SLVIS PACEM, PARA BELLUM BEZPUACZENST WO I POLITYKA POLSKI KSIRGA JUBILEUSZOWA OFIA ROWANA PROFESOROWI TADEUSZOWI DUBICKIEMU Redakeja naukowa Robert Majzner CZESTOCHOWA WLOCLAWEK 2013SERIA ,,ZESZYTY HISTORYCZNE” TOM XII RECENZENCI prof drhab, Jan Draus prof, dr hab. Krzysztof Filipow prof. dr hab. Jerzy Kosiewicz d.h.c. REDAKCJA NAUKOWA dr hab. Robert Majzner SKLAD I LAMANIE Wydawnictwo Taurus Izabela Szumilas‘Mtajzner Korekta Izabela Szumlas-Majzner PROJEKT OKLADKT Trabela Szumlas-Majzner iblikacja sfinansowania przez Akademie im, Jana Dlugosza w Czestochowie oraz Panstwowa Wyzsza Szkol Zawodowa we Wloclawka © Copyright by Akademia im, Jana Dhigosza w Czestochowie Czestochowa 2013 ISBN 978-83-7455-329-2 ISSN 1898-4630 Wydawnictwo Akademii im, Jana Dhigosza w Czestochowie ul. Waszyngtona 4/8, 42-200 Czestochowa tel. (34) 378 43 28, fax (34) 378 43 19 www.ajd.czest pl; e-mail: wydawnictwo@ajd.czest pl Wydawnictwo Patstwowe} Wyzszej Szkoly Zawodowe} we Wloctawku F. ul. Mechanikéw 3, 87-800 Wioclawek tel. (54) 231 60 80, fax, (54) 231 4352Spis tresci Depozytarinsz pamigei historyezne} — prof. de hab. Tadeuse Dubicki . 9 Wykaz publikacji prof. dr hab. Tadeusza Dubickiego 7 Pabula Gratulatoram 4 Wstep 63 1. W aspekcie wewngetrznym Henryk Buthak, Pr/ebieg polsko-francuskich rokowai 0 pezyezke na cele obrony narodowe} w latach 1930-1931 He 69 Henryk Chatupezak, Dyplomacja II RP wobec dylematow ideowo- organizacyjnych mniejszosei polskie) w Niemezech mi 81 Jan Stanislaw Ciechanowski, Wywiad polski w Ameryce Polnocne} 97 i Potudniowe) w ezasie IL wojny SwintoWe).n.en ese Hona Czamafiska, Kampania moldawska Samuela Kor 1615-1616 r. : ie se Teil 26 Henryk Cwiek, Kilka wag na temat wspolpracy Oddzialu Il SOWP 7 orwunami poligji w zwalezaniu szpicgostwa 141 Janusz Farys, ,Cud Wisty” 1920 r. w ocenie polski polityeznych ... beech nh 1s] ‘Tomasz Gajownik, Inwigilacja cmigracy) shizby specialne PRL w latach 1945-1956 161 Waldemar Grabowski, Kurierzy cywilni (,.kociaki”) na spadochron: Zarys problematyki 3 sit ? 175 Witold Jarno, Organizacja i d & Sluzby Poborowe) WP i ich latach po zakoficzeniu II wojny Swiatawej (1945 1949) 203 i internowanie 10. pulku sirzeleow konnych 227 Agnieszka Kastory, Polski wktad w rozw6j i interpretacie miedzynarodowego prawa tzecznego w okresie miedzywojennym enn. 237 t'adeusz, Kondracki, Przemiany w Polsce w latach 1989-1990, w Swietle wwydawanych w Wiclkiej Brytanii periodykow k6l oddziatowych PSZ 251 Andrzej K. Kunert, ,Zolnicrze! Wy, co w laurach wickopomne} slawy do wolng} i radosne] weszligcie Warszawy”. Zapomniane Swigto stolicy 273 22 maja .. Bees Ss Andrzej Lech, Funkeja zewnetrana panstwa w doktryr ludoweowego ~ona Czamaniskal Uniwersytet AdamaMickiewieza w Poznaniu Kampania mofdawska Samuela KorecRiego 1615-1616 r. storyeznych, a jesli juz, to w charakterze niesubordynowanego ma- gnata, awantumnika raczej niz bohatera. W swoim ezasie jednak, ezyli na poczatin XVII stulecia, byt on jednym z najpopulamie|szych w Europie obywateli Rzeczypospolite). Slawa jezo siggala od Francji po Konstantynopol, a miewolone przez Turkow ludy batknriskie wigzaty z jego osoby wielkie na- déieje. Opisywano jego ezyny w dalekie} Francji, stal sig tez bohaterem kilku utwordw literackich, spostéd ktérych najbardziej znany jest Osman poety z Du- brownika — Ivana Gundulicia. Urodzony okoto 1586 r. Samuel Korecki byt starszym sposréd dwojga sy- now ksiecia Joachima Koreckiego, wywodzacego sig od siryja JagicHy i Witolda — Narymunta. Jego matka, Anna z Chodkiewicz6w, byta rodzong siostra stawne- go hetmana Jana Karola Chodkiewicza. Syn prawoslawnego ojca i matki kato- liczki zostal wprawdzie wychowany w wicrze prawostawnej, ale, jak przystalo ma czlowieka dorastajacego u schytku epoki renesansu, otrzyma} bardzo dobre wyksztaleenie w szkolach innych wyznai, zaréwno w kraju, jak i za granicq. W 1604 r. zapisal sie wraz 7, bratem na uniwersytel w Lejdzie. Nie wiemy, jakie byly inne etapy podrézy edukacyjnej ksiazat Koreckich, w kazdym razie Samuel niewatpliwie nauczyt sie jezykéw zachodnioeuropejskich, zwiaszcza francuskie~ 20, co zreszta pOénie| mialo mu sig bardzo przydaé. Jego domeng, zgodnie ztradycja rodzinna, miala staé sig jednak przede wszystkim wojna. Gdy ksiqzg Samuel rozpoczynal doroste zycie, Rzeczpospolita uwiklana by- Ja w wojny ze Szwecjq i z Rosja, a wewnatrz kraju trwat ostry konflikt czegei ma- gnaterii i szlachty 2 krélem Zygmuntem Ill. Mlody ksiaze rozpoczat swa kariere -w wojsku koronnym pod rozkazami hetmana Stanistawa Zélkiewskiego i wraz znim znalazt sig w obozie regalisi6éw. Walezyt po stronie krolewskie] w bitwie pod Guzowem, 6 lipca 1607 ., w ktérej wojska hetmariskie rozgromily rokoszan'. Kalejnq ckspedycja wojenna, w ktére) wzial udzial Samuel Korecki byla kampania ptzeciw Moskwie. Tym razem znalazt si¢ w armii litewskiej pod wo- za, swego wuja, hetmana wielkiego litewskiego Jana Karola Chodkiewieza, kt6ra jesienia 1611 r. wyruszyla na odsiecz. Otrzymat wowezas bardzo trudne i niebezpieezne zadanie praedarcia sig do Moskwy i przewiezienia Zywnosci dla glodujgcej zalogi Kremla. Prowadzona w skrajnie trudnych warunkach, prey K. sigzg Samuel Rorecki obecnie dosé rzadko goSci na tamach prac hi- ‘J. Maciszewski, Korecki Samuel h. Pogonia [w:] Polski Siowntk Biograjficzny, t. 14, Wroclaw ~ Warszawa = Krakow 1968-1969, s. 60.126 dona Czamaiska bardao ostiym mrozie, wyprawa zako‘icayla sig stkeesem. Udato sie zdobyé i przewiezé Zywnosé, kiéra pozwolila polskie) zalodze utrzymné sig. jesze7e przez kilka miesigey. Sukces zostal jednak okupiony powaznymi stratami — wie- lu aolnierzy zpinela, a-¢i, kt6rzy dotarli na miejsce z samym ksigciem na ezcle, ucierpieli silnie w wyniku odmrozen’. Nie wiemy doktadnie, kiedy i w jakich okolicznosciach Samuel Korecki pomnat Elzbicte Mohylowa, wdowg po hospodarze moldawskim Jeremim, i je) dzieci. Nieprawdziwe sq w kazdym tazie dosé e7este jeszeze w literaturze formagje o jego rzekomym udziale w wyprawach do Moldawii 1607 i 1612 1. Nie byl on jeszeze wowezas zonaty z Mohylanka, choé motliwe, Ze obracal sie W bliskim kregu hospodarowej Flzbiety. Mogto to wynikaé z jakichs zasztosei ‘2wigzanych z majetnoscia Uscie w powiecie halickim, Kupiona praez Mohyléw od wujenki Samuela’. Niewatpliwie do udzialu w wyprawie do Motdawii rozpocze- tej jesieniq 1615 r. naméwila go hospodarowa Elzbieta’ i Michal Wigniowiecki®. Piszac 0 wyprawach moldawskich w Iatach 1607-1616 wypada 2wrocié uwage na kilka istotnych kwestii. Po pierwsze nie wszystkie wyprawy moma okreslié mianem awanturniczych w pelnym tego stowa znaczeniu, dwie picrw- sz byly bowiem wyraénie popierane przez krdla, do udzialu w drugie} wypra- wie wzywal nawet take niechstny Elzbiecie Mohylowej hetman Stanistaw Zol- Kiewski. Najbardzie] kontrowersyjna jest oczywiscie ttzecia wyprawa, ktorej Korecki byt jedaym z glownych autordw, ale i w tym wypadku oficjalne wypo- Wiedzi na temat tej wyprawy nigjednokrotnic diametralnie réznily sie od tego, co pisano w prywatnych listach. Po drugie najpowazniejszy konflikt istnial migdzy dwoma galeziami rodu Mohytow i byt to jeden z najistotniejszych powod6w ich niepowodzen w walce © tron. Wdowa po Jeremim Mohyle — Elzbieta i wdowa po Szymonic Mohyle ~ Malgorzata, kaptowaly zwolennik6w tak w Rzeorypospolitej jak i w Turi, mieszajac zarazein sobie wzajemnie szyki. Roding Szymona protegowal het. “arniginili Samucla | Bogustawa Kazimierca Maskiewiezéw (wick XVI), optac. A. Sajkowski, Wroclaw 1961, s. 173; J. Budzitlo, Wojna moskicwska wealecona ¥ prowadzona = okazji false). nych Dymitréw od 1603 do 1612 7., oprac. J. Bylinski i J. Diugosz, Wroclaw 1995, s. 136: Mo- shwa w rekack Polakiw Pamiginiki dowddcow i offcersw garnizone polskiewo w Moskwie y latach 1610-1612, oprac. M. Kubala, T. Scie“or, Krakow 1995, s. 478 479. + Mohylowie w 1598 r. kupili Useie od Zofii 7 Mieleckich Chodkiewiezowe), wujenki Samucla Koreckiego. Mieli trudnosei z zaplaceniem od razu ele} sumy, czegei majetnosei kupowali ich najbli2si wsp6lpracownicy polityczni np. Luca Siroici. Najprawdopodobnie} w wyniku rodzinnych tovliczeh cass pieniedzy ze sprzedazy majcinosci przypadla siostrze Jana Karola, Chodkiewicra Annie Koreckic), malce Samuela. Niewatpliwie Korecey mieli jakas sume na Usciu w 1602 1; AP, Krakow, Arcliiwum Sanguszkovw, teka 445, pi. 11. * Flzhicta Mohyiowa do Karola Koreckicgo (bata Samuels), 10 wrzesnia 1615 1: AP, Krakow, Archiwum Sangusek6w, teka 423, pl. 8, 11-14 * W swym liscie do szlachty z 6 maja 1616 7, Korecki pisak: , jako priznujacy Zomierz pod regi- ment slawne] pamigei ksiecie Wisniowieckiego zaciagniony bylem”; Biblioteka Raezyriskich (alej: BR) 12, s. 136 v.. druk: I. Corfus, Documente privitoare la istoria Romaniei euleve din ariivete polone. Secolele al XVi-lea si al XVil-lea, ed. V. Matei, Bucuresti 2001, s. 230.‘Kampania moldawska Samuela Koreckiego 1613-1616 r 127 man Zétkiewski, Elzbieta mogla liczyé na swych zigcidw, a takze... krola. Na tego oslatniego nie zawsze jednak oficjalnic. Po trzecie wreszcie wyprawy byly podejmowane w sytuacjach, edy, przy- najmnic} jak sig wowezas wydawalo, istniala szansa na akceptacjg turecka wprowadzonego przez. Polakéw hospodara. Najezesciej byly to jednak tylko spoboine Zyezenia”. Najwigksza szansa istniala w czasie pierwszej wyprawy podjete} przez dwach zigeiow Elzbiety: Michata Wisniowieckiego i Stefana Potockiego w 1607 r. W istocic jednak bylo to jedynie silowe rozwiazanie konfliktu rodzinnego po Smierci Szymona Mohyly (24 wrzesnia 1607 r.). Obie strony oskarzaty sig wza- jemnie. Rodzina Szymona oskarZata El@biete o otrucie szwagra, by pracjaé wla- de, rodzina Jeremiego oskarzala Matgorzate i jej najstarszego syna Michala © sprzeniewierzenie sig ostatnie] woli Jeremiego Mohyty, ktory na tozu smi mint przekazaé wladze bratu tylko do ezasu pelnoletniosei swojego najstarszego syna Konsiantego, Otrucie Szymona przez szwagierke wydaje sic o tyle mato prawdopodobne, Ze po jego Smierci whadze przejqt jego najstarszy syn — Michat, i to whrew rodzinnemu porozumicniu, a nie Konstanty i Elzbieta, ‘la ostatni awrocila sig do krola Zygmunta IIL, ktéry popart jej starania. Oczywiseie oficjal- ne dziatania armii Rzeczypospolite) na terenie Moldawii nic wehodzity wowezas w gre, jednak prywatna rodzinna wyprawa miata pelne poparcic krolewskie Malo tego, wyslino specjalnie posta do Porty, Abrahama Krzewskiego, ktorego glownym 7adaniem miato byé pozyskanie poparcia suktana dla Konstantego. Powolywano sig tu zres7ta na dokument sultana, przyznajacy oficjalnie nastgp- stwo tronu motdawskiego Konstantemu Mohyle®. Realizacje tego planu utatwita niewatpliwie smieré Michala Mohyly w trakeie walk. Sultan zaakceptowal Kon- stantego, podkreslit jednak z naciskiem swe zwierzchnie prawa do Moldawii i mianowania tam hospodara, zazadal tez natychmiastowego wycofania sig Po- lakow 7 ich wojskami z Moldawii’. Zadanic to okazato sig zreszta niepotrzebne, gdyz krotko po osadveniu Konstantego na tronie, Wisniowiecki z Potockim wré cili do kraju. © W instrukcji dla posta Abrabama Kraewskiego wydi 1m. in.: ,Jesliby z niem expostulowali o to, 2e ludzi wa da Sprawe, 2 nie byla ta nigdy wola krdla jegomosci, aby tego, na co ma prawo gwalem dochodzi¢ miat, gds i 10 tak szanowaé zwykt, jako praodkowie jero krOlewskiej mci tego wejscia tknic, gdy po zejsciu Siemiona wajewody mlodzi ei hospodarzykowie na to panstwo, nie czekajac zlecenia kréla jego mosci i woli cesarra gwaltem nastepowali i ludzie rozne gwoli temu zacigpali. Niektorzy powinni Konstantego, bedac pewni prawa jego, ktore ma od cesarza na hospodarstwo... cheac do 2gody rzeczy preywiest wesali tarn, a gdy ju2 mianowali miejsce i czas do ugody, strona Michaitowa z wojskiem na nich ubezpicezonych traktatami tak nastapita, 2 sig im necessario broni¢ przysvlo...”: Biblioteka Czar- toryskich (dale}: BCz) 101 IV, s. 1093-1101, druk: 1. Corfus, Documente.... Sevolele al XVI-lea si at XVIF ea, 8, 146-151, ws. 150. “Ahmed | do Zyemunta II, luty 1608, BCz 104, s. 53-S9, druk: 1. Corfus, Documente.. Secolele ai XVEtea yt al XVH-lea, 5. 159-161, Wypisy listéw od Karamana Agi ~ BCz 104, s. 629-634, druk: I. Corfus, Documente.. Secolele al AVLlea s# al XVI-lea, . 163-165 ie] w Krakowie 20 grudnia 1607 1, napisano isi w Woloch natenezas weszli, w tym tako.128 Ilona Czamariska i E Sukees jednak okazal sig krétkotrwaty. Bardzo trudna, skomplikewana sy- tuacja migdzynarodowa w regionie przerosta mlodego hospodara i jego matke. Ambicje ksigcia siedmiogrodzkiego Gabriela Batorego, dazacego do opanowa- nia takze obydwu ksigstw rumuriskich, a przynajmniej ugruntowania tam swych wplywow, a takze wspélpraca z nieuznawanym przez Wysoka Porte hospoda- rem woloskim Radu Serbanem i kr6lem Wegier, Maciejem Habsburgiem, moc- no-fadszarpnyly pozycje Konstantego w oczach suitana. W pazdzierniku 1611 + Wysoka Porta wystata mu list detronizacyjny i wezwala do Stambutu, a na jego miejsce mianowala czlowieka dos¢ podejrzanego pochodzenia, rzekomego syna uzurpatora z 1563 r. — Stefana Tomsze. Mlody Konstanty nie oddat dobrowolnie tronu, odmowit wyjazdu do Tureji i poprosit kréla polskiego 0 przystanic od- dzialéw wojskowych. Zanim to jednak nastapito zostal wyparly praez korzysta- jacego z pomocy tureckiej i tatarskiej Tomsze. Konstanty i jego matka nie pogodzili sig z utrata trom, zwtaszeza, 72 w Rreczypospolite] podjeto juz, oczywiscie nicoficjalnie ze wagledu na trwajacq wojne z Moskwa, dziatania mobilizacyjne. Detronizacjg Konstantego przyj eto w Polsce jak pogwalcenie zawartych porozumien, takze polsko-tureckich. ‘Trud- no powiedzieé czy rzeczywista nieswiadomosé czy eynizm przemawialy przez. wielkiego weryra Nasuha pasze, klory w liscic do Zygmunta TIL pisal: [suttan Ahmed I] .svojewddztwo wotoskie dat Stefanowi wojewodzie z dawnych ho- spodaréw wotoskich idgcemu”, zvvlaszeza, 2e dodawal prey tym, iz uezynil to dla zachowania pokoju z krélem polskim’. To dosé szezegdlne zwazywszy, 22 ojea (dosé waipliwego zreszta) nowomianowanego hospodara poaeecunie oskarzano w Polsce 0 spowodowanie Smierci ks. Dymitra Wisniowieckiego (wprawdzie najprawdopodobniej niestusznie) i z satysfakejq Sci¢to go w 1564 r. na rynku we Lwowie. Po przyjeddzie do Rzeczypospolitej Konstanty poczal zbietaé wojsko na granicy z zamiarem zbrojnego odzyskania wladzy. Po raz kolejny jego matka zwrécila sig © pomoe do swych zigcidw. Michal Wisniowiecki zaangazowany wowcezas w wojnie moskiewskie| nie podjat wezwania tesciowe}. Podjat je na- tomiast drugi zigé, Stefan Potocki, Wiosng 1612 r. wyruszyla wyprawa dowo- dzona przez Stefana Potockiego. Po poczatkowych sukeesach zakonezyla sig jednak tragicznic, Dowodzone przez Potockicgo wojska mlodego hospodara zostaly pobite 3/13 lipca 1612 r. nad Prutem w okolicy Sasowego Rogu i, poza tymi, ktérzy dostali sig do niewoli tatarskie) lub Tomszy, wycigte w piei nic tylko przez Turkow i Tatarow, lecz takze przez miejscowych chtopow” Konstanty zostal wzigty do niewoli pewnego Tatara, ktory na swej cenne} adobyczy cheiat ubié dobry interes. Nic oddal go wiec Kantemirowi, leez zamie- jAlmed Ido ee UL, luty 1612 r., 1. Corfus, Docwmente... Secoiul al XVIl-lea, s. 71. ie pozostale wo'sko polskie popadio w niewoks tatarskg ii w wickszosci potopito sie w Prucie. ae de ledwo Ho usvedi, ¢ jesli ktos przeptynal Prut, haki 2a Prutem pelne byly i kos76w tatarskich, ci wszystkieh chwytali i prowadzili do wojewody Tomszy, najwi zabili chtopi": M. Costin, Latopis ciemi motdavskiej Inne ubeary hisiorye-ne, Paznaii 1998, s. 120.Kuampania motdawske Samuels KorecRiego 1615-1616 r. 129 rzat zawiesé do samego chana. W czasie podrdzy na Krym Dnieprem rozpetala sie burza, przy silnym wietrze 16dz wywrécila sig i wszyscy jej pasazerowie wigeznie z miodym hospodarem utoneli. Bojarzy moldawscy, ktrzy znajdowali sig przy Konstantym dostali sig do niewoli Tomszy i zostali straceni. Sam Po- tocki réwniez dostat sie do niewoli Tomszy, a ten z kolei odestal go do Stambulu do sultana. Jak glosila tradycja rodzinna, zapisana przez syna Pawla, Stefan Po- tocki miat uciee z niewoli spuszezajac sig po sznurze do majdujacej sig pod oknem todzi. Wedlug tejze same tradycji, Maria Mohylanka na wiesé 0 uwic- Zieniu meza podicta 7 ealym swym dworem nadzwyczajne, trwaj ace 6 miesigcy, posty i modlitwy, ktére uznano za prayezyng jego uwolnicnia'®. Niewatpliwie jednak nie byta to prawda. W rzeczywistosci zostat on wykupiony i po kilku miesiacach powrdécit do kraju. Polocey pozazdroscili zapewne slawy i odwagi szwagrowi Stefana Potockiego — Samuclowi Koreckiem Niezrazona tragedia swego najstarszego syna Elzbieta zdecydowala pod- ja¢ walkg o tron dla sredniego syna Aleksandra. Po umocnieniu sie Tomszy byto to trudne, jednak sytuacja w: Motdawii nigdy nie byla stabilna. totes ambitna hospodarowa czekala okazji. Istotnic juz w 1615 r. pojawita sig nowa sposob- nos do podjecia ataku, gdyz.jesieniq tego roku nastapit powazny konflikt panu- jacego w Moldawii hospodara z bojarami, ktérzy probowali odsunaé ga od wla- dzy zamykajge w areszcie domowym. Tomszy udalo sig wprawdzie uwolnié i wbié na pale czesé buntownik6w, jednak ezeSé z nich zdotala uciec do Polski i poprosié o pomoc'!. Jesli Mohytowie micliby kiedykolwiek powrécié na tron, to moglo sie wydawaé. Ze nie byto lepszej sytuacji. Tomsza faktycznic nie pa- nowal nad krajem, a Turcja nie mianowata nowego hospodara, ponadto zaanga- Zowana byla w wojne ze swym odwiecznym wrogiem —Persjq i wstrzqsana licz- nymi wystapieniami spotecznymi. W dodatku panowie polscy byli praygotowa- ni, edyd spodziewali sig najazdu tatarskiego, a Tataréw z kolei zatrzymaty roz~ lane wody dolnego Dnicstru’”. W tej sprzyjajace| sytuacji natychmiast jednak data 0 sobie znaé rywaliza- cia dwéch palezi Mohyt6w. Niektére informacje 2 tego czasu zdaja sig wskazy- waé, ze jednoczesnie obydwie sawagierki zarowno Elzbieta, jak i Malgorzata poczely zbieraé ludzi w celu wktoczenia do Motdawii. Na rzecz syna Szyiona ©, Baracz, Pamiathi buccackie, LwOw 1882, 5. 5; hup:/www pbi.edu pV/book_reader.php}p-321 13. ‘|G. Bethlen do F. Daréczy, Medias, 10 paZdzicrnika 1615 13 A. Veress, Documente privitoare la istoria Ardeahilul, Moldove! si [arii Roménesti, vol. 1X: 1614-1636, Bucuresti 1936, 8. 59: G. Beihlen do A. Deczy, Alba Lutia, 20 listopada 1615 rz A. Veress, Documente, vol. LX, s. 615 Ch. do loppecouri, Histoire sommaire des choses plus memorabies exivenves aux derniers troubles de Moldavie ou sonr descrites plusieurs batailles gaignees tant par les princes polonois, que par los Turcs & Tartares, [wyd.| 1. Barret, Paris 1620; A. Pepiti-lilarian, Tesaurw de monumente is 1.2, Bucurogti 1863, 5. 26-27. _ Bethlen do A. Déezy, Alba Iulia, 20 listopada 1615 r. 121 listopada 1615 14; A. Veress, Do- eumenie, vol. TS, s. 61, 02LLL LL 130 ona Czamaiiska — Gabriela, zbieral osobno zbrojnych sam hetman Zétkiewski lub jego syn'’,. przelicytowali go jednak szybko ksiqzgta Micha! Wisniowiecki i Samuel Koree- ki dziatajgey na rzecz kilkunastoletniego wawezas Aleksandra Mohyty”*. W listopadzie 1615 r. obaj ksiazeta wyruszyli na podbéj Motdawii!S. We- lfug Swiadectwa kawalera Charles’a de Joppecourt, uczestnika i historyka tej prawy!®, mialo wziaé udzial w tym przedsigwzigciu az 12 tys. osdb: Polakow, Kozakéw, Siedmiogrodzian. Wisniowiecki mial wigee} wojska, byto ono jednak slabo uzbrojone, Korecki mia! Zolnierzy mnie), zaledwie 2 tys., jednak doboro- wych, znalazio sig tam tez 60 Francuzéw pod dowédztwem kawalera de Monte- spin’’. W dniu 23 listopada doszto do decydujacego starcia z Tomsza i towarzy- szacymi mu Tatarami pod Tatareni — Tautesti w poblizu Jass. Wojska Tomszy zostaty rozbite, a on sam musiat ratowaé sig ucieczka"®, Zwyciezey wkroezyli do stolicy i posadzili na tronie hospodarskim Aleksandra. Jak sig jednak okazato, Moidawianie bynajmniej nie przyjgli entuzja- styeznie mlodego hospodara, tym bardziej, ze w celu pozyskania przychylnosci Porty Ottomariskie} natychmiast rozpoczeto zbidrke haraczu. Pojawiajace sie tu "* Simon Péchy do George Thurz6, Medias, 2 listopada 1615 1: A. Veress, Documente, vol. IX, 8. 58. Autor listu osobg, kt6ra prowadzita mobilizacjg ma rzecz syna Szymona (myinie nazywa £0 Alcksanidrem), okresla mianem Sulkowski, co Wegrzy crytali Szulkowski W pééniejszych listach identyoznie okresla sie naczelnego wodza polskiego wojska, niewatpliwie, wigo, chodzi t1 0 Zor kiewskiego. O praygotowanizch Gabriela Mohyly do objecia tronu moldawskiezo swisdezy te2 list Stanistawa Tamowskiego do Zbigniewa Ossolifiskiego z 10 lutego 1616 r., w ktérym pisze: _»Hawritowka sig napieraja i swem osobnem ohozem lezq"; F. Hurmuzaki, Documente privitoare [a istoria Yomdnior. supl. 2, vol. 2, Bucuresti 1895, s. 391. ' Nieprzychylni w tym Stanislaw Zétkiewski (Pisma Stanislawa Zétkiewskiego kanclerza koron- nego i hetmana, Lwow 1861, s. 243) okreslali go jako ..dziecig lat dziesigciu ezy jedenastu” W reeezywisiosei musiat liczy6 co najmniej 13 lat. Jezo ojciee zmart w 1606 r., a Alessander miat jeszoze czworo mlodszego rodzefistwa. 15 Wediug Joppecourta ksiqzeta mieli przektoczyé granice 16 paédziemika 1616 [!] r. Autor ten Jednak podaje czesto dosé niedaktadne dane, w tym ustawieznie myli date roczna, prawdopodab- nie spisywat wspomnienia 2 pamieci, W korespondeneji Siedmiogrodzian pierwsze informacje ‘© wkroczenini Polakéw pojawiaja sig dopicro w konicu listopada 'S F. Antoche, Le gentithomme lorrain Charles de Joppecour! et Uhistoire de la Principaute de Moldavie dans a dewteme decennie du XVIe sivele, ,Andlele Universitayii. Dunarea de Jos”, Fase, 19, Istorie, 1, Galati 2002, s. 67-78. 7 Ch. de Joppecourt, Histoire sommaire..., s, 34, Niestcty, nic namy imicnia tego francuskicgo oficera, takze w swoim ofyginalnym lieie pisanym ze Stambulu 8 pafdziemika 1616 r. podpisat sig wylacenie nazwiskiem; AP Krakow, Arch. Sang., teka 423, pl. 8, 5. 15-18. }® Na 23 listopada datowal te bitwe Michal Wisniowiecki komentujac na biezaco jej przebieg, M. Wisniowieeki do E. Motylowej, 24 listopada 1615 1; BK 324, k. 187 v. Podobnic tz M. Wisniowiecki do Gabora Bethlena, Jassy, 9 grudnia 1615 r.; K. Szibé, Bethlen Geibor fesede~ Jem politikai levelestse, Magyar Tortéuclm! Tar 1880, s. 486-487 i Samuel Korecki do Gabora Bethicna, Jassy 10 grudnia 1615 63 tamze, s, 487-488. Powszechnie w literaturre historyczne} datuje sie te bitwe na 22 Tistopada; N. Torga, Doamc tui Teremia vodd, Bucuresti 1910, s. 24 (1042); A. Golimas, Lupia decisiva de la Téadrent $i la capttularea darabanilor deasupra Té- testilor, lasi 1935, N. lorpa, Fstories romdnilor, vol. VW, ed. 2: C. Revacheyici, Bucuresti 1998, s. 401. Nickiedy pojawia sig te% data 21 listopada; V. Giobanu, /dei politice la Nestor Urecke: determina, surse, motivatit, Anuarul Institutului de istorie AD. Xenopol”, XXTX, 1992, s. 300.Kampania motdawska Samuel ‘Koreckiego 1615-1616 r. 131 i Owdzie informacje na temat pochwycenia Tomszy w niewolg okazaly sig cal kowicie nieprawdziwe. W istocie zdolal on ujsé do Braity wraz z rodzing i, co wainiejsza, skarbem, Bynajmnicj zresztq nie préznowal, lecz zbierat rozsypane wojsko i ezekal na nowe posilki turecko-tatars Poplecznicy Aleksandra spodziewali sig, wige, kolejnego ataku badz od pohudniowego-wschodu, skad mogt nadejsé Tomsza z Tatarami budziackimi, badz od poludnia, skad mogly nadejs oddziaty tureckie z wojskami hospodara wotoskiego Rada Mihnii. Wobec tego zagrozenia dwaj przywodey wyprawy podzielili sig zadaniami: Wigniowiecki pozostal w Jassach pray Aleksandrze, natomiast Samuel Korecki ze swoim doborowym oddziatem udal sig, by pilno- waé granicy. Usadowit sig w Tecuci na skrzyzowaniu drég wiodacych do Jass, zaréwno z Braity, jak i 7 Wotoszezyzny. Do poczatku stycznia ezterokrotnie skutecznie odpierat ataki Tomszy”. W omidniu, wobec, jak sig wydawalo, w miarg ustabilizowane} sytuacji do Jass praybyla réwnied hospodarowa Elzbieta z pozostajgeymi jeszeze pod je} opieka dzicémi, synem Bogdanem i cérka Katarzynq’'. Prayjechat tam rowniez ksiqze Samuel rozpoczynajac starania 0 reke hospodaréwny”, jednak sytuacja nie sprzyjata przygotowaniom weselnym. W dwigta Bodego Narodzenia, ktére w prawostawnej Motdawii praypada- ty wéwezas 4 stycznia, zostat otruty w komunii Michat Wisniowiecki i 7mart nastepnego dia. Byt to powazny civs, nie tylko dlatego, Ze by! an mézgien j naczelnym wodzem catej operacji, ale przade wszysikim dlatego, Ze po jego smicrei ws7yscy jego najemnicy, a byla to wigkszosé wojska, natychmiast opu- §cili Moldawie™. Ostabilo to morale samych Moldawian, ktorzy zreszta niechet- nie garneli sig pod sztandary Aleksandra Mohyly. Nie przyniosty tez spodziewanych reultatow dzialania dyplomatyczne. Posel wystany do hospodara woloskiego. Radu Mihnii, adestany zostal do wiel- kiego wezyra, ktory po uzyskaniu odpowiednich informacji zestal go na galery. Ksiaze siedmiogradzki, Gabor Bethlen, takZe nigdy nie byt prayjacielem Mohy- °° Moldaviae vayvodam Stephanum Tomsa, hominem crudelissimum et ssimum, exercitus Polonicus non sine gaudiobonorum omnium sede sua exturbavit, non quidem -yictum justo proeliv, sed levi conflictu fugatum; cum uxore, liberis, amplissimoque thesauro Braylam ad ripam Danubii ocatam secessit, bi Turcarum, si poterit ausilium imploraturus”: S. Péchy do T, Molarda, 7 grudnia 1615 r; A. Vercss, Documente, vol. IX, s. 63; Ch. Joppecourt, Histoire sommarre... s. 39. sigcit siedmiogrodzkiemu falszywie doniesiono, Xe Tosa zostal wnety do nicwoli przez Polakow, 20 Tamowski do Z. Ossolinskiego, 10 litego 1616 r.; E. Hurmuzaki, Docwmente, supl. 2, vol. 2, $. 391. List pisany byl wprawdzie 10 lutego, niewatpliwie autor lista mial wiadomosei sprzed 7 gore miesiqca, nic wiedzial, bowiem, jeszcze 0 Smierci Michala Wisniowicckiego — 5 stycznia 1616 5. 1 Najprawdopodobnie] najmlodsza corek, Anna, pozostala u ktOrejs ze starszych zamgznych sigstr w Polsce. Ch. Joppecourt w ,,Histoire sommaire...” opisujae rodzing hospodarowe) nic wiedziato je] isinieniu, 2 © prayrzeeveniu mu przez Aleksandra reki sivsiry pisal S. Korecki do G. Bethlena, 10 grudnia 16151. K, $24b6, Bethlen Gabor jejedetem politikai levelezése, 8. 487-488. 2 Ch. Joppecourt, Histoire sominaire..., 8. S-A8; S. Korecki do szlachty, 6 maja 1616 1.5 BR 12, s. 136v.132 Iona Czamaiska —— low, zapewnial wprawdzie © swej przyjadni, jednak wszelkie oficjalne dziatania uzalemiat od uznania Aleksandra przez Porte”, a przeciez wlasnie w tym celu poparcie Bethicna bylo mu hajbardziej potrzebne. Co gorsza, od jakichkolwiek dziataf politycznych na rzecz Aleksandra adcicli sig rownied Polacy. NiemoZli- we okazato sig nawet podjecie zupelnie prywatnych, nicoficjalnych rozmow na ten temat. Przeciwny te wyprawie hetman Stanislaw Zotkiewski zadbat 0 to, by nie wyskano do Turcji Zadnego posta ani gofica przychylnego Aleksandrowi Mohyle, a przybywajacemu do Rzeezypospolite) ezauszowi towarzyszy} Erazm Otwinowski, stronnik Gabriela Mohyty’’. Sultan nic uznal wiadzy Aleksandra i rozkazab hospodarowi sasicdniej Wo- toszezyzny — Radu Mihnii oraz. ksigcin siedmiogrodzkiemu — Gaborowi Bethle- nowi podjecie dzialan zbrojnych w celu usunigcia Mohyty”®. Ten ostatni jednak zatrzymany 7ostal wewnatrz krajn przez pretendenta Jerzego Hommonaya. W lutym Stefan Tomsza i Radu Mihnea zaopatrzeni w positki turecko- tatarskie, wkroezyli do Moldawii. Wobec preewazajace) sily preeciwnika, Sa- muel Korecki, ktéry zostat teraz: naczelnym wodzem, zdecydowal sig wycofaé do pogranicznej twierdzy — Chocimia i pozostawiwszy tam Aleksandra udat sie do Polski w cclu zebrania nowych si’. Opriez, dodatkowych zotnicrzy potrzeb- he mu tex bylo solidne leczenie, gdyz w ezasic jednej z ostatnich bitew zostat cigzko ranny”, tarania o positki istotnie przyniosly skutek. Na poczatku marca przybyli Tysckiewicz” i Jerzy Potocki. Pierwszy przywiddt podobno az 3,5 tys. Zolnie- rzy, drugi 1,5 tys. Naplywaly tez inne oddzialy, zwlaszeza kozackie. Wedlug Joppecourta zdolano wéwezas zcbraé pod Chocimem 20 tys. zolnierzy*®. Byto to tym bardziej potrzebne, 2 w migdzyczasie ponicsiono dalsze straty. Oddziat Bethlen do Aleksandra Mohyly, Alba Iulia 28 grudnia 1615 1; K. Szibo, Bethlen Gabor Jfejedelem politikai levelecése, s. 107. +A ten Otfinowski kreatura jest p. hetmana 1 jrraktykant’ Margiety u Porty”; Kacper Peptowski do Samuela Koreckiego, 22 sierpnia 1616 1; W. Syrokomla (L. Kondratowic7), Preyczynki de historyi domawej w Potsce (Samuel Korecki, Adam Tarlo, Bogustaw Radztwild), Wilno 1838, 5. 23. * A. Déczy do G. Thurzo, 20 stycznia 1616 r.; A. Veress, Documente, vol. IX, 5.70. 77 0 zajgciu Jass przez Tomsze donosit juz 16 hitego 1616 r. Staniskawowi Zotkiewskiemu podsto- Ii Sniatyfski, Zygmunt Zebrowski, obawiajae sig rownic® ataku na Pokucic. Wspominat on takz:, 2e dwukrotnie zdotal zadaé nicprzyjaciclowi powade straty, jednak sity przeciwnika okizaly sie zbyt due; E. Hurmuzaki, Documente, supl. 2, vol. 2, s. 294. Wedlug Ch. Joppecourta, deeyzia © wycofiniv sig miala byé podjgta na radzie hospodarskie} 23 lutego, data ta jednak wydaje sie Mocho watpliwa zwazywszy wezesniejsze doniesienia Zebrowskiego; Ch. Joppecourt, Histoire Sommaire... 3. 49. * Stanistaw Tarnowski do Zbigniewa Ossolifiskiego, 26 Iutego 1616 1.; E. Hurmuzaki, Documen te, supl.2, vol-2,s. 396. ® Niestety zachowane Arddta nie pozwalaja ustali¢, ktéry 2 Tyszkiewiezow mangazowany byt w wojng w Moldawii, Ranny, pawdopodobnie nie bral udzialu w ostatim starciu Koreckiego w te] kampanii, dzigki czem unikng! niewoli i dotart szezestiwie do Kamictica — Kasper Peplow- ski do Samuela Koreckiego, 13 sierpnia 1616 1.: W. Syrokomla, Przycaynki do historyi domowej w Polsce... 8. 17. “Ch, Joppeceurt, Histoire sommatre..., s. 50.‘Kampania mofdawska Samucla KorecKiego 1615-1616 r. 133 Francuzéw liezgey ok. tys. oséb zostal zaatakowany pod $tefanesti rzewarajace sily turecko-tatarskic. Z calego oddziatu uratowalo sig zale- siedmiu Polak6w i pigeiu Francuzéw. Pozostali zgingli lub trafili do niewoli, wsréd tych ostatnich znajdowal sig rwniez dowddca korpusu fran- cuskiego — kawaler de Montespin”. W marcu, wobec nowego ataku wojsk turecko-tatarsko-wotoskich na Chocim, Korecki ponownie przekroczy! granice moldawska i ponownie zac7al odnosié sukeesy. Warto tex jednak przy tej okazji wspomniet, ze czesto powla- any w literature polskie} za Zdzistawem Spieralskim” przebdieg dzialan zbrojnych prowadzonych przez Koreckiego wiosng i latem 1616 r. jest sprzecz- ny 7 wigkszoseig Zrddel, a takze fachowa literatura inna niz polska. Wydaje sig malo prawdopodobne, by bitwa pod Chocimiem, datowana przez Spieralskiego na 2 marca, mogla mieé miejsce na poczatku tego miesigca, ksigze Samuel nie mialby kiedy zebraé wojska. Joppecourt pisze o koricu miesiqea marca. Stani- dopiero w dniu 2 kwietnia donosit o ataku wojsk Tomszy na obozy kozackie za Dniestrem w poblizu Chocimia. Inna rzecz, ze wiadomosci z Moldawii docicraly czasem z dugym opéénieniem. T'amowski wspomnial o zniszezeni jednego z dwoch aboziw kozackich, dopicro interweneja w obT0- nie drugiego ohozu przyniosta Koreckiemu sukces”. Mo‘tiwe jednak, Ze infor- macje Tarnowskiego na temat zniszczenia obozu kozackiego byly w istocie znie- ksatatconym echem wspomnianej ju. bitwy pod Stefanesti. Sam Samuel Korecki przedstawit pozniej wystanie przodem Kozakéw, jako swj manewr taktyezny™*. Po sukcesie pod Chocimiem rzucit sig ksiaze w poscig za Tomsza i Radu Milnig az do Woloszczyzny, docierajge do Buzau i rozpuszezajgc zagony do Jatomiey. Sktonit tym. haspodara wotoskiego do zawarcia porozumienia i w2a- jemnej wymiany jehcow””. W rezullacic dzininh prowadzonych przez Koreckiego Aleksander po- nownie zasiad! na tronie w Jassach®®, Wraz z nim znéw przybyta do stolicy Motdawii jego matka i siostra. Korecki nalegat na szybl ra i byt oczywiseie dobrze widzianym kandydatem na je) mga, hospodarowa jednak radzila z tym poczekaé 7 powodu wielkiego postu. Niecierpliwy i zako- chany ksiaze Samuel zwrécit sig wowezas do patriarchy (a moze rac7ej metropo- lity), ktory przybyt razem z nimi z Chocimia, o dyspense, ktérq otrzymat. Jego *" Ch. Joppecourt, Histoire sommaire..., 8. 50. 7. Spieralski, Awantury moldawskie, Warszawa 1967, s. 164, Stanistaw Tarnowski do Zbignicwa Ossolinskiego, 2 kwietnia 1616 r.; E. Hurmuzaki, Documen- ze, supl. 2, vol. 2, 8. 398. **'s, Korecki do szlachiy 6 maja 1616 1; BR 12, s. 136 v., druk: I. Corfus, Docuinente... Secolele al XVI-lea si al XVI-lea, 8.230. % §, Korecki do szlachty 6 maja 1616 1; BR 12,8, 136 v., druk: I. Corfus, Docmente... Secolele al X¥I-lea si at XVI-ea, 8.231. ** Gabor Bethlen donosit o tych sukcesach Polakiw dopiero 25 kwietnia, dlatego bardzi¢j prawdo- podobna wydaje sic data z koxica marca — G. Rethlen do A. Déezy, 25 kwietnia 1616 r.: A. Veress, Document, vol. IX, s. 79.134 Ilona Czamariska Slub z Katarzyna Mohylanky mial wige migjsce w jedniy 2 marcowych niedzicl przed 31 marca starego stylu, bo tego dnia przypadaly prawostawne swigta wiel- kanoone. Wedlug kalendarza gregoriaiiskiego prawostawna: Wielkanoc byta 10 kwieinia, Slub Koreckiego mia} sig odbyé dokladnic 12 dni po jego zwycigstwie nad Turkami, a wigc prawdopodobnie 27 marca lub 3 kwietnia 1616 123-Uro- caystosei weselne mialy jednak zostaé zaktécone atakiem’ Tomszy i spaleniem lieznych doméw w Jassach”*. Wydawalo sig juz, ze nastapi stabilizacja, w istocie jednak utrzymanie Aleksandra na tronie zalezato od armii. Ta jednak, nie.zyskawszy spodziewa nych fupéw rychto zacz¢la topnieé, tym bardziej, Ze krl Zygmunt II] i hetman Zétkiewski zmuszeni byli zareagowaé na skarge posta tureckiego i surowo zaka- zali udziatu w wyprawie moldawskiej. Przyjaciele zapewniali wprawdzie ks. Samuela\o przychylnosci:kréla, przychyiny wydawat si¢ takZe kanclerz, Feliks Kryski”, nikt jednak nie odwazyt sig powiedzieé tego gtosno. Reezpospolita wyrainie odcigla sig od cate] sprawy, a poset polski w Stambule oficjalnie zwré- cit sig do sultan o mianowanic hospodarem motdawskim Gabriela Mohyly", W dodatku w Moldawii zaczelty sig/bunty, jaknp. w Orhei, ktéry stlumio- no silg'!. Korecki, chyba niezbyt rozsqdnie, po sthumieniu buntu zdecydowat sic tez podjaé dziatania ofensywne. [fektem tego byt atak na Bialogréd, ktory przy- nidst potowiczny sukees (bez dziat nie moana byto mysleé 0 zdobyciu twierdzy), @ pociqgnat anaczne straty w ludziach*: Zupelnic nieprawdopodabne wydaje sig natomiast'starcie, a nawet podobno zupeine pobicic Stefana Tomszy pod Bende- rami 12 czerwea 1616 r.; 0 ktérym pisat Zdzistaw Spieralski™. Informagjiina ten temat nie ma ani u Joppecourta, ani w korespondencji. Tomsza nic mégt znaj- dowaé sig wowezas w tej okolicy, cofabsig, bowiem, w kierunku Woloszezyzny iw czasie, gdy Korecki prowadzit dzialania nad Dniestrem, znajdowat sie wraz z Radu Mihnig w wotoskim Buzau, a moze nawet juz w Braile nad Dunajem™. Do ‘samego Buzdu gonit go pulkownik Trojanowski z tysigemym oddzialem wajska. Rozbit on 1,5-tysigcmy oddzial 'Tataréw towarzysacy hospodarom sklaniajac obydwu do ucieczki. RadwMihnea pospieszyt do Nikopola na spotka- nie wojsk tureckich, ‘Stefan Tomsza natomiast udat sig do Braily, gdzie wkrétce * Joppecourt, s. 56. §.8. Gorovei propomuje date 7 kwietnia (wg kalendarza juliafiskiego, co ozaczaloby 17 kwietnia) ~ $.S: Gorovei, Doamna Elisabeta Movild. Contributii pentru o biogra fie nescrisd w:) Movilestii. Istorie si spiritualitate moldoveneasca, vol. 2, Sucevita 2006, s. 297. W takim wypadku jednak dyspensa dostojnika kosciclriego, 2ezwalajgca na slub w Wielkim Pascic bylaby zupeinie zbedna. Niewatpliwie tez przez: okreslenie ,deuxjeme” nie nalezy rozumieé ani 2 di jak stusznic kwestionuje $.8. Gorovei), ani 20 dni (jak preetlumaczono w edycji Z¥édta), ale 12 di Ch, Joppecontt, Histoire sommaire.. , 5.56. » B.Kryski do Aleksandra Mohyly i F. Kryski do S. Koreckiego, 23 lipea 1616 1; W. Syrokomla, Praycaynki do historyi domowej w Polsee..n.8. 8-9. * Awiay 2 Wenedji, 9 lipca’1616 r"A. Veress, Doctumente; vol. IX, s. 110: “" Ch. Joppecoutt, Histoire sommaire. ., $62. * Tamae. © Z:Spieralski; Awantury moldawskie js. 164: “Ch. Joppecourt, Histoire sommaire...,s. 62.‘Kampania mofdawska Samuela Kpreckiego 1615-1616 r. 135 preyby! ezausz z informacja, ze zostal ,mazulowany” i ma pod strazq zostaé przewieziony do Stambulu’. Niewatpliwie musiato to nastapié w koticu czerw- ca; adyt 25 tegoz miesiaca glownodowodzacy sit turcckich, Iskender — pasza, prayjmowany przez Radu Mihnig w Térgoviste, uroczycie poinformowal go o mianowauiu bospodarem moldawskim™. Prawdziwa ofensywa turecka.rus#ia w'koficu czerwca 1616 1. Byla do- skonale przygotowana. ,Przyjaciele” w Tureji zapewniali Aleksandra, ze istnicje szansa na akeeptacje jego rzadéw przez sultana i na dworze motdawskim istotnie w to uwierzono. Na dwor sultana udala sig liczna grupa bojaréw (25-30 os6b) z prosba 0. mianowanie Aleksandra‘’. Nadzieje na porozumienie stwarzal tez zupelnie nieszezerze hospodar woloski, Radu Mihnea, a takée, jako pia deside- ria, ksiqée. sicdmiogrodzki, Gabor Bethlen'*. Byta to jednak zastona dymna, za ktérq kryly sig powaane praygotowania zbrojne. Ksiaze siedmiogrodzki Pisi 100 tys. armii przygotowanej przez Turkéw i 40-30 tys. armii tatarskiej’®. doniesienia podajg znacznie wniejsze liezby dwa razy po 20 tys. wojska turec- kicgo i 40 tys. Tataréw. Joppecourt podaje 20 tys. wojska tureckiego nie liczac Tataréw i to wydaje sig najbardziej prawdopodobne. Wedlug tegoz aédla Radu Mihnea miat zmobilizowaé. ogromna, jak na mozliwosci Woloszezyzny, armig Ticegeg 10 tys. Zolnierzy®. Do. tego dodaé nale#y zobowiazane do udzialu w wyprawie oddziaty siediniogrodzkie. Sily, jakie zmobilizowali Turcy, byly nieproporcjonalnie duze w poréw- naniu z wojskiem Aleksandra Mohyty, przypominalo to strzelanie z armaty do... myszy. Reprezentacyjne stroje i caly oddziat orkiestry wojskowej grajacej na rézych instrumentach, zdajq sig wskazywaé, 2e chodzito mu takze 0 zbrojna demonsiracje, majaca odstraszyé Rzeezpospolita i pozostalych pretendentow do tronéw paristw wasalnych Turcji: Radu Serbana, Jerzego Hommonaia i Gabriela Mohylg. Ton ostatni, postanowit w koficu zawalezyé o tron woloski, pojechat nawet na Woloszczyze i byt wielce zaskoczony, Ze mianowano tam hospoda- rem nieposiadajacego Zadnego poparcia polityceznego Aleksandra Iliasa, Jeszeze bardzie} zaskoczona byta Elzbicta Mohytowa, ktéra spodziewata sig nominagji tureckiej na hospodarsiwo motdawskie dla Aleksandra. Sytuacja jej syna i cate] ej rodziny stala sie niezmiernic trudna. Wojska, ktérym dysponowat Korecki do * Ch. Joppecourt, Histoire sommaire.... s. 63-64. 0 dymisji Tomszy oraz wywiezieniu go do Stambutu wiedziano w Jassach 17 lipea ~ Aleksander Moliyla do G. Bethlena: K. Sz4b6, Beshien Gabor jejedetem politikai levelezése, s. 718 3 Samuel Korecki do Simona Péesi, lassy 17 lipca 1616 r; tami, s. 719 *° Ch. Joppocourt, Histoire sommiaire..., 5. 64 65. “7G, Bethlen do F. Rhédei, 22 czerwea 1616 £3 8. Sziligyi, Bethien Giibor fejedelom kiadatlan politikai levelei, s. 60. ‘8 7 jakicgo ja postepku koliguie, ze Betleem [!] Gabor swemi listami wapié cheiat hospodara Imei i W. X. Mos¢, 2 tymezasem gotowali swoja potege, Zeby swemi ludémi wpuscili do Woloch ktérego basze.” ~ pisal Kasper Peplowski w swyin liscie do S. Koreckiego 7 13 ozerwea 1616 + W. Syrokomla, Przyezynki da historyi domowej w Polsce..., 8. 21. ” Gabor Bethlen do komitatéw siedmiogrodzkich; A. Veress, Documenie, vol. 1X, 8. 81. “Ch, Joppecourt, Histoire sommaire..., 5. 65.136 Tlona Czamariska lipea juz znacznie ubylo. Wobec zakazu hetmana Zétkiewskicgo i werwania do powratu opuscili Koreckiego Kozacy. Opuscit swego hospodara rownie#, #lowny dowédca wojsk Aleksandra Mohyly, Costea Bicioc, ktory 2.2 tys. konnicy prze- szed} na strong Radu Mihni [otez wobec nowego ataku tatarsko-tureckiego ‘Aleksander Mohyla i jego popleeznicy znaledli sig w matni. Do Polski nie mogli sie wycofad, ani wzmocnié sil, gdyZ wszystkie drogi odwrotu zostaty opanowa- ne przez nieprzyjaciela™. Czujge zagrozenie pozostali jeszeze zolnierze poczgli gwaltownie domagaé sig natychmiastowej wyptaty zoldu. W dniu 25 li awangarda oddziatow Radu Mihnii stangia pod Jassami. Doradey. hospodas ‘Aleksandra zdecydowali wycofanie sig 2 Jass w. strong Chocimia. Pod samymi Jassami jednak oddzialy towarzyszace hospodarowi zostaly zaatakowane przez Tataréw. W potyezce z nimi zgingt na miejscu trafiony strzata Jerzy Potocki, brat poéniejszego hetmana Stanislawa ,Rewery” Potockiego™. Korecki z czeécig armii znajdowat sig w pewne} odleglosci od gtownych sil w okolicach Comari. Tam zostal zaskoczony przez przewazajace sity tatar~ sko-tureckie. Po cigzkic} walee, w czasie ktérej zadal nieprzyjaciclowi duze straty, 2dolat sie wycofaé i dotaczyé do obozi Aleksandra, jednak z 2,5 tys. Zo nierzy pozostalo mu zaledwie 25. Cigeko ranny, postrzelony strzalami w kraya iw udo, znalazt sig pod opieka malzonki, o czym francuski kronikarz tak pisat: ukochana jego malzonke... bya tak zatroskana jego ramimi, 7 zapomniala o cks- tremaine} symacji, w jakiej sie znalazla wobec zmnicjszenia liczby wojska, nic momarsobie wyobrazié prawdziwszej mitosci niz ta, kt6rg 2ywilo jedpo do dru- ‘gicgo, milosei, ktora zdawala sig jeszcze umacniat pracz. nieszerescia i Ktopoty, jakie ich dotykaly™, Obecnoéé Kabiet; Zony i tesciowe), w wylatkowo niebezpicezne| sytuagji ganila matka Samuela Koreckiego, doradzaige odestanie ich do Polski: Domne tg odesalij do Polski, niech tam przy tobie nic bedzie, gdy2 stysee, 2 sila jest ‘na przeszkodzie; 2ona te? twa co tam ezynié ma w wojsku z toby? Czy nic lepie) je} jechaé do dom, a tu spokojnie mieszkae. Kiedy by byio spokojno, to insze, ale W takich niebezpiecmosciach, co majg bile glowy ozyrié? Wiem, ze pomocy 2ai- nej nie masz 2 nich, a 2awady gwalt, abo nic daj Boze kiedy w jakim gwalcie juko ten orszak prowadzié bedzic... | sobie moze ich i dla ocluony zostawowac, Rozka- “aijg i prosze odeseti zong do domu i domna moglaby z:nig jechac™ 21 Ch. Joppecourt, Histoire sommaire..., 8. 67. 5 A Sieniawaki do S. Koreckiego; 22 lipca 1616 13 W. Syrokomla, Prayezynit do historyé domo- we}-w Poisce..., 8.14. © Ch, Joppeceurt, 5. 67-68. O Smierci brata Jerzego donosil krélowi 12 sierpnia Stanistaw Potock! proszqe 0 wies po nim, o ezym pisze S. Peplowski do S. Koreckicgo, 13 sierpnia 1616 15 W. Sy- rokomla, Pravezynki do historvi domowej w Polsce..., $. 17. Wydawea listu mylnic informowal, 2 wiadomogé 0 smiezci Jerzego Potockiego nie sprawdzita sie. * Ch, Joppecourt, Histoire sommaire.... 8. 10-71. 55 A. Korecka do S. Koreckiego, 03 sierpnia 1616 r.; W. Syrokomla, Prayezynki do historyi domo- vee) w Polsce...,8. 16.Kampania motdawska Samuel Koreckiogo 1615-1616 r. 137 List jej, pisany 3 sierpnia, moze byé Swiadectwem matezynego przeczucia tej przezornej i twardej Kobiety, jaka byta Anna Korecka, niestety napisany z0- stat zhyt pdéno i nie mégt juz dotrzeé do adresata. Samuel Korecki z Aleksandrem Mobyta, Zong i teSciowg zostal zaatako- wany w potowic drogi migdzy Cotnari a Botosani, co péémie| Miron Costin zi- dentyfikowat, jako Dracgani w okregu Harlau nad Seretem™ (a nie w odlegtej ook. 100 km okolicy Sasowego Rogu nad Prutem, jak pisat Zdzistaw Spieralski, a za nim powlarzaja to Hiani_polsey historycy). W pewnym sensie obydwa te miejsca moga wydawaé sig dosd\podobne, w duéej czgéci oblane przez wode: w Sasowym Rogu przez zalom Prutu, w Dracgani przez Seret i dwa polozone blisko siebie wielkie jeziora. Obydwa miejsca znakomite do obrony i fatalne w praypadku koniecznosei opuszezenia placu boju i ucieczki. W nocy 2 2 na3 sierpnia”’ ob6z Mohytow zostal zaatakowany przez woj- ska tureckie Iskendera paszy, woloskie Radu Mihnii, siedmiogrodzkie oraz Tata- row. Polacy zawiazali tabor, jednak przewaga przcciwnika byta zbyt duza. Cze- Sci wojska z Tyszkiewiezem udato sig przebié przez oddzialy nieprzyjaciela i szezesliwie dotrzeé do Kamiefica, mimo odniesionych ran®. Ciezko ranny weresniej Korecki nie még} podja¢ podobnej proby. Mimo rozpaczliwe] obrony obéz zostal zdobyty. Wszyscy cztonkowie rodziny hospodarskicj dostali sig do niewoli, a wraz z nimi rownie? ksiaze Samuel. Jedyne, co mozna bylo zrobié, to probowaé ukryé swa tozsamosé, nakladajac proste szaty. Zabieg ten okazal sie jednak bezcelowy, gdy? ostatecznie zostat on rozpomany, podobnie jak hospo- darowa i je} synowie, Wraz z tesciowa i szwagrami Korecki przewieziony zostat do Stambulu. W odréznieniu od hospodarowej El2biety, kt6ra by uniknaé vienia, a moze i Smierci, wraz z synami zgodzila sig na przyjecie islamu, ksiqz¢ Samuel zdecydowanie opart sig naciskom i zostat uwigziony w jednej z twierdz nad Bosforem w pewnej odlegtosci od Stambulu, byé moze Rumeli Hisar. Ksigzna Katarzyna, podobnie jak malzonek, w krytycznej sytuacji prze- brala sig w proste szaty. Trafita jednak nie do niewoli tureckiej. lecz tatarskiej i zostala wraz z wicloma innymi niewolnikami wywieziona do Bialogrodu. Tam nierozpoznana trafila do domu pewnego Tatara, jako sluzaca. Joppecourt pisat bardzo wiele na temat jej przygéd w niewoli, jednak w adréznieniu od informa- gji dotyczqcych praebiegu dziatafi wojennych w Moldawii, realna podstawa tych opisow jest bardzo trudna do zweryfikowania. Bedge w zaawansowane] ciqy; Katarzyna miala w niewoli urodzié syna Teodora i wraz. 2 synkiem zosta¢ wy- kupiona przez brata Samuela, Karola, za 3 tys. cekinéw”. Jednak poza swiadec- twem Joppecourta nie mamy Zadnego innego Sladu istnienia owego Teodora, SM. Costin, Latopis..., s. 124-125. *7 Starcie najezescie}-datowane jest na 13 sierpnia (3 starego stylu), Joppecourt datuje je dopiero con 23 sierpnia. Jednak nieklérzy jego uczestnicy, jak Tyszkiewicz, juz 5 sierpnia dotarli do Ka- mieiica Podolskiego, nicwatpliwie bitwa musiaia mieé miejsce 3 sierpnia. 8 Ch. Joppecomt, Histoire sommzira.., s. 73-74; 8. Peplowski do S. Koreckiego, 13 sierpnia 1616 1. —W. Syrokomila, Przyezynki do historyi domowel w Polsce.., 818. © Ch. Joppecourt, Hisiotre sommaire.... s. 113.138 Ilona Czamatiska w ka@dym razie nie bylo juz go przy zyciu w chwili mierci Katarzyny Korec- kiej w listopadzie 1618 r.. Kronikarz turecki, [brahim Pecevi, podajo, Ze pickna ksigzna wykupiona zostata za 30 tys. kuruszy, ale przed wyjazdem z Biatogrodu zostala zgwalcona przez swojego wiasciciela i po powrocie urodzita dwie cdrki blidniaczki*'. Motliwe, Ze jednq z nich byta urodzona we wrzesniu 1618 r. Anna Korecka, jedyna spadkobierezyni Samuela Koreckiego, ktéry jednak nie mégt byé jej biolagicznym ojcem, nie mégi bowiem spotkaé-sie ze swa malzonkay wezesniej niz latem tegoz roku. Wobec tego, ze Turcy odméwili przyjgcia okupu a hn Koreckiego, ist Jedynym sposobem wydostania sig 7 wigzicnia byla ucieczka. Pomocy udzielili mu Francuzi i greckie duchowienstwo. W dniu 23 lub 24 Tistopada 1617 r. zszedt on z wiezy po sznurze dostarezonym przez pomocnikéw z zewnatrz i wydostal sig z twierdzy do miasta. Intensywne poszukiwania przeczekat w domu owego duchownego i dopiero po dwéch micsigeach, przebrany w szaty mnicha i z paszportem od greckiego patriarchy udat sie w dalsza podr6z. Przez wyspy greckie dotart do Neapolu, a stamigd do Rzymu, gdzie przeszedt na katolicyzn i 18 maja 1618 r. zostal prayjely przez papieza Pawla V" Watapit tez wowezas do Milicji Chrzescijaniskiej, zalozone} przez Karola Gonzage de Nevers (ojca pééniejszej krolowej polskiej Ludwiki Mari), majacej na celu prowadzenie wal- ki 2 Turkami. Z Karolem Gonzaga utrzymywal potniej kontakt listowny. Do kraju ksiaze Samuel powrdcit przez Wiederi na przctomie ezerwoa i lipea 1618 r. Nie spotkaly go zadne przykre konsekwencje z tytuly samowol- aych dzialai polityeznych w Moldawii, niemniej dalsze jego losy okreslié moz- na jako tragiczne. Uznat za swoje dziecko urodzona wkrotce przez malzonke cérkg Anng, ale miesige z okladem po urodzeniu tego dziccka ukochana Kata- rayna odeszla 7 tego Swiata. Po Mohytach pozostaty spory o majetnosé Useie, na ktorej on sam zresztq mial rowniez zapisang przez Elzbiete Mohytowa sume P. Gorezyn, Zatosnego a meinego z Swiatem potegnania Jeymosei Jaime Oswleconey Pani Katarzyny isiezney Koreckiey Jegomose? Pana Hieremiezo Mohitowicza, wielkiego hospodara Woloskiego, cérki a kochane} maltonki Jegomokci JOnogo Pana P. Samuela ksupecia na Korcu wirerunk. Ze swemi osobliwemi przy 2aloble pociechami dialogiem wystawiony, przez. Pitta Gorezyna w Roku Pafiskim 1618, w Krakowie Basili Skalski drukowal [1618]. Autor zwraca sig wylacanie do cérki Katarzyny — Anny. © Theahim Pevevi, Tarih [w:] Cronici turcesti privind tdirtle romane, ed. M. Guboglu, M. Mehmet, yol. 1: See. XV-mijlocul sec. XVH, Bucuresti 1966, s. 317. © P. Gorezyn, Poean, to iest, widzigeene pienie Kamoen Sarmatckich, na szczeslive zwrécenie J. 0. Pana J. Mei Pana Samuela Xigzecia na Korcu Koreckiego przez Piotra Gorezyna uczynione, dhia siédmego Lipcaw Roku Panskim 1618, ban. ib.t. 1618, © Sprawa ucicezki Samucla Koreckiego z tureckie} twiertzy to problem na oddzietne studium. Tu tylko sygnalizujemy, 2e isinieje killa wersji opisw ueice7ki bardziej tub mnicj ubarwionych. Sz sm wersje od Ch. Joppecourta dal Abraham Bzowski w tomic XV ,.Annalium ecclesiasticorum ”, Jako dygresjg pod rokiem 1368, co obszernie skomentowat Z. Komamicki: Z. Komamicki, Legen da o ucieczce Samuela Koreckiego z niewoli mreckiej, ,.Ribliotcka Warszawska” 1856, t. 1, s. 179-188. Bzowski powolywal sie na opowiadanic samego Koreckiego, z ktérym istotnic még} spotkaé sic w Rzymie, Niewatpliwie jednak duchowny ubrat informacje uzyskane od Koreckiego ww religijng szate, a sam Korecki tez nie by! czlowiekiem pozbawionym fantazji.‘Kampania moldawiska Samuela KorecKtego 1615-1616 r 139 ————— 80 tys. 21, al do hetmana Stanislawa Zélkiewskicgo i szezera nienawisé do Tur- kw. Dwa lata po powrocie z tureckiej niewoli Zolnierska powinnosé ponownie zawiodla go do Motdawii, tym razem nie tylko za aprobata, ale pod rozkazami Zélkiewskiego, by bronié Gaspara Grazzianiego, habsburskiego agenta na tronie hospodarskim, ktéry nie tylko nie gwarantowat pokoju, ale ewidentnie sprowo- kowat wojne. Falstart starego hetmana zakofczyt sie kleska na wielka skale i ponowng niewola Samucla Koreckiego, z ktore| nie mial juz zywy powrdcié. W Polsce w czasach wspétezesnych kampania moldawska 7 lat 1615 —1616 posttzegana jest negatywnie z kilku wzgledow: ledu 2a uznanie je} 7a ,awanturnicza”, negatywnie wplywajgeq na stosunki pol- sko tureckie i potgpiong prze7 mocno wyidealizowana w polskiej historiograti i trady- ji postaé hetmana Stanistawa Zétkiewskiego; ze wagledu ne je} tragiczny finak Faktyczny przebieg tej wyprawy byl jednak dotychezas w Polsce niemal nieznany, a wewngtrzy i migdzynarodowy kontckst takze stabo zbadany. O dwuznacznosciach zwigzanych z ,,awanturniczym” charakterem dzialah Ko- recki¢go wspominaliémy juz wielokrotnie. Wiele éwezesnych osobistosei pre- zentowalo zupelnic inne zdanie na uzytek publiczny, a inne prywatnie. Dziaania ksigcia Samuela w Moldawii traktowano e7esto jako ezyn patriotyezny i zyezo- no mu sukces6w. Kanclerz Feliks Kryski w listach zapewniat 0 swej przychyl- noSci, a na Sejmie grzmiat przeciw ,,swawolnemu wejsciu do Woloch’”*. Jedno- imacznic praeciw wojnie prowadzonej przez Koreckiego wypowiadal sig kilka- krotnic Stanistaw ZGtkiewski®. Dzis z perspektywy jego wypowied7i wydaja sic Swiadectwem rozwagi i rozsadku, jednak wowezas za tymi madrymi wypowie- dziami krylo sig poparcie dla konkurencyjnej linii Mohyléw, o czym wiedziano, dlatego tez hetman nie byt w peini wiarygodny. Jego dziatania, tak na polu woj- skowym, jak i dyplomatyeznym znacznie przyczynily sig do klgski Koreckiego, a poparcie dla Gabriela Mohyly okazato sie ostatecznie pééniej, po rzeczywi- stym jego osadzeniu na tronie woloskim w 1619 r., zupetnym niewypalem. Wypada zadaé pytanie czy Aleksander Mohyta miat szanse utrzymania sie na tronie, Odpowiedé nie moze byé jednoznaczna. Nie pozyskal nigdy poparcia ww Porcie Ottomariskiej, jednak w siedemnastym stuleciu kilkakrotnie zdarzaty sig wypadki ostatecznej akceptacji niecheianych przez Turcje wasali, Maciej Basarab ezy Jerzy Rakoczy sq tego ewidentnym przykladem. Wkrétce zreszta po Smierei Ahmeda I pafistwo osmaiskie ezekaly powazne wstrasy, a liczne zmia ny wsréd urzednikow tureckich tez mogly stworzyé niejedna szanse dla Alek- sandra, zwlaszeza, jesli znalaztaby sig odpowiednia gotéwka na poparcie. Poli- tyka Moldawii z czas6w Aleksandra wydaje sie dosé wywazona (starania 0 do- bre stosunki z Siedmiogrodem, odmowa poparcia rewolty na Woloszczysnic, cliksa Kryskiego na Sejmic, 27 kwietnia 1616 r.; E. Hurmuzaki, Documente, supl. 2, vol. 2, s. 399-407 * Stanistaw Zétkiewski do senator6w i szlachty, 25 lipca 1616 r.; B. Hurmuzaki, Docwmente, supl 2, vol. 2,8. 414 415,140 Ilona Czamarska ST usilne starania o akceptacje turecka, bardzo dyskretna wspélpraca 2 pretenden- tem wotoskim Radu Serbanem), nastawiona racze} na poszukiwanie przyjacidl niz konfliktow, Z drugie} strony jednak sprzecznosei wsr6d potencjalnych so- jusenikow i 6 wrogGw oraz. konkurentéw uniemoZliwily wyeigeniecie realnych korzysci z tej polityki. Utrzymujac przez. ponad 7 micsigey Aleksandra na tronie moldawskim bez jakicjkolwiek pomocy z zewnatz, czy to militarnej, czy to dyplomatyczne}, Samuel Korecki dokonal nie lada wyezynu, Pokazal wielki talent wojskowy i odwage na pograniesi szalenistwa, jeduak skuteczng. Musial tez. jednak pode}- mowaé dzialania polityeme, a tu nie még! poszesyci¢ sig sukcesami. Rzee7po spolita skazala go na kleskg nie tylko odeinajae sig (co zrozumiate), ale przede wszystkim torpedujgc (co niezrozumiale) jego d7ialania. Trudno oezywiscie d powiedzieé, ezy Korecki zdolatby utrzymaé Mokdawie, gdyby miat mozliwost uzupelniania sil, niemniej jednak, poswigcajac rzeczywistego sojusznika Alek- sandra Mohyle i Koreckicgo na oltarzu zachowania dobrych stosunkéw z Impe- rium Osmatiskim, Rzeczpospolita dobrowolnie oddala to, co miata praktycznie w reku, na rzccz.iluzji, kt6ra sie nic sprawdzila. Trwalego pokoju 7. Tureja to nie Zapewnilo, 2 oddalo ostatecznie imperium osmanskiemu inicjatywe polityezna Ww hospodarstwie mokdawskim, niweezae zlobyeze polityezne uzyskane pr7 Jana Zamoyskiego w koneu XVI stulecia.