Perjuwangan Mungsuh Pki Sajrone Cerbung 2f60790c

Perjuwangan Mungsuh PKI Sajrone Cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana Anggitane Suhindriyo:
Tintingan Sosiologi Sastra
PERJUWANGAN MUNGSUH PKI

SAJRONE CERBUNG MANDHOR PASAR TANDHASRIDANA
ANGGITANE SUHINDRIYO: TINTINGAN SOSIOLOGI SASTRA
Hafit Yudya Kristalianto

Pendidikan Bahasa dan Sastra Daerah (Jawa)
Fakultas Bahasa dan Seni
Univeritas Negeri Surabaya
hafityudya@gmail.com
Abstrak
Cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana anggitane Suhindriyo ngandhut perjuwangan sajrone

masyarakat. Perjuwangan kang diandharake dening pangripta mujudake gegambaran kang nyata sajrone urip
bebrayan masyarakat ing jaman semana. Perjuwangan kang kinandhut yaiku ngenani perjuwangane
masyarakat mungsuh Partai Komunis Indonesia (PKI). Saliyane iku uga ana wujude organisasi kang gegayutan
karo Partai Komunis Indonesia, lan gayute fakta sejarah jrone cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana karo
bebrayan. Kedadeyan kaya mangkono mau bisa wae dumadi ing sawijine negara. Pangripta njupuk tema
perjuwangan lan njlentrehake bab Partai Komunis Indonesia jalaran ngaca saka kedadeyan rikala semana kang
nyata anane lan dumadi ing bebrayan masyarakat. Saliyane iku, reriptan sastra uga mujudake kaca benggala
urip bebrayane masyarakat.
Underane panliten iki yaiku (1) kepriye perjuwangane masyarakat mungsuh PKI sajrone cerbung
Mandhor Pasar Tandhasridana; (2) kepriye wujude organisasi kang gegayutan karo PKI sajrone cerbung
Mandhor Pasar Tandhasridana; (3) kepriye gayute fakta sejarah sajrone cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana
karo bebrayan. Paedahe panliten yaiku ngrembakake konsep lan teori bab sastra mligine tintingan sosiologi
sastra. Saliyane iku, panliten iki bisa nambah kawruh tumrap pamaca lan bisa didadekake bahan rujukan
dening panliti sabanjure.
Pamarekan kang digunakake sajrone panliten iki yaiku pamarekan Sosiologi sastra. Panliten iki kalebu
wujud panliten dheskriptif kualitatif. Sumber dhatane panliten arupa cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana.
Dhatane panliten yaiku frase, tembung lan ukara sajrone cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana. Olehe
nglumpukake dhata kasebut digunakake metodhe studi pustaka.
Asile panliten iki bisa diperang dadi telu. Sapisan, wujude perjuwangan masyarakat mungsuh PKI
sajrone cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana kang bisa diperang dadi telu. Kapindho, wujude organisasi kang
gegayutan karo PKI, bisa diperang dadi lima. Katelu, gayute fakta sejarah sajrone cerbung Mandhor Pasar
Tandhasridana karo bebrayan kang diperang dadi telu.
Tembung utama: Perjuwangan, Partai politik, Cerbung.
PURWAKA sastra bisa nggambarake kanyatan-kanyatan kang

kedadeyan ing satengahe urip bebrayan masyarakat.
Landhesan Panliten Objek karya sastra yaiku realitas. Sastrawan
Urip ing satengahing bebrayan masyarakat minangka causa prima laire karya sastra bisa
tansah kebak karo kedadeyan-kedadeyan kang mujudake nggambarake pangripta sajrone karya sastra (Sugihastuti,
fenomena sosial. Anane fenomena sosial iku kang 2002:166). Sastra minangka ekspresi saka pribadi
ndadekake pangripta nulis sawijine reriptan sastra. sastrawan. Kapribaden, pangrasa, ide sastrawan bisa
Luxemburg, dkk (1992:23) ngandharake yen reriptan ndadekake karyane urip. Sistim pamikire sastrawan
sastra mujudake fenomena sosial. Kabeh kedadeyan nduweni perbawa saka ideologi, nilai, orientasi saka
sosial kang ana sajrone reriptan sastra iku nggambarake kabudayan sajrone realitas uripe. Mula saka iku, teks
utawa dadi kaca pangilon tumrap lelakone urip sastra ora mung kanggo panglipur lara wae, ananging uga
manungsa. Panemu iku mau mujudake gegambarane urip dadi crita kang nduweni daya pikir. Minangka crita kang
lan panguripane manungsa ing alam bebrayan. Reriptan
1
nduweni daya pikir, sastra nggayutake maneka werna masyarakat mungsuh PKI. Ora mung iku wae, ananging
sistem budaya lan sejarah kang ana ing masyarakat. uga mbrastha organisasi-organisasi kang nduweni
Saliyane digayutake karo sistem budaya lan sesambungan karo partai komunis. Cerbung Mandhor
sejarah, sastra uga bisa digayutake karo sistem politik. Pasar Tandhasridana anggitane Suhindriyo uga
Sastra bisa weneh kritik sosial lan ngandharake kahanan nggayutake critane karo fakta sejarah Indonesia ngenani
kang dumadi sajrone negara lumantar karya sastra. pahlawan lan kabudayan Indonesia.
Sawijine tuladha yaiku ngenani Partai Komunis 1.2 Underane Panliten
Indonesia. Karya sastra kang nggayutake critane karo bab Adhedhasar landhesan panliten kang wis
politik pancen akeh banget. Kabeh mau ora bisa uwal diandharake ing ndhuwur, underane panliten yaiku.
saka pangaribawane pangripta. Pangripta anggene ngripta 1) Kepriye perjuwangane masyarakat mungsuh PKI
karya sastra bisa saka daya imajinasine dhewe, lan bisa sajrone cerbung Mandor Pasar Tandhasridana?
uga saka pengalaman uripe. Sawijine sastrawan Jawa 2) Kepriye wujude organisasi kang gegayutan karo PKI
kang karyane ngemot bab partai politik yaiku Suhindriyo. sajrone cerbung Mandor Pasar Tandhasridana?
Crita kang diripta dening Suhindriyo akeh-akehe 3) Kepriye gayute fakta sejarah sajrone cerbung Mandor
ngangkat prekara sosial sajrone masyarakat tuladhane Pasar Tandhasridana karo bebrayan?
yaiku Cerbung Lurung lan Cerbung Pak Guru. Saliyane
iku, uga ana karya anggitane Suhindriyo kang ngangkat 1.3 Tujuwane Panliten
bab partai politik awujud crita perjuwangan mungsuh Adhedhasar underane panliten ing ndhuwur bisa
PKI lan critane uga digayutake karo fakta sejarah dijlentrehake ancase panliten kaya ing ngisor iki.
Indonesia lan budaya Jawa. Crita kasebut diterbitake ing 1) Ngandharake perjuwangane masyarakat mungsuh PKI
majalah Djaka Lodhang awujud Cerbung kanthi irah- sajrone cerbung Mandor Pasar Tandhasridana.
irahan Mandhor Pasar Tandhasridana. 2) Ngadharake wujude organisasi kang gegayutan karo
Cerbung kanthi irah-irahan Mandhor Pasar PKI sajrone cerbung Mandor Pasar Tandhasridana.
Tandhasridana anggitane Suhindriyo iki nyritakake 3) Ngandharake gayute fakta sejarah sajrone cerbung
perjuwangan mungsuh PKI kang uga digayutake crita Mandor Pasar Tandhasridana karo bebrayan.
sejarah Indonesia lan budaya Jawa. Ing cerbung 1.4 Paedahe Panliten
dicritakake perjuwangane warga dhusun Pajanganom Panliten iki nduweni paedah kaya ing ngisor iki:
nglawan partai komunis. Saliyane iku warga uga nyekel 1) Kanggo ngrembakakake konsep utawa teori ing bab
anggota organisasi kang sesambungan karo Partai sastra, mligine tintingan Sosiologi Sastra.
Komunis yaiku Lekra, BTI, lan Gerwani. Cerbung 2) Kanggo nambah kawruh ngenani crita sejarah
Mandhor Pasar Tandhasridana anggitane Suhindriyo perjuwangan Indonesia, mligine perjuwangan
uga nggayutake critane karo crita sejarah Indonesia masyarakat mungsuh PKI.
ngenani: W.R Soepratman, Kongres Pemuda 1&2, 3) Bisa dadi piwulange masyarakat lumantar tumindake
Sejarah lagu Indonesia raya, candhi-candhi lan liya- paraga sajrone crita.
liyane. 4) Bisa menehi informasi kanggo para pamaca yen
Sawijine teori kang bisa nyandhingake teks kapengin nerusake utawa nliti ngenani karya sastra
sastra kang gegayutan karo panguripan masyarakat yaiku crita sejarah mligine teori Sosiologi Sastra.
sosiologi sastra. Sosiologi sastra yaiku sawijine analisis 1.5 Watesane Tetembungan
reriptan sastra kang nggayutake sastra karo masyarakat. Anane watesan panliten iki diajab anggone
kanggo ngandharake isi sajrone cerbung Mandhor Pasar nliti ing tembe mburi ora bakal nggrambyang,
Tandhasridana bakal digunakake metodhe sosiologi mbleber teka ngendi-endi, lan bisa dititik kanthi
awujud interaksi sosial (proses asosiatif lan disosiatif), cetha.
lan kelompok-kelompok sosial. Adhedhasar andharan 1) Perjuwangan yaiku upaya nggayuh kanthi cara adu
kang wis dijlentrehake, mula irah-irahan saka panliten tenaga utawa perang (KBBI).
kang arep ditliti yaiku Perjuwangan Mungsuh PKI 2) Sosiologi yaiku ilmu kanggo nyinaoni stuktur sosial
sajrone Cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana lan proses-proses sosial mligine perubahan sosial
anggitane Suhindriyo: Tintingan Sosiologi Sastra. (Bagong Suyanto, 2011:4).
3) Sosiologi Sastra yaiku sawijine analisis reriptan sastra
1.1 Wewatesaning Panliten
kang nggayutake sastra karo masyarakat (Endraswara,
Panliten iki nggunakake wewatesaning panliten
2008:79).
supaya andharane ora tekan ngendi-ngendi lan supaya
pamaca ngerti bab kang bakal diandharake.
TINTINGAN KAPUSTAKAN
Wewatesaning panliten yaiku ngenani perjuwangan
2.1 Panliten Sadurunge kang Saemper diarani daya imajinasi pengarang sajrone nulis reriptan
Panliten kanthi objek karya sastra kang sastra supaya reriptan sastra iku dadi endah.
migunakake perspektif sosiologi sastra wis kerep
ditindakake. Sadurunge panliten iki kaleksanan, ana
panliten kang saemper kang wis ditindakake dening : 2.4 Sosiologi Sastra
Sapisan, skripsine Siti Kasmiati (2006), (saka Jurusan Sastra mujudake lembaga sosial kang
Bahasa dan Sastra Daerah, Universitas Negeri Surabaya), migunakake basa minangka sarana, basa iku mujudake
kanthi irah-irahan Konflik Keluarga dalam Cerbung Sisip asil pangriptane sajrone panguripan sosial (Damono,
Dalan Sidhatan Karya Harwimuka (Kajian Sosiologi 1978:1). Kanggo ngerteni lan njlentrehake panguripan
Sastra). Kaping Pindho Skripsine Nabella Intan sosial, fenomena sosial sajrone urip bebrayane
Permatasari (2015), (saka Jurusan Pendidikan Bahasa dan masyarakat dibutuhake ilmu sosiologi. Mula saka iku
Sastra Daerah, Universitas Negeri Surabaya), kanthi irah- sastra lan sosiologi ora bisa dipisah jalaran nduweni
irahan Purik sajrone Cerbung Omah Anggitane Widodo sesambungan kang tansah nyengkuyung. Endraswara
Basuki (Tintingan Sosiologi Sastra). Kaping telu skripsine (2008:77) ngandharake sosiologi sastra yaiku cabang
Hamdan Syauqi (2015), (saka Jurusan Pendidikan Bahasa panliten babagan sastra kang reflektif. Tintingan iki akeh
dan Sastra Daerah, Universitas Negeri Surabaya), kanthi digunakake sajrone panliten kang kapengin mawas sastra
irah-irahan Kritik Sosial sajrone Rampadan Cerkak Gara- minangka kaca benggala panguripan ing masyarakat.
Gara Kagiri-Giri Anggitane Djajus Pete (Tintingan 2.5 Sastrawan lan Sejarahwan
Sosiologi Sastra). Visi kontempor jrone sesambungan fiksi lan
2.2 Sosiologi kasunyatan kanthi cara ora langsung bisa nggawa sastra
Sosiologi asale saka tembung sosio (Yunani) lan sejarah, seniman lan sejarahwan marang rong kutub
yaiku socius kang tegese bebarengan, nyawiji, lan logi kang beda ananing bisa nglengkapi. Hakikat objektivitas
yaiku logos kang tegese omongan, pepindhan. Sosiologi saka anane kanyatan dadi bab kang relatif amarga
iku tegese ilmu ngenani asal mula bukane lan objektivitas kanyatan ora diwenehake, ananging kanthi
pangrembakane masyarakat ing bebrayan kang asipan cara dibangun, lan nduweni konsekuwensi ora anane
umum lan nyata (Ratna, 2013:1). Sosiologi yaiku kasunyatan kang satenane. Ora anane kasalarasan
andharan ngenani manungsa sajrone masyarakat, ngenani ngenani sastra lan sejarah satenanae wis ana wiwit
fenomena sosial uga ngenani proses sosial. Sosiologi Aristoteles (Luxemburg, dkk., 1989:148-149) sajrone
nyinaoni tumindake manungsa kanthi nliti kelompok (Ratna, 2007:331) kanthi bab kang dirembug yaiku sastra
kang diwangune. Kelompok kasebut kayata kulawarga, nyritakake kedadeyan kang bisa dumadi, dene sejarah
suku bangsa, komunitas uga pamarintahan, organisasi nyritakake kedadeyan-kedadeyan kang wis dumadi.
sosial, agama, politik, bisnis, lan organisasi liyane Miturut Aristoteles (Hutcheon, 1992:106) sajrone (Ratna,
(Suyanto, 2011:3). Sosiologi uga nyinaoni tumindake 2007:331) sejarah mung bisa nyritakake kedadeyan kang
manungsa minangka anggota masyarakat, ora minangka wis dumadi ing mangsa tembe, dene sastra uga bisa
indhividhu kang uwal saka masyarakat. Dene bab kang nyritakake bab-bab kang bakal dumadi lan durung tau
dirembug jrone sosiologi yaiku interaksine manungsa. babarpisan dumadi. Bisa didudut dene sastra luwih asipat
2.3 Sastra lan Bebrayan filosofis amarga sastra diasilake lumantar kontemplasi.
Saliyane sastra gegayutan karo sosiologi, 2.6 Perjuwangan
kadhang kala sastra uga gegayutan karo bebrayane Perjuwangan yaiku upaya kanggo nggayuh apa
masyarakat. Laras karo panemune De Bonald kaya kang kang dadi kekarepan. Ing jaman panjajahan, perjuwangan
kaandharake (sajrone Wellek, 1995:110) yen sastra yaiku upaya kang dilakokake kanthi cara pangorbanan,
minangka ungkapan rasa pangrasane masyarakat peperangan, lan diplomasi kanggo nggayuh kamardikan.
(Literature is an Expression of Society). Saka panemune Sawise mardika, perjuwangan dilakokake kanggo njaga
Bonald kang dikutip dening Wellek bisa ditegesi sejatine kamardikan. Perjuwangan nduweni teges amba,
sastra mujudake kaca benggala lan nggambarake kamangka apa kang dilakokake para pahlawan ing
panguripane manungsa. Sajrone nulis reriptan sastra, nuswantara minangka kedadeyan-kedadeyan sajrone
pengarang ora bisa nulis tanpa ekspresikake pengalaman perjuwangan nasional Indonesia (Tirtoprojo, 1982:7)
lan panemune ngenani panguripan kang sabenere. Ora sajrone artikel Setianto (2011). Kansil lan julianto uga
bener yen pangripta ngandharake kabeh kawruhe ngenani mbedakake perjuwangan lan pergerkan. Pergerakan
panguripan uripe manungsa, utawa panguripan ing yaiku perjuwangan kanggo nggayuh kamardikan kanthi
mangsa tartamtu kanthi nyata lan utuh. Mula ana kang cara organisasi kang tumata (Kansil lan Julianto
(1988:15) sajrone artikel Setianto (2011)). Bab iki bisa
3
didudut yen perjuwangan isih migunakake cara awujud angka-angka kaya ing panliten kuantitatif,
tradhisional, lan durung ana organisasi kang tumata kaya saengga asile panliten luwih awujud deskripsi.
kang dilakokake sajrone pergerakan.
2.7 Partai Politik Indonesia

Pendhiri negara Indonesia wis namtokake 3.2 Sumber Dhata
dhemokrasi dadi pilihan politik kang dipercaya minangka Sumber dhata kang digunakake sajrone panliten
sawijine wujud sistem politik kang luwih apik kanggo sastra yaiku arupa karya sastra utawa naskah. Banjur
nggayuh efektivitas pamarintahan negara. Ananging minangka dhata formale yaiku tembung-tembung, ukara,
sasuwene nem taun bangsa Indonesia mardika, praktik lan wacana (Ratna, 2013:47). Sajrone panliten iki dhata
kagiyatan dhemokrasi isih pincang. Bab kasebut selaras kang digunakake arupa tembung, ukara, wacana, lan
karo negara kang isih namtokake dalan lan format sistem solah bawane paraga kang ana sajrone cerbung Mandhor
politik idheal karo cita-cita dhemokrasi. Kagiyatan Pasar Tandhasridana. Kanggo gayutake karo bebrayan,
dhemokrasi kang dumadi ing negara-negara ngrembaka panliti migunakake dhata saka internet kayadene artikel
mligine Indonesia kerep kena apus karo format politik ing jurnal online, wikipedia, lan media TV. Dene saka
kang kaya-kaya dhemokratis, ananging jrone praktike buku, panliti migunakake buku kanthi irah-irahan kaum
awujud otoriter. Perkara kasebut bisa dideleng nalika merah menjarah, lan sosiologi suatu pengantar.
UUD 1945 ditetapake maneh lumantar Dekrit Presiden 5 3.3 Instrumen Panliten
Juli 1959, lan nduweni tekad kanggo nglakokake Instrumen panliten iki nduweni tujuwan kanggo
Pancasila lan UUD 1945 kanthi cara murni lan nyengkuyung anggone ngumpulake dhata (Arikunto,
konsekuwen. Ananging, perkara kasebut durung bisa 2006:192). Instrument sajrone panliten iki yaiku panliti
kawujud ing dhemokrasi terpimpin (1959-1966) amarga dhewe, amarga kang bakale nindakake panliten lan
pamarintahan orde lama wektu kuwi luwih munjerake nganalisis objek panliten yaiku panliti. Kabeh mau jalaran
kakuwasan ing Presiden wae. Bab kasebut ndadekake panliti kang bakal ngumpulake dhata, nganalisis dhata,
Indonesia ing pungkasan taun 1965 meh cures ing bab napsirake dhata, lan nyuguhake dhata asile panliten.
politik, ekonomi, sosial budaya sarta pertahanan lan Kanggo nglancarake panliten iki, panliti mbutuhake
keamanan (Tim, 2013:87). piranti pambiyantu arupa buku tulis, pulpen, laptop, Hape,
2.8 Landhesan Analisis buku-buku teori, lan sapanunggalane.
Teori kang bakal digunakake kanggo nintingi 3.4 Tata Cara Nglumpukake Dhata
panliten iki yaiku Sosiologi Sastra miturut Ian Watt. Kanggo ngumpulake dhata, panliten iki
Teori Sosiologi Sastra Ian Watt bakal digunakake kanggo nggunakake teknik studi pustaka. Teknik studi pustaka
nganalisis underane panliten yaiku (1) Kepriye yaiku cara nglumpukake dhata-dhata kang dijupuk saka
perjuwangane masyarakat mungsuh PKI sajrone cerbung pustaka kanthi nggunakake sistem sandhi utawa tandha
Mandhor Pasar Tandhasridana, (2) Kepriye wujude (Ratna, 2010:39). Kanthi cara weneh tandha ing ukara
organisasi kang gegayutan karo PKI sajrone cerbung kang gegayutan karo panliten iki. Tandha kasebut bisa
Mandhor Pasar Tandhasridana, lan (3) Kepriye gayute digarisi utawa dicathet.
fakta sejarah sajrone cerbung Mandhor Pasar 3.5 Tata Cara Nganalisis Dhata
Tandhasridana karo bebrayan. Teknik analisis dhata yaiku cara kang digunakake
kanggo nganalis dhata. Teknik analisis dhata sajrone
METODHE PANLITEN
panlitn iki nggunakake analisis deskriptif, yaiku analisis
3.1 Ancangan Pnliten kang digunakake kanggo napsirake lan nggambarake
Panliten sajrone cerbung Mandhor Pasar dhata kang ana kanthii cocok karo prekara-prekara kang
Tandhasridana iki kalebu metodhe panliten kualitatif diajokake (Arikunto, 2006:34). Tata urutan kanggo
adhedhasar kasunyatan lan asipat deskriptif kanthi nganalisis dhata bisa kanthi cara kaya mangkene:
nggambarake kasunyatan dhata kang wis dikumpulake. 1) Ngumpulake dhata kang sesambungan karo
Moleong (1998:3) ngandharake yen panliten kualitatif perjuwangan mungsuh PKI sajrone Cerbung Mandhor
minangka panliten kang ngasilake dhata deskriptif arupa Pasar Tandhasridana.
tetembungan kang tunulis utawa lisan saka pawongan lan 2) Dhata kang wis kaimpun banjur digolongake
solah bawane kang ditliti. Panliten kualitatif minangka adhedhasar underane panliten.
sawijine panliten ngenani analisis isi kang luwih 3) Dhata kang wis digolongake adhedhasar underane
nengenake babagan makna saka teks tinimbang dhata panliten, banjur dianalisis migunakake teori sosiologi
sastra.
4) Nggawe dudutan saka asil analisis ngenani wong akeh digawa ngetan. (Suhindriyo,
perjuwangan mungsuh PKI sajrone Cerbung Mandhor DL:47, 2015:51).
Pasar Tandhasridana anggitane Suhindriyo. Cuplikan ing ndhuwur saliyane gambarake
kedadeyan para warga nyekel Pakdhe Tandha uga
gambarake latar papan kedadeyan anggone Pakdhe
ANDHARAN ASILE PANLITEN Tandha dipeksa metu lan dicekel dening warga. Latar
4.1 Perjuwangan Masyarakat Mungsuh PKI papan kedadeyan kasebut yaiku aneng omahe Pakdhe
4.1.1 Mbrastha Organisasi PKI Tandha ing desa Pucang lan kahanan kasebut dumadi ing
PKI minangka sawijine partai politik ing jaman wayah sore. Latar papan kedadeyan warga nyekel Pakdhe
sawise Indonesia mardika. PKI ing jaman orde lama Tandha digambarake kanthi cetha dening pangripta
minangka partai politik kang mbebayani lan nduweni kanthi gambarake omahe Pakdhe Tandha didodol
ideologi komunis. Wong kang kalebu anggota PKI kudu nganggo balok kayu supaya lawang omahe Pakdhe
dicekel lan diculik. Bab kasebut amarga wong PKI kerep Tandha bisa dibuka.
ngontrang-ontrang masyarakat supaya dadi anggota PKI. Apa kang dilakokake warga dhusun Pajanganom
Saliyane iku partai Komunis Indonesia uga kapengin minangka tumindak disosiatif awujud panentangan
ndhongkel ideologi negera Indonesia saperlu ngedegake marang organisasi PKI. Warga dhusun Pajanganom kang
tatanan negara dhewe kanthi landhesan ideologi komunis. nyekel Pakdhe Tandha kalebu kelompok informal lan ora
Akeh cara kang dilakokake masyarakat kanggo mbrastha nduweni struktur organisasi. Tumindake warga dhusun
anggota komunis kang miturute warga mbebayani yen Pajanganom kang nyekel anggota PKI kabeh jalaran saka
diumbar urip ing satengahe masyarakat. Kaya kang anane pangowahan sosial awujud panentangan politik.
dilakokake dening masyarakat dhusun Pajanganom Warga dhusun Pajanganom kang ora kapengin negara
nyekel Mandhor Pasar Tandhasridana. Tandhasridana Indonesia didhongkel idheologine dening wong-wong
dituduh masyarakat dadi anggota PKI lan kapengin PKI banjur nglakokake interaksi sosial awujud proses
nglebokake wong-wong pajanganom dadi anggota partai disosiatif kanthi cara nentang apa kang dadi kekarepane
komunis Indonesia banjur pungkasane ndhongkel tata wong-wong PKI.
tentreme Negara. Mula saka iku masyarakat Pajanganom Warga dhusun Pajanganom kang kalap lan wedi
nyekel lan nglarak Tandhasridana saperlu dilebokake dheweke direkrut dadi anggota komunis banjur nyekel
tangsi pakunjaran. Dene cuplikane crita kaya mangkene. Tandhasridana. Para warga nyekel Tandhasridana amarga
Lawang menga ngoblah-oblah merga didodol wis gela karo tumindake kang ndadekake warga
nganggo balok kayu sing diroyong wong Pajanganom dadi anggota partai komunis. Ora preduli
pirang-pirang. Den Tandha dilarak metu, tata aturan, para warga kang wis ngepung omahe
Mbokdhe Tandha bengok-bengok karo nututui Tandhasridana padha ndhobrak lawang omahe
Den Tandha sing diantemi wong akeh, neng Tandhasridana migunakake balok kayu supaya wong-
jero omah paling jlerit. Den tandha dilarak
wong bisa melbu lan nyekel Tandhasridana. Nalika
wong akeh digawa ngetan karo pating
brengok. lawang omahe Tandhasridana wis kasil dibuka, para
“Salahku apa… salahku apa…” Pakdhe warga enggal-enggal nyeret Tandhasridana metu omah
Tandha mbengok-mbengok satengah nangis. lan diantemi wong akeh. Tandhasridana kang nyoba
“Salahmu apa Dohrun… lehmu nyatheti wong- mbela dhiri ora bisa apa-apa amarga apa kang dipocapake
wong kokajak utang rabuk jebule kok diselaki dening para warga kang wis kalap lan ora
dadekake anggota BTI kuwi apa ora arep percaya marang Tandhasridana. Bab kuwi amarga
nyemplungake nraka wong akeh, hai!”
dheweke wis ndadekake para warga kang utang rabuk
Nyadigenya mbengok sero.
“Aku ora nyathetake apa-apa, aku ora ngerti marang dheweke dadi anggota partai Komunis Indonesia
apa-apa…” tanpa pasarujukan para warga.
“Ngapusi. Kowe arep golek pengikut lehmu 4.1.2 Ngayomi Warga Saka PKI
arep ndhongkel negara. dhasar ora mangan Perjuwangan kang dilakokake masyarakat
agama. Atheis. Lehmu selat neng nglanggar kanggo numpas PKI pancen bisa dilakokake kanthi
kuwi ming nggo nutupi lehmu dadi anggota
maneka werna cara. Sawijine cara yaiku kanthi cara
PKI ta.”
“Ora, ora. Aku dudu anggota PKI.” menehi pangayoman marang warga desa. Sawijine cara
“Ngapusi. Rasah kesuwen ayo dilarak nyang kanggo ngayomi warga desa Pajang saka wong PKI
kantor polisi!” sakala Den Tandha sing mung yaiku kanthi cara ngungsikake perangkat desa. Perangkat
kaosan sing let putih lan sarungan kuwi dilarak desa ing kene tuladhane kayata Kepala desa, carik, kepala
dhusun/dhukuh, rukun warga, rukun tetangga, lan
5
sapanunggale. Para perangkat desa kudu diungsikake tumindak kang dilakokake karang taruna dhusun
jalaran saliyane wong PKI ngincer para jendral, wong Pajanganom yaiku nglakokake bab preventif kanthi cara
PKI uga ngincer para perangkat desa kang ora gelem dadi ngungsikake perangkat desa Pajang. Kabeh tumindak
kedher partai politike. Mula saka iku ngungsikake kang dilakokake karang tarune dhusun Pajanganom
perangkat desa dadi sawijine cara kanggo ngayomi warga minangka wujud pangayoman karang taruna marang
desa Pajang saka PKI. warga saka anane organisasi PKI.
Perjuwangan kang dilakokake masyarakat Warga dhusun Pajanganom padha siyaga
mungsuh PKI kanthi cara ngungsikake perangkat desa sawise kedadeyan masyarakat nyekel lan nahan Pakdhe
uga dumadi sajrone cerbung Mandhor Pasar Tandha kang didakwa dadi anggota PKI. Para karang
Tandhasridana. Ing cerbung dicritakake perjuwangane taruna ing dhusun Pajanganom padha siyap siyaga
para pemudha dhusun Pajanganom kanggo ngungsikake menawa ana serangan balik saka anggota partai komunis
para perangkat desa supaya ora diculik anggota PKI. Para Indonesia. Apa maneh ana warta yen anggota PKI arep
anggota PKI arep nyulik para perangkat desa jalaran males tumindake masyarakat kang wis nyekel anggota-
tumindake masyarakat kang wis nyekel anggota partai anggotane kanthi cara nyulik para perangkat desa kang
komunis Indonesia ing masyarakat. Wong-wong komunis ora gelem dadi kadher uga ndhukung paratine. Krungu
kang ora trima para anggota kadhere dicekel lan ana warta kaya mangkono, wong-wong enom dhusun
dilebokake pakunjaran, ganti males tumindake Pajanganom enggal nyusun strategi kanggo nylametake
masyarakat kanthi cara nyulik para perangkat-perangkat kasugengane para perangkat desa kang ana. Adhedhasar
desa kang ora gelem ndhukung lan dadi kadher partai cuplikan ing dhuwur bisa diweruhi yen wong-wong enom
komunis Indonesia. Dene gegambaran kahanan ing dhusun Pajanganom pungkasane ngungsikake perangkat
ndhuwur sajrone crita kaya mangkene. desa supaya ora diculik anggota PKI.
“Kepareng matur Pak Dhukuh, lan rebat cekap 4.1.3 Ngukum Wong kang Dadi Anggota PKI
kemawon, dalu niki panjenengan boten sare Ngukum wong kang dadi anggota PKI dadi
dalem rumiyin, kula kalihan rencang-rencang sawijine perjuwangan kang dilakokake masyarakat
mrayogakaken wonten papan sanes rumiyin, kanggo numpes organisasi PKI. Dene cara kanggo
ngemuti kawontenan nembe genting,” Endra ngukum wong kang dadi anggota PKI uga maneka werna.
sing dadi pangarepe bocah-bocah enom iku Sajrone cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana
mucuki rembug.
tumindak kang dilakokake kanggo ngukum wong kang
“Terus?”
“Kula kalihan rencang-rencang sampun pados dadi anggota PKI diperang dadi loro. Sapisan, ngukum
papan kangge nyipeng jenengan lan mangke wong kang dadi anggota PKI ing pakunjaran, lan kaloro
dipunkancani sawetawis pemudha, mergi yaiku ndhiskriminasi wong kang dadi anggota PKI ing
sanesipun mangke badhe jagi dhusun,” masyarakat.
“Nyuwun pangapunten Pakdhe, mergi wonten Ngukum wong kang dadi anggota PKI ing
kabar dalu niki badhe wonten gerakan saking pakunjaran dilakokake dening Puterpra. Puterpra ing
tiyang-tiyang PKI badhe nyulik perangkat desa
kene minangkang organisasi resmi panumpes organisasi
ingkang boten dados kadheripun, langkung-
langkung wau sonten tiyang-tiyang Pucang PKI. Puterpra kalebu formal group lan Out-Groupe
mbekta Pakdhe Tandha dhateng Puterpra, organisasi PKI. Dene tumindake Puterpra yaiku
saged kelampah tiyang-tiyang PKI lajeng nglakokake interaksi sosial disosiatif awujud
malis nyulik para pamong desa,” Wardana sing panentangan marang organisasi PKI. Sajrone pakunjaran
keponakane Paidi urun rembug. (Suhindriyo, Puterpra ngukum wong kang dadi anggota PKI kanthi
DL:48, 2015:51).
cara nyiksa para tapol kasebut.
Wong-wong enom dhusun Pajanganom utawa Tumindak nyiksa kang dilakokake Puterpra
ing jaman saiki sinebut karang taruna minangka kalebu sawijine cara kanggo ngukum wong kang dadi
kelompok sosial formal kang dadi outgroupe organisasi anggota PKI. Para tapol kang wis dicekel dening
PKI. Karang taruna dhusun Pajanganom nglakokake masyarakat amarga didakwa dadi anggotane PKI, banjur
interaksi sosial disosiatif marang organisasi PKI jalaran diwenehake menyang puterpra supaya bisa dikunjara.
wong PKI wis gawe ontrang-ontrang ing dhusune. Bab Yen ana anggota PKI kang kecekel lan dipasrahake
kasebut kabukti saka tumindake wong PKI kang arep menyang puterpra, wis bisa diweruhi nasibe yen dheweke
nyulik perangkat desa Pajang amarga ora gelem dadi bakal dieksekusi uga dipateni. Sadurunge para tapol
kadher partai politike. Adhedhasar prekara kasebut, kasebut dieksekusi, ana proses-proses tartamtu kang
karang taruna dhusun Pajanganom nglakokake tumindak mesthi dilakoni dening para tapol. Proses kasebut
disosiatif awujud panentangan marang wong PKI. Dene kayadene seleksi kelas tapol, tapol kang kerep dipindhah-
pindhah papan pakunjarane lan kang paling wigati yaiku puterpra dadi sawijine cara kanggo merjaya tapol kanthi
tapol kang kerep disiksa ing pakunjaran. Kabeh tapol cara ora langsung.
kang dadi tawanane puterpra mesthi nate ngrasakake Papan panggonan urip kang ciyut lan ora
siksane petugas puterpra. Para tapol kerep banget nrima lumrahe jatah mangan para tapol dirasa Pakdhe Tandha
panyiksan fisik saben dinane. luwih-luwih ana kang wis cukup kanggo ngukum lan nyiksa para tapol kang
langsung oncat nyawane utawa mati amarga ora kuwat diadakwa dadi antek-enteke partai komunis Indonesia.
nrima siksa kang dilakokake dening petugas puterpra. Ananging miturut petugas puterpra kang dadi organisasi
Dene gegambaran tumindak panyiksan kang dilakokake panumpese PKI, bab kasebut durung sepira gedhe.
petugas puterpra menyang para tapol sajrone crita kaya Miturut katrangane Pakdhe Tandha sajrone layang kang
mangkene. ditulis kanggo Mbokdhe Tandha uga anake Den Lara ing
omah, jrone pakunjaran kerep dumadi panyiksan fisik
Kejaba jejel riyel nganti angel anggone
mapanake awak uga kudu kuwat ngelih. Cathu liyane kayata digebuki, didhupak, diidak, disabeti
mangan sedina pindho sing saben jatah mung nganggo kabel, dislenget udut utawa listrik. Kabeh
satakir kendhurenan ora wurunga gawe panyiksan mau dilakokake puterpra marang para tapol
ringkihe awak. Ora mokal saben apel esuk lan yen sakirane jawaban para tapol dirasa salah. Kaya rodha
awan akeh sing tiba semaput, kepara akeh sing kang muser, semana uga kahanan ing pakunjaran kang
bablas nyawane oncat saka ragane. Miturute kebak panyiksan. Layang kang dikirim Pakdhe Tandha
Pakdhe Tandha, kahanan tahanan sing jejel
menyang bojo lan anake pancen cetha banget anggone
riyel lan kurang mangan iki mujudake cara
kang wis pancen diatur dening pihak nggambarake kahanan panyiksan ing pakunjaran.
panguwasa kanggo merjaya tapol ora terang- Ora mung tumindak panyiksan kang dilakokake
terangan. dening petugas Puterpra wae kanggo ngukum wong kang
Banjur tekan kapan aku iki ditahan? dadi anggota PKI. Ananging warga desa Pucang, dhusun
Mengkono isine layange Pakdhe Tandha sing Pajanganom uga nglakokake tumindak dhisikriminasi
ditujokake marang Mbokdhe Tandha lan Den kanggo ngukum wong-wong PKI. Tumindak kang
Lara Yanti. Kemangka kejaba kurang mangan
dilakokake warga desa Pucang kalebu sawijine interaksi
lan papane ciyut, sasat saben dina ana tapol
sing kena perlakuan fisik kaya digebuki, sosial disosiatif awujud panentangan. Panentangan kang
didhupak, diidak-idak, disabeti nganggo kabel, dilakokake warga desa amarga anane panentangan politik
dislenget udut utawa listrik. Merga dianggep partai komunis. Partai Komunis kapengin nglakokake
salah anggone mangsuli wae mesthi kena pangowahan sosial kanthi ndhoktrin warga desa Pucang
perlakuan fisik. (Suhindriyo, DL:52, 2015:2). dadi kadher Partai Komunis Indonesia. Mula saka iku
Layang kang dikirim Pakdhe Tandha dina iki warga desa nglakokake interaksi disosiatif awujud
beda saka padatane. Layang kang dikirim dina iki luwih panentangan marang Partai Komunis Indonesia.
martakake ngenani panyiksan kang dilakokake dening 4.2 Wujude Organisasi kang Gegayutan karo PKI
anggota puterpra menyang para tapol aneng pakunjaran. 4.2.1 Barisan Tani Indonesia (BTI)
Para tapol ing pakunjaran kerep ngalami panyiksan fisik. Barisan Tani Indonesia yaiku organisasi tani
Pakdhe Tandha nyritakake yen papan ruwang kanggo kang nduweni sesambungan karo partai komunis
turu lan ngaso ciyut banget, saengga kahanan ing Indonesia (PKI). Barisan Tani Indonesia diripta tanggal
pakunjaran umpel-umpelan uga jejel riyel kaya pitik 25 november 1945. BTI nduweni lelabuhan kanggo
sepuluh dikurungi dadi siji. Kejaba kaya mangkono, ana ngreformasi tanah. Merga nduweni sesambunagn karo
bab kang ndadekake kahanan tapol tansaya rekasa lan wong PKI, Barisan Tani Indonesia pungkasane dilarang
mesakake. Jatah saben manungsa saora-orane mangan lan ditumpes ing taun 1965 (sajrone artikel Wikipedia).
sedina ping pindho lan segane loro/telung enthong, dene Barisan Tani Indonesia dadi sawijine organisasi
ing pakunjaran kahanan kang dilakoni para tapol beda kang ana sajrone cerbung Mandhor Pasar
telung atus suwidak derajat karo kasunyatane. Ing Tandhasridana. Barisan Tani Indonesia minangka
pakunjaran, jatah mangan para tapol sedina ping pindho organisasi Formal Group kang tumata lan nduweni
ning takir segane mung saenthong prasmanan. Bab struktur oganisasi. Barisan Tani Indonesia dadi mitra In-
kasebut ndadekake para tapol ora wareg lan awake Groupe Partai Komunis Indonesia. Amarga BTI nduweni
ringkih amarga ora nduweni daya babar pisan. Mula saka tujuwan kang padha karo organisasi PKI, kaloro
iku, nalika apel tapol wayah esuk lan awan akeh kang organisasi kasebut nglakokake interkasi sosial asipat
semaput merga ora kuwat ngadeg suwe-suwe. Saliyane asosiatif awujud kerja sama. Dene kerja sama kang
iku uga akeh kang nyawane oncat sanalika saka ragane dilakokake kaloro organisasi kasebut yaiku koalisi
sawise semaput. Pancen apa kang dilakokake petugas ngenani bab tetanen. Saka anane koalisi rong organisasi
7
kasebut, ndadekake BTI lan PKI tansaya cooperative cathetan iku bakal didaptarake dadi anggota organisasi
anggone mujudake kekarepan organisasine. tani mitra koalisine PKI. Warga desa Pucang kang ora
BTI sajrone cerbung Mandhor Pasar trima marang tumindake Pakdhe Tandha langsung mara
Tandhasridana dicritakake dadi organisasi tani duweke menyang omahe Pakdhe Tandha lan nyekel dheweke.
wong-wong PKI. Saliyane mbebayani, organisasi kasebut Sawise dicekel, Pakdhe Tandha banjur digawa menyang
disiriki dening masyarakat desa Pucang. Miturute warga, kantor puterpra saperlu ditahan lan diukum.
wong-wong kang melu organisasi Barisan Tani Indonesia
nduweni kekarepan kang padha kaya wong-wong PKI
yaiku ngedegake negara dhewe kanthi landhesan ideologi
4.2.2 Partai Politik Taun 1955
komunis. Mula saka iku warga padha ora seneng yen
Pamilihan umum taun 1955 dadi pamilihan
desane dileboni utawa ana wong kang dadi anggotane
umum sapisanan ing negara Indonesia. Pemilu taun 1955
Barisan Tani Indonesia. Kamangka yen ana wong kang
kerep digayutake minangka pemilu kang luwih
dadi anggota Barisan Tani Indonesia, enggal dicekel lan
demokratis tinimbang pemilu liyane ing Indonesia.
diwenehake menyang puterpra saperlu bisa diukum.
Pemilu taun 1955 nuwuhake 4 partai politik gedhe yaiku:
Warga nduweni pamikiran, yen organisasi BTI kuwi asile
Masyumi, PNI, NU lan PKI. Ing mangsa taun 1950-1959
digawe ndhukung wong-wong PKI jrone ndhongkel tata
kerep sinebut dadi mangsa jayane partai politik. Bab
tentreme negara Indonesia lan kapengin ngedegae negara
kasebut jalaran partai politik nduweni peranan kang
dhewe kanthi landhesan ideologi komunis. Kaya cuplikan
wigati tumrap panguripane negara lumantar sistem
ing ngisor iki kang nggambarake kahanane Pakdhe
parlementer. Sistim partai politik kang akeh ora bisa
Tandhasridana dicekel warga desa pucang amarga dadi
lumaku kanthi becik, kamangka partai politik ora bisa
anggota Barisan Tani Indoenesia.
nglakokake tugase kanthi pener. Merga kahanan kasebut,
“Salahku apa… salahku apa…” Pakdhe pambangunan ora bisa lumaku kanthi apik uga. Masa
Tandha mbengok-mbengok satengah nangis. demokrasi parlementer dipungkasi kanthi dekrit 5 Juli
“Salahmu apa Dohrun… lehmu nyatheti wong- 1959 kang dadi sesulih mangsane demokrasi terpimpin
wong kokajak utang rabuk jebule kok
(sajrone artikel Wikipedia).
dadekake anggota BTI kuwi apa ora arep
nyemplungake nraka wong akeh, hai!” Cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana
Nyadigenya mbengok sero. anggitane Suhindriyo uga nyritakake kahanan desane
“Aku ora nyathetake apa-apa, aku ora ngerti sawise kagiyatan pilihan umum taun seket lima. Kahanan
apa-apa…” desa dadi ora gayeng sawise pilihan umum seket lima.
“Ngapusi. Kowe arep golek pengikut lehmu Kabeh mau jalaran saben wong nduweni pilihan kanggo
arep ndhongkel negara. dhasar ora mangan namtokake partai politik endi kang bakal dheweke pilih.
agama. Atheis. Lehmu selat neng nglanggar
Perkara kasebut ndadekake akeh wong kang salah paham
kuwi ming nggo nutupi lehmu dadi anggota
PKI ta.” merga pilihane ora padha kaya pilihane dheweke. Dene
“Ora, ora. Aku dudu anggota PKI.” gegambaran kahanan kasebut sajrone crita kaya
(Suhindriyo, DL:47, 2015:51). mangkene.
Barisan Tani Indonesia pancen ditolak dening “Rasaku bar pilihan umum taun seket lima ki
warga desa pucang amarga dadi In-Groupe organisasi kahanan masyarakat kene iki dadi bubrah kok
PKI. BTI wis kabukti dadi mitra koalisi Partai Komunis Pet. Olehe ora bubrah piye, merga mung beda
Indonesia sajrone bab tetanen. Dene organisasi apa wae pilihan. Si Mardi makne cilik Rudita kuwi
nggathok nyang bulan bintang, terus si
kang nduweni sesambungane karo PKI mesthi ditolak
Jayapusat nyatu nyang palu arit, banjur si
dening warga desa Pucang. Bab kasebut kabukti saka Larno milih bantheng nyruduk, njur srawunge
tumindake warga desa Pucang kang nyekel Pakdhe dha kurang semanak. Kamangka nalika
Tandhasridana. Pakdhe Tandha kang dadi koordinator ngadhepi kamardikan nglungakake Jepang
utang-utangan rabuk pari wis dituduh warga dadi anggota saka Indonesia, wah, rukun tanpa padudon,”
Barisan Tani Indonesia duweke wong-wong PKI. Miturut (Suhindriyo, DL:48, 2015:2).
katrangane warga desa Pucang, Pakdhe Tandha wis Pilihan umum taun seket lima pancen dadi
ndaptarake para warga dadi anggota BTI lan ndhukung sarana demokrasi tumrape partai politik uga masyarakat.
kagiyatane wong-wong PKI. Pandhakwane warga desa Kanggone partai politik, pilihan umum dadi Sarana
Pucang marang Pakdhe Tandha adhedhasar cathetan pambukten yen partai politike paling digdaya lan unggul.
warga desa Pucang kang utang rabuk pari menyang Mula saka iku saben partai politik nduweni strategi lan
Pakdhe Tandha bakal disetorake menyang PKI. Sawise cara dhewe-dhewe kanggo menangake pilihan umum.
disetorake menyang wong PKI, jeneng kang aneng Dene cara kanggo menang uga gumantung saka kadher
kang maju uga partai politik kang nyengkuyung Perkara kasebut dilakokake Gerwani amarga masyarakat
dheweke. Bisa kanthi cara jujur, uga bisa migunakake wis wani nyekeli wong-wong PKI banjur diwenehake
cara kang ora jujur. Pirembugan kang dilakokake warga menyang puterpra. Wong-wong PKI kang dicekel lan
dhusun Pajanganom ngrembug kahanan desane kang dadi dikunjara, dening Puterpra disiksa lan diplasara
bubrah sawise kagiyan pilihan umum taun seket lima. sadurunge dieksekusi. Adhedhasar tumindake petugas
Adhedhasar cuplikan ing nduwur bisa diweruhi yen Puterpra kasebut, wong-wong PKI nduweni kekarepan
kabeh perkara mau jalaran saka bedane milih partai males tumindake para Puterpra. Dene kang dadi target
politik ing kagiyatan pilihan umum taun seket lima. yaiku para jenderal-jenderal puterpra. Jenderal-jenderal
Pancen kagiyatan pilihan umum ora ana unsure Puterpra didadekake target dening wong-wong PKI
pamaksan, kabeh gumantung saka ati nuranine dhewe- amarga nduweni kekarepan yen wis nyulik komanadane,
dhewe kanggo namtokake partai politik ngendi kang para anggota Puterpra dadi wedi lan ora wani nyekel uga
dheweke pilih. Saliyane ndeleng lan mbandingake visi nyiksa wong-wong PKI. Para jenderal kang wis dicekel
lan misi saben partai politik, uga ana wong kang dening wong PKI banjur dieksekusi dening Gerwani.
ngarepake serangan fajar yen kapengin dheweke milih Gerwani pancen ditugasake kanggo ngeksekusi para
partai politike. jenderal-jenderal Puterpra kang wis kecekel. Jrone
Saben wong bebas milih partai politik ngendi ngeksekusi, Gerwani misuwur karo kawengisane lan ora
kang bakal dheweke pilih. Bab kasebut bisa dideleng nduweni rasa welas babar pisan. Gegambaran kahanan
saka cuplikan ing ndhuwur. Mardi, makne Rudita luwih kasebut bisa dideleng ing cuolikan ngisor iki.
milih partai bulan bintang, banjur Jayapusat luwih remen
“Who lha, jarene jendral-jendral diculik, terus
partai palu arit, dene Larno dhewe milih partai bantheng dipateni, mayite dilebokake sumur Lubang
nyrudug. Saka bedane pilihan saben wong pancen wis Buaya neng Jakarta,” Rudita mbingkem lambe,
lumrah. Jalaran saben wong nduweni pamikiran dhewe- meh wae ketrucut guneme. Arep kandha nek
dhewe kena ngapa kok milih partai politik kasebut wis krungu werta iku. Merga dheweke ngerti
tinimbang partai liyane. Ananging saka bedane milih werta iku saka Koran Kedaulatan Rakyat sing
partai politik kasebut ndadekake kahanan ing dhusun dadi diwaca awan mau. Ananging Rudita njarak,
api-api durung ngerti, mula banjur kandha,
ora guyup rukun kaya sadurunge pilihan umum taun
“Jenderal kok bisa diculik, sing nyulik
seket lima. Kahanan dhusun dadi bubrah lan srawunge sapa,ora dikawal apa?” Rudita mangsuli karo
warga ora kaya padatane. Yen sadurunge pilihan taun nerusake nyapu latar.
seket lima warga kerep kumpul ing gubuge wong lan “Sing nyulik wong PKI, banjur dipateni nggo
ngrembug ngenani kahanan jrone desane, dene saiki dadi cara dicukil mripate, disilet awake,”
arang kumpul lan sesrawungan. “Sing nyileti ro nyukil matane ya wong PKI?”
Kabeh mau ora uwal saka pangaribawane “Iya, sing jenenge Gerwani,”
“Gerwani iki lanang apa wedok,”
pilihan umum taun seket lima. Nadyan satenane para
“Gerwani iki udu uwong, ning organisasi
warga sadurunge ana kagiyatan pilihan umum taun seket wanitane PKI, kejem-kejem wonge,” clathune
lima bisa sinebut warga kang guyup rukun, adhem ayem Dani karo mlebu omah. (Suhindriyo, DL:48,
lan rasa kakluwargaane dhuwur. Rasa guyup rukun lan 2015:51).
gotong royong jrone warga bisa kabukti nalika jaman Pirembugan kang dilakokake Dani lan Rudita
penjajahan mungsung negara Jepang. Warga desa padha pancen ngrembug ngenani kahanane para jenderal kang
gotong royong kanggo mulihake Jepang menyang dicekel wong PKI. Satenane Rudita wis ngerti bab warta
negarane lan mardikakake negara Indonesia saka para jenderal kang diculik banjur disiksa wong PKI saka
penajajah. Rukune para warga wis bisa ngobong Koran Kedaulatan Rakyat. Nadyan kaya mangkono,
semangate warga desa kanggo ngusir Jepang saka negara dheweke tetep ngrongokake kanthi tumemen critane Dani
ndonesia. Ananging sawise kagiyatan pilihan umum taun saperlu ngurmati kancane kuwi. Miturut andharane Dani,
seket lima, kahana desa dadi bubrah. Kabeh mau ora para jenderal akeh kang dicekel, dipateni banjur mayite
uwal saka pangaribawane pilihan umum taun seket lima dilebokake sumur Lubang Buaya ing Jakarta. Wong PKI
lan partai politik kang ana. tugase mung nyekel para jenderal. Dene kang tugase
4.2.3 Gerwani nyiksa lan merjaya para jendral yaiku para Gerwani. Bisa
Gerwani sajrone cerbung Mandhor Pasar dingerteni yen Gerwani iku organisasi kumpulane wong
Tandhasridana dicritakake dadi sawijine organisasi wedok-wedok kang kalebu anggota PKI.
wanita mitra koalisine Partai komunis Indonesia. Sajrone Tugase Gerwani yaiku nyiksa lan merjaya para
koalisi, Gerwani nduweni tugas kanggo merjaya para jenderal. Tumindake para Gerwani anggone nyiksa lan
jenderal kang wis dicekel dening wong-wong PKI. merjaya para jendral pancen wengis banget. Jenderal-
9
jenderal Puterpra kang wis dicekel dening gerwani “Nek jarene Mas Klina, Slamet kuwi jarene
mripate dicukili lan awake disileti. Kabeh panyiksan tokoh Lekra. Lembaga Kesenian Rakyat,
kang dilakokake dening Gerwani minangka wales duweke PKI.”
“Lik Tuginem, bojone Lik Slamet, melu ditahan
dendam saka tumindake Puterpra anggone nyiksa wong-
ora, dheweke rakya seniwati kethoprak ta?”
wong PKI ing kunjara. Mula saka iku nadyan para “Ora kok.” (Suhindriyo, DL:50, 2015:2).
jenderal ngadhuh lan njaluk ngapura supaya bisa
dibebasake, dening Gerwani ora digape lan luwih Pirembugan kang dilakokake Lik Slamet lan
ndadekake para Gerwani tansaya wengis anggone nyiksa Rudita ngrembug ngenani wartane Slamet kang ditahan
para jenderal. Pancen perjuwangane masyarakat mungsuh Puterpra. Miturut katrangane Mas Klina kang dadi
PKI bisa sinebut rekasa lan ora gampang. Kabeh mau petugas Puterpra, Slamet didakwa dadi tokoh Lembaga
kudu ditebus kanthi perjuwangan kang makantar-kantar Kesenian Rakyat utawa Lekra duweke wong PKI. Slamet
supaya bisa kasembada anggone numpes wong PKI. Bab kang saben dina ora kari ndelok pagelaran kethoprak
iku kabukti saka anane organisasi Gerwani jrone cerbung tobongan Mertibudaya, dianggep dadi sawijine tokoh
Mandhor Pasar Tandhasridana kang dadi sawijine Lekra. Kabeh mau ora uwal saka kahanane kethoprak
organisasi PKI kang kudu ditumpes dening masyarakat. tobongan Mertibudaya kang diduweni wong PKI.
Saliyane iku saperangan paraga uga panjake dadi anggota
4.2.4 Lembaga Kesenian Rakray (Lekra)
Lekra duweke PKI. Mulane Slamet katut dicidhuk dening
Cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana
Puterpra amarga dheweke kerep ndelok pagelaran
anggitane Suhindriyo uga ngemot bab organisasi
kethoprak tobongan Mertibudaya duweke wong PKI.
Lembaga Kesenian Rakyat utawa Lekra. Lekra jrone
Merga saking seringe ndelok, Slamet dianggep tokoh
cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana dicritakake
Lekra kang lagi ngontrol pangrembakane kesenian
minagka organisasi formal group bab kabudayan lan seni.
kethoprak tobongan Mertibudaya. Nadyan bojone Slamet
Saliyane iku, Lekra uga dadi in-groupe Partai Komunis
uga dadi seniwati kethoprak, ananging dheweke ora
Indonesia. Lekra nglakokake koalisi karo PKI ngenani
ditahan kayadene Slamet. Bab kuwi jalaran bojone
bab budaya lan seni. Anggota Lekra akeh-akehe saka
Slamet ora dadi paraga ing pagelaran kethoprak tobongan
wong seniman, seniwati, sejarahwan, budayawan lan
Mertibudaya. Mula saka iku bojone Slamet uwal saka
sapungalane. Organisasi Lekra dicritakake ngangkat seni
paukuman.
drama mligine kethoprak. Ananging organisasi Lekra
Pancen yen dideleng saka kacamata wong
jrone desa Pucang ditolak dening masyarakat. Bab
umum, apa kang dilakokake Lekra pancen apik. Bab
kasebut jalaran Lekra minangka organisasi formal group
kuwi kabukti saka Lembaga Kesenian Rakyat kang gelem
kesenian rakyat mitra koalisine organisasi PKI. Dene
nguri-nguri budaya lan seni Jawa. Ora mung pagelaran
warga desa Pucang lagi ngupaya lan merjuwangake
kethoprak wae, nanging uga seni sastra liya kayata
numpes partai komunis kasebut. Mula saka iku, lembaga
geguritan, seni tetembangan lan sapanunggalane. Kabeh
kesenian rakyat utawa Lekra ditolak dening masyarakat.
tumindak kang dilakokake Lekra pancen kudu ditiru
Perkara kuwi kabukti saka dicekele Slamet kang
dening masyarakat. Apa maneh ing jaman sarwa modern
didakwa dadi anggota tokoh Lekra. Slamet kang seneng
kaya saiki, bab budaya lan seni tradhisional wiwit
bab budaya mligine seni kethoprak kerep ndelok
ditinggalake dening masyarakat. Akeh kang ngomong
pagelaran kethoprak tobongan Mertibudaya duweke
yen budaya kuwi wis kuna lan katinggalan jaman. Jan-
wong PKI. Saliyane kethoprak tobongan Mertibudaya
jane budaya lan seni bisa didadekake idhentitas negara
diduweni wong PKI, saperangan gedhe paraga uga
lan dadi titikan kang mligi saka negara liya. Ananging
panjake kethoprak dadi anggota PKI. Mula ora gumun
yen budaya lan seni kasebut ora diuri-uri dening
yen Slamet uga katut dicekel dening Puterpra amarga
masyarakate dhewe, budya uga seni kasebut bakalan
dheweke kerep ndelok pagelaran kethoprak tobongan
cures. Iku wis kabukti saka tari Reog Ponorogo kang meh
Mertibudaya. Slamet didakwa dadi sawijine tokoh Lekra
diakoni dadi sawijine budaya asli negara Malaysia. Dene
kang lagi ndelok pangrembakane seni kethoprak
satenane Reog Ponorogo kuwi budaya asli saka kutha
tobongan Mertibudaya duweke wong PKI. adhedhasar
Ponorogo.
kahanan kasebut, Slmaet dicidhuk dening Puterpra. Dene
gegambaran kahanan kasebut bisa dideleng ing cuplikan 4.2.5 Puterpra
ngisor iki. Puterpra sajrone cerbung Mandhor Pasar
Tandhasridana digambarake minangka organisasi kang
“Ana werta anyar, jarene Lik Slamet mau esuk mligi kanggo numpes partai komunis Indonesia. Bab
didhawuhi apel nyang panewon terus langsung kasebut jalaran PKI nduweni kekarepan ndhongkel tata
ditahan ora oleh bali.”
tentreme negara lan kapengin ngedegake negara dhewe
“Lho, kok…”
kanthi landhesan ideologi komunis. Petugas Puterpra
sajrone cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana diperang keamanan negara, tuladhane njaga daerah territorial
dadi rong golongan. Sapisan, petugas puterpra perangan wilayah Indonesia. Banjur ana Polisi kang tugase ngadili
kantor kang tugase nginput dhata lan ngelola wong-wong kang nglakokake tindak pidana, tuladhane
administrasi. Kaloro, petugas puterpra perangan lapangan nyolong, merjaya lan sapiturute. Dadi yen dibandingake
kang tugase nyekel, nahan, nyiksa lan ngeksekusi para organisasi kang tugase ngamanake negara pancen luwih
tapol. Kaya cuplikan ing ngisor iki kang bakal maju jaman saiki lan luwih jangkep tinimbang rikala
njlentrehake puterpra mingangka organisasi kang semana kang mung ana organisasi Puterpra.
nduweni tugas nyekel wong-wong kang ana 4.3 Gayute Fakta Sejarah sajrone Cerbung Mandhor
sesambungane karo partai komunis Indonesia. Dene Pasar Tandhasridana karo Bebrayan
cuplikane kaya mangkene.
“Kae arep digawa nyangdi Lik?” clathune 4.3.1 Pahlawan Indonesia
Rudita marang Satiman Cepet. Rumangsa Cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana
ditungka lakune dening keponakane iku anggitane Suhindriyo kang gayutake critane karo fakta
Satiman banjur noleh, terus mbarengi lakune
sejarah uga nyritakake bab pahlawan Indonesia. Para
Rudita.
“Nyang Gedongan, nyang kantor Puterpra pahlawan Indonesia kang dicritakake sajrone cerbung
Panewon Moyudan,” Satiman mangsuli lirih. Mandhor Pasar Tandhasridana yaiku W.R. Soepratman,
(Suhindriyo, DL:48, 2015:2). Jentu, lan Jendral Urip Sumoharjo.
Gegayutane Pahlawan Indonesia WR
Kahanan desa Pucang kang rame sawise Pakdhe
Soepratman sajrone cerbung Mandhor Pasar
Tandha diseret lan dicekel warga desa Pucang ndadekake
Tandhasridana mula bukane dicritakake nalika Pak Paidi
Rudita bingung. Kanggo ngilangake rasa bingunge,
ya Bapake Rudita kang bebara bakulan abrag wesi nganti
Rudita banjur takon menyang Satiman kang wis dianggep
tekan daerah Purworejo iring wetan, laladan Kaligesing,
kaya Pak Lik e dhewe. Miturut katrangane Satiman,
kelurahan utawa desa Somangari, dhusun Trembelang.
Pakdhe Tandha kang diseret metu saka omahe lan dicekel
Pancen saben bebara bakulan, Pak Paidi kerep nulis
warga mula bukane merga pandakwane warga kang
kedadeyan utawa crita sejarah kang aneng papan
nganggep Pakdhe Tandha dadi anggota partai komunis
dheweke bakulan. Banjur cathethan anggone bebara
Indonesia. Jenenge warga kang utang rabuk menyang
bakulan rikala semana, dicritakake menyang anake yaiku
Pakdhe Tandha banjur disetorake dadi anggota Barisan
Rudita. Kaya perangan cathetane Pak Paidi nalika bebara
Tani Indonesia duweke wong-wong PKI. adhedhasar
bakulan ing desa Somangari, dhusun Trembelang kang
prekara kuwi, para warga kang kalap banjur nyekel
ana sesambungane karo pahlawan Indonesia yaiku WR
Pakdhe Tadha saka omahe. Sawise warga kasil nyekel
Soepratman. Ing cathetane Pak Paidi dicritakake
Pakdhe Tandha, banjur Pakdhe Tandha digawa menyang
menyang Rudita yen ing desa Somangari, dhusun
kantor puterpra Panewon Moyudan. Pakdhe Tanda
Trembelang, WR Soepratman dilairake. Banjur Pak Paidi
digawa menyang kantor Puterpra jalaran Puterpra
uga nyritakake kepriye mula bukane kok bisa
minangka sawijine organisasi kang tugase numpes wong-
dijenengake WR Soepratman. Dene cuplikan sajrone crita
wong PKI. Mula saka iku, yen warga nduweni inpormasi
kaya mangkene.
ngenani papan dununge wong PKI utawa kasil neyek
wong PKI, enggal-enggal bisa digawa menyang kanor Tekan wayahe mbabar, lair ponang
Puterpra. Saka kantor puterpra, wong kang didakwa lanang lan sawise puput banjur diparingi asma
anggota PKI banjur diintrogasi lan ditamtokake kelas Wage, nunggak semi karo dina kelairane yaiku
tahanan dening Puterpra. Saka cuplikan iki bisa diweruhi Kemis Wage. Wetara rong sasi candhake,
Senen nggendhong Wage ninggalake
yen Puterpra minangka sawijine organisasi kang tugase
Trembelang bali menyang Jatinegara, Jakarta.
numpes wong PKI. Ing Jatinegara iki bayi cilik Wage ditambahi
Tugase Puterpra rikala semana pancen wigati jeneng Soepratman.
banget kanggo njaga katentremane warga negara. Pranyata Wage ora mung pinter
Saliyane iku Puterpra uga kudu bisa ngayomi masyarakat sekolahe, nanging uga wasis main drama lan
supaya lingkungan warga dadi adhem ayem lan gayeng. mahir mainake biola. Kewasisane nyekel
paraga Rudolf ing permainan drama dadi
Kahanan keamanan negara saiki pancen beda yen
lantaran jenenge ditambahi nganggo jeneng
dibandingake karo jaman semana. Yen jaman semana tokoh ing drama iku dadi Wage Rudolf
kang tugase njaga keamanan negara lan ngayomi Soepratman. (Suhindriyo, DL:42, 2015:51)
masyarakat mung diwenehake menyang Puterpra, dene
Yen ngomongake Wage Rudolf Soepratman,
jaman saiki tugas kuwi wis diperang dhewe-dhewe. Ana
mesthi ora bisa uwal saka lagu kebangsaan Indonesia
Tentara Nasional Indonesia (TNI) kang tugase njaga
11
Raya. Indonesia Raya minangka lagu kang diripta dening saka Jawa, Madura, Sumatra, Sulawesi lan
Wage Rudolf Soepratman nalika jaman penjajahan Maluku mecungulake tokoh-tokoh wigati
Walanda. Wage Rudolf Soepratman kang nduweni jiwa Muhammad Tabrani, Sumarto, Jamaludin,
seniman ndadekake dheweke wasis main musik mligine Suwarso, Paul Pinontoan, Yan Toule
biola. WR Soepratman kang sekolahe oleh pendidikan Soulehuwei, Hamami, Sanusi Pane, lan
Sarbaini. Para tokoh mau asring ngadani
cara kulonan, ora ndadekake rasa nasionalisme marang
patemon ing gedhung Langen Siswa
negarane dadi luntur. Jiwa patriotisme kang diduweni (besuke dijenengi Gedung Sumpah
Soepratman bisa sinebut gedhe lan kuwi kabukti saka Pemuda) kang dumunung ing jalan
pamikire Soepratan kang kapengin ngripta lagu Kramat Raya nomor 106. (Suhindriyo,
kebangsaan Indonesia kang wektu kuwi urung ana. DL:43, 2015:2).
Merga jaman semana kahanan negara morat-marit lan
Anane Kongres Pemuda I sasi Mei taun
isih dicekel para colonial Walanda, Soepratman ora bisa
1926 dadi sawijine dalan kanggo mardikakae
obah lan ngenalake lagu Indonesia raya asil reriptane
negara Indonesia. Kongres Pemuda I ditekani
marang warga pribumi.
dening para wiranom saka daerah-daeah ing
Sesambungan pahlawan WR Soepratman
sajrone cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana Indonesia, tuladhane Jawa, Madura, Sumatra,
anggitane Suhindriyo pancen wigati banget tumrap Sulawesi lan Maluku. Banjur saka anane Kongres
bebrayan modern kaya saiki. Lumantar cerbung Mandhor Pemuda I, uga mecungulake tokoh-tokoh kayadene
Pasar Tandhasridana, masyarakat bisa ngreti crita Muhammad Tabrani, Sumarto, Jamaludin, Suwarso,
sejarah laire WR Soepratman. Ora mung iku wae, para Paul Pinontoan, Yan Toule Soulehuwei, Hamami,
mudha-mudhi uga bisa ngreti kepriye perjuwangane WR Sanusi Pane, lan Sarbaini. Para tokoh-tokoh kasebut
Soepratman anggone merjuwangake lagu kebangsaan asale uga saka daerah-daerah. Banjur ngumpul
Indonesia Raya dadi lagu kebangsaan Indonesia. nyawiji dadi siji saperlu ngrembag kahanan ing
Semangat juwang kang diduweni WR Soepratman bisa negarane lan nduweni kekarepan kanggo
didadekake tuladha tumrap bocah jaman saiki supaya ora mardikakae negara Indonesia saka tangan penjajah.
gampang nglokro. Anane cerbung Mandhor Pasar Para tokoh kasebut ngumpul lan nyawiji
Tandhasridana kang critane digayutake bab pahlawan dadi siji ing gedhung Langen Siswa utawa ing
WR Soepratman nduweni kekarepan supaya pamaca jaman saiki misuwur karo gedhung Sumpah
remen nyinaoni lan kapengin ngreti crita perjuwangan Pemuda. Gedhung Sumpah Pemuda dhewe papan
para pahlawan rikala semana. Saliyane iku, kanthi maca panggonane aneng jalan kramat raya nomor 106,
lan nyinaoni bab sejarah bisa dadi sawijine apresiasi Jakarta. Nadyan satenane Kongres Pemuda I uga
marang para pahlawan kang ndadekake Indonesia diawasi kagiyatane saka kolonial Walanda saka
Mardika nganti kaya saiki.
adohan, ning para tokoh-tokoh saka daerah ora
4.3.2 Crita Sejarah Indonesia nggape kahanan kasebut. Para tokoh kang teka ing
Cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana Kongres Pemuda I tetep nglakokake Kongres
anggitane Suhindriyo uga gayutake critane karo Pemuda I. Banjur asil saka Kongres Pemuda kang
crita sejarah Kongres Pemuda I lan II. Ing cerbung sapisanan yaiku pidato kang ngrembug ngenani
dicritakake nalika Rudita mbacutake maca cathetan wigatine Indonesia dadi siji lan nyatu. Saliyane iku
bebara bapake. Jrone cerbung dicritakake yen uga diandharake ngenani upaya kanggo nguwatake
cathetane Bapake Rudita uga nyritakake bab rasa persatuwan kang kudu tuwuh jrone
Kongres I lan II. Adhedhasar cathetane Pak Paidi, kapentingan golongan, basa lan agama. Kang
jrone Kongres Pemuda I nuwuhake para nom- pungkasan yaiku ngrembug ngenani basa lan
noman saka daerah-daerah kang nyawiji dadi siji kesusastraan Indonesia ing dina tembe.
kanggo mardikakake negara Indonesia. Saka anane Sesambungan crita sejarah ing cerbung
Kongres Pemuda I uga bisa nuwuhake tokoh-tokoh Mandhor Pasar Tandhasridana anggitane Suhindriyo
wigati kang bisa dadi patuladhan ing bebrayan ngenani Kongres Pemuda I lan II pancen bisa
saiki. Dene gegambaran anane Kongres Pemuda I dijupuk paedahe. Dene ing bebrayan kang sarwa
sajrone crita kaya cuplikan ing ngisor iki. modern kaya saiki, para mudha lan mudhi kudune
Sasi Mei 1926 dumadi Kongres bisa nyonto tuladha laku utama kang wis
Pemuda Kapisan ing Jakarta. Kongres dilakokake dening para pahlawan jaman semana.
pemudha kang diestreni para wiranom Bab kasebut bisa diwiwiti saka ngecagake asil
Kongres Pemuda II ngenani “Sumpah Pemuda”. lan padhusunan, ananging uga nyrambah gigiran gunung
Sumpah pemuda yen dicagake lan dilakokake apadene pegunungan. Saka olehe adol abrag nganti
kanthi pener bisa ndadekake bangsa Indonesia gigiran gunung utawa pegunungan, Pak Paidi bisa meruhi
tansaya maju lan makmur. Kabeh mau amarga rasa candhi-candhi saben daerah-daerah. Ora mung siji-loro,
sadhar lan tresna marang negarane dhewe kang ananging nganti puluhan candhi kang diweruhi Pak Paidi.
diolehake saka ngecagake sumpah pemuda. Pancen Bareng anake Pak Paidi wis gedhe, banjur dicritakake
yen diwaspadakake, para mudha lan mudhi jaman crita bebarane rikala semana kang meruhi maneka werna
saiki tansaya ndrawasi. Akeh mudha-mudhi kang candhi ing saben daerah dheweke dodolan abrag wesi.
ngonsumsi narkoba, remen karo budaya hedoisme, Saliyane weruh bab candhi-candhi, Pak Paidi uga
mangerteni bab mitos/legenda kang ana gayutane karo
anane pornografi, nglakokake tumindak asusila wis
candhi kasebut. Pancen bisa dingerteni yen Candhi
dadi warta saben dina ing televisi. Kabeh mau
minangka bangunan sakral kang kebak crita jrone
merga para mudha-mudhi kang kurang nduweni
pangriptane. Kaya crita pangriptane candhi prambanan
jiwa nasionalis lan ora ngecakake sumpah pemuda
kang ana gayutane karo Dewi Lara Jonggrang kang
kanthi pener. Samesthine para mudha-mudhi ing
disabda dadi reca dening Bandungbandawasa kanggo
jaman kang sarwa modern kaya saiki kudu bisa njangkepi sewu candhi. Kanggo ngerteni candhi apa wae
ngecagake jiwa sumpah pemudha kanthi tumemen. kang ditemoni Pak Paidi nalika bebara dodol wesi, bisa
Perkara ngecakake jiwa sumpah pemuda dideleng ing cuplikan ngisor iki.
bisa ditindakake kanthi cara kang paling cilik
dhewe yaiku Sinau kanthi becik, ngecakake “Akeh banget, sing dakngerteni wae ing
papan-papan anggonku bebara, wah jan akeh
unggah-ungguh ing bebrayan, tresna budayane temenan. Neng dhaerah Magelang wae kejaba
dhewe, lan sapiturute. Kanthi cara mangkono, Candhi Borobudur karo Mendut ing
perjuwangan kang dilakokake para mudha-mudhi Kecamatan Borobudur lan Pawon ing
ing jaman rikala semana ora muspra lan mung dadi Kecamatan Mungkid, uga ana Candhi Canggal
crita sejarah wae. Kabeh perjuwangan kang utawa Gunungwukir ing Kecamatan Ngluwar,
ana Candhi Ngawen ing Kecamatan Salam,
dilakokake para pejuwang mesthi nduweni paedah terus Candhi Lumbung, Candhi Asu, Candhi
lan ilmu kang bisa dijupuk uga dicagake ing Bubrah ing Kecamatan Dukun lan ing
bebrayan. Mula saka iku cerbung Mandhor Pasar Sawangan, apadene Candhi Umbul ing
Tandhasridana anggitane Suhindriyo kang Kecamatan Grabag,”
nggayutake critane karo crita sejarah Kongres “Enggih,”
“Candhi Asu, Lumbung lan Bubrah iku
Pemuda I lan II pancen apik lan bisa ngelingake dumunung ing dhusun Sengi, pinggire Kali
para mudha-mudhi jaman saiki ngenani Tingsing. Neng kono uga ana basemen Candhi
perjuwangane jaman semana kanggo nggayuh Kajangkasa sing miturut para ahli jarene
kamardikan. biyene gedhene bangunane ngluwihi Candhi
Borobudur,”
4.3.3 Kabudayan Indonesia “Lha terus,”
Indonesia duwe kabudayan kang akeh banget. “Candhi iku hancur lan bubrah merga keblebeg
Saben daerah mesthi duwe budaya kang dadi titikan lahar Gunung Merapi temah mung kari
pambeda saka daerah liyane. Saka anane budaya kang basemene utawa bebature. (Suhindriyo, DL:45,
maneka werna, bisa ndadekake Indonesia tansaya 2015:2).
multicultural. Sawijine kabudayan ing Indonesia yaiku Bebarane Pak Paidi anggone dodolan abrag wesi
ngenani budaya Jawa. Wong Jawa nduweni budaya kang kang nganti gigiran gunung utawa pegunungan
akeh lan werna-werna, tuladhane Candhi, seni ndadekake dheweke weruh papan panggonan candhi-
tetembangan, lan ngelmu petung. Cerbung Mandhor candhi kang aneng pulau Jawa. Ora mung siji-loro
Pasar Tandhasridana anggitane Suhindriyo kang candhi, ananging Pak Paidi bisa nemoni nganti puluhan
gayutake fakta sejarah karo bebrayan uga ngemot bab candhi kang wujude cilik utawa gedhe. Yen
kabudayan Indonesia mligine ngenani Candhi-candhi, diwaspadakake kanthi tumemen, akeh wong kang mung
seni tetembangan lan ngelmu petung. ngerteni Candhi Borobudur uga Candhi Prambanan ing
Cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana Indonesia. Dene satenane Candhi ing Indonesia iku akeh
anggitane Suhindriyo kang kapacak ing majalah Djaka banget. Bab kasebut bisa dibuktikake jrone andharane
Lodhang uga gayutake crita sambunge karo crita budaya Pak Paidi kang crita menyang anake ngenani bab Candhi-
Jawa ngenani Candhi-candhi. Ing cerbung dicritakake candhi. Miturut andharane Pak Paidi, ing daerah
yen Pak Paidi ora mung bebara dodolan abrag ing desa magelang saliyane ana Candhi Borobudur karo Mendut
13
ing Kecamatan Borobudur lan Pawon ing Kecamatan Adhedhasar asile njlentrehake wujud lan
Mungkid, uga ana Candhi Canggal utawa Gunungwukir gegambarane perjuwangan mungsuh PKI sajrone cerbung
ing Kecamatan Ngluwar. Ana Candhi Ngawen ing Mandhor Pasar Tandhasridana anggitane Suhindriyo
Kecamatan Salam, banjur Candhi Lumbung, Candhi Asu, kanthi tintingan sosiologi sastra bisa didudut telung
Candhi Bubrah ing Kecamatan Dukun lan ing Sawangan, perangan. Perangan sepisan yaiku wujude perjuwangan
apadene Candhi Umbul ing Kecamatan Grabag. masyarakat mungsuh PKI kang kinandhut sajrone
Adharane Pak Paidi kang nyritakake maneka cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana. Perangan
werna candhi menyang anake wis dadi bukti yen candhi sepisan mau diperang dadi telung perjuwangan, yaiku 1).
ing Indonesia ora mung Candhi Borobudur lan Mbrastha organisasi PKI, 2) Ngayomi warga saka PKI,
Prambanan wae. Ananging isih ana candhi-candhi liya lan 3) Ngukum wong kang dadi anggota PKI.
kang ora kalah apik lan kebak crita mitos/legenda jrone Perjuwangane masyarakat mungsuh PKI sajrone cerbung
pangriptane. Kaya sawijine tuladha ngenani basemen Mandhor Pasar Tandhasridana mujudake kaca pangilon
Candhi Kajangkasa. Miturut Pak Paidi, Basemen Candhi marang kedadeyan kang nyata lan urip ing bebrayan
Kajangkasa kuwi gedhe bangunane ngluwihi Candhi masyarakat rikala semana.
Borobudur. Dene sasuwene iki wong-wong mung weruh Kapindho, panliten iki njlentrehake wujude
yen Candhi kang bangunane gedhe ing Indonesia ya organisasi kang gegayutan karo PKI sajrone cerbung
mung Candhi Borobudur lan Prambanan wae. Mandhor Pasar Tandhasridana anggitane Suhindriyo.
Saka andharane Pak Paidi wis bisa dadi bukti Wujude organisasi kang gegayutan karo PKI sajrone
yen satenane isih ana Candhi kang luwih gedhe cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana ana limang
tinimbang Candhi Borobudur lan Prambanan. Ning perangan, yaiku 1) Barisan Tani Indonesia (BTI), 2)
emane wujud Candhi Kajangkasa wis ora bisa dideleng Partai politik taun 1955, 3) Gerwani, 4) Lembaga
maneh. Kabeh mau jalaran Candhi Kajangkasa wis Kesenian Rakyat (Lekra), lan 5) Puterpra. Kalima
bubrah lan rusak merga keblebeg lahar Gunung Merapi organisasi kang wis dijlentrehake ing andharan minangka
lan mung kari basemen uga bebature wae. Pancen budaya wujud anane organisasi ing jaman semana. Dene saka
Jawa rikala semana isih nagnut agama Hindu kang kalima wujud organisasi sajrone cerbung Mandhor Pasar
nyembah Dewa-dewa. Adhedhasar kahanan kasebut, ora Tandhasridana, sawijine organisasi kang nganti saiki isih
gumun yen akeh ditemokake Candhi-candhi ing ana lan tugase kanggo ngayomi masyarakat yaiku
Indonesia mligine pulau Jawa. Candhi-candhi kasebut Puterpra.
digunakake wong Jawa kanggo ngibadah marang Katelu, gayute fakta sejarah sajrone cerbung
Gustine. Saliyane digunakake kanggo panggonan Mandhor Pasar Tandhasridana karo bebrayan. Gayute
ngibadah, uga ana kang gunakake Candhi minangka fakta sejarah sajrone cerbung Mandhor Pasar
papan padusan, papan patilasan lan sapiturute. Tandhasridana uga diperang dadi telung jlentrehan. Kang
Cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana sapisan yaiku 1) Pahlawan Indonesia, 2) Crita sejarah
anggitane Suhindriyo kang gayutake crita sambunge karo Indonesia, 3) Kabudayan Indonesia.
crita budaya Jawa ngenani Candhi-candhi pancen arang Cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana
dumadi ing cerbung-cerbung liyane. Cerbung anggitane anggitane Suhindriyo kabukti ngemot bab perjuwangan
Suhindriyo yen digayutake ing bebrayan saiki nduweni sajrone critane. Asil andharan panliten uga bisa nuduhake
guna kanggo ngelingake bab kabudayan Jawa kang sugih yen cerbung iki pancen nduweni wujud perjuwangan
lan maneka werna. Saliyane kanggo ngelingake, cerbung sajrone masyarakat. Perjuwangan kang dilakokake
iki uga ngenalake yen Candhi ing Indonesia ora mung masyarakat yaiku nglawan Partai Komunis Indonesia uga
rong Candhi wae kang misuwur mligine Candhi organisasi-organisasi kang nyengkuyung lan dadi in-
Borobudur lan Prambanan. Kanthi anane pangenalan groupe partai komunis kasebut. Cerbung iki uga kabukti
Candhi-candhi jrone cerbung nduweni pangajab mugya yen ngandhut fakta sejarah kang bisa digayutake karo
masyarakat tansaya remen nekani paninggalan- bebrayan jaman saiki.
paninggalan sejarah mligine Candhi-candhi. Dene 5.2 Pamrayoga
tansaya akeh wong kang nekani Candhi-candhi kasebut Panliten iki mujudake panliten kang isih ana
pada karo ngrembakake pariwisata Indonesia mligine perangan-perangan kang durung bisa kawedhar kanthi
nguri-uri sejarah bangsa lan budaya Jawa. gamblang. Tintingan sosiologi sastra digunakake kanggo
njlentrehake wujude perjuwangan masyarakat mungsuh
PANUTUP PKI, organisasi kang gegayutan karo PKI sajrone
5.1 Dudutan cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana lan gayute fakta
sejarah sajrone cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana
karo bebrayan. Panliten ngenani perjuwangan isih prelu Sosiologi Sastra. Skripsi ora diterbitake.
ditindakake kanggo ngerteni perjuwangan masyarakat Surabaya: Universitas Negeri Surabaya.
rikala semana lan nuduhake anane fakta sejarah sajrone Purwanto, Bambang. 2001. Historisme Baru dan
reriptan sastra mligine sastra Jawa modern. Kesadaan Dokonstruktif: kajian kritis
Panliten bab perjuwangan sajrone genre sastra terhadap Historigrafi Indonesiasentris
mligine sastra Jawa modern isih prelu ditindakake (dalam jurnal Humaniora, Volume XIII no.
kanggo ngerteni maneka reriptan sastra kang ngandhut 1/2001). Yogyakarta: Unit Pengkajian dan
Publikasi Fakultas Ilmu Budaya Universitas
perjuwangan-perjuwangan masyarakat rikala semana
Gajah Mada.
sajrone jinis-jinis genre sastra. Saben reriptan sastra
mujudake kaca pangilon marang kedadeyan kang nyata Ratna, Nyoman Kutha. 2013. Teori, Metode dan Teknik
Penelitian Sastra. Yogyakarta: Pustaka
lan urip ing bebrayan masyarakat. Mula saka iku, kanthi
Pelajar.
ditliti lan dianalisis bisa dingerteni yen sawijine reriptan
sastra ngandhut perjuwangane masyarakat kang bisa _________________. 2007. Sastra dan Cultural Studies :
didadekake patuladhan supaya urip luwih apik ing tembe Representasi Fiksi dan Fakta. Yogyakarta:
Pustaka Pelajar.
mburine.
_________________. 2013. Paradigma Sosiologi Sastra.
Jakarta: Pustaka Pelajar.
KAPUSTAKAN
Risal, Muhammad. 2015. Sejarah PKI. Sajrone artikel
Arikunto, Suharsimi. 2006. Prosedur Penelitian Suatu http://www.pengertiansejarah.com/sejarah-
Pendekatan Praktik. Jakarta: Rineka Cipta. pki.html. Kaakses Warsa 27 Desember 2015.
Damono, Supardi Djoko. 1978. Sosiologi Sastra; Sebuah Rokhman, Muh Ari, dkk. 2003. Sastra Interdisipliner :
Pengantar Ringkas. Jakarta: Pusat Menyandingkan sastra dan disiplin Ilmu
Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Sosial. Yogyakarta : Qalam
Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.
Setianto, Yudi. 2011. Konsep Perjuangan Dalam
Endraswara, Suwardi. 2008. Metodologi Penelitian Dimensi Sejarah Nasional Indonesia.
Sastra. Yogyakarta: Media Pressindo. Sajrone artikel
_________________ . 2008. Metodologi Penelitian https://asosiasiwipknips.wordpress.com/2011
Sastra: epistemology, model, teori dan /10/24/konsep-perjuangan-dalam-dimensi-
aplikasi. Yogyakarta: Pustaka Pelajar. sejarah-nasional-indonesia.html. Kaakses
warsa 27 Desember 2015.
Faruk. 2012. Pengantar Sosiologi Sastra. Yogyakarta.
Pustaka Pelajar. Soekanto, Sardjono. 1982. Sosiologi Suatu Pengantar.
Jakarta: PT. Raja Grafindo Persada.
Hutomo, Suripan Sadi. 1993. Telaah Kesusastraan Jawa
Modern. Jakarta: Pusat Bahasa. Sugihastuti. 2002. Teori dan Apresiasi Sastra.
Yogyakarta : Pustaka Pelajar.
__________________ . 1993. Merambah Matahari :
Sastra Dalam Bandingan. Surabaya. Gaya Sunarto, Kamanto. 2011. Sosiologi the Basics. Jakarta:
Masa. PT. Raja Grafindo Persada.
Kasdi, aminuddin. 2015. Kaum Merah Menjarah: Aksi Syauqi, Hamdan. 2015. Kritik Sosial sajrone Rampadan
Sepihak PKI/BTI di Jawa Timur 1060-1965. Cerkak Gara-Gara Kagiri-Giri Anggitane
Surabaya: Unesa University Press. Djajus Pete: Tintingan Sosiologi Sastra.
Skripsi ora diterbitake. Surabaya: Universitas
Kasmiati, Siti. 2006. Konflik Keluarga dalam Cerbung Negeri Surabaya.
Sisip Dalan Sidhatan Karya Harwimuka:
Kajian Sosiologi Sastra. Skripsi ora Tim MPK UNESA. 2013. Pendidikan Kewarganegaraan
diterbitake. Surabaya: Universitas Negeri di Perguruan Tinggi. Surabaya: Unesa
Surabaya. University Press.
Moleong. 1998. Metodologi Penelitian Kualitatif. Wellek, Rene dan Austin Warren. 1995. Teori
Bandung: CV. Remaja. Rosdakarya. Kesusastraan. Jakarta: Gramedia.
Munir, Fuady. 2010. Teori-teori Dalam Sosiologi Widyarso, Ardy. 2008. Pengertian Candi. Sajrone
Hukum. Jakarta: Kencana Prenada Media Artikel
Group. https://awidyarso65.wordpress.com/2008/09/
03/candi/.html. Kaakses warsa 10 April
Permatasari, Nabella Intan. 2015. Purik sajrone Cerbung 2016.
Omah Anggitane Widodo Basuki: Tintingan
15
Yasa, I Nyoman. 2012. Teori Sastra dan Penerapannya.

Bandung: C.V Karya Putra Derwati.
Yasin, Sanjaya. 2014. Teori Perlawanan Publik dan
Tersembunyi Menurut Para Ahli. Sajrone
Artikel
http://www.sarjanaku.com/2013/07/pengertia
n-perlawanan-definisi-artikel.html. Kaakases
warsa 27 Desember 2015.
Zahroh, Fathimatuz. 2013. Wage Rudolph Soepratman.
Sajrone Artikel
http://profil.merdeka.com/indonesia/w/wage-
rudolph-soepratman.html. Kaakses warsa 10
April 2016.
http://www.sejarah-negara.com/kongres-pemuda-
indonesia-1-dan-2.html. Kaakses warsa 10
April 2016.
https://id.wikipedia.org/wiki/Pancasila. Kaakses warsa 10
April 2016.
https://id.wikipedia.org/wiki/Oerip_Soemohardjo.
Kaakses warsa 10 April 2016.
https://id.wikipedia.org/wiki/Primbon. Kaakses warsa 10
April 2016.

Perjuwangan Mungsuh Pki Sajrone Cerbung 2f60790c

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Perjuwangan Mungsuh Pki Sajrone Cerbung 2f60790c

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Perjuwangan Mungsuh PKI Sajrone Cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana Anggitane Suhindriyo:

Tintingan Sosiologi Sastra

PERJUWANGAN MUNGSUH PKI

Hafit Yudya Kristalianto

Cerbung Mandhor Pasar Tandhasridana anggitane Suhindriyo ngandhut perjuwangan sajrone

Tembung utama: Perjuwangan, Partai politik, Cerbung.

PURWAKA sastra bisa nggambarake kanyatan-kanyatan kang

2.7 Partai Politik Indonesia

Yasa, I Nyoman. 2012. Teori Sastra dan Penerapannya.

You might also like