4 MILLI MUCADELE'DEN CUMHURIYET'E TURK-IRAN TLISKILERI, 1919-1925 Dog. Dr, Gékhan CETINSAYA* Safevi devletinin kurulugundan itibaren Osmanb-iran iligkilerine ba- kildiginda aralikli olarak savaslarla sonuglanan stirekli bir gerilim iginde oldugu gériilmektedir. ki tilkenin Dogu Anadolu/iran Azerbaycant ve Trak/Bati Iran topraklant tizerinde bir yéniiyle ideolojik ve siyasi, dier yo- niiyle stratejile ve mali sebeblerle toprak kazanmaya yonelik miicadeleleri yiizyillar boyunca devam etti. Osmanblar igin Azerbaycan ve Kafkasya, iran igin Irak hedefti, Iki tarafda yagadiklan Siinni-Sii savaslarmin ar- dindan birbirlerini zayif buldukiart anda dizetine giderek istediklerini elde etmekden gekinmemiglerdir. Bu miicadele, 19. Yiizyilda iki iilke iligkileri ‘Ittihad Islam' gibi farkh boyutlar kazanmasina ragmen, Birinci Diya Savagr'nm sonuna kadar devam etmigtir.! Birinci Diinya Savag: sonrast iran tam bir kaos halindeydi. Savagm et- kileri meycut siyasi ve sosyal béliinmeleri daha da arturmis, iilkenin her ta- safinda gegitli gruplar savag sonrasi yabanct ordularin gekilmesiyle mey- dana gelen iktidar boglugunu doldurmak igin harekete gecmislerdi? Savagin bitiminde fran'daki en biiyik gig aymt zamanda kurtaric: ko- numunda olan ingiltere idi. 1907 ingiliz-Rus Anlagmast goktan gegersiz * Hacettepe Universitesi, Kamu Yénetimi Bultimt, 1 Ba Konic ea ipl igi Ukz, Mehmet Saray, [Urksiran ister Ankara: Ait Aras Merkezi Yayimt, 1999; The age History of tran Cit 6 ve 7 Cambridge: CUP, 1986-1991; Gok han Cex, "Tanzinatian ‘Bret nya Sate ligkileri,” KOK Arastirmati, O8- ‘manhi Ozel Sayaiss (2000) 2 hu kody bez, R.K, Ramazani, The orten Pate of tran, 1500-1941 Chana: Ua ity Press of Virginia, 1966, s.139-315, Magen inn, London: Emest Benn, 2963, 268; lloushag Sabahi, British Policy in Persia, 1918-1925 (Loudon: Frank Cass, 1990), C ran and the Rise of Reza Shah: jrom Oajar Collapse to Pahlavi Rule London: LB-Tatt's, favagiina Osman770 GOKHAN CETINSAYA kalmg, ingiltere biittin iran‘da séz sahibi olmustu. Ingilizler bu po- zisyonlarim bir siireklilige déniistiirmek istediler ve iran himayeleri altma alan 9 Agustos 1919 Anlasmasini fran'a kabul ettirmeye gahstilar. Fakat Tahran'da zayif bir hikkiimete imzalatilan bu anlasma, fran'm ig politika mekanizmasinm uzun oyalamacalarindan sonra, meclisten gegemeyecek ve- upki Sevr gibi- hig bir zaman gecerlilik kazanmayacaktr. Eger in- gilizier iran'a bu anlagmay: kabul ettirebilselerdi, Ortadogu'da muazzam bir listiinliige sahip olacaklards. Nitekim ingilizlerin Tiirkiye ve fran'a yénelik bu benzer te- sebbiisleri (Sevr ve Agustos 1919 Anlasmalar) bir yandan iki tilkedeki milliyetgi ve anti-emperyalistleri uzlastirirken, diger yandan muhafazakér ve teslimiyetgileri de yakmlagtumiguir. Bir baska deyigle bu ortam Tah- ran'daki milliyetci hitktimetlerle Ankara hiikiimetini {ngilizlere karg. olan anti-emperyalist ve tam-bagimsizhkg1 séylemde birlestitirken; Tahran ve istanbul'daki ingiliz yanks: hiikiimetleri de birbirine yaklagtirmgtir. Or negin Agustos 1919 Anlagmasi imzalandigi sirada istanbul hiiktimeti ve basinmda ‘heyecan’ yaratip 'nimetleri' Sviiliirken, Anadolu basininda eles- tirilmigtir? iran'da ig siyasi istikearsizik devam etmekte, Tabran'da hilkiimetler silrekli el degistirmekteydi. 1918 sonu ve 1919 bagmndaki tabloya bak- tigimuzda, Tahran'da en cok endise yaratan hadiseler Gilan, Azerbaycan ve Kiirt bélgelerinde meydana gelen ayaklanmalardi. Daha Birinci Diinya Sa- vagt yillarinda baglayan Mirza Ktigiik Han énderligindeki Cengeli hareketi Kuzey Dogu fran (Gilan)'da devam ediyordu. Sovyet deste#ini alan ve Mayts 1920'de “Gilan Sosyalist Cumhuriyeti”ni kuran bu hareketin bas- trilmas1 igin bir kag yil daha gegmesi gerekecekti4 Osman birliklerinin Mayzs 1918'de ele gecirdikleri Tebriz'den Mon- dros Miitarekesi sonrast gekilmesiyle birlikte Azeri Demokeatlatv/nilliyetgileri eptcerden Grekler igi ie. Zeki Saniban, Kuytuus Sevag Gig M: reurum Kong- render TBMit ye (Ankara 1994), 36-37, 63-67, 73. th konita bx: Encyclopedia of Ista, second edition 12)], Vs 8310-311; Brvand Ab- Rees Iran Between Two Revolutions (Princeton: Princeton University Press, 1983), s.110-{11,MILL MUCADELE'DEN CUMHURIYETE ™ TURK-IRAN ILISKILERI, 1919-1925 (Seyh Hiyabani ve arkadaslar) dénmiisler ve tekrar giig kazanmaya bas- lamiglardi, Uzun hazurliklardan sonra Nisan 1920'de Hiyabani én- derligindeki Demokratlar Tabran’a karst bir isyan baslattlar. Haziran'da bir imet” Kurarak “Azadistan Cumburiyeti’ni yénetmeye basladilar. imette yer alanlar arasinda Tiirkiye yanlisi- daha once ittihatetlarla aktif olarak galigmig- olanlar da vardi. Bu ayaklanma kisa émirlii olmasina ve Eyliil 1920'de Iran hiiktimet kuvvetlerince bastiriimasina ramen, bu donemde Azeri milliyetgiligi kilitiirel, dilsel ve edebi anlamda doruga gik- mistir. Hiyabani'nin 1918'de Osmankt subaylariyla kotii iligkileri dii- siiniildiigiinde- 6megin Kars‘a stirgiine génderilmesi- Azadi hareketini miitarekeden sonra dénmeyerek fran iglerinde kalmayi tercih bazi mil- liyetgi geng subaylar haricinde, Tiirkiye ile iligkilerinin uzak ve sofuk ol- mast normaldiS Zaten Londra ve Tahran tarafindan “Tiirkiye parmagi” siiphesi bu is- yanda defil, daha gok Subat 1922'de Tebriz Jandarma kumandant Albay Labuti isyaninda séz konusu edilecektir. Lahuti Birinci Diinya Savasinda Osmanh ordusu ile isbirligi yapmug ve 1918-1921 yillarm istanbul'da siir- giinde gegirmig bir jandarma subayrydi.® Bir haftadan fazla siirmeyen bu isyanda Tiirkiye'nin parmazi ya da deste#ti olmadii, daha cok Riza Han'in reformlan kargisinda bir ig hesaplagmadan/iktidar miicadelesinden kay- naklandigi daha sonra Ingilizlerce de kabul edilecektir7 iran’ asil ugragtiran ve Tahran'1 Tiirkiye'ye kargi tavir almaya yénelten isyan Bats Azerbaycan'da, Kiirt bilgelerindeki Simko isyamidir. SIMKO AGA Simko (ismail Aga) Tiirk-iran smurinda yagayan bir Kirt agiret rei- 5 Bu konuda bkz, Tadeusz, Swictachowski, Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition New York: Columbia University Press, 1995.04 100; fours] Arabakt, Azerbajay: Eaicty end AM: tonomy in Twentieth-conzy tran London: British Academic Press, 1993, s.46-51. Ayrica bkz. Ali Azeri, Azadistan Devleti ve Seyh Muhammed Hryabani, 1918-1920 (Ankara, Ly ) ' Stephanie Cronin, The Army and the Creation of the Pahlavi State in Iran, 1910-1926 London: ‘Tauris Academic Press, 1597, 547-50. 7 Bu konuda bkz, Swietochowski, s.120; Atabaki, 8.54: Public Record Office [PRO], Foreign OF- fice [FO], 416/70, B4753/6/34, 283.1922,™m GOKHAN CETINSAYA siydi.8 Mondros Miitarekesi ile birlikte bélgede ortaya gikan otorite bos- lugunu doldurmaya basladi. Hem Osmanl: ordusundan terhis. olan/kagak Kiirt asilli askerleri hem de silah ve miihimmati elde ederek Snemli bir giig olusturdu, 1918 sonu ve 1919 baginda Tiirkiye iginde, Semdinan bél- gesinde, yagayan etkili bir Kiirt seyhiyle, Seyh Taha ile, ittifaka girdi. Boy- lece suuragan bir gig olugturdular. Kisa vadeli hedefleri Ermeni ve Nas- turilerin geri dénmelerini dnlemekti. Uzun vadede bagimsy. bir Kirt devleti kurma niyetleri olup olmadigh ise tartigmahdrr, Nisan-Mayis 1919'da tran hiiktimet kuvvetleri Simko isyanmt bas- trmaya galigtilarsa da bagarisiz oldular. Bunun dizerine, Haziran-Termuz, 1919'da, ingilizlerin baskistyla, Tahran Simko'yla uzlagmaya galigti, ona belli yol ve bélgelerin idarecili$i verildi. Ancak bu yéntem de uzun vadede fayda etmeyecektir, Simko bir ara Ingilizlerle de uyum ve diyalog ha- lindeydi, Ancak istediii silahlar verilmeyince yardim almak igin o sirada Anadolu'da Milli Micadele'ye baslamig olan Tiink milliyetgilerine dindii. Kendisi zaten miitarekeden énce de Nasturilere kargi Osmanh ordusu ile igbirligi yapmugt. iki tarafm da gikarlar uzlag: Simko bilgedeki ingiliz tehlikesine ve Ermeni/Nasturi saldirilarina karg Tiirk milliyetgilerine yar- dim edebilirdi. Simko bu sayede smurm Tiirkiye tarafmdan silah ve mi- himmat almaya basladi.? 1919 Sonbaharinda iran iglerinde kontrol alunda tuttugu bélgeyi iyice genisletmisti Subat 1920'de fran kuvvetleri bir kere daha harekat baslatt.. Simko bu sefer yenildi ve daflara kagtt, Fakat bir stire sonra belli kogullarla iran hi- kiimetince affedildi. Geri dénen Simko Tiirk taraftyla tekrar igbirligine gitdi; Nisan 1920'den itibaren Van yoluyla afr silahlar elde etmeye bag- adi, Sonunda, Agustos 1920'de, yeni bir isyan hareketi daha baslatti. Ara- 8 Simfolgun Sykisi gin bia, Dayid. McDowall, A Modem, History of the Kupds Londons 1B-Tauris, 1996, 5.214-220; Martin yan Bruinessen, “Klint Apiretleri ve Iran Devleti: Simko Ayak- lanmast,” Kurdistan, Ozerine Yacilar Istanbul: Hetisiin, 1992, $ 205-249; Hassan Arfa, The Kurds: An Historical and Poiiticat Study London; OUP, 1966, 548-62. 9 Geneurnay Baska ni bit yay anda su ace yer ayo: “Sak sxe resi Simko (is. wail Alp) 1919dan bec Van uanma yakan yerlerde ve Rum botgesinde Navi apreteine kar anticadele etmekte ve 15'not Kolordu tazafindan cepane ve silah veriimek suretiyle desteklenmekteydi.” Ble, irk dokdal Harb, 1. Cie Dog Cephesi, 1919-1921 Ankara: Geuelkuamty Basamevi, 1965, §.263,MILLI MUCADELE'DEN CUMHURIYETE T TURK-IRAN ILISKILERI, 1919-1925 lik 1920'ye gelindigfinde Selmas ve Rumiye ovalarinn isgal etmigti. Subat 1921'de Seyh Taha da iran iglerine girmig ve Haydarabad’y almusti. Mart 1921'e gelindiginde Simko kuvvetleri bir iran Kazak birligini Kuzilea'da yenilgiye ugrattdlar. Bagarilari artuikea bélge asiretlerinden kendisine ka- tilanlar da artryordu. Yaz ortasmda kuvvetleri dért bine gikt. fran hii- kiimeti biitiin bunlart "Tiirkiye'nin iran't iggali’ olarak yorumluyor ve pro- testo ediyordu.!° Tiirkiye'den silah ve cephane almaya devam eden Simko, Haziran 1921'de ingilizlere yeni bir yaklagunda bulundu. 1921 yih sonunda Simko Savebulak’s da alms, topraklarim Hoy'dan Bana'ya kadar genisletmis ve kuvvetlerini beg bine gikarmugti. Aralik so- nunda fran kuvvetleriyle catpigip yenilgiye ugrattiginda, Tiirk tarafmm dikkatini geken “lranlilar meyanmda 900 Ermeni” olmasiydh. Nitekim Kazim Karabekir anilarinda, Simko'yu destekleme sebebi olarak “Ermeni ve Nasturilerle muharebelerde bulunuyordu, Bilhassa Ermenilerin Van'a sarkintihk etmemesi igin Simko'yn tutuyordum” demektedir.!! Ayrica Simko aldigi yardum kargihginda, Kuzey Irak'ta ingilizlere kargi harekat yapan Tiirk birliklerinin kendi bélgesinden gecerek Revandiz'e gitmelerine de izin veriyordu,? Haziran 1922'de Simko iyice biiyilytip genislemig, kuvvetleri on bine yaklagmisti.!3 Ankara bu stralarda- muhtemelen Simko'nun Ingilizlerle ilig- kisini Ofrendikten sonra ve [ran hiiktimetinin 'fevkalade sefiri' Mim- taziiddevle Ankara'ya varmadan hemen dnce- tavrim degistirmeye bagladi. Haziran ortasmda Elcezire cephe kumandanhfi Revandiz'de bulunan Oz- demir Bey'e génderdigi telgrafla Turkiye, iran ve Irak topraklarmda bir Kiirdistan devieti kurmak isteyen Simko'nun gok diizenbaz oldugunu, in- gilizlere dayandigim: bildirerek niifuzunun bilyiimesine engel olunmasm istemistir.!* 10 BO 37116440, 54859/3997/34, 244.1921. Nisan 1921 gee bis uzlsma sane gid old, aan te AL itumott bun Turk koveclernp Bats Adesbayeatan ertiooein Sarina, fieve Rt yancace eignasn ulmag gin Kes cmifier generat I Kazim Katabelde, stitlal Harbimiz Isenbul: Tiskdye Yaymevi, 1965, 991 {2 evanee hari iin ber Hos fated Harb vache Gey Cephesi Ankara: Ge- nelkurmay Basimevi, 1966, s-365-284. ee lus Se Sakarya Savagi'ndan Lozan'mn Agtlesina At kz, Zeki Saruhan, Kurtulus Savage Glintiigt 1V: Sakarya Savast'udan Lozan'mm Agihgina An- kara: TTK, 1996, 8475. Savage Gul *714 GOKHAN CETINSAYA Subat 1921'den itibaren Tahran'da da yeni geligmeler vardi. Bir dar- beyle iktidari ele gegiren Riza Han sirayla biitiin bélgelerdeki isyanlan bastirmaktayd:, Agustos 1922 baginda sira Simko'ya gelmisti. Riza Han biiyiik bir kuvvetle Simko'ya yendi ve kisa zamanda bitin bolgeyi tekrar Tahran'in kontroliine katt. Simko ve diger gefler Tirkiye'ye kactilar.! Simko sekizyiiz ath, iki top ve bin kadar silahlt ggmenle, Bagkale ta- rafindan Tiirkiye'ye sizimmugtt. Sark Cephesi Kumandam Kazim (Ka- rabekir) Pasa Hakkari Mutasarrsflifa'na génderdigi 28 Agustos tarihli emir- de “Simko kuvvetlerinin silahsizlandiniarak iran'a zarar vermeyecek bigimde simirdan uzak tutulmasint” istemistir.!© Fylil'de iran hiiktimetinin bélgedeki kumandant, Revandiz'de bulunan Ozdemir Bey'e bir mektup yazarak, Tiirkiye topraklarina giren Simko'nun her iki tikenin de zararina galigtigim ileri siirdii ve yakalanarak iran'a geri verilmesini talep etti,'7 Tiirkiye Simko'yu iade etmese de, etkisiz hale ge- tirmeye kararlydi. Tiirk birlikleri (8. Firka) Ekim ortalarinda Tiirkiye top- raklarinda bulunan Simko ile iki saat siiren carpigma sonucunda galip gel- mig, Simko “Beg top, on agir makinalt tiifek, karisin: Olli, oflunu esir, iigbin altryiiz adet alti birakarak” giineye dogru kagmustt.'® Irak top- raklarma giren Simko, Siileymaniye tarafindaki Seyh Mahmut'un yanina sifimmigttr.!? PARIS BARIS KONFERANSI VE IRAN'IN TALEPLERi Paris Barts Konferansi devam ederken iran hiikiimeti Osmanli Dev- leti’nden toprak talep etmistir, fran digigleri bakant 26 Mart 1919'da tngiliz disisleri bakanina ginderdigi yazida Paris Bars Konferansi'nda gé- riiglilmesi igin ‘tilkesinin gu toprak talebinde bulundugunu bildiriyordu: 15 Bkz. Hassan Arfa, Under Five Shahs London: John Murray, 1964,s,133-136. 15 Bia: Turk sia "Harbi Ill, 8.263. 8. abi 19 Ibid! Tiirk Psviktad Hardt I, 263-264, Dab sonraki gelismelerigin bk, Sanhan TV, 8 831 Key. .Cd, Bamonds, Kurds, Turks and Arabs: Poties, Travel and Research in North-Eastern Tag, 19199035 London: OOF, 1951, 6.305.307.MILLI MUCADELE'DEN CUMHURIYETE 115 TURK-IRAN ILISKILERI, 1919-1925 “tran smurinm kuzeyinde, Aras imagindan baglayarak, kuzeydoguda Der- bend'e kadar uzanan ve sim Tiflis, Kars ve Erzurum'un yakinindan ge- cerek Erivan ve Elizabetpol'u da kapsayan bir bélge..” iran'n bu isteBi cid- diye alinmad:2? jran'in bu tavri istanbul basim da dahil olmak iizere Tirkiye'de herkesin tepkisini gekti. Siileyman Nazif, konuyla ilgili yazisma gu bash. koymustu: “Vay Brutus sen de mi?.."?# Fakat Ingilizlerin bu ilk bagvurularm ciddiye almamas1 fran tarafint ytldirmadd. iran hitktimeti Paris Barig Konferansina katilma talebini Agus- tos 1919 anlagmast sonrasinda tekrar giindeme getirdi, ingilizler, an- lasmayt onaylatabilmek igin Iran's hog tutmaya galistiklart bu dénemde bir oyalama igine girdiler: Lord Curzon Snce istek listesini gérmek istedi; fs- tekleri gérdiikten sonra da, 'Tiirkiye konusu giindeme gelince sizi ga- #aracajiuz' cevabint verdi, Ama kimsenin iran’: gagirmaya niyeti yoktu. fran hiikiimeti, Sevr anlagmasinin metni Tiirk delegasyonuna verilmeden biraz nce ‘Lord Curzon séziinde durmadt' itirazint yaptiysa da, ig isten gegmisti. ingilizler gu cevab1 verdi: 'Tiirkiye'den zaten gok fazla toprak alinmistt; Bir de iran'm talepleri dikkate almamazd1.22 TAHRAN-ANKARA HUKUOMETI iLigkiLERi 1 Mart 1921 taribli Tiirk-Afgan dostluk anlagmasindan sonra ingilizler © sitalarda islam iilkeleri arasinda bu cegit paktlar yapilmasi siyasetini giiden Bolgevik Rusya'nm himayesinde bir ‘islam federasyonu/ konfederasyonu' olugturulmasi endigesi tagiyordu.> Hatta {ngilizlerin ‘Tiirk-Afgan anlasmasinda Iran ile ilgili gizli bir madde oldugu siiphesi vardi ve sirada bir Tiirk-[ran anlagmast oldugu duyumlan almiyordu. Du- yumlar dogruydu; fakat bu beklenti gegitli sebeplerle gergeklesmeyecektir. 20 Salahi Sonyel, Tiirk Kurtulus Savasi ve Dus Politika T Ankara: TTK, 1995, 8.42. 993, 2b Zeih Sain, Kurang Savage Gantt Ls Mondrostan Erauram Kongresine Ankara: TPR, +8 " 22 Ayrunla iin bez, The Tran-trag Border, 1840-1956, ed. Richard Schofielé, Vol, VI (Are- hive Bitions, 1989), $381-391,401 409-415, 23 Bkz, Selahi Sonyel, Ttirk Kurnulus Savagt ve Dis Politika 1! Ankara: TTK, 1991, 5.59. Bu dénem Sovyet politikast ve Sovyet-itan iliskiler igin bkz. Ramazani, s.139-58, 186-195,116 GOKHAN GETINSAYA Mayis 1921'de fran digigleri bakamt ingilizlere Sovyet ele disine Tiirkiye, Afganistan ve iran arasinda bir ittifak dnerisinde bu- lundugunu bildiriyorda. Oneriye gére gériigmeler. Moskova'da_ya- pilabilirdi. fran sadece Moskova'y: oyalamak igin simdilik ‘olur' demesine ramen, aslinda boyle bir Sneriye sicak baknyordu24 Bunun sebepleri arasinda, iran'm higbir tarafa baglanmadan dig politikada bir denge oyunu oynamak istemesini ve Tiirkiye'nin Simko'yla iliskisinden duydugu ra- hatsizhigx sayabilitiz. Nitekim daha Nisan bagmnda fran digigleri bakant Ingiliz. elgisine Tiirkiye'den gelen iki bin Kitrt milisinin iran topraklarm: iggal ettigsinden yakunyordu. frank bakana gére bu isgal Tirk milliyetgilerinin 'bagunsiz bir Kiirt devleti olusturma planlanmn' bir géstergesiydi. ingilizlerin edin- digi intibaya gire, iran hiikiimeti Ankara'ya bir temsilei génderip gayti resmi iligkiye gegmek ve durumu yerinde sorugturmak istiyordu 25 Nisan sonuna dogru ise fran basbakam ingiliz elgisine Ankara hiikiimetinin batt Azerbaycan'daki bittiin Tiirk kuvvetlerinin gekilmesi, Tiirk unsurlarin hig bir sekilde Kiirt isyanctlara yardim etmemesi ve fran sturlari igine ka- nigilmamasi igin kesin emirler verdigini bildirdi2° Bu degigmenin se- bebinin tran temsilcisinin Ankara'da yaptii temaslar oldugunu tahmin edebiliriz. Ingiliz kaynaklarma gre fran hiikiimeti Ankara'ya Snce gayri resmi olarak Han-1 $evket isminde bir temsilci géndermisti. Amag Ankara hii- kiimetini destegini Simko'dan gekmesi ve fran Azerbaycam'na mi- dahaleden kaginmasi igin ikna etmekti2’ Daha sonra ise Ankara ile Tahrah arasinda siyasi bir anlasma saglamak igin bir fran diplomatik heyetinin 24 Haziran 1921 gtinii Ankara'ya vardig1 bildiriliyordu.8 Buna gére, iran he- 34 FO 2 MoaTo, essoaiuaa 11 5 Ht 25 FO 416/68, B3997/3997/34, 1 26 FO a7 1otde, PaRso/s00 7a 21 FO 414d? H8559/390 794 25 61991. Reuter 14 Haziran taki haberinde iddia ediaigt sibi hexhangi bir initak sz konusu deal, Bkz. 8743 1/3997/34,29.6,1921 28 FO 371/642, “The Persian Mission to An; zamanki Tabran hikilmett hey ng 921. Heyet etbapnda plantanoy bagkam olerak Nizamisalianayy sepmis. Fakat kine, cebigace karar degisticildi, Nizaralissafiana Birinci Dunya Savasda Osmanlt ordusuyta igbirligi yapan De- ‘mokratlann liderlydi.MILLI MUICADELE'DEN CUMHURIYET'E 117 TURK-IRAN ILISKILERI, 1919-1925 yeti varmadan haftalar énce Ankara hiikitmeti Bolgevik ve Afgan tem- silcilerine damgmug ve Tirk-iran anlagmasi igin hazirlanan taslak metni okutarak gériiglerini almigtt. Gdriigmeleri yiiriitmek iizere Yusuf Kemal {Tengirgenk] Bey secilmig, kendisine askeri ve sivil damgmanlar verilmisti. Cok gizli tutulan bu anlagma Ttirk-Afgan anlagmasinn bir devamt olacak ve “iiggen” biylece tamamlanacakt.” Bu goriigmelere ve hazirliklara en biiyiik delil olarak da Yusuf Kemal Bey'in TBMM'de 21 Haziran tarihinde yaptigi konusmadaki su ibareler gésteriliyordu; “komgu ve kardeg iran mil- letiyle birbirimize kargi uyguladi{imuz siyaseti saptamak ve dostluk ilig- kilerimizi giiglendirmek tizereyiz.”*° Ancak biitiin bu gabalarin Simko'ya ‘Tiirk destegini kesmeye (hig olmazsa bir siire daha) yetmedifi ortaya q1- ABustos 1921 baginda ingiliz kaynaklan Tahran hiikiimetinin ma- arif nazi Miimtaztiddevie'yi Ankara'ya gidecek “fevkalade sefit” olarak atadifim bildisiyorlardi. Miimtaziiddevle ileri gelen bir 'Demokrat' ve katy bir ingiliz aleyhtari olarak tammyordu2? Tabran hiikiimetinin bu d6- nemdeki en biiyiik sikintisinin Tiirkiye'nin bati Azerbaycan'da Ermeni ve Kiirt bélgelerindcki faaliyetleri oldugu anlagihyor. Miimtaziiddevie he- yetinin birinci hedefi Ankara hiikiimetini Azerbaycan'a karigmamaya, dzel- likle de giderek tehlikeli bir hal almaya baslayan Simko'dan destegini gek- meye ikna etmekti33 [kinci hedefi ise iran'm gok énem verdigi Tebriz- Trabzon ticaret yolunun giivenligi ve Tiirkiye tarafmdan iranh: tiicearlara uygulanan vergilerdi* Miimtaziiddevle heyeti 17 Ekim 1921'de Tahran'dan aynild1. Once Tebriz'e arkasindan Azerbaycan hiikiimotiyle bir ticaret anlagmasi igin gb- 29 Ibid. 30 Ihid. Hyer wun mide, Ankara kal ola. Ekin, bagndy Amerikan Kaynskias bir fran heyetnin Ankara‘d olguganu igor, Bkz; Saran TV, 891-34 Eki rar be Fan ga zetesinde de (Tercliman-i Hakka) Iran-Anadolu mizakeratinin sona erdigt ve tukavelenin yeloica imza edilgceB bitdriliyordu. Tbid.,s.117, 31 Gren kz, FO 371/640, E14229/2/34, 27.12.1921 32 FO 371/6442, B8995/3997/34,3.8.1921, 33 Ibid, Iran digisleri bakam Tahran'daki ingiliz cleisine Sovyet hitktimetinin Ankara'yla Bakgaun,Hikyeye bisaimesin, Karel gil ir anlgrn yap, Konsunts siipheleri ol- jugumy siylemist. ‘34 Bke, FO 374/7841, 6571/6223/34, 27 6.1922.TB GOKHAN CETINSAYA riigmeler yapmak iizere Bakii'ye gitti°> Kafkaslardan Ankara'ya ancak sekiz ay sonra, Haziran 1922'de, hareket edebildi36 Miimtaziiddevle'nin Tiirkiye misyonu Mustafa Kemal'in 1 Mart 1922'de TBMM'ni agig ko- nusmasina da yansimistir: “fran Hiikiimet-i fslamiyesi ile de caigir bu- Iunan miinasebat-1 hasene-i hemeivariyi takviye nubbe-i amalimizdir. fran devlet-i fahimesi tarafindan Ankara'ya bir sefirin izam edilmig oldugunu haber aldik. Sefirin viirudunda tahkim-i revabita matuf biloiimle tedabirin tarafimizdan dahi ittihaz olunacagi giiphesizdir (ingaallah sadalar).”7 Mimuziiddevle Ankara'ya varmadan énce, Hakimiyet-i Milliye ga- zetesinde (16 Haziran 1922) de “tran kabinesi haricin parma olan Kirt isyanm: bastirmaja ahdettigi gibi, hiikiimetimizle de itilaf igin galigryor” saturlars yer alryordu>® Miimtaziiddevle'nin Haziran'n son haftasmda “fevkalade sefir” olarak Ankara'ya vangi, Ankara Hikiimeti tarafindan biiyiik bir propagandaya ve- sile olmustur.? Mustafa Kemal Paga, 30 Haziran 1922 giinii iti matnamesini sunan Milmtaziiddevie'ye gunlari sdyliiyordu: “Iran devletinin ve Iran hatkinmn ihtisasat-1 samimesini TWtrkiye Bilyk Mil- Jet Meclisi HUktimetine ve Turkiye halkina iblag etmek ve mevahib-i ilahiyeden olan ubuvvet-i islamiye esas-1 kaciiminin teyid-i tahatturiyle dindag ve hemcivar deviet ve milletlerimiz, arasindaki vahdet ve muhaleseti tezyit ve tegyit etmek maksadhyle Iran Deviet-i aliyesi tarafindan zanalileri gibi kifayet ve liyakati mii- sellem olan bir zatin Turkiye Devleti nezdine fevkalade sefir olarak ginderilmis olmasi Tirkiye halk hakiki ve yegane mimessili olan Bilyik Millet Meclisinin mucib-i mahzuziyeti azimesi olmustur. ( -milletimizin tegekkiiratimn din dagimiz frantslara iblag edilmesini de bilhassa rica ederim, Memleketimize ayak 35 FO 37116442, B11557/3997/34, 19.10.1921 ve B12215/3997/34. 5.111921, 36, FO 371/784, 26224/6223/34, 206.1922. Bu stire zarfinda Miimtaziiddevle “iran Devieti Aliyesinin Ankara sefiti fevkaladesi” olarak Ankara'ya yazigmalarda bulummustur. Omegin, Mustatia Kemal Pasa'nin TBMM “riyasetine tecdiden intihabani” tebrik eden ve yakinda Ankara'da, fiacepon be fon, 14 Mart 1922 fail leaf cin bic Bilal N, Sg, Aare le Yecgmalar: 1920-1923 Es- ir Bakanligt, 1992, SONS Wks Aan Sdyev ve DemecleriT ASD 1} Anka: TTK, 1997, 249. 38 Sanihan IV, $479, 39 FO 371/7841, £6571, 27 6.1922 ve 57071, 11.7.1922. Inebolu'dan baslayan torenler ve Mtim- taaitddevle'nin Ankara‘datd ilk giinteri icin bkz, Sarthan TV, 8482-501. 40 Vakir, 5 Temmuz 1923 den naklen ASD H, 42,MILLI MUCADELE'DEN CUMHURIYETE 79 ‘TURK-IRAN ILISKILERI, 1919-1925 basnigimz giinden beri halkinmz tarafindan temsil buyurdugunuz Iran milletine kari gisterilen tezahiirat-1 dostane ve uhuvvetkaranenin berdevam olacagina ve iki Miisitiman devletin tezyit ve tegyid-i muhalesat ve vahdetine miiteveccih ve- vaif-i sefiranenizin ifasinda Biyiik Millet Meclisi Hiikiimeti tarafindan her tirlii muavenet ve teshilat ibrazina miisaaraat olunacajina katiyen kanaat bu- yurabilirsiniz. Sefir Hazretleri, hemen Cenabi Hak hemhal ve hemdert olan bil- climle akvam-1 islamiyeyi habi-t metin-i uhuvvete bihakkn itisamia nail-i fevz ti necat ve mazhar- refah ve saadet eylesin.” Mustafa Kemal Pasa, Sovyet elgisi Aralofftun Miimtaztiddevle se- refine verdifii ziyafette ise sunlani séyledi:*! *.Hemdert olanlar yekdifierini arar ve bulurlar, Ayni samimiyetle mil- fehassis olan arkadaslar ayn samimiyetle mittehassis olan milletlerin milmessili olarak epey zamandan beri burada bulunuyorlards, fgimizde hakikaten biiyiik bir bosluk varch; 0 da fran milletinin miimessilinden mahrumiyet! (...) Efendiler, fran Devleti Aliyesi, fran milleti muhteremesi hakikaten garke muvazenei umu- miyesinde fevkalade baizi ehemmiyet bir kitledir. Simdiye kadar Tiirkiye halk ie Tran halk bakiki ve candan temasa mazhar olamamists. Cink baglarinda éyle adamlar bulunmustur ki, onlar buna mani idi. Fakat ben yakinen bilitim ki, fran milliyetpervaram pek mukaddes bir arzu igin asirlarca ugragmug, fevkalade kahraman bir millettir. Ber franiler buna bitin mana ve stimulii ile muvaffak olamamislarsa bittabi kabahat kendilerinde, mesailerinde dejildir. Bu arzettifgim nokta pek mithimdir, $imdiye kadar Devleti Aliyei Osmaniye unvant alundaki imparatorluk ile Devleti Aliyei fran arasindaki miinasebatin lranklann ve Titr- kiye halkinn ciddi temayilllerine mutatik tecelli edememis oldugunu itirat etmek lazimdhr, Fakat bugiin iran: kardeslerimiz emin olabilirler ki Tirkiye'nin baginda bulunanlar ayn adamlar defildir. Mimtaztiddevle Hazretlerinin temsit ettigi tran millet ve devieti, hakiki temas noktasim: bulmugtur. Bunun tecellisi pek feyiali olacaktur. Bu feyiaden yainwz Tirkiye ve tran degil, bitin gark mil- letleri miistefiz olacakur.” 41 Hakimiyer-t Milliye, 9 Temmuz 1922'den naklen ASD II, s.43-45.780 GOKHAN CETINSAYA Alatiirk bir kag giin sonra, bu sefer Azerbaycan elgisi Abilof ta- rafindan Miimtaziiddevie onuruna verilen ziyafette (14 Temmuz, 1922) de sunlan séylemistir:*2 “ran devlet-i aliyesi istanbul'da bir sefir bulundururken Ankara'ya da Miim- taziiddevle hazretlerini memur etmekle cihanda hasil olan intibaha igtirakini gis- termiy ofmaktadir, Bizim igin fran hkUmetinin sefir-i hakikisi Miimtaziiddevle hazretleridir. Bu itibarla aruk fstanbul'da bulunan sefirin sifat ve selahiyetinin ‘eenlemyekun olduguna stiphe etmemek lazamdsr, (...) fran'a gerck simalden, gerek cesubdan artik ecnebi tesir ve niifuzunun gelmemekte oldugunu fran'in mubterem mimessilinin agzandan igitmis olmakla fevkalade bahtiyarim..” 30 AGUSTOS ZAFERi UZERINE YAZISMALAR VE HEYETLER Daha 27 Agustos'ta Afganistan ve fran elgileri Basbakan Rauf {Orbay] Bey'i ziyaret ederek zaferden ottirti sevinglerini bildirmislerdi. Eki giin sonra, 29'unda, fran elgisi bu sefer Fransiz temsilcisi ile bir kere daha Rauf Bey'i ziyaret ederek tebriklerini iletmistir.“ Eyliil ay1 igerisinde Iran basbakant ve digisleri bakami Kavamiissaltana'nin tebrik mesajt da elgilik kanahyla Ankara hiikiimetine ulagu..4 Eyliil ortasinda da Tahran hitkiimeti tebrik ve bediyelerini gén- dermek tizere Salar Nizam adh subay baskanhindaki bir heyeti Ankara'ya gOnderme karart aldi.° Salar Nizam heyeti 22 Ekim'de Ankara'ya vard.. 2 Kasim'da Mustafa Kemal Paga'yi ziyaret ederek getirdigi hediyeleri (Kur'an ve altin iglemeli bir kilig) sundu.“* Mustafa Kemal bu ziyarete ver- digi Gnemi gazetecilere géyle ifade etmistir: “Riza Han (...) bana yaverini gondermistir. Riza Han'm yaveri vaktiyle Istanbul'da tahsil etmig, akullt bir fh Hakimiyet Millive, Meas Cden nakleden Sadi Borne Atatiriin Resini Yaymlara Gir- memis Séylev, Demo, Vaz ve Soylesiiert istanbul: Reynak, 199734190451 “43 Sarthan TV5,602 ve 608 vn 44 Ibid., 8.686. Ayrica dkz. 8.696 ve 776. 45 FO 371/7809, £9706/6/34, 17.9.1922. Salar Nizam {stanbul'da_ Harbiye'de gin rmiig ve Bin! Pony Savas siranna Osman crus gin gals bit Jndarina ubayrye. Gorevendiaigt gurada Riza Hann yoveriinlyopyordo, Here de General Kupal olarak ey dtalar Turkye'ye ge- lecektir, Bkz. Cronin, 3249, 46 Sarthan IV, 8.770. Krg. Arfa, Under Five Shahs, 3.154-155, 1] Kassm'da Mustafa Kemal de, yaveri vasitastyla, Salar Nizam’ baz1 hediyeler ve imzah bir fotografins gdnderdi. Sarthan 1V, 8.821.MILLI MUCADELE'DEN CUMHURIYETE 781 TURK-IRAN ILISKILERT, 1919-1925 adamdir. Onunla bazt mahrem muhavereler yaptik. Fakat goriildiigtine na- zaran onlar bizden istifade te'minine matuf bir hareket takib ediyorlar. Biz onlara top verelim, cephane verelim vesair yardimlar yapalim. Buna mu- kabil her emrimize amade olarak ve icab ederse, Irak harekatim yapmak igin hemen hareket edecefini sdylityor.”"” Fakat Riza Han'm savanma bakant ve baskumandan oldugu bu dé- nemde Tabran hiikiimetinin iki bash karakterinden kaynaklanan sorunlar yaganmiyor deBildi. Omejin, iran hiikiimeti Aralik 1922'de Ankara'ya daimi elgi olarak Istanbul Hiikiimeti nezdindeki bitytikelcisini atamaya kal- kanca ufak bir skandal yagandi. Zira dénemin iran basbakan Ka- yamiissaltana'nin Mustafa Kemal Paga'ya yazdiji 22 Aralik 1922 tarihli takdim telgrafmda “Osmanli hiikiimeti nezdinde” ibaresinin kullamlmast Ankara Hiiktimetini kizdirmists.48 Basbakan ve disisleri bakan vekili Rauf Bey, durumu Mustafa Kemal'e arzedip konu hakkmdaki goriistinii aldiktan sonra, 3 Ocak 1923 tarihinde Kavamiissaltana'ya cevap verdi. Cevapta, iran hiikiimetinin dikkati Tirkiye'yi rahatsiz eden ibareye gekilerek, yeni biiyikelginin “Ankara Hlikiimeti nezdine” gérevlendirilmesi gerekti§i ha- trlatuhyordu.“? Salar Nizam heyeti Ankara'ya varmadan dnce, 7 Ekim 1922'de, Mu- hittin Paga Ankara Hiikiimeti'nin Tahran bilyiikelgisi olarak atanmigti Muhiddin Paga 7 Subat 1923 giinti Tahran'a vardiginda “Kemalist Komite” tyeleri ve “Panislamistler” tarafindan biiyiik bir térenle kargilandi. Daha II. Abdiilhamid déneminden beri Tabran'da faaliyet gisteren ve Birinci Diinya Savagi'nda da Osmankt ordusuyla igbirligi yapan bu gruplarm li- derligini tinlit mtictehidlerden Seyyid Kagani yapiyordu5! 47 Mastafn Kemal, Eskisehir-Lemit Konugmalart, 1923 istanbul: Kaynak, 1993, 8.100. 48 Mekwubun metni igin bk, Simp, Arak ile Yazipmalar, 435-456, 49 Aynnular ign kz. Thi + 8767/69/34, 26.11.1922; E2466, 10.1,1923, Krs. Sarshan IV, s.821 ve 828. Mu- hin Pag ‘(Akyiiz)’ i bkz, Turk Ista Harbine Banlan Times ve Daha Use Ka- demolerdeki Komuuanlarn Boografier’ Ankara, Genekusnay Busine, {989,016.17 S51 PO 416772, E321 1923. Muhittin Pa Bkz, FO 416/72, HAHspsta7s4, 253 1959. Buca tanh smatist Komite"den de by gercidyor, Ingifiz. kaynakiarinda cok én rai bu grup ri toute renin bu grubun feantdalt lng vac ipa de ary olmast okie antauhycr. Ramuyle i gl belgcler gg Dez, FO-s 0/90, esi T/EEE 9013 OST ant tenet icin bkz. Sahruh wvi, Tran'da Din ve Siyaset tstanbul: Yonelis, 1990, $.129-132,: | 782 GOKHAN GETINSAYA TAHRAN'IN TURKIYE'YE BAKISI Tahran'da Tiirkiye ile iliskiler sézkonusu oldugunda iki farkh po- litikact grubu ortaya gikiyordu: Tiirkiye'ye kargt 'lehte! ve ‘aleyhte' olanlar. Bu dénemde hiikiimette ve disigleri bakanliginda kimin etkisi artarsa ilig- Kiler de ona gire degigiyordu. 'Aleyhte' olan grup 1914 dncesi ve son- rasinda Ittihatgilarin iran'daki politikasim: hatirlarinda tutanlar, Tiirk mil- liyetgiliginin Birinci Diinya Savagi'ndaki fran macerasim unutmayanlardi. 'Lehtekiler’ ise bagimsizhke1 ve Ingiltere kargiti bir politikaya taraf olan- lard; yollari uluslarast politikada Kemalistlerle gakigiyordu, Riza Han'in konumu da bu iki grup politikac: arasinda ve bilgesel politikalar cer- gevesinde deffisiklik géstermistir. ‘Muhittin Paga'nn Tahran‘a geligi sirasinda ingilizler lran ordusunu or- ganize etmek tizere bir Ttirk askeri ve teknik heyetinin de fran'a gelecegi istihbaratim edinerek endigeye diigmiislerdi. Sonucta bu yanlis bir is- tihbaratt: ama, bu konu hakkinda kendilerine soruldugunda gerek Riza Han'‘n gerekse genelkurmay baskani general Amanullah Mirza'nn séy- ledikteri fran milliyetgilerinin zihniyetini gdstermesi bakimmdan ilgingtir: Riza Han'a gore “Tiirkler iran’ en miizmin ve amansiz. diigmam"ydilar. Tiirklerin “bizim Hamadanumiz” ve “bizim Tebrizimiz” diyerek buralari geri almay konustuklarmin farkindaydi ve Tiirklerin fran‘ zararma ge- nigleme planlarina kargi durmaya kararhydi. Genelkurmay bagkant da iran ordusunda hig bir yabanc: milletten damgman gahstirmay: asta dil- siinmediklerini, “Tiirklere giivenmediklerini ve nefret ettiklerini, béyle bir sey olsa bile Tiirklerin en son insanlar olacaklarint” séyledi>? Bu iba- relerin gergek diigiincelerini mi yansitugant yoksa ingilizleri atlatmak igin mi sarfedildigini bilmiyoruz. Yaluz bilinen bir sey, fran devlet adam- Jarmin Tiirkiye kamuoyunda Azerbaycan (tran) Tiirklerine duyulan ilgiden fevkalade rahatsiz olduklaridir. Omegin 1923 yazinda iinlii Turancilardan Ruseni Bey'in {stanbul Tiirk Ocagi'nda fran (Azerbaycant) tizerine verdigi konferans Tiirk Ocak- 52. FO 416/72, B3412/71/34, 24.2.1923.MiLLi MUCADELE'DEN CUMHURIYETE 783 TURK-IRAN ILISKILER, 1919-1925 lan’nmm dergisi olan Yeni Mecmua’da yayinlandig: zaman iran'da tepkiye yol acmustt. Rugeni Bey konugmassnda ‘iran'da yagayan Azerilere uy- guladigi kinm, baski ve tiranik politikalar igin' [ran hiikiimetini lamyordu. Rugeni Bey 'Tiirk uygarliindan bagimsuz bir Fars uygarhgindan séz edi- lemeyecegini' belirimekte ve “Azerbaycan kendisini kurtaracak, Azer- baycan'dan timidvar olabiliriz. (...) Bunlar bizden meded bekliyorlar. Irk- daglanmiz1._kurtaralim. Dért milyon Tiik bizi bekliyor” gagrsinda bulunuyordu23 Ziya Gokalp ise 1923 gibi geg bir taribte yaymnladigi Turkgiiliigiin ‘Esaslart'nda gu ifadeleri kullanryordu:** "Bugiin, kiiltiree birlegmesi kolay olan Titrkler, bilhassa Oguz Tlrkleri yani ‘Tiirkmenlerdir. Turkiye Tiirkleri gibi, Azerbaycan, Iran, Harzem iilkelerinin Tiirkmenleti de Oguz uruguna mensupturlar. Bundan dotayi, Tirkgiiliikteki yakin mefkuremiz, (Oguz. Birligi) yalut (Tirkmen Birlifi) olmalicir. Bu birlikten maksat nedit? Siyasi bir birlik mi? Simdilik, hayir! Gelecek hakkinda bugiinden bir hikiim veremeyiz. Fakat buginkl mefkuremiz, Oguzlarn yalnz killttirce birlegmesidir. (...) O halde Harzem, iran, Azerbaycan ve Tiirkiye tilkeleri, Tiirk etnografyast itibariyle ayn urugun yurtlandhr, Bu dirt iilkenin biitintine Ofu2- stan (Oguz ili) adum verebiliriz, Tirkgiltitin yakin hedefi, bu biiyilk kitada yal- aug bir tek KGltGriin hakim olmasidir.” Bu baglamda Riza Sah'm Tahran atagemiliteri_binbagi Hiisamettin (Tugag)'e- biraz gig konustugu Azeri Tirkcesiyle- séylediklert sagirtict gelmemelidir:> *Oyle zannediyorum ki Tirkiye'nin tran Azerbaycannda gézil vatdir, Bu- rasim almak ister.. Evet, Azerbaycan halk Tirktir. Tirkiye bunu ihmal edemez. Vakia, simdiki Turkiye béyle bir politika giitmliyor. Mustafa Kemal Pasa gok 53 Yeni Mecnnua, Cilt 4, No81, 2 Agustos 1923, 531 7den naklen Fitsun Ustel, /mparatorhektan Ulus-Devtete Tirk Mitliyercitigt: irk Ocaklars, 1912-1931 Istanbul: Hetigim Yayinlact, 1997, s.131- 132, Kg. Atabakd 595, 34 Zia Gokalp,irkgitigin Eaastars od, Mehmet Kaplan (antl: ME 199052425. soe ann Ame, “Atti gins layne de pitas bea komgmalon,” Beller, asii77 (a9st),s.784, GOKHAN CETINSAYA akallt bir zattur. Fakat kendisinden sonra Turkiye yine eski lttihat-Terakki ht Kumetinin siyasetini benimseyebilir. Gértlyorum ki demiryohn ingaatintz iki kol- dan Azerbaycan'a doBra yinelmistir. Gereltir ki Turkiye ergeg Azerbaycant alsin.” ANKARA'NIN RIZA HAN/SAH'A BAKISL Ankara'nn Riza Han'a bakiginin iktidara el koydugu 1921 Subati ile Sah oldugu Arahk 1925 arasmdaki dénemde gelgitler yasadigt anlagiltyor. Omegin, Mustafa Kemal Paga'nin 16/17 Ocak 1923'de verdidi tinlii Izmit intilakatinda fran hakkinda séyledikleri ilgingtir:°° *-dranta resmi mUinasebatimiz tebellir etoig (netlesmis) dedildir. Gunkii go- rildUgine g6re [ran‘da hakim ve makul bir hikiimet yoktur. Sabla zannederimn Avrupalda firari bir haldedir. Ve Iran dahilinde vaktiyle Ingitizlerin tesiiyle in- Uihab olunmog mebuslardan mirekkeb bir meclis vardw. Ve onlara istinad eden ‘ve fakat birbirini anlamayan insanlardan miirekkeb bir hey'et-i hiikiimet var, Harbiye naz olan bir Riza Han var. Bu Riza Han oranm adeta bir diktatértdti Meclise karsi, dider stifekasina ve memlekete kargt biittin manastyla bir dike {atordiir. Bu adamin birtakum gayeleri meveuttur, Lyi bir meclis yapabilmek igin, iyi bir hikilmet vitcuda getirmek ve Ingilizleci memleketten teb'id etmek (uzale- Iaghrmak) istiyor, Fakat gériildiigtine gére, 0 da gahsi olarak, yani ben ve ben dame edecegim diyen bir dimagiir. Ne dereceye kadar muvatfak olacagi da belli degildir. Iran'in bizim ile sika ve samnimi miinasebats diyebilirim ki, bu Riza Han vasitasiyladie.” . Ankara hiikiimeti'nin politikast, dénemin askeri belgelerinde, “iran'in bagimsizligin: ve toprak bilttinliltini saglamak igin manevi yardimda bu- Tunmak” olarak tanmlanyordu, Ancak, “iran'n o giinlerde Tiirkiye'ye egi- limli girtinmesine ramen Milli Savanma bakanlarinm [Riza Han] koyu milliyetgi olugu, askeri kuvvetlerini tensike hevesli goriiniigii ve baganth 56 Mustafa Kemal, Eskigehir-lemit Konugmalart, 8.100.MILLI MUCADELE'DEN CUMHURIYETE 785 TURK-IRAN ILISKILERT, 1919-1925 bir adam olugu dolay:siyla aleyhte bir siyasete vasita olur ihtimaline karst iran'n harekatim yakindan izlemek zorunda” kalmyordu.5? Ankara'da iist diizey bir yetkilinin bir Fransiz gézlemciye sdy- ledikleri de ilgingtir:* "BildiGiniz gibi, Pers olaylarm gin gtiniine saati swatine izliyorus, Fars'in yeni bir Trak olmasim ne pahasina olursa olsun Solemek istiyorduk. Ingiltere Lord Curzon'un projesini gergeklestirmis olsaydi bu biitiin Asya'nm ingitiz ha- Kimiyetine gegmesi anlamma gelecekti, Diinya bang: igin ne biiyik bir tehdit! Bu nedenledir ki, Riza Han's destekledik, Fars sintrima yiiz bin kisi yigedigumuzda bu bir tehdit de¥il bir korumaydi ve Serdar da bunu cok iyi biliyordu. (...) Onan (Riza Sah) herseyden tnce ihtiyag duyduglu gil bir orduydu. Bninde sonunda ona salam ig dayanaklar gerekiyor. Bize givencbilir, Battin glctimiizle Fars'daki milliyetei harekete yardumet olduk. Zafere ulastigt zaman da onu des- teklemekten vazgeemeyecesiz.” Son kalemde Turkiye, fran'm pargalanmasindan duydugu endige ile, Riza Han/$ah'a olumlu yaklasmayi tereih etmistir. Dénemin askeri bel- gelerinden hazirlanan bir kitapta gu satirlarla kargilagiyoruz:*? “, gelecekte beklenen daha blly0k (ehlikeye meydan vermemek igin iran‘la dostluk iligkileri arayip kurmakta fayda vardi. Zira, tran devletinde srk bi yoktu, Buna karsilik kuzey ve gilneyden gefen tazyiklerin ve ‘Titrkiye'de mey- dana gelen olaylarm biraktigi etkilerle cesitli irklarin milliyet histeri, iran hii- Kimetinin bitin ters yénde gayretine ramen kuvvetleniyordu, Bu itibarla bir atin bu devletin pargalanacagim dlstinmek miimkiindil, Béyle bir durum hasil oldugu takdirde ise Turkler, Rustar ve Ingilizler gibi fran'da daha gok tehliketi komsularla daha genis bir suretie gevrilmig olacakt: ki, bunun doguracag sa- kimealarin 6nemi agikt..” 57 Genetkurmmay Belgeterince Kirt Isyantart 1 istanbul: Kaynake 1992, 8.25-27 58 Aktaran Yann Richard, “Kemalizm ve tran,” Kemaliem ve Islam Diinyasi, ed. 1. Gokatp ve F, Georgeon (Istanbul: Acha, 1990}, 8.84-85 ‘59 Genelkurmay 1, 8.42.786 GOKHAN CETINSAYA Omegin, Riza Han'n 7 Eyliil 1923 giinii Tahran biiyitkelgimiz ile yap- ‘ig gériigme sonrasinda, Muhittin Pasa Ankara'ya sunlart bildiriyorda: "Vezir-i cenkle [Riza Han] gain arasi... zahiren de agiktir, Agiktan agiga Ruslara istinad ederek veziri distirmek istiyorlar. Bu miirtekip, adi sah, Ruslarin himayesinde saltanata razi, Vezir-i cenk aleyhinde dért suikast tertibatina ittla hasil etti. Vezir ise miistakilen harckete devam ediyor... Vezirin kuvvet ve ik- daline hased eden Sovyet Huikiimeti ve yikilmasim isteyen sahin ve taraflanmn arzularina ragmen, vezir-i cenk tamamen Iran’: elinde tutan bit adamdr, Bu adam da bize dosttur. Iran'da vilcuda getirecegi esasli bir inkilaptan sonra bize miizaheret edecektir.” 15 Byliil'de Muhittin Paga'ya Ismet Pasa imzasryla gu gifre talimat ve- rildi: “Vezir-i cenge sureti mahsusada tegekkcir edilmesi ve kendisinin her suretle takviye buyurulmasi mercudur...”°! "CUMHURIYET iLANI” HADISESi igte geng Turkiye Cumhuriyeti‘nin [ran'da da cumhuriyet ilan edilmesi igin gisterdigfi gabay1 yukaridaki baglamda anlamak gerekiyor. Ocak- Nisan 1924 aylarida fran'da upki Tirkiyeldeki gibi meveut hanedandan (Kagatlardan) kurtularak, cumburiyet ilan etme fikri youn bir tarigmaya konu olmustur. Tiirkge literattirde pek bilinmeyen bu konuda Tilrkiye'nin de aktif/moral deste#{i sézkonusudur. Riza Han ve yandaslarinm baslattigi hareket tam bagariya ulagmak iizereyken, son anda din adamlarinin cum- huriyet fikrine, daha dogrusu Riza Han'm cumhurbagkankigina, kargt gikan muhalefete katilmasryla bagarisiz kalmstur ‘Tiirkiye'de cumburiyet ilan edilmesinden bir gin énce, 28 Ekim 1923'de, Riza Han da basbakan olmustu. Bu tarihten itibaren Ankara Hii- 96, ge>iislen Bakanligs Argivinden nakleden Bilal N. Simsit,Bizim Diplomattar Ankara: Bilg, 3. 61 Ibid, 62 Bu komuda bkz. EM(2), VII1, 8512; Ghani, 307-319; Sabahi, s.177-178; Arfa, Under Five Shabs, 8.163-164; Avery, s.266-267; Ramazani, s.182; Cronin, s 157 vd. 195MILLA MOCADELED IN CUMHURIYET'E TB7 TURK-IRAN ILISKILERI, 1919-1925 kiimeti [ran'da da saltanatin kaldirilmast ve yerine cumhuriyet kurulmast arzusunt gizlice dile getirmeye basladi. Once Mustafa Kemal Tahran Bii- ylikelgisi Mubittin Pasa vasitasiyla bu gériistinti Riza Han'a ileterek, cum- huriyet ilan etmesi tavsiyesinde bulundu, Muhittin Pasa cumburiyet ko- nusunu birkag kez Riza Han ile gizlice gériistti. Riza Han ikna olmus goziikiiyordu. Ankara bir beklenti igine girdi.© ilk igaret 20 Ocak 1924'te bir Istanbul gazetesinin (Vakit) fran'da cumhuriyet ilan edilmesini tavsiye eden yazistyla basladi. Yazi, Riza Han't destekleyen Tahran basminda biiyiik ilgi gérdii; fran'da da cumhuriyet ilan edilmesini konu edinen yazilar fran gazetelerinde bir anda gofalmaya bas- fac, Riza Han'm da tesvikiyle basin monargiye ve o strada Avrupa‘da ya- samakta olan Ahmet Sah'a saldirmaya basladi.® Bu tesebbiistinde Riza Han} ordunun Snemfi bir kism: ile meclisin gofuntugu destekliyordu. Ama rauhalifler de vardi. Siyasi ve askeri gevrelerde bu fikre karst gukanlar mo- nargi taraftari olmaktan cok, biitiin giicii elinde toplayan Riza Han'tn ‘dik- tatérliigiinden' gekinenlerdi. Hatta ilging bir paradoks olarak, kurmay su- baylar ve milletvekillerinden cumhuriyet fikrine muhalif olanfar arasinda ‘Demokratlar’ (yani Tiirkiye ve Mustafa Kemal yanlilant) gogunlugu olug- turuyorlards. Ankara, Tirk basminda yer alan haber ve yazilarla iran'da cum- huriyet ilanina verdigi deste$i siirdiirtiyor ve duyacagi memnuniyeti her firsatta dile getiriyordu. Tirkiye'nin bu desteginde iki temel sebep vardi: Tiirk devriminin diger islam iilkelerine de model olmast ve iran‘: yabanes devletlerin boyundurugundan gikmig, bazumsiz bir iilke olarak gérme ar- zusit, Bu tegebbiise aktif destek veren ikinci iilke ise Sovyetler BirliZi'ydi. ingilizier ise bu tesebbiisden Rusya'nn igine yarayacak gerekgesiyle ol- dukga tedirgindi. Ama fran'm igiglerine miidabele ediyor konumuna diig- memek igin temkinli davranmakta, kargi gikiglanim1 Riza Han'a ve ka- muoyuna dogrudan dile getirmemekteydi.® 63 Simsir, Bizim Diplomaitar, 86-87. 64 Brittsh Documents on Foreign Affairs: reports and Papers from the Foreign Office Con- (fidential Prints, Part I; Persia (University Publications of América, 1985-1997) yol JV [bundan sonra ‘A, Persia [V], doc.1 11: B804/455/34, 24.) 1924; doc. 139: B1967/455/34, 22.1924. 65 BDFA, Persia LV, doc, 130: B1788/455/34, 36.2.1924; doc, 1; E1788/455/34, 292.1924.788 GOKHAN CETINSAYA iran basminda Ahmed Sah elestiren ve Riza Han'n cum- hurbagkanh%mmin propagandasim: yapan haber ve yaztlar Subat baglarina gelindiginde iyice yaygmbk ve yogunluk kazanmigti. Bunun yannda cesitli il- lerde ‘cumburiyet komiteleri’ kurulmug, Tahran'a destek telgraflant yamaya baslamig. Aymi sekilde tagrada, Ahmet Sah' protesto icin esnaf pazarlart kapatma eylemlerine baglamisti.© Riza Han kendi iradesini dogrudan ortaya koymak igin Subat sonlanna kadar beklemeyi tercih etti. Bu tarihten sonra cumburiyet kampanyasi 'resmen’ baslamig oldu. Subat sonunda kendisini destekleyen milletvekilleriyle bir toplant: yaparak, cumburiyet ilam igin ge- rekli anayasa defigikligini gérligtii, Riza Han'a gore, 21 Mart'taki Nevraz (yilbagi)'dan dnce gerekli degisiklik yapilmaliyd:. Bylece Nevruz giinii ya- pilacak resmi kabul ve trenlerde Ahmet Sah yer alamayacakt. Subat ortalarinda yeni caligma dénemine girmis olan mecliste ise cumburiyet yanhlart baslangigta cogunlukta géziikiiyorlard:. Ancak mec- liste rakip gruplar arasinda bazi milletvekillerinin statiisii nedeniyle bas- layan miinakaga strasinda cumhuriyet yanlilarmin yaptiklan hatalar (sertlik yb.) olay: kisa zamanda bilyiittii. Mart ortalarmda Meelis calisamaz hale geldi. Ustelik olay sokaza da yansidi: cumburiyet (daha dogrusu cum- huriyet taraftarlarmm) kargitlan meclis dniinde gésteriler yapmaya bas- ladilar. Tam bu sirada hig hesapta olmayan bir gey oldu ve o gine kadar cumburiyet fikrini destekler géziiken iran ulemasinin cumhuriyet kar- sitlarinm tarafina gegmesine sebep oldu: 3 Mart 1924'te "Turkiye Cum- huriyeti'nde Hilafet kaldirildi. Bu olayin fran'da duyulmasindan itibaren milctehidler, cumburiyet ilanmin fran‘da da din karsit: politikalara vesile olacagi diisiincesiyle, Riza Han‘ tegebbiisiine karst gikmaya basladilar. Onlarin muhalofete gegmesiyle sokak gésterileri daha da bilytidil, Artik Nevruz (21 Mart)'dan énce cumhuriyet ilan etme imkam kal- mamugt1. 20 Mart'ta meclis toplanamadi. 22 Mart'ta ise Riza Han'm meclise 66 Ibid., doc, 142: 52283/455/34, 143,194, 67 Ihid., doc.149: E2528/455/34, 20.3.1924 ve doc.150: Tel no 98,22.3.1924,MILL MUCADELE'DEN CUMHURIYET'E 789 TURK-IRAN ILISKILERI, 1919-1925 girebilmek igin beg bin kigilik bir kalabahia ateg agtirmasi olaya son nok- tay koydu, Riza Han elestiriler kargisinda Tahran't terketmek zorunda kaldi, Biiyiik bir otorite ve prestij kaybina ugcamusti. Dini merkez olan Kum kentine giderek miictehidlerle gériigtiikten sonra, 1 Nisan 1924 ta- rihinde bir bildiri yayinlayarak cumburiyet ilam fikrinden vazgectigini her- kese ilan etti.% Ankara'nin iran'daki bu geligmeleri yakindan takip ettigi ve [ran'da cumburiyet ilan edil(eme)mesini Snemsedii anlagilryor. Hamdullah Suphi Tanniéver gu anism nakleder: “Bir gin Cankaya'da Reisi Cumbur Haz- retlerinin sofrasinda bes on arkadagla yemek yiyorduk. Bir telgraf sureti getirip kendilerine takdim ettiler. Reisi Cumhur bu telgrafi yiiksek sesle okudu: ‘Serdar Sipeh [Riza Han] Abuntlarla gériigtikten sonra cum- huriyet hareketinin daha vakti gelmedigine hiikmetmig ve bu kararms bir beyanname ile ilan etmis.’ Gazi Hazretleri, bunun iizerine hog- nutsuzluklarin: belirten bir-iki kelime séylediler.. TRAN'IN YENI BUYUKELCisi Ruza Han basbakan olduktan sonra Tiirkiye'ye yeni bir biiyiikelgi gin- dermek istedi. Ocak 1924'te gireve Seyyid Tabatabai atandi. Atanigt prob- lemli olan eski biiyikelgi ishak Han Mufakhammiiddevle'nin gidisi de problemli olmustur. © dénem co¥u yabanci diplomat gibi gogunlukla istanbul'da oturan ishak Han, Nisan sonlarmda Tirkiye'den ayrilirken, veda etmek igin ug- - racigs Ingiliz elgisine “Tiirk zihniyetini anlayamacigindan” bahsederek, Kurtulug Savag: boyunca iran ve Afganistan'a gésterilen dzel dostluk ve 68 Ibid, doc, 160: B3744/455/34, 14.1924; doc.161: “Diary of events concerning the Republican ‘movement in Persia”, 69 Hamdllah Suphi Tannver, Dag You, Brine Kitap Ankara: Keli Bakanlis, 1987, 55. istanbudaki fran konsol soloed 21 Mattia meydana eelen'bir olay dolaytsiyla da, comburiyée lik: hig Tak around zc iy weap fel vores ats Cumariye bettent gine olan ve bu Inge inn yal Habesing ingaan Istanbul dak ran lon ve ba Tinker Neveu ga Hh Rails cunkrtyx fons kur Agro igin Bas FO a7 T10L45s Lae, ST Sse790 GOKHAN GETINSAYA itibarm artik kalmadifindan yakindt. Gegen Agustos'ta Ankara ziyatetinde kargiiastifi zorluklardan bahsetti. Ayrica, Hilafetin kaldirtlmasimt ve ha- nedan ailesinin sinrdigi edilmesini elestirdi. ishak Khan Mustafa Kemal'le kargilasmamak igin yerine atanan biiyiikelgi Seyyid Tabatabai'yi bek- lemeden istanbul'u terketme karan almigts,7° Ugingtir, yeni biiyiikelgi Tabatabai'nin goreve baslayigi da olay oldu. Seyh Sadik Han Tabatabai bir seyyid ve din adamiydi; hayatmn belli bir dénemini bir fran megratiyetgisi olarak Istanbul'da gegirmisti. Tirrkiye'ye ancak Eyliil 1924%e varabildi. Kasim ortasinda giiven mek- tubunu sunmak igin Ankara'ya geldiginde (muhtemelen kendisine bir din adaminin biiyiikelgi olarak gonderilmesi sebebiyle) Atatiirk'iin. tepkisini gekti. Nitekim, 17 Kasim'da yaptlan kabul téreninde yaptigi konugmada Tabatabai istami temalara bol atfta bulunurken, Gazi Mustafa Kemal'in kisa ve yalin konugmasinda hig bir Islami tema kullanmamast yabanci g6z- lemeilerin dikkatini gekmistir.”! ANKARA'NIN KUSKULARI VE BEKLENTILERI Ankara'nin (fran'da cumburiyet ilan edilemedigi, hentiz Musul me- selesi'nin géziilmedigi ve Seyh Sait isyanmin yeni bittigi) bu donemde Riza Han'la ilgili bir takim kugkular igerisinde oldugu anlasiliyor. Nitekim, yeni Iran elgisi Tabatabai gdreve basladiginda Tiirk hiikiimetinin gesitli se- beplerle Riza Han'dan kugkulandixan: farketmig ve bu kuskulant gidermeye caliginiste, Hatta ingiliz elgisine belirtigi gibi, Ankara'ya ik ziyaretinde (1924 Kasim ortasi) ayrinil izahatda bulunmak igin Tevfik Riigtit [Aras] Bey'le beg saatlik bir gértigme yapmisti, Tabatabai’ye gére bu cabasmin olumlu bir etkisi olmustu. Tevfik Riigtii Bey Mubittin Paga'dan gelen raporlarm da 70 FO 4241260, #3680,22.4.1924. 71 FO 371/10223, E1061, 24.11.1924. Atatork'dn bu konusmasim: 1922!de Mumteztiddevte'ye yapigi komusma ile kargiastiemak iigingii. Bkz. dipnot 39,MILLI MUCADELE'DEN CUMHURIYET'E 791 TURK-IRAN ILISKILERI, 1919-1925 olumlu oldugunn belirtmig ve konuyu tekrar gizden gegirecegine siz ver- misti. Ancak bir sire sonra Tevfik Riistii ani bir kararla durumn yerinde in- celemesi ve rapor etmesi igin Tahran'a bir heyet génderme karan aldi. Fakat konuyu kendi hiikiimetinden grenen Tabatabai'nin itirazi ve ikna gabasi (Tabatabai'ye gére Muhiddin Paga'nn yapamadifi geyi bir heyet bir- kag giin iginde nasil yapacakti?) sonucunda, ‘Fevfik Riistti bu girisimin ha- tal oldugunu kabul ederek konuyu tekrar gdzden gegirecegini sdyledi. Ekim baginda girtistiiklecinde ise Tevfik Riistii meseleyi tekrar gézden ge- girdigini ve Tirk hiikiimetinin Riza Han'la dostluk siyaseti takip etmesine karar verdigiini sdyledi. Bu amagla yakinda bir miilakat verecek ve bu mii- lakat vesilesiyle firsat yaratarak meveut Iran hiiktimeti hakkinda dostga seyler séyleyecekti.” Tevik Riistii'niin Tabatabai'ye sdyledikleri dogru gikt. Onceden plan- lanan gekilde, 15 Ekim 1925'de Hakimiyet-i Milliye gazetesinde Tevfik ‘igtii Bey'in Turk-lran iligkilesi tizerine bir miilakatt yaymlandi.”3 Ancak Tevfik Riigtii'niin iyiniyetle, destek gikmak igin séytedikleri trankilarin ho- guna gitmedi; iran’ kiiciimsemek, yukardan bakmak olarak algilandi. Ta- batabai'ye gére Tevfik Riigtii kag yapayim derken g6z crkarmishi: “Bagka iilkelerin igiglerine kangmay1 arzu etmiyoraz sagmaliginin manasi nedir? Tiirk digigleri belki de Sili ya da Guatemala hakkinda daha gok sey biliyor; ama komgu iran hakkinda hig bir sey bilmiyor. Turkiye kim ki béyle bir tishup kullanabilsin? Ingiltere mi, Fransa m1 yoksa Amerika mu; iran daima oniki yaginda gocuk gibi muamele edilecek iilke mi? Riza Han bu gibi ko- nularda hassas bir insan.., Tevfik Riistii'ntin mitlakatt yarardan gok zarar getirdi.””* 31 Bkim 1925'te iran Meclisi Kagar hanedanmi sona erdirince Ankara yeni bir bekleyise girdi. Yeni rejimin ne olacagr heniiz belli degildi; Riza Han‘ gah ilan edilecegi duyumlarr almiyordu, Bu ortamda, 7 Kasim 1925'te, yeni Tahran Buiyiikelgisi Memduh Sevket [Esendal] Bey'e gu gizli 7RHO 424/063 B6e92I6S28/44, 27.10.1925 ye H6528/6528/44, 18.10.1925, id. 74 Ibid.792 GOKHAN CETINSAYA talimat verildi: jinasebet olursa, Riza Han hazretlerinin cum- hurreisligini gahh%a tercih etmesi [ran'in ve Iran inkalabinin menfaati igin daha muvafik olacagimin cok mahremane olarak Riza Han hazretlerine ihsas ve fran'in ikbal ve istikbali vadisindeki her tiirlii mesainin Riza Han hazretlerinin kurdugu hiikiimetin Tlirkiye'de daima hiisn-ti makes ve mti- zaheretle kargtlanacagina emniyet edilmesinin ifadesi.”75 Ancak bir. priiz vardi: Memduh Sevket Agustos sonunda Tiir- kiye'den ayrildiginda given mektubu Ahmet Sah'a hitaben yazilmig, yeni biiyikelgi giiven mektubunu sunamadan da Ahmet Sah hal edilmisti. Bii- yiikelgiliginin resmiyet kazanabilmesi igin yeni bir gtiven mektubuna ih- tiyag vardi. Memduh Sevket bir yandan yeni giiven mektubunu beklerken, bir yandan da Tahran'daki gelismeleri izliyordu. 16 Kasim'da sunlart rapor etti; “.Ahvale nazaran, Miiessesan Meclisinde cumhuriyet kabil ofmazsa, muayyen miiddet veya kaydi hayat gartiyla Riza Han gabliga intihap olu- nacaktr. Her ne gekilde olursa olsun, tegekkiil edecek Raza Han. hii- kiimetini miisaraaten (gecikmeden) tanimak menfaatimiz iktizasidir. Biz herkesten geri kalmamak igin simdiden iktizasimm emir buyurulmast...”7> Sonunda Kurueu Meclis toplandi ve 12 Aralik'ta Riza Han't Sah ilan etti, Memduh Sevket Bey'in uyarisi dikkate alinmamis, Ankara giinler geg- mesine ragmen yeni rejime iligkin herhangi bir mesaj gondermemisti. An- kara kirginlifim mu hissettirmek istiyordu? Sah Riza Pehlevi 27 Arak giinii Memduh Sevket Bey'i kabul ederek neden cumburiyet ilan edememis oldugunu anlatt:; Tiirkiye ile dostluk iliskilerini gelistirmek istedigini ifade etti:”” "Sah beni kabul ederek, efier cumhuriyet ilan edememis ise buaun efkan miiteceddidanesinden (yenilikgi fikirlerinden) vazgegtigine delalct etmeyeceBini, bugtin cumburiyet ilammin kabil olmadiiim, fran’ kurtarmak ve Turkiye ile dos- tane minasebatr arturmak igin bu rejim ile de calisabileceklerini, Gazi hazretleri Digisleri Bakanligs Argivinden nakleden Simsir, Bicim Diplomartar, 387. Memduh Sevket Ke. Murafter Uyguner, Memduh Serhel Bodal Nokaee Bier List 8 jr, 887-88. 15 Bsendal 16 7MILLI MUCADELE'DEN CUMHURIYET'E 793 TURK-IRAN ILISKILERE, 1919-1925 ile aralarnda gahsen hiikiimet ve kabinelerin fevkinde bir ittisal ve itibad (ya- kink ve bitlik) tesisini elzem gbrdigiinii ve bu ittisale benim delaletimi (istedi), yakinda kendisinin de mutemed bir sefir bulunduracaim ve lran'in samimi ola- tak ancak Tirkiye'ye takarrtib edebilecefini (yaklagabileceSini) ve aradaki dost- Jugu izhar ve ilana higbir mani tasavvur etmedigini sdyledi.” Aynica Saray Nazi da, “hentiz Gazi Pasa hazretlerinden tebrik tel- graft almadiklarimt ve Mart'ta tacgiizari (tag giyme) merasiminde An- kara'dan bir heyet génderilmesi iki devlet arasindaki miinasebati haseneyi (iyi iliskileri) teyid edebileceZini..” ifade etmisti.7’ Bu geligme tizerine Cumburbaskam Gazi Mustafa Kemal, 5 Ocak 1926'da, Riza Sah'a bir teb- tik telgrafi ginderdi.”? Bu arada Memduh Sevket'in giiven mektubunu sunmast geciktikee gecikiyordu. Sah'm resmi tahta gegme treninin Nisan ya da Mayts ay- laninda yapiimas: bekleniyordu. Sonunda Gazi Mustafa Kemal, 26 Ocak 1926 giinil Riza Sah'a bir telgraf cekerek, giiven mektubu sunuluncaya kadar Memduh Sevket'i biiyiikelgi olarak tammmasint rica etti, Bu rica Riza Sah tarafindan kabul edildi ve Memduh Sevket Bey yapilan kabul t6- reniyle- given mektubu olmadan- girevine resmen baglamig oldu 8° LOZAN, MUSUL VE IRAN iranklar Musul meselesi (yani Tirk-Irak-ran simi) ile yakandan il- gileniyorlardi. Musul'un Tlirkiye'ye geemesinden hoglanmayacaklani bel- liydi®! Tiirkiye'nin kaderinin gériigiildiifi toplantilara_ katilma_is- teklerinden de vazgegmemislerdi, Aralik 1922 ortalarinda, iran biiktimeti hem Tahran'daki fngiliz, Fransiz ve ftalyan temsilcilerine, hem de kendi el- gileri vasitasiyla bu iilkelerin digigleri bakanliklarma gnderdigi notalarla iran temsilcisinin iran'in batt siniri ve Ozellikle Kirt bélgeleri ile ilgili me- seleler igin Lozan Konferanst'na kabuliinii istedi 5? 73 Mt igin bk. bid 3.89. 40 Ids, 99.90, Torkijernin Riza Satin res clu merasiming vedi One ign bk 890-95. 81 PO 434/955, m0 802 Tel wo451. 19.12.1922, no803. Tel nodsa, 19 12-1929 BEBO SGT EUMDIS IA 18 15 1923 ELASOISTIS, OND. 122.794 GOKHAN CETINSAYA. {ran hiktimeti konferansa katilma iddialarins, Agustos 1919 tarihli iran-ingiliz, anlagmast cergevesinde, Ingilizlerin 1920'de verdigi sézlere dayandinyordu. Ancak Curzou'a géte, bu sézler “tamamen farkh ko- suilarda” verilmigti; o tarihten sonra fran'in anlagmay: ysrup atmas: in- giltere agismdan verilen sizii gegersiz. kiltyordu. Ayrica su anda Sevr an- lagmasinda éngériildiigii gibi bir Kiirt devleti ya da Tiirkiye sinirlarnda bir Kiirt otonom eyaleti kurma meselesi de Lozan Konferansi'nin giindeminde yoktu.*} fran hiikiimetine resmi olarak gu séylendi: iran savagan ta- raflardan biti ya da Karadeniz'e kayisi olan devletlerden olmadigi igin Lozan‘a bir temsilei géndermesi igin herhangi bir sebep yoktur. Ayrica, Irak ve fran arasindaki mevout smurin degistirilmesi konusu da konferansta giindeme gelmeyecektir.®4 Ocak 1923 baginda ingiliz elgisi Loraine iran basbakam: ile g6- riigmesinde iranlilarin en cok endige duyduklari Kiirt meselesini acti. Tah- ran bu sirada Ingilizlerin Siileymaniye bélgesindeki politikalarindan (Seyh Mahmut'a desteklerinden) rahatsizdi, Ayrica, Simko ve Seyh Taha'y1 kis- kartuklart_gerekgesiyle Londra'ya siirekli gikayet ve protestolarda bu- lunuyordu. ingiliz elgisi Tahran'm endigelerini gidermek icin su cevabi verdi: ‘sizin Tiirkleri Musul'da geri gérmek istemedifinizi biliyoruz. Kuzey Trak'ta Tiirk yay:lmasina kargi direnirken biz aslinda iran‘in 1 karlarin: da kornyoruz. Bu nedenle siirekli olarak Seyh Taha ve Simko'nun faaliyetlerinden sikayet ederek bizi engelleyeceginize bize yardum etme ar- zusunda olmanuz lazim.'*5 Lozan'a katlma taiebi geri gevriten iran hiikiimeti geligmeleri ya- kindan takip etti.6° Musul meselesinin her agamastyla ilgilendi, Sorun Mil- letler Cemiyeti giindemine geldiginde hem Tiirkiye hem de ingiltere fran's kendi taraflarma gekmek istemislerdir.57 Bylil 1925'te Disigleri Bakam 83 FO 416/71, 14372/27/44, 24.12.1922. 84 FO 416/71, B14371/27/44, 24.12.1929: B14385/27144, 25.12.1922. 85 FO 416/72, FI00/7/54, 61.1923. i, 86 “Serefli suthten dolayr” (Lozan Antlagmasr iizerine) iran harbiye ngzint ve baskumandant Riza Han‘dan Gazi Mustafa Kemal Pasa'ya ginderilen 6 Eylil 1923 tarihli tebrik ve Mustafa Kemalin “yl bcovap Barwin bk, Simic Arak ie Yoagnalar, 518-52 87 FO 247263, Bes2si6s28/44, 16.10,1925. Omegin Thnkiye Kon'daki Ttrkmen ayaidaamass boyunca hig bir seye kacigmadi. Bunda fran't gicendirmeme isteg yanmda, Sovyetlerin avantaj ku- zaiumasi Korkusu da vardi. Ankaca ne kadar Sovyetierle iyi Hiskiler ipince olursa olsta Iran'in Sovyetler Birliginin kontrolline girmesinden endise duymaktaydh.MILL MUCADELE'DEN CUMHURIYETE. 7195 TURK-IRAN ILISKILERY, 1919-1925 Tevfik Riistii [Aras] Tiirkiye, Irak ve fran (ve arzu ederse Ingiltere) ara~ sinda bir pakt Gnerisinde bulundugu zaman bu tegebbiis ingilizlerce ta- mamen propaganda olarak algilandi. 20 Eyliil 1925 tarihli Tuirk gazeteleri haberi dnemle duyurdular; Tiirkiye'nin bang arzusuna ve iran'a karst olan dostga duygularina bir kamit olarak takdim ettiler.88 Basmdaki yazilarda In- gilizlerin Kiirt milli duygularim istismar etme tegebbiisleri sonucu Iran'n maruz kalacagi tehlikeye dikkat ¢ekiliyordu. [ran daima gunu ha- turlamaltyd: ki, ikisi de Kiirt niifusa sahip olan Tran ve ‘Tiirkiye'nin ba ko- nudaki gukarlari miigterektir. Bu yazilara gore, Turkiye, iran ve Irak‘ tam bir uyum iginde yagamas1 igin her sebep meveuttu. Tilrkiye'nin Rusya, Kaf- kasya ve fran'da yagayan Tiirklere olan ‘dogru yaklagimt' hig bir em- peryalist amact olmadiganin deliliydi 2 Yukarida gizmeye galighifimw tablodan Tiirk-iran iligkilerinin bu do- nemde ikili bir yapr olusturdugu sonucunu cikarabiliriz: Bir yandan iki ti kede de eski rejimlerin yerine kurulmug milliyetgi, anti-emperyalist, tam bagamsizliker ve Batici rejimlerin arasinda her gin biraz daha geligen iyi iligkiler; diger yandan iki ilkede de yeni rejimler yerlestikge gegmigin (gegmisteki problemlerin) izlerinin tekrar ortaya gikmaya baslamasi. Bu ikili yapt 1925 sonrasinda da devam edecektir 2° Nitekim bugiinden geriye dogru baktigimizda Tiirkiye-tran ilis- Kiletinde iki temel boyut goriiyoruz: Biri Sadabad Paktt'yla baslayip Ba- dat Pakt, CENTO, RCD ve ECO gizgisinde devam eden igbirligi/uztagma boyutu, digeri genellikle ortak simr, etnik unsurlar ve farkh kiiltiirel me- seleler iizerinde olugan bir rekabet/zitlasma boyutu. Kisaca, siireklilik ve degisimler igeren Tiirkiye-fran iligkileri liderler, rejimler ya da ideolojiler Stesinde, tarihi, cofrafi, stratejik ve kiltiirel dgelerle oriilmiig karmagik bir iligkiter biittinii olarak ortaya gikiyor. 88 FO 424/263, B5862/32/65, 239.1925, 89 Ibid. 50 1925 sonrast TUrkiye-iran iligkileri igin blez, Gokhan Getinsaya, “Atattirk DOnemi TUrkiye- ican iighileri, 1926-1938," Avrasya Dosyast, 39 (1999).196 GOKHAN GETINSAYA OZET Bu makale Birinci Diinya Savag'nm sonundan tran'da Riza Sahin tahta gectiffi 1925 yilma kadar Tiirk-lran iligkilerini incelemektedir. Iki til- kede de yeni rejimlerin kuraldugu bu donemde, bir yandan milliyetgi, anti- emperyalist, tam bagimsizhkg: ve Batict yeni rejimlerin arasinda iliskiler her giin biraz daha gelisirken; diger yandan iki iilkede de yeni rejimler yer- lestikge gegmisteki problemlerin izlerinin tekrar ortaya gikmaya basladigt g6riilmektedir. Tiirk-Lran iliskileri bu dénemde sinr meseleleri, etnik un- surlar, ikili siyasi iliskiler konulans etrafinda olugmaktadir. Téirk-Lran ilig- kilerine bu dénemde anlagmazhik ve igbirligi olmak iizere iki temel boyut hakimdir. Anahtar Kelimeler: Tirkiye, fran, Azerbaycan, Milli Miicadele, Riza Sah. ABSTRACT This article seeks to explore the evolution of Turkish-Lranian relations from the end of First World War to the end of Kacar dynasty. It deals with main issues in this period such as tribes on the frontier, Iranian demands in the Paris Peace Conference and Lozan Conference, diplomatic relations between Tahran and Ankara, the rise of Riza Han and Turkish policy, the "Republican movement’ in Iran and its consequences for bilateral relations, the Mosul question and Iran. It argues that there were two main di- mensions in the relations between Iran and Turkey in this period, re- gardless of leaders, regimes or ideologies: rivalry and colloboration. Key Words: Turkey, Iran, Azerbaijan, Turkish National Movement, Riza Shah.