Geološki Procesi U Zemljinoj Kori I Na Povrsini

mr Mirko Stanković, dipl. inž.
GELOŠKI PROCESI U ZEMLJINOJ KORI I NA POVRŠINI

GEOLOGICAL PROCESSES IN THE EARTH CRUST AND SURFACE
Beograd, oktobar 2016. god.
Autor:mr Mirko Stanković, dipl. inž.,Beograd, Gen.Štefanika 20/17, mirsta@eunet.rs tel:+3811163-281-371 (063/281-371)
2 /207
SADRŽAJ:
1. GELOŠKI PROCESI U ZEMLJINOJ KORI I NA POVRŠINI
1.1.Tektonske ploče
1.2.Tektonski pokreti zemljine kore
1.2.1. Endodinamički pokreti
1.2.1.1. Magmatski pokreti
1.2.1.1.1. Vulkanizam
1.2.1.1.2. Gejziri
1.2.1.1.3. Fumarole
1.2.1.1.4. Sufioni
1.2.1.1.5. Termalni izvori
1.2.2.Tektonski pokreti
1.2.2.1. Epirogeni pokreti
1.2.2.1.1. Transgresija i regresija
1.2.2.2. Orogeni pokreti
1.2.2.2.1. Sloj
1.2.2.2.2. Bora
1.2.2.2.3. Rasedi
1.2.2.2.4. Navlake
1.2.2.2.5. Pukotine
1.2.2.2.6. Uticaj strukturno tektonskih elemenata na građevine
1.2.3. Seizmički potresi - zemljotresi
1.2.3.1. Podela nastanka zemljotresa
1.2.3.2. Vrste seizmičkih talasa
1.2.3.3 Seizmički moment
1.2.3.4. Energija zemljotresa
1.2.3.5. Merenje jačine potresa
1.3. Egzodimanički procesi i pojave
Kako nastaje reljef
1.3.1. Površinsko raspadanje (trošenje stena)
1.3.2. Denudacija
1.3.3. Erozija
1.3.3.1. Eolska erozija - deflacija i akumulacija
1.3.3.2. Rečna (fluvijalna) erozija i akumulacija
1.3.3.2.1. Principi za uspostavljanje skladnog odnosa između saobraćajnica i rečnih tokova
1.3.3.3. Glacijalna (lednička) erozija i akumulacija
1.3.3.4. Marinska (jezerska) erozija i akumulacija
1.3.3.4.1. Obale i ostrva
1.3.3.4.2. Ostrva
Autor:mr Mirko Stanković, dipl. inž.,Beograd, Gen.Štefanika 20/17, mirsta@eunet.rs tel:+381 1163-281-371 (063/281-371)
3 /207
1.3.3.4.3. Nastanak jezera

1.3.3.4.3.1. Tektonska jezera
1.3.3.4.3.2. Jezera nastala denudacijom i akumulacijom (Eroziona jezera)
1.3.3.4.3.3. Akumulativna jezera
1.3.3.4.3.4. Veštačka jezera
1.3.3.5. Karstna (kraška) erozija i akumulacija
1.3.3.6. Abrazija (zalivi i plaže, rtovi, klifovi i poluostrva, talasne potkopine, terase..)
1.3.3.7. Antropogeni reljef - reljef oblikovan radom čoveka
1.3.4. Padinski procesi ili derazijski procesi
1.3.4.1. Spiranje
1.3.4.2. Puzanje
1.3.4.3. Tečenje (soliflukacija)
1.3.4.4. Klizenje
1.3.4.5. Odronjavanje
1.3.4.6. Osipanje
1.3.4.7. Urušavanje
1.3.4.8. Sufozija
1.3.4.9. Likvefakcija
IZVORI LITERATURE, SLIKA I CRTEŽA
4 /207
REDGOVOR
Primarni cilj izrade ovog pisanog materijala je upoznavanje studenata i svršenih inženjera građevinsko-
tehničke struke sa osnovnim sadržajem, principima i metodama proučavanja svih tzv. geo-naučnih
disciplina, odnosno nauka koje za objekat proučavanja imaju planetu Zemlju u celini, njene delove ili njena
fizička polja i svojstva, kao i njen mineraloški sastav i ostale endogene i egzogene sile koje utiču na,
jednostavno rečeno, na reljef - oblik i izgled Zemlje.
Materijalom su, uglavnom na informativnom nivou, obuhvaćeni: osnovni pojmovi, principi i saznanja iz
domena savremene geologije, dominantne hipoteze, sunčev sistem, zatim osnovni pojmovi i podaci o planeti
Zemlji: atmosfera i njena struktura, unutrašnja građa Zemlje, osnovni fizički parametri Zemlje kao planete,
njeno gravitaciono i geomagnetsko polje (osnovne postavke, definicije, osobine i interpretacija),
gravitacioni uticaj i efekti Sunca i Meseca na Zemlju, rotacija Zemlje i plime, egzo i endo dimamičkih
uticaja na reljef zemlje i njihovim efektima - geloški procesi u zemljinoj kori i na površini. Ukratko su
prikazani principi većine geo-naučnih disciplina, kao što su: opšta i primenjena geofizika, posebno njenih
oblasti geomagnetizma i seizmologije, zatim geologija i naučne oblasti koje proističu iz nje: vulkanologija,
geodinamika, geotektonika, geomorfologija, geohronologija, geohemija, geotermija i pedologija.
Eruptivan, da se “geološki izrazim”, opšti tehnološki napredak tokom poslednjih nekoliko desetina godina
i veoma buran i plodan razvoj brojnih naučnih geo-disciplina i prirodnih nauka uopšte, omogućili su
postizanje zavidnih saznanja o Zemlji, njenom nastanku i razvoju kao planete, strukturi njene unutrašnjosti,
magnetosferi, atmosferi, hidrosferi, poreklu i razvoju organskog života na njoj, kao i njihovoj međusobnoj
interakciji. Imajući u vidu da ta saznanja čine veliki deo prirodnih nauka uopšte, u ovom materijalu primoran
sam da se zbog toga samo ukratko, sažeto, osvrnem na elementarna saznanja većine tih brojnih naučnih
disciplina i pokušam da informativno, ali dovoljno razumljivo, opišem domen njihovog proučavanja. Koliko
god je to moguće, obim i stepen detaljnosti izlaganja u ovom materijalu, koji je posvećen pojedinim naučnim
oblastima i saznanjima, u najvećoj meri je proporcionalan njihovoj korelativnosti sa opštom geologijom,
inženjerskom geologijom i mehanikom tla (geomehanikom).
Materijal je podeljen u tri celine koje čine jedinstven materijal, ali ujedno je podeljen i kao tri posebne
celine. Te celine su: I DEO - OSNOVE GEOLOGIJE, II DEO - OSNOVE INŽENJERSKE GEOLOGIJE I
III DEO - OSNOVE MEHANIKE TLA (GEOMEHANIKE).
Veliki prostor i posebnu pažnju posvetio sam poglavlju “Geloški procesi u zemljinoj kori i na površini“,
posebno delu egzodimanički procesi i pojave - površinsko raspadanje (trošenje stena), koje me je
najviše „mučilo i kalilo“ kao izvođača građevinskih radova.
Ovaj pisani material, koji sam veoma dugo pisao i proveravao u vrlo bogatoj i veoma teškoj i napornoj
građevinskoj praksi, poklon je svim korisnicima koji žele da, u skraćenom obliku (bez velike matematike),
dobiju brze i praktične informacije prilikom neke “nejasne” tehničke dileme.
Material je realizovan i zbog nekih, na sreću, ne kardinalnih grešaka u mom dugogodišnjem radu na terenu.
Posebnu zahvalnost dugujem porodici od koje sam bio vrlo dugo “odsutan” iako sam bio tu, u radnoj
sobi, na nekoliko metara ali zaokupljen pisanjem ovog materijala.
S poštovanjem, mr Mirko Stanković, dipl. inž., Beograd, generala Štefanika 20/17,

mirsta@eunet.rs tel:+381 1163-281-371 (063/281-371)
5 /207
UVOD
Cilj i zadatak izučavanja ovog predmeta je da se slušaoci upoznaju sa značajem izučavanja

i da stečeno znanje primene u praktičnom životu pri rešavanju problema iz inženjerske
prakse. Stečena znanja treba upotrebiti pri rešavanju zadataka vezanih za izradu saobraćajne
infrastrukture, industrijskih objekata, izradu objekata za dejstvo, zaštitu i manevar, kako u
mirnodopsko, tako i u ratno vreme, ili prilikom elementarnih nepogoda (zemljotres, poplava,
požar, itd.).
Pored toga, cilj izučavanja (vojne) geologije je da slušaoci steknu znanje i rutinu da
samostalno procenjuju zemljište u geološkom pogledu, neposredno na terenu i na osnovu
geološko-tehničke dokumentacije, kao radni medij i kao prostor njihove osnovne delatnosti.
Iz istorije ratova poznato je da je zemljište oduvek predstavljalo važan, a posebno i često i

odlučujući faktor pri izvođenju borbenih dejstava. Zbog toga je, zavisno od stepena razvoja
borbenih sredstava, poklanjana odgovarajuća pažnja.
Povećanje razorne moći ratne tehnike i razvoj ratne veštine povećali su i zahteve za detaljnije
poznavanje ratišta. Danas nije dovoljno samo dobro poznavanje geografsko-topografskih
elemenata, već je neophodno i svestranije poznavanje sastava i osobina dubljih delova
zemljišta, pre svega, radi solidnije zaštite jedinica od dejstva protivnika i boljeg manevra
svojih jedinica.
Proučavanje sastava, osobina i ponašanja geoloških masa, pri izvođenju raznih zemljanih
radova, kako za civilne potrebe, tako i za vojne potrebe, bavi se geologija (vojna) kao
specijalna grana primenjene geologije.
Reč geologija je grčkog porekla, sastavljena od reči (grč. γη, Gea - Zemlja) i (λόγος, logos
- nauka), što u prevodu znači "nauka o zemlji". Geologija ne izučava Zemlju kao kosmičko
telo, već samo njen spoljni i stenoviti omotač, nazvan zemljina kora ili litosfera. Ona,
prema tome, izučava sastav, strukturu, istorijski razvoj zemljine kore, procese i njihove
uzročnike unutar zemljine kore i na njenoj površini. Struktura geoloških i njima srodnih
nauka prikazana je na sl. 1.
6 /207
Sl. 1.- Šematski prikaz odnosa vojne geologije prema drugim granama geologije i srodnim naukama
Pri izučavanju geologije, suštinu predmeta čine sledeća tri kompleksa pitanja:
1. Sastav, debljina i osobine zemljanih masa koje čine neposrednu površinu terena
(površinski zemljani pokrivač);
2. Sastav, struktura i osobine geoloških masa dubljih delova terena (geološka podloga ili
supstrat) i
3. Stanje podzemnih voda i izvora.
Delovi i materija ova tri kompleksa predmet su izučavanja raznih naučnih disciplina i grana
kao što su:
- mehanika tla (nauka o mehaničkom sastavu i osobinama zemljanih masa sa
gledišta građevinske tehnike),
- pedologija (nauka o postanku, transformaciji i migraciji materije površinskog
rastresitog pokrivača sa agrikulturnog gledišta),
- mineralogija (nauka o mineralima, sastavnim delovima stena),
- petrografija (nauka o stenama),
- geotektonika (nauka o unutrašnjoj strukturi zemljine kore),
- geomorfologija (nauka o postanku i promenama zemljinog reljefa),
- istorijska geologija - stratigrafija (nauka o istorijskom razvoju Zemlje),
- inženjerska geologija – primenjena geologija (izučava teren kao celinu u
građevinskom pogledu),
- hidrologija (nauka o nastanku, kretanju i eksploataciji podzemnih voda),
7 /207
- mehanika stena (nauka koja izučava mehanička svojstva stena),

- geofizika (nauka o fizičkim osobinama Zemlje (magmatizam, gravitacija,
radioaktivnost i dr.),
- geohemija (nauka o hemijskom sastavu i hemijskim promenama u zemljinoj kori).
Pored pomenutih naučnih grana i disciplina, vojna geologija koristi metode i rezultate
ispitivanja koje primenjuju: hemija, hidraulika, rudarska geologija i nauka i dr. Ali, ona je
ipak najuže povezana sa inženjerskom geologijom, hidrogeologijom, petrografijom,
mehanikom tla, mehanikom stena, pedologijom, geomorfologijom i geofizikom, sl.1.
Prema tome, vojna geologija u širem smislu, predstavlja sintezu niza geoloških i njima
srodnih naučnih grana i disciplina, koje se na bilo koji način bave proučavanjem zemljine
kore i njenih delova i čije se metode i rezultati ispitivanja koriste za vojne potrebe u miru i
ratu.
Značaj geologije (za vojne potrebe) uočen je još početkom XIX veka. Međutim, značajnije
mesto pri proceni zemljišta za predstojeća borbena dejstva dobija tek u I svetskom ratu.
Između dva rata značaj joj se povećava, da bi u II svetskom ratu i posle njega, dobila pravi
značaj, sadržinu i široku primenu.
Godine 1891. nemački inžinjerijski oficir Gruner ukazao je na značaj geologije u ratu. Slično
mišljenje imao je i engleski geolog Dž. Portlok (John Portlock) u svom radu 1868. Prvo
pisano delo o primeni geologije dao je Francus Parandier (Parandiere), 1882.
Pravi početak izučavanja Vojne geologije u vojnim školama vezan je za kraj 19. Veka, najpre
u Engleskoj u tzv. Čemberlejskom koledžu, a zatim u Francuskoj – u inžinjerijsko-
artiljerijskoj školi.
U periodu između dva rata, najveći broj evropskih zemalja uvodi u vojne škole Vojnu
geologiju kao poseban predmet.
Danas je vrlo mali broj zemalja u čijim se vojnim školama ovaj predmet ne izučava.
Savremeni ratovi u kojima su uslovi i način vođenja borbenih dejstava u velikoj meri
izmenjeni u odnosu na ranije ratove, kada su oružane snage potpuno mehanizovane i
naoružane sredstvima za pojedinačno i masovno uništavanje na velikim daljinama, a zaštita
vojnika, civilnog stanovništva i celokupnog ekonomskog potencijala svake zemlje
predstavlja veliki problem. Geologija (vojna), u sistemu priprema državne teritorije za
odbranu i vođenje borbenih dejstava, dobija još veći značaj, pre svega jer se solidnija zaštita
postiže dubljim ukopavanjem, izradom brojnih i tehnički složenijih objekata.
Vođenje borbenih dejstava 1999. godine od strane NATO-a, pokazala su da su neki objekti
(posebno nadzemni – površinski) nedovoljno dobri za zaštitu tj. nesvrsishodni. Međutim,
podzemni, a posebno oni na većim dubinama, vrlo dobri i sigurni.
8 /207
Primena geologije ima veoma veliki značaj i u običnom životu. Inžinjerijske starešine sa
solidnim geološkim obrazovanjem, potpomognuti drugim stručnjacima, uspešno su rešavali
sve geološke problem iz domena njihove delatnosti. U tome posebno se istakla inžinjerija
SAD (konstruisanjem aparata, nove metode klasifikacije materijala, dimenzionisanje
kolovoznih kontrukcija, rešenja sanacija raznih šteta itd, itd.).
Sovjetska (ruska) armija je, takođe, imala velikih uspeha u primeni geologije prilikom
rešavanja raznih problema na terenu.
Kod nas, pioniri ovog posla su profesor dr K. Petković i dr B. Milovanović, koji su izdali
1939. godine prvu knjigu ove vrste kod nas pod naslovom: “Ratna geologija”.
Prema tome, geologija nalazi svoju primenu u skoro svim građevinskim (inžinjerijskim)
radovima, počev od individualne zaštite (zakloni), preko izrade objekata za kolektivnu
zaštitu ljudstva i zažtitu ratne tehnike i drugih materijalnih sredstava, do izrade puteva,
mostova, aerodroma, vodoobjekata i drugih građevinskih objekata za masovno korišćenje.
Prevedeno na današnje vreme, izrada objekata za zaštitu ljudstva i MTS mora biti vrlo
racionalna, ali i vrlo masovna i moraju se graditi kao višenamenski.
Pri izradi ovih objekata mora se strogo voditi računa o ulaznim podacima o geološkim
elementima zemljišta, tj. znati osnovne geotehničke podatke mesta, zone, reona i širih delova
mesta na kome će se izvoditi građevinski radovi ili borbena dejstva. Ovo treba znati zbog
toga da bi uređenje položaja bilo najbrže, najbolje, tj. najracionalnija upotreba radne snage i
mehanizacije i da bi se postigla puna tehnička stabilnost, sigurnost i funkcionalnost
izgrađenih objekata.
Navodimo neki primer:

 Pri upotrebi minopolagača (ili bagera- kopača) neophodno je znati njegove tehničke
karakteristike i mogućnosti. Njegova primena je zavisna od nagiba terena, sastava i
debljine površinskog rastresitog pokrivača.
 Pri izvođenju rušenja puteva veći efekat se postiže u geološki nestabilnim terenima.
 Za prohodnost zemljišta izvan puteva, pored karakteristika feljefa, vrlo veliki značaj
imaju geološki sastav i osobine tla, nivo podzemnih voda i dr.
Sve u svemu, poznavanje geologije ima veoma veliki značaj i primenu u svim građevinskim
(vojničkim) delatnostima.
9 /207
1. GELOŠKI PROCESI U ZEMLJINOJ KORI I NA POVRŠINI

Stene Zemljine kore - litosfere stalno su izložene uticaju spoljašnih (egzogenih) i unutrašnjih
(endogenih) sila čija su delovanja suprotna. Dejstvom unutrašnjih sila stvaraju se raznovrsni
poremećaji stenskih masa u Zemljinoj kori, koji se ispoljavaju strukturnim deformacijama,
tj. ubiranjem i razlaganjem pojedinih delova Zemljine kore. Te deformacije Zemljine kore,
stvorene delovanjem tektonskih sila, nazivaju se tektonski poremećaji.
Procese i pojave koji su nastali uticajem spoljnih sila proučava egzodinamika, a one nastale
delovanjem unutrašnjih sila endodinamika.
Geodinamički procesi su skup procesa u litosferi koji su izazvani endodinamičkim i
egzodinamičkim silama, a manifestuju se na površini zemlje odnosno u reljefu. Endogenim
i egzogenim procesima nastaju stene koje se međusobno razlikuju svojim sastavom.
Egzogeni procesi oblikuju površinu Zemlje. Od stena na površini Zemlje nastaje tlo. Sastav
tla je različit s obzirom na stenu na kojoj se tlo razvija.
Dugotrajnim uzajamnim delovanjem spoljnih i unutarnjih sila menja se ne samo površinski
deo litosfere već i njeni dublji delovi.
Delovanje unutrašnjih sila rezultira jakim pokretima koji uslovljavaju nastajanje neravnina
na površini litosfere, uz globalne promene prostornih odnosa stenskih masa, dok spoljne sile
fizičkim razaranjem i hemijskim otapanjem stena, transportom razorenog i otopljenog
materijala i njegovom akumulacijom u nižim delovima terena stvaraju i oblikuju izgled
Zemljine površine - reljef.
Reljef je sveukupnost uzvišenja, udubljenja i ravnina raznih oblika i dimenzija, to jest,
ubrane, izlomljene, uzdignute ili spuštene stenske mase litosfere. To je granična površina
između litosfere i druge dve sredine: hidrosfere i atmosfere.
Sl. 2. Šematski prikaz geodinamičkih procesa

10 /207
Geološki procesi deluju u stalnim ciklusima preraspodeljujući hemijske elemente, minerale

i stene unutar Zemlje i na površini, sl. 317.
Sl. 3. Geološki procesi na Zemlji

Geološki procesi koji se odvijaju u Zemljinoj unutrašnjosti, kao što je magmatizam i
metamorfizam, pokreće Zemljina unutrašnja toplota.
Površinski procesi, kao što je raspadanje, izazivaju se sunčevom energijom ili drugim
atmosferilijama.
Na endogene procese čovek svojom tehnikom i tehnologijom ne može da utiče, niti može da
ih spreči. Manifestacije njihovog delovanja su u velikom dijapazonu: od onih lokalnog
karaktera, do onih koje zahvataju velika područja. U inženjerstvu je opšte prihvaćeno, da se
tim procesima ne treba niti može suprostavljati, već ih treba što bolje izučiti, predvideti i
prilagoditi objekte tako da štetne posledice budu što je moguće manje.
Procesi koji su doveli do obrazovanja reljefa na površini Zemlje, rasporeda kopna i mora,
nastanka vulkana i zemljotresa oduvek su interesovali naučnike. Vremenom je došlo do
izdvajanja nekoliko takozvanih “geotektonskih teorija", ustvari, hipoteza koje je trebalo da
objasne nastanak današnjeg reljefa i rasporeda kontinenata i okeana.
Sl.4. Prianjanje obalnih linija Afrike i Južne Amerike u doba „Pangee“ (slučajnost ili)
11 /207
1.1. Tektonske ploče

Površina naše planete nalik je šarenici ili puzla slagalici. Izgrađena je od velikog broja
litosfernih ploča različite veličine. One se neprekidno kreću, razdvajaju ili sudaraju.
Njihovim kontaktom nastaju najstrašnije sile na Zemlji:vulkani i zemljotresi.
Još 1912. godine, nemački geolog Vegener (Wegener), vođen očiglednom podudarnošću
izgleda kontinenata južne Amerike i Afrike, predložio je hipotezu o kretanju kontinenata.
Na osnovu ove hipoteze, engleski geolog Artur Holms (Arthur Holmes)
je 1930. godine, a zatim i Hari Hes (Harry Hess) koncipirali su ideju o
razmicanju okeanskog dna, koja je dopunila ideju o pomeranju
kontinenata. Nakon dugotrajnog prikupljanja brojnih geofizičkih i
geoloških podataka, koji su naučno potvrdili ove ideje, šezdesetih
godina, zaslugom brojnih istrazivača, oblikovana je konačna i
sveobuhvatna hipoteza o tektonici ploča, nazvana "nova globalna
tektonika". Prema ovoj teoriji, Zemljina kora je izdeljena na niz
fragmenata, koje čine i kontinenti, i koji se lagano kreću u određenim
pravcima relativno malim ali postojanim brzinama (između 1 i 12
cantimetara u toku jedne godine). Kretanjem, dolazi do sudaranja segmenata ovih ploča, pri
čemu se u zoni sučeljavanja javljaju dodatni tektonski procesi i njihovi pratioci - zemljotresi.
U zonama sučeljavanja okeanskih i kontinentalnih segmenata zemljine kore, često se
okeanska kora (koja je znatno tanja od kontinentalne) podvlači pod kopneni deo zemljine
kore i formira tzv. subdukcioni proces.
Sl. 5. Subdukcija: okeanska-okeanska ploča;okeanska-kontinentalna i kontinentalna-kontinentalna

Dakle, subdukcija predstavlja proces podvlačenja jednog dela Zemljine kore pod drugi deo.
Pudvučeni deo kore lagano tone u tzv. Zemljin omotač (omotač zemljinog jezgra) dostižući
dubine od nekoliko stotina kilometara, na primer: tri aktivne velike subdukcione ploče:
Apeninska, Helenska i Mizijska.
Dugo godina su svi endogeni procesi objašnjavani takozvanim “fiksističkim" hipotezama za
koje je zajedničko gledište o Zemljinoj kori kao čvrstoj ljusci, podložnoj deformacijama
samo u nekim “labilnim" zonama. Najznačajnije mesto među ovim hipotezama imala je
“teorija geosinklinala". Ona se zasnivala upravo na postojanju labilnih zona u kojima se
12 /207
tokom dugog perioda odvija taloženje materijala, da bi potom došlo do izdizanja i stvaranja
planinskih venaca. U ovim područjima javljaju se i značajni seizmički pokreti (zemljotresi),
a za neke od faza u razvoju geosinklinale karakteristična je i pojava vulkanizma. Iako je bilo
teško shvatiti funkcionisanje geosinklinala, svi geološki događaji na Zemljinoj površini
objašnjavani su na ovakav način. Dakle, bez obzira na razumevanje ili ne, sva razmišljanja
o pokretima u Zemljinoj kori i svim geološkim događajima prilagođavana su ovoj hipotezi.
Nažalost, i posle nekoliko desetina godina od kada je teorija geosinklinala odbačena, mnogi
u svetu “misle” po teoriji geosinklinala, odbijajući da prihvate nove teorije - tektonika ploča.
Teorijom tektonike ploča, 60-tih godina prošlog veka, tektonika dolazi do odgovora na
pitanja o nastanku, mehanizmu funkcionisanja i razvoju planete Zemlje. Posebna grana
tektonike koja se bavi proučavanjem recentnih ili mladih tektonskih pokreta i oblika naziva
se neotektonika.
Polazeći od stanovišta da je u davnoj geološkoj prošlosti postojao jedan jedinstveni kontinent
(Pangea -"Svezemlja") i jedan okeanski prostor (Pantalasa - prem grčkoj boginji mora),
analizirajmo kako je došlo do stvaranja većeg broja odvojenih ploča.
Tektonika (grč. „tekton“ - graditi) je grana geologije koja proučava strukture u Zemljinoj
kori. Sa posebnom pažnjom tektonika proučava poreklo tih struktura, odnosno sila koje su
zaslužne za njihovo stvaranje.
Tektonski pokreti su povezani sa kretanjem litosferskih ploča. Posebna sfera Zemlje u kome
je manifestacija tektonskih pokreta najintenzivnija i gde su tektonske strukture
najočiglednije naziva se tektonosfera. Tektonosfera obuhvata Zemljinu koru i gornji deo
Zemljinog omotača (astenosferu).
Spoljni deo je Zemljina kora, koja može biti
okeanska ili kontinentalna. Kontinentalna
kora je debela oko 45 kilometara i izgrađena je cca 8 km
cca 45 km
pretežito od granita. Okeanska kora je gušća
(teža) od kontinentalne, debela je oko 8
kilometara i pretežito je izgrađena od bazaltnih
stena. Ispod Zemljine kore nalazi se mantl ili
Zemljin omotač koji ima drugačija svojstava
od kore. Gornji deo omotača i Zemljina kora
čine litosferu - čvrsta sfera Zemljine planete,
debela oko 100 km. Gornji deo omotača,
neposredno ispod litosfere naziva se
astenosfera - ona je u “tečnijem” stanju od
litosfere jer se nalazi na dubinama na kojima su
temperature blizu onih na kojima se stenski
materijal topi.
Sl. 6. Gornji omotač i kora
13 /207
Sl.7. Položaj granica ploča na preseku Gornjeg omotača i kore

Kako je rečeno, Zemljina litosfera nije jedinstvena ploča, već je podeljena u nekoliko većih
i manjih, čvrstih ploča (sl. 324). Danas postoji sedam velikih i dvadesetak manjih,
međusobno odvojenih ploča koje se neprekidno kreću. Sve ploče se nalaze u stanju
izostazije, tj „plutanja“ na relativno tečnijoj astenosferi. Astenosfera svojim strujanjima
prouzrokuje kretanje litosfernih ploča. Zbog svog kretanja, ploče reaguju jedna sa drugom,
odnosno sudaraju se, udaljavaju se jedna od druge ili se smiču jedna pored druge. Teorija
tektonike ploča zapravo tretira kretanje ploča i njihovu međusobnu interakciju.
U predhodnom pasusu videli smo šta je Zemljina litosfera i kako je ona podeljena na manje
ploče. Glavno pitanje na koje teorija tektonike ploča treba dati (daje) odgovor je - „šta
uzrokuje kretanje litosfernih ploča?“ Zbog velikih temperatura koje vladaju u Zemljinoj
unutrašnjosti (oko 5000 °C u jezgru), dolazi do prenosa toplote (energije) prema površini.
Deo energije prenosi se procesima kondukcije. Međutim, ovaj proces je vrlo spor i ne pruža
objašnjenje za neki od fenomena koji se dešavaju danas na površini. Drugi način prenosa te
ogromne količine energije je da se taj istopljeni stenski materijal fizički penje u hladnije
delove Zemlje (prema zakonima o prenosu energije). Uzburkana masa u ovakvim uslovima
teži da se probije naviše i vrši pritisak na čvrste delove gornjeg omotača i samu Zemljinu
koru. Kontinentalna kora iznad ovih toplih tačaka (“hot spots") neko vreme se lagano izdiže,
a zatim dolazi do njenog razlamanja i tonjenja duž ovakvih sistema pukotina. Istopljeni
materijal iz dubine sada može da se probije na površinu i svojim utiskivanjem stvara pritisak
koji uslovljava razmicanje blokova kore. Izbijanje ovog istopljenog, magmatskog materijala
nije ništa drugo do vulkanizam, a njegovim hlađenjem nastaje nova okeanska kora.
Šta pokreće ploče - konvekciono strujanje astenosfere
Kretanje uzrokovano razlikom u temperaturi naziva se konvekciono strujanje (sl. 322) i
generalno se vezuje za fluide. Toplija voda je lakša a hladnija teža zbog čega dolazi do
njenog kretanja tj. konvekcionog strujanja. U velikim basenima, jezerima morima i
okeanima kretanje vode je važno za njihov opstanak. Pomenimo Golfsku struju gde voda,
zbog razlike u temperaturi, “putuje” više hiljada kilometara. Sličan proces je cirkulacija
14 /207
vazduha u atmosferi. Gušći, hladniji vazduh tone a lakši, topliji se izduže stvarajući jako
strujanje, ponekad i vremenske nepogode. I mi se svakoga dana srećemo sa konvekcionim
strujanjima kuvajući kafu kada zagrejana, toplija voda kao lakša isplivava na površinu a
hladnija tone ka dnu.
Konvekciono strujanje je prihvatljivo i za objašnjenje mehanizma kretanja stena.
Osim temperature konvekciono strujanje u stenama zavisi i od razlike u njihovoj gustini.
Teorija tektonike ploča koja bazira na konvekcionom strujanju, podrazumeva kretanje
okeanske ili kontinentalne litosfere po astenosferi, njihovo razmicanje, podvlačenje ili
sučeljavanje. Subdukcija omogućava podvlačenje, smeštaj "hladnijih i težih" stena na
velikim dubinama, njihovo zagrevanje i stapanje kada se stvorena magma i zagrejane stene
kao lakše tektonskim pokretima izdižu i ponovo vraćaju na površinu. One se hlade, postaju
teže i proces se ponavlja. Konvekciona strujanja i tektonska akivnost omogućavaju
neprekidno kretanje delova naše planete. I dok energija iz unutrašnjostu stvara planinske
vence i okeane dotle Sunce, voda i vazduh svojom energijom eroduju kako bi Zemlja bila
ravna. Ova neprekidna borba unutrašnjih i spoljašnjih sila omogućava život kakvog
poznajemo na Zemlji.
Konvekciona strujanja u mnogim tektonskim sredinama prouzrokuju i magmatsku aktivnost.
U početku se smatralo da se ploče litosfere kreću kao ”pasivni putnici” na stenosferi, pri
čemu je mesto riftova i subdukcionih zona određivano položajem i veličinom konvekcionih
strujanja u omotaču. Novija, prihvaćena saznanja, potvrđuju pretpostavku da su i same ploče
aktivni učesnici ovih procesa.
Konvekciono strujanje u omotaču je, kako
pomenusmo, intenzivnije ako je veća razlika
u temperaturi i gustini stena. Postoje dve
hipoteze o konvekcionom strujanju:
jednoslojni model strujanja i dvoslojni model
strujanja.
U jednoslojnom modelu strujanje se javlja u
celom (donjem i gornjem) omotaču a u
dvoslojnom modelu konvekciono strujanje se
javlja u dva sloja, jedan sloj ispod 670 km, u
Donjem omotaču a drugi iznad 670 km. u
Gornjem omotaču. Teorijska i laboratorijska
proučavanja o konvekcionim strujanjima se
slažu sa dvoslojnim strujanjem u omotaču, ali
većina geofizičkih ispitivanja ukazuje na
jednoslojno strujanje u omotaču.
Sl.8. Konvekciona strujanja u omotaču, jednoslojni model (A) i dvoslojni model (B)
15 /207
Konvekciona strujanja u omotaču su važna za razumevanje geoloških procesa na našoj

planeti. Bez dovoljne količine toplote unutar Zemlje nema kretanja ploča litosfere ili dizanja
kapljica magmi, nema magmatzma, vulkanizma, metamorfizma ili tektonike. I kao što
rekosmo nebi bilo života na Zemlji.
Sl. 9. Konvekciona strujanja i osnovni oblici kretanja litoloških ploča

Ovo je vrlo efikasan proces u prenosu energije kroz Zemlju i predstavlja jedan od osnovnih
„motora“ u kretanju litosferskih blokova.
Da zaključimo, ovo je glavni uzročnik kretanja kontinenata i njihove međusobne
interakcije, što obrađuje (i dokazuje) teorija tektonike ploča!
Kao što smo videli, litosferske ploče kreću se po astenosferi. Prilikom tog kretanja ploče
reaguju jedna sa drugom, odnosno one se sudaraju, smiču jedna pored druge ili međusobno
udaljavaju. Vrsta njihove interakcije definiše tip granice između dve ploče, odnosno tip
njihove margine.
Na Zemlji postoji sedam velikih ploča: Severnoamerička, Južnoamerička, Afrička,
Pacifička, Evroazijska, Australijska i Antarktička (sl. 324). Najveća je Pacifička ploča,
koja se nalazi u bazi Pacifičkog okeana i izgrađena je samo od stena okeanske litosfere i
pripada grupi okeanskih ploča. Većina ploča, međutim, izgrađena je od stena kontinentalne
i okeanske litosfere (Afrička, Južnoamerička itd.) i pripadaju tzv. kontinentalnim pločama.
Ploče srednje veličine su: Karibska, Naca, Filipinska, Arabijska, Kokos i Skotia.
16 /207
Tabela 1
Ime ploče Površina Kontinent
106 km²
1. Tihookeanska ploča 103.3 Tihi okean
Severna Amerika i
2. Severnoamerička ploča 75.9
severoistočni Sibir
3. Evroazijska ploča 67.8 Evropa i Azija
4. Afrička ploča 61,3 Afrika
5. Antarktička ploča 60.9 Antarktik
6. Indo-australijska ploča 47.2 Australija i Indija
7. Južnoamerička ploča 43.6 Južna Amerika
Sekundarne tektonske ploče Tercijarne tektonske ploče

1. Arabian plate – Arapska ploča African Plate – Afrička ploča
2. Caribbean plate – Karipska ploča 1. Madagascar Plate – Madagaskarska ploča
3. Cocos plate – Kokosova ploča 2. Nubian Plate – Nubijska ploča
4. Juan de Fuca plate – Huan de Fukova ploča 3. Seychelles Plate – Sejšelska ploča
5. Scotia plate – Skotija (Škotska ploča) 4. Somali Plate – Somalijska ploča
6. Nazca plate – Naska ploča Antarctic Plate – Antarktička ploča
Kerguelen microcontinent – Kergelenski
7. Philippine plate – Filipinska ploča 1. mikrokontinent
2. Shetland Plate – Šetlandska ploča
South Sandwich Plate - Južna sendvič ploča
3. (Sendvička ploča)
17 /207
Sl. 10. Sedam velikih – (glavne) i više malih – (sporedne) litosferne ploče Zemljine litosfere
18 /207
(izvor:
Sl.11. Glavne litosferske ploče Zemljine litosfere sa strelicama koje ukazuju na smer
kretanja pojedinih ploča (karakter interakcije između litosferskih ploča, odnosno tip granice).
Postoji nekoliko načina na koji jedna ploča može interagirati sa drugom što proizvodi
nekoliko tipova granica (margina ploča) između dve litosferske ploče: divergentni (ploče
se kreću jedna od druge), konvergentni (ploče se kreće jedna ka drugoj, tj. sudaraju se) i
transformni tip granice (jedna ploča se smiče pored druge) (sl.11.) Postoji i kolizija
kontinentalnih ploča kada grade visoke planinske vence
Sl.12. Pregled tipova granica između litosferskih ploča.

19 /207
Divergentni tip granice - divergentna margina može se predstaviti kao velika fraktura, tj.
sistem fraktura od kojih se litosferne ploče kreću jedna od druge (sl. 12 A.). Divergentni tip
granice se može javiti ili na okeanskoj, ili na kontinentalnoj kori. Ako je prisutan na
okeanskoj kori, onda se ovaj tip granice manifestuje kao srednjeokeanski greben (kao što je
to slučaj na Atlantiku). Duž ovog grebena dolazi do izlivanja novih magmatksih stena koje
se utiskuju u one starije, predhodno izlučene. Na ovaj način okeansko dno se širi i dolazi do
kretanje kontinenata. Divergnetni tip granice na kontinentalnoj kori se javlja kao sistem
pukotina i raseda koje formiraju velike doline, odnosno tzv. strukturu rifta (kao Istočno-
Afrički riftni sistem). Duž rifta, dolazi do istanjivanja kontinentalne kore i do odmicanja
jednog kontinenta od drugog. Krajnji rezultat „riftovanja“ je formiranje novog okeana (sa
pravom okeanskom korom). Dakle, prvobitna faza svakog okeana je faza riftovanja. Za
divergentni tip granice je karakteristična vrlo jaka vulkanska i trusna aktivnost.
Termin koji se koristi za ovaj proces razlamanja kontinentalne kore je “rifting" ili riftovanje,
a velike sisteme raseda koji se stvaraju u ovoj fazi nazivamo riftovima. Ako posmatramo
današnje geotektonske odnose, početna faza riftovanja (bez vulkanizma) je u toku duž
Crvenog mora, a neke tendencije razlamanja postoje i u istočnim delovima Afrike.
Konvergentni tip granice - ovaj tip granice predstavlja mesto duž koga se dve litosferske
ploče međusobno sudaraju. S obzirom da postoje okeanski i kontinntalni tip ploča, možemo
imati tri tipa interakcije: okean-okean, kontinent-kontinent i okean-kontinent (sl. 12 B).
Okenanska kora je teža (gušća) od kontinentalne pošto je izgrađena, izmeđuostalih, od
bazaltnih stena, dok je kontinentalna izgrađena od granitnih stena. Ovo znači da kada se
sudari okeanska kora sa kontinentalnom, okeanska kora će se, kao teža, “podvući” ispod
kontinenatalne kore. Ovaj proces naziva se subdukcija, a zone gde se ovaj proces dešava
nazivaju se zonama subdukcije. Okeanska ploča može se podvući (subdukovati) ili ispod
kontinentalene ploče (primer Andi) ili ispod druge okeanske ploče (pimer Indonezije). Za
subdukcione zone karakteristična je snažna vulkanska i trusna aktivnost.
Subdukcija se završava kada se sva okeanska kora konzumira, tj “podvuče” ispod
kontinenta. Tada dolazi do sučeljavanja jedne kontinentalne ploče sa drugom
kontinentalnom pločom. Ovaj proces se naziva kolizija (sl. 12 C.). Kolizijom dva kontinenta
stvaraju se ubrani planinski lanci kao što su Himalaji ili Alpi. Primer kod nas su Dinaridi,
koji čine deo Aplskog orogenog lanca. Za kolizione zone karakteristična je snažna trusna
aktivnost.
Transformni tip granice - ovaj tip granice je predstavljen velikim frakturama i rasedima u
Zemljinoj litosferi duž kojih se jedna litosferna ploča kreće (smiče) pored druge (sl.12 D.).
Primer ovakog tipa granice je San Andreas rased u Kaliforniji duž koga se smiče Pacifička
ploča pored Severno-Američke ploče. Ovaj tip granice prate vrlo intenzivni potresi.
20 /207
Sl. 13. Transformni tip granice - San Andreas rased u Kaliforniji
Sl. 14. Glavne litosferske ploče Zemljine litosfere sa strelicama koje ukazuju na smer
kretanja pojedinih ploča – granice između granica ploča.
21 /207
Sl. 15. Osnove tektonike ploča - šematizirano
22 /207
1.2. Tektonski pokreti Zemljine kore

Dakle, kretanjima ploča mogu se tumačiti i objašnjavati svi endogeni procesi koji su samo
njihova prateća manifestacija. Položaj vulkana na Zemljinoj površini i oblasti sa izraženom
seizmičkom aktivnošću se (sa nekim retkim izuzecima) jasno podudaraju sa granicama ploča
litosfere.
Površina naše planete nalik je slagalici ili puzla slagalici. Izgrađena je od velikog broja
litosfernih ploča različite veličine. One se neprekidno kreću, razdvajaju ili sudaraju.
Njihovim kontaktom nastaju najstrašnije sile na Zemlji:vulkani i zemljotresi.
Geodinamički procesi su skup procesa u litosferi koji su izazvani endodinamičkim i
egzodinamičkim silama, a manifestuju se na površini zemlje odnosno u reljefu.
Geotektonika se bavi proučavanjem pojava koje su posledica delovanja pokreta u Zemlji.
Tektonika je vrlo bitna grana geologije jer izučavanjem tektonskih procesa i oblika dolazimo
do odgovora kao što su: zašto dolazi do potresa, gde se formiraju vulkani, zašto se stvaraju
planine, zašto i gde dolazi do formiranja naftnih rezervoara ili ležišta mineralnih sirovina.
Znači, poznavanjem i razumevanjem tektonike možemo dobiti odgovore bitne ne samo za
geologiju i fundamentalnu nauku, već tektonika može imati i svoju primenu u svim delovima
ljudske delatnosti, najviše i najvažnije u građevinarstvu.
Tektonski pokreti su povezani sa kretanjem litosferskih ploča. Posebna sfera Zemlje u kome
je manifestacija tektonskih pokreta najintenzivnija i gde su tektonske strukture
najočiglednije naziva se tektonosfera. Tektonosfera obuhvata Zemljinu koru i gornji deo
Zemljinog omotača (astenosferu).
Tektonske pokrete možemo klasifikovati na razne načine. Tektonski pokret ima svoju
dinamiku i kinematiku. Po dinamici, tektonski pokreti mogu biti spori, brzi, ritmički itd.
Po kinematici tektonski pokreti mogu biti vertikalni, horizontalni, silazni, talasasti…
Jedna od popularnijih je i klasifikacija Žilbera (G. Gillberta -1890) koji je tektonske pokrete
klasifikovao na epirogene i orogene. Epirogeni pokreti su pokreti stvaranja kojim su nastali
kontinenti ili okeani. Orogeni pokreti su tektonski pokreti kojima nastaju planinski venci.
1.2.1. Endodinamički pokreti
Najznačajniji endodinamički pokreti su: magmatski, metamorfni, tektonski i seizmički
pokreti.
Unutrašnje (endogene) sile stvaraju i
uzrokuju nastanak najvećih reljefnih
oblika. Unutrašnje sile prouzrokovane su
neprestanim kretanjem litosfernih ploča a
to su: vulkani, potresi, bore i rasedi.
Dejstvom unutrašnjih sila stvaraju se
raznovrsni poremećaji stenskih masa u
Zemljinoj kori, koji se ispoljavaju Sl. 16. Endodinamičke aktivnosti
23 /207
strukturnim deformacijama, tj. ubiranjem i razlaganjem pojedinih delova Zemljine kore.

Deformacije Zemljine kore, stvorene delovanjem tektonskih sila, nazivaju se tektonski
poremećaji.
Geološki procesi deluju u stalnim ciklusima preraspodeljujući hemijske elemente, minerale
i stene unutar Zemlje i na površini, sl. 317.
Procesi koji se odvijaju u Zemljinoj

unutrašnjosti, kao što je magmatizam i
metamorfizam, pokreće Zemljina unutrašnja
toplota.
Površinski procesi, kao što su raspadanje,
izazivaju se sunčevom energijom i drugim
atmosferilijama.
Sl. 17. Izvor spoljašnjih sila - sunce

Strukturne oblike u stenskim masama najlakše je izučavati u slojevitim sedimentnim
stenama. Činjenica da se slojevi lako vizuelno prate, da se geološkim kompasom može
dovoljno pouzdano meriti njihova orijentacija, kao i u tome da se drugi elementi sklopa i sve
druge planare mogu orijentisati u odnosu na slojeve.
1.2.1.1. Magmatski pokreti
Stopljeni materijal (magma) iz dubine Zemlje, koji se pokreće usled promena toplotnog
režima, teži da se penje ka Zemljinoj površini, ili biva utisnut u stene litosfere pa se tu hladi
ili se izliva na površinu. Stene nastale konsolidacijom rastopa u dubini, nazivamo
plutonskim, a ceo proces plutonizmom. Izlivanje magmatskog rastopa na površinu Zemlje
nazivamo vulkanizmom, a stene obrazovane na ovakav način vulkanskim stenama. Glavne
magmatske površinske manifestacije su: vulkani, izlivi, gejziri i topla vrela, sulfatare....
1.2.1.1.1. Vulkanizam
Vulkani nastaju kao posledica tektonske aktivnosti Zemljine unutrašnjosti. Tektonska
aktivnost najizraženija je u graničnim zonama pojedinih tektonskih ploča na mestima
subdukcije (podvlačenja) i spreadinga (razdvajanja-razmicanja). Sve procese vezane za
izbacivanje čvrstog, tekućeg i gasovitog užarenog materijala na površinu Zemlje nazivamo
vulkanizam.
Vulkanizam je jdna od pojava na Zemlji koja je verovatno najviše privlačila čovekovu
pažnju od njegovog postanka pa sve do današnjih dana. Izlivanje usijane mase na površinu
Zemlje, često praćeno snažnim eksplozijama, u čoveku izaziva strah, ali i stalnu želju da
sazna nešto više o ovoj pojavi. Danas, na osnovu proučavanja savremenih vulkana ili
produkata nastalih delovanjem onih iz geološke prošlosti, možemo dati neke odgovore o
uzrocima i mehanizmu vulkanskih erupcija, kao i o područjima na Zemlji na kojima do njih
dolazi.
24 /207
Sl.18. Nastanak vulkana u zoni subdukcije
Kada pritisak rastopljenih stena ispod

površine zemlje postane prevelik, starije
stene, obično u pratnji lave i gasova, izlaze
kroz pukotinu ili otvor u Zemljinoj kori.
“Vulkan” je pojam koji opisuje pukotinu i
tipičan kupasti oblik planine nastao kao
posledica prelivanja lave, starijih stena i
vulkanskog pepela kroz milione godina. Više od 80% materijala od kojeg je građena
Zemljina kora dolazi iz vulkana. Tokom geološke istoriju nebrojene vulkanske erupcije
formirale su morsko dno i neke planine, a izduvni gasovi iz vulkana zaslužni su za formiranje
Zemljine atmosfere. Smatra se da pojam “vulkan” dolazi od imena Vulcano koji predstavlja
vulkansko ostrvo u Italiji. Ipak, originalno, sam pojam vulkan potiče od imena Vulcan (bog
vatre i kovačkog zanata u rimskoj mitologiji). Deo geologije koji proučava vulkane naziva
se vulkanologija (eng. vulcanology).
Vulkan uglavnom ukratko definišemo kao završetak dugačke pukotine duž koje lava izbija
na površinu. Pri tom, lava se može izliti na kopno - to su subaerski ili na dno mora ili okeana
- submarinski vulkani.
U opštem slučaju vulkan poseduje vulkansku kupu, krater (ili grotlo), dovodni kanal i
vulkansko ognjište. Oko postojanja ognjišta postoje različita mišljenja, ali jedna od ključnih
činjenica koja ide u prilog njegovom postojanju su potpuno različiti tipovi vulkanskih
erupcija kod lokacijski bliskih vulkana.
Ovakva slika je krajnje uopštena, s obzirom da neki vulkani i nemaju izraženu kupu. Ukoliko
je ima, ona može biti različitih dimenzija,
od veoma niskih (stotinak metara), do
gigantskih, kakvu ima havajski vulkan
Mauna-loa. Kupa ovog vulkana izdiže se
preko 4.100 m iznad nivoa mora, a može se
pratiti još 4-5.000 m ispod mora. Inače,
najveći evropski vulkan je Etna na Siciliji,
sa kupom prečnika oko 40 km i visine
3.280 m. Kupe nekih vulkana mogu biti
raznete eksplozijom ili delimično urušene,
pa se tako formiraju široki krateri - kaldere,
kod drugih, pak, kupe skoro i da ne postoje
- lava se izliva duž pukotina koje mogu biti
dugačke i preko 100 km.
Sl. 19. Vulkan – osnovni elementi
25 /207
Vulkani se na površini Zemlje ne pojavljuju bez nekakvog reda i smisla. Najčešće je

vulkanizam vezan za granice ploča litosfere. Najintenzivniji vulkanizam, što je jasno ukoliko
poznajemo kretanje ploča, javiće se u zoni srednjookeanskog grebena (atlantski greben i dr.).
Ovi vulkani su submarinski i retko se vide na površini. Vulkanizam na konvergentnim
granicama ploča, kao što su subdukcije okeanske pod kontinentalnu i okeanske pod
okeansku ploču, lakše se registruje na površini i to su poznate zone na primer u takozvanom
„Vatrenom pojasu Pacifika". Postoje i vulkani koji se pojavljuju iznad usamljenih „toplih
tačaka" (zona poremećenih toplotnih tokova ispod Zemljine kore), kao što su havajski ili
neki vulkani na kontinentalnim pločama.
Vulkanske zone su:
- Vatreni pojas Pacifika,
- Atlanska vulkanska oblast,
- Sredozemna vulkanska oblast i
- Istočnoafrička vulkanska ploča.
Sl. 20.Glavne vulkanske oblasti

Vulkani su vidljivi dokazi aktivnosti planete koji izbacuju magmu iz Zemlje. Magma je
užarena žitka masa rastopljenih stena koja se diže kroz pukotine i pod uticajem pritiskaka
izbija na površinu. Vulkani nastaju na mestima gde se dve ploče razmiču, a erupcije vulkana
su vrlo snažne i razorne.
-Najviši vulkan na svetu je Mauna Loa na ostrvu Havaji (Hawai) čija visina iznosi 17 km
od morskog dna. NAZIV ERUPCIJA MESTO
-1883. godine eruptirao je vulkan
Mauna Loa stalne erupcije ostrvo Hawaii, SAD
Krakatau u Indoneziji, a to je najjača
St. Helens stalne erupcije SAD
erupcija zabeležena do danas.
Tabela 2 Piton De La Fournaise stalne erupcije ostrvo Reunion
26 /207
Tipovi vulkana
Prema načinu postanka, kao i prema obliku kupe i kratera, vulkane razvrstavamo u 3 grupe:
Eksplozivni tip - vulkani koji postaju eksplozijom lave,
gasova i pare, pri čemu je lava zastupljena u manjoj meri.
Izbačeni materijal je raspršen u komade, blokove, pa i prašinu,
koji se zajedno sa gasovima sliva (posle eksplozije) niz padine
vulkana, formirajući kružni prstenasti bedem oko kratera.
Lavični tip - vulkani kod kojih se
aktivnost vulkana ogleda pretežno u
izlivanju lave, dok su erupcije odsutne.
Ovaj tip vulkana najčešće formira ploče i
platoe oko kratera, tako da su kupe skoro
sasvim odsutne. Ovaj tip vulkana je na
Havajima (npr. Mauna Kea).
Mešoviti tip ili stratovulkan - tip vulkana kod koga se
javljaju i eksplozivni i lavični vid vulkanske aktivnosti.
Njegova kupa je zato složenog karaktera: u njenom
sastavu se javljaju naizmenično naslagani lava i
eksplozivni materijal (Vezuv, Etna).
Razni autori i izvori proučavanja vulkana vrše podele

po više faktora ispitivanja i proučavanja, jedno od
podela vulkana prikazana je na slici 20.
Sl. 21. Tipovi vulkana - jedna od mogućih podela

27 /207
Podela vulkana po aktivnosti:

 Aktivni - koji danas rade,
 Pritajeni - koji su u privremenom mirovanju i
 Ugasli - koji su radili u praistorijskom vremenu Zemlje.
Mauna Loa
Sl.22. Podela vulkana po aktivnosti

Po mestu izbijanja lave
Tabela 3
Po mestu izbijanja lave
Podmorski-koji se javljaju na dnu mora i okeana. Vulkani koji
nastaju ispod nivoa mora ili okeana nemaju izgleda da zadrže
1. svoj oblik duži vremenski period nakon prestanka erupcije, jer ih
nagriza slana morska voda, a kupe (vrhovi) koje izađu iznad
nivoa vode postaju žrtve kretanja talasa (erupcija podmorskog
vulkana Marsili)
Kopneni - koji se javljaju na površini kopna

2. Najveći kopneni vulkan Kalimandžaro
3. Priobalni - koji se javljaju duž kopnenih i okeanskih oboda

Primer priobalnog vulkana
28 /207
Tabela 4
PODELA VULKANA PO VRSTI ERUPCIJE

Rb Tip erupcije vulkanske lave Slika
Strombolski tip - male,

ali česte erupcije
1.
2. Vulkanološki tip - gusta lava formira

kratke tokove
Havajski tip - kada se lava lagano izliva

preko ruba vulkana
3.
Vezuvski tip - snažne erupcije nakon

dugog perioda mirovanja
4.
Pelaški tip - burne erupcije propraćene

izbacivanjem materijala koji se velikom
brzinom kreće niz
5.
vulkansku kupu
Banjdajsanski tip - odlikuje se

6. izuzetno razornim erupcijama, bez pojave
lave
7. Islandski tip - kada lava lagano ističe iz

pukotina
29 /207
Prema radu sadašnjih vulkana sve erupcije mogu se grupisati u sedam osnovnih tipova:
1. Strombolski tip (po vulkanu Stromboli u Sredozemlju) se odlikuje ritmičkim kretanjem
lave u krateru i ritmičkim obnavljanjem erupcija.
2. Vulkanološki tip (po vulkanu Vulkano u Sredozemlju) odlikuje se jakim erupcijama koje
izbacuju na površinu ogromne količine vulkanskog materijala.
3. Havajski tip (po vulkanima na Havajima) odlikuje se mirnim erupcijama, odnosno
izlivima bazične lave.
4. Vezuvski tip (po Vezuvu u Italiji) je složeni tip rada vulkana. Odlikuje se naizmeničnim
izlivima lave i eksplozijama koje daju raskomadani vulkanski materijal, stvarajući na taj
način složeni tip vulkanske kupe.
5. Pelaški tip (po vulkanu Mon Pele na Karibima) ogleda se u formiranju igličaste stubaste
lave, koja se konsoliduje kao stub iznad kratera. Ovaj tip odlikuje se snažnom eksplozijom i
pojavom užarenih oblaka pare i gasova iz kojih se zatim konsoliduje stubasto telo na vrhu
kratera.
6. Banjdajsanski tip (po vulkanu Banjdajsan u Japanu) odlikuje se izuzetno razornim
erupcijama, bez pojave lave (Krakatau 1883).
7. Islandski tip (po Islandskim vulkanima) kada lava lagano ističe iz pukotina.
Sl. 23. Vulkanska zona havajskih vulkana

30 /207
Na tip vulkanske aktivnosti posebno utiču gasovi:
- izbijanje magme na Zemljinu površinu naziva se erupcija, može biti mirna (Havaji), ali
i eksplozivna - to zavisi od količine vodene pare u lavi,
- ako magma sadrži velike količine vodene pare (90% svih gasova čini vodena para),
erupciju prati tutnjava i lakši potresi (eksplozija),
- iz vulkana izbija ogromna količina piroklastičnog materijala,
- od velikih količina vodene pare nastaju veliki oblaci iz kojih, uz munje i gromove, pada
kiša,
- kada se ta kiša pomeša sa pepelom, stvara vrelu kašu koja putuje niz padinu (lahari),
- nakon toga svega izbija magma (lava) i
- ako je magma gusta, hladi se i nastaje čep u krateru, pritisak raste = eksplozija.
Lakoisparljivi sastojci mogu u zonama ugašenih vulkana da izbijaju na površinu u obliku

takozvanih fumarola, kao što je to slučaj u Dolini deset hiljada dimova na Aljasci. Specifičan
vid ovih pojava su sulfatare - mesta izbijanja sumporvodonika. Ovom prilikom dolazi do
stvaranja naslaga elementarnog sumpora na površini Zemlje. Nekada ove koncentracije
mogu biti i ekonomski značajne.
Blizina nedovoljno ohlađenog magmatskog tela može da prouzrokuje pojavu toplih izvora.
Vode koje potiču od lakoisparljivih magmatskih komponenata (juvenilne) ili vode
atmosferskog porekla koje poniru u dubinu i tamo se zagrevaju (vadozne), mogu da se pojave
na površini u vidu toplih izvora. Specifičan vid ovih izvora su gejziri, kod kojih topla voda
povremeno izbija pod velikim pritiskom koji stvaraju gasovi kojima je ona obogaćena u
dubini. Najpoznatiji gejziri su oni u Jeloustonskom parku (SAD) i na Islandu, a „gejzir" koji
se nalazi kod nas u Sijarinskoj banji ustvari je nastao veštački (topla voda izbija duž istražne
bušotine).
Važno je poznavati prirodne opasnosti (eng. natural hazards), kao što su poplave, suše i
oluje (uragani, tajfuni), a medu njima značajno mesto zauzimaju geološke opasnosti (eng.
geological hazard). Tri su prirodne opasnosti geološkog tipa. To su potresi, vulkanske
erupcije i klizišta i odroni. Zato je za njihovo prognoziranje, praćenje i procenu rizika, kao
i tehničko savetovanje i kontrolu, neophodno poznavanje geonauke.
Postvulkanske pojave
To su pojave koje označavaju završnu fazu vulkanske aktivnosti u jednoj oblasti. Među
njima treba izdvojiti: gejzire, fumarole, solfatare, termalne izvore, sufione...
31 /207
1.2.1.1.2. Gejziri
Gejzir (islandski. geysa - vrtlog, tok) je geotermalni izvor na Zemljinoj površini koji u manje
ili više redovinim vremenskim razmacima izbacuje kipuću vodu i paru kao fontanu u vazduh.
Ime gejzir je dobio po Islandskom izvoru Geysir. Gejziri se nalaze uglavnom na vulkansko
aktivnim područjima (Island, Novi Zeland, Čile, Nacionalni park Yellowstone u SAD- u.
Sl.24. Gejzir
Mnogi naučnici ovu pojavu upoređuju sa pojmom fontane kako bi na što jednostavniji način
objasnili funkcionisanje rada gejzira. Gejziri su oblik prirodne pojave koja za svoj „rad“
zahtevaju kombinaciju topline, vode i podzemnih tunela koji zajedno deluju poput cevi.
Kako su gejziri vrlo retka pojava treba napomenuti da se nalaze u blizini aktivnih vulkanskih
područja. Jedan od glavnog razloga zbog kojeg dolazi do samog efekta gejzira je blizina
magme. Do eksplozije gejzira dolazi kada površinske vode dođu u kontakt sa vrućim
stenama gde započinje zagrejavanje vode. Deo vode koji je u dodiru sa vrućom stenom
pretvara se lagano u paru i nastaje jak pritisak (povišeni pritisak), dolazi do podizanja kipuće
vode/pare kroz pukotine na površinu. Iz raznih razloga erupcije gejzira mogu nestati ili se
promeniti. Neki su izbacivali vodu u visinu do 500 metara, iako taj postotak čini manji broj
gejzira.
U svetu je poznato više od 1000 gejzira od kojih se 50% nalazi na teritoriju SAD-a, a nalaze
se uglavnom na vulkansko aktivnim područjima. Najpoznatiji američki gejzir zove se Old
Faithful smešten u Nacionalnom parku Jelouston (100 gejzira i 3.400 termalnih izvora, na
površini od oko 8.000 km²) u američkoj saveznoj državi Vajoming. Njegove erupcije su
uobičajena pojava i pojavljuju se otprilike svakih 60-ak minuta. U nacionalnom parku
Jelouston nalazi se najviši aktivni gejzir na svetu - gejzir "Parobrod" sa maksimalnom
visinom mlaza od 60 do 115 metara.
Ostali poznati gejziri su: Dolina Gejzira (poluostrvo Kamčatka, Rusija, Azija), El Tatio,
(Čile, Južna Amerika), Vulkansko područje Taupo (Severno ostrvo, Novi Zeland, Okeanija),
Haukadalura (Island, Evropa) i ostali manji. Generalno - najpoznatiji su gejziri na Islandu.
Manji postotak gejzira ima mogućnost erupcija do visine od 500 metara. Ovakav termalni
izvor u pojedinim zemljama može služiti kao voda koja se upotrebljava za centralno grejanje
32 /207
kao što je to na Islandu. Osim za grejanje koriste se za grejanje dvorana i staklenika. Takođe,
gejziri su postali zanimljiva atrakcija koja oduševljava turiste širom sveta.
Gejzir Vaimangu nalazi se na Novom Zelandu, a poslednja erupcija bila je 1904 i tada je
postigao rekordnu visinu mlaza od 457 m, dok je masa izbačene vode iznosila 800 tona.
1.2.1.1.3. Fumarole
Fumarola (od latinskog fumus - dim) je pukotina (ventil) na zemljinoj površini iz kojih šište
vulkanske pare i gasovi. U zavisnosti od hemijskog sastava gasova, dele se na: sulfatare i
mofete.
Magma koja leži relativno blizu površine, je uzročnik vodene pare jer ona zagrejava
podzemne vode, koje pod pritiskom pronalaze put da izbiju na površinu. Sa druge strane
gasovi kao ugljen dioksid, sumporni dioksid i sumporovodik najčešće se emituju direktno iz
magme. Fumarole su često prisutne u blizini aktivnih vulkana za vreme razdoblja njihovog
relativnog mirovanja između dveju erupcija.
Fumarole su usko povezane s termalnim izvorima i gejzirima. U područjima gde se nivo
podzemnih voda diže blizu površine, fumarole mogu postati vruća vrela. Fumarola bogata
sumpornim gasovima zove se sulfatara, a fumarola bogata ugljenim dioksidom zove
mofeta.
a) Sulfatare, str. mesta gde pored vodene pare izbija i sumporna kiselina, kao i sumpor-
vodonik. Sublimacijom iz pare i gasova izdvaja se sumpor i tako deponuje oko mesta
izbijanja, formirajući sulfatare. Najznačajnije sulfatare nalaze se u bližoj okolini Vezuva,
poznata kao Pucuola. Jedna manja sulfatna nalazišta nalaze se u Koselju kod Ohrida. Zbog
karakterističnog mirisa - na pokvarena jaja, su vrlo prepoznatljive. Predstavljaju eshalacije
pregrejane vodene pare i drugih vulkanskih gasova, pre svega CO2 i H2S. Ime su dobile po
vulkanu Sulfatari u Flegrejskim poljima, gde iz pukotina sa dna kratera izbija vodena para
(temperature od 130 - 165 0C) i vulkanski gasovi. Neposredno oko pukotina obara se i
nagomilava sumpor.
Sl.25. Šematski prikaz gejzira i fumarole

b) Mofete su mesta gde iz pukotina izbija uglavnom hladnija ugljenična kiselina, čija je
temperatura niža od 100 ºC. Ako ugljenična kiselina nije slobodna, već je rastvorena u
običnoj ili mineralnoj vodi, javljaju se kiseljaci. Poznata je mofeta Pseća pećina u okolini
33 /207
Napulja, u kojoj se pas brzo uguši, pošto se ugljen dioksid, kao teži, nagomilava na
pećinskom podu. Za čoveka nema opasnosti, pošto je viši od sloja ugljen dioksida.
Sl.26. Šematski prikaz sistema hidrotermalnih vulkana – postvulkanske pojave.

1.2.1.1.4. Sufioni - mesta gde izbijaju vodena para udružena sa metanom, ugljenom i
sumpornom kiselinom. Od drugih postvulkanskih, gasnih pojava se razlikuju po tome što
gasove izbacuju visoko, gde se oni kondenzuju i vraćaju u omanji basen najčešće kružnog
izgleda. U ovim basenima se izdvaja borna kiselina pogodna za eksploataciju. Temperatura
sufiona kreće se od 100 do 175 ºC.
Suf
H2SO4
CH4,
C2, SO2
Sl.27. Šematski prikaz sufiona, gejzira i fumarole

1.2.1.1.5. Termalni izvori - izvori koji imaju temperaturu višu od srednje godišnje
temperature vazduha određenog mesta. Voda termalnih izvora može biti juvenilnog porekla
(nova ili mlada voda - nastala kondenzacijom iz magme) ili vodoznog (od atmosferske vode
koja je dospela na dubinu, zagrejala se i vratila na površinu). Ove vode obično su bogate
mineralnim materijama, pa se koriste kao lečilišta - banje. Srbija je veoma bogata termalnim
vodama što svedoči o jakoj vulkanskoj aktivnosti u prošlosti. Po visokoj temperaturi poznate
34 /207
su Vranjska Banja 94º, Sijarinska Banja 71º, Jošanička Banja 78º, Lukovska Banja 56-63
0
C i dr.
Toplotna energija termalnih izvora koristi se u novije vreme i za pokretanje turboagregata i
dobijanje eklektrične energije: Italija u oblasti Toskane, Kalifornija (SAD), Kamčatka
(Rusija).
Izlučivanjem i taloženjem
mineralnih materija, rastvorenih
u vreloj vodi, oko kratera
gejzira, formiraju se raznovrsni
oblici. Najčešće se izlučuju
karbonatne materije i talože u
obliku bigrenih naslaga i
aragonita, koji se izlučuje samo
iz toplih izvora, čija je
temperatura veća od 30 0C.
Sl.28. Gejzir u Sijarinskoj Banji, srbija - 71 0C
1.2.2.Tektonski pokreti
Kretanja ploča litosfere uslovljavaju u graničnim područjima različite deformacije stena
Zemljine kore. Tektonskim pokretima nazivamo sva ona vertikalna, horizontalna i kosa
pomeranja stenskih masa, koja utiču na formiranje reljefa, a posledica su delovanja
unutrašnjih sila. Razlikujemo epirogene i orogene pokrete.
Endodinamika
Sl. 29. Tektonski pokreti – podela

35 /207
1.2.2.1. Epirogeni pokreti

1.2.2.1.1. Transgresija i regresija
Epirogeni pokreti (grč. epiros - kopno, genezis - postanak) - lagano i dugotrajno izdizanje i
spuštanje (kolebanje - vertikalni pokreti) kopnenih masa na velikim prostranstvima.
Epirogeni pokreti dovode do kontinenata i okeanskih basena, tj to su makroceline na Zemlji.
Ova kretanja najbolje se mogu registrovati u priobalnim oblastima. Kao posledice epirogenih
pokreta javljaju se nadiranje morske vode na kopno usled spuštanja kopna - transgresija i
povlačenje vode sa kopna usled njegovog izdizanja – regresija.
Sl.30. Epirogeni pokreti: 1- transgresija i 2 – regresija
Pri izdizanju stenskih masa kod epirogenih pokreta nastaju kontinenti ili geoantiklinale, a
spuštanjem nastaju okeanski bazeni ili geosinklinale.
Vertikalne oscilacije kopnenih masa odvijaju se i danas. U današnje vreme ova kretanja
mogu se pratiti preciznim instrumentima, pa tako znamo da se, na primer, severna obala
Baltičkog mora izdiže se prosečno 1 cm godišnje, a da se istovremeno južna obala spusta.
Skandinavsko poluostrvo izdiže i to u centralnim delovima dosta velikom brzinom od 1.5
cm godišnje. Zapadne obale Balkanskog poluostrva tonu, dok se istočne izdižu. Potopljene
zidine antičkih gradova, kako na jadranskoj obali, tako i na obalama Francuske, ukazuju nam
na transgresije iz istorijskog perioda. Epirogeni pokreti iz dalje geološke prošlosti mogu se
identifikovati na osnovu specifičnih stenskih tvorevina koje se formiraju u ovakvim
uslovima.
Treba zapamtiti i ne ispustiti iz vida da su epirogeni pokreti samo jedna od blagih sporednih
manifestacija koje prate globalne geotektonske procese.
36 /207
Sl.31.Skandinavsko poluostrvo izdiže

se u centralnim delovima brzinom od
0,8 - 1,5 cm godišnje.
Sl. 32. Zapadne obale Balkanskog poluostrva tonu, dok se istočne izdižu
1.2.2.2. Orogeni pokreti
Orogeni pokreti (grč. oros - planina, genesis - nastanak) su oni endogeni horizontalni,
vertikalni ili kosi pokreti koji dovode do stvaranja nabora i formiranje planinskih venaca.
Pri ovim pokretima dolazi do nabiranja i razlamanja stenskih masa i formiranja
karakterističnih oblika reljefa, kao što su planinski venci, depresije, razlomi i sl. Oni se
odigravaju u geosinklinalama pod bočnim pritiskom čvrstih masa koje ograničavaju
geosinklinale.
Geosinklinalama nazivamo duboke prostrane okeanske bazene, kakvi su danas Tihi i
Atlanski okean, u kojima se neprekidno taloži materijal koji donose mnogobrojne reke sa
kontinenta - geoantiklinala.
Kao posledica odnošenja raspadnog materijala sa kopna i njegovog taloženja u morskim
dubinama, kao i usled drugih uzroka, dolazi do poremećaja ravnoteže između kontinenata i
mora. Usled toga kontinenti, svojim bočnim potiskom, sužavaju geosinklinalni prostor te
nastaje ubiranje slojeva, sl.345. Nabori vremenom, izbijaju iznad morske površine i trajanjen
potiska postaju sve viši, da bi, najzad, prešli u visoke planinske vence. Istovremeno, erozijom
istanjeni kontinentalni delovi pucaju i komadaju se, pri čemu neki tonu, a drugi se dižu. U
nastale depresije preliva se voda iz dotadašnje geosinklinalne oblasti i tako nastaje nova
geosinklinala. U tako stvorenoj geosinklinali počinje se taložiti materijal pod čijim teretom
37 /207
dno sve više tone, a suprotno - kontinenti se dižu. Ovaj proces je cikličan te se u tim
neprekidnim procesima sastoji evolucija Zemljine kore.
Sl. 33. Šema ubiranja u geosinklinali praćena vulkanskom erupcijom

Geološki najmlađu geosinklinalu Evroazijskog kontinenta predstavlja oblast mladih
venačnih planina: Pirineja, Alpa, Dinarida, Karpata, Balkana, Kavkaza, Kordiljera i planina
srednje Azije, čije je ubiranje počelo u mezozoiku i završilo se u pliocenu.
Prema pravcu delovanja, orogene pokrete delimo na tangencijalne - horizontalne i radijalne
- vertikalne. Svaka od ovih vrsta pokreta imaće za posledicu formiranje karakterističnih
oblika u Zemljinoj kori.
Sl.34. Poprečni presek jedne potpune (normalne) bore i njeno rasčlanjivanje na sastavne
delove
Tangencijalni (horizontalni) pokreti dovode do ubiranja, a radijalni (vertikalni) do
izdizanja i spuštanja masa duž vertikalnih i kosih pukotina raseda. Najčešće oba ova oblika
deluju istovremeno. Ubiranje i rasedanje je redovno praćeno pojačanom vulkanskom
aktivnošću.
Osnovni oblik koji nastaje delovanjem tangencijalnih (horizontalnih) pokreta jeste bora, a
radijalnih (vertikalnih) je rased.
38 /207
1.2.2.2.1. Sloj
Slojevitost je najvažnije strukturno obeležje sedimentnih stena. Čine je slojevi, odnosno
taložna tela ujednačenog litološkog sastava, odvojena od slojeva u krovini i podini
planarnim diskontinuitetom ili slojnom površinom. Elementi pada planare (ravnine
pukotine ili položaja sloja). Geološke planare: površine slojevitosti, površine škriljavosti,
površine mehaničkog diskontinuiteta (rupture, pukotine, rasedi, klizne površine) itd.
Sloj je geološko telo, izgrađeno od manje ili više istovetnog materijala. To je osnovni
element sedimentih stena, nastao kao rezultat jedne kontinuirane faze sedimentacije, čiji je
prvobitni položaj horizontalan ili subhorizontalan. Od podinskog i povlatnog sloja izdvojen
je površinama slojevitosti, koje predstavljaju granice mehaničkog diskontinuiteta. Normalno
rastojanje između donje i gornje površi slojevitosti je debljina sloja.
Prema debljini, slojevi se dele na:
 liske (ispod 5 mm)
 ploče (od 5 do 50 mm)
 slojeve (5 do 60 cm)
 banke (debljina veća od 60 cm).
Sl.35.Slojevi stenske mase sa osnovnim elementima
Sl. 36. Sloj, povlatni (krovina) i podinski (podina) slojevi
39 /207
Sl. 37. Pojave na podini i povlati jednog geološkog sloja

Sloj je u prostoru određen svojim elementima pada, azimutom i padnim uglom. Vrlo je
važno poznavati elemente pada sloja, zbog određivanja elemenata bora koje slojevi
izgrađuju. Tako je, u terenima koji imaju složen tektonski sklop, važno odrediti da li su
slojevi u prevrnutom ili normalnom položaju. To se najčešće radi na osnovu ispitivanja
karakteristika primarnih planara, pri čemu se najčešće koriste sledeći kriterijumi:
biostratigrafsko prostiranje, gradaciona slojevitost, kriterijum odnosa klivaža prema
slojevitosti, ispitivanje sedimentnih struktura, analiza bora nižeg reda, itd.
Osnovni elementi na osnovu kojih se odredjuje položaj sloja u prostoru su: azimut pravca
pruzanja, azimut pravca pada i padni ugao sloja.
40 /207
Azimut pravca pružanja sloja () je ma koja horizontalna linija povučena po njegovoj
površini slojevitosti.
Geometrijsko mesto tačaka sa istom kotom na jednoj geološkoj ravni zove se pružanje.
Normalno na pružanje u merenoj ravni stoji padna prava ravni.
Azimut i padni ugao:
- Azimut pada (ν) je horizontalni ugao koji zaklapa geološka lineara (ili padna prava
geološke planare) sa pravcem severa, meren od pravca severa u smeru kazaljke na satu.
- Padni ugao (α) je vertikalan ugao izmedu horizontalne ravni i geološke lineare, odnosno
padne prave geološke planare.
Sl. 38. Osnovni elementi sloja - obeležavanje
Sl.39. Geološki kompas i način merenja elemenata sloja
41 /207
Sl.40. Elementi pada sloja

Azimut pravca pada nagnutog sloja () je upravan na azimut pravca pružanja datog sloja
(pravac po kojem bi se slivala voda prosuta po nagnutom sloju).
Ugao pada () je ugao između horizontalne ravni i površine slojevitosti.
Elementi pada planare (ravnine pukotine ili položaja sloja). Geološke planare: površi
(površine) slojevitosti, površi škriljavosti, površi mehaničkog diskontinuiteta (rupture,
pukotine, rasedi, klizne površi) itd.
Prvobitni položaj sloja je horizontalan, naknadnim tektonskim pokretima slojevi su nagnuti
pod različitim uglovima.
Pojava sloja na površini terena naziva se izdanak (isklinjavanje).
Debljina sloja je vertikalna udaljenost izmedu krovine i podine.
Debljina
Sl. 41. Isklinjavanje sloja (izdanak) i šematski prikaz elemenata sloja

42 /207
Sl. 42. Šema obeležavanja sjoja na geološkoj karti

Konkordantni slojevi: medusobno paralelni slojevi, bez obzira na nagnutost i naboranost.
Diskordantni slojevi: ugaona diskordantnost.
Sl. 43. Konkordantnost i diskordantnost slojeva - slika
Sl. 44. Prividno konkordantni i diskordantni slojevi:A

i C - morski talozi, B - kopneni talozi: a - konkordantni
slojevi, b,c, d - diskordantni; - polegla bora, debljina
sloja i diskordancija
43 /207
1.2.2.2.2. Bora
Bore (nabori) su deformacijske strukture koje nastaju plastičnom deformacijom, savijanjem
ili nabiranjem planarnih strukturnih elemenata u stenama ili stenskim telima (npr. slojnih
površina, površina folijacije ili škriljavosti, pločastih magmatskih tela i sl.). Bore nastaju
usled bočnog ili vertikalnog delovanja sila na Zemljinu koru - nastaju pod uticajem bočnih
pritisaka ili kompresije koje dolaze iz dva suprotna smera u litosferi.
Na delovanje naprezanja stene se ponašaju kao elastične, plastične ili krte materije zavisno
od: vrste stene (petrografski sastav), veličini i brzini naprezanja i temperaturi. Na taj način u
stenama razlikujemo deformacijske strukture nastale:
- krtim lomom: pukotine i rasedi i
- plastičnom deformacijom: bore.
• Bora se sastoji od antiklinale i sinklinale.
• Antiklinala je izbočeni (konveksni), sinklinala (konkavni) udubljeni deo bore.
Osna ravan (simetrala) deli antiklinalu i sinklinalu na krila bore. Najizbočeniji deo
antiklinale naziva se teme, a najuvučeniji deo sinklinale naziva se dno bore.
Sl.45. Bore – nastanak i elementi bora – šematski prikaz.

44 /207
Sl. 46. Bore- osnovni elementi „in situ“

 Antiklinala - izdignuti (konveksni) deo bore.
 Sinklinala - udubljeni (konkavni) deo bore.
45 /207
Sl.47.Vrste bora: položaj osne ravni prema horizontalnoj ravni - uspravne, kose, prebačene,
polegle i utonule (zagnjurene)
Sl. 48. Bora - polegla bora sa

elementima obeležavanja i „in situ“
polegla bora u Kanadi.
46 /207
S obzirom na položaj osne površine prema krilima bore razlikuju se: normalne, izoklinalne
i lepezaste bore.
Sl. 49. Položaj osne površine prema krilima bore
47 /207
Prema odnosu dužine i širine razlikujemo 3 tipa bora:
- d/š = 1:3 tri puta duža nego šira - BRAHIANTIKLINALA

(d>>š) - BRAHISINKLINALA
- d/š<1:3
- d/š = 1:1 doma (antiklinala)

bazen (sinklinala)
brahisinklinala
Sl.50. Bore - odnos dužine i širine

48 /207
Sl. 51. Složene antiklinalne i sinklinalne forme (na)bora.
49 /207
Složene antiklinale (antiforme) velikih razmera nazivamo antiklinorijum, a složene velike

sinklinale - (sinforme) - sinklinorijum.
Sl.52. Bore - sinklinorijum i antiklinorijum.

Dakle, od snage bočnog pritiska i karakteristika stena zavisiće koliki će stenski kompleks
biti zahvaćen nabiranjem. Može biti nabran jedan ili više slojeva. Pravilnost i mogućnost
nabiranja zavisi od osobina, debljine i heterogenosti sastava stena.
Kod poleglih bora moguće je da, usled nastavka snažnih usmerenih pritisaka dođe do
njihovog otkidanja i kretanja, pa tako nastaju navlake ili složeni sistem navlaka šarijaži.
Dimenzije nab(o)ranih oblika mogu biti veoma različite - od nekoliko milimetara do
nekoliko kilometara.
Naprezanje i tipovi deformacija - sažetak: venačne planine, depresije i taložni bazeni
Sl. 53. Naprezanje i tipovi deformacija – bore i rasedi
50 /207
1.2.2.2.3. Rasedi
Rasedi su mehanički diskontinuiteti stenske mase, po kojima se odigralo kretanje. Nastaju
usled naprezanja u stenskoj masi. Rasedi su osnovne jedinice litosfere, čvrstog plašta
Zemljine kore, koje nastaju pucanjem i pomicanjem delova stenske mase pod uticajem sila
gravitacije, ekspanzije ili kompresije. U trenutku kad pritisak neke od ovih sila nadjača
elastičnost stena, dolazi do njihovog pucanja i stvaranja dva stenska bloka - krila. Prilikom
rasedanja dolazi do kretanja blokova (krila) raseda. Površina po kojoj su relativno kretani
blokovi, naziva se rasedna površina - paraklaza. Ukoliko je rasedna površina pod nekim
uglom u odnosu na horizontalu, razlikuje se povlatno krilo, iznad, i podinsko krilo, ispod
rasedne površine.
Sl.54. Elementi raseda – vektorski elementi

Ukupno odstojanje dve tačke, koje su pre rasedanja bile sastavljene, naziva se celokupno
kretanje, koje se predstavlja vektorom definisanim elementima: padom, dužinom i
smerom relativnog kretanja blokova. Horizontalna komponenta relativnog kretanja blokova
je hod, a vertikalna - skok
raseda.
Sl.55. Hod i skok raseda
Prema relativnom kretanju krila, rasedi se dele na:

1. normalne ili gravitacione rasede, kod kojih je jedno krilo spušteno;
2. reversne rasede, kod kojih je kretano povlatno krilo naviše, uz kosu rasednu
površinu;
3. rasede horizontalnog tipa (transformni – transkurentni rasedi), koji mogu biti
levi i desni. Njihovo kretanje se određuje na taj način što posmatrač zamišlja da blok
na kome stoji miruje, dok se blok sa druge strane raseda kreće na levo (levi
transkurentni rased) ili na desno (desni transkurentni rased). Transformni rasedi su
posebna vrsta raseda horizontalnog tipa u oblasti srednjeokeanskih grebena.
51 /207
Sl.56. Rasedi - prema relativnom kretanju krila
52 /207
Prema sklopu okoline, odnosno, prema odnosu na glavne strukture područja, rasedi se dele
na:
1. longitudinalne - paralelne sa pružanjem slojeva, odnosno, paralelne sa osama većih
nabornih struktura;
2. poprečne (transverzalne) rasede, upravne na pružanje slojeva;
3. kose (dijagonalne) rasede, koji su u odnosu na pružanje slojeva pod nekim uglom.
Prema padnom uglu rasedne površine, izvršena je podela raseda na: horizontalne i
subhorizontalne (0-10°), blagog pada (10-30°), srednjeg pada (30-60°), strmog pada
(60-80°) i subvertikalne i vertikalne rasede (80-90°). Posebni tipovi subvertikalnih raseda
a padom različitog smera u različitim tačkama duž pružanja, nazivaju se ezitativni rasedi.
Sl. 57. Razni tipovi raseda i bora koje se mogu javiti u Zemljinoj kori
53 /207
Kod normalnih raseda dolazi do spuštanja krovinskog krila u odnosu na podinsko i pri tome
obično do širenja stenske mase. Obratno, kod reverznih raseda krovinsko krilo se izdiže, a
podinsko spušta pri čemu obično dolazi do koncentracije stenske mase.
Položaj paraklaze određuje se kao kod slojeva pružanjem, smerom nagiba i uglom nagiba.
Pomeranje krila po paraklazi može biti u različitim smerovima. Ako se pomeranje krila vrši
normalno na pružanje paraklaze, dolazi do međusobnog horizontalnog udaljavanja ili
približavanja krila - hoda raseda, te njihovog vertikalnog udaljavanja - skoka raseda (slika
57), h - hod raseda, s - skok raseda).
Kod nekih raseda javlja se samo horizontalni pomak krila duž paraklaze. Takvi rasedi
nazivaju se horizontalnim ili transkurentnim.
Paraklaza i krilne ravni mogu biti nagnute pod bilo kojim uglom prema horizontalnoj ravni.
Sl. 58. Paraklaza i krilne ravni i rotacija krovinskih krila listričkih normalnih raseda
Složeni rasedni oblici koji su u prirodi češći od usamljenih raseda, mogu biti: stepeničaste
strukture, tektonski rovovi i horstovi. Stepeničaste strukture nastaju istosmernim
kretanjem rasednih blokova po paralelnim ili subparalelnim rasednim površinama.
Tektonski rov (graben), je posledica spuštanja centralnih blokova u odnosu na periferne,
dok se horst (timor) formira relativnim spuštanjem perifernih blokova, dok centralni ostaje
izdignut.
Rasedanje dovodi do mehaničke dezintegracije i prekida u stenama i stenskim masama.
Rasedne ravni (površine) na površini Zemlje predstavljaju i zone intenzivnijeg fizičkog i
hemijskog raspadanja (trošenja - erozije). U reljefu se često prikazuju kao lokalne depresije
ili uske doline, odnosno uske zone sa naglom, skokovitom promenom reljefa.
54 /207
Sl. 59. Blok dijagram raseda sa horstom (grabenom) rovom- složeni rasedni oblici
Najbolje proučen rased je rased San Andreas u Kaliforniji.
Sl. 60. Rased San Andreas u Kaliforniji

Najviše planine na Zemlji su vrlo PLANINA KONTINENT VISINA
mladi delovi reljefa i pripadaju Mt. Everest Azija 8.850 m
mladom gromadnom gorju, a nalaze Aconacagua J. Amerika 6.960 m
McKinley Sev. Amerika 6.195 m
se na aktivnim mestima gde se Kilimandžaro Afrika 5.965 m
litosferne ploče dodiruju- rasedima. Elbrus Evropa 5.642 m
Tabela - 5
55 /207
1.2.2.2.4. Navlake
Navlake su strukturni oblik litosfere nastao navlačenjem jedne stenske mase preko druge
delovanjem velikih i dugotrajnih horizontalnih naprezanja u Zemljinoj kori po položenoj
paraklazi ili reversnim rasedanjem bora.
Manje navlake nastaju iz poleglih bora ili reversnih raseda (sa blagim, skoro horizontalnim
padom rasedne površine i amplitudom kretanja stena do nekoliko kilometara) i gravitacionim
klizanjem.
Velike navlake nastaju istiskivanjem stenske mase u visinu, nakon čega se istisnuta masa
gravitacijski prostire na okolne
stenske komplekse. Tako pokrenute
naslage mogu biti navučene na veoma
veliku površinu.
Velike navlake nazivaju se šarijaži,
kada pokrenute naslage mogu biti
navučene na vrlo velikoj površini - od
nekoliko desetina, pa do više od
stotinu kilometara.
Sl.61. Navlaka
Pri navlačenju razlikuje se krovinski, relativno pokrenuti (navučeni) deo terena i podinski,
relativno nepokrenuti dio. Ishodišno područje pokrenute stenske mase naziva se korenom
navlake. On je najčešće veoma poremećen. Najudaljeniji deo navlake je čelo. Pojavu kad je
krovinski deo mestimično erodiran pa se vide naslage podine nazivamo tektonskim oknom.
Odvojeni ostatak navlake je navlačak ili tektonska krpa.
Sl. 62. Elementi navlake i navlačnih terena

Elementi navlake i navlačnih terena:
- Autohton - podinske stene koje nisu doživele pomak,
- Alohton - stene koje leže iznad autohtona i tektonski su transportovane od svog izvornog
mesta nastanka,
- Navlaka (Nappe, Thrust sheet) - Navučena stenska masa iznad navlačnog raseda,
- Čelo navlake - današnja najperifernija granica glavnog dela alohtona,
56 /207
- Navlačak (Klippe) - erozionii ostatak alohtona na autohtonu ispred čela navlake i

- Tektonsko okno (Window) - mesto na kojem je erozijom uklonjen deo alohtona tako da na
površini izdanjuju stene podloge.
- Koren navlake - je deo navlake koji se nalazi u graničnom prostoru sa susednom jedinicom.
Obično je poremećen i pokriven drugim strukturnim jedinicama.
Navlačni rased (thrust fault, navlaka) je specifičan tip reversnog raseda sa izrazito blago
nagnutom rasednom površinom.
Tipične za kompresioni tektonski režim gde dolazi do sažimanja kore u horizontalnom smeru
- Krovinsko krilo se transportuje preko podinskog krila sa pomakom dominantno u smeru
nagiba (dip-slip)
- Navlake odlikuje relativno veliki horizontalni pomak (>5 km do nekoliko 10 taka i čak
do stotinu kilometara), ali se termin “thrust” često koristi i za strukture manjih razmera.
Navlake se retko kada javljaju izolovane.
Set navlaka koje dele iste litološke i/ill strukturne karakterisitke naziva se navlačni
kompleks.
Navlačni rased u bazi čitavog kompleksa
naziva se décollementili detachment fault.
Formiraju dugačke, linearne zone poznate kao
navlačni pojas (fold-and-thrust belt, thrust
belt).
Orogenetski pojasevi.
- Foreland bazeni uz orogenetske pojaseve.
- Akrecijske prizme uz subdukcijske zone.
Sl. 63. Elementi navlake: o - tektonsk okno, n- avlačak, č1- čelo navlake, č2- pretpostavljeno
čelo navlake, po - t ektonsko poluokno
57 /207
Sl. 64. Navlake - primeri

1.2.2.2.5. Pukotine
Pukotine su planarne deformacione strukture koje nastaju putem krtog loma u mineralima,
stenama i stenskim masama, čime se bitno smanjuje njihov primarni fizički kontinuitet,
odnosno kohezija. Pukotine nastaju kada sile kojima je stenska masa izložena prekorače
određenu granicu čvrstoće, i dolazi do loma. Te sile su najčešće tektonskog porekla.
Pukotine u stenskim masama čine grupe koje se nazivaju familije ili sistemi pukotina.
Pukotina je ravan diskontintinuiteta po kojoj nije, za razliku od paraklaze raseda, došlo do
većih pomaka u stenskoj masi. Po načinu postanka pukotine se dele na:
• primarne ili dijagenetske, nastale u fazi formiranja stena i
• sekundarne, nastale zbog endo i egzogenih uticaja na već formiranu stenu.
Pukotine su mehanički diskontinuiteti stenske mase, po kojima je kretanje toliko malo da se
ono može zanemariti u datom veličinskom području posmatranja. Dakle, za razliku od
raseda, pukotine su razlomi, po kojima „nije došlo“ do kretanja blokova stenske mase.
Sl. 65. Pukotine - planarne deformacione strukture u stenama - posledica krtog loma
Sistem pukotina je veća grupa diskontinuiteta koja obuhvata sve pukotine u odgovarajućem
području stenske mase. Čine ga grupe (familije) istih ili različitih pukotina koje se
međusobno presecaju. Ukrštanjem više grupa pukotina stenska masa se deli u manje ili veće
blokove. Takav deo stenske mase, oivičen sa svih strana pukotinama, naziva se monolit (grč.
monos - jedan, lithos - kamen, iz jednog komada).
58 /207
Proučavanje i poznavanje ispucalosti stenskih masa ima veliki značaj kod izvođenja radova
u njima (bušenje, injektiranje...) kao i za prognozu razvoja savremenih geodinamičkih
procesa (površinsko raspadanje, klizanje, odronjavanje i sl).
U genetskom pogledu ispucalost može biti primarna, tektonska, ispucalost fizičko -
mehaničkog i hemijskog raspadanja, gravitacijska, tehnogena i druga ispucalost.
Primarna (dijagenetska) ispucalost - sedimentne stene odlikuje slojevitost. Ispoljava se
slojnim površinama pravilnog prostornog rasporeda, velikom dužinom pružanja i malim
razmakom između slojnih ravni (površina) bez pukotinskih ispuna.
Tektonska (sekundarna) ispucalost je najzastupljeniji vid diskontinuiteta. Javlja se u
rasedima ili pukotinama smicanja. Takve rupture mogu biti vrlo duge, široke i duboke.
Obično se pojavljuju pojedinačno ili u grupama ili sistemima, često uglačanih zidova sa
strijama.
Sl. 66. Tektonske koordinate i troosni ellipsoid deformacija

Prema načinu postanka - geneze pukotina, pukotine se dele (po kinematici njihovog
nastanka) na: tenzione, kompresione i pukotine smicanja.
Sl.67. Klasifikacija pukotina

59 /207
Sl.68. Klasifikacija pukotina - opis
Sl. 69. Endokinetičke (primarne) pukotine
60 /207
Sl. 70. Pukotine u naboranim stenama
Sl. 71. Egzokinetičke (sekundarne) pukotine

61 /207
 Tenzione pukotine (zatezanja) nastaju u ravni koja je normalna na ravan maksimalne

tenzije.
Sl.72. Sistemi tenzionih pukotina zapunjenih kalcitom, Vardarska zona, zapadna Srbija
 Kompresione (pritisne) ili relaksacione pukotine nastaju u ravni normalnoj na osu
maksimalne kompresije. Karakteriše ih to što zjape, ili je taj otvor zapunjen nekim
sekundarnim materijalom - kalcit, itd.
Sl.73. Konjugovani sistem kliznih pukotina u peridotitima, ofioliti Vardarske zone, zapadna
Srbija
 Pukotine smicanja nastaju u h0l ravnima, koje sa osama maksimalne tenzije i
maksimalne kompresije (tektonske ose c i а) teorijski zaklapaju ugao od 45°.
Tipične konfiguracije međusobnog odnosa (sečenja) pukotina su:
• Y preseci, koji nastajaju pri kontrakciji stene (konfiguracija ivica je pod uglom 120° ima
najmanu moguću energiju).
• X preseci, nastaju, kada se pod oštrim uglom seku dve družine sistematskih pukotina i
• T preseci nastaju pri sečenju pravougaonih dužina pukotina. Pažnja: “presečena” pukotina
je mlađa i manja.
Pukotine u vidu manjih pukotina koje su simetrične ili asimetrične u vidu („konjskog
repa“).
62 /207
Peraste strukture su morfološki oblici koji liče na

ptičija pera, a javljaju se na površi pukotine
(plumose - perast).
Sl.74. Peraste structure pukotina
Klasifikuju se prema položaju u odnosu na sloj u
kojem se nalaze: poprečne, uzdužne,
dijagonalne.
Pukotine većih dimenzija su dijaklaze, a manjih,
leptoklaze.
Uzroci postanka su: ekspanzija, apsorpcija vode, hlađenje, stezanje i rastezanje, propratna
pojava drugih tektonskih pojava (rasedi, bore, navlake).
Ako su naknadno ispunjene drugom mineralnom masom nastaju žile ili žice.
Analizu rasporeda, orijentacije i učestalosti pukotina - definisanje setova, odnosno sistema
pukotina.
Osim podataka o orijentaciji i rasporedu setova pukotina, za potpunu analizu pukotina
potrebno je odrediti i
- dužinu pukotina,
- otvorenost pukotina,
- veličinu razmaka među pojedinim
pukotinama (odnosno učestalost pukotina) i
- gustoću pukotina, kao i ustanoviti menja li se
koji od ovih parametara s obzirom na:
- promenu petrografskog sastava stena,
- promenu debljine slojeva i dr.
Učestalost pukotina istog seta moguće je izraziti
pomoću prosečnog razmaka među pukotinama
toga seta, merenjem po pravcu normalno na
pružanje seta.
Takođe, učestalost pukotina istog seta moguće je
izraziti brojanjem pukotina tog seta unutar
određenog“standardnog”okvira posmatranja
(npr. unutar kruga, kvadrata i sl.).
Korištenjem ovakvog standardizovanog okvira
posmatranja moguće je izraziti i gustoću
pojedinog seta pukotina (ρp), kao odnos
kumulativne dužine pukotina odgovarajućeg
seta (L) i površine kruga posmatranja:
ρ p = L / r2 π
Sl.75. Pukotine - elementi učestalosti
63 /207
„Y“ preseci, koji nastajaju pri

kontrakciji stene (konfiguracija
ivica je pod uglom 120° ima
najmanju moguću energiju).
„X“ preseci, nastaju, kada se pod

oštrim uglom seku dve družine
sistematskih pukotina
„T“ preseci nastaju pri sečenju

pravougaonih dužina pukotina.
Pažnja: “presečena” pukotina je

mlađa i manja!
Skup više manjih i jedne veće

pukotine koje su simetrične ili
asimetrične u vidu („konjskog
repa“).
„Peraste strukture“ su
morfološki oblici koji liče na
ptičija pera, a javljaju se na površi
pukotine (plumose- perast).
Vrste pukotina
Sl.76. Prikaz vrsta pukotina

64 /207
1. Tenzione (zatezne) pukotine: zidovi ovih pukotina orijentisani su normalno na najkraću

osu elipsoida naprezanja (osa σ ).
Sl.77.Tenzione (zatezne - vlačne) pukotine u

krečnjacima
2. Kompresione (pritisne) ili stilolitske pukotine: zidovi ovih pukotina orijentsani su

normalno na najdužu osu elipsoida naprezanja (os σ1).
Sl.78. Kompresione (pritisne) ili stilolitske pukotine

Veličina oštrog ugla između perastih pukotina i rasedne površine najčešće je 45°. Pri tom
važi da smer zatvaranja ovog oštrog ugla odgovara i smeru pomaka rasednog krila u kojem
posmatramo taj ugao.
65 /207
3. Posmične pukotine: najčešće se javljaju kao konjugovani parovi pukotina čiji oštar ugao
razdeljuje najduža naprezanja (osa σ1).
Sl.79. Posmične pukotine

1.2.2.2.6. Uticaj strukturno tektonskih elemenata na građevine
Slojevi, bore, rasedi, navlake i pukotine determinišu niz pojava kao što su pravci toka
podzemnih voda, raspodela podzemnih naprezanja, mogućnost klizanja, prevrtanja, odrona,
loma itd…
Upravo zbog toga je izuzetno veliki značaj definisanje prostornog odnosa objekta i svih
strukturno-tektonskih elemenata u njegovom okruženju.
Sl.80. Uticaj strukturno-tektonskih elemenata na građevine - usek na saobraćajnici

Bora koncentriše materijal na užem prostoru, stvara povoljne uslove za akumulaciju vode,
nafte i sl. Pojačava ili ublažuje napone, ponekad može stvoriti uslove za gorski udar.
Rased uvek komplikuje strukturu terena, razbija homogenost, smanjuje stabilnost, povećava
sekundarnu propusnost i sl. Zatvoreni rased omogućuje nagomilavanje vode ili gasa a
otvoreni poboljšava prohodnost gasova i tečnosti (izvori, terme, ponori) zavisno od ostalih
uslova. Rased pojačava delovanje potresa.
Navlaka je kombinacija bore i raseda, pa je i njeno delovanje takvo - kombinovano.
Pukotine rastresaju (razrahljuju) teren i kao takav je manje pogodan za građenje.
66 /207
1.2.3. SEIZMIČKI POTRESI - zemljotresi
Potresi su iznenadna i kratkotrajna podrhtavanja Zemljine površine (tla) prouzrokovana

poremećajima i pokretima u Zemljinoj kori i litosferi, a zbivaju se oko granica ploča na
mestima raseda. Na mestima dodira ploča dolazi do potresa i nastajanja vulkana.
Drugi naziv za zemljotrese su seizmički pokreti (grč. seizmos - potres).
Zemljotresi ulaze u red najstrašnijih prirodnih katastrofa koje se dešavaju na Zemljinoj
površini, zbog čega su još od iskona privlačili pažnju ljudskog roda. Usled toga podatke o
zemljotresima nalazimo u zapisima starim više hiljada godina. Nasuprot rasprostranjenom
uverenju da su to retke pojave, oni se dešavaju vrlo često, ali njihov najveći broj je slabog
intenziteta i javlja se na relativno malim površinama kopnenih prostora ili okeanskog dna.
Intenzivnije proučavanje zemljotresa počinje tek u 19. i 20. veku.
Osnovni uzroci nastanka zemljotresa vezani su za tektonske, odnosno geodinamičke procese
sučeljavanja (sudaranja) kontinenata. Na širem prostoru Mediterana (posebno njegovom
severnom obodu), na primer, manifestuje se efekat sučeljavanja Evropske i Afričke
megaploče, odnosno kontinenta. Kao posledica ovih procesa, u zoni sučeljavanja nastaju
enormno velika naponska polja u stenama, koja uslovljavaju lom stene u oslabljenim
zonama, u momentu kada dostignuti nivo napona prevaziđe čvrstoću stenske mase.
Pucanjem stene oslobađa se ogromna količina seizmičke energije u obliku seizmičkih talasa,
nastaju pukotine u steni (rasedi), kao i propratni efekti (posebno kod jakih zemljotresa) na
zemljinoj površi - rušenje objekata, aktiviranje klizišta u tlu, odrona stena na padinama,
cunami talasa na moru i sl.
Sl.81. Posledice potresa u Northridgeu, Kalifornija 1994.
Zahvaljujući seizmologiji, nauci koja proučava uzroke pojavljivanja, kao i načine i posledice
podrhtavanja - trešenje tla, danas je omogućeno merenje zemljotresa, a u skorije vreme,
nadamo se, i njihovo predviđanje.
67 /207
1.2.3.1. Podela nastanka zemljotresa

Potresi mogu biti prirodni i veštački izazvani.
Na osnovu postanka ili uzroka pojavljivanja, zemljotresi ili trusovi dele se na: tektonske,
vulkanske, urvinske i veštačke (tehnogene).
Sl. 82. Podela zemljotresa

Tektonski zemljotresi su najzastupljeniji - čine oko 90 % svih potresa i izazivaju najveća
rušilacka delovanja. Javljaju se (nastaju) u područjima za koja su vezani orogeni pokreti,
kao i na granicama tektonskih ploča.
Vulkanski zemljotresi se javljaju kao posledica vulkanskih aktivnosti (kretanje magme
prema površini), razaranja vulkanskih kupa ili kao neposredni prethodnici erupcija. Ova
grupa zemljotresa je druga po učestalosti (pojavljivanju) i učestvuje sa 7% u ukupnom broju
zemljotresa.
Urvinski (kolapsni) zemljotresi nastaju u kraškim predelima, odnosno u podzemnim
kraškim oblicima, kao što su jame, kaverne i pećine. Nastaju kao posledica obrušavanja
pećinskih tavanica pod uticajem podzemnih voda - proširujući šupljine u podzemnim
kraškim oblicima, zbog čega se njihova stabilnost narušava (smanjuje) i dolazi do
obrušavanja/urušavanja. Ovako nastali potresi prenose se na površinu. Lokalnog su značaja,
plitki, male energije - slabijeg intenziteta. Učestvuju sa oko 3% u ukupnom broju
zemljotresa.
Veštački (tehnogeni - antropogeni) zemljotresi su izazvani delovanjem čoveka. Nastaju
prilikom eksplozija, od kojih su najčešće podzemne atomske eksplozije, kao posledica
miniranja prilikom eksploatacije mineralnih sirovina ili izgradnje kapitalnih objekata. Ovi
potresi su sasvim slabog intenziteta - izazvani klasičnim eksplozivom (vrlo slabi) ili
nuklearnim eksplozijama (snažni).
Zemljotresi se ispoljavaju na površini Zemlje, ali nastaju duboko u njenoj unutrašnjosti.
Mesto u Zemljinoj kori gde nastaje potres naziva se hipocentar (grč. hypo - ispod) ili žarište
ili fokus. Obično se nalazi na dubini od oko 70 km. U žarištu (hipocentru) nastaju udarni
talasi (longitudinalni i transverzalni seizmicki talasi) koji se šire u svim pravcima. Snaga
potresnog udara zavisi od karakteristika stena, ...
68 /207
Mesto na površini neposredno iznad hipocentra, gde se zemljotres oseća najjače, naziva se
epicentar (grč. epi - na, iznad), a okolna oblast je epicentralna oblast.
Sl. 83. Elementi zemljotresa

Žarišta (hipocentre) delimo na:
- plitka do dubine 70 km, 85%
- srednje duboka od 70 do 300 km, 12%
- duboka od 300 do 700 km 3%
Pojava srednjih i dubokih potresa je samo (12 +
3) = 15% - jer su na toj dubini stene rastopljene
(„plastični“ tokovi stena) - nisu u mogućnosti u
takvom stanju iznenada otpustiti energiju kao
čvrste, tj. “krhke” površinske stene
Sl.84. Elementi zemljotresa - pukotine i talasi
Jačina zemljotresa meri se dvema skalama. Merkalijeva skala meri jačinu oštećenja i ima 12
stepeni. Rihterova skala meri jačinu - magnitudu (1- 9) samog zemljotresa.
Instrumenti kojima se meri jačina i trajanje zemljotresa nazivaju se seizmografi.
Sl.85. Seizmograf
69 /207
Zemljotresi često prouzrokuju ljudske žrtve i veliku materijalnu štetu.

- Najjači zabeleženi potres (9,3 po Richteru) pogodio je Indoneziju, Sumatra 2004.
- Veoma jak zabeleženi potres (8,6 po Richteru) pogodio je Čile 1960.
Ukoliko se zemljotres desi na dnu mora ili okeana izaziva kretanje ogromnih količina vode.
Ta pokrenuta voda se kao kakav veliki zid obrušava na obalu rušeći sve pred sobom. To je
CUNAMI.
Sl. 86. Cunami - nastanak

1.2.3.2. Vrste seizmičkih talasa
Potres je talasasto kretanje - nastaje više vrsta talasa dva različita tipa talasa:
- površinski talasi - seizmički talasi koji putuju po Zemljinoj površini iz epicentra (kao
vodeni talasi kad se baci kamenčić u vodu)
- dubinski talasi (body waves) - seizmički talasi koji putuju kroz Zemljinu unutrašnjost
šireći se iz epicentra u svim pravcima (poput zvučnih talasa u vazduhu.
Dakle, seizmički talasi se, prema načinu na koji se
prostiru kroz Zemljinu unutrašnjost, dele na
longitudinalne (ili undae primae), transverzalne (ili
undae secundae) i površinske talase.
Prilikom prostiranja longitudinalnih talasa, čestice
sredine osciluju u pravcu kretanja talasa. Drugačije se
nazivaju i P - talasi, ili undae primae, zbog toga što prvi
stižu do seizmoloških stanica.
Sl. 87. Prostiranje seizmičkih talasa kroz stensku masu

70 /207
Čestice litosfere, prilikom prostiranja

transverzalnih talasa, osciluju normalno
na pravac prostiranja talasa. Nazivaju se
i S - talasi, ili undae secundae, zbog toga
što oni u seizmološke stanice dolaze
posle longitudinalnih talasa.
Seizmički talasi se na seizmogramu
razlikuju po tome što transverzalni talasi
uvek kasne za longitudinalnim. Razlog
ovome je što se P - talasi prostiru kroz
sredine svih agregatnih stanja, dok se S -
talasi ne prostiru kroz jezgro i omotač
jezgra Zemlje.
Površinski, ili zapreminski, talasi
prostiru se na taj način što oscilovanje
čestica pokreće određenu zapreminu
Zemljine kore, i upravo oni su
najrazorniji talasi.
Sl. 88. P i S talasi - brzina širenja
Sl. 89.Vrsta seizmičkih talasa

71 /207
Intenzitet zemljotresa odražava rušilački efekat zemljotresa na površini Zemlje. Izražava se

različitim skalama, od kojih se u Evropi primenjuju MCS i MSK - 64 skale od 12 stepeni.
Intenzitet potresa u epicentru označava se sa I0, a
na bilo kojem drugom mestu sa Im. Linije koje
spajaju sva mesta jednakog intenziteta potresa
zovu se izoseiste.
Sl. 90. Izoseiste - žarište potresa (hipocentar,

fokus)(H), epicentar (E), III - VI - razlike u
intenzitetu potresa (po Holmesu)
Magnituda zemljotresa predstavlja jedinicu mere količine oslobođene energije u
hipocentru. Izražava se magnitudnom skalom Richtera koja ima 9 stepeni.
M = log10A(mm) + 3 log10 [8Δt(s)] - 2.92
Na osnovu količine oslobođene energije jačina potresa u žarištu označava se magnitudom -
M. Tu meru definisao je Richter 1935. godine, pa se po njemu magnitudna skala naziva još
i Richterovom. Magnituda nekog potresa određuje se kao dekadni logaritam maksimalne
amplitude u odnosu na standardni (etalonski) potres, čija je magnituda 0 - odnosno, najslabiji
potresi sa oslobođenom energijom od oko 105 J imaju magnitudu 0. Sto puta jači potresi
imaju magnitudu 1, a 100x100 (10.000) jači magnitudu 2, i tako redom. Brojevi 0, 1, 2, 3,
.... u takvoj logaritamskoj skali označavaju magnitudu potresa. Najjači potresi zabeženi na
Zemlji u istorijsko vreme imali su magnitudu M = 9,5 (22.05.1960., u Čileu), dok potres koji
se jedva oseti ima magnitudu 1.5. Odnos magnitude M i intenziteta potresa u epicentru I0,
zavisno od dubine žarišta, prema S.V. Medvedevu (1965) moguće je odrediti formulom:
I0 = 1.5 M - 3.5 log h + 3
gde su: M - magnituda, h - dubina žarišta (km), I0 - intenzitet potresa u epicentru.
1.2.3.3 Seizmički moment
S obzirom da magnituda, kao parametar zemljotresa, ne izražava i spektralni sadržaj
seizmičkih talasa stvorenih u žarištu (jer je magnituda veličina koja zavisi od spektralnog
nivoa talasa na periodi bliskoj sopstvenoj periodi seizmometra na kojem je seizmički signal
detektovan), to je u seizmologiji definisan kompleksniji parametar relativne jačine u žarištu
zemljotresa, koji je nazvan seizmički moment (M0). Seizmički moment se definiše kao
apsolutna mera oslobođene energije, na tzv. spektralnom nivou nulte frekvencije seizmičkih
talasa, a numerički se izražava u obliku:
M0 = μ ⋅ A ⋅ d
gde :
- A označava površinu rasedanja u zemljotresu,
- d predstavlja veličinu pomeranja raseda (klizenja), a
- μ izražava modul smicanja stene u žarištu. Jedinica seizmičkog momenta je N-m
(Njutn-metar) ili Din-cm.
72 /207
Na primer, za zemljotres (Crna gora) od 15. aprila 1979. godine (sa magnitudom 7.0)
seizmički moment iznosio je 3.16•1020 Din-cm, što odgovara količini eksploziva TNT (tri-
nitro toluola) od 26 miliona tona.
Seizmički moment M0 i magnituda ML definišu u celosti amplitudni spektar dinamičkog
procesa u žarištu zemljotresa, a njihovo poznavanje omogućuje utvrđivanje ostalih
parametara žarišta: dimenziju žarišta, veličinu klizenja raseda, količinu oslobođenih
napona i količinu oslobođene seizmičke energije.
1.2.3.4. Energija zemljotresa
U cilju proračuna količine oslobođene seizmičke energije zemljotresa, u apsolutnom iznosu,
umesto u relativnom - preko magnitude, uspostavljene su brojne empirijske relacije koje
povezuju magnitudu i apsolutnu energiju zemljotresa, polazeći od teorijskih postavki o
širenju seizmičke energije iz žarišta zemljotresa. Jedna od takvih formula je, na primer:
log (E) = 9.15 + 2.15⋅ M
pri čemu je E - energija, izražena u ergovima, a M - magnituda zemljotresa.
Na osnovu rezultata korelacione analize podataka o upotrebljenoj količini klasičnog (TNT)
eksploziva (Y) i utvrđene magnitude (mx) takvih eksplozija (koji su tretirani kao zemljotresi)
uspostavljena je sledeća relacija:
mx = 5.4 + 0.4 ⋅ log (αY)
pri čemu je količina eksploziva (Y) izražena u tonama. Parametar α u ovom izrazu
predstavlja tzv. seizmički parametar eksplozije i na primer, za površinsku eksploziju iznosi
1 × 10-4 , a za eksploziju 300 m ispod Zemljine površi: 1 × 10-3 .
Udaljenost od epi - ili hipocentra

Na osnovu zapisa jedne stanice moguće je odrediti rastojanje od žarišta potresa. Rastojanje
od epi- ili hipocentra određuje se na osnovu kašnjenja S - talasa. Presecanjem udaljenosti sa
više stanica određuje se mesto žarišta potresa.
Sl. 91. Određivanje mesta potresa
73 /207
Karakter prvih potresa u žarištu

Na osnovu zapisa jedne stanice moguće je odrediti karakter i vrstu talasa koji prvi nailaze iz
žarišta. Na vertikalnoj komponenti vidi se da li je talas dilatacioni ili kompresioni. Na
horizontalnim komponentama vidi se odnos ovih pokreta u dva upravna pravca. Na osnovu
toga moguće je odrediti azimut nailaska talasa.
Prateće pojave zemljotresa
1. Zvučne pojave sa i bez potresa (brontidi)
2. Svetlosne pojave
3. Pojave vatre
4. Oscilovanje geomagnetskog i gravitacionog polja
5. Deformacije reljefa
6. Cunami talasi
Najpoznatija prateća pojava zemljotresa su cunami talasi. Ako je epicentar na morskom,
odnosno okeanskom dnu onda se javljaju podmorski (submarinski) trusovi. Brzina kretanja
seizmičkih talasa u vodi iznosi oko 1400 m/s, što je skoro ravno brzini zvuka u vodi.
Submarinski trusni udari izazivaju stvaranje ogromnog talasa na površini okeana. Njegova
visina dostiže i do 30 m, a kreće se brzinom od 20 do 100 metara u sekundi, čak i do 200
m/s u plićim delovima. Ovaj džinovski, rušilački talas naziva se ''cunami'' (na japanskom
jeziku talas). Cunami sa razornom snagom udara o obale uništavajući sve pred sobom. Pre
pustošnog nailaska talasa cunami, more se potpuno povuče iz obalskog područja, čak i više
kilometara. Ovaj period traje od 15 do 35 minuta, ređe nekoliko časova, posle čega usledi
džinovski vodeni zid cunamija.
1.2.3.5. Merenje jačine potresa - dva načina: intenzitet i magnituda potresa.

Jačina potresa u epicentru označava se stepenima, a na osnovu intenziteta. Prvu opisnu skalu
intenziteta dao je Pignatoro 1783. godine, a do danas ih je u upotrebi bilo 38. Koriste se još
svega četiri:
- Mercalli-Cancani-Siebergova skala (MCS) iz 1917. godine sa 12°, koristi se i dana,
- modifikovana Mercallijeva skala (MM) sa 12° iz 1931. godine (koristi se u SAD),
- japanska skala sa 7° iz 1950. godine,
- Medvedev-Sponheuer-Karnikova skala (MSK-64) ili UNESCO-skala sa 12° iz
1964. godine.
S obzirom na opisane karakteristike intenziteta potresa, skala MSK-64 najpotpunija je (i za
građevinarstvo najprihvatljivija) od svih do sada predloženih jer polazi od vrste građevina te
vrste i količine oštećenja nastalog potresom određenog stepena. Osnovne karakteristike od
kojih polazi MSK-64 skala, sa podelom i opisom potresa od V. do XII. stepena, prikazane
su u nastavku.
74 /207
Podela i opis u skali:
I. Tipovi zgrada (zgrade kod kojih nisu primenjene aseizmičke mere):

- Tip A - zgrada od neobrađenog kamena, seoske zgrade od nepečene opeke, kuće
oblepljene glinom.
- Tip B - obične građevine od pečene opeke, zgrade od blokova i montažne zgrade od
prirodnog obrađenog kamena, kao i one sa delimično drvenom konstrukcijom.
- Tip C - armirano-betonske zgrade i dobro građene drvene zgrade.
II. Količinske karakteristike (postotni odnos oštećenih građevina prema postojećem broju
građevina):
• pojedine - do 5%
• mnoge - do 50%
• većina - približno 75%
III. Klasifikacija oštećenja
1. Prvi stepen - laka oštećenja: sitne pukotine u malteru, osipanje komadića i ljuskica
maltera i boje sa zidova i plafona.
2. Drugi stepen - umerena oštećenja: manje pukotine u zidovima, opadanje krupnih
komada maltera, padanje crepa sa krova, pojava pukotina na dimnjacima i padanje
delova dimnjaka.
3. Treći stepen - teža oštećenja: veće i dublje pukotine u zidovima, rušenje dimnjaka.
4. Četvrti stepen - razaranje: pucanje zidova, otvorene pukotine, delimično rušenje
zgrada, razaranje konstruktivnih veza, rušenje unutrašnjih zidova.
5. Peti stepen - totalna oštećenja: potpuno rušenje zgrada.
IV. Grupna obeležja skale:
a) Ljudi i okolina koja ih okružuje
b) Građevinske konstrukcije
c) Prirodne pojave
Intenzitet potresa (izražen u stepenima od Vo do XIIo)
V° Dosta jak potres - potres koji budi iz sna
a) Potres toga stepena osete svi ljudi u kućama i mnogi pod vedrim nebom, mnogi se bude
iz sna. Životinje se uznemire. Zgrade se potresaju iz temelja. Predmeti koji vise jako se njišu.
Slike na zidovima se pomiču. U većini slučajeva zaustavljaju se satovi sa klatnom, ako je
udar normalan na ravan ljuljanja. Nepričvršćeni predmeti se pokreću. Nezatvorena vrata i
prozori se ljuljaju - njišu. Tečnosti iz otvorenih posuda se prolivaju.
b) Moguće su štete prvog stepena na pojedinim zgradama tipa A.
c) Moguća je promena izdašnosti izvora.
75 /207
VI° Jak potres - potres koji izaziva paniku

a) Potres osete svi ljudi u kućama i pod vedrim nebom. Ljudi istrčavaju iz kuća na ulicu, a
neki gube ravnotežu.
Domaće životinje beže iz štala. U mnogiin slučajevima lome se stakleni predmeti i posude.
Mala crkvena zvona počinju zvoniti.
b) Pojedine zgrade tipa B i mnoge zgrade tipa A trpe ostećenja prvog stepena. Pojedine
zgrade tipa A trpe oštećenja drugog stepena.
c) U nekim vlažnim tlima moguće su pojave pukotina širine do 1 cm. U planinskim
predjelima moguće su pojave klizanja. Menja se izdašnost izvora i nivo vode u bunarima.
VII° Silan potres - potres koji izaziva oštećenja građevina
a) Ljudi beže iz kuća u panici, a mnogi teško održavaju ravnotežu. Potres osećaju ljudi i u
vozilima koja se kreću. Velika zvona zvone.
b) Mnoge zgrade tipa C trpe štetu prvog stepena, a mnoge zgrade tipa B štetu drugog stepena.
Na mnogim zgradama tipa A nastaju štete trećeg stepena, a na nekim štete četvrtog stepena.
Na mestima gde su putevi zasečni u padine mogu se pojaviti klizišta i pukotine. Na
spojnicama cevovoda nastaju oštećenja, a u kamenim ogradama i zidovima pukotine.
c) Na vodenim površinama nastaju talasi, a voda se muti zbog dizanja mulja. Nivo vode u
bunarima se menja, kao i izdašnost izvora. Presušeni se izvori mogu obnoviti, a aktivni
presušiti. Ređe nastaju klizišta na šljunkovito glinovitim obalama.
VIII° Štetan potres - potres koji izaziva jaka oštećenja zgrada
a) Opšti strah i panika; potres se jako oseća i u automobilu u pokretu. Grane na drveću se
lome. Težak nameštaj se pomiče, a delimično i prevrće. Viseći predmeti (lusteri) delimično
se oštećuju.
b) Većina zgrada tipa C trpi štete drugog stepena, a poneke zgrade iz ove grupe trpe štete
trećeg stepena. Mnoge zgrade tipa B dobijaju oštećenja trećeg stepena, a pojedine četvrtog.
Mnoge zgrade tipa A imaju oštećenja četvrtog stepena, a pojedine petog. Iznimno dolazi i
do loma cevovoda na spojevima. Statue i kameni spomenici okreću se oko svog postolja, a
ponekad i prevrću. Kamene ograde i zidovi se ruše.
c) Dolazi do klizanja tla na bokovima i usecima puteva. Pukotine u tlu mogu imati širinu i
do nekoliko centimetara. Voda u jezerima se muti. Mogu se pojaviti novi izvori. Presahli
bunari pune se vodom, a puni mogu presušiti. Izdašnost i nivo vode se menjaju.
IX° Ograničeno razoran potres - potres koji izaziva opšta oštećenja građevina
a) Opšta panika; životinje beže na sve strane. Velike štete vidljive su na nameštaju.
b) Mnoge zgrade tipa C dobijaju oštećenja trećeg stepena, a pojedine i četvrtog. Mnoge
zgrade tipa B dobijaju oštećenja četvrtog stepena. Pojedine zgrade tog tipa trpe štete petog
stepena. Mnoge zgrade tipa A trpe štete petog stepena. Spomenici i stubovi padaju. Na
rezervoarima se javljaju ozbiljna oštećenja. Podzemne cevi delimično se lome. U ponekim
slučajevima se krive železničke tračnice, a putevi se oštećuju.
76 /207
c) U ravničarskim predelima sa visokim nivoom podzemne vode voda izbija na površinu i

izliva se. Sa vodom ili bez nje, mogu biti izbačeni pesak i mulj na površinu. Pukotine koje
se javljaju u terenu mogu imati širinu i do 10 cm.
Pored takvih, može se pojaviti i veći broj manjih pukotina. U brdovitim područjima učestali
su odroni i odvaljivanje velikih komada stena. Dolazi do aktiviranja mnogih klizišta. Nastaju
velike promene u režimu podzemnih voda.
X° Razorni potres - potres koji izaziva opšte rušenje zgrada
b) Mnoge zgrade tipa C dobivaju ostećenja četvrtog stepena, a pojedine zgrade toga tipa i
petog stepena. Mnoge zgrade tipa B trpe oštećenja petog stepena; većina zgrada tipa A trpi
oštećenja petog stepena. Na nasipima i branama dolazi do kritičnih oštećenja. Nastaju teška
oštećenja na mostovima. Železničke tračnice se krive. Cevi u podzemnim instalacijama se
savijaju i lome. Na površini puteva (asfalt, makadam) nastaju talasaste deformacije.
c) U tlu se pojavljuju otvorene pukotine širine od nekoliko centimetara do 1 m. Slabije
vezana tla klize sa padina. Na obalama reka moguća su formiranja velikih klizišta, a isto tako
i na strmim morskim obalama. Voda iz kanala, reka i jezera se izliva. Nivo vode u bunarima
se menja. Mogu nastati nova jezera.
XI° Pustošni potres - potres koji izaziva katastrofu
b) Teška su oštećenja na solidno građenim objektima. Mostovi, brane, železnički i putni
pravci postaju neuporabljivi. Cevi u podzemnim instalacijama se lome.
c) U tlu nastaje veliki broj otvorenih pukotina i raseda. Premeštaju se stenske mase u
horizontalnom i vertikalnom smeru. Nastaju velika klizanja i odroni stena. Određivanje ovog
intenziteta traži posebno izučavanje.
XII° Katastrofalan potres - potres koji izaziva promene reljefa
b) Štete su veoma velike, moguće je potpuno rušenje svih građevina iznad i ispod zemlje.
c) Bitno se menja površinski izgled Zemlje; nastaju velike pukotine u tlu i velika
horizontalna i vertikalna premeštanja stenskih masa, nastaju odronjavanja velikih razmera u
planinskim predelima ili na obalama reka i drugih vodotoka. Nastaju nova jezera, a reke
mogu promeniti smer svog toka.
77 /207
Kod nas jačina zemljotresa meri se dvema skalama. Merkalijeva skala meri jačinu -
intenzitet oštećenja i ima 12 stepeni. Rihterova skala meri jačinu - magnitudu samog
zemljotresa (1-9).
1. Mercalli-Cancani-Sieberg- ova (MCS) skala
To je empirijska, subjektivna skala - prikazuje intenzitet potresa, veličinu i vrste šteta,
učinak potresa na ljude, objekte i tlo, I – XII stepeni. Merkalijeva skala se koristi za
kategorizaciju zemljotresa. Nosi ime po italijanskom naučniku Đuzepe Merkaliju (Giuseppe
Mercalli). Dorađena je i nosi naziv MKS skala - Mercalli-Cancani-Sieberg-ova (MCS)
skala zasnovana je na razarajućim efektima zemljotresa na površini zemlje. To je opisna
skala koja ima 12 stepeni: Tabela - 6
Ubrzanje
Stepen Naziv (mm/s2) Opis (Merkalijeva skala - MCS)
I Mikroseizmički < 2.5 Registruju ih jedino seizmički aparati. Ne izazivaju nikakva razaranja.
II Veoma slabi 2.5 - 5 Mogu se osetiti samo u potpunoj tišini, na najvišim spratovima visokih zgrada.
III Slabi 5 - 10 Jedva primetni potresi. Većina ljudi ih uopšte i ne primeti.
Na otvorenom su gotovo neprimetni, ali ih u kućama primeti većina ljudi. Izazivaju

IV Umereni 10 - 25 krckanje nameštaja i pomeranje lustera. Slični su prolasku teškog kamiona preko
kaldrme.
Primetni su i na otvorenom i u kućama. Napolju se može primetiti ljuljanje tanjih grana na

V Osetni 25 - 50 drveću a u zgradama se ljuljaju lusteri i zaustavljaju satovi sa klatnom.
Nikad ne ostanu neprimećeni. Ne izazivaju značajnija oštećenja, najčešće ništa ozbiljnije od

VI Jaki 50 - 100 odpadanja maltera.
Izazivaju štetu na slabim građevinama. Na prosečnim zgradama mogu da se pojave manje

VII Veoma jaki 100 - 250 pukotine, padanje maltera i gipsanih ukrasa sa plafona. Ponekad mogu da pokrenu klizišta
ili odrone. Na rekama i jezerima uzrokuju intenzivno talasanje.
Mogu da sruše ili oštete i savremeno građene zgrade, fabričke dimnjake, kamene ograde,
VIII Rušilački 250 - 500
itd. Na tlu nastaju pukotine, lome se slabije grane sa drveća.
Izazivaju rušenja i znatna oštećenja većine savremenih zgrada. Javljaju se oštećenja

IX Pustošni 500 - 1000
i na aseizmičkim objektima.
Zgrade se ruše do temelja. Pojavljuju se deformacije tla. Krive se železničke šine. Prekidaju
X Uništavajući 1000 - 2500 se vodovodne i kanalizacione cevi. Ruše se mostovi i dobro građene drvene zgrade. Nastaju
velika klizišta i odroni. Izliva se voda iz reka i jezera.
Dolazi do drastičnog krivljenja železničkih šina. Ruše se brane, nosači mostova, i skoro svi
XI Katastrofalni 2500 - 5000
kameni objekti. U tlu nastaju velike pukotine. Podzemni cevovodi bivaju uništeni.
Ekstremno
XII 5000 < Objekti bivaju odbačeni u vazduh. Ruše se sve ljudske građevine. Menja se reljef.
katastrofalni
78 /207
2. Rihterova (Richter) skala - računa se na osnovu seizmograma pojedinog potresa,

izračunavanjem ukupne oslobođene energije u žarištu potresa. To je numerička skala,
energiju potresa izražava - magnitudom: 0 – 8.6 (9)
(logaritamski se povećava; magnituda 5 oslobađa 31.5 puta više energije nego potres magnitude 4;
magnituda 6 – 1000 puta više nego potres magnitude 4 (31.5 X 31.5)).
Tabela - 7
Magnituda Intenzitet - opis Broj potresa/god.
2 oseti se, bez šteta >100.000
4,5 šteta (vesti!) nekoliko hiljada
7 značajni 16-18
8 velikih razmera 1 ili 2
8,6 (9) zabeležen maksimum 9,3 Indonezija-2004.
Tabela – 8
Odnos Rihterove skale potresa (M) i oslobođene energije kod
79 /207
Tabela - 9
Mesto Godina Po Richteru Žrtve Najjači potresi:

Indonezija,Sumatra 2004. 9,3 >220.000 1920. Kina, M = 8.6, 180.000 žrtava
Čile 1960. 8,6 5.700 1960. Čile, M = 8.5 – 8.7, 5.700 rtava
Aljaska, SAD 1964. 8,4 131
1964. Aljaska, M = 8.7, 114 žrtava
1976. Kina, M = 7.6, 650.000 žrtava
San Francisco, SAD 1906. 8,3 500+ 1992. Kalifornija, M = 7.4, 1 žrtva
Kina 1976. 7,6 650.000 2004. Indonezija, M = 9.3, > 220.000 ž
Duzce, Turska 1999. 7,2 260 2005. Pakistan, M = 7.6, 80.000 žrtava
2008. Kina, M =7.9, > 87.000 žrtava
Kobe, Japan 1995. 6,9 5.500
2010. Haiti, M=7.0, 40-50.000 žrtava
Northridge, SAD 1994. 6,7 51
Sl.92. Magnitude nekih potresa
Sl. 93. Najsmrtonosniji zemljotresi od 1900. godine

80 /207
Sl. 94. Zemljoztresi, aktivni vulkani i tektonske ploče

Usled potresa u zadnjih 4.000 god. - 13 miliona ljudi je poginulo a 1 milion u zadnjem veku.
Posledice potresa: promene tokova podzemnih voda, promene nivoa podzemnih voda –
poplave, promene smera tečenja reka, presušivanje izvora, pojave novih izvora, pojave
mineralnih izvora, pukotine u tlu, odroni i pokretanje klizišta, oštećenja gasnih i vodovodnih
cevovoda, oštećenja električnih vodova, požari.....
Pomicanje tla: vibracije, potresi, podrhtavanje -
štete na objektima- kod velikih snažnih potresa:
vidljivo je pomicanje tla, ruše se mostovi,
zgrade...
Rasprostranjenost potresa u svetu - veza
epicentara potresa i tektonike ploča:
-80% potresa: cirkum-pacifički pojas;
-15%: Mediteransko-azijski (himalajski) pojas;
-5%: u unutrašnjosti ploča ili duž okeanskih
grebena.
Sl.95. Rasprostranjenost potresa u svetu - veza epicentara potresa i tektonike ploča

81 /207
Najveći zemljotresi koji su pogodili Srbiju dogodili su se:

-1982. god u Svilajncu,
- 1921. u Vitini,
- 1922. u Lazarevcu,
- 1927. na Rudniku,
- 1980. na Kopaoniku,
- 1998. u Mionici,
- 2002. u Gnjilanu i
- 2010. u Kraljevu.
Kraljevački zemljotres 2010. godine bio je magnitude 5,3 ili 5,4 koji se dogodio na oko 10
km severoistočno od Kraljeva, 3. novembra 2010. godine, u 01:56:56 časova po lokalnom
vremenu.
Hipocentar zemljotresa bio je na oko 10 km dubine. U zemljotresu je poginulo dvoje ljudi,
oko 180 je zadobilo lakše telesne
povrede, a izazvana je i velika
materijalna šteta. Neki vid oštećenja
pretrpelo je je oko 16 hiljada kuća, 8.500
stanova, 33 škole i nekoliko stotina
privrednih objekata. Posledice
zemljotresa osetilo je oko 80 hiljada
ljudi.
Materijalna šteta, samo na individualnim
stambenim objektima, procenjena je na
oko 2,5 milijarde dinara, što je, za ovo
siromašno područje, ogromna i
nenadoknadiva šteta.
Sl. 96. Posledice zemljotresa u Kraljevu od 3. novembra 2010. godine - selo Grdica
82 /207
1.3. EGZODIMANIČKI PROCESI I POJAVE

Osnovni morfološki oblici u terenu nastaju delovanjem unutrašnjih - endogenih sila.
Njihovo preoblikovanje (modifikovanje) izazivaju spoljašnje - egzogene sile.
Reljef oblikovan endogenim silama menja se delovanjem spoljašnih ili egzogenih sila.
Egzogene sile su: Sunčeva energija i sila gravitacije (Zemlje, Meseca i Sunca).
Sl. 97. Delovanje spoljašnih ili egzogenih sila
Glavni uzrok delovanja svih spoljašnjih sila je Sunce odnosno njegova toplotna energija.
Brojni procesi kao što su kruženje vode u prirodi, kondenzovanje vodene pare, vetar,
obrazovanje padavina, formiranje rečnih tokova i njihovo oticanje u okeane i mora direktno
utiču na izgled Zemljine površine. Dva osnovna procesa koji utiču na oblikovanje reljefa su
erozija i akumulacija.
Sl. 98. Dva osnovna procesa oblikovanja reljefa - erozija i akumulacija.

Geomorfološki agensi koji direktno deluju na završne oblike reljefa su voda, led, vetar,
vegetacija, životinje i čovek.
83 /207
Deset je osnovnih egzogenih procesa: trošenje, padinski procesi, fluvijalni, karstni i

fluviokarstni, marinski i lakustrijski, eolski, sufozijski, glacijalni i periglacijalni, biogeni kao
i antropogeni procesi. Zajednički naziv za sva razorna delovanja spoljnih procesa koja
dovode do ogoljavanja terena je denudacija ili degradacija. Degradacione pojave su:
abrazija, korozija, erozija, pokreti masa na padinama, transport i trošenje.
Rezultat svih egzogenih procesa je stvaranje destrukcionih i akumulacionih oblika, a kakav
će se reljef oblikovati, osim od aktivnih, zavisiće i od pasivnih činioca koji obuhvataju
litološki sastav stena (vrsta, boja, tvrdoća, oblik), geološku građu i klimu.
Kako nastaje reljef
Vrlo bitno pitanje u geomorfologiji je ''kako nastaje reljef?''. Od samih početaka izučavanja
litosfere i „zemlje, bilo je pitanje kojim su se bavili i geolozi. Reljef nastaje pod uticajem
endogenih i egzogenih sila i procesa, klime i čoveka, sl. 99. Tri su osnovna geomorfološka
zakona:
1. reljef nastaje međudelovanjem endogenih i egzogenih sila i procesa,
2. oblikovanje reljefa takođe je u međuzavisnosti endogenih i egzogenih sila i procesa,
3. oblikovanje reljefa je dinamično i stalno se događa.
Sl.99. Agensi prema kojima nastaje i oblikuje se reljef

Reljef na Zemlji u glavnini oblikuju dva izvora - „motora“ - spoljašni odnosno Sunčeva
energija i unutrašnji odnosno
toplota iz unutrašnjosti Zemlje. Oba
izvora - „motora“ funkcionišu na bazi
pretvaranja toplotne energije u
mehaničku.
Sl 100. Zemljin unutrašnji „motor“
84 /207
Unutrašnji toplinski „motor“ Zemlje pokreće se raspadanjem radioaktivnih elemenata.

Pokreće se cirkulacijom toplote iz vruće unutrašnjosti prema hladnijoj površini kroz
konvekcijska strujanja. Taj unutrašnji „motor“ pokreće tektonske ploče i izaziva potrese i
vulkanizam, a posledica svega toga je nastanak reljefa.
Spoljašni „motor“ Zemlje pokreće se pomoću Sunčeve energije i gravitacije. Toplota
Sunca daje energiju za cirkulaciju atmosfere i okeana.
Planine koje su nastale zbog unutrašnjih procesa potom su zaravnjene tj. preoblikovane
egzogenim procesima.
Dakle, reljef možemo definisati kao ukupnost svih ravnina i neravnina na površini Zemlje.
Genetski tipovi reljefa su endogeni i egzogeni reljef koji su u stalnoj interakciji. U tom
pogledu reljef predstavlja kompleks oblika odgovarajuće geološke strukture koji su
podvrgnuti delovanju spoljašnjih i unutrašnjih faktora. Ovi različiti reljefni oblici stvarani
kroz dugu geološku prošlost nazivaju se morfostrukture.
Unutrašnji faktori u oblikovanju reljefa su endogene sile i osobine kore. Endogene sile
(unutrašnji toplinski „motor“ Zemlje) predstavljaju pritisak, temperatura, a osobine kore
struktura i sastav kore. Spoljašne faktore predstavljaju egzogene sile i procesi kao i udari
vanzemaljskih tela kao što su meteoriti. Egzogene sile (spoljašni „motor“ Zemlje) su
Sunčeva energija i gravitacija, a procesi su mehaničke i hemijske promene. U procese
spadaju padinski, fluvijalni, abrazioni, lednički, periglacijalni, karstni, pseudokarstni i eolski
procesi.
Uz unutrašnje i spoljne faktore na
razvoj reljefa deluju i sporedni faktori
koje čine vegetacija, životinje i čovek.
Reljef se definiše i geometrijski tj.
površinom (padine), linijom (greben) i
tačkom (vrh). Opisom reljefa bavi se
morfografija, dimenzijama reljefnih
oblika morfometrija, nastankom
reljefnih oblika morfogeneza, starošću
reljefnih oblika (metodom 14C)
morfohronologija, a klasifikacijom i
evolucijom reljefa morfologija.
Sl.101. Podela reljefa

Na reljef deluju solarna, geotermalna, gravitaciona i hemijska energija. Pokretačke - radne
sile su voda, vetar i led, one imaju moć da ''rade'', oblikuju i preoblikuju reljef i to kroz
procese kakvi su, na primer, trošenje, erozija, transport, sedimentacija.
Uticaj klime na reljef je bitan spoljašni faktor zbog delovanja padavina, temperature, vlage,
vetra i oblaka.
85 /207
Sl.102.Podela reljefa - visinski
Sl.103.Reljef Srbije
86 /207
Vertikalna podela reljefa

Vertikalna raščlanjenost reljefa se najčešće izražava kao tzv. vertikalna energija reljefa, tj.
relativna visinska razlika u okviru jedinične površine posmatrane regije. Za analizu
vertikalne raščlanjenosti na konkretnim područjima upotrebljava se ta vertikalna energija
reljefa koja se razlaže u nekoliko kategorija definisanih odnosom raspona između najmanje
i najveće visine i površine terena. Tabela 10
Prema vertikalnoj raščlanjenosti reljef se može klasificirati na ravnice sa vrlo malim

visinskim rasponima na jedinici površine te na pozitivne i negativne reljefne oblike.
Pozitivni oblici bila bi sva uzvišenja, a negativni sva udubljenja. U ravnice bi se mogle
svrstati nizine, potoline ili depresije i visoravni, u udubljenja zaravni, kotline, udoline i
doline, a u uzvišenja brežuljci, brda, pobrđa, gorja i planine. Najveća koncentracija ljudi je
u uravnjenim reljefnim oblicima zbog mogućnosti funkcionalnije organizacije prostora.
U globalnom smislu dobar pokazatelj vertikalne raščlanjenosti reljefa je hipsometrijska
krivulja, sl.104.
Ona prikazuje prosečni odnos pojedinih visina na Zemlji uključujući podmorski i nadmorski
reljef prema površini Zemlje. Mogu se izdvojiti visokogorski reljef, kontinentske platforme,
šelfovi, kontinentske padine, okeansko dno i dubokomorski jarci.
Morfotektonska linija (kriva) predstavlja odnos visina i površine, ali uz uvažavanje osnovnih
morfotektonskih elemenata
reljefa, sl. 105.
Sl.104. Hipsometrijska krivulja
87 /207
Sl.105. Morfotektonska linija (kriva)

Prema Herbertu Louisu, izdvajaju se visokogorski sistemi, kontinentske platforme, šelfovi,
kontinentske padine, dno priobalnih mora, kordiljeri, jarci, dno okeana, srednjookeanski
grebeni i dno okeanskog bazena. Dno priobalnih mora, kordiljeri i jarci čine geosinklinalne
oblasti.
Sl.106..Visine reljefa
Horizontalna raščlanjenost reljefa
Horizontalna raščlanjenost reljefa brojčano se može izraziti na više načina, na primer,
dužinom talvega po kvadratnom kilometru ili kao horizontalna udaljenost talvega i
razvodnica te kao odnos ukupne dužine dolinske mreže i jedinične površine.
U horizontalnoj raščlanjenosti definišu se kategorije reljefnih oblika tj. dimenzije reljefa.
Kategorije čine nanoforme, mikroforme i mezoforme koje oblikuju uglavnom egzogene sile
i procesi te makroforme, megaforme i planetarne forme koje oblikuju endogene sile i procesi.
Sl. 107. Nanoforme - škrape, mikroforme - dine, mezoforma - lakolit, makroforma -

Kopaonik, megaforma - Australija
88 /207
Najmanje su nanoforme od nekoliko kvadratnih metara površine što su, na primer, ponikve
ili škrape.
Mikroforme površinski su male poput dina i ponikava. Površina mezoformi iznosi do 100
km2. Makroforme su kategorije sa površinom između 100 i 1000 km2 za što je dobar primer
Kopaonik. Megaforme imaju površinu između 1000 i 100 000 km2, a primer su karipski
bazen ili alpski siustem. Najveće su planetarne forme sa nekoliko miliona kvadratnih
kilometara površine. Njih čine kontinenti, okeanski hrptovi, okeanski bazeni i geosinklinalne
recentne oblasti.
Izgled (reljef) Zemlje podrazumeva oblike i dimenzije reljefa (morfometriju i morfografiju).
Osnovni element reljefa su padine. Bitan element definisanja i određivanja analize reljefa je
padina.
Padine su nagnuti delovi površine Zemlje sa nagibom

većim od 2° i osnovni su element reljefa. Morfogenetski
elementi padina su vršni deo ili vrh, padinske strane ili
padine i podnožje ili podina. Procesi koji će se javiti na
padinama zavise prvenstveno od nagiba padina kao što od
njega zavisi i stabilnost terena, tabela 11. Što je padina
strmija, procesi koji se odvijaju na njoj su brži. Tako se na
padinama sa nagibom manjim od 32° odvijaju tečenje i
klizenje zemljišta, a na padinama sa nagibom većim od 32°
urušavanje i osipanje. Oblik padine zavisi od gravitacije i
spoljnih i unutrašnjih sila i procesa.
Sl. 108.. Padina
Tabela 11: Nagibi padina

Nagib Pojavni tip padina Aktivnost procesa Iskoristivost padina
idealni uslovi za saobraćaj i
akumulacija, nema spiranja ni
0°-2° fluvijalne terase izgradnju kao i primenu
klizenja
agromehanizacije
otežan saobraćaj, nagib od 15° je
terminalne morene, aktiviranje svih padinskih
2°-15° granica za rast nekih kultura poput
padine dina procesa
kukuruza
jaka linearna erozija i
vrlo otežan promet (samo specijalna
15°-35° padine sredogorja spiranje, preduslovi za razvoj
vozila)
klizišta
padine strukturnih otežano hodanje, granica opstajanja
35°-55° izrazito jaki procesi
strana šuma
> 55° strukturni odseci jaki odroni neiskoristiv prostor
89 /207
Klasifikacija padina
 Normalne ili uravnotežene padine sastoje se od gornjeg konveksnog dela i donjeg
konkavnog dela koji su međusobno odvojeni zamišljenom infleksijskom linijom. Gornji deo
je destrukcijski, a donji akumulacijski. Takve su padine vezane uz nepropusne stene i nema
ih na karbonatima.
 Konkavne ili udubljene padine su uglavnom starije i na njima prevladavaju egzogeni
procesi što znači da je denudacija jača od tektonike.,
 Konveksne ili ispupčene padine (za razliku od konkavnih) su uglavnom mlađe i na njima
je takođe prisutna destrukcija, ali je denudacija slabija od tektonike.
 Kose padine su strukturne i direktno su vezane za litološki homogene stenske komplekse.
Naime, kosa padina se poklapa sa površinom (ravnim) nagnutog sloja. Uglavnom se javljaju
na karbonatima gde je slojevitost vrlo izražena.
 Strmine (strmci) su padine sa nagibom većim od 55° i najčešće se javljaju u klastičnim
sedimentima. Mogu biti strukturne strmine, a mogu biti i egzogene.
 Složene padine su one padine kod kojih se izmenjuje više tipova padina.
Sl.109. Tipovi padina prema obliku

Padinski procesi i reljefni oblici
Padine, kako je rečeno, čine svi nagibi veći od 2°. Površine bez nagiba (0°) nazivaju se
horizontalne ravni, a sve površine sa nagibom do 2° zovu se subhorizontalne ravni.
Padine sa nagibom između 2° i 5° su blago nagnuti tereni na kojima deluje blago spiranje.
Na padinama sa nagibom između 5° i 12° spiranje je
pojačano, a javlja se i kretanje masa. Padine sa
značajnim nagibom, između 12° i 32°, obeležava snažna
erozija, spiranje i izrazito kretanje masa. Na vrlo strmim
terenima sa nagibom između 32° i 55° dominantna je
destrukcija. Sve površine sa nagibom većim od 55°
nazivaju se strmine ili litice (eskarpmani). Sva tela koja
nisu učvršćena na padini nagiba većeg od 32° pod
uticajem gravitacije se urušavaju. Sl. 110. Padina na karstu
90 /207
Oblici reljefa Izgled

Brežuljak je pozitivna forma reljefa, tj. usamljeno uzvišenje, najčešće
kupastog oblika. Izdiže se iznad zaravnjenog zemljišta i strane su mu blago
nagnute. Za razliku od brega podnožje je veoma jasno izraženo, pa predstavlja
istaknutu formu u odnosu na okolinu. Brežuljci se najčešće javljaju u nizijskim
predelima gde je teren blago zatalasan i postepeno prelazi u brdovite forme.
Breg je pozitivna forma reljefa nevelike relativne visine. Njegove padine su
blage i uglavnom manje od trideset stepeni, vrh je okrugao, a podnožje je slabo
izraženo. Relativna visina brega je do 200 metara. Svaki oblik viši od toga
smatra se brdom. Najbolji primer za ovu formu reljefa je Titelski breg u
Bačkoj
Brdo je uzvišenje u reljefu zemljišta, složenijeg oblika i većih dimenzija,
relativne visine 200-500 m. Može imati više vrhova rastavljenih manjim
sedlima i prevojima, a strane raščlanjene većim udubljenjima. Između
udubljenja spuštaju se, uglavnom, kose kao sastavni delovi brda na kojima se
mogu javiti pregibi. Tipičan primer za brdo su Zagajička brda u Deliblatskoj
peščari, kao i Koševac kod Krčedina.
Pobrđe predstavlja oblik reljefa u vidu blago zatalasanog uzvišenja na
nadmorskoj visini iznad 200 metara. Pobrđa nemaju jasno izražene strane kao
što je to karakteristika kod planina, a reljefom su najsličnija brdima, s tim što
obuhvataju znatno veća prostranstva.
Pobrđa su obično okružena nižim zemljištem (za razliku od visoravni koje su
okružene planinskim lancima) i predstavljaju izvorišta mnogim rekama, ali i
razvođa koja određuju smer toka reka. Na Valdajskom pobrđu u Rusiji izviru
reke Volga (pripada slivu Kaspijskog jez.), Dnjepar (deo basena Crnog mora)
i Zapadna Dvina (teče ka Baltičkom moru).Hvojničko pobrđe u Slovačkoj
Visija je prostrano uzvišenje u reljefu Zemljine površine. Odlukuju je znatne
apsolutne i relativne visine a više ili manje su raščlanjene. Visije su izdignute
tektonskim pokretima, a oblikovane su radom erozivnih procesa. Najtipičniji
primeri visija su Iranska (2,7 miliona km²) i Jermenska (400. hiljada km²).
U morfološkom pogledu visije se dele na visoravni (uravnjene visije) i planine
(uzvišenja strmih strana).
Visoravan ili, ređe, plato je visoko položen ravničarski ili blago zatalasan
predeo na nadmorskoj visini od preko 200 metara. Veće visoravni, zajedno sa
lancima planina i brda, čine visije.
Romanija, visoravan u istočnom delu Republike Srpske. Kosovo polje kod
Gazimestana, visoravan na jugu Srbije. Tibetska visoravan - jedna od najviših
i najvećih na svetu.
Planina je uzvišenje na Zemljinoj površini koje je nastalo kao rezultat
aktivnosti Zemljine kore i vidno se ističe u odnosu na okolni niži i zaravnjeni
teren. Planina je uzvišenje više od 500 m. Po najnovijim teorijama planine su
nastale kao rezultat sudara velikih tektonskih ploča.
Prema visini planine se dele na niske (do 1.000 m, srednje (1.000-2.000 m i
visoke (preko 2.000 m.
Prema načinu nastanka dele se na nabrane, rasedne i vulkanske.
Vrh K2 na Himalajima
91 /207
Kotlina je ulegnuće u Zemljinoj kori, zatvoreno sa svih strana ili u slučaju

dreniranja reke, otvoreno na dva kraja. Može biti tektonska, lednička i dr.
Kotline se javljaju i na dnu okeana (ivične, dubokomorske). U Srbiji postoje
brojne kotline - Kosovska, Metohijska, Leskovačka, Požeška, Niška i dr.
Sirinićka Župa je jedna od župa u okolini Uroševca i Prizrena, uz Sredačku
Župu, Goru... Nalazi se u kotlini gornjeg toka reke Lepenac severoistočno od
Šar planine u AP Kosovo i Metohija, Republika Srbija. Južno je teritorija
Republike Makedonije. sl. Sirinićka Župa
Nizija ili nizina je jedan od osnovnih oblika makroreljefa. Predstavlja
prostrani i uravnjeni deo Zemljine površine koju odlikuju visine do 200
metara. Morfološki je definisana i okružena je planisnskim uzvišenjima na
obodima. Manje nizije se izdvajau kao ravnice. Najveća nizija na svetu je
Amazonska, koja zahvata površinu od oko sedam miliona km². Po svom
značaju i veličini ističu se i Istočnoevropska, zatim Panonska, Bengalska i
druge.
Ravnica je oblik reljefa, tj. manji tip nizije, koja nije morfološki individualna
i ograničena planinskim stranama. Prema strukturi i nastanku mogu biti:
„Strukurne“ (nastale u horizontalnim ili blago nagnutim slojevima i
predstavljaju ploče ili table -Patagonija), zatim „erozivne“ (nastale erozivnim
radom u procesu aplanacije) i „akumulativne“ (nastale akumulacijom i
taloženjem materijala na ušću reka, oko korita, na obalama mora, jezera,
okeana i sl).
Sl. 111. Šema podele reljefa - sažetak
RELJEF - da se podsetimo
 Skup neravnina i ravnina na Zemljinoj površini - posledica delovanja endogenih i egzogenih sila i
procesa.
 Geomorfologija - naučna disciplina koja proučava osobine, nastanak, razvoj i savremenu dinamiku
reljefa Zemljine površine.
FAKTORI NASTANKA RELJEFA
Aktivni faktori:
 Unutrašnje (endogene) sile - toplotna energija Zemljine unutrašnjosti, sila gravitacije
 Spoljašne sile (egzogene) sile - Sunčeva energija i sila gravitacije
Pasivni faktori:
 Sastav stena
 Geološka građa
 Klima
ZEMLJA – fizičke veličine:
 P = 510 mil. km2
 149 mil. km2 ili 29% kopno (93% kontinenti, 7% ostrva) - na sev. polulopti 67%
 361 mil. km2 ili 71% more
 Severna polulopta - 61% more, 39% kopno
 Južna polulopta - 81% more, 19% kopno
HIPSOGRAFSKA KRIVA (slika 104 i 105)
 prema nadomorskoj visini površine kopna - hipsometrijska obeležja
o ravnica - ploče ili table 0 - 200 m
o nizije 0 - 200 m
o brežuljci do 200 m
o breg do 200 m
92 /207
o brdo - nižegorje 200 - 500 m

o pobrđe > 200 m
o visija - znatne apsolutne i relativne visine
o visoravan - plato > 200 m
o planina > 500 m
o visokogorje > 1500 m
o prema dubini podmorja – batimetrijske odlike
 neritik 0 - 200 m dubine
 batijal 200 - 3000 m
 abisal 3000 - 6000 m (7000m)
 hadal > 6000m (7000 m)
ENERGIJA RELJEFA
Je visinska razlika u metrima između najniže i najviše nadmorske visina na km2
 Ravnice 0-5 m/km2
 Slabo raščlanjene ravnice 5-30 m/km2
 Slabo raščlanjen reljef 30-100 m/km2
 Umereno raščlanjen reljef 100-300 m/km2
 Izrazito raščlanjen reljef >300 m/km2
NAGIB PADINA - vertikalni ugao kojeg čini površina padine sa horizontalnom ravni.
 Ravnice 0-2°
 Blago nagnuto zemljište 3-5°
 Nagnuto zemljište 6-12°
 Vrlo nagnuti tereni 13-32°
 Jako strme padine 33-55°
 Strmine i litice > 55°
RELJEFNI OBLICI
Prema visinskim karakteristikama:
 Uzvišenja - pozitivne morfostrukture, delovi kopnene površine različite visine
 Udubljena - negativne morfostrukture
 Ravnice - zaravnjeni delovi Zemljine površine bez obzira na nadmorsku visinu
RAVNICE
 Nizije - prostrane zaravnjene površine s n.v. do 200 m
 Potoline ili depresije - delovi Zemljine površine ispod nivoa mora
 Visoravni - platoi - zaravnjene površine s n.v. iznad 200 m
UZVIŠENJA:
 Brežuljci
 Bregovi
 Brda
 Pobrđe
 Gore
 Planine - niske (500-1000 m), srednje (1000-2000 m) i visoke (preko 2000 m)
Elementi: PODNOŽJE - PADINA - VRH
UDUBLJENJA:
 Zavala - široko ravničarsko područje velikih dimenzija, okruženo planinama blažih padina
 Kotlina - širine do nekoliko desetina km, okružena planinskim uzvišenjima
 Udolina - izdužena udubina bez vodenog toka
 Dolina -izdužena udubina sa vodenim tokom na dnu
93 /207
prema rasprostranjenosti (veličini):

 Planetarni oblici – kontinenti, okeanski bazeni, subdukcijska podučja, srednjeokeanski grebeni
 Golemi oblici – nizine, ravnice, planinski lanci i dr.
 Veliki oblici – doline, brda i dr.
 Manji oblici – ponikve, sipari i dr.
Kontinenti – geološki tektonski raznolike i složene mase; obuhvataju 34,7% ukupne površine Zemlje.
Pojedini njihovi delovi su potopljeni okeanima - podmorski deo je prosečno do 200 m dubine - plićak ili
šelf.
Subdukcijska područja - područja u kojima dolazi do podvlačenja ili subdukcije - okeanski tip kore prelazi
u kontinentski; najizrazitiji tektonski pokreti (jako nabiranje i rasedanje) te jaka potresna i vulkanska
aktivnost - podmorja unutrašnjih (ivičnih) mora, ostrvski vulkanski nizovi, dubokomorski jarci.
Okeanske zavale (bazeni) - su najrašireniji oblici planetarnog reljefa, 52,5% Zemljine površine ili 71,6%
dna svetskih mora:
- dubokomorske ili abisalne ravni,
- dubokomorski brežuljci,
- usamljena kupasta uzvišenja,
- dubokomorski pragovi,
- dubokomorski rasedi.
Srednjeokeanski grebeni - čine 8% površine Zemlje - dugi međusobno povezani planinski lanci okeanskog
dna. Najduži su „planinski“ sistemi na Zemlji – 60.000 km a nastali su na području razmicanja litosfernih
ploča – široki su do 2.000 km, a visoki često i do 6.000 m iznad dna.
94 /207
Dakle, sve površine sa nagibom i sva tela (materijali) koja nisu učvršćena na padini nagiba
većeg od 32° pod uticajem gravitacije se urušavaju, tj. izložena su procesu trošenja. Deset je
osnovnih egzogenih procesa: trošenje, padinski procesi, fluvijalni, karstni i fluviokarstni,
marinski i lakustrijski, eolski, sufozijski, glacijalni i periglacijalni, biogeni kao i antropogeni
procesi. Zajednički naziv za sva razorna delovanja spoljnih procesa koja dovode do
ogoljavanja terena je denudacija ili degradacija. Degradacione pojave su: abrazija,
korozija, erozija, pokreti masa na padinama, transport i trošenje.
Procesi trošenja i reljefni oblici

Trošenje obuhvata destruktivne procese koji menjaju fizičke i hemijske karakteristike stena
na površini ili blizu nje. Ti procesi čvrste stene pretvaraju u destruktivni, rastresiti materijal,
uglavnom pod atmosferskim uticajima. Prema mestu trošenja, ono može biti vezano uz
dinamičke pokrete ili na mestu (in situ).
Najvažniji proizvod (rezultat) trošenja je tlo budući da od njega direktno zavisi razvoj
poljoprivrede koja, zbog toga, na određeni način zavisi i od trošenja. Procenjuje se da
stvaranje jednog centimetra tla traje oko petsto godina.
Sl.112. Šema nastanka tla trošenjem - tlo kao rezultat trošenja
Kako je rečeno, u značajnije savremene egzodinamičke procese spadaju: površinsko

raspadanje stena denudacija, abrazija, erozija (rečna-fluvijalna, marinska-jezerska,
karstna, lednička i eolska) i padinski procesi (odronjavanje, spiranje, osipanje, klizanje,
tečenje i puzanje). Neke od ovih procesa može izazvat i čovek, pa ih tada nazivamo
inženjerskogeološki procesi.
95 /207
Sl.113. Egzodinamički procesi u raspadanju stena

Tipovi reljefa oblikovani spoljašnim (egzogenim) silama:
- FLUVIJALNI (rečni) - oblikovan radom tekućica;
- PLUVIJALNI - nastao delovanjem kiše (usporena erozija);
- MARINSKI (morski) - oblikovan talasima, morskim strujama, menama;
- LAKUSTRIJSKI (jezerski);
- GLACIJALNI (lednički) - oblikovan radom leda;
- EOLSKI (pustinjski) - oblikovan radom vetra;
- KARSTNI (kraški) - oblikovan hemijskim otapanjem stena;
- BIOGENI (organogeni) - oblikovan radom organizama (biljke i životinje) i
- ANTROPOGENI - oblikovan radom čoveka.
Oblikovanje reljefa dejstvom spoljašnih sila - osnovni pojmovi:
1. Denudacija - razaranje Zemljine površine pod uticajem spoljašnih (egzogenih) sila i
procesa - spiranje i odnošenje rastresitog materijala pod uticajem padavina.
2. Erozija - mehaničko razaranje stena delovanjem vode, vetra, leda.......
3. Derazija - mehaničko razaranje stena delovanjem gravitacije (odronjavanje, spiranje,
puzanje, klizanje, soliflukcija).
4. Korazija - čestice nošene vetrom udaraju u stenu i razaraju je....
5. Korozija - hemijsko razaranje rastvorljivih stena (krečnjak, dolomit, gips...).
6. Deflacija - oduvavanje, prenošenje i valjanje čestica rastresitog pokrivača u smeru
duvanja vetra.
96 /207
1.3.1. Površinsko raspadanje (trošenje stena)

Stenske mase, u površinskom delu litosfere, izložene su dejstvu atmosferilija. Otkrivene
stenske mase neprekidno se mehanički razlamaju, usitnjavaju i hemijski menjaju u odnosu
na prethodno stanje. Zahvaćena zona ovim promenama naziva se kora raspadanja. Njena
debljina je različita i kreće se od nekoliko mm do nekoliko desetina metara., a ređe i više. U
ovim razmerama najvećim delom izvode se i građevinski radovi, te ove promene mogu
uticati i na izvođenje radova.
Intenzitet raspadanja nije isti po celoj debljini kore raspadanja. Naime, najveći je na površini
terena i opada sa povećanjem dubine, pri tome formirajući podzone sa različitim fizičko-
mehaničkim karakteristikama, sl.100.
Sl. 114. Podzone kore raspadanja u čvrstim stenskim masama: M - podzona monolita; B -
podzona blokova; D- podzona drobine; MP - mrvičasta podzona; GK - glineno-koloidna
podzona
Najjednostavnija podela kore raspadanja je na sledeće podzone: monolitna, blokovsla,
drobinska, mrvičasta i glineno-koloidna („zemljasta“).
Trošenje stena (površinsko raspadanje) je najrasprostranjeniji egzogenetski geomorfološki
proces koji se sastoji od:
- fizičkog raspadanja (dezintegracije) koja se sastoji u lomljenju, mrvljenju i
drobljenju stena;
- hemijskog raspadanja (dekompozicije) čija je posledica delimična do potpuna
promena mineralnog sastava matične stene;
- biološkog raspadanja koje je u biti kombinacija fizičkog i hemijskog raspadanja.
Fizičko ili mehaničko raspadanje - karakteristično za sušna područja sa velikim dnevnim

amplitudama temperature kao i za područja gde se temperatura spusta ispod 0°C (razaranje
stena ledom). Osnovni činioci fizičkog raspadanja su: temperaturne promene (dnevne i
godišnje), mržnjenje vode u pukotinama, kristalizacija i hidratacija soli u pukotinama i dr.
97 /207
Sl. 115. Površinsko raspadanje stena – osnovna podela
Sl.116. Osnovni faktori raspadanja stena

Hemijsko raspadanje - karakteristično je za topljive stene (krečnjak i dolomit - one koje
raspada voda) i tropska područja gde su visoke temperature i visoka vlažnost (česte
padavine). Osnovni činioci hemijskog raspadanja su: kišnica, kiseonik, ugljena kiselina i
organske kiseline.
Hemijsko raspadanje predstavlja hemijske izmene stenskih masa kao što su hidratacija,
oksidacija, hidroliza i rastvaranje.
98 /207
- Korozija je proces kojim voda u karsnim područjima otapa stene.

- Topljenjem krečnjaka i dolomita nastaje crvenica - karakteristična za karsni reljef.
Biološko trošenje - kombinacija prethodna dva trošenja jer biljka svojim korenjem drobi
stenu, a istodobno je otapa svojim kiselinama.
Mrvljenjem stena nastaje regolit (erozija stena).
U prirodi sve vrste raspadanja deluju združeno, pa se takva izmena stenskih masa naziva
fizičko - hemijsko i biološko raspadanje.
Pored navedenih procesa raspadanja stenskih masa, ne može se zanemariti ni čovek,
antropogeni faktor, koji svojim radom, u velikoj meri doprinosi ne samo razaranju
mineralnog dela litosfere već, u izvesnom smislu, menja i izgled reljefa. To čini obradom
zemlje, rudarenjem, eksploatacijom kamenoloma, peska, šljunka, izradom nasipa, zaseka,
useka, tunela, brana, objekata visokogradnje, objekata za vojna dejstva, razaranjem pomoću
klasičnog i nuklearnog eksploziva i dr.
Proces raspadanja, sa inženjersko-geološkog aspekta, je vrlo važan činilac za formiranje
geoloških svojstava površinskih delova Zemljine kore, za koje je pretežno vezana
građevinska delatnost. Treba imati u vidu činjenicu da raspadanje najčešće pogoršava
pogodnost stenskih masa za građenje. Naime, proces raspadanja može imati negativnu i
pozitivnu ulogu. Negastivna strana ogleda se u činjenici da stenske mase imaju manju
čvrstoću, pa su manje otporne na mehaničke uticaje i eroziju. Pozitivne strane su kada se u
okviru njih formira materijal (npr. glina) koji se koristi u građevinarstvu, razvijaju se
poljoprivredna dobra i povećavaju površine obrasle šumom i travom.
1.3.2. Denudacija
Denudacija (lat. denudare - ogoliti) predstavlja proces spiranja i odnošenja površinskog
rastresitog sloja zemljišta i ogoljivanje stenovite podloge pod uiticajem atmosferske i
kopnene vode i ostalih padavina. Pri tome vodene kapljice i slabiji mlazevi nose sa sobom
sitne mineralne čestice. Kao posledica nakupljanja materijala nošenog kišnim kapima i
mlazevima kišnice, javlja se deluvij. On se formira od eluvija, odnosno, materijala
formiranog u kori raspadanja stena.
Sl.117. Denudacija - Bedlends (SAD, Juta) i „Đavolja varoš“, Srbija

99 /207
Intenzitet denudacije zavisi od količine padavina, nagiba terena, sastava podloge i vegetacije
- biljnom pokrivaču.
U geologiji - denudacija je zbirni naziv za sve destrukcione morfološke procese na reljefu

(erozija, derazija, abrazija, korazija...).
Veći deo razorenog i otopljenog stenskog materijala vodenim tokovima dospeva u more, u
količini od više milijardi metara kubnih godišnje.
Mehanička denudacija nekih velikih reka kao i odnos mehaničke i hemijske denudacije na
površinama kontinenata prikazani su u sledećim tabelama.
(prema N.M. Strahovu) Tabela 12 (prema G. V. Lopatinu) Tabela 13
Mehanička DENUNDACIJA
Površina bazena Površina
Reka (*103 km2)
denundacija Kontinent (t/ km2/god)
(t / km2 / god) (*106 km2)
Mehanička Hemijska
Amazon 7050 60 Evropa 9,67 43 32
Misisipi 3248 18 Azija 44,89 166 42
Nil 2800 31 Afrika 29,81 47 25,2
Huang Ho 980 640 Sev. i Sred. Amerika 20,44 73 40
Dunav 816 101 Južna Amerika 17,98 93 55
Iravadi 410 850 Australija 7,96 32,1 11,3
Intenzitet mehaničke denudacije na Zemlji je zonskog rasporeda; znatno raste od prelaza

visoke geografske širine ka nižim geografskim širinama, srazmerno povišenju srednje
godišnje temperature i povećanju ukupnih godišnjih oborina, odnosno intenzitetu
egzodinamičkih faktora. U područjima iste geografske širine, u razlomljenim terenima sa
raščlanjenim reljefom jači je intenzitet mehaničke, ali i hemijske denudacije.
Ukoliko je nagib terena veći, podloga rastresitija, intenzitet padavina (kiša) veliki a
vegetacije nema, denudacija će biti vrlo izražena. Kao posledica ovog procesa obrazuju se
(pluvijalna erozija, nastala delovanjem kiše - usporena erozija) jaruge i vododerine a
krajnji rezultat je stvaranje potpuno ogoljenih, neplodnih površina koje se nazivaju „bad
lands“ - loša (rđava) zemlja.
U grupu erozionih oblika proluvijalnog procesa spadaju jaruge, vododerine, rđave zemlje
i zemljane piramide.
Sl. 118. Pluvijalna erozija, nastala delovanjem kiše - usporena erozija: jaruge, vododerine,
“ rđave zemlje“ i zemljane piramide
100 /207
Materijal erodiran, transportovan i akumuliran u proluvijalnom procesu nosi opšti naziv

proluvijum. Taj materijal gradi dve grupe akumulacionih oblika. Jednu čine plavinske
lepeze, a drugu deluvijalno - proluvijalni zastori.
Plavinske lepeze javljaju se na kraju većih
povremenih linijskih tokova, bujica, ili na kraju
manjih stalnih vodotoka koji povremeno menjaju
intenzitet i dobijaju bujični karakter. Prilikom
uslaska u ravnicu ili dolaskom na dno rečne doline,
kinetička energija bujičnog toka se naglo smanjuje.
Transportovan materijal, lebdeći ili vučeni, rasipa se
i odlaže, gradeći oblik kojiima izgled lepeze.
Sl.119. Fluvijalna plavina - plavinska lepeza
Materijal plavinske lepeze, kao tipičan produkt proluvijalne akumulacije, je slabo obrađen.
U zavisnosti od dužine transporta, vrlo je malo zaobljen i neklasifikovan po krupnoći.
 Vododerine su erozioni žlebovi nastali radom voda, dubine do 2 metra a različite dužine
- od nekoliko desetina do nekoliko stotina metara.
 Jaruge su erozioni produkti površinskih voda. Dubina usecanja im je veća od 2 metra.
Usecanje i razvoj vododerina i jaruga odvija se relativno brzo, pri tom pogoršavajući uslove
izvođenja i eksploatacije građevinskih objekata.
Intenzitet denudacije padina zavisan od prirode
stenskih masa, kinetičke energije površinske
vode i postojanjem biljnog pokrivača. Erozijom
se najlakše razajaju prašinaste i peskovite gline,
a pogotovu makroporozni les i pesak.
Sl. 120. Pluvijalna erozija: potoci i jaruge

Sprečavanje razvoja procesa denudacije - erozije, zavisno od stepena erodiranosti, vrši se na
više načina, ali najcelishodniji su postupci preduzeti u početnom stadijumu. Na slici 418
prikazano je nekoliko rešenja sprečavanja erozije.
Bujice ili bujični tokovi su povremeni ili stalni prirodni vodotoci (jaruge, suvodoline, potoci
i rečice), čija su slivna područja zahvaćena erozijskim procesima. To su vodotoci kratkog
toka i relativno velikog nagiba sa promenjivom količinom vode i nesrazmerno velikom
količinom nanosa u odnosu na protok.
Bujica je nekontrolisan, stihijski agens promenljive količine vode i promenljive brzine. Oba
parametra imaju, po pravilu, velike vrednosti, pa je i kinetička energija izuzetno velika.
101 /207
Karakterišu se sa naglim nadolascima poplavnih voda koje

nastaju neposredno posle jakih kiša ili ubrzanog topljenja
snega, kao i velikim količinama nanosa i razornom snagom
toka.
Bujična erozija kod nas je vrlo razvijena na mnogo mesta.
Pruga Beograd - Bar i put između Priboja i Prijepolja često su
ugroženi bujicama na više poteza. Reka Lepenac, u Kačaničkoj
klisuri, često ugrožava prugu Uroševac - Skoplje izdizanjem
aluviona reke usled intenzivnog nanošenja materijala u njeno
korito spranog sa Šar planine i Sirinićke župe (Brezovice).
Sl.121. Jaruge i vododerine

Denudacija nepovoljno utiče na uslove građenja i eksploataciju objekta, a efikasno se
umanjuje ili sprečava formiranjem vegetacionog sloja na ogolićenim terenima
102 /207
Sl.122. Sprečavanje razvoja procesa denudacije - erozije

103 /207
1.3.3. Erozija
Erozija je egzodinamički proces koji podrazumeva mehaničko razaranje i hemijsko otapanje
razorenog materijala dejstvom egzogenih prirodnih sila (delovanjem vode, vetra, leda...).
Erozija predstavlja prirodan proces pri kome se vrši intenzivno odnošenje raspadnutih delova
stenskih masa - od krupnih do najsitnijih čestica zemljišta sa površine ili u plićem podzemlju.
Osnovni izvor energije egzogenih sila su toplota, svetlost i druga zračenja koja od Sunca
dospevaju na Zemlju. Pod uticajem Sunca dolazi do različitog zagrevanja vazduha, vode
(mora, okeana, jezera, reka i dr.), kao i čvrste Zemljine kore. Toplota je uzrok insolacije
odnosno zagrevanja i hlađenja površine Zemlje, obrazovanja lednika i njihovog kretanja,
kruženja vode u prirodi, kao i strujanja vazduha odnosno obrazovanje vetrova. Dejstvo
egzogenih sila je uslovljeno, kako gravitacijom Zemlje, tako i privlačnim silama Meseca i
Sunca.
Pod uticajem Zemljine gravitacije nastaje kretanje vodenih tokova i lednika, pokretanje
stenskih masa sa visokih padina u podnožja planina. Dejstvom privlačnih sila Meseca i
Sunca javljaju se plima i oseka na okeanima, morima i jezerima. Najčešći vid erozije
predstavlja pomeranje mase terena usled dejstva obilnih kiša ili zemljotresa pri čemu dolazi
do odronjavanja zemljišta. Ovom vidu erozije su najpodložniji brdoviti tereni, odnosno
područja pod nagibom (padine) većim od 15°.
Sl. 123. Uzroci i posledice erozije

Intenzivna erozija padina može u kratkom roku učiniti teren neprohodnim za vozila i ljude
kao i za bilo koji građevinski rad.
104 /207
Glavni oblici erozije su:

- Eolska erozija - nastaje delovanjem vetrova.
- Fluvijalna ili rečna erozija - nastaje geološkim radom rečnih tokova.
- Bujična erozija - nastaje mehaničkim radom atmosferskih voda.
- Karstna (kraška) erozija - nastaje delovanjem atmosferskih, površinskih i podzemnih
voda.
- Marinska (jezerska) erozija i akumulacija.
- Glacijalna ili lednička erozija - nastaje radom lednika i snega.
- Abrazija - predstavlja rušenje obale kao posledica morskih i jezerskih talasa.
- Antropogeni - oblikovan radom čoveka.
Erozija je proces razaranja i razrušavanja postojećih oblika u reljefu pri čemu nastaju
erozivni oblici reljefa, a akumulacija je proces formiranja novih oblika reljefa od
erodiranog materijala pri čemu nastaju akumulativni oblici reljefa.
Prenos ili transport erodiranih čestica vrši se:
- gravitacijom: kotrljanje i klizanje

čestica niz padinu,
- vodom (najveća količina sedimenata):

u obliku vučenog nanosa, čestica u
suspenziji (prah i glina), turbiditnih
struja kao i pravih rastvora (katjoni i
anjoni),
- vetrom: eolski sedimenti,
- ledom: glacijalni sedimenti ili ledom i

vodom: glaciofluvijalni sedimenti.
Sl.124. Prenos ili transport erodiranih čestica

105 /207
Sl. 125. Šematski prikaz eroziono-akumulacionih oblika reljefa

1.3.3.1. Eolska erozija - deflacija i akumulacija (peščane ili kamenite pustinje; lesna
prostranstva; dine, barhani i živi (pokretni) peskovi)
Eol je u grčkoj mitologiji bio bog i gospodar vetrova. Eolska erozija ili deflacija nastaje kao
posledica rada vetra. Eolska erozija se pojavljuje u regionima koji se karakterišu čestim
jakim vetrovima, čija su zemljišta rastresita a nisu zaštićena gustim biljnim pokrivačem. Rad
vetra je najizrazitiji u suvim pustinjskim i polupustinjskim oblastima bez vegetacije.
Vetrovi su rezultat atmosferskih razlika pritisaka koji su delimično zbog globalne raspodele
temperature, i takođe, lokalnih varijacija u pritisku zbog temperature vodenih masa koje se
kreću od okeanskih struja, toplote koju apsorbuju kopnene mase i hladnog vazduha u
visokim glacijalnim planinskim područjima.
Vetar prenosi uglavnom najsitnije čestice zemljišta kao što je glina, prah i sitan pesak.
Intenzitet deflacije zavisi od od sledećih faktora:
• gustine biljnog pokrivača,
• eksponiranosti zemljišta vetru,
• jačine i učestalosti vetra,
• osobina zemljišta.
106 /207
Osobine zamljišta kao što su: mehanički sastav, struktura zemljišta i stepen vlažnosti
odnosno vezanost zemljišta utiču na pojavu eolske erozije. Vetar odnosi uglavnom sitne
čestice nestrukturnih, praškasto - sitnopeskovitih zemljišta i praškaste strukturne agregate u
suvom stanju kada su najslabije vezani.
Sl.126. Eolska erozija - rad vetra u pustinjskim uslovima

Odnošenje čestica je intenzivnije što je ređi pokrivač, veća eksponiranost zemljišta vetru,
kao i veća jačina i učestalost vetra. U zavisnosti od jačine vetra, veličine i težine čestica vetar
odnosi ponete čestice na manja ili veća rastojanja. Najsitnije čestice kao što su sitan prah i
glina mogu biti vetrom preneti na udaljenosti od nekoliko hiljada kilometara. Prilikom
prenošenja čestica peska vetar vrši i koroziju odnosno razaranje stena. Tom prilikom dolazi
do mehaničkog glačanja i raspadanja stena.
Sa prenošenjem čestica peska i praha dolazi do sortiranja i navejavanja (akumulacije) čestica
i stvaranja specifičnih oblika eolskog reljefa peščanih dina i barhana.
Sl.127. Prikaz delovanja vetra i načina prenošenja čestica tla (peska) i nastanak dina
107 /207
Pustinje su područja na Zemlji koja godišnje primaju manje od 250 mm padavina. Čine 22%
površine svetskog kopna (1/10 cele Zemljine površine). Pored vetra, na formiranje reljefa u
pustinjama utiču i velika dnevna kolebanja temperature, zbog kojih dolazi do pucanja,
drobljenja i usitnjavanja stenske mase. Pustinje mogu biti peskovite, kamenite, šljunkovite,
glinovite i slane (sone).
U Sahari, od 9 miliona km2, oko 1,2 miliona km2 je pesak, dok je ostatak od kamena i
šljunka. Peskovite pustinje ili nepregledna mora peska, nazivaju se ergovi (kumovi),
kamenite pustinje su hamade a šljunkovite pustinje, kojih ima u Libiji, poznate su pod
imenom seriri, glinovite - takiri, lesne - adiri, slane - šori (keviri) i gipsne. Suva rečna korita
nazivaju se vadizi.
Sl. 128. Pustinje – vrste
108 /207
Eolski oblici reljefa dele se na erozivne i akumulativne.

Eolski erozivni oblici
Stvaraju se uglavnom u kamenitim pustinjama, ravnim i golim stenovitim predelima bez
vegetacije i vode pokriveni komadima stena nastali temperaturnim razaranjem.
 Pustinjsko saće je sistem plitkih jajastih
udubljenja, koja su odvojena tankim stenovitim
zidovima. Nastaju selektivnom erozijom na
stenama koje se sastoje od čvršćih i mekših
minerala.
Intenzivnom selektivnom erozijom na
stenovitim grebenima i rtovima mogu nastati i
prozorci - otvori na stenama.
Sl.129. Pustinjsko saće - Tatakoa, Kolumbija
Sl.130. Pustinjski prozorac, Vadi Rum (Jordan) i prozorac, Sahara

 Usamljene stene najviše erodiraju i postaju tanje pri dnu, poprimajući izgled pečurke jer
vetar nosi pesak i ostale materijale do visine 1-1,5m. Tako nastaju pečurkasti ili igličasti
ostenjaci.
Sl.131. Pečurkasti ostenjak (Gur), igličasti ostenjak- Australija
109 /207
 Jardang je najveći eolski erozivni oblik. To je sistem paralelnih žljebova i brazdi

olučastog oblika između kojih su oštri rtovi. To su izvajani oblici koji mogu biti visoki
nekoliko desetina metara, dugački nekoliko kilometara, a izbrazdani su dejstvom vetra.
Prosečne visine (dubine) 1- 6 m, a dužine i po nekoliko stotina kilometara.
Sl.132. Jardang u pustinji Gobi i Sfinga u Gizi (Egipat, pretpostavlja se da je naknadno izmenjeni
jardang
 Uadi (vadizi) su suve rečne doline koje su nastale u vreme kada je kilma u pustinjama bila
vlažnija ili od današnjih vodenih tokova koji se obrazuju posle jačih kiša. Oni su poligenetski
oblici - nastali su radom dve sile, rečkom i eolskom erozijom.
Javljaju se u peskovitim pustinjama (erg u Africi, kum u Aziji). Imaju zatalasan brežuljkast
reljef koji se dinamično menja pod uticajem vetra.
Sl.133. Uad u pustinji Negev (Izrael)

Eolski akumulativni oblici
 Dine
Dine su tipični oblik reljefa u pustinji i predstavljaju peščane bedeme i brežuljke.
Peščane dine su kupasti oblici nanosa peska visine u proseku 10 do 20 m. U Libijskoj pustinji
dostižu visinu i do 200
m. Strana peščane dine
okrenuta uz vetar ima
nagib oko 10˚, dok je
suprotna strana strmija
sa nagibom od 30˚ do
40˚.
Sl.134. Dine
110 /207
Sl.135. Pustinja - rad vetra kod stvaranja dina

Peščane dine se mogu javiti u više različitih oblika:
 poprečne (transverzalne) dine - zatalasani oblici, izduženi upravo na pravac vetra,
 uzdužne dine (seifi) - pružaju se paralelno sa pravcem vetra., barhani - srpasti oblici
peščanih dina sa vrhovima okrenutim niz vetar i
 deflacione dine - parabolični oblici peščanih dina čiji su vrhovi okrenuti uz pravac
kretanja vetra.
Varijacije oblika peščanih dina zavise od količine peska, brzine, pravca i stalnosti vetra kao
i od prisustva ili odsustva pustinjske vegetacije.
Sl.136. Transverzalne (poprečne) i parabolične (deflacione)dine

 Barhani
Barhani su male dine u obliku polumeseca ili srpa. Nastaju kada vetar duva stalno iz istog
pravca. Obično se nalaze na obodu peščanih pustinja. Kod barhana, strana okrenuta vetru je
blaga i izdužena, a suprotna (unutrašnja) je strma i kratka.
111 /207
Sl.137. Barhani, Pacifička obaka (Peru), Б

 Seifi (uzdužne dine) poseban oblik dine, karakterističan za Saharu, nastaje delovanjem
vetra promenljivog pravca i brzine kretanja. Pružaju se paralelno sa pravcem vetra.
Sl.138. Seifi
Najveća i jedina prava reka u
Sahari je Nil. Protiče kroz Sudan
i Egipat i uliva se u Sredozemno
more, praveći veliku deltu.
Podzemne reke izviru i formiraju
oaze, koje su okružene bujnim
rastinjem. Takve su Baharija, Dakla i Siva u Egiptu, zatim Kufra u Libiji, Tidikept i Gurara
u Alžiru, Duz i Tozer u Tunisu....
Sl.139. Hidrografija pustinja

Brojna su i povremena slana jezera - šotovi, kojih ima najviše u Alžiru i Tunisu. Najpoznatiji
su Šot Džerid, Šot - eš Šergi i Šot el Hodna. U koritima nekadašnjih reka - vadizima ili
uadima mestimično se nakon iznenadnih pljuskova javljaju povremeni vodeni tokovi.
112 /207
1.3.3.2. Rečna (fluvijalna) erozija i akumulacija

Atmosferska voda pada na zemljinu površinu i, lijom manjeg otpora, otiče prema nižim
područjima ili ponire na vodopropusnoj podlozi. Voda (padavine: kiša, sneg, inje, rosa) koja
ponire popunjava međuprostore - pukotine u stenama naziva se temeljnica. Naišavši na
nepropusne stene izbija na površinu u obliku izvora.
Izbivši na površinu stvara tekućice koje otiču prema nižim delovima i mehaničkim
delovanjem - erozijom oblikuje rečne erozione i akumulacione reljefne oblike.
Dakle, rečna (fluvijalna) erozija predstavlja proces izgrađivanja oblika u reljefu radom
rečnih tokova. Rečna erozija (lat. erodere - odnošenje, skidanje) je razarački rad površinskih
tokova (potoka i reka) koji se sastoji u usecanju i podlokavanju korita i dolina. Za kretanje
vodene mase dovoljni su i mali nagibi rečnog korita, za razliku od padinske erozije. Rečna
erozija može biti dubinska i bočna.
Ova erozija prisutna je sve do ušća a zavisi od:
- nagiba terena - vodenog toka,
- količine vode,
- brzine proticanja vode,
- fizičkomehaničkim svojstvima stena i
- obraslosti terena i vrste stenske mase na „vodenom putu“.
Sl.140. Rečni sistem

Strmiji nagib i veća količina vode pojačavaju rad reka. Fluvijalna erozija je naročito pojačana
ukoliko se nosi - vuče veća količina nošenog - vučenog materijala kao što su kamenje, pesak,
mulj, glina i dr. U gornjem toku erozija je jača zbog strmijeg nagiba - bržeg oticanja. U
donjem toku jača akumulacija materijala zbog sporijeg toka.
Rečna erozija je najzastupljeniji i najbitniji proces posle tektonskih pokreta za formiranje
reljefa.
Tekući preko površine (litosfere) u pravcu najvećeg pada, a pod uticajem zemljine teže,
rečni tokovi stvaraju sopstvene oblike reljefa.
113 /207
Fluvijalni oblici mogu biti:

- erozivni, ako su stvoreni usecanjem rečnog toka i
- akumulativni, ako su izgrađeni nagomilavanjem (taloženjem) erodiranog fluvijalnog
materijala.
Sl. 141. Fluvijalna ili rečna erozija - rečno korito

Fluvijalnom erozijom stvaraju se karakteristični geomorfološki erozioni oblici (rečna
korita, rečne doline i rečne terase) ili akumulativni oblici (rečna ostrva-ade, delte i
aluvijalne ravni)
Prestankom sila transporta počinje taloženje mehaničkih čestica, najpre većih i gušćih, a
kasnije manjih. Puno suspendovanog materijala stvara veću gustoću rasrvora (vode) pa je
sporije obaranje čestica.
Promena fizičko-hemijskih faktora uzrokuje taloženje iz rastvora: obaranje flokula kod glina
i kristalizacija soli iz prezasićenih rastvora. Kod niže temperature veća je viskoznost i manja
brzina vode.
Eroziona snaga vode deluje na stensku masu te, zavisno od njenih fizičko - mehaničkih
svojstava, lakše troši i erodira mekše nevezane i poluvezane stene, a teže čvrste. Taj proces
naziva se selektivna erozija. Razoreni materijal krupniji je u gornjem delu toka, a prema ušću
nalazimo sve sitnije frakcije. Takva pojava uslovljena je smanjenjem kinetičke energije
tekuće vode - ako posmatramo proces
od izvora prema ušću.
Sl. 142. Taloženje mehaničkih čestica

- rad sila transporta
Sl. 143. Rečno korito - erozioni i akumulacioni oblici u rečnom toku

114 /207
Talveg je linija najvećih dubina u koritu.

Matica je linija najvećih brzina u koritu.
Sl. 144. Zakonitosti i osobine kretanja

vode vodotoka u meandru (prema
Karolyi Z. 1957).
Podele vodotoka
Zbog problema koji nastaju zbog erozije u rečnim tokovima neophodno je preduzimati
mere zaštite- regulacije rečnih (vodenih) tokova. Sa aspekta pristupa rešavanja problema
vodotokova neophodno je poznavanje istih (u geografskom i hidrografskom smislu).
Osnovne podele vodotoka bitne su sa aspekta pristupa rešavanja problema. Tako neće biti
jednak pristup rešavanju problema ukoliko se, na primer, treba regulisati neki bujični
vodotok ili pak reka. Zato se u nastavku daju osnovne podele po različitim kriterijima.
Podela vodotoka u geografskom smislu razlikuje bujice, brdske potoke, potoke i reke. Prema
veličini (hidrografska podela) vodotoke delimo na brazde, jarke, jaruge, potočiće, potoke,
rečice, reke i velike reke.
Hidrotehničarima značajna je podela vodotoka u aluvijalnim dolinama prema
vodnoprivrednom tretmanu. Prema toj podeli razlikujemo sledeće tipove vodotoka:
• melioracioni kanali (širina dna b < 1 m)
• mali vodotoci (širina dna 1m < b < 20m)
• reke (širina dna b > 20 m)
Regulacije prirodnih vodotoka su skup gradnji, mera i postupaka kojima se menjaju prirodne
osobine na vodotoku i njegovom slivnom području radi:
• što racionalnijeg korištenja voda,
• što efikasnije zaštite od štetnog delovanja voda iz vodotoka i
• što efikasnije zaštite vodotoka od zagađenja.
Pri tome treba razlikovati regulacije korita vodotoka (morfološke regulacije) i regulacije
vodnog režima. Regulacije korita vodotoka bave se uređenjem korita i građevinama vezanim
uz samo korito. Prema klasičnom shvatanju regulacija vodotoka upravo su regulacije korita
te koje se opisuju tim terminom. Međutim, širi pojam regulacija vodotoka podrazumeva i
regulisanje vodnog režima. Tu se radi o takozvanoj preraspodeli količina voda. Raznim
115 /207
građevinskim zahvatima na slivu i vodotocima vodne količine se preraspodeluju prostorno i

vremenski.
Iako se korito prirodnog vodotoka može posmatrati kao celina, u poprečnom preseku
moramo znati njegove delove. To su: korito za srednje vode, korito za velike vode, glavno
korito.
Sl.145. Osnovne definicije i delovi korita vodotoka - poprečni profil

Erozivni fluvijalni oblici - korita, doline i rečne terase.
Korito - rečno korito je olučasti žleb kojim otiče reka, može biti različitog izgleda u
zavisnosti od sastava podloge u koju je usečeno.
Tekuće vode svojom razarajućom snagom u stenama formiraju korita. U gornjem delu toka,
gde je nagib terena strmiji, preovladava vertikalna komponenta erozije. U srednjem delu toka
deluju podjednako vertikalna i bočna komponenta. U donjem delu, blizu ušća, preovladava
njena bočna komponenta erozije. Zbog toga korito u gornjem delu toka ima oblik slova "V",
u srednjem delu oblik slova "U", a u donjem delu (blizu ušća) ima oblik proširenog slova
"U".
Sl. 146. Erozija i profil rečnog korita zavisno od energije površinskog toka
116 /207
Sl. 147. Rečno korito - izgledi

Eroziona snaga vode deluje na stensku masu i, zavisno od njenih fizičko - mehaničkih
svojstava, lakše troši i erodira mekše nevezane i poluvezane stene, a teže čvrste. Razoreni
materijal krupniji je u gornjem delu toka - dubinska erozija - veći nagib, produbljivanje
korita (oblik slova V), veći komadi stena, a prema ušću nalazimo sve sitnije frakcije - bočna
erozija - srednji i donji tok, sitniji materijal, širenje dolinskih strana, nema produbljivanja.
Takva pojava uslovljena je smanjenjem kinetičke energije tekuće vode.
Na većim nagibima rečno korito je uže i dublje a na manjim šire, pliće i vijugavo.
Za reku sa vijugavim rečnim koritom kaže se da meandrira. Takvo rečno korito ima reka
Uvac, Srbija, Po, Italija, Büyük Menderes u Turskoj, po kojoj je ova pojava i dobila naziv.
Sl.148. Meandri - Uvac,Srbija i Büyük Menderes,Turska

Doline - rečna dolina je elementarni i najveći oblik rečne erozije u reljefu nastao usecanjem
rečnog toka, odnosno rečnog korita u topografsku površinu i širenjem njenih strana
denudacionim procesom. Dolina je izdužena, nagnuta i otvorena u pravcu oticanja vodotoka,
čijom erozijom delimično i nastaje. Morfološki elementi doline su dno, u kome je usečeno
rečno korito, i strane, koje se dižu iznad dna u vidu odseka ili blagih padina.
Doline se po izgledu međusobno razlikuju. Mogu biti plitke, sa širokim dnom i blagim
stranama (ravničarski predeli), ali i duboke, uske i sa strmim stranama (planinski predeli).
Duge, duboke doline sa uskim dolinskim dnom nazivaju se klisure. Duboke uske doline
vertikalnih strana, kod kojih je čitavo dno svedeno samo na rečno korito nazivaju se kanjoni.
117 /207
Duboke, uske kratke rečne doline su sutjeske-klanci.
Sl.149. Sićevačka klisura, Đerdapska klisura na Dunavu, Grdelička klisura
Sl. 150. Kanjon Jerme, Kanjon Drine, Kanjon Kolorada i Tare

Zbog promena geološkog sastava i tektonskih odnosa preovladavaju složene ili kompozitne
doline.
Prema odnosu na glavne smerove pružanja reljefa doline mogu biti longitudinalne
(uzdužne) i transverzalne (poprečne).
Rečne terase - erozione rečne terase formiraju se usecanjem reke u osnovne stenske mase.
Izgrađene su u potpunosti ravničarskih reka i predstavjaju ostatke starog dolinskog dna koje
je razoreno oživljavanjem rečne erozije.
Prema načinu postanka rečne terase mgu biti:
• erozione rečne terase,
• akumulacione rečne terase i
• rečne terase složenog postanka.
Erozione rečne terase nastaju u stenama, bez akumulacije nanosa na njihovoj površini.
Akumulacione rečne terase su u potpunosti izgrađene od rečnog nanosa različite starosti.
Složene rečne terase stvorene su taloženjem rečnog nanosa na stenama uz promenu nivoa
erozione baze.
118 /207
Sl. 151. Aluvioni i aluvijalne terase

Ako su korita izgrađena od stena različite podložnosti eroziji ili kao posledica tektonskih
pokreta (rasedi), na rečnom toku, može doći do oblikovanja vodopada i slapova. Na manjim
prelomima u rečnom koritu nastaju brzaci a na većim vodopadi.
Vodopadi - mesta gde dolazi do naglog pada vode (survava sa visine zbog vertikalnih odseka
u rečnom koritu) iz višeg u niži deo korita. Mogu biti tektonski, erozivni i akumulativni.
Erozivni vodopadi nastaju na kontaktu stena različite otpornosti. Takav je vodopad Nijagare,
između jezera Iri i Ontario, visok 51 metar.
Akumulativni vodopadi su vezani za mesta na koijma se u rečnom koritu taloži bigar.
Najpoznatiji u Srbiji je vodopad Velikog Vrela u dolini Resave, visok 14 metara.
Sl.152. Akumulativni oblici rečne erozije - vodopadi

Slapovi - mesta gde voda otiče postupno preko niza kaskada - brzake i manje vodopade.
Sl.153. Veliko Vrelo, slapovi Krke i Plitvička jezera

119 /207
Kad oticanje postaje sporije jača bočna erozija,

korito se širi i počinje oblikovti rečne zavoje -
meandre.
Sl. 154. Uklješteni mendri, reka Uvac, Srbija
Brzaci su kraći delovi toka sa većim padom na uzdužnom

profilu, gde voda otiče velikom brzinom između blokova
stena koji pri niskim vodostajima strče iznad vode.
Sl.155. Brzaci
Akumulativni fluvijalni oblici (rečna ostrva - ade, delte i aluvijalne ravni).

Nošeni erodirani materijal reke može biti prenet na velika rastojanja, deponovan u rečnom
koritu ili na obalama reke. Tako naneti materijal - sedimenti predstavljaju aluvijum ili
aluvijalne nanose koji formiraju rečna ostrva - ade, rečne delte i aluvijalne ravni.
Aluvijalne ravni predstavljaju zaravnjena dna rečnih dolina. To su obale rečnog korita koje
su izgrađene od rečnog nanosa. Aluvijalne ravni najčešće se formiraju u srednjim i donjim
delovima rečnog korita. Pri visokom vodostaju reka se izliva iz korita, plavi rečnu dolinu, a
na poplavljenom terenu se taloži aluvijalni nanos. Razlikuju se dve vrste aluvijalnih
sedimenata: Aluvijum starača i aluvijum povodnja. Aluvijum starača predstavlja nanose
ispunjene glinovitim česticama i tresetom, dok je aluvijum povodnja predstavlja nanose koji
su u najvećem procentu izgrađeni od frakcija praha i finog peska.
Proučavanje aluvijalnih ravni (terasa) vrlo
je važno i potrebno pri projektovanju i
građenju saobraćajnica, brana i svih drugih
vrsta objekata koji se grade u aluvionima.
Pri proučavanju uticaja rečne erozije na
inženjersko geološke karakteristike terena
posebnu pažnju treba obratiti na
akumulacije (taloženja) rečnih nanosa jer
su vrlo heterogenog sastava.
Sl.156. Aluvijalna ravnica
120 /207
Rečna ostrva - ade obrazuju se u rečnom koritu od krupnoznih frakcija rečnog nanosa -
frakcija peska i šljunka. U koritima, na mestima gde postoje zapreke ili izbočenja, taloži se
materijal, koji se postepeno izdiže iznad vode, i oblikuje sprudove ili ostrva imenom ade.
Ade se stvaraju i na ušćima dveju reka, gde se sudaraju njihove struje, a tok usporava. Mnoge
reke na našim prostorima kao što su Dunav, Sava, Morava imaju veliki broj rečnih ostrva.
Sl.157.Veliko ratno ostrvo, Beograd
Rečne delte nastaju sedimentacijom rečnog

nanosa na ušću reke u more ili jezero, gde reka usporava rečni tok, a zatim rečni tok prestaje.
Rečne delte nastaju kao posledica prestanka transportne moći tekuće vode – rečne, gde se
taloži sav doneti materijal pri čemu se zasipa morski ili jezerski basen koji se postepeno
pretvaera u kopno, a reka se zbog velike količine nanetog materijala račva u veći broj
rukavaca. Pogoduji im plići i mirniji delovi mora gde nedostaju morske struje i jači talasi.
Rečne delte su izgrađene od najfinijih čestica
peska, praha i gline koji se talože u vidu
nagnutih slojeva velike debljine. Primer je
delta Nila čija debljina rečnog nanosa iznosi
oko 700 m. Svake godine delte se značajno
povećavaju. Delta Dunava se godišnje
uvećava za oko 1 km2 svake godine.
Sl.158. Delta Misisipija
Plavine - se stvaraju na mestima gde rečni

tok iz planinske oblasti izlazi u ravnicu,
usled čega njegova transportna snaga naglo
slabi. Tu se najkrupniji rečni materijal taloži
u vidu prostrane lepeze ili kupe blagih
strana. Stvaraju različita ušća: deltasta -
razgranato i levkasto ušće - estuarij.
Sl. 159. Plavine
121 /207
Principi za uspostavljanje skladnog odnosa između saobraćajnica i rečnih tokova

Kako su vodeni tokovi, najčešće reke i njene pritoke, pravac trasiranja (linija najmanjeg
otpora) i definisanja prostora za život, neophodno je analizirati i definisati saobraćajne i
ostale objekte koji se grade, kako za kanalisanje tokova, tako i izgradnju „zivotnih“ objekata
u prostoru kojim oni „gospodare“.
Sa aspekta planiranja prostora i celokupnog razvoja društva, infrastrukturni objekti
(saobraćajnice, hidrotehnički objekti, telekomunikacioni i drugi slični objekti), kičma su
razvoja društva. To su objekti koji razvijaju i modeliraju prostor i, zapravo, utiču na
celokupni razvoj države i društva uopšte. Međutim, sa svim svojim pozitivnim uticajima,
saobraćajnice mogu imati i značajne negativne uticaje na životnu sredinu. Saznanja o
postojanju širokog spektra negativnih uticaja zahtevaju da se savremeni procesi planiranja,
projektovanja, izgradnje i eksploatacije saobraćajnica već danas primene sve adekvatne mere
bezbednosti i trajnosti tih objekata kao i o očuvanju i zaštiti životne sredine.
Pojam trase - prostorno vođenje trase puta
Trasa predstavlja prostornu konstrukciju u kojoj su objedinjeni svi elementi u prostoru -
prostorna slika puta definisana sa sve tri koordinate (𝑋, 𝑌 , 𝑍). Cilj je projektovati
funckionalnu trasu, pouzdanu i stabilnu u inženjerskom pogledu, estetski oblikovanu i
uklopljenu u pejzaž uz racionalne troškove izgradnje. Trasa je multifunkcionalan proizvod -
veliki izazov i odgovornost projektanta, lična veština i inženjerski osećaj, kao i iskustvo.
Zato je neophodno poštovati osnovne principe pri vođenju trase - planerski principi vođenja
trase i inženjersko tehnički principi vođenja trase.
Principi vođenja trase puta:
 Planerski principi:
- Odnos trase prema naseljima i
- Odnos trase prema prirodnoj sredini.
 Inžinjersko tehnički principi.
Osnovna podela saobaćajnica - odnos trase prema naseljima
Lokalni putevi služe za povezivanje naselja koja predstavljaju glavne izvore i ciljeve
putovanja (svakodnevni radni saobraćaj vezan za proizvodnju i aktivnosti stanovništva,
industrija, poljoprivreda, poslovanje...)
Regionalni putevi nose privredni i radni saobraćaj većeg dometa, do 60km, obilaze manja
mesta seoskog tipa, tangiraju veća naselja, a prolaze kroz gradove sa 20.000 stanovnika i
više.
Na regionalne puteve se vezuje mreža lokalnih puteva, dok se oni vezuju na magistralne
puteve.
Magistralni putevi su osnova državne putne mreže, saobraćaj velikog dometa, obilaze sva
naselja i gradove do 20.000 stanovnika, tangiraju gradove srednje veličine (od 20.000 do
50.000 stanovnika), prolaze kroz gradove koji imaju značaj regionalnih centara
122 /207
Autoputevi su najviša tehnička klasa magistralnih puteva, obilaze sva naseljena mjesta,
tangiraju gradove sa 50.000-500.000 stanovnika, prolaze kroz gradove sa preko 500.000
stanovnika, gdje 75% saobraćaja sa autoputa ima svoj cilj.
Odnos trase prema prirodnoj sredini
Gradnja saobraćajnica (puteva, železnice, aerodroma, plovnih puteva, luka..) - tj.
modeliranje životne sredine, najčešće sadrži rešenja protiv sebe ili protiv generacija koje
dolaze, te zato svaka intervencija u prostoru mora biti osmišljena tako da ne ugrožava
prirodno nasleđe i ne pogoršava uslove za budući razvoj Pažljivo preispitivanje putnog
koridora kroz naselja ili u blizini izgrađenih objekata (buka, aerozagađenje, zagađenje voda).
Principi za uspostavljanje skladnog odnosa između puta i prirodne sredine
Veoma je važno ne narušavati postojeće ambijentalne celine: kompaktni šumski kompleksi,
voćnjaci, vinogradi, obradivo zemljište, prirodni rezervati, izvorišta, istorijske celine...
Sl. 160.Vođenje trase izvan naseljenih mesta

Put ne sme postati veštačka prepreka koja
remeti ustaljene delatnosti ili mikroklimatske
karakteristike, narušavanje ambijentalne celine
- najčešće greške iz ekonomskih razloga
(dilema) - nasip ili vijadukt
Sl. 161. Primer skladno projektovane trase - deonica autoputa
Inženjersko tehnički principi
Principi za uspostavljanje skladnog odnosa između puta i prirodne sredine:
- očuvati likovnu i fizičku ravnotežu okoline pravilnim izborom položaja puta u poprečnom
i podužnom profilu i
- trasa puta treba biti stabilna i pouzdana u svim uslovima eksploatacije, najkraći potez za
obavljanje transportnih zadataka sa najmanjim troškovima eksploatacije (održavanje),
najmanje investicionih troškova.
Sl.162.Položaj trase u poprečnom profilu na

strmoj padini
Primeri uspešnog i neuspešnog vođenja trase

na strmim padinama
123 /207
Sl.163 Položaj trase na strmoj padini

Široke rečne doline, trasa je uz ivicu padine, a ne uz rečno korito – trasa se oslanja na
stabilnije tlo, omogućava se pristupačnost rečnim obalama, ne sprečava se razvoj doline,
koristi se reka.
Sl.164. Pravilan položaj trase u širokim rečnim dolinama

Kod uskih rečnih dolina sa izraženim sekundarnim pritokama treba odustati od praćenja
doline, ako to ima za posledicu neprekidno zasecanje trase u isturene delove padine, trasu
voditi vrhom padine ili vododelnicom.
Sl.165. Pravilan položaj trase u

uskim rečnim dolinama
Kod izduženih padina u brdovitom terenu trasa se vodi osunčanom stranom - geotehnička
stabilnost, oceđivanje i prosušivanje kolovoza, manje zaleđivanje...
Sl.166. Pravilan položaj trase kod

izduženih padina u brdovitom terenu
124 /207
Na prelasku rečnih dolina birati najuža

mesta sa zdravim padinama i stabilnim
hidrauličkim režimom vodotoka, mostovi
podređeni trasi - mogu biti u horizontalnoj i
vertikalnoj krivini, izuzev kod plovnih reka.
Sl.167. Pravilan položaj trase na prelasku

rečnih dolina
Vododelnice i uzdužni grebeni najčešće pružaju povoljne uslove za vođenje trase, ocedne
su i geološki stabilne, ali su i izložene vetrovima i snežnim nanosima. Zato se mora voditi
računa o nadmorskoj visini, klimatskim i meteorološkim uslovima. U ravničarskim
predelima trasu voditi plitkim nasipom visine 1-2 m - put je pregledan, jednostavno je
odvodnjavanje, minimalno zavijavanje i lako čišćenje puta u zimskim uslovima, dobro
uklapanje trase u okolni pejzaž.
Prostorno trasiranje
Pored značajnog udela u stabilnosti putne konstrukcije, kosine imaju značajnu ulogu u
likovnom uklapanju trupa puta u teren, a takođe i u poboljšanju vizuelnih utisaka sa pozicije
oka vozača.
Sl.168. Prelaz doline pojedinačnim elementima i jedinstvenim tokom i trasa preko grbina i
uvala sa više preloma i povoljniji tok
125 /207
1.3.3.3. Glacijalna (lednička) erozija i akumulacija
Lednička (glacijalna) erozija (EGZARAZIJA) - predstavlja geomorfološki proces formiranja

oblika u reljefu kretanjem lednika preko Zemljine površine.
Glacijalni oblici na zemlji zauzimaju oko 16 miliona km 2 (1/10 kopnenog dela Zemlje).
Područja na kojima se javlja glacijalni i periglacijalni reljef:
 u područjima sa višom nadmorskom visinom (pada više snega nego se može otopiti),
 u višim geografskim širinama (sve je prisutniji i u nižim nadmorskim visinama),
 područja gde prevladavaju snežne padavine i
 temperature niže od 0°C.
Na visokim planinama iznad snežne granice dolazi do formiranja stalnog snega i leda.
Snežna granica je oblast iznad koje padne više snega nego što se istopi u toku jedne godine.
Led je glavni pokretač egzogenog modelovanja - formira se iznad snežne granice (ona je na
nižoj nadmorskoj visini sa porastom geografske širine npr. uz ekvator na visini oko 6000 m;
Alpe 2500 - 3000 m; Aljaska 600 m, Grenland 90 m).
Lednički led se formira iznad snežne granice (prostor u kome se led zbog niskih temperatura
održava preko cele godine). On se stvara od snega koji se preko dana delimično otopi a preko
noći ponovo zamrzne, ali i pod pritiskom novog snega pa se iz njegovih nižih slojeva
istiskuje vazduh te tako zadobija zrnastu strukturu (takav led se naziva „firn“).
Sl.169. Lednička erozija - erozioni oblici.
126 /207
Firn je zrnasta struktura koja

nastaje kada se tokom dana sneg
delimično otopi a noću ponovo
zaledi što dovodi da se snežna
masa zbija.
Pod pritiskom većih količina
snega led se sabija, prekristalizuje
i postaje plastičniji - lednički led.
Sl.170. Lednička erozija-elementi
Posoje dva tipa ledene mase na

zemlji:
 lednici (glečeri) - ledeni tokovi koji se kreću (npr. alpski glečeri, islandski glečeri),
 ledeni pokrivač - akumulirane mase leda koje prekrivaju velike površine antarktičkih,
arktičkih i subarktičkih krajeva.
Zrnasta struktura snega je osnova za
formiranje leda. Iz ove forme nastaju cirkovi
- firn se akumulira u izvorišnim delovima
dolina.
Dok se spuštaju niz planinu, pod težinom
svoje mase, stvaraju korito kroz koje teče
lednik, polukružno se kreće, udubljuje
podlogu i formira polukružna udubljenja -
lednički valov ili npr. ledička jezera.
Sl.171. Lednička erozija- zone formiranja erozionih oblika
Til - iz cirka kreće ledeni tok niz
padinu pri čemu erodira podlogu i
nosi rastrošeni materijal - morenski
materijal. Dakle, lednici sa sobom
nose ogromne količine morenskog
materijala - šljunka, peska, sitnog
ili krupnog kamenja i blokove.
Led deluje na podlogu i bokove i
formira ledeničku dolinu - valov
(oblik slova “U”).
Sl. 172. Glacijalna ili lednička topografija
127 /207
Sl.173. Lednička erozija - šematski prikaz erozionih elemenata
PERMAFROST (trajno zamrznuto tlo) dubina i do nekoliko stotina m, za vreme kratkih

leta otapa se svega do 1 m dubine (npr. Sibir, Aljaska, sever Kanade) - subpolarana područja.
Ako je tlo izuzetno natopljeno vodom, pri nagibu >20° dolazi do gelisoliflukcije - (tečenje
zemljišta).
Kada se nagomila velika količina leda pod dejstvom gravitacije i sopstvene težine lednici
se počinju spustati na niže, kreće u vidu prave ledene reke, uništavajući postojeći i stvarajući
novi reljef (svojom masom grebe i razara površine preko kojih prelazi).
Lednici svojim kretanjem stvaraju erozione oblike, a na mestima gde se otapaju i gde se
erozioni materijal taloži nastaju akumulacioni oblici.
Lednici svojim kretanjem stvaraju erozione i akumulacione ledničke reljefne oblike:
- cirk,
- valov (lednička dolina) i
- morene.
Erozioni oblici ledničkog reljefa:
- cirk i
- valov.
128 /207
Cirkovi - su prostrana udubljenja okruglastog oblika
Sl. 174. Cirkovi

Valovi - su lednička korita kroz koje prolazi lednik. Drugi naziv za valov je lednička dolina.
Sl. 175. Valovi
129 /207
Akumulacioni oblici ledničkog reljefa:

- bočne morene
- čeone morene
- podinske morene
Lednici razaraju podlogu preko koje prelaze, a na njih se obrušava stenoviti materijal kao
posledica razaranja. Ta količina stenovitog materijala naziva se morenski materijal.
Postoje čeone, bočne i podinske morene.
Sl. 176. Morene

Krećući se lednik „grebe“ podlogu preko koje prelazi tako da se u sastavu lednika osim leda
nalazi velika količina stenovitog materijala različite veličine. Ovi odlomci stena koje lednik
nosi sa sobom nazivaju se morenski materijal. Krećući se ka snežnoj granici lednik se
smanjuje a kada se spusti ispod nje dolazi do njegovog otapanja. Na tom mestu stenoviti
materijal koji je lednik nosio taloži se u vidu lučnog bedema koje se zovu čeone morene.
U zaleđu čeone morene formira se akumulativni lednički oblik - terminalni basen u kome
se nakon otapanja leda obrazuje ledničko jezero.
Otapanjem lednika u cirkovima ili valovima nastaju lednička jezera „ gorske oči“.
Sl.177. Lednička jezera „ gorske oči“.

130 /207
1.3.3.4. Marinska (jezerska) erozija i akumulacija

Delovanjem (mehanički) talasa, mena (plima i oseka) i morskih struja nastaju marinski
reljefni oblici. Delovanjem mora i jezera ograničeno je na uzak pojas kopna - obalu.
U obrazovanju morskog-jezerskog reljefa veliku ulogu imaju talasi (do 70 t/m2, od oko 30 -
300 kN/m2). Rad talasa i uticaj na obalu je ABRAZIJA (detaljnije u delu 1.3.3.6). Morske
mene (plima i oseka) imaju manji uticaj.
Sl. 178. Abrazija - nastanak klifa i tombola

Marinska erozija nastaje mehaničkim i hemijskim razaranjem obala hidrodinamičkim
delovanjem talasa i struja, struganjem pokrenutog materijala, hemijskim delovanjem vode i
radom organizama koji žive na obalama. Marinska erozija uslovljena je visinom i
učestalošću talasa, vrstom i količinom transportovanog materijala, kao i otpornošću stena na
obali.
Obalna erozija, je širi i složeniji proces od abrazije, dešava se iz sledećih razloga:
- lomljenja i otkidanja stena usled hidrauličkog delovanja talasa,
- habanja podloge pokrenutih čestica talasima,
- raspadanja stena usled sukcesivnog vlaženja i sušenja,
- otapanja zbog korozije morske vode,
- raspadanja stena usled smrzavanja,
- bioerozije.
Može se reći, da abrazija, odnosno mehaničko razaranje stena na obali izazvano delovanjem
talasa, nastupa kad je fw > fr. U slučaju fw < fr preovladavaju hemijsko raspadanje i
bioerozioni procesi. Osim toga, površinski sloj kamena je zbog korozijskih i bioerozionih
procesa oslabljen. Napadne sile talasa tako lakše lome i otkidaju sitne čestice, uzrokujući
mikroabraziju.
131 /207
Marinski procesi vezani su za more, a lakustrijski za jezera. Pojas u kojem more ili jezero
graniči sa kopnom naziva se obala. Dužina obala na Zemlji je oko 500.000 km i stalno se
menja zavisno od sastava obala i od promena nivoa morske i jezerske vode. Oko 86% obala
je destrukcionog (razarajući) tipa, a samo je 14% akumulacionog tipa tj. nastaju taloženjem
rastresitog materijala.
1.3.3.4.1. Obale i ostrva
Obale nalazimo na morima i jezerima i na kopnu i na ostrvima. Dele se prema razvedenosti,
prema obliku, prema litološkom sastavu,
prema nastanku i prema pružanju. Prema
razvedenosti obale mogu biti razvedene i
nerazvedene, što zavisi od tektonike,
vulkanizma, kao i od epirogenetskih i
eustatičkih pokreta, rada mora, vetra, reka i
leda. Razvedenost obale izražava se
koeficijentom razvedenosti koji predstavlja
odnos stvarne udaljenosti između krajnjih
tačaka obale i vazdušne udaljenosti između
tih tačaka.
Sl.179.Obalni reljef
Prema litološkom sastavu, obale mogu biti stenovite ili oblikovane u rastresitom materijalu
odnosno u pesku, šljunku, lesu. Većina obala u svetu su mlade, ingresijske tj. nastale
podizanjem nivoa mora.
U odnosu na pružanje, ako se obale pružaju paralelno sa pružanjem reljefa, to su
longitudinalne obale, a ako se pružaju normalno na smer pružanja reljefa, to su transverzalne
obale, a ako se pružaju u neodređenom smeru u odnosu na smer pružanja reljefa, to su
indiferentne obale.
tabela 14: Klasifikacija obala
Kasifikacija prema Klasifikacija prema Klasifikacija prema Klasifikacija prema
razvedenosti litološkom sastavu nastanku obliku
razvedene obale stenovite obale ingresivne obale niske obale
obale u rastresitom visoke obale

nerazvedene obale organogene obale
materijalu
Klasifikacija obala prema nastanku

Prema nastanku obale delimo na ingresivne i organogene obale, sl 179. Ingresivne obale
dalje se mogu podeliti na tektonske i egzomorfološke, a organogene na zoogene i fitogene.
132 /207
Sl.180. Klasifikacija obala prema nastanku

Ingresivne obale su obale kod kojih je primarni reljef relativno dobro očuvan jer su mlađoj
geološkoj prošlosti bile potopljene zbog transgresije nakon čega je usledila regresija. Prema
morfološkim karakteristikama diferenciraju se tektonske obale, a prema egzomorfološkim
od karakteristika egzomorfološke ili erozivne obale.
Organogene obale mogu biti zoogene i fitogene. Fitogene obale su izgrađene od drveća,
žbunja i raznog bilja. Vrlo česte su obale od mangrove i te su obale neprohodne, guste, a
njeno korenje akumuliše materijale, sl. 180.
Zoogene obale čine koralni grebeni, barijere i atoli.
Koralni grebeni i barijere javljaju se u tropskim plitkim toplim morima sa temperaturom
većom od 25°C na dubinama do 50 metara jer dotle dopire svetlost potrebna koralima.
Najveći koralni greben je Veliki koralni greben(Great Barrier Reef) u Koralnom moru dug
1.600 kilometara uz obalu Kvinslenda (Queensland) u Australiji.
Sl. 181. Koralne sprudne obale istočne Australije i Mangrova obale na Šri Lanki
133 /207
Tektonske obale nastaju potapanjem geoloških struktura - bora i raseda. Kod njih se javlja
skladnost reljefa i geoloških struktura. Među tektonskim obalama izdvajaju se nabrane,
rasedne, epirogenetske i vulkanske obale.
Kod nabranih obala potopljena obala je nastala tangencijalnim pokretima. Antiklinale su
postale poluostrva i ostrva, a sinklinale zalivi i kanali. Ovakve vrste obala prisutne su u
dalmatinskom tipu obale koju karakteriše longitudinalno pružanje sinklinala i antiklinala sa
obalom
Rasedne obale nastale su radijalnim pokretima pa se obalna linija ne poklapa sa geološkom
građom. Horstovi su postali ostrva, a grabeni zalivi. Ovakve vrste obala karakteristične su
za grčki ili egejski tip obala, sl. 182.
Epirogenetske ili indiferentne obale nastale su epirogenetskim tonjenjem. Zato su najčešće
slabo razvedene i niske. Primer takvih obala nalazimo u Holandiji, sl. 182, Libiji, a čine i
obale Severnog ledenog mora. Vulkanske obale nastale su potapanjem vulkanskog reljefa ili
radom submarinskog vulkanizma. Primere takvih obala možemo naći na Havajima, sl. 182.
Egzomorfološke ili erozione obale mogu biti fluvijalne, karstne, eolske i glacijalne.
Fluvijalne ili potamogene obale predstavljaju tipična potopljena ušća koja postaju morski
zalivi. U fluvijalne obale ubrajaju se estuariji, rijasi i delte.
Delte su obale oblikovane u velikim količinama materijala koje donosi reka i na ušću zbog
naglog pada brzine dolazi do velike akumulacije. Delte nisu dobre luke jer su plitke i
nepogodne.
Estuarijske obale odnose se na obale oblikovane estuarijskim ušćem vodotoka. Kod estuarija
se od nanosa oblikuju sprudovi ili ostrva koji delimično ili privremeno potpuno zatvaraju
ušće gradeći lagunu. Kod rijasa obale imaju strme strane i usečene su u kopno.
Karstne obale nastaju potapanjem karstnog reljefa. U potpunosti ili delimično potapaju se
konkavni oblici kao što su uvale, zavale i polja u karstu.
Eolske obale nastaju potapanjem eolskog reljefa, ali su vrlo retke (npr. Kaspijsko jezero,
Namibija). Ove obale su vrlo nestabilne (promenljive) jer su potopljeni peščani oblici reljefa.
Glacijalne obale nastaju potapanjem reljefa oblikovanog glacijalnim procesima. Karakterišu

ih fjordovi. Fjord je zaliv nastao kao posledica odleđivanja, tj. došlo je do podizanja nivoa
mora pa je morska voda potopila donji deo glacijalne doline u višim geografskim širinama.
Fjordovi imaju strme strane - „U“ profil, a dno obeležavaju morene zaostale iz glacijalnog
razdoblja, npr. skandinavske obale.
134 /207
Sl.182. Klasifikacija obala prema nastanku –šematski prikaz
135 /207
1.3.3.4.2. Ostrva
Prema definiciji koja je zasnovana na preporukama Međunarodne hidrografske
organizacije (International Hydrographic Organization) ostrvo je deo kopna okružen
morem sa svih strana. Ostrvo je deo kopna manji od kontinenta a veći od hrida (stene,
grebena). Može se nalaziti u reci, jezeru ili moru. Javljaju se pojedinačno ili u grupama kada
grade arhipelage. Po mestu nastanka mogu biti kontinentalna ili perikontinentalna i
okeanska ili pučinska, sl.173. Neka ostrva koja izgledaju kao odvojeno kopno u stvari su
deo kontinenta u čijoj se blizini nalaze. Zato se takva ostrva zovu kontinentalna ostrva. Jedno
od njih je Nova Gvineja, pacifičko ostrvo uz samu severnu obalu Australije.
More često stvara takva kontinentalna ostrva kad se podigne i poplavi doline koje okružuju
brda na obali kontinenta. Tako se deo kontinenta odjednom nađe na pučini. Velika Britanija
je, takođe, kontinentalno ostrvo. U Sjedinjenim Američkim Državama, ostrva u blizini obale
Mejna bila su priobalna brda pre nego što je voda prodrla na kopno.
Pored kontinentalnih, postoje i okeanska ostrva, koja nikada nisu bila povezana sa nekom
kopnenom masom. Okeanska, prava ostrva su u većini. Ova ostrva nastala su radom vulkana.
Kad dođe do erupcije, podvodni vulkani izbacuju lavu, koja se hladi i očvršćava. Vremenom
se nagomilava sve više i više lave, dok na kraju ne izbije na površinu. Na primer, ostrvo
Havaji je u stvari gomila lave visoka 9753 m.
Kad su vulkanska ostrva izložena eroziji izazvanoj vodom i vetrom, ili delimično utonu u
more, sitne morske životinje korali u plitkoj vodi oko ostrva izgrade prsten. Ovo nastalo
koralno ostrvo naziva se atol.
Sl.183. Klasifikacija ostrva

136 /207
Pored ove dve osnovne vrste ostrva, postoje i sprudovi, koji nastaju taloženjem sitnog peska
i zemlje koji skliznu sa obale u vodu. U jezerima i rekama često se mogu naći ploveća ostrva,
gomile isprepletanih biljaka i zemlje. U najhladnijim vodama, kao što su arktičke, nalaze se
ploveća ledena ostrva.Grenland je najveće ostrvo na Zemlji, sa površinom od 2 175 470 km2.
Podela po površini:
 Ostrvo je kopno potpuno okruženo vodenim prostranstvom, površine preko 1 km²,
 Ostrvce je kopno potpuno okruženo vodenom prostranstvom, površine od 0.01 do 1 km² i
 Hridi i grebeni su delovi kopna okruženi vodenim prostranstvom površine manje od 0.01
km².
Kontinentalna ostrva nastaju potapanjem delova kontinenata usled tektonskih poremećaja
ili transgresije. Slične su građe kao kod kopna uz koje se nalaze.
Po položaju mogu biti šelfska i obalna, a po nastanku tektonska, akumulaciona i abraziona.
U tektonska ostrva spadaju nabrana ostrva kakva su većinom jadranska ili rasedna ostrva
kakva su većinom grčka.
U akumulaciona ostrva spadaju glacijalna, fluvijalna, eolska i akumulaciono-abraziona
ostrva. Abraziona ostrva čine zaostali tvrđi delovi obale odnosno nekadašnjeg klifa.
Sl.184. Kontinentalno ostrvo Tasos, Grčka i okeansko -

koralno ostrvo Sejšeli
Okeanska - pučinska ostrva javljaju se u svim delovima okeana, a građom i oblikom

razlikuju se od kopna. Pučinska ostrva mogu biti vulkanska ako se vežu uz subdukcijske
zone ili vruće tačke ili koralna ako nastaju na koralnim grebenima. Tipičan primer
vulkanskih (eruptivnih stena) ostrva su Havaji, a u Jadranu Brusnik i Jabuka.
Sl. 185. Vulkansko ostrva: Oahu, i Jabuka, građen od eruptivnih stena

137 /207
Palagruža je okeansko - pučinsko ostrvlje od

desetak bliskih ostrva i ostrvaca usred
Jadranskog mora.
Sl.186. Palagruža
Koralno ostrvo je vrsta ostrva formirano od koralnog nanosa i pridruženog organskog

materijala koji se javljaju u tropskim i suptropskim oblastima, obično kao deo koralnih
grebena koji su narasli dovoljno da pokriju veću površinu mora. Koralna ostrva dele se na
sprudna i atolska.
Koralni grebeni mogu nastati samo u morima u kojima temperatura nikada ne pada ispod 18
°C. Nastaju tako da na morskom dnu prvo počinju rasti pojedinačni korali. Vremenom na
tvrdim kosturima uginulih korala rastu novi, stvarajući podvodni koralni greben. Koralni
greben nastavlja rast u more dok ne dostigne dubinu na kojoj nema dovoljno svetlosti za rast
korala.
Koralni grebeni osiguravaju sklonište i život tisućama vrsta morskih organizama. Iako
zauzimaju svega 1% površine svjetskog mora, na njima živi ¼ svih morskih vrsta riba i zato
se, vrlo često, koralni grebeni nazivaju tropskim šumama mora.
„Veliki koralni greben“ je najveći koraljni greben na Zemlji. Proteže se uz istočnu obalu
Australije, na površini od 207.000 km² i dužinu od
2.027 km. Jedini je živi organizam vidljiv iz
svemira. Tu živi preko 500 vrsta korala
najrazličitijih boja i više od 10. 000 životinjskih
vrsta. Koralni greben neprestano raste, a čim novi
komadić korala probije morsku površinu na njemu
se pojavljuje kapa od belog peska, na kojem
počinju rasti biljke.
Sl. 187. Veliki koralni greben(Great Barrier Reef)

138 /207
Koralni greben je struktura u obliku grebena u moru, koju grade korali i koja vremenom
postane dovoljno velika da ima ekološki značajan i fizicki uticaj na svoju okolinu.
Atoli - poseban oblik koralnog grebena. Atoli nastaju hvatanjem koralnih kolonija oko
osamljenog ostrva (najčešće vulkanskog). Izdizanjem morskog nivoa ili spuštanjem ostrva
(najčešći slučaj), koralna kolonija raste i kružno zatvara ostrvo. Kako korali žive samo do
dubine od nekoliko metara i u posebnim ekološkim uslovima, grade koralne grebene koji se
nazivaju barijerni grebeni, uz granicu buduće lagune. Daljnim tonjenjem ostrva nastaje
laguna - obalni plićak zatvoren koralnim grebenom. Kad ovako nastalo ostrvo potpuno
potone, oko njega ostane samo prstenasti koralni greben sa lagunom na sredini, koja je
redovno povezana sa okceanom uskim prolazima kroz koje stalno protiče voda.
Sl.188. Atol kod Belisea, atol Bora Bora, atol Diego Garcia u Indijskom okeanu……
Atoli imaju oblik prstena, ali i polukruga, na sredini je plitki zaliv - laguna. Veći atoli su
naseljeni, ali je život vrlo težak jer nema izvora slatke pijaće vode, zato život ovih stanovnika
zavisi od kišnice i dotura pijaće vode.
Većina atola na svetu se nalazi u Tihom okeanu (Tuamotu, Karolinska ostrva, Maršalska
ostrva, Ostrva Koralnog mora i grupe ostrva Kiribata, Tuvalua i Tokelaua) i Indijskom
okeanu (Maldivski arhipelag, Lakadivska ostrva, arhipelaga Čagos i Spoljašnja ostrva
Sejšela). U Atlantskom okeanu nema velikih grupa ostrva samo osam atola istočno od
Nikaragve koji pripadaju kolumbijskom departmanu San Adreas i Providencija u Karipskom
moru.
Brojna ostrva Pacifika, koralni atoli, u obiku su alke a njihov prečnik može biti veći od 100
kilometara.
139 /207
Rečna ostrva su erozioni oblik van korita reke koji nastaje kad rečni tok skretanjem oblikuje
novo korito, a međuprostor naplavne ravnice koji ostaje u sredini formira ostrvo. Za razliku
od ada i sprudova, rečno ostrvo ne nastaje akumulacijom već se reka probija kroz okolni
prostor erodirajući ga pri čemu otporniji delovi koji ostaju odvojeni od ostatka stene postaju
ostrva, na primer, Ratno ostrvo na Dunavu u Beogradu, Mariborsko ostrvo na reci Dravi i
dr.
Sl.189. Rečno ostrvo „Ratno ostrvo“, Beograd i „Mariborski otok“ na Dravi

1.3.3.4.3. Nastanak jezera
Jezero je prirodno udubljenje, depresija, na kopnu ispunjeno vodom, koja se prividno ne
kreće i koje nije direktno povezano sa svetskim morem, a koje je relativno velikih dimenzija.
U klasifikaciji, bar ne zvanično, ne primenjuje se minimalna površina koju treba da zahvata
jezero, ali se često pominje da jezero ne bi trebalo imati površinu ispod 1 hektara.
Jezera mogu imati pritoke i otoke, a jezero koje ima i pritoku i otoku zove se protočno jezero.
Najveća i najdublja jezera su tektonskog porekla. U njima se nalazi preko 95% ukupne
količine jezerske vode. Ova jezera ispunjavaju udubljenja nastala tektonskim pokretima,
odnosno tektonskim poremećajima Zemljine površine. Najveće jezero (po površini i količini
vode) je Kaspijsko jezero. Najniže jezero je Mrtvo more (oko 400 m ispod nivoa mora),
najdublje Bajkalsko jezero (1.620 m). Najbrojnija su lednička jezera.
Postoje slatkovodna i slana jezera. Najveće slatkovodno jezero na svetu je Gornje jezero u
Severnoj Americi, a najveće jezero slane vode je Kaspijsko - nalazi se u Rusiji, veće je od
mnogih mora i najveće je jezero na svetu.
Finska je poznata kao država hiljadu jezera, a Minesota kao zemlja deset hiljada jezera.
Velika jezera Severne Amerike poreklom su iz ledenog doba. Preko 60% svetskih jezera
nalazi se u Kanadi pretežno zato jer ovom zemljom dominira nepovezani sistem oticanja.
Jezera su važna za privredu i saobraćaj (Jezera u Severnoj Americi, Kaspijsko jezero);
dobijaju se soli (Mrtvo more); neka su bogata ribom, služe za snadbevanje vodom i
regulisanje vodostaja na rekama.
S obzirom na proces koji je uslovio nastanak jezera, ona mogu nastati pokretima u Zemlji,
denudacijom, sedimentacijom, vulkanskom aktivnošću ili kombinacijom navedenih procesa.
140 /207
Sl. 190. Šema podele jezera prema načinu nastanka

Tipovi postanka jezera dele se na:
 tektonska u tektonskim depresijama (Mrtvo more, istočnoafrička jezera, Bajkalsko,
Tanganjika, Ohridsko i dr.);
 vulkanska u kraterima vulkana (Trasimeno u Italiji);
 glacijalna (lednička) u depresijama zagaćenim (pregrađeni) morenama (Ladoga, Onega,
Lago Maggiore, Lago di Como, Bledsko jezero i dr, Crno jezero, Durmitor.);
 karstna u karstu (Plitvička jezera);
 reliktna jezera, koja su preostala od nekadašnjih većih jezera ili mora i mrtvih rečnih
rukavaca - mrtvaje;
 erozivna,
 akumulativna i
 veštačka. Tabela 15
Tipovi jezera
• Reliktna jezera
• Vulkanska jezera
Tektonska
• Urniska jezera
• Meteoritska jezera
 Glacijalna jezera (Cirkna jezera • Valovska jezera)
• Rečna jezera (Protočna jezera • Mrtvaja • Hodovska jezera)
Eroziona • Karstna jezera (Periodska karstna jezera • Termokarstna jezera
• Sufoziona jezera • Pećinskoa jezera)
• Eolska jezera
 Glacijalna jezera (Morensko jezero)
 Rečna jezera (Protočno jezero)
Akumulativna
 Primorska jezera (Laguna • Liman)
 Zoogena jezera
 Akumulaciona jezera
Veštačka
 Ribnjaci
141 /207
1.3.3.4.3.1. Tektonska jezera

Tektonska jezera su nastala u kotlinama koje su spuštene duž tektonskih raseda u zemljinoj
kori. U tektonska jezera spadaju i vulkanska (nastaju na dva načina: u kraterima ugašenih
vulkana ili kada lava pregradi rečni tok), urniska (odronska - nastaju kada se stene ili zemlja
obruše i pregrade rečni tok), reliktna (ostaci nekadašnjih mora ili reka) i meteoritska. U
tektonska jezera spadaju: Bajkalsko, Tanganjika, Ohridsko, Trobojna Kelimutska jezera,
Kratersko jezero u Oregonu, Bledsko, Bohinjsko i dr.
Jezera nastala vulkanskom aktivnošću
Dakle, kraterska jezera su jezera koja su se formirala u vulkanskim ili udarnim kraterima.
Vulkanski krateri nastaju na taj način što se vulkan uruši sam u sebe i tako nastaje krater
koji se puni vodom i oblikuje jezero. Udarni krateri nastaju, kao što sama reč kaže, udarom
nekog nebeskog tela, najčešće meteorita, u tlo i prave udubljenje. Ova jezera su izuzetno
lepa, neobična i prava su atrakcija. Njihov oblik, boja i sama pomisao na to kako su nastala
je zadivljujući.
Jezero može nastati pokretima u Zemljinoj kori na kopnu ili odvajanjem od mora. Naime, u
riftogenim i rasednim zonama nastaju tektonska jezera, sl.241.
Pri riftingu formira se depresija u kojoj se nakuplja voda stvarajući dugačko, ali usko jezero.
U rasednoj zoni jezera se formiraju u reljefnim depresijama duž
paraklaze ili u tektonskim uvalama (grabama). Tako su se formirala
- oblikovala, na primer, Bajkalsko jezero ili Tanganjika.
Sl. 191. Shema tektonskog jezera Sl.192.Tektonsko jezero Tanganjika

Trobojna Kelimutska jezera nastala su vulkanskim erupcijama na vulkanu Kelimutu, na
indonezijskom ostrvu Flores. Sva tri jezera su različite boje i to je ono što ih čini posebnim.
Naime, boje vode se menjaju od zelene do plave - zavisno od brojnih događaja. Drugačije ih
zovu “Jezera mladih momaka i devojaka” ili “Začarana”.
Sl.193.Kraterska jezera: Kelimutska, jezero Okama, Kratersko jezero, Oregon

142 /207
Jezero Tal je nastalo u kalderi (ogromnom krateru) vulkana Tal, inače drugog najaktivnijeg
na Filipinima. Unutar jezera nalazi se ostrvo, koje je u stvari vulkanska kupa, pa se prigodno
zove Volcano Island (vulkansko ostrvo).
Sl. 194. Jezero Tal - Volcano Island

Tiganj - jezero, Vaimangu, Novi Zeland. Jezero koje podseća na tiganj, po čemu je i dobilo
ime, nastalo je vulkanskom erupcijom. U
ovoj oblasti su, kažu, najduža i najtoplija
proleća na celom svetu.
Sl. 195. Tiganj - jezero, Novi Zeland
Jezero Okama, Planina Zao, Japan. Nastalo

takođe vulkanskom erupcijom. Specifično je
po tome što menja boju sa promenom
vremena. Shodno tome, zovu ga “Jezero pet
boja”.
Sl. 196. Jezero Okama, Planina Zao, Japan.
Jezero Pingualuk Kvebek, Kanada. Staro je

preko 1,4 miliona godina. Nastalo je udarom
meteora.
Sl. 197. Jezero Pingualuk Kvebek, Kanada,
143 /207
Sa druge strane, ako dođe do transgresije tj. spuštanja

nivoa mora ili izdizanja kopna, udubljenje ispunjeno
morskom vodom može se odvojiti od mora i formirati
slano jezero. Takvim izdizanjem kopna ili spuštanjem
nivoa mora, određena mora mogu i nestati pa iza njih
ostaju manji ostaci koje nazivamo reliktna jezera, kakvo
je Kaspijsko jezero.
Sl. 198. Reliktno Kaspijsko jezero

Tektonska jezera - kraterska jezera prekrivaju aktivna
grotla vulkana i često se nazivaju vulkanska jezera. Voda
u njima je tipično kisela, zasićena vulkanskim gasovima
i mutna sa jako zelenom bojom. Jezera locirana u
ugašenim vulkanima imaju slatku i bistru vodu. Bistrina vode je izrazita zbog toga što ta
jezera nemaju potoke koji u njih utiču i donose taložne naslage.
Kratersko jezero u Oregonu, SAD nalazi se u krateru planine Mazama (engl. Mount
Mazama), i to je najdublje jezero u SAD sa dubinom od 594 m. Kratersko jezero se puni
kišom i snegom, nema drugih priliva vode, a takođe ni isticanja sa površine, i iz tog razloga
ima bistriju vodu od bilo kog jezera na svetu.
Ojos del Saldo, najviši vulkan na svetu (6.893 m), ima stalno kratersko jezero oko 100 m u
prečniku, na visini od 6.390 m. Ovo je najviše kratersko jezero u svetu.
Dok je većina kraterskih jezera slikovita i živopisna, neka mogu biti i smrtonosna. Isticanje
gasa iz Nojs jezera (engl. Lake Nyos) ugušilo je 1.800 ljudi 1986. godine.
Vulkanska aktivnost može vrlo značajno delovati na nastanak jezera. Na primer, kada lava
prepreči put reci formira se jezero u rečnom toku iznad prepreke, jezero Viktorija, Afrika.
Ili ako se u obalnom delu kopna počnu izdizati vulkani zbog tektonske aktivnosti, zaliv se
može odvojiti od mora i postati jezero kao što je to bio slučaj sa jezerom Nikaragva
(Nicaragua).
S druge strane jezero se može formirati u vulkanskim kraterima, najčešće u kalderama. U
njima se nakupi kišnica formirajući vulkansko jezero najčešće kružnog oblika. Primer
takvog jezera je Crater u Oregonu.
Sl. 199. Šema vulkanskog jezera i vulkansko jezero

144 /207
Kako je rečeno, kada

lava prepreči put reci
formira se jezero u
rečnom toku iznad
prepreke, npr. najveće
jezero Viktorija, Afrika.
Poseban oblik kratera

predstavljaju kaldere –
prošireni krateri razoreni
erupcijom, u obliku srpa.
Sl. 200. Jezero Viktorija, Afrika. Sl.201. Kaldera ostrva Santorini, Grčka
Reliktna jezera je tip tektonskog jezera koje predstavlja ostatak nekadašnjeg mora ili okeana.
Nastalo je izdizanjem zemljišta u predelu moreuza i zaliva, čime je došlo do odvajanja
vodene mase od Svetskog mora i formiranja jezera. Takva su Kasipijsko i Aralsko jezero,
ostaci nekadašnjeg Tetisa, kao i Ostrovsko i Vrapčinsko jezero u Makedoniji, ostaci
nekadašnjeg velikog Egejskog mora. Aralsko jezero je bilo dosta veće, ali se poslednjih 50
godina smanjuje zbog smanjenog dotoka koji su uzrokovani hidrogeološkim radovima na
rekama pritokama Amu Darji i Sir Darji.
Sl. 202. Aralsko jezero 1985. Godine- Istorija smanjivanja Aralskog jezera
Urnisko ili urvinsko jezero je tip jezera koje nastaje pri jačim zemljotresima ili pod uticajem
čoveka, kada dolazi do klizenja velike mase zemlje, koje pritom pregrade rečni tok. Kako
voda nema kud da otiče tu se akumuliše - ujezerava se. Takva jezera formirala su se na Savi
1737. i na Zapadnoj Moravi kod Ovčara 1896. godine. Najpoznatije jezero ovog tipa na svetu
je Saresko koje se nalazi u dolini reke Murgab na Pamiru i nastalo je između 8. i 9. februara
1911. godine nakon katastrofalnog zemljotresa i urnisa.
145 /207
Sl. 203. Saresko jezero
Meteoritsko jezero je tip jezera koji je nastao delovanjem kosmičkih uticaja, tj. udarom
meteorite na površinu Zemlje. Tom prilikom je nastalo ulegnuće - meteoritski krater, koji je
kasnije ispuljen vodom. Takva jezera nisu česta, a jedno od najpoznatijih je Čab na severu
Labradora u Kanadi ili Jezero Pingualuk
Kvebek, Kanada. Staro je preko 1,4 miliona
godina. Nastalo je udarom meteora, sl. 204.
Sl. 204. Meteoritsko jezero Bosumtvi u Gani
1.3.3.4.3.2. Jezera nastala denudacijom i akumulacijom (Eroziona jezera)

Eroziona jezera nastaju radom spoljnih (egzogenih) sila (denudacijom i tsl.). Formiraju se u
udubljenjima koja su nastala nekim od erozionih procesa. Ovakav tip jezera je široko
rasprostranjen i zastupljen je na svim kontinentima. Prema tipu procesa nastanka eroziona
jezera dele se na:
 glacijalna (zastupljena na planinama),
 rečna (u dolinama većih reka),
 karstna (u karstnim predelima) i pećinska jezera nastala su radom reka ponornica,
 eolska (u pustinjama, polupustinjskim i stepska predelima).
Jezera nastala ledničkom erozijom nastaju u cirkovima - mestima odakle polazi lednik i u
izdubljenim delovima valova (Biogradsko, Livadičko, valovska jezera Bohinjsko, Bledsko
itd).
Jezera nastala rečnom erozijom formiraju se u napuštenim meandrima ravničarskih reka -
mrtvaje, npr. Obedska bara.
Jezera nastala karstnom erozijom obrazuju se u vrtačama, uvalama i karstnim poljima.
Skadarsko jezero nastalo je potapanjem karstnog polja
146 /207
Jezera nastala eolskom erozijom formiraju se u basenima nastalim radom vetra, npr. Palićko
jezero.
U erozivna jezera spadaju: Obedska bara, Rusanda, i dr..
Sl.205. Eolsko jezero Balhaš (Kazahstan) i Palić (Srbija)

Jezera nastala denudacijom i akumulacijom
Tipičan primer jezera nastalog akumulacijom odnosno sedimentacijom je mrtvaja, sl.205.
Naime, kako voda erozijom izdubljuje novo korito koje
krati meandar, na ulazu i izlazu iz meandra sedimentira se
erodirani materijal koji na u kraju zatvara meandar i
nastaje mrtvaja. Pored mrtvaje, taložno jezero može
nastati i ako se u terenu stvori klizište koje pregradi reku,
a u morskom području kad sprudovi odvoje obalne vode
od mora poput limana.
Sl. 206. Šema mrtvaje
Denudacijom nastaju jezera u glacijalnim i aridnim predelima. Svojim nastankom lednik
produbljuje udubinu, a nakon otapanja formira se cirkovsko jezero koje nazivamo i tarn ili
gorske oči, sl. 206. U glacijalnim dolinama mogu zaostati izdubljeni jarci u kojima se skupi
otopljena voda i nastanu valovska jezera, sl. 207. Takva jezera nemaju oticališta koja bi ih
odvodnjavala.
Sl. 207. Pacifik Tarn u Coloradu Sl. 208. Valovsko jezero u Severnoj Americi
Kombinacijom denudacije i sedimentacije, takođe, može nastati jezero, najčešće u
glacijalnim područjima. Naime, lednici dube doline u obliku slova U, a nakon povlačenja
lednika završna morena pregrađuje dolinu koju ispunjava voda i formira se glacijalno jezero.
Takvo je jezero Pejto (Peyto) u kanadskoj provinciji Alberti, sl.208.
147 /207
Sl. 209. Glacijalno jezero Pejto u Kanadi
Glacijalno jezero (glečersko ili ledničko) je tip jezera koji se javlja najčešće u
visokoplaninskim predelima. Njihov nastanak vezan je za prethodni erozioni ili
akumulacioni rad lednika. Obrazuje se pregrađivanjem prirodnog vodotoka ledničkim
jezikom ili samim lednikom. Ovakava jezera su karakteristična za postglacijalne predele,
doline lednika i visoke planine koje su bile ili su zahvaćeme glacijacijom. U našem regionu
glacijalnih jezera ima na Šari, Durmitoru, Prokeltijama i dr.
Glacijalna jezera prema mestu nastanka mogu biti:
 Akumulaciona - (morenska) i
 Eroziona - (cirkna i valovska).
Cirkno jezero je tip glacijalnog jezera koje nastaje erozionim radom lednika. Stvaraju se na
mestima nekadašnjih cirkova, kada se on nađe ispod snežne granice. Cirkovi su
karakteristika alpskog tipa lednika - za visoke planinske predele. Njihove razmere su male,
okruglastog su ili sočivastog oblika, obala je slabo razuđena a dubina im je ne veća od 10-
ak metara (najčešće 1-5 metara), morfološki značaj cirkova je zanemarljiv. U narodu su
dobila naziv „gorske oči“ zbog svoje izuzetne lepote i modro plave boje.
Na Balkanu su ovakava jezera zastupljena na Durmitoru, Šari, Prokletijama i drugim

visokim planinama. Najčešće nemaju ni pritoku ni otoku, a isključivo se hrane kišnicom.
Sl.210.Crno jezero,Durmitor, Livadičko jezero (Štrbačko) i Gornje Blateštičko jezero na Šari
148 /207
Valovsko jezero je tip glacijalnog jezera koje nastaje erozionim radom lednika. Valovska
jezera su karakteristična za visoke planinske predele i kao što im i samo ime kaže nastaju u
valovima, tj. koritima nekadašnjih lednika. Nastaju selektivnom erozijom na mestu gde je
lednik napravio sekundarno udubljenje, a ono se kasnije ispunilo vodom. Postoje brojna
jezera koja su nastala na ovaj način: Bodensko, Ciriško, Ženevsko i Nešatelsko jezero u
Švajcarskoj; Bledsko i Bohinjsko jezero u Sloveniji, itd. Najpoznatija jezera ovog tipa
formirala su se u Dolini Triglavskih jezera u Sloveniji (Zeleno, Crno, Veliko, Dvojno i dr).
Sl.211. Valovska jezera: Bohinjsko, Bledsko i Dvojno jezero
Eroziona rečna jezera su tip jezera koja nastaju erozionim radom rečne vode. Ovakav tip
jezera je brojan u nizijskim predelima gde brzina toka reke slabi i krivuda. Eroziona rečna
jezera su mrtvaje i ona nastaju meandriranjem reke i odsecanjem meandra u kome se voda
ujezerava.
Mrtvaja je nastala u bivšem koritu dolinske reke odvajanjem nekadašnjeg meandra od novog
rečnog toka. Naime, kako voda erozijom izdubljuje novo korito koje krati meandar, na ulazu
i izlazu iz meandra sedimentira se erodirani materijal koji na kraju zatvara meandar i nastaje
mrtvaja. Zato je najčešće oblika meandra, tj. latiničnog slova U. Poznata mrtvaja, ujedno i
najveće ramsarsko područje u Srbiji, je Obedska bara.
U geografskoj literaturi mrtvaja predstavlja meandar koji je presekla reka i stvorila jezero.
Ima karakterističan krivudav i potkovičast oblik, a najčešće se javlja u dolinskim predelima.
Mrtvaja spada u grupu rečnih jezera. Na našim
prostorima ovakva jezera se javljaju u Panonskoj
oblasti oko Save i Tise. - Obedska bara, Okanj,
Rusanda, Ostrovo, Kopovo, Živača i dr.
Sl. 212. Obedska bara
149 /207
Karstno jezero je tip erozionog jezera koje se formira u vrtačama, uvalama i karstnim
poljima. Nastala su ispunjavanjem vodom oblike karstnog reljefa, najčešće zahvaljujući
izvorima, vrelima i rekama. Najpoznatija karstna jezera su
Crveno (u Hrvatskoj) i Skadarsko i Šasko (u Crnoj Gori).
Dele se na više tipova:
 sufoziona (nastala procesom sufozije)
 pećinska (u pećinama)
 periodska kraška (periodski plavljena polja)
 termokraška (u predelima zamrznutog zemljišta).
Sl. 213. Sakadarsko jezero

Periodsko kraško jezero je tip kraškog jezera koje se formira u periodski plavljenim poljima.
Nastaje za vreme poplava i jakih kiša. Najkaraterističnija su za kraške predele Crne Gore,
Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Slovenije. Obrazuju se u Nikšićkom, Glamočkom,
Livanjskom, Imotskom, Cerkniškom i drugim poljima.
Sl. 214. Cerkniško jezero
Sufoziono jezero (lat. suffossio - potkopavanje) je poseban tip karstnog jezera koji nastaje
procesom sufozije, tj. potokopavanjem. Podzemna voda odnosi i podriva unutrašnje slojeve
gline i formira šupljine, koje se nakon sleganja pretvaraju u vrtače. Ovakva jezera su malih
površina i neznatnih dubina, karakteristična za podzemene terene u krasu.
Sl. 215. Sufoziono jezero-šema nastanka

150 /207
Mnoga od brojnih jezera i bara na Floridi, kao što su

ove u središnjem Polk County, su ustvari sleganja -
depresije nastale sufozijom koje su ispunjene vodom.
Sl. 216. Sufoziona jezera Polk County, Florida
Pećinsko jezero je tip karstnog jezera koje se formira u unutrašnjosti karsta, tj. u pećinskim
kanalima i basenima. Najčešće se javljaju u donjem nivou pećine, gde ima vode. Malih su
površina do desetak kvadratnih metara, a mogu biti i
značajno duboka (nekoliko metara). Među poznatijim
jezerima ovog tipa spada Veliko jezero u pećini
Vjetrenici u Hercegovini. U svetu su brojna i turistički
veoma značajna.
Sl. 217. Jezero u Kungurskoj pećini
Termokarstno jezero je tip karstnog jezera koje se
formira u predelima stalno zamrznutog zemljišta. Nastaju
u udubljenjima koja nastaju spuštanjem terena nakon
otapanja podzemnih slojeva leda, gde pritom sočnica ispunjava basen. Voda se gubi
proceđivanjem, tako da ova jezera ne traju dugo, pa su zato periodska. Najkaraterisičnija su
za istočni Sibir, tačnije Jakutiju, gde se nazivaju „alasi“. Među najpoznatijim jezerima ovoga
tipa su Bustah, Ožogino, Mogotoevo jezero i dr.
Eolsko jezero, takođe i deflaciono je tip erozionog jezera karakterističan za pustinjske i
polupustinjske predele. Nastaje izduvavanjem lesa i peska radom vetra i formiranjem blagih
ulegnuća - depresija, koje dopiru do gornje površine izdani. Izdanska voda tom prilikom
ispunjava basen i formira se jezero. U Africi, se nazivaju „šotovi“, veoma su brojni i velikim
površina širom Sahare. Najpoznatiji su Šot Džerid i Šot el Hodna. U Aziji oko Kaspijskog
jezera nazivaju se „takiri“. Neka eolska jezera se zahvaljujući pomeranju dina i ulegnuća
„sele“ sa jednog mesta na drugo i u srednjoj Aziji ih zovu „bair“.
U Srbiji se ovakava jezera formiraju u međudinskim ulegnućima Banatske peščare i ima ih
ukupno pet - Palić, Ludoško, Kelebijsko, Krvavo i Slano.
Sl.218. Eolsko Ludoško jezero Balhaš (Kazahstan), šotovi i Palić (Srbija)

151 /207
1.3.3.4.3.3. Akumulativna jezera nastaju radom spoljašnjih sila, tj. formira se u

udubljenjima koja su obrazovana nagomilavanjem nanosa lednika, reka, mora i materijala
organskog porekla.
Deli se na više tipova:
 lednička (morenska),
 rečna (protočna),
 primorska (lagune i limani),
 zoogena
U akumulativna jezera spadaju: Bohinjsko, Plavsko jezero, Plitvička jezera i dr.
Morensko jezero ili jezero u terminalnom basenu je tip glacijalnog akumulacionog jezera
koje nastaje u predelima na kojima je nekada bio
aktivan glacijalni proces. Formira se u terminalnom
basenu koji je sa donje strane pregrađen čeonim
morenama, tako da se u njemu voda zadržava i
ujezerava. Najčešća su i najbrojnija na visokim
planinama i polarnim predelima.
Najpoznatije jezero takvog tipa je Plavsko jezero u
Crnoj Gori, koje je formirano u terminalnom basenu
Plavsko-gusinjskog lednika i najveće je ledničko
jezero na Balkanu sa 1,99 km².
Sl. 219. Akumulaciono - morensko jezero: Plavsko jezero
Rečno jezero je tip jezera koji nastaje ili erozionim ili akumulacionim radom rečne vode.
Ovakav tip jezera je brojan u nizijskim predelima gde brzina toka reke slabi i krivuda.
Eroziona rečna jezera su mrtvaje a nastaju meandriranjem reke i odsecanjem meandra u
kome se voda ujezerava.
Akumulaciona rečna jezera se nazivaju još i travertinska, a nastaju u proširenjima rečnih
dolina, gde se akumulira veća količina vode.
Ovoj grupi mogu se pridodati i primorska jezera (lagune i limani), koja predstavljaju
potopljena ušća reka.
Protočno jezero je jezero sa intenzivnom razmenom vode, kod koga je jedna od pritoka,
najčešće iste vodnosti kao i reka koja iz njega ističe (otoka). Jedno od najpoznatijih protočnih
jezera na našim prostorima je -
Skadarsko jezero, ima pritoku
Moraču i otoku Bojanu, ili, sa
više malih pritoka i jednom
otočnom rekom, Ohridsko
jezero - Crni Drim.
Sl. 220. Protočno jezero: Skadarsko jezero i Ohridsko jezero - pritoka-otoka

152 /207
Primorsko jezero je tip akumulativnog jezera koje se

formira u neposrednoj blizini mora, tj. samo pored
niskih peščanih obala. Mogo se podeliti na lagune i
limane. Lagune su česte i brojne u Meksičkom zalivu,
a limana ima dosta na obali Crnog mora.
Sl. 221. Liman na ušću Dnjepra
Zoogeno jezero je tip Akumulativnog jezera koje nastaje samo u vodama nastanjenim
koralima. Formiraju se na prstenastim ostrvima - atolima, kada koralske kolonije pregrade
vodu i ujezere je. Najviše ih ima u Tihom okeanu, čak 314 i Indijskom, oko sedamdeset i
nešto malo u Atlantskom samo osam atola istočno od Nikaragve koji pripadaju
kolumbijskom departmanu u Karipskom moru.
Ovoj grupi jezera pripadaju i ona koje dabrovi prave na većim
rekama Amerike i Evroaziji, vešto zagrađujući tokove
drvenim branama.
Sl. 222. Brana na Vejster kriku - „delo“ dabrova

1.3.3.4.3.4. Veštačka jezera
Veštačka jezera su tip jezera nastala čovekovim delovanjem. Formiraju se pregrađivanjem
rečnih dolina, klisura ili kanjona izradom nasipa i brana (betonskih ili zemljanih). Ovakva
jezera gradila su se još i u prošlosti, tačnije oko 1300. godine p. n. e. u dolini reke Oront u
Siriji, pregrađen je tok na površini od oko 50 km² i ta akumulacija nazvana je „Homs“. Slični
objekti pravljeni su u Starom Egiptu, Indiji i Mesopotamiji.
Veštačka jezera se uslovno mogu podeliti na:
 akumulaciona i
 ribnjake.
Danas su veštačka jezera veoma brojna i polifunkcionalna. Naime, služe za hidroenergiju,
odnosno proizvodnju električne energije, navodnjavanje, snabdevanje vodom naselja i
industrije, sport, turizam, rekreaciju,
ribnjake i dr. U Srbiji najveća veštačka
jezera nastala su pregrađivanjem rečnih
dolina nasipima i branama, na primer:
Đerdapsko - na Dunavu; Perućac - na
Drini; Pivsko - na Pivi, Kujbiševsko,
Vlasinsko, Zvorničko, Zlatarsko, Selova i
dr.
Sl. 223. Vlasinsko jezero
153 /207
Ribnjak je veštački vodeni objekat namjenjen za uzgajanje ribe ili školjki. Voda ribnjaka
može biti slatka ili slana. Obezbeđena infrastruktura ribnjaka za punjenje i pretakanje vode
osigurava potpuno pražnjenje jezera za vreme ribolova.
Sl.224. Ribnjak: Kapetanski rit, Kanjiža, Krupa na Vrbasun,Tropica u Republici Srpskoj
Veliki broj jezera geološki je mlada tj. kratkog geološkog veka. Ona nestaju (isušuju se u
toku jednog miliona godina) jer se tokom vremena pune sedimentima koje nanose i talože
vodeni tokovi ili nestaju zbog smanjene količine padavina. Posledice nestanka jezera -
ostatak jezera, nastaju močvare i tresetišta.
Marinske reljefne oblike čine destrukcijski abrazijski oblici koje čine abrazijske serije i drugi
manji oblici poput ostjenjaka te akumulacijski abrazijski oblici kao što su sprudovi i plaže,
sl.225.
Sl.225. Šema marinskih reljefnih oblika
154 /207
1.3.3.5. Karstna (kraška) erozija i akumulacija

(Naziv kras, odnosno karst, uveo je u nauku naš poznat geomorfolog Jovan Cvijić)
Proces hemijskog raspadanja karbonatnih stena pod delovanjem atmosferskih, površinskih i
podzemnih voda naziva se karstna erozija. Ovaj proces je najizraženiji u čvrstim
krečnjacima, zatim u dolomitima, a najmanje je izražen u laporovitim krečnjacima. Proces
se, uglavnom, odvija duž raseda, rasednih zona i pukotina.
Karstnim (kraškim) procesom nastaju površinski i podzemni oblici. Površinski reljefni oblici
u krasu su: škrape, vrtače, uvale i karstna polja. Podzemni karstni oblici su: ponori, jame,
pećine i prerasti.
Sl.226. Šematski prikaz karstnih oblika reljefa

Škrape su uske i plitke, paralelne brazde - žljebovi na površini karbonantnih stena. Nastaju
korozivnim delovanjem vode i nemaju veći značaj u oblikovanju krasa. Širina i dubina
škrapa iznosi od nekoliko cm do nekoliko dm. Duboke i dugačke škrape u golom krasu
nazivaju se bogazi.
Sl.227. Karstni oblik reljefa - škrape

155 /207
Vrtače su prema Cvijiću, ’’univerzalni i najkarakterističniji oblik karsta’’. To su levkasta,

tanjirasta, čak bunarasta udubljenja u terenu kružnog ili eliptičastog oblika. Dno je obloženo
crvenicom ili glinom i crvenicom koja zaostaje pri rastvaranju krečnjaka. Veličina vrtača
varira - prečnika najčešće 10 do 50 m, a dubine 3 do 20 m.
Sl.228. Karstni oblik reljefa - vrtače i uvale

Uvale - spajanjem više vrtača nastaju uvale. To su veća izdužena udubljenja u karstnom
terenu sa neravnim dnom. Mogu biti duga i do nekoliko km, dok im je širina znatno manja.
Karstna (kraška) polja su najveći površinski karstni oblici imaju oblik velikih kotlina
(zatvorena ili poluzatvorena udubljenja) strmih strana i zaravnjenog dna.
Dužina im je i do 60 km, a širina 10 -15 km.
Nastala su kao poligenetski oblici u tektonskim rovovima ili uvalama i delovanjem karstne
erozije. Nekad su bila jezera, o čemu govore naslage jezerskih sedimenata.
Karstna polja su najplodniji tereni u karstu.
Sl. 229. Karstni oblik reljefa - karstna (kraška) polja - kotline
156 /207
Podzemni karstni oblici su: ponori, jame, pećine i prerasti.

Naučna disciplina koja se bavi proučavanjem fizičkih, geoloških i bioloških aspekata
podzemnih oblika kraškog reljefa naziva se SPELEOLOGIJA.
Ponori predstavljaju pukotinu na dnu vrtače ili
kraškog polja gde poniru površinski tokovi.
Jame su podzemni karstni oblici u vidu vertikalnih
kanala, koji nastaju proširivanjem pukotina u
krečnjaku. Ovi kanali mogu biti duboki do nekoliko
stotina metara. Jame (vertikalna udubljenja; dublja od
5 m; nagib >45°).
Sl.230. Karstni oblik reljefa - karstni ponori
Sl. 231. Karstni oblik reljefa - karstne jame
Pećine nastaju radom podzemne vode, koja hemijski i

mehanički rastvara krečnjake stenske mase.
Pećine se sastoje mahom od horizontalnih kanala, prolaza i dvorana, koji su najčešće
ispunjeni pećinskim nakitom. Pećine (horizontalna udubljenja; duža od 5 m; nagib <45°),
kaverne (zatvorene šupljine).
Najduža pećina na svetu je Mamut u SAD-u sa dužinom od 590 km.
Sl.232. Pećinski nakit u Rajkovoj pećini, Majdanpek

157 /207
Prerasti - posebni kraški oblici, prirodni mostovi iznad reka nastali urušavanjem tavanica
nekadašnjih pečina. Veoma su retki, ali ih u Srbiji ima 12.
Sl.233. Prerasti - posebni kraški oblici

Akumulativni oblici kraške erozije su: stalagmiti, stalaktiti, sige i bigrene kade.
Ovi akumulacioni karstni oblici su veoma raprostranjeni u svetu a nalaze se i u brojnim
pećinama istočne i zapadne Srbije.
Taloženjem kalcijum-karbonata u koritima reka uz pomoć mahovine nastaju bigrene prečage
i barijere. Na njima nastaju vodopadi ili se uzvodno od njih formiraju mala jezera.
Sl.234. Bigrene naslage u Stopića pećini i bigrene prečage i barijere (vodopadi ili jezera)
Izlučivanjem kalcijum-karbonata iz vode koja se kreće niz zidove ili kaplje sa tavanica
pećina nastaje pećinski „nakit“ - stalaktiti, stalagmiti, stubovi, zavese, draperije... Ukrasi u
speleološkim objektima - stalaktiti (vise sa pećinskih svodova), stalagmiti (dižu se sa poda
pećina), stalagnati (pećinski stubovi).
Sl.235. Pećinski „nakit“ - stalaktiti, stalagmiti, stubovi, zavese, draperije...

158 /207
Taloženjem kalcita iz vode koja se sliva niz pećinske zidove može nastati i nakit u obliku
zavesa, draperija i travertinskih saliva.
Sl.236. Pećinski nakit - Resavska pećina, Srbija
Sl.237. Pećinski nakit - zavese, draperije i travertinskih saliva

Po obliku karstnih oblika, hidrografskih i hidroloških svojstava, postoje dva osnovna tipa
karsta.
Holokarst - ljuti ili potpuni karst, stvara se na čistim krečnjacima sa malim procentom
nerastvorljivih materija i velike je debljine, gde su svi površinski i podzemni oblici potpuno
razvijeni. Holokarst podseća na kamenitu i bezvodnu pustinju u kojoj su karstna polja jedine
zelene površine. Rečni tokovi su retki i uglavnom u vidu ponornica.
Holokras se javlja u području Dinarida, u Grčkoj na Peloponezu, Likije u Maloj Aziji, u
južnoj Kini i Vijetnamu, na Kubi, Javi i Jamajci.
Merokarst - zeleni ili nepotpuni karst je razvijen na terenima od karbonantnih stena manje
debljine sa većim sadržajem nerastvorljive komponente zbog čega su kraški oblici reljefa
slabije izraženi. U karstu nema karstnih polja, a pećine su ređe i manjih dimenzija. Prisutan
je u blizini Beograda, u Sremčici, Barajevu, Maniću, u Engleskoj, Češkoj, severnoj
Francuskoj i u Belgiji.
159 /207
Rb Površinski oblici kraške erozije - opis Slika
Škrape su uski paralelni žljebovi odvojeni

1. oštrim grebenima koji se formiraju na
strmim padinama krečnjačkih terena.
Vrtače su tanjirasta, levkasta ili bunarasta

udubljenja kružnog ili eliptičastog oblika,
2.
prečnika najčešće 10 do 50 m, a dubine 3 do 20
m. Njihova dna su pokrivena – crvenicom.
Uvale su veća udubljenja sa neravnim

3.
dnom nastala spajanjem više vrtača.
Kraška polja su duboka zatvorena ili

poluzatvorena udubljenja sa ravnim dnom
4.
formirana u krečnjačkim terenima. Karstna
polja su najplodniji tereni u karstu.
PODZEMNI KARSTNI OBLICI
Jame su proširene vertikalne pukotine

karstnom erozijom od površine terena pa do
1.
više stotina metara. To su vertikalna udubljenja;
dublja od 5 m; nagib >45°).
Pećine su podzemne prostorije nastale

hemijskim rastvarenjem krečnjačkih masa
2. dejstvom podzemnih voda. To su horizontalna
udubljenja; duža od 5 m; nagib <45°), kaverne
(zatvorene šupljine).
Stalaktiti nastaju na tavanicama

3. podzemnih prostorija i vise.
Stalagmiti nastaju na podu podzemnih

4. prostorija. Za razliku od stalaktita
stalagmiti su potpuno ispunjeni
Sl.238. Oblici kraške erozije

160 /207
1.3.3.6. Abrazija (zalivi i plaže, rtovi, klifovi i poluostrva, talasne potkopine, terase..)
U obalnom rubu mora, jezera, veštačkim akumulacijama i velikim rečnim tokovima, pod
uticajem morskih struja, talasa, plime i oseke, formiraju se talasi koji vrše razaranje delova
obala, odnose, a zatim talože tako srušeni materijal, sl.482. Taj destruktivni rad naziva se
abrazija.
Sl.239. Rušilačka snaga talasa - talasna potkopavanja (potkopine)

Talasi svojom snagom neprekidno menjaju reljef obala i pomeraju je na račun kopna.
Pored mehaničkog rada - otkidanja materijala talasi vrše i zbijanje vazduha u porama stena
o koje udaraju (oko 30-300 kN/m2). Na taj način povećava se intenzitet mehaničkog
razaranja. Pri povlačenju talasa, u jednom momentu stvara se vakum - isisavanje vazduha
iz pora, pri povlačenju zbijenog vazduha iz pora olakšava da se sa mlazevima vode iz pora
izčupa otkinuti materijal.
Intenzitet razvoja procesa abrazije zavisi od snage talasa i mehaničke otpornosti stenske
mase. U terenima izgrađenim od stenskih masa različitih mehaničkih karakteristika razvija
se tzv. selektivna abrazija. Na taj način obrazuje se, u zonama manje otpornim masama
(mekše stene) formiraju se zalivi, a u zonama mehanički otpornijim masama (čvrste stene)
rtovi i poluostrva.
Rušilačka snaga talasa je pomognuta još i stenovitim materijalom koji oni pomeraju i kojim
udaraju u obalu. Na taj način se menja prvobitni reljef i stvaraju karakteristični erozivni
oblici: talasna potkopavanja (potkopine), klif ili strmi odsek i abraziona terasa. Tako nastaju
erozivni oblici abrazije: klif (strmi obalski odsek), talasna potkopina i abraziona terasa.
Stene iznad talasne potkopine ostaju bez oslonca i pod svojom težinom se oburvavaju u
more. Time se stvara strmi odsek na obali koji se naziva klif.
Abrazivni oblici mogu biti erozivni i akumulativni, a veliki uticaj na stvaranje abrazionih
oblika ima prvobitni reljef i sastav stena, odnosno otpornost tih stena na eroziju.
Erozivni abrazioni oblici:
 talasna potkopina,
 klif ili strmi odsek i
 abraziona terasa.
Akumulativni abrazioni oblici:
 pribrežni sprudovi,
 peščana kosa i
 šljunkovito-peskovita prevlaka ili tombolo.
161 /207
Akumulativni oblici abrazije su prevlaka ili tombolo, laguna, sprudovi, kose a završni oblik
abrazije je žalo - divna peskovita plaža.
Sl.240. Erozivni oblici abrazije - klif i talasna potkopina
Sl.241. Akumulativni oblici abrazije - tombolo, laguna, sprudovi, kose

Kako je abrazija vrlo agresivan lokalni proces, neophodna je zaštita. Zaštita se može vršiti
na više načina. Najčešće se primenjuju talasoodbojni zidovi, gabioni, tetrapodi, izgradnja
obalnih molova, oblaganje obala kamenom, ili izrada, u priobalnom delu, talasoloma
(podvodne čvrste konstrukcije od kamena ili tsl.) od kojih se odbijaju talasi.
162 /207
1.3.3.7. Antropogeni reljef – reljef oblikovan radom čoveka

Čovek, manje - više, menja i oblikuje reljef.
Najintenzivnije tokom poslednjih 200 godina - seča šuma (spiranje, denudacija, erozija),
skretanje rečnih tokova (korita), regulacija velikih reka, gradnja nasipa, izgradnja brana
(hidroelektrane), izgradnja saobraćajnica, betoniranje obala, polderi - zaštitni nasipi
(Holandija).
Sl.242. Proces stvaranja poldera, Holandija

Uticaj antropogenog faktora može biti:
 NEPOSREDAN - direktno utiče - menja i oblikuje reljef.
 POSREDAN - čovek (ne)svesno vrši izmenu drugih faktora sredine, klimatskih,
zemljišnih ... koji su od neposrednog značaja za reljef i životnu okolinu.
Uticaj antropogenog faktora može biti:
 POZITIVAN i
 NEGATIVAN - nažalost, ovaj drugi vid je mnogo češći jer čovek svojom delatnošću
destruktivno deluje na živu i neživu prirodu i uništavanje ekosistema.
Kako bi olakšao život, čovek menja prirodu oko sebe. Na taj način dovodi do klimatskih i
reljefskih promena, koje negativno deluju na biljni (životinjski) svet. To podrazumeva
izgradnju saobraćajnica, industrije, gradskih naselja, eksploataciju ruda, degradacija
zemljišta, zagađenje vode...
Na primer, svaki put širine od 6 m sa
bankinama i deponijama, predstavlja
potpuno izmenjeni biotop (asfaltna podloga,
nagib, otpaci, ulje, naftna isparenja, buka...).
Koje su dimenzije ovih izmena, primer je put
Beograd - Novi Sad, koji zahvata površinu
od 900 000 m2.
Sl.243. Saobraćajnica - izmenjeni biotop
(asfaltna podloga, nagib, otpaci, ulje, naftna isparenja, buka)..
163 /207
Degradiranje zemljišta nastaje uništavanjem biljnog pokrivača, a nastavlja se uticajem

vodenih bujica, vetra i drugim atmosferilijima.
U početku dolazi do odnošenja plodog zemljišnog pokrivača, a zatim i svih ostalih elemenata
podloge.
Ovaj proces može teći brzo, ali su posledice dugotrajne (za obnavljanje površinskog sloja od
2,5 cm potrebno je 300 - 1000 godina i to pod uslovima postojanja vegetacije).
Zagađenje vode
Pod čovekovim uticajem danas se nalaze skoro svi oblici vode na Zemljinoj površini.
Naročito je značaj ekološki problem sposobnosti samoprečišćavanja voda.
Npr. ako se uzme i odnese 1 m3 vode tada se smanjuje, za istu količinu, raspoloživa rezerva.
Ali, ako se na istom mestu sipa 1 m3
otpadne vode zagađuje se 15 - 20 m3, što
znači da se rezerva upotrebljive vode
smanjuje za 15 - 50 puta.
Oko 99,5% sveže vode na Zemlji nalazi se
u ledenim bregovima i glečerima.
Sl.244. Tone đubra u more.....
Sl.245.“Kisele“ kiše - posledica zagađenja životne sredine
164 /207
Uticaj na pedosferu
Značajniji zahvati čoveka koji dovode do krupnih promena u pedosferi su:
1. Melioracija (odvonjavanje i navodnjavanje);
2. Agrotehničke mere (mehanička obrada zemljišta) i fertilizacija (korišćenje veštačkih
đubriva);
3. Kontaminacija zemljišta (pesticidima i drugim toksičnim materijama);
4. Erozija zemljišta - može biti: eolska i fluvijalna.
Navodnjavanje:
 Pozitivni efekti:
Navodnjavanjem pustinjskih i drugih sušnih predela dolazi do toga da se Sunčeva energija
koristi u daleko većoj meri jer se povećava organska produkcija biljaka.
Navodnjavanjem poljoprivrednih površina ukupna produkcija biljaka može se povećati 10
puta.
 Negativni efekti:
Ne adektvatno navodnjavanje može dovesti do zaslanjivanja zemljišta, zabarivanja terena i
osiromašenja zemljišta hranljivim materijama ...
Odvodnjavanje - isušivanje močvarskih oblasti i delova mora u cilju dobijanja obradivnog
zemljišta.
Npr. isušivanje močvarnih terena u oblasti južnog dela Panonske nizije, koji je do početka
ovog veka predstavljao oblast močvara, ritova i bara.
Odvodnjavanjem, danas je to područje isušeno i pretvoreno u obradivo zemljište.Time su
životi uslovi u ovoj oblasti znatno izmenjeni, a u skladu sa tim, došlo je i do izmene
autohtonih biocenoza. Tako su nastale livadske, stepske, šumske ... Životne zajednice, a
ostatak tog terena danas čine pančevački i koviljski rit.
Posledice - uništavanje biljnog pokrivača, pre
svega šumskog, ali i ostalih tipova vegetacije.
Sl.246. Erozivni oblici abrazije - desikacione

pukotine
165 /207
1.3.4. Padinski procesi ili derazijski procesi

Površinsko raspadanje je razaranje stena pod uticajem atmosferilija i drugih procesa koji
deluju na površini Zemlje. Dve spoljne (egzogene sile) - Sunčeva radijacija i sila gravitacije
imaju najveće značenje na padinama, fluvijalnim i ledeničkim reljefnim oblicima. Procesi
na padinama najčešće su potaknuti silom gravitacije Zemlje.
Kod padinskih procesa mogu se izdvojiti tri osnovne procesne grupe:
- tzv. ”čisti gravitacioni procesi” (osipanje, odronjavanje, urušavanje i stenske lavine),
- procesi fluidalnog kretanja masa (spiranje, klizenje, tečenje i puzanje stenskog
materijala i regolita) i grupa procesa koji se vežu za
- delovanje padavinskih voda i snežnice niz padinu.
Intenzivna erozija padina može u kratkom roku učiniti teren neprohodnim za vozila i ljude.
Narušavanjem prirodne ravnoteže padina ili kosina dolazi, pod dejstvom gravitacije, do
pokreta stenske mase. Njenim pokretanjem obavlja se erozija, tj. razaraju se postojeći oblici
padine i stvaraju novi, erozioni oblici. Materijal se transportuje na vrlo kratkom rastojanju i
odlaže se, prekrivajući postojeće i obrazujući nove, akumulacione oblike. Mali prostor na
kojem se ceo proces odvija, obično od metarskih do hektometarskih dimenzija, uslovljava
formiranje složenih oblika, koji sadrže najčešće međusobno neodvojive, erozione i
akumulacione oblike.
Gravitaciona kretanja stenske mase mogu biti spora, ili delapsiona i brza, ili kolapsiona.
Spora, ili delapsiona gravitaciona kretanja stenske mase imaju brzine koje, okvirno, variraju
u rasponu od 0.001 mm/dan do 10 m/dan. Po mehanizmu pokreta, izdvajaju se četiri vida
kretanja: klizenje, puzanje, tečenje i osipanje.
Brza ili kolapsiona kretanja podrazumevaju nagle pokrete stenske mase niz strme padine.
Brzine tih pokreta mere se metrima po sekundi. Kao primer kolapsionih kretanja izdvaja se
odronjavanje stenske mase.
S obzirom na kinematiku pojava razlikuju se:
- odronjavanje (trenutačni događaj),
- klizanje (događaj velikog vremenskog raspona trajanja),
- puzanje (dugotrajni događaj).
Česta je pojava prelaska iz jednog od navedenih stanja nestabilnosti u drugi, a njihovi uzroci
mogu biti prirodni i antropogeni. Nestabilnost kosina je uopšte izraženija u vlažnim
uslovima.
1) spiranje
- označava ispiranje materijala (regolita) padavinskim vodama na padinu,
- zavisi od sastava zemljišta, nagiba padina, intenziteta padavina i vegetacije,
- nastaju žljebasta udubljenja: vododerine (manje) i jaruge (veće).
2) puzanje
- javlja se kada se razdrobljeni - razmrvljeni materijal jako navlaži ili kada se ispod njega
nalazi zaleđeno zemljište
- godišnji pomak je 1-2 cm, uočava se „pijanim stablima“
166 /207
3) tečenje (soliflukacija)
- javlja se u područjima gde je u dubljim delovima tlo stalno zaleđeno (permafrost ili
merzlota)
- površinski sloj tog tla leti se otopi i teče, kreće se preko zaleđenog sloja- nabori na tepihu
4) klizanje
- javlja se na padinama gde se ispod površinskog sloja nalazi glina koja zbog padavinskih
voda postane klizava pa površinski sloj naglo sklizne
- klizišta su opasna u naseljenim područjima
5) odronjavanje
- javlja se na strmijim padinama, do njega dolazi ako se kompaktne stene nađu na mekoj
podlozi koja menja zapreminu zbog upijanja vode
6) osipanje
- na strmim ogoljenim padinama
- siparni materijal je veoma rastresit i slabo konsolidovan,
- proces osipanja najučestaliji je u strmim terenima
- materijal je izgrađen od karbonatnih stena, ili od serpentinita, škriljaca i u stenama
vulkanogeno-sedimentnog kompleksa, a ređe u terenima izgrađeni od eruptivnih stena
7) urušavanje
- karakteristično je za strmine, pri čemu dolazi do razaranja donjih stena, a gornje gube
oslonac i ruše se
- u podnožju padina nakupljeni materijal gradi blage kosine (uzvišenja koja zovemo
predgorske stepenice ili pedimenti).
8) sufozija
Sufozija je proces koji se odvija u koherentnim i nekoherentnim (nevezanim) stenama, a
posledice su ispiranje sitnih čestica radom tekućih podzemnih voda u terenu. To je spor, ali
u prirodi veoma zastupljen proces. Uslovi za razvijanje procesa sufozije slabiji su u
koherentnim (poluvezanim) stenama, jer voda najpre treba razbiti kohezione sile koje deluju
među česticama da bi ih mogla odnositi. Budući da u inkoherentnim (nevezanim)
sedimentima nema kohezionih sila, uslovi za nastanak i odvijanje procesa sufozije su
povoljniji. Ispiranjem sitnih čestica nastaje prirodno sleganje dela terena (često i urušavanje),
koje se povećava u slučaju opterećenja izgradnjom. Teren zahvaćen sufozijom najefikasnije
se sanira injektiranjem nastalih šupljina.
9) likvefakcija
Likvefakcija je proces koji nastaje u nekoherentnim (nevezanim) sedimentima zasićenim
vodom. Manifestuje se potpunim gubitkom čvrstoće zbog naglog porasta pornih pritisaka
(pod uticajem dinamičke pobude) i njihovim prelazom u tekuće stanje. Nagli porast pornih
pritisaka podzemne vode uzrokuje fizičko razdvajanje čestica nekoherentnih stenskih masa,
pri čemu se izgubi međuzrnski kontakt i trenje između zrna, a posmična čvrstoća teži nuli.
Pri tome teren se deformiše, a građevine se naginju i ruše.
167 /207
1.3.4.1. Spiranje
Među derazijskim procesima koji oblikuju padine najizraženije je spiranje i jaruženje
oborinskim vodama. Spiranje zavisi od više faktora. Najvažniji su sastav
zemljišta, n a g i b p a d i n a , v e g e t a c i j a i i n t e n z i t e t o b o r i n a . Do s p ir a n j a
( ispiranje rastresitog materijala - regolita) d o l a z i u s l u č a ju k a d a količina padavina
pređe kapacitet pukotina (šupljina) u tlu ili stenskoj podlozi, i dolazi do oticanja
niz padinu.
Deo padavina koji površinski otiče ne kreće se po površini kao jednoliki sloj neke debljine,
već u obliku malih vodenih (kišnih) mlazeva (curkova), koji se kreću kroz uske (1-2 cm) i
plitke (do oko 0,5 cm) žlebove - erozione (kišne) brazde. Ubrzo nakon prestanka kiše voda
u curkovima nestane, a potom se i erozione brazde izgube (kada se površinski sloj osuši
brazde se krune i osipaju). Kada bi erozione brazde bile stalne, mogli bi curkove nazvati
najmanjim vodotocima (povremenim). One to nisu, jer smo odredili da tekućicu ili vodotok
moraju činiti oba elementa - voda (koja se može pojaviti i samo povremeno) i korito.
Spiranje je izraženije na strmim padinama koje su p r e k r i v e n e r a s t r e s i t i m
p o k r o v o m, n e g o n a b l a g i m p a d i n a ma I o n i m n a č i jo j s u površini tvrde stene.
Vegetacija u velikoj meri ublažava spiranje. Krošnje stabala, posebno lišće, smanjuje
snagu padavina, korenje veže tlo i usporavajući površinsko oticanje smanjuje
erozionu snagu vode. U slučajevima kad je oticanje oborinske vode površinsko to
je spiranje, a ako je oticanje linearno onda govorimo o bujičenju ili jaružanju.
Gde su kišni mlazevi jači i češće teku (na što utiče mikroreljef, odnosno prikupljanje vodenih
mlazeva) oni se usecaju sve jače i oblikuju vododerine. Od kišnih mlazeva još su jače bujice
(javljaju se za vreme obilnih kiša i za vreme prolećnog otapanja snega i leda) koje usecaju
jaruge. Vododerine se mogu javiti duž cele padine, a jaruge se uvek oblikuju već u podnožju
padina. Strogo uzevši, vododerine i jaruge su povremeni vodotoci (po pojavi vode).
Sl.247. Jaruge i vododerine

Raspadnuti materijal voda akumulira u podnožjima gde se smanjuje njena transportna
snaga u obliku kupastih uzvišenja - deluvijalnih (ispod vododerina) i
proluvijalnih ( i s p o d j a r u g a ) - kupa. T a k v o s p i r a n j e p o n e k a d o b l i k u j e i
d u b o k e vododerine i jaruge na maloj površini, poznate pod nazivom “badland” - loša
zemlja. Takve reljefne oblike imamo na flišnom području. U slučajevima kad se u
rastresitom pokrivaču nalaze veći kameni blokovi, oni podlogu ispod sebe štite od spiranja
te ona zaostaje u obliku zemljanih piramida.
168 /207
Sl. 248. Derazijski procesi - spiranje i jaružanje: 1-Jaruge, Zabriskie Point - Dolina smrti, SAD; 2-
Nacionalni park Bedlends u Južnoj Dakoti, SAD; 3- Chinle Badlands, Grand Staircase-Escalante National
Monument; 4 - Jaka erozija tla oblikovala je vovoderinu u polju pšenice u blizini Washington State
University, SAD; 5- Jaruga - Nowy Sacz, Poljska; 6 - Zemljane piramide - Đavolja varoš, Kuršumlija, Srbija
1.3.4.2. Puzenje (deflukcija)-sporo kretanje (dugotrajni događaj)

Puzenje se definiše kao sporo smičuće kretanje pojedinačnih čestica, bez jasno definisane
površine na kojoj se kretanje obavlja. Puzanjem je zahvaćen samo nevezan, rastresiti
materijal, eluvijum ili deluvijum, izgrađen od čestica i komada različite krupnoće. Pod
dejstvom gravitacije čestice i krupniji komadi materijala se pojedinačno translatorno kreću
niz padinu. Kretanje je najbrže na površini, gde je trenje najmanje. Puzanje se, zbog
karakterističnog načina kretanja čestica, vrlo često naziva i „suvo tečenje“. Godišnji pomak
je 1-2 cm, uočava se „pijanim stablima“ .
S obzirom na kinematiku pojave - puzenje je dugotrajni događaj.
Dužina puta koji materijal pređe pri puzanju, po pravilu,
je veoma mala. Na tako kratkom rastojanju, pri maloj
brzini kretanja, ne može doći do obrade materijala, niti
njegove klasifikacije po krupnoći. Erozija, transport i
akumulacija odvijaju se praktično na istom mestu.
Sl.249. Puzenje tla

Puzanje je vrlo polagano kretanje naslaga niz padinu (spor i dugotrajan događaj), kada se
formiraju plastične deformacije pri naprezanjima koja su manja od čvrstoće smicanja.
Godišnje ili sezonsko puzenje posledica je ekspanzije i stezanja tla pri samoj površini.
Nastaje samo na strmijim prirodnim padinama ili nasipima.
169 /207
Objašnjava se ovako:
- kada tlo ekspandira(expansion), čestice se pomiču približno normalno na padinu.
- kada se pak tlo steže (contraction), čestice putuju vertikalno prema dole.
Udaljenost između početne i krajnje tačke u jednom ciklusu zove se inkrement puzanja.
Prilikom puzanja sile smicanja su neznatno veće
od posmične čvrstoće. Brzina kretanja je obično
manja od 1 cm na godinu.
Puzište je moguće opaziti tek nakon nekoliko
meseci ili godina.
Dva faktora značajno doprinose puzanju:
● voda u tlu i
● dnevni ciklusi smrzavanja i odmrzavanja.
Saniranje puzista izradom potpornih zidova koji su
fundirani u podlozi puzista.
Sl. 250. Sezonsko puzenje - posledica je ekspanzije i stezanja tla
Sl. 251. Puzenje-posledice su: krive bandere, kolenasto drveće,...

170 /207
1.3.4.3. Tečenje materijala - „blatni potoci“ i soliflukcija
Tečenje materijala - materijal na kosini koji postaje jako zasićen vodom gradi viskoznu
emulziju ili kašu. Tečenjem niz padinu mešavina može dostići vrlo veliku gustoću (2 t/m3) i
brzinu do 14 m/s, što joj daje veliku razornu moć, pa štete mogu biti enormne.
 Inicirano je pre svega velikom količinom
vode (oborine, otapanje snega…)
 Brzina toka zavisi od zasićenosti vodom i nagiba padine.
 Kada se podzemna voda nakupi u depresijama nalik kašici, dolazi do iznenadnog,
hidrauličkog sloma i tečenja materijala.
 Elementi tecišta: telo, povrsšina, podloga, nožica, talas.
 Prema vrsti sedimenata (stene) tecišta mogu biti: jednorodne i raznorodne građe.
 Prema stanju konsistencije tela tecišta: tečnog i plastičnog stanja.
Pojam tečenja materijala se često nepravilno

zamenjuje terminom soliflukcija. Taj termin se
originalno odnosi na pojave tečenja tla u
periglacijalnim oblastima, po obodima lednika.
Sl. 252.“Tečenje“ kosine
Promena konzistentnog stanja
Sl. 253. Promena konzistencije i blatno klizište - zemljani tok

Zemljani tok - tečenje mešavine nevezanog sitnozrnastog tla i drobine stena.
- Debritne čestice kreću se približno paralelno padini.
- Brzine su znatno manje od debritnog toka.
171 /207
Sl.254. Tečenje materijala - šematski prikaz i „in situ“

Prepoznavanje na terenu:
● Tečenje se odvija sukcesivno u vremenskim razmacima.
● Svaka nova generacija toka najahuje prethodnu.
Sl.255. Tečenje materijala (Aljaska)- šematski prikaz i „in situ“
Sl.256. Tečenje materijala - posledica iznenadnog hidrauličkog sloma
172 /207
Sl.257. Tečenje materijala - višebrojne klizne površine na jednoj padini

Topografski pokazatelji zemljanog toka:
 Anomalije u rasporedu izohipsi:
- Divergentne izohipse - posebno u vršnom delu i na dnu
- Topografski skok (prag)
- Nazubljene i talasaste izohipse
Sl.258. Topografski pokazatelji zemljanog toka: divergentne izohipse, topografski skok

(prag), nazubljene i talasaste izohipse
Soliflukcija - tečenje vodom saturiranog debrita preko nepropusne barijere. To je oblik

zemljanog toka (tečenje tla) vezan za klimatski hladnija područja - periglacijalne oblasti
(permafrost - trajno zaleđeno tlo). Čak je i blaga kosina osetljiva na soliflukciju.
Soliflukcijama nazivaju se specijalni slučajevi plitkog klizanja, većinom jako raskvašenih
zemljanih masa u prirodnim uvalicama i na veštačkim kosinama.
173 /207
Debljina pokrenute mase retko kada prelazi 0,50 m. Klizeća masa podseća na kiselo testo,
te se po tome razlikuje od klizišta. To su u stvari blatni potoci koji su izgrađeni od najfinijih
čestica stenskih masa. Ako su većih razmera, što se vrlo retko događa, mogu biti vrlo
neprohodni, kako za vozila, tako i za ljude i stoku. Vrlo su porozni i izvanredno stišljivi te
se i pod najmanjim opterećenjem znatno sležu ili istiskuju ispod građevinskih objekata. U
građevinarstvu često dobijaju naziv „slabo nosivo tlo“ te se u njima ne može graditi.
Sl.259. Soliflukcija (tečenje tla) - uticaj klimatskih područja
Debritni tok - tečenje materijala, uglavnom

mešavine stenske drobine i fragmenata tla + voda.
Najčešće je posledica prekomerne zasićenosti
materijala vodom. Može početi klizanjem male
količine materijala, koji se postupno povećava.
Česta je pojava na strmim kosinama u visokim
planinama.
Sl.260. Debritni tok - tečenje materijala,
mešavina stenske drobine i fragmenata tla + voda.
Debritni tok staje nailaskom na blage padine (< 10°) ili nailaskom na širi prostor u kojem
formira lepezu.
Debritni tok u strmijem delu kosine jako erodira podlogu, a u blažem delu talože se
transportovani sedimenti.
Sl.261. Soliflukcija (tečenje tla) - „delta“ nanosa

174 /207
Debritna lavina - posledica sloma debritnog materijala. Može značajno erodirati podlogu
Sl.262.Soliflukcija (tečenje tla) -

debritna lavina
Dakle, soliflukcija je zastupljena samo na onim teritorijama na kojima dolazi do

zamrzavanja tla. Ekspanzivna sila koja prouzrokuje klizanje pojavljuje se usled zamrzavanja
tečnosti u samom zemljištu, jer zamrznuta voda ima veću zapreminu nego ista težina vode u
tečnom stanju. Soliflukcija može da dovede do povećanja brzine kretanja materijala niz
padinu čiji nagib nije veći od 1°.
1.3.4.4. Klizenje (događaj velikog vremenskog raspona trajanja)
Klizenje, u najširem smislu te reči, nazivaju se sva lokalna otkidanja i lagana kretanja
geoloških masa, pod određenim uslovima, niz prirodne padine i veštačke kosine. Kretanje
otkinute mase vrši se po stabilnoj podlozi. Deo terena zahvaćen klizenjem naziva se klizište.
To je padinski gravitacioni proces. To je ustvari deo terena koji se translatorno ili rotaciono
pomera preko stabilne podloge, ili, pak, deo terena u kome su sačuvana strukturna i reljefna
svojstva stvorena procesom klizenja.
Sl. 263. Klizište i posledice

175 /207
Klizenje je jedan od najčešćih, i sa geotehničkog gledišta, najznačajnijih savremenih

lokalnih geoloških procesa. Može biti prirodni proces, ako nastaje spontano u prirodnim
uslovima, ili tehnogeni, ako nastaje kao rezultat - posledica delatnošću čoveka.
Sl.264. Geografsko (geološko) metodološko proučavanje klizišta

Klizišta su odraz neravnoteže (nestabilnosti) u tlu. Kao što svako telo teži da iz stanja labilne
ravnoteže pređe u stanje stabilne ravnoteže, tako i klizište klizenjem naniže teži da zauzme
ravnotežni položaj odnosno da pređe u stanje stabilne ravnoteže. Uslovi za nastanak i razvoj
klizišta su:
 geološki (povoljan litološki sastav, slojevitost, stepen litifikacije, pukotine)
 geomorfološki (nagib padine, dužina površine klizanja)
 hidrogeološki (nivo i režim podzemnih voda)
 klimatski i meteorološki (količina padavina, naglo topljenje snega)
 vegetacioni (pošumljenost, ogoljenost, vrsta rastinja...)
 antropogeni uticaji (zasecanje nožice padine pri građevinskim radovima,
natapanje zemljišta otpadnim vodama, nasipanje materijala na padinama, seča šuma)
 drugi uticaji (zemljotres, podlokavanje nožice klizišta, uticaj promene nivoa
akumulacije, vibracije usled saobraćaja i dr.)
Kretanje otkinute mase, translatorno
ili rotaciono i translatorno, vrši se po
podlozi bez odvajanja od nje po jasno
ispoljenoj površini klizenja ili zoni
klizenja. Najčešće to je zona klizenja
debljina nekoliko santimetara, do
nekoliko desetina centimetara.
Sl.265. Rotaciono klizište u glini sa

područjima graničnih stanja
naprezanja
176 /207
Sl.266. Translatorno klizište sa područjima graničnih stanja naprezanja
Sl.267. Klizanje (slides) - šematski prikaz rotacionog i translatornog klizišta u

raznorodnim materijalima sa područjima graničnih stanja naprezanja
Na stvaranje klizišta utiče više uzroka, uz postojanje, isto tako, velikog broja uslova i
povoda. Proces klizenja počinje onog momenta kada aktivne sile delovanja savladaju otpore
smicanja (koheziju - c i ugao unutrašnjeg trenja φ). Pri tom, ravnoteža aktivnih i pasivnih
sila se menja dejstvom samo jednog ili češće više uticaja. Na promenu naponskog stanja u
stenskim masama najčešće utiču aktivne sile, a pre svega dejstvo Zemljine teže,
hidrodinamički pritisci podzemnih voda (strujni pritisak, uzgon), potresi, zemljotresi,
usecanje, zasecanje, povećanje opterećenja, dinamički potresi - miniranje, kretanje vozila,
rad mašina i ređe druge sile.
Svi uzročni činioci koji dovode do pojave klizišta mogu se razvrstati u sledeće grupe:
 činioci koji dovode do promene sklopa stenskih masa: izmena strukture i teksture stene;
mehanička dezintegracija usled gubljenja veziva; prskanja i usitnjavanja monolita;
mržnjenje i otkravljivanje i sl.
177 /207
 činioci koji dovode do promene fizičkih svojstava stenskih masa: slabljenje kohezije;
smanjenje ugla unutrašnjeg trenja; raskvašavanje povećanjem vlažnosti; omekšavanje
uticajem klimatskih činilaca; povećanje zapreminske težine i dr.
 činioci koji dovode do promene reljefa (konfiguracija terena): izvođenje „zemljanih“
radova (zasecanje, usecanje, podsecanje padina i kosina); promene nagiba terena
površinskih tokova ili udarom talasa (podlokavanje padina); izrada platoa, nasipa i
odlagališta (deponije i jalovišta) i tsl.
Dakle, uopšteno, na veličinu, oblik, vreme nastanka i svojstva klizišta, utiče veliki broj
faktora koji se mogu svrstati u dve osnovne grupe:
 promene u sastavu i svojstvima stena (dolazi usled različitih uzroka od kojih su
najznačajniji fizičko i hemijsko raspadanje stena, te hemijska i mehanička sufozija),
 prirodne i veštačke izmene konfiguracije padina (mogu biti izazvane: podrivanjem
rečnih obala, zasecanjem i usecanjem, intenzivnom denudacijom i erozijom,
nasipanjem materijala,..).
Elementi i morfologija klizišta
Pri izučavanju klizišta kao destruktivnog procesa u cilju opisa, izradi statičkih proračuna i
izrade projrkata za sprečavanje nastanka ili sanacije klizišta, nužno je znati: sastav, građu i
osnovna svojstva i druge specifičnosti klizenja. Potrebno je upoznati sve njihove elemente
kao i morfološka svojstva.
Sl. 268. Osnovni geometrijski elementi klizišta
178 /207
Sl. 269. Blok dijagram idealizovanog klizišta nastalog klizanjem tla (Varnes, 1978).
Sl.270. Elementi klizišta u osnovi i preseku: A-B- čeoni ožiljak, C - uvala ili depresija, D1-
D2 - sekundarni ožiljci, E - trbuh, F-G - nožica ili stopa, A’-D’- dužina klizišta po osi, H-
telo klizišta (crtkano-granica klizišta), I - klizna površina, J - površina klizišta, K-podloga
klizišta, L1-L2 - krila klizišta, Š - širina klizišta (maksimalna), df - dubina klizišta u tački F,
d1, d2 - debljina klizišta (maksimalna i prosečna)
179 /207
Elementi klizišta
 Telo klizišta naziva se celokupna stenska masa koja je otkinuta od svoje podloge i
pokrenuta niz padinu ili kosinu. Po obliku i dimenzijama može biti veoma različito, sl.555.
 Klizna površina ili površina klizenja je donja granična površina između pokrenute mase
i njene podloge koja se ne kreće.
 Površina klizišta je vidljiva površina tela klizišta – površinski deo pokrenute mase.
 Nožica ili stopa klizišta je hipsometrijski najniži deo tela klizišta, koji je, po pravilu,
manje ili više nagurana na stabilnu podlogu.
 Krila klizišta su bočni delovi tela klizišta u odnosu na njegovu osu. Nazive dobijaju
prema stranama sveta.
 Trbuh klizišta je ispupčeni deo tela klizišta. Kod većih klizišta može ih biti i po nekoliko
na istom telu klizne mase.
 Uvala ili depresija klizišta je ulegnuti deo na telu klizišta. Često se mogu pretvoriti u
mala jezerca, odnosno bare koje još više mogu ugroziti kliznu masu.
 Čeoni ožiljak klizišta predstavlja najviših, obično lučno povijenu, pukotinu koja se
formira otkidanjem tela klizišta od delova terena iznad njega koji nisu zahvaćeni
procesom klizenja.
 Sekundarni ožiljci su pukotine duž kojih je došlo do naknadnog (sekundarnog) otkidanja
pokrenute mase.
 Osa klizišta je zamišljena linija koja podužno polovi površinu tela klizišta pravcem
njegovog kretanja.
 Dužina klizišta je rastojanje između hipsometrijski najviše tačke čeo nog ožiljka i najniže
tačke nožice klizišta.
 Debljina klizišta je upravno rastojanje između površine i podloge klizišta.
 Granica klizišta je linija kontakta nekretane podloge i tela klizišta po površini terena.
Građa (struktura) klizišta

Geološku građu tela klizišta čini litološki sastav i sklop stenskih masa, odnosno petrogena
vrsta stenske mase, način njenog pojavljivanja i prostorni položaj u odnosu na površinu
terena i površinu klizenja.
Naime, obrazovanje klizišta prouzrokuje promene reljefa, unutrašnje građe padine ili
veštačke kosine, položajem i oblikom površine terena ili klizne površine duž koje se vrši
pomeranje pokrenute mase. Na osnovu tih faktora P.P. Savarenski je predložio podelu
klizišta, zavisno od pravca razvoja kliznog procesa, na delapsivna i detruzivna i prema
geološkoj sredini u kojoj se klizište formira na: asekventna, konsekventna i insekventna.
180 /207
Prema P.P. Savarenskom, klizišta se prema geološkoj građi padine i obliku klizne površine, dele na:
Delapsivna klizišta ili regresivna klizišta -

su ona kod kojih se proces klizanja razvija
odozdo naviše. Obično nastaju na padinama
podlokanim površinskim tokovima i
veštačkim zasecima. Najpre se pojavljuju
pukotine i obruši masa neposredno uz ivicu
zaseka, a zatim, zbog izgubljenog oslonca,
nastaje pucanje i otkidanje novih uzbrdskih
masa. To ide sve dotle dok se kliznom
površinom ne formira stabilan nagib kosine,
koji je blizak prirodmom uglu nagiba
dotičnog tla.
Detruzivna klizišta ili progresivna klizišta-

su ona kod kojih se proces klizanja razvija
odozgo naniže. Najčešće nastajuusled
preopterećenja labilnih delova padine
materijala iz iskopa. U ovom slučaju
deformacije nastale u gornjem delu padine
prenose se naniže.
Sl.271. Podela klizišta prema geološkoj građi padine i obliku klizne površine
181 /207
Prema geološkom sklopu stena

Konsekventna klizišta - nastaju na padinama gde
već postoje predispozicije za njihovo formiranje.
Prirodne predispozicije, u ovom pogledu,
smatraju se međusobne površine, pukotine,
granične površine između površinskog
rastresitog pokrivača i čvrste podloge i dr.
Nastaju pretežno u raznorodnim stenskim
masama, a klizna površina je najvećim delom
formirana po granici između dva susedna sloja.
Oblik klizne površine je ravan, talasast ili
stepenast (kaskadni). Može se ustanoviti
relativno lako neposrednim vizuelnim
osmatranjem ili geološkim ispitivanjem.
Konsekventna klizišta su najzastupljenija u
odnosu na ostale dve grupe.
Asekventna klizišta - nastaju unutar jednorodne

neslojevite stenske mase, uglavnom zemljaste
mase. Klizna površina kod ovih klizišta ima
približno kružnocilindrični oblik, i uslovljena je
fizičko mehaničkim svojstvima stenske mase.
Položaj površine klizanja određuje se statičkim
uslovima narušavanja ravnoteže u homogenoj
sredini.
1- U homogenom glinovitom materijalu
2- U ispucalim čvrstim stenskim masama
Insekventna klizšta - nastaju pretežno u

raznorodnim (heterogenim) slojevitim stenskim
masama sa horizontalnim pružanjem, ili sa
padom suprotnim od nagiba padina, odnosno
kosine. Kod tih klizišta klizna površina seče više
slojeva stenskih masa, obično, je vezana za već
postojeće ili kose pukotine i prsline.
Sva tri tipa klizišta mogu biti delapsivna i detruzivna.

Sl.272. Podela klizišta prema geološkom sklopu stena
182 /207
Klasifikacija klizišta
Inženjerska geologija u delu koji proučava klizišta predlaže klasifikaciju klizišta po nekoliko
različitih kriterijuma.
Prema razvoju procesa klizišta se dele na: neaktivna - smirena ili fosilna i aktivna.
Prema brzini kretanja klizne mase, klizišta se dele na: smirena klizišta, kod kojih brzina
kretanja ne prelazi 5 cm godišnje i aktivna klizišta, kod kojih brzina iznosi 20 ili više metara
godišnje. Među aktivnim klizištima, izdvojena su:lagana - spora, brza i eksplozivna -
izuzetno brza klizišta. Svako od njih može se kretati ujednačeno ili sukcesivno u
pulzacijama.
Sem toga, aktivna klizišta se dele na:
- površinska (maksimalna debljina kliznog tela do 1m);
- plitka (debljina kliznog tela 1-5 m);
- duboka (debljina kliznog tela 5-20 m);
- vrlo duboka (debljina kliznog tela preko 20 m).
Prema položaju klizne površine u odnosu na podnožje kosine klizišta dele se na:
- nožična i
- podnožična.
Kod nožičnog klizišta ni jedna tačka klizne površine ne nalazi se ispod hipsometrijski najniže
tačke na nožici, dok se kod podnožičnog klizišta deo klizne površine nalazi ispod najniže
tačke na površini nožice.
Sl.273. Podela klizišta prema položaju kliznih površina: a- nožično klizište, b - podnožično
klizište
U tabeli 17 prikazana je podela klizišta po nekoliko različitih kriterijuma.
Prepoznavanje labilnih padina vrši se na osnovu različitih indikatora, kao što su:
- geološki (duboka površinska raspadnutost stena, intenzivna tektonska oštećenost stena,
nepovoljan litološki sastav..),
- geomorfološki (strm nagib padine, strmo podsečene padine, jako razuđen reljef..),
- hidrološki i hidrogeološki (jaka raskvašenost stena, česta pojava izvora, mnogo
pištevina, barica..),
- biološki (ogoljenost padina, pojavu krivih stabala-„pijanih“ šuma, vrsta rastinja..) i
- tehnički (prsline i pukotine na objektima, krivljenje objekata....).
183 /207
Najčešći geodinamički proces je klizenje, nakon kojeg kao posledica ostaju klizišta. Čak i u
slučaju kada nisu katastrofalna, klizanja predstavljaju ozbiljan problem gotovo u svim
delovima sveta, jer uzrokuju ekonomske ili socijalne gubitke, direktnene ili indirektne, na
privatnim ili javnim dobrima. Direktne štete nastaju u trenutku aktiviranja klizišta,
oštećivanjem objekata i ljudskim gubicima (smrt ili povreda) unutar granica prostiranja
klizišta. Indirektne štete se iskazuju i kroz dužu vremenski period: redukovanjem vrednosti
nekretnina u ugroženim područjima, gubitkom produktivnosti zbog oštećenja na dobrima ili
prekidom saobraćaja, smanjenjem produktivnosti prouzrokovamim smrću ljudi, povredama
ili psihološkim traumama i, konačno, troškovima sanacije šteta.
Podela klizišta
1. Podela prema dubini klizne površine - Prema dubini klizne površine klizišta se dele na:
1. povšinska (<1 m)
2. plitka (1-5 m)
3. duboka (5-20 m)
4. vrlo duboka (>20 m)
2. Podela prema količini pokrenute mase - Prema količini pokrenute (klizeće) mase
klizišta se dele na:
1. mala (do nekoliko hiljada m3)
2. srednja (do nekoliko desetina hiljada m3)
3. velika (do nekoliko stotina hiljada m3)
4. vrlo velika (do nekoliko miliona m3)
3. Podela prema mestu nastanka na padini - Prema mestu i uzroku nastanka klizišta se
dele na:
1. delapsivna - klizište nastaje u nožici padine usled podsecanja i razvija se (naviše)
uz padinu
2. detruzivna - klizište nastaje u višim delovima padine, vrši pritisak na niže
slojeve opterećujući ih i razvija se naniže
4. Podela prema vremenu nastanka - Prema vremenu nastanka klizišta se dele na:
1. primarna - na terenima koji nisu ranije bili zahvaćeni klizištima
2. sekundarna - u okviru terena koji je ranije bio zahvaćen klizanjem.
5. Podela prema strukturi i sastavu padine - Prema strukturi i sastavu padine klizišta se dele
na:
1. asekventna - u jednorodnim i neslojevitim stenama
2. konsekventna - pojava klizanja je predisponirana nagibom slojeva ili sistema
pukotina prema nagibu padine
3. insekventna - klizna ravan preseca slojeve različitog sastava bez obzira na
predisponiranost u sklopu terena.
6. Podela prema strukturi i veličini - Prema strukturi i veličini klizišta mogu biti:
1. klizišta čvrstih stena
2. klizajući blokovi
184 /207
3. klizni potoci
4. površinska tečenja male dubine pod uticajem padavina i podzemnih voda
5. površinsko tečenje male dubine pod uticajem samo atmosferskih padavina
6. manja otkidanja po zahvatu i dubini - blago zatalasane površine padina
7. Podela prema mehanizmu kretanja
1. klizanje
2. tečenje
3. složeno kretanje
8. Podela prema obliku klizne površine, reljefu i načinu kretanja - Prema obliku klizne
površine, reljefu i načinu kretanja postoje sledeći tipovi klizišta:
1. Slojna
2. Višeslojna
3. Rotaciona
4. Stepeničasta (kaskadna)
5. Blokovska
6. Potočasta.
9. Po mestu pojavljivanja
1. nadvodna
2. podvodna klizišta
Podvodna - podmorska klizanja
Sl. 274. Podmorska klizanja
185 /207
Način distribucije kretanja pokrenute mase stena/tala, tj. kinematika klizanja, jedan je od
osnovnih kriterijuma za klasifikaciju klizišta. Prema mehanizmu kretanja razlikuje se pet
tipova klizanja: odronjavanje, prevrtanje, klizanje (u užem smislu reči), širenje (razmicanje)
i tečenje.
Odronjavanje (eng. fall): Odvajanje mase sa strmih padina po površini, na kojoj ima malo
ili uopšte nema smicanja, već dolazi do slobodnog pada materijala, prevrtanja ili kotrljanja.
Prevrtanje (eng. topple): Rotacija (prema napred) odvojene mase oko ose koja se nalazi u
njenoj bazi ili u blizini baze; ponekad može biti izraženo kao još međusobno prislonjeni
odvojeni blokovi. Prevrtanje može prethoditi ili nastati nakon odronjavanja ili klizanja.
Klizanje (eng. slide): Kretanje manje ili više koherentne mase po jednoj ili više dobro
definisanih kliznih površina (površina sloma). Tabela 16
Vrsta materijala
Tip Inženjersko tlo
kretanja Stena Prevlast krupnozrne Prevlast sitnozrne
Slika -šema
frakcije frakcije
Padanje,
Padanje, Padanje, odvaljivanje Padanje,
odvaljivanje odvaljivanje stene drobine odvaljivanje tla
(eng. fall)
Prevrtanje,
prevaljivanje,
Prevrtanje stene Rušenje drobine Rušenje tla
rušenje
(eng. topple)
Klizanje
Klizanje stene Klizanje drobine Klizanje tla
(eng. slide)
Razvaljivanje,
Razvaljivanje
raširenje stene
Raširenje drobine Raširenje tla
(eng. spread)
Tečenje,
Tečenje drobine, Tečenje tla,
razlivanje Tečenje stene
detritni tok zemljasti tok
(eng. flow)
186 /207
Razmicanje ili širenje (eng. spread): Glavni način kretanja je bočno razmicanje blokova
usled čega nastaju smičuće ili tenzione pukotine.
Tečenje (eng. flow): Raznovrsna kretanja sa znatnim varijacijama brzine i sadržaja vode, a
iskazuje se kao prostorno kontinuirana deformacija. Tečenje često počinje kao klizanje,
odronjavanje ili kao prevrtanje na strmim padinama, pri čemu dolazi do brzog gubitka
kohezije pokrenutog materijala.
Veliko klizište u steni većinom je planarni ili klinasti slom po jednoj ili više planarnih
površina.
Malo klizište u steni najčešće je odron ili prevrtanje.
Klizište u glini većinom je pojedinačno ili višestruko rotacijsko, u idealnom slučaju po
kružnoj kliznoj površini.
Klizanje blata, tok blata ili tok debrita nastaje u slabim glinama ili pokretanjem prethodno
poremećenog stenskog materijala.
Složena klizišta su najčešća i uključuju višestruke procese; tanslacijska imaju čeonu
pukotinu koja je kružnog oblika, a zatim slede planarna klizišta.
Sl. 275.Vrsta klizišta - šematski prikaz
Rotaciona (cilindrična) klizišta oblikuju se na padinama u čijem sastavu dominiraju gline,

isprani les ili njemu slični sedimenti (glinovita ilovača).
187 /207
Klizna površina (ravan) ima školjkasti oblik, oblikuje se unutar samog glinovitog sloja.
Naime, zbog sabijanja materijala u jeziku, javlja se lažno boranje pa je jezik istaknut u
reljefu. Masa kliznog materijala je
ulegnuta pa se često u tom
kvazisinklinalnom obliku nakuplja
voda i dolazi do ujezerivanja.
Klizište u odnosu na padinsko
podnožje može biti položeno iznad
i ispod njega, ili u njegovoj ravni.
Tačnije, misli se tu na polojžaj
klizne baze koja je određena
mestom izbijanja klizne ravni na
površinu.
Sl. 276. Rotacioni (cilindrični) tip klizišta (prema D.J.Varnes-u 1958. g.)
Stepeničasta klizišta karakteristika su strmih lesnih odseka uz Dunav, Tisu i Dravu. Svakako
su najizrazitiji destrukcioni derazijski procesi, čija aktivnost nanosi najteže posledice
naseljima, komunalnim, vodosnabdevnim i vodozaštitnim objektima i saobraćajnicama
izgrađenim u neposrednom priobalju reka.
Uz bočnu eroziju reka, imaju odlučujuće značenje u morfogenezi i razvoju odgovarajućih
tipova lesnih strmih odseka. Prema svojim karakteristikama svi ti pokreti pripadaju tipu
urušno-kliznih pokreta.
Sl. 277. Stepeničasta klizišta (S.K. Abramov i I. V. Popov - 1956 i M Pecsiju - 1971): 1.
Slojevi lesa; 2. Kliznuti fragmenti: 3. Klizna ispupčenja, P1-peskoviti les, Cg-crvena glina,
na kojoj se razvila klizna površina, Fph- fosilni pedološki horizonti, Pg- panonska glina, O-
osuliina, Šg-šarena glina, Z-sprud
Osnovna karakteristika im je da se lesne naslage, u skladu sa svojim fizičkim
karakteristikama, gubitkom prirodne stabilnosti, stepeničasto urušavaju uz vertikalan zid
fronta (čela) klizišta. Istovremeno, razvojem vodoravnih kliznih pokreta iznad skoro
188 /207
vodoravne klizne površine, istisnuti materijal na prednjoj strani oblikuje lokalno ispupčenje,
tzv. jezik klizišta unutar kojeg se zbog zbijanja uočava naboranje kliznog materijala.
Negativni uticaji erozije u slučaju direktnnog podsecanja strmih lesnih odseka posebno su
opasni u slučajevima kombinacije sa nepovoljnim hidrogeološkim osobinama lesnog
odseka. Tu se misli na pojavu izvora na obalama u podnožju lesnih odseka, čija je aktivnost
direkto zavisna od vodostaja reke.
U slučaju složenih "stepeničastih" klizišta klizna površina je velikog nagiba. Obično se
oblikuje visoko iznad podnožja planine. Klizištem zahvaćen padinski materijal pokreće se
velikom brzinom pa zato ova vrsta klizišta izaziva katastrofalna razaranja. Ako padinske
naslage, odnosno slojevi, imaju sinklinalni tip građe, mogućnosti za oblikovanje "stenskih"
klizišta su veće. Dužina klizišta je obično velika i do nekoliko stotina metara. Osim klizanja,
tokom procesa mogu se uočiti i urušni pokreti. Karakteristični su za padine građene od
čvrstih i polučvrstih stena koje se odlikuju izraženom anizitropnošću fizičkih osobina
(Panjukov, 1965.). Kliznim procesom zahvaćene su, dakle, stenske mase supstrata.
"Stenska" klizišta su relativno retka u našoj zemlji.
Translatorna klizišta koja imaju planarnu kliznu površinu oblikuju se na padinama u čijem
sastavu dominiraju pukotine (blokovi ili ploče). Karakteristični su za padine građene od
čvrstih i polučvrstih stena koje se odlikuju izraženom anizitropnošću fizičkih osobina.
Kliznim procesom zahvaćene su, dakle, stenske mase supstrata. "Stenska" klizišta su
relativno retka u našoj zemlji.
Translatorna klizišta imaju kliznu površinu konsekventno položenu u odnosu na padinu. Ona
je, naime, blago nagnuta u smeru nagiba padine. Debljina kliznog materijala je relativno
tanka, u proseku 1-3 m. Jezik je obično nešto istaknut zbog sabijanja materijala. Front se
jasno vidi. Na masi kliznog materijala nalaze se poprečne pukotine u kojima se zadržava
voda. Zbog toga područje klizišta može kroz duže razdoblje postati zamočvareno.
Sl. 278. Translatorna klizišta prema Summerfieldu: a- klizanje blokova, b- klizanje ploča
189 /207
Tepih ill slojna klizišta oblikuju se u slučaju kad je glinovita klizna površina blago nagnuta
u pravcu padine. Propusni (permeabilni) sedimenti pokrivač iznad klizne površine relativno
je tanak. Klizna površina najčešće je
diskontinuiranog razvoja i njen pad se poklapa sa
nagibom osnovne - temeljne stene na kojoj je
oblikovana. Klizni pokreti su periodični i vežu se za
vlažnija razdoblja godine ili pak za veoma vlažne
godine. Klizna ispupčenja i otvorene pukotine
zatezanja kao i nagnut položaj stabala na padini
("pijana šuma") osnovni su vidljivi pokazatelji
kliznog procesa, koji se veoma lako prepoznaju.
Sl. 279. Tepih ill slojna klizišta
Blok klizišta predstavljaju srazmerno veoma spore padinske procese. Razvijaju se uz
granice strukturno-denudacijskih stepenica, kosina i to u slučaju ako veći odlomljeni komadi
- blokovi stena naležu na glinovitu podlogu. Svojom
težinom utiskuju se u glinu (fliš) koja, ako je proces
dugotrajan, postaje plastična a delimično bude i
istisnuta. Oblikuje se niz manjih kliznih površinaa duž
kojih se blok postupno kreće niz padinu. Klizni
pokreti ne prelaze vrednosti od nekoliko milimetara
godišnje. Sl. 280. Blok klizišta
Često su klizanja padinskog materijala koritastog tipa. Klizna ploha ima paraboličan oblik i
razvija se kao i kod prethodne vrste klizišta visoko iznad podnožja planine. To su tzv.
klizišta - potoci (naziv preuzet od Panjukova, 1965.). Klizni materijal se postupno premešta
niz padinu. Ukoliko je promočen vodama izvora, postaje plastičan i „otiče“ niz padinu
oblikujući jezik klizišta u njenom podnožju. Osnovna pretpostavka oblikovanja takvih
klizišta jeste srazmerno debeo pokrivač sličnih lesnim sedimentima ili siltovitog (glinastog
- ilovastog) materijala, veliki nagib padine, neko paleoudubljenje u kojem se nakuplja voda
temeljnica koja zbog debelog pokrivača već spomenutih naslaga ne može izbiti na površinu.
Voda temeljnica, otičući paleoudubljenjem, vlaži podinu pokrovnih naslaga koje time gube
na svojoj povezanosti i vertikalnoj postojanosti. Kao posledica takvog razvoja oblikuje se
preformirana klizna površin na kojoj pokrovni sedimenti, izgubivši stabilnost, klize na već
opisani način.
Sl. 281. Klizišta - potoci (naziv preuzet od Panjukova, 1965.).

190 /207
Tbela 17
KLASIFIKACIJA KLIZIŠTA I INDIKATORI KLIZANJA
mogu biti aktivna - brza i nagla
Aktivnost procesa klizenja
neaktivna - smirena, fosilna
izuzetno sporo < 0.006 mm/god.
veoma sporo 0.006 mm/god. - 1.5 mm/god.
sporo 1.5 mm/god. - 1.5 mm/mesec
Podela klizišta prema brzini
kretanja klizne mase, (K. umereno sporo 1.5 mm/mesec - 1.5 mm/dan
Sharp) brzo 1.5 mm/dan - 0.3 mm/min.
veoma brzo 0.3 mm/min. - 3.0 mm/sek.
izuzetno brzo > 3.0 mm/sek.
površinska - do 1m
plitka - 1 do 5 m
Dubina klizišta
duboka - 5 do 20 m
vrlo duboka - preko 20 m
vrlo mala < 100 m2/<100 m3
mala 100 – 1.000 m2/100 – 5.000 m3
Veličina klizišta srednje veličine 1.000- 10.000 m2/5.000 – 100.000 m3
velika 100.000 m2/– 1.000.000 m3
veoma velika - ogromna >50.000 m2/>1.000 000 m3
delapsivna (regresivna) - proces klizenja odozdo naviše
Smer razvoja klizenja
detruzivna (progresivna) - proces klizenja odozgo naniže
konsekventna
Prema geološkom sklopu asekventna
stena
insekventna
veoma blagim padinama, sa nagibom manjim od 5°
blagim padinama, sa nagibom od 5° do 15°
Prema nagibu padine
strmim padinama, sa nagibom od 15° do 45°
veoma strmim padinama, sa nagibom većim od 45°
u mehanički oštećenim čvrstim stenama
Prema vrsti stena u kojima u poluvezanim ili koherentnim stenama
se formiraju u nevezanim ili inkoherentnim sedimentima
u heterogenim stenama
Prema položaju klizne nožična
površine u odnosu na
podnožje kosine podnožična
191 /207
ZNAKOVI AKTIVNOSTI KLIZIŠTA (Crosier, 1984), tabela 18
Aktivno Neaktivno
Ožiljci, tragovi i pukotine oštrih ivica Ožiljci, tragovi i pukotine zaobljenih ivica
Pukotine i depresije bez sekundarne Pukotine i depresije zapunjene sekundarnom

ispune ispunom
Sekundarni pokreti masa na licima Nema sekundarnih pokreta masa na licima

nagiba na čelu nagiba na čelu
Površina sloma i granične posmične Površina sloma i granične posmične ravni

ravni pokazuju sveža klizanja i strije pokazuju stara klizanja i strije ili ih nema
Procesi trošenja vidljivi na ispucanim

Sveže ispucane površine na blokovima
površinama blokova
Poremećen drenažni sistem; mnoge jame

Integrisani drenažni sistem
i nedrenirane depresije
Brazde od pritiska na kontaktu sa ivicama

Ivične pukotine
klizišta
Nema promena tla na izloženoj površini Stvaranje materijala tla na izloženoj površinii
loma loma
Prisustvo brzo rastuće vegetacije Prisutnost sporo rastuće vegetacije
Razlike u vegetaciji unutar i izvan Nema razlike u vegetaciji unutar i izvan

granica klizišta granica klizišta
Nagnuto drveće bez novih vertikalnih Nagnuto drveće s novim vertikalnih izdancima
izdanaka iznad nagnutih debla
Nema novih sekundarnih izbojaka na

Novi sekundarni izbojci na deblima
deblima
192 /207
KLASIFIKACIJA KLIZIŠTA PREMA AKTIVNOSTI I POTENCIJALU (Crosier, 1984), Tabela 19
Kosine sa aktivnim klizištima. Materijal se konstantno kreće, a reljef klizišta je

Klasa I
svež i jasno definisan. Pomaci mogu biti kontinuirani ili sezonski.
Kosine koje su često izložene novim ili ponovljenim aktivnostima klizišta.

Klasa II Pokret nije pravilna, sezonska pojava. Pokretanje klizišta izaziva nestabilnost
povratnog perioda do 5 godina.
Kosine retko izložene novim ili postojećim aktivnostima klizišta. Okidanje

Klasa III
klizišta izaziva nestabilnost povratnog perioda većeg od 5 godina.
Kosine sa dokazima o aktivnosti klizišta u prošlosti, ali koje nisu bile izložene
klizanju u zadnjih 100 godina
Klasa IV Podklasa IVa: Erozioni reljef još uvek vidljiv
Podklasa IVb: Erozioni reljef više nije prisutan - na prošlu aktivnost ukazuju
naslage u klizištima
Kosine na kojima nema dokaza o klizanju u prošlosti, ali postoji verovatnost da
Klasa V se dogode u budućnosti. Na potencijal klizanja ukazuju analize naprezanja ili
analogija sa drugim kosinama
Kosine na kojima nema dokaza o klizanju u prošlosti i koje se prema analizi

Klasa VI
stanja naprezanja i analogiji sa drugim kosinama smatraju stabilnim
193 /207
Sl.282. Erozioni oblici u raznorodnim stenskim masama

194 /207
Istražni radovi i istražne metode na klizištima

Kompleksna priroda većine klizišta dovodi do potrebe za što detaljnijim ispitivanjima
njihovih karakteristika. Prilikom određivanja svojstava klizišta vrlo je važno saznati
unutrašnju strukturu samog klizišta kao i okolinu koji ga okružuje kako bi se dobili
neophodni pokazatelji o potrebnim radnjama koje treba provesti za pouzdanu stabilnost
terena na kojem se nalazi klizište (detaljnije u II delu).
Modeliranje struktura klizišta se tradicionalno određuje na osnovu geomorfoloških
posmatranja i, ukoliko je to moguće, sa ograničenim podacima iz podzemlja dobijenim
istražnim bušotinama ili iskopima. Takve tradicionalne metode uzorkovanja su najčešće, ali
i zahtevaju intenzivan i često skup rad sa mehanizacijom na terenu.
Primenom snimanja podzemlja georadarskom metodom, te na taj način kreiranjem snimaka
visoke rezolucije i njihovim višestrukim prekrivanjem moguće je dobiti visoko kvalitetne
podatke o stratigrafiji podzemlja do dubine od 50 metara.
Klizišta nije lako sanirati, posebno ne brzo ili za malo novca. To su skupi, opsežni i
dugotrajni radovi. Ali postoje određene mere koje se mogu preduzeti. Jedna od njih je sadnja
odgovarajućeg drveća u zonama potencijalnih
klizišta. Druga je projektovanje i izgradnja
potpornih zidova koji moraju uvek imati
odgovarajuću drenažu, treća je rasterećenje
(odterećenje) padine, četvrta je izgradnja
horizontalnih drenova - rupe koje će odvoditi vodu
iz padina, peta je sidrenje potencijalnih ili
pokrenutih stenskih masa i...
Postoji i hemijsko rešenje - u tlo se ubrizgavaju neke
supstance koje povećavaju koheziju tla.
Površinske vode se rešavaju obodnim kanalima, a
podzemne horizontalnim ili kosim bušotinama koje
će odvoditi vodu iz padine. Jedno od mogućih
rešenja prilikom same gradnje jest i temeljenje na
tzv. šipovima koji će prodreti kroz površinu (masu)
klizanja i tako učvrstiti objekat.
Sl.283. Klizište - neke od metoda sanacije
Da uprostimo - da bi se klizišta mogla uspešno sanirati, potrebno je otkloniti uzorke koji su
prouzrokovali klizanje. Standardnu nomenkaturu za opis svega navednog razradila je, tokom
devedesetih godina, Komisija za klizišta Međunarodnog društva za inženjersku geologiju.
Klizišta je moguće stabilizovati primenom jedne ili više sledećih metoda:
1- modifikacijom profila kosine, kada je to moguće;
2- podupiranjem ili sidrenjem postojećeg profila;
3- poboljšanjem ili dreniranjem materijala koji izgrađuje kosinu.
195 /207
NARAVOUČENIE:
„Onaj ko želi graditi na kosim padinama trebao bi izdvojiti više novca na osiguranje kuće
nego na njenu fasadu i izgled. Sanacija je uvek problematična i nema garancije da će biti
uspešna. Kuću koja je pukla besmisleno je popravljati ako se ne reši mehanizam klizišta“,
kaže (upozorava) praksa.
1.3.4.5. Odronjavanje - (rockfall) - (trenutačni događaj) osipanje i odron - urnisi
Odron (engl. Rockfall, nem. Absturz, rus. Обваль) je stenovita masa ili blok odvojen od
osnovne mase (sredine) i survan u njegovo podnožje. Odron je geomorfološki oblik nastao
koluvijalnim procesom, tj. naglim otkidanjem i stropoštavanjem stenske mase niz strme
padine.
Odroni predstavljaju iznenadna otkidanja kamenih blokova na strmim odsecima planinskih
strana. Događaju se, isključivo, u čvrstim stenskim masama. Nastaju na taj način što se
pojedini kameni blokovi, pod uticajem atmosferilija, mehaničkih udara ili potresa, odvaljuju
iz svojih prirodnih ležišta i pod dejstvom zemljine teže survavaju niz padinu.
Odbrušavanje stenskih masa, slično planinskim urnisima, događa se i na visokim i strmim
obalama mora, jezera i reka, usled dejstva talasa, odnosno vodenih tokova. Ovo se dešava i
u dubokim zasecima i usecima strmih strana.
Uzrok odronjavanja može biti endogeni ili egzogeni. Odroni se vrlo često javljaju prilikom
snažnih zemljotresa ili vulkanskih erupcija. Potkopavanje prirodnim procesima (fluvijalni,
proluvijalni, glacijalni, marinski) takođe često dovodi do odronjavanja.
S obzirom na kinematiku pojave - odronjavanje je trenutačni događaj.
Stari naziv za odron je urvina.
Sl. 284.Odronjavanje stenskih masa:1-labilan blok, 2-razlomljena stenska masa,3 -

odronjen material, 4- podloga odrona
Odronjavanje stenskih masa je proces otkidanja i njihovog kretanja niz padinu pod dejstvom
sopstvene težine. Najčešće se dešava na strmim padinama izgrađenim od čvrstih stena i u
obalama mora, jezera i reka, kada je čisto prirodni proces. Međutim, pojave odronjavanja
su dosta česte na kosinama saobraćajnica i površinskih kopova, izazvane ljudskim radom,
kada se ovaj proces naziva tehnogenim.
196 /207
Osnovni preduslov za nastanak odrona je da je stenska masa ispucala, sa pukotinama koje

omeđuju labilne blokove, pri čemu najmanje jedna od tih pukotina treba da bude nagnuta ka
padini ili kosini. Mehaničko raspadanje stena, koje je popraćeno širenjem pukotina ili
ispiranjem materijala između zidova pukotina ubrzava ispadanje delova stenske mase koje
se može događati od osipavanja sitnih kamenih odlomaka, pa sve do kamene lavine pod
delovanjem gravitacije. Sitni ili krupniji komadi kreću se velikom brzinom zbog slobodnog
pada, a takođe mogu odskakivati ili se kotrljati niz padinu.
Sl.285. Odronjavanje: ispucala stenska masa -

preduslov za nastanak odrona
Tipovi nestabilnosti u stenovitim kosinama

U stenama su pojave nestabilnosti prema obliku i
mehanizmu kretanja donekle drugačije nego u
inženjerskom tlu. Retko se događa pojava globalne nestabilnosti u smislu potpunog sloma
kroz stensku masu, a češće su pojave erozione nestabilnosti (osipanje odlomaka) ili lokalne
nestabilnosti (odroni blokova različitih dimenzija).
Vrste sloma u stenovitim kosinama su:
- planarni slom (planar failure),
- klinasti slom (wedge failure),
- odron (rockfall)
- prevrtanje (toppling).
Svaki od ovih tipova sloma odnosno dimenzije pokrenutog dela stene zavisne su od
prostornog rasporeda diskontinuiteta, odnosno od učestalosti pukotina (gušće pukotine daju
više manjih odlomaka ili blokova).
Mehanizam pomeranja odlomaka ili blokova po stenskoj kosini može biti:
- slobodni pad (falling),
- odskakivanje (bouncing),
- kotrljanje (rolling).
Slobodni pad će se pojaviti na gotovo vertikalnim ili podsečenim kosinama, a kotrljanje na
kosinama nagiba 300 ili manjim. Prilikom odskakivanja, odlomci ili blokovi mogu dobiti
značajan horizontalni pomak te pasti daleko od donje ivice (granice) kosine. Najveća
mogućnost odskoka je na čistim i glatkim površinama čvrstih neraspadnutih stena. Što je
površina kosine u steni hrapavija ili više raspadnuta, kapacitet zaustavljanja je veći. Manje
značajni faktori su veličina i oblik fragmenata.
Mržnjenjem vode u pukotinama i rastom korena drveća dolazi do nihovog širenja i
produbljavanja. U momentu kada težina bloka savlada otpore sile nastupa njegovo otkidanje
i kretanje niz padinu (kotrljanje, razbijanje, podskakivanje, kretanje kroz vazduh) i odlaganje
pri dnu padine gde nagib padine postaje blaži.
197 /207
Sl. 286. Odron - veliki problem

saobraćajnoj infrastrukturi
Vrste odrona - odroni se najčešće razvrstavaju prema površini i kubaturi tj. veličini tela
odrona.
Odroni se izučavaju radi utvrđivanja njihovog štetnog dejstva na objekte i ljude, a u cilju
prevencije ili saniranja posledica. Kao i kod kliženja i kod odronjavanja postoje preventivne
i akutne mere saniranja.
Vrste odrona prema veličini: tabela 20
Naziv odrona Površina ( m²) Zapremina ( m³)
Vrlo mali <10 <100
Mali 10 - 100 100 – 1.000
Srednje veličine 100 – 1.000 1 000-100 000
Veliki 1.00 100.000 100.000 – 1. 000 000
Ogromni >100.000 >1.000 000
Preventivne mere saniranja odrona sastoje se u sprečavanju pojave odrona, na mestima gde
su se u prošlosti dešavala odronjavanja. Najčešće se primenjuje kontrolisano mehaničko
čišćenje (“kavanje“) nestabilnih blokova na padini ili kosini upotrebom čekića, ćuskije ili
minimalnih količina eksploziva. Sastoji se u tome da nestabilni blokovi padnu kada mi
želimo tj. kada neće biti štete po objekte i ljude.
Akutne mere saniranja se primenjuju kada je već došlo do odronjavanja. U podsečenim
kosinama saobraćajnica i reka koriste se podupiranje i podziđivanje.
Sprečavanje odrona: automatska signalizacija, kavanje, pokrivanje čeličnim mrežama. Za
stabilizaciju pojedinačnih blokova najčešće se primenjuje sidrenje.
U građevinskoj praksi ponekad je potrebno sanirati mesta potencijalnih odrona pre izgradnje,
tako da se labilni delovi stena uklone priručnim alatom ili miniranjem sa malom količinom
eksploziva. Ako su već izvedeni objekti ugroženi procesom odronjavanja (npr.
saobraćajnice), labilni delovi stena učvršćuju se sidrenjem, potpornim zidovima,
injektiranjem pod niskim pritiskon i slično.
198 /207
1.3.4.6. Osipanje
Osipanje je rotaciono kretanje (kotrljanje) pojedinačnih čestica i krupnijih komada niz
strmije padine. Osipanje je padinski, gravitacioni proces odvajanja, kretanja i kotrljanja
odlomaka stena nastalih mehaničkim raspadanjem kamenitih stena. Kretani materijal se
zaustavlja na blažim nagibima ili pri dnu padine formirajući sipar.
Sl. 287. Akumulacioni oblik osipanja - sipar

*Akumulacioni oblik osipanja je sipar koji se formira nagomilavanjem ovog materijala.
*Inženjersko-geološke odlike tela sipara su: velika poroznost, laka i potpuna ocedljivost,
slaba konsolidovanost, velika stišljivost, mala nosivost,...
Pri osipanju dominira rotaciono kretanje. Mestimično se i povremeno materijal kreće i
translatorno. Striktna definicija načina kretanja nije moguća. Brzina kretanja pri osipanju
zavisi od nagiba padine i debljine pokrenutog materijala. U principu, brzina osipanja je veća
od brzine kretanja materijala pri klizenju i puzanju, i može iznositi i desetine metara na dan.
Sl.288. Presek sipara - dinamika i kinematika siparske mase:AC-prislona površina, BC -

baza sipara, AB - površina sipara. 1- sipar, 2 - stena, 3 - podloga
Veći fragmenti obično se nalaze u nožici sipara a sitniji pri vrhu, zato što je dužina kotrljanja
srazmerna veličini, to jest, masi fragmenta.
Sipar predstavlja nagomilanu drobinu i sitnije blokove, koji su nastali pre svega fizičkim
raspadanjem i osipanjem čvrstih stena sa strmih padina ili kosina. Sipari se najčešće
formiraju u terenima izgrađenim od krečnjaka, serpentinita i kristalastih škriljaca, a ređe u
drugim stenama.
Intenzitet osipanja zavisi od visine padine tj. kosine i nagiba. Što je nagib strmiji intenzitet
osipanja je veći, ali i odlomci krupniji. Radi analize stabilnosti sipara neophodno je
poznavanje njegovih inženjerskogeoloških svojstava i geometrijskih elemenata (dužina,
širina, debljina i nagib).
199 /207
Sl.289.Osipanje - početno stanje

Vrste sipara
Prema obliku sipari mogu biti veoma različiti:
trouglasti, trapezast i složeni. Vrlo često na padinama
dolazi do spajanja više sipara kada se formiraju
siparska platna. Siparski materijal je u stalnom
laganom kretanju prema dnu padine. Pokretanje
siparskog materijala mogu izazvati:
- podizanje nožice sipara maticom reke ili talasa mora i jezera,
- izvođenje bilo koje vrste radova na siparu (usecanje, zasecanje, izgradnja nasipa i sl.),
- potresi od miniranja, zemljotresa i dr.
Sl. 290. Oblici sipara - osnova i presek

Sipari se najčešće dele prema debljini i prema veličini.
Prema debljini sipari su podeljeni na:
- plitke (manje od 1 m)
- srednje debele (od 1 do 5 m)
- debele (od 5 do 20 m)
- vrlo debele (preko 20 m)
Prema nagibu površine mogu biti:
- sipari blažeg nagiba, do 25 stepeni;
- sipari srednjeg nagiba, od 25 do 35 stepeni;
- sipari strmog nagiba, od 35 do 45 stepeni.
Sipari najčešće nastaju na strmim padinama i odsecima. Na našim terenima takve odseke
grade krečnjaci.
Kada su u pitanju sipari, kao morfološki elementi razlikuju se točilo, telo sipara i plaz.
Točilo je udubljenje, žleb niz koji se materijal osipa niz padinu. Taj žleb je redovno
predisponiran razlomnom strukturom, pukotinom ili rasedom. Niz takvo, tektonski
formirano, udubljenje kotrljaju se i osipaju uglasti odlomci. Materijal se „toči“ pa otuda i
naziv točilo. Točilo predstavlja erozioni oblik, iako je tektonski predisponirano i njegov
nastanak se ne može striktno vezati za koluvijalnu eroziju. Materijal transportovan niz točilo
akumulira se u podnožju padine u vidu konusa, koji se naziva telo sipara.
200 /207
Kada je osipanje intenzivno i točila su raspoređena blizu jedna drugima, tela sipara se spajaju
u podnožju padine. Spojena tela sipara nazivaju se plaz. Materijal u telima sipara i plazevima
je rastresit, nevezan, oštrih ivica i uglast, neklasifikovan po krupnoći.
Kotrljajući se niz padinu, materijal, izgrađen od čestica i komada ponekad i decimetarskih
dimenzija, biva grubo obrađen, ali ne i zaobljen. Cementacijom (vezivanjem) tog materijala
nastaju padinske breče.
Povodi pokretanja sipara
Neposredni povodi pokretanja siparskog materijala mogu biti:
- pad kamena, stabla ili kojeg drugog predmeta na telo sipara;
- podrivanje nožice delovanjem matice vodotoka ili udarom talasa jezera i mora;
- potresi izazvani miniranjem, nailaskom vozila, lavinom, vetrom, gromom ili
zemljotresom;
- preopterećenje labilne zone sipara izgradnjom nasipa, nailaskom vozila ili ljudi;
- izvođenje „zemljanih“ radova, zasecanje tela sipara i sl.
Sprečavanje nastanka osulina vrsi se izradom potpornih konstrukcija, preraspodelom
stenskih masa i ublažavanjem nagiba.
Siparski materijal je slabo kosolidovan, a često i nestabilan pa se na siparu izbegava
gradnja, a ako se gradnja ne može izbeći, onda se nakon izvođenja odgovarajućih
istraživanja najpre pristupa sanaciji.
Pitanje:
Koja je razlika između klizanja, puzanja i tečenja, a koja između odronjavanja, urušavanja i
osipanja (padinski procesi)?
Osipanje, urušavanje (i odronjavanje) i stenske lavine čine pokrete na padinama izazvane
dominantno delovanjem gravitacije usled nestabilnosti stena i odvijaju se u vrlo kratkom
vremenu.
Osipanje nastaje kad se stena usled klimatskih ili nekih drugih uticaja počne mrviti i
prosipati niz padinu pa konačno nastaje sipar sa usitnjenim stenskim materijalom.
Urušavanje se odvija kad usled nestabilnosti dolazi do odronjavanja većih delova stena pa
niz padinu nastaje urušna kupa sa krupnim komadima stena.
Stenske lavine pak nastaju usled temperaturnih promena i destabilizacije stena na strmim
padinama pa nastaju brzi tokovi stenskog materijala koji se zaustavlja na manje strmim
delovima padine formirajući stenske kupe.
Klizenje, puzenje i tečenje su pak procesi koji se takođe odvijaju pod uticajem gravitacije,
ali se vremenski duže odvijaju i imaju vrlo destruktivne posledice. Usled tih procesa dolazi
do pomaka čitave površine reljefa niz padinu.
Puzenje zemljiša je vrlo sporo kretanje zemljišta niz padinu (1-2 cm godišnje) usled
vlažnosti površine. Prepoznaje se po kolenasto povijenim stablima.
201 /207
Tečenje zemljišta odnosi se na brže spuštanje

površinskog dela zemljišta koje je usled velike
količine vlage skoro u tekućem stanju. Prepoznaje
se prema stablima koja su ukošena, ali u različitim
smerovima.
Klizenje zmeljišta je najdestruktivnijiu proces koji nastaje kad se ispod površinskog sloja
zemljišta nalazi glina koja usled velike vlage nabubri i postane klizna podloga za površinski
sloj koji potom velikom brzinom počne kliziti uništavajući sve građevine i biljni pokrov koji
se nalazi na površini. Drveće je na klizištima uglavnom ukošeno u smeru u kojem se padina
klizila.
Klizišta su uvek posledica neke neravnoteže (nestabilnosti) unutar tla. Ona predstavljaju
"pokušaj" tla da dođe u ravnotežno (stabilno) stanje. Obično se aktiviraju posle velikih kiša
ili naglih otapanja snega.
Da bi nastalo klizište neophodna su 2 elementa:
1. Padina i
2. Voda
Sl.291. Potencijalne zone klizišta

1.3.4.7. Urušavanje je naglo i brzo kretanje rastresitog materijala niz padinu pod utjecajem
gravitacije u trenutku gubitka stabilnosti. To je jedini trenutni događaj među padinskim
procesima. Javlja se kod padina s nagibom većim od 32°.
Urušavanje je sezonski, povremeni i sporadični padinski morfološki proces, često vezan za
određene klizne procese. Delovanje im je vezano za eskarpmane (padine > 550) ili vrlo strme
nagibe padina od 32- 550, te za urušavanje fizičkim i hemijskim procesima rastrošenog
materijala (različitog promera).
Uzroci urušavanja mogu biti procesi zamrzavanja i odmrzavanja, rast ledenih kristala u steni
(sezonski uzroci), bočna erozija vodotokova (povremeni uzroci) i potresi (sporadični uzrok).
202 /207
Karakteristično je za strmine, pri čemu dolazi do razaranja donjih stena, a gornje gube
oslonac i ruše se (klifovi, potkopine...).
U podnožju padina nakupljeni materijal gradi blage kosine (uzvišenja koja zovemo
predgorske stepenice ili pedimenti).
Kod urušavanja se ne formiraju strogo određeni reljefni oblici. Javlja se reljefni oblik
kolapsium koji se sastoji od urušne niše na vrhu, urušnog koridora i urušne kupe na dnu.
Sl.292. Urušavanje - uzroci urušavanja - klif i talasna potkopina

1.3.4.8. Sufozija
Pojava ispiranja sitnih čestica iz rastresitih stenskih masa u vodonosnim slojevima na
obalama reka, jezera, mora, akumulacionih bazena, uz stvaranje ulegnuća i drugih oblika
deformacija - filtriranje podzemnih voda naziva se sufozija.
Ona je posledica mehaničkog i hemijskog rada, najčešće pod dejstvom filtracionog toka
(hidrauličkog toka) podzemnih voda. Pri ovom procesu dešava se dvojako delovanje vode.
Kada voda odnosi nerastvorljive mineralne čestice, takva sufozija naziva se mehanička, a
ukoliko voda rastvara mineralne čestice i odnosi ih u vidu rastvora, takva sufozija naziva se
hemijska.
Proces je vrlo lagan - spor (traje godinama), te ređe vrši nepovoljan uticaj na stabilnost
građevinskih objekata, ali je dosta rasprostranjen u prirodi.
Proces sufozije vrlo često narušava normalnu funkciju drenaža, filtera i vodozahvatnih
objekata.
Osnovna sila koja izaziva razvoj mehaničke sufozije, kako je već rečeno, je hidraulički
pritisak filtracionog toka. Ako je znatnog intenziteta može pokrenuti celokupnu masu tla.
Međutim ako je hidraulički pritisak manji on pokreće samo najsitnije čestice koje ulaze u
sastav sedimenata. Kretanje ovih čestica teško se može definisati jedinstvenom teorijom, jer
postoji više problema koji utiču na to (više detalja u II delu). Osnovni su:
- procena uticaja granulometrijskog sastava na pojavu sufozije,
- određivanje veličine kritične filtracione sile koja prouzrokuje pokretanje čestica -
hidraulički uslovi i
- procenat zrna koja se nalaze u pokretu - kinematički elementi.
203 /207
Sufozija je tipični stohastički proces, te se zbog toga kinematičke karakteristike procesa

sufozije mogu rešavati preko stohastičkih modela (II deo).
Uslovi nastanka i razvoja sufozije nisu isti u koherentnim i nekoherentnim materijalima.
Koherentni, prašinasti i glinoviti materijali
makroporozne strukture (les, lesna glina, gline
mrvičaste strukture) su manje povoljni zbog sile
kohezije. Najpre se mora razbiti kohezija pa tek
sve ostalo.
Nekoherentni materijali su znatno povoljniji za
nastanak sufozije jer se zrna skeleta samo dodiruju
(ugao unutrašnjeg trenja).
Sl.293. Sufozija - ispiranje sitnih čestica
Ispiranjem sitnih čestica nastaje prirodno sleganje dela terena (često i urušavanje), koje se
povećava u slučaju opterećenja izgradnjom. Sprečavanje pojava izazvanih sufozijom
prilično je teško. U tu svrhu najcelishodnije i najčešće se primenjuju injektiranje nastalih
šupljina ili izrada gijafragmi.
1.3.4.9. Likvefakcija
Likvefakcija je proces koji nastaje u nekoherentnim (nevezanim) sedimentima zasićenim
vodom. Manifestuje se potpunim gubitkom čvrstoće zbog naglog porasta pornih pritisaka
(pod uticajem dinamičke pobude) i njihovim prelazom u tekuće stanje. Nagli porast pornih
pritisaka podzemne vode uzrokuje fizičko razdvajanje čestica nekoherentnih stenskih masa,
pri čemu se izgubi međuzrnski kontakt i trenje između zrna, a posmična čvrstoća teži nuli.
Pri tome teren se deformiše, a građevine se naginju i ruše. Taj proces može nastati kao
posledica potresa, ali i vibracija izazvanih miniranjem i kretanjem teških vozila. Likvefakcija
je najučestalija u vodom zasićenim, sitnim - ujednačeno graduisanim pescima, ali u
određenim uslovima može nastati u polukoherentnim (poluvezanim) stenama.
Sanacija terena koji su podložni likvefakciji odvija se uspešno sniženjem nivoa podzemnih
voda, povećanjem stepena zbijenosti naslaga, promenom granulometrijskog sastava i
injektiranjem.
Planarna oslabljenja – površine (ravni) slojevitosti, pukotine i sl. - nagute u smeru nagiba
padine, kreiraju potencijalne klizne površine u svakoj steni. Padinu degradira svaka veća
pukotina čiji je nagib > φ (a može biti i < 20º u slučaju glinovite ispune; pri čemu su kohezija
i porni pritisak takođe značajni).
Gusto raspucane ili tanko uslojene stene troše se do nagiba padine od 20-40º.
Sl.294.Razmicanje - širenje stenske mase - planarna oslabljenja

204 /207
Izvori literature, slika i crteža:

Acocella, V., Gudmundsson, A. & Funiciello, R. (2000): Interaction and linkage of extension fractures and
normal faults: examples from the rift zone of Iceland.- Journal of Structural Geology, 22, 9, 1233-1246.
AGS (2007a). Guidelines for landslide susceptibility, hazard and risk zoning for land use planning,
Australian Geomechanics, Vol 42 No 1, March 2007. Landslide Zoning Guidelines.
AGS (2007c). Practice Note guidelines for landslide risk management, Australian Geomechanics, Vol 42
No 1, March 2007. Practice Note.
Allmendinger, R.W. (1999): Introduction to Structural Geology.- Cornell University, 279 str.
Anđelić M. (1990): Geomorfologija. Beograd, Vojnogeografski institut
A. Verruijt (2001: „Soil Mechanics“, Delft University of Technology.
Barazangi, M. & Dorman, J. (1969): World seismicity maps compiled from ESSA, Coast and Geodetic
Survey, epicenter data, 1961-1967.- Bull. Seism. Soc. Amer,. 59, 369-380.
Banjac Nenad (1994), SEIZMOLOGIJA, Petničke sveske br. 34, Istraživačka stanica Petnica, Valjevo
Basma, A. A. (2003.): Design of Reinforced Earth Walls. Advanced Foundation Engineering,
(www.sarajah....)
Bates, R.L. and J.A. Jackson (eds.), 1987, Glossary of Geology. American Geological Institute,
Alexandria, VA, 788 p.
Bauer (2004.): (www.bauer...)
Berza, T. (1997): A hundred years of tectonic studies in South Carpathians: the state of the art. International
Symposium “Geology in the Danube Gorges”; Geoinstitut special publication 25, Belgrade, p. 271-276
B. M. Das (2007): „Principles of Geotechnical Engineering“, Adapted International Student Edition,
International Thompson Publishing, Canada.
Bognar, A. (1987.): Reljef i geomofološke osobine Jugoslavije. Veliki geografski atlas Jugoslavlije, SN
Liber, Zagreb.
Burbank, D.W. & Anderson, R.S. (2001): Tectonic Geomorphology.- Blackwell Science Pub., Oxford, 274
str.
Collinson, J.D. & Thompson (1988): Sedimentary Structures.- Unwin-Hyman, London, 207 str.
Davis, G.H. & Reynolds, S.J. (1996): Structural Geology of Rocsk and Regions.-John Wiley & Sons, Inc.,
New York, 776 str.
D. Cruden and D.F. Van Dine (2013). Classification, Description, Causes And Indirect Eff ects-Canadian
Technical Guidelines and Best Practices related to Landslides: a national initiative for loss reduction,
Geological Survey Of Canada Open File 7359, 2013.
DeGraff, J.M. & Aydin, A. (1987): Surface morphology of columnar joints and its significance to
mechanics and direction of joint growth.- Geological Society of America, 99, 605-617.
D.F. Van Dine (2012). Risk Management-Canadian Technical Guidelines and Best Practices related to
Landslides: a national initiative for loss reduction, Geological Survey Of Canada Open File 6996.
Dimitrijević M. (1964): Strukturna geologija. Beograd, Rudarsko-geološki fakultet, Laboratorija za metode
geološkog kartiranja.
Dubrova, G.A. (1963.) Interaction of Soil and Structures. Izd. Rechniy Transport, Moskva
Donath, F.A. (1970): Some information squeezed out of rock.- American Scientist, 58, 54-72.
Dragutin Jevremović, Inženjerska geologija, Građevinsko-arhitektonski fakultet, Univerzitet u Nišu, Niš,
2003, strana 10
Encyclopædia Britannica Online (2012): Ockham's razor - http://www.britannica.com/ /Ebchecked
/topic/424706/Ockhams – razor
Eyal, Y., Gross, M.R., Engelder, T. & Becker, A. (2001): Joint development during fluctuation of the
regional stress field in southern Israel.- Journal of Structural Geology, 23, 2/3, 279-296.
Ford, D.C., Williams, P.W. (1989): Karst Geomorphology and Hydrology. Unwin Hyman, London, pp. 1-
601
Fossen, H. & Johansen, T.E.S. (2005): Structural geology: e-learning modules.
205 /207
Gavrilović,S. (1972): Inženjering o bujičnim tokovima i eroziji. Časopis "Izgradnja", specijalno izdanje.
Beograd.
Geologija Srbije VIII-2 Inženjerska geologija, Beograd, 1978, strana 1
Geološka terminologija i nomenklatura VIII-2 Inženjerska geologija, Zavod za regionalnu geologiju i
paleontologiju Rudarsko-geološkog fakulteta, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1978.
Gillespie, P.A., Walsh, J.J., Watterson, J., Bonson, C.G. & Manzocchi, T. (2001): Scaling relationships
of joint and vein arrays from The Burren, Co.Clare, Ireland.- Journal of Structural Geology, 23, 2/3, 183-
201.
Grass Concrete Limited: Erosion control systems, Wakefield, West Yorkshire, uputstva i prospekti, 96;
Grenerczy, G., Kenyeres, A., Sella, G. & Stein, S. (2005): Tectonic implications of the GPS velocity field
in the northern Adriatic region.- Geophys. res. Lett.,32, L16311.
Janjić,M. (1979): Osnovi geologije i inžinjerske geologije. Građevinski fakultet. Univerzitet u Beogradu.
Beograd.
Jovanović, V i Srećković-Batoćanin, D.: "Osnovi geologije" - Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,
Beograd, 2006.
Keller, E.A. & Pinter, N. (2002): Active Tectonics: Earthquake, Uplift, and Landscape, 2nd ed.- Prentice
Hall, New Yersey, 362 str.
Kirschbaum, D. B., Adler, R., Hong, Y., Hill, S., and Lerner-Lam, A. A.: global landslide catalog for
hazard implications:method, results, and limitations, Nat. Hazards, 52, 561–575, 2010.
Handin, J., Hager, R.V., Friedman, M. & Feather, J.N. (1963): Experimental deformation of sedimentary
rocks under confining pressure: pore pressure tests.- Amer. Asocc. Petrol. Geol. Bull., 47, 717-755.
Highland, L.M., and Bobrowsky, Peter (2008). The landslide handbook-A guide to understan ding
landslides: Reston, Virginia, U.S. Geological Survey Circular 1325, 129 p.
Лазаревић, Р. и др. (1983). Карта ерозије СР Србије 1:500.000. Београд: Институт за шумарство и
дрвну индустрију.
Лазаревић, Р. (2000). Клизишта. Београд: Друштво бујичара Југославије.
Learning Geology, 2015, 2016: How Do Extrusive and Intrusive Environments Differ? Minerals, Petrography,
Rock Deformation, Classes of sedimentary rocks, Studying Rock, The Basis of Rock Classiﬁcation, Movement and
Solidiﬁcation of Molten Rock, Geometric description of folds, What Causes Earthquakes?, Types of Metamorphic Rocks,
Sedimentary Basins, Relation of Volcanism to Plate Tectonics, Groundwater Flow, Limestone, Siltstone, Dolomite,
Sandstone, Breccia, Conglomerate....
Lisowski, M., Savage, J.C. & Prescott, W.H. (1991): The velocity field along the San Andreas Fault in
central and southern California.- Journal of Geophysical Research, 96, 8369-8389.
Lowrie, W. (1997): Fundamentals of Geophysics.- Cambridge Univ. Press, CAmbridge,354 str.
Maksimović, (2008): Mehanika tla, Beograd AGM knjiga
Maksimović, M. i Santrač, P. (2010): „Zbirka Zadataka iz Osnova Mehanike Tla“, 6. Dopunjeno izdanje,
AGM Knjiga, Beograd
Marović, M., Grubić, A., Đoković, I., Toljić, M., Vojvodić, V. (1997): The Neoalpine tectonic pattern of
Djerdap region. International Symposium “Geology in the Danube Gorges”; Geoinstitut special publication
25, Belgrade, p. 111-115
Marković M., Pavlović R., Čupković T. 2003. Geomorfologija. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna
sredtsva
Maslov N.N. i grupa autora (1975.): Složeno fundiranje, stabilnost kosina i drenaže. Građevinska knjiga,
Beograd
McConaughy, D.T., & Engelder, T. (2001): Joint initiation in bedded clastic rocks.- Journal of Structural
Geology, 23, 2/3, 203-221.
Nelson, S.A. (2007): Petrology.- http://www.tulane.edu/~sanelson/geol212/intro&textures.htm
Netlon Limited: "Tensar" geogrids in civil engineering, Blackburn, uputstva i prospekti, 1996;
Nonveiller, E., Klajner, I. i dr. (1969-70): Mehanika tla (geomehanika) - autorizovana predavanja
kadetimaVojne akademije Inžinjerijskog školskog centra (IŠC), Karlovac-Zagreb
206 /207
Nonveiller, E. (1979.) Mehanika tla i temeljenje građevina. Školska knjiga, Zagreb

Nonveiller, E. (1990): Mehanika tla i temeljenje građevina, Školska knjiga, Zagreb.
Panjukov,P.N. (1965): Inženjerska geologija. Građevinska knjiga. Beograd.
Passchier, C.W. & Trouw, R.A.J. (1996): Microtectonics.- Springer-Verlag, Berlin, 289 str.
Perry, B. (2008): Metamorphic Rocks Tour.-http://seis.natsci.csulb.edu/bperry/metarock/ HOMEPAGE. htm
Pešić L. (2001): Opšta geologija - Egzodinamika. Beograd, Rudarsko - geološki fakultet Univerziteta u
Beogradu
Pešić L. (2002): Opšta geologija - Endodinamika. Beograd, Rudarsko-geološki fakultet
Plummer, Ch.C.,McGeary, D. (1993): Physical Geology.WCB. USA.
Popov, I. V. (1959.): Inženjernaja geologija. MGU, Moskva.
Rawnsley, K.D., Peacock, D.C.P., Rives, T. & Petit, J-P. (1998): Joints in the Mesozoic sediments around
the Bristol Channel Basin.- Journal of Structural Geology, 20/12, 1641-1661.
Rey, F Patrice. (2016): Introduction to Structural Geology, Sydney
Roberts, J.L. (1989): The Macmillian Field Guide to Geological Structures.- The Macmillian Press Ltd.,
London, 250 str.
Rock Identification, lab-study-guide, geology.com
Roglić, J. (1959): Odnos riječne erozije i krškog procesa. Zbornik 5. kongresa geografa Jugoslavije, Cetinje,
p. 263-273
Roje-Bonacci, T. (2003.): Mehanika tla. Građevinski fakultet Sveučilišta u Splitu
Stanković, M.: Hidrotehnički radovi. Udžbenik za SVŠ i VA, VIZ, Beograd, 1979.
Stanković, M.: Projekat zaštite kosnina useka objekata "torkret" betonom. VP 4416 Split, 1980.
Stanković, M.: Izrada tunela "Greda" primenom eksploziva. Naše građevinarstvo, br.35,1981;587-594
Stanković, M.:Neeksplozivna sredstva za rušenje stena i betona - miniranje bez potresa. Naše
građevinarstvo, br. 45, 1991; 24-28.
Stanković, M.:Tehnologija iskopa podzemnih objekata tipa "Jastog", VP 4416 Split, 1981, 1984 i 1986.
Stanković, M.: Uloga ankera u podzemnim radovima. VP 4416 Split, 1985.
Stanković, M.:Zaštita kosina saobraćajnica savremenim materijalima. Put i životna sredina, II
jugoslovenski naučno-stručni skup, Žabljak '98.
Stanković, M.: Arhivski projekat kao osnova efikasnog i racionalnog građenja i održavanja saobraćajnica,
Magistarska teza, Beograd, 1994, 1-206;
Statut Međunarodne Asocijacije za Inženjersku geologiju (IAEG), Kjoto, 1992.
Tandarić, N. (2010).: Opća geomorfologija, Zagreb, 2010
Terzaghi, K. (1972.): Teorijska mehanika tla, Naučna knjiga. Beograd
Tomlinson, M. J. (1980.): Foundation Design and Construction. Pitman Press,Boston, London.
Thompson, G.R. & Turk, J. (1999): Earth Science and the Environment. Saunders College Publishing, pp.
589, New York. Poglavlja: - I Earth Materials and Time (15-82 str.),- II Internal Processes (83-174 str.)
Tucker, M.E. & Wright, V.P. (1990): Carbonate sedimentology.- Blackwell Sci. Publ., Oxford, 482 str.
SchoIle, P.A. & Ulmer-Scholle, D.S. (2003): A Color Guide to the Petrography of Carbonate Rocks:
Grains, Textures, Porosity, Diagenesis.- AAPG Memoir 77, Tulsa, 474 str.
Sharifikia, M. (2008.) Landslide hazard zonation in hilly area of Southern Caspian Sea - Iran -bases on RS
& GIS tools. Department of Geology University of Delhi. Published in : (Map India 2008)
Varnes, D. J. (1988.): Landslide Types and Pmeesses. "Landslides and Engineering Practice" Highway
Research Board, Special Report 29, Washington, D. C.
Varnes, D.J., 1978, Slope movement types and processes, in Schuster, R.L., and Krizek, R.J., eds.,
Landslides - Analysis and control: Transportation Research Board Special Report 176, National Research
Council, Washington, D.C., p. 11–23 Source URL
V.N.S. Murthy (2003): Geotechnical Engineering : Principles and Practices of Soil Mechanics and
Foundation Engineering, Marcel Dekker Inc, New York
Worthington, S.R.H. (1991): The karst hydrogeology of the Canadian Rocky Mountains. McMaster
University, unpublished Ph.D. thesis, pp.1-227
207 /207
Visual Dictionary Online, visual.merriam-webster.com

www.prevention web.net
http://www.geologija.org/articles/geo.php?t=2
http://www.google.com
http://www.nat-hazards-earth-syst-sci.net/15/1821/2015/nhess-15-1821-2015.pdf
http://billy.geo.uib.no/struct/emodules.html
http://www.world-stress-map.org
http://landslides.usgs.gov/learn/prepare.php
http://www.ready.gov/landslides-debris-fl ow
http://www.redcross.org/prepare/disaster/landslide
https://www.achievesolutions.net/achievesolutions/en/Content.do?contentId=17630
http://landslides.usgs.gov/learn/prepare.php
http://www.ready.gov/landslides-debris-flow
http://www.redcross.org/prepare/disaster/landslide
http://www.scribd.com/doc/125871021/Eolski-reljef
http://www.nationalgeographic.rs
http://www.geologyin.com/2014/10/whats-difference-between-active-and.html#oz6vJhde8ZcMpvXs.
http://www.seismo.gov.rs Prezentacija Republičkog seizmološkog zavoda Srbije.
http://www.soest.hawaii.edu/coasts/lecture/gg170/resources.html Elementi fizičke geologije.
http://www.geology.wisc.edu/courses/g594/Lectures/index.html Tekstovi i slike vezani za geologiju.
http://www.geo-online.org Geofizika.
www.nasa.gov
Wikipedia

Geološki Procesi U Zemljinoj Kori I Na Povrsini

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Geološki Procesi U Zemljinoj Kori I Na Povrsini

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

mr Mirko Stanković, dipl. inž.

GELOŠKI PROCESI U ZEMLJINOJ KORI I NA POVRŠINI

Beograd, oktobar 2016. god.

1.3.3.4.3. Nastanak jezera

S poštovanjem, mr Mirko Stanković, dipl. inž., Beograd, generala Štefanika 20/17,

Cilj i zadatak izučavanja ovog predmeta je da se slušaoci upoznaju sa značajem izučavanja

Iz istorije ratova poznato je da je zemljište oduvek predstavljalo važan, a posebno i često i

- mehanika stena (nauka koja izučava mehanička svojstva stena),

Navodimo neki primer:

1. GELOŠKI PROCESI U ZEMLJINOJ KORI I NA POVRŠINI

Sl. 2. Šematski prikaz geodinamičkih procesa

Geološki procesi deluju u stalnim ciklusima preraspodeljujući hemijske elemente, minerale

Sl. 3. Geološki procesi na Zemlji

1.1. Tektonske ploče

Sl. 5. Subdukcija: okeanska-okeanska ploča;okeanska-kontinentalna i kontinentalna-kontinentalna

Sl.7. Položaj granica ploča na preseku Gornjeg omotača i kore

Konvekciona strujanja u omotaču su važna za razumevanje geoloških procesa na našoj

Sl. 9. Konvekciona strujanja i osnovni oblici kretanja litoloških ploča

Sekundarne tektonske ploče Tercijarne tektonske ploče

Sl.12. Pregled tipova granica između litosferskih ploča.

Sl. 13. Transformni tip granice - San Andreas rased u Kaliforniji

Sl. 15. Osnove tektonike ploča - šematizirano

1.2. Tektonski pokreti Zemljine kore

strukturnim deformacijama, tj. ubiranjem i razlaganjem pojedinih delova Zemljine kore.

Procesi koji se odvijaju u Zemljinoj

Sl. 17. Izvor spoljašnjih sila - sunce

Sl.18. Nastanak vulkana u zoni subdukcije

Kada pritisak rastopljenih stena ispod

Vulkani se na površini Zemlje ne pojavljuju bez nekakvog reda i smisla. Najčešće je

Sl. 20.Glavne vulkanske oblasti

Razni autori i izvori proučavanja vulkana vrše podele

Sl. 21. Tipovi vulkana - jedna od mogućih podela

Podela vulkana po aktivnosti:

Sl.22. Podela vulkana po aktivnosti

Kopneni - koji se javljaju na površini kopna

3. Priobalni - koji se javljaju duž kopnenih i okeanskih oboda

PODELA VULKANA PO VRSTI ERUPCIJE

Strombolski tip - male,

2. Vulkanološki tip - gusta lava formira

Havajski tip - kada se lava lagano izliva

Vezuvski tip - snažne erupcije nakon

Pelaški tip - burne erupcije propraćene

Banjdajsanski tip - odlikuje se

7. Islandski tip - kada lava lagano ističe iz

Sl. 23. Vulkanska zona havajskih vulkana

Na tip vulkanske aktivnosti posebno utiču gasovi:

Lakoisparljivi sastojci mogu u zonama ugašenih vulkana da izbijaju na površinu u obliku

Sl.25. Šematski prikaz gejzira i fumarole

Sl.26. Šematski prikaz sistema hidrotermalnih vulkana – postvulkanske pojave.

Sl.27. Šematski prikaz sufiona, gejzira i fumarole

Sl. 29. Tektonski pokreti – podela

1.2.2.1. Epirogeni pokreti

Sl.30. Epirogeni pokreti: 1- transgresija i 2 – regresija

Sl.31.Skandinavsko poluostrvo izdiže

Sl. 33. Šema ubiranja u geosinklinali praćena vulkanskom erupcijom

Sl.35.Slojevi stenske mase sa osnovnim elementima

Sl. 36. Sloj, povlatni (krovina) i podinski (podina) slojevi

Sl. 37. Pojave na podini i povlati jednog geološkog sloja

Azimut i padni ugao:

Sl. 38. Osnovni elementi sloja - obeležavanje

Sl.39. Geološki kompas i način merenja elemenata sloja

Sl.40. Elementi pada sloja

Sl. 41. Isklinjavanje sloja (izdanak) i šematski prikaz elemenata sloja