو‪ :‬ﻳﻮ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻓﻌﺎل اﻧﺘﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﮐﺎﻓﻲ اﻧﺪازﻩ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﻣﻨځﺘﻪ راوړي ) ‪ ( 600‬ﺑﮑﺘﺮﻳﺎګﺎن‬
‫اګﻠﻮ ﺗﻨﻴﺴﺖ ﮐﻮي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻟﻨډﻩ ﺗﻮګﻪ ﺑﺎﻳﺪ و واﻳﻮﭼﻲ دا ﻻﻧﺪي ﺗﻴﻮري ګﺎﻧﻲ ﺗﺮاوﺳﻪ ﭘﻮري ﻣﻌﺘﺒﺮګڼﻞ ﺷﻮﻳﺪي‪.‬‬
‫‪ – ١‬د ﺗﻤﺜﻴﻠﻴﺖ ﺗﻴﻮري ‪ :Tamplate‬دا ﺗﻴﻮري واﻳﻲ ﭼﻲ ﭘﻪ وﻳﻨﻪ ﮐﻲ هﻤﻴﺸﻪ‬
‫اﻧﺘﻴﺠﻦ ﻣﻮﺟﻮد وي ﭼﻲ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨځﺘﻪ راﺷﻲ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ وﺟﻮد د اﻧﺘﻴﺠﻦ ﻟﻪ ﻣﺨﻲ‬

‫‪48‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺣﻮړ وي‪ .‬ﭘﺪي ﺗﻴﻮري ﮐﻲ اﻧﺘﻴﺠﻦ د ﺧښﺘﻮ ﻗﺎﻟﺐ ﭘﻪ ﺷﺎن د اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﭘﻪ‬
‫ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐﻲ ﻣﺮﺳﺘﻪ ﮐﻮي ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬د اﻧﺰاﻳﻢ ﺗﻴﻮري ‪ : Enzyme theory‬ﭘﺪي ﺗﻴﻮري ﮐﻲ داﺳﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪ ورﮐړل‬
‫ﺷﻮﻳﺪﻩ ﭼﻲ د اﻧﺰاﻳﻢ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪ ) ‪ ( Peptide‬ﭘﻪ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺑﺪﻟﻴږي‬
‫‪ – ٣‬د ﻃﺒﻌﻲ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ‪ :‬ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻲ ﺗﻮګﻪ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﭘﻪ ‪Reticulo‬‬
‫‪ Endothelial system‬ﮐﻲ وﺟﻮد ﻟﺮي او د اﻧﺘﻴﺠﻦ د داﺧﻠﻴﺪو څﺨﻪ وروﺳﺘﻪ ﭘﻪ ﺑﺪن‬
‫ﮐﻲ د ﻣﻄﻠﻮﺑﻪ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺟﻮړول زﻳﺎﺗﻴږي‪.‬‬
‫‪ : Colonal selection theory – ٤‬ﻳﻮ ډول ﻣﺨﺼﻮص ﺣﺠﺮات دي ﭼﻲ د‬
‫وﺟﻮد د ﭘﺮوﺗﻴﻦ څﺨﻪ ﭘﻪ اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ ډول د ټﻮﻟﻮ اﻧﺘﻴﺠﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي‬
‫ﺟﻮړوي‪ .‬د اﻧﺘﻴﺠﻦ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﭘﻪ وﺟﻮد ﮐﻲ هﻐﻪ ﺣﺠﺮات ﭼﻲ دا ډول اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي‬
‫ﺟﻮړوي د ﺗﮑﺜﺮ ﭘﻪ ﺻﻮرت ﮐﻲ زﻳﺎﺗﻮي او ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﻲ د ﻣﻄﻠﻮﺑﻪ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺗﻮﻟﻴﺪ هﻢ‬
‫زﻳﺎ ﺗﻴږي ‪.‬‬
‫د اﻧـﺘـﻲ ﺑـﺎډي د ﺗـﻮﻟـﻴﺪوﻟـﻮ ځـﺎي ‪ : Site of Antibody formation‬اﺧﺮﻧﻲ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﭘﺪي ﺑﺎرﻩ ﮐﻲ دا دي ﭼﻲ اﻧﺘﻴﺠﻦ ‪ Reticulo endothelial‬ﺣﺠﺮاﺗﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ‬
‫ﻧﻴﻮل ﮐﻴږي‪ .‬او د ﭘﻼزﻣﺎ ﺣﺠﺮي او ﻧﻮرو ‪ Lymphoid tissues‬ﮐﻲ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﺟﻮړ‬
‫وي ‪.‬‬
‫اوس ‪ Reticulo endothelial system‬ﻧﻮم ﭘﻪ ‪Mono Nucleal‬‬
‫‪ phagocyte system‬ﺑﺪل ﺷﻮﻳﺪي‪.‬‬
‫دا ﻧﻮم ټﻮﻟﻮ هﻐﻮ ﺣﺠﺮاﺗﻮ ﺗﻪ ورﮐړل ﺷﻮﻳﺪي ﭼﻲ ﺧﺎرﺟﻲ او ﻏﻴﺮ ﻣﻄﻠﻮب ﺷﻴﺎن ﭘﻪ‬
‫وﻳﻨﻪ او ﭘﻪ ﺑﺪن ﮐﻲ ﺑﻠﻊ ﮐﻮي او د ‪ Mono. Nuc. System‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ‪ .‬ﭘﺪي‬
‫ﻧﻮي ﻧﻮم ﮐﻲ ټﻮل ﺣﺠﺮات ﻟﮑﻪ ‪ Free‬او ‪ Fixed‬ﻣﮑﺮوﻓﺎج ‪ Lymphoid tissue‬او‬
‫‪ Sinus‬ﭘﮑﻲ ﺷﺎﻣﻞ دي ‪.‬‬

‫» د اﻧـﺘــﻲ ﺑــﺎډي د ﺗــﻮﻟـﻴــﺪ ﻣـــﻮدﻩ «‬

‫د اﻧﺘﻴﺠﻦ د زرق ﮐﻮﻟﻮ وروﺳﺘﻪ دوﻩ او ﻳﺎ دري ورځﻲ ﻧﻴﺴﻲ ﭼﻲ د اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ اﻧﺪازﻩ ﺷﻲ‪ .‬ﻻﮐﻦ ځﻴﻨﻲ اﻧﺘﻴﺠﻦ وﺟﻮد ﻟﺮي ﭼﻲ د ډﻳﺮو ورځﻮ ﭘﻮري د هﻐﻪ‬
‫‪49‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ اﻧﺪازﻩ ﮐﻴﺪاي ﻧﻪ ﺷﻲ ‪ .‬ټﻮل اﻧﺘﻴﺠﻨﻮﻧﻪ ﻳﻮ ډول ﺧﻮاص ﻧﻪ ﻟﺮي‪.‬‬
‫اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي وروﺳﺘﻪ د اﻧﺘﻴﺠﻦ د زرق ﮐﻮﻟﻮ څﺨﻪ د ) ‪ ( 10 – 1‬هﻔﺘﻮ ﮐﻲ ﺧﭙﻞ اﻋﻈﻤﻲ‬
‫ﻣﻘﺪار ښﺌﻴﻲ ‪.‬‬

‫» د اﻧــﺘـــﻲ ﺑــﺎډي ﻃــﺒــﻘــﻪ ﺑــﻨــﺪي «‬

‫اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ډﻳﺮ ډوﻟﻮﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬ﻋﻠﻤﺎء ﻧﻈﺮﻳﻪ څﺮګﻨﺪ وي ﭼﻲ ټﻮﻟﻮ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي‬
‫د ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ د ﭘﺎرﻩ ﻣﺆﺛﺮﻩ ﺑﺮﺧﻪ ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬اﮐﺜﺮﻩ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ﻣﻨځﺘﻪ ﻧﻪ راوړي‪ .‬ټﻮﻟﻲ‬
‫اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ګﺎﻧﻲ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺷﻮﻳﺪي‪.‬‬
‫‪ – ١‬اﻧﺘﻲ ﺗﻮﮐﺴﻴﻦ ‪. Anti Toxin‬‬
‫‪ – ٢‬اګﻠﻮﺗﻴﻨﻴﻦ ‪. Aglutinin‬‬
‫‪ – ٣‬ﭘﺮﺗﻴﭙﻴﻦ ‪. Pereitipin‬‬
‫‪ – ٤‬ﻻﻳﺴﻴﻦ ‪. Lysin‬‬
‫‪ – ٥‬اﭘﺴﻮﻧﻴﻦ ‪. Opsonin‬‬
‫‪ – ٦‬ﻧﻴﻮﺗﺮاﻟﻴﺰﻳﺸﻦ ‪. Neutralization‬‬
‫‪ – ٧‬ﺑﻼﮐﻴﻦ اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ‪. Blokin Anti body‬‬
‫‪. Complement fixing Anti body – ٧‬‬

‫» د اﻧــﺘــﻲ ﺑــﺎډي دﻧـــﺪي «‬

‫‪ : Phagocytosis – ١‬د ﭘﺎرﻩ ﮐﻮﻣﮏ ﮐﻮي ﻻﮐﻦ ‪Salmonela , Brucela‬‬
‫‪ Tubercle ، organism‬ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﭘﮑﻲ ﭘﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ډول ودﻩ ﮐﻮي او د‬
‫ﻓﺎﻳګﻮﺳﺎﻳﺘﻮزس څﺨﻪ ځﺎن ﺳﺎﺗﻲ ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬د ﻧﺎروﻏﻲ ﺧﭙﺮﻳﺪو ﻣﺨﻪ ﻧﻴﺴﻲ ‪.‬‬
‫‪ – ٣‬ﻣﺎﻳﮑﺮو ارګﺎﻧﻴﺰم ‪ Lyse‬ﮐﻮي ‪.‬‬
‫‪ – ٤‬د ﻧﺎروﻏﻴﻮ ﭘﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﮐﻲ د ﺳﻴﺮاﻟﻮﺟﻲ ﻋﻠﻮﻣﻮ ﺳﺮﻩ ﻣﺮﺳﺘﻪ ﮐﻮي ‪.‬‬

‫‪50‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫» ﺳـــﻴــﺮاﻟــــﻮﺟــــﻲ ‪« Serology‬‬
‫ﭘﻪ وﻳﺘﺮو ‪ Vitro‬ﮐﻲ د اﻧﺘﻴﺠﻦ او اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي هﻐﻪ ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﺗﻪ واﻳﻲ ﭼﻲ ﭘﻪ‬
‫ﺳﺘﺮګﻮ وﻟﻴﺪﻟﻲ ﺷﻲ ‪.‬‬
‫» اﻟــــﺮﺟـــــﻴــــﻦ ‪« Allergin‬‬
‫هﺮ ﻣﻮاد ﭼﻲ ﭘﻪ ﺑﺪن ﮐﻲ ‪ Hypersensitivity‬او ﻳﺎ ‪ Hyposensitivity‬ﻣﻨځﺘﻪ‬
‫راوري اﻟﺮﺟﻴﻦ ﺑﻠﻞ ﮐﻴږي‪ .‬او ﻳﺎ ﻳﻮ ډول ﻣﻮاد دي ﭼﻲ د اﻟﺮﺟﻲ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪ .‬ځﻴﻨﻲ‬
‫اﻟﺮﺟﻲ ﻣﮑﻤﻞ اﻧﺘﻴﺠﻦ دي او ځﻴﻨﻲ ﻳﻲ ﺷﺤﻢ ‪ ،‬ﭘﻮﻟﻲ ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪ او ﻳﺎ د ﻣﺎﻳﮑﺮو ارګﺎﻧﻴﺰم ﻳﻮﻩ‬
‫ﺑﺮﺧﻪ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺷﻴﺮﻩ او د ﻏﺬا ﻳﻮﻩ ﺑﺮﺧﻪ اﻟﺮﺟﻴﻦ ګڼﻞ ﺷﻮﻳﺪﻩ ‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ‪،‬‬
‫ځﻴﻨﻲ ﻣﻌﺪﻧﻲ ﻣﺎﻟګﻲ ‪ ،‬ﭘﻨﺴﻴﻠﻴﻦ د ارﺟﻴﻦ وﻇﻴﻔﻪ اﺟﺮا ﮐﻮي ﭼﻲ ﭘﻪ اﺻﻞ ﮐﻲ د اﻧﺘﻴﺠﻦ‬
‫ﺧﻮاص ﻧﻪ ﻟﺮي وﻳﻞ ﮐﻴږي ﭼﻲ اﻟﺮﺟﻴﻦ د ﮐﻮرﺑﻪ ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﺳﺮﻩ ﻳﻮځﺎي ﮐﻴږي او د ﻳﻮ‬
‫ﻣﮑﻤﻞ اﻧﺘﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﺣﻴﺚ د ‪ Hypersensitivity‬ﺳﺒﺐ ګﺮځﻲ ﻳﻌﻨﻲ هﻴﭙﺘﻴﻦ ‪ Haptin‬ﭘﻪ‬
‫ډول د اﻟﺮﺟﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ‪.‬‬
‫د اﻟﺮﺟﻲ ډوﻟﻮﻧﻪ ‪ :‬اﻟﺮﺟﻲ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﭘﻪ دوﻩ ډوﻟﻪ دي ‪.‬‬
‫‪ – ١‬ﻓﻮري اﻟﺮﺟﻲ ‪: Immediate type‬‬
‫‪ – ٢‬ﺑﻄﻲ اﻟﺮﺟﻲ ‪: Delayed type‬‬
‫اول – ﻓﻮري اﻟﺮﺟﻲ ‪ :‬دا ﻗﺴﻢ اﻟﺮﺟﻲ ﻓﻮرًا د ﺧﻮ ﺛﺎﻧﻴﻮ ﻳﺎ دﻗﻴﻘﻮ وروﺳﺘﻪ د‬
‫اﻟﺮﺟﻴﻦ د داﺧﻠﻴﺪو څﺨﻪ د ﻳﻮﻩ ﺣﺴﺎس ﺷﻮي ﺣﻴﻮان ﭘﻪ ﺑﺪن ﮐﻲ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪.‬‬
‫دوهﻢ – ﺑﻄﻲ اﻟﺮﺟﻲ ‪ : Dellayed Hyper Sensitivity‬داﻗﺴﻢ‬
‫ﺣﺎدﺛﻪ ورو ورو ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ ﭼﻲ ډﻳﺮوﺧﺖ ﻧﻴﺴﻲ ﭘﻪ ﻓﻮري ډول ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﻧﻪ‬
‫ښﻴﺌﻲ‪ .‬دا ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻋﻤﻮﻣًﺎ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ‪ ،Fungi ،‬واﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ‪ ، Helments‬ځﻴﻨﻲ ﻓﻠﺰات‬
‫ﻟﮑﻪ ‪ ،Nickle‬ځﻴﻨﻲ ﻣﺴﻤﻮم ﮐﻮوﻧﮑﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎت اوﻧﻮر ﺷﻴﺎﻧﻮﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪ .‬د‬
‫دي ﻗﺴﻢ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻣﻬﻢ ﻣﺜﺎل ﺗﻮﺑﺮﮐﻮﻟﻴﻦ دي‪ .‬هﻤﺪارﻧﮕﻪ ځﻴﻨﻲ رﻧګﻮﻧﻪ ﻟﮑﻪ‬
‫‪ Paraphenyle Diamene‬د دﻳﻠﻴﺪ ټﺎﻳﭗ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪوﻟﻮ ﺳﺒﺐ ګﺮځﻲ‪.‬اﺻ ً‬
‫ﻼ دا‬

‫‪51‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫رﻧګ د هﻴﭙﺘﻴﻦ ﺧﻮاص ﻟﺮي ﭼﻲ وروﺳﺘﻪ د ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ورﮐﻮﻟﻮ ﺧﻮاص ﺑﻄﻲ ﮐﻮي‪.‬‬
‫ﺑﻄﻲ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺗﻪ د ﻳﻮﺣﺴﺎس ﺳﻴﺮوم ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻟﮑﻪ ﻧﻮر ﺣﺴﺎﺳﻴﺘﻮﻧﻪ د ﻳﻮﻏﻴﺮ ﺣﺴﺎس ﭘﻪ‬
‫وﺟﻮد ﮐﻲ اﻧﺘﻘﺎل ورﮐﻮﻟﻲ ﻧﻪ ﺷﻮ‪ .‬د دي ﻗﺴﻢ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺳﺒﺐ ‪ Lymphocyte‬ﺗﺮاوﺳﻪ‬
‫ﭘﻮري ګـڼﻞ ﺷﻮﻳﺪي‪ .‬ﭼﻲ ﭘﻪ راﺗﻠﻮوﻧﮑﻲ وﺧﺖ ﮐﻲ د ﻋﻠﻤﻲ څﻴړﻧﻲ څﺨﻪ وروﺳﺘﻪ د دي‬
‫ﻗﺴﻢ ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ اﺻﻠﻲ ﻣﻴﺨﺎﻧﮑﻴﺖ ﺑﻪ ښﻪ واﺿﺢ ﺷﻲ‪.‬‬
‫ﺑﻄﻲ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻧﻪ ﻳﻮاځﻲ ﭘﻪ ﻧﺴﺞ )‪ (Tissue‬ﮐﻲ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي ﺑﻠﮑﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻪ ﺣﺠﺮﻩ‬
‫ﮐﻲ ﺑﻲ ﻟﻪ وﻳﻨﻲ د ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ څﺨﻪ هﻢ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ‪.‬‬

‫» ‪« Rickettsiae , Viruses and Pleuro Pneumonia‬‬

‫» رﮐــﺘـﺴـﻴﺎ ‪ ،‬وﻳــﺮوﺳـﻮﻧـﻪ او ﭘـﻠﻴـﻮرو ﻧـﻤﻮﻧـﻴـﺎ ډوﻟﻪ اﺟﺴﺎم «‬

‫ﭘﻪ ﻣﺎﻳﮑﺮو ﺑﻴﻮﻟﻮژي ﮐﻲ د دي ګﺮوﭘﻮﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮد دي ﭼﻲ ځﻴﻨﻲ ﻳﻲ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ‬

‫ﺧﻮاص ﻟﺮي هﻐﻪ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ رﮐﺘﺴﻴﺎ ‪ ،‬وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ او دﭘﻠﻴﻮرو ﻧﻤﻮﻧﻴﺎ ډوﻟﻪ اﺟﺴﺎﻣﻮ‬
‫څﺨﻪ‪ .‬ﻣﻮﻧږ ﭘﺪي ﻧږدي ﮐﻠﻮﻧﻮ ﮐﻲ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐړي وي ﭼﻲ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﺧﻮاﺻﻮ دي‪ .‬دﻏﻮ ﺧﺎﺻﻴﺘﻮﻧﻪ ﻧﻪ ﻳﻮاځﻲ داﭼﻲ دوي ﻳﻲ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو څﺨﻪ ﺑﻴﻞ ﮐړﻳﺪي‬
‫ﺑﻠﮑﻲ د ﻳﻮ او ﺑﻞ څﺨﻪ هﻢ ﺑﻴﻠﻮي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ رﮐﺘﺴﻴﺎ او وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ﭘﻪ اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﮐﻲ د‬
‫رﻧګﺎرﻧګ ﻧﺎروﻏﻴﻮ د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪.‬‬

‫» رﮐــﺘــﺴــﻴــﺎ ‪« Rickttsiae‬‬
‫ﮐﺸﻒ ‪ Howard Eylor Rickttsiae :‬ﭘﻪ ‪ 1909‬ع ﮐﺎل ﮐﻲ ﻟﻮﻣړﻧﻲ ﺳړي وو‬
‫ﭼﻲ دا ﮐﻮﭼﻨﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﮑﻮﭘﻲ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﻳﻲ د ﻳﻮﻩ ﻧﺎروغ ﺳړي ﭘﻪ وﻳﻨﻪ ﮐﻲ وﻟﻴﺪﻩ‪.‬‬
‫څﺮﻧګﻪ ﭼﻲ دا ﮐﻮﭼﻨﻲ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﻟﮑﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﭘﻪ ﺷﺎن ﻣﻌﻠﻮﻣﻴﺪل ﻻﮐﻦ هﻐﻮي ﭘﻪ ﻳﻮﻩ‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﻲ )څﺮﻧګﻪ ﭼﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎﻳﻲ زرع ﮐړل( ﮐﻮﻣﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻳﻲ ورﻧﻪ ﮐړﻟﻪ ‪.‬‬
‫‪ Rickttsiae‬او ‪ Wildet‬ﭘﻪ ‪ 1910‬ع ﮐﺎل ﮐﻲ د ﻳﻮﻩ ﻧﺎروغ ﭘﻪ وﻳﻨﻪ ﮐﻲ ﭼﻲ‬
‫هﻤﺎﻳﻲ ﻟﮑﻪ دار ﭘﻪ ﻧﺎروﻏﻲ اﺧﺘﻪ وﻩ او هﻤﺪارﻧګﻪ د هﻐﻪ ﺳﭙږي ﭼﻲ د ﻧﻮﻣﻮړي ﻧﺎروغ‬

‫‪52‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫وﻳﻨﻲ څﺨﻪ ﻳﻲ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﮐړي وﻩ د دوهﻢ ځﻞ ﻟﭙﺎرﻩ ﻳﺎ ﻧﻮﻣﻮړي ﮐﻮﭼﻨﻲ اﺟﺴﺎم ﻳﻲ وﻟﻴﺪل‪ .‬د‬
‫درﻳﻢ ځﻞ ﻟﭙﺎرﻩ ﻧﻮﻣﻮړي اﺟﺴﺎم د ‪ Prowazek‬ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﭘﺪاﺳﻲ ﺣﺎل ﮐﻲ ﭼﻲ د هﻤﺎﻳﻲ‬
‫ﻟﮑﻪ دار ﭘﻪ ﺑﺎرﻩ ﮐﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﻲ او څﻴړﻧﻲ ﮐﻮﻟﻲ ﭘﻪ ‪ 1912‬ع ﮐﺎل ﮐﻲ ﭘﻪ ﺳﺎﻳﺒﺮﻳﺎ ﮐﻲ‬
‫وﻟﻴﺪل ﺷﻮ او د ﻧﻮﻣﻮړي ﻋﺎﻟﻢ ﭘﻮاﺳﻄﻪ هﻢ ﺗﺎﺋﻴﺪ ﺷﻮ ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ‪ 1916‬ع ﮐﺎل ﮐﻲ ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻧﻮرو څﻴړوﻧﮑﻮ ﻟﮑﻪ ‪ De Rocha – Lima‬ﭘﻪ‬
‫اﺣﺘﺮام ‪ Rickttsiae‬او ‪ Prowazek‬دا ﮐﻮﭼﻨﻲ ذرﻩ ﺑﻴﻨﻲ اﺟﺴﺎم ﻳﻲ د ‪Rickttsiae‬‬
‫‪ Prowazekii‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد ﮐړل ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ دا ښﻪ روښﺎﻧﻪ ﮐړي ﺷﻲ ﭼﻲ ﻧﻮﻣﻮړي دوﻩ‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻮ ﻳﻌﻨﻲ ‪ Rickttsiae‬او ‪ Prowazek‬دواړو د دﻏﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﭘﻪ ﺑﺎرﻩ ﮐﻲ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻲ او څﻴړﻧﻲ ﮐﻮﻟﻲ ﭼﻲ د هﻤﺎﻳﻲ ﻟﮑﻪ دار د ﻧﺎروﻏﻲ ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ ﻳﻲ ﺧﭙﻞ ژوﻧﺪ ﻟﻪ‬
‫ﻻﺳﻪ وړﮐړل‪ .‬ﻻﻧﺪي ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﺮﻩ رﮐﺘﺴﻴﺎ ﭘﺮواز ﮐﻲ ﭘﻪ ﺣﺠﺮو ﺑﺎﻧﺪي د‬
‫ﺗﻬﺎﺟﻢ ﭘﻪ وﺧﺖ ﮐﻲ ښﺌﻴﻲ‪.‬‬

‫ﭘﺪي ﺷﮑﻞ ﮐﻲ ‪ Rickttsiae Prowazekii‬د هﻤﺎﻳﻲ ﻟﮑﻪ دارﻋﺎﻣﻞ دي‪.‬‬

‫ﭘﻪ ﺣﺠﺮﻩ ﮐﻲ د ﺣﺠﺮي دﺳﺎﻳﺘﻮﭘﻼزم ﭘﻪ ﺑﺨﻪ ﮐﻲ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻮي‪.‬‬
‫ﻋﺎﻣﻞ‬ ‫ﭘﻪ ﭼﭗ ﺧﻮاﺷﮑﻞ ﮐﻲ ‪ Rickettsia rickettsii‬ﭼﻲ د ‪Spotsled Fever‬‬
‫دي دﺣﺠﺮي ﭘﻪ داﺧﻞ ﮐﻲ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻮي ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪.‬‬

‫» د رﮐـــﺘــﺴــﻴـــﺎ ﻃــﺒــﻌـﻴـﺖ «‬
‫دا اﺟﺴﺎم د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو څﺨﻪ ﮐﻮﭼﻨﻲ دي او د ﻧﻮرو ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﮑﻮپ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻧﻪ ﻟﻴﺪل‬
‫ﮐﻴږي‪ .‬دوي د ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺣﺠﺮو ﭘﻪ دﻧﻨﻪ ﮐﻲ ﻧﺸﻮﻧﻤﺎ ﮐﻮي او ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول د ﺣﺠﺮ ﭘﻪ‬
‫دﻧﻨﻪ ﮐﻲ ‪ Obligat‬ﭘﺮازﻳﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳږي‪ .‬ﭘﻪ ﻻﺑﺮاﺗﻮارﮐﻲ ﭘﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﻣﺤﻴﻂ‬

‫‪53‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﮐﻲ ) ﺷﻴﺪي‪ -‬اګﺮ‪ -‬اګﺮ او ﻧﻮر( ﻧﻪ زرع ﮐﻴږي‪ .‬د دﻏﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮد ﮐﺮﻧﻲ ﻣﺤﻴﻂ ژوﻧﺪي‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﻲ اﻧﺴﺎج دي‪ .‬ﮐﻮﻟﻲ ﺷﻮ ﭼﻲ دا ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﭘﻪ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺣﺠﺮو او ﻳﺎ د ﭼﺮګﺎﻧﻮ‬
‫ﭘﻪ اﻟﻘﺎح ﺷﻮي هګﻲ ﮐﻲ ) د ﭼﺮګﺎﻧﻮ اﻟﻘﺎح ﺷﻮي هګﻲ ( ښﻪ زرع ﮐﻴږي‪ .‬ﻣﻌﻠﻮﻣﻴږي‬
‫دوي د ﺣﺠﺮو دﻧﻨﻪ ﮐﻲ ښﻪ ودﻩ ﮐﻮي او ﻻﺑﺮاﺗﻮاري ﻋﻤﻠﻴﺎﺗﻮﻧﻪ اﻣﺎدﻩ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫د رﮐﺘﺴﻴﺎ ښﻪ ﻋﺎﻣﻠﻴﻦ ارﺗﺮوﭘﻮدا ) ﺳﭙږي‪ -‬ﮐﻴﮏ‪ -‬ﮐﻨﻪ او ﻧﻮر ( دي ﭼﻲ د ﻧﻮﻣﻮړي‬
‫ﺣﺸﺮاﺗﻮ د ﭼﻴﭽﻠﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ او د ﻧﻮرو ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ دﻧﻨﻪ ﮐﻲ داﺧﻠﻴږي‪ .‬دا‬
‫ﮐﻮﭼﻨﻲ ذرﻩ ﺑﻴﻨﻲ اﺟﺴﺎم د ‪ 0.5 – 0.2‬ﻣﻴﻠﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮون ﻗﻄﺮ او د ‪ 1 – 0.3‬ﻣﺎﻳﮑﺮون‬
‫ﭘﻮري اوږدواﻟﻲ ﻟﺮي‪.‬‬

‫» ﺳــﺎﺧـﺘـﻤــﺎن او ﻣـﻴـﺘـــﺎﺑــﻮﻟـﻴــﺰم «‬
‫د ﮐﻮﭼﻨﻲ ﺟﺴﺎﻣﺖ او ﮐﺮﻧﻲ ﻣﺸﮑﻼﺗﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﺳﺘﻮﻧځﻲ ﻣﻮﺟﻮدي دي ﭼﻲ‬
‫اوس هﻢ د ﻣﻴﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺰم د ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺟﻮړښﺖ ﭘﻪ هﮑﻠﻪ ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﺳﺘﻮﻧځﻲ ﺷﺘﻪ دي او ﮐﺎﻓﻲ‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﭘﻪ ﻻس ﻧﻪ ﻟﺮو‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺗﻮګﻪ دا اﺟﺴﺎم ﻣﻌﻴﻦ ﺷﮑﻞ ﻧﻪ ﻟﺮي ﻻﮐﻦ ځﻴﻨﻲ ﻳﻲ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻳﻲ ﻣﻴﻠﻪ ﮐﺮﻩ‬
‫وي ﺷﮑﻠﻪ وي ﮐﭙﺴﻮل او ﻗﻤﭽﻴﻦ ﭘﮑﻲ ﺗﺮ اوﺳﻪ ﻧﻪ دي ﻟﻴﺪل ﺷﻮي‪ .‬ﺣﺠﺮي ﻳﻲ ﻟﮑﻪ د‬
‫ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﺣﺠﺮو ﭘﻪ ﺷﺎن ﭘﻪ ښﻪ ډول ﻧﻪ رﻧګ ﮐﻴږي د دوي رﻧګﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ‪Giemsa ,‬‬
‫‪ macchiaia villos‬او ﻧﻮر اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي ‪.‬‬
‫دا ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮدات د ﭘﺎﻳﺮوﻳﮏ اﺳﻴﺪ د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪ .‬د ‪Sulfonmids‬‬
‫د اﺳﺘﻌﻤﺎل ﭘﻪ ﺻﻮرت ﮐﻲ ﻧﺸﻮﻧﻤﺎ ﻳﺎ ودﻩ ﻳﻲ د دي ﭘﻪ ﻋﻮض ﮐﻲ ﭼﻲ ﺑﻄﻲ ﺷﻲ ﭼټﮑﻪ‬
‫ﮐﻴږي‪ .‬ﻧﻮ وﻳﻠﻲ ﺷﻮ ﭼﻲ د ‪ Sulfonmids‬د اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻮل ګټﻮر دي او ﺗﻌﺪاد ﻳﻲ زﻳﺎﺗﻴږي‪.‬‬
‫او ﻟﻪ ﺑﻠﻲ ﺧﻮا څﺨﻪ د‪ Para – amino benzoic acid‬اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻮﻟﻮ ﺳﺮﻩ د هﻐﻮي د‬
‫رﻧګ د ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻮﻟﻮ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي او د ‪ Tetracyclin‬د اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻮل ﭘﻪ دوي ﺗﺎﺛﻴﺮ ﮐﻮي‬
‫او د هﻐﻮي د اﻧﺰاﻳﻤﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻪ درﻩ وي‪.‬‬
‫» وﻳــــــــﺮوﺳـــــــــــﻮﻧـــــــــﻪ ‪«Viruses‬‬

‫‪54‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﺗﻪ ﮐﻮﭼﻨﻲ اﺳﺎم دي او د ﭘﺨﻮا وﺧﺘﻮﻧﻮ څﺨﻪ د ﺑﻴﻮﻟﻮژي‬
‫ﭘﻮهﺎﻧﻮ ﺗﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﻪ دﻩ ﭼﻲ دوي ډﻳﺮ ﮐﻮﭼﻨﻲ اﺟﺴﺎم دي او د ﻓﻠﺘﺮ څﺨﻪ ﺗﻴﺮﻳﺪﻟﻲ ﺷﻲ‪.‬ﭘﻪ‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐﻲ د ډول ډول ﻧﺎروﻏﻴﻮد ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ﭘﻪ څﻠﻮرو ﻋﻤﺪﻩ ګﺮوﭘﻮﻧﻮ ﺗﻘﺴﻤﻴږي‪.‬‬
‫‪ – ١‬ﺣﻴﻮاﻧﻲ وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ‪ :‬ﭘﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﮐﻲ د ﻧﺎروﻏﻴﻮ د ﻣﻨځﺘﻪ راوړﻟﻮ‬
‫ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﻧﺒﺎﺗﻲ وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ‪ :‬ﭘﻪ ډﻳﺮو ﮐﻠﻮﻧﻮ ﮐﻲ دا وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ﭘﻪ ګﻠﺪارﻩ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐﻲ د‬
‫ﻧﺎروﻏﻴﻮ د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﻪ ‪ 1962‬ع ﮐﺎل ﮐﻲ ﭘﻪ ﻳﻮﻩ اﺻﻼح ﺷﻮي ﻣﺮﺧړي ﮐﻲ د‬
‫ﻧﺎروﻏﻲ د ﻋﺎﻣﻞ ﺳﺒﺐ ﺷﻮﻳﺪي او ﭘﻪ ‪ 1913‬ع ﮐﺎل ﮐﻲ ﻳﻮ ﺑﻞ وﻳﺮوس ﮐﺸﻒ ﺷﻮ ﭼﻲ‬
‫ﭘﻪ ﺷﻴﻦ ﺁﺑﻲ اﻟﺠﻴﺎﻧﻮ ﮐﻲ ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﻨځﺘﻪ راوړي‪.‬‬
‫‪ – ٣‬د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ‪ :‬ﭘﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو او ﭘﻪ ‪ Actinomycetes‬ﺑﺎﻧﺪي ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﮐﻮي او ﻧﺎروﻏﻪ ﮐﻮي ﻳﻲ ‪.‬‬
‫‪ – ٤‬د ﺣﺸﺮاﺗﻮ وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ‪ :‬ﭘﻪ ﺣﺸﺮاﺗﻮ ﺑﺎﻧﺪي ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻮي او د هﻐﻮي ﭘﻮاﺳﻄﻪ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﺗﻪ اﻧﺘﻘﺎﻟﻴږي‪.‬‬
‫هﻐﻪ ﻧﺎروﻏﻲ ﭼﻲ د ﺣﻴﻮاﻧﻲ وﻳﺮوﺳﻮﻧﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ‬
‫اﻧﻔﻠﻮﺋﻴﻨﺰا‪ -‬ﺷﻴﺮي‪ -‬ﭼﻴﭽﮏ‪ -‬رﻳﺰش‪ -‬ﺳﻴﻨﻪ ﺑﻐﻞ‪ -‬ژﻳړي ‪ .‬وﻳﺮوس ﭘﻪ اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ او ﻧﻮرو‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﮐﻲ د ځﻴﻨﻲ ﺗﻮﻣﻮروﻧﻮ د ﭘﻴﺪا ﮐﻴﺪو ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪ .‬س‬
‫ﻧﺒﺎﺗﻲ وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﮐﭽﺎﻟﻮ‪ -‬ﺑﺎﻧﺠﺎن روﻣﻲ‪ -‬ګﻨﻲ‪ -‬ﺟﻮار‪ -‬ﮐﮑﻮ‪ -‬ﻟﺒﻠﺒﻮ‪ -‬ﻏﻨﻢ‪-‬ﺷﻔﺘﺎﻟﻮ‪-‬‬
‫ﻟﻮﺑﻴﺎ‪ -‬ورﻳﺠﻲ‪ -‬ﺑﺎدرﻧګ‪ -‬اﻟﻮﺑﺎﻟﻮ‪ -‬ﻣڼﻪ‪ -‬اﻟﻮ‪ -‬زرداﻟﻮ‪ -‬ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ او ﻧﻮرو ﺑﺎﻧﺪي ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻮي‬
‫او ﭘﻪ هﻐﻮي ﮐﻲ د ﻧﺎروﻏﻴﻮ د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺳﺒﺐ ګﺮځﻲ‪ .‬څﺮﻧګﻪ ﭼﻲ د وﻳﺮوﺳﻮﻧﻮ زرع ﮐﻮل‬
‫ﭘﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﻲ ﻣﻨﻔﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ورﮐړﻩ ﻧﻮ ﻻزﻣﻪ دﻩ ﭼﻲ د هﻐﻮي د زرع ﮐﻮﻟﻮ‬
‫ﻟﭙﺎرﻩ د ژوﻧﺪي اﻧﺴﺎﺟﻮ څﺨﻪ ﮐﺎر واﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻲ‪.‬‬
‫د وﻳﺮوﺳﻮﻧﻮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ د ﻋﺎدي ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﮑﻮپ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﺻﻮرت ﻧﻪ ﻧﻴﺴﻲ ﺑﻠﮑﻲ د‬
‫اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﮑﻮپ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬څﺮﻧګﻪ ﭼﻲ ﺟﺴﺎﻣﺖ ﻳﻲ ډﻳﺮﮐﻮﭼﻨﻲ‬
‫دي ﻧﻮﭘﻪ ﻣﻠﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮون ‪ m M‬اﻧﺪازﻩ ﮐﻴږي‪ ) .‬ﻳﻮ ﻣﻠﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮون د ﻣﺎﻳﮑﺮون دزرﻣﻲ‬

‫‪55‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﺑﺮﺧﻲ څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي ( او د ﻳﻮ ﻣﻴﻠﻲ ﻣﺘﺮﻳﻮ زرﻣﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﺳﺮﻩ ﻣﺴﺎوي دي‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪1m M= 1 M = 1 mm‬‬
‫وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ د ﺟﺴﺎﻣﺖ ﻟﻪ روﻳﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻠﻪ ﺳﺮﻩ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ د ﺷﮑﻞ ﻟﻪ‬
‫روﻳﻪ هﻢ ﺳﺮﻩ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي‪ .‬ﺟﺴﺎﻣﺖ ﻳﻲ د ‪ 12 – 5‬ﻣﻠﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮون ﭘﻮري ټﺎﮐﻞ ﺷﻮﻳﺪي‪.‬‬
‫» د وﻳـﺮوﺳـﻮﻧـﻮ ﺗـﮑـﺜـﺮ او ﺟــﻮړښــﺖ «‬
‫وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻮرو ﺣﺠﺮو ﺗﻪ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﺳﺎدﻩ او ﺑﺴﻴﻂ ﺟﻮړښﺖ دي‪ .‬د‬
‫وﻳﺮوس ﺣﺠﺮﻩ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د دوﻩ ډوﻟﻪ ﻟﻮي ﺟﻮړښﺖ دي‪.‬‬
‫) ﻟﮑﻪ د‬ ‫‪ – ١‬ﻳﻮ ﺧﺎرﺟﻲ ﭘﺮوﺗﻴﻨﻲ ﭘﻮښ ﭼﻲ ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ‪ 94 %‬ﻓﻴﺼﺪﻩ ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﻟﺮي‬
‫ﻣﻮزاﺋﻴﮏ ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ وﻳﺮوس( ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﻳﻮﻩ داﺧﻠﻲ هﺴﺘﻪ ﭼﻲ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻧﻮﮐﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ دي ‪.‬‬
‫ﭼﻴﭽﮏ د وﻳﺮوﺳﻮﻧﻮ ﻏټﻮاﻟﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻮرو وﻳﺮوﺳﻮﻧﻮ ﺗﻪ ﻟﻮي دي او د هﻐﻮي‬
‫داﺧﻠﻲ ﺟﻮړښﺖ ﭘﻴﭽﻠﻲ دي او ﻣﮑﻌﺒﻲ ﺷﮑﻞ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﺪاﺳﻲ ﺣﺎل ﮐﻲ ﭼﻲ د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ او د‬
‫ﻧﻮرو ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﮐﺮوي ﺟﻮړښﺘﻮﻧﻮ دي‪ .‬د اﻧﻔﻠﻮﺋﻴﻨﺰا وﻳﺮوس‬
‫ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﻣﻴﻠﻪ اي ﻳﺎ ﮐﺮوي ﺷﮑﻞ دي ﭼﻲ ﻗﻄﺮ ﻳﻲ ‪ 120‬ﻣﻠﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮون ﺗﻪ رﺳﻴږي ‪.‬‬
‫ﻟﮑﻪ څﺮﻧګﻪ ﭼﻲ ﻣﺨﮑﻲ ﻣﻮ و وﻳﻞ د ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ ﻣﻮزاﺋﻴﮏ وﻳﺮوس د ﺳﺘﻨﻲ ﭘﻪ ﺷﺎن ﻳﺎ‬
‫ﻣﻴﻠﻪ ډوﻟﻪ ﺷﮑﻞ ﻟﺮي ﭼﻲ د ﻓﻠﺘﺮ ﻋﻤﻞ ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ څﺮګﻨﺪﻳږي‪ .‬دا وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ هﻢ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د‬
‫ﻳﻮ زﻳﺎت ﻣﻘﺪار ﭘﺮوﺗﻴﻦ دي ﭼﻲ د راﻳﺒﻮﻧﻮﮐﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﺷﺎوﺧﻮا ﭘﻮښﻠﻲ دﻩ‪ .‬ﭘﺨﭙﻠﻪ‬
‫وﻳﺮوس ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ذات ﮐﻲ ﺑﻲ ﺿﺮرﻩ دي ﻻﮐﻦ د هﻐﻪ ‪ ) R N A‬راﻳﺒﻮ ﻧﻮﮐﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ (‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ دي‪.‬‬
‫د ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻮ ﻟﻪ روﻳﻪ وﻳﻠﻲ ﺷﻮ ﭼﻲ ټﻮل وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﻋﻴﻦ‬
‫او د ﻳﻮﻩ‬ ‫ﺟﻮړښﺖ ﻳﻌﻨﻲ د ﺧﺎرﺟﻲ ﭘﺮوﺗﻴﻨﻲ ﻏﺸﺎء ﭼﻲ د ‪ Capsid‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫ﻧﻮﮐﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ )‪ ( R N A‬ﻳﺎ د )‪ ( D N A‬ﭘﺮوﺗﻴﻨﻲ ﻏﺸﺎء ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﭘﻮښﻞ ﺷﻮﻳﺪي ‪.‬‬
‫ﮐﻠﻪ ﭼﻲ د وﻳﺮوس د ژوﻧﺪي ﺟﺴﻢ څﺨﻪ ﺟﻼ ﺷﻲ ﺗﮑﺜﺮي ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻮي او د هﻐﻪ‬
‫ﻣﻴﺘﺎﺑﻮﻟﻴﮑﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻪ درﻳږي‪ .‬ﻳﻮاځﻲ د هﻐﻮي ﺗﮑﺜﺮ د ژوﻧﺪي ﺟﺴﻢ ﭘﻪ ژوﻧﺪﻳﻮ اﻧﺴﺎﺟﻮ‬
‫ﮐﻲ ﭼﻲ د هﻐﻮي ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻣﺨﺮﻳﺐ ﺷﻮي وي ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ‪.‬‬

‫‪56‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫څﺮﻧګﻪ ﭼﻲ د ژوﻧﺪي ﺟﺴﻢ ﭘﻪ ﺑﺪن ﮐﻲ اﻧﺰاﻳﻤﻲ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻮﺟﻮد دي ﻧﻮ د هﻐﻪ څﺨﻪ‬
‫ګټﻪ اﺧﻠﻲ او د ژوﻧﺪي ﺟﺴﻢ ﻣﻴﺘﺎﺑﻮﻟﻴﮑﻲ ﻃﺮﻳﻘﻲ ﺗﻪ ﺑﺪﻟﻮن ورﮐﻮي ﺗﺮڅﻮ وﮐﻮﻟﻲ ﺷﻲ‬
‫ﻟﮑﻪ د ﻧﻮرو وﻳﺮوﺳﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن ﺗﻮﻟﻴﺪ وﮐړي ‪.‬‬
‫ټﻮل ﻧﺒﺎﺗﻲ وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ) ‪ ( R N A‬او )‪ ( D N A‬دي او ټﻮل ﺣﻴﻮاﻧﻲ‬
‫وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ﻳﺎ ‪ ( R N A‬او ﻳﺎ )‪ ( D N A‬ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﺟﻮړښﺖ ﮐﻲ ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ : Inclusion Bodies‬ﮐﺮوي او ﻳﺎ ﺑﻴﻀﻮي ﺷﮑﻠﻪ اﺟﺴﺎم دي ﭼﻲ د ﺣﺠﺮي ﭘﻪ‬
‫دﻧﻨﻪ ﮐﻲ د اﮐﺜﺮو وﻳﺮوﺳﻮﻧﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﮐﻮي ﺗﺸﮑﻴﻠﻴږي‪ .‬ﭘﻪ ځﻴﻨﻮ ﺣﺎﻟﺘﻮﻧﻮ ﮐﻲ دا‬
‫اﺟﺴﺎم د ﺣﺠﺮي ﭘﻪ هﺴﺘﻪ ﮐﻲ ﭼﻲ د وﻳﺮوس ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﺗﺨﺮﻳﺒﻴږي ﺗﺸﮑﻴﻞ او ﭘﻪ ځﻴﻨﻮ‬
‫ﺣﺎﻟﺘﻮﻧﻮ ﮐﻲ د ژوﻧﺪي ﺟﺴﻢ ﺣﺠﺮي ﭘﻪ ﺳﺎﻳﺘﻮﭘﻼزم ﮐﻲ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬دا د وﻳﺮوس د‬
‫ﭘﻴﮋﻧﺪوﻧﮑﻮ او ﭘﺘﺎﻟﻮﺟﺴﺘﺎﻧﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ډﻳﺮ ګټﻮر دي‪ .‬ځﮑﻪ ﭼﻲ د وﻳﺮوس ﭘﻴﮋﻧﺪﻧﻲ ﻟﭙﺎرﻩ او‬
‫ﮐﻮم ﻣﺮض ﭼﻲ ﻣﻨځﺘﻪ راوړي ﻣﺮﺳﺘﻪ ﮐﻮي ‪.‬‬
‫دﻏﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺗﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ورﮐړل ﺷﻮﻳﺪي ﺗﺮڅﻮ د وﻳﺮوس ﭘﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ او‬
‫ﮐﻮﻣﻪ ﻧﺎروﻏﻲ ﭼﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪﻩ وي ﻳﻲ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﮐﻴږي‪ .‬د ځﻴﻨﻮ ﻣﻬﻤﻮ د ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ څﺨﻪ ﻳﺎدوﻧﻪ‬
‫ﮐﻮو‪.‬‬
‫‪ – Negri bodies‬د ‪ ) Rabies‬د ﻟﻴﻮﻧﻲ ﺳﭙﻲ ( ﻟﭙﺎرﻩ ‪.‬‬
‫‪ – Gnarnieri bodies‬د ‪ ) Vaccina‬د ﭼﻴﭽﮏ وﻳﺮوس ( ﻟﭙﺎرﻩ ‪.‬‬
‫‪ – Councilman bodies‬د ‪ ) Smalpox‬د ﭼﻴﭽﮏ ( ﻟﭙﺎرﻩ ‪.‬‬

‫» د وﻳــــﺮوﺳـــﻮﻧـــــﻮ ﻣـــﻘـــــﺎوﻣــــﺖ «‬
‫ځﻴﻨﻲ وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ د ﻳﺨﻨﻲ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻟﺮي او د )‪ (- 70 c‬درﺟﻲ ﭘﻮري‬
‫ژوﻧﺪي ﭘﺎﺗﻲ ﮐﻴﺪﻟﻲ ﺷﻲ‪ .‬ﻻﮐﻦ اﮐﺜﺮﻩ وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ د ‪ 65c – 55c‬درﺟﻮ ﭘﻮري ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ‬
‫ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ځﻲ‪.‬‬ ‫ځﻲ‪ .‬ځﻴﻨﻲ وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ د اﻳﺘﺮ ) اﻧﻔﻠﻮﺋﻴﻨﺰاوﻳﺮوس ( ﭘﻮاﺳﻄﻪ‬

‫» د ﺣــﺠــﺮو ﻣـﻘـﺎوﻣـﺖ د وﻳـﺮوﺳـﻮﻧـﻮ د ﻣـﺪاﺧـﻠـﻲ ﭘـﻪ اﺛـﺮ «‬

‫‪57‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﭘﻪ ﻳﻮﻩ وﺧﺖ ﮐﻲ ﻳﻮاځﻲ ﻳﻮ وﻳﺮوس د ﺑﺪن ﻳﻮﻩ ﺣﺠﺮﻩ د ﺣﻤﻠﻲ ﻻﻧﺪي ﻧﻴﺴﻲ‪.‬‬
‫وروﺳﺘﻪ ﻳﻮ وﻳﺮوس د ﻳﻮ ﺑﻞ وﻳﺮوس ﺳﺎﻳﺘﻮﭘﻼزم ﮐﻲ دهﻤﺎﻏﻪ ﺣﺠﺮي ﭘﻪ هﺴﺘﻪ ﮐﻲ‬
‫داﺧﻠﻴږي او دواړﻩ وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ﮐﻮﻟﻲ ﺷﻲ ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﺣﺠﺮﻩ ﮐﻲ ﺗﮑﺜﺮوﮐړي‪.‬‬
‫‪ : Inter Feron‬ﻋﻠﻤﻲ څﻴړﻧﻮ ښﻮدﻟﻲ دﻩ ﮐﻮﻣﻲ ﺣﺠﺮي ﭼﻲ د وﻳﺮوﺳﻮﻧﻮد ﺣﻤﻠﻲ‬
‫ﻻﻧﺪي راځﻲ ﻳﻮ ﻣﻨﺤﻞ ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪوي ﭼﻲ د ‪ Interon‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬دا ﻣﺎدﻩ د هﻐﻮ‬
‫ﺣﺠﺮو ﭘﻪ دﻧﻨﻪ ﮐﻲ داﺧﻠﻴږي ﮐﻮم ﭼﻲ د وﻳﺮوﺳﻮﻧﻮ د ﺣﻤﻠﻲ ﻻﻧﺪي ﻧﻴﻮل ﺷﻮي وي‪ .‬ﮐﻠﻪ‬
‫ﭼﻲ د وﻳﺮوس ذري ﭘﻪ ﺣﺠﺮﻩ ﮐﻲ داﺧﻞ ﺷﻲ اﻧﺘﺮﻓﻴﺮان د هﻐﻮي د ﺗﮑﺜﺮ د درﻳﺪو ﺳﺒﺐ‬
‫ﮐﻴږي اﻣﮑﺎن ﻟﺮي ﭼﻲ ﭘﻪ هﻐﻮي ﮐﻲ د ﻧﻮﮐﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ د ﺟﻮړوﻟﻮ ﻣﺎﻧﻊ وګﺮځﻲ‪ .‬ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫اﻧﺘﺮﻓﻴﺮان د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﺗﻬﻴﻪ او د ﺣﺠﺮو ﭘﻮاﺳﻄﻪ د وﻳﺮوﺳﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي‪.‬‬ ‫ﮐﻲ د دﻓﺎع ﭘﻪ‬
‫د اﻧﺘﺮﻓﻴﺮان او د اﻧﺘﻲ ﺑﺎډي ﻣﻘﺎوﻣﺖ د ﻳﻮڅﻮ ورځﻮ ﭘﻮري وي او وروﺳﺘﻪ ﻟﻪ هﻐﻪ‬
‫ﺿﻌﻴﻔﻪ ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫» ﺑـﮑـﺘـﺮﻳـﺎﻳـﻲ وﻳـﺮوﺳـﻮﻧـﻪ «‬
‫وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ داﺳﻲ ﻣﻮﺟﻮدات دي ﭼﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ﺣﻤﻠﻲ ﻻﻧﺪي ﻧﻴﺴﻲ ‪ .‬دا ﻣﻮﺿﻮع ﭘﻪ‬
‫‪ 1915‬او ‪ 1915‬ع ﮐﻠﻮﻧﻮ ﮐﻲ د اﻧګﻠﺴﻲ څﻴړوﻧﮑﻮ ﻟﮑﻪ د ‪ Twort‬او ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻋﺎﻟﻢ‬
‫‪ d.Herelle‬ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﮐﺸﻒ ﺷﻮ او ‪ d.Herelle‬هﻐﻮي ﻳﻲ د ‪ Bacteriophage‬ﭘﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد ﮐړل ﭼﻲ ﻧﻦ ورځ هﻐﻪ ﻟﻨډ ﻧﻮم ) ‪ ( Phage‬دي‪ Phage .‬ﻟﮑﻪ د ﻧﻮرو‬
‫وﻳﺮوﺳﻮﻧﻮ ‪ ،‬د ﭼﻨګښﻮ د ﺑﭽﻴﻮ او ﻳﺎ د ﻟﮑﻲ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﭼﻨګښﻲ ﺑﭽﻴﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن دي او د‬
‫هﻐﻮي ﺳﺮوﻧﻪ ډﻳﺮﻟﻮي دي او ﻟﺮوﻧﮑﻲ د اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﻳﻲ ﺷﮑﻠﻪ ﻟﮑﻲ ﭼﻲ ﺷﭙږ ﮐﻠﮑﻲ رﺷﺘﻲ‬
‫ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﻟﮑﻲ ﻳﻲ ﻣﻤﮑﻦ ﻟﻨډﻩ او ﻳﺎ اوږدﻩ وي ﻻﮐﻦ د وﻳﺮوس ﺣﺮﮐﻲ ﻋﻀﻮﻩ ﻧﻪ ﺷﻤﻴﺮﻟﻪ‬
‫ﮐﻴږي‪ .‬د اﻳﺰوﺗﻮپ ﺗﺠﺮﺑﻮ ښﻮدﻟﻲ دﻩ ﭼﻲ ‪ D N A‬د وروس د ﺳﺮﭘﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻲ د ﻳﻮﻩ‬
‫ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﭘﻮښ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﭘﻮښﻞ ﺷﻮي‪ .‬ﻟﮑﻲ ﻳﻲ هﻢ د ﭘﺮوﺗﻴﻦ څﺨﻪ ﺟﻮړﻩ ﺷﻮﻳﺪﻩ‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼﻲ‬
‫دا وﻳﺮوس ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ﺣﻤﻠﻲ ﻻﻧﺪي ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬د دي ذري د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺣﺠﺮو ﺳﺮﻩ ﭘﻪ ﺗﻤﺎس ﮐﻲ‬
‫راځﻲ‪ .‬ﭘﻪ اﺑﺘﺪا ﮐﻲ ﻟﮑﻲ د ﺣﺠﺮوي ﻏﺸﺎء ﺳﺮﻩ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻧښﻠﻲ ﭼﻲ دا ﻟﮑﻲ ﻟﻪ ځﺎﻧﻪ اﻧﺰاﻳﻢ‬
‫ﺗﺮﺷﺢ ﮐﻮي او د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺣﺠﺮوي ﻏﺸﺎء ﻣﻨﺤﻞ ﮐﻮي او وروﺳﺘﻪ د ‪ D N A‬رﺷﺘﻪ د‬
‫‪58‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫وﻳﺮوس د ﺳﺮ ﺑﺮﺧﻲ څﺨﻪ د اﺳﺘﻮاﻧﻲ ﻟﻪ ﻟﻴﺎري د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺣﺠﺮي ﭘﻪ ﻣﻴﺰﺑﺎن ﮐﻲ دﻧﻨﻪ‬
‫ﮐﻴږي‪ .‬د ﺳﺮﺑﺮﺧﻪ ﻳﻲ ‪ D N A‬ﻧﻪ ﻟﺮي> د ﺣﺠﺮي د ﻟﮑﻲ ﺳﺮﻩ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺣﺠﺮي‬
‫ﺑﺎﻧﺪﻧﻲ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻲ ځﺎي ﻧﻴﺴﻲ اود ﺣﺠﺮوي ﻏﺸﺎء ﺳﺮﻩ ﻧښﺘﻠﻲ وي اود ﻧﻴﻢ ﺳﺎﻋﺖ ) ‪30‬‬
‫‪ (mints‬وﻗﻔﻲ څﺨﻪ وروﺳﺘﻪ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺣﺠﺮﻩ ﻟﻪ ځﺎﻧﻪ ﻣﺘﻼﺷﻲ ﮐﻴږي ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻨﺤﻞ‬
‫ﮐﻴږي‪ ) .‬دا ﻋﻤﻠﻴﻪ د ‪ Lysis‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ( او ﻳﻮﺷﻤﻴﺮ ځﻮان او رﺳﻴﺪﻟﻲ ‪Phage‬‬
‫وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ) ‪ 300 – 30‬ﭘﻮري ( ازادﻳږي ‪.‬‬
‫د ‪ Phage‬د ﺗﮑﺜﺮ ﻣﻴﺨﺎﻧﻴﮑﻴﺖ د داﺧﻞ ﮐﻴﺪو څﺨﻪ ﺁن د ﺣﺠﺮي ﺗﺮ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﭘﻮري‬
‫ډﻳﺮ ﭘﻪ زړﻩ ﭘﻮري دي او دا دورﻩ د ‪ Latent period‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬ﭘﺪي ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻲ‬
‫ﻋﻠﻤﻲ څﻴړﻧﻲ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻴﺪﻟﻲ‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ﮐﭽﻴﺮي د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺣﺠﺮي د وﻳﺮوس د‬
‫ﻣﺪاﺧﻠﻲ څﺨﻪ وروﺳﺘﻪ ﭘﻪ ) ‪ ( 12‬دﻗﻴﻘﻮ ﮐﻲ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺷﻲ د ) ‪ ( Phage‬هﻴڅ ﻳﻮﻩ ذرﻩ ﺑﻪ‬
‫وﻧﻪ ﻟﻴﺪل ﺷﻲ‪ .‬د دي څﺨﻪ وروﺳﺘﻪ ﮐﻪ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺣﺠﺮو ذري ﭘﻪ وﻗﻔﻮ ﺳﺮﻩ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺷﻲ‬
‫د ‪ Phage‬ځﻮان او رﺳﻴﺪﻟﻲ ذري ﭘﻪ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮﺳﺮﻩ ﺗﺮڅﻮ ﭘﻮري ﭼﻲ ﺣﺠﺮﻩ ﭘﻪ ﮐﻠﻲ‬
‫) ‪ ( Phage‬د ﺣﺠﺮي ﭘﻪ دﻧﻨﻪ ﮐﻲ دوﻩ ﻣﻬﻢ‬ ‫ﺗﻮګﻪ ﻣﻨﺤﻠﻪ ﺷﻲ وﺑﻪ ﻟﻴﺪل ﺷﻲ‪.‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻪ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي‪:‬‬
‫‪ – ١‬د ‪Phage DNA‬ﺗﻮﻟﻴﺪوي ﭼﻲ دهﺮي ذري ﻟﭙﺎرﻩ ﻳﻮﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺟﻮړوي‬
‫‪ – ٢‬د ﻧﻮي ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﭼﻲ د هﻐﻪ ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ ﺳﺮوﻧﻪ او ﻟﮑﻲ ﻳﻲ د ﻧﻮي ذري‬
‫ﻟﭙﺎرﻩ ﻻزم دي ‪.‬‬
‫ټﻮل ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﭘﻴښﻲ د وﻳﺮوس د ‪ D N A‬د داﺧﻠﻴﺪو ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ ﭼﻲ د‬
‫دي ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د ﺣﺠﺮي ﭘﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻪ هﻢ ﺗﻬﻴﻪ او ﻣﻨځﺘﻪ‬
‫راځﻲ د دي ﭘﻪ ﻋﻮض ﭼﻲ د ﺣﺠﺮي ﻣﻴﺰﺑﺎن ‪ D N A‬ﺗﻬﻴﻪ ﮐړي ‪ Phage‬هﻐﻪ ﺗﻬﻴﻪ او‬
‫ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐﻮي‪.‬‬
‫اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ د دي ﭘﻪ ﻋﻮض ﭼﻲ ﭘﺮوﺗﻴﻦ د ﺣﺠﺮي ﻣﻴﺰﺑﺎن ﺟﻮړ ﮐړي هﻤﺎﻏﻪ‬
‫ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﺟﻮړوﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴږي‪ .‬اﻧﺮژي ﭼﻲ د ﺗﻌﺎﻣﻼﺗﻮ د اﺟﺮا ﮐﻮﻟﻮﻟﭙﺎرﻩ ﭘﻪ‬
‫ﮐﺎر وړل ﮐﻴږي هﻐﻪ هﻢ د ﺣﺠﺮي ﻣﻴﺰﺑﺎن ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ او ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴږي‪ .‬د‬
‫‪) Lateat‬ﭘټ ﻳﺎ ‪ (hiddeb‬دوري ﭘﻪ ﭘﺎي ﮐﻲ د ‪ Phage‬ټﻮﻟﻲ ذري ﺳﺮﻩ ﻳﻮ ځﺎي‬
‫ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪59‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د ‪ D N A‬ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﺳﺮ او ﻟﮑﻲ ﺳﺮﻩ ﻳﻮځﺎي ﮐﻴږي او ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﻲ د‬
‫ﺣﺠﺮي ﻣﻴﺰﺑﺎن ﻣﻨﺤﻞ ﮐﻴږي او د ‪ Phage‬ځﻮاﻧﻲ ذري ﺑﺎﻗﻲ ﭘﺎﺗﻲ ﮐﻴږي‪.‬‬

‫‪١‬‬ ‫‪٢‬‬

‫‪٣‬‬ ‫‪٤‬‬

‫ﺷﮑﻞ‪ :‬د ‪ Phage‬ﺟﻮړښﺖ اودﺑﮑﺘﺮﻳﺎﭘﻪ ﺣﺠﺮﻩ ﮐﻲ دهﻐﻪ داﺧﻠﻴﺪل ښﺌﻴﻲ‪.‬‬

‫‪ (١‬وﻳﺮوس ﺧﭙﻞ ځﺎن د ﺣﺠﺮي ﺳﺮﻩ ﻧښﻠﻮي او ‪ Phage DNA‬د ﻟﮑﻲ ﻟﻪ ﻟﻴﺎري‬
‫د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺳﺎﻳﺘﻮﭘﻼزم ﮐﻲ داﺧﻠﻴږي‪.‬‬
‫‪ (٢‬ﭘﻪ )‪ (٨‬اوﻳﺎ ﭘﻪ )‪ (١٠‬دﻗﻴﻘﻮ ﮐﻲ ‪ DNA‬د ﭘﺮوﺗﻴﻦ د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻟﭙﺎرﻩ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﭘﻴﻞ‬
‫ﮐﻮي ﺗﺮڅﻮ د ﻧﻮﻳﻮ وﻳﺮوﺳﻮﻧﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﭘﺮوﺗﻴﻨﻲ ﭘﻮښ ﺟﻮړ ﮐړي‪.‬‬
‫‪ (٣‬د ) ‪ ( 15 – 10‬دﻗﻴﻘﻮ ﭘﻮري وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ د ‪ DNA‬ﭘﻮاﺳﻄﻪ ډﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ (٤‬ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﻧﻴﻢ ﺳﺎﻋﺖ وروﺳﺘﻪ د وﻳﺮوس د ﺣﻤﻠﻲ ﻟﻪ ﭘﻴﻞ څﺨﻪ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﺣﺠﺮﻩ د‬
‫ﻧﻮﻳﻮ ﺟﻮړﺷﻮﻳﻮ وﻳﺮوﺳﻮﻧﻮ څﺨﻪ ډﮐﻴږي او ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎﻳﻲ ﺣﺠﺮي څﺨﻪ د‬
‫وﻳﺮوس ﻧﻮي ﻧﺴﻞ ﻟﻪ هﻐﻪ ازادﻳږي‪.‬‬

‫‪60‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫* ‪ Bacteriaell‬د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻣﻌﻨﻲ ﻟﺮي او ‪ Phage‬ﺧﻮړوﻧﮑﻲ ﺗﻪ واﻳﻲ‪.‬‬
‫» ﭘــﻠــﻴــﻮروﻧــﻤـــﻮﻧــﻴــﺎ ډوﻟــﻪ اﺟــﺴـــﺎم «‬
‫‪ 1898‬ع‬ ‫دا اﺟﺴﺎم د ‪ Roux‬او د ‪ No Card‬ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﭘﻮهـﺎﻧﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﭘﻪ‬
‫ﮐﺎل ﮐﻲ ﮐﺸﻒ ﺷﻮﻳﺪي‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړي اﺟﺴﺎم ﭘﻪ ﻣﻮاﺷﻲ ﮐﻲ د ﺳﻴﻨﻪ ﺑﻐﻞ ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﻨځﺘﻪ‬
‫راوړي‪ .‬ﻟﻮﻣړي داﺳﻲ ﺧﻴﺎل ﮐﻴﺪﻩ ﭼﻲ دا وﻳﺮوس دي ځﮑﻪ ﭼﻲ د ﻓﻠﺘﺮ څﺨﻪ ﺗﻴﺮﻳږي او‬
‫ﭘﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﺑﺎﻧﺪي ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻮي‪ .‬ﻟﻪ ﺑﻠﻲ ﺧﻮا څﺨﻪ دا اﺟﺴﺎم ﭘﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﻲ زرع‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻧﻮر اﺟﺴﺎم دي ﭼﻲ د‬ ‫ﮐﻮﻟﻮ وړدي‪ .‬ﻧﻮ ﭘﺲ دوي وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ﻧﻪ دي‬
‫او ﻣﺨﻔﻒ ﻳﻲ ) ‪ ( Pplo‬دي‪.‬‬ ‫‪ Pleuropneumonia‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ‪.‬‬
‫دا ﻣﻮﺟﻮدات وروﺳﺘﻪ اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﺗﻪ هﻢ ﺗﻴﺮﻳږي او ﻧﺎروﻏﻲ د ﻣﻨځﺘﻪ راوړﻟﻮ ﺳﺒﺐ‬
‫ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول دا اﺟﺴﺎم د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﭘﻪ ﻏﺎښﻮﻧﻮ ﮐﻲ ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي‪ .‬او ﻋﻼوﻩ ﭘﺮدي‬
‫ﭼﻲ د دي ﺟﻬﺎز د‬ ‫د ښځﻮ او ﻧﺮاﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﻨﺎﺳﻠﻲ ﺟﻬﺎز ﮐﻲ هﻢ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي ‪.‬‬
‫ﺗﺨﺮﻳﺶ ﺳﺒﺐ ګﺮځﻲ‪.‬‬

‫» ﻣــــﻮرﻓـــﻮﻟــــﻮﺟـــــﻲ ‪« Morphology‬‬

‫‪61‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫دا اﺟﺴﺎم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ ﻟﺮي او د ﺗﻮاﻟﺪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﮐﻲ ﭘﻴﭽﻠﻲ دي‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻮ ښﻮدﻟﻲ دﻩ‬
‫ﭼﻲ دوي دا داﻳﺮي ﭘﻪ ﺷﮑﻞ راځﻲ او د دوي څﺨﻪ ﻧﻮر اﺟﺴﺎم ﺧﺎرﺟﻴږي‪ .‬دا ﻧﻮي‬
‫اﺟﺴﺎم ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﻣﻴﻠﻪ اي‪ -‬ﺣﻠﻘﻪ اي‪ -‬ﻓﻨﺮي‪ -‬رﺷﺘﻪ اي او د داﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن دي او د ﺷﮑﻞ‬
‫هﻐﻪ ﮐﻲ ﮐﺮل ﮐﻴږي‪.‬‬ ‫ﺗﻐﻴﺮﻳﻲ د ﻣﺤﻴﻂ ﭘﻮري اړﻩ ﻟﺮي ﭼﻲ ﺟﺴﻢ ﭘﻪ‬
‫ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺗﻮګﻪ ﭘﻪ ﺟﺎﻣﺪ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﻲ ﮐﺮل ﻳﻲ د ‪ Cocci‬ﮐﻮﮐﺴﻲ ﭘﻪ ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ ﻟﻴﺪل‬
‫ﮐﻴږي‪.‬د دﻏﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮﺣﺠﺮوي ﭘﻮښ ډﻳﺮﭘﻮﺳﺖ وي اود ﺣﺠﺮي داﺧﻞ ﻟﺨﻮا څﺨﻪ ﻳﻮﻩ‬
‫ارﺗﺠﺎﻋﻲ ﻧﺎزﮐﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﻟﺮي ﭼﻲ ﻳﻮﻩ ﻧﻴﻤﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻔﺴﻮذ ﻏﺸﺎء ﺟﻮړوي‪.‬‬
‫ﺣﺠﺮي ﻳﻲ د ‪ anailine‬رﻧګ ﭘﻮاﺳﻴﻠﻪ ښﻪ ﻧﻪ رﻧګﻴږي ﻻﮐﻦ د ‪Giemsasetain‬‬
‫ﭘﻮاﺳﻄﻪ ښﻪ رﻧګﻴږي‪ .‬د ﺣﺠﺮو ﻏټﻮاﻟﻲ ﻳﻲ د ‪ 125‬او د ‪ 150‬ﻣﻠﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮون ﭘﻪ ﻣﻨځ‬
‫ﮐﻲ دي‪.‬‬

‫» ﻣــﻴــﺘـــﺎﺑــﻮﻟــﻴــﺰم ‪« Metabolism‬‬
‫څﺮﻧګﻪ ﭼﻲ ‪ Pplo‬ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ډﻳﺮ ﮐﻮﭼﻨﻲ ﺟﺴﺎﻣﺖ دي‪ .‬ﮐﻮم ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻣﻮاد او‬
‫اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول د هﻐﻮي ﭘﻪ ﻟﻮﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ او ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮ ﮐﻲ ﻣﻮﺟﻮد وي‪ .‬ﭘﻪ‬
‫دﻏﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﮐﻲ هﻢ ﻣﻮﺟﻮد دي‪ .‬ﭘﺲ وﻳﻠﻲ ﺷﻮ ﭼﻲ دوي ﻟﮑﻪ د ﻧﻮرو ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ‬
‫ﭘﻪ ﺷﺎن ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﻴﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺰم دي‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﻟﺪي ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻪ ﺣﺠﺮﻩ ﮐﻲ ‪ DNA‬او‬
‫‪ RNA‬دواړﻩ ﻟﺮي‪ .‬د ﺗﻴﺘﺮاﺳﻴﮑﻠﻴﻦ‪ -‬ﮐﻠﻮراﻣﻔﻨﻴﮑﻮل او د ﻧﻮرو اﻧﺘﻲ ﺑﻴﻮﺗﻴﮏ ) ‪anti‬‬
‫‪ ( biotic‬ﭘﻪ وړاﻧﺪي ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻟﺮي‪ .‬ﻻﮐﻦ د ﭘﻨﺴﻠﻴﻦ‪ -‬اﻳﺮوﺗﻴﺮوﻣﺎﻳﺴﻴﻦ‬
‫‪ Erythromycine‬او ‪ Bactracine‬ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻟﻪ ځﺎﻧﻪ ښﺌﻴﻲ ‪.‬‬

‫» ﺣــــﻘــﻴــﻘــــﻲ ﻓـــﻨـــﺠـــﻴـــــــﺎن ‪« Eumycota‬‬

‫ﻓﻨﺠﻴﺎن د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﭘﻪ ﺷﺎن د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﮐﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺷﻮﻳﺪي‪ .‬د ﻋﺎﻟﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ‬
‫څﺨﻪ د اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ اﻧﺴﺎﺟﻮ او د ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ د ﻧﻪ ﻟﺮﻟﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي‪ .‬څﺮﻧګﻪ ﭼﻲ دوي‬
‫ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬ﻧﻮ ﺧﭙﻠﻪ ﻏﺬا ﺟﻮړوﻟﻲ هﻢ ﻧﻪ ﺷﻲ‪ .‬ﻟﻪ ﺑﻠﻲ ﺧﻮا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﺗﻪ‬
‫ﻟﻮي دي او ﭘﻴﭽﻠﻲ ﺟﻮړښﺖ ﻟﺮي‪.‬‬

‫‪62‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻓﻨﺠﻴﺎن ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ګﻠﺴﻨګﻮﻧﻪ ‪ ،‬ﻣﺮﺧړي ‪ ،‬ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻪ او ﺧﻤﻴﺮﻣﺎﻳﻪ ﻳﺎ‬
‫‪ yeast‬څﺨﻪ‪ .‬څﺮﻧګﻪ ﭼﻲ اﮐﺜﺮﻩ ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻪ او ﺧﻤﻴﺮﻣﺎﻳﻪ د ډول ډول ﻧﺎروﻏﻴﻮ د ﻣﻨځﺘﻪ‬
‫راوړﻟﻮ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪ .‬ﻧﻮﻟﺪي اﻣﻠﻪ د څﻴړﻧﻲ ﻻﻧﺪي ﻧﻴﺴﻮ‪.‬‬
‫د ﻓﻨﺠﻴﺎﻧﻮ ﻧﺎروﻏﻲ ګﺎﻧﻲ د ‪ Myceses‬او د هﻐﻮي څﻴړﻧﻪ د‬
‫‪ Medicalmycology‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫ﻓﻨﺠﻴﺎن د اﻗﺘﺼﺎد ﻟﻪ ﻧﻈﺮﻩ د هﺮ هﻴﻮاد ﻟﭙﺎرﻩ ﺧﺎص اهﻤﻴﺖ ﻟﺮي او ﭘﻪ هﺮ ﮐﺎل ﮐﻲ‬
‫ﻳﻮ زﻳﺎت ﻣﻘﺪار ﻟﺮګﻲ ‪ ،‬ﭘﻨﺒﻪ ‪ ،‬ﮐﺘﺎن او ﻧﻮر د ﺣﻤﻠﻲ ﻻﻧﺪي ﻧﻴﺴﻲ او دهﻴﻮاد اﻗﺘﺼﺎد ﺗﻪ‬
‫ﻟﻮي ﺗﺎواﻧﻮﻧﻪ اړوي ‪.‬‬

‫» ﭘــــﻮﭘـــﻨـــﮑــــﻮﻧــــﻪ ‪« Molds‬‬
‫ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻪ د اوږدو رﺷﺘﻮ څﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮﻳﺪي‪ .‬او ﺣﺠﺮي ﻳﻲ ﭘﻪ دواړو ﺧﻮاو ﮐﻲ‬
‫ﺳﺮﻩ ﻧښﺘﻲ دي‪ .‬رﺷﺘﻲ د ‪ Hyphae‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬د ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻮ زﻳﺎﺗﻲ ﺣﺠﺮي ﭘﻪ هﺎﻳﻔﺎ‬
‫ﮐﻲ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﻣﺘﻘﺎﻃﻊ دﻳﻮاﻟﻮﻧﻮ دي ﭼﻲ هﺮ هﺎﻳﻔﺎ ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﺣﺠﺮو ﻳﻲ وﻳﺸﻲ او هﺮﻩ‬
‫ﺣﺠﺮﻩ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د هﺴﺘﻲ دي‪ .‬ﭘﻪ ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻮ ﮐﻲ د ﺣﺠﺮي دا ډول ﺗﺮﺗﻴﺐ د ﺳﭙټﻴټ هﺎﻳﻔﺎ‬
‫د ﻓﻨﺠﻴﺎﻧﻮ ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ټﻮﻟګﻲ ﮐﻲ هﺴﺘﻲ ﻧﻪ ﻟﺮي‬ ‫‪ Septate hyphae‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫او د ﻳﻮي ﺣﺠﺮي ﭘﻪ ﺷﺎن څﺮګﻨﺪﻳږي ﭼﻲ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ هﺴﺘﻮدي‪ .‬دا ډول‬
‫ﺟﻮړښﺘﻮﻧﻪ د ‪ Coenouytic hyphae‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫ﮐﻮﻣﻲ ﺣﺠﺮي ﭼﻲ هﺎﻳﻔﺎ ﺟﻮړوي ﻏټﻮاﻟﻲ ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻮ ﮐﻲ ﺗﻮﭘﻴﺮ‬
‫ﻟﺮي ﭼﻲ د هﻐﻮي د ټﻮﻟﻮ څﺨﻪ ﻟﻮي ﻳﻲ د ) ‪ ( 20 – 10‬ﻣﺎﻳﮑﺮون ﭘﻮري ﻗﻄﺮ ﻟﺮي‪ .‬د‬
‫هﻐﻮي ﺗﺮ ټﻮﻟﻮ ﮐﻮﭼﻨﻲ ﻳﻲ ﻳﻮ ﻣﺎﻳﮑﺮون ﻗﻄﺮ ﻟﺮي‪.‬‬
‫د رﺷﺘﻮ اوږدواﻟﻲ ﻳﻲ هﻢ ﺳﺮﻩ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي‪ .‬او د هﻐﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﭘﻮري اړﻩ ﻟﺮي ﮐﻮم‬
‫ﭼﻲ ﻳﻲ ﻧﻤﻮ ﮐړي وي‪ .‬هﺎﻳﻔﺎ ډﻳﺮﻣﺎﺗﻴﺪوﻧﮑﻲ دي او د ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ رﺷﺘﻮ ﺳﺮﻩ د ﺗﻤﺎس ﭘﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﮐﻲ هﺎﻳﻔﺎ ټﻮټﻪ ټﻮټﻪ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫د هﺎﻳﻔﺎ رﺷﺘﻮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ ﺗﻪ ‪ Mycelium‬وﻳﻞ ﮐﻴږي‪ .‬ﭼﻲ د ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﮑﻮپ د ﻟﻴﺪﻟﻮ‬
‫څﺨﻪ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ هﻢ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪.‬‬

‫‪63‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ Mycelium‬د ﭘﻨﺒﻲ د ﻳﻮي ټﻮټﻲ ﭘﻪ ﺷﺎن او ﻳﺎ د ورﻳځﻲ څﺎڅﮑﻲ ﭘﻪ ﺷﺎن ﻟﻴﺪل‬
‫ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻪ ﻣﺨﺘﻠﻒ رﻧګﻮﻧﻪ ﻟﮑﻪ ﺳﭙﻴﻦ‪ -‬ﺗﻮر‪ -‬ژﻳړ‪ -‬ﺁﺑﻲ‪ -‬ﺷﻴﻦ او ﻧﻮر دي ﭼﻲ د‬
‫ﭘﻮډر ﻳﺎ د ګﺮد ﭘﻪ ﺷﮑﻞ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬دا ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﭘﻪ وﭼﻮ ډوډۍ ‪ ،‬ﻣﻴﻮو او‬
‫ﭘﻪ ﻧﻮرو ﺷﻴﺎﻧﻮ ﮐﻲ څﺮګﻨﺪﻳږي‪ .‬د ﺧﭙﻠﻲ ﻧﻤﻮ ﻟﭙﺎرﻩ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻟﻨﺪﺑﻞ ‪ ،‬ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو او‬
‫ﺗﻴﺎرﻩ ﺗﻪ اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي‪ .‬څﺮﻧګﻪ ﭼﻲ ځﻴﻨﻲ ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻪ د ﮐﻮټﻲ د ﺣﺮارت ﭘﻪ درﺟﻪ ) ‪( 22c‬‬
‫ﮐﻲ ودﻩ ﮐﻮي ﻻﮐﻦ ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﻳﻲ د ﻧﻮﻣﻮړي درﺟﻲ ﭘﻪ ﮐﻤﻪ اﻧﺪازي ﺳﺮﻩ ودﻩ‬
‫ﮐﻮي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺻﻮرت ﺳﺮﻩ ﺗﻮد او ﻣﺮﻃﻮب ﻣﺤﻴﻂ د ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻮ ﻧﺸﻮﻧﻤﺎ ﻟﭙﺎرﻩ‬
‫ﭼټﮑﻮاﻟﻲ ﺑښﻲ ﻧﻮ هﻤﺪا ﻋﻠﺖ دي ﭼﻲ ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻪ ﻧﺴﺒﺘًﺎ ﭘﻪ ﺗﻴﺎرﻩ او ﻣﺮﻃﻮب ﻣﺤﻴﻂ ﮐﻲ او‬
‫ﻳﺎ ﭘﻪ اوړي ﮐﻲ ﭘﻪ ډوډۍ ‪ ،‬ﻣﻴﻮو او ﭘﻪ ﺑﻮټﺎﻧﻮ ﮐﻲ ﭘﻪ ازادﻩ هﻮا ﮐﻲ ښﻪ څﺮګﻨﺪﻳږي‪.‬‬
‫ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻪ ﭘﻪ هﻐﻮ ﻣﺤﻴﻄﻮﻧﻮ ﮐﻲ ﭼﻲ زﻳﺎت ﻣﻘﺪار ﻗﻨﺪوﻧﻪ او ﮐﺎرﺑﻮهﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد وي ودﻩ ﮐﻮي او ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺘ ًﺎ ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﻲ هﻢ ودﻩ ﮐﻮي‪ .‬د دي ﭘﻪ ﺧﻼف‬
‫ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭘﻪ ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﻲ ﻧﻤﻮ ﻧﻪ ﺷﻲ ﮐﻮﻟﻲ‪ .‬هﻤﺪا ﻋﻠﺖ دي ﭼﻲ ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻪ ﭘﻪ څﭙﻠﻴﻮ ‪،‬‬
‫ﻣﺮﺑﺎ او ﭘﻪ ﺗﺮﺷﻲ ﺷﻴﺎﻧﻮ ﺑﺎﻧﺪي ښﻪ ودﻩ ﮐﻮي‪.‬‬
‫ﮐﻮم ﻓﻨﺠﻴﺎن ﭼﻲ زوﺟﻲ او ﻏﻴﺮ زوﺟﻲ دواړﻩ ډوﻟﻪ ﺗﮑﺜﺮ ﻟﺮي د ﻣﮑﻤﻞ ﻓﻨﺠﻲ ﻳﺎ‬
‫‪ Perfect Fungi‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬ﭘﺪي ګﺮوپ ﮐﻲ ‪Ascomycetes ,‬‬
‫‪ Phycomycetes‬او ‪ Basidiomycetes‬ﺷﺎﻣﻞ دي ‪.‬‬

‫» زوﺟـــﻲ ﺗـــﮑـــﺜــﺮ ﭘــﻮاﺳــﻄـﻪ د ﺳــــﭙــﻮر ﺗــﺸــﮑـﻴـــﻞ «‬

‫د ‪ Phycomycetes‬ﻣﻬﻢ اﻧﻮاع ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ‪ Mucor‬او د ‪ Rhizopus‬څﺨﻪ‪.‬د‬
‫دﻏﻮ ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻮ ﺳﭙﻮرد ‪ Zygospore‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬او زوﺟﻲ دي ﭼﻲ د ﻋﻴﻦ ﻧﺒﺎت‬
‫دوﻩ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻳﺎ د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ رﺷﺘﻮ د ﻧږدي ﮐﻴﺪو ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ‪.‬‬
‫د ‪ Ascomycetes‬ټﻮﻟګﻲ د ‪ aspergillus‬او د ‪ penicillin‬ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ډﻳﺮ اهﻤﻴﺖ‬
‫ﻟﺮي‪ .‬زوﺟﻲ ﺳﭙﻮروﻧﻪ ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي ﭼﻲ د ‪ ascospore‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬او د ‪ ascus‬ﭘﻪ‬
‫ﻳﻮﻩ ﮐڅﻮړﻩ ﮐﻲ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴږي‪.‬‬

‫‪64‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪: Fungi Imperfecti‬‬
‫ﭘﺪي ﻟﻮي ګﺮوپ ﮐﻲ ټﻮل ﻣﻀﺮ ﻓﻨﺠﻴﺎن ﺷﺎﻣﻞ دي‪ .‬دا ﻓﻨﺠﻲ ﻏﻴﺮزوﺟﻲ ﺗﮑﺜﺮ ﻟﺮي‬
‫د ‪Imperfect‬‬ ‫ﭼﻲ د ﻏﻴﺮزوﺟﻲ ﺳﭙﻮروﻧﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪﻳږي‪ .‬دا ﻓﻨﺠﻴﺎن‬
‫ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬ ‫‪ fungi‬ﻳﺎ د ﻧﺎﻣﮑﻤﻞ ﻓﻨﺠﻴﺎﻧﻮ او ﮐﻠﻪ د ‪hyphae mycetes‬‬

‫» د ﭘـــﻮﭘــﻨـﮑــﻮﻧــﻮ ﻣـﺨــﺘــﻠــﻒ ډوﻟـــﻮﻧـــﻪ «‬

‫ﭘﺪي ډﻟﻪ ﮐﻲ ﺁﺑﻲ ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻪ او د ﻣﻴﻮو ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻪ ﺷﺎﻣﻞ دي ﭼﻲ ﻣﻮﻧږ د ډوډۍ‬
‫ﭘﻮﭘﻨﮏ د ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ ﭘﻪ ډول ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻮو‪.‬‬
‫د ډوډۍ ﭘــﻮﭘـــﻨـــﮏ‪ :‬دا ﭘﻮﭘﻨﮏ د ﺗﻮر‪ ،‬ﺷﻴﻦ رﻧګﻮﻧﻮ ﺳﺮﻩ د ډوډۍ او د ﻧﻮرو‬
‫ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو د ﭘﺎﺳﻪ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي او د ﻣﻬﻤﻮ ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻮ څﺨﻪ دي‪ .‬دا ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻪ د‬
‫ﺳﭙﻮروﻧﻮ د ﺟﻮاﻧﻪ وهﻠﻮ څﺨﻪ وروﺳﺘﻪ ﻣﻨﺸﻌﺒﻲ هﺎﻳﻔﻲ ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي ﭼﻲ د هﻐﻮي څﺨﻪ‬
‫ﺳﺎﻗﻪ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﺳﭙﻮرﻧﺠﻴﺎ ودﻩ ﮐﻮي‪ .‬دا ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻪ ﻏﻴﺮزوﺟﻲ ﺳﭙﻮروﻧﻪ ﻟﺮي او‬
‫ﺳﭙﻮرﻧﺠﻴﺎ ﻳﻲ ﭘﻪ ډﻟﻪ اﻳﺰﻩ ﺗﻮګﻪ د ﻳﻮﻩ ﻣﺸﺨﺺ او ﻣﻌﻠﻮم هﺎﻳﻔﺎ ﻟﻪ ﭘﺎﺳﻪ څﺮګﻨﺪﻳږي ﭼﻲ د‬
‫‪ Sporangiophore‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫ﻳﻮ ګﺮوپ ﺳﭙﻮرﻧﺠﻴﺎ د ﻳﻮﺷﻤﻴﺮ ﻟﻨډو او رﻳﺸﻪ ډوﻟﻪ هﺎﻳﻔﻲ ﭘﻮاﺳﻄﻪ اوﺑﻪ او ﻏﺬاﻳﻲ‬
‫ﻣﻮاد ﺟﺬﺑﻮي ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪.‬‬
‫ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ ﻳﻲ ﭘﻪ ﺑﻠﻪ ﺻﻔﺤﻪ ﮐﻲ وګﻮري‪.‬‬

‫‪Columella‬‬
‫‪Sporangium‬‬
‫‪Rhizopus‬‬

‫‪Sporangiophore‬‬
‫‪Stolon‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪65‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪A – structue associoted with asexual reproduction by spores‬‬

‫‪B – Portion of hyphae .‬‬
‫‪C – Spore germination .‬‬
‫ﮐﻠﻪ ﭼﻲ ﭘﻮﭘﻨﮏ ﺧﭙﻞ د ﭘﺨﻴﺪو ﻣﺮﺣﻠﻲ ﺗﻪ ورﺳﻴﺪﻩ ﺳﭙﻮرﻧﺠﻴﻮﻓﻮر ﻳﻲ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪.‬‬
‫او ﻧﺠﻴﻢ ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي‪ .‬ﭼﻲ د هﻐﻪ ﭘﻪ داﺧﻞ ﮐﻲ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد‪ ،‬ﺳﺎﻳﺘﻮﭘﻼزم او هﺴﺘﻪ ﺳﺮﻩ را‬
‫ټﻮﻟﻴږي او ﺳﭙﻮرﻧﺠﻴﻢ د ګﻨﺒﺪ ﭘﻪ ﺷﺎن ﺷﮑﻞ ځﺎن ﺗﻪ ﻏﻮرﻩ ﮐﻮي‪ .‬واﮐﻴﻮﻟﻮﻧﻪ هﻤﻮارﻩ‬
‫ﺷﮑﻞ ﻧﻴﺴﻲ او ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮﻩ ﻣﺨﻠﻮﻃﻴږي او وروﺳﺘﻪ ﻟﻪ هﻐﻪ ﻳﻮ دﻳﻮال ﺗﺸﮑﻴﻠﻴږي ﭼﻲ‬
‫ﺳﭙﻮرﻧﺠﻴﻢ ﭘﻪ دوﻩ ﺑﺮﺧﻮ وﻳﺸﻲ ) ﺧﺎرﺟﻲ او داﺧﻠﻲ ﺑﺮﺧﻲ (‪ .‬ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺮﺧﻪ ﻳﻲ ﻋﺒﺎرت‬
‫ﻟﻪ ﻳﻮي ﺑﺮﺧﻲ څﺨﻪ وي ﭼﻲ ﭘﻪ هﻐﻪ ﮐﻲ ﺳﭙﻮروﻧﻪ ﺳﺮﻩ راټﻮﻟﻴږي‪.‬او داﺧﻠﻲ ﺑﺮﺧﻪ ﻳﻲ‬
‫ﻳﻮﻩ ﺷﻨډﻩ ﺑﺮﺧﻪ دﻩ ﭼﻲ د ‪ Columella‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬هﻐﻪ رﺷﺘﻲ ﭼﻲ‬
‫ﺳﭙﻮرﻧﺠﻴﻮﻓﻮرﺳﺮﻩ ﻧښﻠﻮي د ‪ Stolon‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫د ډوډۍ ﭘﻮﭘﻨﮏ ﻳﻮاځﻴﻨﻲ ﭘﻮﭘﻨﮏ دي ﭼﻲ ﺧﭙﻞ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد د ژوﻧﺪي او‬
‫ﻏﻴﺮژوﻧﺪي اﻧﺴﺎﺟﻮ څﺨﻪ ﻻﺳﺘﻪ راوړي‪ .‬ﭘﻪ ﻻﺑﺮاﺗﻮار ﮐﻲ د ډوډۍ او ﻳﺎ ﮐﻮم ﺑﻞ ﻏﺬاﻳﻲ‬
‫ﻣﻮادو ﻟﻪ ﭘﺎﺳﻪ ﻧﻤﻮ ﮐﻮي ﭼﻲ ﺧﭙﻞ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد د اﻧﺰاﻳﻢ ﻋﻤﻠﻲ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻻﺳﺘﻪ راوړي‪.‬‬
‫څﺮﻧګﻪ ﭼﻲ اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻪ د ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو ﭘﻪ دﻧﻨﻪ ﮐﻲ ﺗﺮﺷﺢ ﮐﻴږي‪ .‬ﻏﺬا د ﻣﻨﺤﻞ ﮐﻴﺪو څﺨﻪ‬
‫وروﺳﺘﻪ ﻻﺳﺘﻪ راوړي‪ .‬د دي ډﻳﺮﻣﻀﺮاو ﺗﺒﺎﻩ ﮐﻮوﻧﮑﻲ ﻓﻨﺠﻴﺎن دي‪ .‬ﺳﺒﺰﻳﺠﺎت ‪ ،‬ﻣﻴﻮي‬
‫ﻟﮑﻪ ﺧﻮاږﻩ ﮐﭽﺎﻟﻮ) ‪ ( Sweet potato‬ﺑﺎدﻧﺠﺎن روﻣﻲ ‪ ،‬ﺧټﮑﻲ ‪ ،‬ﺷﻔﺘﺎﻟﻮ‪ ،‬اﻟﻮﺑﺎﻟﻮ او‬
‫ﻧﻮردي‪.‬‬
‫ﺧـﻤـﻴـﺮﻣـﺎﻳـﻪ ‪ : yeast‬ﺧﻤﻴﺮﻣﺎﻳﻪ د ‪ Ascomycetes‬ﻟﻪ ډﻟﻲ څﺨﻪ دي او د‬
‫ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﮑﻮﭘﻲ ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن دي‪ .‬ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ځﺎﻧګړي ﺑﻴﻠﻮ ﺣﺠﺮو دي ﭼﻲ ﭘﻪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﺑﻴﻀﻮي او ﻳﺎ داﻳﺮوي ﺷﮑﻞ ﻟﺮي‪ .‬د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو څﺨﻪ د دوﻩ دﻻﻳﻠﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻳﻮ‬
‫ﻟﻪ ﺑﻠﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ – ١‬دﺧﻤﻴﺮﻣﺎﻳﻪ ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮﺣﺠﺮي دﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻟﻮي دي‪.‬‬
‫‪66‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – ٢‬دوي د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﻣﻴﺨﺎﻧﻴﮑﺘﻮﻧﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﺗﮑﺜﺮ ﮐﻮي ﻳﻌﻨﻲ د ﺟﻮاﻧﻲ وهﻠﻮ ﻳﺎ‬
‫‪ Budding‬ﻋﻤﻠﻲ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﺗﮑﺜﺮ ﮐﻮي‪.‬‬
‫ﺧﻤﻴﺮﻣﺎﻳﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻮرو ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻮ ﺗﻪ ډﻳﺮ ﺳﺎدﻩ او ﺑﺴﻴﻂ دي‪ .‬ﻻﮐﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﺗﻪ‬
‫ﭘﻴﭽﻠﻲ ﺟﻮړښﺖ ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻮﭘﻨﮑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن زوﺟﻲ او ﻏﻴﺮزوﺟﻲ ﺗﮑﺜﺮﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ زوﺟﻲ‬
‫ﺗﮑﺜﺮﮐﻲ ﻳﻲ ﺳﭙﻮر ﺗﺸﮑﻴﻠﻴږي‪ .‬ﭼﻲ دا ﻋﻤﻠﻴﻪ د دوﻩ ﺣﺠﺮو د ﻳﻮځﺎي ﮐﻴﺪو ﭼﻲ ﮐڅﻮړﻩ‬
‫ډوﻟﻪ ﺷﮑﻞ ﻟﺮي‪ .‬ﭼﻲ د ‪ Ascus‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼﻲ ﺳﭙﻮروﻧﻪ د‬
‫ﭘﺨﻴﺪو ﻣﺮﺣﻠﻲ ﺗﻪ ورﺳﻴږي څﺮﻧګﻪ ﭼﻲ اﺳﮑﺲ ﻳﻮاﺗﻪ ﺳﭙﻮرﻩ اﻟﻪ دﻩ ﺷﮑﻴږي اوﮐﻮم‬
‫ﺳﭙﻮروﻧﻪ ﭼﻲ دهﻐﻪ څﺨﻪ ﺧﺎرﺟﻴږي د ‪ ascospore‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬هﺮ اﺳﮑﻮﺳﭙﻮر د‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﻮ ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﻻﻧﺪي ﺟﻮاﻧﻪ وهﻲ او ﻳﻮﻩ ﻧﻮي د ﻳﺴټ ‪ yeast‬ﺣﺠﺮﻩ ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي‪.‬‬

‫» ﭘــــﺮوﺗــــــﻮزوا ‪« Protozoa‬‬

‫ﭘﺮوﺗﻮزوا د اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﻟﻪ ډﻟﻲ څﺨﻪ دي او ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﻳﻮي واﺣﺪي ﺣﺠﺮي‬

‫د ﻏﺬا د اﺧﻴﺴﺘﻠﻮ‬ ‫دي‪ .‬ﭼﻲ ﻧﻮﻣﻮړي ﺣﺠﺮﻩ ﺧﭙﻞ ټﻮل ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻪ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي‪.‬‬
‫ﻃﺮز ﻳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﺗﻪ ﻓﺮق ﮐﻮي ﭘﺪي ﻣﻌﻨﻲ ﭼﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻏﺬا د ﻣﻨﺤﻞ ﭘﻪ ډول او‬
‫دوي ﻏﺬا د ﺟﺎﻣﺪ ﭘﻪ ﺷﮑﻞ ﻻﺳﺘﻪ راوړي‪.‬‬
‫ﭘﺮوﺗﻮزوا څﻠﻮر ټﻮﻟګﻲ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول دي ‪:‬‬
‫‪ Sarcodina – ١‬اﻣﻴﺐ ‪ :‬اﻣﻴﺐ د دي ګﺮوپ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ دي د ﮐﺎذﺑﻮ ﭘښﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻮي )‪ (Psupodia‬اوﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادهﻢ د دي ﻟﻴﺎرﻻﺳﺘﻪ راوړي‪.‬‬
‫‪ Mastigophora – ٢‬ﻗﻤﭽﻴﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ‪ :‬ﻗﻤﭽﻴﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ‪Flagilla‬‬
‫دي‪ .‬د دي ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻻﻣﺒﻮ وهﻲ او ﻏﺬا ﻻﺳﺘﻪ راوړي‪ .‬دا ﻗﻤﭽﻴﻦ د ﺳﺎﻳﺘﻮﭘﻼزم څﺨﻪ‬
‫ﻣﻨﺸﺎء اﺧﻠﻲ او د ﺣﻴﻮان د ﺣﺮﮐﻲ ﻋﻀﻮي ﭘﻪ ﺣﻴﺚ دﻧﺪﻩ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي ‪.‬‬
‫‪ : Ciliata – ٣‬دا ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ټﻮل اﻃﺮاف ﮐﻲ وﻳښﺘﺎن ﻟﺮي ﭼﻲ د ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻳﻲ ګﺮځﻲ او ﻏﺬا هﻢ د هﻤﺪي ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻻﺳﺘﻪ رواړي‪.‬‬

‫‪67‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ : Sporozoa – ٤‬دا ﭘﺮوﺗﻮزوا ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻮرو ﺗﻪ ﮐﻮﭼﻨﻲ دي ﭘﻪ ﺣﻴﻮاﻧﻲ او ﻧﺒﺎﺗﻲ‬
‫ﺣﺠﺮو ﮐﻲ ﭘﻪ ﻃﻔﻴﻠﻲ ډول ژوﻧﺪ ﮐﻮي‪ .‬ﻣﺬﮐﺮ ﺟﻨﺲ) ‪ ( Gamat‬ﻳﻲ ﻗﻤﭽﻴﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د‬
‫ازاد او ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺣﺮﮐﺖ دي‪.‬‬
‫د ﻓﻼﺟﻴﻼﺗﺎ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﻃﻔﻴﻠﻲ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول دي ‪:‬‬
‫اﻟﻒ – ‪ : trypansomiasis‬ﭘﺪي ﮐﻲ ‪ trypanosomagambiense‬او‬
‫‪ Trypanosomarodesiense‬ﺷﺎﻣﻞ دي ﭼﻲ د اﻓﺮﻳﻘﺎﻳﻲ ﺧﻮب ﻳﺎ ﻧﺎروﻏﻲ‬
‫)‪ (African sleepi ngsickness‬ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪ .‬دا ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ ﻧﺎروﻏﻲ دﻩ د ﻳﻮﻩ ﺳړي‬
‫څﺨﻪ ﺑﻞ ﺳړي ﺗﻪ د ‪ tse tse‬ﻣﻴﺎﺷﻲ ﭘﻮاﺳﻄﻪ اﻧﺘﻘﺎﻟﻴږي‪.‬‬
‫ب – ‪ : Leishmaniasis‬د ‪ leeshmania‬ﺟﻨﻴﻦ د ‪ Kala-azar‬ﻧﺎروﻏﻲ د‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي او دا ﻧﺎروﻏﻲ ‪ Sandfly‬د ﻳﻮﻩ ﺳړي څﺨﻪ ﺑﻞ ﺳړي ﺗﻪ اﻧﺘﻘﺎﻟﻴږي‪.‬‬
‫ﻻﻧﺪﻳﻨﻲ ﺷﮑﻞ د ‪ Trypanosomagambiense‬دي‪.‬‬

‫‪Trypanosomagambiense‬‬

‫د ﺳﭙﻮروزوا ‪ Sporozoa‬ټﻮﻟګﻲ ﻳﻲ ﮐﻮم ﺣﺮﮐﻲ ﻋﻀﻮي ﻧﻪ ﻟﺮي او ﭘﻪ وﻳﻨﻪ ﮐﻲ‬

‫ﭘﻪ ازادﻩ ﺗﻮګﻪ ژوﻧﺪون ﮐﻮي او ﺳﭙﻮر د ﺗﺸﮑﻴﻞ ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ ﺗﮑﺜﺮ ﮐﻮي‪ .‬د دي ټﻮﻟګﻲ‬
‫ﻣﻀﺮﻣﺸﻬﻮر ﻧﻮع ﻳﻲ ‪ Plasmodium‬دي او ډﻳﺮ ﻣﺸﻬﻮردي ‪ .‬ﭼﻲ د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ‪ ،‬ﺷﺎدﻳﺎﻧﻮ‬
‫او ﭘﻪ اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﻮ ﮐﻲ د ﻣﻼرﻳﺎ ﻧﻮ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪ .‬د دي ﻧﺎروﻏﻲ ﭘﺮازﻳﺘﻮﻧﻪ د ‪Anaphell‬‬
‫ﻣﺎﺷﻲ ﭘﻮاﺳﻄﻪ اﻧﺘﻘﺎﻟﻴږي ﭼﻲ د ﭼﻴﭽﻠﻮ ﭘﻪ وﺧﺖ ﮐﻲ ‪ ٤٥‬درﺟﻲ زاوﻳﻪ ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي‪ .‬ﻣﺎﺷﻲ‬

‫‪68‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫دوﻩ ﻣﺠﺮاګﺎﻧﻲ ﻟﺮي‪ .‬ﭼﻲ د ﻳﻮﻩ ﭘﻮاﺳﻄﻪ د اﻧﺴﺎن وﻳﻨﻪ څﮑﻲ او ﺑﻠﻲ ﭘﻮاﺳﻄﻪ د ﻣﻼرﻳﺎ‬
‫ﭘﺮازﻳﺖ د اﻧﺴﺎن ﺑﺪن ﮐﻲ داﺧﻠﻮي‪ .‬څﻠﻮر ډوﻟﻪ ﻣﻼرﻳﺎﻳﻲ ﺗﺒﻲ ﻣﻮﺟﻮدي دي‪.‬‬
‫‪ :( P. V ) – Plasmodium Vivax – ١‬ﭘﻪ ‪ 48‬ﺳﺎﻋﺘﻮ ﮐﻲ ﺧﭙﻠﻪ دورﻩ‬
‫ﺗﮑﻤﻴﻠﻮي او ﻋﺎﻣﻞ ﻳﻲ ‪ Benign malaria‬دي ‪.‬‬
‫‪ :Plasmodium malaria – ٢‬د دي ﻧﺎروﻏﻲ ﻧﺎﻗﻞ ‪Quartan malaria‬‬
‫ﻧﻮﻣﻴږي او د ‪ 72‬ﺳﺎﻋﺘﻮﻧﻮ وروﺳﺘﻪ د ﺗﺒﻲ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ :Plasmodium Falciparim – ٣‬د دي ﻧﺎروﻏﻲ د ‪ Penicious mal..‬ﭘﻪ‬
‫ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ﭘﻪ ﻧﺎ ﻣﻌﻴﻨﻪ وﺧﺘﻮﻧﻮ ﮐﻲ ﺗﺒﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪوي ) د ژوﻧﺪاﻧﻪ دوران ﺷﮑﻞ (‪.‬‬

‫* ‪ : Kala-zar (1‬د دي ﻧﺎروﻏﻲ ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ ﻃﺤﺎل او ځګﺮ د ﺧﭙﻞ ﻋﺎدي ﺣﺎﻟﺖ څﺨﻪ‬
‫ﻟﻮﺋﻴږي‪.‬‬

‫‪69‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫* ‪ : Sandfly (2‬ﻳﻮ ډول ﻣﺎﺷﻲ دي ﭼﻲ ﭘﻪ وﭼﻮ دښﺘﻮ ﮐﻲ ﭼﻲ د ﮐښﺖ وړ ﻧﻪ‬
‫وي او ﺗﻮدي ﺳﻴﻤﻲ وي ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي‪.‬‬

‫وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ او ﺑﮑﺘﺮﻳﺎګﺎﻧﻲ ﭼﻲ د ﺗﻨﻔﺲ ﺟﻬﺎز ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ ﺑﺪن ﺗﻪ داﺧﻠﻴږي‪.‬‬

‫وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ د ﺗﻨﻔﺴﻲ ﺟﻬﺎز ﻟﻪ ﻟﻴﺎري د اﻧﺴﺎن ﺑﺪن ﺗﻪ داﺧﻠﻴږي‪ .‬د دوي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫اﻧﻮاع د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﻣﺮﺿﻮﻧﻮ د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي ﭼﻲ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ اﻧﻔﻠﻮﺋﻨﺰا‪ -‬ﺷﻴﺮي‪-‬‬
‫ﭼﻴﭽﮏ‪ ) Chicken pox , mum -‬د ﭼﺮګﺎﻧﻮ ﭼﻴﭽﮏ ( او د رﻳﺰش وﻳﺮوس ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫وي ‪.‬‬
‫د رﻳﺰش وﻳﺮوس ) ﻳﺦ وهﻠﻲ (‪ :‬ځﻴﻨﻲ ﺧﻠﮏ د دي وﻳﺮوس ﭘﻪ وړاﻧﺪي‬
‫ﺣﺴﺎس وي او د هﻐﻪ څﺨﻪ ﮐﻮم ﭼﻲ د ﻧﺎروغ ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ ﺗﻨﻔﺲ ﺷﻮﻳﺪﻩ اﺧﻠﻲ او د ﻳﺦ وهﻠﻲ‬
‫ﭘﻪ ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﺒﺘﻼء ﮐﻴږي‪ .‬ﻟﻪ ﺑﻠﻲ ﺧﻮا ﭘﻪ ﻧﺎڅﺎﭘﻲ ﺗﻮګﻪ د ګﺮﻣﻲ ﺧﻮﻧﻲ څﺨﻪ د ﻳﺨﻲ هﻮا‬
‫ﺗﻪ ﭘﻪ ﻧﺎڅﺎﭘﻲ ﺗﻮګﻪ وﺗﻠﻮ ﺳﺮﻩ ﺳړي ﺗﻪ د ﻳﺦ وهﻠﻲ ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪ .‬د دي‬
‫ﻧﺎروﻏﻲ اﻋﺮاض ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ﻳﺦ وهﻞ‪ -‬ﺧﻔﻴﻔﻪ ﺗﺒﻪ‪ -‬ﺳﺮدردي‪ -‬د ﭘﺰي رواﻧﻴﺪل او‬
‫ﮐﻠﻪ ﮐﻠﻪ ټﻮﺧﻲ او ﺳﺘړﺗﻴﺎ هﻢ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ ‪ .‬ﭘﺨﭙﻠﻪ ﻧﺎروﻏﻲ دوﻣﺮﻩ ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ ﻧﻪ دﻩ‪ .‬او‬
‫ﮐﭽﻴﺮي دواﻣﺪارﻩ ﺷﻲ ﻧﻮ د ﻧﻮرو ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻮ ﻧﺎروﻏﻴﻮ د ﻣﻨځﺘﻪ راﺗﻠﻮ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫اﻧﻔﻠﻮﺋﻴﻨﺰا ‪ :‬دا ﻳﻮﻩ ﺳﺎري ﻧﺎروﻏﻲ دﻩ او د ﻣﺮګ ﺳﺒﺐ هﻢ ګﺮځﻲ‪ .‬د دي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫د هﻐﻮي د‬ ‫ډوﻟﻪ اﻧﻔﻠﻮﺋﻴﻨﺰا ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ) ‪ ( A,B,C‬څﺨﻪ ‪ .‬ﻣﻮﺟﻮد دي ﭼﻲ‬
‫اﻧﺘﻴﺠﻦ د ﺗﺮﮐﻴﺐ ﭘﻪ اﺳﺎس ﭘﻴﮋﻧﺪل ﮐﻴږي‪Nemococci , .‬‬
‫‪ ،Staphilococci,Streptococci‬ﻧﻴﻤﻮﮐﺎﮐﺴﻲ‪)Hemophyllus influenzi ،‬‬
‫هﻴﻤﻮﻓﻴﻠﺲ اﻧﻔﻠﻮﺋﻴﻨﺰي ( دوهﻤﻲ ﻣﺘﻌﺮﺿﻴﻦ دي‪ .‬ﭘﻪ اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﺗﻮګﻪ وﻳﺮوس او وروﺳﺘﻪ ﻳﻮ‬
‫ﻟﻪ ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﻳﺎد ﺷﻮو ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو څﺨﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻮي‪ .‬او د ﻣړﻳﻨﻲ ﺳﺒﺐ ګﺮځﻲ‪ .‬د اﻧﺘﻲ ﺑﻴﻮﺗﻴﮏ‬
‫د زﻳﺎت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻟﻪ اﻣﻠﻪ هﻢ ﻧﻮﻣﻮړي ﻧﺎروغ ﺗﻪ ګټﻮر ګﺮځﻲ ﺛﺎﺑﻴﺘﻴږي‪ .‬د ‪epidemec‬‬
‫‪ parotitic mumps‬ﭘﻪ ﻧﻮم هﻢ ﻳﺎدﻳږي‪ .‬دا وﻳﺮوس د هګﻲ ﭘﻪ ژﻳړ ﮐﻲ ودﻩ ﮐﻮي‪ .‬ﭘﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن او ﺷﺎدي ﮐﻲ ﻧﺎروﻏﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ وي‪ .‬د ﻣﺎﻏﺰو‪ ،‬د ﭘﺎﻧﻘﺮاﻧﺲ‪ ،‬ﺧﺼﺘﻲ‪ ،‬د ‪Protid‬‬
‫ﻏﺪي ﻟﻪ ﭘﺎﺳﻪ او ﺣﺘﻲ ﭘﻪ زړﻩ ﮐﻲ ﻧﻤﻮ ﮐﻮي‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼﻲ د ‪ Parotid‬ﻏﺪي ﻟﻪ ﭘﺎﺳﻪ ودﻩ‬

‫‪70‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫وﮐړي‪ .‬د ﻏﻮږوﻧﻮ ﺷﺎﺗﻨﻲ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻲ ﭘﺎړﺳﻮب ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي او د ﻏﺬا د ﺗﻴﺮواﻟﻮ) ﺑﻠﻊ (‬
‫ﮐﻮﻟﻮﭘﻪ وﺧﺖ ﮐﻲ ﻧﺎروغ د ﺗﮑﻠﻴﻒ اﺣﺴﺎس ﮐﻮي ‪.‬‬
‫ﺷـــﻴــﺮي‪ :‬ﺷﻴﺮي ﭼﻲ د ‪ Morbili , Measles‬او ‪ Rubella‬ﭘﻪ ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ هﻢ‬
‫ﻳﺎﻳږي‪ .‬دا ﻧﺎروﻏﻲ ﭘﻪ ﭘﺴﺮﻟﻲ ﮐﻲ ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي او ډﻳﺮﻩ ﺷﺪﻳﺪﻩ ﻧﺎروﻏﻲ دﻩ او ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫ډول ﭘﻪ ﮐﻮﭼﻨﻴﺎﻧﻮ ﮐﻲ څﺮګﻨﺪﻳږي‪.‬‬
‫د دي ﻧﺎروﻏﻲ اﻋﺮاض ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ټﻮﺧﻲ‪ -‬ﺷﺪﻳﺪﻩ ﺗﺒﻪ‪ Photophbia -‬د ﺳﺘﺮګﻮ‬
‫دﻳﺪ ﻧﻪ ﻟﺮل د روښﻨﺎﻳﻲ ﺧﻮاﺗﻪ‪ -‬ﭘﻪ ټﻮل ﺑﺪن ﮐﻲ د ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ داﻧﻮ ﭘﻴﺪا ﮐﻴﺪل دي دي‪ .‬او دا‬
‫ﻧﺎروﻏﻲ د دوهﻤﻲ ﺣﻤﻠﻲ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﺷﺪت ﭘﻴﺪا ﮐﻮي ﭼﻲ د هﻐﻲ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻧﻤﻮﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺑﺮاﻧﺸﻴﺖ‬
‫) ‪ ( Branchitis‬او د ﻏﻮږوﻧﻮ درد ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪.‬‬
‫ﺷﻴﺮي ﻳﻮﻩ ﺳﺎري ﻧﺎروﻏﻲ دﻩ اوﭘﻪ ﭘُﺮﻧﻔﻮﺳﻪ ځﺎﻳﻮﻧﻮﻟﮑﻪ ﻣﮑﺘﺒﻮﻧﻮ‪ -‬ﺳﻴﻨﻤﺎګﺎﻧﻮ اوﭘﻪ‬
‫ﻧﻮروځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﻲ د ﻳﻮﻩ ﺷﺨﺺ څﺨﻪ ﺑﻞ ﺷﺨﺺ ﺗﻪ ﺧﭙﺮﻳږي‪.‬‬
‫ﻗﺼﺒﺔ اﻟﺮﻳﻪ‬ ‫د ﺷﻴﺮي وﻳﺮوس ﭘﻪ وﻳﻨﻪ ﮐﻲ ‪ ،‬د وﻳﻨﻲ ﺗﺮﺷﺤﺎت‪ ،‬ﺧﻮﻟﻪ ‪ ،‬ﺳﺘﻮﻧﻲ‪،‬‬
‫او ﭘﻪ ﺳﺘﺮګﻮﮐﻲ ﭘﻴﺪاﮐﻴږي‪ .‬او د ‪ 150 – 100‬ﻣﻠﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮون ﭘﻮري ﻗﻄﺮﻟﺮي‪ .‬او د ﻧﻮم‬
‫) ﻧﺎف ( ﭘﻪ ﺷﺎن ﺷﮑﻞ ﻟﺮي اود ﭼﺮګﺎﻧﻮد هګﻲ ﭘﻪ ﻧﻄﻔﻪ او د زرع ﻣﺤﻴﻂ اﻧﺴﺎج ﻳﻲ ﭼﻲ‬
‫ﻟﺮوﻧﮑﻲ د اﻧﺴﺎﻧﻲ اوﻳﺎ د ﺷﺎدي اﻧﺴﺎﺟﻮوي ودﻩ ﮐﻮي‪ .‬ﺷﺎدي دا وﻳﺮوس ﭘﻪ اﺳﺎﻧﻲ ﺳﺮﻩ‬
‫اﺧﻠﻲ او ﻋﻴﻦ ﻋﻼﻣﻲ ﭼﻲ اﻧﺴﺎﻧﺎن ﻳﻲ ښﻴﺌﻲ ﺷﺎدي ﻳﻲ هﻢ ﻟﻪ ځﺎﻧﻪ ښﻴﺌﻲ‪ .‬د دي‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ ﻧﺎروﻏﻲ څﺨﻪ د ﺧﻼﺻﻴﺪوﭘﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ وﺧﺖ ﮐﻲ ﮐﻮﭼﻨﻴﺎن واﮐﺴﻴﻦ‬
‫ﮐړل ﺷﻲ‪.‬‬
‫ﭼﻴﭽﮏ ‪ Variola‬ﻳﺎ ‪ :Smallpox‬د ﭼﻴﭽﮏ وﻳﺮوس دهګﻲ ﭘﻪ ﻧﻄﻔﻪ ﮐﻲ‬
‫ﮐﺮل ﮐﻴږي او ﮐﻠﻪ ﭼﻲ د اﻟﮑﺘﺮون ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﮑﻮپ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐړل ﺷﻲ ﭘﻪ‬
‫ﺑﻴﻀﻮي ﻧﺎزﮐﻪ ﺷﮑﻞ ﺳﺮﻩ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬دا وﻳﺮوس د ډﻳﺮي ﻣﻮدي ﻟﭙﺎرﻩ د ﺧﭙﻞ ﻣﻴﺰﺑﺎن‬
‫ﭘﻪ ﺣﺠﺮﻩ ﮐﻲ ﭘﻪ ﻏﻴﺮﻓﻌﺎﻟﻪ ﺗﻮګﻪ ﭘﺎﺗﻲ ﮐﻴږي‪).‬او ﮐﭽﻴﺮي زﻣﻴﻨﻪ ورﺗﻪ ﻣﺴﺎﻋﺪﻩ ﻧﻪ وي(‪.‬او‬
‫هﻐﻪ ﺟﻮړښﺘﻮﻧﻪ ﻳﻲ ﭼﻲ د ‪ Guarnieri body‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي‪ .‬دوﻩ ډوﻟﻪ‬
‫وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ ﭼﻲ ﭘﻪ اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﮐﻲ د ﻧﺎروﻏﻲ د ﻣﻨځﺘﻪ راوړﻟﻮ ﺑﺎﻋﺚ ګﺮځﻲ وﺟﻮد ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﻳﻮ ﻳﻲ د ‪ Variola major‬او دوهﻢ ﻳﻲ د ‪ Variola minor‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬ﻟﻮﻣړﻧﻲ‬

‫‪71‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻳﻲ د ﺷﺪﻳﺪي ﺗﺒﻲ ﻧﺎروﻏﻲ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي او ﺣﺘﻲ د ﻣړﻳﻨﻲ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪ .‬او دوهﻤﻲ ﻳﻲ‬
‫دوﻣﺮﻩ ﺷﺪﻳﺪ ﻧﻪ وي د ‪ alastriam‬ﭘﻪ ﻧﻮم هﻢ ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫وﻳﺮوﺳﻮﻧﻪ د ﺗﻨﻔﺴﻲ ﺟﻬﺎز ﻟﻪ ﻟﻴﺎري د اﻧﺴﺎن ﺑﺪن ﺗﻪ داﺧﻠﻴږي‪ .‬د ﭼﻴﭽﮏ وﻳﺮوس‬
‫ﭘﻪ اوﻟﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﻲ د ﺗﺒﻲ‪ ،‬ﺳﺮدردي‪ ،‬ﻣﻼدرد او د ﻳﺨﻨﻲ اﺣﺴﺎس ﮐﻮي‪ .‬د ﭼﻴﭽﮏ ﻋﻼﻳﻢ‬
‫ﻟﻮﻣړي ﭘﻪ ﻣﺦ او ﺑﻴﺎ ﭘﻪ ﻣټﺎﻧﻮ اوﭘﻪ ﭘﺎي ﮐﻲ ﭘﻪ ﻻﺳﻮﻧﻮښﮑﺎرﻩ ﮐﻴږي‪ .‬او ﭘﻪ‬
‫وروﺳﺘﻴﻮﻣﺮﺣﻠﻮﮐﻲ د ﺳﻴﻨﻲ ﻟﻪ ﭘﺎﺳﻪ ‪ ،‬ﭘﻪ ﺧﻴټﻲ ‪ ،‬اوږو او ټﻮل ﺑﺪن ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬د دي‬
‫ﻧﺎروﻏﻲ اﻧﺘﻘﺎل د ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺗﻤﺎس ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻟﮑﻪ د ﺧﻮﻟﻲ ﺗﺮﺷﺤﺎت ‪ ،‬د ﭘﺰي او هﺮڅﻪ ﭼﻲ د‬
‫دﻏﻮ ﺗﺮﺷﺤﺎﺗﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﮐﮑړﺷﻮي وي ﻟﮑﻪ )روﺟﺎﻳﻲ ‪ ،‬ﺑﺎﻟښﺖ ‪ ،‬څﺎدر او ﻧﻮر( ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ‬
‫اﻧﺘﻘﺎﻟﻴږي‪.‬‬
‫د ﻣﺨــﻨـﻴــﻮي ﻃـﺮﻳــﻘـــﻲ ﻳــــﺎ ﻻري‪:‬‬
‫هﻐﻪ څﻮﮎ ﭼﻲ د ﭼﻴﭽﮏ ﭘﻪ ﻧﺎروﻏﻲ اﺧﺘﻪ وي د هﻐﻪ څﺨﻪ ﺑﺎﻳﺪ ځﺎن ﻟﻴﺮي وﺳﺎﺗﻞ‬
‫ﺷﻲ او هﻤﺪارﻧګﻪ د واﮐﺴﻴﻦ ﺗﻄﺒﻴﻖ هﻢ ﺿﺮوري دي‪.‬‬
‫رﮐﺘﺴﻴﺎ ﭼﻲ د ﺗﻨﻔﺴﻲ ﺟﻬﺎز ﻟﻪ ﻟﻴﺎري ﺑﺪن ﺗﻪ داﺧﻠﻴږي او د ټﻮﻟﻮ ﻣﻬﻢ ﻳﻲ ‪Coxilla‬‬
‫‪ burnetti‬دي د ‪ Q – Fever‬ﺗﺒﻲ ﻋﺎﻣﻞ دي‪.‬‬
‫رﮐﺘﺴﻴﺎ ډﻳﺮ ﮐﻮﭼﻨﻲ ﻣﻮﺟﻮد دي د ﻣﻴﻠﻪ ډوﻟﻪ او ﮐﺎﺳﻲ ﭘﻪ ﺷﮑﻠﻮﻧﻮ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬دا‬
‫اﺟﺴﺎم ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻪ ﮐﻮي‪ .‬د دوي د ﮐﺮﻧﻲ ﻟﭙﺎرﻩ ژوﻧﺪي اﻧﺴﺎج ﭘﻪ ﮐﺎردي ﺗﺮڅﻮ د هﻐﻮي‬
‫ودﻩ ﺻﻮرت وﻧﻴﺴﻲ‪ .‬د ‪ 60c‬درﺟﻲ ﺣﺮارت ﭘﻮري د ﻳﻮﻩ ﺳﺎﻋﺘﻪ ﭘﻮري ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﻮﻟﻲ‬
‫ﺷﻲ‪.‬‬
‫* ‪ :Q-Fever‬ﻳﻮډول ﺗﺒﻪ دﻩ ﭼﻲ د ﺿﻌﻴﻒ واﻟﻲ‪،‬ﺳﺮدردي‪ ،‬ﺳﺘړﺗﻴﺎ‪ ،‬د ﻳﺨﻨﻲ اﺣﺴﺎس اوﭘﻪ‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﻲ ﺧﻮﻟﻪ ډﻳﺮﻩ زﻳﺎﺗﻴږي‪.‬‬
‫د ﮐﺎﮐﺴﻴﺪ وﻳﺮوس ﺑﺪن ﺗﻪ د داﺧﻠﻴﺪو ﺳﺮﻩ رﻧﺸﻲ ﻧﻤﻮﻧﻴﺎ د ﺧﻔﻴﻒ ټﻮﺧﻲ ﺳﺮﻩ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪﻳږي‪ .‬د ﺑﻘﺎء دورﻩ ﻳﻲ د دوﻩ ﻳﺎ دري اوﻧﻴﻮ ﭘﻮري وي‪.‬‬
‫د دي وﻳﺮوس د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻨﺒﻊ ﺧﺎورﻩ دﻩ او د اﺧﺘﻪ ﻏﺎﻳﻄﻪ ﻣﻮادو ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﭼﻲ ﭘﻪ‬
‫ﻧﺎروﻏﻲ اﺧﺘﻪ وي او د ﭘﺴﻮﻧﻮ وړﻳﻮ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﭼﻲ ﭘﻪ ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﺒﺘﻼ وي دي‪.‬‬
‫دﻧﺎروﻏﻴﻮﺗﻮﻟﻴﺪوﻧﮑﻲ ﮐﻮم ﭼﻲ د هﺎﺿﻤﻲ دﺳﺘګﺎﭘﻮاﺳﻄﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺪن ﺗﻪ داﺧﻠﻴږي‪.‬‬

‫‪72‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د ﺗﻮﻟﻴﺪ‬ ‫ﻣﺎﻳﮑﺮو ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﮐﻮم ﭼﻲ ﭘﻪ ﮐﻮﻟﻤﻮ ﮐﻲ د ﻧﺎروﻏﻲ‬
‫ﺳﺒﺐ ګﺮځﻲ‬
‫د دي ﻧﺎروﻏﻲ ﻋﺎﻣﻠﻴﻦ د ﺧﻮﻟﻲ ﻟﻪ ﻟﻴﺎري ﻣﻌﺪي ﺗﻪ داﺧﻠﻴږي ﭼﻲ ﭘﻪ ﭼټﮑﻲ ﺳﺮﻩ‬
‫ﮐﻮﻟﻤﻮﺗﻪ ځﺎن رﺳﻮي او د ﮐﻮﻟﻤﻮاﻧﺴﺎﺟﻮ ﺗﻪ ځﺎن رﺳﻮي‪ .‬د ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﻴﮑﺎﻧﻴﺰم د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻟﻪ‬
‫اﻣﻠﻪ دا ﻣﻮﺟﻮدات ﭘﻪ دوﻩ ګﺮوﭘﻮﻧﻮ وﻳﺸﻞ ﮐﻴږي‪ .‬ﻳﻮﺷﻤﻴﺮﻳﻲ ﭘﻪ ﮐﻮﻟﻤﻮﮐﻲ او ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ‬
‫ﻧﻮرﻳﻲ ﭘﻪ وﻳﻨﻪ ﮐﻲ داﻧﺴﺎﺟﻮدﺧﺮاﺑﻮاﻟﻲ ﺑﺎﻋﺚ ګﺮځﻲ‪.‬‬
‫د ‪ Salmonella‬او ‪ Shigell‬د اﻧﺴﺎن دﮐﻮﻟﻤﻮډﻳﺮﻣﻬﻢ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎګﺎﻧﻲ دي ﭼﻲ هﻠﺘﻪ د‬
‫ﻧﺎروﻏﻲ د ﻣﻨځﺘﻪ راوړﻟﻮﺳﺒﺐ ګﺮځﻲ‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﻟﺪي ‪ Eschroecbia coli‬هﻢ د ﮐﻮﻟﻤﻮ‬
‫ﻣﻀﺮﻣﺎﻳﮑﺮو ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟﻲ څﺨﻪ ﺷﻤﻴﺮل ﮐﻴږي‪.‬‬
‫دا ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ګډ ﺧﺎﺻﻴﺘﻮﻧﻮ دي‪.‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول د ﮐﮑړي ﻏﺬا ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ‬
‫ﺑﺪن ﺗﻪ داﺧﻠﻴږي‪ .‬ټﻮل ﻳﻲ ګﺮام ﻣﻨﻔﻲ ډوﻟﻪ دي او اﺧﺘﻴﺎري ﻏﻴﺮهﻮازي دي‪ .‬څﺮﻧګﻪ‬
‫ﭼﻲ ﺳﭙﻮر ﻧﻪ ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي ﻧﻮﻟﺪي اﻣﻠﻪ د ﺣﺮارت ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړل ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ‪.‬‬
‫‪ :Salmonella‬هﺮﻩ ﻧﺎروﻏﻲ ﭼﻲ د ﺳﺎﻟﻤﻮﻧﻴﻼ ﻧﻮع ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راﻏﻠﻲ وي د‬
‫‪ Salmonellasis‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬دا ﻳﻮ ډﻳﺮزﻳﺎت ﻟﻮي ګﺮوپ دي او ګﺮام ﻣﻨﻔﻲ دي‪.‬‬
‫دا ﻣﻮﺟﻮدات د ﻟﮑﺘﻮز د ﺗﺨﻤﺮﺳﺒﺐ ﻧﻪ ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﺲ ‪ Eschroebia coli‬او‬
‫‪ Aerobacter aerogenes‬ﻳﻲ ﭘﻪ ډﻳﺮي اﺳﺎﻧﻲ ﺳﺮﻩ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﮐﻴږي او د ﺳﺎﻟﻤﻮﻧﻴﻼ‬
‫ځﻴﻨﻲ اﻧﻮاع د ﻣﺤﺮﻗﻲ ) ‪ ( Typhoid‬او ‪ Paratyphoid‬ﻧﺎروﻏﻲ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ : Typhoid Fever‬د دي ﻧﺎروﻏﻲ ﻋﺎﻣﻞ ‪ Salmonella typhsa‬دي‪ .‬دا‬
‫دا ﻣﮑﺮوب‬ ‫ﻧﺎروﻏﻲ ډﻳﺮﻩ ﺷﺪﻳﺪﻩ وي اوﭘﻪ وړو ﮐﻮﻟﻤﻮﮐﻲ ﺳﻮزش ﭘﻴﺪاﮐﻮي‪.‬‬
‫ﻟﻤﻔﺎوي ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺗﻪ داﺧﻠﻴږي او دهﻐﻪ ﻟﻴﺎري د وﻳﻨﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﺗﻪ داﺧﻠﻴږي ﭼﻲ ﻳﻮ‬
‫ﺷﻤﻴﺮﻣﺨﺘﻠﻔﻮ اﻧﺴﺎﺟﻮ ﻟﻪ ځګﺮ‪ ،‬ﭘښﺘﻮرګﻮ‪ ،‬ﺗﻮري‪ ،‬د هډوﮐﻮﻣﺎﻏﺰﻩ او ﮐﻠﻪ ﮐﻠﻪ د زړﻩ د‬
‫ﺧﺮاب واﻟﻲ ﺳﺒﺐ هﻢ ﮐﻴږي‪ .‬د دي ﻧﺎروﻏﻲ ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ ﺗﻮري د ﺧﭙﻞ ﻋﺎدي ﺣﺎﻟﺖ څﺨﻪ‬
‫ﻟﻮﺋﻴږي او د ﭘﻮﺳﺘﮑﻲ ﻟﻪ ﭘﺎﺳﻪ ګﻼﺑﻲ داﻏﻮﻧﻪ )ﭘﻪ ﺧﺎﺻﻪ ﺗﻮګﻪ د ﺑﻄﻦ ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﺑﺮﺧﻪ‬
‫ﮐﻲ( ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬ﺗﺒﻪ هﻤﻴﺸﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻩ وي‪ .‬د ﺳﺮدرد څﺨﻪ ﻋﻼوﻩ د ﻣﻌﺪي درد ‪،‬‬
‫ﺿﻌﻴﻒ واﻟﻲ هﻢ د دي ﻧﺎروﻏﻲ ﻟﻪ ﻋﻼﻳﻤﻮ څﺨﻪ دي ‪.‬‬

‫‪73‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د دي ﻧﺎروﻏﻲ ﻋﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﻟﻮﻣړي دوﻩ اوﻧﻴﻮﮐﻲ د ﻧﺎروغ د وﻳﻨﻲ ﭘﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﮐﻲ او ﭘﻪ‬
‫ﻏﺎﻳﻄﻪ ﻣﻮادو ﮐﻲ ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﭘﻪ ﻏﺎﻳﻄﻪ ﻣﻮادو او ﭘﻪ ادرارﮐﻲ ﭘﻴﺪا‬
‫ﮐﻴږي‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼﻲ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد او ﻣﺸﺮوﺑﺎت د ﻣﮑﺮوب ﻟﻪ ﭘﺎﺳﻪ ﭼﻲ ﻣﭻ ﻳﻲ ﻧﺎﻗﻞ دي ﮐﮑړ‬
‫ﻳﺎ و ﺧﻮړل ﺷﻲ ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪.‬‬
‫د دي ﻧﺎروﻏﻲ ﺗﺪاوي د ‪ Chloramphenicol‬د اﺳﺘﻌﻤﺎل ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ ﮐﻴږي‪ .‬د دوﻩ‬
‫اوﻧﻴﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﻣﻤﮑﻦ دي‪.‬‬
‫‪ :Salmonella Paratyphoid‬د دي اﻧﻮاع ﻳﻲ )‪ (A,B,C‬ﺗﺮاوﺳﻪ ﭘﻮري‬
‫د ‪ Para typhoid Fever‬ﺗﺒﻲ د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﻮوﻧﮑﻲ ﭘﻪ ﺣﻴﺚ ﭘﻴﮋﻧﺪل ﺷﻮﻳﺪي‪ .‬د ﺧﻮاﺻﻮ او‬
‫دﺻﻔﺘﻮﻧﻮ ﻟﻪ روﻳﻪ ‪ Salmonella typhoid‬ﺳﺮﻩ ورﺗﻪ دي‪ .‬ﻻﮐﻦ د اﻧﺘﻴﺠﻦ ﺗﺮﮐﻴﺒﺎت‬
‫ﻳﻲ ﺳﺮﻩ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ Para typhoid fever‬د ‪ Typhoid Fever‬ﺳﺮﻩ ﻳﻮﺷﺎن اوﻣﺸﺎﺑﻪ دي د ‪A,B,C‬‬
‫ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ واﮐﺴﻴﻦ د ‪ S.Paratyphoid‬ﭘﻪ وړاﻧﺪي ﻣﺜﺒﺘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ورﮐﻮي‪.‬ﻻﮐﻦ د ‪C‬‬
‫ﭘﻪ وړاﻧﺪي ډﻳﺮﮐﻢ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي اوﭘﻪ واﮐﺴﻴﻦ ﮐﻲ وﺟﻮدﻧﻪ ﻟﺮي‬
‫‪ :Bacillarydysentry‬ﻳﻮﻩ ﺷﺪﻳﺪﻩ ﻧﺎروﻏﻲ دﻩ ﭼﻲ ﮐﻮﻟﻤﻮ د ‪Inflanmation‬‬
‫ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪ .‬او ﺷﺪﻳﺪ اﺳﻬﺎﻻت ﭼﻲ ﻟﻪ ځﺎﻧﻪ ﺳﺮﻩ وﻳﻨﻪ او ﺑﻠﻐﻢ هﻢ وﻟﺮي ﺗﻮﻟﻴﺪﻳږي او‬
‫دي ﻧﺎروﻏﻲ ﺳﺮﻩ ﺳﺘړﺗﻴﺎ‪ ،‬ﺳﺴﺘﻲ‪ ،‬د ﻣﻌﺪي درد او ﻧﻮر ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ او د ﻧﺎروغ د‬
‫ﺗﮑﻠﻴﻒ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪ .‬څﺮﻧګﻪ ‪ Sh.dysenterias‬د ‪ exotoxin‬ﭘﻪ ﺗﺮﺷﺢ ﮐﻮﻟﻮ ﺑﺎﻧﺪي‬
‫ﻗﺎدروي )ﻧﻮراﻧﻮاع ﻳﻲ ﻧﻪ ﺷﻲ ﺗﺮﺷﺢ ﮐﻮﻟﻲ( ﻧﻮ ﻟﺪي اﻣﻠﻪ د ﻧﺎروﻏﻲ ﺷﺪﻳﺪواﻟﻲ د ﻧﻮرو‬
‫اﻧﻮاﻋﻮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ زﻳﺎت وي‪ .‬د دي ﻧﺎروﻏﻲ د ﺗﺪاوي ﻟﭙﺎرﻩ د ځﻴﻨﻮاﻧﺘﻲ ﺑﻴﻮﺗﻴﮏ اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﻟﮑﻪ ‪ Tetracyclin‬ﺳﺘﺮﭘﺘﻮﻣﺎﻳﺴﻴﻦ ‪ ،‬ﮐﻠﻮراﻣﻔﻨﻴﮑﻮل او ﻧﻮر ﭘﻪ ﮐﺎروړل ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ :Vibrio Comma‬دا ﻣﺎﻳﮑﺮو ارګﺎﻧﻴﺰم د ‪ Asiatic cholera‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬او‬
‫د )‪ (،‬ﮐﺎﻣﻪ ډوﻟﻪ ﺷﮑﻞ ﻟﺮي ځﻴﻨﻲ ﻟﻮﻣړي ځﺎﻧګړاو وروﺳﺘﻪ دزﻧځﻴﺮ ﺷﮑﻞ اﺧﻠﻲ ﭼﻲ د‬
‫ﻓﻨﺮﺷﮑﻞ ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬دا اﺟﺴﺎم ګﺮام ﻣﻨﻔﻲ دي اودځﺎﻧګړي ﻗﻤﭽﻴﻦ ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ ﭼﻲ د ﻣﺠﺮي ﭘﻪ‬
‫ﻗﻄﺒﻲ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻲ واﻗﻊ ﮐﻴږي ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻮي‪.‬‬

‫‪74‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫اﺳﻴﺎﻳﻲ ﮐﻮﻟﺮا ﭘﻪ ﻧږدي ﺧﺘﻴځ اوﭘﻪ ﻟﻴﺮي ﺧﺘﻴځ ﮐﻲ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﮑﺮوب د‬
‫ﮐﻮﻟﻤﻮﻣﺨﺎﻃﻲ ﻏﺸﺎﺗﺨﺮﻳﺶ وي اودﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻲ ﻧﺎروﻏﻲ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫د دي ﻧﺎروﻏﻲ اﻋﺮاض ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ﮐﺎﻧګﻲ ﮐﻮل‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪ اﺳﻬﺎل‪ ،‬د ﻣﻌﺪي درد او‬
‫ﺗﻨﺪﻩ دﻩ‪ .‬د ﺧﻴټﻲ ﻋﻤﻞ ﻳﻲ ډﻳﺮاوﺑﻠﻦ وي اود ورﻳﺠﻮ اوﺑﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن وي‪ .‬او د ﻧﺎروغ د ﺑﺪن‬
‫اوﺑﻪ ﮐﻤﻴږي‪ .‬ﺣﺠﺮﻩ ﭼﻠﮏ ﮐﻴږي اوﮐﭽﻴﺮي ﻧﻮﻣﻮړي ﻧﺎروﻏﻲ ﭘﻪ ﺷﺪﻳﺪﻩ ﺗﻮګﻪ ﺗﺮ ‪12‬‬
‫ﺳﺎﻋﺘﻮﻧﻮﭘﻮري دوام وﻣﻮﻣﻲ د ﻧﺎروغ دﻣﺮګ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‬
‫د ﻧﺎروغ څﺨﻪ ﺑﺎﻳﺪ ځﺎن ﻟﻴﺮي وﺳﺎﺗﻞ ﺷﻲ د ﻧﺎروغ د هﻐﻮاﺳﺒﺎب ﭼﻲ د ﮐﺎﻧګﻮاوﻳﺎد‬
‫اﺳﻬﺎل ﻣﻮادوﺳﺮﻩ ﮐﮑړﺷﻮي وي د ﺗﻤﺎس ﮐﻮﻟﻮڅﺨﻪ ځﺎن وﺳﺎﺗﻞ ﺷﻲ‪ .‬ﻧﺎروغ ﺑﺎﻳﺪ د‬
‫ﮐﻮرﻧﻲ ﻏړو څﺨﻪ ﺟﻼ وﺳﺎﺗﻞ ﺷﻲ‪ .‬او ټﻮل اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮي ﺳﺎﻣﺎن اﻻت د هﻐﻮي‬
‫ﭘﻮاﺳﻄﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻮي وي ﺗﻌﻘﻴﻢ ﺷﻲ‪ .‬د دي ﻧﺎروﻏﻲ د ﻣﺨﻨﻴﻮي ﻟﭙﺎرﻩ واﮐﺴﻴﻦ وﮐړل‬
‫ﺷﻲ‪ .‬س‬
‫د هـﻐــﻮ ﻧـــﺎروﻏــﻴــﻮﺗــﻮﻟــﻴــﺪوﻧـــﮑـــﻲ ﮐــﻮم ﭼـــﻲ‬
‫د ﭘــﻮﺳــﺘﮑــﻲ ﻟﻪ ﻟﻴﺎري ﺑـــــﺪن ﺗـــــﻪ داﺧـــﻠــﻴـــږي‪:‬‬
‫ﭘﻪ ﺷﺎن‬ ‫‪ : Staphilo Coccus‬دا ذرﻩ ﺑﻴﻨﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ د اﻧګﻮرو د وږي‬
‫‪، Staphylo Coccus‬‬ ‫ﮐﺮوي او ﺟﻮړﻩ اي ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬او ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﻮاع ﻳﻲ ﻟﮑﻪ‬
‫‪ Staph.albus, Staph.epidermidis ، Staphylo Coccus aureus‬او ﻧﻮردي‬
‫‪ .‬او د دوي ﻟﻪ ﺟﻤﻠﻲ څﺨﻪ ‪ Staph.epidermidis‬او‪Staph. coccus aureus‬‬
‫ﻣﻀﺮدي او ﻧﻮرو څﺨﻪ زﻳﺎﺗﻲ ﺷﺪﻳﺪي ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﻨځﺘﻪ راوړي‪ .‬د ﺣﺮارت ﭘﻪ وړاﻧﺪي‬
‫زﻳﺎت ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻟﺮي‪ .‬ﺳﺘﺎﻓﻴﻠﻮ ﮐﺎﮐﺲ ګﺮام ﻣﺜﺒﺖ دي اود ﺗﺮاي ﻓﻴﻨﻴﻞ ﻣﻴﺘﻠﻴﻦ رﻧګﻮﻧﻮ‬
‫‪ Triphenyl methanel‬او اﻧﺘﻲ ﺑﻴﻮﺗﻴﮏ ﭘﻪ وړاﻧﺪي ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ښﻴﺌﻲ‪ .‬د ﺳﺘﺎﻓﻴﻠﻮﮐﺎﮐﺲ‬
‫ټﻮل اﻧﻮاع د ﻋﺎدي ﻣﺤﻴﻄﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﮐﺮﻧﻪ ﮐﻲ د ﮐﻮټﻲ د ﺣﺮارت ﭘﻪ درﺟﻪ ﮐﻲ ﻧﻤﻮ ﮐﻮي او‬
‫هﻮازي دي‪ .‬او ځﻴﻨﻲ ﻳﻲ ﻏﻴﺮهﻮازي هﻢ دي‪.‬‬
‫ځﻴﻨﻲ اﻧﻮاع ﻳﻲ د ﭘﻨﺴﻴﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻟﺮي ﭼﻲ دا ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻳﻲ د‬
‫‪ Penicillinase‬اﻧﺰاﻳﻢ د ﺗﺮﺷﺢ ﭘﻪ اﺛﺮ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪ .‬ﻻﮐﻦ د ﻳﻮﺷﻤﻴﺮ‬
‫ﺳﺘﺎﻓﻴﻠﻮﮐﺎﮐﺲ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﺗﺮﮐﻴﺒﻲ اﻧﺘﻲ ﺑﻴﻮﺗﻴﮏ ﻣﻴﺘﺎﮐﺸﻲ ﻓﻴﻨﻞ ﭘﻨﺴﻴﻠﻴﻦ‬
‫‪ dimethoxy-phenyl penicilline‬ﻣﺆﺛﺮ دي‪.‬‬
‫‪75‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ :Strepto Coccus Pyogenes‬دا ﻣﺎﻳﮑﺮو ارګﺎﻧﻴﺰم هﻢ د ﭘﻮﺳﺘﮑﻲ د‬
‫ﺗﺨﺮﻳﺶ ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﺑﺪن ﺗﻪ داﺧﻠﻴږي‪ .‬او ځﻴﻨﻲ ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﻨځﺘﻪ راوړي دوي ﻟﮑﻪ د‬
‫ﺳﺘﺎﻓﻴﻠﻮﮐﺎﮐﺲ ﭘﻪ ﺷﺎن ګﺮام ﻣﺜﺒﺖ دي‪ .‬ﭼﻲ د زﻧځﻴﺮ ﭘﻪ ﺷﮑﻞ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬ﮐﭽﻴﺮي د‬
‫وﻳﻨﻲ ﭘﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﻲ وﮐﺮل ﺷﻲ د ﮐﺎﻟﻮﻧﻲ ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا ﮐﻲ ﻳﻮ روښﺎن او ﺻﺎﻓﻪ ﺳﺎﺣﻪ ﻟﻴﺪل‬
‫ﮐﻴږي‪.‬‬
‫د ﺗﻞ ﻟﭙﺎرﻩ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻪ ﻳﺎد ﮐﻲ وﻟﺮو ﭼﻲ ﮐﭽﻴﺮي زﻣﻮﻧږ ﭘﻪ ﭘﻮﺳﺘﮑﻲ ﮐﻲ ﮐﻮم ﺗﺨﺮﻳﺶ‬
‫او ﻳﺎ ﮐﻮﭼﻨﻴﺴﻮري ﻣﻨځﺘﻪ راﺷﻲ‪ .‬ﭘﻪ ﻓﻮري ﺗﻮګﻪ د ﭘﻮﺳﺘﮑﻲ هﻤﺎﻏﻪ ﺑﺮﺧﻪ د اﻟﮑﻬﻮﻟﻮ‬
‫ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ ﻣﺎﻟﺶ او ﭘﺎﮎ ﮐړل ﺷﻲ‪ .‬او د دي ﭘﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻧﻮﻣﻮړي ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ داﺧﻠﻴﺪل ﭘﻪ‬
‫ﺑﺪن ﮐﻲ ﻣﺨﻨﻴﻮي ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ :Clostridiumtetani‬دا ﻣﺎﻳﮑﺮو ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻪ د ﺗﻴﺘﺎﻧﻮس ﻳﺎ د ‪ack Jaw‬‬
‫ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪ .‬د دي ﻏﻴﺮهﻮازي اﺟﺒﺎري او ګﺮام ﻣﺜﺒﺖ دي او ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬او د‬
‫ﺳﭙﻮر ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮐﻮي‪ .‬ﻣﻴﻠﻪ ډوﻟﻪ ﺷﮑﻞ ﻟﺮي‪ .‬او ﻟﻪ ځﺎﻧﻪ اﻳﮑﺰو ﺗﻮﮐﺴﻴﻦ ﺗﺮﺷﺢ ﮐﻮي‪.‬‬
‫د ‪ Tri chophton‬ﻧﻮع‪ :‬د ﭘﻮﺳﺘﮑﻲ ‪ ،‬ﻧﻮﮐﺎﻧﻮ د ﺧﺮاﺑﻮاﻟﻲ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫د ‪ Micro sporum‬ﻧﻮع‪ :‬د ﭘﻮﺳﺘﮑﻲ او وﻳښﺘﺎﻧﻮ د ﺧﺮاﺑﻮاﻟﻲ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي ﻻﮐﻦ‬
‫ﻧﻮﮐﺎن ﻧﻪ ﺧﺮاﺑﻮي ‪.‬‬
‫د ‪ Epidermo phytus‬ﻧﻮع‪ :‬د ﭘﻮﺳﺘﮑﻲ او د ﻧﻮﮐﺎﻧﻮ د ﺧﺮاﺑﻮاﻟﻲ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫ﻻﮐﻦ وﻳښﺘﺎﻧﻮ ﺗﻪ ﮐﻮﻣﻪ ﺻﺪﻣﻪ ﻧﻪ رﺳﻮي ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻪ ﻳﺎد وﻟﺮو ﭼﻲ دا ﻓﻨﺠﻲ د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ د ګﻨﺠﻲ ) ﮐَﻞ( ﮐﻴﺪو ﺑﺎﻋﺚ ﮐﻴږي‪ .‬ﻧﻮ د‬
‫دي ﺧﺮاﺑﻲ ﻧﺎروﻏﻲ څﺨﻪ د ځﺎن ﺳﺎﺗﻠﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ټﻮل هﻐﻮ ﺷﻴﺎﻧﻮ ﺳﺮﻩ ﭼﻲ ﺗﻤﺎس ﻟﺮو او ﭘﻪ‬
‫ﺧﭙﻞ ورځﻨﻲ ژوﻧﺪ ﮐﻲ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻮو ﭘﺎﮎ وﺳﺎﺗﻞ ﺷﻲ‪ .‬ﺗﺮڅﻮ د داﺳﻲ ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ‬
‫ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮڅﺨﻪ ﭘﻪ ﺁﻣﻦ ﮐﻲ ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ ﺧﭙﻠﻮدوﺳﺘﺎﻧﻮ ﺗﻪ هﻢ د ﭘﺎﮐﻮاﻟﻲ ﺗﻮﺻﻴﻪ‬
‫وﮐړوﺗﺮڅﻮ ﻧﻮروﻃﻨﻮال د داډول ﻳﺎد ﺷﻮوﻧﺎروﻏﻴﻮڅﺨﻪ ﺧﻼﺻﻮل وﻣﻮﻣﻲ‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ‬
‫ﺧﭙﻠﻮټﻮﻟﻮ ﻟﻮﺳﺘﻮﻧﮑﻮڅﺨﻪ هﻢ هﻴﻠﻪ ﮐﻴږي ﭼﻲ ﺧﭙﻞ د ﭼﺎﭘﻴﺮﻳﺎل وګړي وﭘﻮهﻮي ﺗﺮڅﻮ د‬
‫داﺳﻲ ﻧﺎوړﻩ او ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮ د اﺧﺘﻪ ﮐﻴﺪو څﺨﻪ وژﻏﻮرل ﺷﻲ‪.‬‬
‫ﻣــــــﺎﺧـــــــﺬوﻧــــــﻪ‬

‫‪76‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫)‬ ‫‪ – ١‬اﻣﻴﺮي – ﻣﺤﻤﺪ ﻇﺎهﺮ – ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎت – ﺳﺎﺑﻲ ﻣﻮﺳﺴﻪ‬
‫ﻧﻨګﺮهﺎر ﭘﻮهﻨﺘﻮن ( – ‪. ١٣٨٥‬‬
‫‪ – ٢‬اﺣﺴﺎن اﷲ ) ژﺑﺎړوﻧﮑﻲ او اﻧډﻳﺰ ( ) اګﺮﻳﻮا ﺗﺎﻟﻴﻒ – ﻧﺒﺎﺗﻲ ﻧﺎروﻏﻲ – ﮐﺎﺑﻞ‬
‫ﭘﻮهﻨﺘﻮن ‪. ١٣٨٦‬‬
‫) ﮐﺎﺑﻞ‬ ‫‪ – ٣‬ﻧﺎﺋﺐ – ﻣﺤﻤﺪ ﺁﺻﻒ – ﻣﺎﻳﮑﺮوﺑﻴﻮﻟﻮژي – ﭘﻮهﻨځﻲ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﻪ‬
‫ﭘﻮهﻨﺘﻮن ( – ‪. ١٣٥٣‬‬
‫– ﮐﺎﺑﻞ‬ ‫‪ – ٤‬ﺟﻼل – اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻩ – ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﻗﺎدروف – ﺑﻴﻮﻟﻮژي ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫ﭘﻮهﻨﺘﻮن – ‪. ١٣٦٣‬‬
‫ﻧﻨګﺮهﺎر –‬ ‫‪ –٥‬دوﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ – ﻃﺒﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮوﺑﻴﻮﻟﻮژي – ﭘﻮهﻨځﻲ ﻃﺐ‬
‫‪. ١٣٧٥‬‬
‫‪6 – V.B.Saweder – Microbiology – edition – frob sher‬‬
‫‪- Company – London – 1965.‬‬
‫– ‪7 – Dr Sidiqi – Rahman – Hashumi – TH – Wabab‬‬
‫‪Sharif – Manghal Fighter – Aliz – Isoik – 14 – Pvt – cp.‬‬
‫‪8 – Peoia – illinois – Biology – Newyork – Columbus‬‬
‫‪- Mission – Hills – California .‬‬

‫ﺳــــــﺮﻳــــــﺰﻩ‬
‫د اﮐﻮﻟﻮﺟﯥ )‪ (Ecology‬اﺻﻄﻼح د دوﻩ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﮐﻠﻴﻤﻮ څﺨﻪ ﻳﺎﻧﯥ ‪ Oiko‬د ﮐﻮر(‬
‫او ‪ Logos‬د ﭘﻮهﯥ ﻣﺎﻧﺎ ﻟﺮي ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺷﻮى دى‪ .‬د اﮐﻮﻟﻮژي اﺻﻄﻼح د ﻳﻮﻩ ﻣﺸﻬﻮر‬

‫‪77‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫اﻟﻤﺎﻧﻲ ﭘﻮﻩ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭼﯥ هﻴﮑﻞ )‪ (Haeckel‬ﻧﻮﻣﻴﺪﻩ ﭘﻪ ‪ ١٨٦٩‬ﻣﻴﻼدي ﮐﺎل ﮐﯥ د ﻧړۍ‬
‫ﻋﻠﻮﻣﻮ ﺗﻪ وﭘﻴﮋﻧﺪل ﺷﻮﻩ‪ ) .‬د ‪ ١٩٠٩‬ﮐﺎﻟﻪ ﭘﻮرې د اﮐﻮﻟﻮژي ﻋﻠﻢ د ﻧړۍ ﭘﻮهﺎﻧﻮ ﭘﺎﻣﻠﺮﻧﻪ‬
‫ﻳﯥ ﻧﻪ وﻩ ﺟﻠﺒﻪ ﮐړى( ﭘﻪ داﺳﯥ ﺣﺎل ﮐﯥ ﭼﯥ ﭘﻪ هﻤﺪې ﮐﺎل ﮐﯥ اُرﻣﻨــــــــګ‬
‫)‪ (Warming, 1909‬دﻧﻤﺎرﮐﯥ ﭘﻮهـ د ﺧﭙﻞ ﻳﻮ ﻣﺸﻬﻮر اﺛﺮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭼﯥ ﻋﻨﻮان ﻳﯥ‬
‫)ﻧﺒﺎﺗﻲ اﮐﻮﻟﻮژي( وﻩ ﻧﺸﺮ ﺷﻮﻟﻪ )‪.(Muller – Domboisamdellenberg 1974‬‬
‫اﮐﻮﻟﻮژي ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻪ ﻋﻠﻢ څﺨﻪ دى ﭼﯥ د ﻳﻮﻩ ژوﻧﺪي ﺟﺴﻢ اړﻳﮑﯥ د ژوﻧﺪي‬
‫ﺟﺴﻢ اﺳﺘﻮګﻨځﻲ ﺳﺮﻩ ﺑﺤﺚ او څﻴړﻧﻪ ﮐﻮي‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ هﻴﮑﻞ اﮐﻮﻟﻮژي داﺳﯥ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﮐړى‬
‫دﻩ‪ ،‬اﮐﻮﻟﻮﺟﯥ ﻳﻮ ﻋﻠﻢ دى ﭼﯥ د ﻃﺒﻌﻴﺖ د اﻗﺘﺼﺎد او ښﮑﻼ څﺨﻪ ﺑﺤﺚ ﮐﻮي‪ .‬د دې‬
‫ﻣﻘﺼﺪ ﻟﻪ دې څﺨﻪ د ﻃﺒﻌﻲ ګټﻮرو ﺛﺮوﺗﻮﻧﻮ ﺳﺎﺗﻨﻪ او ﺧﻮښﻴﺪل وﻩ‪ ،‬د ﻧﻮﻣﻮړې ﻋﻠﻢ‬
‫ﻳﻮاځﯥ ﭼﯥ ﻃﺒﻌﻴﺖ او د اﺳﺘﻮګﻨځﻲ ﻣﺤﻴﻂ ښﺎﺋﺴﺘﻪ وﺳﺎﺗﻞ ﺷﻲ ﻧﻪ دى ﺑﻠﮑﻪ د دې ﻋﻤﺪﻩ‬
‫هﺪف )ﻃﺒﻌﻴﺖ ﭘﻪ ﺗﻌﺎدل(ﮐﯥ ﺳﺎﺗﻞ دي او د ﻃﺒﻌﻲ ﺛﺮوﺗﻮﻧﻮ څﺨﻪ ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻲ‬
‫ډول ګټﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ دي‪.‬‬
‫د ﻧړﻳﻮاﻟﻰ اﻋﻼﻣﯥ ﭘﻪ اﺳﺎس ﭼﯥ ﭘﻪ ﺳﺘﺎﮐﻬﻠﻢ‬
‫‪ Environ UN Conference on Huam‬ﭼﯥ د ځﻤﮑﯥ ﻣﺦ ﻃﺒﻌﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ د هﻮا‪،‬‬
‫اوﺑﻪ او ځﻤﮑﯥ ﭘﻪ ﺷﻤﻮل‪ ،‬ﺣﻴﻮاﻧﺎت او ﻧﺒﺎﺗﺎت او د هﻐﻮد ﻧﺴﻠﻮﻧﻮ د ﺗﻞ ﭘﺎﺗﯥ ﮐﻴﺪو ﻟﭙﺎرﻩ‬
‫ﭘﻪ ﻋﻠﻤﻲ ډول وﺳﺎﺗﻞ ﺷﻲ‪ .‬د دﻏﯥ اﻋﻼﻣﯥ د روﺣﻲ ﺳﺮﻩ ﺳﻢ هﺮ ﻧﺴﻞ ﺣﻖ ﻟﺮي ﭼﯥ د‬
‫ﺧﭙﻞ د اﺳﺘﻮګﻨﯥ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ د ﻃﺒﻌﻲ ﻣﻨﺎﺑﻌﻮ څﺨﻪ ګټﻪ واﺧﻠﻲ ﻟﻴﮑﻦ د ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړﻟﻮ ﻳﯥ‬
‫هﻴڅ ﺣﻖ او ﺟﻮاز ﻧﻪ ﻟﺮي ﭼﯥ دا ﺑﻪ د راﺗﻠﻮﻧﮑﻮ ﻧﺴﻠﻮﻧﻮ ﺳﺮﻩ ﺳﺘﺮﻩ ﺟﻔﺎ وي‪ .‬د هﺮ ﻧﺴﻞ‬
‫د ﺧﭙﻠﻮ ﻃﺒﻌﻲ ﻣﻨﺎﺑﻌﻮ څﺨﻪ ګټﻪ اﺧﻴﺴﺘﻨﻪ داﺳﯥ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﮐړى ﭼﯥ راﺗﻠﻮﻧﮑﯥ ﻧﺴﻠﻮﻧﻪ د‬
‫ﺧﻄﺮاو د ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو د ﮐﻤﻮاﻟﻲ ﺳﺮﻩ ﻣﺨﺎﻣﺦ ﻧﻪ ﺷﻲ‪ .‬داﮐﺘﺮﮐﺎﻣﻨﺮ)‪(Dr. Commner‬‬
‫د ﻣﻠﻞ ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎزﻣﺎن د ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻣﺸﺎور د ‪ ١٥‬ﮐﺎﻟﻪ ﺗﺪرﻳﺲ او ﺗﺠﺮﺑﯥ څﺨﻪ‬
‫وروﺳﺘﻪ څﻠﻮر ﻻﻧﺪې ﻗﺎﻧﻮﻧﻮﻧﻪ ﻳﯥ وﻟﻴﮑﻞ‪.‬‬
‫‪ – ١‬هﺮﻩ څﺎﻧګﻪ د ﻃﺒﻌﻴﺖ د ﻧﻈﺎم ﻳﻮﻩ رﺷﺘﻪ د ﻃﺒﻌﻴﺖ د ﻧﻈﺎم د ﺑﻠﯥ رﺷﺘﯥ ﺳﺮﻩ‬
‫اړﻳﮑﯥ ﻟﺮي‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ﺧﺎورﻩ د ﻧﺒﺎﺗﻮ ﺳﺮﻩ‪ ،‬ﻧﺒﺎﺗﺎت د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﺳﺮﻩ هﻤﺪارﻧګﻪ‬
‫ﻧﺒﺎﺗﺎت د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﺳﺮﻩ او اﻧﺴﺎﻧﺎن د ټﻮﻟﻮ ﺳﺮﻩ اړﻳﮑﯥ ﻟﺮي‪.‬‬

‫‪78‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – ٢‬هﺮ ﺷﻰ ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻴﺖ ﮐﯥ ځﺎﻧﺘﻪ ﻳﻮ ﺧﺎص ځﺎى ﻟﺮي‪ ،‬ﻳﺎﻧﯥ ﻓﺎﺿﻠﻪ ﻣﻮاد او د‬
‫ﻣﺤﻴﻂ ﻧﻮر ﮐﮑړ ﮐﻮوﻧﮑﯥ ﻣﻮاد ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﻣﺤﻔﻮظ ځﺎى ﮐﯥ ښﺦ ﮐړل ﺷﻲ‪.‬‬
‫‪ – ٣‬ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻴﺖ ﮐﯥ ﻣُﻔﺘﻪ ډوډۍ ﻧﻪ ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي‪ ،‬ﻳﺎﻧﯥ هﺮ ژوﻧﺪى ﺟﺴﻢ د ﺧﭙﻞ ﻧﺴﻞ د‬
‫ﺑﻘﺎ ﻟﭙﺎرﻩ هﻠﯥ ځﻠﯥ ﮐﻮي‪.‬‬
‫‪ – ٤‬ﻃﺒﻌﻴﺖ د ټﻮﻟﻮ څﺨﻪ ښﻪ ﭘﻮهﻴږي )د ﻃﺒﻌﻴﺖ ﻧﻈﺎم ﭘﻪ ﺗﻌﺎدل ﮐﯥ( وﺳﺎﺗﻞ ﺷﻲ‪.‬‬
‫د ﮐﺎﻣﻨﺮ د ﭘﻮرﺗﻨﻲ څﻠﻮرو ﻗﻮاﻧﻴﻨﻮ څﺨﻪ ﻟﻮﻣړې ﻗﺎﻧﻮن ﻳﯥ د څﻴړﻧﯥ ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻮ‪ ،‬دا‬
‫ﻣﻮ و وﻳﻞ ﭼﯥ ﻃﺒﻌﻲ ﻧﻈﺎم د زﻧځﻴﺮي ﺣﻠﻘﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮﻩ ﺗړﻟﻲ دي او د ﻳﻮى‬
‫ﺣﻠﻘﯥ د ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ﺗﻠﻠﻮ ﺳﺮﻩ ﻧﻮرې ټﻮﻟﯥ ﺣﻠﻘﯥ ﺳﺮﻩ ﭘﺎﺷﻠﯥ ﮐﻴږي‪ .‬د ﻃﺒﻌﻴﺖ ﺳﺮﻩ ﮐﺎر‬
‫ﮐﻮل ډﻳﺮ دﻗﺖ او ﭘﺎﻣﻠﺮﻧﯥ ﺗﻪ اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي‪ .‬د ﻃﺒﻌﻴﺖ ﺳﺮﻩ ﮐﺎر ﮐﻮل دوﻣﺮﻩ اﺣﺘﻴﺎط ﭘﻪ ﮐﺎر‬
‫دى ﭼﯥ د ﻳﻮى ډﻳﺮې د ﮐﻤﯥ او ﻟږې ﺑﯥ اﺣﺘﻴﺎﻃۍ ﺳﺮﻩ ﻋﻤﻞ ﮐﻮل ﻳﺎﻧﯥ ﭘﻪ ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ‬
‫ﺗﻮګﻪ ګټﻪ اﺧﻴﺴﺘﻠﻮ ﺳﺮﻩ د دې ﺷﺒﮑﯥ ﻧﻮرې ټﻮﻟﯥ رﺷﺘﯥ او ﺣﻠﻘﯥ ﻣﺘﺎﺛﺮﻩ ﮐﻴږي ﻧﻮ ﻟﻪ‬
‫دې اﻣﻠﻪ ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻴﺖ ﮐﯥ د ﮐﺎر ﮐﻮﻟﻮ ﺳﺮﻩ هﻴڅ ډول ﺗﻴﺮﻳﺪﻧﻪ ﺑﺨښﻞ ﺻﻮرت ﻧﻪ ﻧﻴﺴﻲ‬
‫ځﮑﻪ ﭼﯥ د ﻳﻮې ډﻳﺮې ﮐﻤﯥ اﺷﺘﺒﺎﻩ ﺳﺮﻩ ﭘﻪ ﭘﻴړﻳﻮ ﭘﻴړﻳﻮ ﮐﯥ ﻧﻮﻣﻮړې اﺷﺘﺒﺎﻩ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ‬
‫ځﺎى ﭘﺎﺗﯥ ﺷﻲ او ﭘﻪ ﻧﻮرو ﭘﺪﻳﺪو ﺑﻪ هﻢ ﻧﺎوړﻩ اﻏﻴﺰﻩ وﮐړي‪ ،‬ﻃﺒﻌﻲ ﻧﻈﺎم اوﺳﻲ د‬
‫ځﻨګﻠﻮﻧﻮ د ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړﻟﻮ ‪ ،‬وﺣﺸﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړل‪ ،‬ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺧﺎورې او د‬
‫ﻣﻌﺪﻧﻮﻧﻮ څﺨﻪ ګټﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ځﻲ او د ﻃﺒﻌﻲ ﻣﻨﺎﺑﻌﻮ څﺨﻪ ګټﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﺑﻪ ﺑﻴﺨﻲ‬
‫ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ﻻړې ﺷﻲ‪.‬‬
‫د ﻃﺒﻌﻲ ﻧﻈﺎم ﭘﻴﮋﻧﺪل د ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ د ﻋﻠﻢ د ﭘﻮهﻴﺪو څﺨﻪ ﭘﻪ ﻏﻴﺮ )ﭘﻪ اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ‬
‫ﭘﻮهﻴﺪل( ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ دي‪ ،‬د ﺳﺎﻳﻨﺲ او ﺗﮑﻨﺎﻟﻮﺟﻲ د ﭘﺮﻣﺨﺘﮏ ﺳﺮﻩ د اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ څﻴړﻧﯥ هﻢ‬
‫ﺑﺪﻟﻮن ﮐړى دى‪.‬‬
‫اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ﭼﯥ ﮐﻮم د ﭘﺎﻣﻠﺮﻧﯥ وړ ﺧﺪﻣﺘﻮﻧﻪ ﺳﺮﺗﻪ ورﺳﻮل دا دي ﭼﯥ د ښﮑﺎرﻳﺎﻧﻮ‬
‫)‪ (Predators‬او د ښﮑﺎر )‪ (Preys‬ﭘﻪ ﻣﻨځﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﻳﻮﻩ ﻣﻌﻘﻮﻟﻪ ﻣﻮازﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ وﺳﺎﺗﻞ‬
‫ﺷﻲ‪ .‬ﻳﺎﻧﯥ د ﺑﺸﺮ د اړﺗﻴﺎو او د ﻃﺒﻌﻲ ﺛﺮوﺗﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ ﻳﻮ ﻋﻠﻤﻲ ﺗﻌﺎدل ﺗﻴﻨګ ﺷﻲ‪.‬‬
‫ﮐﻠﻪ ﭼﯥ دا ﺧﺒﺮﻩ واورو ﭼﯥ ﺳﻴﻼب ﭘﻪ زرګﻮﻧﻮ ﺧﻠﮏ ﺑﯥ ﮐﻮرﻩ ﮐړل او ﻳﻮ ﺷﻤﯧﺮ‬
‫زﻳﺎت ﮐﻠﻲ ﻳﯥ د ﺧﺎورې ﻻﻧﺪې ﭘټ ﮐړل‪ .‬د هﻮا ﮐﮑړﺗﻴﺎ ﺑﺸﺮ ﺗﻬﺪﻳﺪﻩ وي‪ ،‬ﻃﻮﻓﺎﻧﻮﻧﻪ ﻣﺦ‬

‫‪79‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻴﺪو دي‪ ،‬ﺻﺤﺮاګﺎﻧﯥ ﭘﺮاﺧﻴږي‪ ،‬ﻃﺒﻌﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻟﮑﻪ )ځﻨګﻠﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﺗﺎت‪ ،‬وﺣﺸﻲ‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت( د ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړﻟﻮ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﯥ دي‪ ،‬د زراﻋﺘﻲ دواګﺎﻧﻮ ﻣﺴﻤﻮﻣﻴﺖ زﻳﺎﺗﻴږي‪.‬‬
‫ﻟﻪ دي اﻣﻠﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮﻧږ د راﺗﻠﻮﻧﮑﯥ ﭘﻪ هﮑﻠﻪ ﻓﮑﺮ ﻣﻨﺪ اوﺳﻮ ځﮑﻪ ﭼﯥ د دﻏﻮ ټﻮﻟﻮ‬
‫ﺗﺨﺮﻳﺒﺎﺗﻮ ﻋﺎﻣﻞ ﺧﭙﻠﻪ اﻧﺴﺎن دى ﻧﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ د ﻣﺤﻴﻂ ﺳﺎﺗﻨﻪ د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ د ﺳﺘﺮو دﻧﺪو‬
‫څﺨﻪ ﺷﻤﻴﺮل ﮐﻴږي‪.‬‬

‫د اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ څﺎﻧګﯥ‬
‫د اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ د څﺎﻧګﻮ د ﺑﺮرﺳﻲ څﺨﻪ ﻣﺨﮑﯥ ﻟﻮﻣړى د ﺑﻴﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﻃﻴﻒ ﭘﻪ ﻻﻧﺪﻧﻲ‬
‫ﺷﮑﻞ ﺳﺮﻩ رﺳﻤﻮوﺗﺮڅﻮﮐﻮﻣﯥ ﺑﺮﺧﯥ اوﺳﺎﺣﯥ ﭼﯥ اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ﭘﻮرې اړﻩ ﻟﺮي روښﺎﻧﻪ‬
‫ﺷﻲ‪.‬‬
‫ﺣﺠﺮﻩ‬ ‫ﻧﺴﺞ‬ ‫ﻋﻀﻮﻩ‬ ‫ﺳﻴﺴﺘﻢ‬
‫‪Protoplasm‬‬ ‫‪Cell‬‬ ‫‪Tissue‬‬ ‫‪Organ‬‬ ‫ﭘﺮوﺗﻮﭘﻼزم‬
‫‪System‬‬

‫ﻧﻔﻮس‬ ‫ټــﻮﻟﻨﻪ‬ ‫اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ‬

‫‪Organism‬‬ ‫‪Populatio‬‬ ‫‪Community‬‬ ‫اورګﺎﻧﻴﺰم‬
‫‪Ecosystem‬‬

‫ﺑﺎﻳﻮﺳﻔﻴﺮ‬
‫‪Biosphere‬‬
‫)‪ -(١‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د ﺑﻴﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﻃﻴﻒ‪(Odum 1975) .‬‬

‫اوس ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻧﻮﻣﻮړي ﺗﻪ ښﻪ ﭘﻪ ځﻴﺮ ﺷﻮ ګﻮرو ﭼﯥ د اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ﻋﻠﻢ د دې ﻃﻴﻒ‬

‫ﭘﻮرﺗﻨۍ ﺑﺮﺧﯥ ﺳﺮﻩ ﻳﺎﻧﯥ د ﻣﺎﻓﻮق ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮد )‪ (Organism‬ﺳﺮﻩ ﺳﺮو ﮐﺎر ﻟﺮي‬
‫او د )‪ (Community‬ﺣﻴﺎﺗﻲ ټﻮﻟﻨﯥ‪ ،‬د ﻧﻔﻮس )‪ ،(Population‬اﮐﻮ ﺳﻴﺴﺘﻢ او‬
‫ﺑﺎﻳﻮﺳﻔﻴﺮ ‪ Biosphere‬ﭘﻪ هﮑﻠﻪ ﺑﺤﺚ او څﻴړﻧﯥ ﮐﻮي‪.‬‬

‫‪80‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺻﻮرت ﭘﻪ دوﻩ ﺑﺮﺧﻮ اﺗﻮ اﮐﻮﻟﻮﺟــﻲ ‪ Auto Ecology‬او‬
‫ﺳﺎﻳﻦ اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ‪ Syn ecology‬وﻳﺸﻠﻲ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫اﺗﻮ اﮐــﻮﻟــﻮﺟـــﻲ ‪ :Auto Ecology‬ﻋﺒﺎرت د هﻐﻪ ﻋﻠﻢ څﺨﻪ دى ﭼﯥ د ﻳﻮﻩ‬
‫ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮد اړﻳﮑﯥ د ﻳﻮﻩ ﻧﻮع )‪ (Species‬او د هﻐﻪ د ژوﻧﺪاﻧﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﺳﺮﻩ ﭘﻪ هﮑﻠﻪ‬
‫ﺑﺤﺚ او څﻴړﻧﯥ ﮐﻮي‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻣﻮﻧږ د ﻳﻮﻩ ﺑﻠﻮط وﻧﯥ اړﻳﮑﻪ د هﻐﻪ د‬
‫ﭼﺎﭘﻴﺮﻳﺎل ﺳﺮﻩ ﺗﺮ څﻴړﻧﯥ ﻻﻧﺪې وﻧﻴﺴﻮ دا ډول ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ د اﺗﻮ اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ﻋﻠﻢ ﻻﻧﺪې ﻃﺒﻘﻪ‬
‫ﺑﻨﺪي ﮐﻴږي‪.‬‬
‫ﺳﺎﻳﻦ اﮐــﻮﻟــﻮﺟــــﻲ ‪ :Syn ecology‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻪ ﻋﻠﻢ څﺨﻪ دى ﭼﯥ د ﻳﻮ‬
‫ﻼ ﻧﻔﻮس ﻳﺎ ﻳﻮﻩ ټﻮﻟﻨﻪ( د هﻐﻪ ژوﻧﺪاﻧﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﺳﺮﻩ‬
‫ګﺮوپ ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ اړﻳﮑﯥ )ﻣﺜ ً‬
‫ﺑﺤﺚ ﮐﻮي‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻣﻮﻧږ د ﻳﻮ ځﻨګﻠﻲ ټﻮﻟﻨﯥ ﻳﺎ د ﻳﻮﻩ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ټﻮﻟﻨﯥ د‬
‫هﻐﻮى ﭼﺎﭘﻴﺮﻳﺎل ﻣﺤﻴﻂ ﺳﺮﻩ ﻳﻮځﺎى د ﻣﻄﺎﻟﻌﯥ ﻻﻧﺪې وﻧﻴﺴﻮ او ﻳﺎ د ﺑﺸﺮي ټﻮﻟﻨﯥ اړﻳﮑﻪ‬
‫د ﭼﺎﭘﻴﺮﻳﺎل ﻣﺤﻴﻂ ﺳﺮﻩ د ارزﻳﺎﺑﻲ ﻻﻧﺪې وﻧﻴﺴﻮ دا ډول ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ د ﺳﺎﻳﻦ اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ‬
‫ﭘﺮﻧﺴﻴﭙﻮﻧﻮ ﺗﺎﺑﻊ دﻩ‪.‬ﻧﻮﭘﺲ ﺳﺎﻳﻦ اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ﭘﻪ ﻧﻔﻮس اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ)‪(Population ecology‬‬
‫‪ ،‬ټﻮﻟﻨﯥ اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ )‪ (Communityecology‬او د اﮐﻮﺳﻴﺴﺘـــﻢ اﮐـــﻮﻟـــﻮﺟــﻲ‬
‫)‪ (Ecosystem ecology‬ﭘﻮرې ﺗړﻟﻰ دى‪.‬‬
‫د اﺳﺘﻮګﻨﻰ ځﺎى ﻟﻪ روﻳﻪ ‪ Habitat ecology‬ﭘﻪ اﺳﺎس اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ﮐﻮﻟﻰ ﺷﻮ ﭘﻪ‬
‫ﻻﻧﺪې ﺑﺮﺧﻮ و وﻳﺸﻮ‪.‬‬
‫‪Marin Ecology‬‬ ‫‪ – ١‬د اﺑﺤﺎرو اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ‬
‫‪Fresh water ecology‬‬ ‫‪ – ٢‬د ﺧﻮږو اوﺑﻮ اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ‬
‫‪Terrestrial ecology‬‬ ‫‪ – ٣‬د وﭼﯥ اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ‬
‫اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ دﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﮏ ﭘﺮﻧﺴﻴﭙﻮﻧﻮﭘﻪ اﺳﺎس ﭘﻪ ﻻﻧﺪې څﺎﻧګﻮوﻳﺸﻞ ﮐﻴږي‬
‫‪Animal ecology‬‬ ‫‪ – ١‬ﺣﻴﻮاﻧﻲ اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ‬
‫‪Plant ecology‬‬ ‫‪ – ٢‬ﻧﺒﺎﺗﻲ اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ‬
‫‪Microbial ecology‬‬ ‫‪ – ٣‬ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧﻮ اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ‬

‫‪81‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ او اﻧﺴﺎن‬
‫ﭘﻪ ﮐﻮﻣﻪ ﻧړۍ ﮐﯥ ﭼﯥ ﻣﻮﻧږ ژوﻧﺪ ﮐﻮو د ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﭘﺮاﺑﻠﻤﻮﻧﻪ او ﺳﺘﻮﻧځﯥ ﻟﻪ‬
‫ځﺎﻧﻪ ﺳﺮﻩ ﻟﺮي ﻟﮑﻪ د ﻧﻔﻮس زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ‪ ،‬د ﻃﺒﻌﻲ ﻣﻨﺎﺑﻌﻮ ﮐﻤﻮاﻟﻰ‪ ،‬د هﻮا ﮐﮑړ ﮐﻴﺪل او‬
‫ﻧﻮر اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﻲ ﺳﺘﻮﻧځﻰ را ﻣﻨځﺘﻪ ﮐﻮي‪ .‬د ځﻨګﻠﻮﻧﻮ ‪ ،‬ﻣﻌﺪﻧﻮﻧﻮ او د څړ ځﺎﻳﻮﻧﻮ څﺨﻪ‬
‫ﭘﻪ ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ ډول اﺳﺘﻔﺎدﻩ وﮐړو‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د دې څﺨﻪ ﭘﻪ ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ ډول اﺳﺘﻔﺎدﻩ وﺷﻲ‬
‫دا ﻳﻮ ډول ډﻳﺮې ﺳﺘﻮﻧځﻰ او ﻣﺸﮑﻼت ﻣﻨځﺘﻪ راوړي‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎﻧﺎن د ﺧﭙﻠﻮ ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﻋﻤﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﮐﻮﻟﻮ ﺳﺮﻩ زراﻋﺘﻲ ﺧﺎورې‪ ،‬ځﻨګﻠﻮﻧﻪ د‬
‫ﮐﻤﻮاﻟﻰ ﺳﺮﻩ ﻣﺦ ﮐﻴږي‪ ،‬ﻧﻮ ﻣﻮﻧږ ﺗﻪ ﻻزﻣﻪ دﻩ ﭼﯥ ﺧﭙﻞ ﭼﺎﭘﻴﺮﻳﺎل ښﮑﻠﻰ او ښﺎﻳﺴﺘﻪ‬
‫وﺳﺎﺗﻮ‪ .‬د دې ﻟﭙﺎرﻩ ﭼﯥ راﺗﻠﻮﻧﮑﯥ ﻧﺴﻠﻮﻧﻮ ﺗﻪ ﻣﻮ ﻳﻮ څﻪ ﭘﻪ ﻣﻴﺮاث ﭘﺮﻳښﻲ وي ﻧﻮ د ﺧﭙﻠﻮ‬
‫ﻃﺒﻌﻲ ﺷﺘﻤﻨﻴﻮ څﺨﻪ ﭘﻪ ﻋﻠﻤﻲ ډول ګټﻪ واﺧﻠﻮ او د هﻐﻮى ﭘﻪ ﺣﻔﺎﻇﺖ او ﺳﺎﺗﻨﻪ ﮐﯥ د‬
‫زړﻩ ﻟﻪ ﮐﻮﻣﯥ هﻠﯥ ځﻠﯥ وﮐړو‪ ،‬هﻤﺪارﻧګﻪ د ﺣﺸﺮﻩ وژوﻧﮑﻮ دوا ﭘﻪ اﺳﻌﻤﺎل ﮐﯥ هﻢ‬
‫دﻗﺖ وﺷﻲ ﺗﺮ څﻮ هﻐﻪ دواګﺎﻧﯥ ﭼﯥ اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﺗﻪ ﻧﺎوړﻩ ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﻨځﺘﻪ رواوړي د‬
‫هﻐﻮى د اﺳﺘﻌﻤﺎل څﺨﻪ ﻣﺨﻨﻴﻮى وﮐړو‪ ،‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ﭘﻪ اوس وﺧﺖ ﮐﯥ د زراﻋﺘﻲ‬
‫ﻋﻠﻤﺎو ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺛﺎﺑﺘﻪ ﺷﻮى دﻩ ﭼﯥ د ‪ D.D.T‬اﺳﺘﻌﻤﺎل او د دواﭘﺎﺷﻰ څﺨﻪ وروﺳﺘﻪ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﺗﻪ ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﻨځﺘﻪ راوړي او هﻤﺪارﻧګﻪ د ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ګټﻮرو ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ‬
‫ﻧﺴﻞ هﻢ ﮐﻨﺘﺮوﻟﻴږي او ﭘﻪ اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﮐﯥ ﻳﻮﺷﻤﻴﺮ ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ او وژوﻧﮑﯥ ﻧﺎروﻏﻲ ﻣﻨځﺘﻪ‬
‫راوړي‪ .‬د اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﯥ د هګﻴﻮ ﭘﻮټﮑﯥ ﻧﺎزﮐﻪ وي او هﻤﺪارﻧګﻪ د ﺗﺮﮐﺎرﻳﻮ د اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻮﻟﻮ‬
‫ﺳﺮﻩ ښځﯥ ﻋﻘﻴﻢ او ﺷﻨډې ﮐﻴږي‪ .‬داﺳﯥ ﭘﺘﻴﻞ ﺷﻮى دﻩ ﭼﯥ د ‪ D.D.T‬ﭘﻪ ﻋﻮض‬
‫زراﻋﺘﻲ ﭘﻮهﺎن ‪ Dieldrin‬اﺳﺘﻌﻤﺎل روا ګڼﻲ ځﮑﻪ دا دوﻣﺮﻩ د ‪ D.D.T‬ﭘﻪ اﻧﺪازﻩ‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ ﻧﻪ دي‪.‬‬
‫د ﻧﻴﻮﻳﺎرﮎ ﻳﻮ ﻋﺎﻟﻢ ﭼﯥ د ﻧﻴﻮﻳﺎرﮎ ﭘﻪ ﭘﻮهﻨﺘﻮن ﮐﯥ اﺳﺘﺎد دى او اﮐﻮﻟﻮﺟﺴﺖ هﻢ‬
‫دى د ﻧﻨﻨۍ ﻧــــړۍ ﺳﺘﻮﻧـــځـــــــــــﯥ ‪ Three P's‬ﺑـــــﻮﻟﻲ ﭼﯥ هﻐﻪ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ‬
‫‪) Population‬دﻧﻔﻮس زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ( ‪ Pollution‬ﮐﮑړﺗﻴﺎ )د ﻣﺤﻴﻂ اﻟﻮدﻩ ﮐﻴﺪل( او ﻓﻘﺮ ﻳﺎ‬
‫ﻟﻮږﻩ )‪ (Poverty‬څﺨﻪ دي ﭼﯥ دوﻩ ﻟﻮﻣړﻧﻲ ﻳﯥ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﯥ اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ﺳﺘﻮﻧځﻰ دي‪ .‬ﭘﻪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول درې ډول ﮐﮑړﺗﻴﺎ ﻟﮑﻪ ‪:‬‬

‫‪82‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫اﻟﻒ‪ :‬ﮐﻴﻤﻴﺎوي او ﺻﻨﻌﺘﻲ ﮐﮑړﺗﻴﺎ ﭼﯥ ﭘﻪ ﺳﻴﻨﺪوﻧﻮ ﮐﯥ زهﺮي ﻣﻮاد اﭼﻮل ﮐﻴږي او‬
‫هﻐﻪ ﭼټﻞ او اﻟﻮدﻩ ﮐﻴږي او زراﻋﺘﻲ ﺑﻮټﻮ او اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﺗﻪ د اﺳﺘﻌﻤﺎل څﺨﻪ وروﺳﺘﻪ‬
‫ﺗﺎواﻧﻮﻧﻪ اړﻩ وي‪.‬‬
‫ب ‪ :‬وړاﻧګﻴﺰ اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ‪ Radio ecology‬ﭼﯥ دا هﻢ د ﻣﺤﻴﻂ ﺳﺮﻩ ﺳﺮو ﮐﺎر ﻟﺮي‬
‫دا ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ‪ I131, Sr90‬او ‪ CS137‬څﺨﻪ ﭼﯥ د اﺗﻮﻣﻲ اﻧﻔﺠﺎراﺗﻮ څﺨﻪ‬
‫وروﺳﺘﻪ د ځﻤﮑﯥ ﭘﻪ ﮐﺮې ﮐﯥ ﻟﻮﻳږي‪ ،‬دا ﻣﻮاد ﭘﻪ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎﻣﻮ ﮐﯥ د ﺟﻴﻨﻮﻧﻮ ﺁﻧﯥ‬
‫ﺗﻐﻴﺮ او د ﺳﺮﻃﺎن د ﻧﺎروﻏۍ ﺑﺎﻋﺚ ګﺮځﻲ ﭼﯥ ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮد ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړﻟﻮ‬
‫ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪.‬‬

‫ﻋــﻤــﻮﻣـﻲ ﭘـــﺮﻧﺴﻴــــﭙـﻮﻧــﻪ‬
‫)د ﻃﺒﻌﻴﺖ ﻧﻈﺎم( ﭘﻴﮋﻧﺪﻧﻪ د اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ د ﻋﻤﻮﻣﻲ ﭘﺮﻧﺴﻴﭙﻮﻧﻮ د ﭘﻮهﻴﺪو څﺨﻪ ﭘﺮﺗﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ دى‪ ) .‬د ﻃﺒﻌﻴﺖ ﻧﻈﺎم ( د ﭘﻴﮋﻧﺪﻧﯥ څﺨﻪ ﭘﺮﺗﻪ دا ﻧﻈﺎم ﻧﻪ ﺷﻲ ﮐﻮﻟﻰ ﭼﯥ د‬
‫ﻃﺒﻌﻲ ﺛﺮوﺗﻮﻧﻮ څﺨﻪ ﭘﻪ ﻣﻌﻘﻮﻟﻪ او ﻣﻨﻈﻢ ډول اﺳﺘﻔﺎدﻩ وﮐړي‪.‬‬
‫د اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﭘﺮﻧﺴﻴﭙﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ﭘﻪ ﻟﻨډﻩ ﺗﻮګﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﮐﻮو‪:‬‬

‫‪ – ١‬د اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﭘﺮﻧﺴﻴﭗ‬

‫د اﮐﻮ ﺳﻴﺴﺘﻢ ‪ Ecosystem‬اﺻﻄﻼح د ﻟﻮﻣړى ځﻞ ﻟﭙﺎرﻩ ﭘﻪ ‪١٩٣٥‬م ﮐﺎل ﮐﯥ د‬
‫ﻳﻮﻩ ﻣﺸﻬﻮر اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ﭘﻮهـ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭼﯥ د ﺗﺎﻧﺴﻠﻲ ‪ Tansley‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳﺪﻩ د‬
‫داﻳﺮت اﻟﻤﻌﺎرف ﻋﻠﻢ ﺗﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﻮ‪ .‬ﻋﻴﻦ هﻤﺪا اﺻﻄﻼح د ﺷﻮﮐﺎ ﭼﻮف ‪Suka chev‬‬
‫روﺳﻲ ﻣﺸﻬﻮر ﻋﺎﻟﻢ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﻮﻩ‪ ،‬دا ځﮑﻪ ﭼﯥ د ﺑﺎﻳﻮﺟﻴﻮﺳﻨﻮز‬
‫‪ Biogeocoenosis‬اﺻﻄﻼح ﭘﻪ ‪ ١٩٤٥‬ﮐﺎل ﮐﯥ ﭘﺮﺗﻪ ﻟﻪ دې ﭼﯥ د ﺗﺎﻧﺴﻠﻲ د‬
‫ﭘﺮﻧﺴﻴﭙﻮﻧﻮ څﺨﻪ ﻣﺨﮑﻴﻨﻰ ﺧﺒﺮ وﻟﺮي ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﻮﻩ‪ .‬د اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﺗﺤﺖ اﻟﻔﻈﻲ ﻣﺎﻧﺎ‬
‫)ﻃﺒﻌﻴﺖ( ﻳﺎ )‪ (Nature‬دى‪ .‬ﭘﻪ ﺳﺎدﻩ ژﺑﯥ ﺳﺮﻩ ﮐﻮﻟﻰ ﺷﻮ ﭼﯥ اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ‬
‫داﺳﯥ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﮐړو‪.‬‬

‫‪83‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د ﻓﺰﻳﮑﻲ او د ﺣﻴﺎﺗﻲ ﭘﺪﻳﺪو ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ دﻩ او د دې ﭘﻪ ﻳﻮ ﺑﻞ ﺑﺎﻧﺪې ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﻏﻴﺰې ﺗﻪ‬
‫‪ Ecosystem‬ﻳﺎ اﮐﻮﺳﻔﻴﺮ ‪ Ecosphere‬وﻳﻞ ﮐﻴږي‪ .‬د اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﮐﻮﻟﻰ ﺷﻮ د‬
‫ﻻﻧﺪﻳﻨﻰ ﻣﻌﺎدل ﭘﻪ واﺳﻄﻪ وښﻴﻮ‪.‬‬
‫‪ = Ecosystem‬ﻓﺰﻳﮑﻲ ﻣﺤﻴﻂ ‪ +‬ﺑﻴﻮﻟﻮﺟﻴﮑﻲ ﻣﺤﻴﻂ‪.‬‬

‫د اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ اﺟﺰاوى‬
‫د ﻳﻮﻩ اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻬﻤﯥ اﺟﺰاوى ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪(Odum, 1975) .‬‬
‫‪ – ١‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﻮوﻧﮑﯥ )‪ :(Producer‬ﺷﻨﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت د ﻃﺒﻌﻴﺖ ﭘﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﮐﯥ د ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﮐﻮوﻧﮑﻮ وﻇﻴﻔﻪ ﻟﺮي‪ ،‬ځﮑﻪ ﭼﯥ ﻳﻮاځﯥ ﺷﻨﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت دي ﭼﯥ ﻧﻮري اﻧﺮژي د‬
‫ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ ‪ Photosynthesis‬ﻋﻤﻠﻲ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ﮐﻴﻤﻴﺎوي اﻧﺮژي ﺗﺒﺪﻳﻠﻮي‪ .‬او دا‬
‫اﻧﺮژي د ﻃﺒﻌﻴﺖ د ﻣﺎﺷﻴﻦ څﺮخ ﭘﻪ دوران ﮐﯥ راوﻟﻲ‪ .‬ﻧﻮر ټﻮل ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮدات ﻟﮑﻪ‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت ‪ ،‬ﻓﻨﺠﻴﺎن‪ ،‬ﺑﮑﺘﺮﻳﺎګﺎﻧﯥ او اﻧﺴﺎﻧﺎن د دﻏﻪ اﻧﺮژى څﺨﻪ ګټﻪ اﺧﻠﻲ‪ .‬ﺷﻨﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت‬
‫د ‪ Autotroph‬ﭘﻪ ﻧﻮم هﻢ ﻳﺎدﻳږي‪ .‬د اﺗﻮﺗﺮوف اﺻﻄﻼح هﻐﻮ ژوﻧﺪﻳﻮ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ ﺗﻪ‬
‫اﻃﻼق ﮐﻴږي ﭼﯥ ﺧﭙﻠﻪ ﻏﺬا ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻪ ﺟﻮړﻩ وي‪ .‬اﺗﻮﺗﺮوف ﭘﻪ دوﻩ ﻻﻧﺪﻳﻨﯥ ډﻟﻮ وﻳﺸﻠﯥ‬
‫ﮐﻴږي‪.‬‬
‫اﻟــﻒ ‪ :Photo autotroph -‬ﭼــــﯥ ﺧــﭙــﻠﻪ اﻧـــﺮژي د ﻟﻤﺮ وړاﻧــګﻮ څﺨﻪ‬
‫اﺧﻠﻲ ﻟﮑﻪ ﺷﻨﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت‪.‬‬
‫ب – ‪ :Chemo autotroph‬ﺧــــﭙــﻠــﻪ اﻧـــــﺮژي د ﮐــﻴﻤـﻴــﺎوي ﻣﻮادو څﺨﻪ‬
‫اﺧﻠﻲ ﻟﮑﻪ ﺳﻠﻔﺮ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﻣﺼﺮف ﮐﻮوﻧﮑﯥ )‪ :(Consumer‬ﻣﺼﺮف ﮐﻮوﻧﮑﯥ د ‪Heterotroph‬‬
‫ﭘﻪ ﻧﻮم هﻢ ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬

‫‪84‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪Essential Components‬‬
‫‪Non essential components‬‬
‫‪Green Plants‬‬
‫‪Light‬‬
‫‪Herbi vores‬‬ ‫‪Carni Vores‬‬

‫‪Parasites‬‬

‫‪Scavengers‬‬

‫‪Saprophytes‬‬

‫‪De Composers‬‬

‫‪Nutrient‬‬ ‫‪Trans formers‬‬

‫‪Non living components‬‬ ‫‪Living‬‬
‫‪components‬‬
‫‪ -(٢) s‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ اﺟﺰاوې‪.‬‬
‫دا ډﻟﻪ ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮدات ﺧﭙﻞ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد ﺧﭙﻠﻪ ﻧﻪ ﺷﻲ ﺗﻬﻴﻪ ﮐﻮﻟﻰ ﺑﻠﮑﻪ د دوى‬
‫ژوﻧﺪ ﭘﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ او ﻳﺎ ﭘﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ډول هﻐﻪ ﭼﯥ ﺧﭙﻠﻪ ﻏﺬا د اﺗﻮﺗﺮوف ﭘﻪ ډول ﺗﻬﻴﻪ‬
‫ﮐﻮي اړﻩ ﻟﺮي‪ .‬د دوى ﻣﺜﺎل د ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ ﻧﻪ ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎت او ﻧﺒﺎﺗﺎت ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐـــﻮوﻧﮑﯥ ‪ :De composers‬ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻮوﻧﮑﯥ د ‪ Saprophyte‬ﭘﻪ‬
‫ﻧﻮم هﻢ ﻳﺎدﻳږي‪ .‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻮ ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ څﺨﻪ دي ﭼﯥ ﻋﻀﻮي ﭘﻴﭽﻠﻲ ﻣﻮادو او‬
‫ﭘﻪ ﺣﻴﻮاﻧﯥ او ﻧﺒﺎﺗﻲ ﭘﺎﺗﯥ ﺷﻮﻳﻮ ﻳﯥ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻮي‪ .‬او ﻳﺎ ﭘﻪ ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﺳﺎدﻩ ﻣﺮﮐﺒﺎﺗﻮ ﻳﯥ‬

‫‪85‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﺑﺪﻟﻮي‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ﻓﻨﺠﻴﺎن او ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوى‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې دا ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻪ وي‬
‫)ﻃﺒﻌﻴﺖ ﺗﻌﺎدل( ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ځﻲ‪.‬‬
‫اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ﺑﻴﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﺳﻴﺴﺘﻤﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ډول ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﭘﻨځﻮ ﻳﺎ څﻠﻮرو‬
‫اﻧﺮژﻳﮑﻲ ﺳﻄﺤﻮ وي‪ .‬دا اﻧﺮژﻳﮑﻲ درﺟﯥ ﭼﯥ د ﻏﺬاﻳﻲ ﺳﻄﺤﻮ )‪ (Trophic level‬ﭘﻪ‬
‫ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬دا ښﺌﻲ ﭼﯥ اﺑﺘﺪاﻳﻲ اﻧﺮژي ﮐﻮﻣﯥ اﻧﺪازې ﭘﻮرې د ﺣﻴﺎﺗﻲ ټﻮﻟﻨﯥ ﭘﻪ ﻣﻨځ‬
‫ﮐﯥ )‪ (Biotic community‬اﻧــﺘــــﻘــﺎﻟﻴږي‪ .‬ﻣﻮﻧږ هﺮ ﻏﺬاﻳﻲ ﺳﻄﺤﻪ د ‪ T‬ﻋﻼﻣﯥ ﭘﻪ‬
‫ﻼ ‪ T1, T2, T3, T4‬ښﻮدل ﮐﻴږي‪.‬‬
‫واﺳﻄﻪ )‪ (Trophic‬ﻣﺜ ً‬
‫‪ T1‬ﻋﺒﺎرت د ﺷﻨﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ څﺨﻪ دي ﭼﯥ ﻧﻮري اﻧﺮژي ﭘﻪ ﮐﻴﻤﻴﺎوي اﻧﺮژي د‬
‫ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ ﻋﻤﻠﻰ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺑﺪﻟﻮي او اﮐﺴﻴﺠﻦ ازادوي‪ T2 .‬ﭘﻪ دې ﺳﻄﺤﻪ ﮐﯥ واښﻪ‬
‫ﺧﻮړوﻧﮑﯥ )‪ (Herbivores‬ﺷﺎﻣﻞ دي ﭼﯥ ﺧﭙﻠﻪ اﻧﺮژي د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ څﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ‬
‫راوړي‪ T3 .‬او ‪ T4‬ﮐﯥ ﻏﻮښﯥ ﺧﻮړوﻧﮑﯥ )‪ (Carnivores‬ﺷﺎﻣﻞ دي‪ .‬دا ﺣﻴﻮاﻧﺎت‬
‫ﺧﭙﻠﻪ اﻧﺮژي د وښﻮ ﺧﻮړوﻧﮑﻮ څﺨﻪ اﺧﻠﻲ‪ .‬ﮐﻮم ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭼﯥ ‪ T4‬ﮐﯥ ﻗﺮار ﻟﺮي ﻟږ ﺗﺮ‬
‫ﻟږﻩ ﺧﭙﻠﻪ ﻳﻮﻩ ﺑﺮﺧﻪ اﻧﺮژي د ﻏﻮښﻮ ﺧﻮړوﻧﮑﻮ څﺨﻪ اﺧﻠﻲ‪.‬‬
‫ﮐﻠﻪ ﭼﯥ ﻣﻮﻧږ د ﻏﻮښﻮ ﺧﻮړوﻧﮑﻮ څﺨﻪ ﻳﺎدوﻧﻪ ﮐﻮو ﻧﻮ زﻣﺮې‪ ،‬ﭘﻠﻨګ‪ ،‬ﻟﻴﻮﻩ زﻣﻮﻧږ‬
‫ﭘﻪ ﻓﮑﺮ ﮐﯥ را ګﺮځﻲ‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﯧﺮ ﻏﻮښﯥ ﺧﻮړوﻧﮑﯥ ﻟﮑﻪ ﻏڼﯥ‪ ،‬ﻋﻨﮑﺒﻮت‪،‬‬
‫ﺣﺸﺮات‪ ،‬اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﯥ او ﺧﺰﻧﺪﻩ ګﺎن هﻢ ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻴﺖ ﮐﯥ ﻣﻮﺟﻮد دي‪ .‬ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻧﻮر‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻟﮑﻪ ﺧﺮس او اﻧﺴﺎن هﻢ ﻏﻮښﻪ ﺧﻮړوﻧﮑﯥ او هﻢ واښﻪ ﺧﻮړوﻧﮑﯥ دي ﭼﯥ هﺮ‬
‫څﻪ ﺧﻮړوﻧﮑﻮ)‪ (Omnivores‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬د وﻇﻴﻔﯥ ﻟﻪ روﻳﻪ اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ‬
‫دوﻩ ﺑﺮﺧﻲ ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ – ١‬اﺗــــــــﻮﺗﺮوﻓﻴﺰم )‪ :(Auto trophism‬ﻧﻮري اﻧﺮژي ﻧﺼﺐ او د ﺳﺎدﻩ ﻏﻴﺮ‬
‫ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو څﺨﻪ د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو ﺟﻮړول دي‪ .‬د اﺗﻮﺗﺮوﻓﻴﺰم ﭘﺪﻳﺪﻩ د اوﻟﻴﻪ ژوﻧﺪي‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﻟﻮﻣړﻧۍ ﻳﺎ اوﻟﻴﻪ ﻣﻮادو څﺨﻪ ګـــټﻪ اﺧﻠﻲ او ﭘـــﻪ دوﻩ ډوﻟﻪ دي‪Chemo ).‬‬
‫‪.(synthesis – Photo synthesis‬‬
‫‪ – ٢‬هــــــﺘﺮوﺗﺮوﻓﻴﺰم)‪ :(Hetero trophism‬د ﺟﻮړﺷﻮو ﻳﺎ د ﺗﻬﻴﻪ ﺷﻮو ﻏﺬاﻳﻲ‬
‫ﻣﻮادو څﺨﻪ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﻮي او ﭘﻪ درې ډوﻟﻪ دي‪.‬‬

‫‪86‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫اﻟﻒ‪ -‬ﻃﻔﻴﻠﻲ ژوﻧﺪ )‪ :(Parasitism‬ﺧﭙﻠﻪ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد د ﻧﻮرو ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ د‬
‫اﻧﺴﺎﺟﻮ څﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړي‪ .‬ﻳﺎ ﭘﺮازﻳﺘﻴﺰم ﻟﻮﻣړﻧﯥ ﻃﺮز د ﺗﻐﺬﻳﯥ دى‪ .‬ﻧﻦ ورځ ﻳﻮ‬
‫زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﻳﻮ ﺳﻠﻮﻟﻲ ﻣﻮﺟﻮدات هﻢ د دې روش ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﮐﻮي‪.‬‬
‫ب – ګﻨﺪﻩ ﺧﻮړوﻧﮑﯥ )‪ :(Saprophitism‬ﻳﻮﺷﻤﻴﺮﺣﻴﻮاﻧﺎت اوﻧﺒﺎﺗﺎت دﻋﻀﻮي‬
‫ګﻨﺪﻩ ﺷﻮوﻣﻮادو څﺨﻪ ﻏﺬا ﻻس ﺗﻪ راوړي د ﻳﻮزﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮﺑﮑﺘﺮﻳﺎو او ﻓﻨﺠﻴﺎﻧﻮ ﺗﻐﺬﻳﻪ دا‬
‫ډول دﻩ‪.‬‬
‫ج – هـــــﻠﻮﺗﺮوﻓﻴﺰم)‪ :(Holo trophism‬ﭘﻪ دې روش ﮐﯥ هﺮ ژوﻧﺪى ﻣﻮﺟﻮد د‬
‫ﻧﻮرو ژوﻧﺪﻳﻮ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ څﺨﻪ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﻮي‪ .‬د دﻏﻪ ﺗﻐﺬﻳﻪ وي روش ﺗﮑﺎﻣﻠﻲ ﻣﺮﺣﻠﻪ د‬
‫ﺧﻮﻟﯥ د ﻣﻨځﺘﻪ راﺗﻠﻮ ﺳﺮﻩ او ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺟﻮړښﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻳﻮ ﺑﻞ ﺣﻴﻮان ﭘﻪ‬
‫ﺗﻴﺮﻩ وي‪ .‬هﺘﺮوﺗﺮوﻓﻴﺰم ﻳﻮاځﯥ د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو د اﻧﺘﻘﺎل او ﻧﻘﻞ ﮐﻮل‬ ‫ﺧﭙﻞ ﺑﺪن ﮐﯥ‬
‫د ﻳﻮې ډﻟﯥ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ څﺨﻪ ﺑﻞ ډول ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ ﺗﻪ دي‪.‬‬
‫د – ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻮوﻧﮑﯥ )‪ Decomposer‬او اﻧﺘﻘﺎﻟﻮﻧﮑﯥ ‪:Transformer‬‬
‫د اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﻳﻮ ﻟﻪ ﻧړﻳﻮال ﮐﻴﻔﻴﺘﻮﻧﻮ څﺨﻪ ﭼﯥ څﻪ وﭼﻪ )‪ (Terrestrial‬او څﻪ ﭘﻪ ﺑﺤﺮي‬
‫)‪ (Marin‬او څـــــــــــــﻪ ﭘﻪ ﺧﻮږو اوﺑﻮ )‪ (Fresh water‬ﮐﯥ وي‪ .‬د اﺗﻮﺗﺮوﻓﻴﺰم او د‬
‫هﺘﺮوﺗﺮوﻓﻴﺰم د ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻋﻤﻞ څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى‪.‬‬
‫ﭘﺮﺗﻪ ﻟﻪ دې ﭼﻪ د اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﭘﻪ ﻧﻮﻋﻴﺖ ﮐﯥ زﻳﺎت ﺗﻮﭘﻴﺮ د ﮐﻮﭼﻨﻰ څﺨﻪ ﺗﺮ ﻟﻮﻳﻪ‬
‫ﭘﻮرې‪ ،‬د وچ ﻣﺤﻴﻂ څﺨﻪ ﺗﺮﻟﻮﻳﻪ وﭼﻪ او ﺗﺮ ﺑﺤﺮي ﻣﺤﻴﻂ او د ﻻﺑﺮاﺗﻮار څﺨﻪ ﺗﺮ‬
‫ﻣﺰرع ﭘﻮرې ﺷﺘﻪ اوﻋﻼوﻩ ﻟﻪ دې څﺨﻪ داﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎﺗﻮ ﮐﯥ اﺳﺎﺳﻲ ﻣﺮﺣﻠﯥ‬
‫ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ‪-‬‬
‫‪ – ١‬د ﻧﻮري اﻧﺮژي اﺧﻴﺴﺘﻞ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو ﺗﻮﻟﻴﺪﻩ ول د ﺗﻮﻟﻴﺪوﻧﮑﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ )‪.(Producer‬‬
‫‪ – ٣‬ﮐﻨﺴﻮﻣﺮ )‪ (Consumer‬د ﻋﻀﻮي ﻣﻮدو ﭘﻪ ﻣﺼﺮف رﺳﻮل د ﻣﺼﺮف‬
‫ﮐﻮوﻧﮑﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‪.‬‬
‫‪ – ٤‬د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو ﺗﺠﺰﻳﻪ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ او ﻓﻨﺠﻴﺎﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‪.‬‬
‫‪ – ٥‬د ﻏﻴﺮﻋﻀﻮي ﺳﺎدﻩ د ﺟﺬب وړﻣﻮادو ﺗﺒﺪﻳﻞ او اﻧﺘﻘﺎل د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﻮوﻧﮑﻮ ﭘﻪ‬
‫واﺳﻄﻪ‪.‬‬
‫‪87‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – ١‬د ﻧﻮري اﻧﺮژي اﺧﻴﺴﺘﻞ‪ :‬ﻧﻮري اﻧﺮژي د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺟﺬب‬
‫ﮐﻮل‪ ،‬د اوﺑﻮ او ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ اﺳﺘﻔﺎدې ﺳﺮﻩ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﺎت‬
‫ﻗﻨﺪوﻧﻪ ﺟﻮړﻩ وي‪ ،‬دا ﻋﻤﻠﻴﻪ ﭼﯥ ﻧﻮري اﻧﺮژي ﭘﻪ ﮐﻴﻤﻴﺎوي اﻧﺮژي ﺑﺪﻟﻴږي د‬
‫ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ )‪ (Photosynthesis‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬هﻐﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭼﯥ د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ‬
‫ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي‪ .‬ﻧﻪ ﻳﻮاځﯥ د ﺧﭙﻞ ﺿﺮورت وړ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد ﺗﺎﻣﻴﻦ ﮐﻮي ﺑﻠﮑﻪ د‬
‫هﻐﻮ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد ﭼﯥ د ﺧﭙﻞ ژوﻧﺪاﻧﻪ د ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﺗﻬﻴﻪ ﺷﻮي‬
‫ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو ﺗﻪ اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي ﺗﺎﻣﻴﻨﻪ وي‪.‬‬
‫ﻧﻮر‬
‫*‬
‫‪6CO2 + 12H2O‬‬ ‫*‪C6H12O6 + 6H2O + 6O2‬‬
‫ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ‬

‫ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻨۍ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﮐﯥ ﮐﻮم ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﭼﯥ ﺣﻴﺎﺗﻲ وﻇﻴﻔﻪ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ‪-‬‬
‫‪ – ١‬ﮐﻮم اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﭼﯥ ﭘﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻪ ﺗﻮګﻪ د ﻧﻮري اﻧﺮژي ﭘﻮرې اړﻩ ﻟﺮي د‬
‫اﺗﻮﺗﺮوف اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﭘﻮرې اړﻩ ﻟﺮي او د ‪ Autotrophism E.‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﻮوﻧﮑﯥ )‪ :(Producers‬ﺷﻨﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭼﯥ د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺳﺮﺗﻪ‬
‫رﺳﻮي ﻋﻀﻮي ﻣﻮاد ﺟﻮړﻩ وي د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﻮوﻧﮑﻮ ﻳﺎ ‪ Producers‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫‪ – ٣‬ﻣﺼﺮف ﮐﻮوﻧﮑﯥ )‪ :(Consumers‬ﭘﻪ اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻤﻮﻧﻮ ﻋﻤﺪﻩ ﻣﺼﺮف‬
‫ﮐﻮوﻧﮑﯥ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ‪-‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬واښﻪ ﺧﻮړوﻧﮑﯥ )‪ :(Herbivores‬د وښﻮ څﺨﻪ د ﺗﻐﺬﻳﻲ ﭘﻪ ﺗﻮګﻪ اﺳﺘﻔﺎدﻩ‬
‫ﮐﻮي ﻟﮑﻪ ﺁهﻮ‪ ،‬ګﻴﺪړﻩ‪ ،‬ﻏﻮاﻳﻲ ﭼﯥ د وچ اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﺣﻴﻮاﻧﺎت دي‪ ،‬ﮐﻠﮏ ﭘﻮﺳﺘﮑﻲ‬
‫ﻟﺮوﻧﮑﯥ )‪ (Crustoceae‬او ﻧﺮﻣﺘﻨﺎن )‪ (Molluska‬د اوﺑﻮ اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﺣﻴﻮاﻧﺎت دي‪.‬‬
‫ب – ﻏﻮښﯥ ﺧﻮړوﻧﮑﯥ ‪ :Carnivores‬د ﻏﻮښﻮ څﺨﻪ ﻏﺬا ﭘﻪ ډول اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﻮي‬
‫ﻟﮑﻪ ﭘﻴﺸﻮ‪ ،‬ﺳﭙﻲ‪ ،‬ﻟﻴﻮﻩ او ﻧﻮر ﭼﯥ د ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﻮ څﺨﻪ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﮐﻮي‪.‬‬
‫ج – هﺮ څﻪ ﺧﻮړوﻧﮑﯥ )‪ :(Omnivores‬ﻟﮑﻪ اﻧﺴﺎن او ﺧﺮس ﭼﯥ هﻢ د ﺣﻴﻮاﻧﻲ‬
‫ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو څﺨﻪ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﻮي او هﻢ د ﻧﺒﺎﺗﻲ ﻏﺬا څﺨﻪ‪.‬‬
‫د – ﻃﻔﻴﻠﻲ )‪ :(Parasites‬د ﺣﻴﻮاﻧﻲ او ﻧﺒﺎﺗﻲ ژوﻧﺪي اﻧﺴﺎﺟﻮ څﺨﻪ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﮐﻮي‬
‫ﻟﮑﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ‪ ،‬ﻓﻨﺠﻴﺎن ‪ ،‬ﭘﺮوﺗﻮزوا او ﻧﻮر‪.‬‬

‫‪88‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫هـ ‪ -‬ﻻش ﺧﻮړوﻧﮑﯥ )‪ :(Scavengers‬د ﻣړو ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻣﻮادو څﺨﻪ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﮐﻮي‬
‫ﻟﮑﻪ ﻣﺼﺮي ﻻش ﺧﻮړوﻧﮑﻲ ‪ Egyption vultures‬ﺳﭙﻲ او ﻧﻮر ‪.‬‬
‫و – ګﻨﺪﻩ ﺧﻮړوﻧﮑﻲ )‪ :(Saprophyte‬ﻟﮑﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ او ﻓﻨﺠﻴﺎن د ګﻨﺪﻩ ﺷﻮو ﻏﺬاﻳﻲ‬
‫ﻣﻮادو څﺨﻪ ﭼﯥ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻪ اﻧﺪازﻩ ﺣﻞ ﺷﻮي وي ﺗﻐﺬﻳﻪ ﮐﻮي‪.‬‬
‫‪ – ٤‬ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻮوﻧﮑﻲ)‪ :(Decomposer‬ﻟﮑﻪ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ او ﻓﻨﺠﻴﺎن ﭼﯥ ﻣﻐﻠﻖ او‬
‫ﭘﻴﭽﻠﻲ ﻣﺮﮐﺒﺎت ﭘﻪ ﺳﺎدﻩ ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻣﺮﮐﺒﺎﺗﻮ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻮي‪.‬‬
‫‪ – ٥‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮐﻮوﻧﮑﻲ )‪ :(Transformers‬ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ او ﻓﻨﺠﻴﺎن ځﻴﻨﯥ اﻧﻮاع ﭼﯥ‬
‫ﺗﺮاﻧﺴﻔﺮﻣﺮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ﭼﯥ ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﻮي ﻣﻮاد ﭘﻪ ﺳﺎدﻩ ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﺮﮐﺒﺎﺗﻮ ﺑﺪﻟﻮي‪ ،‬دا ﺳﺎدﻩ ﻏﻴﺮﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﺎت د ﺷﻨﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ﻏﻴﺮﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﺮﮐﺒﺎﺗﻮ ﻳﯥ ﺑﺪﻟﻮي‪ ،‬دا ﺳﺎدﻩ ﻏﻴﺮﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﺎت د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﻮوﻧﮑﻮ ﺷﻨﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ‬
‫واﺳﻄﻪ ﺟﺬب او د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﮐﯥ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي‪.‬‬
‫ﻏﺬاﻳﻲ زﻧځﻴﺮ ‪Food chain‬‬
‫د ځﻤﮑﯥ ﭘﻪ ﮐﺮﻩ ﮐﯥ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ او د ژوﻧﺪاﻧﻪ دوام ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ﻣﺘﺪاوم ﺗﻐﻴﺮاﺗﻮ ﻟﮑﻪ‬
‫ﻧﻤﻮ‪ ،‬رﺷﺪ‪ ،‬ﺗﮑﺜﺮ‪ ،‬ﺗﺮﮐﻴﺐ او د ژوﻧﺪﻳﻮ او ﭘﻴﭽﻠﻲ ﻣﻮادو د ارﺗﺒﺎط څﺨﻪ دى‪ .‬د اﻧﺮژي د‬
‫ﺟﺮﻳﺎن څﺨﻪ ﭘﻪ ﻏﻴﺮ ﻧﻮر ټﻮل دا ﺑﺪﻟﻮﻧﻮﻧﻪ د هﻐﻪ ﭘﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﮐﯥ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ ﭼﯥ‬
‫ﻧﻪ ﺑﻪ ژوﻧﺪ او ﻧﻪ ﺑﻪ اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ وﺟﻮد وﻟﺮي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻳﻮﻩ اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﮐﯥ د اﻧﺮژي ﺟﺮﻳﺎن د ﻳﻮ اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﭘﺮﻧﺴﻴﭗ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭼﯥ د‬
‫ﻏﺬاﻳﻲ زﻧځﻴﺮﻳﺎ ‪ Foodchin‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ‪.‬د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ څﺨﻪ د‬
‫ﮐﻴﻤﻴﺎوي اﻧﺮژي اﻧﺘﻘﺎل د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ څﺨﻪ و ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻧﻮرو ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺗﻪ د ﺧﻮړﻟﻮ او‬
‫ﻳﺎ د ﺧﻮړل ﺷﻮي ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو ﺗﮑﺮار د ﻏﺬاﻳﻲ زﻧځﻴﺮ ﻳﺎ ‪ Foodchain‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫هﺮ څﻮﻣﺮﻩ ﭼﯥ ﻏﺬاﻳﻲ زﻧځﻴﺮ ﻟﻨډ وي ﭘﻪ هﻤﺎﻏﻪ اﻧﺪازﻩ د اﺳﺘﻔﺎدې وړاﻧﺮژي ﻣﻘﺪار‬
‫د ژوﻧﺪﻳﻮ ﻣﻮادو د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻟﭙﺎرﻩ زﻳﺎت د اﺳﺘﻔﺎدې وړوي‪.‬‬
‫ﻏﺬاﻳﻲ زﻧځﻴﺮ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﭘﻪ درﻳﻮ ﻻﻧﺪﻳﻨﻴﻮ ﺑﺮﺧﻮ وﻳﺸﻠﻰ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ – ١‬د ښﮑﺎرﻳﺎن زﻧځﻴﺮ ‪ :Predator chain‬دا زﻧځﻴﺮ د ﺷﻨﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ څﺨﻪ ﺷﺮوع‬
‫د ﺿﻌﻴﻒ او ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ څﺨﻪ ﻟﻮﻳﻮ او ﻗﻮي ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﺧﻮاﺗﻪ دوام ﭘﻴﺪا ﮐﻮي‪ ،‬ﭘﻪ‬

‫‪89‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫دې زﻧځﻴﺮ ﮐﯥ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻪ دوﻩ اﺻﻄﻼح ګﺎﻧﻮ ﭘﻮهـ ﺷﻮ اول د ښﮑﺎرﻳﺎﻧﻮ زﻧځﻴﺮ ‪Predator‬‬
‫او دوﻳﻢ د ښﮑﺎر ﺷﻮي ﻳﺎ ‪ Prey‬زﻧځﻴﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻟﮑﻪ ﺑﺎښﻪ ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻮ‪ ،‬ﺳﭙﻲ او ﻧﻮر دي‪ .‬او‬
‫د ښﮑﺎر ﺷﻮي )) ښﮑﺎر(( ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ﻣﻮږﮐﺎن‪ ،‬ﻣﺮﻏﺎوۍ څﺨﻪ ﭼﯥ د‬
‫ﻟﻮﻣړﻧﻴﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ښﮑﺎر ﮐﻴږي‪ ،‬ﻧﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ اﻧﺮژي د ﺿﻌﻴﻒ څﺨﻪ و‬
‫ﻗﻮي ﺧﻮاﺗﻪ اﻧﺘﻘﺎﻟﻴږي‪ .‬ﻳﺎﻧﯥ ﻣﻮږﮎ ﺧﭙﻠﻪ اﻧﺮژي د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ څﺨﻪ اﺧﻠﻲ او ﺑﻴﺎ ﭘﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫ﺳﺮﻩ ﭘﻴﺸﻮ او ﻧﻮر ﻟﻮﻳﻮ ښﮑﺎري اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ښﮑﺎر ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﻃــــﻔـــﻴﻠﻲ زﻧځﻴﺮ ‪:Parasite chain‬دا زﻧځﻴﺮد ﻟﻮﻳﻮ ژوﻧﺪﻳﻮاﺟﺴﺎﻣﻮڅﺨﻪ د‬
‫ﮐﻮﭼﻨﻰ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺗﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻮﻣﻲ‪ .‬ﻳﺎﻧﯥ ﭘﺮازﻳﺘﻮﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ و ﺧﭙﻞ ﻣﻴﺰﺑﺎن‬
‫ﺗﻪ ﮐﻮﭼﻨﻰ دي‪.‬‬
‫‪ – ٣‬د ﺳﭙﺮوﻓﺎﻳټ زﻧځﻴﺮ ‪ :Saprophyte chain‬دا زﻧځﻴﺮ د ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻣړو او‬
‫ګﻨﺪﻩ ﻣﺮﮐﺒﺎﺗﻮ څﺨﻪ و ﻣﻴﮑﺮوﺳﮑﻮﭘﻴﮏ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺧﻮاﺗﻪ اﻣﺘﺪاد ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﭘﺎﺗﯥ دې ﻧﻪ وي ﭼﯥ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻴﺖ ﮐﯥ اﺳﺎﺳًﺎ ﺟﺪا او ﻋﻠﻴﺤﺪﻩ ﻧﻪ دي ﺑﻠﮑﻪ د‬
‫ﻳﻮﻩ زﻧځﻴﺮ ﭘﻪ ﺷﺎن ﺳﺮﻩ اړﻳﮑﯥ او ارﺗﺒﺎط ﻟﺮي‪ .‬دا ډول اﺗﺼﺎل او ﭘﻴﻮﺳﺘګﻲ د ﻏﺬاﻳﻲ‬
‫زﻧځﻴﺮ ﻳــــــﺎ ‪ Food chain‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬ﻳﺎﻧﯥ ﭘﻮرﺗﻨﻲ درې واړﻩ ﺳﺮﻩ ارﺗﺒﺎط ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﭘﻴﭽﻠﻰ اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﮐﯥ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﺧﭙﻞ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد د ﻋﻴﻦ ﺗﻌﺪاد ﻣﺮﺣﻠﻮ ﺳﺮﻩ د‬
‫ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ څﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړي او د ﻋﻴﻦ ﻏﺬاﻳﻲ ﭘﺎﻳﯥ ﻳﺎ ‪ Tropic level‬ﭘﻮرې اړﻩ ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻴﺖ ﮐﯥ ﺷﻨﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﻟﻮﻣړى ﻣﺮﺣﻠﻪ د واښﻪ ﺧﻮړوﻧﮑﻮ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد‬
‫ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي‪ ،‬ﭘﻪ دوﻳﻤﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﯥ اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﻏﻮښﯥ ﺧﻮړوﻧﮑﯥ ‪، Primary carnivores‬‬
‫ﭘﻪ درﻳﻤﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﯥ ﺛﺎﻧﻮي ﻏﻮښﯥ ﺧـــــــﻮړوﻧﮑﯥ ‪ ،Secondary carnivores‬او ﭘﻪ‬
‫څﻠﻮرﻣﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﯥ ﻃﻔﻴﻠﻲ ﻳﺎ ‪ Parasite‬ﭘﻨځﻤﻪ ﻳﯥ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺷﻐﺎﻟﻮي‪.‬‬

‫اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ هﺮﻣﻮﻧﻪ‬
‫د ﻏﺬا ﺟﻮړښﺖ او دﻧﺪﻩ ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ډول د اﻳﮑﺎﻟﻮﺟﻴﮑﯥ هﻨﺪﺳﻲ هﺮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‬
‫ښﻮدل ﮐﻴږي‪ ،‬څﺮﻧګﻪ ﭼﯥ ﭘﻪ ﻗﺎﻋﺪﻩ )‪ (Bass‬ﮐﯥ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﻮوﻧﮑﯥ او د هﻐﯥ ﭘﻪ راس ﮐﯥ‬
‫ﻣﺼﺮف ﮐﻮوﻧﮑﯥ ﻗﺮار ﻟﺮي‪ .‬اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ هﺮﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ درې ﻻﻧﺪﻳﻨﻴﻮ دﺳﺘﻮ ﺗﻘﺴﻴﻤﻴږي‪.‬‬

‫‪90‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – ١‬ﻋﺪدي هﺮم ‪ :Pyramid of number‬ﭘﻪ دې ﮐﯥ ﻳﻮاځﯥ د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ‬
‫ځﺎﻧګړى ﺷﻤﻴﺮ ښﻮدل ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﺑﺎﻳﻮﻣﺲ هـــــــﺮم ‪ :Pyramid of biomass‬ﭘﻪ دې ﮐﯥ د وچ ژوﻧﺪ وزن‬
‫او د ﮐﺎﻟﻮري ﻣﻘﺪار ښﻮدل ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ – ٣‬اﻧﺮژي هﺮم ‪:Pyramid of energy‬ﭘﻪ دې ﮐﯥ ﻳﻮاځﯥ د اﻧﺮژي ﺟﺮﻳﺎن‬
‫اﻧﺪازﻩ او د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻗﻮﻩ د ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﺘﻮاﻟﻰ ﮐﯥ ښﻮدل ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪D=S‬‬ ‫‪Tc = 15‬‬ ‫‪C–3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪C = 11‬‬ ‫‪C–2‬‬
‫‪H = 11‬‬ ‫‪C – 1 708.624‬‬

‫‪P‬‬ ‫‪5.842 , 424‬‬

‫ب‬ ‫اﻟﻒ‬

‫) ‪Tc = 21 ( 6‬‬
‫‪D = 5.60‬‬ ‫) ‪C = 383 ( 67‬‬
‫‪460‬‬ ‫) ‪H = 3368 (1478‬‬

‫ج‬ ‫)‪P = 20810 (8833‬‬

‫)‪ -(٣‬ﺷﮑﻞ‪ :‬اﻳﮑﺎﻟﻮﺟﻴﮑﯥ هﺮﻣﻮﻧﻪ‪.‬‬

‫‪91‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪6‬‬ ‫ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﺮﺣﻠﻪ‬ ‫‪500.000‬‬
‫‪Hyperparasites‬‬ ‫‪1,000,0000‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪Parasite‬‬ ‫‪3,000,0000‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪Secondary carnivores‬‬ ‫‪4,000,0000‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪Primary carnivores‬‬ ‫‪5,000,000‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪Herbivores‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪Producers‬‬ ‫‪10,000,000‬‬

‫)‪ -(٤‬ﺷﮑﻞ‪:‬اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ هﺮم‪.‬‬

‫هﺮ څﻮﻣﺮﻩ ﭼﯥ ﭘﻮرﺗﻪ ﺧﻮاﺗﻪ وي ﺗﺮوﻓﻴﮏ ﻟﻴﻮل ﮐﻤﻴږي‪.‬اوښﮑﺘﻪ ﺧﻮاﺗﻪ زﻳﺎﺗﻴږي‪.‬‬

‫اﻟﻒ – ﻋﺪدي هﺮم‪ = P :‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﻮﻧﮑﯥ‪ = C1 ،‬واښﻪ ﺧﻮړوﻧﮑﻲ ﻏﻴﺮ ﻓﻘﺎرﻳﻪ ‪،‬‬
‫ﻏڼﻲ‪ ،‬ﻋﻨﮑﺒﻮت ﻣﻴږﻳﺎن او ښﮑﺎري ګﻮﻧګټﯥ او ﻗﺎﻧﻐﻮزﮎ‪ = C3 ،‬اوﻟﻮﺗﻮﻧﮑﯥ او‬
‫ﻣﻮږﮐﺎن‪.‬‬
‫ب – ﺑﺎﻳﻮﻣﺲ هﺮم‪ = P :‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﻮوﻧﮑﯥ‪ = H ،‬واښﻪ ﺧﻮړوﻧﮑﯥ‪ = C ،‬ﻏﻮښﯥ‬
‫ﺧﻮړوﻧﮑﯥ‪ = Tc ،‬ﻏﻮښﯥ ﺧﻮړوﻧﮑﯥ‪ = D ،‬ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻮوﻧﮑﯥ‪.‬‬
‫ج – اﻧﺮژي هﺮم‪ = P :‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﻮوﻧﮑﯥ‪ = H ،‬واښﻪ ﺧﻮړوﻧﮑﯥ‪ = C ،‬ﻏﻮښﯥ‬
‫ﺧﻮړوﻧﮑﯥ‪ = Tc ،‬ﻓﻮﻗﺎﻧﯥ ﻏﻮښﯥ ﺧﻮړوﻧﮑﯥ‪ = D،‬ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻮوﻧﮑﯥ‪.‬‬
‫‪ :Biomass‬د ژوﻧﺪي وزن او د هﻐﯥ ذﺧﻴﺮﻩ ﺷﻮى ﻏﺬا څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي‪.‬‬
‫‪ :Erosion‬د اوﺑﻮ د ﺟﺮﻳﺎن ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﺧﺎورې څﺨﻪ د ﻋﻨﺎﺻﺮو اﻧﺘﻘﺎل‪ .‬ﭘﻪ‬
‫ﭘﻮرﺗﻨﻰ هﺮم ﮐﯥ د اﻧﺮژي اﻧﺘﻘﺎل د ﻳﻮﻩ ﺗﺮوﻓﻴﮏ ﻟﻴﻮل څﺨﻪ و ﺑﻞ ﺗﺮوﻓﻴﮏ ﻟﻴﻮل ﺗﻪ‬
‫دى‪ ،‬ﻳﺎﻧﯥ د ﻳﻮى ﺳﻄﺤﯥ څﺨﻪ و ﺑﻠﯥ ﺳﻄﺤﯥ ﺗﻪ اﻧﺘﻘﺎﻟﻮي‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﭘﻪ هﺮم ﮐﯥ د‬
‫ﭘﻪ دې ﺻﻮرت ﮐﯥ ‪ Pyramid Energy‬اﻧﺮژۍ‬ ‫اﻧﺮژي اﻧﺘﻘﺎل ﭘﻮرﺗﻪ ﺧﻮا ﺗﻪ وښﺎﻳﻮ‬
‫ﺟﺮﻳﺎن اﻧﺪازﻩ ﮐﻴږي‪ .‬او ﮐﻪ ﭘﻪ هﺮم ﮐﯥ ﺗﻌﺪاد وښﺎﻳﻮ ‪ Pyramid of number‬ﭘﻪ ﻧﻮم‬
‫ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬

‫‪92‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻋﻨﺎﺻﺮو دوران ‪Biogeo chemical cycle‬‬
‫هﻐﻪ ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭼﯥ د ﭘﺮوﺗﻮﭘﻼزم ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐﯥ ﺑﺮﺧﻪ ﻟﺮي ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ډول د‬
‫ﻓﺰﻳﮑﻲ ﻣﺤﻴﻂ څﺨﻪ و ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺗﻪ او د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ څﺨﻪ و ﻓﺰﻳﮑﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﭘﻪ‬
‫ﺑﺎﻳﻮﺳﻔﻴﺮ ﮐﯥ دوران ﮐﻮي ﭼﯥ دا دوران ‪ Biogeo chemical cycle‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫د اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻳﻮاځﯥ ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﭘﻮرې ﻣﺤﺪودﻩ ﻧﻪ دﻩ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺰﻳﮑﻲ‬
‫ﻣﺤﻴﻂ هﻢ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻮي‪ .‬ﻳﺎﻧﯥ ﻳﻮاځﯥ د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ اړﻳﮑﻮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻳﻮاځﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ‬
‫ﭘﻮرې اړﻩ ﻧﻪ ﻟﺮي ﺑﻠﮑﻪ ښﻪ ﻻرﻩ دا دﻩ ﭼﯥ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﻣﺤﻴﻂ د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﭘﻮرې هﻢ‬
‫اړﻩ ﻟﺮي‪ .‬د ﻃﺒﻌﻴﺖ د ‪١١٠‬ﻋﻨﺎﺻﺮو څﺨﻪ ﻳﻮاځﯥ ‪ ٣٠ – ٤٠‬ﻋﻨﺎﺻﺮﻩ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻮ‬
‫ﻟﭙﺎرﻩ ﺿﺮور دي‪ .‬ځﻴﻨﯥ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻟﮑﻪ ‪ O, H‬او ‪ N‬او ﻧﻮر ﭘﻪ ﻟږ ﻣﻘﺪار ﺳﺮﻩ د ژوﻧﺪﻳﻮ‬
‫اﺟﺴﺎﻣﻮ د ﻧﻤﻮ او رﺷﺪ ﻟﭙﺎرﻩ ﺿﺮور دي‪ .‬ټﻮل دا ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭘﻪ اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﮐﯥ ﻳﻮ ﻣﻌﻴﻦ‬
‫دوران ﻟﺮي ﻟﻴﮑﻦ ځﻴﻨﯥ ﻟﮑﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﻣﮑﻤﻞ دوران دى ځﮑﻪ هﻐﻪ ﮐﻮم ﮐﺎرﺑﻨﻲ‬
‫ﻣﺮﮐﺒﺎت ﭼﯥ ﻣﺤﻴﻂ ﺗﻪ ازادﻳږي ﺳﻤﺪﺳﺘﻲ ﭘﻪ دوران ﮐﯥ داﺧﻠﻴږي ﻳﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ د‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ ﮐﻤﻮاﻟﻰ ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ ﻟږ ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﮐﻴږي او ﭘﺎﺗﯥ ﻧﻮر دوراﻧﻮﻧﻪ ﻳﯥ ﻣﮑﻤﻞ‬
‫ﻧﻪ دي ځﮑﻪ ﭼﯥ ذﺧﻴﺮﻩ ﺷﻮي ﻣﻮادو ﻳﻮﻩ ﺑﺮﺧﻪ ﻳﯥ ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻴﺖ ﮐﯥ د ډﻳﺮ وﺧﺖ ﻟﭙﺎرﻩ‬
‫ورﮐﻴږي او ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د ګټﯥ اﺧﻴﺴﺘﻠﻮ څﺨﻪ وځﻲ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻴﺖ ﮐﯥ د ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي دوراﻧﻮﻧﻮ څﺨﻪ ﭼﯥ ﻣﻬﻢ دي دا دي‪:‬‬
‫‪ – ١‬د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ دوران‪ – ٢ .‬د ﻓﺎﺳﻔﻮرس دروان‪ .‬د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ دروان ﻣﮑﻤﻞ او‬
‫ﻳﻮ ﭘﻴﭽﻠﻰ دوران دى او د ﻓﺎﺳﻔﻮرس دوران ﻏﻴﺮ ﻣﮑﻤﻞ او ﻳﻮ ﺳﺎدﻩ دوران دى‪ .‬ﮐﻮم‬
‫ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭼﯥ د ﭘﻮرﺗﻮﭘﻼزم ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐﯥ ﺑﺮﺧﻪ اﺧﻠﻲ‪.‬‬

‫‪ – ١‬د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ دوران‬

‫د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻋﻨﺼﺮ د ژوﻧﺪ اﺳﺎس ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي ځﮑﻪ ﭼﯥ ﭘﺮوﺗﻴﻦ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﭘﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﮐﯥ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ او د هﻮا د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻳﻮﻩ ښﻪ ﻣﻨﺒﻊ دﻩ‪ .‬ﭘﻪ هﻮا ﮐﯥ د‬
‫ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ دوران ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دى‪.‬‬

‫‪93‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻧﺼﺐ ﮐﻮوﻧﮑﻰ ﺑﺎﮐﺘﺮﻳﺎ‬
‫هﻮا‬
‫‪N2‬‬

‫ﻳﺎ‬

‫)‪ -(٥‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ دوران‬

‫د هﻮا ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ د دوﻩ ﻋﻤﻠﻴﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ځﻤﮑﻪ ﮐﯥ ﻧﺼﺐ ﮐﻴږي‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ :Photo chemical -‬د رﻋﺪ او ﺑﺮق ‪ ،‬ﺑﺎران‪.‬‬
‫ب – ‪ :Biological‬ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ او ﻓﻨﺠﻴﺎن ﺷﺘﻪ دي ﭼﯥ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﭘﻪ ﻧﺼﺐ‬
‫ﮐﻮﻟﻮ ﮐﯥ ﻣﺮﺳﺘﻪ ﮐﻮي او ﭘﻪ هﻤﺪې ډول د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د اﺳﺘﻔﺎدى وړ ګﺮځﻲ‪.‬‬
‫ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ د ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﺖ ﭘﻪ ﺷﮑﻞ اﺧﻠﻲ‪ ،‬هﻮا ‪ ٧٨ %‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ‬
‫ﻟﺮي ﻧﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ د ځﻤﮑﯥ د ﻣﺦ ﻟﻮﻳﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي‪ .‬د ‪ NO3‬د ﺗﺸﮑﻴﻠﻴﺪو‬
‫ﻋﻤﻠﻴﻪ د ‪ Nitrofication‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ ،‬د هﻮا ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎؤ‪ ،‬اﻟﺠﻴﺎﻧﻮ ‪ ،‬د رﻋﺪ‬
‫ﺑﺮق ﻋﻤﻠﯥ‪ ،‬ﺑﺎران ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ځﻤﮑﻪ ﮐﯥ ﻧﺼﺐ ﮐﻴږي او ﺑﻴﺎ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﻓﻴﻨﮏ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ‪،‬‬
‫ﭘﻪ واﺳﻄﻪ دوﺑﺎرﻩ اټﻮﺳﻔﻴﺮ ﺗﻪ ازادﻳږي‪.‬‬

‫‪94‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ د ‪ Nitrosomonas‬او د ‪ Nitrosococcuss‬ﺑﮑﺘﺮﻳﺎؤ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ‬
‫ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﺖ )‪ (NO2‬ﺑﺪﻟﻴږي‪ .‬د ﻧﺎﻳﺘﺮو ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ‪ Nitrobacteria‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ‪NO3‬‬
‫ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﺖ ﺑﺪﻟﻴږي‪.‬‬
‫‪Nitrosomonas‬‬
‫‪2N2 + 2O2‬‬ ‫‪2NO2 + 2N2‬‬
‫‪Nitrosococcus‬‬

‫‪Nitrobacteria‬‬
‫‪2NO2‬‬ ‫‪+ O2‬‬ ‫‪2NO3‬‬

‫ﻳﻮ ﺷﻤﯧﺮ ﻧﻮرې ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوې ﻟﮑﻪ ‪ Rhizobium‬ﭼﯥ د ‪ Fabaceae‬ﻓﺎﻣﻴﻞ ﭘﻮرې اړﻩ‬

‫ﻟﺮي ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﭘﻪ ځﻤﮑﻪ ﮐﯥ ﻧﺼﺒﻮي‪ .‬ﭘﻪ زراﻋﺖ ﮐﯥ ﺑﺎﻳﺪ زراﻋﺘﻲ ﺗﻨﺎوب ﻣﺮاﻋﺎت‬
‫ﺷﻲ ﺗﺮڅﻮ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ څﺨﻪ ښﻪ اﺳﺘﻔﺎدﻩ وﺷﻲ ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫‪Corn + alfa alfa + wheat + vegetable‬‬
‫هﻤﺪارﻧګﻪ ‪ Clostridiums, Azoto bacteria‬د هﻮا ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﭘﻪ ﻧﺼﺐ ﮐﻮﻟﻮ‬
‫ﮐﯥ هﻢ ﻣﺮﺳﺘﻪ ﮐﻮي‪.‬ﮐﻮم اﻟﺠﻴﺎن ﭼﯥ دهﻮاﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﭘﻪ ﻧﺼﺒﻮﻟﻮ ﮐﯥ ﮐﻮﻣﮏ ﮐﻮي دادي‪:‬‬
‫‪ :anabaena – Nostoc‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ د ﺳﻠﻮل ﭘﻪ اﻧﻘﺴﺎم ﮐﻮﻟﻮ ﮐﯥ ﻣﺮﺳﺘﻪ ﮐﻮي‪ .‬ﻳﺎﻧﯥ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﻳﯥ زﻳﺎﺗﻮي او د ﻓﺎﺳﻔﻮرس ﻋﻨﺼﺮ ﺗﻌﺎﻣﻼت ﭼټﮏ ﮐﻮي‪ .‬ﭘﻪ ‪ ١٩٤٩‬ﮐﺎل ﮐﯥ د‬
‫‪ Htchinasen‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﮐﺸﻒ ﺷﻮ ﭼﯥ ارﻏﻮاﻧﻲ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﻟﮑﻪ ‪ Rhodospirillum‬او‬
‫‪ Photosynthetic‬ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ او ﻧﻮرې ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوې دي ﭼﯥ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﭘﻪ ﻧﺼﺒﻮﻟﻮ ﮐﯥ‬
‫ﻣﻬﻢ رول ﻟﻮﺑﻮي‪.‬‬

‫‪ – ٢‬د ﻓﺎﺳﻔﻮرس دوران‬

‫ﭘﻪ ‪ ١٩٣٩‬ﮐﺎل ﮐﯥ وﻳﻠﺰ ‪ Wells‬د ﻓﺎﺳﻔﻮرس د ﺣﻴﺎﺗﻲ ارزښﺖ ﭘﻪ هﮑﻠﻪ ﺧﭙﻠﻪ‬
‫ﻋﻘﻴﺪﻩ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول اﻇﻬﺎر ﮐړﻩ‪) .‬ﻓﺎﺳﻔﻮرس د ژوﻧﺪاﻧﻪ ﻧﺎزﮎ رﺷﺘﯥ څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى‬
‫ﭼﯥ د ﺑﺸﺮ ﺗﻤﺪن ﭘﻪ ﮐﯥ ﭘټ دى(‪ .‬د ﻓﺎﺳﻔﻮرس ﻣﻬﻢ ﻣﻨﺒﻊ اﺣﺠﺎر ‪ ،‬ﺗﻴګﯥ او هډوﮐﯥ دي‪.‬‬
‫ﭘﻪ هﻤﺪې ډول ﻧﻮر دوراﻧﻮﻧﻪ ﻟﮑﻪ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ‪ ،‬اوﺑﻪ او اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻴﺖ‬
‫ﮐﯥ ﻣﻮﺟﻮد دي ﻟﻴﮑﻦ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ او د ﻓﺎﺳﻔﻮرس دوراﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ اﮐﻮﻟﻮژي ﮐﯥ ډﻳﺮ ﺑﺎ‬

‫‪95‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ارزښﺘﻪ دي د ﻓﺎﺳﻔﻮرس دوران ﻧﺴﺒﺘًﺎ ﺳﺎدﻩ دى‪ .‬ﻓﺎﺳﻔﻮرس د ﭘﻮرﺗﻮﭘﻼزم ﻳﻮ ﻣﻬﻢ او‬
‫ﺿﺮوري ﺟﺰ دى‪ .‬ﻓﺎﺳﻔﻮرس ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﺗﻴګﯥ او ﻧﻮر ذﺧﻴﺮﻩ ګﺎوې د وﺧﺖ ﭘﻪ ﺗﻴﺮﻳﺪو‬
‫ﺳﺮﻩ ﺗﺨﺮﻳﺐ او ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻴږي او ﻓﺴﻔﻮرس اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﺗﻪ ازادﻩ وي‪ .‬ﺑﺤﺮي اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﯥ‪،‬‬
‫ﻣﺎهﻴﺎن ﭼﯥ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ وﭼﯥ ﺗﻪ راوړل ﮐﻴږي ﮐﺎﻓﻲ ﻧﻪ دي‪.‬‬
‫اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﯥ د ﻓﺎﺳﻔﻮرس ﭘﻪ دوران ﮐﯥ ﻣﻬﻢ رول ﻟﻮﺑﻮي ﭼﯥ د ګﺎﻣﻮ ‪ Guamo‬ذﺧﻴﺮﻩ د‬
‫هﻴﻮاد ﭘﻪ ﻳﻮ ښﻪ او ﺑﺎ ارزښﺘﻪ ﻣﺜﺎل دى‪ .‬ګﺎﻧﻮ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻪ ﻣﻮادو څﺨﻪ دي ﭼﯥ ﭘﻪ‬
‫ﻋﻤﺪﻩ ډول د ﻣﺮﻏﺎﻧﻮ د ﻓﺎﺿﻠﻪ ﻣﻮادو ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ هﻐﻪ ﮐﯥ ﺗﺮﮐﻴﺒﻴږي او ﭘﻪ زراﻋﺖ‬
‫ﮐﯥ د ﺳﺮو )ﭘﺎرو( ﭘﻪ ډول اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي‪ .‬ﭘﻪ اور ﻏﻮرځﻮوﻧﮑﻮ ﻏﺮوﻧﻮ ﮐﯥ هﻢ ﻓﺎﺳﻔﻮرس‬
‫ﭘﻪ زﻳﺎت ﻣﻘﺪار ﺳﺮﻩ ﻣﻮﺟﻮد وي‪ .‬د ﻓﺎﺳﻔﻮرس ﻳﻮﻩ ﺑﻠﻪ ﻣﻬﻤﻪ ﻣﻨﺒﻊ د ﻓﻮﺳﻴﻠﻮﻧﻮ ذﺧﻴﺮﻩ‬
‫ګﺎوې دي ‪ Fossil Deposit‬دي ﭼﯥ ﺗﺨﺮﻳﺒﻲ ‪ Erosion‬ﻋﻤﻠﯥ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ﻣﻨﺤﻞ‬
‫ﻓﺎﺳﻔﻮرس ﺑﺪﻟﻴږي‪ .‬ﻣﻨﺤﻞ ﻓﺎﺳﻔﻮرس ﻋﺒﺎرت دى ﻟﻪ ‪ HPO4, H2PO4, H3PO4‬څﺨﻪ‪.‬‬
‫د ﻣﻨﺤﻞ ﻓﺎﺳﻔﻮرس رﺳﻮﺑﻮﻧﻮ ﻳﻮﻩ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻢ ژورو اﺑﺤﺎرو ‪ Shall sea water‬ﺗﻪ ځﻲ‬
‫ﻳﻮﻩ ﺑﻠﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﻳﯥ د اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ګﺎﻧﻮ ﺗﺒﺪﻳﻞ اوﺑﻠﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﻳﯥ ژورو اﺑﺤﺎرو ﺗﻪ‬
‫ځﻲ او هﻠﺘﻪ ﺿﺎﻳﻊ ﮐﻴږي‪ .‬ﮐﻮم ﻋﻮاﻣﻞ ﭼﯥ د ﻓﺎﺳﻔﻮرس ﭘﻪ دوران ﺑﺎﻧﺪې ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻟﺮي‬
‫ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ‪ :‬ﺗﺨﺮﻳﺒﺎت‪ ،‬ﺗﺮﺳﺒﺎت‪ ،‬ﻏﺮوﻧﻪ‪ ،‬اﺗﺸﻔﺸﺎﻧﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻪ او ﻧﻮر‪.‬‬

‫‪96‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﭘﺮوﺗﻮﭘﻼزم‬

‫ﻧﺒﺎﺗﺎت‬ ‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت‬
‫‪Micro organism‬‬
‫ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ‬

‫دﻓﺎﺳﻔﻴﺖ ﺗﺸﮑﻴﻠﻮﻧﮑﯥ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ‬

‫ﻓﺎﺳﻔﻴﺖ ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﺗﻴﮑﯥ‬ ‫‪Phosphatizing. Bacte..‬‬
‫او د ګﺎﻧﻮ ذﺧﻴﺮﻩ‬
‫اﻃﺮاﺣﻴﻪ‬ ‫هډوﮐﯥ او‬
‫ﻣﻮاد‬ ‫ﻏﺎښﻮن‬

‫‪Dissolved phosphorus‬‬
‫ﻣﻨﺤﻠﻪ ﻓﺎﺳﻔﻴﺘﻮﻧﻪ‬
‫د ﻓﻮﺳﻴﻠﻮﻧﻮ‬
‫ذﺧﻴﺮﻩ‬
‫‪Dep sea water or‬‬
‫‪Shallo sea water‬‬
‫‪Sea Fish, Birds‬‬ ‫ﮐﻢ ژورو رﺳﻮﺑﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﺤﺮي اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﻲ‬
‫د اﺑﺤﺎرو ﭘﻪ ﺑﺴﺘﺮ‬ ‫)‪ -(٦‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د ﻓﺎﺳﻔﻮرس دوران‪.‬‬
‫ﮐﯥ ﺿﺎﻳﻌﺎت‬

‫ﭘﻪ اﮐﻮ ﺳﻴﺴﺘﻤﻮﻧﻮ ﮐﯥ د اﻧﺮژي ﺟﺮﻳﺎن‬

‫‪Energy flowing Eco system‬‬

‫اﻧﺮژي د ﮐﺎر ﮐﻮﻟﻮ د ﻗﺪرت څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى‪ .‬ﭘﻪ اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﮐﯥ د اﻧﺮژي ﻣﻬﻤﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪:Autotroph bas. Eco system -‬‬
‫ب – هﻐﻪ اﻧﺮژي ﭼﯥ د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو څﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راځﻲ‬
‫)‪ :(Ditrous bas. Eco system‬د اﻧﺮژي د ښﻪ روښﺎﻧﻪ ﮐﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ دوﻩ ﻻﻧﺪﻳﻨﻲ‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐړل ﺷﻲ‪.‬‬
‫‪ – ١‬د ﺗﺮﻣﻮډﻳﻨﺎﻣﮏ ﻟﻮﻣړى ﻗﺎﻧﻮن) ‪According tofirst law thermo‬‬
‫‪ :(dynam‬دا ﻗﺎﻧﻮن داﺳﯥ واﻳﯥ ﭼﯥ اﻧﺮژي ﻧﻪ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ځﻲ او ﻧﻪ ﻣﻨځ ﺗﻪ راځﻲ ﺑﻠﮑﻪ د‬
‫ﻳﻮﻩ ﺷﮑﻞ څﺨﻪ و ﺑﻞ ﺷﮑﻞ ﺗﻪ ﺗﺤﻮل ﮐﻮي‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول د ﻟﻤﺮ روښﻨﺎﻳﻲ ﭘﻪ هﺮ‬
‫اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﮐﯥ وروﺳﺘۍ ﻣﻨﺒﻊ او ﻣﻬﻤﻪ اﻧﺮژي دﻩ‪ .‬د ﻧﻮري اﻧﺮژي زﻳﺎﺗﯥ ﻣﻨﺒﻊ ﻳﻮاځﯥ‬
‫‪97‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﭘﻨځﻮس ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺑﺮﺧﻪ ﻳﯥ د ځﻤﮑﯥ د اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺮﺧﯥ ﺗﻪ رﺳﻴږي‪ .‬دا ﺟﺮﻳﺎن ﻳﻮ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ او ﻣﺘﺪاوم ﺟﺮﻳﺎن دى‪ .‬ﭼﯥ د ﺷﻤﺴﻲ ﺟﺮﻳﺎن ‪ Solar flux‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫ﺳﻤﻮګ ‪ Smog‬د اوﺑﻮ او د هﻮا ﭘﻪ ﺑړاﺳﻮﻧﻮ ﮐﯥ د ﻣﺨﻠﻮط څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى‪ .‬د دې‬
‫ﺟﺮﻳﺎن اهﻤﻴﺖ ﭘﻪ ﺑﻴﺎﻟﻮﺟﻴﮑﻲ ﺳﻴﺴﺘﻤﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﻧﻴﻤﺎﻳﻲ ﻳﺎ زﻳﺎﺗﻪ اﻧﺪازﻩ ﻳﯥ د ورﻳځﻮ‪،‬‬
‫ﺧﺎورې‪ ،‬دوړې او ﺳﻤﻮګ ‪ Smog‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ځﻲ‪.‬‬
‫ﻧﻮري اﻧﺮژي د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ ﻋﻤﻠﻴﯥ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ﮐﻴﻤﻴﺎوي اﻧﺮژي ﺑﺪﻟﻴږي او ﺑﻴﺎ‬
‫ﭘﻪ ذﺧﻴﺮﻩ وي اﻧﺮژي او ﭘﻪ ﺣﺮارﺗﻲ اﻧﺮژي ﺑﺪﻟﻴږي ﻟﻴﮑﻦ هﻴڅﮑﻠﻪ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ﻧﻪ ځﻲ‪.‬‬
‫‪Autotroph‬‬
‫‪Light energy‬‬ ‫)‪chemical energy (glucose‬‬

‫‪Potiential energy‬‬
‫د ﭘﺮوﺗﻮﭘﻼزم ﺟﺰګﺮځﻲ‬

‫‪Mechanical energy‬‬

‫‪Heat energy‬‬
‫ﺑﻞ ﺁﺧﺮﻩ ﻓﺮار ﮐﻮي‬

‫ﺣﺮارﺗﻲ اﻧﺮژي‪:‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د اهﺘﺰازاﺗﻮا د ﺣﺮﮐﺖ څﺨﻪ دﻩ‪ .‬د ﻧﻮري‬

‫اﻧﺮژي ﻳﻮﻩ ﮐﻤﻪ ﺑﺮﺧﻪ د ﺷﻨﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺟﺬب او ﭘﻪ ذﺧﻴﺮﻩ وي اﻧﺮژي ﺑﺪﻟﻴږي‪.‬‬
‫ﭘﻪ هﻤﺪې ﺗﺮﮐﻴﺐ ﭘﻪ ﺣﺮارﺗﻲ اﻧﺮژي ﺑﺪﻟﻪ او ﺑﻞ اﺧﺮﻩ ﻓﺮار ﮐﻮي‪.‬‬

‫د ﺗﺮﻣﻮډﻳﻨﺎﻣﻴﮏ دوﻳﻢ ﻗﺎﻧﻮن‬

‫د ﺗﺮﻣﻮډﻳﻨﺎﻣﻴﮏ دوﻳﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻪ ﻻﻧﺪې څﻮ ﻃﺮﻳﻘﻮ ﺳﺮﻩ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐﻮو‪:‬‬
‫اﻟﻒ – ﭘﻪ هﻴڅ ﮐﻮم ﻋﻤﻞ ﮐﯥ د اﻧﺮژي ﺗﺤﻮل ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻪ ﻧﻪ واﻗﻊ ﮐﻴږي ﺗﺮ څﻮ ﭼﯥ د‬
‫ﻏﻠﻴﻆ ﺷﮑﻞ څﺨﻪ ﭘﻪ ﭘﺮاګﻨﺪﻩ ﺷﮑﻞ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﺗﺎودﻩ او ګﺮم‬
‫ﺟﺴﻢ ﮐﯥ ﺣﺮارت ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻪ )ﺧﻮد ﭘﻪ ﺧﻮدﻩ( ﻳﺦ ځﺎى ﺧﻮا ﺗﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﻳﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﮐﻮي ﻳﺎﻧﯥ‬
‫دا ﭼﯥ د ﻳﻮﻩ ګﺮم ﺟﺴﻢ او ﻏﻠﻴﻈﯥ ﺑﺮﺧﯥ څﺨﻪ ﺣﺮارت و هﻐﻪ ﻳﺨﯥ ﺑﺮﺧﯥ‬
‫ﺗﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﮐﻮي‪.‬‬

‫‪98‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ب – ﻟﻪ هﻐﻪ ځﺎﻳﻪ ﭼﯥ د ﻧﻮري اﻧﺮژي ﻳﻮﻩ ﺑﺮﺧﻪ د اﺳﺘﻔﺎدې څﺨﻪ ﭘﺮﺗﻪ ﻟﻪ ﺣﺮارﺗﻲ‬
‫اﻧﺮژي ﺳﺮﻩ ﺗﻴﺘﻴږي‪ ،‬ﻧﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﻧﻮري اﻧﺮژي ﭘﺨﭙﻠﻪ ﭘﻪ ذﺧﻴﺮﻩ وي اﻧﺮژي ﺑﺪﻟﻴږي‬
‫ﭼﯥ دا ﺳﻞ ﭘﻪ ﺳﻠﻮ ﮐﯥ ګټﻮر ﻧﻪ دي‪.‬‬
‫د ﭘﻮرﺗﻨﻰ ﺗﻮﺿﻴﺢ دا ﻣﻌﻠﻮﻣﻴږي ﭼﯥ ﻓﺰﻳﮑﻲ اﺳﺎﺳﺎت هﻢ د اﮐﻮﻟﻮژي ﺳﺮﻩ اړﻳﮑﻲ‬
‫ﻟﺮي او د ژوﻧﺪاﻧﻪ ټﻮل ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻪ اﻧﺮژي ﭘﻮرې ﺗړﻟﻲ دي‪ .‬ﭘﺲ وﻳﻠﻰ ﺷﻮ ﭼﯥ اﻧﺮژي ﻧﻪ‬
‫ﻣﻨځ ﺗﻪ راځﻲ او ﻧﻪ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ځﻲ‪ .‬ﭘﻪ ﮐﻮﻣﻪ اﻧﺪازﻩ ﭼﯥ اﻧﺮژي ﭼﯥ د روښﻨﺎﻳﻲ ﭘﻪ ډول د‬
‫ځﻤﮑﯥ ﺳﻄﺤﯥ ﺗﻪ رﺳﻴږي او د هﻐﻪ اﻧﺮژي ﭼﯥ د ﺣﺮارت ﭘﻪ ﺷﮑﻞ د ځﻤﮑﯥ ﻟﻪ ﮐﺮې‬
‫څﺨﻪ ﻓﺮار ﮐﻮي ﭘﻪ ﺗﻮازن ﻳﺎﻳﻮ ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﻴږي‪.‬د ځﻤﮑﯥ ﭘﻪ ﮐﺮﻩ ﮐﯥ ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮدات‬
‫ﭼﯥ ژوﻧﺪ ﺗﻪ دوام ورﮐﻮي د دواﻣﺪارﻩ ﺑﺪﻟﻮن ﻟﮑﻪ ﻧﻤﻮ‪،‬ﺗﮑﺜﺮ‪،‬ﺗﺮﮐﻴﺐ اود ﭘﻴﭽﻠﻮﻣﻮادو‬
‫ﺗﺮﮐﻴﺐ ﭘﻮرې اړﻩ ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﭘﻪ اﮐﻮ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻧﻮري اﻧﺮژي ﭘﻪ دواﻣﺪارﻩ ﺗﻮګﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﮐﻮي زﻣﻮﻧږ اﺻﻠﻲ ﺧﺒﺮﻩ دا‬
‫دﻩ ﭼﯥ ﻧﻮري اﻧﺮژي د اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﺳﻴﺴﺘﻤﻮﻧﻮ ﺳﺮﻩ ارﺗﺒﺎط ﻟﺮي‪ .‬دا ﭼﯥ د ﺷﻨﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ‬
‫او ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﻣﻨځ ﮐﯥ اړﻳﮑﻪ ښﮑﺎري او د ښﮑﺎرﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ اړﻳﮑﻪ ډﻳﺮ ارزښﺖ ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﻧﻮري اﻧﺮژي ﭘﻪ دواﻣﺪارﻩ ﺗﻮګﻪ د ځﻤﮑﯥ اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ ﺗﻪ ورﺳﻴږي ﭘﻪ ځﻨګﻠﻮﻧﻮ‪،‬‬
‫څړځﺎﻳﻮﻧﻮ‪ ،‬ﭘﻪ ﺳﻴﻨﺪوﻧﻮ‪ ،‬اﺑﺤﺎرو ﭘﻪ زراﻋﺘﻲ ځﻤﮑﻮ‪ ،‬ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻮﻧﻮ‪ ،‬ګﻠﺨﺎﻧﻮ‪ ،‬ﭘﻪ ﻳﺦ ټﻮټﻮ او‬
‫ﭘﻪ ﺳﻠګﻮﻧﻮ ﻧﻮرو اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻤﻮﻧﻮ ﮐﻮﻣﻮ ﭼﯥ د ځﻤﮑﯥ ﻣﺦ ﻳﯥ ﭘﻮښﻠﻰ دى ﺗﺼﺎدم ﮐﻮي‪ .‬ﮐﻪ‬
‫ﭼﻴﺮې روښﻨﺎﻳﻲ د ځﻴﻨﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺟﺬب ﺷﻲ ﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ ﻧﻮﻣﻮړي‬
‫ﺟﺴﻤﻮﻧﻪ ګﺮﻣﻴږي او اﻧﺮژي ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﺑﻠﻪ اﻧﺮژي ﭼﯥ ﺣﺮارﺗﻲ اﻧﺮژي ﻧﻮﻣﻴږي ﺑﺪﻟﻴږي‪.‬‬
‫ﺣﺮارﺗﻲ اﻧﺮژي د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د اهﺘﺰازاﺗﻮ او ﺣﺮﮐﺖ څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى‪ .‬ﻧﻮرې اﻧﺮژي‬
‫ډﻳﺮﻩ ﻟږﻩ ﺑﺮﺧﻪ د ﺷﻨﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺟﺬﺑﻴږي او ذﺧﻴﺮﻩ وي اﻧﺮژي ﺑﺪﻟﻴږي او زﻳﺎﺗﻪ‬
‫ﻧﻮرﻩ ﺑﺮﺧﻪ ﻳﯥ ﺑﺎﻳﻮﺳﻔﻴﺮ ﺗﻪ ﺧﺎرﺟﻴږي ﭘﺎﺗﯥ ﺑﺮﺧﯥ څﺨﻪ ټﻮل ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﺧﭙﻠﻪ‬
‫ﮐﻴﻤﻴﺎوي ذﺧﻴﺮﻩ وي اﻧﺮژي د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادوڅﺨﻪ ﭼﯥ د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﺰ ﻋﻤﻠﻴﻲ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‬
‫ﻣﻨځﺘﻪ راﻏﻠﯥ دي‪ .‬ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟﻪ د ﻧﻮري اﻧﺮژي ﺑﺪﻟﻴﺪل ﭘﻪ ﮐﻴﻤﻴﺎوي اﻧﺮژي ښﺌﻲ‪.‬‬
‫ﻧﻮراﻧﺮژي‬
‫*‬
‫‪6CO2 + 12H2O‬‬ ‫*‪C6H12O6 + 6H2O + 6O2‬‬
‫ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ‬

‫‪99‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د ﭘﻮرﺗﻨۍ ﻣﻌﺎدﻟﯥ ﭘﻪ اﺳﺎس ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﺣﻴﺎﺗﻲ وﻇﻴﻔﻪ ﺳﺮ ﺗﻪ رﺳﻮي ﭼﯥ ﻋﺒﺎرت‬
‫ﻟﻪ ﺷﻨﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ څﺨﻪ دي‪ .‬ﮐﻮم اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻤﻮﻧﻪ ﭼﯥ ﺷﻤﺴﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﭘﻮرې اړﻩ ﻟﺮي هﻐﻪ‬
‫اﺗﻮﺗﺮوف دي ﻳﺎﻧﯥ د ‪ Autotroph bas. Eco system‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫دا هﻢ ﻣﻌﻠﻮﻣﻪ دﻩ ﭼﯥ د اﺑﺤﺎرو ﭘﻪ ﺳﻄﺢ ﮐﯥ هﻢ د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﺰ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ د اﺑﺤﺎرو ﭘﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﮐﯥ ﻣﻮﺟﻮد دي ﭼﯥ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ د اﺑﺤﺎرو ﭘﻪ ﺑﺴﺘﺮ‬
‫ﮐﯥ ﻋﻀﻮي ﻣﻮاد ﺗﺎﻧﺸﻴﻦ ﮐﻴږي ﭼﯥ د اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو ﭘﻮرې اړﻩ ﻟﺮي او د‬
‫‪ Detritus. Based ecosystem‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬د ﺗﺮﻣﻮډﻳﻨﺎﻣﻴﮏ دوﻳﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﭘﺎﻳﻪ‬
‫دارى اﺻﻮل ‪ Stability principle‬ﺳﺮﻩ اړﻳﮑﯥ ﻟﺮي‪.‬‬

‫هﺒﻴﺘﺎت ‪Habitat‬‬
‫د هﺒﻴﺘﺎت ﮐﻠﻴﻤﻪ )‪ (Habitat‬ﮐﻮﻟﻰ ﺷﻮ ﭼﯥ داﺳﯥ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﮐړو‪:‬‬
‫د ﻳﻮﻩ ژوﻧﺪي ﺟﺴﻢ د اﺳﺘﻮګﻨﯥ ځﺎى ﺗﻪ هﺒﻴﺘﺎت وﻳﻞ ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﻪ ﺳﺎدﻩ ﻋﺒﺎرت ﺳﺮﻩ هﺒﻴﺘﺎت‬
‫د ﻳﻮﻩ ﺷﺨﺺ ادرس ﺳﺮﻩ ورﺗﻪ دى‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ﮐﻪ وﻏﻮاړو د ﺧﭙﻞ ﻳﻮ دوﺳﺖ ﮐﻮر‬
‫ﭘﻴﺪا ﮐړو ﻟﻮﻣړى ﺑﺎﻳﺪ د هﻐﻪ ﮐﻮر ﻧﻤﺮﻩ ‪ ،‬ﮐﻮڅﻪ او ښﺎر ﻳﺎداﺷﺖ ﮐړو‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻴﺮﺗﻪ وﻏﻮاړو د ﻳﻮﻩ ﺑﻞ ﺣﻴﻮان ﻟټﻪ ﭘﺴﯥ ﻻړ ﺷﻮ ﻟﻮﻣړى ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻪ دې ځﺎن ﭘﻮهـ ﮐړو‬
‫ﭼﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭼﻴﺮﺗﻪ ژوﻧﺪ ﮐﻮي‪ ،‬ﻳﺎ ﻧﻮﻣﻮړى ﻣﻄﻠﻮب ﺣﻴﻮان د اوﺑﻮ ﺣﻴﻮان دى او ﻳﺎ د‬
‫وﭼﯥ او ﻳﺎ ځﻨګﻠﻲ ﺣﻴﻮان دى او ﻳﺎ ﻏﺮﻧﻰ ﺣﻴﻮاﻧﺎت دي ﻳﺎ دښﺘﻲ ﺣﻴﻮان دى‪.‬‬
‫اﺻﻠﻲ هﺒﻴﺘﺎت )‪ (Habitat concept‬د وﺣﺸﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﺳﺎﺗﻨﻪ او ﭘﻪ ګټﯥ‬
‫اﺧﻴﺴﺘﻠﻮ ﮐﯥ ډﻳﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻟﺮي‪ .‬هﺒﻴﺘﺎت د څﻠﻮرو ﻻﻧﺪﻳﻨﻴﻮ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﭘﺪﻳﺪو ﺳﺮﻩ ﮐﺎر ﻟﺮي‪:‬‬
‫اﻟﻒ – ﻏﺬا )‪.(Food‬‬
‫ب – ﭘﻨﺎﻩ ګﺎﻩ )‪.(Cover‬‬
‫ج – ځﺎى )‪.(Living space‬‬
‫د – اوﺑﻪ )‪.(Water‬‬
‫د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ وﻳﺶ د هﺒﻴﺘﺎت ﻟﻪ روﻳﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪.‬‬

‫‪100‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﺣــــــﻴـﻮاﻧــﺎت‬
‫‪ – ١‬ځﻨګﻠﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎت )‪.(Forest animals‬‬
‫‪ – ٢‬اﺳﺘﭗ ﺣﻴﻮاﻧﺎت )‪.(Steppe animals‬‬
‫‪ – ٣‬ﺻﺤﺮاﻳﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎت )‪.(Desert animals‬‬
‫‪ – ٤‬ﻏﺮﻧﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎت )‪.(Montana animals‬‬
‫‪ – ٥‬ﺧﺎﮐﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎت )‪.(Burrowing animals‬‬
‫‪ – ٦‬ذوﻣﻌﺸﺘﻴﻦ )‪.(Amphibian animals‬‬

‫ﻧــﺒــــــﺎﺗــــﺎت‬
‫ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډوﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮﻩ ﺧﭙﻞ ودﻩ ﺗﺮ ﺳﺮﻩ ﮐﻮي‪.‬‬
‫هﺎﻳﺪرو ﻓﺎﻳﺖ )‪ (Hydro phyte‬د اوﺑﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﻟﮑﻪ د اوﺑﻮ ﺳﻮﺳﻦ‪.‬‬
‫ﻣﻴﺰوﻓﺎﻳﺘﻮﻧﻪ )‪ (Meso phyte‬ﺑﻴﻦ اﻟﺒﻴﻨﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﻟﮑﻪ ﻏﻨﻢ‪.‬‬
‫زﻳﺮوﻓﺎﻳټ )‪ (Xero phyte‬دښﺘﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﻟﮑﻪ زﻗﻮم او ﻓﺮﻓﻴﻮن‪.‬‬
‫هﻠﻮ ﻓﺎﻳﺖ )‪ (Holo phyte‬د ښﻮرې ﻟﺮوﻧﮑﻮ ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎت‪.‬‬
‫ﺳﻤﻮﻓﺎﻳﺘﻮﻧﻪ)‪ (Psamo phytes‬ﺷﻨﺰاروﻧﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﻟﮑﻪ ﺳﺎﮐﺴﻮل ﺑﻮټﻲ‪.‬‬
‫اهﻤﻴﺖ‪ :‬د اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ﻋﻠﻢ ﻟﻪ روﻳﻪ دا دى ﭼﯥ ﻣﻮﻧږ‬ ‫د ‪ Habitat‬ﭘﺮﻧﺴﻴﭗ‬
‫وﺣﺸﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻣﻨﺠﻤﻨټ د ارزښﺖ ﻟﺮوﻧﮑﻮ وﺣﺸﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ د اﺳﺘﻮګﻨﯥ ﻣﺤﻴﻂ ﻟﮑﻪ‬
‫د ﻣﺎرﮐﻮﭘﻮﻟﻮ ﭘﺴﻮﻧﻪ‪ ،‬د ﻳﻮرال ﭘﺴﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎﺧﺘﺮي ګﻮزې‪ ،‬د ﻳﻮرال ﭘﺴﻮﻧﻪ ﺧﻄﻦ ﺁهﻮ او‬
‫ﻧﻮر ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻲ ﺷﮑﻞ ﺳﺮﻩ ګﻮرو‪.‬‬

‫د ﻃﺒﻌﻲ ﺗﺴﻠﺴﻞ ﭘﺮﻧﺴﻴﭗ )‪:(Success ional concept‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ Succession :‬د ﻳﻮﻩ ﻧﺒﺎﺗﻲ ټﻮﻟﻨﯥ ﻋﻮض ﻳﺎ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐﻮل د ﻳﻮﻩ ﺑﻞ‬
‫ﻧﺒﺎﺗﻲ ټﻮﻟﻨﯥ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ دوﺧﺖ ﭘﻪ اوږدواﻟﻰ ﮐﯥ دى‪.‬ﻃﺒﻌﻲ ﺗﺴﻠﺴﻞ ﺗﻪ د ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ‬
‫ﮐﻴﺪواﺻﻮل هﻢ وﻳﻞ ﮐﻴږي‪.‬د ﺗﺴﻠﺴﻞ ﭘﺮﻧﺴﻴﭗ د ﮐﻠﻴﻤﻨﺖ ‪ Clement‬ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﭘﻪ‬

‫‪101‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪١٩١٦‬ﮐﯥ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺷﻮﻳﺪى‪ .‬ﭘﻪ ‪١٩٢٠‬ﮐﺎل ﮐﯥ ﺗﺎﻧﺴﻠﻲ ‪ Tansley1920‬ﺁﺳﮑﺴﻴﻦ‬
‫‪ Succession‬ﻳﯥ داﺳﯥ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﮐړ‪:‬‬
‫ﺗﺴﻠﺴﻞ ﻋﺒﺎرت د ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺗﻐﻴﺮ څﺨﻪ دى ﭼﯥ ﭘﻪ هﻐﻪ ﮐﯥ ﻳﻮﻩ ﻧﺒﺎﺗﻲ ټﻮﻟﻨﻪ د ﻳﻮى‬
‫ﺑﻠﯥ ﻧﺒﺎﺗﻲ ټﻮﻟﻨﯥ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د وﺧﺖ ﭘﻪ ﺗﻴﺮﻳﺪو ﺳﺮ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر ﮐﻠﻴﻤﻨﺖ د‬
‫ﻃﺒﻌﻲ ﺗﺴﻠﺴﻞ ﺷﭙږ )‪ (٦‬ﻣﺮﺣﻠﯥ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐړى دي‪.‬‬
‫اﻟﻒ – دﺧﺎورې د ﻋﺮﻳﺎن )‪ :(Nudation‬ﻣﺜﻼ ًد ﻧﻮى ﺳﻄﺢ ښﮑﺎرﻩ ﮐﻴﺪل‪.‬‬
‫ب – ﻣﻬﺎﺟﺮت )‪ :(Migration‬ﭘﻪ ﻧﻮې ﺳﺎﺣﻪ ﮐﯥ ﻧﻮي ﺣﻴﻮاﻧﺎت او ﻧﺒﺎﺗﺎت‪.‬‬
‫ج – اﺳﺘﻘﺮار )‪ :(Excesis‬ﭘﻪ ﺟﻮاﻧﻪ وهﻠﻮ )‪ .(Germination‬ﻳﺎ ﭘﻪ دارﻩ ﮐﻴﺪل‬
‫)‪ (Stab lishment‬ﻧﻤﻮ )‪ (Growth‬او ﺗﮑﺜﺮ ‪ Reproduction‬ﮐﯥ ﺷﺎﻣﻞ دي‪.‬‬
‫هـ ‪ -‬رﻗﺎﺑﺖ )‪ :(Competition‬د ﻗﻮي ﻧﺴﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﺿﻌﻴﻒ ﻧﺴﻠﻮﻧﻮ د ﻟﻪ‬
‫ﻣﻨځﻪ وړﻟﻮ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫و – واﮐﻨﺲ )‪ :(Reaction‬د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺧﭙﻞ هﺒﻴﺘﺎت ﺗﻪ ﺗﻐﻴﺮ‬
‫ورﮐﻮل دي‪.‬‬
‫ز – ﮐﻠﻴﻤﺎﮐﺲ )‪ :(Climax‬ﭘﻪ ﻧﺴﺒﻲ ډول ﭘﻪ ﻳﻮى ﺛﺎﺑﺘﯥ ټﻮﻟﻨﯥ ﮐﯥ ﺷﺎﻣﻞ وي‪.‬‬

‫د ﺗﺴﻠﺴﻞ اﻧﻮاع‬
‫‪ – ١‬اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﺗﺴﻠﺴﻞ ‪ :(Primary succession‬اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﺗﺴﻠﺴﻞ ﭘﻪ ﺗﺪرﻳﺠﻲ‬
‫ﺗﻐﻴﺮاﺗﻮ ﮐﯥ ﺷﺎﻣﻞ دي ﭼﯥ ﻣﺨﮑﯥ ﻟﻪ دې د ﻧﺒﺎﺗﻲ ټﻮﻟﻨﯥ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻧﻴﻮل ﺷﻮي ﻧﻪ دي‪.‬‬
‫ﻼ ﭘﻪ اورﻏﻮرځﻮﻧﮑﻮﻻروا ﮐﯥ‪،‬د ﺳﻴﻨﺪوﻧﻮزګﻮﻧﻪ دهﻐﻪ دﺣﺮﮐﺖ ﻣﺴﻴﺮﺗﻪ ﺗﻐﻴﺮورﮐﻮي‬
‫ﻣﺜ ً‬
‫ﻟﮑﻪ ﺷګﻠﻦ ځﺎﻳﻮﻧﻪ او ﻧﻮر‪ .‬ﮐﻮﻟﻰ ﺷﻮد هﺒﻴﺘﺎت ﻟﻪ روﻳﻪ اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﺗﺴﻠﺴﻞ ﭘﻪ ﻻﻧﺪﻳﻨﻴﻮ درﻳﻮ‬
‫دﺳﺘﻮ و وﻳﺸﻮ‪.‬‬
‫اﻟﻒ – وچ هﺒﻴﺘﺎت )‪.(Xerach‬‬
‫ب – د اوﺑﻮ هﺒﻴﺘﺎت )‪.(Hydrach‬‬
‫ج – د ﮐﺮﻧﯥ هﺒﻴﺘﺎت )‪ :(Secondary succession‬دا ډول ﺗﺴﻠﺴﻞ ﭘﻪ هﻐﻮ‬
‫ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ ﭼﻴﺮﺗﻪ ﭼﯥ ﻣﺨﮑﯥ د ﻧﺒﺎﺗﻲ ټﻮﻟﻨﯥ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻧﻴﻮل ﺷﻮي وي‪.‬‬

‫‪102‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﭼﯥ د ﻳﻮى ﻃﺒﻌﻲ رﻳښﯥ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ )ﻟﮑﻪ اورﻏﻮځﻮﻧﻪ‪ ،‬زﻟﺰﻟﻪ‪ ،‬ﻃﺒﻌﻲ ډول ﭘﻪ ﺳﻮځﻴﺪل‬
‫او ﻳﺎ د اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ﺗﻠﻠﻲ وي‪.‬‬
‫د ﺗﺴﻠﺴﻞ ﭘﺮﻧﺴﻴﭗ د څړځﺎﻳﻮﻧﻮ او ځﻨګﻠﻮﻧﻮ ﺑﻴﺎ ﻣﻨځ ﺗﻪ راﺗﻠﻮ ﮐﯥ ﭘﻪ ﮐﺎر راځﻲ او د‬
‫دوﻳﻤﻲ ﻳﺎ ﺛﺎﻧﻮي د څړځﺎﻳﻮﻧﻮ دوﺑﺎرﻩ ﻣﻨځ ﺗﻪ راﺗﻠﻞ دي‪.‬‬
‫ﭘﺮﻧﺴﻴﭗ‪ :‬ﮐﻠﻴﻤﺎﮐﺲ )‪ (Climax‬ﻳﻮﻩ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﮐﻠﻴﻤﻪ دﻩ ﭼﯥ‬ ‫‪ – ٤‬د ﮐﻠﻴﻤﺎﮐﺲ‬
‫ﻣﺎﻧﺎ ﻳﯥ ﻧﺮدﺑﺎن )‪ (Ladder‬دى‪ .‬د اﮐﻮﻟﻮژي ﻟﻪ روﻳﻪ ‪ Climax‬د ﻃﺒﻌﻲ ﺗﺴﻠﺴﻞ ﻣﺮﺣﻠﯥ‬
‫ﭘﻮرې ﻣﺮﺑﻮط دي‪ .‬د ﮐﻠﻴﻤﺎﮐﺲ ټﻮﻟﻨﻪ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﻲ ډول ﻳﻮﻩ ﭘﻴﭽﻠﯥ او ﺛﺎﺑﺘﻪ ټﻮﻟﻨﻪ دﻩ‪.‬‬

‫د ﮐﻠﻴﻤﺎﮐﺲ اﻧﻮاع‬
‫‪ – ١‬ﻣﻮﻧﻮﮐﻠﻴﻤﺎﮐﺲ ﭘﺮﻧﺴﻴﭗ) ‪ :(Mono climax concept‬ﮐﻠﻴﻤﻨﺖ ﭘﻪ ‪١٩١٦‬‬
‫ﮐﺎل ﮐﯥ )‪ (Clement‬ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻟﺮي ﭼﯥ د ﻃﺒﻌﻲ ﺗﺴﻠﺴﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﯥ ﻣﺮﺣﻠﯥ د اﻗﻠﻴﻤﻲ ﻋﻮاﻣﻠﻮ‬
‫ﭘﻪ واﺳﻄــــﻪ )‪ (Climatic factor‬ﮐـــــــﻨـﺘـﺮوﻟـــﻴږي ﭼﯥ ﻧﻮﻣﻮړى ټـﻮﻟﻨﻪ اﻗﻠﻴﻤﻲ‬
‫ﮐﻠﻴﻤﺎﮐﺲ ‪ Climatic climax association‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫‪ – ٢‬د ﭘﻮﻟﻲ ﮐﻠــــــــﻴـﻤﺎﮐـﺲ ﭘﺮﻧﺴﻴﭗ )‪ :(Poly climax concept‬د ﮐﻮﻟﺰ د‬
‫ﻧﻈــــــــــﺮﻳﻲ ﭘﻪ اﺳﺎ س )‪ (Cowles, 1899‬د اﻗﻠﻴﻤﻲ ﻋﻮاﻣﻠﻮ ﻋﻼوﻩ د ﻓﺰﻳﻮګﺮاﻓﻲ‬
‫ﭘﺪﻳﺪي )‪ (Physiography‬ﻟﮑﻪ ارﺗﻔﺎع‪ ،‬ﻟﻮړى او ژورې ﭘﺮﻧﺴﻴﭗ ﻃﺒﻌﻲ ﺗﺴﻠﺴﻞ ﭘﻪ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﻣﺮﺣﻠﻮ ﮐﯥ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻟﺮي‪.‬‬

‫د ﻧﻔﻮس ﭘﺮﻧﺴﻴﭗ‬
‫د ﻧﻔﻮس ﭘﺮﻧﺴﻴﭗ ﻳﺎ )‪ (Population‬د ‪ Populus‬ﻻﺗﻴﻨﻲ ﮐﻠﻴﻤﻲ څﺨﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ‬
‫ﺷﻮى دى‪ ،‬د ﺧﻠﮑﻮ څﺨﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻮى دى‪ .‬ﻧﻔﻮس د ﻋﻴﻦ ﻧﻮع اﻓﺮادو ﻳﺎ )ارګﺎﻧﻴﺰم(‬
‫څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى ﭼﯥ ﻳﻮ ځﺎى ﭘﻪ ﻳﻮﻩ وﺧﺖ ﮐﯥ اﺷﻐﺎﻟﻮي ﻳﺎ ﻧﻴﺴﻲ‪(Miller 1975) .‬‬

‫د ﻧﻔﻮس ﻋﻤﺪﻩ ﺧﺎﺻﻴﺘﻮﻧﻪ‬

‫اﻟﻒ – ﮐﺜﺎﻓﺖ ‪ :Density‬د ﻧﻔﻮس ﮐﺜﺎﻓﺖ د اﻓﺮادو ﺗﻌﺪاد ﭘﻪ ټﺎﮐﻠﯥ ځﻤﮑﻪ ﮐﯥ دى‪.‬‬
‫ﻼ د اﺷﺨﺎﺻﻮ ﺗﻌﺪاد ﭘﻪ ﻓﻲ ﮐﻴﻠﻮ ﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ ﮐﯥ‪.‬‬
‫ﻣﺜ ً‬

‫‪103‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ب – ﺗﻮﻟﺪات ‪ :Natality‬ﭘﻪ هﺮ ﮐﺎل ﮐﯥ د ﺗﻮﻟﺪاﺗﻮ د اﻧﺪازې څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى‪.‬د‬
‫ﺗﻮﻟﺪاﺗﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻧﻮي وګړي ﭘﻪ ﻧﻔﻮس ﮐﯥ ﻋﻼوﻩ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫ج – وﻓﻴﺎت ‪ :Mortality‬د ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ﺗﻠﻠﻮ اﻧﺪازﻩ ﭼﯥ وګړي د ﻧﻔﻮس ټﻮﻟﻨﯥ څﺨﻪ‬
‫ﻟﻴﺮي ﮐﻴږي‪.‬‬
‫د – اﻧﺘﺸﺎر ‪ :Dispersal‬اﻧﺘﺸﺎر ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ د ﮐﻠﻴﻮ او ﺑﺎﻧډو او ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺳﻴﻤﻮ ﺗﻪ د‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮت څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى‪ .‬د ﺧﭙﻠﯥ ﺳﻴﻤﯥ ﭘﻪ دﻧﻨﻪ ﮐﯥ ﻣﻬﺎﺟﺮت د ‪ Immigration‬ﭘﻪ‬
‫ﻧﻮم او د ﺳﻴﻤﯥ ﺧﺎرج و ﺧﻮا ﺗﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت د ‪ Emigration‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬

‫‪104‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫اول ﻓـــﺼــــــــــــــﻞ‬

‫ﻓـــــــﺰﻳــــﮑــــﻲ ﻣــﺤــــﻴــﻂ‬
‫‪Physical Environment‬‬
‫ﻓﺰﻳﮑﻲ ﻣﺤﻴﻂ د ﻓﺰﻳﮑﻲ ﻓﮑﺘﻮروﻧﻮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻟﮑﻪ د ﺣﺮارت درﺟﻪ‪ ،‬د اورﻳﺪﻟﻮ‬
‫اﻧﺪازﻩ‪ ،‬د ﺧﺎورې څﺮﻧګﻮاﻟﻰ‪ ،‬ﻧﻮر او د ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى‪ .‬د دﻏﻮ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﻋﻮاﻣﻠﻮ د ﻳﻮﻩ ﺧﺎص ﻣﺤﻴﻂ ﭘﻴﺪا ﮐﻴﺪل دي ﭼﯥ ﭘﻪ ﮐُﻠﻲ ډول ﭘﻪ ﺗﻨﻮع د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ او‬
‫د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ د ﺗﻮاﻓﻖ او د هﻐﻮى رﺷﺪ ﮐﯥ ډﻳﺮ ﻣﻮﺛﺮﻩ دي‪ .‬ﻣﻮﻧږ ﻣﺨﮑﯥ ﻟﻪ دې ﭼﯥ هﺮ‬
‫ځﺎﻧګړي ﻓﺰﻳﮑﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﭘﻪ ﺟﻼ ډول د څﻴړﻧﯥ ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻮ ﻧﻮ ﻟﻮﻣړى ﺑﺎﻳﺪ د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﻓﺰﻳﻮګﺮاﻓﻲ ﭘﻪ ﺷﺮح ﮐړو‪ .‬ﭘﻪ ﮐُﻠﻲ ډول اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن دﻓﺰﻳﻮګﺮاﻓﻲ ﻟﻪ‬
‫روﻳﻪ ﭘﻪ څﻠﻮروﻣﻨﻄﻘﻮ وﻳﺸﻮ‪.‬‬
‫‪ – ١‬ﺷﺮﻗﻲ ﻏﺮﻧۍ ﺳﻴﻤﻲ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰي ﻏﺮﻧۍ ﺳﻴﻤﻲ‪ :‬د ﻏﺮوﻧﻮ داﺳﻠﺴﻠﻪ د ‪ ٦٠٠٠‬ﻣﺘﺮﻩ‬
‫ارﺗﻔﺎع ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ ) ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺷﺮق وروﺳﺘﻰ ﺑﺮﺧﻲ( او ‪ ٦٠٠‬ﻣﺘﺮﻩ )د هﻴﻮاد ﭘﻪ ﻏﺰﻧﻲ‬
‫ﺗﭙﻮ ﮐﯥ( واﻗﻊ ﺷﻮي دي‪ .‬او ﭘﻪ اوړي ﮐﯥ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﻟﭙﺎرﻩ د څړځﺎﻳﻮﻧﻪ ﺑﺮاﺑﺮﻩ وي‪.‬‬
‫ﻋﻼوﻩ ﻟﻪ دې د ﻃﺒﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د ﻟﺮﻟﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د ﺳﻴﻨﺪوﻧﻮ د ﺗﻬﻴﻪ ﮐﻮﻟﻮ ﻣﻨﺒﻊ د اﺑﻴﺎرى ﻟﭙﺎرﻩ‬
‫او د ﺑﺮﻳښﻨﺎ د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ زﻳﺎت ﺣﻴﺎﺗﻲ اهﻤﻴﺖ ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﻧﻴﻢ وچ دښﺘﯥ ‪ :Semi arid plains‬ﭼﯥ ﻟﻮړواﻟﻰ ﻳﯥ د ‪ ١٨٠‬او د ‪٤٥٠‬‬
‫ﻣﺘﺮو ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ دى‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰې ﻟﻤﻨﯥ ﭼﯥ د هﻐﻮى ارﺗﻔﺎع د ‪ ٤٥٠‬او د‬
‫‪ ١٤٠٠‬ﻣﺘﺮوﮐﯥ واﻗﻊ ﺷﻮﻳﺪى ﭘﺪې ﺳﻴﻤﯥ ﮐﯥ ﺷﺎﻣﻞ دي‪.‬دهﻴﻮاد ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺳﻴﻤﯥ ﭘﺪې ﮐﯥ‬
‫ﺷﺎﻣﻠﯥ دي‪.‬‬
‫‪ – ٣‬وچ دښﺘﯥ ‪ :arid plains‬ﺳﻴﻤﯥ د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮب او ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ ﭘﺮاﺧﻪ‬
‫ﺳﻴﻤﯥ ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي ﭼﯥ د هﻐﻮى ارﺗﻔﺎع د ‪ ٣٠٠‬او ‪ ٩٠٠‬ﻣﺘﺮو ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ دى‪.‬‬
‫‪ – ٤‬ﺗﻴﺖ ﺷﻮى ﺳﻴﻤﯥ دﺳﻴﻨﺪوﻧﻮ اﺑﻴﺎري ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ :‬داﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺑﺮﺧﻮوﻳﺸﻞ‬
‫ﮐﻴږي‪.‬‬

‫‪105‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫اﻟﻒ – ﺟﻨﻮﺑﻲ او ﻏﺮﺑﻲ ﻏﺮﻧﻰ ﺳﺮﺣﺪوﻧﻪ )هﺰارﻩ ﺟﺎت( او ﻟﮑﻪ هﺮات‪ ،‬ﻗﻨﺪهﺎر‪،‬‬
‫ﻓﺮاﻩ او ﻏﺰﻧﻲ وﻻﻳﺎﺗﻮ ﺳﻴﻤﯥ‪.‬‬
‫ب – د ﮐﺎﺑﻞ د ﮐﺮﻧﻰ وادى ﻟﮑﻪ ﭘﺮوان او ﻟﻮګﺮ‪.‬‬
‫ج – د ﺟﻼل ﺁﺑﺎد د اﻃﺮاف ﮐﺮﻧﻰ وادى‪.‬‬
‫ﻣﻮﻧږ ﭘﻪ دې ﻓﺼﻞ ﮐﯥ د ﻓﺰﻳﮑﯥ ﻣﺤﻴﻂ اﺟﺰا ﻟﮑﻪ ﻣﻴﺪﻳﻢ ‪ ،‬ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ‪ ،‬اوﺑﻪ‪ ،‬ﺣﺮارت‪،‬‬
‫روښﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬اﮐﺴﻴﺠﻦ‪،‬ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺧﺎورى او ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد ﺑﻪ ﭘﻪ ﻣﻔﺼﻞ‬
‫ډول ﺗﺸﺮﻳﺢ ﮐړو‪.‬‬
‫ﻣـــــﻴـډ ﻳــــــــﻢ ‪Medium‬‬
‫د ﻓﺰﻳﮑﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﻟﻮﻣړى واﺣﺪ ﭼﯥ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﻲ هﻐﻪ ﻣﻴډﻳﻢ دى‪.‬‬
‫ﻣـﻴـډﻳـﻢ‪ :‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻮ ﻣﻮادو څﺨﻪ دى ﭼﯥ ﭘﻪ ﻓﻮري ډول د ژوﻧﺪﻳﻮ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ‬
‫ﺷﺎوﺧﻮا اﺣﺎﻃﻪ او د ټﻮﻟﻮ ﺿﺮوري ﻣﻮادو ﺗﺒﺎدﻟﻪ ﭘﻪ هﻐﻪ ﮐﯥ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬د ﻣﻴډﻳﻢ‬
‫دوﻩ ﻧړﻳﻮال ﻣﺜﺎﻟﻮﻧﻪ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻮا او اوﺑﻮ څﺨﻪ دى‪.‬‬
‫ځﻴﻨﯥ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﭘﻪ ﺧﺎورى ‪ ،‬ځﻴﻨﯥ ﭘﻪ ډﻧډوﻧﻮ او ﺣﺘﻰ ﭘﻪ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺳﺮو ﮐﯥ‬
‫ژوﻧﺪون ﮐﻮي‪ .‬ﻣﻴډﻳﻤﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻲ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﯥ د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﻟﭙﺎرﻩ د ﻣﺎﻳﻊ او ﻳﺎ د ﻏﺎز‬
‫ﭘﻪ ډول وي‪ .‬ﻟﮑﻪ اوﺑﻪ او هﻮا‪ .‬د اوﺑﻮ د هﻮا ﭘﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﮐﯥ ﻣﻴډﻳﺎ ګﺎﻧﻮ ﭘﻪ ډول ﻧړۍ‬
‫ﭘﻪ دوﻩ ﻋﻤﺪﻩ ﻣﺤﻴﻄﻮﻧﻮ ﻟﮑﻪ وچ )‪ (Terrestrial‬او ﺑﺤﺮي )‪ (Aquatic‬ﻣﺤﻴﻄﻮﻧﻮ‬
‫وﻳﺸﯥ‪ .‬دا روښﺎﻧﻪ دﻩ ﭼﯥ ﻣﻴډﻳﺎګﺎﻧﯥ ﭘﻪ ﺑﺸﭙړ ډول ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻠﻪ ﻧﻪ ﺑﻴﻠﻴږي‪ .‬ځﮑﻪ ﭼﯥ‬
‫اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮى ﻏﺎزات ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻲ اوﺑﻮ ﮐﯥ ﻣﻨﺤﻞ او ﻳﻮﻩ اﻧﺪازﻩ رﻃﻮﺑﺖ د اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ ﭘﻪ هﺮﻩ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﯥ ﻣﻮﺟﻮد دى‪ .‬ﻧﻮﻟﺪې اﻣﻠﻪ ﻳﻮﻩ ﻟﻪ ﺑﻠﻪ ﻧﻪ ﺑﻴﻠﻴﺪوﻧﮑﯥ دي‪.‬دﻣﻴډﻳﻢ ﻟﻪ روﻳﻪ ﻣﺤﻴﻂ‬
‫ﭘﻪ درې ډوﻟﻮ وﻳﺸﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ – ١‬وچ ﻣﺤﻴﻂ ﻳـــــــﺎ ‪ :Terrestrial Environment‬وچ ﻣﺤﻴﻂ ﭘﻪ دوﻩ ﺑﺮﺧﻮ‬
‫وﻳﺸﻠﻰ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫ب – درهﻤﻪ ﺳﻴﻤﻪ ‪.Humid re.‬‬ ‫اﻟﻒ – وﭼﻪ ﺳﻴﻤﻪ ‪.Arid region‬‬
‫‪ – ٢‬ﺑـــﺤـــﺮي ﻣــــــــﺤـــﻴــﻂ ‪ :Aquatic environment‬ﭘﻪ ﺑﺤﺮي ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ‬
‫ﻻﻧﺪې ﻣﺤﻴﻄﻮﻧﻪ ﺷﺎﻣﻞ دي‪.‬‬

‫‪106‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫اﻟﻒ – رواﻧـــــــﯥ اوﺑـــــــﻪ ‪ :Lotic water‬د دﻏﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﻣﺜﺎﻟﻮﻧﻪ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ‬
‫ﺳﻴﻨﺪوﻧﻪ‪ ،‬وﻳﺎﻟﻰ او ﻧﻮر‪.‬‬
‫ب – وﻻړې اوﺑــــــﻪ ‪ :Lentic water‬د دې ﻣـــــﺤـــــﻴﻂ ﻣﺜﺎﻟﻮﻧﻪ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ‬
‫ﮐﻮﭼﻨﻲ ﺳﻴﻨﺪوﻧﻪ‪ ،‬ډﻧډوﻧﻪ‪ ،‬ﺟﻬﻴﻠﻮﻧﻪ او ﻧﻮر‪.‬‬
‫‪ – ٣‬دوﻩ اﻗﻠﻴﻤﻲ ﻳﺎ ذو ﻣﺤﻴﻂ ‪ :Amphibia environment‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻪ‬
‫ﻣﺤﻴﻂ څﺨﻪ دى ﭼﯥ ﭘﻪ هﻐﻪ ﮐﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎت او ﻧﺒﺎﺗﺎت د ﺧﭙﻞ ژوﻧﺪاﻧﻪ ﻳﻮﻩ ﺑﺮﺧﻪ ﭘﻪ وﭼﻪ‬
‫او ﺑﻠﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﻳﯥ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐﯥ ﺗﻴﺮﻩ وي‪.‬ځﻴﻨﯥ وﺧﺖ ﭘﻪ ﻳﻮﻣﻴډﻳﻢ اوځﻴﻨﯥ وﺧﺖ ﭘﻪ ﺑﻞ ﻣﻴډﻳﻢ‬
‫ﮐﯥ ځﺎى اﺷﻐﺎﻟﻮي‪.‬ﻣﺜﺎﻟﻮﻧﻪ ﻳﯥ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ﺟﺒﻪ زارى ﺳﻴﻤﯥ‪،‬د ﻣﺪ اوﺟﺬرﺳﻴﻤﯥ‬
‫)‪.(Tidal zone‬‬
‫د اوﺑﻮ او هﻮا ﻣﺤﻴﻄﻮﻧﻮ ﭘﺮﺗﻠﻪ ﮐﻮل‬
‫د دﻏﻪ دوﻩ ﻣﻴډﻳﺎګﺎﻧﻮ ﺧﻮاص ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻠﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي‪ .‬دا ﺗﻮﭘﻴﺮ د اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ﻟﻪ ﻧﻈﺮﻩ‬
‫ډﻳﺮ ارزښﺖ ﻟﺮي‪ .‬هﻮا ‪ ٧٩ %‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ‪ ٢١ % ،‬اﮐﺴﻴﺠﻦ او ‪ 0,03 %‬ﮐﺎرﺑﻨﺪاى‬
‫اﮐﺴﺎﻳﺪ او د ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻧﻮرو ﻏﺎزاﺗﻮ څﺨﻪ ﻣﺨﻠﻮﻃﻪ ﺷﻮى دﻩ‪ .‬اوﺑﻪ د دې ﭘﻪ ﺧﻼف ﻳﻮ‬
‫ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻣﺮﮐﺐ دى‪ .‬د هﻮا او د ﻏﺎزاﺗﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ او ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺧﻮاص د هﻐﻪ هﻮا ﺗﺸﮑﻴﻠﻪ‬
‫ﺷﻮى دﻩ ﭼﯥ ﮐﻮم ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ ګﯥ ﻧﻪ ﻟﺮي ﻟﮑﻪ اوﺑﻪ د اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ﻟﻪ روﻳﻪ ﻳﻮ ﻣﻤﺘﺎز‬
‫ﻣﺮﮐﺐ دى‪ .‬ﻣﻮﻧږ ﺑﻪ اوس د اوﺑﻮ ځﻴﻨﯥ اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ارزښﺘﻮﻧﻪ د څﻴړﻧﯥ ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻮ‪.‬‬
‫اوﺑﻪ ﻧﺴﺒﺘًﺎ ﻧﻮرو څﺨﻪ ﭘﻪ ځﻤﮑﻪ ﮐﯥ زﻳﺎت دي ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ د ځﻤﮑﯥ ‪ ٧٠ %‬ﺑﺮﺧﻪ ﻳﯥ ﻧﻴﻮﻟﻰ‬
‫دﻩ‪ .‬د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ژوﻧﺪ ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ د اوﺑﻮ ﭘﻮرې ﺗړﻟﻰ دى‪ .‬اوﺑﻪ ﻳﻮ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻣﺤﻠﻞ‬
‫دى‪ .‬ﺣﻴﻮاﻧﺎت او ﻧﺒﺎﺗﺎت د ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو د اﺧﻴﺴﺘﻠﻮ او ﺟﺬب ﮐﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ اوﺑﻮ ﺗﻪ اړﺗﻴﺎ‬
‫ﻟﺮي‪ .‬ﺑﻞ هﻴڅ ﻣﻮاد د اوﺑﻮ ﺳﺮﻩ ﭘﺮﺗﻠﻪ ﮐﻴﺪاى ﻧﻪ ﺷﻲ‪ .‬ځﮑﻪ ټﻮل ﺑﻴﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﺗﻌﺎﻣﻼت د‬
‫اوﺑﻮ ﭘﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﮐﯥ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ‪.‬‬

‫اﺳـﮑﻠــﻴـــﺘﻲ ﺳـﻴـﺴــــﺘـﻢ‬
‫‪ – ١‬ﭘﻪ وچ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ‪ :‬د دې ﻟﭙﺎرﻩ ﭼﯥ ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮدات د ځﻤﮑﯥ ﭘﻪ ﻣﺦ وﻧﻪ‬
‫ﻟﻮﻳږي د اﺳﮑﻠﻴټ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻳﯥ اﻧﮑﺸﺎف ﮐړى دى‪ .‬او ﭘﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐﯥ د اﺳﺘﻮارﻩ ﺳﺎﺗﻠﻮ‬
‫اﻋﻀﺎو ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻟﺮګﻨﻰ اﻧﺴﺎج دي‪ .‬ځﻤﮑﯥ ﭼﻴﻨﺠﻴﺎن او ﺣﻠﺰون اﺳﮑﻠﻴټ ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬د‬
‫‪107‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻼ ﭘﻪ‬
‫ځﻤﮑﯥ ﭘﻪ ﻣﺦ ﮐﯥ د ﺟﺴﺎﻣﺖ ﻟﻪ روﻳﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﻧﺴﺒﺖ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﺗﻪ ﻟﻮى دي‪ .‬ﻣﺜ ً‬
‫ﮐﻠﻴﻔﻮرﻧﻴﺎ ﮐﯥ ﻳﻮﻩ وﻧﻪ ﭼﯥ ‪ Red wood‬ﻧﻮﻣﻴږي اوږدواﻟﻰ ﻳﯥ ‪ 100m‬او وزن ﻳﯥ‬
‫‪ 500 – 600‬ټﻨﻪ دى ﭼﯥ ﭘﻪ ټﻮﻟﻪ ﻧړۍ ﮐﯥ ﻟﻮﻳﻪ وﻧﻪ ﺷﻤﻴﺮﻟﻪ ﺷﻮى دﻩ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬د اوﺑﻮ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ‪ :‬څﺮﻧګﻪ ﭼﯥ د ﭘﺮوﺗﻮﭘﻼزم ﮐﺜﺎﻓﺖ د ﺑﺤﺮ اوﺑﻮ د ﮐﺜﺎﻓﺖ ﺳﺮﻩ‬
‫ﻣﺴﺎوي دى ﻧﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﺑﺤﺮي ﺣﻴﻮاﻧﺎت اﺳﮑﻠﻴټ ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐﯥ ﻻﻣﺒﻮ وهﻲ‪.‬‬
‫هﻤﺪارﻧګﻪ ﭘﻪ ﻣﺎهﻴﺎﻧﻮ ﮐﯥ اﺳﮑﻠﻴټ ﻳﯥ د ﻻﻣﺒﻮ وهﻠﻮ وﻇﻴﻔﻪ ﻟﺮي او ﺧﭙﻞ ﺑﺪن ﭘﺮې‬
‫اﺳﺘﻮارﻩ ﻧﻪ ﺷﻲ ﺳﺎﺗﻠﻰ‪ .‬د ﺧﺮﭼﻨګﺎﻧﻮ اﻋﻀﺎوى د ‪ Regeneration‬او د ‪Autemomy‬‬
‫ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻟﺮي او دواړﻩ ﻳﻮﻩ ﻣﺎﻧﺎ ﻟﺮي‪ .‬ﻳﺎﻧﯥ د ﻻﺳﻪ ﺗﻠﻠﻮ اﻋﻀﺎو دوﺑﺎرﻩ ﺟﻮړﻳﺪل او د‬
‫ﺗﺮﻣﻴﻢ څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى‪ .‬ﻟﮑﻪ ﭼﯥ ﮐﻪ د ﺧﺮﭼﻨګ ﮐﻮﻣﻪ ﻋﻀﻮﻩ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ﻻړﻩ ﺷﻲ ﺑﻴﺮﺗﻪ‬
‫ﻳﯥ ﺟﻮړﻩ وﻟﻰ ﺷﻲ‪ .‬ﻳﻮ ﺑﺤﺮي ﺣﻴﻮان ﭼﯥ ‪ Blue whales‬ﻧﻮﻣﻴږي او )‪ (١٠‬ټﻨﻪ وزن‬
‫ﻟﺮي‪ .‬ﻟﻨډﻩ دا ﭼﯥ ﭘﻪ وﭼﻪ ﮐﯥ ﻧﺒﺎﺗﺎت او ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎت زﻳﺎت وزﻧﻮﻧﻪ ﻟﺮي‪.‬‬

‫ﭘﻪ ﻓﺸﺎر ﮐﯥ ﺗﻮﭘﻴﺮوﻧﻪ‬

‫د ﻣﻴډﻳﺎ د ﮐﺜﺎﻓﺖ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﭘﻪ ﻟﻮړو ارﺗﻔﺎﻋﺎﺗﻮ ﮐﯥ د ﻓﺸﺎر د ﺗﻐﻴﺮ ﺳﺮﻩ د ﻣﻴډﻳﺎ ﭘﻪ ﮐﺜﺎﻓﺖ‬
‫ﮐﯥ هﻢ د اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ ﮐﯥ ځﻤﮑﯥ ﺳﻄﺤﯥ ﺗﻪ ﻧږدې د هﺮ ‪1000 Ft‬‬
‫‪ 300m‬ﻣﺘﺮو ﭘﻪ ﻟﻮړﻳﺪو ﺳﺮﻩ ‪ 25mmHg‬ﺳﻴﻤﺎب ﮐﯥ ﮐﻤﻴږي او ﭘﻪ ﺧﻼف د دې ﭘﻪ‬
‫هﺮ )‪ (١٠‬ﻣﺘﺮو زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ ﺳﺮﻩ د اﺑﺤﺎرو ﭘﻪ ژورواﻟﻰ ﮐﯥ ﻓﺸﺎر ‪ 760 mmHg‬ﻣﺘﺮو‬
‫ﺳﻴﻤﺎﺑﻮ ﺳﺘﻮن او ﻳﺎ ‪ 1 At‬ﻳﻮ اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ زﻳﺎﺗﻴږي‪.‬‬

‫‪25 mmHg / 300m‬‬

‫‪Sea level‬‬ ‫‪760 mmHg‬‬
‫‪760 mmHg‬‬
‫‪1 at = 760 mmHg‬‬
‫‪1 Atm‬‬
‫اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ‬

‫‪108‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫دا ﺟﻮﺗﻪ دﻩ ﭼﯥ هﺮ څﻮﻣﺮﻩ ﭼﯥ ﻟﻮړو ارﺗﻔﺎﻋﺎﺗﻮ ﺗﻪ ﻻړ ﺷﻮ د ﻓﺸﺎر اﻧﺪازﻩ ﮐﻤﻴږي‪.‬‬
‫او ﭘﻪ ژورو ﺳﻤﻴﻮ ﮐﯥ ﻳﺎﻧﯥ ﭘﻪ اﺑﺤﺎرو ﮐﯥ ﻓﺸﺎر ﻟﻮړﻳږي‪ .‬د ﺳړى وﻳﻨﯥ ﻟﺮوﻧﮑﯥ‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت ‪ Poi kilo thermos‬او ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭘﻪ ﻟﻮړو ارﺗﻔﺎﻋﺎﺗﻮ ﮐﯥ ﻣﺤﺪود ﮐﻮوﻧﮑﯥ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﻧﻪ دي ﺑﻠﮑﻪ د دﻏﻮ ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ وﻳﺶ د ﻧﻮرو ﻋﻮاﻣﻠﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻟﮑﻪ د‬
‫ﺣﺮارت ﮐﻤﻪ درﺟﻪ‪ ،‬د ﺧﺎورې ﺧﺮاﺑﻮاﻟﻰ‪ ،‬دﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﮐﯥ ﻣﺤﺪود او‬
‫ﮐﻨﺘﺮوﻟﻴږي‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ ﺗﻮدې وﻳﻨﯥ ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﻓﻘﺎرﻳﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ‪ Homoio thermos‬د ﻓﺸﺎر‬
‫د ﮐﻤﻮاﻟﻰ ﻟﻪ روﻳﻪ اهﻤﻴﺖ ﻟﺮي‪ .‬د داﻳﻤﻲ اﺳﺘﻮګﻨﻰ ځﺎى ﭘﻪ ﺗﺒﺖ ‪ Tibet‬ﮐﯥ دي‬
‫ﻧﻮﻣﻮړى ارﺗﻔﺎع ‪ 500m‬ﻣﺘﺮﻩ دﻩ‪.‬‬
‫ځﻴﻨﯥ ﻧﻮرو ﺗﻲ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ هﻢ ﭘﻪ ﻟﻮړو ارﺗﻔﺎﻋﺎﺗﻮ ﮐﯥ ﺗﻮاﻓﻖ ﮐړﻳﺪى‪ .‬اګﺮ ﭼﯥ‬
‫ﻋﻘﺎب ﭼﯥ ﻳﻮ ډول ﻣﺎرﻏﻪ دى ﻟﮑﻪ ﮐﺎرﻏﻪ د ورﮐړل ﺷﻮي راﭘﻮر ﻟﻪ روﻳﻪ د ‪1000m‬‬
‫ﻣﺘﺮو څﺨﻪ زﻳﺎت ارﺗﻔﺎﻋﺎﺗﻮ ﮐﯥ ژﻧﺪون ﮐﻮي ﻟﻴﮑﻦ ﭘﻪ دﻏﻪ ارﺗﻔﺎع ﮐﯥ د‬
‫ﮐﻢ وﺧﺖ ﻟﭙﺎرﻩ ﭘﺎﺗﯥ ﮐﻴږي‪.‬‬

‫ﭘﻪ ژورواﻟﻰ ﮐﯥ د ﻓﺸﺎر زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ‬

‫څﺮﻧګﻪ ﭼﯥ د ﻓﺸﺎر ﮐﻤﻮاﻟﻰ د هﻮا ارﺗﻔﺎع ﮐﯥ ﭘﻪ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺑﺎﻧﺪې اﻏﻴﺰﻩ ﻟﺮي‬
‫او د ﻓﺸﺎر زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ د اوﺑﻮ ﭘﻪ ټﻮﻟﻮ ﺑﺤﺮي ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺑﺎﻧﺪې ﺑﺎرز ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻟﺮي‪ .‬ﮐﻠﻪ‬
‫ﭼﯥ ﻟﻮﻣړﻧﻰ څﻴړﻧﯥ د ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ ﺳﻴﻨﺪوﻧﻮ او د اﺑﺤﺎرو ﭘﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﮐﯥ ﺻﻮرت وﻧﻴﻮﻩ اﮐﺜﺮو‬
‫داﺳﯥ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻟﺮﻟﻪ ﭼﯥ د اوﺑﻮ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ ﻓﺸﺎر ټﻮل ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮدات ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړي او‬
‫د اﺑﺤﺎرو ﭘﻪ ژورو ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﯥ ژوﻧﺪ وﺟﻮد ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ وروﺳﺘﻴﻮ ﭘﻠټﻨﻮ او ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻮ‬
‫وښﻮدﻟﻪ ﭼﯥ ډﻳﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت د اﺑﺤﺎرو ﭘﻪ ژورو ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﯥ ژوﻧﺪون ﮐﻮي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ‪ ١٩٥١‬ﮐﺎل ﮐﯥ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻮ ﮐﯥ ﻳﻮ دﻧﻤﺎرﮐﯥ ﭘﻮهـ ﭼﯥ ‪ Galanthea‬ﻧﻮﻣﻴﺪﻩ ‪١٧‬‬
‫ﺑﺤﺮ اﻧﻴﻤﻮن )‪ (Sea anemone‬او ‪ ٦١‬ﺑﺤﺮي ﺧﻴﺎر )‪ ٢٠ ،(Sea Cucumber‬هﺎﻳﺪرا‬
‫او )‪ (١‬ﮐﺮﺳﺘﻴﺴﻴﺎ )‪ (Crustaceae‬ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﭘﻪ )‪ (١٠٥٠٠‬ﻋﻤﻖ ﻳﺎ ژورواﻟﻰ ﮐﯥ د‬
‫ﻓﻠﻴﭙﺴﻴﻦ ﺟﺰﻳﺮو ﺗﻪ ﻧږدې ټﻮل ﮐړي وﻩ‪ .‬ﭘﻪ دې ژورواﻟﻰ ﮐﯥ ﻓﺸﺎر )‪ (١٠٥٠‬اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ‬
‫او ﻳﺎ ﻳﻮ ټﻦ ﭘﻪ ﻓﻲ ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ ﮐﯥ دى‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ د اوﺑﻮ دا ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ وزن هﻐﻪ ژوﻧﺪي‬
‫اﺟﺴﺎم ﭼﯥ ﭘﻪ دﻏﻪ ژورواﻟﻰ ﮐﯥ ژوﻧﺪون ﮐﻮي ﻧﻪ ﭼﻮى ځﮑﻪ ﭼﯥ د ﺑﺪن ﻓﺸﺎر ﻳﯥ د‬

‫‪109‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﻓﺸﺎر ﺳﺮﻩ ﻣﺴﺎوي دى‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د اﺑﺤﺎرو ژور ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت د‬
‫ځﻤﮑﯥ ﺳﻄﺤﯥ ﺗﻪ راوړل ﺷﻲ دوى ﺑﻪ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وﻻړ ﺷﻲ‪ .‬ﭘﻪ دې هﮑﻠﻪ ﭘﻮهﺎن دا ﻋﻘﻴﺪﻩ‬
‫ﻟﺮي ﭼﯥ دا ﺣﻴﻮاﻧﺎت د ﻓﺸﺎر ﭼټﮏ ﮐﻤﻮاﻟﻰ ﻳﺎ د ازادﻩ وﻟﻮ ﺳﺮﻩ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ځﻲ‪ .‬د ﻓﺸﺎر‬
‫ﺑﺪﻟﻮن اﻏﻴﺰﻩ ﭘﻪ اﺑﺤﺎرو ﮐﯥ هﻐﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭼﯥ هﻮاﻳﯥ ﮐڅﻮړې ﻟﺮي او ﻳﺎ هﻐﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت‬
‫ﭼﯥ هﻮاﻳﯥ ﮐڅﻮړى ﻧﻪ ﻟﺮي ډﻳﺮ ﻓﺮق ﻟﺮي‪ .‬ﺑﺤﺮي ﺣﻴﻮاﻧﺎت او ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﻳﻮﻩ ﻋﻤﺪﻩ ﺑﺮﺧﻪ‬
‫ﭼﯥ د اﺑﺤﺎرو ﭘﻪ ژورو ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﯥ ژوﻧﺪون ﮐﻮي هﻮاﻳﯥ ﺧﺎﻟﻴګﺎﻩ وى ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬ﺳﺮﻩ ﻟﻪ‬
‫دې ﭼﯥ ټﻮﻟﯥ ﺧﺎﻟﻴګﺎﻩ وى ﭘﻪ ﺑﺸﭙړﻩ ﺗﻮګﻪ د ﻣﺎﻳﻌﺎﺗﻮ څﺨﻪ ډﮐﻴږي او ﮐﻮم ﻣﻴﺨﺎﻧﮑﯥ‬
‫ﻧﻮاﻗﺺ د ﻓﺸﺎر د ﺑﺪﻟﻮﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﮐﯥ ﻣﻨځﺘﻪ ﻧﻪ راځﻲ ځﮑﻪ ﭼﯥ‬
‫اوﺑﻪ ډﻳﺮ ﮐﻢ د اﻧﻘﺒﺎض وړ دي‪.‬‬
‫د ﻏﻴﺮ ﻓﻘﺎرﻳﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ډﻳﺮ ډوﻟﻮﻧﻪ د ﺑﺤﺮ د ﺳﻄﺤﯥ څﺨﻪ د )‪(٥٠٠٠ – ٤٠٠٠‬‬
‫ﻣﺘﺮو ﭘﻮرې ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي‪ .‬د هﻐﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﭼﯥ ﻟﺮوﻧﮑﯥ د هﻮاﻳﯥ ﺧﺎﻟﻴګﺎﻩ ﻟﮑﻪ‬
‫ﻣﺎهﻴﺎن ﭼﯥ ﻻﻣﺒﻮزﻧﯥ ﻣﺜﺎﻧﯥ ﻟﺮي‪ .‬ﻏﻮټﻪ وهﻮﻧﮑﯥ اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﯥ او ﺗﻲ ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﺑﺤﺮي‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭘﻪ ژورواﻟﻰ ﮐﯥ د ﻓﺸﺎر زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ د اوﺑﻮ ﭘﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ ﻳﻮ ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫دى‪ .‬د ﻣﺎهﻴﺎﻧﻮ د ﻻﻣﺒﻮ وهﻮﻧﮑﯥ ﻣﺜﺎﻧﻪ د ﻻﻣﺒﻮ وهﻠﻮ ﺧﺎﺻﻴﺖ د ﻣﺎهﻴﺎﻧﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﺑﺮاﺑﺮﻩ‬
‫وي‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼﯥ ﻣﺎهﻴﺎن ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐﯥ ښﮑﺘﻪ ﺧﻮاﺗﻪ ﺣﺮﮐﺖ وﮐړي ﻣﺜﺎﻧﻪ ﻳﯥ اﻧﻘﺒﺎض ﮐﻮي او‬
‫ﮐﻠﻪ ﭼﯥ ﺳﻄﺤﯥ ﺗﻪ ﺣﺮﮐﺖ وﮐړي ﻧﻮﻣړى ﻣﺜﺎﻧﻪ اﻧﺒﺴﺎط ﮐﻮي او ﻏﺎز ﺑﺎﻳﺪ د ﻣﺜﺎﻧﯥ څﺨﻪ‬
‫ﺧﺎرج ﺷﻲ‪.‬‬
‫د ﻓﺸﺎر زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ د اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ډﻳﺮى ﺳﺘﻮﻧځﯥ رواړي او ﺑﺎﻳﺪ د زﻳﺎت‬
‫ﻓﺸﺎر ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﯥ ﻣﻘﺎوﻣﺖ وﮐﻮﻟﻰ ﺷﻲ‪.‬‬

‫د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ د ﻣﻴډﻳﻢ ﺗﻴﺮﻳﺪل‬

‫ﭘﻪ ﻣﻴډﻳﻢ ﭘﺮﺗﻪ ﻟﻪ دې ﭼﯥ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﺣﺮﮐﺖ وﮐړي د هﻐﻮى د داﺧﻠﻲ ﺑﺮﺧﯥ‬
‫څﺨﻪ ﺗﻴﺮﻳږي‪ .‬د هﻮا د زﻳﺎت ﺟﺮﻳﺎن ﻟﻪ روﻳﻪ دا ﻣﻴډﻳﻢ ﭘﻪ اﺳﺎﻧۍ ﺳﺮﻩ د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ‬
‫د ﺧﺎﻟﻴګﺎﻩ څﺨﻪ ﻧﺴﺒﺖ اوﺑﻮ ﺗﻪ ﺗﻴﺮﻳږي‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ د اوﺑﻮ د اﻧﺘﻘﺎل ﻳﻮ ﻣﺨﺼﻮص ﺗﻮاﻓﻖ د‬
‫وﻧﻮ ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻨۍ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﯥ ﺿﺮور دى‪ .‬د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﺳﺮﻩ ﮐﻴﺪوﻧﻮ ﮐﯥ د اوﺑﻮ ﺣﺮﮐﺖ ډﻳﺮ‬

‫‪110‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ورو او ﺑﻄﻲ دى‪ .‬ﺣﺘﻰ ﭘﻪ ﺑﺤﺮي ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐﯥ د اوﺑﻮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺗﺒﺎدﻻت د اﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺰ د‬
‫ﻋﻤﻠﻴﯥ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ زﻳﺎت ﻓﺰﻳﮑﻲ ﻓﺸﺎر ﺗﻪ اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي‪.‬‬
‫د ﭘﻠﻨﮑﺘﻮن ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ )‪ :(Plankton‬د اوﺑﻮ ځﻴﻨﯥ ﻧﺴﺒﻲ زﻳﺎت ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻳﻮاځﯥ د‬
‫ﺑﺪن ځﻴﻨﯥ ﺑﺮﺧﯥ ﻣﻌﻠﻖ ﺳﺎﺗﻲ ﺑﻠﮑﯥ ځﻴﻨﻮ ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺗﻪ اﺟﺎزﻩ ورﮐﻮي ﭼﯥ د‬
‫اﺑﺤﺎرو ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ژورو ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﻣﻌﻠﻖ ﭘﺎﺗﯥ ﺷﻲ‪ .‬دا ﺣﻘﻴﻘﺖ ﭘﻠﻨﮑټﻮن ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﮐﻮي‪ .‬ﭘﻠﻨﮑﺘﻮن ﻋﺒﺎرت د هﻐﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ څﺨﻪ دى ﭼﯥ ﭘﻪ اﺑﺤﺎرو ﮐﯥ ﭘﻪ‬
‫ﻣﻌﻠﻖ ډول ژوﻧﺪون ﮐﻮي او ﻳﻮ ﻣﻌﻴﻦ ځﺎى ﻧﻪ ﻟﺮي او د اوﺑﻮ د ﺟﺮﻳﺎن ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﻳﻮﻩ‬
‫ځﺎى څﺨﻪ و ﺑﻞ ځﺎى ﺗﻪ اﻧﺘﻘﺎﻟﻴږي‪ .‬ﭘﻠﻨﮑﺘﻮن د ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﮐﻠﻴﻤﯥ څﺨﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻮى دﻩ ﭼﯥ‬
‫د ﮐﻮﭼﻴﺘﻮب او د ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ دوش ﻣﺎﻧﺎ ﻟﺮي‪ .‬ﻧﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ‪ Plankters‬ﺧﭙﻠﻪ ټﻮﻟﻪ زﻧﺪﻩ‬
‫ګﻲ د ﻻﻣﺒﻮ او ﭘﻪ ګﺮځﻴﺪو ﮐﯥ ﺗﻴﺮﻩ وي‪.‬‬
‫ﻧﻴﮑﺘﻮن ‪ :Nekton‬د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﺑﺤﺮي ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ دى‪ .‬دا ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻪ‬
‫ﺧﻮښﻪ ﻻﻣﺒﻮ وهﻲ او ﻧﻴﻮﺳﺘﻮن ‪ Neuston‬هﻐﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت دي ﭼﯥ د اوﺑﻮ ﭘﻪ ﺳﻄﺢ ﮐﯥ‬
‫ﻻﻣﺒﻮ او اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﮐﻮي‪ ،‬ﭘﻪ ځﻴﻨﻮ ﭘﻠﻨﮑﺘﺮزوﻧﻮ ﮐﯥ ﺟﺴﻢ ﻳﯥ ﻧﻈﺮ د ﮐﺎل ﻓﺼﻞ ﺗﻪ ﺗﻐﻴﺮ‬
‫ﮐﻮي ﭼﯥ دا ﻗﻀﻴﻪ د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﻣﺎرﻓﻮﺳﻴﺰ ‪ Cyclomorphosis‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬

‫ﺳـــــــــــﺒـﺴــــــــﺘﺮﻳـــــــــﺘــــﻢ ‪Substratum‬‬
‫ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ‪ :‬ﻋﺒﺎرت د هﻐﻪ ﺳﻄﺤﯥ څﺨﻪ دى ﭼﯥ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﭘﻪ هﻐﻪ ﮐﯥ‬
‫اﺳﺘﺮاﺣﺖ او ﻳﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻮي او ﻳﺎ ﺟﺎﻣﺪ ﻣﻮاد دي ﭼﯥ د هﻐﻪ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ ﭘﻪ داﻳﻤﻲ او ﻳﺎ‬
‫ﭘﻪ ﻣﻮﻗﻌﺘﻲ ډول ژوﻧﺪون ﮐﻮي‪ .‬ځﻴﻨﯥ اﮐﻮﻟﻮﺟﺴﺘﺎن د ﻣﻴډﻳﻢ او ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ‬
‫ﻓﺮق ﻧﻪ ﺷﻲ ﮐﻮﻟﻰ او ﻳﻮ ﻟﻪ اﺷﺘﺒﺎهﺎﺗﻮ څﺨﻪ ﻳﯥ دا دى ﭼﯥ د ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ اﺻﻄﻼح‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل د ﻣﻴډﻳﻢ ﻟﭙﺎرﻩ ذرﻩ ﺑﻴﻨﻲ زرع ﺷﻮي ﻏﺬا د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎﻟﻮﺟﺴﺘﺎﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ دى‪.‬‬
‫ﻟﻴﮑﻦ د ﻣﻴډﻳﻢ او د ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ اﺳﺎﺳﻲ ﺗﻮﭘﻴﺮ دا دى ﭼﯥ ﻣﻴډﻳﻢ ﻋﺒﺎرت د هﻐﻮ‬
‫ﻣﻮادو څﺨﻪ دى ﭼﯥ د ژﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ اﻃﺮاف دﻓﻌﺘ ًﺎ اﺣﺎﻃﻪ ﮐﻮي او ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ ﻋﺒﺎرت‬
‫ﻟﻪ هﻐﻪ ﺳﻄﺤﯥ څﺨﻪ دى ﭼﯥ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم د هﻐﻪ ﻟﻪ ﭘﺎﺳﻪ او ﻳﺎ د هﻐﻪ ﭘﻪ دﻧﻨﻪ ﮐﯥ ﮐﯥ‬
‫ژوﻧﺪون ﮐﻮي‪.‬‬

‫‪111‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د ﺳــﺒـﺴـــﺘـﺮﻳـﺘــﻢ ارزښـــــﺖ‬
‫ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ د ﻣﻴډﻳﻢ ﭘﻪ ﺷﺎن ﻳﻮ ﺣﺘﻤﻲ او ﺿﺮوري ﺷﻰ ﻧﻪ دى هﺮ ژوﻧﺪى ﺟﺴﻢ‬
‫ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﻣﻴډﻳﻢ ﻳﺎﻧﯥ اوﺑﻪ او هﻮا دى ﻟﻴﮑﻦ ځﻴﻨﯥ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﺷﺘﻪ دى ﭼﯥ د‬
‫ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ څﺨﻪ ﭘﻪ ﻏﻴﺮ هﻢ ژوﻧﺪون ﮐﻮﻟﻰ ﺷﻲ‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول د اوﺑﻮ د ﻣﺤﻴﻂ‬
‫ﭘﻠﻨﮑټﺮزوﻧﻪ‪ ،‬ځﮑﻪ ﭼﯥ هﻴڅ ﻳﻮ ﺣﻴﻮان او ﻧﺒﺎت ﭘﻪ ﻣﻌﻠﻖ ډول ﭘﻪ هﻮا ﮐﯥ ژوﻧﺪون ﻧﻪ‬
‫ﺷﻲ ﮐﻮﻟﻰ‪ .‬د ﻣﻴډﻳﻢ او د ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ ﻳﻮ ﺑﻞ ﺗﻮﭘﻴﺮ دا دى ﭼﯥ ﻣﻴډﻳﻢ ډﻳﺮ ﮐﻢ د‬
‫اوﺑﻮ څﺨﻪ هﻮا ﺗﻪ او د هﻮا څﺨﻪ اوﺑﻮ ﺗﻪ د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻠﻴږي‪ ،‬ﻟﻴﮑﻦ ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ ﭘﻪ ډﻳﺮﻩ زﻳﺎﺗﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻮ‬
‫ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﻐﻴﺮ ﮐﻮي‪.‬‬
‫ﮐﻮﻣﻰ اﺳﺎﺳﻲ اړﺗﻴﺎوى ﭼﯥ د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﻬﻴﻪ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ﺗﻤﺎس‪ ،‬ﭘﺴﻨﺎﻩ ګﺎﻩ‪ ،‬ﺗﻐﺬﻳﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ‪ ،‬ﺗﮑﺜﺮ او د ﻣﻮادو د ﺗﺒﺎدﻟﻰ څﺨﻪ دى‪.‬‬

‫د ﺳــﺒـﺴـــﺘــﺮاﺗـــﺎ ډوﻟــﻮﻧــﻪ‬
‫ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻲ ټﻮﻟﻨﻮ ﮐﯥ د ﺳﺒﺴﺘﺮاﺗﺎ ډﻳﺮ ډوﻟﻮﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮد دي‪ .‬هﺮ ﺷﻰ ﻳﻮ ﻗﻮي ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ‬
‫دى‪ .‬ځﻴﻨﯥ ﻣﻮاد ﭼﯥ ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ د ﻣﻮادو ﭘﻪ ﺣﻴﺚ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﯥ دا دي‪ .‬دا‬
‫ﺿﺮور ﻧﻪ دﻩ ﭼﯥ ﻳﻮ ﮐﻠﮏ او ﺳﺨﺖ ﺟﺴﻢ ﺑﻪ ﺣﺘﻤﻲ ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ وي‪ .‬ځﮑﻪ ﭼﯥ د اوﺑﻮ‬
‫ﺳﻄﺢ د ﻳﻮ ګﺮوپ ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﭼﯥ د ﻧﻮﺳﺘﻮن ‪ Neuston‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي د‬
‫ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ ﭘﻪ ﺣﻴﺚ ﺧﺪﻣﺖ ﮐﻮي‪ .‬ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ اﻟﺠﻴﺎن او ځﻴﻨﯥ ﻋﺎﻟﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﻟﮑﻪ د ﻣﺮﻏﺎﺑﻴﻮ‬
‫ګﻴﺎﻩ )‪ (Lemna‬او د اوﺑﻮ ﻳﻮ ﺷﻤﯧﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻟﮑﻪ ﺁب ﺑﺎزﮎ او څﺮخ ﺧﻮړوﻧﮑﯥ‬
‫ﮐﻨګﻮټﻪ )ﻗﺎﻧﻐﻮزﮎ( ﭼﯥ ﭘﻪ ډﻧډوﻧﻮ ﮐﯥ ژوﻧﺪون ﮐﻮي اوﺑﻪ د ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ ﭘﻪ ﺣﻴﺚ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي‪.‬‬
‫ﭘﻠﻦ ﭼﻴﻨﺠﻴﺎن ﺳږې ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﺣﻠﺰون ‪ Pulmonal Snai L.S‬د اوﺑﻮ ﻻﻧﺪﻳﻨﻰ ﺳﻄﺢ‬
‫د ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ ﭘﻪ ﺣﻴﺚ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻮي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ د ﻣﭽﺎﻧﻮ ﻻرواګﺎﻧﻰ هﻢ د اوﺑﻮ ﭘﻪ ﻻﻧﺪﻳﻨﻰ‬
‫ﺳﻄﺢ ﮐﯥ ځﺎن ﻧښﻠﻮي‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﺎن د دﻏﻪ ﺁﻓﺖ د ﻟﻪ ﻣﻨځ وړﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ د ﺗﻴﻞ او ﻳﺎ د زهﺮﻳﺎﺗﻮ‬
‫د ﺷﻴﻨﺪﻟﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړي‪ ،‬ﮐﻪ ﻳﻮ ﻳﻮ ﺑﻞ ﭘﻪ زړﻩ ﭘﻮرې ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ‬
‫ﻟﺮګﻲ څﺨﻪ دى ﭘﻪ وﭼﻮ ﻣﺤﻴﻄﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﻓﻨﺠﻴﺎن او ﻣﻴږﻳﺎن د ﻟﺮګﻴﻮ ﭘﻪ ﺳﻄﺤﻪ ﮐﯥ د‬
‫‪112‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﺗﻐﺬﻳﻲ او د ﻧﻮرو ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ ﭘﻪ ﺣﻴﺚ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻮي ﭼﯥ ډﻳﺮ‬
‫ښﻪ ﻣﺜﺎﻟﻮﻧﻪ ﻳﯥ ‪ Epiphyte‬او ‪ Epizone‬دى‪ .‬اﭘﻴﻔﺎﻳﺘﻮﻧﻪ ﻋﺒﺎرت د هﻐﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ څﺨﻪ‬
‫دي ﭼﯥ د ﻧﻮرو ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﭘﻪ ﺧﺎرﺟﻲ ﺳﻄﺤﯥ ﺑﺎﻧﺪې ﻧﻤﻮ ﮐﻮي‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ ﺧﭙﻞ ﻏﺬاﻳﻲ‬
‫ﻣﻮاد د دﻏﻮ ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻮﻧﻮ څﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ ﻧﻪ رواړي‪.‬‬
‫اﭘﻲ زوﻧﻮﻧﻪ‪ :‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ څﺨﻪ دي ﭼﯥ د ﻧﻮرو ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺧﺎرج‬
‫ﺳﻄﺤﻪ د ﺗﻤﺎس او د ﭘﻨﺎﻩ ګﺎﻩ ﻟﭙﺎرﻩ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻮي‪ ،‬د دﻏﻮ اﭘﻴﻔﺎﻳﺘﻮﻧﻮ ښﻪ ﻣﺜﺎﻟﻮﻧﻪ د ﻋﻠﺐ ګﻴﺎﻩ‬
‫)‪ (Orchis‬او د اﭘﻴﺰوﻧﻮﻧﻮ ﻣﺜﺎل ﺑﺎرﻧﮑﻠﺰ ‪ Barnacles‬ﭼﯥ د ﻧﻬﻨګ ﺷﺎﺗﻪ ﭼﺴﭙﻴﺪﻟﻰ‬
‫وي‪ .‬د اوﺑﻮ ﭘﻪ ﻣﺤﻴﻄﻮﻧﻮ ﮐﯥ ډﻳﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮاد د ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ ﭘﻪ ﺣﻴﺚ ﺧﺪﻣﺖ ﮐﻮي ﻟﻴﮑﻦ‬
‫ﭘﻪ وچ ﻣﺤﻴﻄﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﻟﮑﻪ ﻏﺮوﻧﻪ او د هﻐﻪ ﻧﻮر ﻣﺸﺘﻘﺎت د ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ څﺨﻪ دي‪.‬‬
‫ﻧﺮﻣﻰ ﺗﻴګﯥ ﻟﮑﻪ ﺷګﯥ او ﺧټﯥ )‪ (Mud‬د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﭘﻪ وﻳﺶ او ﻧﻤﻮ ﺑﺎﻧﺪې ﻓﻮق‬
‫اﻟﻌﺎدﻩ ﺗﺎﺛﻴﺮ د اوﺑﻮ ﭘﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ ﻟږ ژورو اﺑﺤﺎرو ﮐﯥ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ‬
‫ﺗﻮﭘﻴﺮوﻧﻪ ﺷګﻠﻨﻮ د اوﺑﻮ د ﺑﺴﺘﺮ ﺧټﻮ ﺳﺒﺴﺘﺮوﺗﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﭘﻪ اﺳﺎﻧﻰ ﺳﺮﻩ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﻪ‬
‫ﺑﺤﺮي ﺳﺎﺣﻠﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻧﺼﻮاري‪ ،‬ﺷﻨﻪ او ﺳﺮﻩ )ﺳﺮخ( اﻟﺠﻴﺎن او د ﺣﻠﺰون‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﻮاع‪ ،‬ﺻﺪف‪ ،‬ﺑﺤﺮي ﺧﻴﺎروﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺤﺮي ﺳﺘﻮري او ﻏﻴﺮ ﻓﻘﺎرﻳﻪ ﻧﻮر اﻧﻮاع ﻟﮑﻪ‬
‫ﻣﻴﺨﻮﻧﻪ د ﭼﺴﭙﻮﻧﮑﻮ او ﻧښﻠﻮﻧﮑﻮ اﻻﺗﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺧﭙﻞ ځﺎﻧﻮﻧﻪ ﮐﻠﮏ ﺳﺎﺗﻲ او ﺗﻘﻮﻳﻪ‬
‫ﮐﻴږي‪ .‬د ﺛﺎﺑﺘﻮ ﺗﻴګﻮ ﺳﺒﺴﺘﺮاﺗﺎ ﮐﯥ ﭼﯥ ﺧټﯥ ورﺳﺮﻩ ﻣﺨﻠﻮﻃﯥ ﺷﻮي دي د ﻣﻮﻟﺴﮑﺎ‬
‫‪ ، Molluska‬ﻧﺮم ﭼﻴﻨﺠﻴﺎن او د ﺧﺮﭼﻨګﻮﻧﻮ ﮐﻮرﻧۍ ‪ Crastoceae‬زﻳﺎت ﻧﻔﻮس ﺗﻘﻮﻳﻪ‬
‫ﮐﻮي‪ .‬ﭘﻪ ﺧټﻮ ﮐﯥ د اوﺑﻮ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻄﻲ او ﺳﺴﺖ وي‪ .‬د ﺑﺤﺮي ﺧﻴﺎروﻧﻮ ﻣﺎﺗﻮوﻧﮑﯥ‬
‫ﺳﺘﻮري ‪ Brittle star‬او ﺑﺤﺮي ﺧﺎرﭘﺸﺘﺎن ﭘﻪ زﻳﺎت ﺗﻌﺪاد ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬ﮐﻮم وﺧﺖ ﭼﯥ‬
‫د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻣﻘﺪار ﮐﻢ ﺷﻲ د دﻏﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﺷﻤﻴﺮ هﻢ ﮐﻤﻴږي‪ .‬هﻐﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭼﯥ ﭘﻪ ﺗﻴګﻮ‬
‫ﮐﯥ ژوﻧﺪ ﮐﻮي د ﻏﺮوﻧﻮ د ﺳﻮرې ﮐﻴﺪو او د ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻴﺪو ﺑﺎﻋﺚ ګﺮځﻲ د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول‬
‫ﮐﻠﺴﻴﻤﻲ اﻟﺠﻴﺎن ‪ Calearabcaus algae‬او ﻣﺮﺟﺎﻧﻮﻧﻪ د ﮐﻠﺴﻴﻢ ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴټ)‪ (CaCO3‬د‬
‫ذﺧﻴﺮﻩ ﮐﻮﻟﻮ ﺑﺎﻋﺚ ﮐﻴږي‪ .‬ﭼﯥ ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ د ﭼﻮﻧﯥ د ﺗﻴګﻮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ډوﻟﻮﻧﻪ ﻣﻨځﺘﻪ‬
‫راځﻲ‪.‬‬
‫ﭘﻪ وﭼﻮ ﻣﺤﻴﻄﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﺧﺎورې ﻣﻬﻢ ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ دى ﻟﻴﮑﻦ ﻏﺮوﻧﻪ او ﻧﻮر ﻣﻮاد ﻟﮑﻪ د‬
‫ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺗﻮﻟﻴﺪات هﻢ د اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﺳﺒﺴﺘﺮاﺗﺎ ﭘﻪ ﺣﻴﺚ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻮي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ د ﻣﭽﺎﻧﻮ‬
‫‪113‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻻرواګﺎﻧﯥ هﻢ ﺳﺒﺴﺘﺮاﺗﺎ دى‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼﯥ ﻏﺮوﻧﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ او وړې ﺷﻲ د ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ ډﺑﺮو ﭼﻐﻠﻰ‬
‫او ﺷګﻠﻨﻰ ﺳﺎﺣﯥ ﺗﻮﻟﻴﺪﻳږي ﭼﯥ ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو ﭘﻪ ﻣﺮﺳﺘﻪ ﺧﺎورﻩ ﻣﻨځﺘﻪ‬
‫راځﻲ‪ .‬هﺮ ﻳﻮ د دﻏﻮ ﻣﻮادو څﺨﻪ ﻏﺮوﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻴګﯥ‪ ،‬ﺷګﻠﻨﻰ ﺧﺎورې د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ‬
‫ﭘﻪ ﻧﻤﻮ او وﻳﺶ ﮐﯥ ډﻳﺮ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻟﺮي‪ .‬د ځﻤﮑﯥ د ﻣﺦ ﻓﺰﻳﮑﻲ اﺧﺘﻼﻓﺎت د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او د‬
‫ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د ﺗﻮاﻓﻖ ﺳﺮﻩ ﺧﺎﺻﯥ اړﻳﮑﯥ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ ﺷګﻠﻨﻮ او ﮐﻠﮑﻮ ځﻤﮑﻮ ﮐﯥ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ د‬
‫ځﻐﻠﻴﺪو د ﺗﻮاﻓﻖ ﻟﭙﺎرﻩ وړى او ﻣﻘﺎوﻣﯥ ﭘښﯥ او د ﻧﻮﮐﺎﻧﻮ ﮐﻤﻮاﻟﻰ ﻟﮑﻪ ﭘﻪ ﻏﺮﺛﻪ او‬
‫ﺷﺘﺮﻣﺮغ ﮐﯥ ﺗﻘﻮﻳﻪ ﺷﻮي دي‪ .‬ﭼﯥ ﭘﻪ ډﻳﺮى اﺳﺎﻧۍ ﺳﺮﻩ د ﺧﭙﻞ ژوﻧﺪ د ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮﻟﻮ‬
‫ﻟﭙﺎرﻩ ﺗﻮاﻓﻖ ﮐړﻳﺪى‪ .‬هﻐﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭼﯥ ﻟﻪ ﻧﺮﻣﻮ ﺷګﻠﻨﻮ ﺟﺒﻪ زارو او ﻳﺎ د واورو ﭘﻪ‬
‫واﺳﻄﻪ ﭘﻮښﻞ ﺷﻮى ځﻤﮑﻮ ﮐﯥ ژوﻧﺪون ﮐﻮي ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﭘﻠﻨﻮ ﭘښﻮ دي ﭼﯥ ﻣﺜﺎﻟﻮﻧﻪ ﻳﯥ‬
‫اوښﺎن او ځﻴﻨﯥ اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﯥ ﻟﮑﻪ ﻏﻮاص‪ ،‬ﻗﻄﺒﻲ ﺧﺮګﻮش څﺨﻪ دي‪ .‬ﭼﻠﭙﺎﺳﯥ ﻳﺎ‬
‫څﺮﻣﺨﮑﯥ او ﺣﺸﺮات ﭘﻪ ﺷګﻠﻨﻮ ځﻤﮑﻮ ﮐﯥ د وﻳښﺘﺎﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻮښﻞ ﺷﻮي دي‪ .‬ﭘښﯥ‬
‫ﻳﯥ د ﻧﺎزﮐﻮ اﻃﺮاﻓﻲ ﭘﻮﺳﺘﮑﯥ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻮي‪ .‬ځﻴﻨﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ د وﻧﻮ ﭘﻪ ﺧﺘﻠﻮ‬
‫ﺳﺮﻩ ﺗﻮاﻓﻖ ﮐړﻳﺪى‪ .‬ﻟﮑﻪ ﺳﻨﺠﺎب او ﻳﺎ وﻧﯥ ﺗﻪ ﺧﺘﻮﻧﮑﯥ ﭼﻨګښﻮ د ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺗﻄﺎﺑﻖ ﻟﻪ‬
‫اﻣﻠﻪ ﻳﯥ دا ﻏړي ﻣﻨځﺘﻪ راﻏﻠﻲ دي ﭼﯥ ﺑﺎﻳﺪ وﻧﻮ ﺗﻪ ﺳﺨﻴﮋي‪ .‬ځﻴﻨﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭼﯥ ﺗﻴﺰ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻮي او د ځﻤﮑﯥ ﻻﻧﺪې ﮐﻮروﻧﻪ ﺟﻮړﻩ وي ﺧﭙﻞ ژوﻧﺪ ﺗﺮﺳﺮﻩ ﮐﻮي‪ .‬ځﻴﻨﯥ‬
‫ﺧﻠﺰوﻧﻮﻧﻪ ﻟﮑﻪ ‪ Lallosnails‬ﭼﯥ ﮐﻠﺴﻴﻤﻲ ﻗﺸﺮ ﻟﺮي ﭘﻪ ﭼﻮﻧﻰ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﺧﺎورو ﮐﯥ‬
‫زﻳﺎت ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي‪ .‬او هﻐﻪ ﮐﻮم ﺣﻠﺰوﻧﻮﻧﻪ ﭼﯥ دا ډول ﻗﺸﺮ ﻧﻪ ﻟﺮي ﻟﮑﻪ ‪Shell – less‬‬
‫‪ slugs‬ﭘﻪ دې ډول ژوﻧﺪون ﮐﯥ هﻢ ﻧﻪ ﻣﺘﺎﺛﺮﻩ ﮐﻴږي‪.‬‬

‫اوﺑــــــــــــــــــﻪ ‪Water‬‬
‫اوﺑﻪ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ اړﻳﮑﻮ ﮐﯥ ﻣﻬﻢ رول ﻟﻮﺑﻮي‪ .‬ﭘﻪ دې ﻓﺼﻞ‬
‫ﮐﯥ اوﺑﻪ د ﻳﻮې ﺿﺮوري ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺣﻴﺚ ﭘﻪ ﺟﻴﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﺗﻌﺎﻣﻼﺗﻮ ﮐﯥ د ﻓﮑﺘﻮروﻧﻮ د‬
‫ﺑﺪﻟﻮﻧﻮﻧﻮ د ﻳﻮ ﺳﺘﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﺣﻴﺚ د ﻣﻄﺎﻟﻌﻲ ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻮ‪.‬‬

‫‪114‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د اوﺑـــﻮ ارزښـــــﺖ‬
‫اوﺑﻪ ﻳﻮﻩ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻣﺎدﻩ دﻩ ‪،‬اوﺑﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ اﺻﻠﻲ ﻣﻮادو څﺨﻪ دﻩ ﭼﯥ د ټﻮﻟﻮ ژوﻧﺪﻳﻮ‬
‫اﺟﺴﺎﻣﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﻻزم دى‪ .‬د ځﻤﮑﯥ ﺳﻄﺢ ¾ ﺑﺮﺧﯥ څﺨﻪ زﻳﺎت اوﺑﻮ ﻧﻴﻮﻟﻰ دﻩ‪ .‬او د‬
‫ځﻤﮑﯥ ﺳﻄﺢ ﭘﻪ ﻻﻧﺪﻳﻨﻰ ﺑﺮﺧﯥ ﮐﯥ ﻣﻮﺟﻮدى دي‪ .‬او هﻐﻪ د ﭘﻤﭙﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﮐﻮﻳﺎﻧﻮ‬
‫څﺨﻪ د ځﻤﮑﯥ ﻻﻧﺪې ﻣﻨﺎﺑﻌﻮ څﺨﻪ د ﺑﺎﻧﺪې وﻳﺴﺘﻞ ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﻪ هﻮا ﮐﯥ د اوﺑﻮ زﻳﺎت‬
‫ﻣﻘﺪار د ﺑﺨﺎر ﭘﻪ ډول ﻳﺎ د ﺑﺎران او ﻳﺎ د واورې او ګﻠۍ ﭘﻪ ډول ځﻤﮑﯥ ﺗﻪ راځﻲ‪.‬‬
‫ﻋﻼوﻩ ﻟﻪ دې ﭼﯥ اوﺑﻪ د ژوﻧﺪاﻧﻪ ﻟﭙﺎرﻩ ﺣﺘﻤﻲ او ﺿﺮوري او ﻻزﻣﻲ دي‪ .‬د ډﻳﺮو‬
‫وﺣﺸﻲ ژوﻧﺪﻳﻮ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﮐﻮم ﭼﯥ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐﯥ او ﻳﺎ هﻐﻮى ﺗﺮ څﻨګ ژوﻧﺪون‬
‫ﮐﻮي ﺿﺮور دي‪ .‬ﻟﻪ هﻐﻪ ځﺎﻳﻪ ﭼﯥ اوﺑﻪ ﻧﺒﺎﺗﻲ ﻏﺬا ګﺎﻧﻮ او ﻣﺎهﻴﺎن ﻟﻪ ځﺎن ﺳﺮﻩ راوړي‬
‫او د هﻐﻮى د ژوﻧﺪاﻧﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﺑﺮاﺑﺮﻩ وي ځﮑﻪ ﭼﯥ ﺑﺪن ﻳﯥ زﻳﺎﺗﻪ اړﺗﻴﺎ ورﺗﻪ ﻟﺮي‪ .‬د‬
‫ځﻴﻨﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ د ﭘﻮﺳﺘﮑﯥ څﺨﻪ ګټﻪ اﺧﻠﻲ د ﺧﭙﻞ ﻋﻤﺮ زﻳﺎﺗﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐﯥ ﺗﻴﺮﻩ‬
‫وي‪ .‬ﻧﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ د ﻏﺬا د ﺣﺎﺻﻠﻮﻟﻮ او د ژوﻧﺪاﻧﻪ د ښﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﻟﭙﺎرﻩ اوﺑﻮ ﺗﻪ اړﺗﻴﺎ‬
‫ﻟﺮي‪ .‬د اوﺑﻮ اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﯥ ﻟﮑﻪ ﻣﺮﻏﺎن د ﻏﺬا د ﻻﺳﺘﻪ راوړﻟﻮ او د ﻣﺜﻞ د ﺗﻮﻟﻴﺪ ځﺎى او‬
‫ﺧﭙﻞ ﻧﻮر ټﻮﻟﻰ اړﺗﻴﺎوى ﻳﯥ د اوﺑﻮ ﭘﻮرې ﺗړﻟﻰ دي‪.‬‬

‫د اوﺑﻮ ګﺮدش ﻳﺎ دوران‬

‫د اوﺑﻮ ګﺮدش ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻴﺖ ﮐﯥ ﭘﻪ ﺛﺎﺑﺖ ډول دوام ﻟﺮي‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼﯥ د اوﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻮﻧﻮ اوﺑﻪ‬
‫او ﻳﺎ د ځﻤﮑﯥ د ﻣﺦ ﻧﻮر د اوﺑﻮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺒﺨﻴﺮ ﺷﻲ ﻧﻮ هﻮا ﺗﻪ ﻓﺮار ﮐﻮي‪ .‬ﺑﺎد دا ﺑﺨﺎرات‬
‫وﭼﻮ ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﺗﻪ وړي او ﮐﻠﻪ ﭼﯥ د اوﺑﻮ ﺑﺨﺎرات ﺳﻮړ ﻳﺎ ﻳﺦ ﺷﻲ د ﺑﺎرن‪ ،‬واورې او ﻳﺎ‬
‫د ګﻠۍ ﭘﻪ ډول راځﻲ‪ .‬ورو ورو دا اوﺑﻪ ﺧﭙﻠﻪ ﻻرﻩ وﻳﺎﻟﻮ‪ ،‬ﺳﻴﻨﺪوﻧﻮ ‪ ،‬اوﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻮﻧﻮ‬
‫)ﺁﺑﺤﺎرو( ﺗﻪ ﭘﻴﺪا ﮐﻮي او ﺧﭙﻠﻪ دورﻩ ﻧﻮى ﮐﻮي‪.‬‬
‫اﮐﻮﻟﻮﺟﺴﺘﺎن دا ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻟﺮي ﭼﯥ ژوﻧﺪ ﻟﻮﻣړى ﭘﻪ اوﺑﻮ ﻳﺎﻧﯥ ﭘﻪ اﺑﺤﺎرو ﮐﯥ ﭘﻴﻞ ﺷﻮى‬
‫دى‪ .‬ﻧﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﻟﻮﻣړﻧۍ ﺿﺮوري ﻣﺎدﻩ دﻩ‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ اوﺑﻪ ﻳﻮ ﻧړﻳﻮال ﻣﺤﻠﻞ دى‬
‫ټﻮل ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد ﻟﻮﻣړى ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐﯥ ﺣﻞ او ﺑﻴﺎ ﺟﺬب ﮐﻴﺪو وړ ګﺮځﻲ او ﭘﺮﺗﻪ ﻟﻪ اوﺑﻮ‬
‫ژوﻧﺪ ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ دى‪ .‬ﻧﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﻳﻮﻩ ﺣﻴﺎﺗﻲ او ﺿﺮوري ﻣﺎدﻩ دﻩ‪.‬‬

‫‪115‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪Temperature‬‬ ‫ﺣـــــــــــﺮارت‬
‫ﺣﺮارت د اﮐﻮﻟﻮژي ﻳﻮ ﻟﻪ ﻣﻮﺛﺮو اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﻋﻮاﻣﻠﻮ څﺨﻪ دى او د څﻮ اړﺧﻮﻧﻮ‬
‫څﺨﻪ ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮدات او ﺗﻴګﯥ ﺧﭙﻞ اﻏﻴﺰې ﻻﻧﺪې راوړي‪ .‬ټﻮل ﻧﺒﺎﺗﺎت د دوﻩ ﺣﺪوﻧﻮ‬
‫ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ او د ﻳﻮ ﻣﻌﻴﻦ ﺣﺮارت درﺟﻪ ﮐﯥ ﭼﯥ ﻳﻮ ﻳﯥ ﺣﺪ اول )‪ (Minimum‬او ﺑﻞ‬
‫ﺣﺪ اﮐﺜﺮ )زﻳﺎت( ‪ Maximum‬ﮐﯥ ودﻩ ﮐﻮي او ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د دﻏﻮ دوﻩ‬ ‫ﻳﯥ‬
‫ﺣﺪوﻧﻮ څﺨﻪ ﺣﺮارت ﻟږ او ﻳﺎ زﻳﺎت ﺷﻲ د ﻧﻤﻮ ﻋﻤﻠﻴﻪ د اﻏﻴﺰې ﻻﻧﺪې راځﻲ او ﻳﺎ ودﻩ‬
‫ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻮي‪.‬‬
‫د دوﻩ ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﺣﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨځﻨﻰ ﻳﺎ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺣﺪ ‪ Optimum‬ﻣﻮﺟﻮد دى‪ .‬ﭼﯥ ﭘﻪ دې‬
‫ﺣﺪ ﮐﯥ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭘﻪ ﺷﺪت ﺳﺮﻩ ودﻩ ﮐﻮي‪ .‬ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ډول د ‪0‬ﺻﻔﺮ درﺟﯥ څﺨﻪ ﺗﺮ‬
‫‪ 350‬درﺟﯥ ﭘﻮرې د واﻧﺖ هﻮف )‪ (Vant Hoff‬ﻗﺎﻧﻮن ﻟﻪ روﻳﻪ د هﺮ ﻟﺴﻮ )‪(١٠‬‬
‫ﺣﺮارت درﺟﯥ د زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ ﺳﺮﻩ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ودﻩ دوﻩ ﭼﻨﺪﻩ ﮐﻴږي او ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ‪350‬‬
‫ﺣﺮارت درﺟﯥ څﺨﻪ زﻳﺎت ﺷﻲ د ودې د ﭼټﮑﺘﻴﺎ ﮐﻤﻴږي او ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ ﭘﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐﯥ‬
‫د ودې ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻮي‪.‬‬
‫ﭘﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﯥ ﻧﻈﺮ د ﺟﻐﺮاﻓﻴﻮي ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻟﻪ روﻳﻪ ﮐﻮم ﭼﯥ ﻟﺮي ﻳﯥ ﭼﯥ ﻧﻴﻤﻪ‬
‫اﺳﺘﻮاﻳﯥ ﺳﻴﻤﻪ ‪ Subtropical‬ﻧﻮﻣﻴږي ﻟﻴﮑﻦ د دﻩ د ﻏﺮﻧﻰ وﺿﻌﯥ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د هﻴﻮاد ﭘﻪ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﺳﻴﻤﻮ ﮐﯥ ﭘﻪ ډﻳﺮﻩ ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ ﭘﻪ ﺑﺪﻟﻮن ﮐﯥ دﻩ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﮐُﻠﻲ ډول اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن دﺣﺮارت دﻣﻴﺰان ﻟﻪ روﻳﻪ ﮐﻮﻟﻰ ﺷﻮ ﭼﯥ ﭘﻪ درﻳﻮﻟﻮﻳﻮﺳﻴﻤﻮ‬
‫ووﻳﺸﻮ‪:‬‬
‫‪ – ١‬ﺗﻮدﻩ ﺳﻴﻤﻪ ‪.Warm Region‬‬
‫‪ – ٢‬ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ ﺳﻴﻤﻪ ‪.Temperate Region‬‬
‫‪ – ٣‬ﺳړﻩ ﺳﻴﻤﻪ ‪.Cold Region‬‬
‫ﭘﻪ هﺮﻩ ﺳﻴﻤﻪ ﮐﯥ ﻧﻈﺮ د ﺟﻐﺮاﻓﻴﻮي ﻋﺮض ﺗﻪ د ﻟږى ارﺗﻔﺎع ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﻏﺮوﻧﻮ‬
‫ﺳﻴﻤﯥ هﻢ ﻣﻮﺟﻮدې دي ﭼﯥ د هﻐﻮى د هﺮې ﺑﺮﺧﯥ ﺟﻼ واﻟﻰ ﻳﯥ ﻧﻈﺮ د هﻐﻪ‬
‫ﭘﺮاﺧﻮاﻟﻰ ﺗﻪ او د هﻐﻪ د ﻓﺰﻳﻮګﺮاﻓﻲ ﻟﻪ روﻳﻪ ﻳﯥ ډﻳﺮ ﻣﺸﮑﻞ دى‪.‬‬

‫‪116‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫اول – ﺗﻮدې ﺳﻴﻤﯥ‪ :‬دا ﺳﻴﻤﯥ د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺧﺘﻴځ او ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﺮﺧﻮ ﮐﯥ واﻗﻊ ﺷﻮي‬
‫دي‪ .‬او د هﻴﻮاد ځﻴﻨﯥ وﻻﻳﺘﻮﻧﻪ ﻟﮑﻪ ﻟﻐﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻨګﺮهﺎر او هﻠﻤﻨﺪ ﺷﺎﻣﻞ دي‪ .‬ﭼﯥ ﮐﺎﻟﻨﻰ‬
‫ﻣﻨځﻨﻰ ﺣﺮارت درﺟﻪ ﻳﯥ )‪ (20c0‬او )‪ (25c0‬ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ دﻩ او د هﻴﻮاد ﺗﺮ ټﻮﻟﻮ ګﺮم‬
‫)ﺗﻮدې( ﺳﻴﻤﯥ دي‪ .‬د دﻏﻮ ﺳﻴﻤﻮ ﻟﻮړواﻟﻰ د ‪ 566m‬او د ‪ 760m‬ﻣﺘﺮو ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ د‬
‫ﺑﺤﺮ ﻟﻪ ﺳﻄﺤﯥ څﺨﻪ ﭘﻪ ﻟﻮړﻩ ارﺗﻔﺎع ﮐﯥ واﻗﻊ ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫دوﻳﻢ – ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ ﺳﻴﻤﻪ‪ :‬دا ﺳﻴﻤﻪ ﭘﻪ دوﻩ ﺑﺮﺧﻮ وﻳﺸﻠﻪ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫اﻟﻒ – ﺗﻮدﻩ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ ﺑﺮﺧﻪ ‪. Warm temperate region‬‬
‫ب – ﻧﻴﻤﻪ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ ﺳﻴﻤﻪ ‪. Cold temperate region‬‬
‫اﻟﻒ – ﺗﻮدﻩ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ ﺳﻴﻤﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﯥ د ﺗﻮدې ﺳﻴﻤﯥ او د ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ ﻳﺨﯥ ﺳﻴﻤﯥ ﭘﻪ ﻣﻨځ‬
‫ﮐﯥ واﻗﻊ دي‪ .‬د دﻏﻮ ﺳﻴﻤﻮ ﻟﻮړواﻟﻰ د ‪ ٣٦٠‬او د ‪ ١١٤٦‬ﻣﺘﺮﻩ د ﺑﺤﺮ ﺳﻄﺢ څﺨﻪ دى‪.‬‬
‫او د دې ﻣﻨځﻨﻰ ﮐﺎﻟﻨﻰ ﺣﺮارت درﺟﻪ )‪ (15c0‬او د )‪ (20c0‬ﺳﺎﻧﺘﻲ ګﺮاد ﺣﺮارت ﭘﻪ‬
‫ﻣﻨځﮑﯥ دى‪ .‬ﭘﻪ دې ﺑﺮﺧﻪ ﮐﯥ د ﺑﻐﻼن‪ ،‬ﮐﻨﺪز‪ ،‬ﺗﺎﻟﻘﺎن ‪ ،‬ﺑﻠﺦ‪ ،‬ﺟﻮزﺟﺎن‪ ،‬هﺮات‪ ،‬ﮐﻨﺪهﺎر‪،‬‬
‫ﺧﻮﺳﺖ او ﻓﺎرﻳﺎب ﺷﺎﻣﻞ دي‪.‬‬
‫ب – ﻧﻴﻤﻪ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ ﺳﻴﻤﻪ‪ :‬دا ﺑﺮﺧﻪ ﭘﻪ ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ ﻏﺮﺑﻲ ﺑﺮﺧﻮ ﮐﯥ ﺷﺎﻣﻠﻪ دﻩ‪ .‬ﭼﯥ ﭘﻪ‬
‫دې ﺳﻴﻤﻮ ﮐﯥ دښﺘﯥ او وادي ګﺎﻧﯥ ﻣﻮﺟﻮدې دي‪ .‬د ﮐﺎﻟﻨﻰ ﺣﺮارت درﺟﯥ ﻣﻴﺰان ﻳﯥ د‬
‫)‪ (١٠‬او د )‪ (١٥‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴګﺮاد ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ دﻩ او د هﻐﻪ ارﺗﻔﺎع د ﺑﺤﺮ ﺳﻄﺤﯥ څﺨﻪ‬
‫د )‪ (١٢٠٠‬او د )‪ (٢٢٠٠‬ﻣﺘﺮو ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ دﻩ‪ .‬ﭘﻪ دې ﺳﻴﻤﻮ ﮐﯥ د ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻏﺰﻧﻰ‪،‬‬
‫ﻗﺎدس‪ ،‬ﻟﻮګﺮ او د ﻓﻴﺾ اﺑﺎد وﻻﻳﺘﻮﻧﻪ ﺷﺎﻣﻞ دي‪.‬‬
‫درﻳﻢ – ﻳﺨﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ :‬ﭘﻪ دې ﺳﻴﻤﻪ ﮐﯥ ﻏﺮﻧﻰ ﻣﻨﻄﻘﯥ ﮐﻤﯥ دي ﮐﻠﻪ ﮐﻠﻪ ﭘﻪ ټﻮل ﮐﺎل‬
‫ﻼ د ﺑﺎﺑﺎ او د هﻨﺪوﮐﺶ ﻏﺮوﻧﻪ‪ ،‬ﭘﻪ دې ﻣﻨﻄﻘﻮ ﮐﯥ ﭘﻪ ژﻣﯥ‬
‫ﮐﯥ د واورو څﺨﻪ ﭘټﯥ وي ﻣﺜ ً‬
‫ﮐﯥ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ واورې اورﻳږي ﭼﯥ ﭘﻪ ﭘﺴﺮﻟﻲ او اوړى ﮐﯥ واورو وﻳﻠﯥ ﮐﻴږي‬
‫ﭼﯥ ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ د هﻐﯥ څﺨﻪ ﺳﻴﻨﺪوﻧﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ ﭼﯥ د درو ﺧﻮاو ﺗﻪ ﺑﻬﻴږي‪.‬‬
‫د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ډﻳﺮ ﻟﻮى ﺳﻴﻨﺪوﻧﻪ ﻟﮑﻪ د هﻠﻤﻨﺪ ‪ ،‬ﮐﺎﺑﻞ او ﻧﻮر ﺳﻴﻨﺪوﻧﻪ د هﻤﺪﻏﻮ ﺑﺮﺧﻮ‬
‫څﺨﻪ ﺳﺮﭼﻴﻨﻪ اﺧﻠﻲ‪ .‬ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﭘﻪ ﻧﻮﻣﻮړو ﻧﻘﻄﻮ ﮐﯥ د هﻮا ﭘﻴﮋﻧﺪﻧﯥ ﺳﻴﻤﯥ وﺟﻮد ﻧﻪ‬
‫ﻟﺮي‪ .‬ﻳﻮاځﯥ د ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺳﺎﻟﻨګ ﭘﻪ وروﺳﺘﻨﻰ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﯥ د )‪ (٣٣٦٦‬ﻣﺘﺮو ﭘﻪ ﻟﻮړواﻟﻰ‬
‫ﺳﺮﻩ د هﻮا ﭘﻴﮋﻧﺪﻧﯥ ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻮﺟﻮد دى ﭼﯥ دا هﻢ د ټﻮﻟﻮ څﺨﻪ ﭘﻪ ﻟﻮړﻩ ارﺗﻔﺎع ﮐﯥ ﻧﻪ دﻩ‬
‫‪117‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻣﻮﺟﻮدﻩ‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ ﺑﻴﺎ هﻢ اوﺿﺎع ﺟﻮى دﻓﻊ ﺗﺮ ﻳﻮﻩ ﺣﺪﻩ ﭘﻮرې د دﻏﻪ دﺳﺘګﺎﻩ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‬
‫روښﺎﻧﻪ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫د ﺣﺮارت درﺟﯥ ﻣﻴﺰان د ﺻﻔﺮ او د )‪ (10c0‬درﺟﯥ ﺳﺎﻧﺘﻴګﺮاد ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ دى‪ .‬او‬
‫ﻟﻮړواﻟﻰ ﻳﯥ د )‪ (٣٠٠٠‬ﻣﺘﺮو څﺨﻪ زﻳﺎت دى‪ .‬ﭘﻪ دې ﺳﻴﻤﻪ ﮐﯥ ﻟﻮړى ﺳﻴﻤﯥ ﻟﮑﻪ‬
‫ﺑﺎﻣﻴﺎن‪ ،‬ﭼﻐﭽﺮان‪ ،‬ګﺮدﻳﺰ‪ ،‬ﻟﻌﻞ‪ ،‬ﭘﻨﺠﺎب او ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺳﺎﻟﻨګ واﻗﻊ دي‪.‬‬

‫اول ﺟــــــــﺪول‬
‫ﭘﻪ ‪ ١٩٧٠‬ﮐﺎل ﮐﯥ ﻣﻴﺎﺷﺘﻨﻰ د هﻮا ﺣﺎﻻت‬
‫د ﺳﺎﻧﺘﻴګﺮاد ﭘﻪ ﺣﺴﺎب ﭘﻪ ﻣﻨځﻨﻰ ﺣﺮارت درﺟﻪ ﮐﯥ دﻣﺠﻤﻮﻋﻲ اورښﺖ ﭘﻪ ﻣﻴﻠﻴﻤﺘﺮﺳﺮﻩ‬
‫ﻣـــﻴــــﺎﺷـــــﺘـــــــــــــﯥ‬

‫ارﺗﻔﺎع ﭘﻪ‬
‫ﻣـــﺤـــﻞ‬
‫دﺳﻤﺒﺮ‬ ‫ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ اﮐﺘﻮﺑﺮ ﻧﻮﻣﺒﺮ‬ ‫ﺟﻮن ﺟﻮﻻى اګﺴﺖ‬ ‫ﻣﻰ‬ ‫اﭘﺮﻳﻞ‬ ‫ﺟﻨﻮري ﻓﺒﺮوري ﻣﺎرچ‬

‫ﻣﺘﺮ‬
‫‪1,6‬‬ ‫‪8,5‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪17,9‬‬ ‫‪9,7‬‬ ‫‪7,2‬‬ ‫‪3,3‬‬ ‫‪510‬‬ ‫ﺑﻐﻼن‬
‫‪26,2‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0,2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪57‬‬ ‫‪69‬‬ ‫‪32,5‬‬ ‫‪38,3‬‬
‫‪26,2‬‬ ‫‪0,8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪16 13,5‬‬ ‫‪9,5‬‬ ‫‪2,3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪2550‬‬ ‫ﺑﺎﻣﻴﺎن‬
‫‪13‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪7,6‬‬ ‫‪780‬‬ ‫ﺑﺴﺖ‬
‫‪2,3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1,2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪,3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪42‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪111‬‬
‫‪-7‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2240‬‬ ‫ﭼﻐﭽﺮان‬
‫‪30‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪41‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1200‬‬ ‫ﻓﻴﺾ اﺑﺎد‬
‫‪20‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪73‬‬ ‫‪88‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪32‬‬
‫‪2,4‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪34‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪660‬‬ ‫ﻓﺮاﻩ‬
‫‪20‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪53‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪2350‬‬ ‫ګﺮدﻳﺰ‬
‫‪0,4‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪44‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪3,5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪0,5‬‬ ‫‪21830‬‬ ‫ﻏﺰﻧﻲ‬
‫‪9‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪68‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪96‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪3,5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪20700‬‬ ‫هﻠﻤﻨﺪ‬
‫‪16‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪0,3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0,2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪26‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪9940‬‬ ‫هﺮات‬
‫‪17‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪73‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪56‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1930‬‬ ‫ﺟﺒﻞ اﻟﺴﺮاج‬
‫‪1‬‬ ‫‪1,3‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪92‬‬ ‫‪114‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪65‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪5660‬‬ ‫ﺟﻼل ﺁﺑﺎد‬
‫‪16‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪2 2,5‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪0‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,5‬‬ ‫‪1803‬‬ ‫ﮐﺎﺑﻞ‬
‫‪15‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0,3‬‬ ‫‪0,6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪34‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪0,6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪15650‬‬ ‫ﻗﻼت‬
‫‪18‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪60‬‬

‫‪118‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪31 29‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪10050‬‬ ‫ﮐﻨﺪهﺎر‬
‫‪13‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪80‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪22 21‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪0,3‬‬ ‫‪- 0,8‬‬ ‫‪19050‬‬ ‫ﮐﺎرﻳﺰﻣﻴﺮ‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪0,5‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0,7‬‬ ‫‪11 0,4‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪49‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪52‬‬
‫‪28‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪27 29‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪11460‬‬ ‫ﺧﻮﺳﺖ‬
‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪61‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪37‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪30 29‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪455‬‬ ‫ﻗﻨﺪوز‬
‫‪7‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪49‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪36‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪31 32‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪770‬‬ ‫ﻟﻐﻤﺎن‬
‫‪31‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪0,7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪19‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪16 14‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪2800‬‬ ‫ﻟﻌﻞ‬
‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪2,2‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪57‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1935‬‬ ‫ﻟﻮګﺮ‬
‫‪49‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0,8‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪26‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪815‬‬ ‫ﻣﻴﻤﻨﻪ‬
‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0,3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪54‬‬
‫‪`10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪378‬‬ ‫ﻣﺰارﺷﺮﻳﻒ‬
‫‪10‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0,7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪51‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2000‬‬ ‫ﻣﻘﺮ‬
‫‪20‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪54‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪3130‬‬ ‫ﻧﺎهﻮر‬
‫‪9‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0,9‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪40‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪2114‬‬ ‫ﭘﻐﻤﺎن‬
‫‪16‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪81‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪1,5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪0,3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2697‬‬ ‫ﭘﻨﺠﺎب‬
‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪47‬‬ ‫‪77‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪52‬‬
‫‪0,7‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪1,5‬‬ ‫‪1280‬‬ ‫ﻗﺎدس‬
‫‪27‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪1,2‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪109‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪58‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪3366‬‬ ‫ﺷﻤﺎﻟﻲ‬
‫‪20‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪116‬‬ ‫‪96‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪64‬‬ ‫ﺳﺎﻟﻨګ‬
‫‪3‬‬ ‫‪0,1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪3272‬‬ ‫ﺟﻨﻮﺑﻲ‬
‫‪14‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪115‬‬ ‫‪180‬‬ ‫‪46‬‬ ‫‪175‬‬ ‫ﺳﺎﻟﻨګ‬
‫‪-5‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪360‬‬ ‫ﺷﺒﺮﻏﺎن‬
‫‪70‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1,8‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪37‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪804‬‬ ‫ﺗﺎﻟﻘﺎن‬
‫‪20‬‬ ‫‪46‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪62‬‬ ‫‪119‬‬ ‫‪101‬‬ ‫‪76‬‬
‫‪4,1‬‬ ‫‪12,5‬‬ ‫‪20,3‬‬ ‫‪25,8‬‬ ‫‪34,8‬‬ ‫‪34,4 34,3‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪23,7‬‬ ‫‪14,4‬‬ ‫‪12,4‬‬ ‫‪8,0‬‬ ‫‪478‬‬ ‫زرﻧﺞ‬
‫‪6,9‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪28,5‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2,6‬‬

‫د اول ﺟﺪول ﭘﻪ دوام‬

‫‪119‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ودې ﺑﺎﻧﺪې د ﺣﺮارت اﻏﻴﺰې‬
‫د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ودې ﺑﺎﻧﺪې د ﺣﺮارت اﻏﻴﺰې د اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﺣﺮارت اﻏﻴﺰې ﻳﻮ ﻟﻪ‬
‫ﭘﻴﭽﻠﻮ رازوﻧﻮ څﺨﻪ دي‪ .‬ﺗﺮﻣــــﻮ ﭘﻴﺮﻳﺎدﻳﺰم ‪ Thermo periodesm‬د ﺣﺮارت درﺟﯥ‬
‫د ﺗﻨﺎوﺑﻲ ﺑﺪﻟﻮﻧﻮﻧﻮ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻓﺰﻳﺎﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﺗﻌﺎﻣﻼﺗﻮ ﺑﺎﻧﺪې د ﺷﭙﻮ او ورځﻮ ﺳﺎﻋﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ‬
‫ﻣﻨځ ﮐﯥ د اﻏﻴﺰو څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول د ﮐﭽﺎﻟﻮ د ﺳﺎﻗﯥ د اوږدواﻟﻰ‬
‫اﻋﻈﻤﻲ ﭼټﮑﻮاﻟﻰ ‪ 26,5c0‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴګﺮاد ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ورځ ﮐﯥ او د ‪٢٠– ٧‬ﺳﺎﻧﺘﻴګﺮاد‬
‫درﺟﯥ ﭘﻮرې د ﺷﭙﯥ ﻟﻪ ﺧﻮاﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬ﺳﺮﻩ ﻟﺪې ﭼﯥ ﮐﭽﺎﻟﻮ د ورځﯥ ﻟﻪ ﺧﻮا د‬
‫ﺧﻨﺜﻰ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﻟﻪ ډﻟﯥ څﺨﻪ دي )‪(Day neutrals‬ﻟﻴﮑﻦ دهﻐﻮى ﻏﻮټﻲ دورځﯥ او د‬
‫ﺷﭙﯥ د ﺣﺮارت ﭘﻮاﺳﻄﻪ ﮐﻨﺘﺮوﻟﻴږي‪.‬‬
‫د ﭘﺴﺮﻟﻲ ﮐﻮﻟﻮ ﻋﻤﻠﻴﻪ )‪ :(Vernalization‬د ‪ Vernalization‬ﮐﻠﻴﻤﻪ د‬
‫‪ Vernum‬ﻻﺗﻴﻨﻲ ﮐﻠﻴﻤﯥ څﺨﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻮې دﻩ ﭼﯥ د ﭘﺴﺮﻟﻲ ﻣﺎﻧﺎ ﻟﺮي‪ .‬دا ﻋﻤﻠﻴﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻪ ﻋﻤﻠﻴﯥ څﺨﻪ دﻩ ﭼﯥ ﺟﻮاﻧﻪ وهﻠﯥ داﻧﯥ ﻳﯥ ﭘﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﻳﺦ ﮐﯥ اﻳښﻮدل‬
‫ﮐﻴږي‪ .‬ﻟﮑﻪ څﺮﻧګﻪ ﭼﯥ ﭘﻮهﻴږو د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭘﻪ ځﻴﻨﻮ ﺑﺮﺧﻮ ﮐﯥ د ﻏﻠﻮ ﮐﺮﻧﻪ ﻟﮑﻪ ﻏﻨﻢ او‬
‫ﺟﻮار د ﻣﻨﻲ ﭘﻪ ﻓﺼﻞ ﮐﯥ ﮐﻴږي او ﺑﻴﺎ د هﻐﻮى داﻧﯥ د ځﻤﮑﯥ ﭘﻪ ﺧﺎورﻩ ﮐﯥ ودﻩ ﮐﻮي‬
‫او ﭘﻪ ژﻣﯥ ﮐﯥ ﭘﻪ ﺧﺎورې ﮐﯥ ﭘﺎﺗﯥ ﮐﻴږي او ﻟﻪ هﻐﻪ څﺨﻪ وروﺳﺘﻪ د ﭘﺴﺮﻟﻲ ﭘﻪ ﻟﻮﻣړى‬
‫وﺧﺘﻮﻧﻮ ﮐﯥ د هﻐﻮى ﺳﺎﻗﯥ ﺟګﻴږي ﭼﯥ ﭘﺎڼﯥ او ګﻞ ﮐﻮي او ﭘﻪ هﻐﻪ ﮐﯥ وږي‬
‫ﺗﺸﮑﻴﻠﻴږي‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ژﻣﻰ ﻓﺼﻞ ﮐﻪ ﻳﺦ ﺷﻲ ﻧﻮ ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ داﻧﯥ ﻳﺦ وهﻲ او ﻟﻪ‬
‫ﻣﻨځﻪ ځﻲ او ﺣﺎﺻﻼﺗﻮ ﺗﻪ ﻟﻮى ﺗﺎوان اړﻩ وي‪ .‬د دا ډول ﺧﺴﺎراﺗﻮ د ﻣﺨﻨﻴﻮي ﻟﭙﺎرﻩ د‬
‫دﻏﻮ ﻏﻠﻮ داﻧﯥ )ﺗﺨﻢ( د ﭘﺴﺮﻟﻲ ﭘﻪ اوﻟﻮ وﺧﺘﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﮐﺮل ﮐﻴږي‪ .‬ﻧﻮ ﭘﻪ دې وﺳﻴﻠﻪ ﮐﻮم‬
‫وﺧﺖ ﮐﯥ ﭼﯥ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭘﻪ ﺧﺎورﻩ ﮐﯥ د ګﻴﺎﻩ ﭘﻪ ﺷﺎن وي ﻧﻮدﺧﭙﻠﯥ ودې روش ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﮐﯥ دﺧﭙﻠﯥ ودې دورﻩ ﺗﻴﺮﻩ ﮐړي ﮐﻤﻮي‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ ﭘﻪ دې ﺻﻮرت ﮐﯥ ﮐﻮﻣﯥ داﻧﯥ ﭼﯥ د‬
‫ﭘﺴﺮﻟﻲ ﭘﻪ اواﻳﻠﻮ ﮐﯥ ﮐﺮﻟﻲ ﺷﻮﻳﺪي ﻧﺒﺎﺗﺎت وږي ﻧﻪ ﻟﺮي او ﭘﻪ ډﻳﺮو ډﻧډوو ﮐﯥ وږي ﻧﻪ‬
‫ﺗﺸﮑﻴﻠﻴږي ﻧﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﺣﺎﺻﻼت ﮐﻤﻴږي‪.‬‬
‫ﻟﻴﺴﻨﮑﻮ )‪ (Lysenko‬روﺳﻲ ﻧﺒﺎت ﭘﻴﮋﻧﺪوﻧﮑﻰ ﭘﻪ ‪ ١٩٢٨‬ﮐﺎل ﮐﯥ دا ﻣﻄﻠﺐ ﻳﯥ د‬
‫څﻴړﻧﯥ ﻻﻧﺪې وﻧﻴﻮﻩ او دا ﻳﯥ وښﻮدﻟﻪ‪ ،‬د دې ﻟﭙﺎرﻩ ﻧﻮﻣﻮړى ﻏﻠﻪ ﭘﻪ ﭘﺴﺮﻟﻲ ﮐﯥ وﮐﺮﻟﻪ‬

‫‪120‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﺷﻲ او وږي ﭘﻪ ﮐﯥ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻲ او داﻧﻪ ﻳﯥ ﭘﻪ ﻣﮑﻤﻞ ډول ﻧﻤﻮ ﺗﻪ ورﺳﻴږي داﺳﯥ‬
‫ﻃﺮﻳﻘﻪ ﻳﯥ ﻣﻨځﺘﻪ راوړﻟﻪ ﭼﯥ د دﻏﯥ ﻃﺮﻳﻘﯥ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﻧﻤﻮ ﺗﻪ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫ورﮐړي‪.‬‬
‫د دې ﻟﭙﺎرﻩ ﭼﯥ د ﻣﻨﯥ ﻏﻠﯥ ﻟﮑﻪ اورﺑﺸﯥ ﭼﯥ ﭘﻪ ﻣﻨﯥ ﮐﯥ ﮐﺮل ﮐﻴږي ﭘﻪ ﭘﺴﺮﻟﻨﻲ‬
‫اورﺑﺸﻮ ﺑﺪﻟﻰ ﮐړى ﺷﻲ ﺑﺎﻳﺪ د هﻐﻮى داﻧﯥ د هﻮا ﻧﻪ وهﻠﻮ څﺨﻪ وروﺳﺘﻪ د ‪٥٠ – ٤٠‬‬
‫ورځﻮ ﭘﻮرې ﭘﻪ داﺳﯥ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ ﭼﯥ ﺣﺮارت درﺟﻪ ﻳﯥ د ﺻﻔﺮ څﺨﻪ ﺗﺮ )‪ (٣‬درﺟﻮ‬
‫ﭘﻮرې وي ﮐﻴښﻮدل ﺷﻲ‪ .‬او دا ﭘﻪ ﭘﺴﺮﻟﻲ ﮐﯥ وﮐﺮل ﺷﻲ‪ .‬ﭘﻪ ځﻴﻨﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐﯥ ﻟﮑﻪ ﭘﻨﺒﻪ‬
‫د دې ﻟﭙﺎرﻩ ﭼﯥ د ژﻣﯥ ﮐښﺖ څﺨﻪ ﭘﻪ ﭘﺴﺮﻟﻨﻲ ﮐښﺖ ﺑﺪل ﮐړل ﺷﻲ ﺑﺎﻳﺪ هﻐﻪ د څﻮ هﻔﺘﻮ‬
‫ﻟﭙﺎرﻩ د ‪ ٣٠ – ٢٥‬درﺟﻪ ﺣﺮارت ﮐﯥ ﮐﻴښﻮدل ﺷﻲ دوﻣﺮﻩ ﻣﺮﺣﻠﯥ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻴﺮې ﮐړي‪.‬‬
‫‪ – ١‬ﺣﺮارﺗﻲ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻳﺎ ﺗﺮﻣﻮﻓﺎز ‪ :Thermo phase‬ﭘﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﯥ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭘﻪ ﻳﻮﻩ‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﺣﺮارت او ﻳﺎ ﭘﻪ ﻳﺨﻨﻰ ﮐﯥ ﻗﺮار ﻧﻴﺴﻲ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﻧﻮراﻧﻲ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻳﺎ ﻓﻮﺗﻮﻓﺎز ‪ :Photo phase‬ﭘﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﯥ ﻧﺒﺎﺗﺎت دروښﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﻮدي ﺗﺮاﻏﻴﺰې ﻻﻧﺪې د ورځﯥ اوﺷﭙﯥ ﻟﻪ ﺧﻮا راځﻲ ﭼﯥ دا د ‪Photoperiodism‬‬
‫ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬دا ﻣﺮﺣﻠﻪ د ﺗﻞ ﻟﭙﺎرﻩ د ﺣﺮارﺗﻲ ﻣﺮﺣﻠﯥ څﺨﻪ وروﺳﺘﻪ او د ګﻞ د ﺟﻮاﻧﻮ‬
‫وهﻠﻮ څﺨﻪ ﻣﺨﮑﯥ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴږي‪.‬‬

‫د ﺣﺮارت د درﺟﯥ اﻏﻴﺰې ﭘﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﺑﺎﻧﺪې‬

‫ﺣﺮارت ﭘﻪ هﻐﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﺑﺎﻧﺪې ﭼﯥ د ﺑﺪن ﺣﺮارت ﻳﯥ ﺗﻐﻴﺮ او د هﻐﻮ ﭘﻪ‬
‫ﻓﺰﻳﺎﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﻋﻤﻠﻮﻧﻮ ﺑﺎﻧﺪې ﻟﮑﻪ ﭘﻪ ذوﺣﻴﺎﺗﻴﻨﻮ او ﭘﻪ ﺧﺰﻧﺪﻩ ګﺎﻧﻮ د ﺑﺪن ﭘﻪ ﺣﺮارت ﺑﺎﻧﺪې‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻟﺮي ﭼﯥ دې ډول ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﺗﻪ ‪ Poi kilo thermos‬وﻳﻞ ﮐﻴږي او د هﻐﻮ‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭼﯥ د ﺑﺪن ﺣﺮارت درﺟﻪ ﻳﯥ ﺛﺎﺑﺖ او د ﻣﺤﻴﻂ ﺣﺮارت ﭘﻪ هﻐﻮى ﮐﯥ ﮐﻮم‬
‫ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻧﻪ ﮐﻮي دې ډول ﺣﻴـــــــﻮاﻧﺎﺗﻮ ﺗﻪ ‪ Homoio thermos‬وﻳﻞ ﮐﻴږي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ‬
‫ﻳﻮﺷﻤﻴﺮﻧﻮر ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻟﮑﻪ اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﯥ او ﺗﻲ ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ د ﺑﺪن ﺣﺮارت درﺟﻪ ﺛﺎﺑﺘﻪ‬
‫دﻩ)‪(Homoio thermos‬دي هﻢ د ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺣﺮارت ﺑﺪﻟﻮﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻣﺘﺎﺛﺮﻩ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫ﻣﻮﻧږ دﻟﺘﻪ ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻮ څﺨﻪ ﭼﯥ د ﺣﺮارت اﻏﻴﺰې ﭘﻮرې اړﻩ‬
‫ﻟﺮي ﺗﺮې ﻳﺎدوﻧﻪ ﮐﻮو‪.‬‬

‫‪121‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – ١‬د ‪ Berg man‬ﻗـــﺎﻧـﻮن‪ :‬دا ﻳﻮ ﺣﻴﻮان ﭘﻴﮋﻧﺪوﻧﮑﯥ ﻋﺎﻟﻢ دى واﻳﻲ ﭼﯥ د‬
‫ﺣﺮارت درﺟﻪ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻏټﻮاﻟﻰ او ﺟﺴﺎﻣﺖ ﭘﻮرې هﻢ اړﻩ ﻟﺮي هﻐﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭼﯥ‬
‫ﭘﻪ ﻳﺨﻮ ﺳﻴﻤﻮ ﮐﯥ ژوﻧﺪ ﮐﻮي ﺟﺴﺎﻣﺖ ﻳﯥ ﻏټ او هﻐﻪ ﭼﯥ ﭘﻪ ﺗﻮدو ﺳﻴﻤﻮ ﮐﯥ ژوﻧﺪ‬
‫ﮐﻮي ﻏټﻮاﻟﻰ ﮐﻮﭼﻨﻰ ﻳﺎ ﮐﻢ ﺟﺴﺎﻣﺖ ﻟﺮي‪ .‬دا ﻗﺎﻧﻮن ﺳﻞ ﭘﻪ ﺳﻠﻮ ﮐﯥ د ﺗﻄﺒﻴﻖ وړ ﻧﻪ دى‪.‬‬
‫‪ – ٢‬د ‪ Allen Rule‬ﻗﺎﻧﻮن‪:‬د دې ﻋﺎﻟﻢ د ﻧﻈﺮﻳﻲ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د ﺣﺮارت درﺟﻪ د‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ اﻃﺮاﻓﻲ اﻋﻀﺎو ﺑﺎﻧﺪې ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻟﺮي‪ .‬هﻐﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭼﯥ ﭘﻪ ﮐﻢ ﺣﺮارت درﺟﻪ‬
‫ﮐﯥ ژوﻧﺪ ﮐﻮي ﺟﺎﻧﺒﻲ ﺟﻮړښﺘﻮﻧﻪ ﻟﮑﻪ ﻟﮑۍ )‪ ،(Tail‬ﻏﻮږ )‪ ،(ear‬ﻣښﻮﮐﻪ )‪(Beak‬‬
‫ﺑﺎﻧﺪې ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻟﺮي‪ .‬ﻳﺎﻧﯥ هﻐﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭼﯥ ﺗﻮدو ﺳﻴﻤﻮ ﮐﯥ ژوﻧﺪ ﮐﻮي ﻧﻮﻣﻮړي‬
‫ﺟﻮړښﺘﻮﻧﻪ ﻳﯥ ﻟﻨډ وي‪ .‬دا ﻗﺎﻧﻮن هﻢ ‪ ١٠٠ %‬د ﺗﻄﺒﻴﻖ وړ ﻧﻪ دى‪.‬‬
‫‪ – ٣‬د ‪ Glogers Rule‬ﻗــﺎﻧـﻮن‪ :‬دا ﻗﺎﻧﻮن واﻳﻲ ﭼﯥ د ﺣﺮارت درﺟﻪ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ‬
‫ﭘﻪ رﻧګﻮﻧﻮ ﺑﺎﻧﺪې اﻏﻴﺰﻩ ﮐﻮي‪ .‬هﻐﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭼﯥ ګﺮﻣﻮ ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﯥ ژوﻧﺪ ﮐﻮي د‬
‫ﭘﻮﺳﺘﮑﯥ رﻧګ ﻳﯥ ﺗﻮر وي‪ .‬او هﻐﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭼﯥ ﭘﻪ ﻏﺎروﻧﻮ او ﻳﺎ ﭘﻪ وﭼﻮ ﺳﻴﻤﻮ‬
‫س ﮐﯥ ژوﻧﺪ ﮐﻮي ﮐﻢ رﻧګﻪ وي‪.‬‬
‫د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﺗﻮاﻓﻖ ‪Ecological Adaptation‬‬
‫د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ د ﺣﺮارت ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﯥ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﻮي‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﺣﺮارت درﺟﻪ ډﻳﺮﻩ ﻟﻮړﻩ ﻳﺎ ښﮑﺘﻪ ﺷﻲ ﭘﻪ دې وﺧﺖ ﮐﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎت او‬
‫ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭘﻪ دوﻩ و ﮐﯥ ﻳﻮ اﻧﺘﺨﺎب ﻟﺮي )ﻣﺮګ ﻳﺎ ﺗﻮاﻓﻖ(‪.‬‬
‫ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭘﻪ ژﻣﯥ ﮐﯥ د ځﻤﮑﻮ او د ﺗﻴګﻮ ﭘﻪ ﺳﻮرﻳﻮ ﮐﯥ د اﺳﺘﺮاﺣﺖ‬
‫ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﯥ ژوﻧﺪ ﺗﻴﺮﻩ وي‪ .‬ﭼﯥ دا ﻋﻤﻠﻴﻪ د ژﻣﻨﻲ رﮐﻮد ‪ Hibernation‬ﭘﻪ ﻧﻮم‬
‫ﻳﺎدﻳږي‪ .‬د دې رﮐﻮد ﭘﻪ دوران ﮐﯥ ﻓﺰﻳﺎﻟﻮﺟﻴﮑﻲ ﻋﻤﻠﻮﻧﻪ ﮐﻤﻴږي‪ .‬د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ د اوړې‬
‫رﮐﻮد د ‪ Aestivation‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮﺣﺸﺮات ﺧﭙﻞ اﺳﺘﺮاﺣﺖ د‬
‫دﻳﺎﭘﺎز )‪ (Dia pau‬ﭘﻪ ﺷﮑﻞ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ دې ﻣﺎﻧﺎ ﭼﯥ د ﺧﭙﻞ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻣﺮﺣﻠﯥ ﻳﻮﻩ ﺑﺮﺧﻪ ﻟﮑﻪ‬
‫ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ اﻧﮑﺸﺎف ﭘﻪ ﻣﻮﻗﺘﻲ ډول وروﺳﺘﻪ ﭘﺎﺗﯥ ﮐﻴږي او ﻳﺎ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻮي‪.‬‬
‫اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﺗﻮاﻗﻒ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﭘﻪ دوﻩ ډوﻟﻪ دى‪.‬‬

‫‪122‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – ١‬ﻧﺎﮐﺘﺮﻧﻞ ‪ :Nocternal‬ﻋﺒﺎرت د هﻐﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ څﺨﻪ دى ﭼﯥ ورځﯥ ﻟﻪ‬
‫ﻃﺮﻓﻪ د ځﻤﮑﯥ ﻻﻧﺪې ژوﻧﺪ ﮐﻮي او د ﺷﭙﯥ ﻟﻪ ﺧﻮا د ﺑﺎﻧﺪې وځﻲ او ﺧﭙﻞ ټﻮل ﺣﻴﺎﺗﻲ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻪ د ﺷﭙﯥ ﻟﻪ ﻃﺮﻓﻪ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي‪.‬‬
‫‪ – ٢‬د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺗﻮاﻓﻖ‪ :‬د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺗﻮاﻓﻖ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډوﻟﻮﻧﻮ دى‪.‬‬
‫اﻟﻒ – د ﭘﺎڼﻮ ﺗﻮﺋﻴﺪل ‪: Leaf‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻪ ﺗﻮاﻓﻖ څﺨﻪ دى ﭼﯥ د ﺧﭙﻞ ﺗﻮاﻓﻖ‬
‫ﻟﭙﺎرﻩ ﺧﭙﻠﯥ ﭘﺎڼﯥ ﺗﻮﻳﻮي‪ .‬او ﭘﻪ دې ﺻﻮرت ﮐﯥ د اوﺑﻮ د ﺿﺎﻳﻊ څﺨﻪ ﻣﺨﻨﻴﻮى ﮐﻮي‪.‬‬
‫ب – د ﭘﺎڼﻮ ﻧﺮي ﮐﻴﺪل ﻳﺎ اﻏﺰي ډوﻟﻪ )‪ :(Thorn‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻪ ﺗﻮاﻓﻖ څﺨﻪ دى‬
‫ﭼﯥ ﭘﺎڼﯥ ﻳﯥ اﻏﺰي ډوﻟﻪ دي ﭼﯥ د زﻳﺎت ﺗﺒﺨﻴﺮ ‪ Transpiration‬ﻣﺨﻪ ﻧﻴﺴﻲ‪.‬‬
‫ج – ﺗﺨﻢ ‪ :Seed‬دا ډول ﺗﻮاﻓﻖ داﺳﯥ دى ﭼﯥ د ﺧﭙﻞ ژوﻧﺪاﻧﻪ زﻳﺎﺗﻪ ﺑﺮﺧﻪ د داې‬
‫او ﻳﺎ د ﺗﺨﻢ ﭘﻪ څﻴﺮ ﺗﻴﺮﻩ وي‪.‬‬

‫د اوﺑــــــــﻮ دوران‬
‫د اوﺑﻮ دوران ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻴﺖ ﮐﯥ ﭘﻪ ﺛﺎﺑﺖ ډول دوام ﻣﻮﻣﻲ ﮐﻮم وﺧﺖ ﮐﯥ ﭼﯥ د اﺑﺤﺎرو‬
‫اوﺑﻪ او ﻳﺎ د ﻧﻮرو ﺁﺑﻲ ﻣﻨﺎﺑﻌﻮ اوﺑﻪ د ځﻤﮑﯥ ﻟﻪ ﻣﺦ څﺨﻪ ﺗﺒﺨﻴﺮ ﮐﻴږي هﻮا ﺗﻪ ﻓﺮار ﮐﻮي‬
‫او ﺑﺎدوﻧﻪ د اوﺑﻮ دا ﺑﺨﺎرات وﭼﻮ ځﻤﮑﻮ ﺗﻪ وړي او ﮐﻠﻪ ﭼﯥ د اوﺑﻮ ﺑړاس ﻳﺦ ﺷﻲ د‬
‫ﺑﺎران‪ ،‬واورې او ﻳﺎ د ګﻠۍ ﭘﻪ ډول ځﻤﮑﯥ ﺗﻪ ور رﺳﻴږي‪ .‬ورو ورو دا اوﺑﻪ وﻳﺎﻟﻮ ‪،‬‬
‫ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ ﺳﻴﻨﺪوﻧﻮ او اﺑﺤﺎرو )اوﻗﻴﺎﻧﻮس( ﺗﻪ ﻟﻴﺎرﻩ ﭘﻴﺪا ﮐﻮي او ﺧﭙﻠﻪ د دوران ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫ﻧﻮې ﮐﻮي‪.‬‬

‫ﻓــﺸــــــــﺎر‬
‫ﻓﺸﺎر دځﻤﮑﯥ ﺳﻄﺤﯥ ﺗﻪ ﻧږدې د هﺮ )‪ (300m‬ﻣﺘﺮﻩ )‪ (1000 foot‬ﻓﻮټ ﭘﻪ‬
‫ﻟﻮړواﻟﻰ ﺳﺮﻩ ‪ ٢٥‬ﻣﻠﻲ ﻣﺘﺮﻩ د ﺳﻴﻤﺎﺑﻮ د ﺳﺘﻮن ﭘﻪ اﻧﺪازﻩ ﮐﻤﻴږي‪ .‬د دې ﭘﻪ ﺧﻼف ﻓﺸﺎر‬
‫د اﺑﺤﺎرو ﭘﻪ ژورواﻟﻰ ﺳﺮﻩ د هﺮ )‪ (10m‬ﺳﺮﻩ )‪ (33foot‬ﻓﻮټ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ ﺳﺮﻩ د‬
‫‪ 760mmHg‬ﻣﻠﻲ ﻣﺘﺮﻩ ﺳﻴﻤﺎﺑﻮ ﺳﺘﻮن ﭘﻪ اﻧﺪازﻩ ) ﻳﻮ اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ( زﻳﺎﺗﻴږي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ‪ ١٩٣٤‬ﮐﺎل ﮐﯥ وﻳﻠﻴﺎم ﺑﻴﺐ )‪ (Willim Beeb‬اﻣﺮﻳﮑﺎﻳﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﻓﻮﻻدي ﮐﺮﻩ‬
‫ﺟﻮړﻩ ﮐړﻩ ﭼﯥ ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﭘﻨﺠﺮې وﻩ ﭼﯥ د هﻐﻪ ﭘﻪ وﺳﻴﻠﻪ د ﺳﻴﻨﺪوﻧﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ژوﻧﺪ ﻳﯥ‬

‫‪123‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د اﺑﺤﺎرو ﭘﻪ ژورو ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﮐړاو دې دﺳﺘګﺎﻩ ﺗﻪ ﻳﯥ ﺑﺎﺗﻴﺴﻔﻴﺮ‬
‫‪ Bathysphere‬ﻧﻮم ورﮐړ‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړي د دﻏﻪ دﺳﺘګﺎﻩ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﺑﺮﻣﻮدا ﭘﻪ څﻨډو ﮐﯥ‬
‫د )‪ (١٠٠٠‬ﻣﺘﺮو ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا ﮐﯥ ښﮑﺘﻪ ﻻړﻩ‪ .‬ﭘﻪ دﻏﻪ ژورواﻟﻲ ﮐﯥ د اوﺑﻮ ﻓﺸﺎر ‪100‬‬
‫‪ kg/cm2‬ﮐﻴﻠﻮ ګﺮام ﭘﻪ ﻓﻲ ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ دى‪ .‬ﭘﻪ اوړي ﮐﯥ ﭘﻪ ‪ ١٩٤٩‬ﮐﺎل ﮐﯥ اُﺗﻴﺲ‬
‫ﺑﺎرﺗﻮن ‪ Otis Barton‬ﭘﻪ ﻓﻮﻻدﻳﻨﻲ ﮐﺮﻩ ﮐﯥ ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ د ‪ 1,5m‬ﻣﺘﺮو ﭘﻪ ﻗﻄﺮ ﭘﻪ اﻧﺪازﻩ‪،‬‬
‫‪ ١٥٠٠‬ﻣﺘﺮﻩ د ﺟﻨﻮﺑﻲ ﮐﺎﻟﻴﻔﻮرﻧﻴﺎ ﭘﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﮐﯥ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐﯥ ښﮑﺘﻪ ﻻړﻩ‪ .‬دا دﺳﺘګﺎﻩ ﻳﯥ د‬
‫ﺑﻴﻨﺘﻮﺳﮑﻮپ ‪ Benthoscop‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻩ ﮐړﻩ‪ .‬ﭘﻪ دې ژورواﻟﻰ ﮐﯥ د اوﺑﻮ ﻓﺸﺎر ‪1100‬‬
‫‪ Kg/cm2‬دى‪.‬‬
‫ﭘﻪ ‪ ١٩٥١‬ﮐﺎل ﮐﯥ ګﺎﻻﺗﻴﺎ ‪ Galathea‬دﻧﻤﺎرﮐﯥ ﭘﻮهـ د ﻓﻠﭙﻴﻦ ﺟﺰﻳﺮو ﭘﻪ ﺳﻮاﺣﻠﻮ‬
‫ﮐﯥ د ‪ 10500m‬ﻣﺘﺮو ﭘﻪ ژورواﻟﻰ ﮐﯥ ﺑﺤﺮي اﻧﻴﻤﻮن )‪(Sea anemone‬او د ‪٦١‬‬
‫ﺑﺤﺮي ﺧﻴﺎر )‪ (Seacucumber‬او دوﻩ )‪ (٢‬هﺎﻳﺪرا)‪ (Hydra‬او ﻳﻮ ﺧﺮﭼﻨګ‬
‫)‪ (Crastaceae‬را ټﻮل ﮐړل‪،‬ﭘﻪ دﻏﻪ ژورواﻟﻰ ﮐﯥ ﻓﺸﺎر)‪(١٠٥٠‬اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮاوﻳﺎ ﻳﻮ ټﻦ‬
‫ﭘﻪ ﻓﻲ ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ دى‪.‬‬

‫د اوﺑﻮ ﭘﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ د ژوﻧﺪاﻧﻪ ﻃﺮز‬

‫د ځﻴﻨﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﺑﺮﺳﻴﺮﻩ ﻟﮑﻪ ﻣﺎهﻴﺎن ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐﯥ ﭘﻪ ﻓﻌﺎﻟﻪ ﺗﻮګﻪ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻪ اﻧﺪازﻩ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮐﯥ ﺷﻨﺎ )ﻻﻣﺒﻮ( وهﻲ‪ .‬ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﻧﻮر ﺣﻴﻮاﻧﺎت هﻢ ﭘﻪ ﺳﻴﻨﺪوﻧﻮ او اﺑﺤﺎرو‬
‫ﮐﯥ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي ﭼﯥ د اوﺑﻮ د ﻣﺴﻴﺮ ﺳﺮﻩ ﺷﻨﺎ ﻳﺎ ﻻﻣﺒﻮ وهﻲ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻟﺮي دا ﺣﻴﻮاﻧﺎت د‬
‫ﻻﻣﺒﻮ وهﻠﻮ وړﺗﻴﺎ وﻟﺮي ﻟﻴﮑﻦ د دوى دا وړﺗﻴﺎ ﻟږﻩ ﻳﺎ ﺿﻌﻴﻔﻪ دﻩ‪ .‬او د اوﺑﻮ د ﺟﺮﻳﺎن ﭘﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﯥ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ ﺗﻮګﻪ دا ﺣﻴﻮاﻧﺎت )‪ (Plankton‬دي‪ .‬د‬
‫ﭘﻠﻨﮑﺘﻮن اﺻﻄﻼح ﻳﻮﻩ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﮐﻠﻴﻤﻪ دﻩ ﭼﯥ ﻣﺎﻧﺎ ﻳﯥ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺪوش )ﮐﻮﭼﻴﺘﻮب( دى‪ .‬ﻳﻮ‬
‫ﺷﻤﻴﺮ ﻧﻮر ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻟﮑﻪ درﻳﺎﻳﻲ ﻻﻟﻪ )‪ (Sea Lilies‬ﭘﻪ داﻳﻤﻲ ﺗﻮګﻪ ﺛﺎﺑﺖ ژوﻧﺪ ﻟﺮي‬
‫ﭼﯥ د ﺑﻨﺘﻮز ‪ Benthos‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻧﻮر ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻟﮑﻪ ﻣﺎهﻴﺎن د ﻻﻣﺒﻮ‬
‫وهﻠﻮ وړﺗﻴﺎ ﻟﺮي ﭼﯥ دا ډول ﺣﻴﻮاﻧﺎت د ﻧﻴﮑﺘﻮن ‪ Nekton‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫د ﻟﻨﺪﺑﻞ ﻣﻘﺪار ﻟﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮﻩ او د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د اﺳﺘﻮګﻨﯥ ځﺎى ﻟﻪ روﻳﻪ ﭘﻪ درې‬
‫اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ټﻮﻟګﻴﻮ وﻳﺸﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬

‫‪124‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ :Hydro phyte – ١‬هﻐﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭼﯥ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐﯥ ژوﻧﺪون ﮐﻮي‪.‬‬
‫‪ :Mesophyte – ٢‬ﻳﺎ هﻐﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭼﯥ د ﮐﺮﻧﯥ ځﻤﮑﻮ ﮐﯥ ژوﻧﺪون ﮐﻮي‪.‬‬
‫‪ :Xero phyte – ٣‬هﻐﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭼﯥ ﭘﻪ ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻮﻧﻮ ﮐﯥ ودﻩ ﮐﻮي‪ .‬د اورﻳﺪﻟﻮ د‬
‫ﻣﻴﺰان ﻟﻪ ﻟﺤﺎﻇﻪ د ﻧړۍ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭘﻪ ﮐﺎل ﮐﯥ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډﻟﻮ وﻳﺸﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ – ١‬ﺻﺤـــــﺮاﻳﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎت )‪ :(Desert plant‬د دې ﺳﻴﻤﻮ ﮐﺎﻟﻨﻰ اورښﺖ د ﺻﻔﺮ‬
‫او د )‪ (١٠‬ﻟﺴﻮ اﻳﻨﭽﻮ ﭘﻪ اﻧﺪازﻩ دى‪.‬‬
‫‪ – ٢‬اﺳﺘﻴﭗ ‪ Steppe‬او ﺳﺎواﻧﺎ ‪ Savanna‬او ﺧﻮارﻩ وارﻩ ځﻨګﻠﻮﻧﻪ‪ ،‬د )‪ (١٠‬څﺨﻪ‬
‫ﺗﺮ )‪ (٣٠‬اﻳﻨﭽﻮ ﭘﻮرې ﮐﺎﻟﻨﻰ اورښﺖ ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ – ٣‬وچ ځﻨګﻠﻮﻧﻪ)‪ :(Dry forest‬د)‪(٥٠– ٣٠‬اﻳﻨﭽﻮ ﭘﻮرې ﮐﺎﻟﻨﻰ اورښﺖ ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ – ٤‬ﻣﺮﻃﻮب ځﻨګﻠﻮﻧﻪ)‪:(Wet forest‬د )‪ (٥٠‬اﻳﻨﭽﻮ ﭘﻮرې ﮐﺎﻟﻨﻰ اورښﺖ ﻟﺮي‪.‬‬
‫د ﻣﺘﺤﺪﻩ اﻳﺎﻻﺗﻮ د ﮐﺮهﻨﻰ وزارت ﭘﻪ ‪ ١٩٦٤‬ﮐﺎل ﮐﯥ )د ﻧړۍ ﻣﻨځﻨﻰ اورښﺖ( ﺗﺮ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻻﻧﺪې راﭘﻮر ﺧﭙﻮر ﮐړ ﭼﯥ ﭘﻪ هﻐﻪ ﮐﯥ ﮐﺎﻟﻨﻰ ﻣﻨځﻨﻰ اورښﺖ د هﻨﺪوﮐﺶ ﭘﻪ‬
‫ﺳﻴﻤﻪ ﮐﯥ )‪ (20 inch‬اود اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﻮرې ﺑﺮﺧﯥ د )‪ (10 inch‬ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا ﮐﯥ اټﮑﻞ‬
‫ﺷﻮﻳﺪى‪ .‬د دﻏﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﯥ ﭘﻪ اﺳﺎس د هﻨﺪوﮐﺶ ﺳﻴﻤﻪ ﻟﺮﻧﮑﯥ ﺳﺎواﻧﺎ ﻧﺒﺎﺗﻲ اﺳﺘﻴﭗ او د‬
‫ﺧﻮارﻩ وارﻩ ځﻨګﻠﻮﻧﻮ دي‪ .‬اود اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﻮرې ﺳﻴﻤﯥ ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﺻﺤﺮاﻳﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ دي‪.‬‬

‫ﻧــــــــــــــــﻮر ‪Light‬‬
‫ﻧﻮر د اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﻓﮑﺘﻮرﻧﻮ څﺨﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﻣﻬﻤﻮ ﻓﮑﺘﻮروﻧﻮ څﺨﻪ دى‪ .‬ځﮑﻪ ﭼﯥ د ﻧﻮر‬
‫څﺨﻪ ﭘﺮﺗﻪ د ځﻤﮑﯥ ﭘﻪ ﮐﺮﻩ ﮐﯥ ژوﻧﺪ ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ دى‪ .‬ﻧﻮر ﻳﺎ روښﻨﺎﻳﻲ د ټﻮﻟﻮ ﺷﻨﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ‬
‫د اﻧﺮژي ﻣﻨﺒﻊ دﻩ‪ .‬او ﭘﻪ اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ دوران ﮐﯥ ﻟﻮﻣړﻧۍ ﭘﺎﻳﻪ ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي‪ .‬هﻐﻪ ﮐﻮم‬
‫ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭼﯥ د ﻧﻮر ﭘﻪ ﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﮐﯥ ودﻩ ﮐﻮي ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﮐﻢ رﻧګﻪ ﻳﺎ‬
‫‪ Etiolated‬دي‪ .‬ﻇﺎهﺮي ﺑڼﻪ ﻳﯥ ﺑﺪﻟﻮن ﮐﻮي‪ ،‬ﺳﺎﻗﯥ ﻳﯥ اوږدې‪ ،‬ﺑﻨﺪوﻧﻪ ﻳﯥ هﻢ ﻳﻮ ﻟﻪ‬
‫ﺑﻠﻪ ﺳﺮﻩ ﺟﻼ ﮐﻴږي‪ ،‬ﭘﺎڼﯥ ﻳﯥ ﮐﻮﭼﻨۍ او د ﻓﻠﺲ ﭘﻪ ﺷﺎن ﮐﻴږي‪ .‬د ﻧﺒﺎت ﻏړي د ﺷﭙﯥ او‬
‫د ورځﯥ ﭘﻪ ټﻮﻟﻮ ﺳﺎﻋﺘﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﻣﻌﻴﻦ ﺳﺮﻋﺖ ﺳﺮﻩ ودﻩ ﮐﻮي‪ .‬د ﻧﻤﻮ ﮐﻴﻔﻴﺖ ﻳﯥ د‬
‫ورځﯥ ﭘﻪ ‪ ٢٤‬ﺳﺎﻋﺘﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﺣﺪاﮐﺜﺮ او د ﺣﺪ اﻗﻞ دي او د ودې زﻳﺎت‬
‫ﭼټﮑﻮاﻟﻰ د ﻟﻤﺮ د ﺧﺘﻠﻮ ﭘﻪ وﺧﺖ ﮐﯥ او ﺣﺪ اﻗﻞ ﻳﺎ ﮐﻤﻪ ودﻩ ﻳﯥ د ورځﯥ ﭘﻪ وروﺳﺘﻴﻮ‬
‫‪125‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫وﺧﺘﻮﻧﻮ ﮐﯥ وي‪ .‬د ﺑﻠﯥ ﺧﻮا د ورځﯥ او د ﺷﭙﯥ ﻣﻨﻈﻢ ﺗﻨﺎوب ﭘﻪ ګﻴﺎﻩ و ﮐﯥ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪.‬‬
‫او د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻓﺰﻳﺎﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﻓﻌــﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﺧﺎص اﺛﺮ ﮐﻮي ﭼﯥ دې ﺗﻪ‬
‫‪ Photo periodism‬وﻳﻞ ﮐﻴږي‪.‬اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﯥ ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ډول د ﭘﺴﺮﻟﻲ ﭘﻪ ﻓﺼﻞ د اوړي‬
‫ﭘﻪ ﻟﻮﻣړﻳﻮ وﺧﺘﻮﻧﻮ ﮐﯥ د ﻣﺜﻞ ﭘﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﭘﻴﻞ ﮐﻮي د ورځﻮ اوږدواﻟﻰ د هﻐﻮى ﺟﻨﺴﻲ‬
‫ﻏړي ﻓﻌﺎﻟﻪ ﻳﺎ ﺗﺤﺮﻳﮑﻮي‪.‬ﺧﺎل ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﻣﺎهﻴﺎن اوﺁهﻮ د ﻣﻨﯥ ﭘﻪ ﻟﻨډو ورځﻮﮐﯥ د ﻣﺜﻞ ﭘﻪ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﭘﻴﻞ ﮐﻮي‪.‬د ﻓﻮﺗﻮﭘﻴﺮﻳﻮدﻳﺰم ﭘﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐﯥ د ګﻞ ﭘﻪ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴﺪو ﮐﯥ ډﻳﺮﻩ اﻏﻴﺰﻩ ﻟﺮي‪.‬‬
‫د ﻓﻮﺗﻮﭘﻴﺮﻳﻮدﻳﺰم ﮐﻴﻔﻴﺖ د ﻟﻮﻣړى ځﻞ ﻟﭙﺎرﻩ د دوﻩ ﻋﻠﻤﺎو ﻟﮑﻪ ‪ Garner‬او اﻻرد‬
‫‪ Allard‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ودې او د رﺷﺪ ﭘﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﯥ د ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ ﻳﻮ ﻧﻮع ﻳﯥ د‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﯥ ﻻﻧﺪې وﻧﻴﻮﻩ )‪ (Nicotina tobacum‬ګﺎرﻧﺮاو اﻻرد د ﺧﭙﻠﻮڅﻴړﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‬
‫ﻳﯥ روښﺎﻧﻪ ﮐړﻩ ﭼﯥ دورځﻮ اوږدواﻟﻰ او د ﺷﭙﻮ ﺗﻴﺎرﻩ واﻟﻰ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ودې او ګﻞ‬
‫ﮐﻮﻟﻮ ﮐﯥ ګټﻮر دى‪ .‬وروﺳﺘﻪ ګﺎرﻧﺮ او اﻻرد د ﺧﭙﻠﻮ ﺳﺎدﻩ ﻓﻨﻲ اﺻﻮﻟﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت‬
‫ﻳﯥ ﭘﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﺗﻮګﻪ ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ورځﻮ ﮐﯥ د ورځﻮ ﻟﻨډواﻟﻰ او اوږدواﻟﻰ ﻟﻪ روﻳﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐړل او وﻳﯥ ښﻮدﻟﻪ ﭼﯥ د ورځﻮ اوږدواﻟﻰ ﭘﻪ اوړي ﮐﯥ او د ورځﻮ ﻟﻨډواﻟﻰ‬
‫ﭘﻪ ژﻣﯥ ﮐﯥ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ګﻞ ﮐﻮﻟﻮ ﮐﯥ ګټﻮر دي او د ﺧﭙﻠﻮ ازﻣﺎﻳښﺘﻮﻧﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﻳﯥ د ژﻣﯥ‬
‫ﭘﻪ ﻣﻮﺳﻢ ﮐﯥ د ورځﻮ اوږدﻳﺪل ﻳﯥ ﭘﻪ ګﻠﺨﺎﻧﻪ ﮐﯥ د ﺑﺮﻗﻲ ﭼﺮاﻏﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ‬
‫ﮐﺎوﻩ او د هﻐﻮى ﻟﻨډواﻟﻰ د اوړي ﭘﻪ ﻣﻮﺳﻢ ﮐﯥ د ګﻠﺨﺎﻧﯥ ﺗﻴﺎرﻩ واﻟﻲ ﭘﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻳﯥ‬
‫ازﻣﺎﻳښﺖ وﮐړ او د ﺧﭙﻠﻮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻲ ﻻﻧﺪې ﻳﯥ وﻧﻴﻮل او د دې اﺻﻮﻟﻮ څﺨﻪ ﻳﯥ داﺳﯥ‬
‫ﭘﺎﻳﻠﻪ واﺧﻴﺴﺘﻪ ﭼﯥ د ﻧﺒﺎت ګﻞ ﮐﻮل د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول د )‪ (Nicotina tobacum‬ګﻞ ﮐﻮل‬
‫ﻳﯥ د ورځﻮ اوږدواﻟﻲ ﭘﻮرې اړﻩ ﻟﺮي او دا ﻧﺒﺎﺗﺎت ﻳﻮاځﯥ ﭘﻪ هﻐﻪ ﻓﺼﻞ ﮐﯥ ﭼﯥ‬
‫ورځﯥ ﻟﻨډې وي ګﻞ ﮐﻮي‪.‬‬
‫د روښﻨﺎﻳﻲ ﻋﻤﺪﻩ ﻃﺒﻌﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ﻟﻤﺮ‪ ،‬ﺳﭙﻮږﻣۍ او د ﺳﺘﻮرو روښﻨﺎﻳﻲ‬
‫او هﻐﻪ رڼﺎ ﭼﯥ د ﺑﻴﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﻣﻨﺎﺑﻌــــــــﻮ ‪ Biological umineps science‬څﺨﻪ‬
‫ﻻس ﺗﻪ راځﻲ ﻳﺎﻧﯥ د ﻟﻤﺮ ﻃﻴﻒ ‪ 21mM‬څﺨﻪ ﻟﻨـډ ﻣـــــﺎورا اﻟﺒﻨﻔﺶ ‪Ultra violet‬‬
‫وړاﻧګﯥ دي‪ .‬او اوږدﻩ وړاﻧګﻪ د اورا ﻟﻘﺮﻣﺰ ‪ Infrareds‬ﭼﯥ ‪ 3500mM‬ﻃﻮل ﻣﻮج‬
‫ﻟﺮي ﻓﺮق ﮐﻮي‪.‬‬

‫‪126‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫هﻐﻪ ﮐﻮم ﻃﻴﻒ ﭼﯥ اﻧﺴﺎﻧﺎن ﻳﯥ ﭘﻪ ﺳﺘﺮګﻮ وﻳﻨﻰ د ‪ 390mM‬او ‪ 810mM‬ﭘﻪ ﻣﻨځ‬
‫ﮐﯥ دى‪ .‬د ﮐﺘﻨﯥ وړ ﻣﺎورا اﻟﺒﻨﻔﺶ وړاﻧګﯥ د اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺟﺬﺑﻴږي‪ .‬ﮐﻮم ﻃﻮل‬
‫ﻣﻮج ﭼﯥ د ځﻤﮑﯥ ﺳﻄﺤﯥ ﺗﻪ رﺳﻴږي د ‪ 292‬او د ‪ 390mM‬ﻣﻠﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮون ﭘﻪ ﻣﻨځ‬
‫ﮐﯥ دي‪ .‬او هﻐﻪ رﻧګﻮﻧﻪ ﭼﯥ اﻧﺴﺎﻧﺎن ﻳﯥ ډﻳﺮ ﻟﻴﺪﻟﻰ ﺷﻲ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ﺑﻨﻔﺶ ‪٣٩٠ – ٤٢٢‬‬
‫ﻣﻠﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮون‪ ،‬ﺁﺑﻲ وړاﻧګﯥ ‪ ٤٢٢ – ٤٩٢‬ﻣﻠﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮون‪ ،‬ﺷﻴﻦ د ‪ ٤٩٢ – ٥٣٥‬ﻣﻠﻲ‬
‫ﻣﺎﻳﮑﺮون‪ ،‬ژﻳړ ‪ ٥٣٥ – ٥٨٦‬ﻣﻠﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮون‪ ،‬ﻧﺎرﻧﺠﻲ ‪ ٥٨٦ – ٦٤٧‬ﻣﻠﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮون‬
‫او ﺳﻮر ‪ ٦٤٧ – ٨١٠‬ﻣﻠﻲ ﻣﺎﻳﮑﺮون څﺨﻪ دى‪.‬‬
‫ټﻮل هﻐﻪ اﻧﺮژي ﭼﯥ ﺣﻴﺎﺗﻲ ارزښﺖ ﻟﺮي ﭘﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ او ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ډول د ﻟﻤﺮ‬
‫څﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راځﻲ‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ اﻧﺴﺎﻧﺎن د اﻧﺮژي د ﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ د ﻧﻮرو ﻣﻨﺎﺑﻌﻮ‬
‫ﻟﮑﻪ د هﺴﺘﻮي اﻧﺸﻘﺎق‪ ،‬ډﺑﺮو ﺳﮑﺎرﻩ او د اوﺑﻮ څﺨﻪ هﻢ ﻻس ﺗﻪ راوړي‪.‬‬
‫روښﻨﺎﻳﻲ د ﻳﻮﻩ اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﻲ ﻓﮑﺘﻮر ﭘﻪ ﺣﻴﺚ ﭘﻪ ژوﻧﺪﻳﻮ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ ﺑﺎﻧﺪې اﻏﻴﺰﻩ‬
‫ﻟﺮي‪ .‬او د ﻧﻮرې اﻧﺮژي څﺨﻪ د ځﻤﮑﯥ ﭘﻪ ﮐﺮﻩ ﮐﯥ د ﻟګﻴﺪو څﺨﻪ ﭘﺮﺗﻪ ژوﻧﺪ ﻧﺎ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫دى‪ .‬ﻧﻮ ټﻮل ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮدات د ژوﻧﺪاﻧﻪ د ﺑﻘﺎ ﻟﭙﺎرﻩ روښﻨﺎﻳﻲ ډﻳﺮ ﻣﻬﻢ او ﺿﺮوري‬
‫ﺷﻰ دى‪.‬‬
‫‪ – ١‬روښﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎﻳﺪ دوﻣﺮﻩ ﻗﻮي ﻧﻪ وي ﭼﯥ د ﺧﭙﻞ ژوﻧﺪ ﭘﻪ هﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﯥ د ﺧﻄﺮ‬
‫ﺳﺒﺐ وګﺮځﻲ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﮐﻮم ﺣﻴﻮاﻧﺎت او ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭼﯥ د روښﻨﺎﻳﻲ ﻟﭙﺎرﻩ اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي روښﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎﻳﺪ د ﺷﺪت‬
‫‪ Intensity‬او د دوام ‪ Duration‬د ﻧﻘﻄﯥ ﻧﻈﺮﻩ ﮐﺎﻓﻲ وي‪.‬‬

‫د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي د ﻓﻮﺗﻮﭘﻴﺮﻳﻮدﻳﺰم ﻟﻪ ﻧﻈﺮﻩ‬

‫ﻧﺒﺎﺗﺎت ﮐﻮﻟﻰ ﺷﻮ ﭼﯥ د ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﻟﻪ روﻳﻪ د ورځﻮ ﭘﻪ اوږدواﻟﻲ اود ﺷﭙﻮ د‬
‫ﻟﻨډواﻟﻰ ﻟﻪ ﻟﺤﺎﻇﻪ او ﻳﺎ د هﻐﻮى ﻗﺮار ﻧﻴﻮل د ﻟﻤﺮ وړاﻧګﻮ او د ﺷﭙﻮ د ﺗﻴﺎروﻟﻪ ﻟﺤﺎﻇﻪ ﭘﻪ‬
‫‪ ٢٤‬ﺳﺎﻋﺘﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﭘﻪ درې دﺳﺘﻮ وﻳﺸﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ – ١‬د ﻟﻨـــډو ورځـــﻮ ﻧﺒﺎﺗـﺎت )‪:(Short days plants‬د ﻟﻨډو ورځﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎت او‬
‫ﻳﺎ د اوږدو ﺷﭙﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ څﺨﻪ دي ﭼﯥ د ورځﻮ اوږدواﻟﻰ ﻳﯥ د‬
‫)‪ (١٢‬ﺳﺎﻋﺘﻮﻧﻮ څﺨﻪ زﻳﺎت ﻧﻪ ﺷﻲ ګﻞ ﮐﻮي‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې هﻐﻮى ﺗﻪ د )‪ (١٢‬ﺳﺎﻋﺘﻮﻧﻮ‬

‫‪127‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫څﺨﻪ زﻳﺎﺗﻪ روښﻨﺎﻳﻲ ورﮐړل ﺷﻲ ﻧﻮ ﭘﻪ هﻐﻪ ﺻﻮرت ﮐﯥ ﺧﭙﻠﯥ ودې ﺗﻪ دوام ورﮐﻮي‪.‬‬
‫ﺷﺎﺧﯥ او ﭘﺎڼﯥ ﭘﻪ ﮐﯥ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴږي‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ ﭘﻪ دې ﺣﺎﻟﺖ ﮐﯥ ګﻞ ﭘﻪ هﻐﻮ ﮐﯥ ﻣﻨځﺘﻪ ﻧﻪ‬
‫راځﻲ او دا ﻧﺒﺎﺗﺎت د ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ وﺿﻌﻲ ﻟﻪ روﻳﻪ د اﺳﺘﻮا ﮐﺮښﯥ څﺨﻪ ﻟږ ﻟﻴﺮې ﻟﻮﺋﻴږي‬
‫او ﭘﻪ دﻏﻮ ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﯥ ډﻳﺮ وي‪ .‬ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﺧﺰاﻧﻲ ﻳﺎ د ﻣﻨﻲ ګﻼن د دﻏﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﻟﻪ‬
‫اﺟﺰاو څﺨﻪ ﺷﻤﻴﺮل ﮐﻴږي ﭼﯥ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ﻳﯥ د څﻴړﻧﯥ ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻮ‪.‬‬
‫‪ – ١‬ښﺎﻳﺴﺘﻪ ﻓﺮﻓﻴﻮن ‪.Euphorbin pulch‬‬
‫‪ – ٢‬داودن ګﻞ ‪.Chrysanthemumindicum‬‬
‫‪ – ٣‬ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ ‪.Nicotina tobacum‬‬
‫‪ – ٤‬ﺳﺘﻮري ډوﻟﻪ ګﻞ ‪.Cosmos sulfn rues‬‬
‫‪ – ٥‬ﭼﻴﻨﻲ ﻟﻮﺑﻴﺎ ‪.Glycine soja‬‬
‫‪ – ٢‬د اوږدو ورځــــﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎت ‪ :Long days plants‬د اوږدو ورځﻮ ﻳﺎ د ﻟﻨډو‬
‫ﺷﭙﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ څﺨﻪ دي ﭼﯥ روښﻨﺎﻳﻲ ﻳﯥ د )‪ (١٤‬ﺳﺎﻋﺘﻮﻧﻮ څﺨﻪ‬
‫زﻳﺎﺗﻪ وي ګﻞ ﮐﻮي‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې دې ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺗﻪ د )‪ (١٤‬ﺳﺎﻋﺘﻮﻧﻮ څﺨﻪ ﻟږﻩ روښﻨﺎﻳﻲ‬
‫ورﮐړﻟﻪ ﺷﻲ ﭘﻪ دې ﺣﺎﻟﺖ ﮐﯥ څﺎﻧګﯥ او ﭘﺎڼﯥ ﺗﻮﻟﻴﺪﻳږي ﻟﻴﮑﻦ ګﻞ ﭘﻪ ﮐﯥ ﻣﻨځﺘﻪ ﻧﻪ‬
‫راځﻲ‪ .‬دا ډول د اوږدو ورځﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎت د اﺳﺘﻮا ﮐﺮښﯥ څﺨﻪ ﻟﻴﺮې ﺳﻴﻤﻮ ﮐﯥ ودﻩ ﮐﻮي‪.‬‬
‫ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﻳﻮ ﮐﺎﻟﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﻟﮑﻪ اورﺑﺸﯥ او ﻏﻨﻢ ﭘﻪ دې ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺷﺎﻣﻞ اﻧﺘﻲ ﻣﻢ اﻏﻠﻲ‬
‫اﺳﻔﻨﺎج ‪. Spinaceae, Anthemume‬‬
‫‪ – ٣‬ﺑﯥ ﺗﻔﺎوﺗﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎ )‪ :(Indifferent plants‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎت څﺨﻪ دي‬
‫ﭼﯥ د ورځﻮ او د ﺷﭙﻮ اوږدواﻟﻰ وﺧﺖ د ګﻞ ﭘﻪ ورﮐﻮﻟﻮ ﮐﯥ ﮐﻮﻣﻪ اﻏﻴﺰﻩ ﻧﻪ ﻟﺮي ﻳﺎﻧﯥ‬
‫د ﺷﭙﻮ او د ورځﻮ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﭘﻪ دوى ﮐﻮم ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻧﻪ ﮐﻮي ﻟﮑﻪ ﺟﻮار ‪ ، Zeamays‬ﺑﺎﻧﺠﺎن‬
‫روﻣﻲ ‪ ، Lycopersicum‬ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ ‪ ،Nicotina‬ﻣﺮچ ‪ ،Capsicum‬ﺑﺎدرﻧګ‬
‫‪ .Cucumber‬هﻤﺪارﻧګﻪ روښﻨﺎﻳﻲ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ رﻧګﻮﻧﻮ ‪ Pigmentation‬هﻢ ﺗﺎﺛﻴﺮ‬
‫ﻟﺮي‪ .‬د ﭘﻮﺳﺘﮑﯥ رﻧګ د روښﻨﺎﻳﻲ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ډول ﻣﺘﺎﺛﺮﻩ ﮐﻴږي‪ .‬هﻐﻪ‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭼﯥ ﭘﻪ ﻏﺎروﻧﻮ ﮐﯥ ژوﻧﺪ ﮐﻮي ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﺗﻮر رﻧګ وي ﭼﯥ‬
‫دا ﮐﻴﻔﻴﺖ د روښﻨﺎﻳﻲ د ﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ څﺨﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪ .‬زﻳﺎﺗﻪ روښﻨﺎﻳﻲ د زﻳﺎت ﺗﺒﺨﻴﺮ‬
‫او ﺣﺘﻰ د ﻣﺮګ ﺳﺒﺐ ګﺮځﻲ‪.‬‬
‫‪128‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د روښﻨﺎﻳﻲ ﺑﻴﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ اﻏﻴﺰې‬
‫ﻣﺨﮑﯥ ﻟﻪ دې ﭼﯥ د ﻟﻤﺮ روښﻨﺎﻳﻲ ﭘﻪ ﻧﻤﻮ‪ ،‬ﺗﮑﺜﺮ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ او اﺣﺴﺎس د ژوﻧﺪﻳﻮ‬
‫اﺟﺴﺎﻣﻮ ﭘﻪ ﻧﻮرو ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻮ ﮐﯥ د څﻴړﻧﯥ ﻻﻧﺪې وﻧﻴﺴﻮ‪ ،‬ﻏﻮاړو ﭼﯥ د ﻟﻤﺮ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﭘﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺑﺎﻧﺪې د څﻴړﻧﯥ ﻻﻧﺪې وﻧﻴﺴﻮ‪ ،‬ﭘﻪ دې ﭘﻮهﻴږو ﭼﯥ‬
‫د ﻟﻤﺮ وړاﻧګﯥ ﺗﺮ هﻐﻪ وﺧﺘﻪ ﭘﻮرې ﭼﯥ ځﻤﮑﯥ ﺗﻪ رﺳﻴږي ﭘﻪ هﻮا ﮐﯥ د ډﻳﺮو ﻣﻮاﻧﻌﻮ‬
‫ﺳﺮﻩ ﻣﺨﺎﻣﺦ ﮐﻴږي‪ .‬ﭼﯥ ګﺮد‪ ،‬ﺑﺨﺎر‪ ،‬ورﻳځﯥ او د ﻧﻮرو ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺑﻴﺮﺗﻪ ﻣﻨﻌﮑﺲ‬
‫ﮐﻴږي او ﻳﻮاځﯥ ‪ ٤٣ %‬د ﻟﻤﺮ وړاﻧګﯥ د ځﻤﮑﯥ ﺳﻄﺤﯥ ﺗﻪ رﺳﻴږي‪ .‬ﮐﻮم اﻣﻮاج ﭼﯥ‬
‫ځﻤﮑﯥ ﺗﻪ رﺳﻴږي ﻳﻮ ﻓﻴﺼﺪ ﻳﯥ ﻣﺎوراﻟﺒﻨﻔﺶ ‪ Ultra violet‬او ‪ ٦ %‬ﻓﻴﺼﺪﻩ‪ ،‬د اﻧﻔﺮا‬
‫روج ‪ Infra Rouge‬اوږدﻩ وړاﻧګﻪ‪ ،‬د ﻗﺮﻣﺰﻣﺎورا اﺷﻌﻪ او ﭘﺎﺗﯥ ﻧﻮرې وړاﻧګﯥ ﭘﻪ‬
‫ﺗﺮګﻮ ﻧﻪ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬د ﻟﻤﺮ وړاﻧګﻮ دوران ﭘﻪ )‪ (٢٤‬ﺳﺎﻋﺘﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﭼﯥ ځﻤﮑﯥ ﺗﻪ‬
‫رﺳﻴږي د ‪ Photo periodism‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫د ﻟﻤﺮ وړاﻧګﯥ‬

‫‪ ٩٠ %‬ﺑﻴﺮاﺗﻪ هﻮا‬ ‫‪Sun‬‬ ‫‪٣٣ %‬‬

‫ﺗﻪ ﻣﻨﻌﮑﺲ‬ ‫ورځﯥ ﻣﺎﻧﻊ ګﺮځﻲ‬
‫ﮐﻴږي‬
‫‪٤٣ % = ١٦ % + ٢٧ %‬‬ ‫‪ ١٥%‬هﻮاﮐﯥ ﺟﺬﺑﻴږي‬

‫د ﻟﻤﺮ واړﻧګﯥ ﭘﻪ ﺷﻨﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ او ﭘﻪ ﺳﺮﻩ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﮐﯥ د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﭘﻪ ﻣﺦ‬

‫ﺑﻴﺎﻳﯥ او د اﻧﺮژۍ ﻣﻬﻤﻪ ﻣﻨﺒﻊ ګڼﻠﻪ ﮐﻴږي‪ .‬هﻐﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭼﯥ ﻟږو وړاﻧګﻮ ﭘﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ‬
‫ﮐﯥ ﻧﻤﻮ ﮐﻮي ﻧﺎرﻣﻞ ﺷﻴﻦ رﻧګ ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬د ﻧﻮر زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺷﻴﻦ واﻟﻰ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ‬
‫ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ روښﻨﺎﻳﯥ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ‪ Pigmentation‬هﻢ‬
‫اﻏﻴﺰﻩ ﻟﺮي‪ .‬اوس ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول د ﻧﻮر ځﻴﻨﯥ ﺧﺼﻮﺻﻲ اﻏﻴﺰې د اﮐﻮﻟﻮژي ﻟﻪ ﻧﻈﺮﻩ د‬
‫څﻴړﻧﯥ او ﻣﻄﺎﻟﻌﻲ ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻮ‪.‬‬
‫‪ – ١‬دورﻩ اې ﺣﺎﻟﺖ ‪ :Periodicity‬ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻴﺖ ﮐﯥ د ژوﻧﺪﻳﻮ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ دورﻩ اى‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻪ روښﻨﺎﻳﯥ ﭘﻮرې اړﻩ ﻟﺮي‪ .‬ﺣﻴﻮاﻧﺎت د دورﻩ اى ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻟﻪ روﻳﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې‬
‫ټﻮﻟګﻴﻮ وﻳﺸﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪129‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫اﻟﻒ – ورځﻨﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻪ ‪.Diurnal‬‬
‫ب – د ﺷﭙﯥ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻪ ‪.Nocturnal‬‬
‫ج – د ﻟﻤﺮ ﺧﺘﻠﻮ او د ﭘﺮﻳﻮﺗﻠﻮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻪ ‪ .Crepuscular‬او هﻐﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭼﯥ‬
‫ﻣﺎﻳﮑﺮو هﭙﻴﺘﻴﺖ ‪ Micro Habitate‬ځﺎى اﺷﻐﺎﻟﻮي او د ﻟﻤﺮ روښﻨﺎﻳﯥ ﭘﻪ ﻟږو ﺗﻐﻴﺮاﺗﻮ‬
‫ﮐﯥ ﻗﺮار ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺻﻮرت ﺳﺮﻩ ﻏﻴﺮ ﻋﺎدي دي‪ .‬د ﺣﺎرﻩ ﺳﻴﻤﻮ ﭘﻪ ځﻨګﻠﻮﻧﻮ‬
‫ﮐﯥ ⅔ ﺑﺮﺧﯥ ﻳﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ‪ Nocturnal‬دي‪ .‬اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﯥ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺻﻮرت د ﺑﻮم ﭘﻪ‬
‫داى ارﻧﻞ دي‪ .‬ﭘﻪ ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐﯥ دورﻩ اى ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻪ ﻳﯥ د ګﻼﻧﻮ‬ ‫اﺳﺘﺜﻨﺎ‬
‫ﺗړل او ﺧﻼﺻﻮل او د ﭘﺎڼﻮ ﻗﺎﺗﻮل دي‪.‬‬

‫د ﺟﻬﺖ ﻳﺎ ﺳﻤﺖ ﺗﻌﻴﻦ ﮐﻮل ‪Orientation‬‬

‫د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻧﻤﻮ ﮐﯥ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻬﻢ رول ﻟﺮي‪ .‬ﻧﺒﺎﺗﺎت د ﻳﻮﻩ ځﺎﻳﻪ څﺨﻪ و ﺑﻞ ځﺎى ﺗﻪ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻪ ﮐﻮي ﻟﻴﮑﻦ ﻧﺒﺎﺗﺎت د ﻳﻮ ﺧﺎرﺟﻲ ﻋﺎﻣﻞ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻟﮑﻪ ﻟﻤﺮ روښﻨﺎﻳﯥ د ﺳﻤﺖ‬
‫ﺗﻐﻴﺮ ﮐﻮي او د ځﻤﮑﯥ ﺟﺎذﺑﯥ ﻗﻮى ﭘﻪ واﺳﻄﻪ هﻢ د ځﺎى ﺗﻐﻴﺮ ﮐﻮي‪ .‬د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ زﻳﺎت‬
‫ﺣﺮﮐﺘﻮﻧﻪ ﻳﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت د ﺧﻄﺮ اﺣﺴﺎس ﮐﻮﻟﻮ ﭘﻮرې اړﻩ ﻟﺮي‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې اﻧﺤﻨﺎ ﻳﺎ د ﻧﻤﻮ‬
‫ﺗﻐﻴﺮ د ﻣﺤﺮﮎ ﻣﻨﺒﻊ او ﻳﺎ د ﻣﺤﺮﮎ ﻟﻪ ﻃﺮﻓﻪ وي د ﺗﺮوﭘﻴﺰم ‪ Tropism‬ﭘﻪ ﻧﻮم‬
‫ﻳﺎدﻳږي‪ .‬ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮدات ﭘﻪ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺗﻮګﻪ ﻟﻪ ﻓﻌﺎﻟﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻨﺒﻊ ﺧﻮاﺗﻪ او د ﻣﺤﺮﮎ‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﻟﻪ ﻃﺮﻓﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻮي دا ډول د ﺗﮑﺴﻴﺰ ‪ Taxis‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ‬
‫د ﺣﺮﮐﺖ ﭼټﮑﻮاﻟﻰ د ﮐﻨﻴﺴﻴﺰ‪ Kenesis‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې روښﻨﺎﻳﯥ د ژوﻧﺪﻳﻮ‬
‫اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺳﺮﻋﺖ ﻳﺎ ﭼټﮑﻮاﻟﻰ ﮐﻨﺘﺮول ﮐړي ‪ Photo kenesis‬ﭘﻪ ﻧــــــــﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬د‬
‫ځﻴﻨﻮ ﺗﺤﺮﻳﮏ ﻣﻨﺎﺑﻌﻮ د ﺗﺸﺨﻴﺺ او اﺷﻨﺎﻳﻲ ﻟﭙﺎرﻩ ﻻﻧﺪې اﺻﻄﻼﺣﺎت د ﻟﻴﺪوﻟﻮ وړ دي‪.‬‬
‫‪Hydro tropism – Geo tropism – Thermo periodism – Photo‬‬
‫‪periodism – photo taxis – chemo tropism.‬‬
‫اﻓﺘﺎب ﭘﺮﺳﺖ ګﻞ ‪ Helianthus‬ﭘﻮرﺗﻨﻰ ﺑﺮﺧﻪ د ﺗﻞ ﻟﭙﺎرﻩ د ورځﯥ ﻟﻪ ﻃﺮﻓﻪ د ﻟﻤﺮ‬
‫ﺧﻮا ﺗﻪ ﺗﺎوﻳږي‪ .‬ﭘﻪ هﻐﻮ ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﭼﯥ د ﻟﻤﺮ ﺷﺪت زﻳﺎت وي ځﻴﻨﯥ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﻟﮑﻪ ﺳﻠﻔﻴﻢ‬
‫‪ Silphium‬د ﻟﻤﺮ ﺧﻮا ﻧﻪ دا ډول ځﺎن ﺳﺎﺗﯥ ﭼﯥ د ﭘﺎڼﻮ څﻨډې ﻳﯥ د ﻟﻤﺮ ﺧﻮا ﺗﻪ واﻗﻊ‬

‫‪130‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﺷﻲ‪ .‬ﭘﻪ ﻣﻨﻲ ﮐﯥ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻪ ‪ Automnal‬وﻳﻞ ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﻪ ژﻣﻲ ﮐﯥ ‪ Hemal‬او‬
‫ﭘﻪ ﭘﺴﺮﻟﻲ ﮐﯥ ‪ Ernal‬وﻳﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬

‫ﺧـــــــــــــﺎورﻩ ‪Soil‬‬
‫ﺧﺎورﻩ ﻳﻮ ﻟﻪ ﻣﻬﻤﻮ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻋﻮاﻣﻠﻮ څﺨﻪ دﻩ ﭼﯥ ټﻮل ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮدات ﭘﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬
‫او ﭘﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ډول هﻐﻮى ﭘﻮرې اړﻩ ﻟﺮي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﺧﭙﻠﯥ اوﺑﻪ او ﻣﻌﺪﻧﯥ‬
‫ﻣﻮاد ﭘﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻪ ﺗﻮګﻪ د ﺧﺎورې څﺨﻪ اﺧﻠﻲ‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﺎن او ﻧﻮر ﺣﻴﻮاﻧﺎت د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ څﺨﻪ‬
‫ﺗﻐﺬﻳﻪ ﮐﻮي‪ .‬اﮐﺜﺮﻩ ﻻزم ﻋﻨﺎﺻﺮ)‪(Essential Elements‬ﭼﯥ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻪ اﻧﺪازﻩ ﭘﻪ‬
‫ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐﯥ ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي د هﻐﻮى د رﺷﺪ او ودې ﻟﭙﺎرﻩ ﻳﯥ ﭼﯥ ډﻳﺮ ﺿﺮوري دي‪ .‬ﭘﻪ‬
‫ﺧﺎورو ﮐﯥ ﻣﻮﺟﻮد دي‪ .‬دا ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ‪ :‬ﻓﺎﺳﻔﻮرس‪ ،‬ﭘﻮﺗﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﮐﻠﺴﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻣګﻨﻴﺰﻳﻢ‪ ،‬ﺳﻠﻔﺮ‪ ،‬اوﺳﭙﻨﻪ‪ ،‬ﻣﻮﻟﺒﺪﻳﻨﻢ‪ ،‬ﻣﺲ‪ ،‬ﺟﺴﺖ او ﻣﻨګﺎﻧﻴﺰ او ﻧﻮرو څﺨﻪ ‪.‬‬

‫ﺧـــــــــﺎورﻩ څــــﻪ ﺷـــــﻰ دﻩ‬

‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﭘﻪ دﻗﺖ ﺳﺮﻩ ﺧﺎورﻩ د ازﻣﺎﻳښﺖ ﻻﻧﺪې وﻧﻴﺴﻮ و ﺑﻪ وﻳﻨﻮ ﭼﯥ )ﺧﺎورﻩ‬
‫ﻳﻮاځﯥ( ﻧﻪ دﻩ‪ .‬ډﻳﺮې ﺧﺎورې د ﻣﻌﺪﻧﻲ ﻣﻮادو څﺨﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻮي دي‪ .‬ﭼﯥ د ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ د‬
‫ﺗﻴګﻮ ذراﺗﻮ څﺨﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪ .‬دا ﮐﻮﭼﻨﻰ ﺷﻮى ذرې د ﻟﻮﻳﻮ ﺗﻴګﻮ د ﺗﺮاش ﮐﻴﺪو څﺨﻪ‬
‫د ﻓﺰﻳﮑﯥ او د ﮐﻴﻤﻴﺎوي اﻏﻴﺰو ﻻﻧﺪې ﺗﺸﮑﻴﻠﻰ ﺷﻮي دي‪ .‬ﺧﺎورﻩ د ﻣﻌﺪﻧﻲ ﻣﻮادو‬
‫ﺑﺮﺳﻴﺮﻩ ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﻋﻀﻮي ﺧﻮﺳﺎ ﺷﻮو ﻣﻮادو هﻢ دﻩ‪ .‬د ﺧﺎورې ﺗﺮﮐﻴﺐ ﻋﺒﺎرت دى ﻟﻪ‪:‬‬
‫ﻣﻌﺪﻧﻲ ﻣﻮاد‪ ،‬ﻋﻀﻮي ﻣﻮاد‪ ،‬ﺁب او هﻮاڅﺨﻪ‪ .‬د ګټﻮرو زراﻋﺘﻲ ﺧﺎورو ﺣﺠﻢ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې‬
‫ډول دى‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﻋﻀﻮي ﻣﻮاد )‪ (٥‬ﻓﻴﺼﺪﻩ‪.‬‬ ‫‪ – ١‬ﻣﻌﺪﻧﻲ ﻣﻮاد ‪ ٤٥‬ﻓﻴﺼﺪﻩ‪.‬‬
‫‪ – ٤‬اوﺑـــــﻪ ‪ ٢٥‬ﻓــــﻴـﺼــــﺪﻩ‪.‬‬ ‫‪ – ٣‬هـــﻮا ‪ ٢٥‬ﻓــﻴﺼــــﺪﻩ‪.‬‬

‫د ﺧـــــﺎورو ډوﻟـــﻮﻧـــﻪ‬
‫ﺧﺎورې ډﻳﺮ ډوﻟﻮﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬ډﻳﺮې ﺧﺎورې ﭘﻪ ځﻨګﻠﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﺗﻮر رﻧګﻪ او اﺳﻔﻨﺠﻲ‬
‫دي‪ .‬د ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ ﺳﻴﻨﺪوﻧﻮ ﻏﺎړو او د ﺳﻴﻨﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﺳﻮاﺣﻠﻮ ﮐﯥ ﺷﻨﯥ وي‪ .‬د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن د‬

‫‪131‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﺷﻤﺎﻟﻲ وﻻﻳﺎﺗﻮ ﺷﻨﻠﻴﻮ ځﺎﻳﻮﻧﻮ زراﻋﺘﻲ ﺧﺎورې د ګﻞ رس ‪ ،‬د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺷګﯥ څﺨﻪ‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻃﯥ دي‪ .‬د ﺧﺎورو ﺗﻮﭘﻴﺮوﻧﻪ د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﻣﻮادو ﭘﻮرې اړﻩ ﻟﺮي ﭼﯥ ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮﻩ‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻃﯥ ﺷﻮى دي او ﺧﺎورې ﻳﯥ ﻣﻨځﺘﻪ راوړي دي‪ .‬هﻐﻪ ﻣﺨﻠﻮط ﭼﯥ ﭘﻪ ﮐﺎﻓﻲ او ﭘﻪ‬
‫ﻣﺴﺎوي ﻣﻘﺪار ﺳﺮﻩ ﺷګﻪ او ګﻞ رس وﻟﺮي د ګﻠﺪاﻧۍ ﺧﺎورې )‪ (Loam‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫هﻐﻪ ﺧﺎورﻩ ﭼﯥ دګﻞ رس ﻣﻘﺪار ﻳﯥ ﻧﻈﺮ و ﺷګﯥ ﺗﻪ زﻳﺎت وي داﺳﯥ ﺧﺎورې د ‪Clay‬‬
‫او ﭘﻪ هﻐﻮ ﺧﺎورو ﮐﯥ ﭼﯥ د ﺷګﯥ ﻣﻘﺪارﻳﯥ زﻳﺎت وي د ‪ Sandy soil‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬
‫ﺧﺎورې د ﻟﻮﻳﻮ ګﺮوﭘﻮﻧﻮ ﻟﻪ روﻳﻪ ) د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺧﺎورې( ﮐﻮﻟﻰ ﺷﻮ ﭼﯥ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې‬
‫ډول ﭘﻪ ﭘﻨځﻮ ډوﻟﻮﻧﻮ و وﻳﺸﻮ‪.‬‬
‫‪ – ١‬ﻟﻴﺘﻮ ﺳــــﻮل ‪ :Litho sole‬ﻳﺎ د ﮐﻢ ژورو ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﺗﻴګﯥ ﺧﺎورې ﭘﻪ اﮐﺜﺮﻩ‬
‫ﻏﺮﻧﻲ ﮐﻮهﺴﺘﺎﻧﻲ ﻟﻮړو ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي‪ .‬د دﻏﻮ ﺧﺎورو ﻣﺦ ﻟﻮﻳﻮ او ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ ﺗﻴګﻮ‬
‫ذرو ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻮښﻠﻰ ﺷﻮى دى‪.‬‬
‫‪ – ٢‬اﻟﻮوﻳﺎل ‪ :Alluvial‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻮ ﺧﺎورو څﺨﻪ دى ﭼﯥ د رودﺧﺎﻧﻮ او د‬
‫ﺳﻴﻨﺪوﻧﻮ څﺨﻪ ﺗﺸﮑﻴﻠﻰ ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫‪ :Rego sole – ٣‬هﻐﻪ ﺧﺎورې دي ﭼﯥ د ﺑﺎدوﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﺸﮑﻴﻠﻰ ﺷﻮى دي‬
‫ﻟﮑﻪ د هﻴﻮاد ﺷﻤﺎﻟﻲ وﻻﻳﺎﺗﻮ ﺧﺎورې‪.‬‬
‫‪ :Desertic – ٤‬ﻳﺎ ﺻﺤﺮاﻳﻲ ﺧﺎورې ﭼﯥ ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﺧﺎﮐﺴﺘﺮي او ﻧﺼﻮاري‬
‫رﻧګﻮﻧﻮ دي ﻟﮑﻪ د هﻴﻮاد د ﺟﻨﻮب ﻏﺮب او د ﺟﻨﻮﺑﻲ وﻻﻳﺘﻮﻧﻮ دښﺘﻮ ﺧﺎورې‪.‬‬
‫‪ – ٥‬اﻟﻘﻠﻲ ښﻮرﻩ ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﺧﺎورې ‪ :Salin alkali soil‬ﻟﮑﻪ د هﻠﻤﻨﺪ وادي‬
‫ﺧﺎورو ﭘﻪ ﺷﺎن دي‪.‬‬
‫د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺧﺎورو ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺧﻮاص‬
‫د ﻳﻨګﻨﺰ ‪ Youngs‬او د ﺟﺎﻧﺘﺰن ‪ Jant zen‬او د هﺎﺳﺮ ‪ Hauser‬او د ﻓﻼى ‪Fly‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻮ ﭘﻪ اﺳﺎس د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺧﺎورې ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﻻﻧﺪې ﻣﺸﺘﺮﮐﻮ ﮐﻴﻔﻴﺘﻮﻧﻮ دي‪.‬‬
‫‪ – ١‬د ﭘﺮوﻓﺎﻳﻞ ‪ Profile‬اﻧﮑﺸﺎف ډﻳﺮ ﻟږ او ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺨﺺ دي‪ .‬د ‪ CaCO3‬ﻣﻘﺪار‬
‫ﻳﯥ زﻳﺎت دى‪.‬‬
‫‪ – ٢‬رﻧګ ﻳﯥ ﻧﺼﻮاري‪ ،‬ﺧﺎﮐﺴﺘﺮي ﮐﻢ رﻧګﻪ دى‪.‬‬

‫‪132‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – ٣‬د )‪ (٨‬څﺨﻪ ﻟﻮړ ‪ PH‬ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ – ٤‬ﭘﻪ ډﻳﺮ ﻟږ ﻣﻘﺪار ﺳﺮﻩ ﻋﻀﻮي ﻣﻮاد ﻟﺮي ﻳﺎﻧﯥ د ﻳﻮ ﻓﻴﺼﺪ څﺨﻪ ﺗﺮ دوﻩ ﻓﻴﺼﺪﻩ‬
‫ﭘﻮرې ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ – ٥‬ډﻳﺮ ﮐﻠﮏ ﻳﺎ ﺳﺨﺖ ﺟﻮړښﺖ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ ﺧﺎص ډول ﮐﻮم وﺧﺖ ﭼﯥ وﭼﯥ ﺷﻲ دا‬
‫ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻳﯥ دﻋﻀﻮي ﻣﻮادود ﮐﻤﻮاﻟﻲ او د ﭼﻮﻧﯥ ﻣﻘﺪار او د ﺳﻠﻴﮑﺎن ﻣﻘﺪار ﻳﯥ زﻳﺎت‬
‫دى‪.‬‬
‫‪ – ٦‬د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو ﻣﻘﺪار ﻳﯥ ﮐﻢ دى ﻳﺎﻧﯥ د ‪ ١ – ٢ %‬ﻓﻴﺼﺪو ﭘﻮرې دى‪.‬‬
‫‪ – ٧‬ﭘﻪ ټﻮل ﭘﺮوﻓﺎﻳﻞ ﮐﯥ ﻳﺎﻧﯥ ﺳﺮﺗﺮ ﭘﺎﻳﻪ د ﮐﻠﺴﻴﻢ ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﺖ ﻣﻘﺪار ﻳﯥ زﻳﺎت دى‪.‬‬

‫د اﺣـﺠـــــﺎرو ډوﻟـــــﻮﻧـــﻪ‬
‫څﺮﻧګﻪ ﭼﯥ ﺧﺎورﻩ د اﺟﺤﺎرو د ﺗﺠﺰﻳﻪ ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ ﻧﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ‬
‫ﻻزم دي ﭼﯥ د اﺣﺠﺎرو ډوﻟﻮﻧﻮ څﺨﻪ هﻢ ﭘﻪ هﻤﺪې ځﺎى ﮐﯥ ﻳﺎدوﻧﻪ وﮐړو‪ .‬د ﺷﮑﻞ‬
‫رﻧګ ﻟﻪ روﻳﻪ اﺣﺠﺎرو ﺗﻮﭘﻴﺮ ﭘﻪ ﮐﻠﮑﻮاﻟﻰ او ﭘﻪ ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐﯥ دى‪ .‬د هﺮې ﺗﻴګﯥ‬
‫ﻃﺒﻌﻲ ﺟﻮړښﺖ ﺗﺮ ډﻳﺮﻩ ﺣﺪﻩ دې ﭘﻮرې ﺗړﻟﻰ دى ﭼﯥ څﻨګﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻮي دي‪ .‬اﺣﺠﺎر‬
‫ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ډول ﭘﻪ درې ﻻﻧﺪﻳﻨﻴﻮ ﻃﺮﻳﻘﻮ څﺨﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راﻏﻠﻲ دي او ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ ﭘﻪ‬
‫درﻳﻮ ﻃﺒﻘﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫‪ – ١‬راﺳﺒﻪ اﺣﺠﺎر ‪.Sedimentary Rocks‬‬
‫‪ – ٢‬ﻧﺎرﻳﻪ اﺣﺠﺎر ‪.Igneus Rocks‬‬
‫‪ – ٣‬ﻣﺘﺤﻮﻟﻪ اﺣﺠﺎر ‪.Metamorphic Rocks‬‬
‫‪ – ١‬راﺳﺒﻪ اﺣﺠﺎر‪ :‬د هﻐﻮ ﻣﻮادو څﺨﻪ ﭼﯥ د رودﺧﺎﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﻳﻮﻩ ځﺎى څﺨﻪ‬
‫و ﺑﻞ ځﺎى ﺗﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﺷﻮي دي‪ .‬رودﺧﺎﻧﯥ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﺴﻴﺮ ﮐﯥ ﺳﻴﻨﺪوﻧﻪ د ﺧټﯥ‪ ،‬ﺷګﯥ او د‬
‫ﮐﻮﭼﻨﯥ ﺗﻴګﯥ ﻟﻪ ځﺎﻧﻪ ﺳﺮﻩ وړي‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼﯥ د رودﺧﺎﻧﻮ اوﺑﻪ اراﻣﻮ ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﺗﻪ ورﺳﻴږي‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻳﯥ ﺳﺴﺖ او ﺑﻄﻲ ﮐﻴږي‪ .‬او د هﻐﻮ ﺷﻴﺎﻧﻮ ﻣﻘﺪار ﭼﯥ ﻟﻪ ﺧﭙﻞ ځﺎن ﺳﺮﻩ وړي‬
‫ښﮑﺘﻪ ﮐښﻴﻨﻲ‪ .‬وروﺳﺘﻪ ﻟﻪ هﻐﻪ د ﺷګﻮ ﻟﻮﻳﻮ داﻧﻮ ﺗﻪ ورﺳﻴږي ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐﯥ ﭘﺎﮐﯥ ﺷګﻠﻨﯥ‬
‫داﻧﯥ او ﺧﺎورې ﭼﯥ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﺷﺘﻪ دي اﻣﮑﺎن ﻟﺮي ﺗګﯥ ﺳﻴﻨﺪوﻧﻪ ﻟﻪ ځﺎن ﺳﺮﻩ ﻳﻮﺳﻲ او‬

‫‪133‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د اﺑﺤﺎرو ﻻﻧﺪﻳﻨﻲ ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﺗﻪ ښﮑﺘﻪ ﮐﻴږي‪ .‬د وﺧﺖ ﭘﻪ ﺗﻴﺮﻳﺪو ﺳﺮﻩ ﻧﻮﻣﻮړى داﻧﯥ ﻳﻮ د‬
‫ﺑﻞ ﺳﺮﻩ ﺟﻮش ﺧﻮري او ﺗګﯥ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪.‬‬
‫د ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ ﺗﻴګﻮ څﺨﻪ ﻟﻮټﯥ )ﮐﻠﻮخ( ﺗﺸﮑﻴﻠﻴږي‪ .‬د ﺷګﻮ داﻧﯥ وروﺳﺘﻪ ﻟﻪ دې ﭼﯥ ﻳﻮ‬
‫د ﺑﻞ ﺳﺮﻩ ښﻪ ﻳﻮ ځﺎى او ﺟﻮش و ﺧﻮري ﺷګﻠﻨﻰ ﺗﻴګﯥ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ ﭼﯥ ﺧټﯥ ‪ ،‬ﻻى‬
‫او د ورﺳﺘﻰ ﺗﻴګﯥ ﺟﻮړﻩ وي‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﻧﺎرﻳﻪ ﺗﻴګﯥ )اﺗﺸﻔﺸﺎﻧﻲ(‪ :‬ﭘﻮهﺎن ﭘﻪ دې ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻣﻨﺪ دي ﮐﻮم وﺧﺖ ﭼﯥ د ﻟﻤﺮ‬
‫څﺨﻪ ﻳﻮ زﻳﺎت ﻣﻘﺪار ﻏﺎز ازادﻩ او ﻳﺎ ﺟﻼ ﺷﻲ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ او ځﻤﮑﻪ هﻢ ﻟﻪ هﻤﺪﻏﻮ‬
‫ګﺎزاﺗﻮ څﺨﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻮې دﻩ‪ .‬ځﻤﮑﻪ ورو ورو ﺳړﻩ ﺷﻮﻩ او ﻧﻮﻣﻮړي ﻏﺎزات ﻟﻮﻣړى‬
‫ﭘﻪ ﻣﺎﻳﻊ او ﺑﻴﺎ ﭘﻪ ﺟﺎﻣﺪ ﺷﮑﻞ ﺑﺪﻟﯥ ﺷﻮي‪ .‬ﮐﻮﻣﯥ ﺗﻴګﯥ ﭼﯥ د ځﻤﮑﯥ د ﺳﻘﺖ ﮐﻴﺪو څﺨﻪ‬
‫ﻣﻨځﺘﻪ راﻏﻠﻲ دي ﻧﺎرﻳﻪ ﺗﻴګﯥ ﺑﻠﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ – ٣‬ﻣﺘﺤﻮﻟﻪ ﺗﻴګﯥ‪ :‬ﻣﺘﺤﻮﻟﻪ ﺗﻴګﯥ هﻢ د رﺳﻮﺑﻲ ﺗﻴګﻮ او هﻢ د ﻧﺎرﻳﻪ اﺣﺠﺎرو څﺨﻪ‬
‫ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻮى دي‪ .‬د ﺣﺮارت ﻟﻮړﻩ درﺟﻪ او ﻟﻮړ ﻓﺸﺎروﻧﻪ اﻣﮑﺎن ﻟﺮي ﭼﯥ د راﺳﺒﻪ او‬
‫د ﻧﺎرﻳﻪ ﺗﻴګﻮ ﺷﮑﻞ ﺗﻪ ﺑﺪﻟﻮن ورﮐړي‪.‬‬

‫‪134‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫دوﻳـــــــﻢ ﻓــــﺼــــــﻞ‬

‫‪Chemical Environment‬‬ ‫ﮐــﻴـــﻤــﻴــــﺎوي ﻣــــﺤـــــﻴﻂ‬

‫د ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻣﺤﻴﻂ د ﭘﻴﻞ ﮐﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﺻﻮرت ﮐﯥ دې ﻓﺼﻞ ﺗﻪ ور داﺧﻠﻴږو‪ ،‬د ﻣﺤﻴﻂ او‬
‫د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ دوﻩ اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻮاد ﺷﺘﻪ دي ﭼﯥ ﺣﻴﺎﺗﻲ رول ﻟﺮي هﻐﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺠﻦ او ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ څﺨﻪ دي‪ .‬دا دوﻩ ﻣﺎدې ﭘﻪ دوﻩ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻋﻤﻠﻴﺎﺗﻮ‬
‫ﮐﯥ ﻳﺎﻧﯥ ﭘﻪ ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ او ﺗﻨﻔﺲ ﮐﯥ ﻣﻬﻤﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﻟﺮي‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ﻻﻧﺪﻳۍ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫د ﺗﻨﻔﺲ او د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻩ‪.‬‬
‫ﻧﻮر‬
‫‪CO2 + 6H2O‬‬ ‫‪C6H12O6 + 6O2‬‬
‫ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ‬

‫ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻨۍ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﮐﯥ اﮐﺴﻴﺠﻦ او ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ دوﻩ اړﺧﻴﺰﻩ راﺑﻄﯥ ﻟﺮي ﭘﻪ هﺮ‬
‫ډول ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ د دوى ﻣﻘﺪار ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻠﻪ ﻓﺮق ﻟﺮي او ﭘﻪ ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺑﺎﻧﺪې ﻓﻮق‬
‫اﻟﻌﺎدﻩ اﻏﻴﺰې ﻟﺮي‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﻟﻪ دې دا ﻋﻨﺼﺮ او ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ رواﺑﻄﻮ ﮐﯥ د‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ ډﻳﺮ ارزښﺖ ﻟﺮي‪ .‬د ﭘﺎﻣﻠﺮﻧﯥ وړ ﻳﻮ ﺑﻞ اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ‬
‫اهﻤﻴﺖ ﻣﻮ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو د ﺗﺠﺰﻳﻲ او اﻧﺘﻘﺎل څﺨﻪ دى ﭼﯥ د ذرﻩ ﺑﻴﻨﻲ‬
‫اﺟﺴﺎﻣﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬ﭘﻪ دې ﻋﻤﻠﻴﺎﺗﻮ ﮐﯥ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﻣﺼﺮف رﺳﻴږي او‬
‫ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ازادﻳږي‪.‬‬

‫اول – اﮐــــﺴـﻴـﺠـــــﻦ‬
‫ټﻮل ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﺧﭙﻞ د اړﺗﻴﺎ وړ اﻧﺮژي د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو څﺨﻪ د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ‬
‫ﭘﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړي‪ .‬ﭘﻪ ﺑﺪل ﮐﯥ ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ او ﭘﻪ‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ اﻧﺮژي ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪ .‬د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﻋﻤﺪﻩ ﺑﺮﺧﯥ ازادﻩ هﻮا او‬
‫اﮐﺴﻴﺠﻦ د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﻟﭙﺎرﻩ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻮي‪ .‬دا ډول ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم د‬
‫هﻮازي )‪ (aerobic‬اﺟﺴﺎﻣﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﻳﻮ ﺑﻞ ډول ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ‬

‫‪135‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻏﻴﺮ هﻮازي ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ څﺨﻪ دى ﭼﯥ ﺧﭙﻞ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو د ﻏﻴﺮ‬
‫ﻣﮑﻤﻞ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﻮو ﻣﻮادو څﺨﻪ ﻻﺳﺘﻪ راوړي‪.‬‬

‫د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ او ﻣﻘﺪار‬

‫‪ :‬ﭘﻪ اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ ﮐﯥ ﻣﺨﻠﻮط ﻏﺎزات ﻣﻮﺟﻮد دي ﭼﯥ د هﻐﻮى‬ ‫‪ – ١‬وچ ﻣﺤﻴﻂ‬
‫‪ ٢١ %‬ﻳﯥ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي‪ ،‬ﺳﺮﻩ ﻟﻪ دې ﭼﯥ د اﮐﺴﻴﺠﻦ زﻳﺎت ﻣﻘﺪار ﭘﻪ ﻣﺼﺮف‬
‫رﺳﻴږي او ﻧﺒﺂﺗﺎت ﻳﻮ زﻳﺎت ﻣﻘﺪار اﮐﺴﻴﺠﻦ د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ د ﻋﻤﻠﯥ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ‬
‫ﻃﺒﻌﻴﺖ ﮐﯥ ﻋﻼوﻩ ﮐﻴږي‪ .‬ﻧﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ د وچ ﻣﺤﻴﻂ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم د اﮐﺴﻴﺠﻦ د‬
‫ﮐﻤﻮاﻟﻰ ﺳﺮﻩ ﻧﻪ ﻣﺨﺎﻣﺦ ﮐﻴږي‪ .‬ﻳﺎﻧﯥ ﭘﻪ وچ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﮐﺎﻓﻲ اﻧﺪازې ﺳﺮﻩ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد دى‪ .‬دا ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﭘﻪ دوﻩ ﺣﺎﻟﺘﻮﻧﻮ ﮐﯥ دى‪.‬‬
‫اﻟﻒ – د ځﻤﮑﯥ ﭘﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ د اﮐﺴﻴﺠﻦ د ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﮐﻤﻮاﻟﻰ ﻧﻪ ﺣﺲ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫ب – ﭘﻪ ﻟﻮړو ارﺗﻔﺎﻋﺎﺗﻮ ﮐﯥ او د ځﻤﮑﯥ ﭘﻪ ﻻﻧﺪﻳﻨﻰ ژورو ﺑﺮﺧﻮ ﮐﯥ د اﮐﺴﻴﺠﻦ‬
‫ﻏﻠﻈﺖ ﮐﻢ دى‪ .‬ځﮑﻪ ﭼﯥ د ﻧﻮرو ټﻮﻟﻮ ګﺎزاﺗﻮ اﻧﺪازﻩ هﻢ ﮐﻤﻪ وي‪ .‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ د ﻏﻠﻈﺖ‬
‫ﮐﻤﻮاﻟﻰ ﭘﻪ ارﺗﻔﺎﻋﺎﺗﻮ ﮐﯥ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ ﻓﺸﺎر ﮐﻤﻮاﻟﻲ ﭘﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ دى ﻧﻮ ﻟﻪ دې‬
‫اﻣﻠﻪ ﭘﻪ )‪ (٥٥٠٠‬ﻣﺘﺮو ارﺗﻔﺎع ﮐﯥ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻣﻘﺪار د ﺑﺤﺮ د ﺳﻄﺤﯥ ﭘﻪ ﻧﻴﻤﺎﻳﻲ دى‪ .‬ﭘﻪ‬
‫ﻋﺎدي ﺧﺎورو او ﭘﻪ ﻟﻨﺪو ﻳﺎ ﻣﺮﻃﻮﺑﻮ ﺧﺎورو ﮐﯥ دا ﻣﻘﺪار ﮐﻤﻴږي‪.‬‬
‫ﻣﺤﻴﻂ‪ :‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ ﻣﻘﺪار ﻇﺮﻓﻴﺖ اوﺑﻪ ﭘﻪ ﻣﺸﺒﻮع ﺣﺎﻟﺖ‬ ‫‪ – ٢‬د ﺑﺤﺮ‬
‫ﮐﯥ ﺳﺎﺗﻲ‪ .‬د ﺣﺮارت درﺟﯥ ﻣﺎﻟګﻴﻨﺘﻮب د ﻓﺸﺎر ﭘﻮرې اړﻩ ﻟﺮي‪ .‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ د‬
‫ﻣﺸﺒﻮﻋﻴﺖ ﻧﻤﻮﻧﯥ ﭘﻪ ﺧﻮږو اوﺑﻮ ﮐﯥ ﺣﺮارت درﺟﻪ اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ارزښﺖ ﻟﺮي‪ .‬ﭼﯥ ﭘﻪ‬
‫ﻻﻧﺪﻳﻨﻰ ﺟﺪول ﮐﯥ ښﻮدل ﺷﻮى دى‪.‬‬

‫‪136‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫)‪ – (٢‬ﺟﺪول د ﺣﺮارت درﺟﻪ د ﺳﺎﻧﺘﻴګﺮاد ﭘﻪ ﺣﺴﺎب ﮐﯥ‪:‬‬
‫د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻏﻠﻈﺖ ﭘﻪ ﻣﺸﺒﻮﻋﻴﺖ ﮐﯥ‪:‬‬
‫ﺗﺮوې اوﺑﻪ‬ ‫ﺣﺮارت درﺟﻪ ‪C0‬‬ ‫ﺧﻮاږې اوﺑﻪ‬
‫ﻣﺎﻟګﻴﻨﺘﻮب‪٣٦%‬ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ‬ ‫د ﺳﺎﻧــﺘﻲ ګﺮاد ﭘﻪ ﺣﺴﺎب‬ ‫‪O2 PPm‬‬
‫اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﻓﻲ ﻟﻴﺘﺮﮐﯥ‬ ‫ﻣﻠﻲ ګﺮام ﭘﻪ ﻓﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﮐﯥ‬
‫‪٨٠٠‬‬ ‫ﺻﻔﺮ‬ ‫‪١٤٫٧‬‬
‫‪٥٫٨‬‬ ‫‪١٥‬‬ ‫‪١٠٫٣‬‬
‫‪٤٫٥‬‬ ‫‪٣٠‬‬ ‫‪٦٫٣‬‬

‫ﮐﻠﻪ ﭼﯥ ﭘﻪ دې و ﭘﻮهﻴﺪو ﭼﯥ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻣﻘﺪار ‪ ٢١ %‬ﭘﻪ هﻮا ﮐﯥ دى‪ .‬دا ﻣﻘﺪار د‬

‫)‪ (٢١٠‬ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ ﺳﺮﻩ ﭘﻪ ﻓﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﮐﯥ ﻣﻌﺎدل دى‪ .‬ﻣﻮﻧږ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻣﻘﺪار ﭘﻪ‬
‫ﺗﻮﭘﻴﺮ ﭘﻪ هﻮا او اوﺑﻮ ﮐﯥ ﭘﻮهﻴږو ځﮑﻪ ﭼﯥ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻣﻘﺪار ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﻟﻴﺘﺮ هﻮا ﮐﯥ )‪(٢٥‬‬
‫ځﻠﻪ د ﻳﻮﻩ ﻟﻴﺘﺮ اوﺑﻮ څﺨﻪ زﻳﺎت دى‪.‬‬
‫د ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎﺗﻮ څﺨﻪ دا ډول ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﺮﻻﺳﻪ ﮐﻴږي ﭼﯥ د اﮐﺴﻴﺠﻦ‬
‫ﻣﻬﻤﻪ ﻣﻨﺒﻊ او ذﺧﻴﺮﻩ ګﺎ‬
‫اﻟﻒ‪ :‬اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ دى او د ﺑﺤﺮي ﻣﺤﻴﻂ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻣﻬﻤﻪ ﻣﻨﺒﻊ هﻐﻪ اﮐﺴﻴﺠﻦ دى ﮐﻮم‬
‫ﭼﯥ د هﻮا څﺨﻪ ﺟﺬﺑﻮي‪.‬‬
‫ب ‪ :‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ دوﻳﻤﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻪ اﮐﺴﻴﺠﻦ څﺨﻪ دى ﭼﯥ د ﺑﺤﺮي ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د‬
‫ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ ﻋﻤﻠﯥ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ازادﻳږي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ د اوﺑﻪ اﮐﺴﻴﺠﻦ د اﻧﺘﺸﺎر د ﻋﻤﻠﯥ‬
‫ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ هﻮا ﮐﯥ ﺿﺎﻳﻊ ﮐﻴږي‪ .‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ زﻳﺎت ﻣﻘﺪار د ﺗﻨﻔﺲ ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﮐﯥ ﭘﻪ‬
‫ﻣﺼﺮف رﺳﻴږي او ﻳﻮﻩ ﺑﺮﺧﻪ ﻳﯥ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐﯥ د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو ﭘﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﯥ‬
‫ﻣﺼﺮﻓﻴږي‪ .‬ﻧﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړﻟﻮ ﮐﯥ ﻣﻬﻢ رول‬
‫ﻟﺮي‪ .‬د اوﺑﻮ ﭘﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ درې ﻣﻬﻢ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺣﺎﻟﺘﻮﻧﻪ د اﮐﺴﻴﺠﻦ د ذﺧﻴﺮې ﻟﻪ ﻧﻘﻄﯥ‬
‫ﻧﻈﺮﻩ ﻣﻮﺟﻮدې دي‪.‬‬
‫اﻟﻒ – ﺳﻄﺤﻲ ﻗﺸﺮ‪:‬‬
‫ب – د اوﺑﻮ د ﺳﻄﺤﯥ ﻻﻧﺪې ﺑﺮﺧﻪ‪:‬‬
‫ج – ژورﻩ ﻃﺒﻘﻪ ‪:‬‬

‫‪137‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د اوﺑﻮ ﺳﻄﺤﻲ ﺑﺮﺧﻪ د هﻮا ﺳﺮﻩ ﭘﻪ ﺗﻮازن ﮐﯥ دﻩ او ﭘﻪ ﮐﺎﻓﻲ اﻧﺪازﻩ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻟﺮي‪.‬‬
‫د دې ﻃﺒﻘﯥ ﭘﻴړواﻟﻰ د هﻮا ﺳﺮﻩ د ﺗﻤﺎس ﻟﻪ ﻧﻈﺮﻩ او د ﺳﻴﻨﺪوﻧﻮ ﻣﻮﺟﻮﻧﻪ د ﻳﻮﻩ ﻣﺤﻴﻂ‬
‫څﺨﻪ و ﺑﻞ ﻣﺤﻴﻂ ﺗﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي‪.‬‬
‫د اوﺑﻮ ﺳﻄﺤﯥ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺑﺮﺧﻪ ﮐﯥ د ﻏﻠﻈﺖ ﺳﺮﻩ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ځﮑﻪ ﭼﯥ د اﮐﺴﻴﺠﻦ‬
‫ﺗﺒﺎدﻟﻪ ﮐﻴﺪل ډﻳﺮ ﮐﻢ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﭼﯥ د ﺗﻨﻔﺲ ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ‬
‫ﮐﯥ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ذﺧﻴﺮﻩ ﮐﻤﻮي‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ ﻋﻤﻠﻴﻪ د اﮐﺴﻴﺠﻦ د‬
‫ذﺧﻴﺮﻩ ﮐﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﯥ ډﻳﺮﻩ ﻣﻬﻤﻪ وﻧډﻩ ﻟﺮي‪ .‬ﮐﻮم وﺧﺖ ﭼﯥ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ژوﻧﺪي‬
‫اﺟﺴﺎم ﺗﻨﻔﺲ وﮐړي ﻧﻮ د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو زﻳﺎت ﻣﻘﺪار ﺗﺠﺰﻳﻪ او د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻏﻠﻈﺖ ډﻳﺮ‬
‫ﮐﻤﻴږي‪ .‬ﭘﻪ وﻻړو اوﺑﻮ ﮐﯥ ﻟﮑﻪ ﭘﻪ ډﻧډوﻧﻮ‪ ،‬ﺟﺒﻪ زارو ځﻤﮑﻮ او ﺧﻨﺪﻗﻮﻧﻮ ﮐﯥ ډﻳﺮ‬
‫ﻋﻀﻮي ﻣﻮاد ﻣﻮﺟﻮد دي‪ .‬د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو ﺗﺠﺰﻳﻪ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻣﻘﺪار ﭘﻪ ﮐُﻠﻲ ډول ﻟﻪ‬
‫ﻣﻨځﻪ وړي‪.‬‬
‫د ﻣﻮﺳﻤﻮﻧﻮ او د ﺣﺮارت درﺟﯥ د ﺑﺪﻟﻮﻧﻮﻧﻮ ﺳﺮﻩ ﻳﻮاځﯥ د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ‬
‫ﮐﯥ ﺗﻨﻔﺲ او د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو د ﺗﺠﺰﻳﯥ ﺗﻮﭘﻴﺮوﻧﻮ ﭘﻮرې اړﻩ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻲ اوﺑﻮ ﮐﯥ د‬
‫اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻣﺸﺒﻮﻋﻴﺖ د ﺑﺪﻟﻮﻧﻮﻧﻮ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪ .‬د ځﻴﻨﻮ ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﻻﻧﺪې ورځﻨﻲ ﺑﺪﻟﻮﻧﻮﻧﻪ د‬
‫اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻏﻠﻈﺖ زﻳﺎﺗﻴږي‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړي ﺑﺪﻟﻮﻧﻮﻧﻪ د اﮐﺴﻴﺠﻦ د ﻧﺒﺾ )‪ (Oxygen pulse‬ﭘﻪ‬
‫ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬د ورځﯥ ﻟﻪ ﻃﺮﻓﻪ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻣﻘﺪار زﻳﺎﺗﻴږي او د ﺷﭙﯥ ﻟﻪ ﺧﻮا د ﺑﺤﺮي‬
‫ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ د ﺗﻨﻔﺲ او د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو د ﺗﺠﺰﻳﻲ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻣﻘﺪار ﮐﻤﻴږي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺻﻮرت د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﮐﻤﻮاﻟﻰ او ﻳﺎ ﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻲ اوﺑﻮ ﮐﯥ ډﻳﺮ ﮐﻢ‬
‫ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﻪ ﮐﻮم وﺧﺖ ﮐﯥ ﭼﯥ د هﻮا ﺟﺮﻳﺎن او ﻳﺎ د اوﺑﻮ ﺟﺮﻳﺎن ﻗﻄﻊ ﺷﻲ ﻧﻮ د‬
‫ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو ﺗﺠﺰﻳﻪ ﭼټﮑﻪ ﮐﻴږي‪ .‬ﻧﻮ ﭘﻪ دې ﺣﺎﻟﺖ ﮐﯥ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻪ وي‪.‬‬
‫د دﻏﻪ ﮐﻼﺳﻴﮏ ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ﺗﻮرﻩ ﺑﺤﻴﺮﻩ ﮐﯥ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﻪ دﻏﻪ ﺑﺤﻴﺮﻩ ﮐﯥ د ‪150m‬‬
‫ﻣﺘﺮو څﺨﻪ ﺗﺮ ‪ 220m‬ﻣﺘﺮو ﭘﻮرې رﺳﻴږي‪ .‬ﭘﻪ ژورو ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﭘﻪ ﮐﺎﻓﻲ‬
‫اﻧﺪازﻩ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻪ وي‪.‬‬

‫‪138‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د اﮐﺴﻴﺠﻦ د ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ اﻏﻴﺰې‬
‫ﻣﺤﻴﻂ‪ :‬اوس ﻣﻮ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻣﻘﺪار اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﺗﻮﭘﻴﺮوﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﺘﺨﺘﻠﻔﻮ ﻃﺒﻌﻲ ځﺎﻳﻮﻧﻮ‬
‫ﮐﯥ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐړل‪ .‬څﺮﻧګﻪ ﭼﯥ د اﮐﺴﻴﺠﻦ زﻳﺎت ﻣﻘﺪار د ځﻤﮑﯥ د ﮐﺮې ﭘﻪ ښﮑﺘﻨﻰ ﺑﺮﺧﻪ‬
‫ﮐﯥ ﻳﺎﻧﯥ د اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ ﭘﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﮐﯥ ﻣﻮﺟﻮد دى‪ .‬ﻧﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﭘﻪ دﻏﻮ ﺑﺮﺧﻮ ﮐﯥ ﮐﻮم‬
‫ﺣﻴﺎﺗﻲ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ ﻟﻮړو ارﺗﻔﺎﻋﺎﺗﻮ ﮐﯥ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﮐﻤﻮاﻟﻰ ﭘﻪ هﻐﻮ ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ‬
‫ﺑﺎﻧﺪې ﭼﯥ د اﮐﺴﻴﺠﻦ زﻳﺎت ﻣﻘﺪار ﺗﻪ اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي ﭘﻪ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ ډول اﻏﻴﺰﻩ ﮐﻮي‪ .‬ﺗﻲ‬
‫ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭘﻪ داﻳﻤﻲ ډول ﭘﻪ هﻐﻮ ارﺗﻔﺎﻋﺎﺗﻮ ﮐﯥ ﭼﯥ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻳﯥ د ‪٤٥ %‬‬
‫ﻓﻴﺼﺪﻩ د ﺑﺤﺮ د ﺳﻄﺤﯥ څﺨﻪ ﮐﻢ وي ژوﻧﺪ ﻧﻪ ﺷﻲ ﮐﻮﻟﻰ‪ .‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﮐﻤﻮاﻟﻰ د هﻮا‬
‫ﻧﺎزﮐﻲ ﭘﻪ هﻐﻮ ارﺗﻔﺎﻋﺎﺗﻮ ﮐﯥ ﭼﯥ اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﯥ هﻠﺘﻪ ژوﻧﺪ ﮐﻮي ﻋﻴﻦ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﺗﺤﻤﻴﻞ‬
‫ﮐﻴږي‪ .‬د ارﺗﻔﺎﻋﺎﺗﻮ ﺳﻠﺴﻠﻪ د ﻏﻴﺮ ﻓﻘﺎرﻳﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﻟﭙﺎرﻩ زﻳﺎت ﻣﺤﺪودﻳﺖ د‬
‫ﺣﺮارت د درﺟﯥ ﻟﻪ ﻧﻈﺮﻩ ﻧﺴﺒﺖ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﮐﻤﻮاﻟﻰ ﺗﻪ ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﭘﻪ ﮐﻮﻣﻪ ﺧﺎورﻩ ﮐﯥ ﭼﯥ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻪ وي ﻧﻮ دا ﺣﺎﻟﺖ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ رﻳﺸﻮ‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ اﻏﻴﺰﻩ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ هﻐﻮ ﺧﺎورو ﮐﯥ ﭼﯥ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻳﯥ ‪ ٣ %‬څﺨﻪ ﮐﻢ وي د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ‬
‫رﻳﺸﯥ هﻠﺘﻪ ﻧﻔﻮذ ﻧﻪ ﺷﻲ ﮐﻮﻟﻰ او ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻮي‪ .‬د ﺳﻴﻼﺑﻮﻧﻮ ﻧﺎڅﺎﺑﻪ راﺗﻠﻞ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول‬
‫د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د ﻣﺮګ ﺳﺒﺐ ګﺮځﻲ او ﺣﻴﻮاﻧﺎت د اﮐﺴﻴﺠﻦ د ﻟږواﻟﻰ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ځﻲ‪ .‬د‬
‫ﮐﺮﻳﭙﺘﻮګﻤﻴﮏ ‪ Cryptogamic‬زﻳﺎت ﻧﺒﺎﺗﺎت هﻐﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت دي ﭼﯥ ګﻞ ﻧﻪ ﻟﺮي ﻟﮑﻪ‬
‫ﻣﺎﺳﻮﻧﻪ ‪ Mosses‬او ﻧﻮر‪ .‬او هﻮازي ﺣﻴﻮاﻧﺎت د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﮐﯥ د‬
‫ﺧﺎورې ﻟﻪ ﻃﺒﻘﻮ څﺨﻪ ﺑﻴﺮون وځﻲ او ﺣﺘﻰ ځﻴﻨﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻟﮑﻪ ځﻤﮑﻨﻲ ﭼﻨﺠﻴﺎن د‬
‫اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﮐﯥ د ﻳﻮﻩ ﻟږ وﺧﺖ ﻟﭙﺎرﻩ ژوﻧﺪ ﮐﻮﻟﻰ ﺷﻲ‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ اﮐﺜﺮﻩ ځﻤﮑﻨﻲ‬
‫ﭼﻨﺠﻴﺎن د ﺧﺎورو ﻟﻪ ﺳﻄﺤﯥ څﺨﻪ د اﮐﺴﻴﺠﻦ د ﻟږواﻟﻲ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻮي او‬
‫ﻧﻮﻣﻮړى ځﺎى ﭘﺮﻳږدي‪ .‬ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺷﺘﻪ دي ﭼﯥ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﮐﯥ‬
‫ﻏﻴﺮ ﻓﻌﺎﻟﻪ وي‪ .‬اګﺮ ﭼﯥ ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﻣﺎﻳﮑﺮو ﺳﮑﻮﭘﻲ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﭘﻪ ﻏﻴﺮ هﻮازي‬
‫‪ Anaerobic‬ډول ژوﻧﺪ ﮐﻮي‪ .‬ﭼﯥ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ‪ Clostrideum‬او ‪Rhizobeum‬‬
‫څﺨﻪ ﭼﯥ دا دواړﻩ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﻧﺼﺐ ﮐﻮﻟﻮ ﮐﯥ ډﻳﺮ رول ﻟﺮي‪.‬‬

‫‪139‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻣﺤﻴﻂ‪ :‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ ذﺧﻴﺮﻩ ﭘﻪ ﺑﺤﺮي ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ د ﻳﻮ زﻳﺎت ﻣﻘﺪار )ﻣﺸﺒﻮع(‬ ‫ﺑﺤﺮي‬
‫څﺨﻪ ﺗﺮ ﻧﺸﺘﻮاﻟﻲ ﭘﻮرې ﺗﻮﭘﻴﺮ ﮐﻮي‪ .‬ﺣﺘﻰ د اوﺑﻮ ﭘﻪ ﻣﺸﺒﻮع ﺣﺎﻟﺖ ﮐﯥ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻟږ‬
‫ﻣﻘﺪار ﻧﺴﺒﺖ اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ ﺗﻪ ﻟﺮي‪ .‬د ځﻴﻨﻮ ﺧﻮږو اوﺑﻮ ډﻧډوﻧﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت د ځﻴﻨﯥ ﺗﻮاﻓﻘﻲ‬
‫ﭼﺎﻟﻮﻧﻮ څﺨﻪ د ﺧﭙﻞ د ﺗﻨﻔﺲ ﻟﭙﺎرﻩ ﺗﺮې ګټﻪ اﺧﻠﻲ‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ځﻴﻨﯥ ګﻮﻧګﻮټﯥ د‬
‫اوﺑﻮ ﺳﻄﺤﯥ ﺗﻪ ﺑﻴﺮون وځﻲ‪ .‬د دا ډول اﻧﻮاﻋﻮ د ﺗﻮاﻓﻘﺎﺗﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺑﺎﻳﺪ د اﮐﺴﻴﺠﻦ د ﻣﻘﺪار د ﻟږواﻟﻰ ﺳﺮﻩ ﺗﻮاﻓﻖ وﻟﺮي‪ .‬ﻟﻮﻣړى ﭘﻪ هﻐﻮ اوﺑﻮ ﮐﯥ‬
‫ﭼﯥ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﮐﺎﻓﻲ ﻣﻘﺪار وﻟﺮي د هﻐﻮى اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﺣﺎﻟﺘﻮﻧﻪ د څﻴړﻧﯥ ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻮ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺒﻮع اوﺑﻪ ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﮐﻢ ﻣﻘﺪار اﮐﺴﻴﺠﻦ د اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ ﭘﻪ ﻋﻴﻦ ﺣﺠﻢ ﮐﯥ دى‪ .‬ﭘﻪ اوﺑﻮ‬
‫ﮐﯥ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻗﺴﻤﻲ ﻓﺸﺎر ‪ Partial pressure‬د هﻐﻪ هﻮا ﺳﺮﻩ ﻣﺴﺎوي دى ﮐﻮم ﭼﯥ‬
‫ﭘﻪ ﺗﻮازن ﮐﯥ دى‪ .‬ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐﯥ د ﺗﻴﺮﻳﺪو ﻣﻴﻼن د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﭘﻪ ﺗﻨﻔﺴﻲ‬
‫ﭘﺮدو ﮐﯥ زﻳﺎت دى‪ .‬د اوﺑﻮ ﭘﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ اﺳﺘﻮګﻨځﻲ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ډﻳﺮ ﺗﻮاﻓﻘﺎت ﻟﻪ‬
‫ځﺎﻧﻪ ښﺌﻲ‪ .‬ﺗﺮ څﻮ ﭘﻪ ﮐﺎﻓﻲ ﻣﻘﺪار اوﺑﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړي‪.‬‬
‫ﻏﻴﺮ ﻓﻘﺎرﻳﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت داﺳﯥ ﻋﻤﻞ ﮐﻮي ﭼﯥ اوﺑﻪ د ﺗﻨﻔﺴﻲ ﻟﻮﻟﻮ د ﭘﻮرﺗﻨﻰ ﺑﺮﺧﯥ‬
‫څﺨﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﮐﻮي‪ .‬د اﻳﮑﻮراﻳﺪ ‪ Echiuroid‬ﭼﻴﻨﺠﻰ د اوﺑﻮ د ﺟﺮﻳﺎن د ﻣﺪ او ﺟﺬر ﭘﻪ‬
‫وﺧﺖ ﮐﯥ ﭘﻪ ﺷګﻠﻨﻮ ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﺑﺪن د اﻧﻘﺒﺎض ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺳﺎﺗﻲ او د ﻣﻴﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺰم ﻋﻤﻠﻴﻪ‬
‫ﻳﯥ هﻢ ﮐﻤﻴږي‪ .‬ﭘﻪ ﻣﺪ او ﺟﺬر ﺣﺎﻟﺘﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﺗﺮ ‪ ١١٫٨‬ﺳﺎﻋﺘﻮﻧﻮ ﭘﻮرې ژوﻧﺪ ﮐﻮﻟﻰ ﺷﻲ‪.‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻟﮑﻪ ﻣﺎهﻴﺎن او ﻗﺸﺮﻳﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻟﺮوﻧﮑﯥ دا ﻳﻮ ﺧﺎص ﻣﻴﺨﺎﻧﻴﮑﻴﺘﻮﻧﻮ‬
‫څﺨﻪ دى ﭼﯥ د اوﺑﻮ د ﭘﻤﭗ ﮐﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ د ګﻠﺰوﻧﻮ ‪ Gills‬ﭘﻪ ﺷﺎن دي‪ .‬ځﻴﻨﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎت‬
‫ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﺗﻨﻔﺴﻲ ﭘګﻤﻨټﻮﻧﻮ ‪ Pigments‬ﻧﻮرو ﻳﺎ د ﻧﻮرو ﻓﺰﻳﺎﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﺗﻮاﻓﻘﺎﺗﻮ دي ﭼﯥ‬
‫د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﺟﺬب ﮐﻮﻟﻮ ﮐﯥ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ ﻣﺮﺳﺘﻪ ﮐﻮي‪ .‬د دوى ﻳﻮ ښﻪ ﻣﺜﺎل ﮐﻴﺮوﻧﻮﻣﻴﺪ‬
‫ﻻروا ‪ Chironomid Larva‬څﺨﻪ دى ﭼﯥ دا ﻻروا ګﺎﻧﯥ د ډﻧډوﻧﻮ ﭘﻪ ﺳﻄﺤﯥ ﺑﺮﺧﻮ‬
‫ﮐﯥ ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړي ﻻروا ګﺎﻧﯥ ﻟﺮوﻧﮑﯥ د هﻴﻤﻮګﻠﻮﺑﻴﻦ دي ﭼﯥ ‪ ٩٥ %‬ﭘﻪ ﻳﻮﻩ‬
‫)‪ (١‬ﻣﻠﻲ ﻣﺘﺮﻩ ﺳﻴﻤﺎب ﺳﺘﻮن ﮐﯥ ﻣﺸﺒﻮع ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﻪ داﺳﯥ ﺣﺎل ﮐﯥ ﭼﯥ ﺗﻲ ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﭘﻪ‬
‫دې ﻓﺸﺎر ﮐﯥ ﻳﻮ ﻓﻴﺼﺪ ﻣﺸﺒﻮع ﮐﻴږي‪.‬‬

‫‪140‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﮐﻮم وﺧﺖ ﭼﯥ د اﮐﺴﻴﺠﻦ د ذﺧﻴﺮې اﻧﺪازې ﻣﻘﺪار ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻟږﻩ ﺷﻲ ﭘﻪ هﻐﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﮐﯥ ډﻳﺮ ژر ﻧﻮﻣﻮړي ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ځﻲ‪ .‬د ځﻴﻨﻮ راﭘﻮروﻧﻮ ﻟﻪ روﻳﻪ د ﻳﻮﻩ‬
‫ډﻧډ ټﻮل اوﺳﻴﺪوﻧﮑﯥ ﻣﺎهﻴﺎن ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ځﻲ‪ .‬ﭘﻪ داﺳﯥ ﺣﺎل ﮐﯥ ﭼﯥ ﻟﻪ دې څﺨﻪ ﻳﻮﻩ ورځ‬
‫ﻣﺨﮑﯥ ټﻮل روغ او ﺳﺎﻟﻢ وي‪ .‬داﺳﯥ ﺣﺎﻟﺘﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﻧﺎڅﺎﭘﻲ ﭘﻴښﻴږي‪ .‬ﮐﻠﻪ‬
‫ﭼﯥ ﭘﻪ اوړي ﮐﯥ ﭘﻪ ﻧﺎڅﺎﭘﻲ ډول هﻮا ګﺮﻣﻪ ﺷﻲ ﻧﻮ ﭘﻪ ﻟﻮړ ﺣﺮارت درﺟﻪ ﮐﯥ ﭘﻪ هﻐﻪ‬
‫ﻣﻘﺪار اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭼﯥ اوﺑﻪ ﺳﺎﺗﻠﻰ ﺷﻲ ډﻳﺮ ﮐﻢ وي‪ .‬ﺗﻨﻔﺲ ﭼټﮏ او د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو‬
‫ﺗﺠﺰﻳﻪ زﻳﺎﺗﻴږي‪.‬‬
‫د ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﻟﻴﮑﻨﻮ څﺨﻪ داﺳﯥ ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺧﻠﻮ دا ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻋﻨﺼﺮ ﭘﻪ ډﻳﺮﻩ اﻧﺪازﻩ ﭘﻪ ﻳﻮﻩ‬
‫ځﺎى ﮐﯥ او ﭘﻪ ډﻳﺮﻩ ﻟږﻩ اﻧﺪازﻩ ﭘﻪ ﺑﻞ ځﺎى ﮐﯥ ﻣﻮﺟﻮد دى‪ .‬ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول د ځﻤﮑﯥ‬
‫ﭘﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﮐﺎﻓﻲ ﻣﻘﺪار ﺳﺮﻩ ﻣﻮﺟﻮد دى‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ ﭘﻪ اﺑﺤﺎرو ﮐﯥ دا ﺣﻴﺎﺗﻲ‬
‫ﻋﻨﺼﺮ ﮐﻢ دى‪.‬‬

‫دوﻳــﻢ – ﮐﺎرﺑـﻨﺪاى اﮐﺴـــﺎﻳـــﺪ‬

‫ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ د اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﻳﻮ ﻟﻪ ﻣﻬﻤﻮ ﻓﮑﺘﻮروﻧﻮ څﺨﻪ دى ﭼﯥ د ﻓﻮﺗﻮ‬
‫ﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﮐﯥ ډﻳﺮ ﺿﺮوري دى‪ .‬دا ﻣﺮﮐﺐ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﻣﺮﮐﺒﺎﺗﻮ ﻳﻮﻩ‬
‫ﻣﻬﻤﻪ ﻣﻨﺒﻊ دﻩ ﭼﯥ د ټﻮﻟﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ودﻩ ﮐﯥ او ﭘﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ډول ﭘﻪ ﻧﻮرو ټﻮﻟﻮ‬
‫ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﮐﯥ ﻳﻮ ﺿﺮوري ﺟﺰ دى‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﻟﻪ دې ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﻧﻮر ﻣﺤﻴﻄﻲ‬
‫ﭘﻴښﯥ هﻢ د اﻏﻴﺰې ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﺧﻼف ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ د اوﺑﻮ ﻣﻴډﻳﻢ‬
‫ﺳﺮﻩ ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي او د ﮐﺎرﺑﻦ ﺗﻴﺰاب ﺟﻮړﻩ وي‪ .‬د دﻏﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﻪ ﻟﻴﺎرې د‬
‫هﺎﻳﺪروﺟﻦ د ﺁﻳﻮن ﭘﻪ ﻏﻠﻈﺖ ﺑﺎﻧﺪې ﭼﯥ )‪ (PH‬اﻧﺪازﻩ ﮐﻮي ﺗﺎﺛﻴﺮ ﮐﻮي‪ .‬هﻤﺪا ډول‬
‫اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﻣﻬﻢ ﻣﺮﮐﺒﺎت د ﮐﻠﺴﻴﻢ او د ﻧﻮرو ﻋﻨﺎﺻﺮو څﺨﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪ .‬ﮐﺎرﺑﻨﺪاى‬
‫اﮐﺴﺎﻳﺪ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﺗﻨﻔﺲ ﺑﺎﻧﺪې اﻏﻴﺰﻩ ﻟﺮي‪ .‬د ﮐﻠﺴﻴﻢ ﺳﺮﻩ د ﻳﻮ ځﺎى ﮐﻴﺪو ﭘﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﮐﯥ هډوﮐﯥ او ﻗﺸﺮوﻧﻪ ﺟﻮړﻩ وي‪ .‬ﮐﻮم وﺧﺖ ﭼﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎت او ﻧﺒﺎﺗﺎت ﺗﻨﻔﺲ و ﮐړي‬
‫ﻋﻀﻮي اﮐﺴﻴﺪاﻳﺰ ﺷﻮي ﻣﻮاد او ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﺟﻮړﻩ وي‪ ،‬دا ﻋﻤﻠﻴﻪ د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ‬
‫د ﻋﻤﻠﯥ ﻣﻌﮑﻮﺳﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ دﻩ‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ د ﻣﺎﻳﮑﺮو‬
‫ارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮدﻋﻀﻮي ﻣﻮادو د ﺗﺠﺰﻳﻲ څﺨﻪ هﻢ ﺗﻮﻟﻴﺪﻳږي‪ .‬ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ د ﺷﻨﻮ‬

‫‪141‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د ﻧﻤﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﺿﺮور او د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﺷﺎن د ﻳﻮى ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻃﺮﻳﻘﯥ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻣﺤﻴﻂ‬
‫ﺗﻪ ازادﻳږي‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ زﻳﺎت ﻣﻘﺪار ﭘﻪ ډﻳﺮو ﺣﺎﻟﺘﻮﻧﻮ ﮐﯥ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﻣﺘﺎﺛﺮﻩ‬
‫ﮐﻮي‪ .‬څﺮﻧګﻪ ﭼﯥ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ ودﻩ اړﺧﻴﺰﻩ راﺑﻄﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻩ دﻩ ﻳﺎﻧﯥ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﭘﻪ ﮐﻮم ځﺎى ﮐﯥ د ﻳﻮﻩ ﻣﻘﺪار ﮐﻢ ﺷﻲ ﭘﻪ ﺑﻞ ځﺎى ﮐﯥ د هﻐﻪ‬
‫ﺑﻞ ﻣﻘﺪار زﻳﺎﺗﻴږي‪.‬‬

‫ﭘﻪ ځﻤﮑﻪ ﮐﯥ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﺷﺘﻪ واﻟﻰ‬

‫دا ﻳﻮ څﺮګﻨﺪﻩ ﺣﻘﻴﻘﺖ دى ﭼﯥ ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﭘﻪ ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﮐﯥ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ‬
‫ارزښﺖ ﻟﺮي‪ .‬او ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﻟږﻩ اﻧﺪازﻩ ﭘﻪ اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ ﮐﯥ ﻣﻮﺟﻮد دى‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻧﻮﻣﻮړى‬
‫ﻣﻘﺪار ﭘﻪ اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ ﮐﯥ زﻳﺎﺗﻴږي ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ ﭘﻴښﯥ ﻣﻨځﺘﻪ راوړي‪ .‬ﭘﻪ هﻮا ﮐﯥ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى‬
‫اﮐﺴﺎﻳﺪ ﻣﻘﺪار ‪ 1/700‬ﺑﺮﺧﻪ د اﮐﺴﻴﺠﻦ د ﻣﻘﺪار دى‪ .‬د هﻮا د ﺟﺮﻳﺎن ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د ځﻤﮑﯥ ﭘﻪ‬
‫ﻣﺦ ﭘﻪ ښﻪ ډول ﺗﻘﺴﻴﻤﻴږي اګﺮ ﭼﯥ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﻟږ ﻣﻘﺪار ﭘﻪ ﻟﻮړو ارﺗﻔﺎﻋﺎﺗﻮ ﮐﯥ‬
‫د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ اﻧﺪازﻩ ﭘﻪ ﺷﺪﻳﺪﻩ ﺗﻮګﻪ د اﻏﻴﺰې ﻻﻧﺪې راوﻟﻰ‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ د ﺣﺮارت‬
‫ﻟږﻩ درﺟﻪ او ﺿﻌﻴﻔﯥ ﺧﺎورې ﭘﻪ ﻟﻮﻣړى درﺟﻪ ﻣﺤﺪود ﮐﻮوﻧﮑﯥ ﻓﮑﺘﻮروﻧﻪ دي‪.‬‬
‫هﻤﺪارﻧګﻪ ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻴﺖ ﮐﯥ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ د ﻣﻘﺪار زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ راﭘﻮر هﻢ ورﮐړل ﺷﻮى‬
‫دى‪ .‬ﭘﻪ ځﻴﻨﻮ اورﻏﻮرځﻮﻧﮑﻮ ﻏﺮوﻧﻮ ﮐﯥ ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ د ﺗﻴګﻮ د درزوﻧﻮ څﺨﻪ‬
‫ﺑﻴﺮون راوځﻲ ﭼﯥ زﻳﺎت ﻧﺴﺒﺖ ﻳﯥ د ځﻤﮑﯥ ﻃﺒﻘﯥ ﺗﻪ ﻧږدې ﺑﺮﺧﯥ ﺗﻪ دى‪ ،‬ﻳﺎﻧﯥ ﭘﻪ‬
‫ځﻴﻨﻮ وادي ګﺎﻧﻮ ﻟﮑﻪ ﭘﻪ ﺟﺎوا ﮐﯥ ټﻮل ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻟﻪ هﻐﻪ ځﺎﻳﻪ وﻳﺴﺘﻞ ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫هﻤﺪارﻧګﻪ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﻣﻘﺪار ﭘﻪ هﻮا ﮐﯥ ﻧﺴﺒﺖ ﺧﺎورو ﺗﻪ د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو د‬
‫ﺗﺠﺰﻳﻲ او د ﻣﺎﻳﮑﺮوارګﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ د ﺗﻨﻔﺲ ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ څﻮ ځﻠﯥ زﻳﺎت دى‪ .‬زﻣﻮﻧږ‬
‫اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ ﺧﭙﻞ ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ د ﺟﻴﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ او د ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻣﻨﺎﺑﻌﻮ څﺨﻪ اﺧﻠﻲ‪ ،‬د‬
‫ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ذﺧﻴﺮﻩ د اﺑﺤﺎرو ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ د ﺗﻨﻔﺲ ﭘﻪ وﺳﻴﻠﻪ او د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو د‬
‫ﺗﺠﺰﻳﻲ ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ زﻳﺎﺗﻴږي‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ ﺗﻪ د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ ﻋﻤﻠﯥ د‬
‫ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ ازاﻳږي‪.‬‬

‫‪142‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﭘﻪ ﺑﺤﺮ ﮐﯥ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﺷﺘﻪ واﻟﻰ‬
‫هﻐﻪ ﻣﻘﺪار ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﭼﯥ ﭘﻪ ﻣﻴډﻳﻢ ﮐﯥ ﻣﻮﺟﻮد دى د دې ﭘﻪ دواړو ﻣﺤﻴﻄﻮﻧﻮ‬
‫)ﺑﺮي او ﺑﺤﺮي( ﮐﯥ ارزښﺖ ﻟﺮي‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ هﻐﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﮐﻮم ﭼﯥ ﭘﻪ‬
‫وچ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ ﻣﻮﺟﻮد دي ډﻳﺮ ﭘﻴﭽﻠﻲ دي‪ .‬ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﭘﻪ ډﻳﺮې اﺳﺎﻧۍ ﺳﺮﻩ ﭘﻪ‬
‫اوﺑﻮ ﮐﯥ ﻣﻨﺤﻞ دى‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﻣﻘﺪار ﭘﻪ اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ ﮐﯥ ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ‪0,3%‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﻣﮑﻌﺐ ﭘﻪ ﻓﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﮐﯥ دى‪ ،‬ﭘﻪ داﺳﯥ ﺣﺎل ﮐﯥ اوﺑﻪ ‪ 0,5cm3/L‬ﭘﻪ ‪0c0‬‬
‫درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲ ګﺮاد ‪ 0,2cm3/L‬ﭘﻪ ‪ 24c0‬ﮐﯥ دى‪ .‬ﭘﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﮐﯥ ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ‬
‫واﻗﻌﻲ ﻣﻘﺪار ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻲ اوﺑﻮ ﮐﯥ ﻧﺴﺒﺖ د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﺖ او د ﺑﺎى ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﺖ اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ ډﻳﺮ‬
‫دي‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د هﻮا او د اوﺑﻮ ﺣﺠﻢ اﻧﺪازﻩ ﭘﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﯥ وﻧﻴﺴﻮ ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ))‪ ((٥٠‬ﭘﻨځﻮس‬
‫ځﻠﯥ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﻣﻘﺪار ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐﯥ ﻧﺴﺒﺖ و هﻮا ﺗﻪ ډﻳﺮ ﻣﻮﺟﻮد دى‪ .‬ﺑﻨﺎ ﭘﺮ دې د‬
‫ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﻟﻮﻳﻪ ذﺧﻴﺮﻩ ګﺎﻩ اوﺑﻪ دي‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﺑﺤﺮي ﻣﻨﺒﻊ د هﻮا د‬
‫ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﻣﻘﺪار ﮐﻨﺘﺮوﻟﻮي‪ .‬ځﮑﻪ ﭼﯥ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻣﻬﻤﻪ ﻣﻨﺒﻊ هﻮا دﻩ او د اﮐﺴﻴﺠﻦ‬
‫ﻣﻘﺪار ﮐﻨﺘﺮوﻟﻮي‪.‬‬

‫ﭘﻪ اوﺑـــﻮ ﮐـﯥ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳــﺪ ﺗﻌـــﺎﻣـﻼت‬

‫ﻣﻨﺤﻞ ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ د اوﺑﻮ ﺳﺮﻩ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي او د ﮐﺎرﺑﻦ ﺗﻴﺰاب ﺟﻮړﻩ وي او دا‬
‫ﺗﻴﺰاب ﭘﻪ ﻻﻧﺪې اﺟﺰاو ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪CO2 + H2O‬‬ ‫‪H2CO3‬‬ ‫‪H+ +HCO3‬‬ ‫=‪H+ + CO3‬‬
‫د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﻣﻘﺪار ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﺳﺎدﻩ ﻣﺤﻠﻮل ﮐﯥ د ‪ H2CO3‬ﻣﺮﮐﺐ ﺳﺮﻩ د ازاد‬
‫ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﻣﻘﺪار ﭘﻪ ﺑﺎى ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﺖ ‪HCO3‬‬
‫او ﭘﻪ ‪ CO3‬اﻳﻮﻧﻮ ﮐﯥ د ﻣﺘﺤﺪ ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي او ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻳﻮ ﻗﻮي‬
‫ﺗﻴﺰاب ورﺑﺎﻧﺪې ﻋﻼوﻩ ﺷﻲ ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ازاد ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﺑﺪﻟﻴږي‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼﯥ د ﮐﺎرﺑﻦ‬
‫ﺗﻴﺰاب ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﻲ د هﺎﻳﺪروﺟﻦ اﻳﻮن او ﻳﺎ ﭘﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻟﻔﻆ هﺎﻳﺪروﻧﻴﻢ ‪ H3O+‬اﻳﻮن‬
‫ازادوي‪ .‬دا اﻳﻮن ﭘﻪ ‪ PH‬ﭼﯥ د هﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﻳﻮن ﻏﻠﻈﺖ څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى ﺗﺎﺛﻴﺮ‬
‫اﭼﻮي‪ .‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻪ درﺟﯥ ﻣﻌﻴﺎر څﺨﻪ دى ﭼﯥ ﺗﻴﺰاﺑﻲ او ﭘﻪ ))‪ ((٧‬درﺟﻮ څﺨﻪ‬
‫ښﮑﺘﻪ او ﻳﺎ اﻟﻘﻠﻲ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﯥ د ))‪ ((٧‬څﺨﻪ ﭘﻮرﺗﻪ وي‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐﯥ ﺗﻮازن‬
‫‪143‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻣﻨځﺘﻪ راﺷﻲ )‪ (PH‬ﺧﻨﺜﻰ ﻳﺎﻧﯥ ﻟﻮړ ‪ PH‬ﮐﯥ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﻣﻘﺪار د ‪ CO3‬ﭘﻪ‬
‫ﺷﮑﻞ اوﺑﻪ ښﮑﺘﻪ راﺗﻠﻮ ﮐﯥ ﭘﻪ ازادﻩ ﺷﮑﻞ ﻣﻮﺟﻮد دى‪ .‬ﺑﻨﺎ ﭘﺮ دې د ‪ PH‬او د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى‬
‫اﮐﺴﺎﻳﺪ ﻧﺴﺒﻲ وﻳﺶ ﭘﻪ درﻳﻮ ﺷﺒﮑﻮ ﺳﺮﻩ ﭘﻪ ﻻﻧﺪﯦﻨﻰ ﺷﮑﻞ ﮐﯥ ښﻮدل ﺷﻮى دى‪ .‬ﻳﻮ د ﺑﻞ‬
‫ﺳﺮﻩ ارﺗﺒﺎط ﻟﺮي‪.‬‬
‫د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﻋﻼوﻩ ﮐﻮل اوﻳﺎ ﻟﻴﺮې ﮐﻮل د اوﺑﻮ ﭘﻪ ‪ PH‬ﺑﺎﻧﺪې ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻟﺮي‪.‬‬

‫ﭘﻮرﺗﻨﻰ ﺷﮑﻞ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ ﻓﻴﺼﺪي درې واړﻩ ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐﯥ‬
‫د ﻏﻠﻈﺖ ﻟﻪ ﻧﻘﻄﯥ ﻧﻈﺮﻩ د هﺎﻳﺪروﺟﻦ اﻳﻮن ښـﺌﻲ د ‪ ٤ – ٥‬ﭘﻮرې ‪ HCO3‬وﺟﻮد ﻧﻪ‬
‫ﻟﺮي ﺑﻠﮑﻪ د ‪ ٥ – ١٢‬ﭘﻮرې ﻟﺮي‪ CO2 .‬د ‪ HCO3‬او د ‪ CO3‬اﻳﻮن او ﻧﻮر ﺿﻌﻴﻒ‬
‫ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ د ﺑﻔﺮ ﺳﻴﺴﺘﻢ ‪ Buffer system‬ﭼﯥ د ‪ PH‬اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﯥ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻟﺮي‬
‫ﺟﻮړﻩ وي‪ .‬د اوﺑﻮ د ﻇﺮﻓﻴﺖ )‪ ( Buffer capacity‬د دې د ﻣﻨﻔﻲ اﻳﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‬
‫ټﺎﮐﻞ ﮐﻴږي‪ .‬او ﺑﻨﺎ ﭘﺮدې ﻣﺴﺘﻘﻴﻤًﺎ اﻟﻘﻠﻴﺖ ﺳﺮﻩ ارﺗﺒﺎط ﻟﺮي‪ .‬د ﺑﺤﺮ اوﺑﻪ او ﺧﻮږې‬
‫ﺳﺨﺘﯥ اوﺑﻪ د ﺑﻔﺮ ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﻟﻮړو ﻣﻴډﻳﺎو ﻟﻪ ﺟﻤﻠﯥ څﺨﻪ دي‪ .‬د ﺑﻔﺮ ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ‬
‫‪ Buffering‬د اﺑﺤﺎرو ﺳﻄﺤﯥ ﭘﻪ ﻗﺮارﻩ د )‪ PH (8‬څﺨﻪ څﻠﻮر ﺗﻪ ﺗﻐﻴﺮ ﮐﻮي‪.‬‬
‫‪ :Buffering‬د ﺑﻔﺮ ﻣﺤﻠﻮل ﻋﺒﺎرت د ﻳﻮ ﺿﻌﻴﻒ ﺗﻴﺰاب ﻣﺤﻠﻮل او ﻣﺎﻟګﯥ او ﻳﺎ‬
‫ﺿﻌﻴﻒ اﻟﻘﻠﻲ او ﻣﺎﻟګﯥ څﺨﻪ دى ﭼﯥ د ﺗﻴﺰاﺑﻴﺖ او اﻟﻘﻠﻴﺖ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﯥ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﻮي‪.‬‬
‫ﻟﮑﻪ ﭼﯥ ﻣﺨﮑﯥ ﻣﻮ و وﻳﻞ ﺑﺤﺮي ﻣﺤﻴﻂ د ﺣﺮارت د درﺟﯥ‪ ،‬ﻣﺎﻟګﯥ او د اﮐﺴﻴﺠﻦ د‬
‫ذﺧﻴﺮې ﻟﻪ ﻧﻈﺮﻩ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺤﻴﻂ دى‪ .‬او ډﻳﺮ ﻟږ ﺑﺪﻟﻮﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﮐﯥ واﻗﻊ ﮐﻴږي‪ .‬اوس ﻣﻮﻧږ ﭘﻪ‬
‫‪144‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫دې ﭼﯥ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ‪ PH‬اﻟﻘﻠﻴﺖ ﺛﺎﺑﺖ دى و ﭘﻮهﻴﺪو‪ .‬ﺑﻨﺎ ﭘﺮدې دا د ﻃﺒﻌﻲ ﻣﺤﻴﻂ‬
‫ﻟﻮﻳﯥ ﻧﻤﻮﻧﯥ دي‪ .‬دا ﻋﻤﻮﻣﻲ وﺿﻌﻴﺖ د اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﻟﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮﻩ ډﻳﺮ ارزښﺖ ﻟﺮي‬
‫ځﮑﻪ ﭼﯥ دا ﭘﺮوﺳﻪ ﺗﺮ هﻔﺘﻮ‪ ،‬ﻣﻴﺎﺷﺘﻮ او ﮐﺎﻟﻮﻧﻮ ﭘﻮرې دوام ﮐﻮي‪.‬‬

‫د ﮐﺎرﺑﻨـﺪاى اﮐـﺴـــﺎﻳــﺪ اﮐــﻮﻟــﻮﺟــﻴـﮑـﯥ اﻏـــﻴــﺰې‬

‫د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﻳﻮﻩ ﻣﻬﻤﻪ اﻏﻴﺰﻩ د اوﺑﻮ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﮐﯥ‬
‫ﻟﺮي‪ .‬ﺳﺮﻩ ﻟﻪ دې ﭼﯥ ﭘﻪ ډﻳﺮو ﻃﺒﻌﻲ ﻣﺤﻴﻄﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﭘﻪ اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ ﮐﯥ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ‬
‫ﻣﻘﺪار ﮐﻢ وي ﺳﺮ ﻟﻪ هﻐﻪ د ﺑﺤﺮ او د ﺧﻮږو اوﺑﻮ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ زﻳﺎت ﻣﻘﺪار د‬
‫ﮐﺎرﺑﻮﻧﻮﻧﻮ او ﺑﺎى ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﮑﻞ وﺟﻮد ﻟﺮي‪ .‬هﻐﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭼﯥ ﻟﻮړ ‪ PH‬ﻟﺮي ﭘﻪ‬
‫اوﺑﻮ ﮐﯥ ژوﻧﺪون ﮐﻮي‪ .‬ﭼﯥ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﻟږ ﻣﻘﺪار ﺟﺬﺑﻮي او د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻲ‬
‫ﻣﺮﮐﺒﺎﺗﻮ څﺨﻪ ‪ HCO3‬اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﻮي‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﻣﻘﺪار ﭘﻪ ﺑﺤﺮي ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﺑﺎﻧﺪې هﻢ ﺗﺎﺛﻴﺮ‬
‫ﻟﺮي‪ .‬ﻳﺎﻧﯥ د ﻣﻴﺘﺎﺑﻮﻟﻴﮏ اﻧﺪازﻩ او ﻣﺮﺣﻠﯥ ﻳﯥ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ د ﻏﻠﻈﺖ ﺳﺮﻩ رﺷﺪ او‬
‫ودﻩ ﮐﻮي او ﭘﻪ ﮐﻤﻮاﻟﻲ ﺳﺮﻩ ﻳﯥ ﮐﻤﻴږي‪ .‬ﭘﻪ ارﺗﺮوﭘﻮدا‪ ،‬ﻣﻼﺳﮑﺎ او ﻓﻘﺎرﻳﺎﻧﻮ ﮐﯥ د ﺗﻨﻔﺲ‬
‫اﻧﺪازﻩ د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ ﺳﺮﻩ زﻳﺎﺗﻴږي‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ ﭘﻪ‬
‫وﻳﻨﻪ ﮐﯥ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﮐﻤﻮاﻟﻰ د ﻓﻘﺎرﻳﺎﻧﻮ ﭘﻪ هﻴﻤﻮګﻠﻮﺑﻴﻦ ﮐﯥ او د ﻏﻴﺮ ﻓﻘﺎرﻳﻪ و ﭘﻪ‬
‫هﻴﻤﻮﺳﻴﺎﻧﻴﻦ ‪ Hemocyanin‬ﮐﯥ زﻳﺎﺗﻴږي‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﺑﺪﻟﻮﻧﻮﻧﻪ د وﻳﻨﯥ ‪ PH‬او‬
‫اﻟﻘﻠﻴﺖ ﺗﻪ ﺗﻐﻴﺮ ورﮐﻮي‪ .‬د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻮ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ وﻳﺶ‬
‫ﺑﺎﻧﺪې اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ اﻏﻴﺰې ﻟﺮي‪.‬‬

‫ﻏـــــﺬاﻳـﻲ ﻣــــــــﻮاد ‪Nutrients‬‬

‫ټﻮل ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم د اﻧﺮژي د ذﺧﻴﺮﻩ ﮐﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ د ﺧﭙﻞ اړوﻧﺪ ﻣﺤﻴﻂ ﭘﻮرې اړﻩ‬
‫ﻟﺮي‪ ،‬ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﺧﭙﻠﻪ اﻧﺮژي ﭘﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ډول د ﻟﻤﺮ د وړاﻧګﻮ څﺨﻪ‬
‫اﺧﻠﻲ او د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ د ﻋﻤﻠﻲ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐﻴږي‪ .‬هﻐﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﭼﯥ ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ‬
‫ﻧﻪ ﻟﺮي هﻤﺪارﻧګﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺧﭙﻞ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻪ ﻧﻪ ﺷﻲ ﺟﻮړﻩ وﻟﻰ ﺟﻮړﺷﻮي‬
‫ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو ﺗﻪ اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي‪ .‬د ﺗﻐﺬﻳﻲ ﻟﻪ روﻳﻪ ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮدات ﭘﻪ ﻻﻧﺪﻳﻨﻴﻮ ډﻟﻮ وﻳﺸﻠﻰ‬
‫ﺷﻮي دي‪.‬‬

‫‪145‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – ١‬اﺗﻮﺗﺮوف ‪ Auto troph‬ﭼﯥ ﻻﻧﺪي دوﻩ ﺑﺮﺧﯥ ﻟﺮي‪.‬‬
‫اﻟﻒ ‪ :‬ﮐﻴﻤﻮ اﺗﻮﺗﺮوف ‪.Chemo auto troph‬‬
‫ب ‪ :‬ﻓﻮﺗﻮ اﺗﻮﺗﺮوف ‪.Photo auto troph‬‬
‫‪ – ٢‬هﺘﺮوﺗﺮوف ‪ :Hetero troph‬ﭼﯥ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺑﺮﺧﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫اﻟﻒ ‪ :‬هﻠﻮزوﺋﻴﮏ ‪.Holozoic‬‬
‫ب ‪ :‬ﺳﭙﺮوﻓﺎﻳﺘﻴﮏ ‪.Saprophytic‬‬
‫ﭘﺎرازﻳﺘﻴﮏ ‪.Parasitic‬‬ ‫ج‪:‬‬
‫‪ - ٣‬ﻣﮑﺰو ﺗﺮوﻓﻴﮏ ‪.Mexo trophic‬‬
‫‪ – ١‬اﺗــﻮ ﺗــﺮوف ‪ :Auto troph‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻮ ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ څﺨﻪ دي‬
‫ﭼﯥ ﺧﭙﻞ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻪ ﺟﻮړﻩ وي او ﭘﻪ دوﻩ ګﺮوﭘﻮﻧﻮ وﻳﺸﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫اﻟﻒ – ‪:Photo auto troph‬دﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ ﻟﺮوﻧﮑﻮﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮﻟﻪ ډﻟﯥ څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي ﭼﯥ‬
‫ﺧﭙﻞ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد د ﻏﻴﺮﻋﻀﻮي ﻣﻮادو)‪(O2,CO2‬څﺨﻪ د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰﻋﻤﻠﻲ ﭘﻮاﺳﻄﻪ‬
‫ﺟﻮړوي‪.‬‬
‫ب – ﮐﻴﻤﻮاﺗﻮﺗﺮوف ‪ :Chemo auto troph‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻮ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎګﺎﻧﻮ څﺨﻪ دى‬
‫ﭼﯥ ﺧﭙﻞ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد د ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻣﻮادو د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ څﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړي‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ‬
‫ډول ﺳﻠﻔﺮ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ او د اوﺳﭙﻨـــــــــﯥ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ‪ Iron bacteria‬ﭼﯥ ﺧﭙﻞ ﻏﺬاې ﻣﻮاد د‬
‫ﺳﻠﻔﺮ او د اوﺳﭙﻨﻰ څﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړي‪.‬‬
‫‪ – ٢‬هـﺘﺮوﺗـــﺮوف ‪ :Hetero troph‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻮ ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ څﺨﻪ‬
‫دي ﭼﯥ ﺧﭙﻞ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻪ ﻧﻪ ﺷﻲ ﺟﻮړﻩ وﻟﻰ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺟﻮړو ﺷﻮو ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو ﺗﻪ‬
‫اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي‪ .‬د هﺘﺮوﺗﺮوف ﺗﻐﺬﻳﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪﻳﻨﻴﻮ ګﺮوﭘﻮﻧﻮ وﻳﺸﻞ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫اﻟﻒ – هﻠﻮژوﺋﻴﮏ ‪ :Holozoic‬ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻳﯥ دا ډول د ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺗﻐﺬﻳﻲ د ﺧﺎﺻﻴﺘﻮﻧﻮ‬
‫څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دﻩ ﭼﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ډول ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد ﺑﻠﻊ ﮐﻮي او د هﺎﺿﻤﯥ‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د هﻐﻪ څﺨﻪ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﻮي‪.‬‬
‫ب – ﺳﭙﺮوﻓﺎﻳټ ‪ :Saprophytic‬دا ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﻟﺮوﻧﮑﯥ د داﺧﻠﻲ هﻀﻤﯥ‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻧﻪ دي او ﭘﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ ﮐﻮم ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد ﭼﯥ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻪ اﻧﺪازﻩ ﭼﯥ ﭘﻪ‬

‫‪146‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﭼﺎﭘﻴﺮﻳﺎل ﮐﯥ هﻀﻢ ﺷﻮي وي اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﻮي‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول اﮐﺜﺮﻩ ﻓﻨﺠﻴﺎن او‬
‫ﺑﮑﺘﺮﻳﺎګﺎﻧﯥ د ﺣﻴﻮاﻧﻲ او ﻧﺒﺎﺗﻲ د ګﻨﺪﻩ ﺷﻮﻳﻮ ﻣﻮادو څﺨﻪ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﮐﻮي‪.‬‬
‫ج – ﭘﺮازﻳﺘﻴﮏ ‪ :Parasitic‬ﭘﻪ دې ډول ﺗﻐﺬﻳﻪ ﮐﯥ ﮐﻮﭼﻨﻲ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﭘﻪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﺧﭙﻞ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد د ژوﻧﺪﻳﻮ ﺣﻴﻮاﻧﻲ اﻧﺴﺎﺟﻮ څﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړي‪.‬‬
‫‪ – ٣‬ﻣﮑـــﺰو ﺗــﺮوف ‪ :Mixo troph‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻮ ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ څﺨﻪ‬
‫دي ﭼﯥ هﻢ د اﺗﻮﺗﺮوف او هﻢ د هﺘﺮوﺗﺮوف ﭘﻪ ډول ﺗﻐﺬﻳﻪ ﮐﻮي‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ﺣﺸﺮﻩ‬
‫ﺧﻮړوﻧﮑﯥ ﻧـــﺒﺎﺗـــﺎت ‪ Insectivorous plants‬دوى دا ډول ﺗﻮاﻓﻖ ﮐړﻳﺪى ﭼﯥ‬
‫ﺣﺸﺮات ﺟﺬﺑﻮي ﻳﺎﻧﯥ هﻠﻮزوﺋﻴﮏ ‪ Holozoic‬او ﭘﻪ ﻋﻴﻦ وﺧﺖ ﮐﯥ د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ‬
‫ﻋﻤﻠﻴﻪ هﻢ ﺳﺮ ﺗﻪ رﺳﻮي‪ .‬ﻳﺎﻧﯥ ‪ Auto troph‬دي‪.‬‬

‫ﻻزﻣﻲ او ﺿﺮوري ﻋﻨﺎﺻﺮ ‪Essential Element‬‬

‫ﻻزﻣﻲ او ﺿﺮوري ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻮﻋﻨﺎﺻﺮو څﺨﻪ دي ﭼﯥ ﭘﻪ ډﻳﺮﻩ اﻧﺪازﻩ‬
‫ﭘﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐﯥ ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي ﭼﯥ د هﻐﻮى رﺷﺪ او ودې ﻟﭙﺎرﻩ ډﻳﺮ ﻻزم او‬
‫ﺿﺮوري دي‪ .‬دا ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ‪Fe, H, O, Mn, K, Ca, P, S, C, Cu,‬‬
‫‪ Zn, MO, B‬ﻳﻮ ﺗﻌﺪاد ﻧﻮر ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻟﮑﻪ ﮐﻮﺑﺎﻟﺖ‪ ،‬ﮐﻠﺴﻴﻢ او ﺁﻳﻮډﻳﻦ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﻟﭙﺎرﻩ‬
‫ﮐﻢ ﺿﺮوري دي‪.‬‬
‫د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺧﺎورې ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول درې ﻋﻨﺎﺻﺮو )‪ (K, P, N‬ﺗﻪ اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي‪ .‬او‬
‫دا ﻋﻨﺎﺻﺮ د ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺳﺮې )ﮐﻮد( ﻟﮑﻪ اﻣﻮﻧﻴﻢ ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﺖ‪ ،‬ﺳﻮﭘﺮ ﻓﺎﺳﻔﻴﺖ او ﭘﻮﺗﺎﺷﻴﻢ ﭘﻪ‬
‫واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ځﻤﮑﻪ ﮐﯥ ﻋﻼوﻩ ﮐﻴږي ﭼﯥ دﻏﻮ ﻋﻨﺎﺻﺮو ﺗﻪ ډﻳﺮﻩ اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي د ﻣﮑﺮو‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮو ‪ Macro elements‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي ﭼﯥ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ‪C, H, P, K, I,‬‬
‫‪ N, Ca, Fe‬څﺨﻪ او هﻐﻮ ﻋﻨﺎﺻﺮو ﺗﻪ ﭼﯥ ﮐﻤﻪ اړﺗﻴﺎ ورﺗﻪ ﻟﺮي د ‪Micro‬‬
‫‪ elements‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬ﭼﯥ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ‪ Mn, MO, Cu, B‬څﺨﻪ‪.‬‬

‫‪147‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د ﺗــﻐــﺬﻳـﯥ اﻏــﻴـﺰﻩ ﭘـﻪ ﻧـﺒـﺎﺗـﺎﺗــﻮ ﺑــﺎﻧــﺪې‬
‫د ﺷﻨﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺗﻐﺬﻳﻪ وي اړﺗﻴﺎوې ﻟﺮوﻧﮑﯥ د څﻮ ﻋﻤﺪﻩ او ﻏﻴﺮ ﻋﻤﺪﻩ ﻣﻮادو دې‪ .‬هﻐﻪ‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭼﯥ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د اﻧﺴﺎﺟﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړښﺖ ﮐﯥ ﺑﺮﺧﻪ ﻟﺮي ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ‪H, O, C‬‬
‫او د ‪ N‬څﺨﻪ‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﻣﻬﻤﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ‪ ،‬د هﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻣﻨﺒﻊ اوﺑﻪ او د هﻮا‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ازادﻩ اﮐﺴﻴﺠﻦ ‪ ،‬ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ او د اوﺑﻮ څﺨﻪ دى‪ .‬د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻟﻮﻳﻪ ذﺧﻴﺮﻩ ګﺎﻩ‬
‫هﻮا دﻩ‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ د هﻮا ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﭘﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ډول د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د اﺳﺘﻔﺎدې وړ ﻧﻪ دى‪ .‬ﻧﻮ ﻟﻪ دې‬
‫اﻣﻠﻪ ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ او ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺿﺪ دى او دا ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﭘﻪ اﺳﺎﻧۍ‬
‫ﺳﺮﻩ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د اﺳﺘﻔﺎدې وړ ګﺮځﻲ‪ .‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﭘﻪ هﻮا ﮐﯥ ‪ ٧٩ %‬ﻣﻮﺟﻮد دى او‬
‫ﻧﺒﺎﺗﺎت د هﻤﺪې ﻏﺎز ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻣﺤﺎط ﺷﻮي دي ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﮐﻤﯥ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوى ﺷﺘﻪ دي ﭼﯥ‬
‫د ازادې هﻮا د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ څﺨﻪ ګټﻪ اﺧﻴﺴﺘﻠﻰ ﺷﻲ‪ .‬ﺑﺤﺮي ﻧﺒﺎﺗﺎت د ﻃﺒﻌﻲ اوﺑﻮ د ﻣﻨﺤﻞ‬
‫ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ څﺨﻪ ګټﻪ ﻧﻪ ﺷﻲ اﺧﻴﺴﺘﻠﻰ‪ .‬ﺷﻨﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﺧﭙﻞ ﺿﺮورت وړ ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ د‬
‫ﻧﺎﻳﺘﺮﺟﻨﻲ ﻣﺮﮐﺒﺎﺗﻮ څﺨﻪ ﻟﮑﻪ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﻳﺘﻮﻧﻮ‪ ،‬د اﻣﻮﻧﻴﺎ او د اﻣﻮﻧﻴﻢ څﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړي‪.‬‬
‫دوﻩ ﻧﻮر ﺿﺮوري ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭘﻪ ﻣﻨځﻨﻰ ﺗﻮګﻪ د هﻠﻮ ﻓﺎﻳﺘﮏ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د ودې ﻟﭙﺎرﻩ او ﺳﻠﻔﺮ‬
‫ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻪ اﻧﺪازﻩ ﭘﻪ ﺧﺎورې او د ﺑﺤﺮ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐﯥ د ﺳﻠﻔﻴټ ﭘﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﻮﺟﻮد دى‪ .‬او‬
‫ﻓﺎﺳﻔﻮرس د ﻓﺎﺳﻔﻴټ ﭘﻪ ډول ﭘﻪ زﻳﺎﺗﯥ اﻧﺪازې ﺳﺮﻩ ﻧﻪ ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي‪ .‬څﺮﻧګﻪ ﭼﯥ د‬
‫ﻓﺎﺳﻔﻮرس ﻣﻬﻤﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﻓﺎﺳﻔﻮرس ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﺗﻴګﯥ دي‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ د ﻓﺎﺳﻔﻮرس ﻣﻨﺒﻊ د ﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﻮادو د ﺗﺠﺰﻳﻲ څﺨﻪ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴږي‪ .‬ﻧﻮر ﺿﺮوري ﻋﻨﺎﺻﺮ ﮐﻮم ﭼﯥ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ودې ﻟﭙﺎرﻩ‬
‫ﺿﺮوري دي ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ‪ ، Zn, Cu, Mn, Fe, Mg, Ca, K‬ﻣﻮﻟﺒﻴﺪﻳﻢ او ﺑﻮرون‬
‫څﺨﻪ‪ .‬ﭘﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﮐﯥ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﻧﻤﻮ د ‪ Zn‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ‪ ١/٢٠٠‬ﺑﺮﺧﻪ د ﻣﻴﻠﻴﻮن د اﻏﻴﺰې‬
‫ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬ﭼﯥ دا ډول د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ودې ﺑﺎﻧﺪې ډﻳﺮﻩ ﻟږﻩ اﻏﻴﺰﻩ ﻟﺮي‪ .‬د ﺳﻠﻴﮑﺎن داى‬
‫اﮐﺴﺎﻳﺪ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د هﻐﻮى د ﻗﺸﺮ ﭘﻪ ﺟﻮړښﺖ ﮐﯥ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي‪ .‬او ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻧﻮر ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫ﻟﮑﻪ ‪ F – Al‬او ﺑﺮوﻣﻴﻦ )‪ (Br‬د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺟﺬﺑﻴږي او ﮐﻮم ﻏﺬاﻳﻲ ارزښﺖ ﻧﻪ‬
‫ﻟﺮي‪ .‬هﻤﺪا ډول ﺳﻮدﻳﻢ )‪ (Na‬او ﮐﻠﻮرﻳﻦ )‪ (Cl‬د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ اﻧﺴﺎﺟﻮ ﮐﯥ ﻣﻮﺟﻮد دي‬
‫ﻟﻴﮑﻦ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﻟﭙﺎرﻩ دوﻣﺮﻩ ﺿﺮور ﻧﻪ دى‪ .‬ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻧﻮر ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺷﺘﻪ ﭼﯥ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د‬
‫ودې ﻟﭙﺎرﻩ ﺿﺮور وي او ﻳﺎ ﻧﻪ وي ﻟﻴﮑﻦ ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻧﻮر ﻳﯥ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ډﻳﺮ اهﻤﻴﺖ‬

‫‪148‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻟﺮي‪ .‬ګټﻮر ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ﮐﻮﺑﺎﻟﺖ‪ ،‬اﻳﻮډﻳﻦ او د ﻧﻴﮑﻞ څﺨﻪ او ﻣﻀﺮﻩ ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ﺳﻴﻠﻴﻨﻢ او د ﻣﻮﻟﺒﻴﺪﻳﻢ څﺨﻪ دي‪ .‬ﮐﻠﺴﻴﻢ ﭘﻪ ډﻳﺮﻩ اﻧﺪازﻩ د ﻓﻘﺎرﻳﻪ او د ﻣﻮﻟﺴﮑﺎو‬
‫ﻟﭙﺎرﻩ او ﻣګﻨﻴﺰﻳﻢ )‪ (Mg‬د ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ ﻟﭙﺎرﻩ ﻳﻮ ﺿﺮوري ﺟﺰ دى ﭼﯥ ﭘﺮﺗﻪ ﻟﻪ هﻐﻪ ﺑﻪ ﭘﻪ‬
‫اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﮐﯥ هﻴڅ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻪ وي‪.‬‬

‫د ﻻﻳﺒﮏ اﻗﻠﻴﺖ ﻗﺎﻧﻮن ‪Liebig's law of the minimum‬‬

‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې هﺮ ﺿﺮوري ﺗﻐﺬﻳﻪ وي ﻋﻨﺼﺮ ﭘﻪ ﻣﮑﻤﻞ ډول ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻪ دي ﭘﻪ څﺮګﻨﺪﻩ‬
‫ﺗﻮګﻪ د ﻧﺒﺂﺗﺎﺗﻮ د ﻧﻤﻮ او د ژوﻧﺪاﻧﻪ د دوام څﺨﻪ ﻣﺨﻨﻴﻮى ﮐﻮي ﻳﺎﻧﯥ ودﻩ ﻧﻪ ﺷﻲ ﮐﻮﻟﻰ‪ .‬ﭘﻪ‬
‫ځﻴﻨﻮ ﻃﺒﻌﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ټﻮل ﺿﺮوري ﻣﻮاد ﻣﻮﺟﻮد وي ﻟﻴﮑﻦ ﭘﻪ ﮐﻤﻪ اﻧﺪازﻩ وي او ﻧﺒﺎﺗﺎت‬
‫ور څﺨﻪ ګټﻪ ﻧﻪ ﺷﻲ اﺧﻴﺴﺘﻠﻰ ﭘﻪ دې ډول ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﮐﯥ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ودﻩ ﭘﻪ ډﻳﺮﻩ ﭘﺮاﺧﻪ‬
‫ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ ﺳﺮﻩ ﺑﻪ ﻣﺤﺪودﻩ ﺷﻲ ﭼﯥ دا ﻗﺎﻧﻮن د ﻻﻳﺒﮏ د ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬د ﻻﻳﺒﮏ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﻮ دا ډول ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐﻮو‪ .‬د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د ودې ﻟﭙﺎرﻩ ﺿﺮوري ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻳﯥ ﭘﻪ ﮐﻤﻪ اﻧﺪازﻩ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد وي ﻧﻤﻮ ﻳﯥ ﻣﺤﺪودﻩ ﮐﻴږي‪ .‬دا ﻗﺎﻧﻮن ﻳﻮاځﯥ د ﻟږو ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻣﻮادو ﻟﭙﺎرﻩ ﻟﮑﻪ‬
‫اﮐﺴﻴﺠﻦ‪ ،‬ﻓﺎﺳﻔﻮرس او ﻧﻮر د ﻓﺰﻳﺎﻟﻮﺟﻴﮑﻲ ودې او ﺗﮑﺜﺮ ﻟﭙﺎرﻩ ﺿﺮور دي ﻣﺤﺪود‬
‫ﮐﻴږي‪ .‬ﻳﺎﻧﯥ ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻧﻮﻣﻮړي ﻋﻨﺎﺻﺮ د ﺿﺮوري ﻣﻘﺪار څﺨﻪ ﻟږ وي ﻧﻮ ﻧﻤﻮ ﻳﯥ‬
‫ﻣﺤﺪودﻩ ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﻪ دې ﺑﺎﻳﺪ وﭘﻮهﻴږو ﭼﯥ ﻣﺤﺪود ﮐﻮوﻧﮑﯥ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ﺗﻐﺬﻳﻪ وي ﻣﻮادو‬
‫څﺨﻪ دي ﭼﯥ د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﻧﻈﺮ د هﻐﻮى اﺣﺘﻴﺎﺟﺎﺗﻮ ﺗﻪ ﮐﻢ وي او ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻴﺖ‬
‫ﮐﯥ ﻳﯥ ﻣﻘﺪار ﮐﻢ ﻧﻪ وي‪ .‬ﻧﻮ د اﻗﻠﻴﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻪ اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﮐﯥ د اﺗﺤﺎد ﻗﻮي ﻳﺎ د ﺑﻼﻧﺲ‬
‫ﺳﺮﻩ ورﺗﻪ دى ﻟﮑﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﮐﯥ‪:‬‬

‫‪23gNa‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪35gCl‬‬ ‫‪58NaCl‬‬

‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ‪ 1000g‬ﺳﻮدﻳﻢ د ‪ 35g‬ﮐﻠﻮرﻳﻦ ﺳﺮﻩ ﻳﻮ ځﺎى ﺷﻲ ﭘﻪ دې ﺻﻮرت ﮐﯥ‬

‫‪ 58g‬ﺳﻮدﻳﻢ ﮐﻠﻮراﻳﺪ ﻣﻨځﺘﻪ ﻧﻪ راځﻲ‪ .‬ﭘﻪ داﺳﯥ ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﮐﯥ ‪ 35g‬ﮐﻠﻮرﻳﻦ د ﺳﻮدﻳﻢ‬
‫ﮐﻠﻮراﻳﺪ ودﻩ ﻣﺤﺪودﻩ ﮐﻮي‪ .‬او ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ‪ 23g‬ﺳﻮدﻳﻢ د ‪ 34g‬ﮐﻠﻮرﻳﻦ ﺳﺮﻩ ﻳﻮ ځﺎى ﺷﻲ‬
‫د ‪ 58g‬څﺨﻪ ﻟږ ﺳﻮدﻳﻢ ﮐﻠﻮراﻳﺪ ﺑﻪ ﻻﺳﺘﻪ راﺷﻲ‪ .‬اوس ﻧﻮ ‪ 34g‬ﻣﺤﺪود ﮐﻮوﻧﮑﯥ ﻣﻮاد‬
‫دي‪ .‬ﺳﺮﻩ ﻟﻪ دې ﭼﯥ د دواړو ﮐﻢ ﻣﻘﺪار ﻳﯥ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐﻮوﻧﮑﯥ ﻧﻪ دي‪ .‬ﻧﻮ ﺑﺲ ﭘﻮهﻴږو‬
‫ﭼﯥ د ځﻴﻨﻮ ﻋﻨﺎﺻﺮو اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻴﺪل د ﻧﻮرو ﻋﻨﺎﺻﺮو ﮐﻤﻮاﻟﻰ ﺟﺒﺮاﻧﻮي‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻮ ښﻮدﻟﻰ‬
‫‪149‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫دﻩ ﭼﯥ ﺳﻮدﻳﻢ د ﻟﺒﻠﺒﻮ د ودې ﻟﭙﺎرﻩ ﺿﺮور دى ﮐﻪ ﭘﻮﺗﺎﺷﻴﻢ ﻣﻮﺟﻮد وي او ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﭼﻴﺮې ﻟﺒﻠﺒﻮ ﭘﻪ هﻐﻮ ﺧﺎورو ﮐﯥ ﭼﯥ ﭘﻮﺗﺎﺷﻴﻢ ﭘﻪ ﮐﯥ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻪ وي وﮐﺮﻟﻰ ﺷﻲ د‬
‫ﭘﻮﺗﺎﺷﻴﻢ ﻟږواﻟﻰ د ﺳﻮدﻳﻢ د اﺿﺎﻓﻲ ﻣﻘﺪار ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺟﺒﺮان ﮐﻴږي‪ .‬ﻳﻮاځﯥ د ځﻴﻨﻮ‬
‫ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻓﮑﺘﻮروﻧﻮ ﻟږ ﻣﻘﺪار ﮐﻮم ﭼﯥ د ﻻﻳﺒﮏ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﻮى دى ﻣﺤﺪود‬
‫ﮐﻮوﻧﮑﯥ ﻓﮑﺘﻮروﻧﻪ دي ﺑﻠﮑﻪ زﻳﺎت ﻣﻘﺪار ﺷﺘﻪ واﻟﻰ د هﺮ ﺷﻲ ﻣﺤﺪود ﮐﻮﻧﮑﻰ ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول زﻳﺎت ﺣﺮارت‪ ،‬ډﻳﺮې اوﺑﻪ او ﺷﺪﻳﺪﻩ روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻣﺤﺪود‬
‫ﮐﻮوﻧﮑﯥ ﻋﻮاﻣﻞ دي‪ .‬ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﻟﺮوﻧﮑﯥ د زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ او ﮐﻤﻮاﻟﻲ د اﮐﻮﻟﻮژي دي‬
‫ﭼﯥ د دﻏﻮ دوﻩ درﺟﻮ ﻣﻨځﻨۍ درﺟﻪ د ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻪ اﻧﺪازﻩ ﭘﻪ ‪١٩١٣‬‬
‫ﮐﺎل ﮐﯥ د ﺷﻔﺮدز ‪ Shelfords‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﻮى دﻩ‪.‬‬

‫د ﺗـﻐـــﺬﻳـﻲ اﻏــﻴـﺰﻩ ﭘـﻪ ﺣــﻴـﻮاﻧــﺎﺗــﻮ ﺑــﺎﻧــﺪې‬

‫ﺳﺮﻩ ﻟﻪ دې ﭼﯥ ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت د ﺗﻐﺬﻳﻲ ﻟﻪ روﻳﻪ ‪ Holozoic‬دي‪ ،‬ﻧﻮ دا‬
‫ډول ‪ Heterotrophism‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣړى ﻗﺪم ﮐﯥ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐﻮو او د ‪ Parasitism‬ځﻴﻨﯥ‬
‫اړﺧﻮﻧﻪ ﺑﻪ هﻢ د څﻴړﻧﯥ ﻻﻧﺪې وﻧﻴﺴﻮ‪ ،‬د ‪ Saprophyte‬ﺗﻐﺬﻳﻪ وي راﺑﻄﯥ ﭘﻪ ﺧﺎص‬
‫ډول ﭘﻪ ﻓﻨﺠﻲ او ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو ﮐﯥ د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو د ﺗﻐﺬﻳﻲ ﭘﻪ وﺧﺖ ﮐﯥ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﻲ‪.‬‬
‫ﮐﻮم ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد ﭼﯥ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﺿﺮور دي ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ‪ ،‬ﮐﺎرﺑﻮ‬
‫هﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻮ‪ ،‬ﺷﺤﻤﻴﺎﺗﻮ‪ ،‬ﻣﺎﻟګﻮ‪ ،‬ﻣﻨﺮاﻟﻮﻧﻮ او د وﻳټﺎﻣﻴﻨﻮﻧﻮ څﺨﻪ‪ .‬د ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖ د دوﻩ اړﺧﻮﻧﻮ څﺨﻪ ﭘﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ اﻏﻴﺰﻩ ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ – ١‬د ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو ﻟږواﻟﻰ او ﻳﺎ ﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬هﻐﻪ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو څﺨﻪ ﭼﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ورڅﺨﻪ ګټﻪ ﻧﻪ ﺷﻲ اﺧﻴﺴﺘﻠﻰ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ځﻴﻨﻮ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﺤﻴﻄﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد ډﻳﺮ وي او ﭘﻪ ﺧﻮارﻩ وارﻩ ډول ﻣﻮﺟﻮد‬
‫وي ﻧﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭘﻪ ﻓﻮري ډول د هﻐﻮى څﺨﻪ ګټﻪ ﻧﻪ ﺷﻲ اﺧﻴﺴﺘﻠﻰ‪ .‬د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﻣﻬﻢ او‬
‫ﻋﻤﺪﻩ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻪ‪ ،‬ﮐﺎرﺑﻮهﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ او ﺷﺤﻤﻴﺎت دي‪ .‬د دې ﻟﻪ ډﻟﯥ څﺨﻪ‬
‫ﭘﺮوﺗﻴﻦ د ﻧﻤﻮ او د اﻧﺴﺎﺟﻮ ﭘﻪ ﺗﺮﻣﻴﻢ ﮐﯥ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ ارزښﺖ ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو ﮐﻤﻮاﻟﻰ ﻳﺎ ﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻧﻤﻮ او ﺗﮑﺜﺮ ﮐﯥ د هﻐﻮى د‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي‪ .‬ازادﻩ ﺣﻴﻮاﻧﺎت او ﭘﺮازﻳﺘﻮﻧﻪ ﻧﻮﻣﻮړي ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد د ﻧﻮرو‬

‫‪150‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ اﻧﺴﺎﺟﻮ د ﻣﺤﻴﻂ څﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړي‪ .‬واښﻪ ﺧﻮړوﻧﮑﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎت‬
‫ښﺎﻳﻲ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ څﺨﻪ ﻟﻮى او ﻳﺎ ﮐﻮﭼﻨﻲ وي‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ ﻏﻮښﯥ ﺧﻮړوﻧﮑﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎت د ﺗﻞ‬
‫ﻟﭙﺎرﻩ ﻟﻮى وي او ﻗﻮي د ﺧﭙﻞ ښﮑﺎر څﺨﻪ دي‪.‬‬
‫ﭘﺮازﻳﺘﻮﻧﻪ هﻤﻴﺸﻪ د ﺧﭙﻞ ﻣﻴﺰﺑﺎن څﺨﻪ ﺧﭙﻠﻪ ﻏﺬا ﻻس ﺗﻪ راوړي او ﻧﺴﺒﺖ ﺧﭙﻞ‬
‫ﻣﻴﺰﺑﺎن ﺗﻪ ډﻳﺮ ﮐﻮﭼﻨﻲ وي‪ .‬ښﮑﺎري ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭘﻪ ﺧﻮﻟﻪ او ﭘﻪ ﭘښﻮ ﺑﺎﻧﺪې ﭘﻮرﻩ ﻣﺠﻬﺰ‬
‫دي او ﭘﻪ دې ﻗﺎدردي ﭼﯥ د وﻧﻮد ډډوﻧﻮ ﭘﻮﺳﺘﮑﯥ دﻏﻴﺮﻓﻘﺎرﻳﺎو ﻗﺸﺮ او د ﻓﻘﺎرﻳﺎﻧﻮ‬
‫ﭘﻮﺳﺘﮑﯥ څﻴﺮې ﮐﻮي‪.‬‬
‫ﮐﻮم ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭼﯥ د ﺧﭙﻞ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو د هﻀﻢ ﮐﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ هﻀﻤﻲ اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻪ ﻧﻪ‬
‫ﻟﺮي ﻟﮑﻪ ﭘﻪ اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﮐﯥ ډﻳﺮې ﺳﺘﻮﻧﺰې ﻣﻨځﺘﻪ راوړي‪ .‬ځﻴﻨﯥ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺷﺘﻪ دي‬
‫ﭼﯥ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﮐﯥ ډﻳﺮ ﻣﻬﻢ رول ﻟﺮي ﻟﮑﻪ ﻓﺎﺳﻔﻮرس د هډوﮐﻮ ﭘﻪ اﻧﮑﺸﺎف‬
‫ﮐﯥ‪ ،‬ﺟﺴﺖ ‪ ،‬اوﺳﭙﻨﻪ او ﻣﺲ هﻢ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﮐﯥ ډﻳﺮ ﺿﺮور دي‪ .‬ﺟﺴﺖ ﭘﻪ‬
‫ﺗﻨﻔﺴﻲ اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻮ ﮐﯥ رول ﻟﺮي‪ ،‬اوﺳﭙﻨﻪ ﭘﻪ هﻴﻤﻮګﻠﻮﺑﻴﻦ او ﮐﻮﺑﺎﻟﺖ د ﭘﺴﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﻐﺬﻳﻪ‬
‫ﮐﯥ ډﻳﺮ ﺿﺮور دي‪.‬‬
‫ﻓﻨﺠﻴﺎن او ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوى د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو د ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻮﻟﻮ څﺨﻪ ﺧﭙﻞ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد ﻻﺳﺘﻪ‬
‫راوړي‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼﯥ ﮐﺎرﺑﻮهﺎﻳﺪرﻳﺖ او اوﺑﻪ ﭘﻪ ﮐﺎرﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﭘﻪ اﻣﻴﻨﻮ‬
‫اﺳﻴﺪوﻧﻪ او ﺷﺤﻤﻴﺎت ﭘﻪ ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﻲ دا ډول ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم د دا ډول‬
‫ﻣﻮادو ﻟﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻮﻟﻮ څﺨﻪ ګټﻪ اﺧﻠﻲ‪.‬‬

‫‪151‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫درﻳـــــــﻢ ﻓـــــــﺼـــــﻞ‬

‫‪Biological environment Biosphere‬‬ ‫ﺑﻴـﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﻣﺤﻴﻂ‬

‫ﻣﻮﻧږ ﭘﻪ ﺗﻴﺮو دوﻩ ﻓﺼﻠﻮﻧﻮ ﮐﯥ د اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ اﺳﺎﺳﺎت‪ ،‬ﻓﺰﻳﮑﯥ او ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻣﺤﻴﻄﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐړل‪ .‬ﭘﻪ دې ﻓﺼﻞ ﮐﯥ ﺑﻴﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﺧﺎﻟﺺ اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﺑﺮﺧﯥ ﺗﻪ ورﻧﻨﻮځﻮ ﭼﯥ‬
‫هﻐﻪ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ راﺑﻄﻪ د ﻧﻮرو ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺳﺮﻩ دﻩ‪ .‬ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم‬
‫ﭘﻪ ﻳﻮاځﻴﺘﻮب ﺳﺮﻩ هﻴڅ ژوﻧﺪ ﻧﻪ ﺷﻲ ﮐﻮﻟﻰ او ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﺷﺨﺼﻲ ﺁﺗﻮ اﮐﻮﻟﻮژي ﻧﻪ دي‪.‬‬
‫ځﮑﻪ ﭼﯥ هﻐﻮى د ﻧﻮرو ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺗﻪ د ﻏﺬا او ﻧﻮرو ﺣﻴﺎﺗﻲ اړﺗﻴﺎو ﻟﭙﺎرﻩ اړﻩ‬
‫ﻟﺮي‪ .‬د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﻣﺠﺎدﻟﻪ د اﻓﺮادو ﺳﺎﺗﻨﻪ او د ﻧﺴﻞ د ﺗﻮﻟﻴﺪ دوام د ژوﻧﺪاﻧﻪ د‬
‫ټﻮﻟﻮ اﻧﻮاﻋﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ ارزښﺖ ﻟﺮي‪ .‬ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﭼﯥ ﭘﻪ هﺮ ډول ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ‬
‫څﻪ ﻟﻮى وي او ﻳﺎ ﮐﻮﭼﻨﻲ وي ﺳﺮﻩ ﻳﻮ ځﺎى ﮐﻴږي او ﻳﻮﻩ ﺣﻴﺎﺗﻲ ټﻮﻟﻨﻪ ‪Biocenose‬‬
‫ﺟﻮړوي‪ .‬ﺑﺎﻳﻮﺳﻴﻨﻮزوﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ډول د ﻋﻴﻦ ﻧﻮع ټﻮﻟﻨﯥ او د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ اﻧﻮاﻋﻮ د ټﻮﻟﻨﻮ‬
‫څﺨﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻮى دى‪ .‬هﺮ څﻮﻣﺮﻩ ﭼﯥ ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺷﻤﻴﺮ‬
‫زﻳﺎﺗﻴږي ﭘﻪ هﻤﺎﻏﻪ اﻧﺪازﻩ د ژوﻧﺪاﻧﻪ د دوام اړﺗﻴﺎو ﻟﭙﺎرﻩ ‪ Necessity of life‬د رﻗﺎﺑﺖ‬
‫اﻧﺪازﻩ زﻳﺎﺗﻴږي‪.‬رﻗﺎﺑﺖ د ﻋﻴﻦ اﻧﻮاﻋﻮ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮاﻧﻮاﻋﻮ ﺗﻪ ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ او‬
‫زﻳﺎت دي‪ .‬داروﻳﻦ ﭘﻪ ‪١٨٥٩‬ﮐﺎل ﮐﯥ ﻧﻮﻣﻮړى ﺣﻘﻴﻘﺖ دا ډول ﺑﻴﺎن ﮐړ‪.‬‬
‫دا څﺮګﻨﺪﻩ ﺣﻘﻴﻘﺖ دى ﭼﯥ د ﻋﻴﻦ اﻧﻮاﻋﻮ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ ﻣﺒﺎرزﻩ ډﻳﺮﻩ ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ دﻩ‪.‬‬
‫ځﮑﻪ ﭼﯥ هﻐﻮى ﻋﻴﻦ ځﺎى اﺷﻐﺎﻟﻮي او ﭘﻪ ﻋﻴﻦ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو ﺗﻐﺬﻳﻪ ﮐﻮي او ﭘﻪ ﻋﻴﻦ‬
‫ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺧﻄﺮوﻧﻮ ﮐﯥ ﻗﺮار ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻲ ډول د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﮐﯥ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ‬
‫رواﺑﻂ ﮐﻪ څﻪ ﻣﻀﺮ وي او ﻳﺎ ګټﻮر وي څﺮګﻨﺪﻳږي دا ډول اړﻳﮑﯥ د اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ﻟﻪ‬
‫روﻳﻪ زﻳﺎت ارزښﺖ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ دې ﺑﺮﺧﻪ ﮐﯥ ﻣﻮﻧږ د هﻤﻨﻮﻋﺎﻧﻮ او د ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﻨﻮع د‬
‫ﻧﻔﻮس ﺣﻴﺎﺗﻲ ټﻮﻟﻨﻮ د ﻧړۍ او د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻳﻮم د اړﻳﮑﻮ څﺨﻪ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ او څﻴړﻧﻪ وﮐړو‪.‬‬

‫‪152‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د هــﻤـﻨـــﻮع اﻧـــﻮاﻋــﻮ ﭘـﻪ ﻣـﻨـځ ﮐﯥ راﺑــﻄﻪ‬
‫د دوى ﭘﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﯥ دوﻩ اﺻﻄﻼﺣﺎت ډﻳﺮ ﻣﻬﻢ دي‪ Inter).‬او ‪ (Intera‬ﭼﯥ د‬
‫اﻧﻮاﻋﻮ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ د اړﻳﮑﻮ ﻣﻔﻬﻮم دى څﻴړي‪ Intera .‬د هﻤﻨﻮع ‪ Species‬ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ‬
‫راﺑﻄﯥ د ﻣﻄﺎﻟﻌﯥ ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻲ )‪.(Inter specific relation‬‬
‫د ګﺮوﭘﻮﻧﻮ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ :‬د ﻋﻴﻦ ﺳﭙﻴﺴﻴﺰوﻧﻮ ګﺮوﭘﻮﻧﻮ وګړي ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﻃﺮﻳﻘﻮ‬
‫ﺳﺮﻩ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪.‬‬
‫‪ – ١‬د ﺗﮑــــﺜﺮ او ﺗـــﻮاﻟﺪ ﭘﻪ ﻧـﺘـﻴﺠـــﻪ ﮐﯥ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬د ﻏﻴﺮﻓﻌﺎﻟﻪ ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرت ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ‪.‬‬
‫‪ – ٣‬د ﻓﻌـــــﺎل ﺣــﺮﮐﺖ ﭘﻪ ﻧــﺘـﻴـﺠـــﻪ ﮐﯥ‬
‫ځﻴﻨﯥ ﺣﻴﻮاﻧﻲ او ﻧﺒﺎﺗﻲ ګﺮوﭘﻮﻧﻪ د زوﺟﻲ او د ﻏﻴﺮ‬ ‫‪ – ١‬د ﺗﮑــــﺜﺮ او ﺗﻮاﻟﺪ‪:‬‬
‫زوﺟﻲ ﺗﮑﺜﺮي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴږي ﭼﯥ ﻳﻮ ﻓﺮد د ﻏﻴﺮ زوﺟﻲ ﺗﮑﺜﺮ ﭘﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﮐﯥ او ﻳﺎ ﻳﻮ ﺟﻮړﻩ ﺗﮑﺜﺮي ﺣﺎﻟﺖ ﮐﯥ ﺷﺎﻣﻞ دي‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﺗﮑﺜﺮ څﺨﻪ ﻻﺳﺘﻪ‬
‫راﻏﻠﻲ اﻓﺮاد ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ځﺎى ﮐﯥ ﺗﺠﻤﻊ وﮐړي ﻳﻮ ګﺮوپ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴږي‪ .‬ﭘﻪ ځﻴﻨﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او‬
‫ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐﯥ ځﻮاﻧﺎن د زړو ﺳﺮﻩ ﭘﻪ ﺗﻤﺎس ﮐﯥ دي ﭼﯥ دا ﺣﺎﻟﺖ ﭘﻪ ﺧﺎص ډول ﭘﻪ‬
‫‪ Crypto gamy plants‬ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐﯥ ﻣﻌﻤﻮل دى‪ .‬ﻋﻴﻦ اﺗﺼﺎﻟﻲ ﺗﺠﻤﻊ د ﻏﻴﺮ ﻓﻌﺎﻟﻪ‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ څﺨﻪ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﻋﺎﻟﻢ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴږي‪ .‬ﭼﯥ ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ اﺳﻔﻨﺞ او ﻧﻮر ﻏﻴﺮ‬
‫ﻓﻘﺎرﻳﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭘﻪ ﮐﺎﻟﻨﻲ ډول ﻧﻤﻮ ﮐﻮي‪ .‬ﻣﺮﺟﺎﻧﻮﻧﻪ ﺧﭙﻞ ﭘﺮاﺧﻪ ﺗﺸﮑﻴﻼت د ﮐﺎﻟﻮﻧﻲ د‬
‫اﻧﮑﺸﺎف ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴږي‪ .‬ﻧﻮر ګﺮوﭘﻮﻧﻪ ﭼﯥ د ﺗﮑﺜﺮ ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻮي‬
‫وي وګړي ﻳﯥ ﺳﺮﻩ ﻳﻮ ځﺎى او ﻣﺘﺼﻞ ﻧﻪ دي‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ ﺳﺮﻩ ﻧږدي ﺑﺎﻗﻲ ﭘﺎﺗﯥ ﮐﻴږي او ﻳﻮ‬
‫ګﺮوپ ﺟﻮړﻩ وي‪ .‬ﭼﯥ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﻓﺎﻣﻴﻞ ﻳﯥ ډﻳﺮ ښﻪ ﻣﺜﺎل دى‪ .‬ﭘﺮاﺧﻪ ﺗﺠﻤﻌﺎت د‬
‫ﻶ ﺧﻮﻳﻨﺪې‪ ،‬ﺗﺮور زاﻣﻦ او د ﮐﺎﮐﺎ زاﻣﻦ ﻳﻮﻩ‬
‫ﻓﺎﻣﻴﻠﻮﻧﻮ د ﺗﺠﻤﻊ څﺨﻪ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪ .‬ﻣﺜ ً‬
‫ﮐﻮرﻧۍ ﺟﻮړﻩ وي‪ .‬ﺧﻮګ‪ ،‬زﻣﺮى‪ ،‬ﻟﻴﻮﻩ‪ ،‬ﺑﻴﺰو‪ ،‬ﺳﭙﻲ او اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﯥ د دوى ډﻟﯥ ګﻠﯥ‬
‫ﺟﻮړﻩ وي‪ .‬د اﻓﺮادو ﻣﻐﻠﻖ ګﺮوﭘﻮﻧﻪ د ﺣﺸﺮاﺗﻮ ټﻮﻟﻨﻪ ﺟﻮړﻩ وي‪.‬‬

‫‪153‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫دوﻳﻤﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ او‬ ‫‪ – ٢‬ﻏﻴﺮﻓﻌﺎﻟﻪ اﻧﺘـﻘـــﺎل)‪:(Passive transport‬‬
‫ﻋﻴﻦ ﺳﭙﻴﺴﻴﺰوﻧﻮ د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ګﺮوﭘﻮﻧﻮ ﻣﻨﺒﻊ د ﻣﻴډﻳﻢ د اﻧﺘﻘﺎل ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴږي‪ .‬دوﻩ‬
‫ﻣﻬﻢ ﻋﻮاﻣﻞ ﻳﯥ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ﺑﺎد او د اوﺑﻮ څﺨﻪ دي‪.‬‬
‫ﺑﺎد اﮐﺜﺮﻩ وﺧﺖ ﻣﺎﺷﻲ د ﺑﯥ وښﻮ ﻳﺎﻧﯥ د دښﺘﻮ څﺨﻪ وښﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻮ او ځﻨګﻠﻲ‬
‫ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﺗﻪ اﻧﺘﻘﺎﻟﻮي‪ .‬د زﻳﺎﺗﻮ ﺗﺠﻤﻊ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﭘﻪ ﺑﺤﺮي ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ زﻳﺎت ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪.‬‬
‫ﻓﺎﻳﺘﻮ ﭘﻠﻨﮑﺘﻮن ‪ Phyto plankton‬او ‪ Zoo plankton‬ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول د اوﺑﻮ د‬
‫ﺟﺮﻳﺎن ﭘﻪ واﺳﻄﻪ رواﻧﻮ اوﺑﻮ څﺨﻪ و اراﻣﻮ اوﺑﻮ ﺗﻪ اﻧﺘﻘﺎﻟﻴږي‪.‬‬
‫‪ :Active‬ﻋﻴﻦ ﺳﭙﻴﺴﻴﺰ ګﺮوﭘﻮﻧﻪ‬ ‫‪ – ٣‬ﻓﻌـــــﺎل ﺣــﺮﮐـــﺖ‪transport‬‬
‫ﭼﯥ د اﻓﺮادودﻓﻌﺎﻟﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐﯥ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ ددوﻩ ﻻﻧﺪﻳﻨﻴﻮﻣﻨﺎﺑﻌﻮﭘﻪ واﺳﻄﻪ‬
‫ﺗﺤﺮﻳﮑﻴږي‪.‬‬
‫‪ – ١‬د ﻏﻴﺮ ژوﻧﺪي )ﻣړ( ﻣﺤﻴﻂ ﮐﻴﻔﻴﺖ د ﺟﻠﺐ او رهﻨﻤﺎﻳﻲ څﺨﻪ‪:‬‬
‫‪ – ٢‬د هﻤﻨﻮع ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎﻣﻮ د ﺟﻠﺐ څﺨﻪ ‪ ،‬د ﻓﻌﺎﻟﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ګﺮوﭘﻮﻧﻮ‬
‫ﺟﻮړﻳﺪل ﭼﯥ زﻳﺎﺗﻪ ﺷﻤﻴﺮ ﻳﯥ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻧړۍ ﮐﯥ ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ ځﻴﻨﯥ اﻟﺠﻴﺎن‬
‫ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﻓﻌﺎﻟﻪ ﺣﺮﮐﺖ او د ﺑﺤﺮي ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺣﺮﮐﯥ ﺳﭙﻮروﻧﻪ هﻢ دا ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻟﺮي‪ .‬ﭼﯥ‬
‫ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻪ د ﻳﻮﻩ ځﺎى څﺨﻪ و ﺑﻞ ځﺎى ﺗﻪ ﺣﺮﮐﺖ او ﻳﺎ اﻧﺘﻘﺎﻟﻴږي‪.‬‬
‫ﺟﻬﺘﻨﻤﺎ‪ :‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﻳﻮﻩ ﺳﭙﻴﺴﻴﺰ اﻓﺮاد ﭘﻪ ﻋﻴﻦ ﻃﺮﻳﻘﯥ ﺳﺮﻩ‬ ‫اﻟﻒ – ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ‬
‫د ځﻴﻨﻮ ﻓﺰﻳﮑﯥ ﻣﺤﺮﮐﻮﻧﻮ ﺧﻮا ﺗﻪ ﺣﺮﮐﺖ وﮐړي ﻧﻮ ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ځﺎى ﮐﯥ ﺳﺮﻩ راټﻮﻟﻴږي او‬
‫ﻳﻮﻩ ټﻮﻟﻨﻪ ﺟﻮړﻩ وي‪ .‬د هﻐﻮى ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﺜﺎﻟﻮﻧﻪ ﻋﺒﺎرت د ﺣﺸﺮاﺗﻮ ﻟﻪ ټﻮﻟﻨﻮ څﺨﻪ دي‪.‬‬
‫ﭼﯥ د ﺷﭙﯥ ﻟﻪ ﺧﻮا د ﺷﻤﻊ روښﻨﺎﻳﻲ د ﻳﻮې ﻣﻨﺒﻊ ﭘﻪ ﺣﻴﺚ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻲ د ﻣﺎهﻴﺎﻧﻮ او د‬
‫ﻧﻮرو ﻓﻘﺎرﻳﺎﻧﻮ ﺟﻠﺐ ﮐﻮﻧﻪ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬او د ﻟﺮګﻴﻮ ﺳﭙږې‪ ،‬ﺷﺒﺸﮏ ﭘﻪ ﻟﻨﺪو ځﺎﻳﻮﻧﻮ‬
‫ﮐﯥ ﺣﺮﮐﺖ ﻳﯥ ﺳﺴﺖ او ﺑﻄﻲ دى او ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ ﺑﻴﺎ ﭘﻪ ﻧﻤﻨﺎﮐﻮ ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﺳﺮﻩ‬
‫راټﻮﻟﻴږي‪ .‬ﭘﻪ ﺳﺎﺣﻠﻲ ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﻣړﻩ ﺁهﻮان او ﻣړﻩ ﻣﺎهﻴﺎن ﭘﻪ ځﻨګﻠﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﻣﻘﻨﺎﻃﻴﺲ‬
‫ﭘﻪ ﺷﺎن ﻻش ﺧﻮاران ﺟﻠﺐ ﮐﻮي‪ .‬او ﻧﻮرې ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻟﮑﻪ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد‪ ،‬ﭘﻨﺎﻩ ګﺎﻩ وى او‬
‫ځﻴﻨﯥ وﺧﺖ ﻧږدﻳﻮاﻟﻰ هﻢ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ټﻮﻟﻨﻮ ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐﯥ ﻣﻬﻢ رول ﻟﺮي‪.‬‬

‫‪154‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د ﺟــﻠﺐ ﮐــــﻮﻟــﻮ اﺻـــﻮل‬
‫د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ د ﺗﺠﻤﻊ )راټﻮﻟﻴﺪﻟﻮ( ﻳﻮﻩ ﺑﻠﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ د ﻧﻮرو اﻓﺮادو د ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺟﻠﺐ څﺨﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دى‪ .‬دا ډول ﺟﻠﺐ ﮐﻴﺪﻧﻪ ﭘﻪ اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﮐﯥ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬ﺑﺤﺮي‬
‫ﺷﮑﻮوﻧﮑﯥ ﺳﺘﻮري ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﺧﺎﻟﻲ اﮐﻮارﻳﻢ ﮐﯥ واﭼﻮل ﺷﻲ ﭘﻪ ﭼټﮑﯥ ﺳﺮﻩ ﻳﻮﻩ‬
‫ټﻮﻟﻨﻪ ﺟﻮړوي او ﮐﻪ ﭼﻴﺮې اﮐﻮارﻳﻢ ﻟﺮوﻧﮑﯥ د واښﻮ او ﻳﺎ د ﻳﻮﻩ ښﻴښﻪ ﻳﯥ ﻟﻮښﻲ وي‬
‫هﻐﻮى ﭘﻪ زﻳﺎﺗﯥ ﻓﺎﺻﻠﯥ ﺳﺮﻩ د ﻧﻮﻣﻮړو ﺷﻴﺎﻧﻮ ﺳﺮﻩ ﭘﻪ ﺗﻤﺎس ﮐﯥ راځﻲ‪ .‬دا ډول ﺟﻠﺐ‬
‫ﮐﻮﻟﻮ ﺳﺮﻩ د ﻣﺎهﻴﺎﻧﻮ ګﻠﯥ‪ ،‬د اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﻮ او د ﺗﻲ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ګﻠﯥ ﺟﻮړﻩ وي‪ .‬ﭼﯥ دا د هﻐﻮى‬
‫د ﺧﺎﺻﻴﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ اﺳﺎس ﻧﻮﻣﻮړى ګﻠﯥ ﺟﻮړﻳږي‪ .‬هﻤﺪا ډول ﭘﺴﻮﻧﻪ هﻢ د ﺧﭙﻠﻮ ﺧﺎﺻﻴﺘﻮﻧﻮ‬
‫ﭘﻪ اﺳﺎس ﻧږدې ﮐﻴږي او ﺗﻤﺎس ﻧﻴﺴﻲ او ګﻠﯥ ﺟﻮړﻩ وي‪.‬‬
‫ﮐﻮم ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭼﯥ ګﺮوﭘﻮﻧﻪ ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي او ﺧﭙﻞ ﺳﭙﻴﺴﻴﺰوﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﻳﻮ او ﺑﻞ‬
‫د ﺧﭙﻠﻮ ﺑﺎﺻﺮې ﺣﺲ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻴﮋﻧﯥ‪ .‬د دوى ﻳﻮ او د ﺑﻞ د ﭘﻴﮋﻧﺪﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ځﻴﻨﯥ ﻧﻮرې‬
‫ﻣﺴﺌﻠﯥ هﻢ ﺷﺘﻪ دي ﭼﯥ ﻣﻬﻢ ﻳﯥ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ﺁواز څﺨﻪ دى ﭼﯥ ﭘﻪ ﺑﺤﺮي ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ‬
‫د ﻳﻮﻩ ﻣﻨﺒﻊ ﻳﺎ ﻣﺤﺮﮎ ﭘﻪ ﺗﻮګﻪ ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴږي‪ .‬د ﻗﺸﺮ ﻟﺮوﻧﮑﻮ او د ﻣﺎهﻴﺎﻧﻮ‬
‫ﺷﻮرﻣﺎﺷﻮر ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮﻩ ﻣﺨﺎﺑﺮﻩ ﮐﻮي او د ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻣﻴږﻳﺎﻧﻮ د ﺧﭙﻠﻮ ﺷﺎﻣﻌﯥ‬
‫ﺣﺲ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮﻩ ﭘﻪ ﺗﻤﺎس ﮐﯥ راځﻲ‪ .‬د ﺷﺎﻣﻌﯥ ﺣﺲ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ټﻮﻟﻴﺪل ﭘﻪ‬
‫ځﻤﮑﻨﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﮐﯥ هﻢ ﻣﻌﻤﻮل دي‪.‬‬

‫د ﺳﭙـﻴﺴﺰوﻧــﻮ ﺷﻤـﯧـﺮ د زﻳـﺎﺗـﻮاﻟﯥ اﻏـﻴـﺰې‬

‫د ﻳﻮﻩ ﺳﭙﻴﺴﺰ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ ﺳﺮﻩ ﻣﺨﺘﻠﻒ ګﺮوﭘﻮﻧﻪ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴږي او دا ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ‬
‫ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻟﺮي ﭘﻪ ﻋﻴﻦ ﺳﭙﻴﺴﺰوﻧﻮ او ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﺳﭙﻴﺴﺰوﻧﻮ ﺑﺎﻧﺪې ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻟﺮي‪ .‬ﻣﻮﻧږ دﻟﺘﻪ د‬
‫هﻐﻮى د ﺷﻤﻴﺮ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ ﺗﺎواﻧﻮﻧﻮ او د ګټﻮ ﭘﻪ هﮑﻠﻪ څﻴړﻧﯥ ﻟﻴﮑﻮ‪.‬‬

‫‪ – ١‬ﻣــﻀــﺮﻩ ﺗــﺎﺛـــﻴــﺮوﻧـــﻪ‬
‫د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺷﻤﻴﺮ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ ﺳﺮﻩ ﭘﻪ ﻋﻴﻦ ﺳﭙﻴﺴﺰوﻧﻮ ﮐﯥ‬
‫رﻗﺎﺑﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﻨﻮع ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﺗﻪ زﻳﺎت ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ وي‪.‬‬
‫د داروﻳﻦ د ﻧﻈﺮﻳﻲ ﭘﻪ اﺳﺎس ﭼﯥ ﭘﻪ ‪ ١٨٥٩‬ﮐﺎل ﮐﯥ ﻟﻴﮑﻠﻰ دي ﻣﺒﺎرزﻩ او ﻣﺠﺎدﻟﻪ د‬
‫‪155‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻋﻴﻦ اﻧﻮاﻋﻮﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ زﻳﺎﺗﻪ دﻩ ځﮑﻪ ﭼﯥ ﻋﻴﻦ ځﺎى اﺷﻐﺎل ﮐړى دى او ﻳﻮ ډول‬
‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪي ګﺎﻧﯥ او اړﺗﭙﺎوۍ ﻟﺮي او د ﻋﻴﻦ ﻳﺎ د ﻳﻮ ډول ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو څﺨﻪ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﮐﻮي‬
‫او د ﻋﻴﻦ ﺧﻄﺮ ﺳﺮﻩ ﻣﺨﺎﻣﺦ ﮐﻴږي‪ .‬د ﻓﺎﺿﻠﻪ ﻣﻮادو د زﻳﺎت ﺗﺠﻤﻊ ﭘﻪ ﺻﻮرت ﮐﯥ د‬
‫ځﻴﻨﻮ اﻧﻮاﻋﻮ ودﻩ درﻳږي ﻳﺎ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻮي او ډﻳﺮ ځﺎى ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬رﻗﺎﺑﺖ او ﻣﺪاﺧﻠﻰ ﭘﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ‬
‫او ﭘﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﮐﯥ ﭘﻪ اﺳﺎﻧۍ ﺳﺮﻩ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬ﮐﻮم وﺧﺖ ﭼﯥ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺷﻤﻴﺮ زﻳﺎت ﺷﻲ‬
‫رﻳښﯥ ﻳﯥ د ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو د ﺟﺬب ﻟﭙﺎرﻩ او ﭘﺎڼﯥ د روښﻨﺎﻳﻲ څﺨﻪ د ګټﯥ اﺧﻴﺴﺘﻠﻮ ﻟﭙﺎرﻩ‬
‫رﻗﺎﺑﺖ ﮐﯥ وي‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼﯥ رﻗﺎﺑﺖ زﻳﺎت ﺷﻲ ﻧﻤﻮ وروﺳﺘﻪ ﭘﺎﺗﯥ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫د ﻧﺴﻞ ګﻴﺮۍ ﭘﻪ وﺧﺖ ﮐﯥ ﻣﻀﺮ ﺗﺎﺛﻴﺮوﻧﻪ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮاﻟﯥ ﮐﯥ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪.‬‬
‫د ﻧﻔﻮس د زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ ﭘﻪ دراﺳﺎ ﻓﻴﻞ‪ Drosophila‬ﮐﯥ ﭘﻪ ﻻﺑﺮاﺗﻮار ﮐﯥ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪.‬‬
‫هﻤﺪارﻧګﻪ د ﻣﺎﺷﻮ زﻳﺎت ﺗﮑﺜﺮ ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ ﭘﻪ ﺗﺨﻤﻮﻧﻮ اﭼﻮﻧﻪ او د ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو ﮐﻤﻴﺪو ﺳﺮﻩ‬
‫ودﻩ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻮي‪ .‬ﭘﻪ ډﻧډوﻧﻮ ﮐﯥ د ﻣﺎهﻴﺎﻧﻮ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ ﭘﻪ ﺻﻮرت ﮐﯥ رﻗﺎﺑﺖ زﻳﺎﺗﻴږي‪.‬‬
‫ﻼ ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﻣﺎرچ ﭘﻪ ﻣﻴﺎﺷﺖ ﮐﯥ د ﻣﺎهﻴﺎﻧﻮ وزن ‪ ١٧‬او ‪ ٥‬ګﺮاﻣﻮ ﺗﻪ رﺳﻴږي‪.‬‬
‫ﻣﺜ ً‬
‫ﮐﻠﻪ ﭼﯥ د ﺟﻮن ﭘﻪ ﻣﻴﺎﺷﺖ ﮐﯥ دوﺑﺎرﻩ وزن ﺷﻮل د هﻐﻮى ﻣﺘﻮﺳﻂ وزن ‪ ٧٦‬ګﺮاﻣﻮ ﺗﻪ‬
‫زﻳﺎت ﺷﻮ‪ .‬ﮐﻮم وﺧﺖ ﮐﯥ ﭼﯥ ﻧﻮي ﻣﺎهﻴﺎن ﭘﻪ ډﻧډ ﮐﯥ ور زﻳﺎت ﺷﻮل د ﻳﻮې ﻣﻮدې‬
‫څﺨﻪ وروﺳﺘﻪ ډﻧډ وچ ﮐړل ﺷﻮ وﻟﻴﺪل ﺷﻮ ﭼﯥ ﻣﺘﻮﺳﻂ وزن ﻳﯥ د ‪ ٧٦‬ګﺮاﻣﻮ څﺨﻪ ‪٥٤‬‬
‫ګﺮاﻣﻮ ﺗﻪ ﮐﻢ ﺷﻮل ﻋﻠﺖ ﻳﯥ د زړو او ﻧﻮﻳﻮ ﻣﺎهﻴﺎﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ رﻗﺎﺑﺖ ﻧﺘﻴﺠﻪ دﻩ‬
‫ﭼﯥ د ﺧﭙﻞ وزﻧﻮﻧﻪ ﻳﯥ ﻟﻪ ﻻﺳﻪ ورﮐړي وﻩ‪.‬‬

‫‪ – ٢‬ګـــټــﻮرې اﻏــــﻴـــــﺰې‬
‫ﻣﺨﮑﯥ ﻟﻪ دې ﭼﯥ ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ ﻧﻔﻮس زﻳﺎت ﺷﻲ ﭘﻪ ﮐﻮﻣﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﮐﯥ ﭼﯥ ﻣﻀﺮ‬
‫ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻣﻨځﺘﻪ راﺷﻲ ﻟﻪ هﻐﯥ څﺨﻪ ﻣﺨﮑﯥ د ﻣﺨﮑﯥ ﭼﯥ ﻧﻮﻣﻮړى هﻐﻮى ﻧﻘﻄﯥ ﺗﻪ‬
‫ورﺳﻴږي د ﻧﻔﻮس هﻤﺪا اﻋﻀﺎوى ﻣﻌﻴﻦ ګټﻪ د ﻧﻮرو اﻋﻀﺎو څﺨﻪ اﺧﻠﻲ‪ .‬ﻳﻮ ژوﻧﺪى‬
‫ﺟﺴﻢ ﭘﻪ ځﺎﻧګړى ﺗﻮګﻪ او ﻳﺎ ﻳﻮﻩ ﺟﻮړﻩ د ګﺮوپ ﭘﻪ ﺷﺎن ﺧﭙﻞ ﭼﺎﭘﻴﺮﻳﺎل ﺳﺮﻩ ﺑﺮﻳﺎﻟﻰ‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻧﻪ ﺷﻲ ﮐﻮﻟﻰ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ ﻳﻮ څﻪ ګټﯥ ﻟﺮي هﻐﻪ دا ﭼﯥ ﻳﻮ ﺑﻞ د‬
‫دښﻤﻨﺎﻧﻮ د ﺣﻤﻠﯥ څﺨﻪ ﺳﺎﺗﻞ ﮐﻴږي او د ﻓﺰﻳﮑﯥ ﻣﺤﻴﻂ د ﺧﻄﺮوﻧﻮ څﺨﻪ هﻢ ﺳﺎﺗﻞ‬
‫ﮐﻴږي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ ﭘﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ډول د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ او د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ د ﺷﻤﻴﺮ زﻳﺎﺗﻴﺪل او ﺗﺠﻤﻊ‬

‫‪156‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ژوﻧﺪ ﺗﻪ د دوام ورﮐﻮﻟﻮ او د ﺗﮑﺜﺮ د ﺳﺮﻋﺖ ﭼټﮑﻮاﻟﻲ ﮐﯥ ﻣﺮﺳﺘﻪ ﮐﻮي‪ .‬د‬
‫ﻧﻔﻮس د زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ ﺳﺮﻩ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻓﻌﺎﻟﺘﻮﻧﻪ هﻢ ﻣﺘﺎﺛﺮﻩ ﮐﻴږي‪ .‬د ﻋﻴﻦ ګﺮوپ ﺳﭙﻴﺴﻴﺰوﻧﻪ‬
‫وﻇﻴﻔﻮي وﻳﺶ هﻢ ﻣﻨځﺘﻪ رواړي او د اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮐﯥ ﮐﻮﻣﮏ‬
‫ﮐﻮي‪ .‬د ﻧﻔﻮس د زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ ﺳﺮﻩ ځﻴﻨﯥ ګټﻮرو ﺗﺎﺛﻴﺮوﻧﻮ څﺨﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ﻳﺎدوﻧﻪ ﮐﻮو‪:‬‬

‫‪ – ١‬ﺳـــﺎﺗــــﻨـــﻪ‬
‫د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ګﺮوﭘﻮﻧﻪ ﻳﻮ او ﺑﻞ د ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﻀﺮو ﺗﺎﺛﻴﺮاﺗﻮ څﺨﻪ ﺳﺎﺗﻲ د‬
‫ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ګڼ ځﻨګﻠﻪ ﮐﯥ زﻳﺎت ﻟﻨﺪﺑﻞ او رﻃﻮﺑﺖ د ﺷﺪﻳﺪ ﺑﺎد ﻟګﻴﺪو او د اوﺑﻮ‬
‫زﻳﺎت ﺗﺨﺮﻳﺒﺎت ﭘﻪ هﻐﻮ ځﻨګﻠﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﭼﯥ ګڼ ځﻨګﻞ ﻧﻪ دى ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﻟﻪ دې‬
‫ﭘﻪ ګڼﻮ ځﻨګﻠﻮﻧﻮ ﮐﯥ د وﻧﻮ ﭘﺎڼﯥ ﺳﺎﺗﻠﻰ ﮐﻴږي‪ .‬ﭘﻪ ﺧﺎورې ﮐﯥ ﻟﻨﺪﺑﻞ او ﻋﻀﻮي ﻣﻮاد‬
‫زﻳﺎﺗﻴږي‪ .‬د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ګﺮوﭘﻮﻧﻪ د زهﺮﻳﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﯥ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻧﺸﺘﻮاﻟﻰ او ﭘﻪ‬
‫ﺣﺮارت ﮐﯥ د ﺑﺪﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﯥ زﻳﺎت ﻣﻘﺎوﻣﺖ د ﻳﻮﻩ ﻓﺮد ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻟﺮي‪ .‬ﻳﺎﻧﯥ ﭘﻪ‬
‫ګﺮوﭘﻲ ﺷﮑﻞ ﮐﯥ ﻣﻘﺎوﻣﺖ زﻳﺎت دى‪ .‬ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﮐﻨﺪو ﮐﯥ د زﻳﺎﺗﻮ ﺷﺎﺗﻮ ﻣﭽﻴﻮ اﺳﺘﻮګﻨﯥ ﮐﯥ‬
‫ﭼﯥ ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮﻩ ﻧږدې ژوﻧﺪ ﮐﻮي د دې وړﺗﻴﺎ ﻟﺮي ﭼﯥ ﺧﭙﻞ ﻣﺎﻳﮑﺮو هﺒﺘﻴﺖ ‪Micro‬‬
‫‪ habitat‬ﺣﺮارت ﺗﻪ ﺑﺪﻟﻮن ورﮐړي‪ .‬د ژﻣﻲ ﭘﻪ ﻣﻮﺳﻢ ﮐﯥ ﻣﭽﺎن د ﻧﻮرو ﻏړو د‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﺣﺮارت درﺟﻪ )‪ (٣٥‬او )‪ (٣٠‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴګﺮاد ﮐﯥ ﺳﺎﺗﻠﻰ ﺷﻲ‬
‫اوﭘﻪ اوړي ﮐﯥ ﻣﭽﺎن دﺧﭙﻠﻮ وزروﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﺎزﻩ هﻮا ﺧﭙﻞ ﮐﻨﺪو ﺗﻪ داﺧﻠﻮي او ﭘﻪ‬
‫دې ډول دﺧﭙﻞ ﮐﻨﺪو د ﺣﺮارت درﺟﻪ ﻟږوي‪.‬‬
‫د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ګﺮوﭘﻮﻧﻪ ﺧﭙﻞ ځﺎﻧﻮﻧﻪ د ﻧﻮرو ښﮑﺎري ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ څﺨﻪ ﺳﺎﺗﻲ او د‬
‫اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﻮ ګﻠﯥ او ډﻟﯥ د ﺑﺎزاﻧﻮ د ﺣﻤﻠﻮ څﺨﻪ ﺳﺎﺗﻲ‪.‬‬

‫‪ – ٢‬ﭘﻪ ﺗﮑﺜﺮ ﺑﺎﻧﺪې ﺗﺎﺛﻴﺮوﻧﻪ‬

‫څﺮﻧګﻪ ﭼﯥ ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت او ﻧﺒﺎﺗﺎت زوﺟﻲ ﺗﮑﺜﺮ ﻟﺮي ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﭘﻪ‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﯥ او ﻧﺒﺎﺗﻲ ټﻮﻟﻨﻮ ﮐﯥ ﺗﮑﺜﺮ او ﺗﻮاﻟﺪ زﻳﺎت ارزښﺖ ﻟﺮي‪ .‬ځﮑﻪ د ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺟﻨﺲ‬
‫ﻟږواﻟﻰ د ﻧﺴﻞ اﻧﺪازﻩ ﮐﻤﻪ وي‪ .‬ﭘﻪ ژورو اﺑﺤﺎرو ﮐﯥ هﻢ د ﺗﮑﺜﺮ ﻟﻪ روﻳﻪ ﭘﻪ ﻣﺎهﻴﺎﻧﻮ او‬
‫ﻧﻬﻨګﺎﻧﻮ ﮐﯥ زﻳﺎت ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ ﻣﺤﺪودﻳﺘﻮﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮد دي‪ .‬ځﮑﻪ د دﻏﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﭘﻪ‬

‫‪157‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻳﻮﻩ ﻣﺤﺪودﻩ ﺳﺎﺣﻪ ﮐﯥ ﮐﻢ وي‪ .‬دا ﭘﺮوﺳﻪ د ﺗﮑﺜﺮ د ﻋﻤﻠﻴﯥ د ﺳﺮ ﺗﻪ رﺳﻮﻟﻮ ﭘﻪ وﺳﻴﻠﻪ‬
‫زﻳﺎﺗﻴږي او ﻧﻔﻮس ډﻳﺮﻳږي‪ .‬د ﺗﻌﺪاد ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ ﮐﯥ ﺳﺎﻳﺘﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﻋﻤﻠﯥ هﻢ ﺗﺎﺛﻴﺮ‬
‫ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﮐﯥ ﻣﺨﮑﯥ ﻟﻪ ﻣﺨﮑﯥ ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ډﻟﻴﺰﻩ ﺗﻮګﻪ ﻳﻮ ځﺎى واﻟﻰ‬
‫ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬ﭘﻪ ګﺮوﭘﻲ ډول ﺟﻨﺴﻲ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﭘﻪ څﺮګﻨﺪﻩ ﺗﻮګﻪ ﭘﻪ ﺣﺸﺮاﺗﻮ‪ ،‬ﻣﺎهﻴﺎﻧﻮ او‬
‫اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﻮ ﮐﯥ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬د ﺗﻌﺪاد زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ ﻳﻮ ﺑﻞ ﻋﺎﻣﻞ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ارﺛﻲ راوﺑﻄﻮ‬
‫څﺨﻪ دى‪.‬‬
‫د ځﻴﻨﻮ اﻓﺮادو ﻧﻤﻮ او ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ دي‪ .‬ځﮑﻪ ﭼﯥ دا اﻓﺮاد ﻟﺮوﻧﮑﯥ د‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ارﺛﻲ ﺗﺸﮑﻴﻼﺗﻮ دي ﭼﯥ دا د ‪ Biotype‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي هﻐﻪ ﺳﭙﻴﺴﻴﺰوﻧﻪ‬
‫)‪ (Species‬ﭼﯥ ﻣﺤﻠﻲ ﺗﻮاﻓﻘﺎت ﻟﺮي د ‪ Ecotype‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬هﺮ اﮐﻮټﺎﻳﭗ د‬
‫ﻣﺤﻴﻂ د اﻧﺘﺨﺎب ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ ﭼﯥ دا ډول ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ ﻳﻮ ډول‬
‫ﺧﺎص ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺗﻮاﻓﻘﺎت ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ ﮐﻢ ﻧﻔﻮﺳﻮ ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﯥ اﻳﮑﻮټﺎﻳﭗ ﻳﯥ هﻢ ﮐﻢ دى او ﮐﻪ‬
‫ﭼﻴﺮې وګړي ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻠﻪ ﺳﺮﻩ ﺟﻼ ﺷﻲ د ارﺛﻲ ﺑﺪﻟﻮﻧﻮ ﭼﺎﻧﺲ ﻳﯥ هﻢ ﮐﻤﻴږي‪ .‬ځﮑﻪ ﭼﯥ د‬
‫ﻧﺴﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ د هﻐﻮى ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﻨځ داﺧﻞ ﮐﯥ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ او ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﻟږ ﺑﺎﻳﻮټﺎﻳﭗ‬
‫دي‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف د دې ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ګڼ ﻧﻔﻮس ﻟﺮوﻧﮑﯥ ځﺎى ﮐﯥ زﻳﺎت ﺑﺎﻳﻮټﺎﻳﭗ هﻐﻪ اﻓﺮاد‬
‫ﻣﻨځﺘﻪ راوړي ﭼﯥ اﻗﻠﻴﻢ ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ اوﺿﺎﻋﻮ ﮐﯥ زﻳﺎت ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻟﺮي او د ژوﻧﺪ ﮐﻮﻟﻮ‬
‫ﭼﺎﻧﺲ ﻳﯥ هﻢ ډﻳﺮ وي‪.‬‬

‫‪ – ٣‬د ﮐـــﺎر وﻳـــــﺶ‬

‫د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د ﺗﻌﺪاد زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ ﻳﻮ ﺑﻞ ګټﻮر ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ د وﻇﻴﻔﯥ د‬
‫وﻳﺶ څﺨﻪ دى‪ .‬ﭘﻪ ځﻴﻨﻮ ﮐﺎﻟﻮﻧﻲ ګﺎﻧﻮ ﮐﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻟﮑﻪ ﺳﻮﻟﻴﻨﺘﺮاﺗﺎو ﮐﯥ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻓﺮاد‬
‫ﻳﯥ ﻣﻌﻴﻨﯥ دﻧﺪې ﻟﺮي‪ ،‬ځﻴﻨﯥ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﮐﺎﻟﻮﻧﻰ ﭘﻪ دﻧﻨﻪ ﮐﯥ د هﻐﻮى ﭘﻴﮋﻧﺪﻧﻪ د وﻇﻴﻔﻮ د‬
‫وﻳﺶ ﻟﻪ روﻳﻪ ﮐﻴږي‪ .‬او ﭘﻪ ځﻴﻨﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﮐﯥ ﻻﻣﺒﻮ وهﻠﻮ ﺳﺮﻩ د هﻐﻮى د ﺧﺎﻟﻴګﺎو‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺒﺐ ګﺮځﻲ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﭘﺮوﺗﻮزواو ‪ Protozoa‬او ﭘﻪ ﭘﺮوﺗﻮﻓﺎﻳﺘﺎو ‪ Protophyta‬ﮐﺎﻟﻮﻧﻰ ﮐﯥ هﻢ د ﮐﺎر‬
‫وﻳﺶ ﺷﺘﻪ دى‪ .‬ﭘﻪ هﻐﻮ ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﮐﯥ ﭼﯥ ګﺮوﭘﻮﻧﻪ ﺟﻮړﻳږي اﻓﺮاد ﻳﯥ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻠﻪ‬
‫ﺑﻴﻞ او ﺟﻼ ﭘﺎﺗﯥ ﮐﻴږي‪ .‬ﭼﯥ دا د ﮐﺎر وﻳﺶ ﻳﻮ ﺑﻞ ډول دى‪ .‬ﻳﻮ ﺑﻞ اﺳﺎﺳﻲ ﻣﺜﺎل د‬

‫‪158‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﺟﻨﺴﻮﻧﻮ وﻳﺶ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ )ﻣﺬﮐﺮ او ﻣﻮﻧﺚ( ﭘﻪ دوﻩ ګﺮوﭘﻮﻧﻮ دى ﭼﯥ دا ډول وﻇﻴﻔﻮي وﻳﺶ‬
‫ﭘﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐﯥ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪.‬‬
‫ﻼ‬
‫د وﻇﻴﻔﯥ ﻳــﻮ ﺑـــﻞ ډول وﻳﺶ ﻋﺒـﺎرت ﻟﻪ ﻟﻴډر ﺷﻴﭗ ‪ Leader ship‬څﺨﻪ دى ﻣﺜ ً‬
‫د وزو ﭘﻪ ګﻠﻪ )رﻣﻪ( ﮐﯥ د هﻐﻮى ﻳﻮ وز د ﻟﻴډرﺷﻴﭗ ﭘﻪ ﺗﻮګﻪ وي ﭼﯥ د ټﻮﻟﻮ څﺨﻪ د‬
‫ﻣﺨﻪ روان وي او ﻧﻮر ټﻮل وزوﻧﻪ ورﭘﺴﯥ روان وي‪.‬‬

‫د ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﻨﻮع ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﻲ اړﻳﮑﯥ‬

‫هﺮ ژوﻧﺪې ﻣﻮﺟﻮد د ﺧﭙﻠﻮ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﻓﺰﻳﮑﻲ او ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻣﺤﻴﻄﻮﻧﻮ ﺳﺮﻩ‬
‫اړﻳﮑﯥ ﻟﺮي‪ .‬ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﭘﻪ ځﺎﻧګړى ﺗﻮګﻪ ژوﻧﺪ ﻧﻪ ﺗﺮ ﺳﺮﻩ ﮐﻮي او ﻟﺮوﻧﮑﯥ د‬
‫اﺗﻮاﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ﻧﻪ دي‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﭙﻞ د ژوﻧﺪاﻧﻪ د دوام ﻟﭙﺎرﻩ ﻧﻮرو ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﺗﻪ اړﻩ‬
‫ﻟﺮي‪ .‬د ﺗﻨﺎزع اﻟﺒﻘﺎ او د ﺑﺮﺗﺮﻧﺴﻞ ﺑﻘﺎ او د ﻧﻮع دوام ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻴﻮﻟﻮﺟﻴﮑﻲ رازوﻧﻮ څﺨﻪ دى‬
‫ﭼﯥ دا رازوﻧﻪ د ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﭘﻪ اړﻳﮑﻪ )ارﺗﺒﺎط( ﮐﯥ ﭘټ دي‪ .‬ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم د ﺧﭙﻠﻮ‬
‫ﺣﻴﺎﺗﻲ اړﺗﻴﺎو د ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﻃﺒﻌﻲ اﮐﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ټﻮﻟﻨﯥ ﺟﻮړﻩ وي ﭼﯥ دا د‬
‫‪ Biocenose‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬ﺑﺎﻳﻮﺳﻴﻨﻮزوﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ډول د ﻋﻴﻦ ﻧﻮع او ﻳﺎ د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ‬
‫اﻧﻮاﻋﻮ د اﺟﺘﻤﺎع څﺨﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮐﻴږي‪ .‬هﺮ څﻮﻣﺮﻩ ﭼﯥ ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او د‬
‫ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎت ﺷﻲ ﭘﻪ هﻤﺎﻏﻪ اﻧﺪازﻩ د ژوﻧﺪاﻧﻪ د اړﺗﻴﺎو د ﻻﺳﺘﻪ راوړﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ‬
‫رﻗﺎﺑﺖ )‪ (Competition‬زﻳﺎﺗﻴږي‪ .‬د ﻋﻴﻦ ﻧﻮع ﺗﺮ ﻣﻨځ رﻗﺎﺑﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﻨﻮع ﺗﻪ‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ دى‪ .‬داروﻳﻦ ﭘﻪ )‪ (١٨٥٩‬ﮐﺎل ﮐﯥ ﻧﻮﻣﻮړى ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﯥ دا ډول ﺑﻴﺎن ﮐړ‪:‬‬
‫ﺑﺪون ﻟﻪ ﺷﮏ او ﺗﺮدﻳﺪ څﺨﻪ د ﻋﻴﻦ اﻧﻮاﻋﻮ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ رﻗﺎﺑﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫اﻟﻨﻮﻋﻮ ﺗﻪ زﻳﺎت او ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ وي‪ .‬ځﮑﻪ ﭼﯥ هﻐﻮى ﻋﻴﻦ ځﺎى اﺷﻐﺎل ﮐړى او د ﻋﻴﻦ‬
‫ﻏﺬا څﺨﻪ ګټﻪ اﺧﻠﻲ او د ﻳﻮ ډول ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺧﻄﺮوﻧﻮ ﻻﻧﺪې راځﻲ‪.‬‬
‫د ﻃﺒﻌﻲ ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﻻﻧﺪې د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ اﻧﻮاﻋﻮ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﻟﻪ ﻳﻮې ﺧﻮا ﻧﻪ ﻗﺒﻠﻮﻧﮑﯥ وﻩ او‬
‫ﻟﻪ ﺑﻠﯥ ﺧﻮا څﺨﻪ د ژوﻧﺪاﻧﻪ د دوام ﻟﭙﺎرﻩ ﻳﻮ ﺿﺮوري ﺟﺰ دى‪ .‬ﭘﻪ ﮐُﻠﻲ ډول د دوﻩ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ اﻧﻮاﻋﻮ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ اړﻳﮑﯥ ﮐﻮﻟﻰ ﺷﻮ ﭘﻪ دوﻩ ﻻﻧﺪﻳﻨﻴﻮ ډوﻟﻮ و وﻳﺸﻮ‪:‬‬
‫‪ – ١‬هﻤﺰﻳﺴﺘﻲ ﻳﺎ ‪:Symbiotic‬‬
‫‪ – ٢‬ﺧﺼﻮﻣﺖ ﻳﺎ ‪:Antagonism‬‬

‫‪159‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – ١‬هﻤﺰﻳﺴﺘﻲ ﻳﺎ ګډ ژوﻧﺪ ﮐﻮل )‪(Symbiotic‬‬
‫ﻳﻮ ژوﻧﺪى ﻣﻮﺟﻮد د ﺑﻞ ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮد ﺳﺮﻩ ﭘﻪ داﺳﯥ ډول ﻳﻮ ځﺎى ﭘﻪ ګډﻩ ﺳﺮﻩ‬
‫ژوﻧﺪ ﮐﻮي ﭼﯥ هﻴڅ ﻳﻮ ﻳﯥ ﺑﻞ ﺗﻪ ﺿﺮر ﻧﻪ رﺳﻮي ﺑﻠﮑﻪ ﻳﻮ او ﺑﻞ ﺗﻪ ګټﻪ رﺳﻮي‪ .‬د دا‬
‫ډول ټﻮﻟﻨﻮ د ښﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻟﭙﺎرﻩ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ټﻮﻟګﻴﻮ ﻳﺎ ډوﻟﻮ وﻳﺸﻠﻰ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ – ١‬ﮐﺎﻣﻨﺴﻠﻴﺰم ‪:Commensalism‬‬
‫‪ – ٢‬ﻣﻴﻮﺗﺎﻟﻴﺰم ‪:Mutualism‬‬
‫‪ – ٣‬ﻧﻮﺗﺮاﻟﻴﺰم ‪:Neutralism‬‬

‫‪ – ١‬ﮐﺎﻣﻨﺴﻠﻴﺰم ‪ :Commensalism‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻪ ګډ ژوﻧﺪ څﺨﻪ دى ﭼﯥ‬

‫ﭘﻪ هﻐﻪ ﮐﯥ ﻳﻮ ﻧﻮع ﻳﯥ د ﺗﻞ ﻟﭙﺎرﻩ ګټﻪ اﺧﻠﻲ او ﺑﻞ ﻧﻮع ﺗﻪ ﮐﻮم ﺿﺮر ﻧﻪ رﺳﻮي‪ .‬ﮐﻮﻣﻪ‬
‫ﺣﻴﺎﺗﻲ ګټﻪ ﭼﯥ ﻳﻮ ﮐﺎﻣﻨﺴﻠﺰ د دا ډول اړﻳﮑﯥ څﺨﻪ ګټﻪ اﺧﻠﻲ ﻋﺒﺎرت دى ﻟﻪ د ﺳﺒﺴﺘﺮﻳﺘﻢ‬
‫)‪ (Substratum‬د ﭘﻨﺎﻩ ګﺎﻩ‪ ،‬ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرت او د هﻮا ﻏﺬاﻳﯥ ﻣﻮادو د ﻟﻪ‬ ‫ﺗﻬﻴﻪ ﮐﻮل‬
‫ﻻﺳﺘﻪ راوړﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ او د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ د ﮐﻮﻟﻤﻮ څﺨﻪ‪ .‬د ﭘﻨﺎﻩ ګﺎﻩ ﭘﻪ ﺗﻮګﻪ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﻮي ﻟﻴﮑﻦ‬
‫ﮐﻮم ﺑﻞ ﺣﻴﻮان ﺗﻪ ﺿﺮر ﻧﻪ رﺳﻮي‪ .‬ﻳﻮ ﺑﻞ ﻣﺜﺎل ﻳﯥ ﭘﻪ ﻻﺑﺮاﺗﻮار ﮐﯥ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﮐﺮﻧﻪ ﻳﺎ‬
‫زرع څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى‪ .‬ﭘﻪ دﻏﻪ ﻻﺑﺮاﺗﻮاري ﮐﺮﻧﻪ ﮐﯥ هﻮازي ﺑﮑﺘﺮﻳـــﺎوى ) ‪Aerobic‬‬
‫‪ (Bacteria‬د ﻏﻴﺮ هﻮازي ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو )‪ (An aerobic bacteria‬ﭘﻪ ﭘﺘﺮي دﻳﺶ ‪Petri‬‬
‫)‪ (dish‬ﮐﯥ ﻳﻮ ﺑﻞ ﺳﺮﻩ ﻧږدې ودﻩ ﮐﻮي‪ .‬هﻮﺁزي ﭘﻪ ﻟﻮﻣړى ﺳﺮ ﮐﯥ ودﻩ ﮐﻮي او‬
‫اﮐﺴﻴﺠﻦ اﺧﻠﻲ او ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﯥ ‪ CO2‬ازادﻩ وي‪ .‬او وروﺳﺘﻪ ﻏﻴﺮ هﻮازي ﭘﻪ دې ﻗﺎدر‬
‫دي ﭼﯥ د زهﺮي ﻣﻮادو د ﺗﺠﻤﻊ څﺨﻪ ﭘﺮﺗﻪ ﻟﮑﻪ هﺎﻳﺪروﺟﻦ ﭘﺮاﮐﺴﺎﻳﺪ او ﻧﻮرو څﺨﻪ ودﻩ‬
‫وﮐړي ﻧﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﻏﻴﺮ هﻮازي ګټﻪ ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﮐﻮي او هﻮازي ﺗﻪ ﻧﻪ ﮐﻮم ﺗﺎوان ﮐﻮي‬
‫او ﻧﻪ ﮐﻮﻣﻪ ګټﻪ اﺧﻠﻲ‪ .‬د ﮐﺎﻣﻨﺴﻠﻴﺰم ﻳﻮ ﺑﻞ ﻣﺜﺎل اﭘﻲ ﻓﺎﻳټ )‪ (Epiphyte‬ﻟﮑﻪ‬
‫ﺑﺎزﻧﮑﻠﺰ)‪ (Barnacles‬ﭼﯥ د ﻧﻬﻨګ ﭘﻪ ﺷﺎ ﮐﯥ ﺗﻤﺎس ﻟﺮي او د ﻧﻬﻨګ ﺷﺎﻩ د‬
‫‪ Substratum‬ﭘﻪ ﺣﻴﺚ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻮي‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﻣﻴﻮﺗﺎﻟﻴﺰم‪ :‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻪ ارﺗﺒﺎط څﺨﻪ دى ﭼﯥ ﭘﻪ هﻐﻪ ﮐﯥ دوﻩ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫اﻟﻨﻮع اﺟﺴﺎم ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ څﺨﻪ ګټﻪ اﺧﻠﻲ او ﻳﻮ ﻳﯥ د ﺑﻠﻪ څﺨﻪ ﭘﻪ ﻏﻴﺮ ژوﻧﺪ ﻧﻪ ﺷﻲ ﺗﺮﺳﺮﻩ‬

‫‪160‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﮐﻮﻟﻰ‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ګﻠﺴﻨګﺎن ﭼﯥ د اﻟﺠﻲ او د ﻓﻨﺠﻲ د ﻳﻮ ځﺎى ﮐﻴﺪو څﺨﻪ ﻣﻨځﺘﻪ‬
‫راﻏﻠﻲ دي‪ .‬ﭘﻪ دې ټﻮﻟﻨﻪ )اﺟﺘﻤﺎع( ﮐﯥ اﻟﺠﻲ د ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو د ﺗﻬﻴﻪ ﮐﻮﻟﻮ دﻧﺪﻩ ﻟﺮي او‬
‫ﻓﻨﺠﻲ ﻳﯥ د ﺳﺎﺗﻠﻮ دﻧﺪﻩ ﻟﺮي‪ .‬د ګﻠﺴﻨګ ﻓﻨﺠﻲ ﭘﻪ ﻳﻮاځﻴﺘﻮب ﺳﺮﻩ ژوﻧﺪ ﻧﻪ ﺷﻲ ﮐﻮﻟﻰ‪ .‬ﻳﻮ‬
‫ﺑﻞ ﻣﺜﺎل ﻳﯥ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ )‪ (Mycorhiza‬څﺨﻪ دى‪ .‬ﻣﻴﮑﻮرازا د ﻗﺎرچ د ﻣﺎﻳﺴﻠﻴﻢ ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫د ﻋﺎﻟﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ رﻳﺸﯥ ﺳﺮﻩ ﭘﻪ ﺧﺎص ډول ﭘﻪ ځﻨګﻠﻲ وﻧﻮ ﮐﯥ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ‬
‫ډول د ځﻨګﻠﻲ وﻧﻮ رﻳﺸﯥ ﻟﮑﻪ ﺳﺮو‪ ،‬ﮐﺎج او ﺑﻠﻮط او د ﻗﺎرﭼﻮﻧﻮ ﻣﺎﻳﺴﻠﻴﻢ‬
‫)‪ Mycorhiza, (Mycelium‬ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي‪ .‬ﻣﻴﮑﻮرازا ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ډول د وﻳښﺘﻪ ډول‬
‫رﻳﺸﻮ ﺟﺎذﺑﻲ دﻧﺪﻩ ﻟﺮي‪ .‬او د ﺧﺎورې څﺨﻪ د هﻮا او د ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو د ﺟﺬب ﮐﻮﻟﻮ‬
‫وﻇﻴﻔﻪ ﻟﺮي‪ .‬د ﻣﻴﻮﺗﺎﻟﻴﺰم ﻧﻮر ﻣﺜﺎﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬د راﻳﺰوﺑﻴﻢ ﺑﮑﺘﺮﻳﺎو)‪ (Rhizobium‬اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬د ﭘﻠﻲ ﻟﺮوﻧﮑﯥ )‪(Legume‬‬
‫ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د رﻳﺸﻮ ﺳﺮﻩ دي‪.‬‬
‫ب ‪ :‬د ﻳﻮ ﺳﻠﻮﻟﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ګډ ژوﻧﺪ د اﺳﻔﻨﺞ‪ ،‬ﻣﻼﺳﮑﺎ او ﺳﻮﻟﻨﺘﺮاﺗﺎو ﺳﺮﻩ ځﻴﻨﯥ ﻳﻮ‬
‫ﺣﺠﺮﻩ وي ﻧﺒﺎﺗﺎت‪ ،‬ﺷﻨﻪ اﻟﺠﻴﺎن دي د ‪ Zoclorella‬او ځﻴﻨﯥ ﻧﻮر ﻳﯥ ﺷﻼق ﻟﺮوﻧﮑﯥ دي‬
‫ﭼﯥ د ‪ Zoozanthella‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬زوزﻧﺘﻼ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول د ﻣﺮﺟﺎﻧﻮﻧﻮ د‬
‫دﻳﻮاﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺳﺎﻗﻮ ﮐﯥ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﯥ اﻧﺪازې ﺳﺮﻩ ﭘﻴﺪا ﮐﻴږي‪ .‬دا ﻳﻮ ﺣﺠﺮﻩ وي ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم‬
‫د ﻓﺎﺿﻠﻪ ﻣﻮادو څﺨﻪ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ او د ﮐﺎرﺑﻦ داى اﮐﺴﺎﻳﺪ د ﻣﺮﺟﺎﻧﻮﻧﻮ څﺨﻪ ﻟﻴﺮې ﮐﻮﻟﻮ‬
‫دﻧﺪﻩ ﻟﺮي‪ .‬او د ﻣﺮﺟﺎﻧﻮﻧﻮ ﻟﭙﺎرﻩ د زﻳﺎت ﻣﻘﺪار اﮐﺴﻴﺠﻦ ﺗﻬﻴﻪ ﮐﻮﻟﻮ دﻧﺪﻩ د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺴﻴﺰ‬
‫د ﻋﻤﻠﯥ د اﺟﺮا ﮐﻮﻟﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻟﺮي‪ .‬زوزﻧﺘﻼ ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ډول د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻟﺮوﻧﮑﯥ‬
‫ﻓﺎﺿﻠﻪ ﻣﻮادو څﺨﻪ ګټﻪ اﺧﻠﻲ‪ .‬ځﻴﻨﯥ اﺳﻔﻨﺠﻮﻧﻪ او ﺳﻮﻟﻨﺘﺮاﺗﺎوى ﭘﻪ داﻳﻤﻲ ډول د‬
‫ﺧﺮﭼﻨﮏ د ﻗﺸﺮ ﺳﺮﻩ ﭘﻪ ﺗﻤﺎس ﮐﯥ وي‪ .‬دا اﺳﻔﻨﺠﻮﻧﻪ او ﺳﻮﻟﻨﺘﺮاﺗﺎوى ﻧﻮي ﻣﺤﻴﻂ ﺗﻪ د‬
‫ﺳﻮادى ﮐﻮﻟﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ اﻧﺘﻘﺎﻟﻴږي‪ .‬د وﻻړو اوﺑﻮ د ﻻﻧﺪﻳﻨﻰ ﺑﺮﺧﯥ د ﺧټﻮ څﺨﻪ د ﺗﻴښﺘﯥ‬
‫ﻟﭙﺎرﻩ ګټﻪ اﺧﻠﻲ او ﭘﻪ ﻋﻴﻦ وﺧﺖ ﮐﯥ ﺧﺮﭼﻨګﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺧټﻮ ﮐﯥ ﭘټﻴږي‪ .‬ﭼﯥ ﭘﻪ دې ډول‬
‫ﺳﺮﻩ د دښﻤﻦ د ﻧﺎڅﺎﭘﻲ ﺣﻤﻠﻮ څﺨﻪ ځﺎن ﺳﺎﺗﻲ‪ .‬د داﺳﯥ ﮐﻼﺳﻴﮏ ټﻮﻟﻨﯥ ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ﺑﺤﺮي‬
‫اﻧﻴﻤﻮﻧﻮﻧﻮ ‪ Adamsiapalliata‬ﮐﯥ ﭼﯥ د زاهﺪ ﺧﺮﭼﻨګ ﭘﻪ ﻗﺸﺮ ﮐﯥ ‪Eupayurusm‬‬
‫ﮐﯥ ودﻩ ﮐﻮي ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪.‬‬

‫‪161‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – ٣‬ﻧﻴﻮﺗﺮاﻟﻴﺰم‪ :‬ﭘﻪ دې ټﻮﻟﻨﻪ ﮐﯥ هﻴڅ ﻏړي ﺗﻪ ﻧﻪ ﮐﻮم ﺗﺎوان اړول ﮐﻴږي اوﻧﻪ‬
‫ﮐﻮﻣﻪ ګټﻪ ﺗﺮﻻﺳﻪ ﮐﻮي‪.‬ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ د دا ډول ګډ ژوﻧﺪ ﮐﻮﻟﻮ ﻣﺜﺎﻟﻮﻧﻪ ډﻳﺮ ﻟږ دي‬
‫او د اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ ﻟﻪ ﻧﻄﺮﻩ ﮐﻮم ارزښﺖ ﻧﻪ ﻟﺮي‪.‬‬

‫دښــﻤـﻨـــﻲ ﻳـﺎ ﺧــﺼـــﻮﻣـﺖ )‪(Antagonism‬‬

‫ﺧﺼﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻪ اړﻳﮑﯥ څﺨﻪ دى ﭼﯥ ﭘﻪ هﻐﻪ ﮐﯥ ﻳﻮ ﻟﻪ اﻋﻀﺎو څﺨﻪ‬
‫ﻣﺘﻀﺮر ﮐﻴږي‪ .‬دا ډول ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻮﻧﻪ د ټﻮﻟﻨﻴﺰ ﻗﺸﺮوﻧﻮ اﺳﺘﻘﺮار ﻟﻪ روﻳﻪ د ځﻤﮑﯥ ﺳﺎﺣﯥ‬
‫اﺳﺘﻘﺮار‪ ،‬د ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺗﻨﻈﻴﻢ‪ ،‬د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ اﻧﻮاﻋﻮ ﺗﻔﮑﻴﮏ او ارﺗﻘﺎ ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ‬
‫ﺑﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ارزښﺖ دي‪ .‬اﻧﺘﺎ ګﻮﻧﻴﺰم ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډﻟﻮ وﻳﺸﻠﻰ ﮐﻴږي‪.‬‬

‫‪ – ١‬رﻗﺎﺑﺖ ﻳﺎ ‪Competition‬‬
‫د دوﻩ او ﻳﺎ د ډﻳﺮو ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ د اﻧﻮاﻋﻮ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ د ﺿﺮوري ﺣﺎﻟﺘﻮﻧﻮ ﻟﭙﺎرﻩ‬
‫او د ډﻳﺮو ﻣﻮادو ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻳﺎ ﻏﻮښﺘﻨﯥ د ﮐﺸﻤﮑﺶ ﻣﺠﺎدﻟﯥ ﻳﺎ ﻣﺒﺎرزې څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى‪.‬‬
‫ﻣﻮاد او ﺿﺮوري ﺣﺎﻻت ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ﻏﺬا‪ ،‬اﺳﺘﻮګﻨځﻰ‪ ،‬ﭘﻨﺎﻩ ګﺎﻩ‪ ،‬د ﻳﻮځﺎى ﮐﻴﺪو ﭘﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ‪ .‬ﮐﻮم وﺧﺖ ﭼﯥ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﺿﺮوري ﻣﻮاد زﻳﺎت وي ﻟږ رﻗﺎﺑﺖ ﻣﻮﺟﻮد وي او‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﭘﻪ ﮐﺎﻓﻲ اﻧﺪازى ﺳﺮﻩ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻪ وي ﭘﻪ هﻐﻪ ﺻﻮرت ﮐﯥ ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮدات‬
‫ﭘﻪ ﺿﻌﻴﻒ او د ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺠﺎوز ﻣﺤﻴﻂ ﺑﻪ ﺗﺮﮎ ﮐړي او ﮐﻪ ﻧﻪ ﻧﻮ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ﺑﻪ ﻻړ ﺷﻲ‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې دوﻩ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﻮاع د ﻳﻮې ټﻮﻟﻨﯥ د ﻋﻴﻦ ﻏﺬا څﺨﻪ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﮐﻮي او ﻳﺎ ﭘﻪ‬
‫ﻋﻴﻦ ﻳﻮ ځﺎى ﮐﯥ اﺳﺘﻮګﻨﻪ وﻟﺮي او ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻣﻮاد ﻳﯥ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﻲ ډول ﮐﻢ وي ﭘﻪ ﻳﻘﻴﻨﻲ ډول‬
‫دا اﻧﻮاع د ﺧﭙﻠﯥ ﺑﻘﺎ ﻟﭙﺎرﻩ رﻗﺎﺑﺖ او ﻣﻨﺎزﻋﻲ ﺗﻪ ﺑﻪ ودرﻳږي‪ .‬د ګﺎز د ﻗﺎﻧﻮن) ‪Gauses‬‬
‫‪ (rule‬ﻟﻪ روﻳﻪ ﭼﯥ روﺳﻲ ﻋﺎﻟﻢ دى )دوﻩ اﻧﻮاع هﻴڅﮑﻠﻪ دوﻩ اﻧﮑﻮ ﺗﻪ ﭘﻪ ﻋﻴﻦ وﺧﺖ ﮐﯥ‬
‫ﻧﻪ ﺷﻲ اﺷﻐﺎﻟﻮﻟﻰ( اوﻳﺎ د ﭼﺎرﻟﺰ اﻳﻠﺘﻮن د ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﭘﻪ اﺳﺎس )‪(Charles Elton‬‬
‫ﺑﺮﺗﺎﻧﻮي اﻳﮑﺎﻟﻮﺟﺴﺖ )) ﻳﻮﻩ ﺗﭙﻪ هﻴڅﮑﻠﻪ دوﻩ اﻧﮑﻮ ﺗﻪ )‪ (Niche‬ﭘﻪ ﻋﻴﻦ وﺧﺖ ﮐﯥ‬
‫ځﺎى ﻧﻪ ﺷﻲ ورﮐﻮﻟﻰ((‪.‬‬
‫رﻗﺎﺑﺖ ﭘﻪ دوﻩ دﺳﺘﻮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ او ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ وﻳﺸﻠﻰ ﮐﻴږي‪ .‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ رﻗﺎﺑﺖ هﻐﻪ وﺧﺖ‬
‫واﻗﻊ ﮐﻴږي ﭼﯥ دوﻩ ﺟﺪي اﻧﺘﺎګﻮﻧﻴﺰم ﻟﮑﻪ ﻣﺠﺎدﻟﻪ او ﻳﺎ ﺟګړﻩ د دوﻩ اﻧﻮاﻋﻮ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ‬

‫‪162‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﭘﻴښﻪ ﺷﻲ‪ .‬ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ رﻗﺎﺑﺖ د ﻳﻮﻩ ﻗﻮي ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮد ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻨﺎﺑﻌﻮ او‬
‫ﻳﺎ د ﻳﻮﻩ ځﺎى اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﻮل وي‪ .‬ﮐﻮم وﺧﺖ ﭼﯥ ﻳﻮ ﺑﻞ ژوﻧﺪې ﻣﻮﺟﻮد و ﻏﻮاړى ﭼﯥ‬
‫ﭘﻪ ﻧﻮﻣﻮړي ځﺎى ﮐﯥ ځﺎى ﻧﻴﻮل وﻏﻮاړي ﻧﻮ ﻟﻮﻣړﻧﻰ ﻳﯥ ﻣﺨﻨﻴﻮى ﮐﻮي‪ .‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ رﻗﺎﺑﺖ‬
‫ﻳﺎ ﻣﺪاﺧﻠﻪ د )‪ (Inter ference‬ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ډول د ﻧﺮاوﺑﻮ ﺧﻮګﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ د ﺟﻔﺖ‬
‫ﻟﭙﺎرﻩ ﻟﻮى او ﭘﻪ ټﻮﻟﻨﻪ ﮐﯥ د ښﻪ ﺣﻴﺜﻴﺖ ﻟﭙﺎرﻩ اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﯥ د ځﻤﮑﻨۍ ﺑﺸﭙړﺗﻴﺎ او د‬
‫ﻧﺴﻠګﻴﺮى ﺳﺎﺣﯥ ﻟﭙﺎرﻩ ﭘﻪ ﺗﻲ ﻟﺮوﻧﮑﻮ او ﭼﻨګښﻮ ﮐﯥ د ﺟﻔﺖ ﻟﭙﺎرﻩ ﻟﻴﺪﻟﻰ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ رﻗﺎﺑﺖ ﭼﯥ ځﻴﻨﯥ وﺧﺖ د اﻧﺘﻘﺎع )‪ (Exploitation‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪ .‬او‬
‫د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ داﺳﯥ دى ﮐﻠﻪ ﭼﯥ ﻳﻮ ﻧﺒﺎت د اوﺑﻮ‪ ،‬ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو ﻣﻨﺎﺑﻊ او ﻳﺎ د ﻧﻮر‬
‫)ﻟﻤﺮ وړاﻧګﯥ( ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺤﺼﺎر ﮐړي ﻧﻮ ﺑﻞ ﻧﺒﺎت د دې ﻧﺒﺎت ﺳﺮﻩ رﻗﺎﺑﺖ ﻧﻪ ﺷﻲ ﮐﻮﻟﻰ‬
‫او د ﻣﺨﯥ څﺨﻪ ﺧﺎرﺟﻴږي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ د ﻓﺎﺿﻠﻪ ﻣﻮادو زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ ﺳﺮﻩ ﻳﻮ ﻧﻮع ﺣﻴﻮان ﺑﻞ‬
‫ﻧﻮع ﺣﻴﻮان ﻓﺮار ﺗﻪ ﻣﺠﺒﻮروي‪ .‬رﻗﺎﺑﺖ د ﻋﻴﻦ ﻧﻮع ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ ‪ Intra specific‬ډﻳﺮ‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ دى ځﮑﻪ ﭼﯥ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺣﻴﺎﺗﻲ اړﺗﻴﺎوى ﻟﺮي او د ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ وﻇﻴﻔﻮي او‬
‫ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﺗﻮاﻓﻖ ﻟﻪ روﻳﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﺳﺮﻩ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻳﺎ ورﺗﻪ دي‪.‬‬
‫د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ اﻧﻮاﻋﻮ ﭘﻪ )‪ (Intra specific‬ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ رﻗﺎﺑﺖ ﭘﻪ هﻐﻪ وﺧﺖ ﮐﯥ‬
‫ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ ﭼﯥ دوﻩ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﻮاع ځﻴﻨﯥ ﺿﺮوري ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻣﻮاد ګډ )ﻣﺸﺘﺮﮎ(‬
‫وﻟﺮي‪ .‬د رﻗﺎﺑﺖ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ د اﻧﻮاﻋﻮ د ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻣﻮادو ورﺗﻪ واﻟﻰ او د ﻏﺬاﻳﻲ ذﺧﻴﺮو‬
‫ﮐﻤﻮاﻟﻰ دى‪ .‬اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﯥ د ﺳﻨﺠﺎب ﺳﺮﻩ د داﻧﻮ ﻟﻪ ﭘﺎﺳﻪ ﺳﺮﻩ رﻗﺎﺑﺖ ﮐﻮي‪ .‬ﺣﺸﺮات د‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﺳﺮﻩ د ﻏﺬا د ﻻﺳﺘﻪ راوړﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﭘﻪ وښﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﯥ رﻗﺎﺑﺖ ﮐﻮي‪.‬‬

‫‪ – ٢‬ښﮑﺎرﻳﺎن ﻳﺎ ‪Predator‬‬
‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ښﮑﺎرﻳﺎن د ازادﻩ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى ﭼﯥ ﻧﻮر ﺣﻴﻮاﻧﺎت د ﻏﺬا ﻟﭙﺎرﻩ‬
‫ښﮑﺎر ﮐﻮي او ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ﻳﯥ وړي‪ .‬ښﮑﺎرﻳﺎن د ﻃﻔﻴﻠﻴﻮ ﭘﻪ ﺧﻼف )ﭼﯥ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او د‬
‫ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﺑﺪن ﮐﯥ ژوﻧﺪ ﺗﺮﺳﺮﻩ ﮐﻮي او ﺧﭙﻠﻪ ﻏﺬا د ﻣﻴﺰﺑﺎن د ژوﻧﺪﻳﻮ اﻧﺴﺎﺟﻮ څﺨﻪ‬
‫ﻻﺳﺘﻪ راوړي(‪ .‬څﺮﻧګﻪ ﭼﯥ دا ﻓﺮﺿﻴﻪ ﭘﻪ اﮐﺜﺮﻩ ښﮑﺎري او د ښﮑﺎر اﻧﻮاﻋﻮ ﮐﯥ د‬
‫ﺗﻄﺒﻴﻖ وړ دﻩ‪ .‬وﻟﻰ ﭘﻪ ټﻮﻟﻮ ټﻮﻟﻨﻮ ﮐﯥ د ﺗﻄﺒﻴﻖ وړ ﻧﻪ دﻩ‪ .‬ځﮑﻪ ﭼﯥ ﻃﻔﻴﻠﻲ ﺧﭙﻞ ﻳﻮ‬
‫زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﻣﻴﺰﺑﺎﻧﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړي او ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻳﯥ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﯥ اﻧﺪازې ﺳﺮﻩ ﮐﻤﻴږي‪.‬‬

‫‪163‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ښﮑﺎرﻳﺎن ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﺣﻴﻮاﻧﺎت دي‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻧﺒﺎﺗﺎت هﻢ ﺷﺘﻪ ﭼﯥ ښﮑﺎري‬
‫دي‪ .‬ښﮑﺎري ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ د ﻏﻮښﯥ ﺧﻮړوﻧﮑﻮ )‪ ،(Carnivores‬واښﻪ‬
‫ﺧﻮړوﻧﮑﻮ )‪ (Herbivores‬اوښﮑﺎري ﻧﺒﺎﺗﺎت ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ﺣﺸﺮﻩ ﺧﻮړﻧﮑﻮ‬
‫)‪ (Insectivores‬څﺨﻪ‪.‬‬
‫د ‪ ١٩٠٧‬ﮐﺎل څﺨﻪ ﻣﺨﮑﯥ ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ )‪ (٤٠٠٠‬ﺁهﻮ او ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﻟﻴﻮان‪ ،‬ﭘﻮﻣﺎ‬
‫)‪ (Puma‬د ﻟﻴﺒﺎ ﭘﻪ ﻟﻮړﻩ ﺟﻠګﻪ ﮐﯥ )‪ (Kaibabpolatoan‬ﭼﯥ ﻳﻮﻩ ﻳﻮ ﻣﻴﻠﻴﻮن څﻠﻮرﺳﻮﻩ‬
‫زرﻩ ﺟﺮﻳﺒﻪ ځﻤﮑﻪ ﮐﯥ ﭘﻪ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺳﻴﻤﻪ)‪(Grand Canyon‬ﮐﯥ ﭼﯥ د اﻣﺮﻳﮑﺎ د ارزوﻧﺎ‬
‫ﻧﻴﻮﻟﻰ ﮐﯥ ﻣﻮﺟﻮدﻩ وﻩ ﭘﻪ ‪ ١٩٠٧‬او ‪ ١٩٢٣‬ﻣﺴﻴﺤﻲ ﮐﺎﻟﻮﻧﻮ ﮐﯥ زﻳﺎﺗﯥ هﻠﯥ ځﻠﯥ د‬
‫ﻟﻴﻮاﻧﻮ او د ﭘﻮﻣﺎ د ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ رواﻧﯥ وې ﭼﯥ ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ د ﺁهﻮاﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﺳﻠﻮ‬
‫زرو ﺗﻪ ورﺳﻴﺪﻩ ﭼﯥ دا ﺷﻤﻴﺮﻩ د ﺟﻠګﯥ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ څﺨﻪ زﻳﺎﺗﻪ وﻩ‪ .‬او ﺁهﻮاﻧﻮ هﺮ څﻪ ﻟﮑﻪ‬
‫واښﻪ‪ ،‬ﻧﻮى ځﻮاﻧﮑﯥ‪،‬ﻧﻴﺎﻟګﻲ اوﺑﻮټﻲ د دوى دڅﺮﻳﺪﻟﻮ)‪(Over Grazed‬اود ګﺮځﻴﺪﻟﻮﻟﻪ‬
‫اﻣﻠﻪ ټﻮﻟﻪ ﺳﺎﺣﻪ ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﻟﻮڅﻪ ﺳﻴﻤﻪ ﺑﺪﻟﻪ ﺷﻮﻩ‪ .‬ﭼﯥ د دوﻩ ژﻣﻲ ﻣﻮﺳﻢ ﭘﻪ ﺗﻴﺮﻳﺪو ﺳﺮﻩ ‪%‬‬
‫‪ ٤٠‬ﻓﻴﺼﺪﻩ ﻧﻮﻣﻮړي ﺁهﻮان دﻟﻮږې ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻣړﻩ او ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ﻻړل او ﻳﻮاځﯥ)‪(١٠٫٠٠٠‬‬
‫زرﻩ ﻳﯥ ژوﻧﺪي ﭘﺎﺗﯥ ﺷﻮل‪ .‬څړځﺎﻳﻮﻧﻪ ورو ورو ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ﻻړل او د ځﻨګﻠﻮﻧﻮ ﺗﻮﻟﻴﺪاﺗﻮ‬
‫ﻧﻘﺼﺎن وﮐړ‪ .‬ﻟﮑﻪ څﺮﻧګﻪ ﭼﯥ ﭘﻪ اول وﺧﺖ ﮐﯥ ﺁټﮑﻞ ﺷﻮى وﻩ ﭼﯥ د دﻏﻮ څړځﺎﻳﻮﻧﻮ‬
‫ﻇﺮﻓﻴﺖ د )‪ (٣٠٫٠٠٠‬ﺁهﻮاﻧﻪ وﻩ‪ .‬ﮐﻮم ﭼﯥ د ﺁهﻮ ﺷﻤﻴﺮﻩ د ﻟﻴﻮاﻧﻮ د ﺧﻮړﻟﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ او د‬
‫دﻏﻪ ﻧﻔﻮس ﻟﭙﺎرﻩ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو هﻢ ﮐﻔﺎﻳﺖ وﻧﻪ ﮐړ ﻧﻮ د ﺁهﻮاﻧﻮ ټﻮﻟﻨﯥ ﻟږې ﺷﻮى‪ .‬ﻟﻪ دې‬
‫اﻣﻠﻪ ﻳﻮ ﻣﺘﻮازن ﺛﺎﺑﺖ ارﺗﺒﺎط د ښﮑﺎري او د ښﮑﺎر ټﻮﻟﻨﻮ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ ﻣﻮﺟﻮد وﻩ او ﮐﻠﻪ‬
‫ﭼﯥ د څړ ځﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﻧﻘﺺ ﭘﻴﺪا ﺷﻮ ﻧﻮ د ﺁهﻮاﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ورو ورو ﺧﭙﻠﻪ ﮐﻢ ﺷﻮ‪.‬‬

‫‪ – ٣‬اﻧﺘﻲ ﺑﺎﻳﻮز )‪(Antibiose‬‬

‫ﻳﻮ ډول ﻣﻮاد ﭼﯥ د ﺑﻞ ﻳﺎ د ﻧﻮرو ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﺮﺷﺢ ﮐﻴږي او ﻳﻮ ﺑﻞ‬
‫ژوﻧﺪى ﺟﺴﻢ د اﻏﻴﺰې ﻻﻧﺪې راوﻟﻲ‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول د ﮐﺎﺑﻨﺪاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪﻩ ول او‬
‫ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړﻟﻮ ﺳﺒﺐ ګﺮځﻲ‪ .‬د ‪Antibiose‬‬
‫اﺻﻄﻼح ﻳﻮ ډول ﺧﺎص ﻣﻮادو ﺗﻪ ﮐﻮم ﭼﯥ د ﻓﻨﺠﻲ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﺮﺷﺢ ﮐﻴږي‬
‫ﻼ ﭘﻨﺴﻠﻴﻦ‪ ،‬ﺳﭙﺮﭘﺘﻮﻣﺎﺳﻴﻦ او اﻳﺮوﻳﺘﺮوﺳﻴﻦ ﭼﯥ د ﻓﻨﺠﻴﺎﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي‪ .‬ﻣﺜ ً‬

‫‪164‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﺗﺮﺷﺢ ﮐﻴږي او د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎﻳﻲ ﻧﺎروﻏﻴﻮ د ﺗﺪاوى ﻟﭙﺎرﻩ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي‪.‬د ډودۍ‬
‫ﭘﻮﭘﻨﮏ)‪ (Penicilliumnotatum‬ﻳﻮﻩ ﻣﺎدﻩ د ﭘﻨﺴﻠﻴﻦ ‪ Penicillin‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺮﺷﺢ ﮐﻮي‬
‫ﭼﯥ اﮐﺜﺮﻩ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او د ﺑﺎﮐﺘﺮﻳﺎو ودﻩ درﻩ وي‪ .‬د ډﻧډوﻧﻮ اﻟﺠﻴﺎن ﻣﺨﺼﻮﺻ ًﺎ د‬
‫ﻣﺎﻳﮑﺮوﺳﻴﺴﺘﻴﺰ ‪ Micro cystis‬ﻣﺎدﻩ هﺎﻳﺪروﮐﺴﻲ ﻻﻣﻴﻦ )‪ (Hydroxy lamin‬ﺗﺮﺷﺢ‬
‫ﮐﻮي ﭼﯥ د ﻣﺎهﻴﺎﻧﻮ د ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړﻟﻮ ﺳﺒﺐ ﮐﻴږي او ﺣﺘﻰ ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻏﻮاﻳﺎن ﻧﻮﻣﻮړى‬
‫ﮐﮑړې ﺷﻮې اوﺑﻪ وڅﮑﯥ ﻧﻮ ﻣﺮي او ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ ځﻲ‪.‬‬

‫‪ – ٤‬اﻧــﺘــﻘــــﺎع )‪(Exploitation‬‬
‫د ﻳﻮﻩ ﻧﻮع ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﺑﻞ ﻧﻮع څﺨﻪ د ګټﯥ اﺧﻴﺴﺘﻠﻮڅﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى‪ .‬د ﺑﻬﺮﻩ‬
‫ﺑﺮداري ﻳﺎ ګټﯥ اﺧﺴﺘﻠﻮ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮع د ﻳﻮﻩ ګﺎوﻧډى اﺳﺘﻌﻤﺎل د ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻨﺒﻊ ﭘﻪ ﺗﻮګﻪ‬
‫دى‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ او د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﻳﻪ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ اﻧﻮاع‪ ،‬د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ‬
‫ﻧﻮر اﻧﻮاع ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻲ ﻣﺤﻴﻄﻮﻧﻮ د ﺗﻤﺎس‪ ،‬اﺳﺘﻮارﻩ ﺳﺎﻧﻞ د او د ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرت ﭘﻪ ﺗﻮګﻪ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻮي‪ .‬د اﻧﺘﻘﺎع ﻳﻪ ﻟﻪ زړﻩ ﭘﻮرې ﻣﺜﺎﻟﻮﻧﻮ څﺨﻪ د ﻳﻮ ډول ﻣﻴږﻩ ﺗﻮن د ګټﯥ اﺧﻴﺴﺘﻠﻮ‬
‫ﭘﻪ ﺣﻴﺚ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي‪ .‬ﭘﻮﻟﻲ ارګﺲ )‪ (Polyorgus‬ﻳﻮ ډول ﻣﻴږﻩ ﺗﻮن دى ﭼﯥ د ﺧﭙﻠﯥ‬
‫ﮐﺎﻟﻮﻧۍ د ﺳﺎﺗﻠﻮ او ﮐﺎﻟﻮﻧﻰ ﺗﻪ د دوام ورﮐﻮﻟﻮ وړﺗﻴﺎ ﭘﻪ ﻓﺎرﻣﻴﮑﺎ ﻧﻮع )‪ (Formica‬ﻣﻴږﻩ‬
‫ﺗﻮن ﭘﻪ ﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﮐﯥ ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻮﻟﻲ ارګﺲ د ﻓﺎرﻣﻴﮑﺎ د ژوﻧﺪاﻧﻪ ﭘﻪ اوﻟﻮ ﻣﺮﺣﻠﻮ ﮐﯥ‬
‫د هﻐﻪ ﮐﻮر د ﺣﻤﻠﯥ ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻲ او د هﻐﻪ ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﻻرواګﺎﻧﯥ او ﭘﻴﺮﻳﺎداﺳﺘﻴﺮﻳﺎ‬
‫د اﺳﺎرت ﭘﻪ ډول ﻧﻴﺴﻲ او ﮐﻮروﻧﻪ ﻳﯥ اﻧﺘﻘﺎﻟﻮي‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړي اﺳﻴﺮ ﺷﻮي ﻣﻴږﻩ ﺗﺎﻧﻪ د ﺑﻠﻮغ‬
‫څﺨﻪ وروﺳﺘﻪ د ﺧﭙﻠﻮ ﺑﺎداراﻧﻮ ﻟﭙﺎرﻩ د ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو ﭘﻪ ﺑﺮاﺑﺮﻩ وﻟﻮ او د هﻐﻮى ﻟﭙﺎرﻩ د‬
‫ﮐﻮروﻧﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ ﭘﻴﻞ ﮐﻮي‪.‬‬

‫‪ – ٥‬ﻃــﻔــﻴﻠﻲ ژوﻧـــﺪ )‪(Parasitism‬‬

‫ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ هﻐﻮ ژوﻧﺪﻳﻮ اﺟﺴﺎﻣﻮ څﺨﻪ دي ﭼﯥ د ﺑﻞ ﻟﻮى ﺟﺴﻢ ﭘﻪ داﺧﻠﻲ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﯥ‬
‫ژوﻧﺪ ﮐﻮي او ﺧﭙﻞ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد د ژوﻧﺪﻳﻮ اﻧﺴﺎﺟﻮ څﺨﻪ ﻻﺳﺘﻪ راوړي‪ .‬ﮐﻮم ﻃﻔﻴﻠﻲ ﭼﯥ‬
‫د ﺑﺪن څﺨﻪ ﺑﺎﻧﺪې ژوﻧﺪ ﮐﻮي د ﺧﺎرﺟﻲ ﻃﻔﻴﻠﻲ )‪ (Ectoparasite‬او ﮐﻮم ﭼﯥ د ﺑﺪن ﭘﻪ‬
‫داﺧﻞ ﮐﯥ ژوﻧﺪ ﮐﻮي د داﺧﻠﻲ ﻃﻔﻴﻠﻲ )‪ (Endo parasite‬ﭘﻪ ﻧـــﻮم او ﻳــــﻮ ﺷﻤﻴﺮ‬

‫‪165‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻧـــﻮر ﻃﻔﻴﻠﻲ اﺟﺒﺎري)‪(Facultative parasite‬دي‪ .‬ځﻴﻨﯥ ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم ﺷﺘﻪ دي ﭼﯥ‬
‫د ﻃﻔﻴﻠﻲ د ﭘﺎﺳﻪ ژوﻧﺪ ﮐﻮي ﭼﯥ د ﮐﻒ ﻃﻔﻴﻠﻲ )‪ (Hyper parasite‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳږي‪.‬‬

‫څـــﻠــــــﻮرم ﻓـــﺼـــــﻞ‬

‫ﻧــﻔـــــــﻮس )‪(Population‬‬
‫د ﻳﻮﻩ او ﻳﺎ څﻮ ﺳﭙﻴﺴﺰوﻧﻮ اﻓﺮادو د ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى ﭼﯥ ﻳﻮﻩ ﻣﻌﻴﻦ وﺧﺖ‬
‫ﮐﯥ ﻳﻮﻩ ﺳﺎﺣﻪ ﻳﯥ ﻧﻴﻮﻟﻰ وي‪ .‬د ﻧﻔﻮس اﮐﻮﻟﻮژي د ﻣﻌﺎﺻﺮ اﮐﻮﻟﻮژي ﻳﻮ اﺳﺎس او ﻣﻬﻢ‬
‫ﺟﺰ دى ځﮑﻪ ﭼﯥ ﭘﻪ اﻧﻔﺮادي ډول د ﻳﻮﻩ ژوﻧﺪي ﺟﺴﻢ ﭘﻪ اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ اړﻳﮑﻮ ﭘﻮهﻴﺪل‬
‫ګﺮان ﮐﺎر دى‪ .‬ﺗﺮڅﻮ ﭼﯥ د اﻓﺮادو ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ ﭘﻪ رواﺑﻄﻮ ﺑﺎﻧﺪې ﭘﻮهـ ﻧﻪ ﺷﻮ‪ .‬ﮐﻪ‬
‫ﭼﻴﺮې ټﻮل ژوﻧﺪي اﺟﺴﺎم د ﻳﻮ ﺳﭙﻴﺴﻴﺰ ﭘﻮرې اړﻩ وﻟﺮي د ﻳﻮﻩ واﺣﺪ ﺳﭙﻴﺴﻴﺰ ﻧﻔﻮس‬

‫‪166‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫)‪ (Single species population‬او ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﺳﭙﻴﺴﻴﺰوﻧﻮ ﺳﺮﻩ‬
‫اﺗﺤﺎد ﮐړى وي ﻧﻮ د څﻮ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﺳﭙﻴﺴﻴﺰوﻧﻮ اﻧﻮاﻋﻮ )‪ (Special‬ﻧﻔﻮس‬
‫)‪ (Multi species population‬ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي‪.‬‬
‫د ﻧﻔﻮس ﺷﻤﻴﺮ د اﺣﺼﺎﺋﻴﻮي دﻧﺪو ﭘﻪ وﺳﻴﻠﻪ ټﺎﮐﻞ ﮐﻴږي او ﻟﺮوﻧﮑﯥ د هﻐﻮ ﺧﻮاﺻﻮ‬
‫دي ﭼﯥ ﭘﻪ هﺮ وګړي ﮐﯥ ﭘﻪ ځﺎﻧګړي ﺗﻮګﻪ ﻧﻪ ﮐﻴږي‪ .‬د ﻳﻮﻩ ﻧﻔﻮس ځﻴﻨﯥ ﺧﺎﺻﻴﺘﻮﻧﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ﺗﺮاﮐﻢ )‪ ،(Density‬د ﺗﻮاﻟﺪ ﺷﻤﻴﺮ )‪ ،(Natality‬وﻓﻴﺎت )‪،(Mortality‬‬
‫دﺳﻦ ﻳﺎدﻋﻤﺮﭘﻪ اﺳﺎس وﻳﺶ اوﺣﻴﺎﺗﻲ ﻧﻴﺮو)‪(Biotic potential‬اود ﻧﻤﻮﺷﮑﻞ ﭘﻪ اﺳﺎس‪.‬‬

‫اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﻔﻮس )‪(Human Population‬‬

‫د ﻳﻮى ټﻮﻟﻨﯥ ﻧﻔﻮس ورو ورو زﻳﺎﺗﻴږي‪ .‬زﻣﻮﻧږ ﭘﻪ هﻴﻮاد ﮐﯥ د ﻧﻔﻮس زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ ﻳﻮ‬
‫ﺳﺘﺮ ﭘﺮاﺑﻠﻢ دى‪ .‬ځﮑﻪ ﭼﯥ ﭘﻪ ‪ ١٣٤٩‬ﮐﺎل ﮐﯥ د دوﻟﺖ د ﭘﻼن وزﻳﺮ د ﺳﻨﺒﻠﯥ ﻣﻴﺎﺷﺘﯥ د‬
‫څﻠﻮرﻣﯥ ﻧﻴټﯥ د ﺑﻴﺎﻧﻴﯥ ﭘﻪ اﺳﺎس ﭘﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﯥ دوﻩ ﻓﻴﺼﺪو ﺗﻪ رﺳﻴږي‪ .‬ﻧﻮ ﻟﻪ دې‬
‫اﻣﻠﻪ ﮐﻪ ﭼﻴﺮې دﻗﻴﻘﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ وﺷﻲ ﺗﺮ )‪ (١٤٠٠‬ﮐﺎﻟﻪ ﭘﻮرې د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﻔﻮس ﺑﻪ )‪(٣٠‬‬
‫ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻮ ﺗﻪ ورﺳﻴږي‪ .‬د ﻧﻔﻮس زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ د اﻗﺘﺼﺎدي او ﻓﺮهﻨګﻲ ودې ﭘﻮرې ﺗړﻟﻰ دى‪.‬‬
‫ﭘﺮﺗﻪ ﻟﻪ دې ﺑﻴﮑﺎري‪ ،‬د ﺳﺮﭘﻨﺎﻩ ﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ‪ ،‬ښﻮوﻧﻪ او روزﻧﻪ او د ﺻﺤﺖ ﻋﺎﻣﯥ‬
‫ﭘﺮاﺑﻠﻤﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ټﻮﻟﻨﻪ ﮐﯥ د ډﻳﺮو ﺳﺘﻮﻧﺰو ﺳﺮﻩ ﻣﺨﺎﻣﺦ ﮐﻴږي‪ .‬څﺮﻧګﻪ ﭼﯥ د ﻧﻔﻮﺳﻮ‬
‫زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ ﻳﻮﻩ ﻧړﻳﻮاﻟﻪ ﺳﺘﻮﻧﺰﻩ دﻩ‪ .‬د ﻧﻔﻮس زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ د )‪ (٢٠٠٠ – ١٦٠٠‬ﮐﺎﻟﻮﻧﻮ ﭘﻮرې‬
‫ﭘﻪ ﻻﻧﺪﻳﻨﻰ ګﺮاف ښﻮدل ﺷﻮى دى‪.‬‬
‫‪7‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1900‬‬ ‫‪2000‬‬
‫‪1600‬‬ ‫‪1700‬‬ ‫‪1800‬‬
‫)‪ -(٢‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د )‪ (٢٠٠٠ – ١٦٠٠‬ﮐﺎﻟـﻮﻧـﻮ ﭘﻮرې د ﻧـړۍ ﻧـﻔـﻮس ودﻩ‪.‬‬
‫‪167‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﭘﻮرﺗﻨﻰ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ د ﻣﻠﻞ ﻣﺘﺤﺪ د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻮﻧﻮ د ﺧﭙﺮﻳﺪﻧﻮ ﭘﻪ اﺳﺎس ﺻﻮرت‬
‫ﻧﻴﻮﻟﻰ دى او د ‪ ١٨٠٠‬ﮐﺎل څﺨﻪ ﻣﺨﮑﯥ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﭘﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ ډول ښﻮدل ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫ﭘﻮرﺗﻨﻰ ګﺮاف ﻣﻮﻧږ ﺗﻪ ښﻴﯥ ﭼﯥ د ﻧﻔﻮس زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ ﭘﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﯥ د ﺟﻨﺴﻲ‬
‫ﺗﺼﻮراﺗﻮ ﭘﻪ اﺳﺎس ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﺷﻮى دﻩ‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﻧﻤﻮ ﺷﮑﻞ د ‪ JS‬ﭘﻪ ﺷﺎن وي ﻧﻮ د‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻳﯥ ﻣﺜﺒﺘﻪ دﻩ‪ .‬او ﮐﻮم رﻳښﺘﻨﯥ او واﻗﻌﻲ ﻟږواﻟﻰ ﭘﻪ ﮐﯥ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬او‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﻧﻤﻮ ﺷﮑﻞ د ‪ J‬ﭘﻪ ﺷﮑﻞ ﺳﺮﻩ وي ﻧﻮ ﭘﻪ دې ﻧږدې راﺗﻠﻮﻧﮑﯥ ﮐﯥ ﺑﻪ د ﻧﻔﻮس‬
‫ﮐﻤﻮاﻟﻰ ﻧﻪ ﻟﻴﺪل ﮐﻴږي‪ .‬څﺮﻧګﻪ ﭘﻪ څﺮګﻨﺪ ډول ﻧﻪ ﭘﻮهﻴږو ﭼﯥ ﭘﻪ دوﻩ ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﺣﺎﻟﺘﻮﻧﻮ‬
‫ﮐﯥ ﭼﯥ ﮐﻮم وﺟﻮد ﻟﺮي وﻟﯥ ﮐﻮم ﺷﻰ ﭼﯥ ﻣﻌﻠﻮم او څﺮګﻨﺪ دى‪ ،‬دا دې ﭼﯥ د ﻧړۍ‬
‫ﻧﻔﻮس ﻣﺦ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻴﺪو دى‪ .‬ﮐﻮم ﻋﻮاﻣﻞ ﭼﯥ د ﻧﻔﻮس زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ ﮐﻨﺘﺮوﻟﻮي د ﻧﺎروﻏۍ او د‬
‫ﺁﻓﺎﺗﻮﻧﻮ څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي‪ .‬ﭘﻪ ﭘﺮﻣﺦ ﺗﻠﻠﻮ هﻴﻮادوﻧﻮ ﮐﯥ د ﻧﻔﻮس زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ ‪ ٤٧ %‬او ﭘﻪ‬
‫ﻣﺦ ﭘﻪ ودې هﻴﻮادوﻧﻮ ﮐﯥ د ﻧﻔﻮس زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ )‪ (١٣٠ %‬ﻓﻴﺼﺪﻩ دى‪ .‬د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ د ﻋﻤﺮ‬
‫دوام د ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎﻧﻮ ﭘﻪ ﻃﻼﻳﯥ ﻋﺼﺮ ﮐﯥ )‪ (٣٠‬ﮐﺎﻟﻪ او ﭘﻪ )‪ (١٩٠٠‬ﮐﺎل ﮐﯥ )‪(٥٠ – ٤٥‬‬
‫ﮐﺎﻟﻮﻧﻮ ﭘﻮرې او ﭘﻪ اوﺳﻨﻲ وﺧﺖ ﮐﯥ )‪ (٧٠‬ﮐﺎﻟﻪ ﻋﻤﺮ ﺗﻪ ﭘﻪ ﻣﺘﺮﻗﻲ ﻧړۍ ﮐﯥ رﺳﻴږي‪ .‬د‬
‫اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﻣﻨځﻨﻰ ﻓﺰﻳﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﻋﻤﺮ د )‪ ١٠٠‬او د ‪ (١١٠‬ﮐﺎﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ دى‪ .‬دوﻩ‬
‫ﺳﺘﺮ ﻗﻮﺗﻮﻧﻪ ﭼﯥ د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﻧﻔﻮس ﮐﻨﺘﺮوﻟﻮي ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ﺗﻮاﻟﺪ او وﻓﻴﺎﺗﻮ څﺨﻪ دى‪.‬‬
‫د ﻧﻔﻮس زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ د وﻓﻴﺎﺗﻮ د ﮐﻤﻮاﻟﻰ ﺳﺮﻩ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬ﻧﻦ ورځ ﭼﯥ ﮐﻮم ﺧﻠﮏ‬
‫ژوﻧﺪي ﭘﺎﺗﯥ دي هﻐﻮى د )‪ (١٩٤٥‬ﮐﺎل څﺨﻪ را ﭘﻪ دې ﺧﻮا وﺧﺖ ﮐﯥ ﺗﻮﻟﺪ ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫د ﻧﻔﻮس زﻳﺎﺗﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﭘﻪ ﻧړۍ ﮐﯥ ﻣﻮﺟﻮد دي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ د ﻧﻔﻮس زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ د اﻃﻔﺎﻟﻮ د‬
‫وﻓﻴﺎﺗﻮ د ﮐﻤﻴﺪﻧﯥ ﭘﻪ ﺻﻮرت ﮐﯥ ﺻﻮرت ﻧﻴﻮﻟﻰ دى‪ .‬او هﻤﺪارﻧګﻪ د ﻃﺒﻲ ﺗﮑﻨﺎﻟﻮﺟﻰ‬
‫ﭘﺮﻣﺨﺘﻴﺎ او د ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺣﻔﻆ اﻟﺼﺤﻰ ودې ﭘﻪ اﺳﺎس هﻢ ﻧﻔﻮس زﻳﺎﺗﻴږي‪.‬‬

‫‪168‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د ﻧﻔﻮس د زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ ﺳﺘﻮﻧﺰې او د ﻣﺴﺌﻠﯥ ﺣﻞ‬
‫د ﻧړۍ د ﻧﻔﻮس زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ ﻳﻮ ﻧړﻳﻮال ﭘﺮاﺑﻠﻢ دى او د اﮐﻮﻟﻮﺟﺴﺘﺎﻧﻮ ﭘﺎﻣﻠﺮﻧﻪ ﻳﯥ ځﺎﻧﺘﻪ‬
‫اړﻩ وﻟﻰ دﻩ‪ .‬د ﻧړۍ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮ هﻴﻮادوﻧﻮ ﮐﯥ د دﻏﻮ ﺳﺘﻮﻧﺰو د ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ‬
‫اﺳﺎﺳﻲ ﻟﻴﺎرې ﭘﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﯥ ﻧﻴﻮﻟﻰ دي‪ .‬ﻳﻮ ﻟﻪ دﻏﻮ څﺨﻪ ) ﮐﻮرﻧۍ ﭘﻼن( دى ﭼﯥ ﭘﻪ هﺮ‬
‫ﮐﺎل ﮐﯥ ﭘﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻮﻧﻮ ډاﻟﺮ د دې هﺪف ﭘﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﻪ ﻣﺼﺮف رﺳﻴږي‪ .‬ﻳﻮ ﻟﻪ ﮐﻮرﻧﻲ‬
‫ﭘﻼن ﺳﺘﻮﻧﺰې څﺨﻪ د ﮐﻮرﻧﻴﻮ ﻟﻮﻳﻮاﻟﻲ ﻣﺴﺌﻠﻪ دﻩ ﭼﯥ دا د واﻟﺪﻳﻨﻮ ﭘﻮرې اړﻩ ﻟﺮي او د‬
‫ټﻮﻟﻨﯥ ﭘﻮرې اړﻩ ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬دا ﺣﺎﻟﺖ ځﻴﻨﯥ ﺳﺘﻮﻧﺰې ﻣﻨځﺘﻪ راوړي ځﮑﻪ ﭼﯥ ﺗﺮ ﮐﻮﻣﻪ‬
‫وﺧﺘﻪ ﭘﻮرې ﭼﯥ ﻳﻮﻩ ﮐﻮرﻧۍ وﻏﻮاړي ﭼﯥ ﺧﭙﻞ اوﻻدوﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮﻩ زﻳﺎﺗﻪ ﮐړي ﻧﻮ ﻟﻪ‬
‫هﻤﺪې اﻣﻠﻪ د ﻧﻔﻮس زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ ﻣﻨځﺘﻪ راځﻲ‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول د )‪ (١٩٤٥‬ﮐﺎل ﺳﺮوې‬
‫ښﻮدﻟﻰ دﻩ ﭼﯥ د ﺳﭙﻴﻦ ﭘﻮﺳﺘﻪ اﻣﺮﻳﮑﺎﻳﻲ ښځﯥ د )‪ (٢١‬ﮐﺎﻟﻨﻰ څﺨﻪ ﭘﻪ زﻳﺎت ﻋﻤﺮ ﮐﯥ د‬
‫څﻠﻮرو او ﻳﺎ د درﻳﻮو ﮐﻮﭼﻨﻴﺎﻧﻮ راوړﻟﻮ ارزو ﻟﺮي‪ .‬ﭼﯥ دا رﻗﻢ د اﺻﻞ ﺿﺮورت څﺨﻪ‬
‫)‪ (١٫٤‬زﻳﺎت دى‪.‬‬
‫د ﺗﻮﻧﺴﻦ هﻴﻮاد د ښځﯥ )‪ (٤٫٣‬د ﺟﺎوا )‪ (٢٫٧‬او ﭘﻪ ﻻﺗﻴﻦ اﻣﺮﻳﮑﺎ ﮐﯥ )‪ (٣٫٤‬دى‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﭘﺮﻣﺨﺘﻠﻠﻰ هﻴﻮادوﻧﻮ ﮐﯥ د ځﻴﻨﻮ ﻋﻤﻠﻴﺎﺗﻮﻧﻮ د ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ د ﺗﻮاﻟﺪ ﺷﻤﻴﺮ‬
‫ﮐﻨﺘﺮوﻟﻮي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ ﻧﺴﻞ د ﺣﺎﻣﻠګۍ ﺿﺪ دواو د اﺳﺘﻌﻤﺎل ﭘﻪ واﺳﻄﻪ او ﻳﺎ د ﭘﻮﮐﺎﻧﻴﻮ د‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﭘﻮاﺳﻄﻪ هﻢ ﮐﻨﺘﺮوﻟﻴﺪﻟﻰ ﺷﻲ‪ .‬او ﭘﻪ ځﻴﻨﻮ هﻴﻮادوﻧﻮ ﮐﯥ د ﺳﻘﻂ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‬
‫ګڼﻞ ﺷﻮى دﻩ‪ .‬ﭘﻪ ﺳﻮﻳډن او ﺟﺎﭘﺎن ﮐﯥ د ﺟﻨﻴﻦ د ﺳﻘﻂ ﮐﻮﻟﻮ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ګﺮځﻴﺪﻟﻰ دﻩ‬
‫ﭼﯥ د دوﻟﺖ ﭘﻪ دې ﻋﻤﻞ ﺳﺮﻩ د ﻧﻔﻮس ﮐﻤﻮاﻟﻲ ﺳﺒﺐ ﺷﻮى دى‪ .‬د ﺗﺎﻳﻤﺰ ورځﭙﺎڼﯥ د‬
‫)‪ (١٩٤٩‬ﮐﺎل د ﻧﻮاﻣﺒﺮ )‪ (٢٦‬ﻧﻴټﯥ د ﻟﻴﮑﻨﯥ ﭘﻪ اﺳﺎس هﺮﻩ ﺟﺎﭘﺎﻧﻰ ښځﻪ ﻧﻦ ورځ دوﻩ‬
‫ﮐﻮﭼﻨﻴﺎن ﻟﺮي‪.‬‬
‫داﺑﺎﻳﺪهﻴﺮﻧﻪ ﮐړوﭼﯥ دﻏﺮﺑﻲ هﻴﻮادوﻧﻮﭘﻪ ﺷﺎن ﻧﺴﻞ دﮐﻨﺘﺮول ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭘﻪ ﺷﺮﻗﻲ‬
‫هﻴﻮادوﻧﻮﮐﯥ ﻧﻪ ﺗﻄﺒﻘﻴږي‪.‬ﭘﻮهﺎن ﺑﺎﻳﺪ ددﻏﻪ ﺳﺘﻮﻧځﯥ د ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﻧﻮرې ﻋﻤﻠﻲ‬
‫ﻃﺮﻳﻘﯥ وﻟټﻮي‪.‬‬

‫‪169‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د ﻧــــړۍ او د اﻓـﻐـــﺎﻧـﺴـﺘــﺎن ﺑـــﺎﻳـــﻮﻣـــﻮﻧـــﻪ‬
‫د ﻧړۍ ﺑﺎﻳﻮم )‪ :(Word Biomes‬د ﻳﻮى ﺳﻴﻤﯥ ﺁب هﻮا ﻳﻮ ﻣﻬﻢ ﻋﺎﻣﻞ دى‬
‫ﭼﯥ ﭘﻪ ﻋﺎدي او ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺣﺎﻟﺘﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﺑﺪﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ‪ .‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول د ﺑﺤﺮ ﺳﻄﺤﯥ څﺨﻪ‬
‫ﭘﻪ ﻟﻮړو ارﺗﻔﺎع ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﺳﻴﻤﻮ ﮐﯥ ﻳﺎﻧﯥ ﭘﻪ ﮐﻮهﺴﺘﺎﻧﻲ ﻣﻨﻄﻘﻮ ﮐﯥ د ﻏﺮوﻧﻮ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ‪،‬‬
‫ارزښﺖ او ﻟﻨﺪﺑﻞ‪ ،‬ﺣﺮارت درﺟﻪ او ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻧﻮر داﺳﯥ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻋﻮاﻣﻞ دي ﭼﯥ ﭘﻪ‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او ﭘﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺑﺎﻧﺪې زﻳﺎﺗﻪ اﻏﻴﺰﻩ ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﺗﻮ د وچ اﻗﻠﻴﻢ او دښﺘﯥ او ﻧﻴﻢ وچ اﻗﻠﻴﻢ ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﺳﻴﻤﻮ ﮐﯥ د څړځﺎﻳﻮﻧﻪ) ‪Crass‬‬
‫‪ (land‬او ﻣﺮﻃﻮﺑﯥ ﺳﻴﻤﯥ ځﻨګﻠﻮﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬د اﻗﻠﻴﻢ ﻋﻤﺪﻩ اﻏﻴﺰې د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻧﻮﻋﻴﺖ‬
‫ﺑﺎﻧﺪې د هﻐﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﺤﻞ ﮐﯥ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﮐﻮﻟﻰ ﺷﻮ‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ ﺣﻴﻮاﻧﺎت او ﻧﺒﺎﺗﺎت د اﻗﻠﻴﻤﻲ‬
‫اوﺿﺎﻋﻮ ﭘﻮﺳﻴﻠﻪ ﻣﺘﺎﺛﺮﻩ ﮐﻴږي‪ .‬او ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت او ﻧﺒﺎﺗﺎت د ﺣﺮارت‪،‬‬
‫ﻳﺨﻨﻰ‪ ،‬وﭼﻮاﻟﻲ او د ﻟﻨﺪﺑﻞ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﯥ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻟﺮي‪ .‬هﻤﺪارﻧګﻪ اﻧﺴﺎﻧﺎن هﻢ د ﻃﺒﻌﻴﺖ‬
‫ﭘﻪ وﻳﺠﺎړوﻟﻮ ﮐﯥ ﻣﻬﻢ رول ﻟﻮﺑﻮي‪ .‬د ﭘﺎﻟﻴﻮزوﺋﻴﮏ دورې ﭘﻪ ﭘﻴﻞ ﮐﯥ د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ د‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ اﻧﺴﺎﻧﻲ ټﻮﻟﻨﯥ ﺗﻪ ډول ډول ﺳﺘﻮﻧځﯥ را ﻣﻨځﺘﻪ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫ﭼﯥ ﭘﻪ دې ډول ﺳﺮﻩ ﻳﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﺳﺘﻮﻧځﯥ ډﻳﺮې اوودﻩ ﻳﯥ وﮐړﻩ او ﭘﻪ‬
‫اﮐﺜﺮوﺳﻴﻤﻮﮐﯥ ﭘﻪ راز راز ﺷﮑﻠﻮﻧﻮ ﺳﺮﻩ څﺮګﻨﺪﻩ ﺷﻮي‪.‬د ځﻴﻨﻮﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮروزﻧﻪ ﻟﮑﻪ د‬
‫اهﻠﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ )وزﻩ( او ﻳﺎ د ښﮑﺎري ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ د ښﮑﺎرﭘﻮﺳﻴﻠﻪ او ځﻨګﻠﻮﻧﻮﺗﻪ د‬
‫اوراﭼﻮﻟﻮ ﺳﺮﻩ ډﻳﺮې ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺳﺘﻮﻧﺰې ﻣﻨځﺘﻪ راﻏﻠﻲ دي‪.‬‬
‫هﺮ هﻮښﻴﺎر او ﻋﻘﻞ ﻟﺮوﻧﮑﻰ اﻧﺴﺎن ﭼﯥ ﭘﻪ ﮐﻮم ﻣﺤﻴﻂ ﮐﯥ ژوﻧﺪ او اﺳﺘﻮګﻨځﻰ ﻟﺮي‬
‫دى وﮐړي ﭼﯥ ﺧﭙﻞ ﭼﺎﭘﻴﺮﻳﺎل د ﺧﭙﻠﯥ اﺳﺘﻮګﻨﯥ ﻟﭙﺎرﻩ ﺳﻢ او ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫زﻳﺎر او ﮐﻮښ‬
‫ﮐړي ﻳﺎﻧﯥ ﻣﺤﻴﻂ ﺻﺤﻲ او ﭘﺎﮎ وﺳﺎﺗﻲ او د ښﻪ ژوﻧﺪ ﮐﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﮐړي‪ .‬د ﻃﺒﻌﻲ زﻳﺮﻣﻮ او د ﻃﺒﻌﻲ ﻣﻨﺎﺑﻌﻮ څﺨﻪ ﭘﻪ ﺳﻤﻪ او ﻋﻠﻤﻲ ډول ﺳﺮﻩ ګټﻪ‬
‫واﺧﻠﻲ‪ .‬او د ﻃﺒﻌﻴﺖ ﭘﻪ ښﮑﻼ ﮐﯥ زﻳﺎر وﺑﺎﺳﻲ‪ ،‬د ځﻨګﻠﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻣﻨځﻪ وړﻟﻮ ﻣﺨﻨﻴﻮى‬
‫ﻧﻪ ﺷﻲ‪ .‬ﭼﯥ ﭘﻪ دې وﺳﻴﻠﻲ ﺳﺮﻩ د ﺧﭙﻞ‬ ‫وﮐړي ﺗﺮڅﻮ د ﺳﻴﻤﯥ اﻗﻠﻴﻢ ﺗﻪ ﮐﻮم ﺗﻮان ﭘﻴ‬
‫ﻣﺤﻴﻂ ﭘﻪ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﮐﻮﻟﻮ ﮐﯥ ﻓﻌﺎﻟﻪ وﻧډﻩ واﺧﻠﻲ‪.‬‬

‫‪170‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﭘــــﻨـــــځــــــﻢ ﻓـــﺼــــــــﻞ‬

‫د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت‬

‫د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ او د ﻧﺒﺎﺗﻲ اﻗﻠﻴﻤﻮﻧﻮ ﺗﻘﺴﻴﻤﻮل )وﻳﺸﻨﻪ( ﻳﻮ ﻟﻪ هﻐﻮ‬
‫ﻣﻬﻤﻮ وﺳﻴﻠﻮ څﺨﻪ دي ﭼﯥ د ﻃﺒﻌﻲ ﺛﺮوﺗﻮﻧﻮ ﺳﺎﺗﻨﻪ او څﺎرﻧﻪ ﮐﯥ ﻟﮑﻪ ځﻨګﻠﻮﻧﻪ‪ ،‬د‬
‫څړځﺎﻳﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻃﺒﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺗﺠﺎرﺗﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ او د وﺣﺸﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﻟﮑﻪ )ﺁهﻮ‪ ،‬ګﻴﺪړﻩ او ﻧﻮر(‬
‫او د زراﻋﺘﻲ ﺣﺎﺻﻼﺗﻮ ﻟﻮړﻩ ول زﻣﻮﻧږ د هﻴﻮاد د راﺗﻠﻮﻧﮑﯥ ﻟﭙﺎرﻩ ﺧﺎص ارزښﺖ‬
‫ﻟﺮي‪ .‬ځﮑﻪ ﭼﯥ ټﻮل ژوﻧﺪي ﻣﻮﺟﻮدات د اﻧﺴﺎن ﭘﻪ ګډون د ﻏﺬا د ﻻﺳﺘﻪ راوړﻟﻮ او د‬
‫اﺳﺘﻮګﻨﯥ ځﺎى ﺳﺮﻩ ﻣﺴﺘﻘﻴﯥ اړﻳﮑﯥ ﻟﺮي‪.‬‬
‫د ﻳﻮ ځﺎى ﺁب و هﻮا د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﻋﻮاﻣﻠﻮ ﻧﺘﻴﺠﻪ دﻩ ﭼﯥ ﭘﻪ ﻋﺎدي او ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﯥ‬
‫د ﻧﻮﻣﻮړي ځﺎى ﭘﻪ ﺟﻮى وﺿﻊ ﻟﮑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﻮي ﭘﻠﻨﻮاﻟﻰ‪ ،‬د ﺑﺤﺮ د ﺳﻄﺤﯥ څﺨﻪ ارﺗﻔﺎع‪،‬‬
‫ﻏﺮﻧﻰ وﺿﻊ او د ﻏﺮوﻧﻮ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ‪ ،‬ورښﺖ او د ﻟﻨﺪﺑﻞ اﻧﺪازﻩ‪ ،‬د ﺳﻴﻨﺪوﻧﻮ څﺨﻪ ﻟﻴﺮې‬
‫واﻟﻰ او ﻧږدې واﻟﻰ او ﻧﻮر د دا ډول ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﻋﻮاﻣﻠﻮ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﻳﻮ ډول ﺧﺎص ﻣﺤﻴﻂ‬
‫ﻣﻨځﺘﻪ راوړي ﭼﯥ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﺗﻨﻮع او ﭘﻪ ﺧﺎص ډول د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﺗﻮاﻓﻖ او د هﻐﻮى‬
‫د ودې او د ﺗﮑﺎﻣﻞ ﭘﻪ درﺟﯥ ﺑﺎﻧﺪې زﻳﺎﺗﻪ اﻏﻴﺰﻩ ﻟﺮي او د ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﻨﻄﻘﯥ اﻗﻠﻴﻢ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻮي ﭘﻪ هﻤﺪې ﺗﺮﺗﻴﺐ څﺮګﻨﺪﻩ دﻩ ﭼﯥ د ځﻤﮑﯥ ﭘﻪ ﻣﺦ ډول ډول ﻣﺘﻌﺪدﻩ ﺁب و‬
‫هﻮا وﺟﻮد ﻟﺮي‪.‬‬
‫د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د ﺁب و هﻮا او اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ وﻳﺶ ﻳﻮ ﻣﺆﺛﺮ ﻋﺎﻣﻞ دى‪ .‬د ﺣﺮارت او د‬
‫( دى‪.‬‬ ‫ورښﺖ درﺟﻪ د اﻗﻠﻴﻤﻲ زوﻧﻮﻧﻮ )ﻣﻨﻄﻘﻮ( د ﻧﺒﺎﺗﻲ ټﻮﻟﻨﯥ ﻣﻌﺮف )‬
‫وﻟﻰ ﻧﺒﺎﺗﺎت ))د ﻳﻮﻩ ﻣﻬﻤﺘﺮو اﮐﻮﻟﻮﺟﻴﮑﯥ ﺁﻟﯥ(( ﭘﻪ ﺣﻴﺚ د ﻧړۍ د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ اﻗﻠﻴﻤﻮﻧﻮ ﭘﻪ‬
‫ډﻟﺒﻨﺪى ﮐﯥ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي هﻤﺪارﻧګﻪ ﺳﺎواﻧﺎ )‪ ،(Savanna‬اﺳﺘﭙﺖ )‪ (Steppe‬او‬
‫ځﻨګﻠﻮﻧﻪ )‪ (Forest‬داﺳﯥ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ دي ﭼﯥ د اﻗﻠﻴﻢ او د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﻧﻮع دواړو ﻟﭙﺎرﻩ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي‪.‬‬
‫د ﻧړۍ ﭘﻮهﺎن د اﻗﻠﻴﻤﻲ ﻣﻨﻄﻘﻮ د ﺗﻌﻴﻦ ﮐﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ډﻳﺮې څﻴړﻧﯥ ﺗﺮﺳﺮﻩ ﮐړﻳﺪي او‬
‫هﺮ ﻳﻮﻩ ﻣﺨﺼﻮﺻﯥ ﻃﺮﻳﻘﯥ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮐړﻳﺪي او داﺳﯥ ﻧﻘﺸﯥ ﻳﯥ ﺗﻬﻴﻪ ﮐړﻳﺪي ﭼﯥ هﺮﻳﻮ‬

‫‪171‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻳﯥ ځﺎﻧګړي ﻧﻮاﻗﺺ ﻟﺮي‪ ،‬د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن د ﻏﺮﻧﻰ وﺿﻊ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻧﻪ ﺷﻮ ﮐﻮﻟﻰ ﭼﯥ د‬
‫هﻐﻮى د اﻗﻠﻴﻤﻲ ﺳﻴﻤﻮ د ښﻮدﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ او د هﻐﻮى د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ څﺨﻪ ګټﻪ واﺧﻠﻮ‪.‬‬
‫څﺮګﻨﺪﻩ دﻩ ﭼﯥ دﻏﻮ ﭘﻮهﺎﻧﻮ وﻧﻪ ﺷﻮ ﮐﻮﻟﻰ ﭼﯥ د هﺮ هﻴﻮاد او د هﺮې ﺳﻴﻤﯥ اﻗﻠﻴﻤﻲ‬
‫ﺟﺰﺋﻴﺎت ﭘﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﯥ وﻧﻴﺴﻲ او ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻮ ﻧﻘﺸﻮ ﮐﯥ ﻳﯥ وښﺌﻲ‪ .‬ﭘﻪ دې ډول ﺳﺮﻩ د ډﻳﺮو ﻳﺎ‬
‫ډول ډول اﻗﻠﻴﻤﻲ ﺣﺎﻟﺘﻮﻧﻮد ﻟﺮوﻟﻮﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﭼﯥ هﺮﻳﻮ ﻳﯥ د ﻧﻮروﺳﺮﻩ ﭘﻪ ﮐُﻠﻲ ﻳﺎﭘﻪ ﺟﺰﺋﯥ‬
‫ډول ﺗﻮﭘﻴﺮوﻧﻪ ﻟﺮي ﻧﻮدﻣﺠﺒﻮرﻳﺖ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻳﻮاځﯥ هﻐﻪ ﻣﻬﻤﯥ ﺳﻴﻤﯥ ﻳﯥ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐﯥ‬
‫وﻧﻴﻮﻟﻰ د ﮐﻮﻣﻮ ﺳﻴﻤﻮﭼﯥ ﭘﻪ ﻧﻘﺸﯥ ﮐﯥ رﺳﻢ ﮐړى وى ﭼﯥ دهﻐﻪ ﭘﻪ هﮑﻠﻪ ﻳﯥ اﻃﻼﻋﺎت‬
‫ﭘﻪ ﻻس ﮐﯥ ﻟﺮل‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ﭘﻪ ﻟﻨډﻩ ﺗﻮګﻪ د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﭘﻮهﺎﻧﻮ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻮ اﻗﻠﻴﻤﻲ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﺷﺮح ﮐﻮو ﺑﻴﺎ‬
‫د هﻐﻮى د راټﻮل ﺷﻮو اﻃﻼﻋﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﯥ ﻧﻴﻮﻟﻮ او د هﻐﻮى د ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻮ ﻟﻪ‬
‫ﮐﺒﻠﻪ د هﻐﻮى اﮐﻮﻟﻮﺟﻲ دﻧﺪې د څﻴړﻧﯥ ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻮ‪.‬‬
‫دوﻣﺎرﺗﻦ )‪ (Domartonne‬ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﭘﻮهـ د اﻗﻠﻴﻤﻲ وﻳﺶ ﻟﭙﺎرﻩ دوﻩ ﻣﻬﻢ ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﻳﺎﻧﯥ ﺣﺮارت ﻣﻴﺰان او د ﺑﺎران ورﻳﺪل ﻳﯥ ﭘﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﯥ ﻧﻴﻮل او ﭘﻪ دې ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﺮﻩ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻗﻠﻴﻤﻮﻧﻪ ﻳﯥ ﺗﻌﻴﻦ او هﺮ ﻳﻮ ﻳﯥ د ﺧﭙﻞ ﻧﻮم ﺳﺮﻩ ﭼﯥ ښﻪ ﻣﻌﺮف ﺷﻮى دى ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﮐړى دى‪.‬‬
‫دوﻣﺎرﺗﻦ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﮐﺘﺎب ﮐﯥ )ﻃﺒﻌﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ( زﻣﻮﻧږ د هﻴﻮاد ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﺮﺧﻪ ﻳﯥ د‬
‫‪ B7‬اﻗﻠﻴﻤﻲ ﺑﺮﺧﻪ ﻣﻨﻈﻮرﻩ ﮐړى وﻩ‪ ،‬دا ﺁب و هﻮا د دوﻣﺎرﺗﻦ ﻟﻪ ﻧﻈﺮﻩ ﻣﻮﺳﻤﻲ او د‬
‫ﭘﻨﺠﺎب ﻟﻪ ﻧﻮع څﺨﻪ دي‪ (Climatede monsoon pentabin) .‬ﭼﯥ د ﺟﻨﻮﺑﻲ اﺳﻴﺎ‬
‫ﺁب و هﻮا ﻳﻮ ډول دي ﻟﻴﮑﻦ ﺑﺎران ﻳﯥ ﮐﻢ وي او ډﻳﺮې وﭼﯥ وي‪ .‬ﭘﻪ دې ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﯥ د‬
‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻣﻮﺳﻤﻲ ﺁب و هﻮا ﭘﻪ ﺧﻼف ډﻳﺮې ﭘﻪ ژﻣﻲ ﮐﯥ ورﻳږي‪ .‬دوﻣﺎرﺗﻦ ﻻهﻮري د‬
‫دﻏﻪ ﺁب و هﻮا ﻳﻮ ښﻪ ﻣﻌﺮف ﻣﻌﺮﻓﻲ ﮐﻮي‪ .‬ﭼﯥ هﻠﺘﻪ ژﻣﻰ ﻳﯥ ډﻳﺮ ﺳﻮړ او د اوړي‬
‫هﻮا ﻳﯥ ډﻳﺮﻩ ګﺮﻣﻪ وي او د ﺣﺮارت درﺟﻪ ﻳﯥ د ﺻﻔﺮ څﺨﻪ ﻟږﻩ وي‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎدوﻧﻪ وﺷﻲ‬
‫ﭼﯥ د هﻠﻤﻨﺪ وادى ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﺮﺧﯥ ﺷګﻠﻨﻪ ﺳﻴﻤﻪ ﭘﻪ ﮐُﻠﻲ ډول وﭼﻪ هﻮا )رﻃﻮﺑﺖ ﻧﻪ ﻟﺮي(‬
‫ﻟﺮي ﻧﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﻧﻪ ﺷﻮ ﮐﻮﻟﻰ ﭼﯥ دا ﺳﻴﻤﻪ د ‪ B7‬اﻗﻠﻴﻤﻲ ﺳﻴﻤﻪ ﻗﺒﻮﻟﻪ ﮐړو‪.‬‬
‫دوﻣﺎرﺗﻦ د ﺳﻨﺪ د ﻏﺮوﻧﻮﺳﻠﺴﻠﻪ ﻳﯥ د‪ H1‬ﭘﻪ ﻋﻼﻣﯥ ﺳﺮﻩ ښﻮدﻟﻰ دي‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړي‬
‫ﻋﻼﻣﯥ د ﺁﻟﭗ ﺳړې ﻏﺮﻧﻰ ﺁب و هﻮا څﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي‪.(Climate froid Alpine) .‬‬
‫‪172‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫دا ﺗﺸﺨﻴﺺ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ذات ﮐﯥ ﺻﺤﻴﺢ دى‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ ﻣﻌﻠﻮﻣﻪ ﻧﻪ دﻩ ﭼﯥ وﻟﻰ ﻧﻮﻣﻮړي‬
‫ﻳﻮاځﯥ د دﻏﻮ ﻏﺮوﻧﻮ ﭘﻪ ﺳﻠﺴﻠﻮ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﮐړى دى‪ .‬او د ﭘﺎﺗﺴﯥ ﻧﻮرو ﻏﺮﻧﻰ ﺑﺮﺧﻮ ﻟﮑﻪ‬
‫هﻨﺪوﮐﺶ او ﻧﻮرو څﺨﻪ ﻧﻮم ﻧﻪ دى اﺧﻴﺴﺘﻰ‪ .‬د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﻮرې ﺑﺮﺧﯥ د ﻣﺆﻟﻒ د ﻻس‬
‫د ﻧﻪ رﺳﻴﺪو ﻟﻪ اﻣﻠﻪ او د ښﻪ اﻃﻼﻋﺎﺗﻮ د ﻧﻪ ﻟﺮﻟﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د دﻏﻮ ﻣﻨﻄﻘﻮ وﺿﻊ ﻧﻪ دي‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﻮي‪ .‬دوﻣﺎرﺗﻦ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ )اﻗﻠﻴﻢ ﭘﻴﮋﻧﺪﻧﻰ( ﮐﺘﺎب ﮐﯥ د ﻧړۍ اﻗﻠﻴﻤﻲ ﺳﻴﻤﯥ د هﻐﻮى‬
‫د ﺟﻐﺮاﻓﻴﻮي ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﭘﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﯥ ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮﻩ ﭘﻪ ﭘﻨځﻮ ګﺮوﭘﻮﻧﻮ وﻳﺸﻠﻰ دي ﭼﯥ ﭘﻪ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ ډول ﭘﻪ ﭘﻴځﻮ ډوﻟﻮﻧﻮ )‪ (Type‬او ﭘﻪ ﺷﭙږو ﻧﻮﻋﻮ )‪ (Subtypes‬ﮐﯥ واﻗﻊ‬
‫ﮐﻴږي ﻧﻮﻣﻮړي ﺧﭙﻞ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي د ﺣﺮارت درﺟﯥ او د ورښﺖ ﭘﻪ اﺳﺎس ﻳﯥ ﮐړي وﻩ‪.‬‬
‫او ﭘﻪ دې ﺗﺮﺗﻴﺐ هﻐﻮى ﻳﯥ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د ﻧﻤﻮ او ﭘﻪ زراﻋﺘﻲ ﺳﻴﻤﯥ ﮐﯥ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﮐړي دي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﮐُﻠﻲ ډول اﻗﻠﻴﻤﻲ وﻳﺶ د)ﺑﻠﺮم( د اﻗﻠﻴﻤﻲ ﻋﻘﻴﺪې ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪.‬‬
‫‪ – ١‬اﺳﺘﻮاﻳﯥ ﻣﺮﻃﻮﺑﻪ ﺁب و هﻮا ‪.Humid tropical climate T‬‬
‫‪ – ٢‬ﺳﺒﺘﺮوﮐﯥ ﺁب وهﻮا ‪) Subtropical climate S T‬ﻧﻴﻤﻪ اﺳﺘﻮاﻳﯥ(‬
‫‪ – ٣‬ﻣﻌﺘﺪل ﺁب وهﻮا ‪. Inter mediate (Middle latitude climate) I‬‬
‫‪ – ٤‬ﻗﻄﺐ ﺗﻪ ﻧږدې ﺳﻴﻤﯥ ﺁب وهﻮا‪) Subpolar climate SP‬ﻧﻴﻤﻪ ﻗﻄﺐ(‪.‬‬
‫‪ – ٥‬ﻗﻄﺒﻲ ﺁب و هﻮا ‪.Polar climate P‬‬
‫)د اﺳﻴﺎ د اﻗﻠﻴﻢ ډﻟﺒﻨﺪي( ﭘﻪ اﺳﺎس د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﻗﻠﻴﻤﻲ ﺳﻤﻴﯥ ﮐﻮﻟﻰ ﺷﻮ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې درې‬
‫ګﺮوﭘﻮﻧﻮ و وﻳﺸﻮ‪:‬‬
‫د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻣﻨﻄﻘﯥ ﻟﮑﻪ هﻠﻤﻨﺪ د ‪ ST‬ﭘﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﯥ واﻗﻊ دي ﻳﺎﻧﯥ ﮐﻢ ﻋﺮض‬
‫ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ )‪ (Low latitude desert climate‬ﭼﯥ ورځﻨﻰ او ﮐﺎﻟﻨﻰ ﺣﺮارت‬
‫درﺟﻪ ﻳﯥ زﻳﺎﺗﻪ دﻩ هﻮا او ځﻤﮑﻪ د ورځﯥ ﻟﻪ ﻃﺮﻓﻪ ګﺮﻣﻪ او د ﺷﭙﯥ ﻟﻪ ﻃﺮﻓﻪ ﺳړﻩ وي‪.‬‬
‫د هﻮا ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻟﻨﺪﺑﻞ ﻟږﻩ دﻩ‪ .‬د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ او د ﺑﻮټﻮ ﮐﻢ ﺷﻤﻴﺮ ﮐﻮم ځﺎى ﮐﯥ ﭼﯥ وﭼﻮاﻟﻰ ډﻳﺮ‬
‫وي ﭘﻪ دې ځﺎى ﮐﯥ ودﻩ ﮐﻮي‪ .‬ﺷګﻠﻨﻰ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺷﺮﻗﻲ ﺳﻴﻤﯥ د ‪ ID‬ﻣﻨﻄﻘﯥ ﻳﻮﻩ ﺑـﺮﺧــﻪ‬
‫دﻩ ﻳﺎﻧﯥ ﻋـﺮض ﺁب وهﻮا ﻳﯥ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﻐـﺮاﻓﻴﺎ ‪(Middle latitude desert‬‬
‫)‪climate‬ﭼﯥ د هﻐﻪ ﮐُﻠﻲ ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻟﮑﻪ د ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﺑﺮﺧﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن دي‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ د ورښﺖ‬
‫اﻧﺪازﻩ ﻳﯥ ډﻳﺮﻩ ﻟږﻩ وي‪.‬‬

‫‪173‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻟﻮﻳﯥ ﺑﺮﺧﯥ ﻟﮑﻪ دﺷﻤﺎل اوﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ﻣﻨﻄﻘﯥ د‪ IS‬ﺑﺮﺧﻪ ښﻮدل‬
‫ﺷﻮﻳﺪي‪ .‬ﻳﺎﻧﯥ ﺻﺤﺮاﻳﯥ ﻋﺮض ﻣﻨځﻨﻰ ﺑﺮﺧﯥ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ)ﻣﻌﺘﺪل ‪(Middle latitude‬‬
‫)‪ steppe climate‬ﭼﯥ ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ډول د ﻟږ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯥ ﺑﺮﺧﯥ ﺻﺤﺮاګﺎﻧﻮ ﭘﻪ‬
‫دوام ﭼﯥ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﯥ اراﻣﻪ ﻟﺮي واﻗﻊ ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫)د ﻧړۍ د ﻧﺒﺎﺗﻲ ﺗﻘﺸﯥ( ﭘﻪ اﺳﺎس ﭼﯥ ﭘﻪ ‪ ١٩٦٤‬ﮐﺎل ﮐﯥ د اﻣﺮﻳﮑﺎ د ﮐﺮﻧﯥ وزارت‬
‫ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺧﭙﺮﻩ ﺷﻮى دﻩ د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﺮﺧﯥ )‪ (Steppe‬او د هﻐﻪ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﺮﺧﯥ‬
‫دښﺘﯥ )‪ (Desert‬دي‪ .‬ﭘﻪ دې ﻧﻘﺸﻪ ﮐﯥ د ﺗﺎﻳګﺎﻩ ﻻﻳﻒ زوﻧﻮﻧﻮ او ﺗﻨﺪرا ﺗﻪ اﺷﺎرﻩ ﺷﻮى‬
‫دﻩ‪ .‬ﺑﻠﻮﻣﻦ ﺳﺘﺎﮎ )‪ (Blumen stock‬او ﺗﻮرن واﻳټ ))د ﻧړۍ اﺳﺎﺳﻲ اﻗﻠﻴﻤﻮﻧﻮ وﻳﺶ((‬
‫ﭘﻪ ﮐﺘﺎب ﮐﯥ ﭘﻪ )‪ (١٩٤١‬ﮐﺎل ﮐﯥ د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﻲ او ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ﻣﻨﻄﻘﯥ د )‪(D‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﯥ ﺑﺮﺧﻪ ﻳﺎﻧﯥ ﻧﻴﻢ وچ او د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺷﺮﻗﻲ او ﺷﻤﺎل ﺷﺮق ﻣﻨﻄﻘﯥ ﻳﯥ ‪ D-‬ﻳﺎﻧﯥ‬
‫ﺗﺎﻳګﺎﻩ ﻳﯥ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﮐړى دي‪ .‬د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻻﻳﻒ زوﻧﻮﻧﻪ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻋﻤﺪﻩ ټﻮﻟﻨﯥ او د ﻧړۍ‬
‫ﻋﻤﺪﻩ ﺑﺎﻳﻮﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻧﻘﺸﻪ ﮐﯥ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﻮي دي‪:‬‬
‫د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﺮﺧﯥ ‪ Desert‬او د هﻨﺪوﮐﺶ او د ﺑﺎﺑﺎ ﻏﺮﻩ ﺑﺮﺧﯥ ﻳﯥ‬
‫ﺗﻨﺪرا‪ Tundra‬اﻟﭙﻴﻦ ‪ .Alpine‬ﺷﻤﺎل او د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺷﻤﺎل او ﻏﺮب ‪ Steppe‬دي‪.‬‬
‫‪ Peveril Meigs‬ﭘﻪ ‪ ١٩٦٠‬ﮐﺎل ﮐﯥ ﻳﻮﻩ ﻧړﻳﻮاﻟﻪ ﻧﻘﺸﻪ د )وچ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎﺗﻮ ﻳﺎ ‪Homo‬‬
‫‪ (climate‬ﺗﺮ ﻋﻨﻮان ﻻﻧﺪې ﻳﯥ د ﻳﻮﻧﺴﮑﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﺗﻬﻴﻪ ﮐړﻩ‪ .‬د دﻏﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻟﻪ ﻧﻈﺮﻩ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭘﻪ ﻻﻧﺪې اﻗﻠﻴﻤﻲ ﻣﻨﻄﻘﻮ وﻳﺸﻠﻰ ﮐﻴږي‪:‬‬
‫‪ – ١‬د ﺟﻨﻮب ﻏﺮب او ﺷﻤﺎل ﻣﻨﻄﻘﯥ وﭼﯥ )‪ ،(Arid‬ﻣﺮﮐﺰ او ﺷﺮﻗﻲ ﻏﺮﻧﻰ ﺳﻴﻤﯥ‬
‫ﻧﻴﻢ وچ )‪ (Semi arid‬دي‪.‬‬
‫‪ – ٢‬هﻨﺪوﮐﺶ ﻣﺮﻃﻮب )‪.(Humid‬‬
‫ﻳﻮ ﺑﻞ ﻋﺎﻟﻢ د ﻓﻨﭻ )‪ (Finch‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺮﻳﻮارﺗﺎ )‪ ،(Trewartha‬راﺑﻨﺴﻦ‬
‫)‪ (Robinson‬او هﺎﻣﻮﻧﺪ)‪) (Hammond‬د ﻧړۍ اﻗﻠﻴﻤﻲ ﻧﻘﺸﻪ( ﮐﯥ ﻳﯥ ﭘﻪ ‪ ١٩٥٧‬ﮐﺎل‬
‫ﮐﯥ د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ ﺑﺮﺧﻪ ﻳﯥ د ‪ H‬ﻣﻨﻄﻘﯥ ﺑﺮﺧﻪ ﻳﺎ ﻟﻮړ ارﺗﻔﺎع ﻟﺮوﻧﮑﯥ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﯥ او د هﻴﻮاد ﭘﺎﺗﯥ ﺑﺮﺧﯥ د ‪ BSh‬ﻣﻨﻄﻘﯥ ﺑﺮﺧﻪ ﻳﺎ د اﺳﺘﻴﭗ اﻗﻠﻴﻢ د ﻟږ ﻋﺮض‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﭼﯥ ﻟږ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯥ ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﺑﺮﺧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ اﺣﺎﻃﻪ ﺷﻮى دﻩ ﻣﻌﺮﻓﻲ‬

‫‪174‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﮐړي دي‪ .‬دې ﻋﺎﻟﻢ د ﺗﺎﻳګﺎﻩ‪ ،‬ﺗﻨﺪرا ﺁﻟﭙﺲ او د ﭘﺎڼﯥ ﺗﻮﻳﻪ وﻧﮑﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ هﮑﻠﻪ ﻳﯥ هﻴڅ‬
‫څﻪ ﻧﻪ دي ﻟﻴﮑﻠﻲ او ﺗﻤﺎس ﻳﯥ هﻢ ﻧﻪ دى ﻧﻴﻮﻟﻰ‪.‬‬
‫ﮐﻮﭼﻠﺮ )‪ (Aowo kuchler‬ﭘﻪ ‪ ١٩٥٨‬ﮐﺎل ﮐﯥ )د ﻧړۍ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﻧﻘﺸﻪ( ﻳﯥ‬
‫ﺗﻬﻴﻪ او ﺗﺮﺗﻴﺐ ﮐړﻩ‪.‬د ﻧﻘﺸﯥ ﻟﻪ روﻳﻪ دا ﻋﺎﻟﻢ د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺷﻤﺎﻟﻲ او ﻣﺎل ﺷﺮق ﻣﻨﻄﻘﯥ‬
‫ﻳﯥ د )‪ (M‬ﻣﻨﻄﻘﯥ ﺑﺮﺧﻪ ﻳﺎﻧﯥ ﭘﺎڼﯥ ﺗﻮﻳﻪ وﻧﮑﯥ ځﻨګﻠﻮﻧﻪ او ﺗﻞ ﺷﻴﻨﯥ وﻧﯥ او د هﻴﻮاد‬
‫ﺷﺮﻗﻲ ﺑﺮﺧﯥ ﻳﯥ د ‪ D,P‬ﻣﻨﻄﻘﯥ ﺑﺮﺧﻪ ﻳﺎﻧﯥ ﭘﺎڼﯥ ﺗﻮﻳﻪ وﻧﮑﯥ ﺑﻮټﻲ او ﻧﻴﺎﻟګﻲ ﭘﻪ ﺗﻴﺖ‬
‫ډول او ﺟﻨﻮﺑﻲ‪ ،‬ﻏﺮﺑﻲ او ﺷﻤﺎﻟﻲ د ‪ BS‬ﺑﺮﺧﻪ ﻳﺎﻧﯥ ﺗﻞ ﺷﻴﻨﻪ ﺑﻮټﻲ او ﻧﻴﺎﻟګﻲ دي‪ .‬او دا‬
‫د ﻳﺎدوﻟﻮ وړ دﻩ ي ﭼﯥ د دﻏﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺗﺮ ﻳﻮﻩ ﺣﺪﻩ ﭘﻮرې ﭘﻪ ﺷﻤﺎل ﺷﺮق ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ‬
‫ﮐﯥ ﺻﺪق ﮐﻮي وﻟﯥ ﭘﻪ دې ﻧﻪ ﭘﻮهﻴږو ﭼﯥ د دې هﺪف د هﻴﻮاد د ﺷﻤﺎﻟﻲ او ﺟﻨﻮﺑﻲ‬
‫ﺑﺮﺧﻮ د ﭘﺎڼﻲ ﺗﻮﻳﻪ وﻧﮑﻮ او د ﺗﻞ ﺷﻴﻦ ﺑﻮټﻮ او ﻧﻴﺎﻟګﻴﻮ ﻳﺎدوﻟﻮ څﺨﻪ ﻳﯥ څﻪ وﻩ او ﺣﺘﻰ د‬
‫ﻟﻮړو او ﻣﺮﮐﺰي ﻏﺮﻧﻰ ﻟﻮړو ارﺗﻔﺎع ﺳﻄﺤﻮ څﺨﻪ ﻳﯥ هﻢ ﮐﻮم ﻧﻮم ﻧﻪ دى اﺧﻴﺴﺘﻰ‪.‬‬
‫زﻩ دا ﺑﻬﺘﺮﻩ او ښﻪ ﺑﻮﻟﻢ ﭼﯥ د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﻗﻠﻴﻤﻲ وﻳﺶ د ﮐﻮﭘﻦ )‪ (Koppen‬او د‬
‫ﺗﻮرن واﻳټ )‪ (Thorn wite‬د اﺻﻮﻟﻮ اود ﻓﻮرﻣﻮﻟﺒﻨﺪى ﭘﻪ اﺳﺎس ﻣﻌﻠﻮم ﮐړم‪ .‬د دﻏﻪ‬
‫ﻃﺮزاﻟﻌﻤﻞ د ﭘﻴﺮﻩ وي څﺨﻪ ﮐﻮﻟﻰ ﺷﻮ ﭼﯥ ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﻟﻨډى ﻣﺸﺨﺼﯥ اﻗﻠﻴﻤﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﺒﻨﺪي‬
‫ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ډﻳﺮﻩ ښﻪ او ﻣﮑﻤﻞ ﻃﺮز ﺳﺮﻩ وښﻴﻮ‪.‬‬
‫ﮐﻮﭘﻦ اﺗﺮﻳﺸﻲ ﭘﻮهـ ﭘﻪ ‪ ١٩١٨‬ﮐﺎل ﮐﯥ د ﻧړۍ د اﻗﻠﻴﻤﻲ وﻳﺶ د ﻣﻌﻠﻮﻣﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ ﻳﯥ‬
‫دوﻩ ﻣﻬﻢ ﻋﻮاﻣﻞ ﻳﺎﻧﯥ د ﺣﺮارت درﺟﻪ او ورښﺖ ﻳﯥ ﭘﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﯥ ﻧﻴﻮﻟﻲ او ﭘﻪ دې‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﺮﻩ ﻳﯥ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻗﻠﻴﻤﻮﻧﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﮐړي او هﺮ ﻳﻮ ﻳﯥ ﭘﻪ داﺳﯥ ﻳﻮى ﻧﻘﻄﯥ ﭼﯥ د‬
‫هﻐﻪ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ښﻪ ډول ﻣﻌﺮﻓﻲ ﮐﻴﺪﻟﻰ ﺷﻲ ښﻮدﻟﻲ دي‪.‬‬
‫ﮐﻮﭘﻦ ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻪ وﻳﺸﻨﯥ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪى ﮐﯥ ﭘﻨځﻪ )‪ (٥‬ډوﻟﻪ اﻗﻠﻴﻤﻮﻧﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﮐړي دي ﭼﯥ‬
‫هﺮ ﻳﻮ ﻧﻮﻣﻮړى اﻗﻠﻴﻢ ﮐﯥ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﻳﻮﻩ ﻣﻌﻴﻨﻪ ﻃﺒﻘﻪ ودﻩ ﮐﻮي او دي ﮐﺎﻧﺪول ‪De‬‬
‫)‪ (Condolle‬ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﭘﻮﻩ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪي د ﺣﺮارت ﭘﻪ درﺟﯥ ﮐﯥ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ – ١‬د اﺳﺘﻮاﻳﻲ ﻣﻨﻄﻘﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎت )‪ (Mega therms‬ﭼﯥ زﻳﺎت داﻳﻤﻲ ﺗﻮدواﻟﻰ‪ ،‬ﻟﻨﺪﺑﻞ‬
‫زﻳﺎت ﺑﺎران ﺗﻪ اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ – ٢‬ﮐﻢ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﻨﻄﻘﯥ ﻧﺒﺎﺗﺎت )‪ (Meso therms‬زﻳﺎت ﺣﺮارت ﺗﻪ‬
‫اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ ﭘﻪ ﻟﻨډﻩ ﻳﺨﻪ ﻣﻮدﻩ ﭘﻪ ژﻣﯥ ﮐﯥ دوام ﻟﺮي او دا وﭼﻮاﻟﻲ ﺗﺤﻤﻞ هﻢ ﮐﻮي‪.‬‬
‫‪175‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – ٣‬د اﺳﺘﻮا د ﮐﺮښﯥ څﺨﻪ ﻟﻴﺮې د ﺳﺎړﻩ ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﻨﻄﻘﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎت‬
‫)‪ (Micro therms‬ﻟﮑﻪ ﺳﺘﻨﯥ ﭘﻪ ﺷﺎن ﭘﺎڼﯥ ﻟﺮوﻧﮑﯥ وﻧﯥ ﭼﯥ د ﻟﻨډ اوړي ﻟﺮوﻧﮑﯥ‬
‫ﺳﻴﻤﻮ او اوږد ژﻣﻲ ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﻣﻨﻄﻘﯥ ﭼﯥ ﻳﺨﯥ او ﺳﺎړې وي ﻟﻴﮑﻦ د ﺗﻮدواﻟﻲ ﻣﻨځﻨﻰ‬
‫ﺣﺪ ﭘﻪ هﺮ ﮐﺎل ﮐﯥ د ﺻﻔﺮ څﺨﻪ زﻳﺎت دى‪.‬‬
‫‪ – ٤‬د ﻗﻄﺒﻲ ﻣﻨﻄﻘﻮ ﮐﻮﭼﻨﻲ او ﻟﻨډ ﻧﺒﺎﺗﺎت )‪ (Hekisto therms‬ﭘﻪ هﻐﻮ ﻣﻨﻄﻘﻮﮐﯥ‬
‫ﭼﯥ ﻟږﺣﺮارت درﺟﯥ ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﺳﻴﻤﻮﮐﯥ د ﺻﻔﺮ څﺨﻪ ﮐﻢ وي ﻧﻤﻮ ﮐﻮي‪.‬‬
‫‪ – ٥‬د وچ او د ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﻣﻨﻄﻘﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎت )‪ (Xerophytes‬ﭘﻪ هﻐﻮ ﻣﻨﻄﻘﻮ ﮐﯥ ﭼﯥ ﮐﻢ‬
‫ورښﺖ ﻟﺮوﻧﮑﯥ وي ودﻩ ﮐﻮي‪.‬‬
‫د ورښﺖ ورﻳﺪﻟﻮ اﻧﺪازﻩ او د هﻐﻪ وﻳﺶ ﭘﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﯥ ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮﻩ ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﻓﺼﻠﻮﻧﻮ‬
‫ﮐﯥ او د ﮐﺎﻟﻨﻰ ﺗﻮدواﻟﻲ درﺟﯥ د هﻐﻪ ﻟږ ﺗﺮ ﻟږﻩ او زﻳﺎت ﺗﺮ زﻳﺎت درﺟﯥ ﭘﻪ اﺳﺎس‬
‫ﮐﻮﭘﻦ ﭘﻨځﻪ ډوﻟﻪ ﺁب و هﻮا ﻳﯥ ﻣﻌﻠﻮﻣﻪ ﮐړى دﻩ‪.‬‬
‫‪ – A‬اﺳﺘﻮاﻳﻲ ﺑﺎراﻧﻲ ﺁب و هﻮا ﭼﯥ ﭘﻪ ﻳﺨﻪ هﻮا ﮐﯥ وﺟﻮد ﻧﻪ ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ – B‬د وچ او د ﻧﻴﻢ وچ ﻣﻨﻄﻘﻮ ﺁب و هﻮا ﭘﻪ دې ﮐﯥ ﭘﻪ ﮐﺎﻓﻲ ډول ورښﺖ د هﻐﻮ‬
‫ﻣﻘﺪار اوﺑﻪ ﭼﯥ ﭘﻪ ﮐﺎل ﮐﯥ ﺗﺒﺨﻴﺮ ﮐﻮﻟﻰ ﺷﻲ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻪ وي‪.‬‬
‫‪ – C‬ﻣﺮﻃﻮﺑﻪ ﺁب و هﻮا ﭼﯥ ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﻣﻼﻳﻢ ژﻣﻲ وي‪.‬‬
‫‪ – D‬ﺑﺎراﻧﻲ ﻣﺮﻃﻮﺑﻪ ﺁب و هﻮا ﭼﯥ ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ډﻳﺮ ﻳﺦ ژﻣﻲ وي‪.‬‬
‫‪ – E‬ﻗﻄﺒﻲ ﺁب و هﻮا ﭼﯥ ﭘﻪ هﻐﻪ ﮐﯥ ﺗﻮد ﻓﺼﻞ وﺟﻮد ﻧﻪ ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﭘﻮرﺗﻨﻰ ﭘﻨځﻪ اﻗﻠﻴﻤﻮﻧﻪ ﮐﻮﭘﻦ ﭘﻪ ﻧﻮرو ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ اﻗﻠﻴﻤﻮ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ﭘﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﺮﻩ وﻳﺸﻠﻲ دي‪:‬‬
‫ﻟﻮى ﺣﺮوف )ﺗﻮرى( *‪ (Steppe) S‬او ‪ (Desert) W‬د ‪ B‬اﻗﻠﻴﻢ ﻻﻧﺪې )‪.(Dry‬‬
‫او هﻤﺪارﻧګﻪ ‪ (Icecape) F‬او ‪ (Polar) E‬د ‪ T‬اﻗﻠﻴﻢ ﻻﻧﺪې‪ .‬ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﺣﺎﻻﺗﻮ ﮐﯥ‬
‫ﻻﻧﺪﻳﻨﻰ ﮐﻮﭼﻨﻲ ﺗﻮري ﭘﻪ ﻋﻤﺪﻩ اﻗﻠﻴﻤﻮﻧﻮ ﮐﯥ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻴږي‪.‬‬
‫‪ – a‬ﭘﻪ هﻐﻪ ﺻﻮرت ﮐﯥ ﭼﯥ د ﺣﺮارت ګﺮﻣﻪ درﺟﻪ ﻟﺮوﻧﮑﯥ ﻣﻴﺎﺷﺖ ﮐﯥ )‪(٢٢‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻴګﺮﻳﺪ څﺨﻪ زﻳﺎﺗﻪ وي‪).‬هﻐﻪ ﻣﻴﺎﺷﺖ ﮐﯥ ﭼﯥ دﺣﺮارت درﺟﻪ ﻳﯥ ‪٢٢‬څﺨﻪ زﻳﺎﺗﻪ‬
‫وي(‪.‬‬

‫‪176‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫‪ – b‬ﭘﻪ هﻐﻪ ﺻﻮرت ﮐﯥ ﭼﯥ د ﺣﺮارت ﺗﻮدﻩ درﺟﻪ ﻳﯥ ﻟﺮوﮐﯥ ﻣﻴﺎﺷﺖ ﮐﯥ د )‪(٢٢‬‬
‫درﺟﯥ څﺨﻪ ﻟږې وي‪) .‬هﻐﻪ ﻣﻴﺎﺷﺖ ﭼﯥ دﺣﺮارت درﺟﻪ ﻳﯥ)‪ (22c0‬څﺨﻪ ﻟږﻩ وي‪.‬‬
‫‪ – c‬ﭘﻪ هﻐﻪ ﺻﻮرت ﮐﯥ ﭼﯥ د ﺗﻮدې ﻳﺎ ګﺮﻣﯥ ﻣﻴﺎﺳﺘﻰ د ﺣﺮارت درﺟﻪ ﻳﯥ )‪(٢٢‬‬
‫څﺨﻪ ﮐﻤﻪ وي او ‪ ٤ – ١١‬ﻣﻴﺎﺷﺘﻮ ﭘﻮرې د ﻟﺴﻮ )‪ (١٠‬ﺣﺮارت درﺟﻮ څﺨﻪ ﮐﻤﻪ وي‪.‬‬
‫‪ – d‬ﭘﻪ هﻐﻪ ﺻﻮرت ﮐﯥ دﻳﺨﯥ ﻣﻴﺎﺷﺘﯥ ﺣﺮارت درﺟﻪ ﻳﯥ)‪ (٣٨‬درﺟﻮ څﺨﻪ ﮐﻤﻪ‬
‫وي‪.‬‬
‫‪ –e‬ﭘﻪ هﻐﻪ ﺻﻮرت ﮐﯥ ﭼﯥ ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ ﭘﻪ ټﻮل ﮐﺎل ﮐﯥ ﭘﻪ ﻣﺮﺗﺐ ډول ورښﺖ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدوي‪.‬‬
‫‪ – f‬ﭘﻪ هﻐﻪ ﺻﻮرت ﮐﯥ ﭼﯥ ﮐﺎﻟﻨﻰ ﺣﺮارت درﺟﻪ ﻳﯥ د )‪ (١٨‬څﺨﻪ زﻳﺎﺗﻪ وي‪.‬‬
‫‪ – h‬ﭘﻪ هﻐﻪ ﺻﻮرت ﮐﯥ ﭼﯥ ﮐﺎﻟﻨﻰ ﺣﺮارد درﺟﻪ ﻳﯥ د )‪ (١٨‬څﺨﻪ ﻟږﻩ وي‪.‬‬
‫‪ – k‬ﻣﻮﺳﻤﻲ )ډﻳﺮ ﻟﻨډ وچ ﻓﺼﻞ(‪.‬‬
‫‪ – m‬ﮐﻮم وﺧﺖ ﭼﯥ )‪ (Fog‬وﺟﻮد وﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ – n‬وچ اوړى‪.‬‬
‫‪ – S‬وچ ژﻣﯥ‪.‬‬

‫* د ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﺻﺤﺮاﻳﻲ وﭼﻮ ﺳﻴﻤﻮ د ﻣﻌﻠﻮﻣﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎرﻩ دوﻩ ﮐﻠﻴﻤﯥ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴږي ﻳﻮ ﻳﯥ ‪ Desert‬او ﺑﻞ‬
‫ﻳﯥ ‪ ،Steppe‬ﻟﻮﻣړﻧﻰ ﻳﯥ وچ ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﺳﻴﻤﯥ دي اوﺑﻪ ﻧﻪ ﻟﺮي او واښﻪ ﭼﯥ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ اﻧﻮاع ﭘﻪ هﻐﻪ‬
‫ﮐﯥ ډﻳﺮ ﮐﻤﻪ ودﻩ ﮐﻮي او ﮐﻮم ﭼﯥ ﭘﻪ ﮐﯥ ودﻩ ﮐﻮي د وﭼﯥ ﺳﻴﻤﯥ ﺳﺮﻩ دوام ﮐﻮي‪ .‬دوﻳﻤﯥ ﻳﯥ‬
‫ﺟﻠګﯥ دي ﭼﯥ ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ډول ﭘﺮاﺧﻪ او ﻧﺴﺒﺘًﺎ وچ دي هﻠﺘﻪ داﺳﯥ واښﻪ ودﻩ ﮐﻮي ﭼﯥ رﻳﺸﻲ ﻳﯥ ﭘﻪ‬
‫ﺧﺎورو ﮐﯥ ښﮑﺘﻪ ځﻲ ﻧﻤﻮ ﮐﻮي‪ .‬دا ﻧﺒﺎﺗﺎت د ورښﺖ ﭘﻪ ﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﺳﺮﻩ وﭼﻴږي او ﮐﻮم وﺧﺖ‬
‫ﭼﯥ ﺑﺎراﻧﻮﻧﻪ ﺷﺮوع ﺷﻲ ﭘﻪ ﭼټﮑﯥ ﺳﺮﻩ دوﺑﺎرﻩ ودﻩ ﮐﻮي‪.‬‬

‫‪177‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﻻﻧﺪﻳﻨﻰ ﺟﺪول دﻧړۍ ﻋﻤﺪﻩ اوﮐﻮﭼﻨﻲ اﻗﻠﻴﻤﻮﻧﻪ دﮐﻮﭘﻦ داﺻﻮﻟﻮ ﭘﻪ اﺳﺎس ښﻮدل ﺷﻮﻳﺪي‪.‬‬
‫ﻋﻤﺪﻩ ﺧﺎﺻﻴﺘﻮﻧﻪ ﮐﻮﭼﻨﻲ اﻗﻠﻴﻤﻮﻧﻪ‬ ‫اﻗﻠﻴﻤﻲ ﻋﻤﺪﻩ‬
‫ﻋﻼﻣﯥ‬
‫اﻗﻠﻴﻤﻮﻧﻪ‬
‫ﭘﻪ هﻐﻪ ﺻﻮرت ﮐﯥ ‪AF‬اﺳﺘﻮاﻳﻲ اﻗﻠﻴﻤﻲ ﺑﺎراﻧﻲ ﻣﻨﻄﻘﯥ‬ ‫ﺑﺎراﻧﻲ اﻗﻠﻴﻢ‬ ‫‪A‬‬
‫ﭼﯥ ﮐﺎﻟﻨﻰ ﺣﺮارت ‪ Am‬ګﺮم اﺳﺘﻮاﻳﻲ ﻣﻮﺳﻤﻲ ﺳﻴﻤﯥ‬ ‫اﺳﺘﻮاﻳﻲ‬
‫درﺟﻪ ﻳﯥ د )‪Aw (١٨‬ﺳﺎواﻧﺎ اﻗﻠﻴﻤﻲ اﺳﺘﻮاﻳﻲ ﺳﻴﻤﯥ‬
‫څﺨﻪ زﻳﺎﺗﻪ وي‪.‬‬
‫‪ BS‬وچ ﺻﺤﺮاﻳﻲ اﻗﻠﻴﻢ *‪Steppe‬‬
‫‪ BSh‬اﺳﺘﻮاء ﺗﻪ ﻧږدې ﺻﺤﺮاﻳﻲ وچ اﻗﻠﻴﻢ‬ ‫د اورښﺖ څﺨﻪ‬ ‫وچ اﻗﻠﻴﻢ‬ ‫‪B‬‬
‫‪ BSk‬ﻣﻨځﻨﻰ ﻋﺮض اﻟﺒﻠﺪ ﺻﺤﺮاﻳﻲ وچ اﻗﻠﻴﻢ‬ ‫زﻳﺎت ﺗﺒﺨﻴﺮ‬ ‫ﻳﺎ ﻧﻴﻢ وچ‬
‫‪ Bw‬ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ اﻗﻠﻴﻢ ‪Desert‬‬
‫‪ Bwh‬اﺳﺘﻮاء ﺗﻪ ﻧږدې ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ اﺳﺘﻮاﻳﻲ اﻗﻠﻴﻢ‬
‫‪ CS‬ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﯥ اﻗﻠﻴﻢ )وچ اوړى(‬
‫‪ Csa‬ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﯥ اﻗﻠﻴﻢ )ﺗﻮد اوړى(‬ ‫د ټﻮل ﻳﺦ ﻣﻴﺎﺷﺖ‬ ‫ﺑﺎراﻧﻲ اﻗﻠﻴﻢ‬
‫‪ CSb‬ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﯥ اﻗﻠﻴﻢ )ﻳﺦ اوړى(‬ ‫ﭼﯥ د ﺣﺮارت‬ ‫ﮐﻮم ﭼﯥ‬ ‫‪C‬‬
‫‪ Ca‬اﺳﺘﻮاء ﺗﻪ ﻧږدې ﺑﺎراﻧﻲ اﻗﻠﻴﻢ‬ ‫درﺟﻪ ﻳﯥ د‪١٨‬او‬ ‫ﻣﻼﻳﻢ ژﻣﯥ‬
‫‪ CaF‬اﺳﺘﻮاﻳﻲ ﺑﺎراﻧﻲ اﻗﻠﻴﻢ ﭼﯥ وچ ژﻣﻰ وﻟﺮي‬ ‫ﺻﻔﺮﺗﺮﻣﻨځ وي‬ ‫وﻟﺮي‬
‫‪ Cb,CC‬داوﻗﻴﺎﻧﻮس ﺑﺤﺮي اﻗﻠﻴﻢ ﭼﯥ ﻳﺦ اوړى‬
‫وﻟﺮي‬
‫ﺗﺮټﻮﻟﻮﻳﺨﻪ ﻣﻴﺎﺷﺖ ‪ Da‬وچ ﺑﺎراﻧﻲ اﻗﻠﻴﻢ ﭼﯥ ﺗﻮد اوړى وﻟﺮي‬
‫‪ Daw‬وچ ﺑﺎراﻧﻲ اﻗﻠﻴﻢ ﭼﯥ وچ ژﻣﻰ وﻟﺮي‬ ‫ﭼﯥ د ﺣﺮارت‬
‫‪DaF‬وچ ﺑﺎراﻧﻲ اﻗﻠﻴﻢ ﻟﺮوﻧﮑﻰ دوچ ﻓﺼﻞ ﻧﻪ وي‬ ‫درﺟﻪ ﻳۍ د ﺻﻔﺮ‬ ‫ﺑﺎراﻧﻲ اﻗﻠﻴﻢ‬ ‫‪D‬‬
‫څﺨﻪ ﻟږﻩ وي او د ‪ Db‬وچ ﺑﺎراﻧﻲ اﻗﻠﻴﻢ ﭼﯥ ﻟﺮوﻧﮑﻰ دﻳﺦ اوړي وي‬ ‫ﭼﯥ ډﻳﺮ ﻳﺦ‬
‫‪ Dc,Dd‬ﻗﻄﺒﻲ ﺗﻪ ﻧږدې ﻣﺠﺎور اﻗﻠﻴﻢ‬ ‫ټﻮﻟﻮ ﺗﻮدﻩ ﻣﻴﺎﺷﺖ‬ ‫ژﻣﯥ وﻟﺮي‬
‫د‪١٠‬درﺟﻮڅﺨﻪ‬
‫زﻳﺎﺗﻪ وي‪.‬‬
‫ﭘﻪ هﻐﻪ ﺻﻮرت ﮐﯥ ‪ ET‬ﺗـــــــــﻨــــــــــﺪرا‬
‫ﭼﯥ ﺗﻮدﻩ ﻣﻴﺎﺷﺖ د ‪ EF‬داﻳﻤﻲ ﻳﺦ اﻗﻠﻴﻢ )‪(Icescape‬‬ ‫ﻗﻄﺒﻲ اﻗﻠﻴﻢ‬ ‫‪E‬‬
‫ﺣﺮارت درﺟﻪ ﻳﯥ‬
‫د ‪ ١٠‬څﺨﻪ ﮐﻤﻪ وي‬

‫*ﭘﻪ دې ﮐﺘﺎب د ‪ Desert‬ﻟﭙﺎرﻩ د ﺑﻴﺎﺑﺎن ﮐﻠﻴﻤﻪ او د ‪ Steppe‬ﻟﭙﺎرﻩ ﺻﺤﺮا اﻧﺘﺨﺎب‬

‫ﺷﻮى دى‪.‬‬

‫‪178‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د ﮐﻮﭘﻦ د ﭘﻨځﻮ اﻗﻠﻴﻤﻮﻧﻮ څﺨﻪ ﻳﻮ ﻳﯥ ‪ A‬دى ﭼﯥ ﭘﻪ ﺧﺎص ډول اﺳﺘﻮاﻳﻲ ﻣﻨﻄﻘﯥ دي ﭘﻪ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﯥ وﺟﻮد ﻧﻪ ﻟﺮي ﻟﻴﮑﻦ ځﻴﻨﯥ ﻧﻮر اﻗﻠﻴﻤﻮﻧﻮ ﮐﯥ ﭼﯥ ﻟږ او زﻳﺎﺗﯥ ﺳﻴﻤﯥ ﭼﯥ‬
‫ډﻳﺮ ﻳﯥ ﭘﺮاﺧﻪ ځﻴﻨﯥ ﻳﯥ ﮐﻮﭼﻨﻰ او ﻣﺤﺪودﻩ دي وﺟﻮد ﻟﺮي‪.‬‬
‫زﻣﻮﻧږ د هﻴﻮاد اﮐﺜﺮﻩ ﺑﺮﺧﯥ د ﮐﻮﭘﻦ ﻟﻪ ﻧﻈﺮﻩ د ‪ B‬ﭘﻪ وﭼﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﯥ ځﺎى ﻧﻴﻮﻟﻰ‬
‫دى ﭼﯥ هﻐﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ د اﻃﻠﺲ اوﻗﻴﺎﻧﻮس د ﺳﻮاﺣﻠﻮ څﺨﻪ ﭘﻴﻞ ﺷﻮي دي او ټﻮﻟﻪ ﺷﻤﺎﻟﻲ‬
‫اﻓﺮﻳﻘﺎ‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن او ﻳﻮﻩ ﺑﺮﺧﻪ د هﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻳﯥ ﻧﻴﻮﻟﻰ دﻩ‪ .‬د ‪ B‬ﭘﻪ اﻗﻠﻴﻢ د ﺣﺮارت‬
‫زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ او ورښﺖ ﮐﻤﻮاﻟﻰ د دې ﺳﺒﺐ ﺷﻮى دى ﭼﯥ ورښﺖ د ﺗﺒﺨﻴﺮ ﮐﻔﺎﻳﺖ ﻧﻪ ﮐﻮي‬
‫ﻳﺎﻧﯥ د ﺗﺒﺨﻴﺮ اﻧﺪازﻩ ﻧﻪ ﭘﻮرﻩ ﮐﻮي‪ .‬ﭘﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﯥ ﮐﻮم وﺧﺖ ﭼﯥ ﭘﻪ ﻃﺒﻌﻲ ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﮐﯥ‬
‫ورښﺖ ﻗﻄﻌﻪ ﺷﻲ د ﻟﻨﺪﺑﻞ د ﮐﻤﻮاﻟﻲ ﭘﻪ ﺻﻮرت ﮐﯥ ﻧﺒﺎﺗﺎت د ځﻤﮑﯥ ﭘﻪ ﻣﺦ ودﻩ ﻧﻪ ﺷﻲ‬
‫ﮐﻮﻟﻰ او د ﭘﺴﺮﻟﻲ ﭘﻪ ﻓﺼﻞ ﮐﯥ د ﻳﻮې ﻟﻨډې ﻣﻮدې ﻟﭙﺎرﻩ ودﻩ ﮐﻮي او د ﮐﺎل ﭘﺎﺗﯥ ﻣﻮدﻩ‬
‫د اﺳﺘﺮاﺣﺖ او د رﮐﻮد ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻴﺮﻩ وي‪.‬‬
‫د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻟﻮﻳﻪ ﺑﺮﺧﻪ د ‪ Bsks‬ﭼﯥ وﭼﻪ ﺁب و هﻮا‪ ،‬ژﻣﻰ ﻳﯥ ﻳﺦ او اوړى ﻳﯥ‬
‫ګﺮم دى‪ .‬د ‪ Bs‬اﻗﻠﻴﻢ او ﺻﺤﺮاﻳﻲ وﭼﻪ هﻮا د ‪ Steppe‬د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﺮﺧﯥ ﻟﮑﻪ‬
‫ﮐﻨﺪز‪ ،‬ﺑﻐﻼن‪ ،‬ﺳﻤﻨګﺎن‪ ،‬ﺑﻠﺦ او د ﺟﻮزﺟﺎن ﺑﺮﺧﯥ ﻧﻴﻮﻟﻰ دى‪ .‬د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺷﻤﺎل ﺷﺮق‬
‫او ﺷﺮﻗﻲ ﻣﻨﻄﻘﯥ ﻟﮑﻪ ﺑﺪﺧﺸﺎن او ﻧﻮرﺳﺘﺎن د ‪ DFc‬ﻳﺎ د ﻗﻄﺐ ﺗﻪ ﻧږدې ﺁب و هﻮا دﻩ‬
‫ﭼﯥ ژﻣﻰ ﻳﯥ ډﻳﺮ ﺳﻮړ او ﻳﺦ دى‪.‬‬
‫د ﻣﺮﮐﺰي ﻏﺮﻧﻰ ﺳﻴﻤﻮ ﻟﻮړى ﺳﻄﺤﯥ د ‪ E‬اﻗﻠﻴﻢ ﺑﺮﺧﯥ )ﺗﻨﺪرا( دى او د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﻏﺮﺑﻲ او ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ ﺑﺮﺧﯥ ﻟﮑﻪ زاﺑﻞ‪ ،‬ﮐﻨﺪهﺎر او ﻓﺮاﻩ د ‪ Bw‬اﻗﻠﻴﻢ او ﻳﺎ ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﺁب‬
‫و هﻮا دﻩ‪ ،‬زﻣﻮﻧږ ﭘﻪ هﻴﻮاد ﮐﯥ د ‪ EF‬اﻗﻠﻴﻢ ﭼﯥ ﭘﻪ هﻐﻪ ﮐﯥ د ﺣﺮارت ډﻳﺮﻩ ګﺮﻣﻪ درﺟﻪ‬
‫ﻣﻴﺎﺷﺖ ﻳﯥ د ﺻﻔﺮ څﺨﻪ ﻟږﻩ وي وﺟﻮد ﻧﻪ ﻟﺮي‪.‬‬
‫اﻣﺮﻳﮑﺎﻳﻲ ﺗﻮرن واﻳټ د ﻧړۍ اﻗﻠﻴﻤﻮﻧﻮ ﺗﻪ ﻳﯥ ﻳﻮﻩ ﺑﻠﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐﯥ ﻧﻴﻮﻟﻰ دﻩ‪.‬‬
‫ﭼﯥ ﭘﻪ ﻣﺨﮑﯧﻨﻰ وﺧﺘﻮﻧﻮ ﮐﯥ د اﻣﺮﻳﮑﺎﻳﻲ اﮐﻮﻟﻮﺟﺴﺘﺎﻧﻮ ﭘﺎﻣﻠﺮﻧﻪ ﻳﯥ ځﺎﻧﺘﻪ اړﻩ وﻟﻰ دﻩ‪ .‬دا‬
‫ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﭘﻪ درﻳﻮ ﻻﻧﺪﻳﻨﻴﻮ ﻋﻮاﻣﻠﻮ ﭘﻪ اﺳﺎس وﻻړې دي‪:‬‬
‫‪ – ١‬د ورښﺖ اﻏﻴﺰﻩ‪،‬د ﺗﺒﺨﻴﺮ اود ورښﺖ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐﯥ ﻧﻴﻮﻟﻮﺳﺮﻩ‪.‬‬
‫‪ – ٢‬د ﺣﺮارت درﺟﯥ ﺗﺎﺛﻴﺮ‪.‬‬
‫‪ – ٣‬ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﻓﺼﻠﻮﻧﻮ ﮐﯥ د ورښﺖ وﻳﺶ‪.‬‬
‫‪179‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫دا ﭘﻮرﺗﻨﻰ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﻪ ﺑﺸﭙړﻩ ﺗﻮګﻪ ﺻﺤﻴﺢ او ﻣﻨﻄﻘﻲ دﻩ‪ .‬څﺮﻧګﻪ ﭼﯥ دا درې واړﻩ‬
‫ﻋﺎﻣﻠﻴﻦ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ودې ﮐﯥ ډﻳﺮ ﻣﻮﺛﺮﻩ وي‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﺑﺎران اﻧﺪازﻩ ﻳﺎ د ﺗﻮدواﻟﻲ‬
‫درﺟﻪ ﻟږﻩ وي او ورښﺖ ﭘﻪ ﻳﻮﻩ ﻏﻴﺮ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻓﺼﻞ ﮐﯥ ﺻﻮرت وﻧﻴﺴﻲ ﻧﻮ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ‬
‫ودﻩ ﭘﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻪ راځﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ورښﺖ ﮐُﻠﻲ ﻣﻘﺪار ﮐﺎﻓﻲ وي او ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﮐﺎل‬
‫ﭘﻪ ﻳﻮﻩ او ﻳﺎ څﻮ ورځﻮ ﮐﯥ ﺑﺎران و ورﻳږي او د ﮐﺎل ﻧﻮرې ﭘﺎﺗﯥ ﻣﻮدې ﻳﯥ هﻮا وﭼﻪ‬
‫وي ﻧﻮ دا ورښﺖ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ودې ﺑﺎﻧﺪې ﮐﻮﻣﻪ اﻏﻴﺰﻩ ﻧﻪ ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﺗﻮرن واﻳټ د ورښﺖ ﻣﻴﺰان او د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺗﻨﻮع ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﭘﻨځﻮ ډوﻟﻮﻧﻮ وﻳﺸﻠﻰ دي‪:‬‬
‫ﭘﻪ اﻧﭻ د اورښﺖ اﻧﺪازﻩ‬ ‫ﻧﺒﺎﺗﻲ ټﻮﻟﻨﯥ‬ ‫ﺑﺎراﻧﻲ زوﻧﻮﻧﻪ‬ ‫ﻟﻨډې ﻧښﯥ‬
‫د ‪ ١٢٨‬څﺨﻪ زﻳﺎت‬ ‫ﺑﺎراﻧﻲ ځﻨګﻠﻮﻧﻪ‬ ‫ﻣﺮﻃﻮب )‪(Wet‬‬ ‫‪A‬‬
‫)‪(Rain forest‬‬
‫‪١٢٧ - ٦٤‬‬ ‫ﻣﺮﻃﻮب)‪ (humid‬ځﻨګﻠﻮﻧﻪ)‪(Forests‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪٦٣ - ٣٢‬‬ ‫ﻣﺮاﺗﻊ واښﻪ ﻟﺮوﻧﮑﯥ‬ ‫ﻧﻴﻢ ﻣﺮﻃﻮب‬ ‫‪C‬‬
‫ﺳﻴﻤﯥ)‪(grass land‬‬ ‫)‪(sub humid‬‬
‫‪٣١ - ١٦‬‬ ‫)‪(Steppe‬‬ ‫ﻧﻴﻢ وچ ﻣﺮاﺗﻊ واښﻪ‬ ‫‪D‬‬
‫)‪(Semi arid‬‬

‫د ‪ ١٦‬څﺨﻪ ﮐﻢ‬ ‫ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ )‪(Desert‬‬ ‫وچ )‪(Arid‬‬ ‫‪E‬‬

‫ﺗﻮرن واﻳټ د ورښﺖ ﺑﺎراﻧﻲ ﻓﺼﻞ او ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﻓﺼﻠﻮﻧﻮ ﮐﯥ د ﺑﺎران وﻳﺶ ﭘﻪ‬
‫ﻻﻧﺪې ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﺮﻩ ﻣﻌﻠﻮم ﮐړى دى‪:‬‬

‫د اورښﺖ وﻳﺸﻨﻪ‬ ‫ﻟﻨډې ﻧښﯥ‬

‫د ﮐﺎل ﭘﻪ ټﻮﻟﻮ ﻓﺼﻠﻮﻧﻮ ﮐﯥ ژﻳﺎت ورښﺖ‪.‬‬ ‫‪r‬‬
‫ﭘﻪ اوړي ﮐﯥ ﮐﻢ ورښﺖ‪.‬‬ ‫‪S‬‬
‫ورښﺖ ﭘﻪ ژﻣﻲ ﮐﯥ ډﻳﺮ ﮐﻢ‪.‬‬ ‫‪w‬‬
‫ﭘﻪ ټﻮﻟﻮ ﻓﺼﻠﻮﻧﻮ ﮐﯥ ورښﺖ ډﻳﺮ ﮐﻢ‪.‬‬ ‫‪d‬‬

‫‪180‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫ﺗﻮرن واﻳټ ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮﺑﺮﺧﻮﮐﯥ دﺣﺮارت درﺟﯥ اﻏﻴﺰې ﭘﻪ ﺷﭙږو ﻻﻧﺪﻳﻨﻴﻮ ﺑﺮﺧﻮ‬
‫وﻳﺸﻠﻰ دي‪.‬‬

‫ﭘﻪ ﻓﺎرﻧﻬﺎﻳﺖ د ﺣﺮارت درﺟﯥ اﻧﺪازﻩ‬ ‫ﺣﺮارﺗﻲ زوﻧﻮﻧﻪ‬ ‫ﻟﻨډې ﻧښﯥ‬

‫‪ ١٢٨‬څﺨﻪ زﻳﺎت‬ ‫د‬ ‫اﺳﺘﻮاﻳﻲ ‪Tropical‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪١٢٧‬‬ ‫‪– ٦٤‬‬ ‫ﻣﻌﺘﺪل‪Meso thermal‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪٦٣‬‬ ‫‪– ٣٢‬‬ ‫ﮐﻢ ﺗﻮدواﻟﻰ)ﺳﻮړ(‬ ‫‪C‬‬
‫)‪(Micro thermal‬‬
‫‪٣١‬‬ ‫‪– ١٦‬‬ ‫ﺗﺎﻳګﺎ ‪Taiga‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪١٥‬‬ ‫–‬ ‫‪١‬‬ ‫ﺗﻨﺪرا ‪Tandra‬‬ ‫‪E‬‬
‫ﺻﻔﺮ‬ ‫داﻳﻤﻲ ﺳﻮړواﻟﻰ‬ ‫‪F‬‬
‫)‪(Perpetual forest‬‬

‫)‪ -(٣‬ﺟﺪول د ﺣﺮارت درﺟﯥ او د ورښﺖ د ﺗﺎﺛﻴﺮوﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨځ ﮐﯥ اړﻳﮑﯥ ښﺌﻲ‪:‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪Tropecal‬‬
‫‪١٢٨‬‬
‫‪C - Grass land‬‬
‫‪Desert‬‬
‫‪T - E index‬‬

‫‪Steppe‬‬

‫‪Forest‬‬

‫‪١١٢‬‬
‫‪Rain‬‬
‫‪B Meso thermal‬‬
‫‪٩٦‬‬
‫‪٨١‬‬
‫‪B‬‬

‫‪A‬‬
‫‪D‬‬

‫‪٦٤‬‬
‫‪E‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪Micro thermal‬‬

‫‪٤٨‬‬
‫‪٣٢‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪Taiga‬‬
‫‪١٦‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪Tundra‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪Fprest‬‬
‫‪١٦‬‬ ‫‪٣٢‬‬ ‫‪٤٨‬‬ ‫‪٦٤‬‬ ‫‪٨١‬‬ ‫‪٩٦‬‬ ‫‪١١٢‬‬ ‫‪١٢٨‬‬
‫‪P - E index‬‬
‫‪181‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬

 ‫د ﺗﻮرن واﻳټ د ﻋﻘﻴﺪې ﭘﻪ اﺳﺎس د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﻲ ‪ ،‬ﻏﺮﺑﻲ ﺳﻴﻤﻮ ﻋﻤﺪﻩ ﺑﺮﺧﯥ‬
‫ﻟﮑﻪ ﻗﻨﺪهﺎر‪ ،‬هﻠﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻴﻤﺮوز‪ ،‬ﻓﺮاﻩ‪ ،‬هﺮات او هﺰارﻩ ﺟﺎت ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ‪ DBC‬اﻗﻠﻴﻢ دي‬
‫ﻳﺎﻧﯥ ﻧﻴﻢ وچ ﻳﺎ ﺻﺤﺮاﻳﻲ ﻣﻌﺘﺪل اﻗﻠﻴﻢ دى‪ .‬ﭼﯥ د ﮐﺎل ﭘﻪ ټﻮﻟﻮ ﻓﺼﻠﻮﻧﻮ ﮐﯥ ورښﺖ ﭘﻪ‬
‫ﮐﯥ ډﻳﺮ ﮐﻢ وي‪ ،‬د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺷﺮﻗﻲ ﺑﺮﺧﻪ ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ﺗﺎﻳګﺎ او ‪) E‬ﺗﻨﺪرا( اﻗﻠﻴﻢ دي‪ .‬د‬
‫ﺑﻠﺦ اﻃﺮاﻓﻲ ﺑﺮﺧﻪ ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ‪ DCd‬اﻗﻠﻴﻢ ﻳﺎ ﻧﻴﻢ وچ ﺗﻮدواﻟﻰ ﻳﯥ ﻟږ او ورښﺖ ﻳﯥ ډﻳﺮ‬
‫ﮐﻢ ﭘﻪ ټﻮﻟﻮ ﻓﺼﻠﻮﻧﻮ ﮐﯥ وي او اﻧﺪﺧﻮن ﻟﺮوﻧﮑﯥ د ‪ Ebd‬وچ ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ اﻗﻠﻴﻢ ﻳﯥ ﻣﻌﺘﺪل او‬
‫ﭘﻪ ټﻮﻟﻮ ﻓﺼﻠﻮﻧﻮ ﮐﯥ ورښﺖ ﻟږ دى‪ .‬دﻟﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎدوﻧﻪ وﮐړو ﭼﯥ د دﻏﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻈﺮﻳﻪ د‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮب او ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ ﺑﺮﺧﯥ ﺗﺮ ﻳﻮﻩ ﺣﺪﻩ ﭘﻮرې ﺻﺤﻴﺢ دي ﻟﻴﮑﻦ د ﻣﺮﮐﺰي‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭘﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﯥ )هﺰارﻩ ﺟﺎت( ﻳﻮ څﻪ اﺷﺘﺒﺎﻩ ﺷﻮى دﻩ‪ .‬ځﮑﻪ ﭼﯥ د هﺰارﻩ ﺟﺎﺗﻮ‬
‫ﻟﻮﻳﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﭘﻪ ‪ ٢٨٠٠‬ﻣﺘﺮ ارﺗﻔﺎع ﮐﯥ د ‪ E‬اﻗﻠﻴﻤﻲ ﺑﺮﺧﯥ ﻳﺎﻧﯥ ﺁﭘﯥ ﺗﻨﺪرا دي او د ‪DBd‬‬
‫اﻗﻠﻴﻢ هﻴڅﮑﻠﻪ دﻏﻪ ﻏﺮﻧﻰ ﺑﺮﺧﻮ ﺳﺮﻩ ﺻﺪق ﻧﻪ ﮐﻮي‪ .‬او ﻟﻪ ﺑﻠﯥ ﺧﻮا دې ﻋﺎﻟﻢ د ﻧﺒﺎﺗﻲ‬
‫ټﻮﻟﻨﻮ ﺳﺮﻩ ﭼﯥ د ﺁب و هﻮا ﻳﻪ ښﻪ ﻣﻌﺮف دى ﺗﻤﺎس ﻧﻪ دى ﻧﻴﻮﻟﻰ‪.‬‬
‫و ﻣﻦ اﷲ اﻟﺘﻮﻓﻴﻖ‬

‫‪182‬‬

‫‪Downloaded from: www.ketabton.com‬‬