Fondacija „Centar za mlade talente“

Narodnog fronta 25B/2, 21000 Novi Sad, Serbia Tel +381 21 488 3725 www.cmt.edu.rs e-mail: info@cmt.edu.rs
1 Operacije sa algebarskim izrazima 3 Eksponencijalne i logaritamske funkcije
Oznake za skupove brojeva: 3.1 Eksponencijalna jednačina, funkcija i nejednačina
 N – skup prirodnih brojeva 𝑁 = {1,2,3, … . } 1. 𝑎 𝑥 = 𝑏, 𝑎 𝑖 𝑏 𝑝𝑜𝑧𝑖𝑡𝑖𝑣𝑛𝑖 𝑟𝑒𝑎𝑙𝑛𝑖 𝑏𝑟𝑜𝑗𝑒𝑣𝑖 𝑖 𝑎 ≠ 1 je opšti oblik
 Z – skup celih brojeva 𝑍 = {… ,1,2,3, … . } eksponencijalne jednačine
 Q – skup racionalnih brojeva
𝑝
𝑄 = { |𝑝 ∈ 𝑍, 𝑞 ∈ 𝑁} 2. 𝑦 = 𝑎 𝑥 , 𝑎 > 0 𝑖 𝑎 ≠ 1 zove se eksponencijalna funkcija
𝑞
 I – skup iracionalnih brojeva a. 𝑎 > 1 => 𝑦 ↑ 𝑜𝑑𝑛𝑜𝑠𝑛𝑜 𝑎 𝑓(𝑥) ≥ 𝑎 𝑔(𝑥) ⇔ 𝑓(𝑥) ≥ 𝑔(𝑥)
 R – skup realnih brojeva 𝑅 =𝑄∪𝐼 b. 0 < 𝑎 < 1 => 𝑦 ↓ 𝑝𝑎 𝑣𝑎ž𝑖 𝑎 𝑓(𝑥) ≥ 𝑎 𝑔(𝑥) ⇔ 𝑓(𝑥) ≤ 𝑔(𝑥)
 C – skup kompleksnih brojeva c. 𝑎 𝑥 > 0 𝑧𝑎 ∀𝑥 ∈ 𝑅
1.1 Stepenovanje i korenovanje
d. 𝑎 𝑥 = 𝑎 𝑦 ⇔ 𝑥 = 𝑦, 𝑎 𝑥 = 1 ⇔ 𝑥 = 0
Stepenovanje
3.2 Logaritmi
Osnovne definicije: 𝑎1 = 𝑎 , 𝑎𝑛+1 = 𝑎𝑛 ∙ 𝑎 𝑑𝑒𝑓
𝑎0 = 1 𝑎−𝑛 = 𝑛
1
𝑎 ∈ 𝑅, 𝑛 ∈ 𝑁 3. 𝑎 𝑥 = 𝑏 ⇔ 𝑥 = log 𝑎 𝑏 𝑔𝑑𝑒 𝑠𝑢 𝑎, 𝑏 ∈ 𝑅 𝑖 𝑎 ≠ 1
𝑎 4. Posledice definicije: 𝑎log𝑎 𝑥 = 𝑥 𝑖 log 𝑎 𝑎 𝑥 = 𝑥
Osnovna pravila:
𝑎𝑚 ∙ 𝑎𝑛 = 𝑎𝑚+𝑛 𝑎𝑚 : 𝑎𝑛 = 𝑎𝑚−𝑛 ,
𝑎𝑚
= 𝑎𝑚−𝑛 5. Logaritamska jednačina je je jednačina oblika: log 𝑎 𝑥 = 𝑏 ⇔ 𝑥 =
𝑎𝑛 𝑎𝑏 uz uslove 𝑎 ≠ 1, 𝑎 > 0, 𝑥 > 0
(𝑎𝑚 )𝑛 = 𝑎𝑚∙𝑛 (𝑎 ∙ 𝑏)𝑛 = 𝑎𝑛 ∙ 𝑏𝑛
6. Funkcija 𝑦 = log 𝑎 𝑥, 𝑎 ≠ 1, 𝑎 > 0, 𝑥 > 0 zove se logaritamska
Korenovanje
funkcija
n-ti koren racionalnog broja a (u oznaci 𝑛√𝑎 ) je: a. 𝑥 = 1 je nula logaritamske funkcije (log 𝑎 1 = 0)
- Za 𝑎 ≥ 0, 𝑎 ∈ 𝑅, 𝑛 ∈ 𝑁 je nenegativno rešenje jednačine 𝑥 𝑛 = 𝑎 u
skupu R b. 𝑎 > 1 => 𝑦 ↑ 𝑜𝑑𝑛𝑜𝑠𝑛𝑜 log 𝑎 𝑥 ≥ log 𝑎 𝑦 ⇔ 𝑥 ≥ 𝑦
- Za 𝑎 < 0, 𝑎 ∈ 𝑅, 𝑛 ∈ 𝑁 i n neparan broj je rešenje jednačine 𝑥 𝑛 = 𝑎 u c. 0 < 𝑎 < 1 => 𝑦 ↓ 𝑝𝑎 𝑣𝑎ž𝑖 log 𝑎 𝑥 ≥ log 𝑎 𝑦 ⇔ 𝑥 ≤ 𝑦
skupu R 7. Osobine logaritama (𝑎 ≠ 1, 𝑎 > 0, 𝑥 > 0, 𝑦 > 0)
- √(𝑎)2 = |𝑎|
1 a. log 𝑎 𝑥 = log 𝑎 𝑦 ⇔ 𝑥 = 𝑦
𝑛
Koren se sa jednakošću √𝑎 = 𝑎𝑛 transformiše u stepen i važe sve b. log 𝑎 (𝑥 ∙ 𝑦) = log 𝑎 𝑥 + log 𝑎 𝑦
osobine stepena. c.
𝑥
log 𝑎 ( ) = log 𝑎 𝑥 − log 𝑎 𝑦
1.2 Algebarski izrazi 𝑦
𝑎, 𝑏, 𝑐, 𝑦 ∈ 𝑅 d. log 𝑎 (𝑥 𝑛 ) = 𝑛 ∙ log 𝑎 𝑥
1
- 𝑎𝑥 + 𝑎𝑦 = 𝑎(𝑥 + 𝑦) e. log 𝑎 ( 𝑛√𝑥 ) = log 𝑎 𝑥 , log 𝑎 1 = 0, log𝑎 𝑎 = 1
𝑛
- (𝑎 ± 𝑏)2 = 𝑎2 ± 2𝑎𝑏 + 𝑏2 log𝑐 𝑏
f. log 𝑎 𝑏 = ,𝑐 > 0 𝑖 𝑐 ≠ 1
- (𝑎 ± 𝑏)3 = 𝑎3 ± 3𝑎2 𝑏 + 3𝑎𝑏2 ± 𝑏3 log𝑐 𝑎
1
- 𝑎2 − 𝑏2 = (𝑎 − 𝑏)(𝑎 + 𝑏) g. log 𝑎 𝑏 =
log𝑏 𝑎
- 𝑎3 ± 𝑏3 = (𝑎 ± 𝑏)(𝑎2 ∓ 𝑎𝑏 + 𝑏2 ) 1
h. log 𝑎𝑟 𝑥 = log 𝑎 𝑥
2 Linearne i kvadratne jednačine i funkcije 𝑟
2.1 Linearna jednačina i funkcija 4 Trigonometrija
 𝑎𝑥 + 𝑏 = 0, 𝑎 ≠ 0 je opšti oblik linearne jednačine čije je rešenje 𝑥 = 4.1 Osnovne trigonometrijske funkcije
𝑏 4.1.1 Odnos stepena (˚) i radijana (rad)
−
𝑎 Ugao od 1radijana je ugao kod koga je dužina luka jednaka sa
 𝑦 = 𝑎𝑥 + 𝑏 je jednačina prave gde je a koeficijent pravca, a b je poluprečnikom.
odsečak na y –osi 180 𝜋
𝑏 1𝑟𝑎𝑑 = ( )˚ 1˚ = 𝑟𝑎𝑑
 𝑎 ≠ 0 => 𝑥 = − predstavlja presek prave sa x – osom. 𝜋 180
𝑎
𝑏 𝑏 4.1.2 Osnovne trigonometrijske funkcije u pravouglom trouglu i
 𝑎 > 0 => 𝑦 ↗ 𝑝𝑎 𝑗𝑒 𝑦 > 0 𝑧𝑎 𝑥 > − 𝑖 𝑦 < 0 𝑧𝑎 𝑥 < − na trigonometrijskoj kružnici
𝑎 𝑎
𝑏 𝑏
 𝑎 < 0 => 𝑦 ↘ 𝑝𝑎 𝑗𝑒 𝑦 > 0 𝑧𝑎 𝑥 < − 𝑖 𝑦 < 0 𝑧𝑎 𝑥 > − 𝑎 𝑏 𝑎 𝑏
𝑎 𝑎 sin 𝛼 = , cos 𝛼 = , tg 𝛼 = , 𝑐𝑡𝑔𝛼 =
 Specijalni slučajevi 𝑦 = 𝑏 𝑖 𝑥 = 𝑐 su prave paralelne sa x i y 𝑐 𝑐 𝑏 𝑎
osom. 4.1.3 Osnovni identiteti
𝑠𝑖𝑛2 𝛼 + 𝑐𝑜𝑠 2 𝛼 = 1, − 1 ≤ 𝑠𝑖𝑛𝛼 ≤ 1, − 1 ≤ 𝑐𝑜𝑠𝛼 ≤ 1
2.2 Kvadratna jednačina i funkcija 𝑠𝑖𝑛(𝜋 − 𝛼) = sin(𝛼) , sin(−𝛼) = − sin(𝛼),
 𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐 = 0, 𝑎 ≠ 0 je opšti oblik kvadratne čija su rešenja 𝑥1,2 = cos(𝜋 − 𝛼) = − cos(𝛼), cos(−𝛼) = 𝑐𝑜𝑠𝛼
−𝑏±√𝑏 2 −4𝑎𝑐
𝑠𝑖𝑛(𝜋 + 𝛼) = −sin(𝛼) , sin(2𝜋 − 𝛼) = − sin(𝛼),
2𝑎 cos(𝜋 + 𝛼) = − cos(𝛼) , cos(2𝜋 − 𝛼) = 𝑐𝑜𝑠𝛼
 Faktorisanje: 𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐 = 𝑎(𝑥 − 𝑥1 )(𝑥 − 𝑥2 ) gde su 𝑥1 𝑖 𝑥2 𝑡𝑔(𝜋 − 𝛼) = −tg(𝛼) , 𝑡𝑔(−𝛼) = − tg(𝛼),
rešenja jednačine ctg(𝜋 − 𝛼) = − ctg(𝛼), ctg(−𝛼) = −𝑐𝑡𝑔𝛼
𝜋 𝜋
 𝐷 = 𝑏2 − 4𝑎𝑐 je diskriminanta kvadratne jednačine 𝑠𝑖𝑛 ( − 𝛼) = 𝑐𝑜𝑠𝛼, cos ( − 𝛼) = sin(𝛼),
 𝐷 > 0 => 𝑥1 , 𝑥2 ∈ 𝑅 𝑖 𝑥1 ≠ 𝑥2 - dva različita realna rešenja 2 2
𝜋 𝜋
 𝐷 = 0 => 𝑥1 , 𝑥2 ∈ 𝑅 𝑖 𝑥1 = 𝑥2 - jedno realno rešenje 𝑡𝑔 ( − 𝛼) = 𝑐𝑡𝑔𝛼, 𝑐𝑡𝑔 ( − 𝛼) = 𝑡𝑔𝛼
2 2
 𝐷 < 0 => jednačina rema realna rešenja (rešenja su kompleksni
brojevi)
 𝑦 = 𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐 = 0, 𝑎 ≠ 0 je kvadratna funkcija 𝜋 𝜋 𝜋 𝜋
𝛼 0
 𝐷 > 0 - grafik funkcije seče x osu u tačkama 𝑇(𝑥1 , 0) 𝑖 𝑇(𝑥2 , 0) 6 4 3 2
 𝐷 = 0 - grafik funkcije dodiruje x osu u tački 𝑇(𝑥1 , 0) 𝑠𝑖𝑛𝛼 0
1 √2 √3 1
 𝐷 < 0 - grafik funkcije ne seče x osu 2 2 2
𝑏 4𝑎𝑐−𝑏 2 1
Teme parabole je 𝑇 (− , ) 𝑐𝑜𝑠𝛼 1 √3 √2 0
2𝑎 4𝑎
2.3 Vijetove formule 2 2 2
Neka su 𝑥1 𝑖 𝑥2 rešenja kvadratne jednačine 𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐 = 4.1.4 Znak trigonometrijskih funkcija
𝑏 𝑐
𝜋 𝜋 3𝜋 3𝜋
0, 𝑎 ≠ 0. Tada je 𝑥1 + 𝑥2 = − 𝑥1 + 𝑥2 = 0<𝛼< <𝛼<𝜋 𝜋<𝛼< < 𝛼 < 2𝜋
𝑎 𝑎 2 2 2 2
2.4 Nejednačine sa racionalnim funkcijama 𝑠𝑖𝑛𝛼 + + − −
𝑥 2 −1
Zadatak: <1 (𝑥 > −2) 𝑐𝑜𝑠𝛼 + − − +
𝑥 2 +𝑥+1
2.5 Jednačine i nejednačine sa apsolutnim vrednostima 𝑡𝑔𝛼 + − + −
4 𝑐𝑡𝑔𝛼 + − + −
Zadatak: |2𝑥 − 1| + |𝑥| = 5 {2, − }
3
4.1.5 Periodičnost trigonometrijskih funkcija
2.6 Iracionalne jednačine 𝑠𝑖𝑛(𝛼 + 2𝑘𝜋) = 𝑠𝑖𝑛𝛼, 𝑐𝑜𝑠(𝛼 + 2𝑘𝜋) = 𝑐𝑜𝑠(𝛼)
Kvadriranjem jednačine skup rešenja se povećava ili ostaje isti.

Fondacija „Centar za mlade talente“ 1/7

 Fondacija „Centar za mlade talente“

Narodnog fronta 25B/2, 21000 Novi Sad, Serbia Tel +381 21 488 3725 www.cmt.edu.rs e-mail: info@cmt.edu.rs
𝑡𝑔(𝛼 + 𝑘𝜋) = 𝑡𝑔𝛼, ctg(𝛼 + 𝑘𝜋) = ctg(𝛼) , 𝑘 ∈ 𝑍 b. 𝑎 + ⃗0 = ⃗0 + 𝑎 = 𝑎
4.2 Trigonometrijski identiteti c. 𝑎 + (−𝑎) = −𝑎 + 𝑎 = ⃗0
4.2.1 Adicione teoreme d. 𝛼(𝛽𝑎) = (𝛼𝛽)𝑎
s𝑖𝑛(𝛼 + 𝛽) = 𝑠𝑖𝑛𝛼 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝛽 + 𝑐𝑜𝑠𝛼 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛽
e. 𝛼(𝑎 + 𝑏⃗) = 𝛼𝑎 + 𝛼𝑏⃗
s𝑖𝑛(2𝛼) = 2 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛼 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝛼
f. (𝛼 + 𝛽)𝑎 = 𝛼𝑎 + 𝛽𝑎
s𝑖𝑛(𝛼 − 𝛽) = 𝑠𝑖𝑛𝛼 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝛽 − 𝑐𝑜𝑠𝛼 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛽
cos(𝛼 + 𝛽) = 𝑐𝑜𝑠𝛼 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝛽 − 𝑠𝑖𝑛𝛼 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛽 g. 1 ∙ 𝑎 = 𝑎
cos(2𝛼) = 𝑐𝑜𝑠 2 𝛼 − 𝑠𝑖𝑛2 𝛼 = 2 ∙ 𝑐𝑜𝑠 2 𝛼 − 1 = 1 − 2 ∙ 𝑠𝑖𝑛2 𝛼 Za svaka dva nekolinearna vektora 𝑎 𝑖 𝑏⃗ važi:
cos(𝛼 − 𝛽) = 𝑐𝑜𝑠𝛼 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝛽 + 𝑠𝑖𝑛𝛼 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝛽 a. (∀𝛼, 𝛽 ∈ 𝑅) (𝛼𝑎 + 𝛽𝑏⃗ = 0 ⇒ 𝛼 = 𝛽 = 0)
2𝑡𝑔𝛼
tg2α = b. Za svaki vektor 𝑐 koji je komplanaran sa 𝑎 i 𝑏⃗ je 𝑐 = 𝛼𝑎 +
1 − 𝑡𝑔2 𝛼
𝛼 𝛼 𝛽𝑎 za neke 𝛼, 𝛽 ∈ 𝑅, pri čemu su 𝛼 𝑖 𝛽 jednozačno određeni
1 + 𝑐𝑜𝑠α = 2 ∙ 𝑐𝑜𝑠 2 , 1 − 𝑐𝑜𝑠α = 2 ∙ 𝑠𝑖𝑛2
2 2 Vektori 𝑎, 𝑏⃗ i 𝛼𝑎 + 𝛽𝑎 su komplanarni za svako 𝛼, 𝛽 ∈ 𝑅.
4.2.2 Transformacije zbira i razlike Za svaka tri nekomplanarna vektora 𝑎, 𝑏⃗ 𝑖 𝑐 vaći:
𝛼+𝛽 𝛼−𝛽
𝑠𝑖𝑛𝛼 + 𝑠𝑖𝑛𝛽 = 2𝑠𝑖𝑛 𝑐𝑜𝑠
2 2 a. (∀𝛼, 𝛽, 𝛾 ∈ 𝑅) (𝛼𝑎 + 𝛽𝑏⃗ + 𝛾𝑐 = 0 ⇒ 𝛼 = 𝛽 = 𝛾 = 0)
𝛼−𝛽 𝛼+𝛽
𝑠𝑖𝑛𝛼 − 𝑠𝑖𝑛𝛽 = 2𝑠𝑖𝑛 𝑐𝑜𝑠
2
𝛼+𝛽
2
𝛼−𝛽
b. Za svaki vektor 𝑑 je 𝑑 = 𝛼𝑎 + 𝛽𝑏⃗ + 𝛾𝑐 pri čemu su 𝛼, 𝛽 𝑖 𝛾
𝑐𝑜𝑠𝛼 + 𝑐𝑜𝑠𝛽 = 2𝑐𝑜𝑠 𝑐𝑜𝑠 jednoznačno određeni.
2 2
𝛼+𝛽 𝛼−𝛽
𝑐𝑜𝑠𝛼 − 𝑐𝑜𝑠𝛽 = −2𝑠𝑖𝑛 𝑠𝑖𝑛
2 2 5.2 Vektori u ravni i prostoru
5.2.1 Definicije
4.3 Trigonometrijske nejednačine ⃗ ), tj. uređena trojka
Neka je fiksiran jedan triedar jediničnih vektora (𝑖, 𝑗, 𝑘
 Prilikom rešavanja trigonometrijskih nejednačina u kojima se
pojavljuje samo 𝑠𝑖𝑛𝑥 𝑖 𝑐𝑜𝑠𝑥 rešenje se prvo traži nad bilo kojim vektora gde su svaka dva vektora međusobno normalna i svi su
intervalom dužine 2𝜋 (na primer [0, 2𝜋) 𝑖𝑙𝑖 [−𝜋, 𝜋) 𝑖𝑙𝑖 intenziteta 1 i neka je fiksirana jedna tačka 𝑂 koju ćemo zvati koordinatni
𝜋 5𝜋 𝜋 3𝜋 početak. Tada je dobijen Dekardov pravougli koodinatni sistem, gde su
[ , ) 𝑖𝑙𝑖 [− , ) ), a zatim na krajevima interval koji određuju ⃗ i tačkom 𝑂. Drugim rečima,
2 2 2 2 ose 𝑥, 𝑦 𝑖 𝑧 određene redom vektorima 𝑖, 𝑗 𝑖 𝑘
skup rešenja nejednačine dodaju brojevi 2𝑘𝜋 za svako 𝑘 ∈ 𝑍. dobijena je bijektivna funkcija koja svakoj tački prostora pridružuje
 U slučaju da se u nejednačini pojavljuje samo 𝑡𝑔𝑥 rešenje se uređenu trojku realnih brojeva. Činjenicu da tački 𝐴 odgovara uređena
traži nad bilo kojim intervalom dužine 𝜋 i krajevima interval se trojka realnih brojeva (𝑥, 𝑦 , 𝑧) označavamo sa 𝐴(𝑥, 𝑦 , 𝑧).
dodaju brojevi 𝑘𝜋 za svaki ceo broj. Jasno je da svakom vektoru jednoznačno odgovara jedna tačka 𝐴 takva
da je vektor ⃗⃗⃗⃗⃗
𝑂𝐴 baš taj vector i taj vektor ćemo označavati sa ⃗⃗⃗ 𝑟𝐴 . Vektor
5 Vektorski račun 𝑟𝐴 zvaćemo vektor položaja tačke 𝐴. Znači, ako imamo tačku 𝐴(𝑥, 𝑦 , 𝑧),
⃗⃗⃗
5.1 Slobodni vektori ⃗ i zbog kratkoće pisanja uobičajeno je da se 𝑥𝑖 +
5.1.1 Definicije tada je ⃗⃗⃗
𝑟𝐴 = 𝑥𝑖 + 𝑦𝑗 + 𝑧𝑘
Vektor (slobodni vektor) je skup svih orijentisanih duži koje su 𝑦𝑗 + 𝑧𝑘⃗ zapisuje sa (𝑥, 𝑦 , 𝑧). Prema tome, ako imamo 𝐴(𝑥, 𝑦 , 𝑧) tada je
međusobno paralelne, podudarne i isto orijentisane. 𝑟𝐴 = (𝑥, 𝑦 , 𝑧).
⃗⃗⃗
Dužina te duži je intenzitet toga vektora, pravac te duži je pravac toga 5.2.2 Intenzitet vektora
vektora i smer te duži je smer toga vektora. Intenzitet vektora 𝑟 = (𝑥, 𝑦 , 𝑧) je |𝑟| = 𝑟 = √𝑥 2 + 𝑦 2 + 𝑧 2 .
Kako jedna orijentisana duž u potpunosti određuje vektor, to je 5.2.3 Sabiranje
uobičajeno da se za orijentisanu duž AB kaže da je vektor ⃗⃗⃗⃗⃗ 𝐴𝐵 . Tačka (𝑥1 , 𝑦1 , 𝑧1 ) + (𝑥2 , 𝑦2 , 𝑧2 ) = (𝑥1 + 𝑥2 , 𝑦1 + 𝑦2 , 𝑧1 + 𝑧2 )
predstavlja nula-vektor u oznaci 0 ⃗. 5.2.4 Množenje vektora skalarom
Vektor je zadat ako su mu zadati pravac, smer i intenzitet (dužina). 𝜆 ∙ (𝑥, 𝑦 , 𝑧) = (𝜆 ∙ 𝑥, 𝜆 ∙ 𝑦 , 𝜆 ∙ 𝑧)
Pravac je skup svih pravih koje su međusobno paralelne. 5.2.5 Rastojanje između tačaka
𝑎 = 𝑏⃗ ako i samo ako oba vektora imaju isti pravac, smer i intenzitet. Neka su 𝐴(𝑥1 , 𝑦1 , 𝑧1 ) i 𝐵(𝑥2 , 𝑦2 , 𝑧2 ) proizvoljne tačke prostora. Tada
⃗⃗⃗⃗⃗ = ⃗⃗⃗
je 𝐴𝐵 𝑟𝐵 − ⃗⃗⃗
𝑟𝐴 =
5.1.2 Množenje vektora skalarom
(𝑥2 − 𝑥1 , 𝑦2 − 𝑦1 , 𝑧2 − 𝑧1 ) i ⃗⃗⃗⃗⃗ | = 𝐴𝐵 =
|𝐴𝐵
Množenjem vektora 𝑎 sa realnim brojem 𝛼 dobija se vektor 𝑏⃗ istog
pravca, istog smera ako je 𝛼 > 0, a suprotnog za 𝛼 < 0, a intenzitet |𝑏⃗| √(𝑥2 − 𝑥1 )2 + ( 𝑦2 − 𝑦1 )2 + (𝑧2 − 𝑧1 )2
vektora 𝑏⃗ je jednak proizvodu broja |𝛼| i intenziteta |𝑎| vektora 𝑎. Nula 5.2.6 Deoba duži u datoj razmeri
puta bilo koji vektor je nula-vektor. Ako tačka 𝑀 deli duž 𝐴𝐵 u odnos 𝜆: 1, tj. 𝐴𝑀 ⃗⃗⃗⃗⃗⃗ = 𝜆𝑀𝐵⃗⃗⃗⃗⃗⃗ tada je ⃗⃗⃗⃗𝑟𝑀 =
⃗⃗⃗⃗⃗
𝑟𝐴 +𝜆𝑟⃗⃗⃗⃗⃗𝐵
Vektor −𝑎 = −1 ∙ 𝑎 zovemo suprotan vektor vektoru 𝑎.
1+𝜆
5.1.3 Kolinearnost vektora Na isti način se računa i sa vektorima u ravni, pri čemu njihove
Dva vektora su kolinearna ako imaju isti pravac. Još se može reći da su koordinate predstavljaju uređeni par brojeva 𝑎 = (𝑥, 𝑦) = 𝑥𝑖 + 𝑦𝑗
kolinearni ako leže na istoj pravoj ili ako su vektori paralelni. 5.2.7 Skalarni proizvod
Nula-vektor je kolinearan sa svakim vektorom i normalan je na svaki 𝑣2 = |𝑣
𝑣1 ∙ ⃗⃗⃗⃗
⃗⃗⃗ ⃗⃗⃗⃗2 | cos 𝜑, gde je 𝜑 = ∠ (𝑣
⃗⃗⃗1 | ∙ |𝑣 𝑣1 )
⃗⃗⃗1 , ⃗⃗⃗
vektor. Za vektore u ravni ⃗⃗⃗ 𝑣2 = (𝑥1 , 𝑦1 ) ∙ (𝑥2 , 𝑦2 ) = 𝑥1 𝑥2 + 𝑦1 𝑦2
𝑣1 ∙ ⃗⃗⃗⃗
Kolinearnost vektora 𝑎 i 𝑏⃗ označava se sa 𝑎||𝑏⃗. Za vektore u prostoru ⃗⃗⃗ 𝑣2 = (𝑥1 , 𝑦1 , 𝑧1 ) ∙ (𝑥2 , 𝑦2 , 𝑧2 ) = 𝑥1 𝑥2 +
𝑣1 ∙ ⃗⃗⃗⃗
Ako su dva vektora kolinearna, onda se bar jedan od njih može zapisati 𝑦1 𝑦2 + 𝑧1 𝑧2
kao proizvod nekog skalara i onog drugog vektora. 5.2.8 Vektorski proizvod
5.1.4 Sabiranje i oduzimanje 𝑖 𝑗 𝑘 ⃗
Zbir vektora 𝑎 i 𝑏⃗ dobijamo tako što uzmemo da se vrh vektora 𝑎 poklapa 𝑣1 × ⃗⃗⃗⃗
⃗⃗⃗ 𝑣2 = |𝑥1 𝑦1 𝑧1 |
da početkom vektora 𝑏⃗ i tada je njihov zbir vektor čija se početna tačka 𝑥2 𝑦2 𝑧2
poklapa sa početnom tačkom vektora 𝑎, a vrh poklapa sa vrhom vektora Osobine vektorskog proizvoda:
𝑏⃗. (ovo je princip nadovezivanja ili trougla) a) Površina parelelograma nad ⃗⃗⃗ 𝑣2 𝑃 = |𝑣
𝑣1 𝑖 ⃗⃗⃗⃗ ⃗⃗⃗1 × ⃗⃗⃗⃗𝑣2 | = |𝑣 ⃗⃗⃗1 | ∙ |𝑣
⃗⃗⃗⃗2 | sin 𝜑
Vektori se mogu sabirati i po principu paralelograma. b) ⃗⃗⃗𝑣1 × ⃗⃗⃗⃗
𝑣2 ⊥ ⃗⃗⃗ 𝑣1 i 𝑣1 × ⃗⃗⃗⃗
⃗⃗⃗ 𝑣2 ⊥ ⃗⃗⃗⃗𝑣2
Oduzimanje vektora se svodi na sabiranje na sledeći način: 𝑎 − 𝑏⃗ = 𝑎 + 5.2.9 Mešoviti proizvod
𝑥1 𝑦1 𝑧1
(−𝑏⃗) (𝑣 𝑣3 = |𝑥2 𝑦2 𝑧2 |
𝑣2 ) ∙ ⃗⃗⃗⃗
⃗⃗⃗1 × ⃗⃗⃗⃗
5.1.5 Komplanarnost vektora 𝑥3 𝑦3 𝑧3
Vektori su komplanarni ako leže u istoj ili paralelnoj ravni. Osobine mešovitog proizvoda:
Nula-vektor je komplanaran sa svakim skupom komplanarnih vektora. a) Zapremina paralelopipeda nad ⃗⃗⃗ 𝑣1 , ⃗⃗⃗⃗ 𝑣3 je 𝑉 = |(𝑣
𝑣2 𝑖 ⃗⃗⃗⃗ 𝑣2 ) ∙ ⃗⃗⃗⃗
⃗⃗⃗1 × ⃗⃗⃗⃗ 𝑣3 |
5.1.6 Stavovi b) Vektori ⃗⃗⃗
𝑣1 , ⃗⃗⃗⃗ 𝑣3 su komplanarni ako i samo ako je (𝑣
𝑣2 𝑖 ⃗⃗⃗⃗ 𝑣2 ) ∙ ⃗⃗⃗⃗
⃗⃗⃗1 × ⃗⃗⃗⃗ 𝑣3 = 0
Za realne brojeve 𝛼 𝑖 𝛽 i sve vektore 𝑎, 𝑏⃗ 𝑖 𝑐 važi:
a. (𝑎 + 𝑏⃗) + 𝑐 = 𝑎 + (𝑏⃗ + 𝑐 )

Fondacija „Centar za mlade talente“ 2/7

 Fondacija „Centar za mlade talente“

Narodnog fronta 25B/2, 21000 Novi Sad, Serbia Tel +381 21 488 3725 www.cmt.edu.rs e-mail: info@cmt.edu.rs
6 Analitička geometrija u ravni  Centar 𝑂1 upisane kružnice je presek simetrala uglova. 𝑂1 = 𝑠𝛼 ∩ 𝑠𝛽 ∩
6.1 Tačka i prava 𝑠𝛾 𝑀, 𝑁 𝑖 𝑃 − tačke u kojima upisana kružnica dodiruje stranice trougla
6.1.1 Definicije 𝑂1 𝑀 ⊥ 𝑎, 𝑂1 𝑁 ⊥ 𝑏, 𝑂1 𝑃 ⊥ 𝑐
Svaka tačka se zadaje svojim koordinatama 𝑇(𝑥1 , 𝑦1 ). 𝑂1 𝑀 = 𝑂1 𝑁 = 𝑂1 𝑃 = 𝑟 −poluprečnik upisanog kruga
⃗⃗⃗⃗⃗ = (𝑥2 − 𝑥1 , 𝑦2 − 𝑦1 ).
Vektor koji spaja tačke 𝐴(𝑥1 , 𝑦1 ) 𝑖 𝐵(𝑥2 , 𝑦2 ) je 𝐴𝐵 𝐴𝑃 = 𝐴𝑁, 𝐵𝑃 = 𝐵𝑀, 𝐶𝑀 = 𝐶𝑁 .
Rastojanje tačaka 𝐴(𝑥1 , 𝑦1 ) 𝑖 𝐵(𝑥2 , 𝑦2 ) je 𝑑 = 𝐴𝐵 = |𝐴𝐵 ⃗⃗⃗⃗⃗ | =  Obim trougla 𝑂 = 𝑎 + 𝑏 + 𝑐
𝑎∙ℎ 𝑎∙𝑏 sin 𝛾 𝑎∙𝑐 sin 𝛽 𝑏∙𝑐 sin 𝛼
2 2
√(𝑥2 − 𝑥1 ) + (𝑦2 − 𝑦1 ) .  Površina trougla 𝑃 = 𝑎 = = = .
2 2 2 2
𝑥 +𝑥 𝑦 +𝑦
Sredina duži 𝐴𝐵 je 𝑆 ( 1 2 , 1 2 ) 𝑎∙𝑟 𝑏∙𝑟 𝑐∙𝑟 𝑎+𝑏+𝑐 𝑟∙𝑂 2𝑃
2 2 𝑃= + + =𝑟∙ = ⇒𝑟= .
Jednačina prave 𝑦 = 𝑘𝑥 + 𝑛, 𝑘 = 𝑡𝑔𝛼 −koeficijent pravca 𝑛 −odsečak 2 2 2 2 2 𝑂
𝑎 𝑏 𝑐
na 𝑦 −osi  Sinusna teorema = = = 2𝑅.
sin 𝛼 sin 𝛽 sin 𝛾
Specijalni slučajevi prava:  Kosinusna teorema
 𝑥 = 𝑚 − prava normalna na 𝑥 −osu. 𝑐 2 = 𝑎2 + 𝑏2 − 2𝑎𝑏 cos 𝛾 , 𝑎2 = 𝑏2 + 𝑐 2 − 2𝑏𝑐 cos 𝛼 ,
 𝑦 = 𝑚 − prava normalna na y−osu. 𝑏2 = 𝑎2 + 𝑐 2 − 2𝑎𝑐 cos 𝛽.
Prava kroz 𝐴(𝑥1 , 𝑦1 ) sa koeficijentom pravca 𝑘 je 𝑦 − 𝑦1 = 𝑘(𝑥 − 𝑥1 ).  Pravougli trougao
𝑦−𝑦1 𝑥−𝑥1 𝑦 −𝑦
Prava kroz dve tačke 𝐴(𝑥1 , 𝑦1 ) 𝑖 𝐵(𝑥2 , 𝑦2 ) = (𝑘 = 2 1 ) 𝐶1 − centar opisanog kruga
𝑦2 −𝑦1 𝑥2 −𝑥1 𝑥2 −𝑥1
𝐶𝐶1 = 𝑡𝑐 = 𝐴𝐶1 = 𝐵𝐶1 = 𝑅
Odnos pravih 𝑦 = 𝑘1 𝑥 + 𝑛1 i 𝑦 = 𝑘2 𝑥 + 𝑛2 :
 prave su paralelne ako je 𝑘1 = 𝑘2 ℎ𝑐 2 = 𝑝𝑞, 𝑏2 = 𝑐𝑝, 𝑎2 = 𝑐𝑞
1 Pitagorina teorema: 𝑐 2 = 𝑎2 + 𝑏2 𝛾 = 90˚
 prave su normalne ako je 𝑘1 = − 𝐴𝐵 = 𝑐 − hipotenuza 𝑎, 𝑏 − katete
𝑘2
Presek pravih je tačka čije koordinate su rešenja sistema koji čine ∆𝐴𝐵𝐶~∆𝐴𝐶𝐷~∆𝐶𝐵𝐷, 𝑝 = 𝐴𝐷, 𝑞 = 𝐵𝐷.
jednačine datih pravih.  Jednakokraki trougao
Ugao 𝜑 između pravih 𝑦 = 𝑘1 𝑥 + 𝑛1 i 𝑦 = 𝑘2 𝑥 + 𝑛2 određuje se iz 𝐴𝐵 − osnovica, 𝐴𝐶 = 𝐵𝐶 −kraci
𝑘 −𝑘 𝛾
jednačine 𝑡𝑔𝜑 = 2 1 . 𝛼 = 𝛽, 𝛾1 = 𝛾2 = , 𝐶𝐷 = 𝑡𝑐 = ℎ𝑐 .
1+𝑘1 𝑘2 2
6.2 Kružnica  Jednakostranični trougao
6.2.1 Jednačina kružnice 𝛼 = 𝛽 = 𝛾 = 60˚, ℎ=𝑡=
𝑎√3
,
𝑎2 √3
𝑃= .
(𝑥 − 𝑝)2 + (𝑦 − 𝑞)2 = 𝑟 2 , 𝐶(𝑝, 𝑞) − centar, 𝑟 − poluprečnik. 2 4
7.2 Krug
Tačka 𝐴(𝑥1 , 𝑦1 ) leži na kružnici ako je (𝑥1 − 𝑝)2 + (𝑦1 − 𝑞)2 = 𝑟 2
6.2.2 Odnos prave i kruga 7.2.1 Činjenice
Presek prave i kruga je rešenje sistema koji čine jednačina prave (linearna  Prečnik kruga 𝑑 = 2𝑟, Obim kruga 𝑂 = 2𝑟𝜋, Površina kruga 𝑃 =
jednačina) i jednačina kruga (kvadratna jednačina). Zamenom jedne 𝑟 2 𝜋.
promenljive iz jednačine prave u jednačinu kruga dobija se kvadratna  Periferijski uglovi nad istim lukom su jednaki 𝛾 = 𝛿.
jednačina (D je njena diskriminanta)  Ugao između tangente i tetive jednak je periferijskom uglu nad tom
a) Ako postoje dva realna rešenja – prava seče krug u dve tačke (𝐷 > 0). tetivom 𝜀 = 𝛾 = 𝛿.
b) Ako postoji samo jedno rešenje – prava dodiruje krug (𝐷 = 0).  Centralni ugao je dva puta veći od odgovarajućeg periferijskog ugla
c) Ako nema realnih rešenja – prava je van kruga (𝐷 < 0). 𝛼 = 2𝛾.
6.3 Elipsa, parabola i hiperbola 7.3 Četvorougao Definicije
6.3.1 Jednačina elipse 𝑎, 𝑏, 𝑐, 𝑑 − stranice
𝑥2 𝑦2 𝐴, 𝐵, 𝐶, 𝐷 − temena
+ 2 = 1, 𝑎 − velika poluosa, 𝑏 − mala poluosa.
𝑎2 𝑏 𝛼, 𝛽, 𝛾, 𝛿 −unutrašnji uglovi
6.3.2 Jednačina hiperbole 𝛼1 −spoljašnji ugao
𝑥2 𝑦2
− = 1, 𝑎 − realna poluosa, 𝑏 − imaginarna poluosa 𝐴𝐶, 𝐵𝐷 − dijagonale
𝑎2 𝑏2
𝑏 7.3.1 Činjenice
Grafik ima dve grane. Asimptote su prave 𝑦 = ± 𝑥
𝑎  Zbir unutrašnjih uglova 𝛼 + 𝛽 + 𝛾 + 𝛿 = 360˚.
6.3.3 Jednačina parabole  Zbir spoljašnjih uglova 𝛼1 + 𝛽1 + 𝛾1 = 360˚.
1
𝑦 2 = 2𝑝𝑥 − nastala je rotacijom parabole 𝑦= 𝑥 2 oko  Spoljašnji ugao 𝛼1 = 180˚ − 𝛼.
2𝑝
koordinatnog početka za -90˚.  Tetivni četvorougao je onaj četvorougao oko koga se može opisati krug.
7 Planimetrija Kod njega je
7.1 Trougao  𝛼+𝛾 =𝛽+𝛿 .
7.1.1 Definicije  Tangentni četvorougao je onaj četvorougao u koji se može upisati krug.
𝑎, 𝑏, 𝑐 − stranice trougla Kod njega je
𝐴, 𝐵, 𝐶 −temena trougla  𝐴𝐵 + 𝐷𝐶 = 𝐴𝐷 + 𝐵𝐶
𝐴1 , 𝐵1 , 𝐶1 −sredine stranica  Paralelogram
𝛼, 𝛽, 𝛾 −unutrašnji uglovi  Dijagonale se polove.
𝛼1 , 𝛽1 , 𝛾1 −spoljašnji uglovi  Naspramne stranice su paralelne i jednake.
𝑡𝑎 , 𝑡𝑏 , 𝑡𝑐 −težišne duži 𝑇 −težište  Naspramni uglovi su jednaki 𝛼 = 𝛾, 𝛽 = 𝛿 = 180˚ − 𝛼.
ℎ𝑎 , ℎ𝑏 , ℎ𝑐 −visine  Obim 𝑂 = 2𝑎 + 2𝑏 = 2(𝑎 + 𝑏).
𝐴1 𝐵1 , 𝐵1 𝐶1 , 𝐴1 𝐶1 −srednje linije.  Površina 𝑃 = 𝑎 ∙ ℎ𝑎 , ℎ𝑎 = 𝑏 sin 𝛼.
7.1.2 Činjenice  Pravougaonik je paralelogram kod koga su svi uglovi pravi 𝛼 = 𝛽 = 𝛾 =
 Zbir unutrašnjih uglova 𝛼 + 𝛽 + 𝛾 = 180˚. 𝛿 = 90˚.
 Zbir spoljašnjih uglova 𝛼1 + 𝛽1 + 𝛾1 = 360˚.  𝑃 = 𝑎 ∙ 𝑏, dužina dijagonala 𝑑 2 = 𝑎2 + 𝑏2 .
 Zbir unutrašnjeg i odgovarajućeg spoljašnjeg ugla 𝛼 + 𝛼1 = 𝛽 + 𝛽1 =  Kvadrat je pravougaonik kod koga su sve četiri strane jednake 𝐴𝐵 =
𝛾 + 𝛾1 = 180˚. 𝐵𝐶 = 𝐶𝐷 = 𝐴𝐷 = 𝑎.
 Srednja linija spaja sredine stranica i jednaka je polovini naspramne  Obim 𝑂 = 4𝑎, Površina 𝑃 = 𝑎2 . Dijagonale se seku pod pravim uglom
1
stranice i paralelna je sa njom. 𝐵1 𝐶1 = 𝐵𝐶, 𝐵1 𝐶1 ||𝐵𝐶. i 𝑑 = 𝑎√𝑎.
2
 Visina je normala iz temena trougla na naspramnu stranicu. 𝐴′ je  Romb je četvorougao kod koga su sve 4 strane jednake 𝐴𝐵 = 𝐵𝐶 =
podnožje visine ℎ𝑎 . 𝐶𝐷 = 𝐴𝐷 = 𝑎.
ℎ𝑎 ⊥ 𝑎, ℎ𝑎 = 𝑏 ∙ sin 𝛾 = 𝑐 ∙ sin 𝛽 . 𝑑 ∙𝑑
 Obim 𝑂 = 4𝑎, Površina 𝑃 = 1 2 . Dijagonale se seku pod pravim
 Težišna linija spaja teme i sredinu naspramne stranice 2
uglom.
𝑡𝑎 = 𝐴𝐴1 , 𝑡𝑏 = 𝐵𝐵1 , 𝑡𝑐 = 𝐶𝐶1 𝑡𝑎 ∩ 𝑡𝑏 ∩ 𝑡𝑐 = 𝑇 − Težište trougla 𝑇𝐴 =
2 1  Deltoid je četvorougao kod koga su po dve susedne strane jednake
𝑡𝑎 , 𝑇𝐴1 = 𝑡𝑎 .  𝐴𝐵 = 𝐴𝐷 = 𝑎, 𝐵𝐶 = 𝐶𝐷 = 𝑏.
3 3
 Centar 𝑂 opisane kružnice je presek simetrala stanica. 𝑂 = 𝑠𝑎 ∩ 𝑠𝑏 ∩ 𝑑 ∙𝑑
 Obim 𝑂 = 2𝑎 + 2𝑏 = 2(𝑎 + 𝑏). Površina 𝑃 = 1 2 . Dijagonala 𝑑1polovi
2
𝑠𝑐 , 𝑂𝐴 = 𝑂𝐵 = 𝑂𝐶 = 𝑅 −poluprečnik opisanog kruga.
dijagonadu 𝑑2 pod pravim uglom.

Fondacija „Centar za mlade talente“ 3/7

 Fondacija „Centar za mlade talente“

Narodnog fronta 25B/2, 21000 Novi Sad, Serbia Tel +381 21 488 3725 www.cmt.edu.rs e-mail: info@cmt.edu.rs
 Trapez je četvorougao kod koga su dve strane paralelne. 10.1.2 Uopštenje 1
Srednja linija 𝑀𝑁 = 𝑚 =
𝑎+𝑏
, 𝑎, 𝑏 −osnovce. Površina 𝑃 =
𝑎+𝑏
∙ ℎ. Ako za neko tvrđenje 𝑇(𝑛), 𝑛 ≥ 𝑘, 𝑛, 𝑘 ∈ 𝑁 važi:
2 2
𝑎−𝑏 1) 𝑇(𝑘) je tačno
Kod jednakokrakog trapeza 𝑙 = , ℎ2 = 𝑐 2 − 𝑙 2 , 𝑐 − krak.
2
2) 𝑇(𝑛) ⇒ 𝑇(𝑛 + 1) je tačno za svako 𝑛 = 𝑘, 𝑘 + 1, … .,
8 Stereometrija
tada je tvrđenje 𝑇(𝑛) tačno za svako 𝑛 ≥ 𝑘 .
8.1 Prizma, valjak i sfera
10.1.3 Uopštenje 2
 Zapremina prizme baze 𝐵 i visine 𝐻 je 𝑉 = 𝐵 ∙ 𝐻.
Ako za neko tvrđenje 𝑇(𝑛), 𝑛 ∈ 𝑁 važi:
 Površina prizme baze 𝐵 i omotača 𝑀 je 𝑃 = 2𝐵 + 𝑀
1) 𝑇(1), 𝑇(2), … , 𝑇(𝑘) je tačno
 Prizma je prava ako je visina normalna na ravan osnove (bazu)
 Prizma je pravilna ako je njena baza pravilan mnogougao 2) 𝑇(𝑛 − 𝑘 + 1), … , 𝑇(𝑛 − 1), 𝑇(𝑛) ⇒ 𝑇(𝑛 + 1) je tačno za svako
 Kvadar 𝑃 = 2(𝑎𝑏 + 𝑎𝑐 + 𝑏𝑐), 𝑉 = 𝑎𝑏𝑐. Kocka 𝑃 = 6𝑎2 , 𝑉 = 𝑎3 𝑛 = 𝑘, 𝑘 + 1, … .,
 Zapremina valjka visine 𝐻 i poluprečnika osnove 𝑟 je 𝑉 = 𝐵 ∙ 𝐻 = 𝑟 2 𝜋𝐻. tada je tvrđenje 𝑇(𝑛) tačno za svako 𝑛 ∈ 𝑁 .
 Površina pravog valjka visine 𝐻 i poluprečnika osnove 𝑟 je 𝑃 = 2𝐵 + 10.2 Kombinatorika
𝑀 = 2𝑟 2 𝜋 + 2𝑟𝜋𝐻. 10.2.1 Permutacije
Permutacija bez ponavljanja je redosled 𝑛 različitih elemenata, to jest
 Površina sfere (lopte) poluprečnika 𝑅 je 𝑃 = 4𝑅 2 𝜋.
4𝑅3 𝜋 uređena 𝑛 −torka, čije svake dve komponente su različite i pripadaju
 Zapremina sfere (lopte) poluprečnika 𝑅 je 𝑉 = nekom datom 𝑛 −točlanom skupu. (uređene 𝑛 −torke ćemo zapisivati bez
3
8.2 Piramida i kupa zagrada i zareza).
1
 Zapremina piramide baze 𝐵 i visine 𝐻 je 𝑉 = ∙ 𝐵 ∙ 𝐻. Napomena: Permutacija se može definisati i kao bijekcija skupa u samog
3
sebe. Ove definicije nisu ekvivalente, ali broj svih permutacija po bilo kojoj
 Površina piramide baze 𝐵 i omotača 𝑀 je 𝑃 = 𝐵 + 𝑀
1 od ovih definicija je isti.
 Zapremina kupe (konusa) poluprečnika osnove 𝑟 i visine 𝐻 je 𝑉 = ∙ 𝐵 ∙ Broj svih permutacija bez ponavljanja od 𝑛 elemenata je:
3
𝑅2 𝜋𝐻 𝑃(𝑛) = 𝑛! = 1 ∙ 2 ∙ 3 ∙ … ∙ (𝑛 − 1) ∙ 𝑛.
𝐻=
3 Permutacije sa ponavljanjem od 𝑛 elemenata, među kojima je 𝑘1 istih, 𝑘2
 Površina omotača prave kupe poluprečnika osnove 𝑟 i izvodnice 𝑠 je istih, … , 𝑘𝑙 istih, pri čemu je 𝑘1 +𝑘2 + ⋯ + 𝑘𝑙 ≤ 𝑛, jeste neki redosled tih
𝑀 = 𝑟𝜋𝑠 elemenata, tj. 𝑛 −torke tih elemenata.
 Površina prave kupe poluprečnika osnove 𝑟 i izvodnice 𝑠 je Broj svih permutacija sa ponavljanjem od 𝑛 elemenata, među kojima je
𝑃 = 𝐵 + 𝑀 = 𝑟 2 𝜋 + 𝑟𝜋𝑠 = 𝑟𝜋(𝑟 + 𝑠). 𝑘1 istih, 𝑘2 istih, … , 𝑘𝑙 istih, pri čemu je 𝑘1 +𝑘2 + ⋯ + 𝑘𝑙 ≤ 𝑛 je:
8.3 Zarubljena piramida i zarubljena kupa 𝑛!
 Zapremina zarubljene piramide čije baze su 𝐵1 i 𝐵2 , a visina 𝐻 je 𝑉= 𝑃𝑘1,𝑘2,…,𝑘𝑙 (𝑛) = .
1 𝑘1 ! ∙ 𝑘2 ! ∙ … ∙ 𝑘𝑙 !
∙ 𝐻 ∙ (𝐵1 + √𝐵1 𝐵2 +𝐵2 ). 10.2.2 Kombinacije
3
 Površina zarubljene piramide čije baze su 𝐵1 i 𝐵2 , a omotač 𝑀 je 𝑃 = Kombinacija bez ponavljanja je od 𝑛 elemenata 𝑘 −te klase je svaki izbor
𝐵1 +𝐵2 + 𝑀. 𝑘 različitih elemenata od 𝑛 zadatih, tj. bilo koji 𝑘 −točlani podslup nekog
 Zapremina zarubljene kupe poluprečnika osnova 𝑅 𝑖 𝑟 i visine 𝐻 je 𝑉 = 𝑛 −točlanog skupa. Znači, redosled tih elemenata nije bitan.
1 𝜋𝐻
∙ 𝐻 ∙ (𝐵1 + √𝐵1 𝐵2 +𝐵2 ) = ∙ (𝑅 2 + 𝑅𝑟 + 𝑟 2 ). Kombinacije bez ponavljanja ćemo zapisivati tako što će desno od svakog
3 3 elementa biti element koji je “veći od njega”. Sada je jasno da kombinacija
 Površina zarubljene kupe poluprečnika osnova 𝑅 𝑖 𝑟 i izvodnice 𝑙 je 𝑃 = bez ponavljanja skupa {1,2, … , 𝑛} 𝑘 − te klase može definisati kao uređena
𝐵1 +𝐵2 + 𝑀 = 𝑅 2 𝜋 + 𝑟 2 𝜋 + (𝑅 + 𝑟)𝜋𝑙 = 𝜋(𝑅 2 + 𝑟 2 + 𝑅𝑙 + 𝑟𝑙) 𝑘 −torka u kojoj je svaka sledeća komponenta veća od prethodne
9 Progresija komponente, tj. rastuća funkcija skupa {1,2, … , 𝑘} u skupu {1,2, … , 𝑛}.
9.1 Aritmetička progresija Broj svih kombinacija bez ponavljanja od 𝑛 elemenata 𝑘 −te klase je:
 Niz 𝑎1 , 𝑎2 , … , 𝑎𝑛 , … je aritmetički sa diferencijom (razlikom) 𝑑 ako je 𝑎2 − 𝑛 𝑛! 𝑛(𝑛 − 1) ∙∙∙ (𝑛 − 𝑘 + 1)
𝑎1 = 𝑎3 − 𝑎2 =∙∙∙= 𝑎𝑛 − 𝑎𝑛−1 = 𝑑. Uobičajeno je da se za skup konačno 𝐶𝑘𝑛 = ( ) = =
𝑘 𝑘! (𝑛 − 𝑘)! 𝑘!
mnogo uzastopnih članova aritmetičkog niza koristi termin aritmetička
Kombinacija sa ponavljanjem od 𝑛 elemenata 𝑘 −te klase je svaki izbor 𝑘
progresija.
𝑎 +𝑎 elemenata elemenata od 𝑛 zadatih pri čemu se zadati elemenati mogu
 Za 𝑛 − ti član niza važi 𝑎𝑛 = 𝑎1 + (𝑛 − 1)𝑑, 𝑎𝑛 = 𝑛−1 𝑛+1 = ponavljati, tj. kombinacija sa ponavljanjem skupa {1,2, … , 𝑛} 𝑘 −te klase je
2
𝑎𝑛−𝑗 +𝑎𝑛+𝑗
, 𝑗 = 2, … , 𝑛 − 1 uređena 𝑘 −torka u kojoj je svaka sledeća komponenta veća od prethodne
2
𝑎 +𝑎 𝑛 ili joj je jednaka, ili neopadajuća funkcija skupa {1,2, … , 𝑘} u skupu {1,2, … , 𝑛}.
 Zbir prvih 𝑛 članova aritmetičikog niza je 𝑆𝑛 = 𝑛 ∙ 1 𝑛 = (2𝑎1 +
2 2 Broj kombinacija od 𝑛 elemenata 𝑘 −te klase je sa ponavljanjem je:
(𝑛 − 1)𝑑) 𝑛+𝑘−1
 Ako između 𝑎 𝑖 𝑏 treba interpolirati (umetnuti) 𝑘 brojeva tako da zajedno 𝐶𝑘𝑛 = ( )
𝑘
sa 𝑎 𝑖 𝑏 čine aritmetičku progresiju, onda je diferencija te progresije 𝑑 = 10.2.3 Varijacije
𝑏−𝑎
. Varijacija bez ponavljanja je od 𝑛 elemenata 𝑘 −te klase je bilo koji
𝑘+1
redosled 𝑘 različitih elemenata od 𝑛 zadatih, tj. uređena 𝑘 −torka čiji
9.2 Geometrijska progresija
𝑏 𝑏 elementi su iz nekog 𝑛 −točlanog skupa i svake dve komponente su
 Niz 𝑏1 , 𝑏2 , … , 𝑏𝑛 , … je geometrijski sa količnikom 𝑞 ako je 2 = 3 =∙∙∙= različite tj. injektivna funkcija skupa {1,2, … , 𝑘} u skupu {1,2, … , 𝑛}.
𝑏1 𝑏2
𝑏𝑛
= 𝑞. Uobičajeno je da se za skup konačno mnogo uzastopnih Broj varijacija bez ponavljanja od 𝑛 elemenata 𝑘 −te klase je:
𝑏𝑛−1
𝑉𝑘𝑛 = 𝑛(𝑛 − 1) ∙∙∙ (𝑛 − 𝑘 + 1)
članova geometrijskog niza koristi termin geometrijska progresija.
Varijacija sa ponavljanjem je od 𝑛 elemenata 𝑘 −te klase je svaki poredak
 Za 𝑛 − ti član niza važi 𝑏𝑛 = 𝑏1 𝑞𝑛−1 = 𝑏𝑗 𝑞𝑛−𝑗 , 𝑗 = 2, … , 𝑛 − 1 𝑘 elemenata od 𝑛 zadatih (elementi se mogu ponvljati!), odnosno bilo koja
 𝑏𝑛 2 = 𝑏𝑛−1 ∙ 𝑏𝑛+1 = 𝑏𝑛−𝑗 ∙ 𝑏𝑛+𝑗 , 𝑗 = 2, … , 𝑛 − 1 uređena 𝑘 −torka čije komponente su iz nekog 𝑛 −točlanog skupa, tj.
𝑞 𝑛 −1 1−𝑞 𝑛
 Zbir prvih 𝑛 članova geometrijskog niza je 𝑆𝑛 = 𝑏1 = 𝑏1 proizvoljna funkcija skupa {1,2, … , 𝑘} u skupu {1,2, … , 𝑛}.
𝑞−1 1−𝑞
Broj varijacija sa ponavljanjem od 𝑛 elemenata 𝑘 −te klase je:
 Zbir svih članova geometrijskog niza je konačan samo za |𝑞| < 1 i iznosi
𝑏 𝑉𝑘𝑛 = 𝑛𝑘
𝑆= 1. 10.3 Binomna formula
1−𝑞
 Ako između brojeva 𝑎 𝑖 𝑏 treba interpolirati (umetnuti) 𝑘 brojeva tako da 10.3.1 Binomna formula
𝑛
𝑘+1 𝑏 𝑛
zajedno sa 𝑎 𝑖 𝑏 čine geometrijsku progresiju, onda je količnik 𝑞 = √ . (𝑎 + 𝑏)𝑛 = ∑ ( ) 𝑎𝑛−𝑘 𝑏𝑘
𝑎 𝑘
𝑘=0
10 Matematička indukcija i kombinatorika 10.3.2 Binomni koeficijenti
10.1 Matematička indukcija 𝑛 𝑛!
( )=
10.1.1 Definicija 𝑘 𝑘! (𝑛 − 𝑘)!
Ako za neko tvrđenje 𝑇(𝑛), 𝑛 ∈ 𝑁 važi: 11 Proporcije i procentni račun
1) 𝑇(1) je tačno 11.1 Proporcionalnost veličina
 Dve veličine 𝑥 i 𝑦 su direktno proporcijalne ako postoji realan broj 𝑘, 𝑘 ≠
2) 𝑇(𝑛) ⇒ 𝑇(𝑛 + 1) je tačno za svako 𝑛 = 1, 2, … ., 0 takav da je
tada je tvrđenje 𝑇(𝑛) tačno za svako 𝑛 ∈ 𝑁 .

Fondacija „Centar za mlade talente“ 4/7

 Fondacija „Centar za mlade talente“

Narodnog fronta 25B/2, 21000 Novi Sad, Serbia Tel +381 21 488 3725 www.cmt.edu.rs e-mail: info@cmt.edu.rs
𝑦
𝑦 = 𝑘 ∙ 𝑥 ⇔ = 𝑘. Broj 𝑘 zove se koeficijent (direktne) proporcionalnosti.  Osobine graničnih vrednosti niza
𝑥 Za konvergentne nizove 𝑎𝑛 i 𝑏𝑛 i brojeve 𝛼, 𝛽 ∈ 𝑅 važi
 Dve veličine 𝑥 i 𝑦 su obrnuto proporcijalne ako postoji realan broj 𝑘, 𝑘 ≠ lim (𝛼𝑎𝑛 + 𝛽𝑏𝑛 ) = 𝛼 lim 𝑎𝑛 + 𝛽 lim 𝑏𝑛
0 takav da je 𝑛→∞ 𝑛→∞ 𝑛→∞
𝑘 lim (𝑎𝑛 ∙ 𝑏𝑛 ) = lim 𝑎𝑛 ∙ lim 𝑏𝑛
𝑦 = ⇔ 𝑦 ∙ 𝑥 = 𝑘. Broj 𝑘 zove se koeficijent (obrnute) proporcionalnosti. 𝑛→∞ 𝑛→∞ 𝑛→∞
𝑥
 Ako su (𝑥1 , 𝑦1 ), (𝑥2 , 𝑦2 ) dva para direktno proporcionalnih veličina (tj. lim 𝑎𝑛
𝑦 𝑦 𝑎𝑛 𝑛→∞
postoji realan broj 𝑘 takav da je 1 = 𝑘 i 2 = 𝑘), onda važi jednakost lim ( )=
𝑥1 𝑥2 𝑛→∞ 𝑏𝑛 lim 𝑏𝑛
𝑥1 𝑦1 𝑛→∞
𝑥1 : 𝑥2 = 𝑦1 : 𝑦2 ⇔ = . Ovu jednakost nazivamo direktna produžena
𝑥2 𝑦2 Ako je funkcija 𝑓 neprekidna u tački lim 𝑎𝑛 onda je lim 𝑓(𝑎𝑛 ) =
𝑛→∞ 𝑛→∞
proporcija i kažemo da se veličina 𝑥1 prema veličini 𝑥2 odnosi isto kao
𝑦1 prema 𝑦2 . U navedenoj proporciji 𝑥2 i 𝑦1 se zovu unutrašnji članovi, a
𝑓 ( lim 𝑎𝑛 )
𝑥1 i 𝑦2 spoljašnji. 𝑛→∞
 Ako su (𝑥1 , 𝑦1 ), (𝑥2 , 𝑦2 ) dva para obrnuto proporcijalnih veličina (tj.  Važne granične vrednosti
postoji realan broj 𝑘 takav da je 𝑥1 ∙ 𝑦1 = 𝑘 i 𝑥2 ∙ 𝑦2 = 𝑘), onda važi 0, 𝛼 > 0 0, |𝑞| < 1
1
jednakost 𝑥1 : 𝑥2 = 𝑦2 : 𝑦1 ⇔
𝑥1
=
𝑦2
. Ovu jednakost nazivamo obrnuta lim 𝛼 = { 1, 𝛼 = 0 lim 𝑞 𝑛 = { 1, 𝑞 = 1
𝑛→∞ 𝑛 𝑛→∞
𝑥2 𝑦1 ∞, 𝛼 < 0 ∞, 𝑞 > 1
produžena proporcija i kažemo da se veličina 𝑥1 prema veličini 𝑥2  Određeni oblici
odnosi obrnuto od veličine 𝑦1 prema veličini 𝑦2 . 1
 Osobine produžene proporcije "∞∙∞=∞", "∞+∞=∞", "∞∞ = ∞, " =±∞",
±0
1. Proizvod spoljašnjih članova proporcije jednak je proizvodu 1 ∞
=0", "0∞ = 0", " =±∞",
unutrašnjih članova, tj. 𝑥1 : 𝑥2 = 𝑦1 : 𝑦2 ⇔ 𝑥1 ∙ 𝑦2 = 𝑥2 ∙ 𝑦1 ±∞ ±0
2. U svakoj proporciji unutrašnji članovi mogu da zamene mesta, tj. π
"arctg±∞=± ", " ln 0 = −∞", "ln ∞ = ∞"
2
𝑥1 : 𝑥2 = 𝑦1 : 𝑦2 ⇔ 𝑥1 : 𝑦1 = 𝑥2 : 𝑦2 
0 ∞
Neodređeni oblici "∞-∞", "0 ∙ ∞", " ", " ", "1∞ ", "00 ", "∞0 "
3. U svakoj proporciji spoljašnji članovi mogu da zamene mesta, tj. 0 ∞
Znaci navoda u gornjim izrazima stoje u smislu graničnih
𝑥1 : 𝑥2 = 𝑦1 : 𝑦2 ⇔ 𝑦2 : 𝑥2 = 𝑦1 : 𝑥1 vrednosti. Npr. "0∙∞" = lim 𝑎𝑏.
4. U svakoj proporciji i spoljašnji i unutrašnji članovi mogu da zamene 𝑎→0,𝑏→∞
12.3 Granične vrednosti funkcija
mesta, tj. 𝑥1 : 𝑥2 = 𝑦1 : 𝑦2 ⇔ 𝑦2 : 𝑦1 = 𝑥2 : 𝑥1
 Definicija granične vrednosti funkcije u tački 𝑎:
5. Unutrašnji članovi modu da zamene mesta sa spoljašnjim i
lim 𝑓(𝑥) = 𝑙 ⇔ ∀𝜀 > 0 ∃𝛿 > 0 (|𝑥 − 𝑎| < 𝛿 ⇒ |𝑓(𝑥) − 𝑙| < 𝜀
spoljašnji sa unutrašnjim, tj. 𝑥1 : 𝑥2 = 𝑦1 : 𝑦2 ⇔ 𝑥2 : 𝑥1 = 𝑦2 : 𝑦1 𝑥→𝑎
11.2 Procentni račun pri čemu funkcija 𝑓(𝑥) mora biti definisana u nekoj okolini tačke 𝑎, a u
 Procenat predstavlja 100-ti deo posmatrane veličine. samoj tački 𝑎 ne mora.
 Broj 𝑃 koji predstavlja 𝑝 % veličine 𝐺 dobija se iz proporcije
𝑝  Na sličan način se definišu granične vrednosti kad 𝑥 → ±∞, kao i
𝐺: 100 = 𝑃: 𝑝 i iznosi 𝑃 = 𝐺 ∙ .
100 jednostrane granične vrednosti.
 Izraz 𝐺 se zove glavnica, a 𝑃 procentni prinos.  Osnovne osobine graničnih vrednosti funkcija su iste kao osobine
 Ako se stara cena 𝑆 povećana za 𝑝 procenata, tada se nova graničnih vrednosti nizova, a važe isti određeni i neodređeni oblici.
𝑝
cena 𝑁 dobija kao 𝑁 = 𝑆 ∙ (1 + ) = 𝑆 ∙ 𝑟. Promena cene 𝑁 −  Osnovne osobine graničnih vrednosti
100
𝑆 se dobija kao 𝑁 − 𝑆 = 𝑆 ∙
𝑝
. lim(𝛼𝑓(𝑥) + 𝛽𝑔(𝑥)) = 𝛼lim 𝑓(𝑥) + 𝛽lim 𝑔(𝑥)
100 𝑥→𝑎 𝑥→𝑎 𝑥→𝑎
 Ako je stara cena smanjena za 𝑝 procenata, tada se nova lim(𝑓(𝑥) ∙ 𝑔(𝑥)) = lim 𝑓(𝑥) ∙ lim 𝑔(𝑥)
𝑝 𝑥→𝑎 𝑥→𝑎 𝑥→𝑎
cena 𝑁 dobija kao 𝑁 = 𝑆 ∙ (1 − ) = 𝑆 ∙ 𝑟. Promena cene 𝑆 −
100 lim 𝑓(𝑥)
𝑁 se dobija kao 𝑆 − 𝑁 = 𝑆 ∙
𝑝
. 𝑓(𝑥) 𝑥→𝑎
100 lim ( )= , lim𝑔(𝑥) ≠ 0
 Ako je 𝑟 > 1, onda je poskupljenje, a ako je 𝑟 < 1 onda je
𝑥→𝑎 𝑔(𝑥) lim 𝑔(𝑥) 𝑥→𝑎
𝑥→𝑎
pojeftinjenje. Ako je funkcija ℎ(𝑥) neprekidna u tački lim𝑓(𝑥) onda je limℎ(𝑓(𝑥)) =
12 Realne funkcije – granične vrednosti i izvodi 𝑥→𝑎 𝑥→𝑎
12.1 Osnovni pojmovi o preslikavanju
 Ako svakom element skupa 𝐴 (originalima) dodelimo (pridružimo) ℎ ( lim𝑓(𝑥)).
𝑥→𝑎
tačno jedan element skupa 𝐵 (sliku) kažemo da smo izvršili
preslikavanje skupa 𝐴 u skup 𝐵. Skup 𝐴 je domen, a skup 𝐵 pod pretpostavkom da navedene granične vrednosti postoje.
kodomen preslikavanja (funkcije).  Važne granične vrednosti
0, 𝛼 > 0 0, 𝑞 ∈ (0,1)
 Neka funkcija 𝑓 preslikava skup 𝐴 u skup 𝐵. Ovo preslikavanje je 1
injektivno (˝1-1˝) ako svakoj slici odgovara jedan original. lim 𝛼 = { 1, 𝛼 = 0 lim 𝑞 𝑥 = { 1, 𝑞=1
𝑥→+∞ 𝑥 𝑥→+∞
Posmatrano preslikavanje je sirjektivno (˝na˝) ako se svi elementi ∞, 𝛼 < 0 ∞, 𝑞>1
skupa 𝐵 pojavljuju kao slike. 12.4 Izvod funkcija
Preslikavanje koje je u isto vreme i injektivno i sirjektivno se naziva  Neka je funkcija 𝑓(𝑥) definisana u nekoj okolini tačke 𝑥. Ako postoji
𝑓(𝑥+∆𝑥)−𝑓(𝑥)
1−1 granična vrednost lim , tada ovu graničnu vrednost
bijekcija, što zapisujemo kao 𝑓: 𝐴 → 𝐵 . ∆𝑥→0 ∆𝑥
𝑛𝑎 nazivamo prvi izvod funkcije 𝑓(𝑥) u tački 𝑥 i obeležavamo sa 𝑓´(𝑥). Za
12.2 Nizovi
funkciju 𝑓(𝑥) kažemo da je diferencijabilna u tački 𝑥.
 Niz je funkcija 𝑎: 𝑁 → 𝑅. 𝑎𝑛 je oznaka za opšti član niza.  Viši izvodi 𝑓 (𝑛+1) (𝑥) = (𝑓 (𝑛) (𝑥)) ´, 𝑛 ∈ 𝑁.
 Ako u svakoj 𝜀-okolini (𝐴 − 𝜀, 𝐴 + 𝜀) tačke 𝐴 postoji beskonačno mnogo
 Za diferencijabilne funkcije 𝑓 i 𝑔 i brojeve 𝛼 i 𝛽 važi
članova niza 𝑎𝑛 kažemo da je 𝐴 tačka nagomilavanja niza.
o (𝛼𝑓(𝑥) + 𝛽𝑔(𝑥))´ = 𝛼𝑓´(𝑥) + 𝛽𝑔´(𝑥)
 Ako u svakoj 𝜀-okolini (𝐴 − 𝜀, 𝐴 + 𝜀) tačke 𝐴 postoji beskonačno mnogo
o (𝑓(𝑥) ∙ 𝑔(𝑥))´ = 𝑓´(𝑥) ∙ 𝑔(𝑥) + 𝑓(𝑥) ∙ 𝑔´(𝑥)
članova niza 𝑎𝑛 , a van nje konačno mnogo, odnosno ako 𝑓(𝑥) 𝑓´(𝑥)∙𝑔(𝑥)−𝑓(𝑥)∙𝑔´(𝑥)
∀𝜀 > 0, ∃𝑛0 ∈ 𝑁, ∀𝑛 ≥ 𝑛0 , |𝐴 − 𝑎𝑛 | < 𝜀 o ( )´ = 2
, 𝑔(𝑥) ≠ 0
𝑔(𝑥) 𝑔 (𝑥)
kažemo da je 𝐴 granična vrednost niza 𝑎𝑛 i pišemo 𝐴 = lim 𝑎𝑛 . o (𝑓(𝑔(𝑥))´ = (𝑓´(𝑔(𝑥)) ∙ 𝑔´(𝑥)
𝑛→∞
 Tablica prvih izvoda
 Niz je ograničen sa gornje (donje) strane ako postoji M (m) tako da za
sve 𝑛 ∈ 𝑁 važi
𝑎𝑛 ≤ 𝑀 (𝑎𝑛 ≥ 𝑚).
 Niz je monotono rastući (opadajući, nerastući, neopadajući)
ako za sve 𝑛 ∈ 𝑁 važi 𝑎𝑛+1 > 𝑎𝑛 (𝑎𝑛+1 < 𝑎𝑛 , 𝑎𝑛+1 ≤ 𝑎𝑛 , 𝑎𝑛+1 ≥
𝑎𝑛 ).

Fondacija „Centar za mlade talente“ 5/7

 Fondacija „Centar za mlade talente“

Narodnog fronta 25B/2, 21000 Novi Sad, Serbia Tel +381 21 488 3725 www.cmt.edu.rs e-mail: info@cmt.edu.rs
Ako je 𝐹(𝑥), 𝑥 ∈ 𝐼 primitivna funkcija funkcije 𝑓(𝑥), tada iz
Funkcija f x  Izvod f (x) (𝐹(𝑥) + 𝐶)´ = 𝐹´(𝑥) = 𝑓(𝑥), 𝐶 ∈ 𝑅,
zaključujemo da sve funkcije oblika 𝐹(𝑥) + 𝐶 predstavljaju primitivnu
funkciju iste funkcije 𝑓(𝑥), odnosno da primitivna funkcija za datu funkciju
c  const 0 nije jednoznačno određena.
Skup svih primitivnih funkcija funkcije 𝑓 na nekom intervalu 𝐼 naziva se
neodređeni integral funkcije 𝑓 na tom intervalu. Funkcija 𝑓 naziva se
x 1 podintegralna funkcija, a postupak određivanja neodređenog integral
integracija, dok je ∫ znak integrala. Ako je 𝐹 proizvoljna primitivna funkcija
funkcije 𝑓, onda je
x x 1
∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 = {𝐹(𝑥) + 𝐶 | 𝐶 ∈ 𝑅},

a x x
a ln a što jednostavnije zapisujemo
∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 = 𝐹(𝑥) + 𝐶,
ex ex gde je 𝐶 proizvoljna konstanta koju nazivamo integracionom konstantom.
Osnovne osobine neodređenih integrala su:
1 1. (∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥)´ = 𝑓(𝑥);
log a x
x ln a 2. 𝑑(∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥) = 𝑓(𝑥);
3. ∫ 𝑓(𝑥)´𝑑𝑥 = 𝑓(𝑥) + 𝐶;
1 4. ∫ 𝑑𝐹(𝑥) = 𝐹(𝑥) + 𝐶;
ln x
x 5. ∫ 𝑎𝑓(𝑥)𝑑𝑥 = 𝑎 ∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 , 𝑎 ∈ 𝑅;
6. ∫(𝑓 (𝑥) + 𝑔(𝑥))𝑑𝑥 = ∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 + ∫ 𝑔(𝑥)𝑑𝑥
sin x cos x 7. ∫(𝑓1 (𝑥) + 𝑓2 (𝑥) +∙∙∙ +𝑓𝑛 (𝑥))𝑑𝑥 = ∫ 𝑓1 (𝑥)𝑑𝑥 + ∫ 𝑓2 (𝑥)𝑑𝑥 +∙∙∙
+ ∫ 𝑓𝑛 (𝑥)𝑑𝑥 , 𝑛 ∈ 𝑁\{1}.
Na osnovu tablice izvoda, ili neposrednom proverom, dobijamo integrale
cos x  sin x odgovarajućih funkcija, nad nekim intervalom 𝐼:
𝑥 𝛼+1
1. ∫ 𝑥 𝛼 𝑑𝑥 = + 𝐶, 𝛼 ≠ −1, 𝐼 ⊂ 𝐷(𝑥 𝛼 );
𝛼+1
1 1
∫ 𝑥 𝑑𝑥 = ln|𝑥| + 𝐶, 0 ∉ 𝐼;
tgx 2.
cos2 x 3. ∫ 𝑒 𝑥 𝑑𝑥 = 𝑒 𝑥 + 𝐶, 𝐼 ⊂ 𝑅;
𝑎𝑥
1 4. ∫ 𝑎 𝑥 𝑑𝑥 = ln 𝑎 + 𝐶, 𝑎 > 0, 𝑎 ≠ 1, 𝐼 ⊂ 𝑅;
ctgx 
sin 2 x 5. ∫ sin 𝑥 𝑑𝑥 = − cos 𝑥 + 𝐶, 𝐼 ⊂ 𝑅;
6. ∫ cos 𝑥 𝑑𝑥 = sin 𝑥 + 𝐶, 𝐼 ⊂ 𝑅;
1 𝑑𝑥 𝜋
arcsin x 7. ∫ 2 = 𝑡𝑔𝑥 + 𝐶,
𝑐𝑜𝑠 𝑥
𝐼 ⊂ 𝑅\ { + 𝑘𝜋: 𝑘 ∈ 𝑍} ;
2
1  x2 8.
𝑑𝑥
∫ 𝑠𝑖𝑛2 𝑥 = − 𝑐𝑡𝑔𝑥 + 𝐶, 𝐼 ⊂ 𝑅\{𝑘𝜋: 𝑘 ∈ 𝑍};
𝑑𝑥
1 9. ∫ 1+𝑥2 = 𝑎𝑟𝑐𝑡𝑔𝑥 + 𝐶 = −𝑎𝑟𝑐𝑐𝑡𝑔𝑥 + 𝐶1 , 𝐼 ⊂ 𝑅;
arccos x  𝑑𝑥
1  x2 10. ∫ √1−𝑥2 = 𝑎𝑟𝑐𝑠𝑖𝑛𝑐 + 𝐶 = −𝑎𝑟𝑐𝑐𝑜𝑠𝑥 + 𝐶1 , 𝐼 ⊂ (−1,1);
Integrale koji se ne nalaze u tablici potrebno je, pri rešavanju, svesti
arctgx 1 na tablične. Jedan od dva osnovna metoda kojima se to postiže je
1  x2 integracija pomoću smene.
Neka je 𝜑(𝑡) funkcija koja na nekom interval realne ose ima
1 neprekidan prvi izvod i neka je na tom intervalu 𝜑´(𝑡) ≠ 0. Tada, ako
arcctgx 
1  x2 je 𝑥 = 𝜑(𝑡), na posmatranom interval važi
∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 = ∫ 𝑓(𝜑(𝑡))𝜑´(𝑡)𝑑𝑡
 Prvi izvod funkcije u nekoj tački predstavlja koeficijent pravca tangente Parcijalna integracija je drugi osnovni metod za svođenje netabličnih
u posmatranoj tački. integrala na tablične:
 Jednačina tangente na krivu 𝑓(𝑥) u tački 𝑀(𝑥0 , 𝑦0 ), 𝑦0 = 𝑓(𝑥0 ), glasi Neka su funkcije 𝑢 = 𝑢(𝑥) 𝑖 𝑣 = 𝑣(𝑥) diferencijabilne na interval
1
𝑦 − 𝑦0 = 𝑓´(𝑥0 )(𝑥 − 𝑥0 ), a jednačina normale 𝑦 − 𝑦0 = − (𝑥 − 𝑥0 ). (𝑎, 𝑏). Tada za 𝑥 ∈ (𝑎, 𝑏) važi formula za parcijalnu integraciju
𝑓´(𝑥0 )
 Ako presek 𝑥 −ose sa tangentom označimo sa 𝑇, a presek sa ∫ 𝑢(𝑥)𝑣´(𝑥)𝑑𝑥 = 𝑢(𝑥)𝑣(𝑥) − ∫ 𝑣(𝑥)𝑢´(𝑥)𝑑𝑥
normalom sa 𝑁, dužina tangente je jednaka 𝑡 = |𝑀𝑇 ⃗⃗⃗⃗⃗⃗ |,a dužina normale
Napomena: Kako je 𝑑𝑣 = 𝑣(𝑥)𝑑𝑥 𝑖 𝑑𝑢 = 𝑢(𝑥)𝑑𝑥, formula za
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ |. Projekcija tačke 𝑀 na 𝑥 −osu je 𝑃(𝑥0 , 0). Duži 𝑇𝑃 i 𝑁𝑃
𝑛 = |𝑀𝑁 parcijalnu integraciju se često zapisuje u kraćem obliku
nazivaju se subtangenta i subnormal. Dužine subtangente i subnormal
⃗⃗⃗⃗⃗ | i 𝑠𝑛 = |𝑁𝑃
⃗⃗⃗⃗⃗⃗ |. ∫ 𝑢𝑑𝑣 = 𝑢𝑣 − ∫ 𝑣𝑑𝑢.
možemo izračunati kao 𝑠𝑡 = |𝑇𝑃
 Diferencijabilna funkcija je monotono rastuća (opadajuća) na nekom Smisao parcijalne integracije jeste da se složeni integral
interval ako i samo ako je 𝑓´(𝑥) ≥ 0 (𝑓´(𝑥) ≤ 0) na tom interval, pri ∫ 𝑢(𝑥)𝑣´(𝑥)𝑑𝑥 svede na nalaženje druga dva 𝑣(𝑥) = ∫ 𝑣´(𝑥)𝑑𝑥 i
čemu 𝑓´(𝑥) = 0 može važiti samo u pojedinim tačkama interval. ∫ 𝑣(𝑥)𝑢´(𝑥)𝑑𝑥, manje složena. U izboru načina dekompozicije date
 Potreban uslov da diferencijabilna funkcija 𝑓(𝑥) u tački 𝑥0 ima ekstrem podintegralne funkcije na 𝑢(𝑥) i 𝑣´(𝑥) rukovodimo se time da novi
(lokalni minimum ili maksimum) je da u toj tački važi 𝑓´(𝑥0 ) = 0. integral bude jednostavniji od polaznog.
Dovoljan uslov za postojanje ekstrema u tački 𝑥0 je da prvi izvod u tački 13.2 Određeni integral
𝑥0 menja znak. Posmatrajmo funkciju 𝑓(𝑥), definisanu i ograničenu na nekom
 Neprekidna funkcija na zatvorenom interval dostiže svoju najmanju i zatvorenom interval [𝑎, 𝑏] realne ose. Podelimo interval [𝑎, 𝑏] na 𝑛
najveću vrednost. delova skupm tačaka 𝑃, gde je 𝑃 = {𝑎 = 𝑥0 , 𝑥1 , 𝑥2 , … , 𝑥𝑖−1 , 𝑥𝑖 , … , 𝑥𝑛 =
𝑏}, 𝑥𝑖−1 < 𝑥𝑖 , 𝑖 = 1,2, … , 𝑛, ∆𝑥𝑖 = 𝑥𝑖 − 𝑥𝑖−1 .
13 Integrali U intervalu (𝑥𝑖−1 , 𝑥𝑖 ) izabrtimo proizvoljnu tačku 𝜀𝑖 i formirajmo zbir
𝑛
13.1 Neodređeni integral
13.1.1 Definicija i tablični integrali 𝐼(𝑃) = ∑ 𝑓(𝜀𝑖 ) ∙ ∆𝑥𝑖 .
Neka je 𝐼 ⊂ 𝑅 proizvoljan interval. Ako za funkciju 𝑓: 𝐼 → 𝑅, postoji funkcija 𝑖=1
𝐹: 𝐼 → 𝑅 koja ima izvod nad intervalom 𝐼 i pri tom je 𝐹´(𝑥) = 𝑓(𝑥), 𝑥 ∈ 𝐼, tada 𝐼(𝑃) se zove integralna ili Rimanova suma za funkciju 𝑓(𝑥) u
se funkcija 𝐹 naziva primitivnom funkcijom funkcije 𝑓. intervalu [𝑎, 𝑏].

Fondacija „Centar za mlade talente“ 6/7

 Fondacija „Centar za mlade talente“

Narodnog fronta 25B/2, 21000 Novi Sad, Serbia Tel +381 21 488 3725 www.cmt.edu.rs e-mail: info@cmt.edu.rs
Ako postoji ista granična vrednost od 𝐼(𝑃) kada maksimalno ∆𝑥𝑖 Upoređivanjem realnih i imaginarnih delova dobijamo da je 𝑥 = 𝑎2 −
teži nuli, bez obzira na podelu 𝑃, i bez obzira na način izbora tačke 𝑏2 i 𝑦 = 2𝑎𝑏.
𝜀𝑖 iz intervala [𝑥𝑖−1 , 𝑥𝑖 ], tada kažemo da funkcija 𝑓(𝑥) ima određeni Rešavanjem ovog sistema dobijamo realni deo 𝑎 i imaginarni deo 𝑏
integral, to jest da je integralna u Rimanovom smislu, i pišemo traženog korena.
𝑛 𝑏 14.2 Geometrijska interpretacija kompleksnog broja
lim
max ∆𝑥𝑖 →0
∑ 𝑓(𝜀𝑖 ) ∙ ∆𝑥𝑖 = ∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥.  Kompleksne brojeve je moguće predstaviti u kompleksnoj ravni, tj. u
𝑎
𝑖=1 𝑥𝑦 − koordinatnom sistemu. Svakom kompleksnom broju 𝑧 = 𝑥 +
Vrednost 𝑎 naziva se donja, a 𝑏 gornja granica integracije. 𝑖𝑦 odgovara jedna i samo jedna tačka 𝑀(𝑥, 𝑦).
Ako je 𝑓(𝑥) integrabilna funkcija nad intervalom [𝑎, 𝑏], i ako 𝑓(𝑥) ima  Modul kompleksnog broja |𝑧| = √𝑥 2 + 𝑦 2 predstavlja rastojanje tačke
primitivnu funkciju 𝐹(𝑥), tj. ako je
𝑀 od koordinatnog početka.
∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 = 𝐹(𝑥) + 𝐶, (𝐹´(𝑥) = 𝑓(𝑥), )  Argument kompleksnog broja 𝑧 = 𝑥 + 𝑖𝑦, koji označavamo arg 𝑧 je
merni broj orijentisanog konveksnog ugla koji vektor 𝑂𝑀 ⃗⃗⃗⃗⃗⃗ zaklapa sa
tada je
𝑏 pozitivnim smerom realne ose. Odavde sledi da je arg 𝑧 ∈ (−𝜋, 𝜋]. Za
∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 = 𝐹(𝑏) − 𝐹(𝑎). 𝑧 = 0 argument se ne definiše.
𝑎
 Kako je konjugovana vrednost 𝑧̅ simetrična broju 𝑧 u odnosu na realnu
Formulom je data veza između neodređenog i određenog integrala.
osu, to je |𝑧̅| = |𝑧| ˄ arg 𝑧̅ = − arg 𝑧
Poznata je pod imenom Njutn-Lajbnicova formula i predstavlja jedan
14.3 Trigonometrijski i eksponencijalni oblik
od fundamentalnih rezultata integralnog računa, jer omogućava
izračunavanje integrala bez određivanja granične vrednosti  Ako kompleksni broj 𝑧 = 𝑥 + 𝑖𝑦 predstavimo u kompleksnoj ravni i
𝑦 𝑥
integralne sume. označimo |𝑧| = 𝑟, sin 𝜑 = , cos 𝜑 = vidimo da je 𝑦 = rsin 𝜑 , 𝑥 =
𝑟 𝑟
Ako površinu krivolinijskog trapea, ograničenog krivom 𝑦 = 𝑓(𝑥) 𝑟 cos 𝜑, tj.
(za 𝑓(𝑥) ≥ 0), i pravama 𝑥 = 𝑎, 𝑥 = 𝑏 i 𝑦 = 0, označimo sa 𝑃, tada 𝑧 = 𝑥 + 𝑖𝑦 = 𝑟 cos 𝜑 + 𝑖 ∙ rsin 𝜑 = 𝑟(cos 𝜑 + 𝑖 ∙ sin 𝜑).
𝑏 Izraz 𝑟(cos 𝜑 + 𝑖 ∙ sin 𝜑) predstavlja trigonometrijski oblik kompleksnog
𝑃 = ∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥. broja.
𝑎
Jednakost dva kompleksna broja predstavljena u trigonometrijskom
Ako je 𝑓(𝑥) ≤ 0 i neprekidna nad [𝑎, 𝑏], merni broj površine obliku definiše se na sledeći način:
ograničene krivom 𝑦 = 𝑓(𝑥) i pravama 𝑥 = 𝑎, 𝑥 = 𝑏 i 𝑦 = 0 može se 𝑧1 = 𝑧2 ⇔ |𝑧1 | = |𝑧2 | ˄ arg 𝑧1 = arg 𝑧2 .
izračunati kao  Operacije konjugovanja, množenja, deljenja i stepenovanja se izvode
𝑏
na sledeći način:
𝑃 = − ∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥. 𝑧̅ = 𝑟(cos(−𝜑) + 𝑖 ∙ sin(−𝜑))
𝑎 Ako je 𝑧1 = 𝑟1 (cos 𝜑1 + 𝑖 ∙ sin 𝜑1 ), 𝑧2 = 𝑟2 (cos 𝜑2 + 𝑖 ∙ sin 𝜑2 ), onda je
jer je merni broj površi nenegativan, a određeni integral na desnoj 𝑧1 ∙ 𝑧2 = 𝑟1 𝑟2 (cos(𝜑1 + 𝜑2 ) + 𝑖 ∙ sin(𝜑1 + 𝜑2 )).
strani prethodne jednakosti je nepozitivan. 𝑧1 𝑟1
Ako za neprekidnu funkciju 𝑓(𝑥) važi da je = (cos(𝜑1 − 𝜑2 ) + 𝑖 ∙ sin(𝜑1 − 𝜑2 )).
𝑧2 𝑟2
𝑓(𝑥) ≥ 0 𝑧𝑎 𝑥 ∈ [𝑎, 𝑐] 𝑖 𝑓(𝑥) ≤ 0 𝑧𝑎 𝑥 ∈ [𝑐, 𝑏] 𝑧 𝑛 = 𝑟 𝑛 (cos 𝑛𝜑 + 𝑖 ∙ sin 𝑛𝜑), 𝑛 ∈ 𝑍
merni broj površine ograničene krivom 𝑦 = 𝑓(𝑥) i pravama 𝑥 = 𝑎,  Ako uvedemo oznaku (cos 𝜑 + 𝑖 ∙ sin 𝜑) = 𝑒 𝜑𝑖 onda 𝑧 možemo
𝑥 = 𝑏 i 𝑦 = 0 može se izračunati kao predstaviti u oblik 𝑧 = 𝑟𝑒 𝜑𝑖 , što zovemo eksponencijalni oblik
𝑐 𝑏
kompleksnog broja.
𝑃 = ∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 − ∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥. Operacije u eksponencijalnom obliku se izvode kao operacije sa
𝑎 𝑐 običnim stepenima:
Ako za neprekidne funkcije 𝑓(𝑥) i 𝑔(𝑥) nad intervalom [𝑎, 𝑏] važi 𝑧1 ∙ 𝑧2 = 𝑟1 𝑒 𝜑1𝑖 ∙ 𝑟2 𝑒 𝜑2 𝑖 = 𝑟1 𝑟2 𝑒 (𝜑1+𝜑2)𝑖
𝑓(𝑥) ≥ 𝑔(𝑥), tada je merni broj površine ograničene krivama 𝑦 = 𝑧1 𝑟1 (𝜑 −𝜑 )𝑖
= 𝑒 1 2 , 𝑧̅ = 𝑟𝑒 −𝜑𝑖
𝑓(𝑥) i 𝑦 = 𝑔(𝑥) i pravama 𝑥 = 𝑎 i 𝑥 = 𝑏, moguće izračunati 𝑧2 𝑟2
korišćenjem formule 𝑧 𝑛 = (𝑟𝑒 𝜑𝑖 )𝑛 = 𝑟 𝑛 𝑒 𝑛𝜑𝑖 , 𝑛 ∈ 𝑁
𝑏 𝑏 𝑏
 Posmatramo jednačinu 𝑧 𝑛 = 𝑎, gde je 𝑎 = 𝑟(cos 𝜑 + 𝑖 ∙ sin 𝜑). Njeno
𝑃 = ∫ 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 − ∫ 𝑔(𝑥)𝑑𝑥 = ∫(𝑓(𝑥) − 𝑔(𝑥))𝑑𝑥 . rešenje je kompleksan broj 𝑧 = 𝑛√𝑎 koja ima 𝑛 različitih vrednosti
𝑎 𝑎 𝑎 𝑛 𝜑 + 2𝑘𝜋 𝜑 + 2𝑘𝜋
𝑧𝑘 = √𝑟 (cos + 𝑖 ∙ sin ) , 𝑘 = 0,1, … , 𝑛 − 1
𝑛 𝑛
14 Kompleksni brojevi 𝑛
Ova rešenja leže na kružnici poluprečnika √𝑟 i čine temena pravilnog
14.1 Algebarski oblik kompleksnog broja 𝜑
𝑛 −tougla čije jedno teme (𝑧0 ) ima argument , a za svako sledeće
 Skup kompleksnih brojeva je skup 2𝜋
𝑛

𝐶 = {𝑧 = 𝑥 + 𝑖𝑦 | 𝑖 2 = −1, 𝑥, 𝑦 ∈ 𝑅} teme argument se povećava za .

𝑛
 Izraz 𝑥 + 𝑖𝑦 nazivamo algebarski oblik kompleksnog broja. Realan
broj 𝑥 nazivamo realan deo kompleksnog broja 𝑧, a realan broj 𝑦
imaginarni deo i koristimo oznake 𝑥 = 𝑅𝑒 𝑧, 𝑦 = 𝐼𝑚 𝑧. Ako je 𝐼𝑚 𝑧 = 0,
onda je 𝑧 realan broj. Ako je 𝑅𝑒 𝑧 = 0, onda je 𝑧 čisto imaginaran broj.
 Osnovne operacije:
Jednakost kompleksnih brojeva se definiše na sledeći način:
𝑧1 = 𝑧2 ⇔ 𝑅𝑒 𝑧1 = 𝑅𝑒 𝑧2 ˄ 𝐼𝑚 𝑧1 = 𝐼𝑚 𝑧2
Sabiranje, oduzimanje, množenje i deljenje se definiše na sledeći
način:
𝑧1 ± 𝑧2 = 𝑥1 + 𝑖𝑦1 ± ( 𝑥2 + 𝑖𝑦2 ) = 𝑥1 ± 𝑥2 + 𝑖(𝑦1 ± 𝑦2 )
𝑧1 ∙ 𝑧2 = (𝑥1 + 𝑖𝑦1 ) ∙ ( 𝑥2 + 𝑖𝑦2 ) = 𝑥1 𝑥2 − 𝑦1 𝑦2 + 𝑖(𝑥1 𝑦2 + 𝑥2 𝑦1 )
𝑧1 𝑥1 + 𝑖𝑦1 𝑥2 − 𝑖𝑦2 𝑥1 𝑥2 + 𝑦1 𝑦2 + 𝑖(𝑥2 𝑦1 − 𝑥1 𝑦2 )
= ∙ = , 𝑧2 ≠ 0
𝑧2 𝑥2 + 𝑖𝑦2 𝑥2 − 𝑖𝑦2 𝑥2 2 + 𝑦2 2
 Konjugovano kompleksan broj za 𝑧 = 𝑥 + 𝑖𝑦 je 𝑧̅ = 𝑥 − 𝑖𝑦
Za konjugovano kompleksne brojeve važe sledeće osobine:
𝑧+𝑧̅ 𝑧−𝑧̅
1. ̅̅̅̅
(𝑧̅) = 𝑧 2. 𝑅𝑒 𝑧 = i 𝐼𝑚 𝑧 =
2 2𝑖
2
3. 𝑧 ∙ 𝑧̅ = 𝑥 + 𝑦 2
4. ̅̅̅̅̅̅̅̅̅
𝑧1 ± 𝑧2 = 𝑧̅1 ± 𝑧̅2
̅̅̅̅̅
𝑧 𝑧
̅̅̅
5. ̅̅̅̅̅̅̅̅
𝑧1 ∙ 𝑧2 = 𝑧̅1 ∙ 𝑧̅2 6. ( 1 ) = 1
𝑧2 𝑧2
̅̅̅
 Kvadrtni koren kompleksnog broja može se izračunati u algebarskom
obliku. Ako je √𝑧 = 𝑎 + 𝑖𝑏 kvadriranjem dobijamo 𝑥 + 𝑖𝑦 = 𝑎2 +
2𝑎𝑏𝑖 + 𝑖 2 𝑏2 = 𝑎2 − 𝑏2 + 2𝑎𝑏𝑖.

Fondacija „Centar za mlade talente“ 7/7