You are on page 1of 107
Syntaxis Latina quam cOnseripsérunt Aloisius, oh et Thomas Franciscus Borri I IL NOMINATIVO 1. DOPPIO NOMINATIVO In una frase come >> Cicerd cinsul creatus est si trovano due nominativi. IL doppio nominativo si pud trovare: * con qualsiasi verbo, p. es.: - vivere (>> Antonius miser vivit) - mori (>> Antdnius pauper mortuus est) = ece. * — specialmente coi verbi che significano “esser eletto, esser chiamato, esser ritenuto, diventare”, come éligi, cre&ri; appellari, vocdrl; putari, habéri; fieri (e anche vidéri, per cui v. 2). XX, 29-30: XXVIII. 80: XVI. 123-124: Acmilia... "mamma’ ap- Tile deus maximus ha- avis pauld levior fit, pellabitur. non ‘mater’, —bétur. simal vérd tempestas neque Wlius ‘pater’, sed multé turbidior et fie- ‘tata’ appellabitur. tds mulid altidrés flunt. Con gli attivi éligere, credre, ecc. si trovano due XIX. 28-30: accusativi: Acmilia Ilium *virum optimum’ appellat. Item \Glius uxdrem suam “op- timam omnium fémi- narum* vocat. >> Réméani Cicerénem cénsulem creAvérunt. 309 A) lalius mihi vidétur . pater sevérus Ilius & mé videtur pater sevérus = lilius @ iné existimatur pater severus, B) Aemilia Syrae vidébatur esse videbatur esse duleissima domina Aemilia a Syria existimabiitur esse duleissima domina. cy Marcus: “Mihi videor bonus discipulus peefiniam habére ~ dal mio punto di-vista tu hai molto denaro = mi sembra che tu abbia molto denaro, 310 2, VIDERI: COSTRUZIONE PERSONALE I passivo del verbo vidére ¢ spesso usato col significato di “sembrare, essere ritenuto”. II dativo (mihi; Syrae; magistré, ecc.) viene usato come complemento d’agente.* Si vedano gli esempi riportati qui accanto. In particolare si consideri il procedimento logico con cui é costruita la frase dell’esempio (A): “Giulio é visto da me come un padre severo” = “Giulio dal mio punto di vista é un padre severo” = “Giulio mi sembra un padre severo”. La seconda frase (B) é analoga alla prima. La terza frase (C) pud essere cosi compresa: “Io sono visto da me essere un buon alunno; dal maestro invece non sono visto come tale” = “Dal mio punto di vista io sono un buon alunno; dal punto di vista del maestro non sono tale” = “A me sembra di essere un buon alunno; al maestro peré non sembro tale”. Si veda lo schema seguente: tur sevérus esse Aemilia Syrae vidébatur —_ esse dulcissima (Ego) mihi videor bonus esse (Ego) magistr videor non esse talis Se non v’é un secondo nominativo (predicato nominale 0 complemento predicativo), si avra il solo infinito: si veda I’esempio (D). XXVL. 94-97: XXVI. 124-125: XXVI. 143-145: [Daedalus:]"Mélosinsu- Illa fbula longa esse — Mox puer in somunis sib la... nn tam parva est mi-hi [non] videtur. vid&tur Alfs 6: quam montés et fl XXXII. 179: Ridiculi mihi... vidé- esse mihi vidétur.” bantur ii ver: * Altri interpretano questo dativo come «dativo del punto di vista» 0 dativus itidicantis. Ma solo una questione di nome, perché il dativo impropriamente detto «d’agentené in realta una maniera d’esprimere il punto di vista: hoc mihi vidétur esse bonum yuo dire propriamente “questa cosa é veduta dal mio punto di vista esser buona = questa cosa é vista da me come buona = questa cosa mi par buona’. 3 Inalcuni casi vidérisi costruisce, almeno apparentemente, in maniera impersonale, cioé alla terza persona singolare (vidétur/ vidébatur/ VIDERI; COSTRUZIONE PARTICOLARE vidébitur, ecc.). Questo avviene: A) in unione con un aggettivo neutro (bonum, necessarium, turpe, atile, B) quando vidéri vale “sembrare giusto, sembrare opportuno™ ©) quando é unito ad un verbo assolutamente impersonale (pudet, miseret, D) quando si adopera la locuzione fore o futdirum esse ut + congiuntivo. Si vedano gli esempi A), B), C) e D), qui accanto riportati. In realta in tutti questi casi non si tratta di costruzioni impersonali: i] soggetto, che non é rappresentato da un sostantivo o da un pronome, écostituito da un infinito o da un’intera frase (mittere tabellarium; magistrum interrogare; Marcum paenitére; fore ut Médus fugeret). 4. Costruzione personale come videéri la hanno anche, al passivo nelle ece.) taedet, piget, paenitet) DICITUR, NARRATUR, TRADITUR, FERTUR, ECC. forme del presente e in quelle da questo derivate: E) F) verba sentiendi et iiidicandf (sentitur, iidicatur, existimatur, auditur, G) verba déclarandi (narratur, déclaratur, scribitur, nintiatur, traditur, verba dicendi (dicitur, fertur, affirmatur, ecc.) putatur, dicitur, ece.) ecc,). Si vedano gli esempi E), F) e G), qui accanto riportati. Nei tempi composti si preferisce la costruzione impersonale: > Traditum est Ariadnam filum Thésed dedisse. A) Magistrd_necessarium esse vidétur tabellarium mittere ad ium = magister putat neces-sirium esse mittere tabellariumad \ilium, B) Discipulis non vidébatur magistrum recitantem interrogare discipuli ndn putabant opportiinum ess imugistrum reeitantem interrogare. C Talid vidétur Marcum re pigritiae lius putat Mareum suae pigritiae puenitéte D) Davo vidébatur fore (futirum esse) ut Médus fugeret fivus putabat fore ut Médus fugeret E) Mindtaurus dicitur imus fuisse imum fisisse. F) Marcus improbus discipulus putabatur ‘omnds putabant Mareum improbum discipulum esse G) Daedalus labyrinthum aedificdvisse narratur Daedalum labyrinthum acdificavisse. 311 A) lilius servam saceum portire iubet {ilius imperat serv5; um port!” B) Acmilia vetat Ilia “Nol carpere rosis! _C) lésiis dixit; “Sinite puerds venire ad me!” D) Davus iubétur eruménam suam ponere in ménsi = lalius Divum iubet stam eruménam in mens ponere. E) Puerf in schol clamire vetantur = Magister vetat puerds in schol cli F) Aemilia idnuam claudt iussit =Aemilia imperavit: *Claudite iinuam!” 312 Il LACCUSATIVO 1. VERBA IUBENDI, ECC. I verba iubendi, sinendi, prohibendi, cioé i verbi che indicano un ordine (in particolare iubére), un permesso (sinere), un divieto, una proibizione (vetare, prohibére), sono in latino transitivi e si costruiscono di norma con l’accusativo e |’infinito. Si vedano gli esempi qui accanto riportati. L’esempio A vale dunque: “Giulio ordina che lo schiavo porti il sacco” = “Giulio ordina allo schiavo di portare il sacco”. Cosi anche gli esempi B e C: “Emilia vieta che Giulia colga le rose” = “Emilia vieta a Giulia di cogliere le rose”; “Gesi disse: “Permettete che i ragazzi vengano a me’” = ‘Permettete ai ragazzi di venire a me’. Se questi verbi sono transitivi, ¢ ovvio che al passivo avranno costruzione personale. E questo il caso degli esempi D ed E. Nello stesso modo in italiano diciamo: “Io vedo Marco partire” e, al passivo, “Marco vien visto partire”, Se non viene espressa la persona a cui viene rivolto il comando, la proibizione o il permesso, questi verbi si costruiscono con I’infinito passivo. L’esempio F vale infatti, alla lettera: “Emilia ordiné che la porta fosse chiusa”, e dunque: “Emilia ordind di chiudere la porta”. XI. 44-45: XXXI. 105-106; XXII. 79: Iilius servum suum Ta- [Nila] lex dominum Ego t@ intrare sind sculum ire iubet. Yetat seryum suum imn- go robum interfi . 59: XXII. 86: Z ¥ elie [REx] eum 4 militibus ia Iste canis ferdx mé in- labyrinthum diict iussit: trare nn sinit. 2. VERBI ASSOLUTAMENTE IMPERSONALI + Mi vergogno di qualcosa: mé (accusativo) pudet (impersonale) alicuius rei (genitivo) Mi fa pena, ho compassione di qualcuno: mé miseret alicuius Mi annoio, mi secco di qualcosa: mé taedet alicuius ret Mi rincresce di qualcosa: mé piget alicuius rei Mi pento di qualcosa: mé paenitet alicuius rei. + In latino, oltre ai verbi indicanti fenomeni atmosferici (come “piove”, “nevica”, ecc.), ¢ altri che vedremo pit avanti, sono impersonali (cio’ costruiti solo alla terza persona sing.) anche i cinque verbi che indicano stati d’animo: - pudet - miseret - tacdet - piget —-pacnitet. + Questi verbi si costruiscono con I’ accusativo della persona che si pente, si vergogna, ecc.,e il genitivo della cosa di cui ci si pente, ecc Si veda lo schema qui sotto: puerum pudet facti sul mé paenitet consilidrum medrum Con un pronome neutro si dice: >> Hoc mé paenitet, >> Id eum piguit, ece. Se la cosa é rappresentata da un verbo, o da un’intera frase, va espressa: + all’infinito >> Mé paenitet vixisse + con l’accusativo e l’infinito >> Mé pudet hoc 4 filid med factum esse! * con quod ¢ l’indicativo (0 il cong.) >> Mé paenitet quod té offendi ‘Se questi cinque verbi sono usati al gerundivo, il verbo rimane impersonale, ¢ la persona va regolarmente espressa col dativo: >> Tibi paenitendum est peccati tui. Se si vuole esprimere un comando, un’esortazione, non si usa l'imperativo, ma il congiuntivo esortativo: >> Té tui pudeat! XXII. 82: Puerum pudet facti sui XXIII. 82-83: Is, quem factorum suérum pudet. ruhére solet XXIIL 79; Nonne té pudet hoe fecisse? Profectd ms pudet hoc 4 flid med factum esse! XXIII. 138-139: Nonne té pudet pauperi magistro jem negare” XXXIX, 212: ee té paenitébit ndbis auxilium tulisse. XL. 282: Inter cds lidGs feminae Troidinae, cum es longi ertoris taedéret, nivés incendérunt, LVL. 111-113: Jam ipsa terra ita mihi parva visa est, ut mé imperii nostri, qué quasi piinctum eius attingimus, paenitéret. XLII. 156: ‘Si vbs piget condbii ter Vos, in nds verlite Tum ytd inélix Di fatis exterrita mortem Grat; taedet eam vitae. ple fEmingis, quamquam eas iam facti sui pacnitébat, in Sicilia reliquit. 313 XXVL. 32-33: Quid iuvat deds invoeare, dum hic quidtus sedes? Nam certi pulsdre puerum mindrem! ( indignum est...) LIV. 306-307: Nallam rem esse dGelarant in Ost positam militar7, quae huius viri scientiam fugere possit! XXII. 144-145: In his litters may meum wih docére posse.” XXXIX. 116-117: Mle [= Pygmalion) aur cupidus Sychaeum ante Gram clam necavit factumque dit célavit {Diddnem| XLIX. 39: id mé cBlaveris (rem célare juem = rem re alicui). XLIX. 40: Médus L¥diam Véritdtem dé pectinia eélare vult servum) poscit ( servum iubet dare vestimenta). 314 3. VERBI RELATIVAMENTE IMPERSONALI Alcuni verbi, che, oltreché nella terza singolare, si trovano usati anche in altre persone (specie nella terza plurale) e col soggetto espresso, vengono detti relativamente impersonali. Essi sono: decet, dédecet, fallit, fugit, latet, praeterit, iuvat. Si costruiscono con |’accusativo XX. 157-159: XXXII. 77-79: r Ita loquuntur parvul Ridiculum est talés res minus iuvant quam — fantés, nec sermo op lacrimas ef eladiatorit tium t8 decet fundere militem decet méndn (= ,..t8 dignus est; tibi (= militi convenit). mit quam — convenit) mihi non mi- XL. Ll: nus placent quam...) XXXII 109: Postquam primus amor Nisi memo-ria mé fallit. m& morte fefellit, huius Gnius améri forsi-tan ecumbere potui! 4, DOPPIO ACCUSATIVO Docére ¢ i suoi composti, c&lare, e spesso poscere, reposcere ¢ flagitare hanno |’accusativo della persona cui s’insegna, nasconde, chiede e della cosa che s*insegna, nasconde, ecc. Poscere, reposcere e flagitfre perd pid frequentemente si costruiscono con 4, ab + ablativo. yi ‘accusativo della cosa é in realta un accusativo di relazionee vale “riguardo ”. Esso pud anche esser costituito da un infinito: = Magister docet puers grammaticam / Magister docet puerds legere. Con célire si trova anche, ¢ pit spesso, dé + ablati >> Marcus célavit patrem véritaétem = Marcus célavit patrem dé véritite. >> Cic., Fam., 7, 20, 3: Bassus mé dé hic libré célavit. Per il doppio accusativo in frasi come Rémani Cicerénem cénsulem creavérunt, v. 1, 1. XVIL. 1-3: XVII. 15 XVII. 148-149: Magister puerds nu- “0 “Quiré nds. seribere merds ct litterds docet. hil t8 docére possuim!” — do-c8s. mavister?™ Magister puers multas rés docére potest XVIIL 37-38: XXIIL. 27-28: Magister, qui puerds — “Filium tuum nihil doc legere docet, ipse et li- re possum, quia ipse nil bros Latinds et Gra discere yult” legere potest. 5. VERBA PETENDI ET INTERROGANDI Ordre, rogare, interrogire si costruiscono con l’accusativo della persona a cui si chiede. Rogare e interrogare hanno dé + ablativo della cosa su cui verte la domanda. Tutti possono avere il doppio accusativo se la cosa ¢ rappresentata da un pronome neutro. Questi verbi possono anche reggere una frase con ut / née il congiuntivo (v. XI, 2). Rogare ha il doppio accusativo nella frase: rogare aliquem sententiam. Sententiam é un accusativo di relazione (= riguardo al parere) e pertanto si conserva anche al passivo. Petere, quaerere ¢ postulfre si costruiscono con |’accusativo della cosa e 4, ab + ablativo della persona. Con quaerere perd si trova anche é, ex + ablativo. XX.138: XXXL 16: Hoe postuld & té! Iilius 4 Comélid. quaerit XXVIL 93-94: quod ndmen ef (= servo) Noli & mé postuldre ut! (ab aliqué quacrere tantum peetinive statim —aliqueminterrogire) solvam! Petere ha fondamentalmente due significati: * rivolgersi, dirigersi verso (con l’accusativo) + chiedere (ab aliqué aliquam rem). IIL. 26: Acmilia Quintum interrogat. Médus Albinum dé pretid Gnuli inter- rogat. XXVIL 92: Coldnus ad domini sé proicit eumque Srat ut patientiam habeat, XLIV. 45-46: “Die - inquit et quem primum sententiam rogabat - quid cénsés (al passivo: ef qui primus sententiam rogabatur). XXXII. 73-74: Non @ 18, sed & Ded auxilium petd. XXXIL 87-88: Hane gratiam sdlam ab iis petam XXXIL 119-120: sumquam IX. 32: Pasior umbram petit (= ad umbram adit), IX. 74: Lupus collum ovis petit dentibus 315 XLVI. 616-61 Vénerat Mii us aliquot di Bruttiorum Apuldrumgue, qu XXXVI. 212: Caesare interfectd, C Octividnus aduléseéns necem cius ulcisci cGnstituit, XXXVI. 221-222: ‘Templum Martis Ultéris nomindtum est, quod ille deus mortem: Caesaris ultus esse putabatur, XXXVIIL 188-189: Ita tandem socids necatés ulti sumus. XXXIX. 113-114: [Did6 régina) Tyrd, ex urbe Phoeniees, hiie profecta est frdtrem improbum fugiéns XXVI. 82-83: Carcerem no: effugimus - libe sumus! XXXVIIL. 109-110: Haec Italiae litora, quae nobis proxima sunt, effuge! 316 Dal significato originario di “dirigersi verso” si éfacilmente passati a quello di“assalire”, di “aspirare ad avere, a conquistare” e, infine, di “chiedere per avere” (= “aspirare ad avere qualcosa da qualcuno”). Romam, Tisculum petere hostés petere praetiiram petere petere librum ab amicd. 6. VERBI TRANSITIVI IN LATINO E INTRANSITIVI IN ITALIANO Alcuni verbi, come déficere, ulcisci, déspérare, iuvare, fugere, effugere, délectare, abdicare, si costruiscono con l’accusativo, anche se i loro corrispondenti italiani risultano intransitivi. + Déficere significa “venire a mancare”, ¢ ha quindi una sfumatura diversa da deesse, che vuol dire “mancare del tutto”: Lucr. 6, 360-361: Frigore (= hieme) enim désunt (= omnind ndn sunt) ignés, ventique caldre (= aestate) déficiunt (© minuuntur dum cessant omnind). adi ai vari significati e costruzioni di d&ficere: - mé déficiunt virés / viribus déficior = mé déserunt virés / viribus déseror + 861 déficit = s6l obsciratur + soci @ ndbis ad hostés déf€cérunt = socii nds déservérunt et ad hostés trinsiérunt - domus Cacsarum défécit in Nerdne = domus Caesarum désiit, finem habuit, exstincta est in Nerdne = Nerd fuit ultimus ex domd Caesarum. + Uleisct pud significare tanto “vendico”, quanto “mi vendico di” >> ulciscor mortem amici met = pinid eum qui amicum meum oceidit >> ulciscor initirias quis mihi intulist? = pini6 t&, propter initiriés quis mihi intulisti. + Déspérlire pud avere due costruzioni: > plicem >> déspérire dé pice. + Tuvére vuol dire “giovare a, essere utile a, aiutare.. iuvat / iuvant vale “piace” (v. 3): >> pectinia aliquem iuvare >> hic liber mé iuvat. + Abdicdre pud avere anche la costruzione seguente: s€ abdiciire aliqui ré: >> Caesar dictitiind s® abdicivit. ”; nella forma impersonale XLVIII. 485-486: LVI. 225: XLII. 190-193: CSnsulem et ad rey Namqui im déffeekt |, )WUstEtes... aperté a soci- dum equum virés défi 8] hominibus. via (ay Reondnis G Veientés @bant (= vires cOnsuli (= obsci ‘sO! visusww94t!|) frosts déficiunt (= so- deerant, nin suffi cids déserunt et transeuntad, cSnsulem déserebant) hostés), VIL 91: Lydia verbis Médi délectitur (= verba Médi L¥diam délectant), V. 60; {alia laeta est. rosae eam. délectant. V. 62: Verba Acmiliac Tiliam délectant. XXIX.89: Ibi hom6 territus, jam vitam déspérdre id Gnum Gravit, ut lie&ret yestem Srnaitam induere. m 7. VERBA AFFECTUUM XXIX, 122-123; Hic bul monémur ut semper bond animd simus néve umquam dé salfite déspérémus. Dolére, flére, liigére, ridére, horrére, queri, mirri, ecc., cioé i verbi che indicano un sentimento dell’animo, reggono l’accusativo. XXXIV. 209: Amissum non flet, cum sola est. Gellia patrem, XLII 137-138: Sic eat quaccumque Ri mina lagébit hostem! Nota. Molti di questi verbi si possono anche costruire con l’ablativo semplice o preceduto da dé; gratulari anche con pro + ablativo. v.70: Audi, mamma: pueri e- tiam mé rident! X1.129-130: Quintus, qui medicum horret, cum abesse gaudet XXIV, 15-16: Quintus, qui tantum strepitum —miratur, Syram Vocat. Cic., Phil., 2, 68: Bratus Cicerdni recu- peratam libertitem est gritulatus, XLII, 227-228: Mettius Tulld dé vietdria gratulatur. 8 OLERE, REDOLERE, SAPERE, RESIPERE, SITIRE I verbi che significano “aver sapore, aver odore, aver sete” (anche in senso figurato) reggono I’accusativo in alcune espressioni particolari. Plin., Hist, NA, 17,5,3,38: Illa érit optima terra quac unguenta sapiat. Cic., Brit, 82: Oritionés redolentés an-tiquitatem Mart. 10. 4. 10: Hominem pagina nostra sapit. Cic., Phil., 5,20: Sanguinem nostrum si-tigbat Cie, ad Quint. tr, fe 5: 16 hondrés. nec iderd gloriam, Plaut., Méstell., 1.1.41: Non omnés pos: olére unguenta exdtica, ut 10 oles. 317 XLIV. 32-3 Hage cum fings transit. hace portam ingrediéns, hace foram ingressus, paucis verbis peragit XLVIIL 275-278: C. Flminius... ab Hannibale cireum- ventus ad Trasumennum lacum cum exercitii caesus est XVI. 27-28; Is qui navigare vult adit iam qui bonam ndivem habe. XLVI. 45 [Miltiadés] in piblicis mortem obit XXXVI. 268: Ners... dicitui domesticam scacnam. Suet., Caes., 74: Gvadere nocturnas insidias, Caes. , B.G., 1. 27: Convenire Cacsarem in itinere (© adire Caesarem). 318 9. VERBI COMPOSTI CON PREPOSIZIONI Parecchi verbi intransitivi, se sono composti con preposizioni che reggono I’accusativo (circum, trans, praeter, ad, in, ob, sub, ecc.), divengono transitivi ¢ possono essere usati anche al passivo. XXXVIIL 118: XXXIIL. 82-84: XXXVII. 225-226: Praestat t6tam Siciliam — Nisi nds hie essémus, long6 curs circumire. hostés celeriter Danu- — lum tendéns, deds sic a vium et Alpés trins- — loquitur (~ad-loqui-tur. XXXIX, 153-15 irent, At Venus Acnéam et XXIX. 98-99: Achatén ... nebula cir- XXXII. 145: Delphinus, cumfudit. Erg3 hominem divitem tus. repente hominem adit natantem subiit LVI. 202: Gangén trinatire. Si trova anche un’altra costruzione, cioé con la preposizione contenuta nel verbo seguita dal caso che essa regge. Cosi, si puo dire egualmente: + Ergd hominem divitem adii * Ergé ad hominem divitem adif. Anche alcuni verbi composti con preposizioni che non reggono T'accusativo possono divenire transitivi, come convenire, évadere, ece. Cic., Fam, 9. 14.1: Verg., Aen., V. 689: Neminem convéni (con- Evadere flammam. venid autem cotidic pli- digns ab ndntid uxdris rims) quin omnés mihi L, 641: crat conventus gratias agant. Saltum ad Petram &vaist 10. ACCUSATIVO DELL’OGGETTO INTERNO Alcuni verbi intransitivi talvolta s’uniscono all’accusativo di un sostantivo che ha significato a essi affine, o che ¢ addirittura derivato dalla loro stessa radice: * pugnire pugnam Horitit melidrem pu- + vivere vitam gnam __ pugnavérunt + somnidre somnium | yin fyi | + currere cursum + c&ndre c&nam 11, ACCUSATIVO DI RELAZIONE (0 “ALLA GRECA") Esiste in latino - specialmente in poesia - un complemento di limitazione che viene espresso con I’accusativo (su imitazione di una tipica costruzione greca). Esso si unisce spesso a un participio passato (cinctus, indiitus, redimitus, ecc.) o a un aggettivo (niidus, celer, similis, ecc.). Questo tipo di accusativo di relazione é rimasto anche in italiano, specialmente in poesia: si pensi ai famosissimi versi manzoniani “sparsa le trecce morbide sull’affannoso petto / lenta le palme ¢ rorido di morte il bianco aspetto”. 12. ACCUSATIVO DI ESTENSIONE NELLO SPAZIO La lunghezza, I’altezza, la profondita, ecc. in latino s’esprimono per lo pid con l’accusativo retto dagli ageettivi longus, latus, altus 0 da verbi (patére, extendi, diffundi...: in longitiidinem, in ecc.). 1. 105: XL. 47: LI. 100-101: Eu via centum pedés lata Pilum Aemilif sex pedés. Carthig, in circuit est longum est viginti tria milia suum paténs Se I’espressione di misura é retta solo dal sostantivo (senza longus, litus, altus), si usa il genitivo di qualita (come in italiano): >> Fossa decem pedum. In accusativo va anche lo spazio percorso (si vedano i due esempi qui sotto). ons BG.,1L 1. 4: novissimés adorti et alta aatiia’ basealie prdsectiti. mignam mul XLIIL 100-101: lam aliquantum spatit ex 6 loco ubi pugnatum erat auflgerat, Nidus pedem (= niidd pede) Inditus tu albam (= inditus tunica alba). im Cinetus caput eordnd (© capite cineto cordnd)., ¢ similis ded quod ad vultum pertinet). ve poles almmegn duo milia pussium longum.” Caes., B.G., 7. 72: Duis fossis quindecim pedés Hats eddemque thine pent Post exstriixit XXXVI. 255-251 Rivus est subterrancus pussuum dndecim milium centum triginta. supra terram opis arcustum passuum sexaginté XXXVI. 260-261 Habet longitidinem passuum quadraginta sex milium quadringentdrum sex 319 L, 547-548: A Chaleide Aulidem wicit, trium milium [passuum] spatid distantem XLIX. 115-116: Hadrdimétum pervenit, quod abest & Zama circiter milia passuum trecenta. Cic., Cluent., 27: Tedinum abest a Larind XVIH milia passuum. Cic., Plane., 41. ee: scelesti) abessent aliquot digrum viam s pedés octdginta inter sé distabant, distantés inter sé medium spatium. Cic., Dea oe oo 53: long intervalld diseédit 320 13. COMPLEMENTO DI DISTANZA La distanza in latino si esprime con l’accusativo o con |’ablativo, spesso in unione coi verbi abesse e distare. IL luogo da cui si calcola la distanza va sempre con 4, ab + ablativo (anche se é un nome di citta). Se il luogo non é espresso, la misura della distanza si esprime con 4, ab + ablativo (mai perd con abesse e distare): >> Cic., Fam, 12, 13, 4: Cassius noster & milibus passuum vigintf castra habet. Gli ablativi spatid, intervAll5 possono essere determinati da un genitivo. “Pitt di dieci piedi” ed espressioni simili possono trovarsi con pliis+ accusativo © con pliis + ablativo: >> XLII. 34-35: Castra locant... haud pliis quinque milia passuum ab Urbe (= pliis quam quinque milia). Si notino le espressioni : * iter iinius digi + Zama abest 4 Carthagine iter quinque diérum che corrispondono alle italiane “un giorno, cinque giorni di viaggio”. La distanza da Roma si calcola con riferimento alle pietre miliari (miliaria, lapides): Villa mea est ad quintum lapidem ab Urbe. 14. COMPLEMENTO D'ETA Il complemento d’eta pud trovarsi: * con I’accusativo del numerale cardinale + ntus, -a, -um * con puer, aduléscéns, vir, senex, puella, virgd, mulier, anus + il genitivo * con l’accusativo del numerale ordinale + agere (= essere nel quindicesimo, ventesimo, trentesimo anno = avere quattordici, diciannove, ventinove anni), Meno comune, ma pure usato, é il costrutto habére octd, novem, decem annés (cfr. Lincva Larina, XIX. 33-34). XXXII. 24: XLVIL. 730: lam pucr septem annds AE Sepia) Novam Car- thiginem expugnavit ae cum habéret annés viginti quattuor. ids ligneds 15. ACCUSATIVO ESCLAMATIVO Quintus. octivum an- Nelle esclamazioni pud usarsi l’accusativo (spesso preceduto da interiezioni come 6, prd, heu, éheu o da bene = evviva!, bravo! Beatés agricolas! XX. 123-124: “O, miserds nautas, qui Bene Antonium! numquam domum rever- tentur! O. miserés Tibe- rOs nautarur hane tempest suds nin vidi Cic., Cat. 1, 1,2: 6 tempora, 5 morés! Sall., Cat. 20.10: Pr deum (= dedrum) atque hominum fidem: vietdria in mand nobis est! Pré si usa in genere col vocativo, tranne che nella frase idiomatica su riportata, Marcus octé annds natus est. Marcus est puer octd anndrum (cfr, Linava Latina, XIX. 33) Marcus nénum annum agit Quint tem annds arbore, Quintus. puer septem ‘eveidit dé arbore. Eheu, mé miserum! discipulds improbés!” na cfr. XV. 101-102: jprobi discipuli!”, ato il Vocative. perché il maestro parla agli scolari presenti), Prd dolor! Prd pudor! XL, 221: Prd, Tuppiter! 321 16. ACCUSATIVO AVVERBIALE xxi. 95-96: Alcuni accusativi non retti né da preposizioni né da verbi vengono mtorcaicnam man’ detti accusativi avverbiali, perché svolgono in effetti funzione prehendit eanemque go, Tatas Da ars paulum tabellaris d’avverbi. I piu importanti sono: removet. LIV, 367-369: * aliquantum * méagnam, + plérumque Omocsquiubigue * aliquid maximam + plis pracdonés fucrunt * ¢&terum partem * postrémum partim copti * id genus (= eius * minimum * potissimum generis) * multum * quantum partim Gnfus huius ss id temporis, id + nihil + summum imperid ac pote actitis (= ed tem- + partim(=partem) * tantum eae pore, ed aetite) * paulum LIL. 164-16: Igitur lugurt miaximas potest edpi armat, urbés partim vi, alias voluntite imperid sud adiungit. XLII. 212: Nihil tepid ‘opus est! XXIV. 76-7 Céterum in hac nin peior fuerat caters XXXIV. 32-3: Plérumgue is qui victus est occiditur. 322 I IL GENITIVO 1, GENITIVO SOGGETTIVO E OGGETTIVO Un’espressione del tipo “’amore della madre” risulta ambigua, perché potrebbe trattarsi tanto dell’amore che una madre prova per suo figlio quanto di quello che il figlio prova per sua madre. Nel primo caso parliamo di genitivo soggettivo, nel secondo di genitivo oggettivo, perché, se sostituissimo il sostantivo reggente con un verbo di forma attiva, il genitivo svolgerebbe funzione di soggetto o di oggetto: + L’amore della madre= la madre ama (gen. soggettivo, perché ‘la madre’ € soggetto) + L’amore della madre = il figlio ama la madre (gen. oggettivo, perché ‘la madre’ & complemento oggetto).. XVI. 39-41: XX. 116-117: XXV. 16-77: Responsum Titi et Sext? Tilia silentium parentum — “Ego mortem ndn tim réctum est: if réct res- animadvertit (parentés sine timremortis contri pondent. RespOnsum silent =gen, soggettivo). —_hostem e6” (=gen. og- Marci est pravum: is gettivo), privé respondet (genitivi soggettivi). Invece del genitive oggettivo, come in italiano, si possono trovare altre espressioni rette da: Il genitivo dei pronomi personali mef, tui, sui, nostri, vestri ha valore oggettivo; il genitivo soggettivo si esprime con gli aggettivi possessivi meus, tus, suns, noster, vester. Amor meus = ego amd Amor met = alif amant mé. XXV. 21-22: Timor ménstrorum puerum ROmanum non decet (= puerum Romanum non devet timére monstra = gen. oggettivo), XXV, 124-125: Etiam nune macreé ob amérem illus viri (etiam nunc maereé. quod ego amd illum virum — gen. oggettive) XIX. 87-88: lilius Ae b e& ammatur, neque amor coniugum hodie minor est quam tune (© coniugés nune non minus inter sé amant quam tune = gen soggettivo) XXV. 45-46: Post expugnatidnem urbis XXV. 86: Ob amorem patriae. XXV. 88: Hace’sunt quae ndirrantur dé ne Mindtauri XIX. 94-95. Meus smor erga t& mult6 maior est hodié quam tune! 323 Come genitivi di nds e vds si usano di solito : + nostri vestri con valore di genitivi oggettivi >> amor nostri = aliquis amat nds + nostrum e vestrum come genitivi partitivi >> plérique vestrum. Perd, per attrazione, si dice sempre: | + omnium nostrum + omnium vestrum. a) 2. GENITIVO PARTITIVO U1. 46-47; in familia Wali magnus a gas ine ae Pa numerus servorum, Il genitivo partitivo indica un tutto di cui la parola reggente il genitivo } parvus numerus specifica una parte. Si pensi a espressioni italiane come: “molti dei liberdrum est. Higa artes rari a aie 7 : 2 as a miei amict”; “i migliori degli alunni’; “alcuni degli uomini’. XXXII. 16- = Il genitivo partitivo pu essere retto: Propter vim sloue a) da sostantivi che esprimono quantita indeterminata o numero : multitidinem pars, copia, numerus, vis, turba, multitiidd, ecc. praeddnum né mare J iscumquidcm (um b) da aggettivi come plénus; “"" 6) da aggettivi di grado comparativo 0 superlativo ¢ da avverbi di grado a) superlativo: 7 XXVIL. 38-39: prior, maior, altior, fortior; maximus, altissimus, fortissimus; Magna cOpia frimenti eeixkn’. optim’: ex Afried in haliam OP ) vvehiiur d) da aggettivi di quantita: b) multi, pauci, ndnniilli, pliirés, plérique; VII. 43-44: ¢) da pronomi, specie interrogativi e indefiniti: Hie ee quis?, uter?, niillus, alter, ném6, quisque, uterque, ecc.; f) da numerali cardinali ¢ ordinali: ) dinus, duo, trés, decem, centum; primus, secundus, tertius, centésimus, ecc.; g) da avverbi di luogo: - ae ubi, ubicumque, nusquam, ecc.; pulchritiidinis est, . : h) da aggettivi e pronomi neutri e avverbi che indicano quantita: multum, paulum, parum, nimium, aliquid, nihil, satis, ecc.; c XIX.2 Venus. pulcherrima omnium dedrum. > ad maidrem Def glriam (motto dei gesuiti). Spesso questo dativo si unisce a un dativo di vantaggio (0 svantaggio) con verbi come esse, dare, habére, tribuere, mittere, venire, relinquere, ecc., ¢ va cosi a formare il cosiddetto costrutto del doppio dativo. XXXVIIL 139-140: XL. 36: [Castor et_Polliix...] Multis hostids... immo- sacpius Rémanis in lant... [GnGni, cui coniv- procliisauxilid vengrunt. gia efirae sunt (~ quae ‘coniugia cirat). { corripiunt (= qut veniebat ad adiu-vands miseris tiliés), Si ricordino le espressioni: haec rés est mihi isui haec rés_ est mihi cordi / ciirae (= mi sta a cuore) haec rés est mihi gaudié mAgné (= mi é di grande gi haec rés est mihi laudi / hondri (= mi torna di lode, mi fa onore) hanc rem tibi crimini dabé (= imputerd a delitto) venid auxilid tibi (= ti vengo in aiuto) hanc rem tibi dénd dé 4. DATIVO D’AGENTE In frasi come mihi legendus est liber i] dativo mihi indica la persona da parte della quale si compie l’azione. L’intera espressione vale dunque “il libro é da leggersi da parte mia” (= io devo leggere il libro). Un tale dativo vien detto dativo d’agente. Il dativo d’agente si adopera specialmente col gerundivo + verbo esse (cosiddetta perifrastica passiva). Si consideri una frase come: mihi nén est nocendum tibi. Chi é che non deve far del male? L’espressione risulta ambigua. Per evitare tale ambiguita, il complemento d’agente si esprimera con 4, ab + ablativo (come normalmente, quando non c’é una perifrastica passiva, v. V4): + &mé ndn est nocendum tibi (sono io che non devo farti del male) + mihi ndn est nocendum 4 té (sci tu che non devi far del male a me). 5. DATIVO DI RELAZIONE In una frase come “navigantibus ad insulam Aendriam, mins Misénus est ad dexteram”, il dativo navigantibus indica relativamente a chi il capo Miséno si trova a destra. Un tale dativo vien dunque detto dativo di relazione (dativus idicantis). XVI. 50-51: Spectantibus i longé Tis ad septentri Tesse vider nd origns & dk tur. est 6. VERBI COSTRUITI COL DATIVO Non pochi verbi latini si costruiscono col dativo (v. Ex. Lar. XXXIV, 7). Molti di questi verbi hanno la stessa costruzione anche in italiano (oboedire, p&rére, imperire, prividére, nocére, placére, ecc.) Altri verbi in italiano si costruiscono diversamente, pur essendo sem- pre intransitivi: + Irisci * assentiri / assentire * fidere / cénfidere / diffidere + gratulari + maledicere / benedicere (= dir male / bene di...). XXXI. 55-56: XLIV. 414: XL. 35-37: Posthie servé Graecd —Yarquinius Servié male- — Turnus Rutulique. eam nalli cénfidam dicere drsus [est] rébus suis di ad Etraiseds gorant +3. 80: esar Gomphids per- 1. quod est oppidum primum Thessaliae venientibus ab [-piro. Petr, 29.1: Ad sinistram intrantibu: LIV. 395: Trasci mihi némo potest XLV. 122-123: (Farquinius) dé ali rébus assentire sé veteribus Gabinis dixit. XLVI. 40-41: Pauci... Hanndni ntiébantur. XLII. 227-228: Mettius Tulld dé victoria. grétulatur, fid&bam! 333 XLVIIL. 13: (Hannibal) pueriliter blandiébatur patri Hamilcart ut diceréwr in Hispaniam. LIV. 263-264: L. Liieullus... aliquai ex parte iis incommodis medéri fortasse potuisset. XXXIX. 255: “Nn igndra mali, miseris succurrere dised!* LIL. 207: Patrds eOnseripti! Subvenite mihi miseré! XXXIV, 125-126: Catullus Lesbiam uxdrem diicere cupiébat, nee vérd ila Catullé nipsit. Vobis suaded picem 334 Si puo dire: + gritulor tibi dé victoria oppure: + gritulor tibi victdriam. Si dice per lo pid: + fid6 / cOnfids tibi, ma : eSnfid6 virtiite tu (abl. coi nomi di cosa). Al perfetto non si usa in genere frfiset (iritus sum significa infatti “sono stesso significato e la stessa costruzione. Altri verbi, che in italiano sono transitivi (costruiti cioé col complemento oggetto), in latino si costruiscono col dativo. XXVUL. 110-111: XXIX. 160-161; XXXII. 172: “Mihi némo persuadebit Caesar. supp! hominem supe: minatus est. ambuliire posse! nium délectabatur, XXIX. 80-81: XXXI. 89-90; XXXIV, 125-127: i “Nimis clémentés sunt © vérd ila Catullé muliergs: quam facile — nfipsit, ctsi affirmabat ‘sé bant, cum necdre viris nequissimis ig- Ulli alit viro nibere cOnstituérunt. néscunt! mille’ XXXIV. 217: Rident omnés et Cor nBlid valde ct iti plau- XXIX. 81-85; tri hi plicabat, cui jo ti studéret. dunt. XLIX. 117-118: Pi ivitis meds habéte, parcite vitac! Insidiati sunt ef. Si ricordi: + niibere alicui (detto della donna; = uxdrem fieri * uxGrem diicere aliquam / in mitrim6nium diicere aliquam (detto dell’uomo; = uxérem suam facere aliquam). Si dira: + suadére aliquid + suddére aliquid alicui. I verbi che richiedono la costruzione con il dativo possono essere usati al passivo solo in forma impersonale (cioé alla terza persona singolare); an- che al passivo, comunque, reggono il dativo. Se sono retti da un verbo servile, sari questo che assumera forma imperso- nale: mihi persuadétur / persuasum est (senza differenza di significato) mihi invidétur 4 multis / mihi incipit invidéri 4 multis AntOnid nune favétur. 7. COSTRUZIONE DI DONARE, CIRCUMDARE, EXUERE, INDUERE, XXX. 109-110: - ASPERGERE, ECC. ct in tach A Pena : 3 carni aspergit Si considerino i seguenti esempi: XX. 11: 6nd tibi librum Urotite saa 6nd 18 libré aspergere solet, ut asperg6 carnf salem sitim augeat! asperg6 camem sale x 1921 indud mihi vestem erfexercitus loot ind indud mé veste. enduim idaned astra pOnit, quae vallé ct fossa circumdantur. Un gruppo di verbi latini (aspergere. circumdare, dindre, exuere, sya 61582: induere, intercliidere, mactare) presenta tale doppia costruzione, pour! nae Bs 8) colld senza differenza di significato: longa corpora sua i i . circumdant * accusativo della cosa e dativo della persona (0 della cosa che Si Gp. jean column circonda, asperge, ecc.) longis corporibus suis). + ablativo della cosa ¢ accusativo della persona. Nel passivo si ha di solito l’ablativo della cosa:: >> Antonius libré donatus est. UL piseator eum venderet, sed tyrannd doniret. L'italiano ha conservato ora I’una, ora |’altra costruzione. Diciamo infatti: + dono a te un libro (dativo della persona + accusativo della cosa); XLIX. oe 129: + circondo la casa con un muro (accusativo dell’ oggetto diretto+ablativo | dicosa). LiL 541-542 XIV.73-74: XXX. 15: oe aured ebs (Marius) ipsum régem Tum falius lautus et nova ire fav prcttakcrean tnduat veste inditus inrat (+, ordnamauream Cit armis. exuerat — sé induil). (© ipsi regi arma exuerat), 335 336 8. VERBI CON DIVERSI COSTRUTTI E SIGNIFICATI Altro é dire cavé canem, altro cavé cani. La prima espressione é un avvertimento (attento al cane!), la seconda un invito a provvedere a un cane, magari per il suo sostentamento. Alcuni verbi latini hanno questa doppia costruzione, che fa loro assumere significati diversi. * Cavé vidulum! = attento alla valigia! (perché probabilmente ti sta cadendo in testa!) + Cavé viduld! = bada alla valigia! (sta’ attento che non la rubino; provvedi che non la rubino) + Vacdre litteris = esser libero per la letteratura = studiare la letteratura + Vacdre (8) negotiis = esser libero da impegni + COnsulere rei piblicae = provvedere allo Stato + COnsulere deds = consultare gli dei + Cénsulere in praedbnés = prender provvedimenti contro i predoni + Incumbere lect8 = gettarsi sul letto + Incumbere ad / in bellum = attendere, dedicarsi alla guerra * Providére valétiidini = provvedere alla salute + Providére bellum = prevedere una guerra + Temperare (8) lactimis = astenersi dalle lacrime, trattenere le lactime * Temperire rem piblicam = governare, reggere lo Stato * Temperire irae = frenare, moderare lira. 9. DATIVO COI VERBI COMPOSTI Si considerino i seguenti esempi: Decem nummi insunt cruménae (cruména = sacculus) Decem nummi insunt in cruména Molti verbi latini composti con preposizioni possono avere questa doppia costruzione: 0 si costruiscono col dativo ripetono la preposizione ¢ si costruiscono col caso da essa richiesto (ace./abl.). IX. 84: XXXII 5: Pastor lactus ovem in Magna auxilia exercitut umerds imponit (= adiunguntur (- ad ume-ris impénit) exercitum adiungun- tur) 10. VERBI DI ECCELLENZA 1 verbi che significano “superare, precedere” (in senso sia materiale sia morale) si costruiscono: con la cosa in cui si é superiori sempre in ablative (di limitazione) con la persona, o le persone, cui si é superiori in dativo 0 accusativo XLI. 29-30: (Turus) simul Aenéae Latindque bellum intulerat. XLII. 314-315: esse ratus cst, XXIL 67: (Tabellirius) propius ad canem accédit ( cani accédit). XLIX. 1-6: Si vérum est... ut populus Romanus omnés gentés virtite superaverit. ndn est infitiandum Hannibalem tanto pracstitisse céterds imperatdrés priidenti quainté populus Romanus antec&dat fortitiddine ciinctas nationés. quantum céteris praestet (virtiite) Lucretia sua LIV. 408-409: Miramur hune hominem tantum excellere céteris. LIL. 28-2! (lugurtha), cum omnés gloria anteiret. ‘omnibus tamen edrus erat 337 XXXIL 78: Quid opus est armis? XXXIL 116-118: Mihi vérd multi sunt talés amici, qui semper mihiaderunt in rbus adve i mihi opus crit XXXII. 195: Quid verbis opus est? Cic., Verr., II, 3, 196: Mihi frimentum nin opus est: nummés vod, Caes., B.G., 5, 40, 6: Quaecumque ad comparantur. XXIL 18: Fords & lignd factae sunt sieut tabulae vincitur ex ferrd fi est. Caténa cOnst: multis anulis ferrets Anuli quibus digitt Srmantur ndn ex ferrd, sed ex aurd fucti sunt Anulus aureus mult pulchrior est quam Jnulus ferreus. 338 VL ABLATIVO 1. COSTRUZIONE DI OPUS EST La locuzione opus est, che é rimasta nell’italiano letterario “é d’uopo”, pud essere: + personale, ¢ costruirsi dunque col nominativo della cosa di cui v’é bisogno >> libri mihi opus sunt + impersonale, e costruirsi dunque con I’ablativo della cosa di cui v’é bisogno >> mihi opus est libris. La persona che ha bisogno si trova espressa in dativo. Quando cid di cui si ha bisogno é espresso da un verbo, si pud trovare Tinfinito o l’ablativo del participio perfetto. Ter., Hec., 104: XLV, 251: XLII, 46-47: Non opus est prélaté Ha factd matdratdque Opus esi colloquid. (= non oporter hoc — opusest. proferre/dicere) 2. ABLATIVO DI MATERIA La materia di cui un oggetto é fatto si trova in latino espressa con: + & ex+ablativo + unaggettivo corrispondente (aureus, ligneus, ferreus, argenteus, ecc.). XXXVI. 53-5 XXXVI, 282-283: XXXVI. 44-46: In summa Arce templum In vestibuld stabat ingens ‘Aurd et gemmis splendet lGindnis Monétae situm — statua tyranni ex aere — t&ctum, quod pl est. in qué nummi @ a columnis € marmore metallis pretidsis, aurd, factis sustinétur, XXII. 26-27 (Tabellarius) baeuld li- gned fores pulsat. 3. ABLATIVO DI PARAGONE Il secondo termine di paragone (“pil grande di...”) si pud trovare XII. 53-54: Se Gladius equitis longior espresso in latino: et gravior est * con quam + il caso del primo termine (gladius) peditis. * con l’ablativo. sanss7: Gladius eius... brevior jor [est] quam is quite fertur. XXIV. 30: XXIV. LIS-117: Tonpiess el gravidres clior sum Pésdexter maiorestpede “Ego Maroum bene nOvi. sunt quam {gladif] laevo! nee putd cum vobis Remandrum ac pila stultidrem esse. edrum longidra et XXIV. 90: Quintus:"“Atcenté pigrior gravidra quam nostra Iscanis lupé ferdcior est! est n&bis!” ne Il secondo termine di paragone si trova espresso sempre in ablativo: + coi pronomi relativi + con le espressioni spé, opinidne, itistd, aequd, exspectatione. Si vedano gli esempi qui sotto: Ie Fr. qué némd — Opinidne celerius Caesar ifistior, némd sapientior, ——_advnit. ditié est facta. Si trova sempre quam + il caso del primo termine: * quando il primo termine sia in genitivo, dativo, accusativo con e, ablativo * quando si paragonano due verbi, due aggettivi o due avverbi. Si vedano gli esempi qui sotto: >> Antdnid carior est quam Pauld. >> XXX. 57-58: Melius... est aquam bibere quam siti perire. 339 VI. 68-69: Cométius nin est essuls, nam is equd lilius lected vehitur. XIL. 191-192: Eques hasta longa et gravi pugnat XX. 10-11: non Parvulus i pane sed lacte vivit potes, XXX. 70-71; Trictinium fléribus Srna Nee quisquam nostrum tristitia tua afficitur XXIX. 171-172: Polyerat n anulum suum recogndsceret, maxima lactitia affectus est, XXXIIL 146-147; His verbis mixims gaudid affect? sumus, 340 4. ABLATIVO STRUMENTALE I complemento di mezzo o strumento (cioé la cosa, la persona 0 l'animale per mezzo del quale si compie un’azione) é reso in latino: * in ablativo (ablativo strumentale) quando é rappresentato da cosa o da animale * con per + accusative quando é rappresentato da persona, Si tengano presenti le espressioni: canere tibits, tub, fidibus, ecc. loqui lingua Latin, Graecd, ecc. Midere pild, aleis (= a dadi), ece. memoria tenére minire sidére, sanguine (= grondare sudore, sangue) pluit sanguine, lapidibus pedibus ire castris 88 tenére. X. 74-75: alia... cum pueris pila laidere vult, Il verbo afficere sia all’attivo sia al passivo prende il significato dall’ablativo che lo accompagna: + afficere aliquem beneficis * _afficere aliquem laude * afficere aliquem praemié + afficere aliquem maerdre, tristitia + afficere aliquem poeni + affici morbd + afficere aliquem laetitid + affici gaudid. Hoe itinere [Hannibal]. gravi morbé afficitur oculdrum, Quest’ablativo si usa anche con nomi di cosa retti da verbi passivi (italiano “da”): >> XXVIL 109: His precibus dominus sevérus tandem movétur. Con nomi di persona, a indicare colui da cui é fatta un’azione (italiano “da”), si adopera invece @ (ab) + ablativo: >> VI. 66-67: Saccus quem Syrus portat ndn tam magnus est quam saccus qui a Léandrd portitur (=... quam saccus quem Léander portat) 5. OTI, FRUT, FUNGI, VESCI, poTIRI Reggono |’ablativo (strumentale) i cinque verbi itt frui Potiri si pud costruire anche col genitivo. XLIV. 152-154: Maior pars aetatis eius, quid civilibus officits fun- guntur_homin: mae... vVixit (Fungi stare, exsequi), XLIV. 285: Interim (Tanaguil) popu- lum iubet Servid Tullid dictd audientem esse re): (dicit) “eum iiira dattirum esse alifsque régis miineribus flincti- rum” (mineribus fungi officia praestiire, exse- qui). LU, 172-173: Tum fugurtha... omnis Numidiae potiébatur (= suam faeiébat totam Numidia). LIL. 60-65: Complirés novi atque ndbilés ... lugurthae animum accendébant, pollicitandd “si Micipsa réx occidisset (=mortuus esset), fore ut sdlus imperil potirétur™ © imperium suum face- fet). Si tengano presenti le espressioni: * {iti aliqud amicd, duce, ecc.= avere uno come amico, guida, ecc. * — potiri rérum / potiri summa rérum = impadronirsi del potere supremo. XLVIL 116: Neque 3 post Aristotelés philosophus et post aliquanté Demo- vita flinctT sunt = mori), XXVII. 34: Lind ovium dtuntur hominés. XXXVIIL. 180-182: Monstrum infandum est Cyelps ille _ndmine Polyphémus, qui came et sanguine hominum mi- serdrum vescitur! (carne vesei = eibd iti, camem esse), XXVII. 20-22: Qui serit nflld instrimenté dtitur practer manum. Qui arat aratré ititur; qui metit falce Gtitur; qui serit mani sua Gtitur. XXXIV. 10: Liberine tui bond valétidine Gtuntur: (= bene valent? bene sé habent’?) quam umquam, tid fruor (5tid fruit délectiri, XXXVIIL 12-14: Sed réx ille infidus, contra ids Misque Polyddrum obtruneavit et auré potitus est (ré potiri = rem suam facere). 341 XXV. 25-26: 6. ABLATIVO DI LIMITAZIONE Ininsula Crea Shim a < vschatmonsirun Si consideri questa famosa frase di Cesare: terribile, ndmine 7‘ * Minotaurus, >> Hi omnés [Galli] lingu&, Instititis, lgibus inter sé differunt XLIx. 2-5: In essa gli ablativi lingua, instititis, légibus indicano gli ambiti a : un [imitatamente ai quali le varie popolazioni di Galli differiscono tra son bale 1666. Ablativi di questo tipo sono detti ablativi di limitazione. prastitisse céterds impera XLIX. XLVIL. 74: Rémanus ant Populus R6manus on Sdcratés Athénignsis na- fortitiidine ciinetés yentés virtite super ti... posterior fuit nation mus! XLII 109-110: XI. 55-56: XLIIL. 65-66: LIL. 24: [Horatius et Ciridtius} — [Ouintus) ndn modo (Tullus] cum indole, tum inge- nec spé nec viribus sed ctiam capite a Spé victoriae ferdcior parés[erant]. ¢ erat. XXXIIL 142- Si ricordino le seguenti espressioni: Dux victor. virtitem > : : Pastor quidam ndmine nostram Inudavit “quod me& quidem sententi& Cicus,, ferdx viribus, contra hostés numer * ‘M4 quidem opiniGne. bovés... @ grege rape superidrés fortissimé voluit. pugnavissémus.” 7. COSTRUZIONE DI DIGNUS E INDIGNUS Gli aggettivi dignus e indignus si costruiscono per lo pit: + con lablativo della cosa di cui si é degni o indegni >> Sextus est dignus laude + con una frase relativa (qui, quae, quod + congiuntivo presente 0 imperfetto). >> Sextus est dignus qui laudétur. Crassus Dives nn erat dignus qui amaret Aemiliam, XIX. 110-111: : IGlius: “Ille vir pessimus habitimus. quae familia t@ dignus non erat!” nostra digna est Aemilia: “R&ct@ dicis, mi Jali. TG sdlus amGre med dignus eras.” Crassus Dives nin erat Magiste dignus qui amarétur uj di ab Aemilia. (le est indignus pull pareant. Crassus Dives non erat dignus quem Aemilia amaret Crassus Dives non erat dignus amére Acmiliae. 342 8. ABLATIVO D’ARGOMENTO L’argomento di cui si parla, si scrive, si discute, ecc. si trova in latino espresso per lo pil con dé + ablativo. XIX. 104-105: XX. 48-49: Comélius Nepds seripsit Propter amdremnocte Vix Maritus et uxor iam ndn libra “dé excellentibus dormigbam semper d& _d& tempore praeterité — ducibus 1 cogitabam. Colfequantur, sed 8 tem pore futiirs. Rerum ent dBi rete futiiris. L’argomento di cui si parla s’esprime anche, qualche volta, con super + ablativo. >> XXXV. 212 (= Verg., Aen., 1, 750): Multa super Priamé rogitins, super Hectore multa. 9, ABLATIVO DI PRIVAZIONE E D’ABBONDANZA, Alcuni verbi, che significano “esser privo, mancare, aver bisogno di” (carére, egére, indigére, ecc.), reggono l'ablativo di cid di cui si ¢ privi, si manca, ecc. (ablativo di privazione). Si vedano i due esempi accanto. Osservazione Egére, e soprattutto indigére, reggono anche il genitivo. >> XLIX. 14: Ali&ndrum opum indigébat. Anche altri verbi, come abundare, implére, augére, ecc., ¢ gli aggettivi di significato affine (praeditus [= fornito], refertus [= pieno zeppo], contentus, ecc.), reggono |’ablativo (ablativo d’abbondanza). Si vedano i tre esempi accanto. Osservazione Pléaus regge per lo pitt il genitivo (v. Ill, 2b), ma anche l’ablativo. >> Avé, Marfa, gratid pléna (nella preghiera dell’avemmaria; cff. Vulg. Lic, 1, 28). neque somnd neque eibé carére qui cibd M3 caret magna v XXXVII. 156-157. Jam non télis egémus, sed auxilid dedrum, XVI. 34-35: Magni fa navés: aqua implére possunt L. 388-389: Non contentus régnd Macedoniac Dardands Hlyridsque ‘oppugna ver. LV, 384-387: Romulus... docuit posse eds [- cives] Colendis agtis abundlre commodis omnibus. 343 VI DETERMINAZIONI DI TEMPO TEMPO DETERMINATO XII. 19; Alla domanda “quando?” si risponde in latino usando l’ablativo Tempore antiqué i Martius ménsis primus S@mplice. erat Saas dh oes 46: XU. 91: XLVI. 44-45: XXIII. 30: - Nocte sa] Hime montés et campi —Eédem anné etiam ma Seribébam Tisculi Kae in cacld est ... Nocte SOI pive operiuntur. gister equitum fa lendis Tiniis non licet. XIII. 94: XLVI. 85: ; __ XI. 52-53: Autumné folia dé arbo- Dié septimd vel octavS —ribus cadunt. post nam novam Ita dimidia vider, XINL, 99: E6 tempore multi R6- XIN. 87: mini urbem relinguunt. Aestte digs longi sunt. Ceraunia promunturium vecti sunt. XLIIL. 187- 188: I sostantivi indicanti eta dell’uomo (infantia, pueritia, aduléscentia, senectiis, ‘eitur. ut prius in bell ce.) @ quelli indicanti circostanze che servono per la datazione di un fatto pcem, sic in pice : : : 2 hellumquaerebat (bellum, pugna, proelium, tumuttus, discessus, ecc.), cosi come quelli che Bello jndicano cariche pubbliche (cénsulatus, aedilitas, praetiira, ecc.), si trove- Achfied Q. Caccilius sees . : Metellus Bostss | fanno costruiti con in + ablativo, a meno che non siano accompagnati da un aggettivo, Quando uno scrittore vuole indicare approssimativamente il tempo in cui avviene un dato fatto, usa spesso ad, circ&, sub, circiter + accusativo. XLVI, 212 XLVIL 77- XLVIL. 64-67: Sub idem feré tempus Ad annum fer? conditae Bellum... Peloponné- ct légati... Rémam ret- urbis trecentésimum siacum... coeptum est cit- ‘ tulérunt ‘omnia hostilia quadragésimum — c@ annum feré post con- esse’, et Sagunti ex- septimam, tigintd ill? ditam Romam trecenté- cidium niintidtum est. tyranni praepositi sunt 4 simum vicésimum ter- Lacedaemonits — tium, Athénignsibus. 344 Alla domanda “in quanto tempo?” si risponde di solito in latino usando I’ablativo semplice (v., qui sotto, il primo esempio). Alla domanda “entro quanto tempo?” si risponde con |’ablativo semplice (o anche accompagnato da in) 0 con intra + accusativo. Ors dGereyEruntutin — XXXII 149-15 Mihi promisit *sé intra décéderent (cf, annum omnem pecii- 8, 2) i rum esse quindecim fece diebus cOnficere potest Sal. lug. Alla domanda “ogni quanto tempo?” in latino si risponde con Lablativo semplice + quisque, posto anch’esso in ablativo. XX, 137-138: Cic,, Verr, II. 2.: Cic., Rab. Post., 12.34: “NGn modo tertid qué- Quintd qudque annd Tertid quéque verbo que di8. i¢ ad Sicilia tOta cénsétur. exeitabgitur, nds reverti débés Tlatini in realtd usavano quest’espressione con una certa approssimazione: quinté quoque anné pus infatti significare “ogni cinque anni” oppure “ogni quattro anni” (= ogni quinto anno). Su quest’incertezza vedi Macr. Sat. , 1,14. 13. Si tengano presenti le espressioni: quotannis / singulis annis quotidié (cotidié) / singulis digbus singulis héris / singulis ménsibus alternis digbus / alters quoque dié (a giomi altemi; un giorno si e uno no) + alternis ménsibus / alter qudque ménse + alternis annis / alterd qudque annd. ovum infanten exspectal omnem solvis intra, finem hui isis, id est intra tricésimum diem. XXVIIL. 94-95: Intré duds trésve ménsés omnia accipigs. Aug. 9.1: Vita pro valétiidine mei suscipit cOnsulés et sacerdotés quinté quéque annd (© ogni quattr’anni) sendtus décrévit, 345 Semel in anné licet insanire, Bis in dié Marcus solet ad mé ventre. Quater in ménse Ialius in pracdium suum XIX. 38: Ante decem annés Iflius pater familias ndnerat, Decem annis ante \ilius pater familias ndn erat. Decem ante annis {ilius pater familias ndn erat. Decem ante annds Tilius pater familias nn erat, XVI. 112: Pauld post totum caelum atrum fit, 346 Alla domanda “quante volte in un determinato tempo?” si risponde in latino con un avverbio numerale (semel, bis, ter...) + in+ ablativo. Alle domande “quanto tempo prima?”, “ quanto tempo dopo?” si risponde in latino con ante ¢ post uniti con un accusativo o con un ablativo. I] caso dipende dalla posizione di ante e post nella frase. Si veda lo schema qui sotto: + decem annis ante * ante decem annds + decem ante annis oppure decem ante annés. Inrealta, quando ante regge l'accusativo ha valore di preposizione; quand’é accompagnato da ablativo di tempo ha valore di avverbio. XIX. 83: Annd post Iilius et Acmilia coniugés crant, XIX. 86: Etiam nune, decem annis post, beat? sunt coniugés. Si tengano presenti le espressioni: + pauld ante + pauld post + multd ante + multd post + ec. Alla domanda “(per) quanto tempo?” si risponde in latino con T’accusativo 0, meno spesso, con per + accusativo. XXXIIL 95-97: Per complirés ménsés vix tempus habut ad dormiendum XXXII 119-121: Pur gnatum est. XLVIIL. 319: XLVIIL 124-125: Trés fermé horas pu- Obsidid deinde per gndtum est Pavol die mazis quam XLVIIL. 374-375: nailum praetorés per is aliquot... in Ciirid retinent Alla domanda “da quanto tempo?” in latino si risponde con ’accusativo, spesso accompagnato da iam. Se c’é un numerale, esso si esprime per lo pit (ma non sempre) con un ordinale accresciuto di un’unita rispetto all’italiano. Tot annés té novi. Tertium iam annum XXVIl. 120-121: Marcus Diodérum ma- So! duds iam ménsés zistrum audit (= da due prope cotid 7 anni...) Alla domanda “quanto tempo fa?” in latino Decem abhine annds XXXII. 49-50: si risponde con abhinc + accusativo (pid |"! raramente ablativo); si usa pero anche ante xx, |g: Talius Aemiliam uxérem — Jodi ium allita est epistuls tust quae a, d. VI kal + accusativo (l’accusativo pud essere Ante (hOs) quingue am \qyigg orp os dest accompagnato da’ hic, Iksed) hoe). nis alia parvul Tans ante (hos) -vigint digs Si trova anche l’ablativo con ante (cfr. 5). a Cat., 3, 3: fants ex Ube. 347 Post paucds mé novus Tnfins in ci erit Post breve tempus ad vos veniam. Jalius Orontem invitiverat in posterum diem. XIII, 36-37: Digs est tempus 4 mane ad vesperum. ad héram sextam. 348 Alla domanda “tra quanto tempo?” si risponde normalmente in latino con post + accusativo. Alla domanda “fino a quando?” 0 “per quando?” si risponde in latino con in + accusativo, come nelle espressioni: + in posterum! (= a dopo!) + in crastinum! (= a domani!) Si tengano presenti le espressioni: in (singulds) digs = di giomo in giorno in (singulds) ménsés in (singulés) annds in (singulas) héras in praeséns in aecternum ece. Per indicare “fino a quando” si prolunga un determinato tempo, si pud usare (disque) ad + accusativo. SCHEMA RIASSUNTIVO DELLE DETERMINAZIONI DI TEMPO DETERMINATO: QUANDO? antiquis temporibus ablativo semplice quando? QUd TEMPORIS SPATIO? in quanto tempo? decem annis ablativo semplice INTRA QUOD TEMPUS? entro quanto tempo? intra decem anndés intra + accusativo QUO TEMPORIS INTERVALLO? tertié quoque dié abl. ordinale + quisque ‘ogni quanto tempo? alternis diébus ablativo semplice quotidié avverbio di tempo QUOTIES IN TEMPORIS SPATIO? semel in anné avv. numer. + in + abl. quante volte in un dato tempo? QUANTO ANTE? QUANTO POST? ante decem annés ats | Hosbh accaeetes. quanto tempo prima/dopo? decem ante ands poe lecem annis ante cons sani te abl. + ante/post(avx) | SCHEMA RIASSUNTIVO DELLE DETERMINAZIONI DI TEMPO CONTINUATO QUAMDIO? (per) duds diés (per) + accusativo per quanto tempo? EX QUO TEMPORE? quartum iam annum (iam ) + accusativo da quanto tempo? EX QUO TEMPORE? abhine trés annés abhinc + accusativo quanto tempo fa? ante (hés) trés ands ante + accusativo POST QUOD TEMPUS? Post trés diés post + accusativo tra quanto tempo? IN QUOD TEMPUS? in posterum diem in + accusativo fin quando? per quando? fisque ad vesperum (asque) ad + ace. 349 IV. 1-2: Sacculus lili ndn parvus est. In sacculé ius est pectinia. IV. 95-96: dlius baculum, quod in ménsa est, non videt. Vii: IGlius in magna villa habitat. 60-61: Jum tuum, ns pone!” ivus sacculum suum in ménsa ponit. VIL. 47: Médus Tiscull nin est; neque Romae est Médus, XXV. 51+! 9 tempore Th Athénis vivehat, NeGpoli_ habito. VILL. 11-12: Multae feminae, quae hac via ambulat tabernam Albini cOnsistunt, 350 VI DETERMINAZIONI DI LUOGO Alla domanda “dove?” si risponde in latino con in + ablativo. V. 31-32: In villis Graecis ct R6- ménis magna et pulehra peristyla sunt V. 50: V. 35-36: Puella in hortd est Quintus in cubiculé par- v6 dormit. Con verbi come pénere, collocre, statuere, cSnsidere, ecc., si usa in + ablativo, cioé un complemento di stato in luogo, perché si considera lo stato che segue al movimento. Coi nomi di citta e piccola isola si usano: * — il caso locativo (coincidente col genitivo) coi nomi singolari di 1* e 2" declinazione + l’ablativo semplice coi nomi di altre declinazioni, o plurali di 1" o di 2". L. 572-573: Digs vénit qud adesse Amphipoli «ends pr dicta... ad nunc Kar- Il latino usa in + ablativo anche per esprimere il cosiddetto moto entro luogo circoscritto. Si tengano presenti le seguenti_ espressior con locus: ed locd, multis locis; ma anche: in ed loc6; in multis locis; multis in locis * con ttus: t6ta Italia; t6t6 mari, ma anche: in t6ta Italia; in t6ta Sicilia * con liber: Jibré se si tratta del contenuto di tutta un’opera; in librd se ci si riferisce a una parte + in libré Platnis, ma apud Platénem + terra marique (= per terra e per mare); domi bellique, domi militiaeque (in pace e in guerra), Alla domanda “verso dove?” in latino si risponde con in (ingresso) o ad (avvicinamento) + l’accusativo. Coi nomi di citta e di piccola isola si usa |’accusativo semplice. VI. 19: VI. 54-55: ‘VIL 17: falius ab oppidd ad vil = Cornélius ndn R6mam. Veni in hortum, liilia! lam suam it. sed Tisculum jt, VI. 49-50: VII. 14: Quo it Médus? R6- — Syra dstium aperit et in mam it cubiculum intrat. Alla domanda “da dove?” in latino si risponde con 4 (ab), & (ex: movimento da dentro verso fuori), d& (movimento dall’alto verso il basso) + ablativo. Coi nomi di cittA e piccola isola si usa I’ablativo semplice. VI. 20: Jolius ab oppidd acl vil- Jam suam it 15 Rémam ambulat VI. 33-34: V. 58: : Venitne Tilius @ vill@? — Hilia rosds carpit et cum —Puer stultus est... nidum Non @ villa venit quingue rosis ex hort3 in arbore arborem venit VI. 48-49: : Unde venit Médus? Tus- culd venit XIIL 89: Hieme non sélum imber, sed etiam nix dé cael6 cadit, 351

You might also like