Antremanlarla Fizik

İÇ İNDEK İLER
1 . Ü N İT E FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ

FİZİK NEDİR?........................................................................................................................................................... 9
BİLİMSEL YÖNTEM ............................................................................................................................................... 13
ÖLÇME VE FİZİKSEL BÜYÜKLÜKLER ................................................................................................................ 21
2 . Ü N İT E MADDE VE ÖZELLİKLERİ
MADDE VE ÖZKÜTLE ........................................................................................................................................... 33
KATILAR ................................................................................................................................................................ 47
AKIŞKANLAR VE PLAZMALAR ........................................................................................................................... 53
3 . Ü N İT E KUVVET VE HAREKET
BİR BOYUTTA HAREKET ..................................................................................................................................... 69
KUVVET ................................................................................................................................................................. 99
NEWTON'UN HAREKET YASALARI ................................................................................................................... 111
4 . Ü N İT E ENERJİ
İŞ, ENERJİ VE GÜÇ ............................................................................................................................................. 135
ENERJİNİN KORUNUMU ..................................................................................................................................... 153
ENERJİ KAYNAKLARI ....................................................................................................................................... 163
5 . Ü N İT E ISI VE SICAKLIK
ISI, SICAKLIK VE İÇ ENERJİ .............................................................................................................................. 175
HÂL DEĞİŞİMİ ..................................................................................................................................................... 185
ISIL DENGE ......................................................................................................................................................... 193
ENERJİNİN İLETİM YOLLARI VE ENERJİ İLETİM HIZI .................................................................................... 201
GENLEŞME ......................................................................................................................................................... 207
İÇİN DEK İLER
6 . Ü N İT E BASINÇ VE KALDIRMA KUVVETİ

BASINÇ ............................................................................................................................................................... 221
KALDIRMA KUVVETİ ........................................................................................................................................ 243
7 . Ü N İT E ELEKTRİK VE MANYETİZMA
ELEKTRİK YÜKLERİ ......................................................................................................................................... 261
AKIM, POTANSİYEL FARK, DİRENÇ ............................................................................................................... 279
ELEKTRİK DEVRELERİ .................................................................................................................................... 289
MIKNATISLAR ................................................................................................................................................... 305
8 . Ü N İT E DALGALAR
DALGA HAREKETİ ............................................................................................................................................. 325
SU DALGALARI .................................................................................................................................................. 343
SES DALGALARI ................................................................................................................................................ 359
DEPREM DALGALARI ........................................................................................................................................ 367
9 . Ü N İT E OPTİK
AYDINLANMA ..................................................................................................................................................... 375
GÖLGE ................................................................................................................................................................ 381
YANSIMA VE DÜZLEM AYNA ............................................................................................................................ 391
KÜRESEL AYNALAR .......................................................................................................................................... 403
KIRILMA VE RENK ............................................................................................................................................. 417
MERCEKLER- GÖZ ve OPTİK ALETLER .......................................................................................................... 433
ÜNİTE
1
Fİ Zİ K B İ Lİ Mİ NE G İ R İ Ş
FİZİK NEDİR?
BİLİMSEL YÖNTEM
ÖLÇME VE FİZİKSEL BÜYÜKLÜKLER
1.
Fİzİk Nedİr?
Yeni müfredatla birlikte eklenen bu konuda; fiziğin ne ol- Termodinamik

duğunu, uğraş alanlarını, diğer bilim dalları ile ilişkisini Isı olaylarını ve enerjinin madde içinde nasıl yayıldığını
anlatıyoruz. inceler.
Fİzİk Atom Fiziği

İnsanlar, ilk çağlardan beri çevresindeki maddeler ve bun- Atom ve moleküllerin yapısını ve birbirleriyle olan ilişkilerini
ların etkileşimlerini gözlemlemişlerdir. İşte bunları ve çev- inceler.
remizde meydana gelen olayların neden ve sonuçlarını
mantık ve matematik kullanarak ifade etmeye çalışan bilim Nükleer Fizik (Çekirdek Fiziği)
dalına Fizik denir. Atom çekirdeğinin yapısını inceler.
Çocukların yeni bir oyuncağı aldıklarında ''içinde ne var
nasıl birşey acaba'' diye kurcalamaları gibi, fizikçiler de ev- Katıhal Fiziği
rendeki herşeyi kurcalayarak olayların neden ve nasılını Yoğun haldeki maddelerin, özellikle kristal yapılı olan mad-
araştırıp, bunun kurallarını bulmaya çalışırlar. delerin yapısını ve özelliklerini inceler.
Bilgisayarlar ve telefonlardaki hergün daha da küçülen
işlemciler, elektronik parçaların gelişimi katıhal fiziği sayes-
Fİzİğİn Alt Dalları indedir.
Maddi evrendeki herşey fiziğin ilgi alanındadır. Atomu

oluşturan parçacıklardan evrene kadar oldukça geniş bir
çalışma alanına sahiptir. Fizik bilimi geliştikçe, bilim insan-
ları sınıflandırma yaparak alt uğraş alanları belirlemiştir.
Mekanik
Cisimlerin hareketini ve etkileşimini inceler. Makine, inşaat
gibi birçok mühendislik uygulamalarından tutun da geze-
genler arası çekim kuvvetlerine kadar geniş bir ilgi alanı
vardır.
Optik
Işıkla ilgili; gölge, yansıma kırılma, aydınlanma gibi olay-
Buraya kadar olan kısımla ilgili şunları söyleyelim.
ları inceler.
Fiziğin alt alanlarını ve bunların ilgili olduğu konuları
bilmeliyiz. Soru olarak karşımıza çıkar.
Elektrik
Maddenin yapısındaki proton ve elektronun elektrik yükleri Peki fizik ne ile ilgilenmez?
ve bundan kaynaklanan davranışları inceler. Fizik tüm maddi evrenle ilgilenir demiştik. Cevap
tanımın içinde aslında; maddi olmayan hiçbir şeyle
Manyetizma ilgilenmez. Din, felsefe, duygularımız fiziğin ilgi ala-
nında değildir. Metafizik kelimesi içinde fizik geçtiği
Manyetik maddeleri, manyetik alanları, manyetik kuv-
için tuzak olarak çok kullanılır. Aman ha tuzağa düş-
veti ve elektrik akımının oluşturduğu manyetik etkilerini meyin. Metafiziğin fizikle ilgisi yoktur.
inceler.
9
1. ÜNİTE Fİzİk Nedİr
Örnek 1 Çözüm 3
Fiziğin ilgi alanına; Fiziğin alt alanlarının neler olduğunu bilmek gerekiyor de-
I. Dünyanın hareketi miştik. Şıklardaki Astroloji bildiğiniz fal ve burç olaylarıyla
ilgilenir ve fizikle ilgisi yoktur.
II. Bir uçağın uçması
Yanıt: D
III. Rüya görmek
olaylarından hangileri girer? Burada birde hatırlatma yapalım. Astroloji genelde Astro-
nomi ile karıştırılır. Astronomi ayrı bir bilimdir, Fizikle de
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III kimya, biyoloji bilimleri gibi ilişkisi vardır. Ama Astronomi
D) I ve II E) I, II ve III fiziğin alt dalı değildir. Bu da şaşırtmaca olarak sorularda
kullanılır aklınızın bi kenarına yazın.
Çözüm 1 Fİzİğİn Tarİhsel Gelİşİmİ

''Atomlar ve boşluktan başka hiçbir şey mevcut değildir;
Önceki sayfalarda da anlattığımız gibi fizik tüm maddi ev-
geri kalan herşey sadece düşüncedir.''
renle ilgilenir. Dünyanın hareketi ve uçağın uçması maddi
evrenle ilgiliyken, rüya görmek maddi evrenle ilgili bir şey Yukarıdaki söz M.Ö 400 yıllarında (tahmin edeceğiniz gibi)
Yunanistanda yaşayan Demokritos'a ait. Baştaki sözün-
değildir ve fizik bununla ilgilenmez.
den de anlışılacağı gibi atomun varlığından ilk bahseden
Yanıt: D
kişidir.
Günümüzde İsviçreli bilim adamları gibi, M.Ö dönemlerde

de Yunanlı bilim adamları meşhurmuş J
Örnek 2
Enerjinin madde içindeki iletimini inceleyen fiziğin alt

dalı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Mekanik B) Katıhal Fiziği C) Termodinamik

D) Elektrik E) Optik
Çözüm 2
Enerji konusu mekaniğinde ilgi alanına girer; kuvvet ha-

O dönemde yaşamış olan Aristo ve Arşimet' te birçok bi-
reket ve enerji arasındaki ilişki mekanikte incelenir. Fakat lim alanıyla beraber fizikle de uğraşmışlar.
enerjin madde içindeki iletimi ve yayılması Termodinami-
Bundan 2000 yıl öncesinde bulunan, Sıvıların kaldırma
ğin ilgi alanındır.
kuvveti hâla Arşimet Prensibi olarak anlatılıyor.
Yanıt: C
Aristo ise cisimlerin hareketlerini inceleyerek bunları belli
kurallara bağlamaya çalışmıştır. Aristo ağır olan cisimlerin
hafif olanlardan daha çabuk yere düşeceğini söylemiş.
Örnek 3
Astronomide Milattan hemen önceki dönemlerde yaşa-
Aşağıdakilerden hangisi fiziğin alt alanlarından birisi yan Ptolemy dünya merkezli evreni savunmuştur. Güneş
değildir? merkezli evren düşüncesi bundan taa 1500 yıl sonra Ko-
pernik tarafından ileri sürülmüştür. Kepler ise 1600 lerde
A) Manyetizma B) Katıhal Fiziği C) Atom Fiziği gezegenlerin hareket yasalarını matematiksel olarak ifade
D) Astroloji E) Optik etmiştir.
10
Fİzİk Nedİr 1. ÜNİTE
Yine 1600 lerde yani 17. yy da Galileo Aristonun hareketle Ben teknolojiyi kullanırım, nasıl olduğu beni ilgilendirmez
ilgili düşüncelerini deneylerle çürütmüştür. Galileo gerçek diye düşünüyor olabilirsinizJ Doğru, telefonun içindeki
deneyin yanında düşünce deneyi de yapmıştır. teknolojiyi, sinyalleri taşıyan elektromanyetik dalgaları, ha-
berleşmedeki uyduları bilmeden de facebook a girip pay-
Galileo çok az fark olsa bile (hava sürtünmesinden kay-
laşım yapabilir, komik kedi videoları izleyebilirsiniz. Zaten
naklanan) ağır ve hafif cisimlerin aynı yükseklikten aynı
bir çok insan da yapıyor. Ama emin olun bunları bilmek,
zamanda düşeceklerini göstermiş ama nedenini açıklaya-
çevrenizdeki olayları anlamak çok daha eğlenceli ve ha-
mamıştır.
valı. Bu bilgiler sizde ciddi bir öz güven ve daha çok bilme
Newton ise kuvvet ile hareket arasındaki ilişkiyi açıklayıp, dürtüsü oluşturacaktır.
matematiksel olarakta ifade ederek Galileo'dan bayrağı
Bilimsel gelişmeler, gündelik hayatlarına hiç sorgulama-
devralmıştır.
dan devam eden insanlar sayesinde değil; merak eden,
İnsanlar tam ''Newton herşeyi buldu, bilimde acayip iler- sorgulayan, anlamaya çalışan insanlar sayesinde olmuş-
ledik'' diye düşünürken, Einstein çıkıp demiş ki: ''Bi dak- tur.
ka karrdeşim! Newton iyi, güzel söylüyorda hareketle ilgili
Bu konuyla ilgili bir örnek daha çözüp bu konuyu bitirebili-
bu kurallar çok yüksek hızlarda geçerli değil'' diyerek yeni
riz. Ünite sonundaki antrenmanlarda bu konudan da soru-
açıklamalar getirmiş.
lar olacak ona göreJ
Buradan şu sonucu çıkarmamız gerekiyor.
Fizik alanındaki gelişmeler tarih boyunca gelişmiş ve

Örnek 4
değişime uğramıştır. İnsanlar kendilerinden önceki-
lerin bilimsel çalışmalarını geliştiriken, yeni bulunan Fizik bilimiyle ilgili;
sonuçlar bazen birbirini desteklerken bazen de önceki I. Fiziğin temel amacı evrendeki düzeni, olayların ger-
bilgiyi çürütmüştür.
çekleşme koşullarını ve kurallarını ortaya çıkarmak ve
Tarih boyunca bulunan her cevap, daha çok soru do- açıklamaktır.
ğurmuş ve bilimin bir sonu olmadığını göstermiştir. II. Tarihsel süreçte elde edilen bilgilerin artması sonucu,
bazı kavramlar değişmiş, bazı kavramlar ise tamamen
ortadan kalkmıştır.
Neden Fİzİk Öğrenmelİyİz III. Fizik alanındaki çalışmalar tarih boyunca hep birbirini
desteklemiştir.
Öğrencilerin klasik sorusudur; ''Bu öğrendiklerimiz günlük
hayatta ne işimize yarayacak.'' ifadelerden hangileri doğrudur?
Son sözü baştan söyleyelim; daha iyi bir gelecek için ge- A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
rekli olan iyi eğitim alabileceğiniz üniversiteye girmek için,
D) I ve III E) I, II ve III
sınavda lazım olacak:)
Ama emin olun fizik bilmek, sınavda soru çözmekten çok Çözüm 4
daha fazla işinize yarayacaktır. Fizik bilmek çevremize ve
olaylara bakış açımızı değiştirir. Meşhur bir söz var ya; I. Maddede anlatılan fiziğin temel amacı doğrudur. Fizik
''Farkındalık'' işte fizik bilmek onu sağlayacaktır. sayesinde evrende gerçekleşen bir çok olay anlaşılmıştır.
Biz farkında olmasak bile fizik hayatımızın tamamen için- II. Maddede geçen ifade de doğrudur. Tarihsel süreçte
dedir. Çevremizde gerçekleşen olayları anlamak, bazı elde edilen yeni bilgiler önceki bilgileri bazen geliştirken,
şeyleri öngörebilmek fizik sayesinde mümkün olmaktadır. bazen de doğru bilinen şeylerin yanlış olduğunu göster-
Elimizden düşürmediğimiz telefonlar, bilgisayarlar ve kul- miştir. Döneminde doğru kabul edilen birçok bilgi sonra-
landığımız bir çok cihaz ve makine teknolojinin gelişmesini
dan elde edilen bilgilerle geçerliliğini yitirebilir.
sağlayan fizik sayesinde vardır.
III. Maddede söylenen ifade ise yanlıştır. Zaten dikkatli
okursanız II. maddeyle çelişiyor. Eski bilgileri destekleye-
rek geliştiren birçok yeni bilgi olduğu gibi, bazen yeni elde
edilen bilgiler eski biginin yanlış olduğunu da gösterebilir.
Yani her yeni bilgi ve çalışma eskisini desteklemez.

Yanıt: C
11
1. Antrenman Fİzİk Nedİr
1. Aşağıdakilerden hangisi Fizik biliminin günlük 4. I. Manyetik kuzeyin yeri

yaşamımızdaki yararlarından değildir? II. LCD televizyon yapımı
A) Tıp alanındaki görüntüleme cihazlarının gelişmesi III. Sütün bozulması
B) Elektrik üretimi Yukarıdakilerden hangileri Fizik biliminin ilgi ala-

C) İletişim cihazları nına girer?
D) Astrolojideki gelişmeler A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

E) Optik cihazlar D) I ve III E) I, II ve III
2. Fizik Bilimiyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi 5. Atomun çekirdeğini konu alan fiziğin alt dalı aşa-
yanlıştır? ğıdakilerden hangisidir?
A) Tarih boyunca gelişmiştir. A) Atom fiziği
B) Bilgiler zaman içinde değişikliğe uğramıştır. B) Nükleer fizik
C) Her gelişme bir öncekini desteklemiştir. C) Elektrik
D) Gelişmelerin bir sonu olmayacaktır. D) Manyetizma
E) Diğer bilim dallarındaki gelişmelere yardımcı olur. E) Katı hal fiziği
3. Fizik Bilimi ile ilgili; 6. I. Termodinamik
II. Katı Hal

I. Uygulamalı bir bilim dalıdır.
III. Mitoloji
II. Fizik bilimine ilişkin bilgiler asla değişmez.
Yukarıdakilerden hangileri fiziğin alt dallarından
III. Fizik biliminin mutlak bir sonu vardır.
birisi değildir?
ifadelerinden hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
D) I ve III E) II ve III
D) II ve III E) I, II ve III
1.D 2.C 3.A 4.C 5.B 6.C
12
2.
Bİlİmsel Yöntem
Bİlİmsel Bİlgİ me sonucunda çıkarım yapılır.
Bilimsel bilginin özelliklerini şöyle sıralayabiliriz: Bir bilginin doğru veya yanlış olduğunu gösteren verilere
Nesneldir. Yani kişiye göre değişmez, herkes için aynı- de delil denir.
dır. Gözlemin duyu organları ve bazı araç gereçlerle yapılabi-
Akla ve mantığa dayalıdır. leceğini söylemiştik. İşte buna göre gözlem; nitel ve nicel
Sistemli ve düzenlidir. gözlem olarak ikiye ayrılır.
Aksi kanıtlandığında bilimsel bilgi geçerliliğini yitirebilir.
Eleştirilere açıktır. Nitel Gözlem
Beş duyu organı kullanarak yapılan gözlemlere nitel göz-
Bu özellikler içinde en çok karıştırılıp hata yapılan son
lem denir.
özelliktir. Bilimsel bilgi kesin olmayıp geçerliliğini yiti-
rebilir. Bilimsel deyince sanki aksi mümkün değil gibi dü- •• Ölçü aleti kullanılmaz.
şünülerek yanlış yapılabiliyor. Uyarmadı demeyin:) •• Hesap yapılmaz.
Bilimsel bilgiye bilimsel yöntemlerle ulaşılır. Dikkatinizi •• Yoruma dayalıdır.

çekmek isterim; yöntem değil yöntemler. Yani bilimsel bil- Bu şekilde elde edilen bilgiler tanımlama amaçlı olup kişi-
giye ulaşmanın tek bir yolu yoktur. Bilim tek bir yöntem ye göre değişiklik gösterir. Mesela bana göre soğuk olan
takip etmez. hava siz gençlere göre soğuk olmayabilir. Ölçüm aracı
Fizikte en çok kullanılan bilimsel yöntemler; gözlem, de- kullanılmadığı için kesin sonuç bildirmez ve sayısal değer
ney ve rasyonel (akla ve mantığa uygun olan) düşüncedir. içermez.
Fiziğin tarihsel gelişimi içinde ilk çağlarda yaşayan Aristo Nicel Gözlem
ve onun dönemindekiler daha çok gözlem yapmıştır. Ölçü ve hesaba dayalı gözlemdir.
Ortaçağda İbn-i Heysem'le deneysel fizik doğmuştur de- •• Yorum yapılmaz.
nebilir. Özellikle optik alanında yaptığı deneyler ve elde •• Kişiden kişiye farklılık göstermez.
ettiği bilgiler başka dillere de çevrilerek erken dönem mo-
dern Avrupa fizikçilerini etkilemiştir. Genelde araç gereçlerle ve ölçüm aletleriyle elde edilen
sayısal bilgilerdir. Termometreyle ölçülen 30o C sıcaklık,
Galileo gerçek ve düşünce deneyleri yapmıştır. Newton metreyle ölçülen 2 m lik bir uzunluk,nicel gözlemle elde
deneyler yapmakla birlikte bilimsel bilgi üretirken matema- edilmiş bilgidir.
tiği de kullanmıştır. Matematiğe dayalı yöntemi çok kulla-
nan fizikçilerden birisi de Einstein'dır. Önemli bir ayrıntıya değinelim; nitel ve nicel gözlem bir-
birinin karşıtı değildir. Bir olayı gözlemlerken ikisi birlikte
Örneklerle de anlayacağımız gibi tarih boyunca bilim inde kullanılabilir.
sanları tek bir bilimsel yöntem kullanmamışlardır. Şimdi bu
yöntemler hakkında biraz daha ayrıntıya girelim.
Gözlem
Çevremizde kendiliğinden gelişen olaylarla ilgili olarak
duyu organları veya bazı araç ve aletlerle bilgi toplamaya
gözlem denir.
Çıkarım; bir olay hakkında toplanan verilerden yola çıkıp,

akıl yürüterek bir sonuca ulaşmaktır. Gözlemle çıkarım
arasındaki fark çıkarıma doğrudan erişilmez; bir akıl yürüt-
13
1. ÜNİTE Bİlİmsel Yöntem
1 Bir deneyi tasarlarken önce incelenen olayı ve etkileye-

Örnek
ceğini düşündüğümüz değişkenleri belirlemek gerekir. Bu
Aşağıda bulunan ifadelerden hangileri nicel gözlem değişkenleri aşağıdaki gibi sınıflandırıyoruz.
sonucudur?
Bağımsız değişken
I. Sınıfın sıcaklığı 28oC dir.
Deney sırasında değişiklik yaptığımız değişkendir. Yani
II. Hava bugün çok nemli.
bizim değiştirdiğimiz değişken. Sonucu etkileyeceğini dü-
III. Tavanın yüksekliği 2,70 m şündüğümüz değişken.
IV. Rüzgar çok hızlı esiyor.
V. Bu soru çok kolay. Bağımlı değişken
Bağımsız değişkenden etkilenerek değişen değişkendir.
Çözüm 1
Kontrol değişkeni
I. ve III. öncül bir ölçüm sonucu ve sayısal değer ifade et- Bir deney sırasında değiştirmeden sabit tuttuğumuz ve di-
tiği için Nicel gözlem sonucudur. Diğerlerinde ise kesinlik ğer değişkenler üzerinde etkisi olabilecek değişkenlerdir.
yoktur. Kişiye göre değişebileceği için nicel gözlemdir. Biraz karışık gelmiş olabilir :) Panik yapmayın örnek verdi-
Hava bir kişiye göre nemliyken bir başkasına göre çok ğimizde daha iyi kavrayacaksınız.
nemli olmayabilir. Rüzgar hızı başka birine göre fazla ol-
mayabilir. Bu soru da bazılarına çok zor gelebilir J
Deney Örnek 2
Çevremizde gerçekleşen doğa olaylarını anlamak için

Bir öğrenci sıkıştırılmış bir yay önüne konulan cismin, yay
gözlem yapmak tek başına yeterli olmaz. Olayları anlamak
serbest bırakıldığında, hızla fırlayarak belli bir uzaklığa ka-
için neden-sonuç ilişkisi kuracak deneyler yapmak gerekir.
dar gittiğini gözlemlemiştir.
Deneyin sözlükteki tanımı: Bilimsel bir gerçeği göstermek,
Buna göre, öğrenci cismin masa üzerinde aldığı yolun
bir yasayı doğrulamak, bir varsayımı kanıtlamak amacıyla
nelere bağlı olabileceğini araştırıken bağımsız ve ba-
yapılan işlemdir.
ğımlı değişken ne olur?
Gözlem yaparken olaylara müdelahe edilmez. Deneyde
ise araştırmak istediğimiz konuyla ilgili düzenlemeler ya-
Çözüm 2
pılır ve ortam hazırlanır. Deneyler bazen laboratuvarda
bazen de gerçek hayatta gerçekleştirilebilir. Önce bu yolun nelere bağlı olabileceğini düşünelim. Yani
İncelenecek olayın gerçekleştiği ortamda birçok değişken değişkenleri belirleyelim.
vardır ve bu değişkenler birbirlerini farklı şekillerde etkile- Bizim yapacağımız değişiklerden neyin etkilenmesini bek-
yebilmektedir. liyoruz? Tabi ki cismin masada alacağı yolun. O halde cis-
min masa üzerinde aldığı yol bizim bağımlı değişkenimiz.
Bunu neler etkileyebilir?
Yayın cinsi, uzunluğu, önüne konulan cismin kütlesi, ma-

sanın yüzeyi ve başka şeyler.
Biz bunlardan hangisini önce deneyeceğimize karar ve-

relim. Mesela cismin kütlesi olsun. Farklı kütlelerle deneyi
tekrarlayıp, yolun nasıl değiştiğini incelememiz lazım. İşte
burada cismin kütlesi bağımsız değişken oluyor. Geriye
kalan ve sabit tutup hep aynı kalmasını istediğimiz değiş-
kenlerin hepsi de kontrol değişkenidir.
14
Bİlİmsel Yöntem 1. ÜNİTE
Hem farklı cins yay kullanıp, hem de cismin kütlesini de-

ğiştirirsek cismin alacağı yolun hangi değişiklikten etkilen-
diğini ayırt edemeyiz. Anladınız sanırımJ
Düşünce Deneyİ Nedİr?
Biraz karışık gibi gelebilir ama aslında gayet basit. Bir ör-
nek daha yapalım isterseniz. Bir olayın neden ve nasılını açıklamak için, yeni veri-
lere gerek duymadan, eski bilgileri kullanarak, akıl yü-
rütüp sonuca ulaşma şeklidir. Sadece düşünce içerir.
Düşünce deneylerini gerçekte yapmak bazen müm-

Örnek 3 künken bazen mümkün olmaz.
Einstein'in düşünce deneyinde ışık hızıyla hareket

Akımın dirence bağlı değişiminin belirlenmesi üzerine
eden bir tren vardır. Bunu gerçekte yapmak imkansız-
tasarlanan aşağıdaki deneyde bağımlı ve bağımsız
dır. Fakat Galileo'nun düşünce deneyinde, ağır ve hafif
değişkenle kontrol değişkeni nelerdir? iki taş parçasının belli bir yükseklikten bırakılması var-
dır ki bunu gerçekte yapmak mümkündür.
2R R
Fizik ve Rasyonel Yaklaşım
i 2i Biz şunu bilicez. Bilimsel bilgiye ulaşmanın bir yolu da akıl
yürütmedir. Bilinenler üzerinden akıl yürütüp, matematik-
sel çıkarımlar yaparak yeni bilgilere ve doğrulara ulaşıla-
bilir.
Rasyonel düşünce matematiği kabul eder; çünkü matema-

tik insanın akıl yürütmesiyle yapılabilir.
Çözüm 3 Fizik, Matematik ve Modelleme

Fiziğin tanımını yaparken, çevremizdeki olayları anlama-
Şekil I ve şekil II deki devrelerde değişmeyip aynı kalan
değişken pil. Buna göre pil veya gerilim kontrol değişke- mızı ve açıklamamızı sağlar demiştik. Bunu yaparken de
nidir. matematiği kullanır.
Devreye önce şekil I deki 2R direnci bağlıyken,şekil II de Doğada ve çevremizdeki olaylar bir neden-sonuç ilişikisi
direnç R olarak değiştiriliyor. içinde ve belli kurallar çerçevesinde gerçekleşir. Fizik bun-
ları ifade etmek için matematikten faydalanır. Böylelikle
Bizim değiştirdiğimiz değişkene bağımsız değişken diyor-
anlaşılmaları kolaylaşır.
duk.
Direnç değişince buna bağlı olarak değişen, yani bağımsız Örnek üzerinden anlatalım: Bir cisme kuvvet uygulandı-
değişkenden etkilenerek değişen akım ise bağımlı değiş- ğında cismin kuvvet etkisiyle hızlandığını gözleriz. Kuvveti
kendir. ve cismi değiştirerek farklı durumlarda elde edilen sonuç-
ları bir grafiğe aktarırsak bu grafik üzerinden bir bağıntı
(formül) elde edilebilir. Böylece daha başka kuvvet ve küt-
Değişkenleri sıralayacak olursak: leler için deney yapmadan bu bağıntı kullanılarak sonuçlar
Bağımsız değişken: Direnç (R) matematik işlemleriyle bulunabilir. Matematik fiziğin dilidir.
Bağımlı değişken: Akım (I) Matematikle ifade edilen fizik yasaları kullanılarak olaylar
gerçekleşmeden sonuçları öngörülebilir. Bu da ciddi bir
Kontrol değişkeni: Gerilim (V)
avantaj oluşturur.
Genel çekim yasalarını bilmemiz sayesinde uzaya gönde-

rilen bir uydunun hangi yörüngede olması gerektiğini ma-
tematik kullanarak, uzaya gitmeden bulabiliyoruz.
15
Bilimsel Çalışma Yöntemleri

Öncelikle bilimsel çalışma yapacak bilim insanının; merak-
lı, şüpheci, kararlı ve tarafsız olması gerekir.
Bilimsel çalışma belli bir düzen ve sıraya göre yapılır. Tek

bir bilimsel çalışma yöntemi yoktur. Ancak sıklıkla kullanı-
lan yöntem basamakları şöyledir:
1. Problemin Tespiti
Bilimsel çalışmanın konusu belirlenir.
2. Gözlem ve Veri Toplama

İkinci adım olan bu bölümde problemle ilgili gerçekler
(veri) gözlem yaparak toplanır.
Matematiksel ifadeler (formüller) aslında matematiksel bir 3. Hipotez Kurmak

modeldir. Mevcut veriler kullanılarak problem ile ilgili geçici çözüm-
Model kullanımının amacı; fiziksel bir olayı ya da süreci ler önerilir.
somutlaştırarak anlaşılmasını kolaylaştırmaktır.
4. Tahmin Yapmak
Modelleme diğer bilimlerde kullanıldığı gibi fizikte de kul- Hipoteze dayalı olarak mantıklı sonuçlar çıkarılır. Buna
lanılır. Bunun için gerçeğe yakın benzer görseller veya üç tahmin denir.
boyutlu maketler hazırlanır.
5. Kontrollü Deney yapmak
Hipotezi sınamak amacıyla deneyler yapmaktır.
Atomun yapısını anlatırken çizilen bir resim yada maket
Deneyin kontrollü olması değişkenlerden birinin değiştirilip
olayı somutlaştırarak anlamayı kolaylaştırır.
diğerlerinin sabit tutulması anlamına gelir.
Elektrik alan veya manyetik alanları çizgiler halinde gös- Deneyler hipotezi desteklemezse yeni bir hipotez kurulur.
termekte fiziksel bir modeldir.
6. Teori
Bilimsel teoriler; doğal olgulara ve bu olgular arası ilişkilere
ait açıklamalar, yapılan çıkarımlardır.
Teorilerin aksinin ispatı mümkündür.
Teori ispatlanınca kanun olmaz.
Teoriler birden fazla kanunu kapsayabilir.
7. Kanun (Yasa)
Yasa teorilerden farklı bir bilimsel bilgi türüdür. Yasalar
olguların gözlenebilen veya algılanabilen davranışlarına ve
olgular arası ilişkilere ait genellemelerdir.
Herkes tarafından kabul edilen ve hiç bir itirazın söz konusu
olmayacağı, doğruluğu ispatlanmış varsayımlara kanun
(yasa) denir.
Teori ve Yasa birbirinden farklı kavramlardır. Birinin di-

Bilimsel yöntemi biraz daha derli toplu olarak aşağıdaki ğerinden üstün olduğu söylenemez. Kanunlar tanımla-
gibi ifade edebiliriz. yıcı, teoriler ise açıklayıcıdır.
16
Bİlİmsel Yöntem 1. ÜNİTE
Örnek 4 Örnek 6
Nitel gözlem ve nicel gözlem hakkında söylenen; Bir öğretmen öğrencilerine ses konusunu anlatırken iki çi-
viye bağlı gergin bir teli telden çıkan sesi inceliyorlar
I. Nicel gözlemde ölçüm için alet kullanılır
II. Nicel gözlemde sayısal sonuç vardır Öğretmen telden çıkan sesin, telin kalınlığına bağlı olarak
ne kadar tiz (ince) çıkacağını belirlemek istiyor.
III. Nitel gözlem bilimsel değildir
Bu deneyde telin uzunluğu, telin kalınlığı, telin yapıl-
dığı madde, telin gerginliği, çıkan sesin inceliği değiş-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III kenleri hakkında öğrencilerin yaptığı:
D) I ve II E) II ve III I. Öğrenci: Çıkan sesin inceliği bağımlı değişkendir.
II. Öğrenci: Telin uzunluğu bağımsız değişkendir.
III. Öğrenci: Telin gerginliği konrol değişkenidir.

Çözüm 4
yorumlarından hangileri doğrudur?
Gözlem bilimsel bilgiye ulaşmanın bir yolu demiştik. Nitel
gözlem duyu organları aracılığıyla yapılırdı. Nicel gözlem A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
ise ölçü aracı kullanılarak yapılır ve bunun sonucu olarak- D) I ve II E) I ve III
ta sayısal veri elde edilir. Yani I ve II doğrudur.
Nitel ve nicel gözlemin ikisi de bilimsel bir yöntemdir. Yani

III. maddede söylenen nitel gözlemin bilimsel olmaması Çözüm 6
yanlıştır.
Öğretmenin belirlediği problem durumu: Kullanılan telin
Yanıt: D
kalınlığının, çıkan sesin tiz olmasını nasıl etkilediği.
Soruda belirtilen değişkenlerden sesin ne kadar tiz oldu-

ğu, yapacağımız değişikliklerden etkilenecek olan değiş-
kendir. Buna bağımlı değişken diyorduk. Yani yapılan de-
ğişiklikle sonucunda karşılaşmayı beklediğimiz sonuç. Bu
Örnek 5
durumda I. öğrencinin yorumu doğru.
Duru: Telefonum şarjı % 10 kaldı. Bağımsız değişken ise bizim değiştireceğimiz, farklı du-
Melisa: Bu şarkı 6 dakika sürüyor. rumlarını deneyeceğimiz değişkendi. Bu durum için telin
Defne: Sütün sıcaklığı çok fazla, içemiyorum. kalınlığı bağımsız değişken oluyor. Çünkü tel kalınlığının
ses üzerindeki etkisini araştırıyoruz. II. öğrencinin yorumu
Duru, Melisa ve Defne'nin konuşmalarına göre hangi-
yanlış. Telin kalınlığı deseydi doğru olurdu.
leri nicel gözlem yapmıştır?
Telin uzunluğu, yapıldığı madde ve telin gerginliği değiş-
A) Yalnız Duru B) Yalnız Melisa tirmeyeceğimiz değişkenler. Yani kontrol değişkenleri. Bu
C) Duru ve Defne D) Melisa ve Defne durumda III. öğrencinin yorumu da doğru oluyor.
E) Duru ve Melisa Yanıt: E

Örnek 7
Kuvvet uygulanan bir cismin belli bir mesafede kaza-

Çözüm 5 nacağı hızı etkileyen değişkenlerin belirlenmesi üze-
rine tasarlanan bir deneyde bağımsız değişken – ba-
Duru ve Melisa'nın söyledikleri ölçüme dayalı, sayısal bir ğımlı değişken çifti aşağıdakilerden hangisi olabilir?
veri olduğu için kesin bir sonuç bildiriyor. Kişiye göre deği-
şen bir durum değil. Bu nedenle nicel gözlemdir. A) Uygulanan kuvvet - cismin kazandığı hız
B) Cismin kütlesi - uygulanan kuvvet
Defne'nin söylediği ise kesinlik ifade etmez. Sıcaklık kişiye
göre farklı yorumlanabilir. Sütün sıcaklığının kaç derece C) Cismin kazandığı hız - uygulanan kuvvet
olduğunu belirtmiyor. D) Cismin kazandığı hız - zaman
Yanıt: E E) Cismin kütlesi - kuvvetin uygulandığı mesafe
17
Çözüm 7
Tekrar söyleyelim ki aklınızda iyice kalsın.
Yapacağımız değişiklik sonucundan (bağımsız değişken)

değişmesini gözleyeceğimiz, yani etkilenecek olan değiş-
ken bağımlı değişkendi.
Belli bir yol boyunca bir cisme kuvvet uyguladığımızda, ka-

zanacağı hızın nasıl değiştiğini görmek istiyoruz.
Yani yapılanlardan etkilenecek olan, cismin kazanacağı

hızdır. Bu da kazanılan hızın bağımlı değişken olduğu an-
lamına gelir.
Hız üzerinde etkisi olacağını düşündüğümüz ve değişti-

rerek farklı sonuçlar beklediğimiz değişken ise bağımsız
değişkendir. Burada uygulanan kuvvetin cismin kazana-
cağı hıza etki edeceğeni düşündüğümüz için, uygulanan
kuvvet bağımsız değişkendir.
Bu durumda:
yanıt A
Örnek 8
Matematiğin fizikteki rolü ile ilgili aşağıdakilerden han-

gisi söylenemez?
A) Matematiksel modeller çıkarmayı sağlar.

B) Neden sonuç ilişkisini daha net görmemizi sağlar.
C) Fiziksel olayları soyutlaştırmayı sağlar.
D) Gerçekleşebilecek olayları öngörmemizi sağlar
E) Mevcut verilerle yeni bilimsel bilgilere ulaşmamızı
sağlar.
Çözüm 8
A, B, D ve E şıkkında belirtilenler matematiğin fiziğe katkı-

larındandır. Bunları iyi bilmeliyiz.
C şıkkında belirtilen ifade ise yanlıştır.
Doğrusu: Matematik kullanarak fiziksel olaylar somutlaş-

tırılır.
yanıt C
18
Bİlİmsel Yöntem 1.Antrenman
1. I. Güvenilirdir. 4. I. Aracın hızı 128 km/h

II. Objektiftir. II. Salon çok büyük
III. Ölçü aracı kullanılmaz. III. Potanın yüksekliği 212 cm
Nitel gözlem ile ilgili yukarıdaki bilgilerden han- Yukarıdakilerden hangileri nicel gözlemdir?
gileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) II ve III
2. "Kütlesi sabit tutulan bir cismin taban alanı de- 5. Aşağıdakilerden hangisi bilimsel yöntem basa-
ğiştirilirse zemine yaptığı basınç değişir" hipote- maklarından biri değildir?
zinde kullanılan, Bağımlı, Bağımsız ve Kontrollü
değişkenler sırasıyla aşağıdakilerden hangisinde A) Veri toplama
doğru verilmiştir? B) Gözlem yapma
A) Kütle - Taban alanı - Basınç C) Deney yapma
B) Taban alanı - Kütle - Basınç D) Temizlik yapma
C) Taban alanı - Basınç - Kütle E) Hipotez kurma
D) Basınç - Taban alanı - Kütle
E) Basınç - Kütle - Taban alanı
3. Bir öğrenci; "Bir cismin sıcaklığı artırılırsa özkütlesi 6. Aşağıdakilerden hangisi Fizik Bilimi ile ilgili
nasıl değişir?" sorusuna cevap aramaktadır. değildir?
Öğrencinin yapacağı deneyde; A) Dinamik
I. Bağımsız değişken sıcaklıktır. B) Kinematik
II. Bağımlı değişken özkütledir. C) Nükleer fizik
III. Kontrollü değişken kütledir. D) Metafizik
yargılarından hangileri doğrudur?
E) Termodinamik
19
1.Antrenman Bİlİmsel Yöntem
7. Evrende anlaşılması güç bir çok olayı çeşitli gös- 10. Fizyon ve Füzyon olayları fiziğin hangi alt alanı
terimler kullanılarak açıklama yöntemine ne ad ile ilgilidir?
verilir?
A) Katı hal
A) Teori B) Manyetizma
B) Gözlem C) Mekanik
C) Modelleme D) Atom fiziği
D) Analiz E) Nükleer fizik
E) Deney
11. I. Hipoteze dayalı tahmin yapmak

II. Problemin belirlenmesi
III. Verilerin toplanması

8. I. Deniz neden mavi görülür?
IV. Hipotezin kurulması
II. Deniz neden karaya göre geç soğur?
Yukarıda verilen çoğunlukla kullanılan bilimsel
III. Deniz canlıları nasıl solunum yapar? çalışma basamaklarının sıralaması aşağıdakiler-
Fizik Bilimi yukarıdakilerden hangilerine doğru- den hangisinde doğru verilmiştir?
dan cevap veremez?
A) I - II - III - IV B) III - II - I - IV
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II C) II - III - IV - I D) II - III - I - IV
D) I ve III E) II ve III E) III - II - IV - I
12. Aşağıdakilerden hangisi nicel gözlemdir?

9. I. Astrofizik A) İki pencere arası mesafeyi tahmin ederek uçağın
II. Fizikokimya uzunluğunu hesaplama
III. Biyofizik B) Hacmi 1000 m3 olan havuzun dolma süresini tah-

min etme
Yukarıdakilerden hangileri Fizik Bilimi ile bağlan-
tılıdır? C) Tenefüse çıkan öğrencinin havanın çok sıcak oldu-
ğunu söylemesi
D) Radara yakalanan aracın hızının ölçülmesi
D) I ve II E) I, II ve III
E) Aracının hız göstergesine bakan şoförün önündeki
aracın hızını yorumlaması
1.C 2.D 3.E 4.D 5.D 6.D 7.C 8.B 9.E 10.E 11.C 12.D
20
3.
Ölçme ve Fİzİksel Büyüklükler
Ölçme ve Bİrİm Sİstemlerİ Farklı birim sistemleri ve bu birimler arasında dönüşümler

yapmak çok ciddi zaman ve iş gücü kayıplarına sebep ol-
Her bilim dalında olduğu gibi fizikte de olayları açıklamak
maktadır. Sırf birim dönüşümlerinde yapılan bir hata nede-
ve tanımlamak için belli kavramlar geliştirilmiştir. Uzunluk,
niyle 1999 yılında NASA nın bir uzay aracı parçalanmıştır.
kütle, kuvvet, zaman gibi fizikte kullanılan kavramlar ara-
sında ilişki kurabilmek için, bunların büyüklüklerini bilme-
Fiziksel Büyüklükler
miz gerekir. Bunun yolu da ölçüm yapmaktır.
Fiziksel büyüklükleri; temel ve türetilmiş büyüklükler olarak
Ölçümün belli standartları olması gereklidir. Öyle herkes
ikiye ayırıyoruz.
kafasına göre ölçüm yapsa aynı şeyin birçok farklı sonucu
olur. Eskiden insanlar uzunluk ölçmek için el, kol ayak gibi Temel büyüklük: Tek başına ifade edilebilen, içeriğinde
ölçüler kullanmışlar. Zamanı ölçmek için de güneş ve ayın tek bir nicelik olan büyüklüklere temel büyüklük denir.
tekrar eden hareketlerinden faydalanmışlar. Güneş saat-
leri yapmışlar. Türetilmiş büyüklük: İçerisinde birden fazla nicelik olan,
temel büyüklükler cinsinden ifade edilebilen büyüklüklere
ise türetilmiş büyüklük diyoruz.
Fizikte yedi temel büyüklük tanımlanmıştır. Bunlar:
Kütle
Uzunluk
Sıcaklık
Zaman
Işık Şiddeti
Akım Şiddeti
Mol (Madde miktarı)
Bunlar dışında kalan tüm fiziksel büyüklükler türetilmiş bü-

Ölçüm yaparken, bir büyüklüğün kendi cinsinden bir ölçü
yüklüktür. Yani bunları bilirseniz türetilmiş büyüklükleri tek
ile karşılaştırılması gerekir. Buna da birim denir.
tek ezberlemenize gerek kalmayacaktır.
Tarihte toplumlar kendi birimlerini türeterek kullanmışlar, Şimdi sırayla bu temel büyüklükleri ve nasıl ölçüldüklerini
bunun sonucunda da farklı coğrafyalarda farklı birimler inceleyelim.
ortaya çıkmıştır. İngiliz birim sisteminde yer alan 'inç' hâla
elekronik aletlerin ekran boyutları ve boru çapları için ülke- Kütle
mizde de kullanılmaktadır. Kütle eşit kollu terazi ile ölçülür. Fakat günümüzde daha
Farklı yerlerde kullanılan birçok birim sistemi zamanla bir- çok dijital teraziler kullanılmaktadır.
biriyle daha çok ilişkiler kuran farklı toplumlar arasında bir Kütlenin birimi SI birim sisteminde kilogram, gösterimi ise
kargaşaya sebep olmuş. Bir araya gelen büyük abiler ve ''kg'' dır.
amcalar ''Bu böyle olmayacak; herkes farklı bir birim kulla-
nırsa anlaşmak çok zor olur'' deyip, ortak bir birim sistemi-
ne karar vermişlerdir.
Önce metrik sisteme geçilmiş, son olarakta Uluslarara-

sı Birim Sistemi ( SI ) tüm dünyada kabul edilmiştir. SI
birim sistemine geçilmesi, özellikle bilimsel çalışmalarda
tüm dünyada ortak bir dil oluşturmak için çok önemli bir
adımdır.
21
1. ÜNİTE Ölçme ve Fİzİksel Büyüklükler
Uzunluk Akım Şiddeti

Uzunluk ölçmek için birçok araç vardır. Ölçülecek şeyin Akım şiddeti Ampermetre ile ölçülür.
cinsine ve özelliklerine bağlı olarak, cetvel, mezura, kum-
SI birim sistemindeki birimi amper, gösterimi ''A'' dır.
pas ve benzer araçlar kullanılabilir.
Uzunluk birimi, SI birim sisteminde metre, gösterimi ''m'' dir.
Madde Miktarı
Sıcaklık
Avagadro sayısı olarak isimlendirilen 6,02 x 1023 sayısı
Sıcaklık ölçmede termometre kullanılır. Termometrelerin kadar tanecik içeren maddeye bir mol denir. Sayı belirttiği
bir çok çeşiti vardır. için bir ölçüm aracı yoktur.
SI birim sisteminde sıcaklığın birimi kelvin, gösterimi ''K'' dir. SI birim sisteminde birimi Mol, gösterimi de ''mol'' şeklin-
dendir.
Bu anlattıklarımızı bir tabloda toplu halde görelim.
Temel SI Birim
Büyüklük Birimi Gösterimi Sembolü
Zaman Kütle Kilogram kg m
Zaman ölçümünde kronometre ve saat kullanılır. Uzunluk metre m l

Sıcaklık Kelvin K T
SI birim sisteminde birimi saniye, gösterimi ise ''s'' dir.
Zaman Saniye s t
Işık Şiddeti Kandela cd I
Akım Şiddeti Amper A i
Madde Miktarı Mol mol n
Bazı türetilmiş büyüklükler:

Kuvvet
Hız
Manyetik Alan
Işık Şiddeti İvme
Bir ışık kaynağının birim zamanda yaydığı ışık enerjisine Enerji

ışık şiddeti denir. Fotometre ile ölçülür. Eskiden fotometre Direnç
için bir düzenek kurulup hesap yapılırken günümüzde di-
Elektik Alan
rekt ölçüm yapan dijital aletler de kullanılmaktadır.
Hacim
SI birim sisteminde birimi candela, gösterimi ''cd'' dir.
22
Ölçme ve Fİzİksel Büyüklükler 1. ÜNİTE
SI birim sisteminin en pratik özelliklerinden biri ondalık bir 1 kg = 103 g 1 g = 103 mg

sistem oluşudur. Birimlerin ondalık katlarını, astkatlarını
1 kg = 106 mg 1 mg = 10–3 g 1 mg = 10–6 kg
temsil eden standart ön ekler ve ön eklerin sembolleri de
tanımlanmıştır. Birimin büyüklüğü 10 sayısının pozitif veya Günlük hayatta çok kullandığımız bir kütle birimi de ''ton'' dur.
negatif tam sayı kuvvetlerini temsil eden çeşitli örnekler
1 ton = 1000 kg
kullanılarak değiştirilebilmekte yani, yeni birimler üretilebil-
mektedir.
Mesela çok sık kullandığımız kilometre, metreden bu şekil- Zaman birimleri: Yıl, ay, gün, hafta, saat, dakika, saniye,
de üretilmiş yeni bir birimdir. 1 km = 1000 m salise
1 yıl = 12 ay 1 ay = 30 gün
1 gün = 24 saat 1 saat = 60 dakika

SI ölçü birimlerinde kullanılan bazı önekler
1 dakika = 60 saniye 1 saniye = 60 salise
Ön ek Adı Çarpanı Sembolü
Not: Günümüzde kolaylık amacı ile 1 saniye 100 salise
giga 109 G kabul edilmektedir.
mega 106 M
kilo 103 k
hecta 102 h
ÖSYM deki abiler bazı sorularda birim dönüşümleri
deca 101 da
yapmanızı istiyorlar. Verilenler gram cinsinden olup,
- 1 - sonucun kilogram olarak sorulduğu sorular var. Ya da
deci 10-1 d tam tersi. Basit gibi görünmesine rağmen birim dönü-
şümleri önemli. Çok fazla işlem hatası yapılabiliyor. Vir-
centi 10-2 c
gülden sonraki sıfırlara aman dikkat edin.
mili 10-3 m
micro 10-6 μ
nano 10-9 n Örnek 1
Bazı fiziksel büyüklükler ve birimleri hakkında söyle-

İstanbul - Ankara arası mesafe kaç milimetredir? nen;
Bir bakterinin boyu kaç metredir?
I. Kilometre uzunluk birimidir.
Bir karganın ömrü kaç saniyedir?
II. Işık yılı zaman birimidir.
III. Salise zaman birimidir.
Yukarıdaki sorular bir hayli ilginç olduğu gibi, cevaplarını
bulmakta uğraştırıcı olacaktır. IV. Kelvin ısı birimidir.
Bunun yerine birimler arası dönüşüm yapmak uygun ifadelerinden hangisi yanlıştır?
olacaktır. İstanbul - Ankara arasını milimetre değilde kilo- A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
metre, bakterinin boyunu ise metre değilde micrometre D) II ve III E) II ve IV
olarak ifade etmek daha mantıklıdır.
Çözüm 1
Uzunluk birimlerinden bazıları,

I. öncül ve III. öncül doğrudur.
milimetre (mm), santimetre (cm), desimetre (dm), deka-
II. öncülde geçen ışık yılı ise, zaman birimi gibi görünme-
metre (dam), hektametre (hm), kilometre (km) sine rağmen ışık yılı uzunluk birimidir ve ışığın bir yıllık
1 m = 10 dm = 100 cm = 1000 mm sürede aldığı mesafeye eşittir. Evrendeki çok büyük mesa-
feler ışık yılı ile ifade edilir.
1 m = 0,1 dam = 0,01hm = 0,001 km
IV. öncüldeki kelvin ise ısının değil sıcaklığın birimidir.
Kütle birimlerinden bazıları,
Sonuç olarak I ve III doğru, II ve IV yanlıştır.
miligram (mg), santigram (cg), kilogram (kg)
Yanıt: E
23
1. ÜNİTE Ölçme ve Fİzİksel Büyüklükler
2 Büyüklüğün yönü burada çok önemlidir. İki kuvvet aynı

Örnek
yönde ise toplam 5 newton iken, zıt yönlerde olursa 1 new-
Aşağıdakilerden hangisi fizikteki temel büyüklükler- ton olur.
den biri değildir? Skaler büyüklüklerle ilgili işlem yaparken bakkal hesabı
A) Kütle B) Zaman C) Işık Şiddeti dediğimiz cebirsel işlemler yapılır. Yani bildiğimiz toplama
çıkarma.
D) Kuvvet E) Akım Şiddeti
Vektörel büyüklüklerle işlem yaparken ise geometriden
faydalanırız. Bunu geometri dersinde göreceksiniz.
Bize lazım olacak kısmını ise ilerideki konuların içinde

Çözüm 2
kısaca görücez. Gayet kolay. Hiiiç moralinizi bozmayın.
Fizikte yedi temel büyüklük vardı. Bunlar; kütle, uzunluk, YGS de karışık vektörel işlemlerle işimiz olmayacak.
sıcaklık, zaman, ışık şiddeti, akım şiddeti ve madde mik-
tarı. Şıklarda verilenlerden kuvvet bunlardan birisi değildir,
türetilmiş bir büyüklüktür. Skaler Büyüklükler Vektörel Büyüklükler
Yanıt: D
Kütle Kuvvet
Sizin de gördüğünüz gibi soru bilgi ölçüyor. Yorumla çözü-
lecek bir soru değil. Türetilmiş büyüklükleri tek tek ezberle- Özkütle Ağırlık
menin bir anlamı yok. Temel büyüklükleri bilmeniz yeterli.
Bunlar dışındaki tüm büyüklükler türetilmiş büyüklüktür. Hacim Yerdeğiştirme
Vektörel ve Skaler Büyüklükler Zaman Hız
Fiziksel büyüklükleri temel ve türetilmiş büyüklükler diye Uzunluk İvme

ikiye ayırmıştık. Şimdi de farklı bir şekilde yine ikiye ayıra-
cağız. Başka yok söz bu son ayırışımız:) Sürat
Fiziksel bir büyüklüğü tam olarak ifade etmek için bazen

Sıcaklık
sayısal değer ve birim yeterli olurken, bazen de yeterli ol-
maz.
Bir sayı ve birimle ifade edilebilen büyüklüklere skaler

büyüklük denir. Mesela kütle skaler bir büyüklüktür. Bir
Örnek 3
cismin kütlesini anlatmak için 5 kg dediğimizde tam olarak
ifade etmiş oluruz. Aşağıdaki fiziksel büyüklüklerden hangisi skaler bü-
Sayı ve birimin yanında doğrultusu ve yönü de olan büyük- yüklüktür?
lüklere vektörel büyüklük denir. Sadece sayı ve birim tam A) Ağırlık B) Hız C) Kütle
olarak ifade etmeye yetmez. 10 newton kuvvet dediğimiz-
D) Kuvvet E) Konum
de bu kuvvetin yönü ve doğrultusu verilmezse tanımlama
eksik kalır.
Daha anlaşılır olması için örnek verelim. Duru ve Defne

500 g karpuz yedi dediğimizde başka bir bilgiye ihtiyaç Çözüm 3
yoktur. Ama Duru ve Defne'nin hızı 3 m/s dediğimiz zaman
Hemen yukarıdaki tabloya bakıyoruz:) Ağırlık, Hız, Kuvvet
yön belirtmezsek hangi yönde hareket ettiklerini anlaya-
vektörel büyüklük, Kütle ise skaler büyüklükler arasında.
mayız. Aynı yönde de olabilirler farklı yönlerdede.
Cevap C şıkkı: Kütle diyeceksiniz. Amaaa E şıkkındaki Ko-
Vektörel ve skaler ayrımın en önemli sebebi, bu fiziksel num tabloda yok! Ne yapıcaz şimdi?
büyüklüklerle işlem yaptığımızda ortaya çıkar.
Tüm fiziksel büyüklükleri tabloda vermedik ve veremeyiz.
Örneğin iki kütlenin toplamını; Kütlenin skaler olduğundan emin olduktan sonra kafanız
karışmadan C yi işaretleyin. Konumun da vektörel olduğu-
2 kg + 3 kg = 5 kg şeklinde bulabiliriz. Bu sonuç hiçbir za-
nu bu soruyla öğrenmiş oldunuz J
man değişmez. Fakat 2 newton ve 3 newton büyüklüğün-
de iki kuvvetin toplamı her zaman 5 newton olmaz. Yanıt: C
24
Ölçme ve Fİzİksel Büyüklükler 1. ÜNİTE
Hangi fiziksel büyüklüğün vektörel, hangisinin skaler oldu-

ğunu burada ezberleyebilirsiniz. Aklınızda kalırsa süperJ
Ama asıl öğreneceğimiz yer bu büyüklüklerin geçtiği ko-

nular olacak. Yani kuvvet-hareket, elektrik, optik konuları
içinde birimler zaten geçecek. Karıştırıyorsanız moralinizi
çok bozmayın:)
Ölçü aletleri ölçülecek niceliğe uygun olmalıdır. Mesela bir

masanın boyunu ölçtüğümüz cetvelle bir patatesin çevre-
Ölçmede Hata sini çok sağlıklı ölçemeyiz. Düzgün olmayan yüzeyler için
mezura daha hatasız ölçüm yapmamızı sağlar.
Bir büyüklüğü tam olarak ölçmek zordur. Bunun nedeni de
ölçüm sırasında yapılacak hatalardır. Yapılan ölçümle ger- Ortam da ölçüm hatalarına sebep olabilir. Sıcaklık, basınç,
çek değer arasındaki fark ölçme hatasıdır. nem değerleri değişince ölçüm sonuçları da değişebilir.
Bir ölçümde gerçek değere en yakın sonucu bulmak için Analog ölçü aletlerinde de ölçümü okurken hatalar yapı-
birden çok ölçüm yaparak elde edilen sonuçların ortala- labilir. Bakış açısı okunan değeri etkiler. Mesela sıvılı bir
masını almak gerekir. termometrede sıcaklık değerini hatasız görmek için sıvının
üst kısmı göz hizasında olmalıdır.
Ölçme hatalarının sebebi; ölçümü yapan kişi, ölçüm aracı,
ölçüm yöntemi ya da ölçmenin yapıldığı ortam olabilir.
Bir örnek üzerinden anlatmak daha anlaşılır olacaktır.

Örnek 4
Masa üzerinde zıplayan bir pinpon topunun havada kalma
süresini ölçmek için üç öğrenci seçilmiş olsun. Öğrenciler
Şekildeki cıva termometresi bir or-
top yere değdiği anda kronometreyi başlatıp, tekrar yere
tamın sıcaklığını göstermektedir.
değdiğinde durduracaklardır. Öğrencilerin üçüne de aynı
kronometreyi kullanıp ölçüm yaptıklarında sonuçlar farklı Buna göre bu ortamın sıcaklığı
çıkabilir. Bunun sebebi öğrencilerin tepki süresidir. Kro- nedir?
nometreyi başlatıp durdurma anları kişiden kişiye farklılık
gösterir.
A) 52 oC
B) 53 oC
C) 54 oC
D) 52 K
E) 50 oC
Çözüm 4
Ölçümün yapıldığı ölçü aleti de çok önemlidir. Dijital bir Sorunun cevabı için resimdeki civa seviyesine bakıp gör-
kronometre ve analog kronometre kullanılması durumun- düğümüz sonucu şıklarda bulucaz.
da da farklılıklar oluşabilir.
Termometrede sadece 10 ve katları sayılar gösterilmiş.
Hatta iki dijital kronometreden birisinin ölçüm hassasiyeti Aralar eşit bölmelerle ayrılmış. Bu bölmelerden sayarak
(duyarlılığı) daha fazlaysa (birisi saniyenin onda biri, diğeri kaç derece olduğunu bulucaz. Ama dikkat etmemiz gere-
yüzde biri dilimleriyle ölçüm yapıyorsa) bunlar da sonucu ken her iki çizgi arasının kaç dereceye karşılık geldiği.
etkiler. Her ölçü aletinin belli bir duyarlılığı vardır. Bakkal
Sorudaki termometrede sayılar arasında 5 çizgi var yani
terazisi ve kuyumcuların kullandığı terazi aynı değildir.
her çizgi arası 2 derece. Bu durumda cıva seviyesi 50 den
Milimetre bölmeli bir cetvelle bir iğnenin kalınlığını ölçe- 2 çizgi yukarda olduğuna göre 52, 54 diye artıyor. Ortamın
mezsiniz. Bunun için mikrometre denilen hassas ölçüm sıcaklığı 54 oC olmalıdır.
aracı kullanılmalıdır.
25
1. Antrenman Ölçme ve Fİzİksel Büyüklükler
1. Aşağıdakilerden hangisi fiziksel bir büyüklüğün 4. I. Kütle

birimi değildir? II. Kuvvet
A) Saat B) Miligram C) Kelvin III. Hız
D) Volt E) Molalite IV. Enerji

Yukarıda verilen fiziksel büyüklüklerden hangile-
ri türetilmiş büyüklüktür?
A) Yalnız I B) I ve III C) II ve III

D) II ve IV E) II, III ve IV
2. I. Kütle II. Hacim III. Zaman 5. Bazı fiziksel büyüklükler ve birimleri hakkında
söylenen;
Yukarıdaki niceliklere ait birimler aşağıdakiler-
den hangisinde yanlış verilmiştir? I. Milimetre, uzunluk birimidir.
Kütle Hacim Zaman II. Işık hızı, zaman birimidir.
A) kilogram litre saat III. Dakika, zaman birimidir.

B) gram cm3 saniye IV. Amper, akım şiddeti birimidir.
C) miligram m3 saniye ifadelerden hangileri doğrudur?
D) newton dm3 dakika
A) Yalnız I B) I ve III C) II ve III
E) gram cm3 salise
D) I ve IV E) I, III ve IV
3. Aşağıdakilerden hangisi temel büyüklüklerden

6. Aşağıda verilen fiziksel büyüklüklerden hangileri
birisi değildir?
hem türetilmiş, hem de skaler bir büyüklüktür?
A) Kuvvet
A) Kuvvet
B) Uzunluk
B) Direnç
C) Sıcaklık
C) Sıcaklık
D) Kütle
D) Kütle
E) Işık şiddeti
E) Uzunluk
1.E 2.D 3.A 4.E 5.E 6.B
26
Fİzİk Bİlİmİne Gİrİş Ünİte Antrenmanı 1
1. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? 4. I. Kuvvet
A) Bilimsel bir problem için kurulan geçici çözüm yo- II. Kütle
luna Hipotez denir. III. İvme
B) Doğruluğu kanıtlanmış varsayımlara Teori denir. Niceliklerinden hangileri temel büyüklüktür?
C) Deney sonuçları hipotezi destekliyorsa teori oluştu-
rulur.
D) I ve II E) II ve III
D) Deney sonuçları hipotezi desteklemiyorsa yeni bir
hipotez kurulur.
E) Bilimsel bir problemin çözümünde teorik çalışmalar

da kullanılabilir.
5.
Bağımsız Deney yapan kişinin kendi belirle

değişken diği değişkendir.
Bağımlı Bağımsız değişkene bağlı olan

2. Fiziğin alt dalları ile ilgili olarak verilen aşağıdaki değişken değişkendir.
eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
Kontrollü
A) Optik → Gözlük Sabit tutulan değişkendir.
değişken
B) Elektrik → Ampermetre
C) Katıhal Fiziği → Elmas Bir öğrenci yay sarkacının periyodunun nelere bağlı
D) Atom Fiziği → Çekirdek Reaksiyonları olduğunu araştırmak için aşağıdaki iki deney düze-
neğini hazırlıyor.
E) Manyetizma → Elektromıknatıs
Sarkaçların salınım periyotları T1 ve T2 olarak ölçü

lüyor. Yay sabitleri k, genlikleri x ve kütleler m, 2m dir.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
3. Aşağıdakilerden hangisi fiziğin alt alanlarının

Bağımlı Bağımsız Kontrollü
incelediği konulardan değildir?
değişken değişken değişken

A) Işığın kırılması A) m k x
B) Akımın manyetik etkisi B) m x k
C) Etki-tepki prensibi C) T k m
D) Uydu hareketleri D) T m k
E) Çözücüler ve çözeltiler E) T x m
27
Ünİte Antrenmanı 1 Fİzİk Bİlİmİne Gİrİş
6. I. Bizim okul çok uzak. 10. Aşağıdaki büyüklüklerin birimleri hangisinde

II. Babamın arabası çok hızlı. doğru verilmiştir?
III. Havuzun derinliği 2 metre. Kuvvet Işık şiddeti Akım

Yukarıdaki gözlemlerden hangileri nitel gözleme
A) N cd A
örnektir?
B) N Lüks A
C) kg cd V
D) Joule Lümen A
E) N cd ohm
7. Aşağıdaki büyüklük ve ilgili ölçme aleti eşleş

tirmelerinden hangisi yanlıştır?
A) Sıcaklık - Termometre
B) Gerilim - Voltmetre
C) Işık basıncı - Radyometre

11. Aşağıdaki birim dönüşümlerinden hangisi yan-
D) Işık şiddeti - Fotometre
lıştır?
E) Ağırlık - Terazi
A) 1 dm = 105 µm
B) 72 km/saat = 20 m/s
C) 1 mm2 =10–3 m2
D) 3 mg = 3.10–6 kg
8. Aşağıdakilerden hangisi türetilmiş bir büyüklük- E) 1 km2 = 106 m2
tür?
A) Akım şiddeti
B) Uzunluk
C) Işık şiddeti
D) Işık akısı
E) Kütle
12. Fizik bir çok bilime ve uygulama alanlarına yardımcı

olur.
Buna göre;
9. I. Gerilim I. MR cihazları,

II. Sıcaklık II. iletişim araçları,
III. Hız III. otomotiv sektörü
Yukarıdaki niceliklerden hangileri temel büyük- hangilerinde fiziğin etkileri vardır?

lüktür?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III
1.B 2.D 3.E 4.B 5.D 6.D 7.E 8.D 9.B 10.A 11.C 12.E
28
Fİzİk Bİlİmİne Gİrİş Ünİte Antrenmanı 2
1. Bir araştırmacı yapacağı deneysel çalışmanın de 4. Fizikte büyüklükler temel ve türetilmiş olmak üzere
ğişkenleri ile ilgili aşağıdaki tabloyu hazırlıyor. iki gruba ayrılır.
Buna göre,
I. Saniye,
II. Kalori,
III. Volt
yukarıdakilerden hangileri türetilmiş büyüklüklük
birimidir?

Bu tabloya göre, araştırmacının hipotez cümlesi D) I ve II E) II ve III
aşağıdakilerden hangisi olabilir?
A) Cisimlerin taban alanları artarsa kütleleri de artar.
B) Cisimlerin taban alanları artarsa hacimleri de artar.
C) Cisimlerin taban alanları artarsa zemine yaptığı ba-

sınç değişmez.
D) Cisimlerin kütleleri artarsa zemine yaptığı basınç

artar.
E) Yerçekimi ivmesi artarsa cisimlerin zemine yaptığı

5. Aşağıdaki fiziksel kavramlar ile fiziğin alt dalları
basınç artar.
eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
A) Kondansatör - Elektrik
B) Teleskop - Optik
C) Mıknatıs - Manyetizma
2. I. Beyaz ışığın renklerine ayrılması
D) Füzyon - Atom fiziği
II. Suyun donması
E) Kinetik enerji - Mekanik
III. Demirin paslanması
Yukarıdakilerden hangileri fiziksel bir olaydır?
3. Fizik bilimi olayları incelerken alt dallara ayrılır.

6. I. Cisim yere 100 m/s hızla çarptı.
Buna göre,
II. Devreden geçen akım 10 amper.
I. Optik,
III. Hava sıcaklığı 30 °C’den fazla olmalı.
II. Katıhal fiziği,
IV. Ahmet’in boyu 180 cm civarındadır.
III. Jeoloji
dallarından hangileri fiziğin alt dallarındandır? Yukarıdakilerden hangileri nicel gözlemdir?
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III A) I ve II B) I ve III C) II ve III
D) II ve III E) I, II ve III D) II ve IV E) III ve IV
29
Ünİte Antrenmanı 2 Fİzİk Bİlİmİne Gİrİş
7. Bir öğrenci şekildeki düzeneklerde X cisminin ağırlı- 10. I. Kütle

ğını farklı değerlerde ölçüyor.
II. Hız
Cismin ağırlığını suda daha az ölçen öğrenci; “suda
III. Enerji
ölçtüğüm değerin daha az olması acaba suyun kal
dırma kuvveti ile ilgili midir?” diyor. Yukarıdaki niceliklerden hangileri skaler büyük-
lüktür?
Buna göre, öğrenci bilimsel çalışmanın hangi ev

resindedir?
A) Gözlem yapma
B) Hipotez kurma
C) Problemi belirleme
11. Fizikte büyüklükler temel - türetilmiş ve skaler - vek-
D) Tahmin yapma
törel olarak gruplara ayrılır.
E) Kontrollü deney yapma
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi hem türetil-
miş hem de skaler büyüklüktür?
A) Zaman B) Uzunluk C) Hız

8. Atom çekirdeğinin yapısını ve özelliklerini incele-
D) Kuvvet E) Enerji
yen fizik dalı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Manyetizma
B) Katı hal fiziği
C) Mekanik
D) Atom fiziği
E) Nükleer fizik
9. Bilimsel bilginin özellikleri ve bilgiye ulaşma yolla

rıyla ilgili; 12. I. 1 µm = 10–4 cm
I. Hipotezler doğrulandığında teoriye dönüşür. II. 1 m = 109 pm
II. Bilim her soruya cevap verir. III. 1 ton = 106 mg
III. Bilimsel bilgiye ulaşmak için farklı yöntemler kulla- IV. 90 km/saat = 25 m/s
nılabilir.
Yukarıdaki birim dönüşümlerinden hangileri doğ
yargılarından hangileri doğrudur? rudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III A) I ve II B) I ve IV C) I, II ve III

D) II ve III E) I, II ve III D) I, II, IV E) I, II, III ve IV
1.C 2.C 3.B 4.E 5.D 6.A 7.D 8.E 9.C 10.C 11.E 12.D
30
ÜNİTE
2
MAD D E VE Ö ZELLİ K LER İ
• MADDE VE ÖZKÜTLE
• KATILAR
• AKIŞKANLAR VE PLAZMALAR
1.
Madde ve Özkütle
Madde Kütle (m)

Boşlukta yer kaplayan, kütlesi, eylemsizliği ve tanecikli Cismi oluşturan madde miktarına kütle denir. Kütle
yapısı olan herşey maddedir. Çevrenize baktığınızda bulunduğumuz yere göre değişmez. Dünya’da da Ay’da
gördüğünüz herşey maddedir. Hatta göremediğiniz hava da aynıdır. Yerçekimi olmayan uzayda da değişmez.
gibi saydam maddeler de vardır. Ağırlıkla çok karıştırılan kütle;
Maddenin şekil verilmiş haline de cisim denir. Demir bir Temel Büyüklüklerden birisidir.
madde iken demirden yapılan kapı bir cisimdir. Skaler büyüklüktür.
Maddenin tanımını yaparken söylediğimiz; kütle , hacim, Birimi Uluslararası Birim Sisteminde kg dır.
eylemsizlik ve tanecikli yapıya maddelerin ortak özellikleri
Eşit kollu terazi ile ölçülür.
denir. Bir de maddelerin farklılıklarını gösteren özellikleri
vardır. Bunlara da ayırtedici özellikler denir.
Biz bu konuda ortak özelliklerden kütle ve hacim ile
ayırtedici özelliklerden özkütleyi öğrenicez.
Madde karşımıza katı, sıvı, gaz ve plazma hallerinde

çıkar. Bunları diğer konularda ayrıntılı görücez. Şimdilik
genel özelliklerine bi göz atalım yeter.
Belirli şekli ve hacmi vardır. Genelde

Katı sert yapıdadır. Katılarda atomlar arası
taş boşluk çok azdır. Molekül ve atom- Eşit kollu terazide bir kefeye kütlesi ölçülecek cisim, diğe-
demir lar birbirine sıkıca bağlıdır. Moleküller rine de değeri bilinen cisimler konularak denge sağlandı-
buz vb. bağımsız hareket etmezler yani akışkan ğında ölçüm yapılmış olur.
değillerdir.
Belli hacimleri vardır ama şekilleri

Sıvı Günümüzde
yoktur. Konulduğu kabın şeklini alır.
su Moleküller arası uzaklık katılardan daha kütle ölçümü için
süt fazladır. Moleküller birbiri üzerinde dijital tartılar da
kayma hareketi yapabilirler yani sıvılar kullanılmaktadır.
gazoz vb.
akışkandır.
Belli bir hacmi de şekli de yoktur.

Gaz
Bulunduğu kabın hacmine ve şekline
atmosfer
sahiptir. Moleküller arası mesafe Eşit kollu teraziyle ölçüm yapılabilmesi için, ölçüm ya-
azot pılacak yerde yerçekimi kuvveti olması gerekir. Çekim
fazladır ve moleküller bağımsız hareket
oksijen vb. kuvvetinin olmadığı yerde eşit kollu terazi çalışmaz.
ederler. Sıvılar gibi akışkandırlar.
Ama çekim kuvvetinin değeri ölçüm sonucunu etkile-
mez. Dijital terazilerde ise çekim kuvvetinin büyüklüğü
Plazma İyonlaşmış atomlardan ve serbest elek-
sonucu etkiler. Dünyada konuma göre çekim kuvveti-
güneş tronlardan oluşmuş gaz halinin özel bir
nin değeri değişir. Kutuplarda, ekvatora göre daha bü-
alev vb. durumudur. yük değer ölçülür.
33
2. ÜNİTE Madde ve Özkütle
Bir toplu iğnenin kütlesi kaç kg'dır? şeklinde bir soru çok Katı maddelerin düzgün geometrik şekli varsa ha-
anlamlı olmaz. Çevremizdeki cisimlerin kütleleri çok farklı cim geometri formülleriyle hesaplanarak bulunur.
büyüklüklerde olduğu için her kütle değeri için kg kullan-
mak pratik olmaz.
Bu formüllerin bazılarını bilmemiz gerekir.
Küçük değerler için gram, miligram, mikrogram gibi birim-
ler kullanılırken çok büyük kütleler için; kiloton, megaton
V = a.b.c
gibi birimler kullanılır.
Uluslararası birim sisteminde olmamasına karşın ''ton'' da

günlük hayatta sıklıkla kullanılmaktadır.
1 ton = 1000 kilogram (kg)
1kg = 1000 gram (g)

Şekildeki gibi tabanı üzerinde düzgün yükselen cisimler için;
1g = 1000 miligram (mg)
Hacim = Taban Alanı x Yükseklik formülüyle hesaplanır.
Toplu iğnenin kütlesi kaç kilogramdır demiştik.

Silindir için hacim; V = (pr2).h (r : yarıçap, h : yükseklik)
Merak edip araştırdım:) Başka merak edenler de vardır
diye söyleyelim. İçinde 330 iğne bulunan kutu 50 g. Dikdörtgen prizma için; V = (a.b).c
Küp için; V = (a.a).a
Bu durumda bir tanesi 0,15 g = 15.10-2 kg
1g = 10-3 kg olduğuna göre, bir iğnenin kütlesi 15.10-5 kg dır.
Bir de büyük bir değere bakalım. Bir tankın kütlesi acaba

r
kaç kg dır? Hemen Gugıldan bakıyorum; 50 ton diyor.
1 ton = 1000 kg olduğuna göre:
Tankın kütlesi 50.103 kg, yazı ile -Elli bin kilogram- olur. 4 3
Küre için; V = pr
3
Hacim (V)
Maddenin boşlukta kapladığı yere hacim denir. V ile göste-
rilir. Birimi cm3, m3, litre’dir.
1 litre (L) = 1 desimetreküp (dm3) Katı cismin şekli düzgün yapıda değilse, hacmi de-
receli kaplarda veya taşırma kabında ölçülür.
1 litre (L) = 1000 santimetreküp (cm3)
1 metreküp (m3) = 1000 litre (L)

Cisim tamamen batacağı ve içinde erimeyeceği sıvıya
atıldığında kaptan sıvı taşmıyorsa, yükselme seviyesi,
atılan cismin hacmidir.
Birim dönüşümlerinde dikkat etmemiz gereken bir nok-

tayı hatırlatalım. Uzunluk tek boyutlu, alan iki boyutlu,
hacim ise üç boyutlu olduğu için:
Uzunluk birimlerini dönüştürürken;
1m = 10 dm = 102 cm = 103mm dir
Alan birimlerinde çarpan karesiyle orantılı;
1m2 = 102 dm2 = 104 cm2 = 106 mm2

Şekle bakarsak cismin atılmadan önce 100 cm3 seviye-
Hacim birimlerinde ise küpüyle orantılıdır; sinde olan sıvı, cisim atıldıktan sonra 150 cm3 seviyesine
çıkmış. Artış miktarı, atılan cismin hacmi kadardır. Yani şe-
1m3 =103 dm3 = 106 cm3 = 109 mm3
kildeki cismin hacmi 50 cm3’tür.
34
Madde ve Özkütle 2. ÜNİTE
Aynı hacmi, aynı anda iki farklı madde dolduramaz. 2

Örnek
Tümüyle batmış bir cisim kendi hacmi kadar hacimde
sıvının yerini değiştirir.
Şekildeki özdeş kaplardan birincisinin tamamı,
Kabın başlangıçta taşma seviyesine kadar dolu olması II. sinin 2 lük kısmı özdeş kuru kum ile doludur.
3
şartıyla, taşan sıvı hacmi, cismin hacmi kadardır.
I. kaba taşma seviyesine gelene kadar 30 cm3 su doldu-
rulabiliyor.
Buna göre, II. kap taşma seviyesine kadar kaç cm3 su

ile doldurulabilir?
A) 45 B) 50 C) 60 D) 70 E) 90
Örnek 1
Çözüm 2
80 cm3 çizgisine kadar dolu taşırma kabına özdeş küp
bloklardan 5 tane atıldığında taşırma kabında 30 cm3 sıvı Kuru kumun içindeki hava bulunan hacim su ile dolacaktır.
toplanıyor. I. kap toplam 30 cm3 su aldığına göre her h kadarlık kıs-
mın içinde 10 cm3 hava vardır.
II. şekilde 2h kadar yükseklikte kum bulunduğu için kum
içinde 10 + 10 = 20 cm3 hava vardır. 20 cm3 su, kum sevi-
yesine (100 cm3 çizgisine) kadar yükselir. Üstte kalan 50
cm3 lük kısım da suyla dolunca,
II. kap toplam 20 + 50 = 70 cm3 su alır.
Yanıt: D
Buna göre bir küpün hacmi kaç cm3 tür?
(Küpler sıvıda tamamen batıyor.)
Özkütle (d)
Kütle ile hacim arasındaki ilişkiyi matematiksel olarak söy-
A) 5 B) 7 C) 10 D) 12 E) 15
lemese de herkes farketmiştir.
Birşeyin miktarı arttıkça daha fazla yer kaplayacağını bil-

meyen yoktur. 2 kilo elma 1 kilodan daha fazla yer kaplar.
Çözüm 1
Fakat aynı hacimdeki maddelerin ağırlıkları farklı olabilir.
Taşırma kabının taşma seviyesi 100 cm3 olup 80 cm3 se-
viyesine kadar doludur. Bir bardağın suyla dolu ağırlığının, kumla doluyken ki ağır-
lığının farklı olacağını biliriz.
Sıvı önce 20 cm3 yükselip sonra taşar.
20 cm3 yükselip sonra taşmışsa, Aynı boyutlardaki tahta parçasıyla demir parçasının görü-
nümleri ve hacimleri aynı olsa da, demirin ağırlığı tahta-
Yerdeğiştiren toplam sıvı: 20 + 30 = 50 cm3
nınkinden çok fazladır.
5 küp 50 cm3 hacme sahip ise, 1 tanesinin hacmi 10 cm3
tür. İsviçreli bilim insanları bir deney yapmışlar  Şaka şaka,
belki onlar da yapmıştır ama bizi ilgilendiren o değil şimdi.
Yanıt: C
35
Şimdi bir deney anlatalım. Kütle (g)
İçinde su bulunan dereceli silindiri dijital tartı üzerine ko-

nuluyor ve içine aynı büyüklükteki özdeş (bu kelimeyi fizik
75
Alüminyum
.
sorularında çok göreceksinizJ herşeyiyle aynı demek)
60
.
suda batan plastik cisimler atıp, her seferinde hacim ve 45
.
Plastik .
kütledeki artışı bir kenara yazıyorlar.
30
. .
.
Sonucu tabi ki tahmin etmişsinizdir. Hacimle kütle her se-
ferinde aynı miktarda artıyor. 15 .. .
Sonra aynı silindire ilkiyle aynı hacimde olan farklı bir mad- Hacim (cm ) 3
deden, mesela alüminyumdan yapılmış cisimler atmaya 0 5 10 15 20 25
başlıyorlar 1,2,3... her cisim için hacim ve kütle artışını
yine bir kenara yazıyorlar..
Grafiklerin doğrusal olması, kütle ile hacmin doğru orantılı
Bu sefer hacim artışı ilkiyle aynıyken kütle artışı daha faz-
olduğunu gösteriyor. Hacim arttıkça kütle de aynı oranda
la, ama yine hep aynı miktarda oluyor.
artmaktadır. Ama bu oran farklı maddeler için farklı olmak-
Sonra başlıyorlar düşünmeyeee; buradan ne sonuç çıka- tadır.
rabiliriz?
Bir maddenin kütlesinin hacmine oranına, o maddenin öz-
Siz kendi çıkarımınızı yapmışsınızdır ama onları da bir
kütlesi (yoğunluğu) denir demiştik.
dinleyelim.
Özdeş maddelerden aynı hacimde olanların kütleleri de

Özkütle = Kütle / Hacim
aynı. Maddenin hacmi arttıkça kütle de aynı oranda artıyor.
''Peki neden ikinci cisimlerde kütle artışı daha fazla?'' diye m

soruyor birisi. Cevap gayet zekice: Çünkü aynı hacme her d=
V
maddeden farklı miktarda sığıyor.
Her maddenin hacmi ile kütlesi arasında belli bir oran var. Birimi genelde g/cm3 olarak kullanılır. Kütle kg, hacim m3
Maddenin cinsi değiştiğinde bu oranda değişiyor. olarak alınırsa özkütle birimi kg /m3 olur.
İşte bir maddenin kütlesinin hacmine oranına, o maddenin Özkütlesi 2 g/cm3 olan bir madde demek, 1 cm3 hacme
özkütlesi (yoğunluğu) denir. bu maddeden 2 g sığar ya da 2 g lık bu madde 1 cm3 yer
kaplar demektir.
Bahsettiğimiz deneydeki verilerden Plastik ve alüminyu-

mun özkütlelerini hesaplarsak;
Elimizde sayısal değerler olursa bunu grafik üzerinde gös-
Plastik için 1,2 g/cm3, Alüminyum için de 2,7 g/cm3 bulunur.
tererek olayı daha anlaşılır hale getirebiliriz.
Bunun için İsviçreli bilim adamlarımızın yaptığı deneydeki Özkütle maddeler için ayırtedici bir özellik olup, aynı şart-
verileri kullanalım. Ölçüm sonuçları aşağıdaki gibi. larda (aynı sıcaklık ve basınçta) her madde için farklıdır.
Özkütleden faydalanarak madde analizi yapılabilir. Mad-

Plastik Cisimler Alüminyum Cisimler
delerin saf olup olmadıklarını veya saflık oranlarını bulmak
Sayı Kütle (g) Hacim (cm3) Kütle (g) Hacim (cm3)
için de özkütle kullanılır.
1 6 5 13.5 5
2 12 10 27 10
3 18 15 40,5 15
4 24 20 54 20
5 30 25 67,5 25
Aynı basınç ve sıcaklıkta olmak şartıyla maddelerin
kütlesi ve hacmi özkütleyi etkilemez. Yani 10 g demi-
Şimdi bu sonuçları bir grafiğe taşıyalım. rin özkütlesi neyse 300 kg demirin özkütlesi de aynıdır.
Bir ekseni kütle diğer ekseni hacim seçerek bu verileri gra- Bir damla suyun özkütlesiyle bir kova suyun özkütlesi
fiğe taşıdığımızda karşımıza şekildeki gibi bişey çıkıyor. farklı olmaz.
36
Bir maddeye ait sabit sıcaklık ve basınçtaki özkütle - ha- Kütle-hacim grafiğinde eğimin özkütleyi verdiğini sakın
cim ve özkütle - kütle grafikleri aşağıdaki gibidir. unutmayın. Yani grafik ne kadar dikse, özkütle o kadar bü-
yük olacaktır.
d d
2 2
Örnek 3
1,5 1,5
Aynı sıcaklık ve basınçtaki Kütle (m)
1 1 K, L, M sıvılarına ait kütle - K L
0,5 0,5 hacim grafiği aşağıdaki gi-
m bidir. M
V
0 5 10 15 20 0 5 10 15 20 Buna göre, K, L ve M sı-
Fizikte grafikleri çok kullanıcaz. Grafiği okuyup yorumlaya- vılarının özkütleleri dK,
Hacim (V)
bilmek soruları anlamada ve çözmede işimizi çok kolaylaş- dL ve dM arasındaki ilişki
tırır. Ve bunu yapmak zor bişey değil. nedir?
A) dK > dL > dM B) dL > dM > dK C) dK > dM > dL

Bir grafik gördüğümüzde ilk bakmamız gereken şey D) dL > dK > d E) dM> dK > dL
grafiğin ne grafiği olduğu. Yani yatay ve dikey eksen-
lerde ne yazıyor. Buna dikkat etmediği için, çok kolay
soruları bile yanlış çözenler hiçte az değil.
Çözüm 3
Mesela kütle-hacim grafiğinde genelde kütle düşey ek-
sende, hacim yatayda verilir. Ama bu bir kural değil. Bazı Grafiğimize baktığımızda kütle - hacim grafiği ve düşey
sorularda düşeyde hacim yatayda kütle verilince dikkat et- eksen kütle olarak verilmiş. Bu durumda grafiğin eğimi öz-
meyenler yanlış yapabiliyor. kütleyi veriyordu. Grafikte sayısal değer yok. Bize de öz-
kütlenin kaç olduğu değil, aralarındaki ilişki lazım.
Fizik sorularında genelde grafiğin alanından ve eğimin-
den faydalanılır. Alan bulurken iki ekseni çarpıyoruz, Grafikten eğimi en büyük olan, yani en dik olan K sıvısı,
eğim bulurken de oranlıyor, yani bölüyoruz. eğimi en az olan da M sıvısı olduğu için özkütlelerin sıra-
laması;
Söylediğimiz şeyi hemen gösterelim ki akılda daha iyi kalsın. dK > dL > dM şeklinde olacaktır.
Bunun için bir kütle hacim grafiği ele alalım. Eksenlerden Yanıt: A
birisi kütle (m) diğeri de hacim (V). Bu iki büyüklüğü çar-
parsak: m.V = ? Bu şekilde bulunan bir fiziksel büyüklük 4
Örnek
var mı? tabi ki yok. O halde kütle-hacim grafiği altındaki
alan bize bir şey anlatmaz. Kütle–Hacim grafiği şekildeki gibi olan X ve Y sıvılarının
özkütleleri dX, dY dir.
Şimdi de grafiğin eğimine yani iki eksenin oranına baka-
lım. m / V = ? Bunun özkütleye eşit olduğunu biliyoruz.
Bilmeyenler bilmemiz gerektiğini anlamıştır herhalde J
Kütle
Karşı
m Eğim =
Komşu
m
Eğim =
V
dX
Buna göre, oranı kaçtır?
m dY
d=
V
0 V
A) 4 B) 3 C) 2 D) 1/2 E) 1/3
37
4 Ama K ve M maddelerinin grafikleri 0 dan başlamıyor. Bu

Çözüm
nedenle K ve M nin grafikleri yanlıştır, doğru olan tek grafik
m
Grafikten okuduğumuz değerleri d = bağıntısında yer- L nin grafiğidir.
V
ine koyarsak özkütleleri buluruz.
K nin grafiğinde hacim sıfır iken kütle sıfır olmamış. M nin-
60
dX = = 6 g/cm3 kinde ise kütle sıfırken hacim sıfır değil. Bir maddenin küt-
10
lesi yokken hacminin olması ya da hacmi yokken belli bir
30
dY = = 2 g/cm3 kütlesinin olması mümkün değildir. Kütle - hacim grafikle-
15
rinde mutlaka kütle ve hacim beraber 0 olmak zorundadır.
buna göre; Yanıt: B
dX 6
= = 3 bulunur.
dY 2
Yanıt: B Özkütle ile ilgili YGS sınavlarında neredeyse her sene
Aslında burada yaptığımız şey X ve Y nin eğimini he soru gelmektedir. Şimdi son yıllarda gelen bir sorunun
saplamak. Eğim ise dikliğin ölçüsüdür ve doğrunun yatayla benzerini inceleyerek birlikte çözelim.
yaptığı açının tanjantına eşittir.

Burada K doğrusunun eğimi;
Örnek 6
Eğim = d dersek
Özkütlesi 1,2 g/cm3 olan bir cismin kütlesi 2,4 kg'dır. Bu
Karşı a
d= = tga = cisim, özkütlesi 0,7 g/cm3 olan sıvı ile ağzına kadar dolu
Komşu b
olan bir kabın içine bırakılıyor.
Buna göre,kaptan taşan sıvının kütlesi kaç gramdır?

tgα görünce aklımıza grafiğin eğimi gelmeli.
A) 0,14 B) 1,4 C) 14 D) 140 E) 1400
Örnek 5
Kütle Çözüm 6
K Güzel bir soru:) Bu soruyu soran amcaların ölçmek istediği

L şey; kütle, hacim, özkütle arasındaki ilişki ve birim dönü-
M şümleri. Soruda cismin kütlesini gram olarak vermiş ama
taşan sıvı kütlesini gram cinsinden soruyor. Dönüşüme
dikkat etmeyen bir çok öğrenci doğru cevabı bulup yanlış
Hacim şıkkı işaretlemiştir.
0
Verilen cismin özkütlesi 1,2 g/cm3 kütlesi ise 2,4 kg'mış.
Özkütle değeri gram olduğu için cismin kütlesini grama
Şekilde sabit basınç ve sıcaklıktaki K, L, M maddele-
rine ait verilen kütle - hacim grefiklerinden hangileri çevirelim
doğru olabilir? 2,4 kg = 2400 g
A) Yalnız K B) Yalnız L C) Yalnız M Özkütleyi bulurken kütleyi hacme bölüyorduk. d = m / V
D) K ve L E) L ve M Bu durumda
1,2 = 2400 / Hacim yazabiliriz. Buradan da
5 Hacim = 2000 cm3 olur.

Çözüm
Bu cismi tamamen sıvı dolu kaba boşalttığımızda cismin
Şekilde kütle hacim grafiği verilen K, L, M maddeleri için hacmi kadar sıvı dışarı taşacaktır. Yani taşacak sıvının
üç grafikte doğrusal çizilmiş. Sıcaklık ve basınç sabit oldu- hacmi de cismin hacmi kadar; 2000 cm3 olur.
ğuna göre, grafiklerin doğrusal olması gerekiyor, burada Taşan bu sıvının kütlesi bizden isteniyor.
sorun yok. Kütle = Hacim.Özkütle
38
m = V.d
m = 2000.0,7 Bu tip sorularda kullanabileceğiniz 2. bir çözüm
m = 1400 g olur. yöntemini de söyleyelim; başta zor gibi gelebilir ama birkaç
bizden kütleyi kg olarak isteseydi cevap 1,4 kg olacaktı. soru çözdükten sonra daha kolay olduğunu göreceksiniz.
Yanıt: E Parça sökülüp başkası eklendiğinde kütle ya azalacaktır

ya da artacaktır.
''Peki değişmiyorsa'' diyen süperler için şöyle diyelim:
Karşınıza çok çıkacak bir soru tipi daha çözelim.
Bir parça çıkarılıp orası başka maddeyle doldurulunca küt-
Örnek 7
le değişmiyorsa, eklenen parça çıkarılanla aynı özkütleye
Kütlesi m, hacmi V olan d özkütleli maddeden yapılmış bir sahiptir.
blok içinden bir parça çıkarılıp oluşan bu boşluk 3d özküt- Bu soruda kütle arttığına göre burada artıştan gideceğiz.
leli bir maddeyle doldurulunca toplam kütle 2m oluyor.
Basit bir mantık.
Buna göre çıkarılan parçanın hacmi kaç V dir?
Değişim = Değişen Hacim x Özkütle Farkı
Kütle m iken 2m olmuşsa değişim m kadardır.
Çözüm 7 Sökülen parçaya VX dedik.

Özkütleler farkı (3d – d) = 2d
Aslında kolay olmasına karşın genelde yapılamayan ve
m = VX . 2d olur.
zorlanılan bu soru, matematikteki denklem kurma ve prob-
lem sorularıyla aslında aynıdır.
m m = VX.2d İlk durumda m = dV idi.
Fizik olarak bilmemiz gereken d =
V m yerine (dV) yazarsak.
dV = VX2d
Yani m = d.V (deve) Gerisi işlem.
V
VX =
2
Kolaylık olması için bu tip sorularda mutlaka şekil çizil-
Ben genelde bu ikinci yolu kullanıyorum. Siz de artık hangi
melidir.
çözümü beğenirseniz onu kullanırsınız.J
Resmi görünce bazıla-

rınız ne olduğunu an-
lamıştır. Anlamayanlar
anne babalarına sor-
sunJ
Bu çay farklı görünüyor

değil mi?
Allta su, üstte dem var

ve karışmamışlar.
İlk durumda bulduğumuz m = dV yi eşitliğin sol tarafına Önce nasıl yapıldığını
yazalım. Yani m gördüğümüz yere (dV) yazıyoruz. anlatalım sonra niye
anlattığımı anlatırım J
2(dV) = dV + 2VXd
İlk olarak bardağın yarısına kadar sıcak su dolduruyoruz.
dV = 2VXd Bu suyun içine şeker atarak iyice karıştırıp şekerin erime-
V sini sağlıyoruz.
VX =
2
Sonra demliği alıp yavaş yavaş (bir çay kaşığını bardağın
Aslında denklemi düzgün kurarsak çok kolay, garanti bir içine tutmak yardımcı olabilir.) demi bardağa doldurunca
soru tipi. resimde gördüğümüz durum ortaya çıkıyor.
39
Peki neden dem üstte su altta kaldı? Özkütleleri farklı K, L sıvılarını bir kapta karıştıralım.
Önce şunu söyleyelim, her sıvı birbiriyle homojen (düzgün

dağılacak şekilde) karışmaz.
K+L
Boş bir kaba karışmayan sıvıları hangi sırayla konulur-
K sıvısı L sıvısı
sa konulsun, özkütlesi büyük olan en altta, küçük olan mK + mL
mK VK mL VL
en üstte olur. Miktarı ve konulma sırası önemli değil.
VK + VL
Kap ters çevrilse de bu sıra değişmez. dK dL
Zetinyağının su üzerine çıkma sebebi budur. Yukarıda an-

lattığımız çay örneğinde, su doldurduktan sonra şeker atıp
Kaptaki toplam kütle: mK + mL
erittiğimizde suyun özkütlesini artırmış oluyoruz. O yüzden
sonradan konulan dem üstte kalıyor. Kaptaki toplam hacim: VK + VL
Şekerli su ve çay birbirine karışabilir. Resimdeki durumu Kaptaki karışımın özkütlesi ? (dK + dL) olmaz.
elde etmek bu nedenle çok kolay değil. Çayı su üzerine
yavaşça koyma sebebimiz bu.
Karışımın özkütlesi büyükle küçük arasında bir değer
alır. İkisinden birine eşit olamaz.
Sıvıların kapta şekildeki gibi

durma sebepleri kaba önce
dL > dK kabul edersek;
d33
d d1 sonra d2 ve d3 özkütleli sı-
vının konması değildir. dL > dkarışım > dK olacaktır.
d22
d Sıvılar kapta konulma sırası-
na göre değil özkütle büyük-
d11
d lüğüne göre konum alır.
Burada bir uyarı yapalım:
Özkütleler aşağıdan yukarı
İkiden fazla sıvı karıştırılırsa karışımın özkütlesi, en
doğru azalmaktadır.
büyük ve en küçük haricinde aradakilerden birine eşit
olabilir. Mesela:
Özkütleler arasındaki ilişki d1 > d2 > d3 tür. d1 = 5d, d2 = 2d ve d3 = 3d olan sıvılar karıştırılırsa;
karışımın özkütlesi 5d ve 2d olamaz fakat 3d olabilir.
Peki karışımın özkütlesinin tam olarak ne olacağını bulabi-

lirmiyiz? Tabiki de buluruz.
Çok yapılan bir yanlışa dikkat edelim. Kap ters çevrilin-
Bu kısım yeni müfredatta yok ama öyle çok zor ve karışık
ce sıralama değişmez, altta olan yine altta kalacaktır.
bir durum da değil. Kesinlikle farklı bir durum yok.
Bildiğimiz özkütle formülü:
hava
hava Kütle
Özkütle =
d2 Hacim
kabı ters
d2 çevirirsek
Kütleler toplamı
Özkütle =
d1>d2 d1 Hacimler toplamı
d1
m1 +m2
Özkütle =
V1 + V2
Peki karışabilen iki farklı sıvı aynı kaba konulursa ne olur?
Cevabı sorunun içinde zaten. Karışabilen sıvılar karışır:)
40
Örnek üzerinde görelim. 9

Örnek
Aynı sıcaklıktaki birbiriyle karışabilen K, L sıvılarına ait

Örnek 8
kütle–hacim grafikleri şekildeki gibidir.
Kütle–Hacim grafiği şekildeki gibi olan X ve Y sıvıları ile
Kütle (g)
bir karışım yapılıyor.
K
Kütle (g) 40
X 30
60 L
20
Y
10
30
Hacim (cm3)
Hacim (cm3) 0 5 10 15 20
0 20 30 Bu sıvılardan;
a) Eşit hacimlerde alınarak,
Buna göre, X ten 60 g, Y den 30 g alınarak yapılan
karışımın özkütlesi kaç g/cm3 olur? b) Eşit kütlelerde alınarak
yapılacak karışımların özkütlesi kaç g/cm3 olur?
A) 1,5 B) 1,6 C) 1,8 D) 2 E) 2,1 A) 2 ve 1,5 B) 2 ve 1,6 C) 2,1 ve 1,5

D) 2,1 ve 1,6 E) 2,1 ve 1,8
Çözüm 9
Çözüm 8
Bu soru tipinde; yani karıştırılan sıvıların eşit hacim veya
Karışımın toplam kütlesini toplam hacme bölücez. Hepsi eşit kütlede olması halinde, söyleyeceğimiz şeyler var.
bu kadar. Bunlar özel durumlar.
m +m2 Kütleler toplamı
dkarışım = 1 = Ama önce bu özel durumları bilmeden klasik yöntemle
V1 + V2 Hacimler toplamı
çözümü nasıl yapardık bir bakalım.
Soruda bize kütleleri söylemiş.
Kütleler 60 g ve 30 g. m
d= yi hatırlamak yeterli.
V
Bu kütlelere karşılık gelen hacimler grafikten 20 cm3 ve 30
cm3 olduğuna göre; Toplam kütle mK +mL
a) d = =
Toplam hacim VK + VL
60 +30 90 9
dkarışım = = = veya 1,8 g/cm3 olur.
20 +30 50 5 K ve L den eşit hacimde alalım.
Hacmin ne olduğu önemli değil. Grafikten rahat
Yanıt: C
görebileceğimiz bir hacim seçelim. Mesela 10 cm3
Bakalım karışımın özkütlesi X ve Y arasında bir değer mi? Grafikten 10 cm3’e karşılık gelen kütle değerleri,
m 60 K için → 30 g
dX= X = = 3 g/cm3
VX 20
L için → 10 g
mY 30 Hacimleri 10 cm3 almıştık, bulduğumuz (grafikten
dY= = = 1 g/cm3
VY 30
okuduğumuz) kütle değerleriyle hacimleri yerine
yazarsak;
3 > 1,8 > 1 Evet arada kaldı :) 30 +10 40
dkarışım = = = 2 g/cm3 olur.
10 +10 20
Demek ki eşit hacimde karışımın özkütlesi buymuş.
41
b) Gelelim eşit kütlelere. İkisi için de grafikten uygun bir

Çözüm 10
kütle değeri seçip bu değere karşılık gelen hacimleri
okuyoruz. m = 30 g seçelim. Özkütleler soruda verilmiş. Biraz önce bahsettiğimiz özel
K nin 30 g kütlesi → 10 cm3 durum kurallarını uygulayıp, sonuçları oranlıyoruz.
d + dY
L nin 30 g kütlesi → hemen okunmuyor! Panik yok! Eşit hacimler için, d1 = X verilenler yerlerine !
2

5 +1
Düşünelim, 10 g → 10 cm3 ise (şekilden) d1 = = 3 g/cm3
2
2.d1.d2
30 g → tabi ki 30 cm3 yapar. Eşit kütleler için, d2= verilenler yerlerine !
d1 + d2
30 +30 60 2.5.1 10 5
dkarışım = = = 1,5 g/cm3 olur.
10 +30 40 d2= = = g/cm3
5+1 6 3
Bu durumda eşit hacimde karışımın özkütlesi 2 g/cm3, eşit
d1 3 9
kütlede karışımın ki ise 1,5 g/cm3 oluyor. = = olur. İşte hepsi bu kadar.
d2 5 5
Yanıt: A 3 Yanıt: B
Örnek 11
Eşit hacim ve kütlelerde karışımların özel durum Kütle - hacim grafiği şekildeki gibi olan K ve L sıvılarıyla
olduğunu söylemiştik. Bu durumlar için iki kuralı aklımızda türdeş karışım yapılıyor.
tutabilirsek bu işlemler daha da kısalabilir. Kütle (g)
d + d2
1. Eşit Hacimde Karışırsa; dK = 1 1 K
2 2
2.d1.d2 3
2. Eşit Kütlede Karışırsa; dK =
d1 + d2 L
4
Deneyelim isterseniz. Önce K ve L nin özkütlelerini grafik
yardımıyla bulalım.
mK 30 mL 10 Hacim (cm3)
dK = = = 3 g/cm3 dL = = = 1 g/cm3
VK 10 VL 10

3 +1 Buna göre, grafikte gösterilen 1, 2, 3, 4 ten hangileri
Eşit Hacim (VK = VL ) ise, dK = = 2 g/cm3
2 karışıma ait olabilir?
2.3.1 6 A)Yalnız 1 B) 1 ve 2 C) 2 ve 3
Eşit Kütle (mK = mL ) ise, dK = = = 1,5 g/cm3
3 +1 4 D) 3 ve 4 E) Yalnız 4
Evet, gördüğümüz gibi sonuçlar aynı çıktı. Çözüm 11
Karışımın özkütlesi karışıma giren sıvıların özkütleleri

Bu tip sorular karşımıza grafik olmadan da çıkabilir.
arasında bir değer olmalıdır. Bu nedenle her ikisinden
Mesela;
büyük veya küçük ya da birisine eşit olamaz.
Örnek 10 Yani 1 ve 4 olamaz. 2 veya 3 olabilir.
Yanıt: C
Özkütleleri sırasıyla 5 g/cm3 ve 1 g/cm3 olan X ve Y sıvı-
larından yapılan eşit hacimlerde bir karışımın özkütlesi d1, Buradan bir yere geleceğiz. Ne zaman 2 (K ye yakın), ne
eşit kütlelerde yapılanın ki ise d2 dir. zaman 3 (L ye yakın) olur?
d1
d2 Karışımlarda hangi maddeden daha çok katarsak
karışımın özkütlesi ona daha yakın olacaktır.
A) 9/4 B) 9/5 C) 7/4 D) 7/5 E) 5/3
42
Hemen bir örnek çözelim.
Örnek 12
Kütle (g)
X , Y sıvıları ve bunlardan oluşturulan türdeş karışımın küt-
X le - hacim grafiği şekildeki gibidir.
karışım
Y Kütle (g)
a
X
karışım
4m
b
3m
Hacim (cm3)
V 2m Y
Şekildeki gibi X, Y sıvıları ve bunların karışımı grafikteki

m
gibiyse;
Hacim (cm3)
Hacimleri karşılaştırmak için V değerinden bir dik çizdiği 0 V 2V 3V 4V
mizde arada kalan uzunluklar; a ve b bize kimin hacmi ne
kadar, bilgi verir. Buna göre, karışımdaki X ve Y sıvılarının hacimleri
oranı kaçtır?
a = b ise; eşit hacimde karışmış VX = VY
a > b ise; Y’ye yakın VY > VX A) 1/3 B) 1/2 C) 1 D) 2 E) 3

a < b ise; X’e yakın VX > VY
Hatta hacimler oranı uzaklıklar oranının tersidir. Çözüm 12
Bu soruda en çok yapılan hata, karışım X ve Y çizgilerinin

açıortayı olduğu için, hemen eşit hacim ya da eşit kütlede
karışmış zannetmektir.
Karışımın hangi sıvıya yakın olduğunu söylerken açı-
ya bakmıyoruz.
Kütle (g)
X Biraz önce bahsettiğimiz gibi hacim eksenine (V)

karışım istediğimiz yerden bir dik çizerek, bu doğru üzerinde
karışımın X ve Y ye uzaklıklarına bakıcaz.
Y
m c d
Kütle (g)
X
karışım
4m
Hacim (cm3)
3m 2 br
Kütleleri karşılaştırmak için de bir m değerinden eksene Y
2m
dik çizilir. Aradaki uzunluklar c ve d bize kütleler hakkında 1 br
bilgi verir. m
Hacim (cm3)
0 V 2V 3V 4V
c = d ise; eşit kütlede karışmış mX = mY
c > d ise; Y’ye yakın mY > mX Şekilde gördüğümüz gibi karışım Y ye 1 br, X e 2 br uzak-
lıkta. Y ye daha yakın olduğu için karışımdaki Y sıvısının
c < d ise; X’e yakın mX > mY
hacmi daha fazla. Ve uzaklıklardan biri diğerinin 2 katı ol-
duğu için; Y nin hacimi X in hacminin 2 katıdır.
Yine kütleler oranı uzaklıklar oranının tersi olur. Yanıt: D
43
ÖSYM nin sorduğu ve başka kitaplarda da göreceğiniz bir Bu sorularda zorlanılan ve genelde yanlış yapılan şey öz-
soru tipi daha görelim. kütlesi d den farklı olan sıvıdan hacim olarak kaç V alına-
cağını bulmak.
Örnek 13 Aslında kolay ama dikkat etmeyince yanlış yapılabiliyor.

Bu soru için sayılar düzgün olduğundan çok sorun çıkma-
Şekildeki I ve II kaplarında hacimleri 6V, 3V olan d ve 2d dı. Bir örnek verelim daha iyi anlaşılsın.
özkütleli sıvılar vardır. I. ve II. kaptan bir miktar sıvı alı-
Özkütlesi 3d olan sıvıdan 2dV kütlesi için kaç V hacimde
narak III. kaba konulduğunda kaplardaki sıvı kütleleri eşit
alınmalı derse; yapacağınız 2dV yi 3d ye bölmek.
oluyor.
2dV 2
= V hepsi bu.
3d 3
6V
d 3V
2d
I II III
Buna göre, I. ve II. kaptan alınan sıvı hacimleri oranı,

V1
kaç tır?
V2
A) 3 B) 2 C) 1 D) 1/2 E) 1/3
Çözüm 13
Bu tip sorular aslında fizikten çok matematik problemi gibi.

Sorunun fizikle ilgili kısmı;
'' Kütle = Özkütle x Hacim '' yani m = d.V olduğunu bilmek.
Önce I. ve II. kaptaki toplam kütleyi bulalım.
I. kapta: mI = d.6V = 6dV
II. kapta: mII = 2d.3V = 6dV
Toplamda 12dV kütlemiz var. Bunu üç kaba eşit paylaştı-

rırsak, her bir kapta 4dV kütle olması lazım.
I. kapta 6dV olduğuna göre buradan alınacak sıvı kütlesi

2dV dir.
Alacağımız sıvının özkütlesi d olduğu için 2V hacminde

sıvı alınmalıdır. Yani V1 = 2V
II. kapta da 6dV sıvı vardı buradan da 2dV almalıyız.
Bu sıvının özkütlesi 2d olduğu için buradan alacağımız ha-

cim yani V2 = V kadar olmalıdır.
V1 2V
Sorunun cevabı bu durumda = = 2 olacaktır.
V2 V
Yanıt B
44
Madde ve Özkütle 1. Antrenman
1. Bir cismin madde miktarı, 4. Oyun hamurundan yapılmış bir düzgün silindirin yarı-
çapı 10 cm, yüksekliği 8 cm dir.
I. Özkütle
Bu oyun hamurunun tamamından kenarları 2 cm
II. Hacim
olan kaç tane küp yapılabilir? (p = 3 alınız)
III. Kütle
niceliklerinden hangilerini etkiler? A) 30 B) 60 C) 120 D) 300 E) 450
A) Yalnız I B) Yanız II C) I ve II
1
5. Şekildeki özdeş kaplardan birincisinin lük kısmı,
4
3
ikincisinin ise lük kısmı kuru kum ile doludur.
4
I. kaba taşma seviyesine gelene kadar 340 cm3 su
doldurulabiliyor.
2. Kütle ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Temel büyüklüktür.
B) Skaler büyüklüktür.
C) Birimi kg dır.
D) Eşit kollu terazi ile ölçülür.
E) Yerçekimine bağlı orarak değişir.
Buna göre II. kap taşma seviyesine kadar kaç cm3

su ile doldurulabilir? (dsu = 1 g/cm3)
A) 140 B) 220 C) 280 D) 300 E) 320
6. Kütle – hacim grafiği şekildeki gibi olan X ve Y sıvıla-

3. 60 cm3 çizgisine kadar dolu şekildeki taşırma kabına rının özkütleleri dX ve dY dir.
özdeş kürelerden 2 tane atıldığında taşma kabında
10 cm3 sıvı toplanıyor.
dX
Buna göre, bir kürenin hacmi kaç cm3 tür? dY
A) 5 B) 10 C) 20 D) 30 E) 4 A) 2 B) 3 C) 4 D) 6 E) 12
45
1. Antrenman Madde ve Özkütle
7. Şekildeki hacmi V olan kap m 10. A, B sıvıları ve bunlardan oluşturulan karışıma ait
kütleli, d özkütleli sıvı ile tama- kütle–hacim grafiği şekildeki gibidir.
men doludur. Sıvının bir miktarı
boşaltılıp yerine 2d özkütleli
sıvı doldurulunca toplam sıvı
kütlesi 3m oluyor.
2
Buna göre, boşaltılan sıvının hacmi kaç V dir?
1 1 1 2 3
A) B) C) D) E)
8 4 2 3 4
Buna göre, karışımdaki A ve B sıvılarının kütleleri
m
oranı, A kaçtır?
8. Kesiti şekildeki gibi olan kaplardan I ve II de hacim ve mB
özkütlesi verilen sıvılar vardır. I ve II den boş olan III.
kaba bir miktar sıvı aktarılarak hepsinde eşit hacim- 1 1
A) B) C) 1 D) 2 E) 3
de sıvı olması isteniyor. 4 2
11. Özkütleleri sırasıyla 2d ve 6d olan X, Y sıvıların-

dan yapılan türdeş karışımın özkütlesi 4d oldu-
ğuna göre, karışımdaki X, Y sıvılarının hacimleri
V
Buna göre, son durumda kaplardaki sıvı kütleleri oranı, X kaçtır?
VY
ilişkisi nasıl olur?

A) m1 > m2 > m3 B) m3 > m2 > m1 1 1 2 3
A) B) C) D)1 E)
3 2 3 2
C) m1 = m2 = m3 D) m1 > m3 > m2
E) m2 > m3 > m1
12. K, L sıvıları ve bunlardan oluşturulan karışıma ait küt-

le - hacim grafiği şekildeki gibidir.
9. Kütle – hacim grafiği şekildeki gibi olan K ve L sıvıla-
rıyla bir karışım yapılıyor.
Buna göre, karışımdaki K ve L sıvılarının hacim-

V
Buna göre, K den 80 g, L den 30 cm3 alınırsa karı- leri oranı, K kaçtır?
VL
şımın özkütlesi kaç g/cm3 olur?
1 1 2 3
12 5 14 7 A) B) C) D) E) 2
A) B) C) D) 3 E) 3 2 3 2
5 2 5 2
1.D 2.E 3.B 4.D 5.B 6.B 7.C 8.D 9.C 10.D 11.D 12.C
46
2. Katılar
(Dayanıklılık)
Değişik bir konuya daha hoş geldiniz:) İşte bu soruların cevapları için dayanıklılık dediğimiz kav-
ramı inceliycez.
Çok kısa olan bu konuda çevremizde hep gördüğümüz
ama pek düşünmediğimiz ilginç durumlardan bahsedicez.
Dayanıklılık
Bir cismin üzerine uygulanan germe (çekme) ve sıkıştırma
Karıncalar ağırlıklarının kuvvetlerine karşı fiziksel durumu bozulmadan gösterdiği
onlarca katı cisimleri dirence dayanıklılık denir.
kolaylıkla taşıyabilirken, Dayanıklılık katı cisimler için kullanılan bir kavramdır ve
bir at neden ağırlığının yukarıda yaptığımız basit tanımdan çok daha karmaşıktır.
birkaç katını bile taşıya-
Biz olayı basite indirgeyerek inceliycez. Yani paniğe gerek
maz?
yok. Rahat olun :)
Dayanıklılık, maddenin yapısı, cinsi ve geometrik şekli

Dünyanın en yüksek noktası Everest Tepesinin yüksekliği gibi bir çok değişkene bağlıdır. Düzgün geometrik yapısı
yaklaşık 8800m dir. olmayan cisimlerin dayanıklılıklarını karşılaştırmak ve he-
saplamak zordur.
Canlıların her birinin kemik ve kas yapısı farklıdır. Bu ne-

denle canlılar arasında da kesin bir dayanıklılık karşılaştır-
ması yapmadan genel olarak ifade edicez.
Galileo, canlıların boyutları büyüdükçe dayanıklığın azal-

dığını düşünmüş. Buna örnek olarakta yüksek bir yerden
düşen atın kemikleri kırılırken, köpeğe birşey olmadığını
göstermiş.
Bu nedenle de doğada canlıların ancak belli büyüklüklere

ulaşabileceğini iddia etmiştir.
Bundan çok daha yüksek dağlar olabilir mi? Dayanıklılığı basit bir şekilde anlamak için düzgün geo-
metrik cisimleri inceliycez.
Ama önce aşağıda yazdıklarımı bi okuyun bakalım.
İlk olarak basit bir soruya cevap verelim.
Evinizdeki masanın ayakları ince olsa mı daha sağlam

Dünyanın en yüksek olur, kalın olsa mı?
binası Burç Halife'nin
Kimse bu soruya ince olan daha sağlam olur demez her-
yüksekliği 829 met-
halde.
redir.
Kalın olan tabiki daha sağlamdır.
Bundan daha yüksek
yapılar yapılabilir mi? Filmlerde görmüşsünüzdür; kocaman dev gibi canlılar çok
güçlü olurlar.
Bunun bir sınırı var
mıdır? Acaba gerçekte bu mümkün mü?
Şimdi de kocaman, kalın bacakları olan bir fil düşünün.
Bu filin bütün boyutları iki katı olsaydı, daha mı güçlü olur-

du?
47
2. ÜNİTE Katılar- Dayanıklılık
Filin boyutları iki katına çıkarsa bacaklarının kesit alanı 4

katına çıkar, ama bu bacakların taşıyacağı ağırlık hacimle
orantılı olacağından 8 katına çıkacaktır.
Bunu Galileo Kareküp Kanunu olarak isimlendiriyor.
Galileo’ya göre büyütülen cisim belli bir büyüklükten sonra

kendi ağırlığını bile taşıyamaz.
Masa örneğinden sonra çoğu kişi buna hemen evet diyecektir.
Şimdiiii adım adım düşünelim. Bu nedenle filmlerde gördüğümüz dev boyutlardaki ka-
Filin boyutları artınca bacakları daha kalın ve daha güçlü rıncaklar, örümcekler gerçekte olamazlar. Bir bina bo-
olur. Bu doğru. yutlarındaki örümceğin bacakları kendi ağırlığını bile
taşıyamaz.
Peki filimizin bu bacaklarla taşıdığı gövdesi de büyümedi
mi?
Yeryüzünde yaşayan en büyük canlılardan olan balina-
''Büyüdü ama daha güçlü'' diyenler için düzgün geometrik lar kıyıya vurduklarında suyun kaldırma kuvveti ortadan
bir cismi, mesala bir küpü inceleyelim. kalkacağı için, kendi ağırlıkları nedeniyle kemikleri kırılır
ve ölürler.
Aynı maddeden yapılmış küplerden ilkinin kenarları 1m,
ikincisinin kenarları 2m olsun.
Tuğla veya taşlarla yapılan binalar belli bir yükseklikten
Küplerin kesit alanları, yüzey alanları ve hacimleri aşağı- sonra kendi ağırlıkları nedeniyle çökerler. Bu sebeple
daki gibi olacaktır. yüksek binalar ve gökdelenler yapılırken çelik gibi daha
dayanıklı malzemeler kullanılır.
Kesit alanı = 1∙1 = 1m2

Gökdelenler çelik iskeletler sayesinde taş binalara göre
1m
Yüzey alanı = 6∙1∙1 = 6 m2 çok daha yüksek olsalar da bunun da belli bir sınırı ola-
1m caktır. Sınırsız yükseklik mümkün değildir.
1m Hacim = 1∙1∙1 = 1 m3
Yine yeryüzündeki dağların yüksekliği arttıkça taşıdıkla-

rı yükte artacağından belli sınırlar içinde kalmışlardır. 15
bin metre yükseklikte bir dağ oluşumu bu yüzden müm-
kün değildir.
2m Kesit alanı = 2 ∙ 2 = 4 m2
Yüzey alanı = 6∙2∙2 = 24 m2 Boyutları belli oranlarda değişen cisimlerin dayanıklılığını

Hacim = 2∙2∙2 = 8 m3 kesit alanının, hacmine oranıyla kıyaslayabiliriz.
2m
2m
Kesit Alanı
Dayanıklılık a
Hacim
Görüldüğü gibi, boyutları iki katına çıkarılan küpün kesit
alanı ve yüzey alanı dört katına, hacmi ise sekiz katına
çıktı.
Yukarıdaki iki küp için bu oranlar;
Yani kenarları belli bir oranda büyüyen küpün kesit ve yü-
zey alanı büyüme oranının karesiyle, hacmi ise küpüyle Kenarı 1m olan Kenarı 2m olan
orantılı olarak artıyor.
Kesit Alanı 1 Kesit Alanı 4 1
Bu sadece küp için değil diğer cisimler ve canlı varlıklar = 1 =1 = =
Hacim Hacim 8 2
için de geçerlidir.
Bizim büyütülmüş filimizin gücü artıyor ama taşıyacağı

kendi ağırlığı daha fazla arttığı için, dayanıklılığı azalıyor. Buradan da ölçek artınca dayanıklılığın azaldığı görünüyor.
Kabaca şöyle ifade edelim:
48
Katılar- Dayanıklılık 2. ÜNİTE
Bu da şu anlama gelir:
Ölçeğin artması veya azalması demek; tüm boyutların
aynı oranda artıp azalması demektir. Tabanı üzerinde düzgün yükselen, aynı maddeden ya-
Tüm boyutlar aynı oranda arttıkça dayanıklılık azalır. pılmış cisimler için, dayanıklılık yükseklikle ters oran-
tılıdır.
Tüm boyutlar aynı oranda azaldıkça dayanıklılık artar.
Yükseklik arttıkça dayanıklılık azalır.
Dayanıklılıktaki artma veya azalma miktarı değişme
oranı kadardır. Yani boyutlar yarıya inerse dayanıklılık Bazı kolilerin üzerinde üst üste en fazla kaç tane konulabi-
iki kat artarken, boyutlar iki katına çıkarsa dayanıklılık leceği yazmaktadır.
yarıya iner.
Bu miktar kolilerin deforme olmadan taşıyabilecekleri yükü
gösterir.
Kesit Alanı
Bazı geometrik cisimler için oranlarını bulalım.
Hacim Örnek 1
Aynı maddeden yapılmış K,L ve M dikdörtgen prizmaları

Kesit Alanı = a.a = a2 şekildeki gibidir.
Hacim = a.a.a = a3
a
a Kesit Alanı 1
a =
Hacim a
3a
2a 2a
a 2a a
2a a 3a
Kesit Alanı = a.b K L M
Hacim = a.b.h Buna göre, K,L ve M cisimlerin kendi ağırlıklarına karşı

h
dayanıklılıkları arasındaki ilişki nedir?
Kesit Alanı 1
=
b Hacim h A) K > L > B) K > L = M C) L = M > K
a
D) L > M = K E) M > L > K
Çözüm 1
Kesit Alanı
Soruyu cevaplamak için cisimlerin, oranlarını
r Hacim
bulalım.
Kesit Alanı = p.r2
Hacim = p.r2.h Bu oran hangisi için en büyükse, dayanıklılığı en fazla olan
h da odur.
Kesit Alanı 1
=
Hacim h
Kesit Alanı 2a.a
K için, = = 1
Hacim 2a.a.3a 3a
Kesit Alanı a.2a 1

L için, = =
Hacim a.2a.2a 2a
Bu geometrik cisimlerin ortak özelliği tabanı üzerinde düz-
gün yükselmeleri.
Kesit Alanı 3a.a 1
M için, = =
Bu şekilde tabanı üzerinde düzgün yükselen cisimler için Hacim 3a.a.2a 2a
Kesit Alanı 1 Bulduğumuz sonuçlardan da anlaşıldığı gibi dayanıklılığı

oranı her zaman olur.
Hacim h en az olan K cismidir. L ve M nin dayanıklılıkları eşit ve K
den fazladır. L = M > K
Yanıt: C
49
2. ÜNİTE Katılar- Dayanıklılık
Görüleceği gibi orantılı olarak 3 kat büyüyen cismin hacmi

27 kat, kesit alanı 9 kat artar.
Bu ve benzeri durumlarda hacim 3 boyutlu olduğu için ke-

Tekrar edecek olursak, ''Tabanı üzerinde düzgün
narların değişim oranının küpü, kesit alanı da 2 boyutlu
yükselen, aynı maddeden yapılmış cisimler için,
olduğundan değişim oranının karesi ile orantılı değişir.
dayanıklılık yükseklikle ters orantılıdır.'' demiştik.
Soruda sorulmamış ama sorulsaydı cismin dayanıklılığı
Silindir, küp, dikdörtgenler prizması gibi cisimler aynı
kesit alanı ile orantılı olacağından 9 kat artardı.
maddeden yapılmışlarsa, hacimleri ne olursa olsun
yüksekliği fazla olanın dayanıklılığı azdır. Bu modellemeyi canlılar için kullanırsak; boyutları artan bir
canlının dayanıklılığı artar, ancak hacmin (dolayısıyla) küt-
Yukarıdaki gibi bir soru için işlem yapmaya gerek yok-
lenin artış oranı daha fazla olacağından canlı kendi ağırlı-
tu.
ğını taşırken daha çok zorlanacaktır.
Yani işlem yapmadan da L = M > K diyebiliriz.
Büyük hayvanların daha hantal, küçük olanlarınsa daha
çevik ve hareketli olmalarının sebeplerinden birisi de bu
durumdur.
Örnek 2
Dikdörtgenler prizması şeklindeki bir cismin boyutları

orantılı olarak 3 kat artırılıyor.
Örnek 3
Buna göre, cismin hacmi ve tabana paralel kesit alanı
kaç kat artar? Bir dikdörtgenler prizmasının boyutları şekilde verildiği gi-
bidir
d
4d
3d
Çözüm 2
Şeklimizi çizip üzerinde gösterirsek daha kolay anlaşılır. Cisim farklı yüzeyleri üzerinde yatay zemine konul-
duğunda dayanıklılığı en az D kadar oluyorsa en fazla
kaç D olur?
a b
c Çözüm 3
b
a Kesit Alanı
Dayanıklılığı oranına bakarak buluyorduk.
Hacim
Boyutları orantılı olarak artırırsak, a, b, c olan boyutlar 3a, Aynı cismi kullanıcamız için, Hacim değişmeyecek.
3b, 3c olacaktır. Yere paralel olan kesit alanı içinse üç ihtimal var.
Hacim hesaplanırken; Farklı şekillerde yere koyduğumuz cismin kesit alanı cis-
min yere değen yan yüzeyine eşit olur.
ilk durumda, Vilk = a.b.c
İlk soruda verilen şekle bakarsak, yere temas eden yüzey
ikinci durumda, Vson = 3a.3b.3c işlemleri yapılacaktır. alanı ( kesit alanı) S1 = 4d.d = 4d2 olur.
Bu durumda ilk hacme Vilk = V dersek, Vson = 27V olur.
Kırmızı renkle gösterdiğimiz tabana paralel kesit alanı; 4d d

4d
ilk durumda, Silk = a.b 3d d
3d d 3d
ikinci durumda, Sson= 3a.3b işlemleri yapılacaktır. 4d
Bu durumda ilk alan, Silk = S ise, Sson = 9S olur. S1 S2 S3
50
Katılar- Dayanıklılık 2. ÜNİTE
Şekildeki 1. durum soruda verilen durumdur. S1 = 4d2 Bu kısacık konumuzla ilgili 6 soruluk bir antrenmanımız
var. Ünite antrenmanları içinde de tekrar bu konuyla ilgili
Şekildeki 2. durumda kesit alanı S2= 3d.d = 3d2
soruları göreceksiniz.
Şekildeki 3. durumda kesit alanı S3= 4d.3d = 12d2
Bu konuyla ilgili piyasadaki kitaplarda çok farklı ve işlemle-
Bu durumlar için dayanıklıkları yazalım. ri fazla olan (hatta özel formülleri olan) sorularla karşılaşa-
Kesit Alanı bilirsiniz. Sakın panik yapmayın.
Dayanıklılık =
Hacim
MEB yayınladığı müfredat programında o sorular yok.
Yani YGS de karşımıza çıkmayacak.
S1 4d2
D1 = ise, D1 =
V V
S2 3d2
D2 = ise, D2 =
V V
S3 12d2
D3 = ise, D3 =
V V
En küçük olan D2 ye D dersek,
En büyük olan D3 = 4D olur.
Orantılı olarak büyüyen cisimlerde hacim artışının, yü-

zey alanı artışından fazla olduğunu söylemiştik.
Bunun için verilen en meşhur örnek; 1kg büyük pata-

tes soyulduğunda ortaya çıkan kabuğun, aynı kütlede
küçük patates soyulduğunda çıkandan az olduğudur.
Bu durumu canlılar için düşündüğümüzde; büyük bo-

yutlu canlılarda yüzey alanının hacme oranı, küçük bo-
yutlu canlılardan daha azdır.
Canlıların yüzey alanı büyüdükçe ısı kaybı da artar. İlk

bakışta yüzey alanı büyük olanlar daha çok ısı kaybe-
dermiş gibi görünse de oran olarak baktığımızda tam
tersidir.
Mesela, bir yarış atının boyutları oran olarak midillinin

iki katı ise; yüzey alanı 4, hacmi ise 8 katı olur. Meta-
bolizmanın ürettiği enerji hacimle orantılı dersek, küçük
boyutlu olanın kaybı oran olarak daha fazladır.
Bu dengeyi sağlamak için sıcak kanlı olan memelilerde

boyutlar küçüldükçe metabolizma daha yüksek olur.
51
1. Antrenman Katılar - Dayanıklılık
1. "Küçük boyutlu canlıların dayanıklılığı, büyük boyutlu

4. Bir canlının yüzey alanı değeri artarsa;
olanlara oranla daha fazladır'' hacim
Buna göre; I. Metabolizma hızı

II. Yüzey alanı
I. Karıncanın kendi ağırlığından çok daha fazla ağır-
lıkları taşıması. III. Hacmi
II. Ağaçtan düşen böceğe hiç birşey olmaması. niceliklerinden hangileri artar?
III. Karaya vuran balinanın ölmesi. A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III

ifadelerinden hangileri bu bilgi ile ilgilidir? D) II ve III E) I, II ve III
5. r 2r
2. I. Tavşan 2r
II. At 2h 2h
III. Fil h
Yukarıdaki canlıları, yüzey alanı değerlerine göre

hacim
büyükten küçüğe sıralayınız. A B C
A) I - II - III Aynı maddeden yapılmış yukarıdaki A, B, C ci-

B) III - II - I simlerinin kendi ağırlıklarına karşı dayanıklılıkları
ilişkisi nasıldır?
C) I - III - II
D) II - I - III A) B > C > A B) C > B > A C) B > A > C
E) III - I - II D) B > A = C E) A = C > B
6. Dik silindir şeklindeki bir cismin boyutları orantılı

3. Hacimleri aynı olan düzgün geometrik cisimler-
olarak iki katına çıkartılırsa hacmi ve dayanıklılığı
den kesit alanı değeri en az olan şekil aşağıdaki-
hacim nasıl değişir?
lerden hangisidir?
Hacim Dayanıklılık
A) Küp
A) 2 katına çıkar 2 katına çıkar
B) Silindir B) Yarıya iner Yarıya iner
C) Koni C) 4 katına çıkar Yarıya iner
D) Küre D) 8 katına çıkar 2 katına çıkar
E) 8 katına çıkar Yarıya iner
E) Dikdörtgenler prizması
1.E 2.A 3.D 4.A 5.D 6.E
52
3. Akışkanlar - Plazmalar
Akışkanlar; adından da anlaşılacağı gibi akış eylemini ger- İşte bu olayları açıklamak için sıvıların bazı özelliklerini
çekleştirebilen yani akabilen sıvı ve gaz halindeki madde- inceliycez.
lerdir.
Yapışma (Adezyon)
Bu bölümde akışkanların temel özelliklerinden bazıları-
nı inceleyip günlük hayatta karşılaşabileceğimiz olayları Sıvı molekülleri ile farklı madde molekülleri arasındaki et-
açıklıycaz. kileşimde ortaya çıkan kuvvettir. Su damlasının pencere
camına yapışması, yapraktan veya musluktan damlanın
sarkmasına rağmen asılı kalmasını sağlayan kuvvet ya-
pışma (adezyon) kuvvetidir.
Tutma (Kohezyon)
Aynı cins moleküller arasındaki etkileşimle ortaya çıkan
birbirini çekme kuvvetine de tutma (kohezyon) denir.
Yaprak üzerindeki su damlacıklarının, veya masa üzerin-

deki su damlalarının küresel bir şekilde kalmalarını sağ-
layan su molekülleri arasındaki çekim kuvvetiyle oluşan
tutma yani kohezyondur.
Resimdeki görüntüyü herhalde herkes görmüştür. Yağmur

yağdığında aracın camında veya evlerinizin penceresinde
bu görüntüyle karşılaşmışsınızdır. Su damlacıkları cama
yapışıp kalırlar.
Benzer bir kaç olay daha söyleyecek olursak; yine bitkiler Yapışma (adezyon)
üzerine su döküldüğünde damlalar yaprağın ucunda asılı
kalır, üzerinde damlacıklar halinde top top dururlar. Musluk su ile yaprak
kapatılınca su damlası musluğun ucundan sarkar. Tutma (kohezyon)
su ile su
Günlük hayatımızda karşılaştığımız yapışma ve tutma

olayları bazen işimize yararken bazen de hayatı zorlaştırır.
Yağmurda araba camına yapışan su damlaları dışarıyı

görmemizi zorlaştırır. Fakat su moleküllerini bir arada tu-
tan tutma (kohezyon) sayesinde suyu damlalara ayrılma-
dan içer ve kullanırız.
Şimdi önemli soru geliyor.
Bir sıvı için yapışma kuvveti mi daha büyüktür, tutma kuv-

veti mi? Yani adezyon mu büyüktür yoksa kohezyon mu?
Bunların yanında, günlük hayatta olmasa bile belgeseller-
Bu maddeye göre değişir. Hem sıvının cinsine, hem de
de su üzerinde koşan kertenkele veya su yüzeyinde bat-
adezyon kuvvetinin oluşacağı sıvı haricindeki madde cin-
madan duran böcekler görmüşsünüzdür.
sine göre değişir.
53
2. ÜNİTE Akışkanlar - Plazmalar
Mesela cıva molekülleri arasındaki tutma (kohezyon) kuv- Şekildeki durumu yapışma (adezyon) ve tutma (kohezyon)
veti çok büyük olduğu için cıva bir yüzeye döküldüğünde kuvvetleriyle açıklayabiliriz.
damlacıklar halinde durur.
Su molekülleri ile cam arasındaki çekim kuvveti (adezyon)
su moleküllerinin kendi aralarındaki çekim kuvvetinden
(kohezyon) fazla olduğu için suyun cama değen kısımları
yükselerek orta kısım çukur görünür.
Cıvada ise bunun tam tersi vardır. Yani cıva moleküllerinin

kendi aralarındaki tutma (kohezyon) kuvveti cam ile cıva
arasındaki yapışma (adezyon) kuvvetinden fazla olduğu
için cama değen kısımlar daha alçak, orta kısım yüksek
kalmıştır.
Örnek 1
Yağmur yağarken cama çarpan yağmur damlalarından ba-

zıları camda dururken bazıları aşağı doğru kayar.
Bu göre; cama yapışıp duran damlalarla, aşağı kayan

Cıva molekülleri arasındaki tutma (kohezyon) suya göre
damlalar hakkında,
daha fazladır. Bu nedenle masa üzerinde aynı büyüklükte-
ki cıva damlası su damlasına göre daha çok küreye ben- I. Yapışan damlaya etki eden adezyon kuvveti damlanın
zer. ağırlığından fazladır.
Tutma kuvveti sayesinde (moleküllerin birbirine uygula- II. Kayan damlanın ağırlığı adezyon kuvvetinden fazladır.
dıkları çekim kuvveti) küçük damlalar küreye benzerler.
III. Kayan damladaki kohezyon kuvveti asılı kalandan faz-
Damlanın büyüklüğü arttıkça küresel görünüm bozulur.
ladır.
Bunun nedeni ise yerçekimi kuvvetin damla büyüdükçe
artmasıdır. yargılarından hangileri doğrudur?

D) I ve II E) I ve III
Çözüm 1
Musluktan sarkan bir su damlası, su molekülü ile musluk
molekülleri arasındaki yapışma (adezyon) kuvveti sebe- Adezyon farklı moleküller arasındaki, kohezyon ise aynı
biyle düşmeden durabilir. Su damlasının büyüklüğü ar- cins moleküller arasındaki çekim kuvvetiydi.
tınca ağırlığı da artacağından belli bir büyüklükten sonra
Bunu hâla karıştıranlar için şöyle bir kolaylık söyleyelim.
ağırlık adezyon kuvvetini geçer ve damla düşer.
Yazılışından hatırlamaya çalışın. Yani, ADEZYON (AYNI
Cama yapışan su damlalarından birkaçı birleşirse ağırlı- DEĞİL), farklı moleküler arasındaki kuvvet. Kohezyonda
ğı yapışma kuvveti dengeleyemez ve su damlaları aşağı doğal olarak aynı cins moleküller arasındaki.
kaymaya başlar.
Cama çarpan her damla yerçekimi etkisiyle aşağı inmek
Camdan yapılmış isteyecektir. Su ile cam arasındaki kuvvet, farklı maddeler
tüp içindeki su ve olduğu için Adezyon'dur.
cıvanın görünümleri
Aşağı kaymayan damla için adezyon ağırlıktan fazlayken,
şekildeki gibi oluyor.
kayan damlanın ağırlığı adezyon tarafından dengelene-
Su tüpün yan yü- memiştir. Ağırlık daha fazladır. Bu durumda I. ve II. öncül-
zeylerinde yükselip ler doğrudur.
orta kısmı çukur
III. öncülde kayan ve yapışan damlanın kohezyon kuvvet-
olurken, cıvanın
lerinden bahsediyor. Kohezyon aynı cins maddeler arasın-
orta kısmı daha
da oluyordu. İki damlada su damlası olduğu için molekül-
yüksek ve cama de-
leri arasındaki çekim kuvveti (kohezyon) aynı olacaktır. III.
ğen kenarlar aşağı-
öncül yanlıştır.
da kalıyor.
Yanıt: D
54
Akışkanlar - Plazmalar 2. ÜNİTE
Yüzey Gerİlİmİ Sıvının yüzeyindeki moleküller ise, sıvının iç moleküllerin-

ce alt tarafa doğru çekilir, sıvının dışında yani üst tarafta
ise bu kuvvetleri dengeleyebilecek bir kuvvet yoktur.
Bunun sonucunda yüzeydeki moleküllerde dengelenme-

miş kuvvetlerden doğan bir kuvvet fazlası ortaya çıkar. İçe
doğru çekilen sınırdaki moleküller sayesinde sıvı yüzeyi
bir zar gibi davranmaya başlar. Bu olaya yüzey gerilimi
denir.
İç kısımda moleküller arası mesafe aynıyken üstteki mo-

leküller kuvvetler her yönde dengelenemediği için daha
sıkışıktır.
Resimdeki arının su yüzeyinde sanki bir perde veya zar

varmış gibi batmadan su yüzeyinde kalmasını fizikçiler yü-
zey gerilimi dedikleri durumla açıklıyor.
Benzer şekilde su örümceği denilen bir örümcek türü ve

bazı böceklerde su yüzeyinde batmadan durabilmektedir.
Belgesellerde görmüş olanlar vardır, bazı kertenkeleler su
yüzeyinde koşarak hareket ederler.
Su damlalarının küresel şekil almasının sebebi de kohez-

yondan dolayı oluşan yüzey gerilimidir. Damla en küçük
yüzeye sahip olabilmek için yerçekiminin izin verdiği ölçü-
de küreye benzemeye çalışır.
Boyutlar arttıkça ağırlıkta artacağından küresel şekil bozu-

lur. Youtube tan uzayda su ile oynayan astronot görüntü-
lerini izlerseniz daha büyük su küreleri (damla denemeye-
cek kadar büyük) oluştuğunu görebilirsiniz.
Daha önce de söylediğimiz gibi kohezyon kuvveti sıvının

cinsine bağlı olarak değişir. Bundan dolayı yüzey gerilimi
Bütün bunların açıklaması olan yüzey gerilimi nedir peki?
de her sıvı için aynı olmaz.
Yüzey gerilimi, sıvı yüzeylerin dış kuvvetlere karşı daha
Bununla ilgili internette de birçok videosu olan basit bir de-
dayanıklı olmasını ve esnek bir tabakaya benzer özellik
ney var. İsterseniz siz de evde yapabilirsiniz.
göstermesini sağlayan fiziksel bir durumdur.
Madeni bir para üzerine damlalıkla yavaş yavaş sıvı dam-
latıldığında sıvı para üzerinde adezyonla yapışır. Damla
Aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi sıvının iç kısmındaki her sayısı arttıkça da kohezyon etkisiyle birbirine tutunan mo-
bir molekül diğer moleküllerce her yönden eşit bir kohez- leküller akmadan para üzerinde toplanırlar.
yon kuvvetiyle çekilirler. Böylece iç kısımdaki moleküllere
etki eden bütün kuvvetler dengede olur. su
zeytinyağı
madeni para madeni para
Aynı deney farklı sıvılarla yapıldığında dağılmadan topla-

nan sıvı miktarı farklılık gösterecektir. Bu yüzey geriliminin
büyüklüğünü gösterir. Su ile yaptığımızda zeytinyağına
göre göre daha çok damla toplanmasının nedeni; suyun
yüzey geriliminin zeytinyağından fazla olmasıdır.
55
Bazı sıvıların 20o C deki yaklaşık yüzey gerilimini bir tablo- 2

Çözüm
da göstermek size fikir verecektir.
Şekle bakınca I. sıvının en çok dağıldığı, III. nün küreye en
Sıvı Yüzey Gerilimi (N/m.10-3)
yakın şekilde olduğu görülüyor.
Aseton 23.7 Bize verilen sıvılardan yüzey gerilimi en çok olan cıva ol-
Asetik Asit 27.6 duğu için küreye en çok benzeyen III. şekil cıva, en az
Zeytinyağı 35.8 yüzey gerilimi zeytinyağda olduğu için de en çok dağılan I.
Gliserol 63 şekil zeytinyağdır. Dolayısıyla suya II. şekil kalıyor.
Su 73 Doğru sıralama Zeytinyağ,Su ve Cıva olmalıdır.
Cıva 486 Yanıt C
Şimdi sizin dikkatinizi ölçelim:)

Aşağıdaki resimde cıvanın görüntüsünün sebebini tablo- Yüzey gerilimiyle ilgili tablonun başında ''20° C de'' diye
daki yüzey gerilimi değerine bakarak daha iyi anlayabili- bir ifade vardı. Burada dikkatli olanlar ''sıcaklıkla olayın ne
riz. Suya ve diğer sıvılara göre cıvanın yüzey gerilimi çok ilgisi var acaba'' diye düşünmüşlerdir.
büyüktür.
Yüzey geriliminin maddeden maddeye değişiklik göster-
diğinden bahsetmiştik. Yüzey gerilimini maddenin cinsin-
den başka etkileyen faktörlerde vardır. Sıcaklık bunlardan
birisidir.
Yüzey gerilimi sıcaklık arttıkça azalır.
Yüzey gerilimini etkileyen bir diğer etken ise sıvı içinde

çözünen yabancı maddelerdir. Çözünen maddenin cinsine
göre yüzey gerilimi artar veya azalır.
Pekiiii yüzey geriliminin artması mı iyidir yoksa azalması mı?
Cevap: Duruma göre değişir:)
Deterjan sabun gibi maddeler suyun yüzey gerilimini azaltır.

Böylelikle suyun daha küçük gözenek ve boşluklara girmesi-
ni sağlar. Reklamlarda hep derler ya ''derinlemesine temizlik''
Örnek 2
işte deterjan çeşitleri yüzey gerilimini azaltıyor ve daha küçük
su tanecikleri kirlerin derinliklerine erişebiliyor.
Bir yüzeye damlatılan su, zeytinyağı ve cıva'nın görüntü-
leri şekildeki gibidir.
I II III
Buna göre aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi doğru-

dur?
I II III
A) Su Zeytinyağ Cıva
Şunu da sorularda kullanırlar ! Sıcaklıkla yüzey gerilimi azal-
B) Su Cıva Zeytinyağ dığı için çamaşır bulaşık gibi temizlik işlemlerinde sıcak su
C) Zeytinyağ Su Cıva daha iyi sonuç verir. Hem sıcak hem deterjanla en iyi sonuç:)
D) Zeytinyağ Cıva Su Çözünen maddeyle yüzey geriliminin artabileceğini de

söylemiştik. Buna örnek olarakta tuzu söyleyebiliriz.
E) Cıva Zeytinyağ Su
Tuz katılan suyun yüzey gerilimi artar.
56
Bir yüzeyde su damlası yayılma eğilimi gösteriyorsa bu

yüzeylere ıslanan hidrofilik, yayılma yerine küresel bir
şekil alıyorsa bu yüzeylere de ıslanmayan hidrofobik
yüzeyler denir.
Doğada hidrofobik özellik gösteren yapılar bulunmak-

tadır. Bunun en güzel örneği lotus çiçeğidir.
Ebru sanatında kullanılan boya içine safra denilen bir Teknolojinin gelişmesi ile nano teknoloji kullanılarak
madde katılarak yüzey gerilimi artırılır ve su üzerinde bo- hidrofobik özellik gösteren materyaller üretilmektedir.
yanın yayılması sağlanır.
Geliştirilen spreylerle herhangi bir yüzey hidrofobik (su
Suyun yüzey gerilimi diğer sıvılara göre oldukça büyük- tutmayan) özellik kazanabilmektedir.
tür (cıvayı saymazsak). Suyun bu özelliği biyolojik bir çok
olayda çok önemlidir. Bu durumdan biraz ilerde bahsede-
ceğiz.
Kılcallık
Şimdi yapışma (adezyon), tutma (kohezyon) ve yüzey ge-
riliminin sonucu olan bazı olayları topluca sıralayalım.
Bu konuyla ilgili sorular çözerken bu bilgiler işinize çok ya-

rayacaktır.
Toplu iğne ve ataçın su yüzeyinde yüzebilmesi yüzey

gerilimi sayesindedir.
Su içinde serbest olan fırça tüylerinin sudan çıkınca bir-

birine yapışması yüzey geriliminin sonucudur.
Havuzdan çıkan insanların saçlarının yapışması yüzey

geriliminin sonucudur.
Küçük böcek türlerinin batmadan su yüzeyinde durabil-

mesi yüzey gerilimi sayesindedir.
Bir kap içine kabın hacminden fazla sıvı doldurulabilme-

si yüzey gerilimi sayesindedir. (kabın üst yüzeyinden da- Bu güne kadar gördüğünüz en yüksek ağacı bir düşünün.
Sizin gördüğünüz en yüksek ağaç kaç metredir bilmiyo-
ha yüksek olarak bombeli şekilde kalabilmesi nedeniyle)
rum, ama yüksekliği 100 m yi geçen ağaçlar olduğunu bel-
Yüksek bir yerden suya atlandığında suyun beton etkisi geselerden biliyorum.
yapması denilen durum da yüzey gerilimi nedeniyledir. Peki hiç düşündünüz mü? Bu ağaçların kökleriyle toprak-
tan aldıkları su, üst uçlarına nasıl ulaşıyor?
Evinizdeki saksıya su döktüğünüzde çiçek, saksı içindeki

suyu en uçtaki yaprağa kadar nasıl ulaştırıyor?
İşte bunun cevabı kılcallık.
Biyolojiciler kızmadan söyleyelim. Kılcallık yanında kök

basıncı gibi başka etkenler de var.
Ama kılcallık ve suyun yüzey geriliminin diğer birçok

sıvıdan yüksek olması burada kritik öneme sahiptir.
57
İşte adezyon kuvvetinin yükselen sıvının ağırlığını denge-

lediği bu seviyede sıvı artık yükselmez.
Kalın borulardaki sıvının ağırlığı da fazla olacağından yük-

seklik ince borulara göre daha az olacaktır.
Özetleyecek olursak:
Kılcal boruda sıvının yükselmesi veya alçalması
adezyon-kohezyon kuvvetleri arasındaki ilişkiye bağ-
lıdır.
Su
Yükselme miktarı (veya alçalma) sıvının ve borunun
cinsine ve kalınlığına bağlıdır.
İnce bir cam boruyu içi su dolu bir kaba batırdığımızda

cam boru içinde su yükselir. Günlük hayatta da kılcallığın etkileri sonucu oluşan bazı
örnekler verelim. Sorularda karşınıza çıkacaktır :) dikkatli
Bu olay adezyon ve kohezyon kuvvetlerinin bir sonucudur.
okuyun.
Boru ne kadar dar ise su o kadar fazla yükselir. Kesme şekerin ucunu çaya batırdığımızda çayın şeker
Su molekülleri arasındaki tutma (kohezyon) kuvveti, su ile içinde ilerleyişini görebilirsiniz.
cam arasındaki yapışma (adezyon) kuvvetinden küçük ol- Kağıt havlu ve peçetelerin ucu sıvıya değdiğinde sıvı
duğu için sıvı kılcal boruda yükselir. kağıt havlu üzerinde ilerler.
Yani sıvının kılcal boruda yükselmesinin sebebi adezyon, Binaların dışı yalıtılmamışsa dış yüzeydeki su, içeride
kohezyon kuvveti arasındaki ilişkidir. nem (rutubet) olarak karşımıza çıkar.
Gaz lambalarının alt kısmında bulunan gaz yağı, lifli ya-
pıdaki pamuklu fitil üzerinde kılcallık etkisiyle alt kısım-
Su için adezyon kuvveti yani yapışma, kohezyondan kuv- dan alev olan üst uca yükselir.
veti tutmadan büyüktü. Peki kohezyon büyük olursa ne
Mumların içinde bulunan pamuklu iplikte ısıyla eriyen
olur?
mumu lifterindeki kılcallık etkisiyle aleve doğru üst kıs-
Tabiki tam tersi olur. Sıvı boruda alçalır. ma taşır.
Dokuma kumaşlar yapısındaki lifler yardımıyla sıvıyı iyi
çekerler. Havluların tüylü yüzeylerindeki iplikler içindeki
liflerde de kılcallık etkilidir.
Labaratuvarlarda az miktarda sıvı kullanılacağı zaman
ince cam pipetler kullanılarak kıcallık etkisiyle sıvı çe-
kilir.
Adezyon > Kohezyon Kohezyon > Adezyon Örnek 3
I. Kılcallık adezyon ve kohezyon kuvvetlerinin bir

Şekilde soldaki su için en ince borudaki yükselme en faz- sonucudur.
layken, sağdaki cıva için en ince boruda alçalma en fazla-
II. Kılcal borudaki yükselme miktarı sıvının cinsine
dır. Borunun kesitiyle seviye farkı ters orantılıdır.
bağlıdır.
İşte kılcal borulardaki sıvının yükselmesi veya alçalması III. Kılcal borudaki yükselme miktarı borunun kesitiy-
olayına kılcallık diyoruz.
le doğru orantılıdır.
Kılcallıkla ilgili yukarıdaki yargılardan hangileri
Gelelim boru kalınlaştıkça yüksekliğin neden azaldığına. doğrudur?
Yükselen sıvıyla kılcal boru arasındaki adezyon kuvveti
sıvıyı yukarı doğru çekerken yerçekimi kuvveti de aşağı
doğru çeker. D) I ve III E) I, II ve III
58
3 Atmosferdeki gazların dünyayı sarıp uzaya dağılmamala-

Çözüm
rının sebebi dünyanın çekim kuvvetidir.
Kılcallık, kılcal boru içindeki sıvı ile boru arasındaki adez- Atmosferdeki gaz karışımının yoğunluğu dünya yüzeyinde
yon kuvveti ile sıvı molekülleri arasındaki kohezyon kuv- en fazlayken yükseklere çıktıkça azalır.
veti arasındaki farktan oluşur. Bu sebeple kılcal borudaki
sıvının yükselmesi veya alçalmasına kılcallık diyorduk. Atmosferin ilk 15-16 km lik kısmında toplam gaz miktarının
Yani I. öncül doğrudur. yaklaşık %80 i bulunur.
Kılcal borudaki yükselme veya alçalma sıvının ve borunun Yükseklik arttıkça gaz yoğunluğu da ciddi miktarda azalır.
yapıldığı maddenin cinsine bağlıdır. II. öncül doğrudur. Deniz seviyesinde bir metreküp havanın kütlesi yaklaşık
Kılcallık adı üzerinde çok ince borularda gözlenen bir 1,2 kg dır. Aynı hacimdeki suyun kütlesi ise 1000 kg dır.
olaydır. Ve borunun kalınlığı sıvı seviyesini etkiler. Ama III. Gazların yoğunluğunun çok küçük olmasının sebebi mole-
öncülde söylendiği gibi doğru orantılı değidir. Yani kalınlık küller arasındaki mesafenin fazla olmasıdır.
arttıkça sıvının yükselme miktarı artmaz. Tam tersine bo-
runun kesiti azaldıkça yükselme artacaktır. Doğru orantılı Bu nedenle gazlar sıkıştırılabilirler.
değil, ters orantılıdır. III. öncül yanlıştır. Dalgıçların kullandıkları
Yanıt C tüplerde basınçla sıkıştı-
rılmıs hava vardır.
Gazlar
5 litrelik bir dalgıç tüpüne
Gazlarında sıvılar gibi akışkan olduğunu söylemiştik. Mad-
yaklaşık 1000 litre hava
denin hallerinden birisi olan gaz haliye sıvı hali arasındaki
sıkıştırılarak sığdırılabilir.
en temel farklılık moleküllerin birbirinden çok uzak olma-
sıdır.
Gazların genel özelliklerini, sıvı ve katılardan farklarını

maddeler halinde yazalım.
Hem tekrar etmiş oluruz.

Katı Sıvı Gaz Bu konudan sorulacak sorularda bu bilgiler lazım olacak :)
Sıvı molekülleri arasında katılar gibi çok güçlü bağlar ol-

masa da bir arada bulunurlar. Gazlarda ise moleküller ba- Gaz, katı ve sıvı gibi maddenin hallerinden birisidir.
ğımsız kendi başına hareket eder.
Gaz halindeki maddelerin akışkanlığı çok fazladır.
Gaz molekülleri arasındaki çekim kuvveti sıvılara oranla Gaz halinde maddenin yoğunluğu küçüktür.
çok küçüktür.
Gaz molekülleri arası mesafe katı ve sıvılara göre çok
Gazların günlük hayatımızdaki yerinden bahsedecek ol- fazladır. Moleküller bağımsız hareket ederler.
sak ilk söylememiz gereken şey, hayatımızı devam ettir- Katılarda moleküller birbirine sıkıca bağlıdır, hareket et-
mek için soluduğumuz havanın bir gaz karışımı olduğudur. mezler. Sıvı molekülleri birbiri üzerinde kayarak hareket
edebilirler. Gaz molekülleri ise her yönde hareket eder-
ler. Bulunduğu kabın veya ortamın heryerine dağılır.
Gaz halindeki maddenin belli bir şekli ve hacmi yoktur.
Konulduğu kabın hacmini ve şeklini alır.
Gazlar birbiriyle her oranda ve homojen karışabilirler.
Moleküller arasındaki boşluk sebebiyle sıkıştırılabilirler.
Sıvılar ve katılar ise neredeyse hiç sıkıştırılamaz.
Sıcaklık ve basınçtan çok fazla etkilenirler. Hacimleri ve
yoğunlukları çok az sıcaklık ve basınç değişiminde bile
değişebilir.
Genleşme katsayıları sıvı ve katılarda olduğu gibi mad-
Dünyamızı saran hava tabakasına atmosfer diyoruz ve denin cinsine bağlı değildir. Tüm gazlar için aynıdır.
gazlardan oluşuyor.
59
Örnek 4 Plazma topunda iyonla-

şan elektronlar küreye
Aşağıdakilerden hangisi gazları sıvı ve katılardan ayı- dokunduğumuz yerden
ran bir özellik değildir? elimize geçer.
A) Gazlar kolaylıkla sıkıştırılabilir. Yalıtkan bir zeminde du-
B) Gaz molekülleri arasında bir bağ yoktur. rup diğer elimizle bir flore-
C) Gazlar bulundukları kabın her yerine dağılırlar. san lambaya dokunursak
D) Gazların belli bir kütlesi vardır. lamba yanacaktır.
E) Genleşme katsayısı gazın cinsine bağlı değildir.
İnternetten bununla ilgili videoları izleyebilirsiniz.
Çözüm 4
Katı bir maddede moleküller birbirine sıkıca bağlı ve tit-
D şıkkında geçen gazların kütleleri olduğu doğrudur. Ama reşim hareketi dışında hareketsizdir. Katı maddeye enerji
bu gazları katı ve sıvılardan ayıran bir özellik değildir. Her (mesela ısı) verildiğinde madde sıvı hale geçer ve mole-
maddenin kütlesi vardır. Katı, sıvı, gaz halde olması far- küllerin hareketliliği artar. Daha fazla ısı verilirse sıvı gaz
ketmez. haline geçecektir. Buraya kadar hepimiz biliyoruz.
Diğer şıklardaki özellikler ise gazları sıvı ve katılardan ayı- Gazları oluşturan moleküller birbirinden bağımsız ve ol-
ran özelliklerdir. dukça hareketlidir. Fakat gazlar elektriksel olarak yalıtkan-
Yanıt: D dır.
Zaten bunları yukarıda sıralamıştık. Ama siz yine de bun- Gazlara daha yüksek enerjiler (ısıtma ya da elektrik yoluy-
ları yukarıdaki maddeler içinde bulun. Aklınızda kalmasını la) verilirse gazı oluşturan atomların elektronları atomdan
kolaylaştırır. kopar. Buna iyonlaşma diyoruz. Negatif yüklü elektron ve
elektronu kaybettiği için pozitif yüklenen atomlardan olu-
şan gaz artık çok iyi bi iletkendir. Ve plazma halindedir.
Plazmalar
Maddenin katı, sıvı, gaz ve plazma hallerindeki moleküler
Televizyondan bahsetmiyoruz yanlış anlaşılmasın:)
yapısını aşağıdaki modellemedeki gibi gösterebiliriz.
Maddenin dördüncü hali olan Plazma
Maddenin halleri deyince eskiden beri ilk akla gelenler

katı, sıvı ve gaz olur. Hemen herkes katı, sıvı ve gaz halin-
deki maddelere örnek verebilir. Peki plazma nedir?
Kısaca gazların iyonlaşmış haline plazma denir.
Dünyada ve çevremizdeki maddeler arasında plazma çok Katı Sıvı Gaz Plazma
az bulunmasına rağmen aslında evrenin büyük çoğunluğu
plazmadan oluşur. Güneş ve yıldızlardaki maddeler plaz-
ma halindendir. Güneş ve yıldızlar çok yüksek sıcaklıklarda plazmadırlar.
Sıcaklığı güneş kadar çok olmasa da alev de plazmadır.
Hava yalıtkandır.
Yıldırım düşmesi
sırasında ise ilet-
ken hale geçer.
Yani plazma ha-

linde olur.
19.yy da ortaya çıkan plazma kavramı elektrik alanındaki

gelişmelerin bir sonucudur. Günümüzde gelişen uygulamalarla düşük sıcaklıklarda da
plazma elde edilebilmektedir. Florasan ve neon lambalar
soğuk plazmalara örnektir.
60
Kuzey kutup ışıkları (Aurora Borealis) ve güney kutup ışık-

ları (Aurora Australis) da maddenin plazma hâline birer ör-
nektir. Kutup bölgelerindeki güçlü manyetik alan etkisiyle
oluşur.
Plazma gaza çok benzemesine rağmen maddenin dör-

düncü hali olarak kabul edilmesinin sebebi, farklı özellikleri
olmasıdır. Bunların en başında da yüklü olması gelir.
Plazmanın yüklü olması, elektrik ve manyetik alanlardan

etkilenmesine sebep olur. Manyetik alanın güçlü olduğu
kutuplarda oluşan aurora, Güneş'ten gelen yüklü parça-
cıkların plazma halinde olan iyonosfer tabakasında ışıma-
larıyla oluşur.
61
1. Antrenman Akışkanlar - Plazmalar
1. I. Tavanda yürüyen kertenkelenin düşmemesi 4. Aşağıdakilerden hangisi plazma değildir?

II. Su yüzeyinde yürüyen böceğin batmaması
A) Güneş
III. Peçetenin sıvıyı emmesi B) Şimşek
Yukarıdakilerden hangilerinde adezyon etkilidir?
C) Neon lambası
A) Yalnız I B) I ve II C) Yalnız III D) Bulut
D) I ve III E) II ve III E) Kutup ışıkları
5. Bir kapta bulunan sıvının yüzey gerilimi artırılmak

2. I. Köpeğin dili ile su içmesi isteniyor.
II. Kumaşların ıslanması Buna göre;
III. Su damlasının yaprak üzerinde durması
I. Sıvıyı ısıtmalı
II. Sıvıya deterjan eklemeli
Yukarıdaki durumlardan hangileri kohezyon (tut-
III. Sıvıya tuz eklemeli
ma) ile ilgilidir?
işlemlerinden hangilerinin yapması uygun olur?
6.
3. I. Kohezyon sıvı molekülleri arasında gerçekleşir

II. Yüzey geriliminde sadece kohezyon etkilidir
I II III
III. Kohezyonun adezyondan büyük olması ıslanma şartıdır
Yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur? Bir sıvının denge durumu yukarıdakilerden han-
gisi gibi olamaz?
D) II ve III E) I, II ve III A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
1.C 2.C 3.B 4.D 5.C 6.B
62
Madde ve Özellİklerİ Ünİte Antrenmanı 1
1. Özkütlesi 2 g/cm3 olan ve suda erimeyen K, L katı 3. Özkütlesi 2 g/cm3 olan X sıvısının 100 cm3’ü ile
cisimlerinin hacimleri sırayla V, 2V’dir. Cisimler, için- özkütlesi 1 g/cm3 olan Y sıvısının 300 cm3’ü ka
de 40 cm3 seviyesinde su bulunan yeterince büyük rıştırılıyor.
kaba konulduğunda su seviyesi 70 cm3 çizgisine ka- Buna göre, karışımın 100 gramında kaç gram X
dar yükseliyor. sıvısı vardır?
A) 20 B) 40 C) 50 D) 60 E) 70
Buna göre, L cisminin kütlesi kaç g’dır?

(dsu = 1 g/cm3) 4. Şekilde X, Y ve X-Y sıvılarının karışımına ait kütle
hacim grafiği verilmiştir.
A) 20 B) 30 C) 40 D) 50 E) 60
Karışımdaki X sıvısının hacmi 30 cm3 olduğuna

göre, Y sıvısının hacmi kaç cm3’tür.
A) 20 B) 30 C) 40 D) 50 E) 60
2. Şekildeki çizelgede X, Y, Z sıvılarının kütle, hacim ve

sıcaklık değerleri verilmiştir.
5. Şekildeki I ve II kaplarında hacimleri 4V, 2V ve öz
kütleleri 3d, 2d olan X, Y sıvıları bulunmaktadır.
I kabından II kabına bir miktar X sıvısı boşaltılınca
her iki kaptaki sıvı kütlesi eşit oluyor.
Buna göre X, Y, Z sıvılarının aynı türden olup ol-

mayacağı konusunda aşağıdakilerden hangisi
doğrudur?
A) Üçü de farklı türdendir.
B) Üçü de aynı türdendir.

Buna göre, I kabından boşaltılan sıvının hacmi
C) X ve Y aynı, Z farklı olabilir. kaç V’dir?
D) X ve Z aynı, Y farklı olabilir. 3 2 4 3
A) B) C) 1 D) E)
E) Y ve Z aynı, X farklı olabilir. 4 3 3 2
63
Ünİte Antrenmanı 1 Madde ve Özellİklerİ
6. Özkütlesi 2 g/cm3 olan sıvı ile taşma seviyesine ka- 8. Şekildeki aynı maddeden yapılmış r ve 2r yarıçap-
dar dolu olan kabın içine 60 g kütleli bir cisim konul- lı, eşit uzunluktaki tellerin taşıyabileceği maksimum
duğunda kabın kütlesi 20 g artıyor. yükler P1 ve P2 dir.
r 2r
P1 P1
P1
Buna göre, cismin özkütlesi kaç g/cm3’tür? P2
5 7 9
A) B) 3 C) D) 4 E) 1 1
2 2 2 A) B) C) 1 D) 2 E) 4
4 2
9. Plazmalar ile ilgili;
I. Nötr haldedirler
II. Elektrik ve manyetik alandan etkilenmezler
III. Gökkuşağı bir plazmadır
7. m kütleli bir cismin özkütlesini bulmak için yukarıdaki
kapların her biriyle bir deney yapılıyor.
Her deneyde, cisim kaba atılarak tıkaç açılıyor, su
10.
akışı duruncaya kadar bekleniyor ve akan suyun
hacmi ölçülüyor.
Yukarıdaki cam tüpte bulunan sıvının şekildeki

gibi durmasının sebebi nedir?
Buna göre, hangi kaplarla yapılan deneyde
A) Kohezyonun baskın olması
hesaplanan özkütle gerçek değerinden büyük-
B) Sıcaklığın artması
tür? (Cisim suya tamamen batıyor.)
C) Hal değişimi olması
D) Sıcaklığın azalması
E) Adezyonun baskın olması
1.C 2.A 3.B 4.E 5.D 6.B 7.B 8.A 9.A 10.E
64
Madde ve Özellİklerİ Ünİte Antrenmanı 2
1. Özkütle-hacim grafiği ve- Özkütle 4. Gazlar ile ilgili;

rilen madde ile ilgili;
I. Belirli bir hacimleri yoktur
I. Hacmi artmaktadır II. Özkütleleri daima sabittir
II. Kütlesi sabittir III. Moleküller arası boşluk, sıvılara göre fazladır
III. Özkütlesi sabittir Hacim yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) I ve II C) Yalnız III

yargılarından hangileri doğrudur? D) I ve III E) I, II ve III

2. Bir balon şişirilirken balondaki gazın; 5. Boyutları 10 cm x 12 cm x 20 cm olan bir tuz kutu-
sundan, yüksekliği 5 cm ve yarıçapı 2 cm olan si-
I. Kütlesi
lindir şeklindeki tuzlukların kaç tanesi tamamen
II. Hacmi
doldurulabilir? (π=3)
III. Özkütlesi
niceliklerinden hangileri değişebilir? A) 30 B) 40 C) 50 D) 60 E) 100
6. Kütle-hacim ilişkisi grafikte verilen maddeden küre

şeklinde bir cisim yapılıyor.
Kütle (g)
Hacim (cm3)
3. 200 g kütleli bir kabın iç hacmi 100 cm3 tür.
3
Buna göre kap, özkütlesi 0,5 g/cm3 olan sıvı ile
doldurulursa toplam kütlesi kaç g olur? Kürenin yarıçapı 2 cm olduğuna göre, kütlesi kaç
gramdır? (π=3)
A) 210 B) 230 C) 250 D) 300 E) 350
A) 8 B) 16 C) 32 D) 64 E) 128
65
Ünİte Antrenmanı 2 Madde ve Özellİklerİ
7. İçinde X cismi bulunan şekildeki kaba 40 cm3 su ko- 10. Bir karınca kendi ağırlığının 3 katını taşıyabilirken, bir
nulunca sıvı seviyesi 60 cm3 oluyor. fil kendi ağırlığını bile taşıyamaz.
Bunun temel nedeni;
60 cm3 I. Karıncanın çok hafif olması

II. Filin çok ağır olması
X X
III. Kanıncanın Kesit Alanı değerinin filden büyük
Hacim
olması
X cisminin kütlesi 80 g olduğuna göre, özkütlesi
durumlarından hangileridir?
kaç g/cm3 tür?
A) 1 B) 3 C) 2 D) 3 E) 4 D) I ve II E) I ve III
2
11. Hacmi V olan küçük bir patatesin yüzey alanı (kabu-

8. Kütle ve özkütle ile ilgili aşağıdakilerden hangisi
ğu) 25 cm2 dir.
yanlıştır?
Bu patateslerden 4 tanesinin yüzey alanına sahip
A) Kütle temel bir büyüklüktür olan büyük patatesin hacmi kaç V olur?
B) Özkütle türetilmiş bir büyüklüktür
A) 4 B) 5 C) 6 D) 7 E) 8
C) Kütle ortama bağlı olarak değişebilir
D) Özkütle ortama bağlı olarak değişebilir
E) Bir cismin kütlesi özkütlesinden daima daha büyük-

tür
9. Şekildeki sıvı dolu kaba batırlılan X, Y, Z cam tüpleri- 12. Bir cam tüpte bununan suyun yüzey alanı şekildeki
nin yarıçapları sırasıyla r, 3r ve 2r dir. gibi eğriseldir.
r 3r 2r
Yüzeydeki eğriliğin azalması için,

X Y Z
I. Suyu biraz ısıtmak
Buna göre, sıvının bu tüplerde kılcallık etkisiyle II. Suya biraz tuz karıştırmak
yükselme miktarları hX, hY ve hZ arasındaki ilişki III. Suya biraz deterjan katmak
nasıl olur? işlemlerinden hangileri yapılabilir?
A) hX > hY > hZ B) hY > hZ > hX C) hZ > hX > hY A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) hX > hZ > hY E) hY > hX > hZ D) I ve II E) I ve III
1.D 2.E 3.C 4.D 5.B 6.D 7.E 8.C 9.D 10.C 11.E 12.E
66
ÜNİTE
3
K U VVET VE H ARE K ET
BİR BOYUTTA HAREKET

KUVVET
NEWTON'UN HAREKET YASALARI
1.
Bİr Boyutta Hareket
Hareket Hareket Çeşitleri
Bir cisim sabit bir noktaya göre zaman içinde farklı yerlerde Hareketli dediğimiz cisminlerin yerdeğiştirdiklerini biliyo-
bulunuyorsa bu cisme hareketli deriz. ruz. Bu yerdeğiştirmeye göre, hareket şekli temel olarak
üçe ayrılabilir.
Altı çizili olarak yazılan '' sabit bir noktaya göre'' kısmı çok
önemli. Çünkü hareket kavramı görecelidir. Yani hareketin Öteleme Hareketi
kime veya nereye göre tanımlandığına göre hareket farklı
Cisim doğrusal bir yol üzerinde dönmeden ilerliyorsa buna
olabilir. Hemen anlaşılır hale getirmek için örneklendirelim.
öteleme hareketi denir.
Yerdeki bir kutunun itilmesi, kızakta oturan bir çocuğun çe-

kilmesi öteleme hareketine örnektir.
Dönme Hareketi
Cisim sabit bir nokta veya eksen çevresinde dönüyorsa bu
harekete dönme hareketi denir.
Dişliler, musluk ve pencerenin açılıp kapanması dönme

Sabah doğudan doğan Güneş, yükselir ve akşam batıdan hareketine örnektir.
batar. Binlerce yıl insanlar Güneş'in Dünya çevresinde
döndüğünü sanmıştır. Biz bugün biliyoruz ki Dünya Güneş
çevresinde dönüyor. Ama Dünyadan bakıldığında hiçte
öyle görünmüyor:)
Sabah sizi okula getiren servisi düşünelim şimdi. ''Ben
okula servisle gitmiyorum'' diyenler de otobüse veya trene
bindikleri bir zamanı düşünsünler.
Oturduğumuz koltuk veya aracın içindeki eşyalar here-
ketli mi desem, hemen ''hayır aynı yerde duruyor'' deriz.
Fakat bu soruyu aracın önünden geçip gittiği dışarıdaki
birine sorsak tabiki hareketli diyecektir. Araç hangi hızla
gidiyorsa içindekileri de aynı şekilde hareket ediyor olarak
görecektir.
Titreşim Hareketi
Anlattıklarımızdan şöyle bir sonuç çıkıyor: Hareket, göz-
İki nokta arasında yapılan sürekli gidip gelme hareketi
lemleyen kişiye, daha doğrusu gözlem yapanın hareket
(buna salınım da denir) titreşim hareketi olarak isimlendiri-
durumuna bağlıdır.
lir. Bellirli bir zaman aralığında hareket tekrarlanır.
Bu önemli durumu fizikçi amcalar referans noktası olarak
Sallanan bir salıncak, saat sarkacı, gitar telinin hareketi
isimlendirmişler. Bir cismin durumu farklı referans noktala-
titreşim hareketidir.
rından farklı şekillerde yorumlanabilir.
Bir cisim bu hareketlerden yalnız birini yapmak zorunda
Bir referans noktasına göre hareket eden bir cisim, başka
değildir. Birden fazla hareket çeşitini de beraber yapabilir.
bir referans noktasına göre duruyor, hatta ters yönde ha-
reket ediyor olabilir. Duvarda asılı duran saatin akrep ve yelkovanı dönme ha-
reketi yaparken, saat duvardan aşağı düşerse öteleme
Buna da harekette görecelik demişler.
hareketi yapmış olur.
Konunun sonunda kısaca bağıl hareketten bahsedeceğiz.
Hareketli bir bisikletin tekeri veya yerde yuvarlanarak iler-
Bağıl hareket ÖSYM nin eskiden beri çok sevdiği ve soru
leyen bir basketbol topu, dönme ve öteleme hareketlerini
sorduğu bir konudur.
beraber yapar. Buna yuvarlanma hareketi denir.
69
3. ÜNİTE Bİr Boyutta Hareket
→
xL = –2m L nin konumu
→
xR = +2m R nin konumu
→
Buraya kadar anlattığımız kısımdan kesinlikle aklınız- xS = +3m S nin konumu
da kalması gerekenler,
Hareketin göreceli olduğu. Aynı hareketin farklı refe-
rans noktasına göre değişik yorumlanabileceği.
→
Öteleme, dönme ve titreşim gibi farklı hareket şekil- Yerdeğiştirme (D x) : Cismin son konumu ile ilk konumu
lerinin olduğu. arasındaki uzaklıktır. Konumdaki değişimdir ve bu değişim
konum gibi vektöreldir. Birimi de yine metredir.
İlk konumdan son konuma çizilen vektör olarak gösterilir.

Cisimlerin hareketleri sırasında bulundukları noktaları
birleştirdiğimizde ortaya çıkan şekle yörünge denir. Yer Değiştirme = Son Konum - İlk Konum
Hareketler yörüngelerine göre de isimlendirilir. Doğru-
sal, çembersel zig-zag hareketi gibi.
→ → →
∆ x = xson – x ilk
Genel olarak hareketten bahsettikten sonra, tanım yap-

mak ve hareket konusunu incelemek için öncelikle bazı
kavramları iyi anlamamız lazım.
Öncelikle hareket konusu ve başka konularda da karşımı-

K L M O P R S
za çıkacak bu kavramlardan bazıları; konum, yerdeğiştir- _x +x
me, sürat, hız ve ivme. -4 -3 -2 -1 0 1 2 3
Aslında çok basit olan bu kavramları iyi bilmek diikkat ha-

talarımızı azaltacaktır. Fiziğin dili günlük hayattan biraz
farklı olabiliyor J
Resimdeki çocuk L noktasından P noktasına giderse yer-
değiştirmesinin ne kadar olacağını bulalım.
→
Konum ( x) : Belli bir referans noktasına (yani başlangıç
→ → →
noktasına) olan yönlü uzaklıktır. ∆ x = xson – xilk şeklinde bulunur. (+), (–) önemlidir.
→ → →
Bir yol üzerinde sayı doğrusu çizelim ve bir çocuk bu doğ- ∆ xLP = xP – xL ise,
ru üzerinde duruyor olsun. →
∆ xLP = +1 – (–2)
= +3m olur.
K L M O P R S
_x +x Bu durumda yerdeğiştirme (+) yönde 3m demektir.
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3
Sonucun (+), (–) çıkması bize hareketin yönünü göstere-
cektir.
Çocuğa nerede olduğu sorulduğunda ''O noktasından 2 m
uzaktayım'' derse doğru söylemiş olur. Ama biz yerini tam
anlayamayız. Çünkü O dan 2 m uzaklıkta iki nokta var. L
ve R noktaları. O noktasından eksi (-) yönde 2 m uzakta- Alınan Yol : Adı üzerinde cismin hareketi sırasında aldı-
yım derse L de olduğunu anlarız. ğı yoldur. Birimi metredir, skaler büyüklüktür. Yani yönü
yoktur.
İşte bu yüzden konum yönlü bir uzaklıktır. Yönü olan bü- Evden çıkıp bakkala giden, oradanda tekrar eve dönen bir
yüklüklere fizikte vektörel büyüklük diyorduk. Konum vek- kişi, bu yol boyunca 300 m yürümüş olsun. Bu 300 metre
törel büyüklüktür, birimi de metre dir. aldığı yoldur, yerdeğiştirmesi ise 0 (sıfır) dır. Çünkü başla-
dığı noktaya geri dönmüştür. İlk ve son konum aynı olduğu
Şimdi şekildeki sayı doğrusu üzerinde bulunan L, R ve S için yerdeğiştirme sıfır olur.
noktalarının konumlarını yazalım.
70
Bİr Boyutta Hareket 3. ÜNİTE
Yerdeğiştirmeyi günlük hayattaki alınan yolla karıştır- Ancak yerdeğiştirmesi A ve B noktaları arasındaki en kısa
mamamız lazım. Yerdeğiştirme için ilk ve son noktayı yol yani kırmızı çizginin uzunluğu kadardır. Bu ise yaklaşık
bilmek yeterlidir. 300 m dir.
Örnek 1
K den L ye giden bir hare-
ketli 1, 2, 3 yollarının hangi-
sinden gitmiş olursa olsun
yerdeğiştirmesi aynıdır. Aldı-
ğı yollar farklı olabilir.
Yerdeğiştirme ilk ve son konum arasındaki en kısa yoldur.

Şekilde 2. yolun uzunluğu kadardır.
Sorularda hemen ilk ve son konumu işaretleyin.
Çembersel bir yolda 1 tam tur atan bir hareketli baş

ladığı noktaya döndüğünde çemberin çevresi kadar yol Şekilde A noktasından harekete başlayan Ali, kırmızı çiz-
almıştır. Fakat yerdeğiştirmesi sıfırdır. giyle gösterilen ABCD yolunu izleyerek D noktasına geli-
yor. K noktasından harekete başlayan Kamil ise KLM yo-
lunu izleyerek M noktasına geliyor.
x = 2πr (aldığı yol) Buna göre, Ali ve Kamil'in aldıkları yollar ve yerdeğiş-
→
∆ x = 0 (yerdeğiştirme) tirmeleri kaç metredir?
Çözüm 1
Ali'nin, A dan B ye 3 kare, B den C ye 4 kare, C den D ye

Bir örnekte harita üzerinden verelim. de 3 kare yol aldığı şekilde görülüyür.
Şeklin altında da her bir karenin 1 m olduğu yazdığına

göre; Ali'nin aldığı yol 3 + 4 + 3 = 10 m dir.
Aynı şekilde Kamil de K den L ye 4 m L den M ye de 3 m

yol almış. Toplamda bu da 7 m yapar.
Yerdeğiştirme ise vektörel bir büyüklüktür. Büyüklüğü ise,

ilk konum ile son konum arasındaki en kısa mesafedir.
Şekilde görüldüğü gibi A-D arası en kısa mesafe siyah

Haritada A ve B noktaları arasındaki uzaklık 1200 m dir. okla gösterilen ve 4 m uzunluğunda olan çizgidir.
A noktasından çıkıp B noktasındaki okula mavi renkli yol- Bu siyah renkli ok, Ali nin yerdeğiştirme vektörüdür. Bü-
dan giden çocuk 1200 metre yol yürümüş olur. yüklüğüde 4 m dir.
71
Kamil’in yerdeğiştirme vektörü de K den M ye kadar olan Koşucunın süratini 5 m/s bulduk.
siyah vektördür. Bu uzunluk şekilden hemen görülmediği
Hız ise, birim zamandaki yerdeğiştirmedir.
için birazcık geometri kullanıcaz J
Yine v harfiyle gösterilir ama üzerinde vektörel olduğunu
Pisagor teoremini biliyorsunuz diye tahmin ediyorum  →
gösteren ok bulunur ( v ).
Dik kenarların kareleri toplamı hipotenüsün karesine eşitti
Birimi süratle aynı yani metre/saniye (m/s) dir.
ya işte o teorem.
→
∆x
Hız = Yerdeğiştirme
→
|KL|2 + |LM|2 = |KM|2 KL arası 4 m, LM arası 3 m ise, v=
Zaman ∆t
|KM|2 = 42 + 32
Şimdi önceki soruda süratini bulduğumuz koşucunun hızı-
|KM|2 = 16 + 9
nı hesaplayalım,
|KM|2 = 25 KM = 5 m bulunur.
Kamil'in yerdeğiştirmesi de 5 m olmuş. Yerdeğiştirme hareketlinin son konumu ile ilk konumunun
→ → →
farkıydı. ∆ x = xson – xilk
Hız ve Sürat ( V ) Çember üzerinde başladığı noktaya gelen koşucunun yer-
→
Konum anlık bir değerdir. Belli bir anda cisimin bulunduğu değiştirmesi ∆ x = 0 dır. Bu durumda hızı da sıfır olur.
yeri gösterir. Yerdeğiştirme ve alınan yol ise belli bir zaman
aralığında gerçekleşir.
Yani bize göre Sürat = 5 m/s ama Hız = 0 dır.
Yerdeğiştirmeyle beraber bu değişikliğin süresi de önem-
lidir. Hareketi daha iyi tanımlamak için işin içine zaman da Aman hızla sürati karıştırmayalım! Sürat skaler, hız vek-
girince, hız ve sürat kavramları ortaya çıkar. törel büyüklüktür.
Hız ve sürat kavramlarını günlük hayatta sürekli kullanırız. Bir noktadan harekete başlayan cismin sürati ve geçen
Birbirinin yerine aynı anlamdaymış gibi kullanılan bu iki süre bilgisiyle aldığı yol bulunabilir, ama cismin son bu-
kavram aslında farklıdır. lunduğu noktayı bilemeyiz.
Sürat birim zamanda alınan yol için kullanılır.

Örnek 2
''v'' ile gösterilir. Yolu metre (m) , süreyi saniye (s) aldığı-
mızda sürat birimi metre/saniye (m/s) olur. İstanbul’dan Çanakkale’ye giden bir araç karayoluyla 500
km yolu 8 saatte alıyor.
Bu süre sonunda aracın yerdeğiştirmesi 250 km oldu-
Alınan Yol x ğuna göre, aracın sürati kaç km/saat tir?
Sürat = V=
Zaman t
Çözüm 2
“Bildiğimiz hız işte!” demeden dinleyin. Sonra üzülürsünüz :)
Aslında bu soru gayet basit ama yanlış yapan o kadar çok
Çembersel pistte koşan bir
oluyor ki şaşarsınız Bu soruda biraz da dikkat ölçülüyor.
koşucu A noktasından baş-
layıp tekrar A noktasına ka- Sürat; alınan yolun geçen süreye oranıydı.
dar bir dakikada bir tur atı-
Alınan Yol
yor. Sürat =
Zaman
Bu koşucunun süratini bu-
Soruda iki mesafe bilgisi var birisi 500 km, diğeri 250 km
lalım.
İşte burada yanlış yapanlar 250 km yi kullananlar.
Aracın yerdeğiştirmesi 250 km yani İstanbul Çanakkale

Çemberin çevresi = Yol = 2.π.r = 2.3.50 = 300 m
arası kuş uçuşu mesafe (Tabi kuşun sağa sola sapmadığı-
Süremiz 1 dakika = 60 saniye ise, nı varsayıyoruz.) Araç karayolundan gittiği için dolanarak
500 km yol almış. Bu durumda:
Alınan Yol 300
Sürat = V= = 5 m/s
Geçen Süre 60 500
Sürat = = 62,5 km/saat
8
72
Örnek 3 Örnek 4
Bir turist taksiye binerek Üsküdar’dan Eminönü’ne 17 km A noktasından B noktasına hareket eden bir araç yolun ilk
yol alarak 30 dakikada ulaşıyor. yarısını 40 km/saat, ikinci yarısını 60 km/saat hızla alıyor.
Turistin hareket boyunca yerdeğiştirmesi 3 km oldu-

ğuna göre, taksinin hız büyüklüğü kaç km/saat tir?
Buna göre, aracın ortalama hızı kaçtır?

Çözüm 3
Bu soru da bir önceki sorunun neredeyse aynısı.

Çözüm 4
Ama burada sürati değil, hızı sormuş. Yani dikkat etmemiz
gereken şey; alınan yolla değil, yerdeğiştirmeyle işlem ya- 40 + 60
Sakın = 50 km/saat demeyin! Çünkü değil.
pacağımız. Turistimiz 17 km yol gitti, ama boğazın karşısı- 2
na geçtiği için yerdeğiştirme 3 km.
Çözümü dikkatli inceleyin. Yolun yarısına x diyelim.
Vapurla geçseydi hem daha az para verirdi hem de man-
zaranın keyfini çıkarırdı J
Önemli birşey daha. Hızı km/saat cinsinden bulmak için

dakika olarak verilen süreyi saate çevirmeliyiz.
1 saat 60 dakika olduğuna göre 30 dakika 0,5 saat yapar.

→
→ ∆x v
v=
∆t
→ 3
v= v = 6 km/saat bulunur. v
0,5
Ortalama Hız ve Ortalama Sürat

v
Ortalama hız; yine aynı şekilde yerdeğiştirmenin geçen
zamana oranıdır. Ortalama hız ifadesi genellikle hareket
sırasında hız değişimi veya duraklamalar varken kullanılır. v
→
→ ∆x Aralıklardaki süreleri bulurken, yolu (x) o aralıktaki hıza
v= böldük. Hızın büyük olduğu aralığı daha çabuk alacağı için
∆t
de hızın 60 olduğu aralık için 2t, 40 olduğu aralık için de 3t
Hız düzgün değişiyorsa ortalama hızı: diye değer verdik.
vilk+ vson
vort= 2 Bu süreler formülde yazılarak aşağıdaki gibi de çözülebilir.
formülüyle hesaplayabiliriz. x+x = 2x 2x 2.120

vort= = =
x x 3x 2x 5x 5
+ +
40 60 120 120 120
Bu formül hayat kurtarır. İleride kıymetini anlayacaksınız. (3) (2)
İşlerimizi çok kolaylaştıracak :)
Hareketli bir cismin aldığı yolun geçen zamana oranına, Buradan da vort= 48 km/saat bulunur.
ortalama sürat denir.
Hangi şekilde yapmak size kolay geliyorsa onu seçebilir-
Skaler büyüklük olan sürat, yön bilgisi içermez.
siniz.
Alınan Yol Sonuç, işlem hatası yapmazsanız değişmez:)
Ortalama Sürat =
Geçen Süre
73
Anlık Hız ve Anlık Sürat 5

Çözüm
Ortalama değerler bize genel bir bilgi verir. Hareketi süresi
içinde cismin hızında veya süratindeki değişimleri anlat- Öncelikle size çok önemli bir noktadan, fizikte sıklıkla yapı-
maz. lan bir hatadan bahsedelim. Farklı birimlerdeki büyüklük-
lerle işlem yapılamaz. Yapılırsa sonuç yanlış olur.
Örneğin evden okula giderken servis aracı bazen trafikte
yavaşlar, ışıklarda durur, bazen de hızlanır. Sorumuzda hız sınırı km/saat cinsinden verilmiş. Tünel
uzunluğu metre, süre ise dakika.
Ev ile okul arasındaki yerdeğiştirme ve alınan yol toplam
zamana bölündüğünde bulunan ortalama değer, 20 m/s Birim dönüşümleri yapıp soruyu çözmeye hazırlanalım.
bulunmuş olsun.
Hız sınırı km/saat olduğu için, tünel uzunluğunu km, süreyi
Ama araç bazen 10 m/s, bazen de 30 m/s ile hareket etmiş de saate çevirebiliriz.
olabilir. Hatta ışıklarda da durmuştu.
Ya da hız sınırını metre/saniye, süreyi de saniyeye çevi-
İşte hareketin tamamı için değil de, çok kısa zaman aralık- rebiliriz. Bu durumda hesaplanacak hız m/s cinsinden ola-
ları için hesaplanan hız ve sürate anlık hız ve anlık sürat cağı için karşılaştırma yaparken tekrar km/saat'e çevirmek
denir. gerekir.
Anlık hız hareketlinin o andaki hzını gösterir. Biz birinci yolu seçelim
1 km 1000 m olduğuna göre; 2900 m = 2,9 km
Trafikte bulunan hız uyarı levhaları ve araçlardaki hız gös- Bir saat 60 dk olduğu için; 2,5 dk = 2,5 / 60 = 0,04 saat
tergesinde yazan değerler anlık hızdır. Bu bilgilerle,
Alınan Yol
Ortalama Sürat =
Geçen Süre
2,9
Ortalama Sürat = = 72,5 km/saat
0,04
70 km/saat olan hız sınırı geçilmiş. Ama otobüsümüz

ceza almayacak:)) Çünkü hız sınırının %10 una yani 77
km/saat e kadar ceza yok J
Otoyollardaki radarları bilirsiniz. Hız sınırını aşan araçlar

bu radarlarla tespit edilerek trafik cezası kesilir. Bu radarlar
Örnek 6
o andaki hızı ölçerler. Sürücüler hız sınırının üstünde ha-
reket ederken zamanında radarı farkederse yavaşlayarak
Bir spor araba durgun halden harekete başlayıp düzgün
ceza almaktan kurtulabilir.
hızlanarak 8 s de hızını 40 m/s ye çıkarıyor.
Yakın zamanda kullanılmaya başlayan bir başka sistemle
Buna göre, aracın bu sürede aldığı yol kaç metredir?
bu uyanık sürücüler de yakalanabiliyor:))
Yol üzerinde belli aralıklara yerleştirilen kameraların plaka Çözüm 6

tanıma sistemiyle araçlar kaydediliyor ve çıkıştaki kamera
Şekil çizip olayı daha anlaşılır hale getirelim.
aracın geçiş süresini hesaplıyor.İki kamera arasında ge-
v0=0 v = 40 m/s
çen süre mesafeye bölünerek aracın ortalama sürati öl-
t =8 s
çülüyor ve limiti geçen trafik canavarlarına ceza yazılıyor.
Örnek 5 Cisim düzgün hızlandığı için ,

vilk+ vson
Uzunluğu 2900 metre olan Bolu Dağı tünelindeki hız limiti Ortalama hızını vort= 2 den hesaplayabiliriz.
70 km/saat tir. Tünele giren bir otobüs tünelden 2,5 dakika
sonra çıkıyor. 0 + 40
vort= = 20 m/s ortalama hızla 8 s yol aldı.
2
Buna göre, sürücü hız sınırını aşmış mıdır?
74
x = vort.t En temel hareket çeşiti olan Düzgün Doğrusal Hareketi

inceleyelim.
x = 20.8
x = 160 m bulunur.
Düzgün Doğrusal Hareket
Adı üzerinde doğrusal, yani bir doğru boyunca yapılan ha-
Formüllerdeki Δ (delta) ifadesi fizikte değişim demek- reketlere doğrusal hareket denir.
tir. Yani, son durum -- ilk durum.
→ Hareket sırasında hız büyüklüğü de sabit ve değişmiyor-
Δ x = Yerdeğiştirme. (Son konum - İlk konum) sa, buna düzgün doğrusal hareket denir. İvme sıfırdır.
Δt = Zaman değişimi. Geçen süre. En temel hareket şekli olan bu hareketi bir örnek üzerin-
→
Δ v = Hız değişimi. (Son hız -- İlk hız) den inceleyerek daha iyi anlayabiliriz.
→
İvme ( a) t=0 t=2 t=4 t=6 t=8
Cisimlerin hızlarındaki değişime fizikte ivme diyoruz. Daha
akademik bir tanım yapacak olursak; birim zamandaki hız
değişimine ivme denir J
K L M N P
Benim en sevdiğim tanım ise: ''İvme hızın hızıdır''. 0 5m 10m 15m 20m
→
→ ∆v
a= Şekildeki koşucu K noktasından koşarak geçmeye başla-
∆t
dığında kronometre başlatılıyor.
Koşucu K, L, M, N, P noktalarındayken kronometrede oku-
İvmenin birimi (m/s2) dir.
nan değerler saniye olarak şekildeki gibi oluyor.
İvme bir cismin hızının nasıl değiştiğini gösterir.
Örneğin a = 10 m/s2 ise, cismin hızı 10 ar 10 ar artacak Şimdi bu değerleri bir çizelgede gösterip sonra da bu de-
ya da azalacaktır. ğerleri kullanarak bir grafik çizelim.
Yerçekimi ivmesi g = 10 m/s2 olduğu için yere düşmekte

K L M N P
olan bir cismin hızı her saniye 10 m/s kadar artar.
Konum (m) 0 5 10 15 20
Yukarı doğru atılan cismin hızı ise her saniye 10 m/s azalır.
Zaman (s) 0 2 4 6 8
Hızlanan ve yavaşlayan hareketi incelerken ivmeden tek-
rar bahsedicez. Şimdilik ne olduğu bilelim yeter.
Fizikte grafikler çok önemlidir.
Grafikleri iyi öğrenirsek birçok soruyu daha iyi anlayıp ko-
Doğrusal Hareket (Bİr boyutta Hareket)
layca çözebilirsiniz.
Konum (m)
20
15
10
Zaman (s)
0 2 4 6 8
Hareketlinin farklı zamanlarda bulunduğu noktaların bir- Konum- zaman (x-t) grafiğinde grafiğin eğimi (dikliği) bize
leştirilmesiye oluşan şekile yörünge denir. Hareket türleri hızın büyüklüğünü gösterir.
isimlendirirken, yörüngelerine göre de isimlendirilir. Doğru- Burada çıkan grafiğin doğrusal olması bize hız değerinin
sal hareket, çembersel hareket gibi. değişmediğini gösterir. Eğimi yani dikliği değişmiyor.
75
Grafikte de açıkça görüldüğü gibi eşit zaman aralıklarında- Bu şekilde belli zaman aralıklarındaki yerdeğiştirmeler
ki yerdeğiştirmeler de eşit oluyor. Hareketli her 2 s de 5 m grafik yardımıyla hesaplanabilir. Zaman ekseni ile hız çiz-
yerdeğiştirme yapmış. gisi arasındaki alan, yerdeğiştirmeyi verir.
→
→ Dx Burada şu çok önemli !
v=
t Yerdeğiştirme ve alınan yol kavramlarının günlük hayat-
ta aynı şeymiş gibi kullanıldığından bahsetmiştik. Fizikte
→ 5 buna çok dikkat etmek gerekiyor.
v= = 2,5 m/s oluyor.
2
Grafikten bulunan alan yolu değil, yerdeğiştirmeyi ve-
Bu her aralık için aynı çıkacaktır. rir. Yukarıdaki örnekteki hareketli doğru boyunca ve tek
yönde hareket ettiği için yerdeğiştirme ve alınan yol ay-
Şimdi de hareketlinin hız-zaman grafiğini çizelim.
nıdır.
Zaman Aralığı (s) 0-2 2-4 4-6 6-8
Ama bazen grafiklerde hız çizgimiz zaman ekseninin al-
Hız (m/s) 2,5 2,5 2,5 2,5
tında olacak.
Tablodaki değerleri grafiğimizde yerleştirirsek; Yani (-) hız kavramı var. Hızın (-) olması ters yönde hare-
ket demektir. Doğrusal bir yolda hareketli yön değiştirirse
Hız (m/s) alınan yol ve yerdeğiştirme eşit olmaz.
Vektörel büyüklüklerde (+) ve (-) işaretleri; yön anlamı-

na gelir. Hızı +10 m/s olan araç, -10 m/s olan araçtan
2,5
hızlı değildir. Ters yönlerde aynı hız büyüklüğü ile hare-
ket ettiklerini gösterir.
Bunu bir örnek üzerinde daha iyi anlayacaksınız.

Zaman (s)
0 2 4 6 8
Örnek 7
Aşağıda konum-zaman grafiği verilen hareketlinin 0-20 ve
Hız - zaman grafiğinden de hız değerinin sabit olduğu gö-
20-30 s aralıklarındaki hız değerlerini hesaplayarak,
rülüyor.
hız-zaman grafiğini çizelim;
Sabit hızlı harekette hareketlinin yerdeğiştirmesini hesap-
lamak gayet kolaydır. Günlük hayatta sürekli yaptığımız
Konum (m)
işlem aslında. Dört işlem bilen herkes bunu zaten yapıyor.
50
İnanmazsanız sorun birisine J
100 km/saat hızla giden otobüs 3 saatte kaç km yol alır?

Bu soruya hayatında fizik dersi görmemiş olanlar bile ce- β
20
vap verebilir J
α
Zaman (s)
Ne yapıyoruz bulmak için; saatte aldığı yol olan 100 km yi 0 20 30
3 saatle çarpıyoruz.
Yerdeğiştirme = Hız.Geçen zaman

Çözüm 7
→ → Grafik okumak çok önemli demiştik. Gelin bu grafik bize ne

D x = v . Dt
anlatıyor beraber inceleyelim.
İlk yapılacak şey grafiğin ne grafiği olduğuna bakmak.

Konum - zaman grafiğini hız - zaman grafiği sanıp yanlış
Burada yaptığımız işlem aslında hız - zaman grafiği altın-
yapan o kadar öğrenci gördüm ki şaşırırsınız.
daki alanı hesaplamak.
Grafik iki parçadan oluşuyor. 0-20 s ve 20-30 s aralıkların-
Grafiğin bir ekseni hız, diğer ekseni zaman olduğu için çar-
pımları, yani alttaki alan yerdeğiştirme bağıntısıyla aynıdır. da iki doğru parçası var.
76
0-20 s aralığında konum 0 dan 50 m ye gelmiş. Gelelim sorumuzaaa;

20.s de konumu +50 m. 0-20 s aralığı için, grafikte sarı ile gösterdiğimiz üçgeni kul-
lanıcaz ve α açısının tanjantını hesaplıycaz.
0-30 s aralığında ise konum 50 m den 20 m ye gelmiş.
Grafikten karşı kenarın 50m, komşu kenarın 20 s olduğu
30.s de konumu +20 m. görünüyor. Eğimin işareti burada (+) olmalı. Grafik yükseliyor.
20.s den sonra hareketlinin yön değiştirdiğini şekle ba- Karşı 50

tan α= = = +2,5 m/s
karak görebilirsiniz. 0-20 s aralığında yukarı yönde gi- Komşu 20
diş var. 20.s den sonra ise grafik aşağı doğru hareket
ediyor. 20-30 s aralığı içinse, grafikte yeşil ile gösterdiğimiz üçge-
ni kullanıcaz ve β açısının tanjantını hesaplıycaz.
Şimdi aralıklardaki hız değerlerini hesaplayalım.
Grafikten baktığımızda karşı kenar 50 - 20 = 30 m, komşu
kenar ise 30 - 20 = 10 s olduğu görünüyor. Eğimin bura-
Konum - zaman grafiğinde eğim bize hızı veriyordu.
daki işareti ise (-) olmalı. Grafik alçalıyor.
Eğim, grafiklerde çok işimize yarayacağı için biraz eğim- Karşı 30
den bahsedip sonra sorumuza dönücez. tan β= = = -3 m/s
Komşu 10
8. Sınıfta matematik dersinde eğim anlatılmıştı. Siz hatırlı- Hız büyüklüklerini +2,5m/s ve -3 m/s olarak bulduk. Yani
yorsunuzdur ama ben yine de tekrar edeyim J hareketli 0-20 s aralığında (+) yönde 2,5 m/s hızla gittikten
Eğim, dikliğin ölçüsüdür ve doğrunun x ekseninin pozitif sonra, 20-30 s aralığında da (-) yönde 3m/s hızla hareket
yönüyle yaptığı açının tanjantıdır. etmiştir.
Sayı doğrusu üzerinden konuşursak; 50 m sağa, sonra 30

Şekildeki üçgende eğimi yazalım
m sola hareket etmiş.
Karşı Hızları bir de formül kullanarak bulalım isterseniz.
Eğim = tan α=
Komşu
Karşı
0 - 20 s aralığı için:
Biz x ekseninin pozitif yönüyle → → → →
∆ x = xson – xilk ∆ x = 50 - 0 = 50m
falan uğraşmıycaz. Üçgen üze-
α rinden eğimi bulursak hız büyük- ∆t = 20 s (grafikte görünüyor)
Komşu
lüğünü de bulmuş oluruz.
→
Yine 8. sınıftan hatırlıyorsunuzdur J Eğim geniş açılar için → ∆x 50
v= = = 2,5 m/s
negatif olurdu. Konum-zaman grafiğinde eğim hızı verdiği ∆t 20
için eğimin negatif olması hızın da negatif olması demektir.
Yani hareketlinin (-) yönde gitmesi. 20 - 30 s aralığı için:
→ → → →
Eğimin (+) mı yoksa (-) mi olduğunu görmek aslında çok ∆ x = xson – xilk ∆ x = 20 - 50 = -30m
kolay. Grafiğimiz yukarı yönde gidiyorsa (sağa yatıksa)
∆t = 10 s
eğim pozitif, aşağı yönde gidiyorsa (sola yatıksa) eğim ne-
gatiftir. Hepsi bu kadar.
→
→ ∆x -30
Kafası karışanlar soruyu çözerken daha iyi anlayacak. Pa- v= = = - 3 m/s
∆t 10
nik yapmayın J
Şimdi dikkatinizi çekeceğim noktaya gelelim.

Konum (m)
Bu hareketlinin 30 s boyunca;
50
Aldığı yol = 50 + 30 = 80m dir.
Yerdeğiştirmesi ise Dx = 50 - 30 = 20m dir.

β
20 Alınan yol her zaman yerdeğiştirmeye eşit olmaz.
Yerdeğiştirme hesaplanırken yöne dikkat etmek
α gerekir.
Zaman (s)
0 20 30
77
Şimdi bu verileri kullanarak hız - zaman grafiği çizelim. 8

Örnek
Bulduğumuz hız değerlerini yerleştirince elde edeceğimiz Şekilde hız - zaman grafiği verilen hareketi yorumlayarak,
grafik aşağıdaki gibi olacaktır. konum zaman grafiğini çizelim.
Hız (m/s)
Hız (m/s)
40
2,5
20
0 Zaman (s) 0 Zaman (s)

10 20 30 2 4 6
-3 -30
Hız - zaman grafiğinde alanın yerdeğiştirmeyi verdiğini

söylemiştik. Bunu çizdiğimiz grafik üzerinde gösterip, söy- Çözüm 8
lediğimizin de ıspatını yapmış olalım.
Grafiği incelediğimizde, hareketlinin 0 - 2 s aralığında sabit
40 m/s hızla hareket ettiği görülüyor.
Hız (m/s) Bu aralık için, hız çizgisi ve zaman ekseni arasındaki alan
yerdeğiştirmeyi verecektir.
2,5 Hesaplandığında bu alan 80 m bulunur. Hesabı siz de
Alan = 2,5.20
→ yapabilirsiniz. Göstermeye gerek yok sanırım J
∆ x = 50m
Hareketli 0 - 2 s aralığında + yönde 80 m yerdeğiştirmiştir.
0 Zaman (s)
10 20 30
Alan= -3.10
→ 2 - 4 s aralığında hız yine sabit ve 20 m/s olduğu için yer-
∆ x= -30m
değiştirme (alttaki alandan) 40 m dir.
-3
4 - 6 s aralığında ise hız çizgimizin zaman ekseninin altın-
da olması hareketlinin (-) yönde gittiğini gösterir.
Zaten hız değeri de sabit ve - 30 m/s dir.

Şeklin üzerindeki işlemlerden görüldüğü gibi, 0 - 20s ara-
lığındaki yerdeğiştirme grafik ve zaman ekseni arasındaki Bu durumda 4 - 6 s aralığındaki yerdeğiştirme için alanı
alan kadardır. hesaplarsak, - 30.2 = - 60 m bulunur.
0 - 20 s aralığında:
→ → Özetle hareketli önce (+) yönde 80m ve 40 m, daha sonra
Alan = D x = v.Dt
→ (-) yönde 60 m yerdeğiştirmiştir.
D x = 2,5.20 = 50m
Hareketlinin 6 s boyunca aldığı yol;
20 - 30 s aralığında:
→ → 80 + 40 + 60 = 180 m dir. Alınan yolda yön önemli değildi.
Alan = D x = v.Dt
→ Aynı zaman aralığı için yerdeğiştirme ise;
D x = -3.10 = -30 m
80 + 40 - 60 = 60 m bulunur. Yine söyleyelim J
0 - 30 s aralığındaki toplam yerdeğiştirme ise:
→ Yerdeğiştirmede yön çok önemlidir.
D x = 50 - 30
→ Şimdi bu değerlerle konum - zaman grafiği çizelim.
D x = 20 m dir.
Yerdeğiştirmeler:
Hız - zaman grafiğinden konum - zaman grafiğine geçişle
ilgili hemen bir örnek daha çözelim. 0 - 2 s arasında 80 m
78
2 - 4 s arasında 40m bulduğumuzda hızları da bulmuş olacağız.
4 - 6 s arasında -60m v1 hızı; tgα
v2 hızı; tgβ dır.

Konum (m)
20
120 v1 = = 10 m/s 2s’de 20 m yerdeğiştirmiş
2
100
10
v2 = = 2,5 m/s 4s’de 10 m yerdeğiştirmiş
80 4
v1 10
60 = = 4 olur.
v2 2,5
40
20 Örnek 10
Zaman (s) Hız - zaman grafiği şekildeki gibi olan bir hareket-
0 2 4 6
li t = 0 anında başlangıç noktasında olduğuna göre,
hareketlinin 2. ve 6. s’de başlangıç noktasına uzaklığı
Örnek 9 nedir?
Konum – zaman grafiği şekildeki gibi olan K hareket

lisinin 0 - 2 ve 2 - 6 saniyeler arasındaki hızları v1 ve v2
v1
ise, oranı kaçtır?
v2
Konum (m)
30
20 Çözüm 10
v
10
Zaman (s) x
0 2 4 6
Çözüm 9 Hız - zaman grafiği altındaki alanlar yerdeğiştirmeyi verir.

→ →
0 - 2 arasında ∆ x1, 2 - 6 arasında ∆ x2 kadar yerdeğiştirmiş.
→
Konum (m) ∆ x1 = 20.2 = 40 m
→
30 ∆ x2 = –5.4 = –20 m
10m
Yani hareketli önce (+) yönde 40 m sonra da (–) yönde 20
20 β
m yol almış.
4s
t = 0 anında konum 0 ise; 2.s de 40 m, 6.s de ise
10 20m 40 – 20 = 20 m olur.
α Zaman (s) Tekrar edelim. Grafikten bulunan alanlar hareketlinin

0 2 4 6 nerede olduğunu (konumu) göstermez; yerdeğiştirme-
2s
yi gösterir.
x– t grafiğinde eğim hızı veriyordu. Şekildeki üçgenlerde 0 - 2 arasında +40 m yerdeğiştirme var.
kenar uzunlukları görünüyor. Bunları kullanarak eğimleri
79
t = 0 anında konumu +5 m olsaydı; Fakat şöyle de düşünebiliriz.
t = 2. s de konum 5 + 40 = +45 m olurdu. K nin hızı 30 m/s, L nin hızı 10 m/s

Yani 1 saniyede K hareketlisi L ye 20 m yaklaşacaktır. Ara-
daki 100 m yol farkını, her saniye 20 m yaklaşarak 5 s de
kapatır ve yan yana gelirler.
Burada şu genellemeyi yapabiliriz.
Aradaki Yol Farkı = Hız Farkı x Zaman

t = 0 anında konumu –50 m olsaydı;
v v
t = 2. s de konum –50 + 40 = –10 m olurdu.
Aynı yönde giden araçların karşılaşma süresi için:
x = ( vK - vL).t
100 = (30 - 10).t 100 = 20.t buradan, t = 5 s

Örnek 11
Örnek 12
v v
Aynı doğrusal yolda şekildeki konumlardan vK = 30 m/s

ve vL = 10 m/s hızlarla harekete başlayan K, L araçları K ve L hareketlileri aynı doğrusal yolda şekildeki ko
kaç s sonra yan yana gelir? numlardan birbirlerine doğru vK =30 m/s ve vL=10 m/s hız-
larla harekete başlıyorlar.
Buna göre, araçlar kaç s sonra karşılaşır?
Çözüm 11 Çözüm 12
xK = vK.t ] xK = 30.t

Şekli incelersek L hareketlisi d yolunu alırken K hareketli- xL = vL.t ] xL = 10.t

si (100 + d ) yolunu alacaktır. (Süre ikisi için de aynı)
xK + xL = 80 m dir.
d = vL.t L’nin hızını yerine yazarsak 30t + 10t = 80

d = 10.t
40t = 80 ] t = 2 s dir.
100 + d = vK.t K’nin hızını yerine yazarsak
100 + d = 30.t Yine aynı mantıkla cisimler birbirine her saniye
100 + 10t = 30t İki bağıntıyı eşitlersek. (30+10) = 40 m yaklaşırlarsa;
100 = 20t 80 m yolu toplamda 2 s de alırlar.
t = 5 s bulunur.
Zıt yönde karşılıklı giden araçların karşılaşma süresi için:
x = (vK + vL).t
80 = (30 + 10).t 80 = 40.t buradan, t = 2 s
Bu çözüm doğru ve klasik bir çözümdür.
80
Aradaki uzaklık 160 m olduğu için bu farkı kapatması da

Örnek 13
x 160
t= = = 16 s sürecektir.
v 10
Şimdi çözüme başlarken söylediğimiz gibi, aralarındaki

uzaklığı bulmaya gerek var mıydı? sorusuna gelelim.
Doğrusal bir yolda şekildeki konumlarda bulunan K ve L
Cevap: Gerek yoktu !
araçları birbirlerine doğru sırasıyla, 25 m/s ve 15 m/s sabit
hızlarla hareket ettiklerinde 4 s sonra karşılaşıyorlar. Soruya hep beraber bir daha bakıyoruz.
Buna göre, araçlar ilk konumlarından aynı yönde hare-

ket etselerdi kaç saniye sonra karşılaşırlardı?
Karşılıklı olarak hareket ettiklerinde 4 s de karşılaşıyorlar-
mış. Aynı yönde gitseler kaç s de karşılaşırlarmış....
Çözüm 13 Bize karşılaştıkları yeri veya başka birşey sormuş mu?
Hayır.
Aslında önceki sorulardan çok farkı olmayan bir soru. Zıt yönde (karşılıklı) hareket ettiklerinde her saniye ikisinin
Araçlar arası uzaklık başta verilmeyip bizim bulmamız is- aldıkları yolların toplamı kadar yaklaşacaklar.
tenmiş.
Aynı yönde gittiklerinde ise ikisinin aldığı yolların farkı ka-
Yoksa istenmemiş mi :)) dar yaklaşacaklar.
Biz yine aradaki uzaklığı bularak klasik çözümümüzü ya-
palım. Soruda söylendiği gibi 4 s boyunca aldıkları yolla-
rın sonunda karşılaştıklarına göre, aralarındaki uzaklık bu Yani zıt yönde giderlerken hızlarının toplamı kadar, aynı
yolların toplamı kadardır. 4 s de alacakları yolları hızlarını yönde giderken de her saniye hızlarının farkı kadar arala-
süreyle çarparak bulabiliriz. rındaki uzaklık değişiyor.
xK = 25.4 = 100 m İki durumda da aradaki aynı mesafeyi kapatacaklarından,

bu mesafenin ne olduğu bizi ilgilendirmiyor.
xL = 15.4 = 60 m
vK + vL = 40 m/s
vK - vL = 10 m/s
İlk durumdaki hız ikinci durumun 4 katı olduğu için, ikinci

100m 60m durumdaki süre de ilk sürenin 4 katı olmalıdır.
Araçlar arası uzaklığın 160 m olduğunu bulduk. Yani hızları toplamıyla yaklaştıklarında süre 4 s ise, hızları
Şimdi soruda ki gibi aynı yönde hareket etselerdi kaç s de farkıyla yaklaştıklarında bunun 4 katı yani:
karşılaşırlardı onu bulalım. 4.4 = 16 s olacaktır.
Aynı yön derken sağa mı sola mı olduğunu söylememiş.
Ama karşılaşmaları için hızı büyük olanın arkada olması
gerektiğini biz düşünebiliyoruz değil mi :)) Hepsi bu kadar işte :)
İlk çözüm olmaz mı?
Olmaz olur mu hiç.
O çözüm bir klasik:))
Sorunun bundan sonraki kısmı 5. sorudaki gibi. Ama bu sorularla sadece yazılılarda karşılaşmayacaksı-
nız. YGS ve LYS de zaman sınırlı olduğundan uzun yollar-
Biz bundan sonrasını klasik yöntemle değil de bizim yön- dan çözmek biraz sorun olabiliyor.
temle çözerek fazla uzatmayalım.
Ayrıca unutmayın, ne kadar çok işlem varsa, işlem hatası
K nin hızı L den fazla olduğu için her saniye L ye hız fark- ihtimali de o kadar artar.
ları kadar yaklaşacaktır. Hızları farkı;
25 - 15 = 10 m/s
81
Sollama Problemleri
Örnek 14

vX vY vX Doğrusal bir yolda vK, vL hızlarıyla hareket eden K, L araç-
vY
larının boyları d kadardır.
LX LX K, L araçları 2d uzunluğundaki köprü önünde şekildeki

LY LY konumda olup köprüyü aynı anda tamamen geçiyorlar.
X aracının Y aracını geçmeye başladığı an, X’in ön ucu-

nun Y’nin arka uç hizasına geldiği andır. X, Y yi sollarken vK
K
kendi boyu ve Y nin boyunu geçmelidir. Geçeceği hız ise
hızları farkıdır. Geçme süresi: d
LX + L Y Boyları toplamı L vL
tgeçme= dir. Yani
vX -- v Y Hızları farkı Köprü
d
2d
vK
vL

LX LY
LY vX
vX
vY
vY LX
Çözüm 14
Araçların ön uçları aynı hizaya geldiğinde birbirini geçme

başlar ve arka uçları yanyana gelince birbirini geçme vK
K vK K
tamamlanır.
A A'
LX + L Y d d
Boyları toplamı
tgeçme= dir. Yani dır. vL
vX + v Y Hızları tolamı vL
L L
d B Köprü B'
2d
Soruda bahsedilen köprüyü tamamen geçme durumunu

LX Ltünel yukarıdaki gibi çizelim.
Süre iki araç için de aynıdır.
vX vX
Cisimler üzerinde bir nokta seçip ilk ve son durumdaki ko-
numuna bakacağız.
tünel A noktasının aldığı yol K’nin (Şekilden takip edin)
B noktasının aldığı yol L’nin aldığı yoldur.

Aracın tüneli tamamen geçmesi, ön ucun tünele girmesiy-
Şekilden bu yollar:
le başlar ve arka ucun tünelden çıkmasıyla biter.
LX + L tünel xK = 2d + d (A noktasının aldığı yol)
tgeçme= dir.
vX xL = d + 2d + d (B noktasının aldığı yol)
xK 3d vK.t
= = buradan.
Bu soruları çözerken çizim yapmalıyız. xL 4d vL.t
Son durumu çizmek ve ilkiyle ilişki kurmak çözümü kolay-
laştırır.
vK 3
= bulunur.
Bununla ilgili bi örnek çözelim. vL 4
82
Şimdi farklı bir kaç soru tipi daha görelim. 5. saniyede başladığı noktaya uzaklık +10 m dir. + olması
Örnek 15 başladığı noktanın sağında (+) yönde (sayı doğrusu için
sağında) olduğunu gösteriyor.
Doğrusal bir yolda hareket eden aracın konum-zaman
Anlatım biraz uzun oluyor. Sonraki sorunun çözümü daha
grafiği şekildeki gibidir.
uzun :( Ama bu sizin iyiliğiniz için. Sabredip okursanız ko-
nunun mantığını daha iyi kavrayıp, başka sorularda çok
rahat edersiniz. İleride karşılaşabileceğiniz durumlardan
bahsediyorum J
Grafikli bir örnekle daha devam edelim.
Örnek 16
Doğrusal yolda hareket eden bir aracın konum-zaman

Buna göre aracın,
12
I. 3. saniyedeki konumu nedir?
8
II. 0-5 s aralığındaki yerdeğiştirmesi kaç metredir?
4
III. Araç hareketi süresince ne zaman yön değiştirmiştir?
0
Çözüm 15 -4
Konum-zaman grafiğinde konumla ilgili herşey göründüğü -8

gibidir:)
Buna göre aracın,
Hızı bu grafikten hemen göremeyiz ama hesaplayabiliriz.
I. 0-2 s ve 0-6 s aralıklarındaki yerdeğiştirmesi nedir?
I. öncülde 3. saniyedeki konumu sormuş. Yapacağımız
şey gayet basit: II. 0-2 s ve 4-6 s aralıklarındaki hızı nedir?
Grafikten 3. saniyeye gidip düşey yukarı çıkıyoruz. Konum III. Aracın 0-6 s aralığındaki ortalama sürati ve ortala-
çizgisine gelince soldaki konum değerini okuyoruz. ma hızı nedir?
Burada 30 m olduğu görünüyor.

Çözüm 16
II ve III. öncülleri beraber çözelim. Grafiğe baktığımızda, Önce grafikten aracın hareketini inceleyerek her aralık için
neler yaptığına bakalım. Bu bilgilerle de sorumuzu çözeriz
0 -1 s aralığında 20 m yol almış.
artık :)
1 - 3 s aralığında 10 m daha yol alarak 30.m ye gelmiş.
Öncelikle araç harekete 0 noktasından başlamıyor.
3 - 5 s aralığında ise 20 m yol alarak 10. metreye gelmiş.
Böyle bir zorunluluğu da yok zaten, istediği yerden başlar.
Yani araç 3.s de yön değiştirerek ters yönde 20 m yol al-
mış. Aracın yön değiştirdiği yer konum - zaman grafiğinin Başlangıçta aracımız +8 metrede.
yön değiştirdiği yerdir. Herşey göründüğü gibidir derken
Grafiğin devamında 1.s den sonra zaman eksenini kese-
bunu kastediyoruz.
rek alt kısma geçmiş. Bu sizi korkutmasın, karışık bir şey
yok. Devamına bakıyoruz. 2.s de konumu - 4 m.
Sonuçta aracın 5 s de aldığı yol 20 + 10 + 20 = 50 m dir. Bu aralıkta + 8 den sıfıra, oradanda -4 e geldiğine göre;
aldığı yol 12 m
Amaaa bize aldığı yolu değil, yerdeğiştirmeyi soruyor.
Yerdeğiştirmesi ise (-) yönde gittiği için, -12 m dir (yer de-
Yerdeğiştirme = Son konum - İlk konum
ğiştirme vektöreldi unutmayalım).
→ → →
Δ x = xson – xilk şeklinde bulunur. (+), (–) çooook önemliydi. → → →
Δ x = xson – xİlk ise,
→
Δ x = 10 - 0 = 10 m olur. →
Δ x = (- 4 ) – (+8) , Δx = - 12 m
83
2 - 4 s aralığında grafik gördüğünüz gibi yatay.

2.s den 4.s yeye kadar konum - 4 m. Yani aracımız duruyor.
İki aralıkta bulduğumuz hızlar eşit dersek yanlış yap-
4 - 6 s aralığında grafik yukarı doğru yönelmiş, yani (+)
mış oluruz. Eeeee ikisi de 6 değil mi?
yönde hareket ediyor.
Evet 6 ama, hızların biri (+) diğeri (-) olduğu için bunu
4.s de konum -4 m. 6.s de +8 m olmuş.
diyemeyiz. Doğrusu; hız büyüklükleri eşit demekti.
Bu durumda aldığı yol 12 m olur.
Şunu da unutmayın! Matematikteki gibi + 6, -- 6 dan
Yerdeğiştirme ise yine; büyük değildir. Vektörel ifadelerde (+) ve (-) işaretleri;
→ → → yön belirtir. Aynı büyüklükteki hızlarla, zıt yönlerde ha-
Δ x = xson – xİlk ten
→ →
reket ediyorlar.
Δ x = +8 - (- 4) Δ x = +12 m
(+) yönde gidiyor demiştim :) III. öncülde, 0 - 6 s aralığında ortalama sürat ve ortalama
hızı soruyor.
Doğrusal bir yolda (+) yönde hareket için, yerdeğiştir-
me ve alınan yol aynı olur. Skaler büyüklük olan sürat alınan yol kullanılarak, vektörel
olan hız ise, yerdeğiştirme kullanılarak bulunuyordu.
Alışmanız ve iyice kavramanız için incelemeyi epeyce
uzattık ama sorun değil. Yeterki öğrenelim.
Alınan Yol
Ortalama Sürat =
Geçen Süre
I. öncülde sorulan 0 - 2 s aralığındaki yerdeğiştirmeyi, Yerdeğiştirme

→ Ortalama Hız =
Δ x = - 12 m, olarak zaten bulmuştuk. 0 -6 s aralığı, yani Geçen Süre
hareketin tamamı için de bulalım.
→ → → Aracın 6 s boyunca aldığı yolu, baştaki incelemeden bul-
Δ x = xson – xİlk
duğumuz aralıklardaki aldığı yolları toplayarak bulalım.
→ →
Δ x = (+8) - (+8) den Δ x = 0 dır. 0 - 2 s arasında 12 m,
Araç 6 s sonunda başladığı noktaya geri dönmüş. 2 - 4 s aralığında 0 (duruyordu),
4 - 6 s aralığında 12 m,
Toplamda 12 + 0 + 12 = 24 m olur.
II. öncülde, 0 - 2 s ve 4 - 6 s aralıklarındaki hızları istiyor.
Öğrendik nasıl olacağını, panik yok:) 24
Ortalama Sürat = = 4 m/s bulunur.
Önceki sorularda grafikteki eğimden hızı bulmuştuk. Bura- 6
da da aynısını yapabiliriz. Hatta siz öyle yapın. Şimdi bana
Bu aralıktaki yerdeğiştirmeyi sıfır bulmuştuk. Araç 6 s son-
şekil çizdirmeyin J Benim aşağıda yapacağım da aslında →
ra başladığı noktaya geri dönmüştü. Δ x = 0
şekil çizmeden aynı şeyleri yapmak olacak.
Ortalama hız = 0 dır.
→
→ ∆x
Hız için denklemimiz v = idi.
∆t Örnek 17
Yer değiştirmeleri de baştaki incelememizde bulmuştuk. Doğrusal bir yolda sabit hızlarla hareket eden K ve L araç-
Yerine koyucaz. larının hız-zaman grafiği şekildeki gibidir.
→
0 - 2 s aralığı için, yerdeğiştirme, ∆ x = - 12 m
→
→ ∆x -12
v= = = - 6 m/s
∆t 2
→
4 - 6 s aralığı içinse, yerdeğiştirme, ∆ x = +12 m
→
→ ∆x 12
v= = = + 6 m/s
∆t 2
Buna göre, K ve L araçları t = 0 anında aynı konumda
Hızları - 6 m/s ve +6 m/s olarak bulduk. ise, 8.s de birbirlerine göre konumu nedir?
84
Çok önemli şeyler öğreneceğimiz bir soru daha çözelim.

Çözüm 17
Hız-zaman grafiğinde zaman ekseni ile grafik arasında ka-

Örnek 18
lan alan yerdeğiştirmeyi veriyordu.
Doğrusal bir yolda sabit hızlarla hareket eden K ve L araç-
I. durumda başlangıçta yan yana olduklarını belirtmiş. O
larının hız-zaman grafiği şekildeki gibidir.
halde 8 s boyunca aldıkları yolları bilirsek aradaki farkı ko-
laylıkla bulabiliriz.
Yeşil renkle gösterilen K için hız 15 m/s ise, 8 s deki yer-

değiştirmesi.
→
Δ xK= 15.8 = 120 m
Kırmızı çizgiyle gösterilen L için hız 10 m/s, süre yine 8 s.

→
Δ xL= 10.8 = 80 m bulunur.
Buna göre,
K aracı L den 120 - 80 = 40 m fazla yol aldığı için, L aracı

Buna göre, 10. saniyede araçlar arasındaki uzaklık
K nin 40 m gerisinde başlangıç noktasından 80 m uzaklık-
kaç m dir?
tadır diyebiliriz.
Bu şekildeki hız-zaman grafiği sorularında araçlar arası

Çözüm 18
uzaklıkları bulmak için ikinci bir yol olarak araçların grafik
çizgileri arasındaki alana da bakılabilir.
Soruyu, çözüme bakmadan çözenler cevap olarak 500 m
Hemen görelim, işimize çok yarayacak :) buldularsa aferim doğru.
Ama hemen de şımarmasınlar :)
300 m bulanların cevabı da doğru. 713 m bulan varsa o

da doğru :) Nasrettin Hoca nın sen de haklısın fıkrasına
döndü bu diyenler, siz de haklısınız.
Bir önceki soruda anlattığımız durum var burada.
Soruyu aslında bilerek eksik sorduk. Bu grafik bilgileriyle

0 - 10 s aralığında araçların ne kadar yerdeğiştirdiklerini
bulabiliriz. Ama konumlarını yani nerede olduklarını bile-
Bu şekilde bulunan alan 0-8 s aralığında K nin L den meyiz. İlk konumları verilmemiş.
40 m fazla yol aldığını gösterir.
Hiç düşünmeden hemen cevap verin. Zıt yönde giden
araçlar birbirine yaklaşır mı, uzaklaşır mı?
Dikkat edelim lütfen! Başlangıç durumunu bilmezsek, K ve
L nin birbirine göre konumunu buradan söyleyemeyiz. 20 m/s 30 m/s
L K
Şöyle ki; aynı yerden harekete başlamışlarsa K, L den 40
m öndedir. Ama, ya K aracı 50 m geriden başlamışsa... 30 m/s 20 m/s
K L
O zaman K 8.s sonunda L nin 10 m gerisinde olurdu.
Şekilden de anladığınız gibi ikisi de olabilir.
Fazladan 40 m yol aldı ama, 50 m de geriden başlamış.
Araçların ilk durumuna bağlıdır. Bize bu bilgi verilmezse
son konumlarını bilemeyiz.
Şimdi bu soruyu çözülebilir hale getirmek için araçların

Bu sorudan öğrenmemiz gereken en önemli ayrıntı şu:
aynı konumdan harekete başladıklarını düşünelim.
Grafik altındaki alanlar o aralıktaki değişimi verir.
Hız-zaman grafiğinde zaman ekseniyle grafik arasında
Son durumu vermez. Hız-zaman grafiği altındaki alan- kalan alan hareketlinin o aralıktaki yer değiştirmesini ve-
dan araçların yerdeğiştirmelerini bulduk. Konumları ise riyordu.
başlangıç durumuna bağlıdır.
85
Bu soruda L hareketlisinin zaman ekseni altında olduğunu Aynı şekilde sabit hızlı hareket etse de asansörler istenilen
görüyoruz. Bu nedenle hız değeri grafikte - 20 m/s dir. kata geldiğinde yavaşlayıp durur.
Bunun anlamı L nin negatif (-) yönde hareket ettiğidir. Yani Cisimlerin hızlarındaki değişime fizikte ivme diyorduk.
K aracı sağa doğru gidiyorsa L sola, K aracı doğuya doğru Yani hızlanan ve yavaşlayan her hareket ivmeli harekettir.
gidiyorsa L batıya gidiyordur.
Düzgün Hızlanan Hareket
Bir hareketli, sabit (değişmeyen) bir ivmeyle düzgün olarak
hızlanıyorsa, Düzgün Hızlanan Hareket yapıyordur.
v =0 5 m/s 10 m/s 15 m/s
t =0 t =1s t =2s t =3s
Şekildeki araç t=0 anında durgun halden harekete başlıyor

ve düzgün hızlanıyor. Hız her saniye 5 m/s kadar artığı
20 m/s 30 m/s için, eşit zaman aralıklarında aldığı yollar da şekilde görül-
L L K K
düğü gibi giderek artar.
200 m 300 m

Araçlar aynı yerden başlayıp zıt yönde hareket ettikleri için
aralarındaki uzaklık 300 + 200 = 500 m dir. Bu değerleri bir çizelgede gösterip bir grafik çizelim.
Bu soru ilk konumlar değiştirilerek bir çok farklı şekilde so-

rulabilir. Cevapta herbirinde farklı olur. Çözerken üstteki Zaman (s) 0 1 2 3
gibi bir şekil çizmek hem işimizi kolaylaştırır, hem de hata Hız (m/s) 0 5 10 15
yapma ihtimalini azaltır.
Örneğin, ilk konumlar aşağıdaki gibi deseydi? Çizelgedeki değerleri noktayla gösterip, bunları birleştirdi-
30 m/s 20 m/s ğimizde aşağıdaki grafiği elde ederiz.
K L
Hız (m/s)
100 m
15
Grafikten yine K nin sağa 300 m, L nin sola 200 m yerde-
ğiştirdiğini buluruz. Bu değerleri şekil üzerinde göstermek
10
daha kolay olur demiştik.
400 m
5
200 m 300 m
Zaman (s)
L K L K 0 1 2 3
100 m
Grafiğin doğrusal olması hızın düzgün arttığını, yani ivme-
Şekilden de anlaşıldığı gibi 10 s sonra aralarındaki uzaklık nin sabit olduğunu gösterir.
400 m oluyor.
Şimdi de bu araç için ivme - zaman grafiği çizelim.
Düzgün Değişen (Hızlanan - Yavaşlayan) Hareket İvme, birim zamandaki hız değişimiydi.
Buraya kadar anlattığımız ve çözdüğümüz örneklerde ha- Bu ''birim zamanda'' ifadesi çok sık karşımıza çıkıyor. San-
reketlinin hızı hep sabit ve değişmiyordu. Fakat günlük ha- ki acayip bişeymiş gibi.
yatta sürekli hızlanan ve yavaşlayan hareketler görüyoruz.
Birim zamanda diyorsa, zamana bölücez. Bu kadar basit
80 km/saat sabit hızla hareket eden araçtan bahsediyo- aslında. Eee niye zamana bölün demiyor o zaman.
ruz. ama bu araç durgun halden bu hıza kadar hızlanıyor.
Diğer türlü söyleyince daha havalı oluyo herhalde:)
86
→
→ ∆v v0 ilk hız bilinmeden sadece (a – t) grafiğine bakarak
a=
∆t cismin hızlanan hareket mi, yoksa yavaşlayan hareket
mi yaptığını bilemeyiz.
→
0 -1 s aralığında hız değişimi, ∆ v = 5 m/s , ∆t = 1 s
→ Grafiklerde alandan başka bir de eğime bakıyorduk.
→ ∆v 5
a= = =5 m/s2
∆t 1 İvme - zaman grafiğinin eğimi bize birşey vermez.
Şimdi yukarda anlattığımızı bir soruda görelim.

Her saniye için hız değişiminin aynı olduğu açıkça görülüyor.
Örnek 19
Zaman Aralığı (s) 0-1 1-2 2-3
Durgun halden harekete geçen bir aracın ivme-zaman
İvme (m/s2) 5 5 5
(a–t) grafiği şekildeki gibidir.
Bu değerlerle çizilen grafik aşağıdaki gibi olur.
İvme (m/s2)
İvme (m/s2)
5
5
Zaman (s)
Zaman (s)
0 0 2 4
1 2 3
Buna göre cismin 2. ve 4. s deki hızı kaç m/s dir?
Düzgün hızlanan harekette ivme, grafikte de gördüğümüz
gibi sabittir.
Çözüm 19
Grafiklerden soru çözümlerinde çok faydalanacağımızı
söylemiştik. Konunun devamında toplu olarak grafiklerin İvme (m/s2)
bize anlattıklarını göstericez.
Ama yeri gelmişken burada da hız - zaman ve ivme - za- 5

man grafiklerinden neler bulabileceğimizi görelim.
∆v
İvme - Zaman (a - t) Grafiği
Zaman (s)
İvme (m/s2) 0 2 4
→
a 0 – 2 s aralığında : Alan = ∆ v = 10 m/s dir.
Alan = a.∆t
→ →
∆ v = a.∆t 2 – 4 s aralığında cismin ivmesi sıfır, yani hızı değişmemiş.
Alan = Hız değişimi İlk hız sıfır (Durgun halden harekete başlamış). O halde
Zaman (s)
değişim o andaki hıza eşit olacaktır.
0 t
2.s de hız 10 m/s dir. 2 – 4 aralığında hız değişmediği için,
4.s de hız yine 10 m/s dir.
İvme - zaman grafiğinde grafik ile zaman ekseni arasındaki Cismin ilk hızı 4 m/s olsaydı. 2.s deki hız
alan hız değişimini verir.
v = v0 + ∆v den
Hızı değil, hız değişimini verdiğine çok dikkat etmeliyiz.
v = 4 + 10 = 14 m/s olurdu.
Bu grafik çok önemli. Alan hız değişimini vereceğinden
2 - 4 s aralığında ivme sıfır ( yani hız değişmediğinden)
bulunan değerin t anındaki hızı vermesi için ilk hız sıfır
olduğu için 4. s deki hız da 14 m/s olurdu.
olmalıdır. (v0 = 0)

Cismin ilk hızı varsa, t anındaki hızı
Aynı soruda cismin ilk hızı -10 m/s olsaydı ne olurdu?
vt = ilk hız + hız değişimi
Değişen bir şey yok, rahat olun :)
vt = v0 + at şeklinde bulunur.
0 - 2 s aralığında hız değişimi yine +10 olacak.
87
v = v0 + ∆v den ilk hızı -10 m/s olarak yazarsak, x = v.t formülünü kullanabilmek için, istediğimiz zaman
aralığındaki ortalama hızı bulmamız gerekir.
v = -10 + 10 = 0 olurdu. Yani cisim 2. s de durmuş.
Ortalama hızı anlatırken, düzgün değişen hızlar için,
2 - 4 s aralığında ivme olmadığı için de durmaya devam
ediyor olacak. vilk + vson
vort = şeklinde bulabileceğimizi söylemiştik.
Gördüğünüz gibi aynı ivme - zaman ( a - t) grafiğinden ilk 2
hıza bağlı olarak çok farklı sonuçlar çıkabiliyor.
Bunu çok kullanacağımız için iyi kavramanızı istiyorum.
Onun için diyoruz ki dikkat çok önemli :) Hemen bir örnek üzerinde pekiştirelim.
Hız - Zaman (v - t) Grafiği

Örnek 20
Şimdi hız - zaman grafiğini inceleyelim.
Sürtünmenin önemsenmediği ortamda yüksek bir binadan
serbest bırakılan bir cisim, 10 m/s2 olan yerçekimi ivmesiy-
Hız (m/s)
le hızlanarak yere 30 m/s hızla çarpmıştır.
3v
Buna göre, cismin bırakıldığı yükseklik kaç metredir?
α
2v
Çözüm 20
v α 5x
Serbest bırakılan cisim doğrusal hareket ederek yere dü-
3x şecektir. Yerçekimi etkisiyle hareket edeceği için de hızı
α x Zaman (s)
düzgün artacaktır. Yani düzgün hızlanan doğrusal hareket
0 t 2t 3t
yapacaktır.
Hız - zaman grafiğinde eğim (a) ivmeyi verir. Önce cismin yere kaç s de çarpacağını bulalım.
Karşı Yerçekimi ivmesi, soruda da verildiği gibi 10 m/s2 olduğu
Eğim = tan α =
Komşu için, cismin hızı her saniye 10 artacaktır.
Karşı kenar hız, komşu kenar zaman olduğu için, Sıfırdan başlayıp her saniye 10 artan hızın 30 olması 3 s
sürecektir.
∆v
tan α = =a Bunu işlemle de yapabiliriz.
∆t
→
→ ∆v 30 - 0
Grafik doğrusal olduğu için ivme (a) sabittir. a= 10 = buradan, ∆t = 3 s bulunur.
∆t ∆t
→ Bize sorulan yükseklik cismin bırakıldıktan sonra yere

Alttaki alanlar (∆ x) yerdeğiştirmeyi verir. çarpana kadar alacağı yoldur. Hareket sabit hızlı olsaydı
Alan bulurken iki ekseni çarpmamız gerekiyor. Eksenler- bunu bulmak için hızla süreyi çarpardık. x = v.t
den biri hız, diğeri zaman olduğu için, bunların çarpımı Bu harekette hız, 0 dan başlayıp 30 m/s ye ulaşmış. Düz-
yerdeğiştirmeye eşittir. Ama düzgün hızlanan harekette gün hızlandığı için ortalama hızı;
grafik ve zaman ekseni altındaki alan dikdörtgen olmaz.
vilk + vson
Yukarıdaki şekilde 0 - t zaman aralığındaki alan üçgen, vort = bağıntısı ile bulup, süreyle çarpıcaz.
2
sonraki alanlar dik yamuk. Bu alanların hesaplanmasını
geometriden biliyorsunuz.
0 + 30
vort = = 15 m/s
2
Şekilde de gösterdiğimiz gibi eşit aralıklarla bölünen
üçgende alanlar x, 3x, 5x, 7x ... şeklinde artar. Bu bazı x = vort.t değerleri yerine yazarsak x = 15.3 = 45 m olur.
soruları çözerken çok işimize yarayacak aklınızda kal-
sın.
Bu soruyu hız - zaman grafiği çizip, alan hesaplayarak da
x = v.t formülü sabit hızlı hareket için geçerlidir. Düzgün çözebilirdik. Siz çözün ve aynı cevabı bulun bakayım J
hızlanan harekette belli bir zaman aralığı için hız değiş-
mektedir.
88
Düzgün Yavaşlayan Hareket

Örnek 21
Hızını sabit bir ivmeyle azaltan hareketlinin yaptığı harekettir.
Aynı doğrusal yolda aynı yerden harekete başlayan K ve L
15 m/s hızla giderken fren yapan bir aracın hızı her sani-
araçlarının hız - zaman (v – t) grafiği şekildeki gibidir.
ye 5 m/s azalırsa:
Hız (m/s)
20 K
15 m/s 10 m/s 5 m/s v =0
10
t =0 t =1s t =2s t =3s
Zaman (s) Hız her saniye 5 m/s kadar azaldığı için eşit zaman ara-
0
2 4 6 lığında (her 1 saniyede) aldığı yol da şekilde görüldüğü
-5
gibi azalır.
-10
L Dikkat etmemiz gereken bi noktayı söyleyelim. Araç ya-
-15
vaşlasa da durana kadar ilerlemeye devam edecektir. Bu
Buna göre, araçların ivmeleri aK, aL kaçtır? yüzden aldığı toplam yol artmaktadır.
Bu değerleri bir çizelgede gösterip bir grafik çizelim.
Çözüm 21
Zaman (s) 0 1 2 3
(--) L K (+)
O Hız (m/s) 15 10 5 0
Çizelgedeki değerleri noktayla gösterip, bunları birleştirdi-
K ve L’nin aynı yerden harekete başladığını soruda söyle- ğimizde aşağıdaki grafiği elde ederiz.
miş. Zıt yönlerde harekete başladığını da grafikten görü-
yoruz. (Ya da görmemiz lazım diyelim:)) Hız (m/s)
(v - t) grafiğinde zaman ekseninin üzerindeki hareketler (+) 15

yönde, altındakiler (–) yöndedir.
+10 m/s hız, –10 m/s hızdan büyük değildir. 10

(+) ve (–) işareti; hızda yön gösterir.
5
Sağa gidenin hızı (+), sola gidenin ki (–) dir.
Zaman (s)
Hız - zaman grafiğinde eğim ivmeyi verir demiştik. 0 1 2 3
Şimdi ivmeleri hesaplayalım. Grafiğin doğrusal olması hızın düzgün azaldığını, yani iv-
menin sabit olduğunu gösterir.
→
Karşı ∆v Şimdi de aracın ivme - zaman grafiğini çizelim.
Eğim = tan α = tan α = =a
Komşu ∆t
İvme, birim zamandaki hız değişimiydi.
→
→ → ∆v
→ ∆v 20 - 0 a=
aK = = = 5 m/s2 , ivme (+) ∆t
∆t 4-0
→
→ ∆v -10 - 0
aL = = = -2,5 m/s2 , ivme (-) 0 -1 s aralığında hız değişimi,
∆t 4-0
∆v = vson - vilk 0 ve 1.s lerdeki hızları yerine koyarsak,
Hızlanan hareket (+) yöndeyse ivme (+)
∆v = 10 - 15 = -5 m/s bulunur, ∆t = 1s olduğuna göre,
(–) yöndeyse ivme (–) olur. →
→ ∆v -5
Yani hızlanma durumlarında ivme ile hız aynı yönlüdür. a= = = -5 m/s2
∆t 1
Siz de bu soru için 4s sonra aralarındaki uzaklığı bulun.
Hız- zaman grafiği çizip alan hesaplayacaksınız. (+, -- ye Bunu her aralık için yaparsak, her saniye için hız değişimi-
dikkat etmeyi unutmayın, 60 m bulduysanız aferin.) nin aynı olduğu açıkça görülüyor.
89
Zaman Aralığı (s) 0-1 1-2 2-3 Karşı

Eğim = tan α =
İvme (m/s2) -5 -5 -5 Komşu
Bu değerlerle çizilen grafik ise aşağıdaki gibi olur. Karşı kenar hız, komşu kenar zaman olduğu için,
→
İvme (m/s2) ∆v →
tan α = = -a
∆t
1 2 3 →
Grafik doğrusal olduğu için ivme ( a) sabittir.
0
Zaman (s)
→
Alttaki alanlar (∆ x) yerdeğiştirmeyi verir.
-5
Eksenlerden biri hız, diğeri zaman olduğu için, bunların
Grafikten de gördüğümüz gibi cisim düzgün yavaşladığı çarpımı yerdeğiştirmeye eşittir. Ama düzgün yavaşlayan
için, ivme sabittir. harekette grafik ve zaman ekseni altındaki alan dikdörtgen
olmaz.
Şimdi de Düzgün Yavaşlayan Hareketin ivme-zaman ve
hız-zaman grafiklerini, bunların ne işe yaradığını görelim. Şekildeki grafikte renklendirilmiş alanlar yamuk ve üçgen
şeklinde olduğu için bu alanları hesaplamak için geometri
İvme - Zaman (a - t) Grafiği kullanırız.
İvme (m/s2)
Şekilde de gösterdiğimiz gibi eşit aralıklarla bölünen
t üçgende alanlar x, 3x, 5x, 7x ... şeklinde değişir. Bu
0
Alan = -a.∆t Zaman (s) özelliğin soru çözümlerinde işimizi kolaylaştıracağını
→ →
∆ v = - a.∆t söylemiştik.
Alan = Hız değişimi
-a Düzgün hızlanan harekette bahsetmiştik, düzgün artan ya
da azalan hızlarda ortalama hızı,
Grafikle zaman ekseni arasında kalan alan hız değişimini
verir. Grafik, zaman ekseninin altında olduğunda değişim vilk + vson
vort = şeklinde bulabiliyorduk.
de negatif olacaktır. 2
Unutmayın! ivme-zaman grafiği, hızın ne olduğunu de- Sabit hızlı harekette kullandığımız x = v .t formülünde
ortalama hızı yazarsak, o aralıktaki yerdeğiştirmeyi bula-
ğil, ne kadar değiştiğini gösterir.
biliriz.
Hızlanan harekette olduğu gibi; sadece ivme - zaman
grafiğine bakarak, ilk hızı bilmeden belli bir andaki hızı
bulamayız.
Grafikler Bize Neler Anlatır?
Hız - Zaman (v - t) Grafiği Hareket türlerini anlatırken bahsettik, bir de toplu halde gra-
Şimdi hız - zaman grafiğini inceleyelim. fiklerden neler öğrenebileceğimize bakalım.
Hız (m/s)
3v Konum – Zaman (x – t) Grafiği
Bu grafikten (x) doğrusuna bakarak işlem yapmadan
yerdeğiştirmeyi bulabiliriz.
2v α
Eğime bakarak hız değeri hesaplanabilir veya karşılaş-
5x tırılabilir.
v α
Bu grafikte (x – t) her şey göründüğü gibidir.
3x
x Hareketlinin ne zaman yön değiştirdiğini sorarlarsa (ki
α Zaman (s)
0 hep sorarlar) grafiğin yön değiştirdiği an hareketlinin de
t 2t 3t
yönünün değiştiği andır.
Hız - zaman grafiğinde eğim (a) ivmeyi verir.
90
Konum – Zaman (x – t) Grafiğinde Hareket Yönü Hız – Zaman (v - t) Grafiğinde Hareket Yönü
Konum – zaman grafiğinde yön bulurken zaman çizgisine Bu grafikte zaman çizgisi çok önemli. Grafik zaman çizgi-
hiç bakmadan gittiği yönde ok koyarsak, yukarı oklar (+) sinin üstündeyse hareketli (+) yönde, altındaysa (–) yön-
aşağı oklar (–) yönde hareketi gösterir. dedir.
Zaman çizgisine göre hareket yönünü buluyorsak hareket-

linin yön değiştirdiği zamanı da buluruz. (Yine çok sorulan

bir soru)
Konum – Zaman (x – t) Grafiğinde Hareket Türü Grafik zaman ekseninin üstünden altına, veya altından üs-
tüne geçiyorsa (yani zaman eksenini kesiyorsa) o saniye-
Hareket türü derken, cisim duruyor mu? sabit hızlı hareket de hareketli yön değiştirmiştir.
mi yapıyor? ivmeli hareket mi yapıyor? bunu kastediyoruz.
Hız – Zaman (v - t) Grafiğinde Hareket Türü
Hareket türünden kastımız önceden de söylediğimiz gibi

Grafik yatay ise (Duruyor) sabit hızlı mı? Yavaşlayan mı? Hızlanan mı?
Yine zaman çizgisi çok önemli ve ona göre karar vereceğiz.
Grafik zaman çizgisinden uzaklaşıyorsa hızlanan, zaman

(+) yönde çizgisine yaklaşıyorsa yavaşlayan hareket yapıyordur. (alt-
tan ya da üstten farketmez.)
Grafik doğrusal ise (Sabit Hızlı)
Zaman çizgisine paralelse sabit hızlıdır.
(--) yönde
(+) yönde
Grafik eğrisel ise (İvmeli)
(--) yönde
Konum - zaman grafiği eğrisel olduğunda hareketli ivmeli

hareket yapıyordur.
(+) , (–) hareket yönüdür. (Zaman eksenine göre.)
Fakat eğrisel her grafik sabit ivmeli hareket olmaz. Bu ne-
denle sadece grafiğe bakıp düzgün hızlanan ya da yavaş-
layan hareket diyemeyiz. İvme – Zaman (a - t) Grafiği
Bu grafikte eğimden birşey bulamayız. Ama alan hız de-
Hız – Zaman (v – t) Grafiği ğişimini verir.
Bize en çok şeyi anlatan grafik hız – zaman (v - t) grafiğidir. Grafiğe bakarak, son hızı bulmak için mutlaka ilk hız bilin-
melidir. Grafikten hesaplanan hız değişimi, ilk hıza eklenir-
→
Alanlara bakarak yerdeğiştirme (∆ x) se değişim sonundaki hız bulunmuş olur.
→
Eğimlere bakarak ivme ( a) bulunabilir. İvmenin (+) veya (-) olmasına bakarak hareketlinin hızla-
nıp yavaşladığını hemen söyleyemeyiz. İşin içinde hareket
yönü de vardır.
91
Yani ivmesi (+) olan bir hareketli, hızlanıyor da olabilir ya- Aşağıdaki şekli dikkatlice incelerseniz olayı kafanızda
vaşlıyor da olabilir. Aynı durum (-) ivme için de geçerlidir. canlandırmanızda yardımcı olur.
+a
(+) yönde hızlanan (+) +v
(+) yönde hızlanan hareket
İvme (+) ise veya -a
(-) yönde yavaşlayan (-) +v
(+) yönde yavaşlayan hareket
+a
(+) yönde yavaşlayan (-)
-v
İvme (-) ise veya (-) yönde yavaşlayan hareket
-a
(-) yönde hızlanan (+)
-v
(-) yönde hızlanan hareket
Kafanız biraz karışmış olabilir :)

Matematikte çarpma kuralını bilirsiniz.
Panik yapmayın, gayet normal.
(+) • (+) = (+)
Bu kısım biraz karışık gibi ama emin olun anlayacaksınız.
(-) • (-) = (+)
Göründüğü kadar zor değil. Yeterki dikkat edin.
(+) • (-) = (-)
Anlattıklarımızı örneklendirelim.
(-) • (+) = (-)
İki araç düşünelim; birisi K, diğeri L olsun.
İvme için de bunu kullanabilirsiniz. Hızlanmaya (+), ya-
vaşlamaya (-) dersek. ivmenin (+) olması için ya iki artının Bunların ivme - zaman grafikleri üzerinden gidicez.
yada iki eksinin çarpımı lazım. Yani: K nin ivme - zaman grafiği:
İvme (m/s2)
İvme (+) ise hareketli;
10 K
ya (+) yönde hızlanıyordur (+) ] (+) • (+) = (+)
Alan = ∆v
ya da (-) yönde yavaşlıyordur (-) ] (-) • (-) = (+) ∆v = 10.4
= 40 m/s
Zaman (s)
İvme (-) ise hareketli; 0 2 4
ya (+) yönde yavaşlıyordur (-) ] (+) • (-) = (-) Grafiğin alanı bize (∆v) hız değişimini verir.
→ →
∆ v = a. ∆t
ya da (-) yönde hızlanıyordur (+) ] (-) • (+) = (-)
→
∆ v = 10.4 = 40 m/s
İvme – zaman grafiği görünce ilk bakacağımız şey ilk
hızın ne olduğudur. (+) ivme ve (–) ivmenin ne olduğuna K hareketlisinin hızı, 4 s de 40 m/s değişmiş.
(hızlanma mı? yavaşlama mı?) ilk hıza göre karar verilir.
L nin ivme - zaman grafiği:
Mesela ilk hızı sıfır olan bir hareketli yavaşlamış olamaz :)
İvme (m/s2)
2 Zaman (s)
0
∆v = -5.2
= -10 m/s
İvme ile kuvvet arasındaki ilişki ilerde de karşımıza çı-
-5 L
kacak. Bilmekte fayda var.
İvme kuvvetin olduğu yerde vardır. L hareketlisinin hızı 2 s de –10 m/s değişmiştir.
İvme ve kuvvet her zaman aynı yönlüdür.
Yukarıda bulduğumuz sonuçlara bakarsanız;
Hareket yönündeki kuvvet (ivme) hızı artırır.
Hızlardaki değişim +40 ve –10 olmuştur.
Hareket yönüne ters kuvvet (ivme) hızı azaltır.
92
Hareketliler için, hızlanmıştır ya da yavaşlamıştır diyemi- Toplam hız değişimi = 30 m/s

yoruz. İlk hızı bilmeden birşey söyleyemeyiz. Buldukla- İlk hızı sıfır olduğu için,
rımız değişimdir.
2. s deki hızı 20 m/s
4. s deki hızı 30 m/s dir.
K için;
Yine size bir soru :)
İlk hız Hız değişimi 4. s deki hız Türü Sorudaki aracın 4. s deki yerdeğiştirmesi kaç m dir?
→
v0 = 0 ise ∆ v = + 40 40 m/s Hızlandı İp ucu vereyim.
→
v0 = +10 ise ∆ v = + 40 10 + 40 = 50 m/s Hızlandı İvme – zaman grafiğinden yerdeğiştirmeyi doğrudan
→
v0 = - 50 ise ∆ v = + 40 - 50 + 40= - 10 m/s Yavaşladı bulamayız. Önce hız – zaman grafiği çizerek grafik altın-
daki alanlardan yerdeğiştirmeyi hesaplayacaksınız.
L için; (Cevabı 70 bulanlara çekilişle ödül mü versek J)
İlk hız Hız değişimi 4. s deki hız Türü

→
v0 = 0 ise ∆ v = -10 -10 m/s Hızlandı Örnek 23
→
v0 = -15 ise ∆ v = -10 -15+(-10)= -25 m/s Hızlandı Aynı doğrusal yolda t = 0 anında yanyana olan K, L araçla-
→ rına ait hız – zaman grafiği şekildeki gibidir.
v0 = +5 ise ∆ v = -10 +5+(-10)= -5 m/s .........
(ilk hızın + 5 olduğu son durumda; cisim önce yavaşlamış, Hız (m/s)
L
sonra ters yönde hızlanmıştır.)
v
Cismin hızlanıp yavaşladığını sadece ∆v’ye bakarak, K K
hız değişiminden anlayamayız. (İlk hızı bilmeliyiz.)
L
Örnek 22
Zaman (s)
Başlangıçta duran aracın ivme-zaman grafiği şekildeki 0 t
gibidir. Buna göre, K ve L ile ilgili aşağıdaki ifadelerden han-
İvme (m/s2)
gileri doğrudur?
10 I. Araçlar 0–t zaman aralığında aynı yönde hareket et-
mektedir.
5
II. K, L araçları birbirinden uzaklaşmaktadır.
Zaman (s)
III. 0 - t aralığında K nin yerdeğiştirmesi L den fazladır.
0 2 4
Buna göre, hareketlinin 4. s deki hızı nedir?
Çözüm 23
Çözüm 22
→
Karşımıza en çok çıkacak soru tiplerinden birisi de budur.
Grafik altındaki alan ∆ v (hız değişimini) verir. Başlangıçta Aynı grafikte verilen iki araç hakkında bizden yorum yap-
durduğu için ilk hız sıfır. mamız istenir.
İvme (m/s2)
Alan = 20 I. öncülde bize hareket yönlerini soruyor.
10
Alan = 10 (v - t) hız – zaman grafiğinde zaman çizgisi çok önemli
5 demiştik.
Zaman çizgisinin üst kısmındaki her hareketli (+) yönde
Zaman (s)
0 hareket etmektedir. Buna göre, K ve L (0 - t) zaman ara
2 4
lığında (+) yönde (aynı yönde), K sabit hızla, L hızlanarak
0 – 2 s aralığında hız 20 m/s artmış,
hareket etmektedir.
2 – 4 s aralığında hız 10 m/s artmış.
I.doğru
93
II. öncülde uzaklaştıklarını söylüyor. Bunu kesin söyleye- Bunu şuna benzetebiliriz: Kumbaraya attığımız para her-
bilmek için ilk durumu bilmek gerekir. K ve L aynı yerden gün bir öncekinden az da olsa kumbaradaki para giderek
harekete başlamış. artar. Sadece artış miktarı azalmaktadır. Para değil.
Aynı yönde hareket eden araçlar için; Buradan tuzak yorumlar gelebilir, anladığınızdan emin ol-
vL vK mak için tekrar okuyabilirsiniz:)
L K
Sorulmamış ama; t anından sonra durum ne olur diye sor-
Öndekinin hızı büyükse uzaklaşırlar. Arkadakinin hızı bü- salardı. Geride olan L aracının hızı t anından sonra K den
yükse öndekine yetişene kadar yaklaşırlar. büyük olduğu için, arkada kalan hızlı L, K ye yaklaşırdı.
Tabi grafiğin devamı olmadığı için daha sonraki durumlar
Grafikten bakıldığında 0–t aralığında K nin hızı L den hep için kesin bişey söyleyemeyiz.
büyük olduğu için araçlar birbirinden uzaklaşırlar.
Bu soru tipleri karşınıza çok çıkacağı ve genelde yanlış
II doğru
yapıldığı için çok dikkatli olmalısınız.
III. öncülde yerdeğiştirmelerini karşılaştırıyor. (∆x) yer
değiştirme, hareketlinin grafiğinin zaman ekseni ile ara
Örnek 24
sındaki alana eşittir.
Burada çizerek göstermeye bile gerek yok. Şekildeki gra- Hız – zaman grafikleri şekildeki gibi olan K ve L hareketli
fikten K nin altındaki alanın L ninkinin iki katı olduğu görü- leri aynı doğrusal yolda hareket etmektedir. t = 0 anında K
lüyor zaten. ve L nin konumu aynıdır.
Hız
L
→ →
K için, ∆ xK = v .t = x ise ( dikdörtgenin alanı) v K K
→ v .t x
L için, ∆ xL= = dir. ( üçgenin alanı)
2 2
Zaman
0 t 2t
K’nin yerdeğiştirmesi L’den fazladır.
L
III doğru
-v
Cevabı bulduk. ''Yok mu bunun başka yolu'' diye bir şarkı
Buna göre,
vardı eskilerden aklıma geldi şimdi J Bakalım varmıymış.
Cisimlerin yerdeğiştirmesini, grafiklerinin zaman ekse- I. 0–t zaman aralığında K ve L zıt yönlerde hareket et-
niyle arasındaki kalan alandan buluyorduk. mektedir.
II. 0–t zaman aralığında K ve L birbirinden uzaklaşmak-
Aynı şekilde cisimler arası uzaklığı da K ve L nin araların-
tadır.
daki alandan bulabiliriz.
III. t–2t zaman aralığında K ve L birbirine yaklaşmaktadır.
Hız (m/s)
L yargılarından hangileri doğrudur?
v K
Çözüm 24
Cisimlerin hareket yönünü bulmak için hız – zaman grafi-

ğinde zaman eksenine bakıcaz.
Zaman (s) Hız + L
0 t
+ + + + + + + +
Grafikler arasında kalan alan, aralarındaki uzaklığı gösterir. v K
+
+
+
+
Zamanla, aralarındaki uzaklığın arttığını bu şekilden de + Zaman
0
anlayabiliriz. t 2t
--
Aralarındaki artış giderek azalsa da artmaya devam edi- --
--
yor. Dilimler sağa gittikçe küçülüyor ama toplamda artma -v --
var.
Zaman ekseninin üstü (+) yönü, altı (–) yönü gösterir.
94
0–t aralığında K (+) yönde, L (–) yönde hareket ediyor.

Çözüm 25
I doğru
Altı çizili kelimelere çok dikkat etmemiz gerekmektedir.
t–2t aralığında hareketlilerin ikisi de (+) yönde hareket edi-
Öncelikle dikkat edeceğimiz nokta, kesinlik sormuş ve
yor.
yanlışı istiyor.
Aynı yerden başlayıp zıt yönde hareket eden K ve L (0–t)
I. öncülde aynı yönde hareket ettiklerini söylüyor. (v - t)
aralığında birbirinden uzaklaşır.
grafiğinde zaman ekseninin üstü (+), altı (–) yönü gösteri-
II doğru yordu. Bu her zaman böyledir.
vL vK vL vK
L K L K Yani K ve L kesinlikle zıt yönde hareket ediyor.
O O I. kesinlikle Yanlış
(0 - t) aralığı (t - 2t) aralığı
II. ve III. öncüllerde birbirlerinden uzaklaştıklarını ve yak-
Şekil I Şekil II laştıklarını söylüyor. Araçlar zıt yönlerde hareket ediyor,
fakat zıt yönde hareket etmek uzaklaşmak anlamına gel-
meyebilir. İlk durumu bilmek lazım.
L, t anında zaman ekseninin üstüne çıkmış yani yön de
ğiştirmiştir. (t – 2t) aralığında aynı yönde hareket ediyorlar.
vK vL vL vK
(Şekil II’deki gibi)
Aynı yönde giden araçlardan öndeki hızlıysa araları açılır K L L K
(uzaklaşırlar), arkadaki hızlıysa önce yaklaşırlar. Yanyana O O
geldikten sonra arkadan gelen önde olanı geçerek uzak- K (+) yön, L (-) yönde K (+) yön, L (-) yönde
laşır. fakat yaklaşırlar. fakat uzaklaşırlar.
Bizim sorumuzda (t–2t) aralığı boyunca K nin hızı L den

Cisimler konumlarına bağlı olarak zıt yönde hareket eder-
büyük. Önde olan hızlı olduğu için 2t anına kadar yine
ken yaklaşabilirler de uzaklaşabilirler de.
uzaklaşırlar.
Bizim sorumuzda ilk konum bilinmediği için kesin birşey
III yanlış
söylenemez. Doğru da olabilir yanlışta.
Grafiğin devamı olsaydı; II. ve III. yargı için kesinlik yoktur.
2t anında L hâla geride, K öndedir.
Grafikteki K ve L nin ilk konumu aşağıdaki gibi olsaydı:
2t den sonra L nin hızı büyük olduğu için K ye yaklaşır ve
yanından geçip giderse uzaklaşır.
K L
Örnek 25
Aynı doğrusal yolda hareket eden K ve L araçlarının Önce yaklaşırlar, yanyana geldikten sonra uzaklaşırlardı.
hız – zaman (v - t) grafiği şekildeki gibidir. Aynı noktadan başlamış olsalardı, sürekli uzaklaşırlardı.
Hız
2v
K
0 Zaman
t
L
-v
Buna göre,
I. Aynı yönde hareket etmektedirler.

II. Birbirlerinden uzaklaşmaktadırlar.
III. Birbirlerine yaklaşmaktadırlar.
yargılarından hangileri kesinlikle yanlıştır?
95
1. Antrenman Bİr Boyutta Hareket
1. Şekildeki araç ok yönünde hareket ederken yolun AB 4.

arasını 60 km/saat, BC arasını ise 20 km/saat hızla
alıyor.
Buna göre, aracın ortalama hızı kaç km/saat'tir?

Hız-zaman grafiği şekildeki gibi olan bir hareketli
A) 24 B) 32 C) 36 D) 48 E) 54
t=0 anında başlangıç noktasında olduğuna göre,
2. ve 6. saniyelerde başlangıç noktasına olan
x1
uzaklıkları oranı, kaçtır?
x2

1 1 1 2 3
A) B) C) D) E)
4 3 2 3 4
2. 20 m/s hızla hareket etmekte olan bir araç sabit ivme

ile hızını 4 s de 70 m/s ye çıkartıyor.
5. Aynı doğrusal yolda şekildeki konumlardan aynı
Buna göre, aracın bu sürede aldığı yol kaç met- anda geçen X ve Y hareketlilerinin hızları aynı yönde,
redir? sırasıyla 50 m/s ve 20 m/s dir.
A) 120 B) 140 C) 160 D) 180 E) 240 vX= 50 m/s vY= 20 m/s
Aralarındaki uzaklık 120 m olup sabit hızla hare-

ket etmekte olduklarına göre, kaç s sonra yanya-
na gelir?
A) 2 B) 3 C) 4 D) 6 E) 12
3.
6. Aynı doğrusal yolda şekildeki konumlardan aynı

anda geçen A ve B hareketlilerinin hızları zıt yönde,
sabit ve sırasıyla 20 m/s, 30 m/s dir.
vA= 20 m/s vB= 30 m/s
Konum-zaman grafiği şekildeki gibi olan X ve Y

vX
hareketlilerinin hızları oranı, kaçtır?
vY Aralarındaki uzaklık 300 m olduğuna göre araçlar
kaç s sonra karşılaşırlar?
2 4 3 7 9
A) B) C) D) E) A) 3 B) 4 C) 6 D) 9 E) 15
3 3 2 4 4

96
Bİr Boyutta Hareket 1. Antrenman
7. 9.
K L
vK vL
Aynı doğrusal yolda şekildeki konumlardan aynı

anda geçen K ve L araçları sabit vK, vL hızlarıyla ha-
reket ederek t süre sonra yanyana geliyor.
Buna göre, başlangıçtan kaç t süre sonra araçlar

arasındaki uzaklık 3x olur?
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
Aynı doğrusal yolda aynı yerden harekete başlayan
X ve Y araçlarının hız-zaman grafiği şekildeki gibidir.
Buna göre, araçların ivmelerinin büyüklükleri
a
oranı, X kaçtır?
aY
2 3 5
A) B) 1 C) D) E) 2
3 2 3
8. Doğrusal bir yolda vX, vY hızlarıyla hareket eden X ve

Y araçlarının boyları sırasıyla 3L ve 4L dir.
Araçlar şekildeki konumlardan aynı anda geçtikten
bir süre sonra 3L uzunluğundaki köprüden aynı anda 10.
tamamen çıkıyorlar.
3L
vX
3L
vY
4L
Aynı doğrusal yolda aynı yerden harekete başla-
Buna göre, araçların hızlarının büyüklükleri ora- yan A ve B araçlarının hız-zaman grafiği şekilde-
v ki gibi olduğuna göre, 6s sonunda aralarındaki
nı, X kaçtır?
vY uzaklık kaç m dir?

1 2 3 3 4
A) B) C) D) E) A) 30 B) 60 C) 90 D) 120 E) 150
2 3 4 2 3
97
1. Antrenman Bİr Boyutta Hareket
11. Durgun halden harekete geçen bir aracın ivme-za- 13. İlk hızı sıfır olan hareketlinin ivme-zaman grafiği şe-
man grafiği şekildeki gibidir. kildeki gibidir.
Buna göre, aracın 6s sonundaki hızı kaç m/s dir? Buna göre, hareketlinin 4 s de yaptığı yerdeğiş-
tirme kaç m dir?
A) 10 B) 20 C) 30 D) 40 E) 50
A) 30 B) 60 C) 90 D) 120 E) 150
12. 14. Aynı doğrusal yolda t = 0 anında yanyana olan A, B

araçlarına ait hız - zaman grafiği şekildeki gibidir.
-v
Konum - zaman grafiği şekildeki gibi olan araç
ile ilgili; Buna göre, 0–t aralığında;
I. 6 s deki yerdeğiştirmesi 30 m dir. I. Araçlar aynı yönde hareket etmektedir.

II. 6 s de aldığı toplam yol 70 m dir. II. Araçlar birbirinden uzaklaşmaktadır.
III. 4. saniyede yön değiştirmiştir. III. Araçların ivme büyüklüğü eşittir.
ifadelerinden hangileri doğrudur? ifadelerinden hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

D) I ve III D) I, II ve III D) I ve III E) II ve III
1.C 2.D 3.E 4.D 5.C 6.C 7.C 8.D 9.E 10.E 11.B 12.C 13.C 14.E
98
2.
Kuvvet
Önceki konumuzda doğrusal hareketi anlattık. Var olan Hareketli bir cismi durdurabilir.
bir hareketi açıklamak için, yerdeğiştirme, hız, ivme gibi Cisimlerin hızında ve hareket yönünde değişiklik yapabilir.
kavramları öğrendik. Sabit hızlı, hızlanan ve yavaşlayan
hareketi inceledik. Kuvvetler bir etkileşim sonucunda ortaya çıkar. Bu etkile-
şim bazen temas gerektirirken bazen temas gerektirme-
Peki bir cisim neden hareket etmeye başlar? den de gerçekleşebilir.
Hareketin sabit hızlı veya hızlanan olmasının sebebi nedir?
Temas Gerektiren Kuvvetler
Ne zaman yavaşlayan hareket yapar ve durur?
Etkileşim sırasında fiziksel temas olan kuvvetlerdir.
Bu soruların cevabını bu bölümde inceleyeceğiz.
Masayı çekerken, bir taşı
fırlatırken, kızağı çeker-
Kuvvet nedİr?
ken kuvvet uygulanan
Günlük hayatta sıkça kullandığımız kuvvetin en genel ta- cisimle uygulayanın fizik-
nımı; cisimlerin biribirini çekmesi veya itmesidir. Daha aka- sel teması vardır.
demik bir tanım isterseniz: Cisimlerin hızında ve şeklinde
Hava saydam olduğu için
değişiklik yapan etkiye kuvvet denir.
görünmediğinden, hava-
Kuvvet, hız gibi ivme gibi vektörel bir büyüklüktür. Birimi da uçan uçurtma, denizde
newton’dur. Gösterimi ise ‘‘N’’ şeklindedir. ilerleyen bir yelkenlinin
hareketi sırasında temas yokmuş sanılsa da hava ile temas
Duran bir cisme kuvvet uygularsak harekete başlatabili- vardır.
riz, ya da hareket halindeki bir cisme kuvvet uygulayarak
Temas Gerektirmeyen Kuvvetler
durdurabiliriz. Hareket halindeyken aynı yönde kuvvet uy-
gulayarak hızlandırıp ters yönde kuvvetle yavaşlatabiliriz. Fiziksel bir temas olmadan cisimleri etkileyen kuvvetlere
Veya kuvvet uygulayarak hareketin yönünü değiştirebiliriz. temas gerektirmeyen kuvvetler denir. İlk bakışta ''nasıl
yani, dokunmadan kuvvet olur mu?'' gibi şaşkınlıkla kar-
Bunların hepsini günlük hayatımızda yapıyoruz zaten. şılansa da aslında çevremizde her zaman olan bir durum.
Ağaçtan düşen bir yaprağı veya meyveyi dünya kendisine

doğru iple çekmiyor değil mi J havaya attığımız veya ser-
best bıraktığımız cisimlerin yere düşme sebebi dünyanın
uyguladığı çekim kuvvetidir. Ve bu kuvvetin uygulanma-
sında bir temas olmaz.
Bir sihirbaz düşünün uzaktan dokunmadan bir cismi hare-
ket ettirip yükseltip alçaltsın. Bunu hayranlıkla ve şaşkın-
lıkla izleriz. Halbuki yerçekimi kuvveti de aynen bunun gibi
temas etmeden tüm cisimlere etki ediyor.
Bazen de kuvveti şekil değiştirmek için kullanırız. Oyun ha-

muruyla ya da çamurla hepiniz oynamışsınızdır.
Şekil vermek veya değiştirmek için kuvvet uyguladığımızı
hatırlıyorsunuzdur herhalde. hâla oynayanlar varsa dene-
sinler J
Özetleyecek olursak, kuvvet bir cismin;
Şeklini değiştirebilir.
Duran bir cismi harekete geçirebilir.
99
3. ÜNİTE Kuvvet
Gezegenlerle Güneş, Dünya ile Ay arasında da etkili olan 2

Örnek
kütle çekim kuvveti, temas gerektirmeyen bir kuvvettir.
Kuvvetle ilgili olarak aşağıda verilen ifadelerden han-
Mıknatısların birbirine uyguladığı itme - çekme kuvveti ve
gisi yanlıştır?
demir gibi maddelere uy-
guladıkları çekme kuv- A) Cisimlerin hareket yönünü değiştirebilir.
vetine manyetik kuvvet
B) Cisimlerin hızlarını her zaman artırır.
denir.
C) Hareketli bir cismi durdurabilir.
Manyetik kuvvet de temas
gerektirmeyen kuvvettir. D) Bazı cisimlerin şekilini değiştirebilir.
Bir diğer temas gerektirmeyen kuvvette, elektriksel kuv- E) Cisimlere temas etmeden de kuvvet uygulanabilir.
vetlerdir. Sürtünme yoluyla elektriklenen çocuk balonları 2
Çözüm
birbirini iter.
Önceki sayfada kuvvetin özelliklerini zaten sıralamıştık. B
Elektriklenmiş plastik bir cismi kolunuza değmeden yak-
şıkkında söylenen kuvvetin cisimlerin hızını artırabileceği
laştırırsanız kolunuzdaki tüyleri çeker. Bu kuvvetler sıra-
doğrudur. Ancak ''her zaman'' artırır demesi bu cümleyi
sında fiziksel bir temas yoktur.
yanlış yapıyor.
Kuvvet uygulanan cisim hızlanabileceği gibi, bazen yavaş-

layabilir veya kuvvet uygulanmasına rağmen hızı değiş-
Örnek 1 meyebilir. Yanlış olan ifade B şıkkındakidir.
I. Havaya atılan taşın yere düşmesi Yanıt: B
II. Sandalyenin itilmesi ve çekilmesi Tarih Boyunca Kuvvet

III. Pusulanın iğnesinin dönmesi Günümüzde kullandığımız kuvvet kavramı Newton tara-
IV. Rüzgarda yaprağın uçması fından tanımlandığı gibidir. Bunun öncesinde de Aristo
döneminden başlayarak, cisimlerin hareketlerini ve kuvvet
Yukarıdaki etkileşimlerin hangilerinde temas gerektir-
kavramını açıklamak için farklı fikirler ve düşünceler ortaya
meyen kuvvet vardır? konmuş, gelişmeler sonucu zaman içinde bunlar geçerlilik-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız IV lerini yitirmişlerdir.
D) I ve III E) I, III ve IV Bu konuda fikirleri en bilinen ve döneminde kabul edilenler
arasında Aristo ve Philoponus gibi filozoflar vardır.
İslam dünyasında da başta İbn-i Sînâ olmak üzere, İbn-i

Bâcce ve İbn-i Rüşd gibi düşünürlerde Aristonun kabul et-
tiği ilkeleri tartışmış açıklamalar getirmişlerdir.
Çözüm 1
Aristonun ilkelerinden birisi hareketin olması için kuvvetin
Havaya atılan taşın düşmesini sağlayan yerçekimi kuvve- gerekliliği, diğeri ise kuvvet uygulamak için temas gerek-
tidir ve temas gerektirmez. tiğiydi.
Sandalyeyi itip çekerken temas gereklidir. Aristo’ya göre dış bir kuvvetin uygulanması sonucu ger-
çekleşen hareket zorunlu, kuvvet ortadan kalktıktan sonra
Pusula iğnesinin mıknatıstır ve dönmesini sağlayan Dün- cisimlerin kendi doğal konumuna doğru yaptığı hareket ise
yanın manyetik alanıdır. Yani temas gerektirmeyen kuvvet doğal hareketti.
etkisiyle döner.
Yani hareketi doğal ve zorunlu olarak ikiye ayırmıştı.
Rüzgarda uçan yaprak ve başka cisimler sanki hiç temas
olmadan hareket ediyor gibi görünse de hareket sebebi MS 6. yüzyılda Philoponus Aristo’nun düşünce ve fikirle-
gözle göremediğimiz havanın uyguladığı kuvvettir ve te- rini eleştirerek, açıklayamadığı bazı noktaları yeni bir kav-
mas gerektiren kuvvet sınıfına girer. ram ortaya atarak açıklamaya çalışmıştır. İmpetus olarak
isimlendirdiği bu kavram dilimize en güzel ‘‘içsel güç’’ ola-
Bu durumda I. ve III. etkileşimlerde temas gerektirmeyen rak çevrilmiştir.
kuvvetler vardır.
Philoponus’a göre nesne itildiğinde veya atıldığında içine
Yanıt: D “içsel bir kuvvet” depolanmış olur ve bu içsel kuvvet nes-
100
Kuvvet 3. ÜNİTE
neyi ileriye doğru iter, kuvvet tükendiği zaman da nesne Kuvvet Nasıl Ölçülür?
durur.
Kuvvet dinamometreyle ölçülür.
İslam dünyasında 10.yy sonlarında İbn-i Bacce, İbn-i Rüşd
Dinamometre; içinde esnek yay olan basit bir düzenektir.
ve İbn-i Sînâ’nın yaptığı tartışmalar ve fikirler hareket kura-
mında Batı dünyasını etkileyerek Aristo’un hareket kuramı Dinamometre içinde çelik
üzerine değişik yorumların yapılmasına yol açmıştır. bir yay ve bunun ucunda bir
Özellikle İbn-i Sînâ’nın yaptığı yorumlar modern çağdaki kanca vardır.
mekaniğin temel ilkelerine ve Newton’un eylemsizlik ilke- Yaylardaki uzama miktarı
sine çok yaklaşmıştır. kuvvetle doğru orantılıdır.
Avrupada ise 1300 lü yıllarda Jean Buridan isimli Fransız Kancaya kuvvet uygulanarak
rahip ve filozof ise impetus kavramını geliştirmiş hatta ma- çekilirse, yay uzar ve ibre yay
tematiksel bir formülle ifade etmiştir. Buridan’ın İbn-i Sina aşağı doğru hareket ederek ibre
dan etkilendiği açık bir şekilde görülmektedir. ölçeklendirilmiş dış kap
Bu çalışmalarıyla Buridan, Avrupada Kopernik, Galileo üzerinde uygulanan kuvvetin
gibi bilim insanlarına öncülük yapmıştır. değerini gösterir.
Newton’la beraber bugün de kullandığımız kuvvet kavramı Ölçüm yaparken ölçülecek kanca
tanımlanmıştır. Yani son noktayı Newton koymuş :) kuvvete uygun dinamometre
seçmek gerekir.
Kuvvetin tarihsel gelişimini kısaca böyle özetleyebiliriz.
Ölçülecek kuvvete uygun dinamometre seçmeyi kısaca
Bu hikaye kısımlardan sıkılanlar olduğunu biliyorum:) açıklayalım.
Ama burada adı geçen amcaları bilmekte fayda var.
Yayların belli bir esneklik sınırı vardır. Bu sınırlar içinde ka-
ÖSYM daha önce bu bilim adamlarıyla ilgili sorular sordu. lındığında uzama miktarı kuvvetle doğru orantılı olur. Es-
Bu kısım da müfredatta olduğuna göre sorarlarsa ''böyle neklik sınırının dışına çıkılırsa bu orantı bozulur ve ölçüm
soru mu olur kardeşim'' deme hakkınız olmaz. sonucu yanlış olur.
Hem genel kültürdür:) Kim 500 milyar ister gibi yarışmalar-
da falan sorarlarsa, bilerek acayip hava atabilirsiniz:) 2016 YGS sınavında dinamometre ile ilgili bir soru var-
dı. Bir tablo vererek dinamometreye uygulanan kuvvet-
le yayın uzaman miktarlarını veriyor. Kuvvetle uzama
Örnek 3 arasındaki doğru orantı bir değerden sonra bozuluyor.
Soruda ''Bu yayla yapılan dinamometreyle hangi ağır-
Kuvvet kavramıyla ilgili tarihte bir çok bilim insanı araştır- lık doğru ölçülebilir'' demiş. Cevap esneklik sınırı içinde
ma yapıp açıklamalar getirmiştir. Birbirlerinin araştırmala- kalan ağırlık olmalı.
rını bazen eksik yanlarını eleştirerek geliştirip bazen de
geçersiz olduklarını göstermişlerdir.
ÖSYM nin sitesinden 2016 sorularını indirip bakarsanız
Kuvvet kavramının bugün de kullandığımız tanımla- yukarıdaki bilgiyle hemen çözülebileceğini görürsünüz.
masını yapan bilim insanı aşağıdakilerden hangisidir? Burada soruyu veremiyorum L telif hakkı var.
A) Galileo B) Kopernik C) Buridan

Bileşke Kuvvet
D) Newton E) Aristo
Birden fazla kuvvetin yaptığı toplam etkiyi tek başına ya-
pabilen kuvvete bileşke kuvvet denir. R harfiyle gösterilir.
Bileşke kuvvete toplam kuvvette denilebilir. Ama bu top-

Çözüm 3
lam vektörel toplam olmak zorundadır. Kuvvetin vektörel
büyüklük olduğunu söylemiştik.
Kuvvet kavramını geliştirmesinde, Buridan ve Galileo gibi
birçok bilim insanının ciddi katkıları olmasına karşın, bu- Şimdi kısaca vektörel büyüklüklerin özelliklerinden bahse-
günde kullanmakta olduğumuz kuvvet kavramını tanımla- delim. Vektörlerin hepsini anlatmıycam korkmayın:J
yan bilim insanı Newton'dur.
Doğrultusu yönü ve şiddeti olan büyüklüklere vektörel
Zaten kuvvetin birimi bile ''N'' Newton :) büyüklük denir. Vektörel büyüklükler yönlendirilmiş doğru
parçası denilen, halk arasında bizim ''ok'' olarak bildiğimiz
Yanıt: D
şekilde gösterilir. Yani bunun gibi:
101
3. ÜNİTE Kuvvet
-- x F1 F2 +x Kuvvetlerin aynı yönde olması durumunda aralarındaki

açı 0o ve bileşke en büyük değerini alır. Zıt yönde ol-
Yukarıdaki şekilde F1 ve F2 kuvvetleri gösterilmiş. duklarında ise aralarındaki açı 180o ; bu da bileşkenin
en küçük değeridir.
Kesik mavi çizgi bu kuvvetlerin doğrultusudur. x doğrultusu
İki kuvvetin bileşkesi aradaki açıya bağlı olarak, bu en bü-
Okların yönü kuvvetlerin yönüdür. yük ve en küçük değer arasında her değere eşit olabilir.
Okların uzunluğu da kuvvetlerin şiddetidir.
Örnek 4
F1 kuvveti: x doğrultusunda, -- x yönünde, 3 br şiddetinde.
F2 kuvveti: x doğrultusunda, + x yönünde, 4 br şiddetinde. Yatay zemindeki bir cisme etki eden aynı doğrultudaki F1,
F2 ve F3 kuvvetleri şekildeki gibidir.
İki kuvvetin eşitliğinden bahsettiğimizde bu özelliklerin F1= 5 N

hepsinin aynı olması gerekir. Yani doğrultusu, yönü ve şid- F3= 8 N F2= 15 N
deti aynı olan kuvvetler eşit kuvvettir.
Gelelim bileşke kuvvete. Bileşke kuvvet verilen kuvvetlerin

Buna göre, cisme etki eden bileşke kuvvet kaç N dur?
vektörel toplamıydı. Burada aynı doğrultudaki kuvvetlerin
bileşkesini bulmayı görücez.
Çözüm 4
Doğrultuları farklı olanların toplanması şimdilik konumuz
değil.
Kuvvetlerin aynı doğrultuda olduğunu soruda bize söyle-
miş zaten. Şekle baktığımızda F1 ve F2 nin aynı yönde, F3
Aynı doğrultudaki kuvvetlerin bileşkesi
kuvvetinin zıt yönde olduğu görünüyor.
Bir doğrultu üzerinde iki yön vardır. Aynı doğrultudaki kuv-
Bu tip sorularda önce aynı yönde olan kuvvetlerin bileşke-
vetler ya aynı yönlüdür, ya da zıt yönlüdür.
sini (toplamını) bulduktan sonra, en son zıt yönlü olanların
Kuvvetler aynı yönlüyse;bileşke kuvvet bu kuvvetlerle bileşkesini bulmak en mantıklı yoldur.
aynı yönde ve şiddeti de kuvvetlerin şiddetlerinin cebirsel
F1 + F2 = 5 + 15 = 20 N yönümüzde bu kuvvetlerle aynı.
(yani parmak hesabıyla) toplamı kadardır.
Artık bu toplamı tek kuvvet olarak gösterebiliriz.
F1= 2 N
R = F1+ F2
F1= 5 N
F2= 3 N R=5N F2= 15 N
F1+F2 = 20 N
R = F1 + F2
F3 kuvveti (F1+ F2) ye zıt yönlü olduğu için bunların farkını
R = 2 + 3 = 5 N olur. Bileşke kuvvet F1 ve F2 aynı yöndedir. alıcaz. (F1+ F2) F3 ten büyük olduğu için, bileşkenin yönü
Kuvvetler zıt yönlüyse;bileşke kuvvet bu kuvvetlerden büyük kuvvetin yönü, yani sağa doğrudur. Büyüklüğü ise,
büyük olanın yönünde ve şiddeti de kuvvetlerin şiddetleri-
nin cebirsel (yani parmak hesabıyla) farkı kadardır. R = (F1+ F2) -- F3 R = 12 N
R = 20 -- 8 F3= 8 N F1+ F2 = 20 N
F1= 2 N F2= 3 N
R = 12 N olur.
R = F2-- F1 R=1N
Cisme etki eden kuvvetlerin bileşkesi R = 12 N olup, buna

R = F2 -- F1 net kuvvette denir. Cismimiz 12 N luk net kuvvet etkisin-
R = 3 -- 2 = 1 N olur. dedir.
R = 12 N
Bileşke kuvvet büyük olan F2 yönündedir.
102
Kuvvet 3. ÜNİTE
Cisme etki eden net kuvvet sıfırdan farklı olduğu için, Örnek 6
dengelenmemiş kuvvet etkisinde olduğunu da söyle-
biliriz. Bu ifadeler karşınıza çıkınca şaşırmayın:) Bir öğrenci ilk olarak duvara sıkıca bağlı sağlam bir ipi uy-
gulayabildiği en büyük kuvvet olan 300 N ile çekiyor. Bu
durumda ipte oluşan kuvvet T1 kadar oluyor. Daha sonra
5 aynı ipin bir ucundan babası tutarken yine 300 N ile çeki-
Örnek
yor. Bu durumda da ipte oluşan kuvvet T2 oluyor.
Yatay zemindeki bir cisme şekildeki gibi aynı doğrultudaki İki durumda da çocuk, duvar ve babası hareketsiz
dört kuvvet etki etmektedir. olduğuna göre ipte oluşan T1 ve T2 kuvvetleri kaç N
F1 = 5 N olur?
F2 = 25 N
F4 = 50 N Çözüm 6
F3 = 20 N
Soru biraz uzun ve karmaşık gelmiş olabilir, panik yapma-
Buna göre, cisme etki eden net kuvvet kaç N dur? yın. Kolay ama bir o kadar da önemli bir soru. Bu soruda
size anlatmak istediğim önemli bir durum var.
Çözüm 5 Anlatacağımız durumu bilmeyenler, bu ve benzeri soruları

genelde yanlış yapıyorlar.
Bize net kuvveti sormuş, etki eden tüm kuvvetlerin topla-
Önce soruyu şekil çizerek daha anlaşılır hale getirelim.
mı. Yani bileşke kuvvet.
I. Durum
Cisme etki eden dört kuvvetten üçü F1, F2 ve F3 aynı yön-
de F4 zıt yöndedir.
Aynı yönde olanları aşağıda kırmızı renkle gösterdik. Zıt T1 F = 300 N

yönde olanı da mavi renkle.
Duvar
F1 = 5 N
F2 = 25 N
F4 = 50 N
F3 = 20 N
İpin üzerinde bir nokta düşünelim. Çocuk 300 N kuvvet

İlk yapacağımız neydi? Aynı yönde olanları toplamak.
uyguladığı halde bu nokta hareketsiz kaldığına göre den-
Kırmızı renkle gösterdiğimiz, sağa doğru olan F1, F2 ve F3 gelenmiş kuvvet etkisindedir.
ün toplamı:
Yani hareket ettiremediğine göre; çocuğun uyguladığı kuv-
F1+ F2 + F3 = 5 + 25 + 20 = 50 N bulunur. vete eşit zıt yönde başka bir kuvvet vardır. Bu da ipteki
gerilme kuvveti T1 dir. T1 = 300 N
Cisme etki eden kuvvet sayısını ikiye indirdik.
F1 + F2 + F3= 50 N II. Durum

F4 = 50 N
Bu iki kuvvette birbirine zıt yönde oldukları için farkını alıcaz.

T2 F = 300 N
F1 + F2 + F3 -- F4 = 50 -- 50 = 0 Net kuvvet sıfır.
Net kuvvet sıfır çıktı! Şimdi ne olacak?
Panik yapmayın, zaten öyle çıksın diye kuvvetlere o de-

ğerleri verdim J
Bu durumda cisme etki eden kuvvetler birbirini dengelemiş Sonunda söyleyeceğimi baştan söyleyim. Aslında iki du-
oluyor. rum arasında fark yok. Şimdi nasılına gelelim.
Biz bu kuvvetlere dengelenmiş kuvvetler diyoruz. II. durumda çocuk yine 300 N kuvvet uygulamasına rağ-
men hareket söz konusu olmadığı için, diğer taraftan çe-
Cisim üzerine etki eden kuvvetler kaç tane olursa ol-
ken babasının uyguladığı kuvvette 300 N olmalıdır.
sun net kuvvet sıfırsa cisim dengededir.
103
3. ÜNİTE Kuvvet
Genelde yapılan yanlış işte tam da burda. Düz bir zeminde bir cismi iterek hareketini incelediğimizde,
yavaşlayarak durduğunu görürüz. Ne kadar hızlı itersek
İpi iki taraftan da 300 N luk kuvvetler çektiği için ipte olu-
itelim yeterince uzun bir yol varsa, cisim bir yerde mutlaka
şacak gerilme kuvveti 600 N sanılıyor. Ama böyle birşey
olamaz. İp gerilme kuvveti yine 300 N olacaktır. duracaktır.
II. şekli inceleyin. İp üzerindeki noktayı sağa doğru çeken Yüzeylerin pürüzlü olmasından dolayı cismin hareketini
çocuk 300 N uygulamışsa ve hareket yoksa, ipteki kuvvet- engellemeye çalışan bir kuvvet oluşur. Buna sürtünme
te 300 N olmalıdır. kuvveti denir.
Yani T2 = 300 N Temas yüzeyine

Bu soru tipi çok meşhur olup neredeyse her kitapta karşı- yakından bakarsak
nıza çıkacaktır. Bunun bir de dinamometreli versiyonu var.
Bir dinamometre iki tarafından 15 N luk kuvvetlerle çekilir-

se göstereceği değer ne olur?
F1= 15 N ? F2= 15 N Bizim en pürüzsüz gördüğümüz yüzeyler bile dikkatlice

incelenirse pürüzlü olduğu görünür. Aslında mikroskobik
boyutlarda olsa da pürüzsüz bir yüzey yoktur.
Hemen 30 N diyenler, biraz önce anlattığımızı anlamamış
Sürtünme kuvveti sadece hareket eden cisimler arasında
demek ki L Cevap 15 N
olmaz. Durgunken de sürtünme kuvveti oluşabilir.
Nasıl yani diyenler için anlatalım.
Büyük bir cismi iterek hareket ettirmek istediğimizde belli
Şöyle düşünün; sadece soldaki F1 kuvvetiyle dinamotreyi bir değere kadar cisim hareket etmez. Kuvveti artırmaya
çeksek, sağdaki uç bir yere bağlı olmasa ve kuvvet uy- devam edersek, belli bir değerden sonra hareket başlar.
gulanmasa ne olur? Dinamometreyi alır götürür. Bir değer
İşte kuvvet uygulanmasına rağmen hareketin hemen baş-
ölçmez.
lamama nedeni de sürtünme kuvvetidir.
Yandaki dinamometre ucuna 15 N ağır-
lığında bir cisim asıldığında okunan de- Sürtünme kuvveti hem cisimlerin hareketi sırasında
ğerin 15 N olacağını herkes bilir. hem de durgunken söz konusu olabilir.
Bu durum yukardakinin aynısı aslında.

Dinamometre ve yükün orada durması Statik ve Kinetik Sürtünme Kuvveti
için tavana bağlı ipte de 15 N kuvvet Sürtünme kuvveti sadece hareket eden cisimler arasında
(dinamometre ağırlığını dahil edersek olmaz, durgunken de sürtünme kuvveti oluşabilir demiştik.
daha fazla) olmak zorunda.
Peki cismi hareket ettirebilmek için yenilmesi gereken sür-
Ama dinamometre 15 N gösterecektir. 15 N tünme kuvvetiyle, hareket halindeyken yavaşlatan sürtün-
me kuvveti arasında bir fark var mıdır?
Aynı şey önceki iki durum içinde geçerli.
Bunu deneyerek görmek mümkün. Evde veya okulda dur-
gun bir masayı hareket ettirmeye çalışalım.
Bütün gücünüzle birden itmeyin sakın! Masayı karşı duva-

Yeri gelmişken değinmeden geçmeyelim. ra çarpıp birşeyleri kırarsanız fırçayı yersiniz J
Ağırlık; cisimlere etki eden yerçekimi kuvvetidir. Yeryü- Küçük bir kuvvetle başlayalım ve yavaş yavaş artıralım.
zünde cisimlerin ağırlığı yaklaşık olarak kütlesinin kg Masa harekete başladıktan sonra sabit bir hızla itmek için-
cinsinden 10 katıdır. Birimi de kuvvet birimi N dur. de kuvvet harcarız, ama bu kuvvet harekete geçiren kuv-
vetten daha küçüktür.
Sürtünme Kuvvetİ Eğer farkı hissedemediyseniz daha ciddi bir deney de ya-
pabiliriz J
Günlük hayatta hareket halindeki cisimlerin bir süre sonra
durduğunu hepiniz gözlemlemişsinizdir. F
Düz bir yolda bisikletle giderken pedal çevirmeyi bırakırsa-

nız biraz daha gittikten sonra bisiklet durur.
104
Kuvvet 3. ÜNİTE
Şekildeki gibi düz bir zemin üzerine konulan tahta bloğu Hatta biraz daha öncesinden alayım.
bir iple dinamometreye bağlıyoruz. Dinamometreyi yavaş
Grafik sıfırdan başlamış. Yani;
yavaş çekersek dinamometredeki değer artmasına rağ-
men cisim hâla hareketsiz olacaktır. Uygulanan kuvvet yoksa sürtünme kuvveti de yoktur.
Uygulanan kuvvet belli bir değere ulaştığında ise hareket Yatay zeminde duran bir cisim için, hareket ettirmek iste-
başlar. yen bir kuvvet olmazsa sürtünme kuvveti de olmaz.
Hareketin başladığı andaki dinamometre değerini kayde- Kuvvet uygulanırsa, hareket edene kadar uygulanan kuv-
delim. Bu cismi harekete geçirmek için gerekli olan kuvvet arttıkça, sürtünme kuvveti de artar ve hep uygulanan
vettir. kuvvete eşit büyüklükte olur.
Devamında ise cismi sabit hızla çekerek hareket halinde

Duran cisimler için sürtünme kuvvetini bulurken bir for-
dinamometrede okunan değeri kaydediyoruz.
mül kullanılmaz. Cisim hareket etmiyorsa, sürtünme
Önceki ünitede anlattığımız, ölçmede hata payını en aza kuvveti her zaman uygulanan kuvvete eşit ve zıt yön-
indirmek için ne yapıyorduk? lüdür.
Eveeet aynen söylediğiniz gibi. Deneyi birkaç kez tekrarla-

yıp bulunan değerlerin ortalamasını alıyoruz. SüpersinizJ Örnek vererek daha iyi anlaşılmasını sağlayalım :)
Bu değerleri incelersek, hareketi başlatan kuvvetin sabit Aşağıdaki şekilde verilen cismi hareket ettirmek için gerek-
hızla çekerken okunan değerden büyük olduğunu görürüz. li kuvvetin 20 N olduğunu varsayalım.
İşte cisim durgunken, harekete başlatmak için yenilmesi Bu cisme sırayla 5 N, 10 N, 15 N kuvvet uygularsak ha-
gereken sürtünme kuvvetine statik (durgun) sürtünme reket etmeyecektir. Bu durumların hepsinde de sürtünme
kuvveti, hareket halindeyken etki edene de kinetik sür- kuvveti uygulanan kuvvete eşit olacaktır.
tünme kuvveti denir. Sürtünme Kuvveti Uygulanan Kuvvet
Cisimlere etkiyen statik sürtünme kuvveti, cisim hareke- Fs= 5 N F= 5 N
te geçene kadar devam eder ve cisim harekete geçtikten
sonra yerini kinetik sürtünme kuvvetine bırakır. Cisim Hareketsiz
Bir cisme etki eden kinetik sürtünme kuvveti, statik sür-

tünme kuvvetinin en büyük değerinden her zaman daha
küçük olur. Sürtünme Kuvveti Uygulanan Kuvvet
Fs= 10 N F =10 N
Cisim Hareketsiz
Sürtünme Kuvveti Uygulanan Kuvvet

Fs= 15 N F =15 N
Cisim Hareketsiz
Yeri gelmişken anlatmazsam içimde kalır :)
Bu grafiği statik sürtünmenin kinetik sürtünmeden büyük Sürtünme Kuvveti Nelere Bağlıdır?
olduğunu göstermek için çizdim. Ama aslında çok daha Şimdi bu sürtünme kuvvetinin nelere ve nasıl bağlı olduğu-
önemli birşeyi gösteriyor bu grafik. nu anlamaya çalışalım.
Bunu iyi anlarsanız çok sık yapılan bir yanlışı baştan dü- Bunu ilk merak ederek araştıran ve deneyler yapan bilin-
zeltmiş olursunuz. diği kadarıyla 1400 lü yıllarda yaşayan Leonardo Davinci
Grafiğin hareket anına kadar olan kısmına bir daha bakın. olmuştur.
Gördüğünüz gibi bu kısım doğrusal ve bu doğru 45° lik açı Ama sürtünmeyle ilgili çalışmaları en çok bilinen Amon-
yapıyor. Uygulanan kuvvet ve sürtünme kuvveti eksenleri- tons adındaki bir Fransızdır. Amontons yaklaşık 100 yıl
nin açıortayı olduğunu gördünüz mü? sonra Leonardo da Vinci’nin çalışmalarını yayınlamış ve
İyi de bu ne anlama geliyor diyenler için söyleyeyim. deneyler yapmıştır. Bu çalışmalar da daha sonra Cou-
lomb tarafından doğrulanmıştır.
105
3. ÜNİTE Kuvvet
Amontons’un yapmış olduğu deney şöyledir.
Cisim ister büyük, ister küçük yüzeyi üzerinde olsun aynı

sürtünme kuvveti oluşur.
3.Sürtünen yüzeyin cinsi

Deney, günümüze göre yetersiz araçlarla yapılmış basit Sürtünen yüzeylerin cinsi sürtünme kuvvetini etkiler. Pü-
bir deneydir. Bir takoz üzerine yay koyan Amontons başka rüzsüz yüzeylerde sürtünme daha azken, pürüzlü yüzey-
bir yayla da alttaki takozu çekmektedir. lerde daha büyük sürtünme kuvveti oluşur.
Deneyde, üstteki yayın üzerine konulan ağırlığa göre sı- Yüzeylerdeki pürüz ve girinti
kışma miktarı ve çekilen yaydaki uzama miktarı arasındaki çıkıntılar, takılarak hareketi
ilişki incelenmek isteniyor. engelleyici etki yaparlar.
Üstteki yayın sıkışma miktarı; çekilen kütlenin büyüklüğü- O zaman, yüzey büyük ol-
nü, harekete başlama anında çekilen yaydaki uzama mik- duğunda daha çok pürüz te-
tarı ise hareketi başlatmak, yani sürtünme kuvvetini yen- mas edeceği için daha çok
mek için ne kadar kuvvet gerektiğini gösteriyor. Bu değere Mikroskobik
sürtünme olmalı değil mi?
eşik değer diyoruz. temas Yüzey alanı sürtünmeyi etki-
noktaları lemiyor demiştik?
Amontons yatay yaydaki kuvvet değişimini, cismi zemi-
ne bastıran kuvvet dışında, zeminle cisim arasında farklı Evet yüzey alanının değişmesi sürtünme kuvvetini değiş-
maddeler (su, yağ vb.) sürerek incelemiş. Hatta farklı sı- tirmiyor. Sözümüzün arkasındayız J Sebebi ise şu:
caklıklarda deneyerek, sıcaklığın etkisini de araştırmıştır.
Yüzey büyükken daha çok pürüz temas ediyor ama yüzey
Bu deneydeki bağımlı, bağımsız ve kontrol değişkenleri- küçülünce de bu pürüzler basınç artışıyla daha iç içe geçi-
nin neler olduğuna bakalım. Hem eski konuyu tekrar etmiş yor. Bu da daha küçük yüzeyde bile aynı sürtünme kuvveti
oluruz J olmasını sağlıyor.
Bağımsız değişken (Etkileyen değişken): Üstteki yaya Bu anlattıklarımızı şu şekilde özetleyebiliriz.

etki eden dik kuvvet. Sürtünme kuvveti cismin hareketli ve durgun olmasına
Bağımlı değişken (Etkilenen değişken): Cisme yatayda göre değişir.
etki eden kuvvet, sürtünme kuvveti. Sürtünen yüzeye dik bastıran toplam kuvvet, sürtünme
kuvvetiyle doğru orantılıdır.
Kontrol değişkenleri: Cismin temas alanı, sıcaklık, ze-
mine sürülen kayganlaştırıcı maddeler. Sürtünen yüzeylerin cinsi sürtünme kuvvetini etkiler.
Sürtünme kuvvetinin nelere bağlı olduğunu yukarıdaki de- Yüzey cinsi için sürtünme katsayısı ifadesini kullanıcaz.
ney sonuçlarından sonra toparlayalım. Bu katsayı da cismin hareketli ve durgun olması halinde
farklı olur. Durgun cisimler için statik sürtünme katsayısı,
hareketli cisimler içinse kinetik sürtünme katsayısı olarak
isimlendirilir.
1.Yüzeye dik etki eden kuvvet
Bu durumda sürtünme kuvvetini matematiksel olarak şöyle
Yatay zeminde, cismin ağırlığı ve varsa üzerine etki eden ifade edebiliriz. Yani formülü :)
dik kuvvetlerin toplamıdır.
Cismi yüzeye dik olarak bastıran kuvvet arttıkça sürtünme Sürt. kuvveti = Sürt. katsayısı • Yüzeye etki eden dik kuvvet
kuvveti de doğru orantılı olarak artar.
fS : Sürtünme kuvveti
2.Temas yüzey alanı
k : Sürtünme katsayısı
Genelde yüzey alanı artınca sürtünme kuvvetinin de arta-
cağı düşünülür ama bu yanlıştır. N : Yüzeye etki eden dik kuvvetler toplamı dersek
Cismin zemine temas eden alanının büyüklüğü sür-

fS = k . N
tünme kuvvetini etkilemez.
106
Kuvvet 3. ÜNİTE
Sürtünme katsayısı ''k'' statik ve kinetik sürtünme kuvveti Yağmur, dolu taneleri hava sürtünmesi olmasa sürekli hız
için farklıdır. kazanarak kafatasımızı delebilecek şekilde yere düşerlerdi.
Statik sürtünme katsayısını formülde yazıp bulacağımız Hava sürtünmesi yukarıdaki durumlar için avantaj olsa da
değer, sürtünme kuvvetinin maksimum değeridir. Yani, cis- uzaya gönderilen roket ve uzay araçlarının atmosfere giri-
mi harekete geçirmek için uygunması gereken minimum şi ve atmosferde ilerleyişi sırasında dezavantaj oluşturur.
kuvvet.
Uçaklar ve araçlarda hava sürtünmesinden dolayı enerji
Bundan küçük bir kuvvet uygulanırsa cisim hareket etme- kayıpları yaşar. Motorlar içindeki hareketli parçalarda bu
yeceği için, sürtünme kuvveti etki eden kuvveti sıfır yapa- hareketleri sırasında sürtünme etkisiyle zamanla aşınır.
cak kadardır. Yani eşit şiddette ve zıt yönlü. Bu durumda
Kısaca en başta söylediğimiz gibi, sürtünme kuvvetinin
formül kullanmıyorduk.
hem iyi hem de kötü sonuçları vardır.
Önemli bir noktayı daha belirtelim. Sürtünme kuvveti

sürtünen iki yüzeyde de oluşur. Örnek 7
Sürtünme kuvvetinin yönü cisim hareketliyse; hareketi-

Kütlesi 3 kg olan şekildeki cisimle yüzey arasındaki statik
ne ters yönde, hareketsizse harekete zorlayan kuvvete
sürtünme katsayısı kS = 0,5 ve kinetik sürtünme katsayı
ters yönde olur.
kK = 0,4 tür.
Cismin temas ettiği yüzeyde (zeminde) oluşan sürtün-
me kuvveti ise, cismin hareketi yönündedir. 3 kg
Halı üzerindeki sehpayı çekerken halının da bize doğru

gelmesinin nedeni, halıdaki sürtünme kuvvetinin yönü- Bu cisme sırasıyla 5 N, 10 N ve 20 N luk kuvvetler ayrı
nün bize doğru olmasıdır. ayrı uygulanırsa, oluşacak sürtünme kuvvetleri ne
olur?
Sürtünme Kuvveti İyi mi Kötü mü?

Çözüm 7
Sürtünme kuvveti bize günlük hayatımızda zorluk çıkarsa-
da, enerji kayıplarına neden olsa da hayatımıza bir çok Cisim durgun olduğu için ilk yapacağımız şey bu cismi ha-
olumlu katkısı da vardır. Cevap hem iyi hem kötü J rekete geçirebilmek için gerekli kuvveti bulmak olmalı.
Sürtünme kuvveti olmasaydı yaşayamazdık. En basit ola- Bunun için statik sürtünme katsayısını kullanıcaz.
rak yürüyebilmemiz, hatta durabilmemiz bile sürtünme
sayesindedir. Sürtünme olmasa araçlar duramazdı diye fS = kS.N formülünü kullanıyoruz. kS soruda verilmiş.
aklınıza gelmişse hemen söyleyelim: Sürtünme olmasa N : Yüzeye dik bastıran kuvvetler toplamıydı.
araçlar hareket bile edemezdi J Tekerlek ile yol arasındaki
Cisim üzerine başka bir kuvvet uygulanmadığı için, yere
sürtünme sayesinde araçlar ilerleyebiliyorlar.
sadece kendi ağırlığı kadar kuvvet uygulayacaktır.
Buz üzerinde patinaj çekip ilerleyemeyen araçları herkes
Sonraki konumuzu öğrenince daha iyi anlayacaksınız ama
görmüştür ki buzda sürtünme sıfır bile değil. Sadece daha
burda da söyleyiverelim artık.
az.
Ağırlık G harfiyle gösterilir. Kütleyi de m harfiyle gösteriyoruz.
Sürtünme olmasa başımıza taş yağardı. Ninelerimizin
söylediği gibi değil J gerçekten yağardı. Uzaydan gelen Ağırlığı veren formül: G = m.g dir.
göktaşları atmosfere hızla girdiklerinde hava sürtünmesi
''g'' nedir diyenler için söyleyelim. Yerçekimi ivmesidir. De-
nedeniyle ısınarak kül olup yeryüzüne düşmüyorlar. Sür-
ğeri dünyadaki konuma göre az da olsa değişiyor ama,
tünme olmasa hepsi yeryüzüne ulaşacaklardı.
fizik sorularında yaklaşık 10 kabul edilir. Bu durumda so-
ruda verilen 3 kg lık cismin ağırlığı için,
G = 3.10 yazarsak, G = 30 N bulunur. N yerine bu değeri

yazıcaz. N değerleri yerine koyalım.
fS = kS.N ise,
fS = 0,5.30 = 15 N
Bu değer cismi harekete geçirebilecek en küçük kuvvet.
107
3. ÜNİTE Kuvvet
Soruda söylenen 5 N ve 10 N luk kuvvetler hareket etme- K cismi yatay zeminde durgun olduğu için, hareket ettir-
si için yetmeyeceğinden. Uygulanan kuvveti sıfır yapacak mek isteyen bir kuvvet olmadıkça sürtünme kuvveti olmaz.
kadar sürtünme kuvveti oluşur.
M cismi ise yine yatay zeminde, v hızıyla hareket ediyor.
5 N için, fS = -- 5 N Şekilde gösterilen bir kuvvet olmasa bile hareket halindeki
cisme mutlaka sürtünme kuvveti etki eder.
10 N için, fS = -- 10 N
Başka bir kuvvet yoksa, cisim harekete ters yöndeki sür-
Bu iki durumda cisim, dengelenmiş kuvvetler etkisindedir.
tünme kuvveti etkisiyle yavaşlar ve bir süre sonra durur.
Pekiii 20 N uygulanırsa?
Gelelim L cismine.
Bulduğumuz 15 N luk sınır değerden büyük olduğu için
Cisimler yatay zemindeyken ağırlık dediğimiz yerçekimi
cisim hareket edecektir.
kuvveti yüzeye dik etki ettiği için harekete sebep olmaz.
Hareket eden cisme etki eden sürtünme kuvveti için kine- Ama zemin yatay değilde eğik olursa ağırlığın bir kısmı
tik sürtünme katsayısı kullanıcaz. cismi aşağı kaymaya zorlar. Eğik düzlem arttıkça da bu
etki artar.
fS = kK . N
Eğer bir cisim eğik düzlem üzerinde ve kaymadan durabi-
Kinetik sürtünme katsayısı soruda 0,4 verilmiş ve N de 30 N
liyorsa, ağırlığın harekete zorlayan etkisini yenen bir sür-
fS = 0,4.30 buradan, fS = 12 N bulur. tünme kuvveti olmak zorundadır.
Cismi çeken kuvvet 20 N, sürtünme kuvveti 12 N olduğun-
dan cisim dengelenmemiş kuvvetler etkisindedir. I II
Cisme etki eden net kuvvet ise, zıt yönlü olan bu kuvvet-
lerin farkı kadardır. Yönü de büyük kuvvet, yani 20 N yö-
nünde olur. α 2α
FNet= 8 N Yukarıdaki şekilde eğik düzlem üzerinde eşit kütleli iki ci-
FNet = F -- fS sim var. Bunlardan I. durumdaki (soldaki) cismin bulundu-
FNet = 20 -- 12 ğu eğik düzlemde açı küçük olduğu için, ağırlığın yüzeye
fS = 12 N 3 kg etkisi II. durumdakinden fazla, aşağı kaydırmak isteyen
F = 20 N
FNet = 8 N etki ise II. durumdakine göre daha küçüktür.
Bu nedenle yüzeylerin yapısı aynı olmak şartıyla, I. du-

rumda oluşan sürtünme kuvveti II. durumdakinden küçük
olur.
Örnek 8
III
Şekildeki özdeş K, L ve M cisimlerinden yatay zemindeki
K ve eğik düzlemdeki L durgun, yatay zemindeki M ise II
sabit hızla hareketlidir.
v=0 I O
fS= 0 yatay
K v=0
durgun Şekildeki gibi I. durumda düzlem yatayken cisme etki

L
v eden bir sürtünme kuvveti yoktur.
M
durgun O noktası etrafında dönebilen düzlem ok yönünde
hareketli
döndürülerek II konumuna getirilirse cisim aşağı kay-
Buna göre, bu cisimlerden hangilerine sürtünme mak isteyeceği için, aşağı çeken kuvvet kadar sürtünme
kuvveti etki etmektedir? kuvveti oluşur.
Biraz daha döndürülerek III konumuna getirilirse aşağı

8 kaydırmak isteyen kuvvet artacağı için, sürtünme kuvveti
Çözüm
de artar.
Bu soruda size asıl anlatmak istediğim şey, eğik düzlem- Cisim kaymaya başlayana kadar açı arttıkça, kaydırmak
deki L cisminin durumu. Bu yüzden önce K ve M nin duru- isteyen ve bunu engelleyen sürtünme kuvveti de artacak-
munu söyleyip L ye geçelim. tır.
108
Kuvvet 1. Antrenman
1. Kuvvetle ilgili olarak aşağıda verilen bilgilerden 4. Sürtünme kuvvetinin günlük yaşantımızda bazı
hangisi yanlıştır? avantaj ve dezavantajları vardır.
A) Türetilmiş büyüklüktür.
Buna göre,
B) Skaler büyüklüktür.
I. Paraşütlerin sabit hızla yere inmesini sağlar.
C) Dinamometre ile ölçülür.
II. Makinelerde aşınmalara yol açar.
D) Cisimlerin hızını değiştirebilir.
III. Göktaşlarının atmosferde yanarak kül olmasına
E) Cisimler üzerinde şekil değişikliği yapabilir. yol açar.
IV. Uzay mekiklerinin atmosfere girişinde ısınmaları-
na yol açar.
Durumlarından hangileri sürtünme kuvvetinin

dezavantajlarına örnektir?
A) I ve II B) II ve III C) II ve IV
D) II, III ve I E) I, II, III ve IV
2. Aşağıdaki etkileşimlerin hangisinde temas ge-

rektiren kuvvet etkilidir?
5. Sürtünmenin ihmal edildiği yatay zemindeki cisme
A) Yağmur damlasının yere düşmesi. şekildeki gibi F1, F2, F3 ve F4 yatay kuvvetleri etki
B) İki mıknatısın birbirini itmesi. etmektedir.
C) Yün kazağa sürtülen balonun kağıt parçalarını çek- F3 = 3 N F1 = 5 N

mesi. F4 = 10 N F2 = 8 N
D) Helyum dolu balonun uçması.
Buna göre cisme etki eden net kuvvet kaç N dur?
E) Havaya atılan taşın yavaşlaması.
A) 0 B) 2 C) 4 D) 6 E) 8
6. Yatay zemindeki 2 kg kütleli cisme şekildeki gibi 8 N

3. Kuvvetle ilgili olarak, luk yatay F kuvveti etki etmektedir.
I. Bir cisme kuvvet etki etmesi için mutlaka temas F= 8 N

gereklidir. 2 kg
II. Kuvvet etkisindeki her cisim hareket eder. Durgun

III. Kuvvet, hareketin yönünü değiştirebilir.
Cisim hereket etmediğine göre, cisme etki eden
sürtünme kuvveti kaç N dur?
A) 6 B) 8 C) 10 D) 12 E) 18
109
1. Antrenman Kuvvet
7. Sürtünme kuvvetiyle ilgili, 10. Beton ve mermer yüzeylerde v hızıyla hareket eden
şekildeki K ve L cisimlerinin kütleleri farklı, cisimlere
I. Sürtünen yüzeylerin cinsine bağlıdır.
etki eden sürtünme kuvvetleri eşittir.
II. Sürtünen yüzey alanının büyüklüğüne bağlıdır.
III. Hareket halindeki cisimlerin hızına bağlıdır. v L v
K
Beton Mermer
Bunun sebebi;
I. Yüzeylerin sürtünme katsayılarının farklı olması.
II. L nin yüzey alanının K den büyük olması.
III. Cisimleri harekete geçiren kuvvetlerin eşit olması.
yargılarından hangileri olabilir?
8. Sürtünme kuvvetini nelerin etkilediğini bulmak için

aşağıdaki düzeneği kuran bir öğrenci, deneyi tekrar-
larken; 11. Özdeş K, L ve M tuğlaları şekildeki konumlarda hare-
ketsiz durmaktadır.
F
L
K M
I. Tahta yerine mermerde çekerse yüzeyin etkisini
görmüş olur.
2α α
II. Cismin üzerine başka bir cisim daha koyarsa cis-
min ağırlığının etkisini görmüş olur. Buna göre cisimlere etki eden sürtünme kuvvet-
III. Aynı cismi başka dinamometre ile çekerse kuvve- leri fK, fL, ve fM arasındaki ilişki nedir?
tin etkisini görmüş olur.
yargılarından hangileri doğrudur? A) fK > fL > fM B) fK > fM > fL C) fM > fL > fK
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) fK = fL = fM E) fK > fM = fM
12.
3 kg F = 20 N
k = 0,4
9. Duran bir cisim sürekli artan bir kuvvetle çekilirken,
Kinetik sürtünme katsayısının k = 0,4 olduğu zemin-
kuvvetin değeri 15 N olduğunda cisim hareket ediyor.
deki 3 kg kütleli cisme F = 20 N luk yatay kuvvet
Buna göre, hareket halinde bu cisme etki eden uygulanıyor.
sürtünme kuvveti kaç N olabilir?
Buna göre, cisme etki eden net kuvvet kaç N’dur?
A) 0 B) 14 C) 15 D) 16 E) 18
A) 8 B) 10 C) 12 D) 16 E) 20
1. B 2.D 3.C 4.C 5.D 6.B 7.A 8.C 9.B 10.A 11.B 12.A
110
3. Hareket Yasaları
(Dİnamİk)
Newton'un Hareket Yasaları

İnsanların ilk çağlardan itibaren çevrelerini inceleyip anla-
maya çalıştıklarından bahsetmiştik. Dengede bir cisim dendiğinde akla ilk gelen, net kuvve-
tin sıfır ve cismin hareketsiz olmasıdır.
İnsanlar çevrelerinde ve genel olarak evrende gerçekle-
Ancak, sabit hızla hareket eden cisimlere etki eden net
şen olayların rastgele olmadığını, bir düzen içinde gerçek-
kuvvette sıfırdır.J Bunu sakın unutmayın.
leştiğini görmüş ve bu kuralları bulmaya çalışmışlardır.
Bu olaylardan birisi de cisim üzerine etki eden kuvvetler ve Olayı biraz geriden alalım :)
cismin hareketi arasındaki ilişkidir.
1. Ünitede bahsetmiştik. Galileo ile birlikte deney ve göz-
Bununla ilgili tarihte pek çok kabul ve açıklama yapılmış lemlere dayalı olan bilimsel çalışmalar yapılmaya başla-
ama bunlar zaman içindeki yeni çalışmalarla bazen des- mıştır. Günümüzde kabul edilen Newton Yasalarının teme-
teklenip bazen de çürütülmüştür. lini de Galileo'nun yaptığı çalışmalar oluşturuyor.
Evrendeki cisimlerin hareketleri ile kuvvet arasındaki iliş- Galileo yaptığı deneylerle eskiden beri doğru kabul edilen
kiyi günümüzde de kabul görecek şekilde ilk açıklayan ve Aristo’ya kadar uzanan iki yanlışı düzeltmiştir.
Newton olmuştur. Bu nedenle Dinamik olarakta bilinen bu
Bunlardan birincisi belli bir yükseklikten serbest bırakılan
konuya Newton'un Hareket Yasaları diyoruz.
cisimlerden ağır olanın daha çabuk yere düşeceğiydi.
Önce bu yasaların neler olduğunu söyleyelim. Sonra ayrı
Galileo Pisa kulesinden farklı büyüklük ve ağırlıktaki ci-
ayrı inceliycez.
simleri serbest bırakarak bunun böyle olmadığını gösterdi.
I. Eylemsizlik Yasası Aynı zamanda Galileo nun bununla ilgili meşhur birde dü-
II. Dinamiğin Temel Yasası şünce deneyi vardır ki mantık kullanarak bunun yanlışlığı-
nı ispatlamıştır.
III. Etki - Tepki Yasası
Merak edenler bu düşünce deneyini araştırsınlar, biz de
Bu konuda hareket ve kuvvet konularında gördüğümüz
kimler araştırmaya meraklı görelim :))
kavramları kullanıcaz. Kuvvetle ilgili kısa bir hatırlatma
yapalım. Diğer doğru bilinen yanlış ise; cisimlerin doğal durumları
gereği durgun oldukları ve hareketi başlatan kuvvet orta-
Bir cisim üzerine etki eden tüm kuvvetlerin bileşkesi (topla-
dan kalktığında doğası gereği duracaklarıdır. Bizi şimdi
mı) sıfırsa cisim dengelenmiş kuvvetler, bileşke kuvvetin
asıl ilgilendiren de bu.
sıfırdan farklı olduğu durumlarda da; cisim dengelenme-
miş kuvvetler etkisinde diyorduk. Galileo hareketli cisimlerin durması için de bir neden ve-
kuvvet gerektiğini düşünüyordu.
Cismimiz dengelenmiş kuvvetler etkisindeyse I.yasa olan
Eylemsizlik yasası, dengelenmemiş kuvvetler etkisindey- Bu düşüncesini doğrulamak için yaptığı deneyi kısaca an-
se de Temel yasa ile hareketlerini açıklıycaz. latalım.
I. Eylemsizlik Yasası
Kütlesi olan her cisim mevcut hareket durumunu korumak
ister. Bu durumu değiştirmek için dışarıdan kuvvet etki
ederse buna direnç gösterir. Buna eylemsizlik denir.
Eylemsizlik yasasına göre: Bir cisme etki eden net kuvve- yatay
tin sıfır olması durumunda; cisim durgun hâlde ise durma-
ya devam eder, hareketliyse sabit hızla hareketine devam Eğik düzlem üzerinde belli bir yükseklikten bırakılan cisim
eder. önce aşağı inip sonra diğer eğik düzlemde yol alarak du-
ruyor. Buradan cismin aldığı yol ile ne kadar yükseldiğini
Yani dengelenmiş kuvvetlerin etkisindeki bir cisim, ya du-
not ediyor.
ruyordur ya da sabit hızla hareket ediyordur.
111
3. ÜNİTE Hareket Yasaları
Daha sonra ikinci eğik düzlemin açısını azaltarak, cismi ilk Eylemsizliği aslında günlük hayatta hepiniz hissetmişsiniz-
eğik düzlemde aynı yerden serbest bırakıyor. dir. Minibüsle yolculuk yapanlar iyi bilirler; bir yerden tu-
tunarak bile dengede kalmak çok zordur. Sürekli hızlanıp
yavaşlayan araçta ileri geri bizi düşürmeye çalışan kuvvet
eylemsizlik kuvvetidir.
Birden fren yapan, ya da bir engele çarpan araçtaki yol-

cular emniyet kemeri takılı değilse ön camdan dışarı bile
yatay fırlayabilir.
Burada aldığı yol ile çıktığı yüksekliği de not ediyor. Araçlardaki emniyet kemerleri ve hava yastıkları eylemsiz-
lik sonucu kaza anında ölüm veya sakatlanma ihtimalini
Görüyor ki; cisim iki durumda da neredeyse bırakıldığı azaltmak için tasarlanmış güvenlik tedbirleridir.
yüksekliğe kadar çıkabiliyor. Fakat ikinci durumda sağda-
ki eğik düzlemin açısını azalttığı için aldığı yol daha uzun
oluyor. Eylemsizlik Yasası hareketin sınırlarını belirtir. Bir cisim
Eğim azaldıkça aynı şekilde yükselen cismin her seferinde dengelenmiş kuvvetler etkisindeyse, yani net bir kuvvet
daha uzun yol alması sonucu şu yargıya ulaşıyor. etki etmiyorsa; durgunsa durmaya, hareket halindeyse sa-
bit hızla hareketine devam eder.
Fakat cisim sabit hızlı dışında bir hareket yapıyorsa o ci-

Eğim azaldıkça cismin aldığı yol arttığına göre, eğimi sıfır
sim üzerinde etki eden net kuvvet sıfırdan farklıdır. Bu du-
yapıp cismin yatay zemine inmesini sağlarsak cisim çooo- rumda eylemsizlik kuvveti oluşur.
ok fazla yol alacak, hatta sonsuza kadar gidecektir.
Bir araç içinde tavana iple asılı m kütleli bir cismimiz olsun.
Araç sabit hızlıysa:
yatay v = Sabit
Sabit hızla hareket eden araç
Yani diyor ki Galileo; cisimlerin harekete başlaması için içinde tavana iple asılmış m
kuvvet gereklidir, ama hareketin devamı için bir kuvvete kütleli cisim, şekildeki gibi dü-
m
ihtiyaç yoktur. Kuvvet kalktıktan sonra da cisim hareketine şey konumunu korur.
devam eder.
Galileo dışardan kuvvet etki etmedikçe hareketli cismin

hareketine sabit hızla devam edeceğini söylerken, hare- Araç yavaşlıyorsa:
ketli cisimlerin durma ya da hızlanmaya karşıda bir direnç
gösterdiklerini iddia ediyor. Net kuvvet etkisiyle araç ya-
Yavaşlayan vaşlayan hareket yaparsa, ta-
Newton, Galileo’nun bu düşüncesini geliştirerek ileride
birinci hareket yasası olarak tanımlar. Yani Eylemsizilik vana iple asılı m kütleli cisim,
m hızını korumak isteyeceği ve
yasası.
hızı büyük olduğu için, şekil-
Eski Türkçe'de eylemsizliğe atâlet demişler. Atâlet’in keli-
deki gibi ileri doğru (hareket
me olarak karşılığı tembellik. Hiiiç rahatımı bozamam diyor yönünde) konumunu değiştirir.
kütleJ
Araç hızlanıyorsa:
Net kuvvet etkisiyle araç hız-

Hızlanan lanacak olursa, tavana asılı ci-
sim, hızını korumak isteyeceği
m ve hızı daha küçük olduğu için,
şekildeki gibi geriye doğru (ha-
rekete ters yönde) konumunu
değiştirir.
112
Hareket Yasaları 3. ÜNİTE
II. Temel Yasa Newton net kuvvetin harekete etkisini, daha sistemli de-
Bir cisme etki eden net kuvvet sıfırsa cisim ya duruyor, ya neylerle araştırarak, net kuvvet etkisinde kalan bir cismin
da sabit hızla, düzgün doğrusal hareket yapıyordur. Bunu hızının değiştiğini gözlemiştir.
anladık. Yatay bir zemin üzerinde duran bir cisim düşünelim. Bu
Peki net kuvvet sıfır olmazsa? cisme dengelenmemiş net bir kuvvet etki ettiğinde cisim
hızlanacak, ivmeli hareket yapacaktır.
Net kuvvetin cisim üzerine etkisini inceleyelim isterseniz.
Gerçi istemeseniz de anlatıcam ama siz istemiş olun :)
Net kuvvetin harekete etkisini hepimizin sürekli olarak ya- Newton cisme uygulanan kuvveti artırdıkça cismin hızlan-
şadığı bir durum üzerinden anlatmaya başlayalım. masının yani ivmesinin de aynı oranda arttığını gözlemliyor.
Elimizdeki bir cismi; a 2a 3a

1. Belli bir yükseklikten bıraktığımızda ne olur? F 2F 3F
m m m
2. Yukarı doğru belli bir hızla attığımızda ne gözleriz?
Cevap vermekte zorlananlar varsa hemen elindeki kalem

ya da silgiyle deney yapabilir. Kalemin ucunu kırmayın.J Yine yatay zeminde aynı kuvveti farklı cisimlere uyguladı-
ğında cisimlerin kazandıkları ivmenin kütle arttıkça azaldı-
ğını görüyor.
Yeryüzündeki tüm cisimlere Dünya'nın uyguladığı bir çe-
kim kuvveti vardır. Bu kuvvete cismin ağırlığı dediğimizi 2a a
söylemiştik. Ağırlığın yönü her zaman Dünyanın merkezi-
F F
ne doğrudur. m 2m
v=0
Deneyenlerin de gördüğü ve günlük
Ve Temel Yasayı söylüyor: Net bir kuvvet etkisindeki
hayatta hep yaşadığımız gibi, bırakılan
cismin ivmesi kuvvetle doğru, kütleyle ters orantılıdır.
cisim yere düşer. v
Temel yasanın benim çok sevdiğim diğer bir tanımı da şöy-
Cismi ne kadar yüksekten bırakırsak,
le. Bir cisme uygulanan net kuvvetin cisme kazandıracağı
yere çarpma hızı da o kadar artar. De-
ivmeye oranı her zaman sabit olup, cismin kütlesine eşittir.
mek ki serbest bırakılan cisim zamanla 2v
hızlanan bir hareket yapıyor. Kuvvet F 2F 3F
Kütle = m= = =
Cismin hızlanma sebebi ağırlığı, yani İvme a 2a 3a
cisme etki eden yerçekimi kuvvetidir.
3v Bu ifadenin en çok kullanılan şekli ise,
Kuvvet = Kütle • İvme
F = m •a
v=0
Yukarı atılan cisim ise belli bir yüksek-
liğe kadar çıkar, sonra o da yere düşer. v Temel Yasanın matematiksel ifadesiyle eylemsizlik ya-
Yeryüzündeki cisimler elimizden çıktığı sasını da doğrulayabiliriz.
v
andan itibaren yerçekimi kuvveti etki- Bir cisme etki eden net kuvvet sıfır olursa, eşitliğin di-
sinde kalacaktır. 2v ğer tarafı da sıfır olmalıdır. Kütle sıfırdan farklı olacağı
Bu kuvvet her zaman yerin merkezine için, ivme sıfır olacaktır.
2v
doğru olduğu için; yukarı çıkan cisim, F = m.a ifadesinde F = 0 ise, a = 0 olmalıdır.
harekete ters kuvvet etkisiyle önce
3v Yani cismin hızında değişiklik olmaz.
yavaşlar. Aşağı inerken de hareket yö-
nündeki kuvvet etkisiyle hızlanır. Bir hız varsa o hızla sabit hızlı hareket yapar. Ya da
3v duruyorsa durmaya devam eder.
113
Kuvvet - İvme Grafiği III. Etki - Tepki Yasası

Bir cisme uygulanan net kuvvetin, cismin kazanacağı iv- Uygulanan kuvvetin cisim üzerindeki etkisinden bahsettik.
meye bağlı grafiği aşağıdaki gibidir.
Şimdi de kuvveti uygulayana bakıcaz.
Duvara vurursanız ne olur? Eliniz acır değil mi.

Net Kuvvet (N)
Peki neden acır? Duvara biz vurduk, duvar bize vurmadı ki.
3F
Aslında tam da öyle olmuştur. Biz duvara vurursak duvar-
2F da bize vurur J
Sert bir giriş oldu ama ne yapalım J

F
Günlük hayatta karşılaştığımız bir kaç olayı inceleyelim.
α
İvme (m/s2)
0 a 2a 3a Buz üzerinde patenli iki kişiden biri diğerini iterse, itilenle
beraber iten de geriye doğru kayar. Peki onu kim itti?
Yere bırakılan bir top çarpmadan sonra yukarı doğru yük-

Bu grafiğe göre;
selir. Çarpan topu yukarı kim attı?
Net kuvvet sıfırsa ivme de sıfırdır.
Bunun gibi örnekler çoğaltılabilir.
Kuvvet arttıkça ivme de doğru orantılı olarak artar.
Grafiğin eğimi kütleyi verir. Buradan, uygulanan kuvvetlerle birlikte ters yönde de bir
kuvvet oluştuğunu söyleyebiliriz.
Karşı F
tg α = = =m Newton bu III. yasaya Etki-Tepki Yasası demiştir.
Komşu a
Der ki Newton: ‘‘Bir cisim başka bir cisme kuvvet uygu-
Grafik eksenleri yer değiştirirse ( ivme - kuvvet grafiği veri- ladığında kuvvet uygulanan cisim de uygulayan cisme
1
lirse) oranlar ters döneceği için, eğim yi verir. eşit şiddette ve zıt yönde bir kuvvet uygular.’’
m
Yani, her etkiye eşit ve zıt yönlü bir tepki karşılık verir.
Etki ve tepki kuvvetleri farklı cisimler üzerindedir. Yani bi-

zim duvara vururken uyguladığımız kuvvet duvar üzerin-
Karşınıza çıkabilecek bir grafik daha görelim. de, duvarın tepki kuvveti ise elimizdedir.
İvme (m/s2)
3a
2a
a
α Tepki Kuvveti
Kuvvet (N)
0 FS (Zeminin topa uyguladığı kuvvet)
Bu grafik kuvvet uygulanan cismin buna bağlı olarak ivme Etki Kuvveti (Topun zemine uyguladığı kuvvet)
değişimini gösteriyor.
Grafikteki FS sürtünme kuvvetidir. Uygulanan kuvvet bu Yere çarpan topun yukarı zıplamasının nedeni zeminin
değere ulaşana kadar cisim hareket etmiyor. topa uyguladığı tepki kuvvetidir.
Bundan sonra ivme ve kuvvet yine doğru orantılı. Konunun başında söylemiştik.
1 Elimizdeki bir cismi belli bir yükseklikten bıraktığımızda
Eğim ise yukarıda bahsettiğimiz gibi yi verir.
m yere düşer. Bunun sebebi de dünyanın cisme uyguladığı
a 1 yerçekimi kuvvetidir.
tg α = =
F m
Peki bu cismi masa üzerine koyduğumuzda cisme yerçe-
kimi kuvveti etki etmiyor mu?
Cisim koyduğumuz yerde duruyor.
114
Yerçekimi kuvveti kütlesi olan her cisme etki eder. Örneklere başlamadan önce sorularda karşımıza çok
Masa üzerindeki cismimiz hareketsiz olduğuna göre üzeri-
fazla çıkacak bazı kalıplaşmış yanlışları düzeltelim.
ne etki eden net kuvvet sıfır olmalıdır.
Cisme yerçekimi kuvvetinin etki ettiğini biliyoruz. O zaman 1.
net kuvveti sıfır yapacak bir kuvvet daha olmalıdır.

m F
İşte o kuvvet; zeminin uyguladığı tepki kuvvetidir.
Yatay zemindeki durgun cisimler, ağırlıkları kadar etki kuv- k=0

veti uygular. Zemin de buna eşit ve zıt yönde uyguladığı
tepki kuvvetiyle buna karşılık verir. Cismimiz hareketsiz Sürtünmesiz yatay yolda F kuvveti ile çekilen cisme etki
kalır. eden F kuvveti kaldırılırsa;
Ağırlığın zemine yaptığı etkiyle Yavaşlamaz, kuvvet kaldırıldığı anda sahip olduğu hız-
aynı şiddette ve zıt yönlü la sabit hızlı hareketini sürdürür.
Tepki kuvveti cismin dengesini
sağlar.
G Ağırlık 2.

Tepki Kuvveti
m 2F
Zemin
Ağırlığı dengeleyecek başka
k=0
G Ağırlık
bir kuvvet olmadığı için,
cisim yere düşer. Sürtünmesiz yatay yolda 2F kuvveti ile çekilmekte olan ci-
sim tabi ki hızlanacaktır.
Hareket ederken 2F kuvvetini azaltıp F yaparsak;

Etki - tepki yasası cisimlerin etkileşmesi sonucu oluşur de-
dik. Kuvvetin uygulanması sırasındaki etkileşim temasla Yavaşlamaz, hızlanmaya devam eder.
olabileceği gibi temas gerektirmeyen kuvvetlerde de olur. Bu genelde kafa karıştırır. Kuvvetin büyüklüğü azalsa bile
Birbirine yakın iki mıknatıstan biri diğerini iterken kendisi hâla cisme hareket yönünde bir kuvvet etki ettiği için, hız
de itilir. Mıknatıs demiri çekerken demir de mıknatısı çeker. artmaya devam eder. İvme (artış miktarı) azalmıştır ama
sıfır olmamıştır.
Aynı durum yerçekimi kuvveti için de geçerlidir. Dünya
bize çekim kuvveti uygularken biz de dünyaya çekim kuv- Kumbaraya her gün 10 TL atarken 5 TL atmaya devam
veti uygularız. edersek kumbaradaki para azalır mı? Sadece daha yavaş
artar.
Dünya bizi hangi kuvvetle çekiyorsa biz de dünyaya aynı
büyüklükte zıt yönde kuvvet uyguluyoruz.
3.
Bir örnek daha verelim. Büyük bir mıknatıs bir toplu iğneyi
çekerken hangi kuvvetle çekiyorsa, iğne de mıknatısa aynı m
kuvveti uygular. F 2F
Bu durumlarda küçük cisim hareket ettiği için sanki sadece k=0

ona kuvvet uygulanıyormuş gibi görünür.
Sürtünmesiz yatay yoldaki cisme, ters yönlerde F ve 2F
Aman bu yanılgıya düşmeyin. Sorularda bu tuzak çok kul-
kuvvetleri etki ederse 2F yönünde (net kuvvet yönünde)
lanılır. Sonra üzülmeyelim J
hızlanır.
Temel yasaya göre dışardan bir kuvvet uygulanmadık- Hızlanırken 2F kaldırılırsa;

ça hareket durumu değişmez.
Hemen F yönüne dönmez, önce yavaşlar, sonra durur,
Zeminin bize uyguladığı tepki kuvveti olmasa hareket sonra ters yönde ( F yönünde ) hızlanır.
edemezdik.
Bu üç durum ÖSYM nin yaptığı sınavlarda o kadar çok
Yine bir aracın ilerlemesini sağlayan yolun lastiğe uy- sorulmuş ki görseniz şaşarsınız. J
guladığı tepki kuvvetidir.
Siz şaşırmayacak hepsini doğru yapacaksınız inşallah.
115
Şimdi sorularımıza geçelim ve bu konudan karşımıza çıka- 2

Çözüm
cak soru tiplerini ve çözümlerini öğrenelim.
Soruda ambulans içinde yapılacak müdahale için ne yap-
1 ması gerektiğini soruyor. Yoksa hastaneye aracı yetiştir-
Örnek
mek için değil. J
Uçak yolculuğunda uçak kalkmak için hızlanırken bizi kol- Mesela hastaya serum takılacak. Aracın sarsılmaması
tuğa bastıran bir kuvvet hissetmemize rağmen, uçak yük- lazım. Yani şoförün yapması gereken araçta eylemsizlik
selip rotaya girdiğinde daha hızlı hareket etmesine rağ- kuvveti oluşmasını engellemek. Bunun içinde aracı sabit
men bu kuvveti hissetmeyiz. Bu durumun sebebi, bir hızla kullanması, ani hızlanıp yavaşlamaması lazım.
I. Hızlanırken uçağın dengelenmemiş kuvvetler etkisin- Frene veya gaza bastığında araç ivmeli hareket edeceği
de olması için, eylemsizlik kuvveti oluşur.
II. Rotaya giren uçağın sabit hızlı hareket yapması. Yanıt: A
III. Yükseklerde çekim kuvvetinin daha az olması.

Örnek 3
Yargılarından hangileri olabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Bir cisme kuvvet uyguladığımızda aynı kuvvetin bize de

etki etmesi etki - tepki yasasıdır.
Buna göre;
I. Uzun süre ayakta kalan birisinin ayaklarının ağrıması.
1 II. Buz üzerinde arkadaşını iten çocuğun kendisinin de

Çözüm
geri yönde kayması.
Uçağın kalkışı sırasında hissedilen kuvvet eylemsizlik kuv-
III. Ani fren yapan araçta yolcuların ileri fırlaması.
vetidir. Eylemsizlik kuvveti ise dengelenmemiş yani net bir
kuvvet etki ettiğinde ortaya çıkar. olaylarından hangileri etki - tepki yasasıyla ilgilidir?
Uçağın kalkışı sırasında hızlanma yani ivmeli hareket A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
olduğu için eylemsizlik oluşur. Ama yükselip sabit hız-
D) II ve III E) I , II ve III
la hareket ederken, bu hız çok büyükte olsa eylemsizlik
hissedilmez. Yani I. ve II. öncülde söylenenler bu durumu
açıklıyor.
III. öncülde söylenen yükseklerde çekim kuvvetinin azal- Çözüm 3

ması doğru bir bilgidir, ama bahsedilen olayla ilgili değildir.
Etki - Tepki yasası; her etkiye eşit ve zıt yönlü bir tepki
Eylemsizlik kuvveti ivmeli hareket yapıldığı durumlarda kuvveti olduğunu söyler.
ortaya çıkar. Yani cismin net kuvvet etkisinde olduğu du-
I. öncüldeki durumda ayakta duran kişi yere ağırlığı kadar
rumlarda.
kuvvet uyguladığı için yer de bu kişinin ayaklarına aynı
Yanıt: C şiddette zıt yönlü kuvvet uygular. Bu nedenle ayakları ağ-
rır. Kilosu fazla olan insanların ayakta durduklarında daha
çok ağrı hissetmelerinin sebebi de uygulanan kuvvetin
daha büyük olmasıdır. Yani I. Öncül doğrudur.
Örnek 2
II. öncülde anlatılan durumu çoğunuz yaşamışsınızdır.
Bir ambulansla hasta taşınırken aracı kullanan şoför, has- Buz üzerinde olmasa bile bir cismi veya birisini ittiğimizde
taya araç içinde rahat müdahale yapılabilmesi için, biz de ters yönde bu kuvveti hissederiz. Bunun sebebi de
etki - tepki yasasıdır. II. öncül doğrudur.
I. Aracı sabit hızla kullanmalıdır.
III. öncülde söylenen durum eylemsizlikle ilgilidir. Araç için-
II. Gaza basıp aracı hızlandırmalıdır.
de hareket halindeki yolcular, araç yavaşlamak istediğinde
III. Frene basıp aracın hızını azaltmalıdır. eski hızlarını korumak isteyeceği için ileri doğru bir kuvvet
İşlemlerinden hangilerini yapmalıdır? hissederler. III. öncüldeki durum etki-tepki yasasıyla il-
gili değildir.
A) Yalnız I B) Yalnız II C)Yalnız III
Yanıt: C
116
Örnek 4 Örnek 5
2 kg ve 3 kg lık K ve L cisim-
leri iplerle şekildeki gibi asıla-
2 kg kütleli cisim tavana şe-
rak dengelenmiştir. T1
kildeki gibi iple asılmıştır. ip
Buna göre, iplerde oluşan
Buna göre ipte oluşan tep- L 2 kg
T1 ve T2 kuvvetleri kaç N
ki kuvvetini kaç N olur?
dur? ( g = 10 m/s2)
(yerçekimi ivmesi g = 10 m/s2)
2 kg T2
K 3 kg
Çözüm 4
Bu sorular normalde denge konusunda karşımıza çıkar.

Çözüm 5
İpte oluşan kuvvete de gerilme kuvveti denir.
Ama olay etki - tepki kuvvetiyle ilgli. Bir önceki sorunun aynısı aslında. Sadece asılı cisim sa-
yısı iki tane.
Bir ipte neden bir kuvvet oluşsun.
Bu soruları bu kadar uzatmanın anlamı ne çok kısa çözü-
Kendi halinde bir ipte gerilme kuvveti oluşmaz. İpin ucu-
lür aslında diyenler olabilirJ Bunu ben de biliyorum. Ama
na asılan cismin ağırlığı,yani cisme etki eden yerçekimi
burada asıl öğrenmenizi istediğim cisimlere etki eden kuv-
kuvveti ipte oluşan kuvvete sebep olan etkidir. İpte oluşan
vetleri doğru bir şekilde gösterebilmeniz.
kuvvet ise buna karşı gösterilen tepki kuvvetidir.
Kısa çözümü baştan söyleyelim isterseniz.
Aslında anlattığımız kısımda sorunun cevabını da verdik.
İpte oluşacak kuvvet ipi aşağı çeken cismin ağırlığı kadar Cisimler hareketsiz, yani dengedeler. Bu durumda üzerle-
olacaktır. rine etki eden net kuvvet sıfır olmalıdır.
Ağırlık genelde G harfiyle gösterilir demiştik. Büyüklüğü de

kütlenin yaklaşık 10 katıydı.
Bu soruları alttan başlayarak çözmek daha mantıklı. K
G = m. g cisminin bağlı olduğu ipte T2 kuvveti oluşmuş. K cisminin
aşağı yöndeki ağırlığını T2 kuvveti dengelemiştir.
''g'' yerçekimi ivmesidir. Yaklaşık değeri de 10 m/s2 dir.
GK = m.g
Temel yasadaki F = m. a formülünün aynısı aslında.
GK = 3.10 = 30 N GK = T2 = 30 N
Burada yerçekimi kuvvetini F yerine G ile, ivmeyi de a ye-
rine g ile gösteriyoruz o kadar. T1 ipi ise K ve L nin ikisini birden taşıdığı için, bunların
ağırlıkları toplamı kadar olmalıdır.
Bu kısa ama çok önemli bilgiden sonra sorumuzu çözelim.
GL = 2.10 = 20 N
G = m.g
T1 = GK+ GL = 30 + 20 = 50 N olacaktır.
G = 2.10 = 20 N cismin ağırlığı var.
Şimdi asıl meselemize gelip cisimlerin üzerine etki eden
Cismin ağırlığı 20 N olduğu için ipi aşağı kuvvetleri gösterelim.
çeken kuvvet yani etki 20 N dur.
20 N Bu durumda ipin tepki kuvveti de zıt yön-

de 20 N olacaktır. Tepki T2= 30N T1= 50N
2 kg
İpteki bu kuvvet genelde gerilme kuvveti
olarak isimlendirilir ve T ile gösterilir. L 2 kg
K 3 kg
20 N
T2= 30N GL=20 N
Etki GK= 30N
İplerde oluşan kuvvet her zaman iki yönlüdür. Biz hangi
yönü kullanıcaz diye aklınızdan geçiyorsa; gerekli olan
Yukarıda gösterdiğimiz gibi K cisminin aşağı doğru olan
yönü J Bi sonraki örnekte göstericem panik yapmayınJ
ağırlığını ipteki T2 kuvveti yukarı yönde dengelemiş.
117
Aynı ip L cismini ise aşağı doğru çektiği için L cismi için bu Şimdi biraz hareketli örneklere geçelim.
kuvvetin yönünü aşağı doğru gösterdik.
Ama ağırlıklardan bu kadar bahsetmişken sizinle çok
L cismini aşağı doğru T2 kuvveti ve L nin ağırlığı çektiği önemli bir durumu inceleyelim. Olayı daha iyi anlamanızı
için T1 kuvveti bu ikisinin toplamına tepki gösterecektir. Bü- sağlayacak bir durum.
yüklüğü bunların toplamı kadar, yönü de yukarı doğrudur.
Yeryüzünde bir cisme dışarıdan hiç bir kuvvet uygulanma-
sa da cisimler her zaman yerçekimi kuvvetinin etkisindedir.
İplerde oluşan kuvvetler ipin her yerinde aynı büyüklük-
Yani ağırlığın.
te ve iki yönlüdür. İncelediğimiz cisme bağlı olan ipteki
kuvveti, cisimden dışarı yönde gösteririz.
Aklınızda kalması için şöyle de düşünebilirsiniz. İp her

Ağırlığın Harekete Etkisi
zaman çeker, itmez.
1.Yatay zeminde Fnet = 0
Yatay zeminde duran cismin a=0
Örnek 6 hareket etmediğini hepimiz

biliriz.
4 kg kütleli K cismi ve 2 kg küt-
Ağırlığa eşit ve zıt yönde
leli L cismi şekildeki gibi den-
L 2 kg tepki kuvveti olduğu için,
gededir. G = m.g N = m.g
cisme etki eden net kuvvet
Buna göre, K ile zemin arasın- K 4 kg sıfırdır. Bu durumda cismin
daki ve K ile L arasındaki etki ivmesi de sıfır olur.
- tepki kuvvetlerini bulunuz.
2.Havada
6 Serbest bırakılan cisim ağır-

Çözüm
lığı etkisiyle hızlanır. Hava
G = m.g
Cisimlerin dengede olduğunu soruda belirtmiş. Yani her sürtünmesini de ihmal eder-
a=g
birine etki eden bileşke kuvvet sıfır olmalıdır. sek, cisme etki eden net
kuvvet ağırlığı kadardır.
L cismi K üzerinde durduğu için ağırlığı kadar K ye kuvvet
F = m.g = m.a olacağından yer
uygulayacaktır.
F = m.g = m.a
K ise kendi ağırlığı ve üzerindeki L nin ağırlığının toplamı a = g = 10 m/s2 olur.
kadar zemine kuvvet uygular.
Bunları şekil üzerinde gösterelim. İlk durumda ağırlık yatay zemindeki cisme bir ivme kazan-
L cismini incelersek, dıramadı, çünkü tamamı tepki kuvveti tarafından denge-
lendi.
L nin ağırlığı
20 N İkinci durumda ise cisme ağırlığından başka kuvvet etki et-
GL = m.g GL = 2.10 = 20 N mediği için net kuvvet ağırlığa, ivme de yerçekimi ivmesine
L
Bu kuvvet (kırmızı renkli) K nin üze- eşit oldu.Yaklaşık olarak 10 m/s2
GL 20 N rine etki ettiğinde, K de L cismine 20
K Bir cisme ağırlığının, yani yerçekimi kuvvetinin kazan-
N luk tepki kuvveti gösterecektir (mavi
renkli) dırabileceği ivmenin maksimum değeri yerçekimi ivme-
si kadar, yani yaklaşık 10 m/s2 dir.
K cismini incelersek,
K nin ağırlığı GK= 4.10 = 40 N

60 N Tepki ve L nin ağırlığı GL = 20 N aşağı 3.Eğik düzlemde
L
yönde zemine kuvvet uygular.
K GL= 20 N Zemine yapılan etki bunların

toplamı GK + GL = 60 N dur.
Zeminde K ye 60 N luk tepki kuv-

GK= 40 N veti uygular (mavi renkli).
a 2a
118
Eğik düzlemdeki cismin durumu 1. ve 2. durumun arasıdır. K noktasında hızı sıfır olan cisim eğik düzlemde hızlana-
rak L noktasına kadar gelecektir.
Şekildeki gibi ağırlığın bir kısmı yüzeye bastırır ve tepki
kuvvetiyle dengelenir. Bir kısmı ise cismi eğik düzlemde LM arasında ise, yatay ve sürtünmesiz yüzey olduğu için
aşağı kaydırır. cisme etki eden net kuvvet sıfırdır. Bu aralıkta sabit hızlı
hareket yapar.
Eğik düzlemin dikliği (açısı) arttıkça cismi aşağı kaydıran
yani hareket ettiren kuvvette artar. Bu durumda cismin iv- Peki bu sabit olan hız nedir?
mesi düşen bir cismin ivmesinden az yerdeki hareketsiz
Tabiki L noktasındaki hızıdır. Bilenlere aferim.
cisimden de çok olur.
Biz bu hıza v diyelim. Aralarda geçen süreler de t olsun.
Kısaca eğik düzlemde kayan bir cismin ivmesi 0 ile 10 m/s2
Şekle bi bakın isterseniz:)
arasında bir değer alacaktır.
Eğik düzlem açısı a = 0 iken sıfır olan ivme, açıyla beraber

artar ve a = 90o olduğunda 10 m/s2 olur. v=0
K t
Eğik düzlemle ilgili çok önemli bir bilgi daha verelim.
Zamanında ÖSYM bu bilgiye bağlı sorular da sordu. v t v
Eğik düzlemde kayan cisimlerin ivmesi cismin kütlesine

yatay
bağlı değildir. Kütle ne olursa olsun, aynı eğik düzlem- L M
de her cisim eşit ivmeyle kayar.
Hemen hareket konusundaki yol formülünü hatırlıyoruz.
x = v.t Sabit hızla hareket eden cisimler için yol formlü.
Şimdi çözeceğimiz soru ÖSYM nin favori sorularındandır. Ama bizim cisim KL aralığında sabit hızlı değil ivmeli ha-
Birden çok sınavda ufak değişikliklerle soruldu. reket yapıyor.
İvme sabitken ortalama hızı;
7 vilk + vson
Örnek vort = ile buluyorduk.
2
Düşey kesiti şekildeki gibi olan sürtünmesiz KLM yolunun
K noktasından ilk hızsız harekete başlayan bir cisim, yolun
Hız K noktasında sıfır, L noktasında v ise, KL aralığı için;
KL ve LM kısımlarını eşit sürelerde alıyor.
0+v v
vort = = olur.
2 2
v=0
LM arasında hız sabit ve v kadar.
K KL = (v/2).t
LM = v.t olacaktır.
Bu durumda;
yatay
L M |KL| 1
= olur.
|KL| |LM| 2
Buna göre, KL ve LM uzunluklarının oranı, kaçtır?
|LM|
Bu sorunun ufak değişikliklerle sorulduğunu söylemiştik.

Soruda bazen aralıkları eşit verip süreleri sorar, bazen de
Çözüm 7 aralıklardaki ortalama hızları sorar.
Bu soru aslında hem hareket, hem dinamik, hem de enerji Hepsi için en önemli kısım aralıklardaki hareket türünü tes-
sorusu olarak sorulabilir. Biz çözelim, siz nasıl isterseniz pit edip, ivmeli hareket olan yerlerde (hızlanma veya ba-
öyle kabul edin. zen yavaşlama) ortalama hızı yukarıdaki gibi hesaplamak.
Sürtünmesiz ortam olduğunu soruda belirtmiş. Buna dik-

kat etmemiz lazım. Sürtünmesiz demiyorsa mutlaka sür-
tünme vardır.
119
Örnek 8
Örnek 9
Şekildeki K cismi yatay yolda F kuvveti ile çekilirken sabit Sürtünmesiz sistemde 3F ve F kuvvetleri etkisindeki K cis-
hızla hareket ediyor. mi ok yönünde hızlanıyor.
Sabit hızlı F 3F
v K
K F
Buna göre;
Buna göre;
a) F kuvveti 2F yapılırsa,
a) Kuvvet kaldırılırsa
b) Kuvvet artırılırsa b) 3F kuvveti kaldırılırsa
cismin bundan sonraki hareketi nasıl olur? cismin bundan sonraki hareketi nasıl olur?
Çözüm 9
Çözüm 8
Cisim 3F ve F kuvvetlerinin etkisindeyken net kuvvet,
Cisim F kuvveti ile çekilmesine rağmen sabit hızla hareket
ediyorsa cisme etki eden net kuvvet sıfırdır. Fnet= 3F – F = 2F olur.
Demek ki zeminde büyüklüğü F kadar olan sürtünme Cisim bu net kuvvet etkisinde 3F yönünde hızlanan hare-
kuvveti var. ket yapar. Cisim hızlanırken;
a) F kuvveti artırılıp 2F yapılırsa:

v Hareket yönüne ters olan kuvvet arttığı için net kuvvet
Fnet = 0
fS = F K F azalır. Ama hâla ok yönünde eskisinden küçükte olsa bir
Sabit hızlı hareket net kuvvet (F) vardır. Yani cisim hızlanmaya devam eder.
Ama cismin hız artışı (ivmesi) azalır.
b) 3F kuvveti kaldırılırsa:
a) Kuvvet (F) kaldırılırsa; 3F kuvveti kaldırıldığında cisim hareketine ters yöndeki F

kuvveti etkisinde kalır.
v
Cisim fs = F Sahip olduğu hıza ters yönde kuvvet etki ettiği için cismin
fS = F K
kuvveti etkisinde kalır. hızı azalır ve sıfır olur. Kuvvet hâla uygulanmaya devam
ediyorsa hızı sıfır olan cisim, bu kuvvet yönünde hızlan-
fs harekete ters yönde olduğu için cisim yavaşlar ve durur. maya başlar.
Sakın ters yönde hareket eder demeyin! Yani önce yavaşlar, durur, sonra ters yönde hızlanır.
Sürtünme kuvvetinin hareket ettirici özelliği yoktur. Bu soruda genelde net kuvvet yön değiştirince hemen
Cismin ters yönde hareket edeceği durumu bundan sonra- ters yönde hareket edecek sanılıyor ama bu yanlış. Tıpkı
ki örnekte anlatıyoruz :) arabada frene basınca ters yönde gitmediği gibi hızı olan
cisim önce yavaşlayıp durduktan sonra ters yönde hareket
eder.
b) F artırılırsa, fs den büyük olur.
v ÖSYM bu konuyla ilgili şunları bilmenizi bekliyor:

Fı > F
K Fı > fs oldu. Net kuvvet sıfırsa hız sabittir.
fS = F
Net kuvvet hareket yönündeyse hız artar.
Cisim v hızı yönünde net bir kuvvet (Fı – fs) etkisinde oldu- Net kuvvet harekete ters yöndeyse; önce yavaşlar
ğu için hızlanmaya başlar; v hızı artar. ve durur. Net kuvvet hâla varsa ters yönde hızlanır.
120
Örnek 10 Örnek 11
Sürtünmesiz yatay düzlemde birbirine iple bağlı X, Y ci- Sürtünmesiz yatay zemindeki 3 kg kütleli K cismi ile 2 kg
simleri F kuvveti ile çekiliyor. kütleli L cismi iple bağlanarak F = 10 N luk kuvvetle çekilir-
ken bir süre sonra ip kopuyor.
ip
X Y F
L K
ip F = 10 N
k=0 2 kg 3 kg
Bir süre sonra cisimler arasındaki ip koparsa X ve Y k=0

cisimlerinin bundan sonraki hareketi nasıl olur?
Buna göre, cisimlerin beraber hareket ederken ve ip
koptuktan sonraki ivmeleri ne olur?
Çözüm 10
Çözüm 11
İlk durumda net kuvvet (F) etkisindeki cisimler sabit bir iv-
Temel yasanın uygulamasını yapıcaz. F = m.a
meyle hızlanırlar. Cisimler birbirine iple bağlı oldukları için
ivme ve hızları aynıdır. 10 N luk kuvvet başlangıçta 2+3 = 5 kg lık kütleyi çekiyor.
İp koptuğu andaki hızlarına v diyelim. F = mK+L.a
10 = (3+2).a
v v
a = 2 m/s2 bulunur.
X Y F
İp koptuktan sonra L cismine etki eden net kuvvet sıfır ola-
cağı için L cismi ipin koptuğu andaki hızla sabit hızlı hare-
İpin koptuğu andaki durum ket yapar. Yani ivmesi sıfır olur.
10 N luk kuvvet artık sadece 3 kg lık K cismini çekiyor. Bu

Sürtünme olmadığına göre, bu durumdan sonra X e etki
durumda K için ivmeyi bulalım.
eden net kuvvet sıfır olur. Belli bir hızı (v) olan X, bu hızla
sabit hızlı olarak yoluna devam eder. F = mK.a
Y cismi hâla F kuvvetiyle çekildiği için Y nin v hızıyla bera- 10 = 3.a
ber bir de ivmesi olacak ve Y hızlanmaya devam edecektir.
a = 10/3 m/s2 bulunur.
Hatta F kuvveti sadece Y cismini çektiği için Y nin yeni
ivmesi ilk ivmesinden daha büyük olacaktır.
Bu cisimler için hız-zaman grafiği çizelim. Benzer bir soru daha çözelim.
Hız
Örnek 12
Y
2 kg kütleli K ve L cisimleri iple bağlanıp yatay bir zeminde
F kuvvetiyle şekildeki gibi sabit hızla çekiliyor.
X
v
K Sabit hızlı L
X+Y
ip F
Zaman 2 kg 2 kg
t
k = 0,4
İpin koptuğu anı t ile gösterirsek, birlikte ve ayrı ayrı hare- Zeminle cisimler arasındaki sürtünme katsayısı k = 0,4
ket grafikleri şekildeki gibi olacaktır. olduğuna göre, ip koparsa cisimlerin bundan sonraki
hareketleri ve ivmeleri ne olur?
121
Çözüm 12 Örnek 13
Soruda cisimleri çeken kuvvetin büyüklüğü verilmemiş. Sürtünmesiz yatay zemindeki K, L cisimleri şekildeki gibi
Ama cismin sabit hızla hareket ettiğini biliyoruz. Yani cis- yatay F = 20 N luk kuvvetle itiliyor.
me etki eden net kuvvet sıfır olmalıdır. K
L
F kuvvetine eşit ve zıt yönde bir kuvvet var. Bu da K ve L F = 20 N
ye etki eden sürtünme kuvvetleri.
3 kg 2 kg
Sürtünme kuvvetlerini bulduğumuzda F kuvvetini de bul-
muş olucaz. Buna göre, cisimlerin ivmesi ve L nin K ye gösterdiği
tepki kuvveti nedir?
fS = k.N formülü kullanarak K ve L ye etki eden sürtünme
kuvvetlerini hesaplayalım.
Kütleler eşit olduğu için birini bulmamız yeterli.

Çözüm 13
N; zemine bastıran kuvvet, cisimlerin ağırlığı kadar.
İple bağlı olan sorulardan hiçbir farkı yok. İki cisim birlikte
N = m.g N = 2.10 Buradan N = 20 N bulunur. hareket ettiği için önce sistemin ivmesini bulalım.
fS = 0,4.20 değerleri yerine yazdık. Sürtünme olmadığı için tek kuvvet 20 N
fS = 8 N bir cisme etki eden sürtünme kuvvetidir. O zaman Fnet = mtoplam.asistem

toplam sürtünme kuvveti 8 + 8 = 16 N olur. 20 = (3 + 2).a
Net kuvvetin sıfır olması için, F kuvveti de 16 N olmalıdır. 20

= a = 4 m/s2
5
K L K ve L cisimlerinin ortak ivmesi 4 m/s2 dir.

F = 16 N
2 kg 2 kg
20 N luk F kuvveti K yi ittiğinde K de L ye bir kuvvet uygu-
fS= 8 N fS= 8 N lar. Buna etki kuvvetidir. L de K ye buna eşit ve zıt yönde
bir tepki kuvveti uygulayacaktır.
İp koptuktan sonra,
K cismi sadece sürtünme kuvveti etkisinde fS= 8 N dur.

K ve L arasındaki etki – tepki kuvvetlerini görelim.
F = m.a 8 = 2.aK K
fS= 8 N 2 kg K L N1 : K’nin L’ye yaptığı
aK = 4 m/s2 bulunur. etki kuvveti
N1 N2
F = 20 N N2 : L’nin K’ye gösterdiği
Burada dikkat etmemiz gereken bir durum var. Sürtünme tepki kuvveti
kuvveti cismin hareketine ters yönde etki ettiği için, cisim 3 kg 2 kg
yavaşlayacaktır. İvmesi negatiftir.
''Serbest cisim diyagramı'' diye bir ifade var. Bir cisim
İvme vektörel büyüklük olduğu için aK = -- 4 m/s2 dir. üzerine etki eden tüm kuvvetlerin gösterilmesi demek.
L için bunu çizelim,
L cismi ise sürtünme kuvvetiyle F etkisinde kalacaktır. L ye

etki eden net kuvveti bulalım. 20 N
N1 :K’nin L’ye yaptığı etki kuvveti
N1
L L GL : L cisminin ağırlığı
F = 16 N Fnet = F - fS
fS= 8 N 2 kg Yukarı yöndeki 20 N ise zeminin
Fnet = 16 - 8 = 8 N olur. GL 20 N ağırlığa gösterdiği tepki kuvvetidir.
F = m.a Düşeydeki iki kuvvet ( L nin ağırlığı ve zeminin tepkisi) bir-

birini dengeleyecektir.
8 = 2.aL aL = 4 m/s2 bulunur.
Dengelenmemiş yani L ye etki eden net kuvvet N1 dir.
Net kuvvet hareket yönünde olduğu için L nin ivmesi pozitiftir.
122
Sistemin ivmesini bulmuştuk. Sizin anlıyacağınız basit bir orantı kurucaz.

L cismi de bu ivmeyle hareket ediyor. aK = aL = 4 m/s2
F = 20 N 5 kg itiyorsa
L için temel yasayı yazarsak, N=? 2 kg iter
F = m.a
N1 = mL.aL (mL = 2 kg , aL= 4 m/s2 yerine koyalım) İçler dışlar çarpımı yapıyoruz.
N1 = 2.4 = 8 N olmalıdır. F.2 = N.5

L nin K ye gösterdiği tepki de bu etki kuvvetine eşit ve zıt 20.2 = N.5 buradan, N = 8 N bulunur.
yönlü olacaktır.
Bu orantı kurma işini birbirine iple bağlı cisimlerde de kul-
N2 = 8 N
lanabilirsiniz. Nasıl olacağını hemen gösterelim.
Sorunun çözümü için bu kadarı yeterli.

Ama K için de serbest cisim diyagramını gösterelim ve bu- K L
radan da aynı sonuç çıkacakmı bakalım :) T F = 10 N
3 kg 2 kg
K F : Cisimleri iten kuvvet

Şekildeki 3 kg lık K ve 2 kg lık L cisimlerini 10 N luk F kuv-
N2 : L’nin K’ye uyguladığı veti çekerken cisimlerin bağlı olduğu ipteki gerilme kuvve-
F = 20 N N2 tepki kuvveti tini bulmak istiyoruz.
GK : K cisminin ağırlığı
Aynı orantıyı burada kurucaz.
Yukarı yöndeki 30 N ise
GK 30 N zeminin ağırlığa gösterdi- F kuvveti yani 10 N toplamda 3 + 2 = 5 kg çekiyor.
ği tepki kuvvetidir. T gerilme kuvveti olan ip ise sadece K cismini çekiyor.
Düşey kuvvetler burada da birbirini dengeler. K ye etki F = 10 N 5 kg çekiyor.

eden net kuvvet F ve N2 kuvvetinin bileşkesidir.
T=? 3 kg çekiyor.
Fnet = F -- N2
İçler dışlar çarpımından.
K için de temel yasayı yazalım. F.3 = T.5
F = m.a
10.3 = T.5 buradan, T = 6 N bulunur.
F -- N2 = mK.aK
K ve L cisimleri için serbest cisim diyagramını da çizelim.
20 -- N2 = 3.4
Bunu çizmeniz de sizden istenecektir. Ve sorularda karşı-
20 -- N2 = 12 nıza çıkacaktır.
N2 = 8 N Tepki kuvvetini K cismini inceleyerekte bulduk.
Sorularda K’nin L’ye etkisi veya L’nin K’ye tepkisi demesi N=30 N
önemli değil, cisimler arasındaki kuvveti soruyor. Bu da ci- N : Zeminin tepki kuvveti
K
simlerden sadece biri incelenerek bulunabilir. Etki = Tepki Tip GK : K nin ağırlığı
Tip : İp gerilme kuvveti
GK 30 N
Bu tip sorular için size bir de korsan çözüm göstereyim.
Aslında gayet basit bir mantık kullanıcaz. Yukarıdaki soru

üzerinden anlatayım. N=20 N
N : Zeminin tepki kuvveti
Tip F = 10 N
L GL : L nin ağırlığı
F kuvveti K ve L yi beraber itiyor yani (3+2= 5 kg) Tip : İp gerilme kuvveti
O zaman L yi kaç N itmeli ki aynı ivmeyi sağlasın. GL 20 N F : L yi çeken kuvvet
123
Bir iki tane de grafikli soru çözelim.

Örnek 15
Antrenmanlarda sorun çıkarsa, buradan çözümleri incele-
yerek çözmeye çalışırsınız. Yatay zemindeki durgun K cismine yere paralel olarak sü-
rekli artan bir kuvvet uygulanıyor.Cismin ivmesinin uygula-
nan kuvvete bağlı grafiği şekildeki gibidir.
Örnek 14
İvme (m/s2)
K ve L cisimlerinin net kuvvet - ivme grafikleri şekildeki 6
gibidir.
4
Kuvvet (N)
K 2
30
Kuvvet (N)
L 0 10 30
20
Buna göre, cismin kütlesi ve cisme etki eden statik
sürtünme katsayısı nedir?
İvme (m/s2)
0 5 10
Çözüm 15
Bu cisimleri birbirine yapıştırılıp, sürtünmesiz yatay Bu grafiğin bize neler söylediğini anlatmıştık.
bir zeminde 3 m/s2 lik ivmeyle çekmek için uygulan-
ması gereken kuvvet kaç N dur? Kuvvet değeri 10 N olana kadar ivmenin sıfır olması, cis-
min harekete geçmediğini gösteriyor.
Yani statik sürtünme kuvveti 10 N ve bu değerden sonra

Çözüm 14
cisim hareket etmeye başlamış.
Soru bildiğimiz temel yasanın uygulanması. Sürtünme kuvveti, fS = k.N formülüyle hesaplanıyordu.
Yani, F = m.a denkleminde verilenleri yerine koyup F N cismimizin ağırlığı ve bunu bulmak için bize cismin küt-
kuvvetini bulucaz. lesi lazım. Soruda kütleyi de soruyordu zaten.
Soruda istenilen ivme belli, ama kütleleri vermemiş. Kütlenin kaç olduğunu bize grafik söyleyecek.
Grafikten faydalanıp kütleleri bulmamız gerekiyor. Net kuv- Şekildeki taralı üçgene bakarsanız lazım olan her şey var.
vet - ivme grafiğinde eğimin kütleyi verdiğini söylemiştik.
2
Karşı F 6 İvme (m/s )
tg α = = =m
Komşu a
4 Fnet 30 -- 10
m= =
a 4
K ve L nin kütlelerine mK ve mL deyip, grafikteki değerleri
2 a
yerine yazarsak:
20
Fnet m= = 5 kg
0 4
30 20 10 30
mK = , mK = 6 kg ve mL = , mL = 2 kg bulunur.
5 10
Değerler göründüğü için eğimle uğraşmadık.
Kütleyi 5 kg olarak bulduğumuza göre N = m.g den sür-

Soruda K ve L nin yapıştırılıp beraber 3 m/s2 lik ivmeyle
tünme kuvveti için lazım olan yüzeye dik bastıran kuvveti
hareket etmesini istiyor.
de bulalım.
F = (mK+ mL).a
N = 5.10 = 50 N dur. ( yerçekimi ivmesini g = 10 m/s2 aldık.)
F = (6 + 2).3
F = 24 N bulunur.
fS = k.N Sürtünme kuvvetini 10 N olarak yerine koyalım.
Gördüğünüz gibi farklı bir durum yok. Sadece kütleyi ver-
10 = k.50
meyip bizim grafikten bulmamızı istiyor.
k = 0,2 bulunur.
124
Şimdi farklı iki sistem için öğrendiğimiz hareket yasalarını Şimdi sorunun ikinci kısmına geçelim.
uygulayalım. Korkmayın işlemden çok yorum yapıcaz J Hareket halinde ip koparsa ne olur.
K cismi yatay sürtünmesiz masa üzerinde. K nin ağırlığı
Örnek 16 masanın tepki kuvvetiyle dengelendiği için kendi ağırlığı-
nın hareket ettirici bir özelliği yok. L ye bağlı ip çektiği için
Sürtünmesiz bir masa üzerindeki 3 kg kütleli K ve 2 kg
hareket edebiliyordu.
kütleli L cismi şekildeki konumdan serbest bırakılıyor.
İp koparsa K ye etki eden net kuvvet sıfır olur. Yani K cismi
K dengelenmiş kuvvetler etkisinde olduğundan; Eylemsizlik
3 kg yasası gereği; ip koptuğu anda sahip olduğu hızla sabit
hızlı harekete yapar.
L cisminin ağırlığı sistemi hareket ettiren kuvvetti.

Cisimler iple bağlıyken bu kuvvet ( L nin ğırlığı ) K ve L yi
2 kg L beraber hareket ettiriyordu. İp koptuktan sonra aynı kuvvet
sadece L cismini hareket ettireceği için L nin ivmesi artar.
Bu ivmeyi hesaplamak için:
Buna göre;
F = m.a
a) Sistemin ivmesi kaçtır?
GL= 20 = 2.a buradan a = 10 m/s2 bulunur.
b) Hareket ederken ip koparsa cisimlerin bundan son-
Aslında bu işleme gerek yok. L tek başına yerçekimi kuv-
raki hareketi nasıl olur?
veti etkisiyle hareket edeceği için ivmesi yerçekimi ivmesi-
ne eşit olacaktır diyebiliriz. a = g = 10 m/s2
Çözüm 16
Önce tüm kuvvetleri gösterelim. Bu tip sorularda en çok sorulan şeylerden birisi de cisimle-
rin kütleleri artarsa ne olacağıdır.
Sonra dinamik denklemini sistem için yazalım.
N = 30 N
Tip K nin kütlesi artarsa :
3 kg K a
Sistemi hareket ettirecek olan L nin ağırlığı değişmeden
hareket ettireceği toplam kütle (mK+ mL) artacağı için ivme
GK= 30 N azalır.
Tip
L nin kütlesi artarsa :
2 kg L Bu durum biraz daha dikkat istiyor. L nin kütlesi artınca
hem hareket ettiren kuvvet yani L nin ağırlığı, hem de top-
GL= 20 N lam kütle artıyor.
Hareket ettiren kuvveti yani L nin ağırlığını hesaplarken
K nin ağırlığının tamamı dengelenmiş, harekete kuvvet
kütleyi yerçekimi ivmesi 10 ile çarptığımız için, kuvvetteki
olarak katılmaz.
artış daha fazla olur. Yani ivme artar.
L nin ağırlığı sistemi hareket ettirecek olan tek kuvvet. Bu
Kafanız karıştıysa şöyle düşünün. Hareket ettiren kütle ar-
yüzden sistem ok yönünde a ivmesi ile hızlanır.
tarsa ivme de artar. Çekilen kütle artarsa ivme azalır.
Hareketi sağlayan sadece L nin ağırlığı, fakat K ve L bera-
ber hareket edeceği için toplam kütleyi kullanıcaz. Kütlelerin azalması durumunda da doğal olarak söyledik-
lerimizin tersi olur :)
Fnet = mtop . asis Sistemde sürtünme olması durumunda ise masa üzerin-
deki K cismi sürtünme kuvvetinden etkilenecektir.
30 = (3 + 2).asis
30 = 5 . asis K nin kütlesindeki artış sürtünme kuvvetini artırdığı için de
ivmeyi azaltır. L nin kütlesi artarsa sürtünmeyi etkilemez
asis = 6 m/s2 olur.
ivme yine artar.
Sistemin bütününü düşünürken ip gerilme kuvvetlerini he-
saba katmıyoruz.
125
İp gerilmesini hesaplamadan hangi aralıkta olduğunu basit

Örnek 17
bir mantık kullanarak bulabiliriz.
Sürtünmelerin önemsenmediği şekildeki makaralı sistem-
Bunun için cisimlere tek tek bakıcaz. Sistemin bütününe
de 2 kg ve 3 kg kütleli X, Y cisimleri şekildeki konumlarda
bakarken ip gerilmelerini hesaba katmıyorduk. Çünkü iki
tutulmaktadır.
yönde de ip gerilmesi olduğu için toplam etki sıfırdı. Bu gibi
kuvvetlere fizikte iç kuvvetler denir.
X cismini inceleyelim.
Şekilde X e etki eden kuvvetler ağırlığı

Tip ve ip gerilmesi görünüyor.
2 kg X Cismin yukarı yönde ivmeli hareket et-

tiğini bulmuştuk. O zaman Tip 20 N dan
2 kg X büyük olmalıdır.
20 N
Y 3 kg
Y cismini inceleyelim.
Cisimler serbest bırakılırsa sistemin ivmesi ne olur? Burada da Y ye etki eden kuvvetler
Tip ağırlığı 30 N aşağı ve yukarı yönde ip
gerilmesi görünüyor.
Çözüm 17 Y 3 kg
Y cisminin aşağı yönde ivmeli hareket
İlk yapacağımız şey her zaman olduğu gibi cisimler üzeri- ettiğini biliyoruz.
ne etki eden tüm kuvvetleri göstermek olacak. Bunun için de Tip 30 N dan küçük olmalı.
30 N
Burada kuvvet olarak, cisimlerin ağırlıkları ve ipte oluşan
gerilme kuvveti var. Gördüğünüz gibi Tip değerini tam olarak bulmasak bile han-
gi aralıkta olduğunu şekle bakarak kolaylıkla söyleyebiliriz.
Sistemi bütün halinde düşünür-
Anlaşılsın diye ben burada çizerek ayrıntılı gösterdim. Ama
ken ip gerilmelerini hesaba kat-
sizin şekil çizmenize bile gerek yok.
mıyorduk.
30 N > Tip > 20 N
Bu durumda sistemi hareket et-
tirmek isteyen kuvvetler X ve Y Dayanamadım :)
cisimlerinin ağırlıklarıdır.
Tip Tip kuvvetinin nasıl bulunacağını da göstereyim.
Tip Bu kuvvetlerin de ters yönlerde
2 kg X İki cisimden birini seçin. Hangisi olduğu farketmez.
hareket ettirmek istediği şekil-
Y 3 kg den görünüyor. Y yi seçmiş olalım. Y için temel yasa yazıcaz.
20 N
O zaman sistemdeki net kuvvet Fnet = mY . a
Fnet = GY -- GX Y nin kütlesini 3 kg, ivmesini de 2 m/s2 olarak bulmuştuk.

30 N
Fnet = 30 -- 20 = 10 N dur. Fnet = 3.2 = 6 N net kuvvet olmalı.
Bu net kuvvet iki cismi beraber hareket ettirecektir. Y yi aşağı çeken kuvvet yani ağırlığı 30 N du. Fnet in 6 N
Fnet = mtop . asis olması için yukarı yönde 30 -- 6 = 24 N ip gerilmesi olmalı.
10 = (2 + 3).asis Ya da,
10 = 5 . asis Fnet = GY -- Tip burada bilinenleri yerine koyarsak.
asis = 2 m/s2 olur.
6 = 30 -- Tip ve Tip= 24 N bulunur.
Sistemin hareketi büyük olan kuvvet yönünde olacağından
Gördüğünüz gibi zor değil.
2 m/s2 lik ivme ile X cismi yükselirken, Y cismi aşağı iner.
Ama yine de kafası karışan varsa canını sıkmasın. Dediğim
Bu sorularda genelde ipte oluşan gerilme kuvveti de soru-
gibi en azından YGS için müfredat dışı.
lur. Ama müfredat o ayrıntıya girmediği için ip gerilmesini
hesaplamıycaz.
126
Hareket Yasaları 1. Antrenman
1. F kuvveti ile sürtünmesiz yatay zeminde çekilen cis- 4. Yüksek bir binanın asansöründeki baskül üzerinde
min hızı v değerine ulaşınca uygulanan kuvvet kaldı- bir çocuk duruyor. Çocuğun baskülde okuduğu de-
rılıyor. Bundan sonra cisim düzgün doğrusal hareket ğer; asansör duruyorken F1, yükselmeye başladığın-
yapıyor. da F2 , asansör yavaşlarken F3 olmaktadır..
Bu durumu açıklayan fizik yasası aşağıdakiler- Buna göre, baskülün gösterdiği F1, F2 ve F3 de-
den hangisidir? ğerleri arasındaki ilişki nedir?
A) Eylemsizlik Yasası A) F1 > F2 > F3 B) F1 > F3 > F2 C) F3 > F1 > F2

B) Etki - Tepki Yasası D) F3 > F2 > F1 E) F2 > F1 > F3
C) Kütlenin Korunumu Yasası
D) Enerjinin Korunumu Yasası
E) Sabit Oranlar Yasası
2. Hareket halindeki bir karavanda sürtünmesiz 5. Araçlarda kullanılan emniyet kemerleri yolcuların ileri
masa üzerinde duran bardağın kaymadan ve dev- fırlayarak zarar görmesini engellemek için tasarlan-
rilmeden durabilmesi için araç; mıştır.
I. Sabit hızlı hareket yapmalıdır. Buna göre,
II. Düzgün hızlanan hareket yapmalıdır. I. Öndeki araca çarpınca.

III. Düzgün yavaşlayan hareket yapmalıdır. II. Arkadaki araç bulunduğumuz araca çarpınca.
yargılarından hangileri doğrudur? III. Sabit ama yüksek hızla hareket ederken.
durumlarından hangilerinde emniyet kemeri aktif

olarak koruma sağlar?
D) I ve III E) I, II, ve III
3. Aşağıda bazı hareket durumları verilmiştir.

6. Araçların koltukları üzerinde yolcunun kafa hizasın-
I. Hızlanan bir kamyonet kasasındaki kutunun ge- daki başlıklar bir kaza sırasında boyun bölgesinde
riye kayması. olabilecek hasarı en aza indirmek için tasarlanmıştır.
II. Ani fren yapan otobüsteki yolcuların kafasını ön- Buna göre, aşağıdaki durumların hangisinde
deki koltuğa çarpması. başlıklar tasarlanma amacına göre bir koruma
III. Yüksekten bırakılan topun yere çarptıktan sonra sağlar?
tekrar yükselmesi. A) Sabit ve yüksek hızla seyahat ederken.
Buna göre, bu örneklerden hangilerinde eylem-
B) Araca yandan başka bir araç çarptığında.
sizlik yasası etkilidir?
C) Aracın önündeki bir engele çarpması durumunda.
D) Araca arkadan başka bir araç çarptığında.
E) Araç ani fren yaptığında.
127
1. Antrenman Hareket Yasaları
7. Çevremizde gördüğümüz hareket durumlarından ba-

zıları aşağıda verilmiştir. 10. Şekildeki 3 kg ve 5 kg küt- X
NX 3 kg
leli X ve Y küpleri üst üste
I. Durgun halden harekete başlayan bisiklet.
konulmuştur. Bu durumda X
Y
II. Ağaçtan düşen panda. küpüne Y nin gösterdiği tep- NY 5 kg
III. Sabit hızla yere inen paraşüt. ki kuvveti NX ,Y küpüne ze-
Buna göre, yukarıdaki olayların hangisinde den- minin gösterdiği tepki kuvve-
gelenmiş kuvvetler etkisinde hareket vardır? ti NY olmaktadır.
NX
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III Buna göre, tepki kuvvetleri oranı kaçtır?
NY
3 3 2 2 3
A) B) C) D) E)
5 7 3 5 8
8. Sürtünmesiz yatay zeminde şekildeki gibi duran m

kütleli cisim yere paralel ve sabit F kuvveti uygulana-
rak hereket ettiriliyor.
11. Şekildeki X, Y, Z cisimlerinin kütleleri sırasıyla 2 kg,
3 kg ve 4 kg dır. X ve Z cismine şekildeki gibi 10 N
m F şiddetinde düşey F kuvvetleri etki ediyor.
Buna göre, cisim için aşağıdaki ifadelerden han- F = 10 N

gisi yanlıştır? F = 10 N Z
Y
X
A) Düzgün hızlanan hareket yapar.
2 kg 3 kg 4 kg
B) Sabit ivmeli hareket yapar.
C) Kuvvet kaldırılırsa sabit hızlı hareket yapar.

Buna göre cisimlere zemin tarafından uygulanan
D) Kuvvet artırılırsa ivmesi artar.
tepki kuvvetleri NX, NY , NZ arasındaki ilişki nedir?
E) Kuvvet azaltılırsa yavaşlar.
A) NX = NY = NZ B) NZ > NY >NX C) NX = NY > NZ
D) NZ > NY = NX E) NX > NY > NZ
9. Sürtünmelerin ihmal
edildiği ortamda K K
ve L cisimleri duvara L
F = 10 N 12. Şekildeki sürtünmesiz zeminde 2 kg kütleli X ve Y
sıkıştırılıp, şekildeki
gibi 10 N luk yatay F cisimlerine 20 N şiddetindeki yatay F kuvveti etki edi-
kuvveti ile itiliyor. yor.
Buna göre,
X Y
I. L cismi K ye 10 N luk etki kuvveti uygular. F = 20 N
2 kg 2 kg
II. K cismi duvara 20 N luk etki kuvveti uygular.
III. Duvarın K ye uyguladığı tepki kuvveti 10 N dur.
yargılarından hangileri doğrudur? Buna göre, X cisminin Y cismine uyguladığı kuv-
vet kaç N dur?
A) 2 B) 4 C) 10 D) 15 E) 20
1. A 2.A 3.D 4.E 5.A 6.D 7.C 8.E 9.D 10.E 11.A 12.C
128
Kuvvet ve Hareket Ünİte Antrenmanı 1
1. Aynı konumda bulunan K ve L araçlarından K, 40 km/saat 4. Hız-zaman grafiği şekildeki gibi olan bir cisim KLM
sabit hızla harekete başladıktan 3 saat sonra L aracı yolunun tamamını 3t sürede alıyor.
60 km/saat sabit hızla aynı yönde harekete başlıyor.
Buna göre, araçlar K harekete başladıktan kaç
2v
saat sonra yan yana gelir?
A) 4 B) 5 C) 6 D) 8 E) 9 v
KL = LM olduğuna göre, cisim yolun ilk yarısı

olan KL bölümünü kaç t sürede alır?
2. K, L, M araçları doğrusal bir yolda sabit hızlarla ilerli
yorlar. Araçların birbirine göre konumları t = 0 anında A) 0,5 B) 1 C) 1,5 D) 2 E) 2,5
Şekil I, t anında da Şekil II deki gibidir.
5.
v
Araçların hızlarının büyüklüğü sırasıyla vK, vL, vM

olduğuna göre, bunlar arasındaki ilişki nedir?
Hız-zaman grafiği şekildeki gibi olan bir hareketli
A) vK < vL < vM B) vL < vK < vM
nin 3t süre sonundaki yerdeğiştirmesi kaç v.t dir?
C) vL < vM < vK D) vM < vK < vL
E) vM < vL < vK A) 1 B) 1,5 C) 2 D) 2,5 E) 3
3. Paralel raylarda birbirine doğru sabit hızlarla iler

leyen X, Y trenlerinin t = 0 anındaki konumları şekil
deki gibidir. t anında X treninin ön ucu, 2t anında Y
treninin ön ucu KL çizgisine varıyor.
6. Sabit hızla hareket eden bir cisme etki eden yatay
kuvvetler şekildeki gibidir.
-- +
4N
6N
7N
4t anında iki trenin de son uçları KL çizgisine Buna göre, cisme etki eden sürtünme kuvvetinin
L yönü ve büyüklüğü nedir?
vardığına göre, trenlerin boyları oranı, X kaçtır?
LY
(Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) (+) ; 3 N B) (-) ; 3 N C) (+) ; 5 N
3 D) (-) ; 5 N E) (-) ; 6 N
A) 4 B) 3 C) 2 D) E) 1
2
129
Ünİte Antrenmanı 1 Kuvvet ve Hareket
7. I. Uçan balonun yükselmesi 10. Sürtünmeli yatay zemindeki m kütleli cisim yola pa-
II. Aynı cins yüklerin birbirini itmesi ralel F kuvveti etkisinde sabit hızlı olarak hereket
ediyor.
III. Ağaçtaki kozalağın yere düşmesi
Yukarıdaki olaylardan hangilerinde temas gerek- m F

tirmeyen kuvvetler etkilidir?
Buna göre, cisim için aşağıdaki ifadelerden han-
A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III
gisi yanlıştır?
A) F artırılırsa ivmeli hareket yapar.
B) F azaltılırsa ivmeli hareket yapar.
C) F kaldırılırsa yavaşlar ve durur.
D) F kaldırılırsa sabit hızlı hareket yapar.
E) F artırılırsa hızlanmaya başlar.
8. Şekil I ve II deki m ve 4m kütleli cisimler, F kuvveti

11. Sürtünmesiz zemindeki m kütleli özdeş K ve L cisim-
etkisinde oldukları halde hareketsiz kalmaktadırlar.
leri F kuvveti etkisinde hızlanırken cisimler arasında-
F F ki ip kopuyor.
m 4m
K L
I II
ip
m m F
Buna göre, cisimlere etki eden sürtünme kuvvet-
f
leri oranı, 1 kaçtır?
f2 Buna göre;
1 4 I. K cismi yavaşlar ve durur.

A) B) C) 1 D) 2 E) 3
4 7 II. K cismi sabit hızla hareketine devam eder.
III. L cisminin ivmesi iki katına çıkar.

9. Sürtünmelerin ihmal edildiği ortamdaki X, Y, Z cisim-

lerinin kütleleri ve cisimlere uygulanan yatay kuvvet- 12. Sürtünmesiz yatay zeminde birbirine iple bağlı 2 kg
ler şekildeki gibidir. ve 3 kg kütleli cisimler F = 20 N luk kuvvet etkisinde
hareket etmektedir.
Z
2F X F Y 2F F = 20 N
2 kg 1 kg 3 kg 2 kg 3 kg
Buna göre, cisimlerin ivmeleri aX, aY ve aZ arasın-

Buna göre, sistemin ivmesi kaç m/s2 dir?
daki ilişki nedir ?
A) aX = aY =aZ B) aZ = aY > aX C) aX = aY >aZ A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
D) aZ > aY = aX E) aX > aY > aZ
1. E 2.C 3.B 4.B 5.C 6.B 7.D 8.C 9.C 10.D 11.E 12.D
130
Kuvvet ve Hareket Ünİte Antrenmanı 2
1. K, L araçları doğrusal bir yolda, aynı yerden t = 0 4. D

oğrusal yolda hareket eden bir aracın hız-zaman
anında yere göre vK, vL hızlarıyla harekete başlıyor. grafiği şekildeki gibidir.
Araçların hız-zaman grafiği şekildeki gibidir.
v
vL
--v
vK
Buna göre, aracın harekete başladığı noktaya

uzaklığı hangi zaman aralıklarında artmaktadır?
Buna göre I, II, III zaman aralıklarından hangile
rinde K ve L araçları birbirine yaklaşmaktadır? (Araç t = 0 anında başlangıç noktasındadır.)
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve II E) II ve III D) I ve III E) II ve III
2. A
ynı doğrusal yolda hare- 5. P
aralel yollarda ok yönünde sabit hızlarla hareket
ket eden X, Y cisimleri, eden K, L araçlarının t1 ve t2 anındaki konumları şe-
t = 0 anında yan yanadır. vY kildeki gibidir.
Cisimlerin hız-zaman vX
grafiği şekildeki gibi ol-
duğuna göre,
I. t anında X, Y’nin ge-

risindedir.
II. 2t anında X ile Y aynı yerdedir.
III. 3t anında X, Y’nin önündedir.
vK
yargılarından hangileri doğrudur? Buna göre, K ve L nin hız büyüklükleri oranı,
vL
(Bölmeler eşit aralıklıdır.) kaçtır?
1 4 5 5 2
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III A) B) C) D) E)
2 7 8 3 3
3. Bir cismin konum-zaman grafiği şekildeki gibidir.
6. I. Cismin kütlesi
II. Yüzeyin cinsi
III. Cismin yüzeye temas eden alanı
IV. Cismin durması ya da hareket etmesi
Yukarıdakilerden hangileri sürtünme kuvvetinin

Buna göre, hangi zaman aralıklarında cismin hızı büyüklüğünü etkiler?
artmaktadır?
A) I ve II B) I ve III C) I ve IV
D) II ve IV E) I, II ve IV
D) I ve III E) I ve IV
131
Ünİte Antrenmanı 2 Kuvvet ve Hareket
7. Kuvvetle ilgili; 10. Sürtünmeli yatay düzlemdeki bir cisme ait hız-zaman
I. Vektörel bir büyüklüktür
Hız (m/s)
II. Temel bir büyüklüktür
kg.m
III. Birimi 2 dir v
s
I II III
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III Zaman (s)
D) II ve III E) I, II ve III 0 t 2t 3t
Buna göre, cisme hangi aralıklarda hareket yö-
nünde bir kuvvet kesinlikle etki etmiştir?

8. Sürtünmeli bir yüzeyde şekilde verilen yönde hare- D) I ve II E) II ve III
ket eden cisme, harekete ters yönde F kuvveti etki
etmektedir.
Hareket yönü
11. Sürtünmesiz yatay zemindeki K ve L cisimlerine ait
kuvvet-ivme grafiği şekildeki gibidir.
F
Kuvvet (N)
K
Buna göre; 12
L
I. Sürtünme kuvveti F ile zıt yönlüdür 8
II. Cisim yavaşlamaktadır 4

III. F kuvveti artarsa sürtünme kuvveti azalır
İvme (m/s2)
yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur? 0 1 2 3 4
mK
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III Buna göre, cisimlerinin kütleleri oranı, kaçtır?
mL
1 1
A) 3 B) 2 C) 1 D) E)
2 3
12. Yatay zemindeki bir cismin ivme-uygulanan kuvvet

İvme (m/s2)
9. Sürtünmesiz yatay zemindeki 3 kg kütleli X cismine,
büyüklükleri şekilde verilen yola paralel F1 , F2 ve F3 3
kuvvetleri etki ediyor.
Kuvvet (N)
X 0 8
F1 = 7 N 20
F3 = 12 N
3 kg
F2 = 10 N Buna göre, cisimle zemin arasındaki statik sür-
tünme katsayısı kaçtır?
Buna göre, X cisminin ivmesi kaç m/s2 dir? 1 1 1 1 1
A) B) C) D) E)
6 5 4 3 2
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
1. B 2.C 3.A 4.D 5.B 6.E 7.C 8.B 9.C 10.D 11.A 12.B
132
ÜNİTE
4
ENER Jİ
İŞ, ENERJİ VE GÜÇ

ENERJİNİN KORUNUMU
ENERJİ KAYNAKLARI
1.
İş, Enerjİ ve Güç
Günlük hayatımızda iş, enerji ve güç kavramlarını çoğu F1 , iş yapar.

zaman birbirlerinin yerine kullanırız. Ama bu kavramların
F2 , hareket doğrultusuna dik olduğu için iş yapmaz
fizikteki karşılıkları gündelik hayatımızdakinden farklı ola-
biliyor. F3 , hareket doğrultusuna dik olduğu için iş yapmaz.
Öncelikle iş, enerji ve güç kavramlarının fizikteki karşılıkla- F4 , iş yapar.

rını öğrenip, sonra bunlar arasındaki ilişkiyi ve hayatımız-
daki yerini anlatıcaz.
F4 harekete ters yönde olsa da fiziksel olarak iş yapacak-
tır. Kuvvetin hareket doğrultusunda olması yeterli, yönü
İş (W) ters olabilir. Bu durumdan birazdan bahsedicez.
Bir cisme uygulanan kuvvetle cismin bu kuvvet doğrultu- İş; hareket doğrultusundaki kuvvetle yerdeğiştirmenin çar-
sunda aldığı yolun çarpımı, yapılan işe eşit olur. pımıyla bulunur. Yani matematiksel modeli (formülü), aşa-
ğıdaki gibidir.
Yani fiziksel olarak iş yapabilmek için; bir kuvvet ve kuvvet
doğrultusunda hareket şart.
İş = Kuvvet • Kuvvet doğrultusundaki yerdeğiştirme
İş yapamayan kuvvet ise hareket doğrultusuna dik olan ya
da hareket ettiremeyen kuvvetlerdir. W : İş
F : Kuvvet
F
Cisim ok yönünde gider- Δx : Kuvvet doğrultusundaki yerdeğiştirme dersek,
ken harekete dik olarak
ok etki eden F kuvveti fiziksel
W = F • Δx
olarak iş yapmaz.
İş skaler büyüklüktür. (Yönü yok)
Birimi : Newton x metre = joule ( J ) dür.

Duvara dayalı cismi hangi
kuvvetle itersek itelim (ci-
F sim şekil değiştirmiyorsa)
bu kuvvet fiziksel anlamda
iş yapmaz
Örnek 1
2 kg
Hareket doğrultusunda birden çok kuvvet varsa, bunların
K F=5N
her biri iş yapacaktır.
Şekilde sağa doğru hareket eden cisme etki eden kuvvet-

x=8m
ler gösterilmiş.
7 kg
F3 F2 hareket yönü L F=5N
x=8m
F4 F1
Kütleleri 2 kg ve 7 kg olan K, L cisimleri F = 5 N kuvvet
le 8 m yol boyunca çekilirlerse, kuvvetlerin yaptığı iş
Şekildeki kuvvetlerden; ler WK ve WL ne olur?
135
4. ÜNİTE İş, Enerjİ ve Güç
Şekilde sürtünme kuvvetini göstermiyor. Ama sürtünme

Çözüm 1 kuvvetinin her zaman harekete zıt yönde olduğunu siz za-
ten biliyorsunuz :)
WK = F1.x1 WL = F2.x2
WK = 5 . 8 WL = 5 . 8
WK = 40 joule WL = 40 joule c) Şimdi net işi bulalım.
Bunun için isterseniz kuvvetlerin yaptıkları işleri ayrı ayrı
bulup toplarız. ( pozitif, negatif işaretlere dikkat ederek)
İş kütleye bağlı değildir. Sorudaki L cismi K nin neredeyse
4 katı olmasına rağmen yapılan işler aynı. F nin yaptığı iş, W = 200 J
Bu nasıl olur diye kafaya takmayın, formül ortada :) Sürtünme Kuvvetinin yaptığı iş, WS = – 150 J
İşler aynı olsa da cisimlerin kazanacakları hızlar farklı ola- Cisim üzerine yapılan net, yani toplam iş,
caktır. İlerleyen kısımlarda görücez.
Wnet = W – WS
Wnet = 200 – 150 = 50 J

İş yapmak için kuvvetin hareket yönünde olması şart değil
demiştik. Doğrultusu aynı olsun yeterli.
İkinci bir yol olarakta önce net kuvveti bulup, bu kuvvetle
Yani harekete ters yöndeki kuvvetler de (sürtünme kuvveti net işi hesaplarız.
gibi) iş yapar. Bu işe negatif (–) iş deriz.
Wnet = Fnet.x ] Wnet = (20 –15).10
Negatif iş, cismin enerjisini azaltır. Sürtünme kuvvetinin
Wnet = 50 joule
yaptığı iş ısı enerjisine dönüşür. Bunu da ilerde tekrar an-
latıcaz.
Kuvvet - Yol Grafiği

Örnek 2
Bir cisme ait kuvvet - yol ( F - x ) grafiği altındaki alan
Sürtünme kuvvetinin 15 N olduğu şekildeki durumda cisim yapılan işi verir.
F = 20 N luk kuvvetle 10 m boyunca çekiliyor. Hareket konusunda bahsetmiştik. Grafiklerin ya eğimine
bakıyorduk ya da altında kalan alana.
F = 20 N Kuvvet (N)
F
x = 10 m
Alan = Kuvvet .Yol
Buna göre, W=F.x
a) F kuvvetinin yaptığı iş,
yol (m)
b) Sürtünme kuvvetinin yaptığı iş, 0 x
c) Net iş
kaç joule dür?

F - x grafiğinde alan bulmak için iki ekseni çarptığımızda
( W = F. x ) bulduğumuz büyüklük yapılan iş olur.
Çözüm 2 Grafik
Bir kuvvetin yaptığı iş soruluyorsa diğer hiçbir kuvveti Bu grafiğin eğimi bize birşey vermez.
düşünmeden sorulan kuvvetle buna paralel yolu çarparız. Karşınıza çıkma ihtimali düşük ama yine de uyaralım :)
a) W = F.x ] W = 20.10 Grafik yol ekseni altına inerse, kuvvet negatif olacağı için
altta kalan alan da negatif olur.
W = 200 joule
Bu durum, sürtünme kuvveti gibi harekete ters olan kuv-
b) Ws = Fs.x ] Ws = 15.10 vetlerin yapmış olduğu negatif İşi gösterir.
Ws = 150 joule
136
İş, Enerjİ ve Güç 4. ÜNİTE
Örnek 3 Çözüm 4
Bir cisme uygulanan kuvvetin yerdeğiştirmeye bağlı grafiği Bu durum, iş konusu anlatılırken kullanılan en meşhur ör-
şekildeki gibidir. nektir. Günlük hayatta kullandığımız iş kavramıyla, fizikte
kullanılan iş kavramının aynı olmadığını göstermek için
F (N) kullanılır.
Kürşat çantayı yerden alıp yükseltirken yerçekimi kuvveti-

30
ne karşı, yani yukarı yönde bir kuvvet uygular. Kuvvet ve
20 yerdeğiştirme aynı doğrultuda olduğu için burada iş yapılır.
Yaptığı işi bulalım. Formülümüz: W = F . x
x (m) Cismi kaldırmak için uygulanacak kuvvet en az cismin

0 2 4 ağırlığı kadar olmalıdır. Bizde öyle alalım. F = 100 N
Buna göre, cismin 4 m lik yerdeğiştirmesi sonunda ya Şimdi ''100 N nereden geldi'' diyenleri duyar gibiyim J
pılan toplam iş kaç joule dür? Cismin kütlesi 10 kg ise ağırlığı,
G = m.g den.
Çözüm 3
G = 10.10 = 100 N olur.
(F - x) grafiğinin alanı yapılan işi verir. W = F . x Unutmadan yüksekliği de metreye çevirelim. 50 cm = 0,5 m
W=F.x
F (N)
W = 100.0,5
30 W = 50 J olacaktır.
20 Kaldırırken yapılan işi bulduk.

A1
A2 Kürşat çantayı sallamadan düz bir yol boyunca 3 m değil,
3 km de yürüse fiziksel anlamda iş yapmış olmaz.
x (m)
0 2 4
F
0 – 2 m arasında, A1 = 30 . 2 = 60 joule
2 – 4 m arasında A2 = 20 . 2 = 40 joule 10 kg Hareket doğrultusu
Yapılan toplam iş = A1+ A2
Wtop = 60 + 40 = 100 joule iş yapılmıştır. Çünkü çantayı tutarken uyguladığı kuvvet düşey yukarı
doğru, hareket doğrultusu ise yataydır. Yani kuvvet ve yer-
değiştirme birbirine diktir.
4 Bu durumda 3 m boyunca yapılan iş sıfırdır.

Örnek
Toplam iş ise, sadece yerden 50 cm kaldırıken yapılan 50
Kürşat yerdeki 10 kg kütleli çantayı 50 cm kaldırıyor ve joule kadar olacaktır.
sallamadan yatay bir yolda 3 metre ileri götürüyor.
İş hesaplanırken kuvvet ile kuvvet doğrultusundaki yer-

derdeğiştirmeyi çarpıyorduk.
10 kg
Kuvvet ve yol paralel olduğu sürece yolun yatay, düşey
veya eğik düzlem üzerinde olması farketmez.
Dikkatinizi çektiğim durumu daha iyi anlamanız için bir ör-

Buna göre, Kürşat'ın yaptığı toplam iş kaç joule'dür? nek çözelim.
137
Örnek 5 Çözüm 6
Özdeş K, L ve M cisimleri şekilde gösterilen x yolları bo- Bu soru benim en sevdiğim sorulardandır.
yunca, yola paralel F kuvvetleriyle çekiliyor.
Bu soruyu çözmek için; pisagor dan hipotenüsü bulmaya
çalışanlar, hatta kuvvetleri bileşenlere ayıranlar çıkar.
Oysa bunların hiç birine gerek yok.
Kuvvetler belli. Cisim K noktasından L noktasına giderken

x
F F verilen kuvvetlere paralel olarak alacağı yollar (yani yatay
x ve düşeydeki yerdeğiştirmeler) belli.
F L
K M
Sakın hipotenüs hesaplamaya kalkmayın. Eğik yüzeye
x paralel kuvvetimiz yok.
Buna göre, kuvvetlerin yaptığı WK, WL ve WM işleri ara O zaman,
sındaki ilişki nedir?
W1 = F1. x1
W2 = F2. x2
Çözüm 5
x1 ve x2 kuvvetlere paralel olan yollardır. Yani eğik düzle-
K cismi yatay, M düşey doğrultuda. L cismi ise eğik düzlem min yüksekliği ve uzunluğu. x1 = 2 m ve x2 = 6 m
üzerinde hareket ediyor.
W1 = 15. 2 = 30 J
Herbiri için işi bulup büyüklüklerini karşılaştırıcaz.
W2 = 8. 6 = 48 J
WK = F . x WL = F . x WM = F . x
Üç cisim için de kuvvet ve yerdeğiştirmeler eşit olduğu için,

yapılan işler eşit olacaktır. Enerjİ
Cismin eğik düzlem, ya da düşey doğrultuda hareket et- Enerjinin bilinen en yaygın tanımına göre; iş yapabilme ye-
mesi bizi ilgilendirmiyor. Kuvvet ve yerdeğiştirme paralelse teneğine enerji denir.
yolun nasıl olduğu önemli değil.
Ancak kışın ısınmak için, gece aydınlanmak için de enerji
WK = WL = WM kullanırız. Görüldüğü gibi her durumu kapsayan bir enerji
tanımı yok.
Bize bir kuvvetin yaptığı iş sorulursa; cismin kütlesine, yo-
lun şekline, rengine kokusuna bakmadan, verilen kuvvetle Isı enerjisi, elektrik enerjisi, kimyasal enerji, güneş enerji-
bu kuvvete paralel yolu çarpıyoruz. Hepsi bu. si... gibi bir çok enerji çeşiti vardır.
Bu konuda biz mekanik enerjiyi ve enerjinin iş yapabilme

yeteneğini inceliycez.
Örnek 6 Kinetik enerji ve kütle çekim potansiyel enerjisi topla-

mına mekanik enerji denir.
Şekilde eğik düzlemin K noktasındaki m kütleli cisim, yatay
Mekanik enerjiyi ayrı başlık altında inceliycez. Öncelikle
ve düşey etki eden F1 ve F2 kuvvetleri ile eğik düzlemin L
kinetik ve çekim potansiyel enerjilerini görelim.
noktasına kadar çekiliyor.
Kinetik Enerji
L Hareket enerjisi de denir. Cismin hızından dolayı sahip ol-
F1= 15 N duğu enerjidir. Hareket halindeki cisimlerde olur.
2m
Hareket halindeki tüm cisimlerin enerjisi vardır.
F2= 8 N
Hareketli bir cisim, duran başka bir cisme çarptığında ona
K kuvvet uygulayarak yerdeğiştirmesine sebep olabilir.
6m
Hareketli cismin hızı ve kütlesi artarsa yapacağı iş de artar.
Buna göre, F1 ve F2 kuvvetlerinin yaptıkları işler W1 ve Kinetik enerji; cismin kütlesiyle ve hızının karesiyle doğru
W2 kaç J dür? orantılıdır. Bunun matematiksel modeli ( yani formülü)
138
Yere göre belli bir yükseklikte olan tüm cisimlerin kütle çe-
v kim potansiyel enerjisi vardır.
1
m EK = mv2 Bu enerji; tanımdan da anlayacağınız gibi cismin yerden
2
yüksekliğine ve cisme etki eden çekim kuvvetine (yani
ağırlığa) bağlıdır.
m : cismin kütlesi (kg) v : cismin hızı (m/s)
Kinetik Enerjiyi ''EK'' ile gösterdik. Bazen ''KE'' şeklinde de m

gösterilir. Birimi joule'dür. EP = m.g.h
g
m : cismin kütlesi (kg)
h
Örnek 7 g : yerçekimi ivmesi (m/s2)
h : cismin yerden yüksekliği (m)

Kütlesi m olan bir cisim sürtünmesiz yatay zeminde v hı- yer
zıyla hareket ederken kinetik enerjisi E dir.
Bu cismin kütlesi ve hızı iki katına çıkarılırsa kinetik Potansiyel enerjinin birimi de joule'dür. Gösterimi kinetik
enerjisi kaç E olur? enerjideki mantıkla; ''Ep'' veya ''PE'' şeklinde olur.
Çözüm 7 Örnek 8
Cismin iki durumdaki enerjisini yazıp, kaç katına çıktığına Boyutları ihmal edilen ve kütleleri 2 kg, 3 kg, 4 kg olan
bakıcaz. Hepsi bu kadar. K, L, M cisimleri her bir basamağı 30 cm yükseklikte olan
merdivene şekildeki gibi konulmuştur.
İlk durumu ve kütle ile hızın iki katına çıktığı son durumu
K
yazalım.. 2 kg
L
30 cm 30 cm 30 cm 30 cm
İlk durum Son durum

3 kg
M
1 1
Eilk = m.v2 = E Eson = 2m.(2v)2
2 2 4 kg
1
Eson = 2m.4v2
2
Eson = 4mv2 = 8E
yer
Kütleden çarpım olarak 2, hızın karesinden 4 geldiği için

Buna göre, K, L, M cisimlerinin yere göre çekim potan
enerji 8 katına çıktı.
siyel enerjileri EK, EL, EM arasındaki ilişki nedir?
2v nin parantez karesine dikkat edin. En çok işlem hataları
bu gibi durumlarda yapılıyor.
Çözüm 8
Her basamak 30 cm yani 0,3 m olduğuna göre;

Kütle Çekim Potansiyel Enerjisi
K nin yerden yüksekliği = 4.0,3 = 1,2 m
Genel olarak Potansiyel enerji cisimlerin konumundan du-
L nin yerden yüksekliği = 3.0,3 = 0,9 m
rumundan dolayı sahip oldukları enerjidir.
M nin yerden yüksekliği = 2.0,3 = 0,6 m dir.
Başlıkta geçen çekim potansiyel enerjisinden başka es-
neklik potansiyel enerjisi de vardır. Esneklik potansiyel EK= mK.g.hK = 2.10.1,2 = 24 joule
enerjisi yaylarda ve esneyebilen cisimlerde görülür.
EL= mL.g.hL = 3.10.0,9 = 27 joule
Bizim inceleyeceğimiz çekim potansiyel enerjisinin sebebi
EM= mM.g.hM = 4.10.0,6 = 24 joule sıralama yaparsak.
ise, yeryüzündeki tüm cisimlere etki eden dünyanın çekim
kuvvetidir. EL> EK = EM buluruz.
139
Bu eşitlikte yerçekimi ivmeleri ''g'' her cisim için aynı. Küt-

leler arasındaki ilişkiyi bulmak için, yüksekliler arasındaki
Yerdeki cisimlerin yere göre potansiyel enerjisi sıfır olur ilişkiyi bilmemiz yeterli.
demiştik. Bu durum cismin boyutlarını dikkate almadı- K cismi düzgün olduğu için bu nokta cismin ortasında ola-
ğımızda doğrudur. caktır. Cismin yüksekliğinin yarısı.
Fakat cisimlerin boyutlarını düşündüğümüzde potan- L ve N cisimleri düzgün değil. Ama ayrıntılı hesaba girme-
siyel enerji, ağırlık merkezi dediğimiz noktanın yerden den K ye göre kıyaslayabiliriz.
yüksekliğine göre hesaplanır.
L yukarı doğru geniş olduğu için ortanın biraz üstünde, N
için de ortanın biraz altında olacaktır. Hepsi bu.
Şekildeki K cisminin boyutları ihmal edilecek kadar küçük, K L N
L cisminin ise yüksekliği biliniyor. yatay
h
L
yatay
m hL
2h h hK hN
K h
m yer
yer
Boyutları önemsiz bir cisim yerdeyken yere göre potan- mKg.hK = mLg.hL = mNg.hN eşitliğinde yükseklikle kütle
siyel enerjisi sıfırdır. (K) ters orantılı. Eşitliğin sağlanması için yüksekliği büyük ola-
nın kütlesi küçük olmalı.
hL > hK > hN olduğuna göre,
Boyutları bilinen (L) bir cismin yere göre potansiyel en- kütleler arasındaki ilişki mN > mK > mL olmalıdır.
erjisi hesaplanırken cismin ağırlık merkezinin yerden
yüksekliği kullanılır (Boyunun tamamı değil).
Bu soruda bize K, L ve N nin potansiyel enerjileri ya da
L için ; PE = mg.h dir. enerji oranlarının kaç olduğu sorulsa, o zaman zor bi soru
olurdu. Kütle merkezlerinin yerlerini hesaplamamız gere-
Ağırlık merkezi hesaplama 11. sınıf konusu. Burada bu
kirdi.
ayrıntıya girmiyoruz.
Ama karşılaştırma sorduğunda soru çok basit. Göz kararı
Düzgün bir cisim için yukarıdaki şekilde gösterildiği gibi
yüksek yada alçak olduğunu bilmemiz çözmek için yeterli
köşegenlerin kesiştiği noktada, yani cismin ortasında ol-
olacaktır.
duğunu bilmemiz yeterli.
Örnek 9
Şekildeki gibi yere konulmuş kendi içinde türdeş K, L, N ci-

simlerinin yere göre kütle çekim potansiyel enerjileri eşittir.
K L N
yatay
Örnek 10
Boyutları aynı olan kendi içinde türdeş K, L M cisimleri

şekildeki I. durumdan II. duruma getiriliyor.
yer
K
Buna göre cisimlerin kütleleri mK, mL, mN arasındaki 2a K L
ilişki nedir?
L M
a M
Çözüm 9
yer
I II
Potansiyel enerji cismin ağırlığı ve yerden yüksekliği ile
doğru orantılıydı. Hepsinin potansiyel enerjisi eşitse; Buna göre, cisimlerin yere göre potansiyel enerjileri
EK, EL, EM ilk duruma göre nasıl değişir?
mKg.hK = mLg.hL = mNg.hN yazabiliriz.
140
Mekanik Enerji
Çözüm 10
Bir cismin kinetik enerjisiyle kütle çekim potansiyel ener-
Cisimlerin yerleri değişince sadece yükseklikler değişebi- jisi toplamına mekanik enerji denir. Bu durumda mekanik
lir. Kütle aynı kalacaktır. enerjinin matematiksel modeli:
K L K
a EMek = EKin + EPot
L M
a Mekanik enerjiyi bulmak için, kinetik enerji ve çekim po-
M tansiyel enerjisini ayrı ayrı hesaplayıp topluyoruz.
a
yer 1
EMek = mv2 + mgh
2
Cisimlerin orta noktalarını gösterip, iki şekil arasında yatay
çizgiler çizerseniz, yükselen ve alçalan cisimleri rahatlıkla
Cisme yerçekimi kuvveti dışında bir kuvvet etki etmiyorsa,
görürsünüz.
cismin kinetik ve çekim potansiyel enerjisi toplamı, yani
Kütle merkezinin yüksekliği ne şekilde değişirse potansi- mekanik enerjisi sabittir. ( Sürtünmesiz ortamda )
yel enerji de aynı şekilde değişecektir. Yükseklik artarsa
enerji de artar. Aşağıdaki şekilde eğik düzlemin K noktasından ilk hızsız
bırakılan cismi inceleyelim.
Kırmızıyla çizilen oklara baktığımızda; K ve M nin yüksek-
liğinin arttığını, L ninkinin azaldığını görebiliriz. Cisim aşağı doğru kayarken hızlanarak kinetik enerji kaza-
nacak, ama yere yaklaştığı için de çekim potansiyel ener-
jisi azalacaktır.
K ve M nin potansiyel enerjisi artarken L ninki azalmıştır.
Sürtünme ihmal edildiği ve cisme kendi ağırlığından başka
kuvvet etki etmediği için cismin mekanik enerjisi hareket
boyunca sabit kalacaktır.
Örnek 11 v=0
m
Kesiti şekildeki gibi olan K
v1
silindirik kapta h yüksek-
liğindeki suyun yere göre
potansiyel enerjisi E ka- hK L
dardır. hL v2
su h
Kaba yükseklik 3h ola
yer yer
na kadar su dolduru M
lursa, yeni durumda kaptaki suyun potansiyel enerjisi
K noktasında : Sadece çekim potansiyel enerjisi vardır.
kaç E olur?
L noktasında : Hem çekim potansiyel enerjisi hem de ki-
netik enerjisi vardır.
M noktasında : Yere indiği için çekim potansiyel enerjisi

sıfırdır. Sadece kinetik enerjisi vardır.
Çözüm 11
h 1 1
İlk durumdaki potansiyel enerji E kadar, PEilk = E = m.g. 0 + mghK = mv12 + mghL = mv22 + 0
2 2 2
İlk durumda yüksekliği su seviyesinin yarısı aldık.   
Hatırlarsanız kütle merkezi için orta nokta demiştik. K noktası L noktası M noktası
Kaba yükseklik 3h olana kadar su ilave edersek, yüksek-

likle beraber su miktarı da 3 katına çıkar. Belli bir yükseklikten serbest bırakılan cisim için de
3h hava sürtünmesini ihmal edersek aynı durum söz konu-
PEson = 3m.g. = 9E olacaktır.
2 sudur. Cisim yere doğru yaklaşırken çekim potansiyel
enerjisi ne kadar azalıyorsa, hızlandığı için de kinetik
Şöyle de düşünebilirsiniz; hem kütle, hem de yükseklik 3 enerjisi o kadar artar. Mekanik enerji ise değişmez.
katına çıkarsa enerji 3.3 = 9 kat olacaktır.
141
İş - Enerji Eşitliği
Örnek 12
İş yapabilme yeteneğine enerji demiştik.
Sürtünmesiz ortamda, yerdeki X Z
İş ve enerjinin ikisi de aynı cinstendir. Dikkat ettiyseniz iki-
noktasından düşey yukarı doğru
sinin de birimi joule'dür.
atılan cisim Y noktasından geçip
Z noktasına kadar çıkabiliyor. Mekanik enerjiden bahsederken, dışarıdan kuvvet uygu-
Y lanmazsa mekanik enerjinin aynı kalacağını söylemiştik.
Buna göre,
Peki dışarıdan bir kuvvet iş yaparsa ne olur?
I. Cismin X noktasındaki sade-
ce kinetik enerjisi vardır. Dışarıdan bir kuvvetin yaptığı iş sonucunda cismin ener-
jisi değişir. Bu kuvvet enerjiyi artırabileceği gibi, sürtünme
II. Cismin Z noktasında sadece
kuvveti gibi negatif iş yaparsa enerjiyi azaltabilir.
potansiyel enerjisi vardır.
X
yer Yatay yoldaki bir cismi iterek iş yapacak olursak; cisim hız-
III. Cisim yere, X noktasından
lanır ve kinetik enerjisi artar.
atıldığı andaki hız büyüklüğü ile çarpar.
Cismi yerden alıp daha yüksek bir noktaya sabit hızla çı-
karırsak, yaptığımız iş kadar potansiyel enerjisi artar.
(Cismin boyutları önemsenmiyor) Cismi yükseltirken hızını da artırırsak, potansiyel ve kinetik
enerji beraber artar.
Çözüm 12 İş = Enerji değişimi
Ortamın sürtünmesiz olduğu söylenmiş ve cisme X nokta- W = ∆E

sından atıldıktan sonra yerçekiminden başka kuvvet etki
etmiyor. Bu durumda cismimizin mekanik enerjisi hareketi
Yapılan iş, enerji değişimine eşit olur.
boyunca hep aynı kalmalıdır.
Net kuvvetin yaptığı iş ise sadece kinetik enerji değişimini
X noktasında yerde olduğu için sadece kinetik enerjisi var- verir.
dır. Cismin boyutları ihmal edilmiş. I. öncül doğru.
Z noktası cismin çıkabileceği en yüksek nokta olduğu için

bu noktada cismin hızı ve kinetik enerjisi sıfırdır. O halde Yerdeki 2 kg kütleli cismi sabit
mekanik enerjinin tamamı potansiyel enerji durumundadır. hızla yükseltebilecek kuvvetin
II. öncül doğru. büyüklüğü ağırlığına eşit, yani
Mekanik enerji toplamı değişmeyeceği için; cisim yukarı 20 N dur.
çıkıp tekrar aşağı inerek X noktasına ulaştığında aynı ki- F = 20 N kuvvetle cisim h
netik enerjiye sahip olacağından, hızı da aynı büyüklükte- kadar yükselirse yapılan iş; h=5 m
F = 20N
dir. III. öncül de doğrudur.
W = F.h dir.
2 kg
W = 20.5 = 100 J yer
Şimdi yerden 5 m yükseklikteki bu cismin yere göre potan-

Hız vektörel büyüklük olduğu için; cismin yere çarpaca-
siyel enerjisini bulalım.
ğı hız, atıldığı andaki hıza eşit değildir. Aynı büyüklük
tedir ama yönü aşağı doğrudur. EP = m.g.h
Bu durum sadece X noktası için değil, her nokta için EP = 2.10.5

geçerlidir. Cismin yukarı çıkarken geçtiği Y noktasın- EP = 100 J
dan aşağı inerken de aynı büyüklükte ters yöndeki hız-
la geçer. Cisim yerdeyken potansiyel enerjisi sıfırdı. Şimdi 100 J.
W = ∆EP
Cismin izleyeceği yoldaki her noktada yükseklik aynı
olduğu için, potansiyel enerji ve kinetik enerji büyük- Gördüğünüz gibi cisim, yapılan iş kadar potansiyel
lükleri çıkarken ve inerken eşit olur. Dolayısıyla hız da enerji kazandı.
aynı büyüklüktedir. Sabit hızla çekildiği için kinetik enerjisi değişmedi.
142
v v = 8 m/s
v0= 0
v0 = 0
F = 20 N
F
2 kg
2 kg
x=5m
x
Şimdi de durmakta olan 2 kg kütleli cismi, F = 20 N kuv Yapılan işin enerji değişime eşit olacağını biliyoruz.
vetle 5 m çekelim. Kazanacağı hızı bulalım.
Enerjideki değişimi bulduğumuzda işi de bulmuş oluruz.
W = F.x W = ∆EK
W = 20.5 = 100 J
Cisim yatay düzlemde hareket ettiği için potansiyel enerji- Cismin yüksekliği değişmediği ve sürtünme olmadığı için
sinde bir değişiklik olmaz. yapılan iş sadece kinetik enerjiyi değiştirecektir.
Yapılan bu iş, kinetik enerjiyi değiştirecektir. W = Eson ‒ Eilk

W = ∆EK 1 1
W= mvs2 ‒ mvi2
2 2
Bakalım kinetik enerji nasıl değişmiş
1
Başlangıçta cisim durduğu için ilk enerji sıfırdır. W= .2.82 ‒ 0 ( ilk hız sıfırdı)
2
v0 = 0 ⇒ Eilk = 0 dır. W = 64 J bulunur.
Eson = 100 joule olmalı

Kuvvet ve yolu bilmeden enerji değişimini hesaplayarak, F
1 1 kuvvetinin yaptığı işi bulduk.
EK = mv2 = 100 ⇒ 2.v2 = 100
2 2
v2 = 100 ise, Yapılan iş bazen kinetik ve potansiyel enerjiyi beraber
değiştirebilir. Yani mekanik enerji değişimine eşit olur.
v = 10 m/s olur.
W = ∆EMekanik
Hemen bir örnek üzerinde görelim.

İş ya da enerji hesaplanırken her zaman kendi formül-
lerini kullanmayız. Örnek 14
Bunu örneklerle görelim. İşimize çok yarayacak J Sürtünmelerin önemsen- v

mediği ortamda, şekildeki
Örnek 13 gibi yerde durmakta olan 2
kg kütleli cisme F = 30 N
Sürtünmesiz yatay yolda 2 kg kütleli, durmakta olan bir ci luk düşey kuvvet uygulanarak
sim F kuvvetiyle x kadar çekildiğinde hızı 8 m/s oluyor. cisim 10 m yukarı çekiliyor.
Buna göre, cismin bu yük h=10 m

v = 8 m/s
v0= 0 seklikteki hızı nedir?
F F = 30 N
2 kg
2 kg
yer
x
Çözüm 14
Buna göre, F kuvvetinin yaptığı iş kaç joule dür?
F kuvvetinin yaptığı iş sürtünme olmadığı için mekanik
enerji değişimine eşit olmalıdır.
Çözüm 13
W = EMekanik
Bize yapılan işi soruyor.
W= DEK + DEP
W = F.x iş formülündeki kuvveti de yolu da soruda ver-
memiş. Bunları bilmeden kaç joule iş yapıldığını bulmamız Yerde duran cismin ilk durumda potansiyel enerjisi ve ki-
isteniyor. netik enerjisi sıfırdır.
143
Bu nedenle değişim, 10 m yükselince kazanacakları ener- Enerjinin Aktarım Yönü

jilere eşittir. İş kavramının tanımını yapmıştık. İş ve enerji arasındaki
1
DEK = Eson ‒ Eilk ilk enerji sıfır olduğu için, DEK = mv2 ilişkiyi gördükten sonra bir tanım daha yapmak istiyorum.
2
İş; kuvvet aracılığıyla yapılan enerji aktarımıdır.
DEP = Eson ‒ Eilk yerdeki potansiyel sıfırsa, DEP = mgh İşin pozitif veya negatif olabildiğini söylemiştik. Hareket
yönünde kuvvetlerin yaptığı iş pozitif, harekete ters yönde
kuvvetlerin yaptığı iş negatifti.
1
W = F.h = mv2 + mgh değerleri yerine koyarsak, Bir cisim üzerinde pozitif iş yapılırsa cismin enerjisi artar.
2
Negatif iş yapılırsa enerjisi azalır.
1 Her zaman hareket yönüne ters olduğu için, sürtünme

30.10 = .2.v2 + 2.10.10 kuvvetinin yaptığı iş, negatif işe en güzel örnektir.
2
123 123 123w
W EK EP Bir örnek çözerek daha iyi anlayabiliriz.
Örnek 15
300 = v2 + 200 buradan, v2 = 100 ise, v = 10 m/s olur.
Sürtünmeli yatay yolda K noktasından 5 m/s hızla geçen

4 kg kütleli cisim 10 m ilerideki L noktasında duruyor.
Yapılan net iş (ya da net kuvvetin yaptığı iş) kinetik enerji
değişimine eşit olur demiştik.
v = 5 m/s
v=0
Bu soruyu kullanarak bunun doğruluğunu kontrol edelim.
Bakalım gerçekten öyle mi?
4 kg
K L
v 10 m
Buna göre, cismi durdurmak için sürtünme kuvvetinin

F = 30 N kuvvetle beraber cis-
me yerçekimi kuvveti de etki yaptığı iş ve uyguladığı kuvvet ne kadardır?
ediyor. mg = 20 N
Bu durumda net kuvvet, Çözüm 15
Fnet = (30 – 20)
h=10 m Yapılan işi bulmak için enerji değişimine bakıcaz. Cisim ya-
Fnet = 10 N olacaktır. tay zeminde olduğu için potansiyel enerji değişimi yoktur.
F = 30 N
Wnet = Fnet.h
Cismimiz, K noktasından belli bir hız ve kinetik enerjiyle
2 kg Wnet = 10.10 = 100 J bulunur. geçip L noktasında duruyor.
yer
mg = 20 N
W = ∆KE = KEson ‒ KEilk
Cismin K ve L deki kinetik enerjisini bulalım.

Başlangıçta ilk hız sıfır olduğu için EK = 0 olacaktır.
1 1
1 K noktasında, KEilk= mvilk2 = .4kg.(5 m/s)2 = 50 J
∆EK = mv2 ‒ 0 2 2
2
1 1
Wnet = ∆EK L noktasında, KEson= mvilk2 = .4kg.(0 )2 = 0 J
2 2
1 1
100 J = mv2 = .2.v2 W = ∆KE = 0J ‒ 50J
2 2
v = 10 m/s W = ‒ 50 J Yapılan işi bulduk.
İşin negatif (‒) olması enerjinin azaldığını gösteriyor.

Evet doğruymuş; Wnet = ∆EK
Şimdi cisme etki eden, yani bu işi yapan kuvveti bulalım.
Cisme etki eden tek kuvvet sürtünme kuvvetidir.
144
W = fS.x Giriş kısımlarını geçiyorum :)
Yapılan işi bulduk, yolunda x = 10 m olduğunu soruda Çözümü hemen uygulayalım.

vermişti. Bu değerleri yerine koyalım. 5
F.5x = fs.3x buradan, fs = F bulunur.
3
‒ 50 = fS.10 ise, fS = ‒ 5 N bulunur.
Sürtünme kuvveti hareket yönüne ters olduğu için (‒) çıktı.
Bir örnekle daha pekiştirelim :)
Sürtünmeli bölgede cisme hem F kuvveti hem de sür-

Örnek 16 tünme kuvveti uygulanırken, bu aralık için (fs – F) gibi
net kuvvet yazmaya çalışmayın. İşi uzatırsınız.
Şekildeki OPR yolunun O noktasında durmakta olan K cis-
mine yola paralel F kuvveti P noktasına kadar etki ediyor. İşlem sayısı arttıkça işlem hatası ihtimali de artar �:)
P noktasından sonra sürtünmeli yola giren K cismi R nok-
tasında duruyor.
Yapılacakları adım adım tekrar edelim.
v0= 0 v= 0 Net kuvvetle ilgilenmeden, her kuvvetin yaptığı işi ayrı

ayrı yazıyoruz.
F
K K
Hangi kuvvetin pozitif, hangisinin negatif iş yaptığına
O P dikkat ediyoruz.
2x 3x R
Kuvvetlerin yaptığı toplam işi ( +, ‒ ye dikkat ederek)
Yolun OP arası sürtünmesiz, PR arası sabit sürtünmeli enerji değişimine eşitliyoruz. Hepsi bu.
ise, cisme etki eden sürtünme kuvveti kaç F dir?
Çözüm 16 Güç (P)
F kuvvetinin yaptığı iş (+) pozitif, sürtünme kuvvetinin Birim zamanda yapılan işe güç denir.
yaptığı iş ise (–) negatiftir. Cismin O noktasında ve R İş ve enerji arasındaki ilişkiden bahsetmiştik. O zaman
noktasında hızı ve kinetik enerjisi sıfır. gücü, birim zamanda aktarılan veya dönüştürülen enerji
Cismin O noktasından R ye gelene kadar enerji değişimi olarakta tanımlayabiliriz.
sıfır olmalı.
Kısaca güç; bir işin ne kadar sürede yapıldığının yani ener-
Yani F kuvvetinin yaptığı işle kazanılan enerji, sürtünme ji aktarımının ne kadar hızlı olduğunun bir göstergesidir.
kuvvetinin yaptığı işle harcanarak tekrar sıfır olacak.
Matematiksel modelimiz, yani formülü.
∆KE = WToplam
0 = WF ‒ Wfs
Yapılan iş Aktarılan enerji
Güç = veya Güç =
WF = Wfs Geçen süre Geçen süre
F kuvvetinin yaptığı iş ve sürtünme kuvvetinin yaptığı iş

eşit büyüklükte olmalıdır ki R de hız sıfır olsun. P : Güç
W : İş
F.2x = fs.3x
123 123 ΔE : Enerji değişimi
F’nin yaptığı iş fS’nin yaptığı iş
Δt : Geçen süre dersek,
2
Buradan fs = F bulunur.
3
W ΔE
P= =
Δt Δt
Bu soru tipi çok yaygındır ve sorularda F kuvvetinin
uygulandığı aralık değişebilir.
Güç skaler büyüklüktür. (Yönü yok)
Mesela aynı soru için F kuvveti R ye kadar (5x boyunca) joule
uygulanmış olsun. Birimi : = watt tır. 1kwatt = 1000 watt
saniye
Çözümde hiçbir şey değişmeyecek.
145
ΔE = KEson – KEilk
Güç belli bir işin ne kadar kısa sürede yapıldığını gös-
terir. Aynı işi daha kısa sürede yapanın gücü daha faz- ΔE = 450000 – 0 = 450000 J = 450 kJ
ladır. Ya da tersten düşünürsek aynı sürede daha çok iş Güç kW olduğu için enerjiyi kJ olarak yazmalıyız.
yapanın gücü daha büyüktür.
ΔE 450
P= değerleri yerine koyarsak, 100 = olur.
Δt Δt
Örnek 17 Buradan Δt = 4,5 s bulunur.
Şekildeki cisme F = 30 N kuvvet uygulanıyor ve cisim 4 m Bulduğumuz süre, günlük hayattaki karşılığından daha
yolu 3 s de alıyor. küçük çıktı. Çünkü aracın motorundan aktarılan gücün
tamamı kinetik enerjiye dönüşemez. Sürtünme kuvvetin-
F = 30 N den kaynaklanan kayıplar da olacaktır.
İş ve enerjiyle ilgili bir kaç soru daha çözüp bu bölümü

4m
bitirebiliriz.
Buna göre, harcanan güç kaç wattır?
Örnek 19
Sürtünmenin önemsiz olduğu
Çözüm 17 şekildeki sistemde kütleleri 3
kg ve 2 kg olan K, L cisimleri
Önce yapılan işi bulalım.
dengededir.
W = F.x L cismi, uygulanan düşey F
W = 30.4 = 120 joule kuvveti ile sabit hızlı olarak
L 2 kg
yere kadar çekiliyor.
Bu iş 3 s de yapıldığı için;
F
Buna göre, F’nin yaptığı iş h=5m

W 120
P= = = 40 wattır. kaç joule olur?
Δt 3 3 kg K
yer
Örnek 18
Çözüm 19
Gücü 100kW olan 1000 kg kütleli bir araba sıfırdan 30
m/s hıza kaç saniyede ulaşır? Soru iki şekilde çözülebilir. sistemi sabit hızla çekebilecek
F kuvvetini bulup, h ile çarparak işi hesaplarız.
Ya da K ve L nin enerji değişiminden buluruz.
Çözüm 18
I. Sabit hızla çekmek için gerekli olan kuvvet cisimlerin
Gücün tanımını yaparken birim zamandaki enerji aktarımı ağırlıklarının farkı kadardır.
olduğunuda söylemiştik. F = GK ‒ GL
Arabamız 0 dan 30 m/s hıza ulaşınca ne kadar enerji ak- K nin ağırlığı GK = mK.g den, GK = 3.10 = 30 N
tarımı yapılacağını bulalım. Bu arada 30 m/s 108 km/saat L nin ağırlığı GL = mL.g den, GL = 2.10 = 20 N
Aktarılan enerji :ΔE = KEson – KEilk olduğu için,
1 1 F = 30 ‒ 20 = 10 N olur.
KEilk = .m.v2 KEson = .m.v2
2 2
F nin uygulanacağı yol ise x = h = 5 m verilmiş.
1 W = F.x
ilk hız sıfır olduğu için, KEson = .1000.(30)2
2
KEilk = 0 W = 10.5
KEson = 450000 J
W = 50 J bulunur.
146
II. yoldan yani enerji değişiminden bulmak istersek; N deki hızı bulmak için bırakıldığı nokta ile N arasındaki
K cismi yükselerek potansiyel enerjisini artırırken L cismi yükseklik farkını bilmek yeterlidir.
alçalarak potansiyel enerjisini azaltır.
Hız sabit olduğu için kinetik enerji değişimine bakmıyoruz. 1 1
mgh1= mvN2 – mvK2 vK = 0
ΔPE = mg.Δh 2 2
1
K için, ΔPEK = mg.Δh = 3.10.5 = +150 J ( arttı ) mgh1= mvN2 m' ler sadeleşirse,
2
L için, ΔPEL = mg.Δh = 2.10.5 = ‒100 J ( azaldı ) 1 2
gh1= v buradan, vN2 = 2gh1
Potansiyel enerjideki toplam değişim, 2 N
ΔPE = ΔPEK + ΔPEL
vN hızı, sadece h1 yüksekliğine ve g yerçekimi ivmesine
ΔPE = + 150 ‒100 = + 50J
bağlıdır.
Sistemin potansiyel enerjisinde 50 J artış var. .
Cisim K noktasından L noktasına inerken hızlanacak ama
W = ∆PE = 50 J bulunur. M’ye çıkarken tekrar yavaşlayacaktır.
M’ye çıkarken yavaşlayacak, ama N seviyesine inerken
Makaralı sorularda hareketli makara varsa ve ağırlıklıysa tekrar hızlanacaktır.
I.yolu tercih etmek; unutarak yanlış yapmanızı engelleye-
bilir. (Makaranın enerji değişimi çok unutulur.) Sürtünme olmadığı için ara yükseklikler önemli değil.
İlk ve son noktaya bakmak yeterlidir.
Fakat sürtünme olsaydı h2 ve h3 önemli olurdu.

Örnek 20
Sorudaki şartlarda (sürtünmelerin ihmal edildiği durum)
Sürtünmelerin önemsiz olduğu ortamda K noktasından
K’den serbest bırakıldığı için bu noktada hız sıfırdı.
serbest bırakılan m kütleli cisim şekildeki KLMN yolunu 1
izliyor. L’deki hız için, mg(h1 + h2) = mvL2
2
v0 = 0
K 1
M deki hız için, mg(h1 – h3) = mvM2
2
vM
h1 Şekilden bu yükseklik farklarını mutlaka kontrol edin.
yatay
M vN
h3 Hareket süresince geçeceği noktalardaki hızları karşılaş-
yatay tırırsak;
vL N
h2
yatay vL > vN > vM olacaktır.
L
Buna göre, cismin N noktasındaki hızı vN; h1, h2, h3, m

ve g niceliklerinden hangilerine bağlıdır? Çok meşhur olan bir soru tipi daha çözelim.
Örnek 21
m kütleli bir cisim şekildeki yolun K noktasından ilk hızsız

Çözüm 20
bırakıldığında KLMN yolunu alarak N noktasında duruyor.
Şekli biraz karışık görüpte zor diye korkmayın :) Çok kolay
bir soru. Burada öğreneceğimiz çok önemli bilgiler var.
v0 = 0
Dışarıdan bir kuvvet uygulanmadığı ve sürtünmeler önem-
siz olduğu için; cismin toplam enerjisi (mekanik enerjisi) K
değişmeden yol boyunca potansiyel ve kinetik enerjiler
arasında dönüşümler olacaktır. v= 0
Eşitlikten anlaşılacağı gibi yatay

∆Epot = ∆Ekin L M N
hız değeri kütleye bağlı
1 değildir. İki taraftaki ''m'' Buna göre, hangi noktalar arasında kesinlikle sürtün
mgh = mv2 me kuvveti vardır?
2 ler sadeleşecektir.
147
Bu soru tipi farklı şekillere girerek karşınıza her yerde çıka- K noktasından v hızı ile harekete başlayan cisim, KL ve
caktır. Genellikle de ''kesinlikle'' ifadesiyle sorulunca yan- MN kısımları yatay olan şekildeki yolu izleyerek N nokta-
lış yapılma ihitmali artan bir soru tipi. Ama dikkatli olur ve sında duruyor.
mantık kullanırsanız hiçte zor değil. v=0
Şeklimizi buraya da koyalım ki sayfayı çevirip bakmak zo-

v0 = v M N
runda kalmayın:)
v0 = 0
yatay
K L
K
Buna göre cisim,
v=0
a ) Hangi aralıklarda kesinlikle yavaşlamıştır?
yatay b ) Hangi aralıklar sürtünmeli olabilir?
L M N
K noktasında ilk hızı olmadan cisim serbest bırakılmış.

Çözüm 22
Harekete geçip L ve M noktalarından geçecek ve N de
duracak. Bu noktalar arasındaki hareketleri yorumlayalım.
Sorumuzda bi kesinlik bi ihtimal var. Biz iki şık için de ke-
K-L arasında : İlk hızı olmayan cisim harekete geçip L sinlik ve ihtimalleri söyleyelim.
noktasına ulaşabildiğine göre bu aralıkta cisim hızlanmak
K noktasından v hızı ile harekete başlamış, N ye geldi-
zorunda. Potansiyel enerji, kinetik enerjiye dönüşüyor.
ğinde hız sıfır olmuş. Yani K den N ye kadar aralıkların
Sürtünme kuvveti olmayabilir ama ''kesinlikle yok'' diye- hepsinde, değerini bilmesekte bir hız var.
meyiz. Sürtünme hareketi engellemeye yetecek kadar
Sondan başlayarak başa gelelim.
büyük olmayabilir.
M-N arasında : Yatay yolda hareket eden cisim, yavaş-
L-M arasında : Cisim L noktasına geldiğinde yatay düzle-
lamak zorunda ki N ye gelince durabilsin. Dışarıdan bir
me inmiş oluyor. N noktasına kadar ulaştığına göre, cisim
kuvvet olmadığı için yatay düzlemde bu ancak sürtünme
sürekli hareket halinde.
kuvvetiyle mümkün. Yani M-N aralığında kesinlikle yavaş-
Sürtünme yoksa sabit hızlı, sürtünme varsa yavaşlayarak lamış ve sürtünme var.
bu aralığı geçecektir. L ve M noktalarındaki hız büyüklük-
L-M arasında : Bu aralıkta cisim yokuş çıkıyor. KL sevi-
lerini bilmeden kesin birşey söyleyemeyiz.
yesine göre potansiyel enerji kazanacağı için, sürtünme
M deki hızın L noktasındakinden küçük olduğunu bilseydik kuvveti olmasa bile cisim kesinlikle yavaşlaması gerekir.
kesinlikle sürtünme kuvveti var diyebilirdik. Çünkü kinetik enerjinin bir kısmı potansiyel enerjiye dönü-
şüyor. Sürtünme olsaydı daha fazla yavaşlayacaktı. Yani
M-N arasında : Cisim M noktasından geçip N de hızı sıfır
yavaşladığı kesin, ama sürtünme kuvveti olup olmadığı
oluyor. Yatay bir yolda cismin hızının azalması için hare-
kesin değil.
ketine ters yönde kuvvet etki etmesi lazım. Bu kuvvette
sürtünme kuvveti olabilir. K-L arasında :Yatay yolda v hızı ile harekete başlayan cis-
min L noktasındaki hızını bilmiyoruz. Bu nedenle bu aralık
Dışarıdan başka kuvvet uygulanmadığı için cismin durma-
için iki ihtimal var. Sürtünme varsa yavaşlamıştır, yoksa
sı için bu aralık kesinlikle sürtünmeli olmalıdır.
sabit hızla hareket etmiştir. Yani kesin hiç birşey yok.
L deki hızın ne olduğunu bilseydik kesin yargıya ulaşabi-

Soruda hangi aralıklarda sürtünme olabilir deseydi: lirdik.
Kesinlik sormadığı için K-L ve L-M aralıklarında da sür-
tünme olabilir diyecektik. Bu durumda;
Soruda cisim hangi aralıklarda yavaşlamıştır deseydi: a ) L-M ve M-N aralıklarında kesinlikle yavaşlamıştır. L-M
M-N yolu sonunda durduğu için bu aralıkta kesinlik- aralığında yokuş çıktı, M-N sonunda durdu.
le yavaşlamıştır. L-M arası için kesin birşey yok ama,
b ) Sürütünme kuvveti M-N aralığında kesinlikle var. K-L
yavaşlamış olma ihtimali var. Bu aralıkta da sürtünme
ve M-N aralıklarında da olabilir. Verilenlere bakarak sür-
olabilirdi. K-L arasında ise, harekete durgun halden
tünme yok diyemeyiz.
başladığı için kesinlikle hızlanmıştır.

148
İş, Enerjİ ve Güç 1. Antrenman
1. Fiziksel bir büyüklükle ilgili olarak; skaler ve türetilmiş 4. Kütlesi 4 kg olan K cismi, sürtünmesiz yatay yolda
büyüklük olduğu ve biriminin joule olduğu biliniyor. şekildeki 5 N luk kuvvetle 10 m boyunca çekiliyor.
Buna göre bu fiziksel büyüklük,
K
I. İş F= 5 N
4 kg
II. Enerji
III. Güç
10 m
yukarıdakilerden hangileri olabilir?
Buna göre, F kuvvetinin yaptığı iş kaç J dür?
D) I ve II E) I, II ve III A) 50 B) 40 C) 20 D) 10 E) 8
5. Sürtünmesiz yatay yolda, yola paralel F kuvveti m

2. Aşağıdaki durumların hangisinde fiziksel anlam
kütleli özdeş tuğlalardan 1, 2 ve 3 tanesini şekildeki
da iş yapılmıştır?
gibi x kadar çektiğinde yaptığı işler; W1 , W2 ve W3
A) Matematik problemi çözerken. olmaktadır.
B) Düz bir yolda, sallamadan market poşeti taşırken. m

F F
m m
C) Spor salonunda 100 kg lık halteri havada tutarken.
x x
D) Okulun duvarına 800 N kuvvet uygularken.
E) Market arabasını iterek ilerletirken. m

m
F
m
Buna göre, W1 , W2 ve W3 arasındaki ilişki nedir?
A) W1= W2= W3 B) W1> W2= W3 C) W1> W2> W3

3. Sürtünmesiz yatay zemindeki 2m ve m kütleli K, L
D) W1= W2> W3 E) W3 > W2> W1
cisimleri, şekildeki gibi yatay F1 ve F2 kuvvetleri ile
kuvvetler yönünde x kadar yerdeğiştiriyor.
K L
F1 = 3F F2 = 2F
2m m
6. Yatay zemindeki 2 kg kütleli cisme şekildeki gibi ya-

Kuvvetler şekildeki gibi olduğuna göre, tay F kuvveti ve sürtünme kuvveti etki etmektedir.
I. F1 kuvvetinin yaptığı iş negatiftir.

F = 10 N
II. F2 kuvvetinin yaptığı iş pozitiftir. fS = 5 N 2 kg
III. F1 kuvvetinin yaptığı iş, F2 kuvvetinin yaptığı işten
daha büyüktür. Cisim x kadar yol aldığında 10 N luk F kuvvetinin
yargılarından hangileri doğrudur? yaptığı iş 80 J olduğuna göre, sürtünme kuvveti
nin (fS) yaptığı iş kaç J dür?
D) II ve III E) I, II ve III A) 30 B) 40 C) 50 D) 70 E) 80
149
1. Antrenman İş, Enerjİ ve Güç
7. Bir cisme uygulanan kuvvetin yerdeğiştirmeye bağlı 10. Sürtünmesiz yatay yoldaki m kütleli cisim, v hızıyla
grafiği şekildeki gibidir. hareket ederken kinetik enerjisi E dir.
Cismin kinetik enerjisinin 9E olabilmesi için,
F (N)
20 I. Kütlesini 3 katına çıkarmak.
II. Hızını 3 katına çıkarmak.
10
III. Hızını 9 katına çıkarmak.
x (m) işlemlerinden hangileri yapılmalıdır?
0 5 10
Buna göre, cismin 10 m lik yer değiştirmesi so

nunda yapılan toplam iş kaç joule dür? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
A) 100 B) 120 C) 150 D) 160 E) 180
8. Şekildeki kule vinçle 500 N ağırlığındaki bir cisim, 11. Yerden 10 m yükseklikte, yere paralel ve sabit 5 m/s
önce 5 m yükseltilip, sonra yatayda 10 m sağa ge- hızla uçan bir model uçağın yere göre potansiyel
tiriliyor. enerjisi 200 J dür.
Buna göre, bu model uçağın kinetik enerjisi kaç J

olur? (g = 10 m/s2)
10 m
A) 10 B) 15 C) 20 D) 25 E) 30
500 N
5m
Vinç cismi sabit hızla hareket ettirdiğine göre

12. m, 2m ve 3m kütleli X, Y ve Z cisimleri tavana iplerle
yaptığı iş kaç joule'dür?
şekildeki gibi asılıyor.
A) 7500 B) 5000 C) 2500 D) 2000 E)1500
ip ip ip
9. Kütlesi m olan bir cisim sürekli yola paralel olan F m X

kuvveti ile şekildeki KLM yolu boyunca çekiliyor. h
2m Y
h
W2 M 3m Z
h
W1
F yer
m 30o yatay
K L Buna göre X, Y, Z cisimlerinin yere göre potansi
yel enerjileri EX, EY, EZ arasındaki ilişki nasıldır?
KL = LM olduğuna göre, F kuvvetinin KL ve LM
W1
arasında yaptığı işler oranı, kaçtır? A) EZ > EX > EY
B) EZ > EX = EY
W2
2 1 1 C) EX = EY > EZ
D) EX > EY > EZ
A) 2 B) 1 C) D) E)
3 2 3 E) EY > EX = EZ
1. D 2.E 3.D 4.A 5.A 6.B 7.C 8.C 9.B 10.B 11.D 12.E
150
İş, Enerjİ ve Güç 2. Antrenman
1. Bir market çalışanı yerde duran kolileri en üstteki rafa 4. v0 = 0

K m yatay P
yerleştiriyor.
h
Yapılan işi hesaplamak için,
L yatay
N
I. Kolileri kaldırmak için uygulanan kuvvet. h
II. Kaldırma süresi. M yer
III. Rafın yüksekliği. Sürtünmelerin ihmal edildiği bir ortamda, m kütleli bir
Bilgilerinden hangilerini bilmek gerekir? cisim şekildeki K noktasından ilk hızsız bırakıldığın-
da L, M, N noktalarından geçerek P noktasına kadar
çıkabiliyor.
Buna göre,
I. K ve P noktalarında potansiyel enerjisi eşittir.

II. M noktasında kinetik enerjisi en fazladır.
2. III. L noktasındaki mekanik enerjisi P dekine eşittir.

F2
Yargılarından hangileri doğrudur?
F1 m F3 A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

Sürtünmesiz yatay zeminde durmakta olan m kütleli
cismin kinetik enerji kazanması için, şekildeki farklı
büyüklükteki kuvvetlerden.
5. Yerdeki 50 kg kütleli koli makaralı bir sistem kullanıla-
I. Yalnız F2 kuvvetini uygulamak.
rak 10 m yüksekliğe çıkarılmak isteniyor.
II. F2 ve F3 kuvvetini birlikte uygulamak.
Bunu yapmak için gerekli iş, en az kaç kJ olur?
III. F1 ve F3 kuvvetini birlikte uygulamak.
(Sürtünmeler ve makara ağırlıkları ihmal ediliyor.)
İşlemlerinden hangileri yapılabilir?
A) 0,5 B) 5 C) 50 D) 500 E) 5000
D) I veya II E) II veya III
3. Yatay zemindeki 5 kg kütleli cisim, F = 25 N luk yatay 6. Şekildeki sürtünmesiz eğik düzlemin yerden 5 m yük-
kuvvet etkisinde şekildeki gibi 10 m/s sabit hızla ha- seklikteki K noktasından ilk hızsız serbest bıraklılan
reket ediyor. 3 kg kütleli cisim, sürtünmeli yatay zeminde yavaşla-
v = 10 m/s yarak M noktasında duruyor.
v0 = 0
5 kg F = 25 N 3 kg
K
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? 5m

v= 0
A) Sürtünme kuvveti 25 N dur.
yatay L M
B) F kuvvetinin yaptığı iş pozitiftir.
Buna göre L-M arasında, sürtünme kuvvetinin
C) Sürtünme kuvveti iş yapmamıştır.
yaptığı iş kaç J dür?
D) Net kuvvetin yaptığı iş sıfırdır.
A) 50 B) 100 C) 120 D) 150 E) 180
E) Cismin kinetik enerjisi sabittir.
151
2. Antrenman İş, Enerjİ ve Güç
7. Tamamı sabit sürtünmeli yatay yolda duran K cismi 10. 200 N ağırlığındaki kolileri yerden 80 cm yükseklikte-
yola paralel F kuvveti ile d yolu boyunca çekiliyor. ki araca yükleyen iki işçiden, Mehmet her bir koliyi 3
s de Kemal ise 5 s de araca yüklemektedir.
v0= 0 v= 0
Buna göre; her bir koliyi kaldırırken,
F
K K
I. Mehmet Kemal'den daha güçlüdür.
d 2d II. Mehmet Kemal'den daha fazla iş yapar.
III. Mehmet ve Kemal'in yaptıkları işler eşittir.
F kuvveti kaldırılınca cisim 2d kadar daha yol alıp
durduğuna göre, cisme etki eden sürtünme kuv
veti kaç F dir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
1 1 D) I ve II E) I ve III
A) 3 B) 2 C) 1 D) E)
2 3
8. Şekildeki eğik düzlemin K noktasından ilk hızsız bı-

rakılan cisim L, M, N noktalarından gösterilen hızlarla 11. Sürtünmesiz yatay yolun K noktasında durmakta olan
geçiyor. m kütleli cisim, yol boyunca yatay F kuvveti ile çeki-
lirken hızı L noktasında v, M noktasında 2v oluyor.
v=0
K v v=0 v 2v
h
F
L 2v m
h
M 2v K L M
h
N Buna göre, F kuvvetinin KL ve LM arasında yaptı
W
ğı işler oranı, KL kaçtır?
Noktalar arası uzaklıklar eşit olduğuna göre, han WLM
gi noktalar arası kesinlikle sürtünmelidir?
1 1 1 1
A) 1 B) C) D) E)
A) Yalnız KL B) Yalnız LM C) Yalnız MN 2 3 4 5
D) KL ve MN E) LM ve MN
9. Bir apartmanın 10. katında bulunan musluktan 50 12. Bir kule vinç 200 kg lık beton bloğu 30 m yüksekliğe
litre (500 N ağırlığında) su alan küvet 5 dakikada dol- sabit hızla 1 dakikada çıkarıyor.
duruluyor.
Buna göre, vincin gücü kaç kwatt'tır?
Buna göre, musluktan 30 metre aşağıdaki depo
dan suyu pompalayan motorun gücü kaç watt'tır? A) 0,1 B) 0,2 C) 0,5 D) 1 E) 1,5
A) 30 B) 50 C) 70 D) 100 E) 150
1. D 2.E 3.C 4.E 5.B 6.D 7.E 8.D 9.B 10.E 11.C 12.D
152
2.
Enerjİnİn Korunumu
Enerjİnİn Korunumu
Enerji konusuna başlarken çevremizde bir çok enerji çeşiti
olduğunu söylemiştik. Bunlardan Kinetik enerji, Kütle çe-
kim potansiyel enerjisi ve Mekanik enerjiyi anlattık.
Mekanik Enerjinin Korunumu

Mekanik enerjinin Potansiyel ve Kinetik enerjinin toplamı
olduğunu söylemiştik. Sürtünmelerin ihmal edildiği aşağı-
daki gibi bir ortam düşünelim. Barajlarda biriken durgun suyun sadece potansiyel enerjisi
vardır. Kapaklar açılarak su barajdan aşağı akmaya baş-
Eğrisel bir rayın K noktasından bir bilye serberst bırakılsın.
ladığında kinetik enerji artarken, potansiyel enerjisi azalır.
K M
Sürtünmeleri ihmal edersek mekanik enerji aynı kalacak,
yani korunacaktır.
Bir örnek üzerinde gösterelim.
Sürtünmelerin ihmal edildiği ortamda şekildeki yolun K

noktasında durmakta olan m kütleli cisim harekete başla-
L
yıp gösterilen yolu izleyerek N noktasına geliyor.
Hiç fizik dersi görmemiş birisine, bu bilye nasıl hareket
eder diye sorsak; hızlanarak aşağı iner, sonra yükselir ve
K
geri döner diyecektir herhalde.
Biz bundan biraz fazlasını söyleyelim ki Fizik dersi gördü-

ğümüz belli olsun değil mi J M
L
K noktasındaki bilyenin hızı sıfır olduğu için kinetik ener-
jisi yoktur. L noktasına göre yüksekte olduğu içinse potan- yer N
siyel enerjisi vardır. Bırakılan bilye hızlanarak L ye doğru
gelirken potansiyel enerjisi azalır, kinetik enerjisi ise artar. Bu cismin K, L, M, N noktalarındaki Mekanik, Potansiyel
ve Kinetik enerjilerini bularak karşılaştıralım.
L noktasında yükseklik sıfır olduğu için, potansiyel enerjisi
Şekilden yükseklikleri görüyoruz. Her nokta için potansiyel
sıfır olmuş, enerjinin tamamı kinetik enerjiye dönüşmüştür.
enerjileri bulalım. PE = m.g.h
L den M noktasına doğru yükselirken potansiyel enerji ka- K de, PE = m.g.3h
zanacak ve yavaşladığı için kinetik enerjisi azalacaktır.
L de, PE = m.g.h
Bilye ilk bırakıldığı seviyeye kadar yükselir. M noktasına
ulaştığında ise bilyenin hızı sıfır olur ve bir an durur. M de, PE = m.g.2h
Hareket bu sefer ters yönde başlar ve tekrarlanır. N de, PE = m.g.0
Gerçekten sürtünmesiz bir ortam olsa, bilye sonsuza ka- Cismin K deki hızı sıfır olduğu için kinetik enerjisi de sıfır-
dar K - M noktaları arasında gidip gelecektir. dır. Mekanik enerjisi PE + KE olduğundan ME = 3mgh+0
Sürtünmelerin ihmal edildiği ortamlarda potansiyel enerji L, M, N noktalarında hızları bilmediğimiz için kinetik enerji-
ve kinetik enerji toplamı, yani mekanik enerji miktarı sabitleri hesaplayamayız. Ama sürtünmesiz sistemde mekanik
tir. Birisi azalırken diğeri azalan miktar kadar artar. Buna enerji korunacağı için her noktada K deki ile aynı olmalı.
Mekanik Enerjinin Korunumu diyoruz. (3mgh)
153
4. ÜNİTE Enerjİnİn Korunumu
Bi tablo yapıp bulduğumuz değerleri yerleştirelim. Örneğin bir aracın motoru yakıttan elde edilen enerjinin
tamamını hareket enerjisine dönüştüremez. Bu kaybı en
PE KE ME aza indirmek için sürtünmeyi azaltıcı yağlar ve sistemler
K noktası 3mgh 0 3mgh kullanılsa da hiç bir zaman bu kayıp sıfırlanamaz.
L noktası mgh bilinmiyor 3mgh
M noktası 2mgh bilinmiyor 3mgh
N noktası 0 bilinmiyor 3mgh
Mekanik enerji heryerde aynı olacağından K için bulduğu-

muz değeri hepsi için yazdık.
ME = PE + KE olacağı için bilinmeyen kinetik enerji de-

ğerlerini bulmak için mekanik enerji ile potansiyel enerji Örnek 1
farkına bakmamız yeterli. KE = ME - PE
Yatay bir yolda 8 m/s hızla hareket eden şekildeki 4 kg
L deki KE = 3mgh - mgh = 2mgh
kütleli cismin hızı 10 m sonunda 2 m/s ye iniyor.
M deki KE = 3mgh - 2mgh = mgh v1 = 8 m/s v1 = 2 m/s
N deki KE = 3mgh - 0 = 3mgh bulunur.
4 kg
PE KE ME
K noktası 3mgh 0 3mgh 10 m
L noktası mgh 2mgh 3mgh
M noktası 2mgh mgh 3mgh Buna göre, ısıya dönüşen enerji kaç J dür?
N noktası 0 3mgh 3mgh

Çözüm 1
Tablodan da gördüğümüz gibi sürtünmesiz ortamda meka- Cismin yavaşlama sebebi cisimle yer arasındaki sürtünme
nik enerji korunacağından, Kinetik ve Potansiyel enerjiler kuvvetidir. Harekete ters yönde etki eden sürtünme kuvve-
toplamı her konumda aynıdır. ti cismi yavaşlatıp bir süre sonra durduracaktır.
Mekanik enerjinin korunduğu durumlarda Potansiyel ve Isıya dönüşen enerji ise cismin kinetik enerjisindeki azal-
Kinetik enerji değişimleri eşittir. ΔKE = ΔPE ma kadardır.
Bazı yerlerde kinetik enerji hesaplarken formül kullanma- Eısı = ΔE = KEson – KEilk
dan ΔPE den buluruz.
1 1
KEilk = .m.v2 KEson = .m.v2
2 2
Mekanik enerjinin korunumu, söylediğimiz gibi sürtün-
1 1
menin olmadığı ortamlarda geçerlidir. KEilk = .4.(8)2 KEson = .4.(2)2
2 2
Ayrıca cisim üzerine etki eden (ağırlıktan başka) net bir
kuvvet varsa mekanik enerji artıp azalabilir. KEilk = 128 J KEson = 8 J
Sürtünmeli sistemlerde mekanik enerji azalır. Eısı = ΔE = 8 – 128

Peki sürtünmesiz bir ortam var mıdır? Eısı = – 120 J
Günlük hayatımızda sürtünme kuvveti ne kadar azaltılır- Isıya dönüşen enerjinin sürtünme kuvvetinin yaptığı iş ol-
sa azaltılsın hiç bir zaman sıfır olmaz. Bu nedenle sürekli duğunu söylemiştik. Sonucun negatif çıkmasının sebebi
enerji kayıpları yaşanır. de enerjinin azalmasıdır.
Sürtünmeden dolayı mekanik enerjinin azaldığı durumlar- Bu gibi bir soruda sürtünme kuvvetinin değerini ve yolu
da bu enerji kaybolmaz. Isı enerjisine dönüşür. biliyorsak, ilk ve son enerji durumlarını hesaplamadan sür-
Hergün kullandığımız araçlarda, makinelerde parçaların tünme kuvvetinin yaptığı işi bularak ısıya dönüşen enerjiyi
birbiriyle teması sonucu bizim kayıp enerji dediğimiz ama bulmuş oluruz.
aslında ısı enerjisine dönüşen bir enerji kaçağı vardır. Eısı = fS.x Buradan da aynı enerji hesaplanabilir.
154
Enerjİnİn Korunumu 4. ÜNİTE
Örnek 2 Ancak bazı durumlarda sürtünmeden başka sebepler de

mekanik enerjinin başka enerji biçimlerine dönüşmesine
Şekildeki K noktasından 100 J kinetik enerjiyle geçen X yol açabilir.
cisminin 3 m uzaklıktaki L noktasında kinetik enerjisi 40 Örneğin bir çekici hızlıca metal kütleye vurduğumuzda,
J oluyor. mekanik enerjinin bir kısmı ısıya dönüşürken bir kısmı da
100 J 40 J
ses enerjisi olarak ortama yayılır. Bu durumda kıvılcım
X çıkarsa, az da olsa enerjinin bir kısmı ışık enerjisine de
K L dönüşür.
3m
Buna göre, 3 m boyunca cisme etki eden sürtünme

kuvveti kaç N dur? Mekanik enerji korunumunu, genel olarak enerjinin
korunumuyla karıştırmamak lazım. Mekanik enerjinin
2 azalması enerjinin kaybolduğu anlamına gelmez.
Çözüm
Mekanik enerji gerçek hayatta mümkün olmayan, sür-
Cisim 3 m boyunca kinetik enerjisindeki azalma, tünmesiz ideal sistemlerde korunur. Toplam enerji ise
her durumda korunacaktır.
100 – 40 = 60 J
Bu miktar sürtünme kuvveti nedeniyle ısıya dönüşen ener-

jidir. Yani sürtünme kuvvetinin yaptığı iş. Enerjinin Korunumu
W = fS.x Yapılan iş 60 J, yol ise 3 m olduğuna göre, Enerjinin korunumu genel bir kanundur. Her çeşit enerji
için geçerlidir. Elektrik enerjisi, nükleer enerji, güneş ener-
60 = fS.3 buradan fS = 20 N bulunur.
jisi vb. her enerji için geçerli bir kanun olan enerjinin koru-
numuna göre:
Konunun başında incelediğimiz rayda hareket eden bilye- Enerji yoktan var edilemez ve varken yok olmaz. An-
nin sonsuza kadar hareket etmeyeceğini hepimiz günlük cak bir türden başka bir türe dönüşebilir.
hayat tecrübelerimizden biliriz.
Bir sistemin sahip olduğu enerji başka enerji biçimlerine
K den bırakılan bilye aynı seviyedeki M noktasına bile çı- dönüşse de, bu dönüştüğü enerjiler toplamı ilk enerjiye
kamaz. K - M noktaları arasında her seferinde daha az eşit olmak zorundadır.
yükselerek gider - gelir ve bir süre sonra L noktasında du-
Örneğin bir ampulün harcadığı elektirik enerjisinin bir kıs-
rur. ( bahsettiğim şekle tekrar bakabilirsiniz J)
mı ısı, bir kısmı da ışık enerjisine dönüşür. Isı ve ışık ener-
Peki bu durumu enerjinin korunumuyla nasıl açıklıycaz? jileri toplamı harcanan elektrik enerjisine eşit olmalıdır.
Hani enerji korunuyordu !
Dünya üzerindeki tüm etkileşimlerde, hatta evrenin tama-
Bilyenin mekanik enerjisi sürtünmeden dolayı hareket bo- mında bu enerji dönüşümleri vardır.
yunca ısı enerjisine dönüşür. Bu nedenle her seferinde
Yani evrenin bütünü için var olan enerji sabit olup, farklı
daha az yükselmektedir.
türlere dönüşse de artma veya azalma söz konusu değil-
Bu durumda mekanik enerji korunmaz ama toplam enerji dir.
yine korunmuştur.
Enerjinin Aktarımı ve Enerji Dönüşümleri
Mekanik enerjideki azalma enerjinin kaybolduğu anlamına
gelmiyor. Mekanik enerjideki azalma kadar ısı enerjisine Önce enerji çeşitlerinden bahsedelim.
dönüşüm olmuştur. Kinetik ve potansiyel enerjiyi anlatmıştık. Ancak bizim bah-
Bu ısı enerjisinin bir kısmı cisimde bir kısmı da sürtünmeli settiğimiz kütle çekim potansiyel enerjisiydi.
yüzeydedir.
Esneklik potansiyel enerjisi
Aslında burada sürtünme kuvveti nedeniyle cisimden ze-
Yay ve lastik gibi esnek cisimlerde depolanan enerjiye es-
mine enerji aktarımı yapılmış oluyor.
neklik potansiyel enerjisi denir.
Bu dönüşüm ve aktarımı birazdan anlatıcaz.
Sıkıştırılmış veya gerilmiş bir yay serbest bırakıldığında bu
Mekanik enerjideki temel kaybın sebebi, sürtünme kuvve- potansiyel enerji iş yapabilir. Günlük hayatta sıkça kullanı-
tinin yaptığı iş sonucu ısıya dönüşen enerjidir. lır. Gerilmiş bir lastikte aynı şeklide enerji depolar.
155
Isı enerjisi Elektrik enerjisi, elektrik santrallerinden kullanılacağı yere

Bundan sonraki ünitede ayrıntılı olarak anlatacağımız ısı elektrik hatlarıyla aktarılır. Evlerde ve işyerlerinde ise kul-
enerjisi, evrende en çok görülen ve enerji dönüşümlerinde landığımız kablolarla ihtiyaç duyulan yere ulaştırılır.
genelde enerjinin en son bulunduğu biçimdir. Yakın zamanda gelişen teknoloji ile artık elektrikli aletleri
kabloya ihtiyaç duymadan şarj edebiliyoruz. Manyetik alan
Elektrik enerjisi kullanan bu teknoloji, kablosuz elektrik enerjisi aktarımı
Elektrik akımı olarak isimlendirilen, elektrik yüklerinin ha- sağlar.
reketleri nedeniyle sahip oldukları enerjidir. En çok kul-
landığımız enerji çeşitlerinden birisidir. Elektrikle çalışan
aletler günlük hayatımızın vazgeçilemez parçası olmuştur. Enerjiyi pillerde ve aküler-
de olduğu gibi önce depo-
Ses enerjisi layıp sonra bir yerden baş-
ka bir yere taşıyabiliriz.
Ses dalgalar halinde yayılır. Ve ses dalgaları oluşturmak
için enerji harcanması gerekir. Oluşturulurken harcanan
enerji ses dalgaları ile taşınır.
Enerji dönüşümü sürtünmeli ortamlarda isteğimiz dışında
gerçekleşerek, kullandığımız enerjinin tamamı hedefledi-
Güneş enerjisi
ğimiz işe tam olarak aktıralamaz.
Dünyamızın enerji kaynağı Güneş'tir. Güneş'in yapısında
bulunan hidrojenin helyuma dönüştüğü, füzyon dediğimiz Ama bazen de enerjiyi farklı şekillerde kullanmak için biz
atom çekirdeğindeki reaksiyonlarla açığa çıkar. dönüştürürüz. Elektrik enerjisini aydınlanmak istediğimiz-
de ışık enerjisine, veya ısınmak için ısı enerjisine dönüş-
Kimyasal enerji türürüz.
Kimyasal tepkimeler sonucu açığa çıkan enerjidir. Yine Hayatımızda kullandığımız makinelerin bir çoğu enerjiyi
günlük hayatımızın her aşamasında karşımıza çıkar. Ye- ihtiyacımıza göre dönüştürmek için tasarlanmıştır.
diğimiz besinlerden vücudun enerji üretmesi kimyasal
Benzinli bir motorla yakıt-
tepkimelerle olur. Fosil yakıt dediğimiz; petrol ürünleri ve
taki kimyasal enerji hare-
doğalgaz, kömür gibi yakıtlarda bulunan enerjidir.
ket enerjisine dönüştürü-
Bunların haricinde de bir çok enerji çeşiti bulunmaktadır. lürken bazen de jenera-
törle tam tersi yapılarak
Nükleer enerji, biyokütle ve kütle enerjisi vb.
yakıttan elektrik enerjisi-
Elektromanyetik dalgalar da enerjiye sahiptir ve ışık hı- ne dönüşüm sağlanır.
zıyla enerji taşırlar.
Gördüğümüz ışık elektomanyetik dalgaların çok küçük

Güneş enerjisi panelleriyle güneş enerjisi elektrik enerjisi-
bir kısmıdır. Mikrodalga fırınlarda, telefon ve radyo sin-
ne, rüzgar tribünleriyle de hareket enerjisi elektrik enerji-
yallerinin taşınmasında, x-ray cihazlarında ve bir çok
sine dönüşür.
yerde elektromanyetik dalgalar vardır.
Güneş enerjisinin Dünya'ya ulaşması da elektromanye-

tik dalgalar sayesinde gerçekleşir.
Enerji aktarımının iş yaparak olabileceğini önceki konuda

aktarım yönü başlığında anlatmıştık.
Enerjiyi aktarmanın iş yapmaktan başka yolları da vardır.

Bunlardan bazıları ısı ve dalgalardır.
Ses ve deprem dalgası gibi maddesel ortamda yayılan

dalgalar enerji taşır.
Elektromanyetik dalgalarla da enerji aktarılır. Güneş ener-

jisinin Dünya'ya bu yolla geldiğini söylemiştik. Elektro-
manyetik dalgalar enerjiyi aktarırken maddesel bir ortama Şimdi bir kaç soru - çözüm yaparak konuyu pekiştirelim.
ihtiyaç duymaz. Güneş enerjisi uzay boşluğunu geçerek Biraz tekrar olacak ama bu şekilde aklınızda kalacaktır.
bize ulaşır.
156
3 II. DOĞRUDUR. Sabit hızla giden cismin kinetik enerjisi

Örnek
değişmez. Ama cisim eğik düzlemden aşağı indiği için
Aşağıdaki ifadelerden hangileri doğrudur? potansiyel ve mekanik enerjisi azalacaktır.
I. Potansiyel ve kinetik enerjinin toplamı mekanik enerjiyi III. YANLIŞTIR. Sürtünmeden dolayı ısıya dönüşen ener-
verir. jinin tamamı cisme aktarılmaz. Isı sürtünen iki yüze-
yede aktarılır. Yani hem cisme hem zemine ısı enerjisi
II. Bir cismin mekanik enerjisi her zaman potansiyel ener-
aktarılır.
jisinden fazladır.
IV. YANLIŞTIR. Mekanik enerji sürtünme kuvveti yoksa
III. Potansiyel enerjideki azalma kinetik enerjideki artıştan
ve cisme dışarıdan etki eden net kuvvet yoksa sabittir.
fazla olabilir.
Ama sürtünme varken ve cisim üzerine net kuvvet etki
IV. Bir cismin hem potansiyel hem kinetik enerjisi beraber ederken mekanik enerji değişir.
artamaz.
Çözüm 3
Örnek 5
I. DOĞRUDUR. Mekanik enerji; cismin potansiyel ve
kinetik enerjilerin toplamıdır. Aşağıdaki ifadelerden hangileri doğrudur?
II. YANLIŞTIR. Mekanik enerji potansiyel ve kinetik ener- I. Evrende var olan enerji miktarı sabittir.
jinin toplamıdır. Ancak durgun bir cisim için kinetik II. Enerji bir çeşitten başka çeşite dönüşürken bir miktarı
enerji sıfır olacağından mekanik enerji potansiyele eşit kaybolur.
olabilir. Her zaman fazla değildir.( altını çizmiş, dikkatli III. Enerji dönüşümü her zaman isteğimiz dışında olur.
ol diyo J)
IV. Enerji aktarımı için maddesel ortam şarttır.
III. DOĞRUDUR. Sürtünme kuvveti varsa; sürtünmeden
dolayı ısıya dönüşen enerji, kinetik enerji ve poatansi-
yel enerji değişimin farklı olmasına sebep olur. Sistem 5
Çözüm
sürtünmesiz olsaydı birindeki azalma diğerindeki artı-
şa eşit olurdu. Yani mekanik enerji korunurdu. I. DOĞRUDUR. En büyük sistem olan evrendeki enerji
miktarı sabittir. Bu enerji farklı biçimlerde bulunur ve
IV. YANLIŞTIR. Cisme veya sisteme dışarıdan bir kuvvet
dönüşebilir. Ama toplam enerji değişmez.
etki ederse mekanik enerji ( potansiyel ve kinetik topla-
mı) değişebilir demiştik. Mesela bir cisim yukarı doğru, II. YANLIŞTIR. Enerji dönüşümünde kayıp olmaz. Fakat
ağırlığından büyük bir net kuvvetle çekilirse, kinetik ve bu dönüşüm sırasında bizim hedeflediğimizden farklı
potansiyel enerji beraber artar. enerjilere dönüşüm olabilir. Toplam enerji başlangıç-
ta ve sonda aynı olacaktır. Örneğin elektrik enerjisi
ışık enerjisine dönüştürülmek istendiğinde, tamamı
Örnek 4 ışık enerjisine dönüşmeyip ısı enerjisine dönüşebilir.
hedeflenenden başka bir dönüşüm olduğu için kayıp
Aşağıdaki ifadelerden hangileri doğrudur. dense de aslında toplam enerjide kayıp yoktur.
I. Sürtünmeli yatay düzlemde hareket eden cismin me- III. YANLIŞTIR. Genelde sürtünmeden kaynaklanan ısı
kanik enerjisi korunmaz. enerjisine dönüşüm istek dışında olur. Ancak işlerimizi
II. Eğik düzlemden sabit hızla inen cismin mekanik ener- yapmak için isteyerekte enerji dönüşümü yapılır. Elekt-
jisi azalır. rik enerjisini ısınmak için ısı enerjisine, aydınlanmak
III. Sürtünme kuvvetinden dolayı ısıya dönüşen enerjinin için ışık enerjisine hatta bir bisiklette hareket enerjisine
tamamı cisme aktarılır. isteyerek dönüştürürüz.
IV. Bir cismin mekanik enerjisi sabittir, değişmez. IV. YANLIŞTIR. Elektromanyetik dalgalarla boşlukta da
enerji aktarımı olabilir. Güneş enerjisinin Dünya'ya gel-
Çözüm 4
mesi gibi.
I. DOĞRUDUR. Sürtünmeli yatay zeminde sürtünme
Günlük hayatta kullanılan bazı enerji dönüşümlerini kısaca
kuvvetinin yaptığı iş kadar mekanik enerji azalır. Bu anlatalım. Bu bilgiler sorularda sıkça kullanılır.
enerji ısı enerjisine dönüşür.
157
Potansiyel enerji - Kinetik enerji dönüşümü 6

Örnek
Yüksekliği değişen cisimlerde potansiyel - kinetik enerji
Elektirik enerjisi üretilen santrallerle ilgili enerji dönüşümle-
dönüşümü olur. Yükseklik artarken kinetik enerji, po-
rinden bazıları aşağıda verilmiştir.
tansiyel enerjiye; azalırken de potansiyel enerji kinetik
enerjiye dönüşür. I. Termik santrallerde kimyasal enerji önce ısı enerjisine,
Barajda birikip akan su, rayda veya yarım dairede ha- sonra kinetik enerjiye ve elektrik enerjisine dönüşür.
reket eden cisimler vb. durumlarda bu dönüşüm vardır. II. Hidroelektrik santrallerde potansiyel enerji önce kine-
Sürtünmeli ortamlarda potansiyel ve kinetik enerji hare- tik enerjiye, sonra elektrik enerjisine dönüşür.
ket durumuna göre ısı enerjisine dönüşür.
III. Rüzgar santrallerinde rüzgar enerjisi önce kinetik
Hareketli cisimlerin etkileşmesi sonucu ses çıkıyorsa enerjiye, sonra elektrik enerjisine dönüşür.
kinetik enerji ses enerjisine, kıvılcım çıkıyorsa ışık ener-
jisine dönüşür. Buna göre, yukarıdaki açıklamalardan hangileri doğ-
rudur?
Güneş enerjisi
Güneş enerjisi elektromanyetik dalgalarla yani ışıkla ta-
Çözüm 6
şınır. Temas ettiği cisimlerde ısı enerjisine dönüşür.
Güneş enerjisi geliştirilen güneş panelleriyle elektrik I. DOĞRUDUR. Termik santrallerde kömür yakılarak kim-
enerjisine de dönüştürülür. yasal enerji önce ısı ardından da hareket enerjisine dönüş-
Elektrik enerjisi türülür. Elde edilen ısı ile basınçlı su buharı oluşturularak
bununla tiribünler döndürülür ve elektrik enerjisi elde edilir.
Elektrik enerjisi elektrik motoru kullanılarak hareket
enerjisine dönüştürülür. Bir çok elektrikli alet içinde II. DOĞRUDUR. Hidroelektrik santraller barajlara kurulur.
elektrik motoru vardır. Barajda depolanan suyun potansiyel enerjisi, su yüksek
Elektrikli sobalarda elektrik enerjisi ısı enerjisine dönüş- bir yerden akarken kinetik enerjiye dönüşür ve elektrik üre-
türülür. ten tribünlerin hareketini sağlar.
Lamba ve ampullerde elektrik enerjisi ışık enerjisine dö- III. DOĞRUDUR. Rüzgar enerjisi pervanelere çarparak
nüştürülür. dönmesini sağlar. Buradan aktarılan kinetik enerji de
Hoparlörlerde elektrik enerjisi ses enerjisine dönüşür. elektrik üretecek olan tribünü döndürür.
Kimyasal enerji
Fosil yakıtlar yakılarak depoladıkları kimyasal enerji ısı
ve hareket enerjisine dönüşür.
Besinlerdeki enerji vücuttaki kimyasal reaksiyonlarla or-
taya çıkar. Isı ve hareket enerjisine dönüşür.
Patlayıcıların yapısındaki enerji kimyasal tepkime sonu-
cunda ses, ısı ve hareket enerjisine dönüşür.
Rüzgar enerjisi
Elektrik üretmek için kullanılan yukardakilerden başka
Rüzgar tribünleriyle önce hareket, sonra elektrik enerji- santrallerde vardır.
sine dönüşür.
Nükleer santrallerde nükleer enerji önce ısı sonrada kine-
Yelkenli teknelerde hareket enerjisine dönüşür.
tik enerjye dönüşür. Kinetik enerji de elektrik enerjisine.
Nükleer enerji
Jeotermal santraller doğal sıcak su kaynaklarındaki ısı
Güneş enerjisi nükleer bir reaksiyon olan füzyonla olu- enerjisini önce kinetik enerjiye sonra elektrik enerjisine
şur. dönüştürür.
Nükleer santrallerde önce ısı sonra elektrik enerjisine
Bazı santrallerde yakıt olarak kömür yerine doğalgaz da
dönüşür.
kullanılır.
Atom bombasıyla ısı ve hareket enerjisine dönüşür. Ay-
Elektrik üretmenin en temiz yolu yukarıda bahsedilen rüz-
rıca ses ve elektromanyetik dalga oluşturur ki bunlarda
gar santralleri ve sonraki konuda bahsedeceğimiz Güneş
enerji taşır.
enerjisini elektrik enerjisine çeviren Güneş panelleriyle ku-
rulan tarlalardır. Gerçekten de tarla deniyo gülmeyin J.
158
Canlılarda Enerji Bunların yanında zamanımızda ortaya çıkmış bir sorun da

Canlıların hayatını devam ettirmesi için enerjiye ihtiyaçları organik olmayan ve işlenmiş besinlerdir. Alışveriş yaptığı-
vardır. Canlılar günlük aktiviteler ve büyüyüp gelişmek için mızda aldığımız bir çok besin doğal olmadıkları için bıra-
ihtiyaçları olan enerjiyi besinlerden karşılar. kın faydayı sağlığımıza zarar vermekte ve kanserojen etki
yapmaktadır.
Hiç hareket etmesek, uyusak bile vücüdumuzun harcadığı
bir enerji vardır. Metabolizmanın yaşamı devam ettirmesi Monosodyum Glutamat (MSG) diğer adıyla çin tuzu olarak
için gerekli bir alt limit bulunur. Buna bazal metabolizma bilinen bu madde cipsten yoğurda kadar çok sayıda hazır
denir. gıdada bulunuyor.
Bunun haricinde günlük aktiviteler için de bir enerji gerek- MS hastalığına sebep olduğu ileri sürülen bu katkı madde-
lidir. Tüm bu enerji besinlerden kazanılır. si beyni ürünün lezetli olduğuna inandırıyor. Sinir sistemini
tahrip ederek miyelin kılıfı eritiyor. Özellikle bulyonlarda
Bir insanın günlük enerji ihtiyacı kişiye ve yaşa göre deği- kullanılan bu katkı, bisküvi çikolata gibi ürünlerin neredey-
şiklik gösterir. se % 75 inde tespit edilmiş. Aman dikkat edin.
Günlük harcanan enerji ile besinlerden aldığımız enerjinin
eşit olmasına enerji dengesi diyoruz. Verim
Enerjiden ne kadar faydalanabildiğimizin ölçüsüne verim
Fazladan alınan enerji egzersizler yardımıyla harcanması
denir. İş yapmak için harcanan enerjinin ne kadar fazlası
sağlıklı bir yaşam için en temel koşullardan biridir.
istediğimiz işe dönüşüyorsa, yani enerjinin isteğimiz dışın-
Tabi asıl olan ihtiyacın üzerinde enerji alacak kadar besin daki dönüşümü (genelde ısı olarak açığa çıkar) ne kadar
tüketmemektir. azsa verim o kadar yüksektir.
İnsan vücüdunun tek ihtiyacı enerji değildir. Sadece enerji Verimin matematiksel olarak ifadesi de yapılan işin (bizim
veren besinler almak vücüdun ihtiyacı olan vitaminler, mi- hedeflediğimiz iş) harcanan enerjiye oranıdır.
neralleri sağlayamadığında sağlık problemleri yaşarız. Bu
nedenle dengeli beslenmemiz gerekir.
Yapılan iş
Dengeli beslenmekten kasıt Verim =
Harcanan enerji
vücüdun ihtiyacı olan protein,
karbonhidrat ve yağlardan
İş ve enerjinin birimleri aynı olduğu için verim birimi olma-
gerektiği kadar tüketmektir.
yan bir kavramdır.
Gereğinden fazla veya eksik
beslenmek çeşitli hastalıklara Bir sisteme verilen enerjiyle sistemin yaptığı iş veya iste-
sebep olur. diğimiz türden bize verdiği enerji hiçbir zaman eşit olmaz.
Örneğin elektrik enerjisini ışık enerjisine dönüştürmek için

kullandığımız ampullerde enerjinin büyük bir kısmı, isten-
Teknolojinin gelişmesiyle birlikte insanların yaşam tarzı da
mediği halde ısı enerjisine dönüşür ve ışık enerjisi verilen
değişmiştir. Artık her işi yapan makineler ve aletlerin olma-
elektrik enerjisinden az olur. Bu ampullerin yaklaşık % 10
sı ve ulaşım için kullanılan araçlar insanların hareketliliğini
oranında verimi vardır. Yani % 90 enerji ısıya dönüşür.
son derece azaltmıştır.
Bir iki kat için bile asansör kullanılması, hemen her yere
araçla gidilmesi yürümeyi bile ekstra duruma getirmiş bu-
lunuyor.
Akıllı telefonlardaki
adım sayacı uygula-
maları ve bilekliklerle
insanlar artık attıkları
adımları sayar hale
geldi. Tasarruflu dediğimiz lambalarda ısıya dönüşen enerji biraz
daha azdır. Verim daha yüksektir.
Floresan lambalarda %50 ye çıkan verim, son yılllarda

yaygınlaşan LED lambalarla %90 ları geçmiştir. Led lam-
Hareketsiz ve aktivitesiz bir yaşamın sağlıklı olması da balar elektrik enerjisini çok daha yüksek oranda ışık ener-
düşünülemez. jisine çevirse de onlarda bile kayıp sıfır değildir.
159
Burada kayıp dediğimiz enerji, isteğimiz dışında ısı Yapılan iş 500 25

Verim = = = olacağından,
enerjisine dönüşmüştür. Yoksa enerjinin korunumunda Harcanan enerji 2000 100
söylediğimiz gibi enerji kaybı yoktur ve enerji her za-
man korunur. Verim % 25 olur. 500 J mekanik enerji elde edilmiş, kalan
1500 J ısıya ve başka enerji türlerine dönüşmüştür.
Araçlarımızda kullandığımız yakıttan elde edilen enerjinin
bir kısmı, makinelerde harcanan enerjilerin bir kısmı her Örnek 8
zaman bu şekilde sistem dışına istenmeden çıkacaktır.
Bunun başlıca sebebi de sürtünme kuvvetidir. Bir iş makinesi 80 kJ enerji harcayarak iş yaptığında amaç
dışında 20 kJ kayıp enerji olmaktadır.
Araç motorlarında yakıttan elde edilen enerji kinetik enerji-
ye dönüştürülür. Bunlardaki verim de % 20 - 25 civarında- Buna göre, iş makinesinin verimi yüzde kaçtır?
dır. Elektrik motorlarında ise verim % 80 lere çıkmaktadır.
Evlerimizde kullandığımız elekt-

Çözüm 8
rikli aletler üzerinde verimliliğini
gösteren etiketler vardır. Bu eti- Amaç dışında enerji açığa çıktığına göre verim % 100 de-
ketler bize aletin ne kadar enerji ğil. Bunu baştan söyleyelim.
tükettiğini ve verimliliğini gösterir. 80 kJ enerji harcanmış ve bunun 20 kJ kayıp enerji olmuş.
Verimlilik A sınıfından B, C, D ye Demek ki hedeflenen iş aradaki fark, yani 60 kJ olacak.
doğru gittikçe azalmaktadır. Verimi bulurken, yapılan iş harcanan enerjiye oranlanır.
Yapılan iş 60 3
Teknolojideki ilerlemeyle A+, A++ Verim = = = = 0,75 yapar.
Harcanan enerji 80 4
şeklinde verimliliğin daha yüksek
olduğu ürünler geliştirilmektedir.
Bu da % 75 verime karşılık gelir.
Kayıp dediğimiz hedeflenenin dı-
şındaki enerji türlerine dönüşen
enerjiden dolayı hiç bir zaman % Örnek 9
100 verimle çalışan bir sistem ya-
% 50 verimle çalışan bir vinç kullanılarak 100 kg kütleli
pılamaz.
demir, inşaatın 30 m yükseklikteki 10. katına çıkarılmak
Tarih boyunca insanlar % 100 verimle çalışan sistemler isteniyor.
üzerine çalışmalar yapmışlar, bunlara da devridaim ma-
Bunun için harcanması gereken enerji kaç J dür?
kineleri ismi verilmiştir.
Bir kere çalıştırılınca dışarıdan bir daha enerji almadan

sonsuza kadar çalışması için tasarlanan bu sistemlerin hiç Çözüm 9
birisi istenilen sonucu vermemiştir.
100 kg demirin 30 m yükseğe çıkarılması için yapılacak işi
W = F.x bağıntısı ile bulalım.
Örnek 7
100 kg demirin ağırlığı G = m.g den G = 100.10 = 1000
N olacaktır. Hatırlayalım! Bir cismi yükseltmek için gerekli
Bir aracın çalışması için yakıttan elde edilerek harcanan
olan en küçük kuvvet ağırlığı kadardır.
2000 J enerjiye karşılık, aracın kazandığı mekanik enerji
500 J oluyor. Kuvvetimiz 1000 N yolumuz 30 m ise,
Buna göre, bu aracın verimi % kaçtır? W = 1000.30 W = 30000 joule iş yapılacak.
Verim % 50 ise bunun iki katı enerji harcamak gerekecek-

Çözüm 7 tir. Gerekli enerji 60000 J veya 60 kJ
Yapılan iş
Verimin matematiksel ifadesi, Verim = Formülden de gidebilirsiniz.
Harcanan enerji
Burada amaç aracın hareket etmesi olduğu için, yapılan iş Yapılan iş 50 30000 J
aracın kazandığı mekanik enerjidir. Yani 500 J Verim = = =
Harcanan enerji 100 Harcanan enerji
Yakıttan açığa çıkan 2000 J ise, harcanan enerjidir. Harcanan enerji = 60000 J bulunur.
160
Enerjİnİn Korunumu 1. Antrenman
1. Sürtünmelerin ihmal edildiği ortamda şekildeki yolun 4. Kütlesi 2 kg olan durgun haldeki bir cisim, yatay yol-
K noktasından ilk hızsız bırakılan cisim sırayla L, M, da şekildeki 10 N luk yola paralel kuvvetle 8 m bo-
N noktalarından geçiyor. yunca çekiliyor.
K yatay
v=0 v = 5 m/s
M
F = 10 N
yatay N 2 kg
L
8m
Buna göre cisimle ilgili,
Cismin hızı 8 m sonunda 5 m/s olduğuna göre,
I. K noktasında potansiyel enerjisi en büyüktür. ısıya dönüşen enerji kaç J dür?
II. L noktasında kinetik enerjisi en büyüktür.
A) 60 B) 55 C) 50 D) 45 E) 40
III. N noktasındaki kinetik enerjisi, M noktasındakin-
den büyüktür.

5. Salıncakta çocuğunu sallamakta olan bir baba salın-

2. Mekanik enerjinin korunumuyla ilgili,
cağa kuvvet uygulamayı bırakıyor.
I. Sürtünmesiz sistemlerde korunur. Buna göre,
II. Dış kuvvet etkisindeki cismin mekanik enerjisi ko-
I. Salıncak en büyük hıza düşey konumda ulaşır.
runmaz.
II. Salıncağın salınımı bir süre sonra durur.
III. Bir sistemde mekanik enerji korunuyorsa, kinetik
III. Çocuğun mekanik enerjisi sürekli azalır.
enerji sabittir.
3. Bir paraşütçü gökdelenin tepesinden atlayıp, bir süre 6. Aşağıdaki verilen enerji dönüşümlerinden hangi-
sonra paraşütünü açıyor. si yanlıştır?
Paraşütçü yere ulaşana kadar, A) Jeneratör: Elektrik enerjisi →.Kinetik Enerji
I. Potansiyel enerjisi. B) Elektrik motoru: Elektrik enerjisi → Kinetik enerji.
II. Kinetik enerjisi. C) Güneş paneli: Güneş enerjisi → Elektrik enerjisi.
III. Mekanik enerjisi. D) Benzinli motor: Kimyasal enerjisi → Kinetik enerji.
Niceliklerinden hangileri sürekli azalmıştır?
E) Pil: Kimyasal enerji → Elektrik enerjisi.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III
161
1. Antrenman Enerjİnİn Korunumu
7. Bir CD çalardan müzik dinlemek için fişi prize taktığı- 10. Gücü 100 watt olan ampül bir süre açık kaldığında
mızda kullanılan elektrik termik santralde üretilmek- çevresine 20 kJ ısı enerjisi yaymaktadır.
tedir. Ampulün verimi %20 olduğuna göre, harcadığı
Bu süreçteki enerji dönüşümleri ile ilgili, elektrik enerjisi kaç kJ dür?
I. Termik santralde kimyasal enerji elektrik enerjisi- A) 25 B) 50 C) 80 D) 100 E) 120

ne dönüşür.
II. CD çalar içindeki dirençlerde elektrik enerjisi ısı
enerjisine dönüşür.
III. CD çaların hoparlöründe elektrik enerjisi ses
enerjisine dönüşür.

11. Bir makinenin 3000 J iş yapabilmesi için 4000 J ener-

ji harcaması gerekmektedir.
Buna göre,
8. Bir otomobilde kullanılan yakıtın kimyasal ener-
I. Makinenin verimi %75 tir.
jisi, aşağıdaki hangi enerji çeşitine dönüşmez?
II. 1000 J enerji, başka enerjilere dönüşmüştür.
A) Kinetik B) Biyokütle C) Isı III. Sistemde enerji korunumu yoktur.
D) Işık E) Elektrik yargılarından hangileri doğrudur?

9. Sıkıştırılmış esnek yay önüne şekildeki gibi konulan

cisim, yay serbest bırakıldığında L noktasından ge-
çerek M noktasında duruyor.
v0 = 0 v=0
yay
12. K, L ve M motorları sırasıyla; 1000 J, 1500 J ve 2000 J
iş yapıyorlar.
K L M
Bu sürede motorların hepsinde 500 J enerji amaç
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
dışı harcandığına göre,
A) Yaydaki esneklik potansiyel enerjisi, cisme meka-
I. Motorların verimi eşittir.
nik enerji olarak aktarılmıştır.
II. L motoru toplamda 2000 J enerji harcamıştır.
B) Cismin mekanik enerjisinin tamamı ısı enerjisine
dönüşmüştür. III. Verimi en yüksek olan M motorudur.
C) Yaydaki potansiyel enerji, cismin L noktasındaki ki-
netik enerjisinden fazladır. A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) M noktasına geldiğinde cismin sıcaklığı artmıştır. D) I ve II E) II ve III
E) Mekanik enerji korunmuştur.
1. E 2.D 3.C 4.B 5.E 6.A 7.E 8.B 9.E 10.A 11.D 12.E
162
3.
Enerjİ Kaynakları
Teknolojinin gelişmesiyle enerjiye duyulan ihtiyaç sürekli gözardı edilmesine ve olumsuz çevre etkilerinin ortaya çık-
artmakta bu da enerji kaynaklarını daha fazla değerli kıl- masına neden olmuştur.
maktadır.
Dünyada enerji kaynaklarını elinde tutan ülkeler gücü de

ellerinde tutmuş olurlar.
Enerji tüketimi ülkelerin gelişmişlik seviyesini gösteren bir

unsur olarak kabul edilir.
Varolan enerji kaynakları hem zamanla tükendiği, hem de

çevreye ciddi zararlar verdiği için insanlar alternatif kay-
naklar aramaya yönelmiştir.
Enerjİ Kaynakları Günümüzde kullanılan enerji kaynaklarının % 80 e yakın

İnsanlık tarihi boyunca enerji kullanımı her zaman olmuş kısmı petrol, kömür, doğalgaz gibi fosil yakıtlardan oluş-
ve nüfüsun artışı ve bilimdeki gelişmeler bu kullanımı za- maktadır. Bu yakıtlar çevreye verdikleri zararın yanında
manla artırmıştır. sınırlı kaynaklara sahiptir.
18. yüzyıla kadar, genelde enerji yerel olarak su ve rüzgar Enerji kaynaklarını yenilenebilir ve yenilenemez enerji
gücünden yararlanma, odun kömürü, bitki artıkları, odun, kaynakları olarak iki sınıfta inceleyebiliriz.
gübre, hayvan ve insan gücü gibi geleneksel enerji kay-
naklarından tedarik edilmiştir. Yenilenebilir Enerji Kaynakları
Kullanıldığında rezervleri tükenmeyen ve yerine insan öm-
rüne kıyasla kısa zamanda konulabilen kaynaklara denir.
Yenilenebilir enerji kaynakları doğaya zarar vermemesi

yanında ülkelerin enerji bağımlılıklarını da azaltması ne-
deniyle tercih edilirler.
Sınırlı fosil kaynaklarında zamanla tükeneceği öngörüsüy-

le yenilenebilir kaynakların daha verimli kullanılması ve
toplam kullanımdaki payını artırmak için ülkeler çok ciddi
yatırımlar yapmaktadır.
Son yıllarda ,özellikle gelişmiş ülkelerde yenilenebilir ener-

ji kullanımı ciddi şekilde artış göstermektedir.
Yenilenebilir enerji kaynaklarının bazıları aşağıdaki gibidir.
Hidroelektrik Enerji (su enerjisi)

18. yüzyıldan sonra gerek nüfustaki artış hızı gerekse sa- Güneş Enerjisi
nayileşme süreci enerji ihtiyacını arttırmıştır.
Biyokütle Enerjisi
Çoğalan enerji talebini ve bu talebi karşılamak için yoğun Rüzgar Enerjisi
çalışmaları beraberinde getirmiştir. Bu talebi karşılayacak
Jeotermal Enerji
olan üreticiler, kolay elde edilebilir ve daha ucuz kaynak
arayışı içine düşmüşlerdir. Dalga, Gel-Git Enerjisi (okyanus enerjisi)
Hidrojen Enerjisi
Bu durum, ticari enerji kullanımında verimliliğin öneminin
163
4. ÜNİTE Enerjİ Kaynakları
Hidroelektrik Enerji (Su Enerjisi-Barajlar) Biyokütle Enerjisi

Hareket halindeki sudan elde edilir. Akarsulardan veya Verimi yüksek özel yetiştirilen bazı bitkiler, çöplerdeki or-
barajlarda toplanan suyun yüksek bir yerden akıtılarak ha- ganik maddeler, hayvan atıkları değerlendirilerek elde
reket enerjisinden elektrik enerjisi elde edilir. Elektrik üreti- edilir. Biyokütle enerjisinde bu atıklar katı, sıvı ve gaz
minde ülkemizde de büyük paya sahiptir. hallerine getirilir ve yakılmasıyla ısı ve elektrik enerjisine
dönüştürülür.
Temiz bir enerjidir, çevre kirliliğine sebep olmaz.
Olumsuz yönleri ise, çevresinin yapısında hatta ikliminde

bazı olumsuz değişiklikler olabilmektedir. Doğal dengeyi
de olumsuz etkilerler. Yüksek maliyeti ve belli bir ömrü var- Rüzgar Enerjisi
dır. Zamanla verimlilik azalmaktadır. Rüzgar enerjisinden faydalanmanın temeli yel değirmen-
leri ve yelkenli gemiler çok eskilere dayanır.
Ülkemizde özellikle karadeniz bölgesinde akarsular üzeri-
ne kurulan ve HES adı verilen Hidroelektrik santralleri çev-
reye verdiği tahribattan dolayı eleştiriler almaktadır.
Güneş Enerjisi
Enerjisinden faydalanılan belki de en eski kaynaktır. Gü-
neş ışığının taşıdığı enerji insanlık tarihinden beri kulla-
nılmaktadır.
Eskiden beri en çok ısıtma amaçlı kullanılan güneş ener-

jisi teknolojinin ilerlemesiye elektrik enerjisi üretiminde de
kullanılmaktadır. Güneş enerjisini direkt elektriğe dönüş-
türen sistemler her geçen gün daha ucuz ve verimli hale
gelmektedir.
Güneş panelleri kullanılarak elektrik üretimi yapılabilmek-

Günümüzde rüzgar enerji türbinleri aracılığıyla rüzgarın
tedir. Fakat gerekli altyapı maliyetlerinin yüksek olması
hareket enerjisinden elektrik enerjisi elde edilmektedir.
nedeniyle çok yaygın değildir. Maliyetlerin azalması ve ve-
rimliliğin artırılmasıyla kullanımı hızla artmaktadır. Yatırımı pahalı olması bir dezavantaj olsa da ülkemiz gibi
rüzgar rejimi uygun olan ülkelerde hızla yaygınlaşmakta-
Güneş enerjisi coğrafi konumla çok ilgilidir. Güneşli gün
dır. Ülkemizde ilk defa 1998 yılında İzmir'in Çeşme ilçesin-
sayısının çok olduğu yerlerde kullanımı daha verimlidir. Ül-
de kurulmuştur.
kemiz bu açıdan çok avantajlı bir konumda bulunmaktadır.
Dünyanın bir çok yerinde denize kurulan türbinlerle ciddi
miktarda elektrik enerjisi üretilmektedir.
Dünyada rüzgar enerjisinden elektrik üretiminde ilk üç ülke

Çin, ABD ve Almanya'dır.
Ülkemiz 2014 verilerine göre, Avrupa'da; Almanya, İngil-

tere, Fransa ve İsveç'in ardından beşinci, dünyada ise
onuncu sıradadır.
164
Enerjİ Kaynakları 4. ÜNİTE
Jeotermal Enerji Yenilenemez Enerji Kaynakları

Dünya'nın alt katmanlarında magma etkisiyle ısınmış su- Bir kez kullanıldıktan sonra yenilenmesi insan ömrüne
lardan elde edilen enerjidir. Isı ve elektrik enerjisi üretilir. göre çok uzun zaman alan, yani kullandıkça tükenen ener-
ji kaynaklarıdır.
Dünyada bu enerjiyi kullanan birçok ülke vardır. Yanardağ
patlamalarıyla haberlerde duyduğumuz İzlanda'da evlerin En büyük avantajları yüksek enerji yoğunluğuna sahip
ısıtılmasında % 80 in üzerinde bu enerji kullanılmaktadır. olup kolay taşınabilmeleridir. Ayrıca ucuz ve kullanım ko-
laylıkları da tercih sebebi olmaktadır.
Ülkemiz de bu enerji açısından oldukça zengin olmasına
rağmen yeterince kullanılamamaktadır. Özellikle elektrik Bu kaynakların başlıca dezavantajları ise sınırlı rezerv ve
üretiminde potansiyele göre çok geri durumdadır. çevre kirililiğine sebep olmalarıdır.
Yenilenemez kaynakları, fosil yakıtlar ve nükleer enerji

kaynakları olarak ikiye ayırabiliriz.
Fosil Yakıtlar
Milyonlarca yıl önce yeryüzünde yaşamış canlı kalıntıları-
nın yüksek sıcaklık ve basınç etkisiyle dönüşümlerinden
oluşmuşlardır. Yani oluşumları milyonlarca yıl sürmüştür.
Kömür, petrol ve doğalgaz en çok kullanılan fosil yakıtlar-

dır. Bunlar içinde doğalgaz çevreye en az zarar verenidir.
Ancak doğalgazın da taşınması daha maliyetlidir.
Yandıklarında açığa çıkan karbondioksit sera etkisi deni-

len etki sonucu küresel ısınmaya sebep olur.
Dalga ve Gel-git Enerjisi
Gel-git olayı etkisiyle suların hergün yükselip alçalmasıyla Nükleer Enerji
oluşan dalgalar ve okyanus dalgaları kullanılarak elektrik Nükleer enerji fisyon denilen atom çekirdeğinin parçalan-
enerjisi üretilmektedir. masıyla açığa çıkan enerjidir. Atom bombasının yapısı
Okyanus kıyılarında kurulan tesislerin maliyeti çok yüksek- da aynıdır. Bu parçalanma reaksiyonu kontrollü bir şekil-
tir. Dünyada Güney Kore, Çin, Fransa, Rusya ve Kanada de nükleer santrallerde yapılarak açığa çıkan ısı enerjisi,
bu enerjiden faydalanan ülkelerdendir. önce kinetik sonra da elektrik enerjisine dönüştürülür.
Bu reaksiyonlarda Uranyum ve Toryum gibi radyoaktif ele-

mentler kullanılır. Bu elementler ise zenginleştirme dediği-
miz yüksek teknoloji gerektiren işlemlerden sonra kullanı-
labilmektedir.
,
Hidrojen Enerjisi
Hidrojen gazından elde edilen enerjidir. Saf hidrojen yer-
yüzünde çok çok az miktarda bulunur. Nükleer santraller son yıllarda ülkemizde de gündemdedir.
Nükleer enerji santrali kullanan ülkeler arasında sayıca
Hidrojen enerjisi petrol yakıtlara göre 1,33 oranında daha
104 adetle ABD ilk sırada olup elektrik üretiminde nükle-
verimlidir. Çevreye hiç bir zararı yoktur. Ancak hidrojeni
er enerjinin payı yaklaşık % 20 dir. Fransa ise 59 nükleer
elde etmek pahalı bir işlem olduğu için kullanımı henüz
santral ile elektrik üretiminin % 73 ünü nükleer enerjiden
çok yaygın değildir.
karşılamaktadır.
165
4. ÜNİTE Enerjİ Kaynakları
Nükleer enerji yatırımı çok maliyetli olmasıyla beraber, 1

Çözüm
yüksek teknoloji de gerektirir.
Nükleer enerji çok ciddi riskleri de beraberinde getirmek- Güneş enerjisi ve biyokütle enerjisi yenilenebilir enerji kay-
tedir. Rusya’da 1986 yılında olan Çernobil Nükleer Santral nağıdır. Fosil yakıtlar ise yenilenemez enerji kaynakların-
kazasında açığa çıkan radyasyon yerel ve Dünya ölçeğin- dandır.
de çevre problemlerine yol açmıştır. Yanıt I ve III
Yine 2011 yılında Japonya'da meydana gelen deprem ve
tsunami sonrası Fukuşima nükleer santralindeki kazayla 2
Örnek
radyasyon sızıntısı hâla devam etmekte ve çok ciddi çevre
sorunlarına sebep olmaktadır. Bir ülkede enerji politikası oluştururken,
I. Geleceğe yönelik planlamalar yapılmalıdır.
II. Yerli kaynaklara yönelik hazırlanmalıdır.
III. Enerji tüketimini teşvik edici olmalıdır.
Yukarıdaki kriterlerden hangileri ülke yararına olur?
Çözüm 2
Ülke için yararlı olacak öncüller I. ve II. öncüldür.

Enerji politikaları uzun vadeli ve ileriye yönelik oluşturul-
malıdır. Yerli ve milli kaynakları kullanmak dışa bağımlılığı
azaltacaktır.
Enerji Tasarrufu III. öncüldeki enerji tüketimini teşvik ise ülkeye yarar sağla-
Özellikle son yüzyıldaki gelişmelerle birlikte hayatımızı koyan bir durum değildir. Enerji milli servettir ve tasarruf edil-
laylaştıran ve yaşam standartımızı yükselten hemen her mesi gerekir. Önemli olan enerjinin verimli kullanılmasıdır.
araç ve sistem enerji tüketmektedir.
Elektrikler kesildiği anda yaşadığımız durumu bir düşünün. Yanıt I ve II

Sanki dünya durmuşçasına ne yapacağımızı şaşırıyoruz.
Aydınlanmadan ısınmaya, iletişimden ulaşıma kadar ha- 3
Örnek
yatımız enerji tüketimi üzerine kurulu durumda.
Hızla artan nüfus ve enerji ihtiyacı bizi daha verimli ve Enerji kaynakları ile ilgili,
tasarruflu enerji tüketimine yönlendirmektedir. Bilinçsizce I. Hidroelektrik santrallerin doğal hayata olumsuz etkileri
kullanılan enerji ciddi ekonomik kayıpların yanında yaşa- vardır.
dığımız çevreyi de olumsuz etkilemektedir.
II. Nükleer enerji yenilenebilir enerji kaynağıdır.
Bu nedenle tüm dünya yenilenebilir enerji kaynaklarına
III. Jeotermal enerjinin kaynağı Güneş'tir.
yönelmekle birlikte, daha verimli ve tasarruflu enerji tüketi-
mi için eğitim ve bilinçlendirme kampanyaları yapmaktadır. Yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur?
Çözüm 3
Örnek 1
I. DOĞRUDUR. Hidroelektrik santralleri kuruldukları böl-
I. Güneş enerjisi gede ekosistemi olumsuz etkilerler.
II. Fosil yakıtlar II. YANLIŞTIR. Nükleer enerji yenilenemez enerji kaynak-
III. Biyokütle enerjisi larındandır.
III. YANLIŞTIR. Jeotermal enerjinin kaynağı Dünya merke-
Yukarıdaki enerji kaynaklarından hangileri yenilenebi-
zinde bulunan magmanın ısı enerjisidir.
lir enerji kaynağıdır?
Yanıt Yalnız I
166
Enerjİ Kaynakları 1. Antrenman
1. Aşağıdakilerden hangisi yenilenebilir enerji kay- 4. Yenilenebilir ve yenilenemez olması bakımından

nağı değildir? aşağıdaki enerjilerden hangisi diğerlerinden fark-
lıdır?
A) Biyokütle Enerjisi
B) Güneş Enerjisi A) Güneş B)Dalga C) Hidrojen

D) Fosil yakıt E) Rüzgar
C) Nükleer Enerji
D) Rüzgar Enerjisi
E) Gelgit enerjisi
5. Bazı enerji çeşitleri kullanışlı olsalar da çevreye ciddi

2. Yenilenebilir enerji kaynakları ile ilgili, zarar verebilmektedir.
I. Kullandıkça rezervleri tükenmez. Buna göre,
II. İnsan ömrüne oranla kısa sürede yenilenebilir. I. Fosil yakıtlar.

III. Doğaya zarar vermezler. II. Nükleer Enerji.
Yukarıdakilerden hangileri doğrudur? III. Rüzgar Enerjisi.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III Yukarıdaki enerji türlerinden hangileri çevre için
D) I ve II E) I, II ve III zararlıdır?
3. Fosil yakıtlarla ilgili, 6. Bir enerji türünün bazı özellikleri aşağıdaki gibidir.
I. Oluşumları milyonlarca yıl sürmüştür. I. Yatırım maliyeti çok yüksektir.
II. Kullanılmaları küresel ısınmayı hızlandırır. II. Yüksek teknoloji gerektirir.
III. Sınırsız bir enerji kaynağıdır. III. Canlılar ve çevre açısından ciddi risk taşır.
yargılarından hangileri doğrudur? Buna göre, bu enerji türü aşağıdakilerden hangi-

sidir?
A) Nükleer B) Fosil yakıt C) Güneş
D) Hidroelektrik E) Jeotermal
167
1. Antrenman Enerjİ Kaynakları
7. Güneş enerjisiyle ilgili olarak, 10. Enerji ihtiyacını karşılamak için, ülkemizde farklı
enerji kaynakları kullanılmaktadır.
I. Çevreye hiçbir zarar vermez.
Buna göre,
II. Bir kere kurulduktan sonra bakım masrafları çok
düşüktür. I. Gelgit ve dalga enerjisi
III. Dünya'nın her yerinde yüksek verimle çalışabilir. II. Güneş enerjiisi
yargılarından hangileri doğrudur? III. Nükleer enerji
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III IV. Jeotermal enerji

Yukarıdaki enerji kaynaklarından hangileri ülke-
mizde kullanılmamaktadır?

D) II ve IV E) I, III ve IV
8. Yenilenebilir enerji kaynakları coğrafi konuma göre 11. Aşağıdakilerden hangisi bir enerji kaynağının ter-
bazı yerlerde ya hiç kullanılamaz ya da verimli olmaz. cih edilme sebeplerinden birisi olamaz?
Buna göre ülkemizle ilgi olarak, A) Maliyetinin düşük olması
I. Güneş enerjisi için çok uygun bir coğrafi konum- B) Veriminin yüksek olması
dadır. C) Çevreye zarar vermemesi
II. Gelgit enerjisi kullanılamaz.
D) Sürekliliğinin olması
III. Rüzgar enerjisi için yeterince verimli değildir.
E) Depolanmasının zor olması
12. Elektrikle çalışan otomobillerin sayısı gün geçtikçe

artmaktadır. Hollanda 2025 yılından sonra benzinli
ve dizel araç satışını yasaklayarak sadece elektrikli
araç satışına izin vereceğini duyurmuştur.
Bunların sebebi,
I. Dünyadaki petrol rezervlerinin sınırlı olması.

II. Petrol ürünlerinin çevreye zarar vermesi.
9. Aşağıdakilerden hangisi fosil yakıtlardan değil- III. Elektrikli otomobillerin daha güvenli olması.
dir?
Yukarıdakilerden hangileri olabilir?
A) Taşkömürü B) Benzin C) Doğalgaz

D) Hidrojen E) Gazyağı
1. C 2.E 3.D 4.D 5.C 6.A 7.D 8.C 9.D 10.C 11.E 12.C
168
Enerjİ Ünİte Antrenmanı 1
1. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? 4. Sürtünme kuvvetinin 10 N olduğu şekildeki yüzeyde

cisim F = 30 N luk kuvvetle 20 m boyunca çekiliyor.
A) İş, skaler bir büyüklüktür.
B) İş türetilmiş büyüklüktür. F = 30 N
C) İş ve enerji birimleri aynıdır.
20 m
D) Enerji ve güç birimleri aynıdır.
Buna göre, cisim üzerine yapılan net iş kaç J dür?
E) Enerji birimi joule'dür.
A) 200 B) 300 C) 400 D) 500 E) 600
2. Şekildeki eşit bölmelere ayrılmış yatay yolun K hiza-

sında bulanan X, Y cisimlerinin kütleleri sırayla 3m ve
4m’dir. Cisimler eşit F kuvveti ile P ve N hizalarına 5. Bir cisme etkiyen net kuvvetin yerdeğiştirmeye bağlı
kadar çekiliyor. grafiği şekildeki gibidir.
K L M N P
F (N)
F
3m XX
30
F
4m Y
x (m)
3 6
WX -10
Buna göre, kuvvetlerin yaptığı işler oranı,
WY
kaçtır?
1 2 3 4 Buna göre, cismin 6 m lik yer değiştirmesi so-
A) B) C) D) 3 E)
3 3 4 3 nunda yapılan net iş kaç joule dür?
A) 20 B) 40 C) 60 D) 80 E) 120
3. K cismi şekildeki sürtünmesiz yatay düzlemde F1, F2

ve F3 kuvvetleri etkisinde 10 m yerdeğiştiriyor.
F2= 6 N
6. Şekildeki eşit bölmeli yolun O noktasında durmakta
F3= 3 N F1= 5 N olan cisme, yola paralel F kuvveti K noktasına ka
K
dar etki ediyor. K noktasından sonra sürtünmeli yola
giren cisim L noktasında duruyor.
10 m
v0= 0
Buna göre,
F
I. F2 kuvveti iş yapmamıştır.
O K L
II. F1 kuvvetinin yaptığı iş pozitif ve 50 J dür.
Yolun O-K arası sürtünmesiz, K-L arası sabit sür-
III. F3 kuvvetinin yaptığı iş negatif ve 30 J dür.
tünmeli ise; cisme etki eden sürtünme kuvveti
kaç F dir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III 3 4 5
A) B) C) 1 D) 2 E)
D) I ve II E) I, II ve III 2 3 2
169
Ünİte Antrenmanı 1 Enerjİ
7. 2 kg kütleli bir kutu, kitaplığın yerden 1,5 m yükseklik- 10. X, Y, Z cisimleri iplerle şekildeki gibi asıldığında ip
teki rafındadır. gerilmeleri sırasıyla 4T, T ve 3T olmaktadır.
Buna göre, bu kutunun yere göre çekim potansi-
yel enerjisi kaç J dür?( g = 10 m/s2 ) 4T T 3T
Y
A) 30 B) 40 C) 50 D) 60 E) 120
4h
Z
X
2h
h
yer
Buna göre X, Y, Z cisimlerinin yere göre potansi-
8. Eşit bölmeli yolun K noktasında durmakta olan cisim, yel enerjileri EX, EY, EZ arasındaki ilişki nasıldır?
sabit F kuvveti ile N noktasına kadar çekilip bırakılın-
A) EZ > EX > EY
B) EZ > EX = EY
ca hareketini sürdürerek S noktasında duruyor.
C) EX = EY > EZ
D) EX > EY > EZ
F E) EZ > EY > EX
K L M N P R S
Yolun yalnız M-S arası sabit sürtünmeli olduğuna

göre, sürtünme kuvveti fs kaç F’dir?
11. Özdeş ve türdeş K, L, M ve N küpleri şekildeki I ko-
1 2 3 4 3
A) B) C) D) E) numundan II konumuna getiriliyor.
2 3 4 3 2
L M L
M N K N
9. Boyutları aynı olan X, Y, Z cisimleri şekildeki I. yer yer
durumdan II. duruma getiriliyor. I II
Buna göre, hangi küplerin yere göre potansiyel
X X
enerjisi artmıştır?
Y
Y
A) Yalnız K B) Yalnız M C) K ve L
Z
D) M ve N E) L, M ve N
Z
yer
I II
Buna göre, cisimlerin yere göre potansiyel enerji-

leri EX, EY, EZ ilk duruma göre nasıl değişir?
12. Şekildeki sürtünmesiz yatay düzlemde bulunan ci-
EX EY EZ sim, F = 10 N kuvvet uygulanarak 20 m yolu 25 s

de alıyor.
A) Artar Artar Artar
F = 10 N
B) Artar Azalır Artar
20 m
C) Değişmez Artar Artar
D) Değişmez Değişmez Artar

Buna göre, harcanan güç kaç watt'tır?
E) Artar Değişmez Artar
A) 4 B) 6 C) 8 D) 12 E) 20
1. D 2.E 3.E 4.C 5.C 6.A 7.A 8.C 9.C 10.B 11.B 12.C
170
Enerjİ Ünİte Antrenmanı 2
1. Sürtünmesiz yatay yolda 4 kg kütleli cisim F kuvveti 4. Sürtünmesiz eğik düzlemin K noktasından serbest
ile K noktasından L noktasına çekiliyor. bırakılan cismin L noktasından geçerken yere göre
potansiyel enerjisi EL, M noktasından geçerken kine-
v1= 10 m/s v2= 20 m/s tik enerjisi EM’dir.
vK= 0
4 kg F
h K
K L
h L
Cismin K ve L noktalarındaki hızları sırayla 10 m/s
h
ve 20 m/s olduğuna göre, F kuvvetinin yaptığı iş
kaç J dür? h M
yer
A) 200 B) 300 C) 400 D) 600 E) 800 EL
EM
1 2 3
A) B) C) 1 D) E) 2
2 3 2
5. Sürtünmesiz yolun h1 yükseklikteki K noktasından

2. Yerdeki 4 kg lık cisim F = 80 serbest bırakılan m kütleli cisim, h2 yüksekliğindeki L
v
N luk kuvvetle düşey doğ- noktasından v hızıyla geçiyor.
rultuda şekildeki gibi 20 m
h= 20 m yukarı çekiliyor. K m
v
F= 80 N
4 kg h1 L yatay
yer h2
Sürtünmeler önemsenmediğine göre, cismin bu
yer
yükseklikteki hızı kaç m/s dir? (g = 10 m/s2)
Buna göre, cismin L noktasındaki hızı; h1, h2 ve m

A) 10 B) 20 C) 30 D) 40 E) 50
niceliklerinden hangilerine bağlıdır?
A) Yalnız h1 B) Yalnız h2 C) h1 ve h2
D) h1 ve m E) h2 ve m
6. Bir çocuk elindeki cismi düşey 10 m/s hızla yukarı

3. Şekildeki sürtünmesiz yatay yolda F kuvvetinin etki fırlattığında, cisim yükselip tekrar aynı noktaya 5 m/s
sindeki cisim K, L, M noktalarından sırayla v, 2v, 3v hızla dönüyor.
hızlarıyla geçiyor. Buna göre,
v 2v 3v
I. Cisim yükselirken potansiyel enerjisi artar.
F
II. Cisim alçalırken kinetik enerjisi artar.
K L M III. Hem yükselirken hem de alçalırken mekanik

enerjisi azalır.
F kuvvetinin K-L arasında yaptığı iş W1, L-M arasın- Yargılarından hangileri doğrudur? (Limit hıza
W
da yaptığı iş W2 olduğuna göre, 1 oranı kaçtır? ulaşmıyor)
W2
1 1 3 2
A) B) C) D) E) 1 D) II ve III E) I, II ve III
5 3 5 3
171
Ünİte Antrenmanı 2 Enerjİ
7. Düşey kesiti şekildeki gibi olan silindir biçimli ağzı ka- 10. Aşağıda elektrik enerjisinin dönüşümleri ile ilgili
palı kapta birbirine karışmayan K, L, M sıvılarının I. verilenlerden hangisi yanlıştır?
durumda yere göre potansiyel enerjileri sırasıyla EK,
A) Saç kurutma makinesinde ısı ve hareket enerjisine
EL, EM’dir.
dönüşür.
h K B) Televizyonda ısı, ışık ve ses enerjisine dönüşür.
C) Lambalarda ısı ve ışık enerjisine dönüşür.

h L
D) Jeneratörde hareket enerjisine dönüşür.
h M
yer yer
E) Vantilatörde hareket enerjisine dönüşür.
I II
Buna göre, kap ters çevrilerek II. duruma getirilir-

se; EK, EL, EM’den hangileri artar?
A) Yalnız EM B) Yalnız EK C) EK ve EL

D) EL ve EM E) EK, EL ve EM
11. Elektrikle çalışan bir su motoru 6 m derinlikteki kuyu-

dan 1 ton suyu çıkarmak için 100 kJ elektrik enerjisi
8. Bir cisim şekildeki sürtünmeli eğik düzlemde, K nok- harcıyor.
tasından serbest bırakılınca L noktasından v hızıyla
Buna göre, motorun verimi % kaçtır?
geçiyor.
A) 40 B) 60 C) 75 D) 80 E) 90
vK= 0
K
vL= v
Buna göre, yolun K-L bölümünde cismin,
I. Kinetik enerjisi artar.

II. Potansiyel enerjisi azalır.
III. Sıcaklığı artar.
12. Bazı enerji kaynakları karbondioksit salınımı çok ol-
duğu için, sera etkisi oluşturarak küresel ısınmaya
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III sebep olmaktadır.
D) I ve II E) I, II ve III Buna göre,
I. Fosil yakıtlar
II. Nükleer enerji
III. Jeotermal enerji
9. Sabit F kuvveti 3 kg kütleli bir cismi sabit hızla 20 m Yukardaki enerji kaynaklarından hangilerinin kul-
yükseltiyor. lanımı küresel ısınmayı artırır?
Buna göre, bu olayda F kuvvetinin yaptığı iş kaç
joule dür? (g = 10 m/s2, hava sürtünmesi önemsiz.) A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
A) 600 B) 500 C) 400 D) 300 E) 200
1. D 2.B 3.C 4.C 5.C 6.E 7.E 8.E 9.A 10.D 11.B 12.A
172
ÜNİTE
5
I SI VE SI C AK LI K
ISI, SICAKLIK VE İÇ ENERJİ

HÂL DEĞİŞİMİ
ISIL DENGE
ENERJİNİN İLETİM YOLLARI VE ENERJİ İLETİM HIZI
GENLEŞME
1.
Isı, Sıcaklık ve İç Enerjİ
Isı ve sıcaklık kavramları günlük hayatta sıkça kullandığı-

mız kavramlardır. Genelde birbiri yerine de kullanılan bu
kavramlar birbiriyle ilişkilidir ama fizikteki anlamları ve ta-
nımları günlük kullanımlarından farklıdır.
Sıcaklık
Maddenin yapısında bulunan atom ve moleküller birbirine
bağlı ve sürekli titreşim halindedir. Bu atom ve molekülle-
rin madde içindeki bu titreşim, öteleme ve dönme hare-
ketlerinden dolayı bir enerjisi vardır. Sıcaklık bu kinetik
(hareket) enerjisinin ortalama bir göstergesidir. Bir enerji
değildir.
İç Enerjİ
Sıcaklık skaler bir büyüklük olup birimi bilimsel çalışma-
larda Kelvin kabul edilmiştir. Ancak gündelik hayatta daha Maddenin yapısındaki atom ve moleküllerin sürekli tit-
çok Celsius derece (oC) ve Fahrenheit derece (oF) kullanı- reşim halinde olduklarını söylemiştik. Aynı zamanda bu
lır. Sıcaklığı termometre ile ölçeriz. molekülleri birbirine bağlayan kimyasal bağlar vardır.
Maddedeki bu bağlardan kaynaklanan potansiyel enerji
Isı ile hareketlerinden dolayı sahip oldukları kinetik enerjiler
toplamına iç enerji denir.
Isı ise, farklı sıcaklıktaki maddeler arasında, verilen veya
alınan enerjidir. Isı skaler bir büyüklüktür birimi de doğal İç enerji türetilmiş bir büyüklüktür ve birimi joule'dür.
olarak enerji birimi olan joule'dür. Yaygın olarak Kalori'de
(cal) ısı birimi için kullanılmaktadır. 1 gram saf suyun sı-
caklığını 14,5 oC’ den 15,5 oC’ ye çıkarmak için gerekli ısı Anlattıklarımızı derleyip toparlayacak olursak:
miktarına 1 kalori denir. Atom ve moleküllerden oluşan bir maddenin, moleküller
1 calori = 4,18 joule arası bağlardan dolayı ve moleküllerinin hareketliliğinden
dolayı sahip olduğu tüm enerjiler toplamına iç enerji de-
1000 cal = 1 kcal (kilokalori) dik.
Isı transfer edilen enerji miktarı olduğu için bir maddenin Moleküllerin ortalama hareket enerjilerinin bir göstergesi
ısısından bahsedilemez. Bir fincan sıcak kahvenin ısısı şu olan sıcaklık kavramını tanımladık. Sıcaklığın bir enerji
kadardır dersek yanlış olur. Aynı şekilde maddelerin ısıları olmadığını öğrendik.
da karşılaştırılamaz.
Maddeye dışarıdan verilen veya maddenin dışarı verdiği
ÖSYM bunu soru olarakta sordu. ''Bir bardak sıcak çayın enerjiye ısı dendiğini öğrendik.
ısısı yarım bardak çaydan fazladır'' ifadesi yanlıştır.
Bir maddeye dışarıdan enerji verilirse, yani madde ısı
Isı doğrudan ölçülemez. Kalorimetre kabı denilen ısıca ya- enerjisi alırsa bu enerji maddenin iç enerjisini artırır. Bu-
lıtılmış sistem yardımıyla enerji transferi (ısı) hesaplanır. nun tersi de doğrudur. Isı enerjisi veren maddenin iç ener-
Fiziğin ısı ve sıcaklıkla ilgilenen alt dalı Termodinamik'tir. jisi azalır.
Isı, sıcaklık ve iç enerji maddenin moleküler boyutlardaki

enerjisiyle ilgili kavramlardır.
Isı ve sıcaklık arasındaki en temel fark, ısı bir enerjidir,

sıcaklık ise enerji değildir. Sıcaklık maddeyi oluşturan Peki iç enerjisi değişen maddede neler olur?
atom ve moleküllerin ortalama kinetik enerjilerinin bir
İleride bu durumları ayrıntılı olarak anlatıcaz. Şimdilik kısa-
göstergesidir.
ca şöyle söyleyelim.
175
5. ÜNİTE Isı, Sıcaklık ve İç Enerjİ
Bir madde ısı alırsa veya verirse;

Sıvılı termometreler sıvının sıcaklıkla
Sıcaklık değişebilir. Isı değişimi moleküllerin kinetik genleşmesi mantığıyla çalışır.
enerjilerini değiştirebilir.
Termometrenin hassas ölçüm yapması
Madde hâl değişimine uğrar. Moleküller arası bağları için;
etkiler.
Haznesi geniş olmalıdır. Yani fazla sıvı
Yukarıda ihtimallerden bahsettik. Isı alış verişi yapan bir
madde için, kesin sıcaklığı değişir ya da kesin hâl değiştirir kullanılmalıdır.
diyemeyiz. İyi genleşen sıvı kullanılmalıdır.
Maddenin cinsi, sıcaklık değeri ve ortamın basıncı gibi du- Kılcal boru çok ince olmalıdır.
rumlara bağlı olarak bunu söyleyebiliriz.
Kılcal boru az genleşmelidir.
Sırayla bunlardan bahsedicez.
Bölme sayısı artırılmalıdır.
Sıcaklığın Ölçülmesi - Termometreler
Sıcaklığı duyularımızla algıladığımızda kişilere göre farklı Hasta termometreleri vücut sıcaklığı ölçmek için kullanı-
algılar söz konusu olabilir. Bize göre soğuk olan bir içecek lırlar. Ufak değişimleri görebilmek için daha hassas ölçek-
bir başkasına ılık gelebilir. Hava sıcaklığından bir kişi ra- lendirilmişlerdir. 35 oC ile 42 oC aralığında ölçüm yapar.
hatsız olurken başkaları gayet normal hissedebilir.
Metal Termometre
Herkesin aynı şeyi anlaması için sıcaklığı ölçü aletleriyle
Yüksek sıcaklıkları ölçmek için kullanılır. 1500 oC ye kadar
ve belli birimlerle belirtmek gerekir.
olan sıcaklıkları ölçebilir. Sanayide, fırınlarda kullanım için
Konunun başında sıcaklığın termometre ile ölçüldüğünü uygundur. Metalin sıcaklıkla genleşmesi essasına göre
söylemiştik. Günlük hayatımızda hepimiz termometre gör- çalışır.
müşüzdür. Peki bu termometre sıcaklığı nasıl ölçüyor.
Termometrelerin çalışma prensibi maddelerin sıcaklıkla

birlikte gösterdiği değişik özelliklere dayanır.
Sıcaklıkla beraber sıvı maddelerde hacim değişimi, ka-

tılarda boyut (uzunluk) değişimi ve direnç değişimi, gaz-
larda basınç hacim değişimleri olur. Termometrelerde bu
değişimleri kullanarak ölçüm yapar.
Termometreler ölçüm yapılacak şartlara göre tasarlanır ve

ölçeklenir. Mesela günlük ortam sıcaklığını ölçen sıvılı bir
termometre ile yüksek ısı fırınlarındaki binlerce derece sı-
caklığı ölçemeyiz.
Gazlı Termometre
Sıvılı Termometre
Gazlar sıvı ve katılara göre sıcaklık değişimlerinden daha
Yaygın olarak kullanılan, ortam sıcaklığını ölçen termo- fazla etlilenirler. Bu nedenle hassas ölçümler yapmak için
metreler sıvılı termometrelerdir. Sıcaklık değişimiyle sıvı- ve düşük sıcaklıkları ölçmek için kullanılır. Özellikle labora-
ların hacminde oluşan değişim (genleşme) özelliği kullanı- tuvar çalışmalarında gazlı termometreler tercih edilir.
larak ölçüm yapar.
Bu termometrelerde sıvı olarak genellikle cıva ve alkol

kullanılır. Laboratuvarlarda ve hasta termometrelerinde
gördüğünüz termometreler içindeki gri renkli sıvı cıva dır.
Ortam ölçen termometrelerde gördüğünüz kırmızı renkli

sıvı ise daha rahat görünmesi için renklendirilmiş alkoldür.
Bu termometrelerle kullanılan sıvının donma ve kaynama

sıcaklıkları arası ölçülebilir. Donma noktası cıva için -39 oC
alkol için -115 oC dir. Sıcaklığın -50 oC olduğu bir yerde
cıvalı termometre kullanılamaz.
176
Isı, Sıcaklık ve İç Enerjİ 5. ÜNİTE
Dijital Termometre Evet diyenler malesef yanlış cevap vermiş oldular. Sıcak-
lık için kullanılan Celcius ve Fahrenheit termometrelerinde
Bunların dışında kullanımı gittikçe artan dijital termomet-
Sıcaklığı gösteren sayının iki katına çıkması sıcaklığın iki
relerde vardır. Ortam sıcaklığı ve vücut sıcaklığı ölçmek
katına çıktığı anlamına gelmez.
için kullanılırlar.
Başka bir büyüklükle karşılaştırarak anlatmaya çalışalım.
20 gram kütle 10 gramın iki katıdır. Ve sıfır gram dediği-
mizde artık madde yok demektir. Yani bir oran kullanılır.
Sıcaklıkta ise bu böyle değildir. Sıcaklık 0 oC ve 0 oF oldu-
ğunda moleküllerin hâla titreşimleri ve ortalama bir kinetik
enerjileri vardır.
Pinometre
Teknolojinin gelişmesiyle bir- Celcius' tan yaklaşık 100 sene sonra Lord Kelvin isimli İr-
likte geliştirilen bu cihazlar landalı bilim insanı şunu düşünmüş: Sıcaklık moleküllerin
temas gerektirmeden uzak ortalama hareket enerjilerinin bir ölçüsü ve sıcaklık azal-
bir mesafeden bile ölçüm ya- dıkça bu hareketlilik ve titreşim azalıyor. Peki ne zaman
pabilmektedir. Sağlık sektö- bu hareket biter. Yani hangi sıcaklıkta moleküller tamamen
ründen sanayiye kadar geniş hareketsiz kalır?
bir kullanım alanı vardır. Kelvin mutlak sıfır noktası ismini verdiği bu sıcaklığı
Maddelerin yaydığı elektro- -273,16 oC olarak belirlemiştir. Ve bu sıcaklığı 0 K olarak
manyetik dalgalar yardımıyla seçmiştir.
ölçüm yaparlar. İnfrared (kı- 0 K sıcaklıkta moleküllerin ortalama kinetik enerjileri sıfır-
zılötesi) termometreler ola- dır. Sıcaklığın Kelvin cinsinden değeriyle ortalama kinetik
rakta bilinirler. enerji orantılıdır.
Kelvin termometresinde suyun donma noktası 273 K, kay-

nama noktası ise 373 K olarak belirlenmiştir.
Termometrelerin Ölçeklendirilmesi
Bu aralığı 100 eşit bölme düşünmesinin nedeni yaygın
Sıvılı termometreler ölçeklendirilirken 1 atmosfer basınçta
kullanılan Celcius ölçeği ile dönüşümün kolay olmasıdır.
yani deniz seviyesinde ki saf suyun donma ve kaynama
noktası referans kabul edilmiştir.
İlk birimlendirilmiş termometre Alman fizikçi Fahrenheit ta-

rafından 1700 lerin başında yapılmıştır. Mutlak sıfır noktası yani 0 K, Celcius termometresinde
Fahrenheit suyun donma noktasını 32 °F kaynama nok- -273,16 oC ye Fahrenheit'ta ise -459,5 oF ye karşılık ge-
tasını da 212 °F olarak kabul ederek bu aralığı 180 eşit lir. Bu sıcaklıklardan daha düşük bir sıcaklık ölçülemez.
aralığa bölmüştür. Burada 100 °F dereceyi sağlıklı insanın Çünkü sıcaklığın tanımı molekül hareketleri üzerine ya-
vücut sıcaklığı olarak aldığı söylenir. Ben söyleyenlerin pılmıştır.
yalancısıyım:) Wikipedi'de ağız sıcaklığı olduğunu iddia Kelvin termometresinde - negatif sıcaklık olamaz.
ediyor.
- 300 oC, - 500 oF, -10 K gibi bir ölçüm yanlıştır.
1742 yılında ise İsveçli Celcius kendi termometresini ya-
pıp suyun donma noktasını 0 oC kaynama noktasını 100 Sıcaklık diğer birimlerle ifade edilirken derece işareti kul-
oC olarak seçmiş ve aralığı 100 eşit parçaya bölmüştür.
lanılır (oC, oF gibi). Ancak Kelvin cinsinden ifade edilirken
Küsüratları sevmediği belli:) Kullanım kolaylığı nedeniyle derece işareti kullanılmaz. Bunun nedeni Kelvin in mutlak
günümüzde daha yaygın kullanılmaktadır. Santigrad terimi birim olmasıdır.
de ''Centigrade'' yüz bölme anlamına gelmekteymiş.
Suyun donma Suyun kaynama
Ölçek Birim
Kelvin Termometresi sıcaklığı sıcaklığı
Ayrı başlık altında olması dikkatinizi çekmiştir herhalde. Celcius oC 0 oC 100 oC
Kelvin termometresinin Fahrenheit ve Celcius a göre farklı oF
Fahrenheit 32 oF 212 oF
bir ölçekleme mantığı var.
Kelvin K 273,16 K 373,16 K
Şöyle bir soruyla başlayalım. Sıcaklık 10 oC den 20 oC a
çıktığında iki katına çıkmış olur mu? Farklı termometrelerle ölçülen değerleri birbirine dönüştür-
mek için oran kullanırız.
177
Aşağıda aynı ortamda bulunan farklı ölçeklendirilmiş ter- 1

Çözüm
mometreler var. Üçünü biliyoruz, X termometresi de bizim
yaptığımız bir termometre olsun. Sorudan İngiltere'de Fahrenheit termometresi kullanıldığı-
X termometresinde suyun kaynama noktası A, donma nı anlamış oluyoruz : ) Fahrenheit cinsinden verilen sıcak-
noktası ise B olarak seçilmiş. lığı Celsius'a çevirmemiz isteniyor.
Kelvin termometresinde niye değerler böyle oldu diye ka- Bu soruları çözmek için termometrelerin suyun donma ve
fasına takılanlar için açıklayalım; ondalık kısmı atarak de- kaynama noktalarındaki değerlerini bilmemiz gerekiyor.
ğerleri yuvarladık :)
Her zaman şekil çizmemi-

ze gerek yok. Ama görerek
çözmek daha anlaşılır ola-
caktır.
Oklarla gösterilen aralık-

lar farklı rakamlarla ifade
edilse de eşit uzunluklarda
oldukları için şu eşitliği ya-
zabiliriz.
77 ‒ 32 C‒0
= Aradığımız değer C olsun.
212 ‒ 32 100 ‒ 0
Bu eşitliği çözersek;
F ‒ 32 C‒0 K ‒273 X‒B 45 C 1 C

= = = = buradan, = ve C = 25 bulunur.
180 100 100 A‒B 180 100 4 100
Yani sıcaklık ertesi gün için, 77° F = 25° C olarak bekle-

Şekilde ve dönüşüm eşitliğinde gördüğünüz gibi, bir mad- niyormuş.
denin sıcaklığı farklı ölçeklendirlilmiş termometrelerle fark-
lı rakamlarla ifade edilebilir.
Bu eşitliği kullanarak birimler arasında dönüşüm yapabili- Bu sıcaklığı Kelvin cinsinden de hesaplayalım.
riz. (Paydaların bölme sayısını verdiğine dikkat edin) Celsius ölçeğinden Kelvine geçmek çok daha kolaydır.
Şimdi bu dönüşümlerle ilgili birkaç örnek görelim. Çünkü iki termometrede de suyun donma ve kaynama
noktası arası 100 bölmedir.
Donma noktası; Celsius termometresinde 0° iken Kelvin

Örnek 1
termometresinde 273 tür.
İngiltere'ye seyehate giden bir kişi televizyonda hava du- Bu nedenle Celsiustan Kelvine geçerken Celsius değerine
rumunu izlerken ertesi günün hava tahmininde sıcaklığın 273 eklemek yeterli olacaktır.
77° olacağını görüp şaşırır, sonra tahmin edilen sıcaklığın
Fahrenheit cinsinden verildiğini hatırlar.
Buna göre, tahmin edilen sıcaklık Celsius cinsinden K = C + 273 buna göre 25° C sıcaklık,
kaç derecedir? K = 25 +273 = 298 K olarak bulunur.
178
Örnek 2 Örnek 3
Bir termometre yapılarak bu termometrede suyun donma Bir deney sırasında yapılan X termometresinde suyun
noktası -20, kaynama noktası 150 olarak işaretleniyor. donma noktası ‒30 °X, kaynama noktası ise 120 °X olarak
işaretleniyor.
Buna göre, bu termometre ile ölçülen 100 derece sı-
caklık kaç °C tır? Buna göre, bu termometre ile 30 °C olan hava sıcaklığı
kaç °X olarak ölçülür?
Çözüm 2
Çözüm 3
Bu şekildeki yeni ölçekli termometre sorularını çözmek için
şekil çizmek hata yapma ihtimalini azaltır ve çözümü ko- Şimdi bu soruyu şekil çizmeden orantı kurarak çözelim.
laylaştırır.
Celsius termeometresinde suyun donma ve kaynama nok-
Buradaki yeni termometreye X termometresi diyelim ve taları arası 100 bölmeydi. Buradaki X termometresinde
ölçeği çizim üzerinde gösterelim. ise, ‒ 30 ile 120 arasında 150 bölme var.
Demek ki Celsiusta ki herbir bölme değişiklik, X termomet-

resinde 1,5 bölme değişikliğe karşılık geliyor.
Sıcaklık 30 °C olduğuna göre termometredeki sıvı seviyesi

Şekilde görüldüğü gibi
donma noktasından 30 bölme yukarıda.
uzunluklar aynı ama farklı
rakamlarla gösterilmiş. X tremometresinde ise 1,5 katı olduğu için 30.1,5 = 45 böl-
me donma noktasından yukarıda olmalı.
Bu değerlere göre orantı-
mızı yazarsak, 45 i bulup sakın cevap 45 sanmayın. Sazanlar için şıklara
45 te koymuşlardır kesinlikle:)
100 ‒ (‒ 20) C‒0
= Bulduğumuz 45 bölme sayısıdır. Sıcaklığın X değeri değil.
150 ‒ (‒ 10) 100 ‒ 0
Donma noktası olan ‒ 30 dan 45 bölme yukarı çıkarsak
göreceğimiz değer ( ‒ 30 + 45 ) = +15 olacaktır.
120 C
= olacaktır. Demek ki 30 °C = 15 °X olacak.
-20 160 100
sadeleştirirsek. İsterseniz çözümü bir de çizerek yapalım;
3 C
= buradan da C =75 °C bulunur.
4 100 Bu değerlere göre orantı-
mızı yazarsak,
X ‒ (‒ 30) C‒0
=
120 ‒ (‒ 30) 100 ‒ 0
X + 30 30
Donma sıcaklığının negatif olduğu bu gibi sorularda =
150 100
çok hata yapılır. Dikkatli olmak lazım.
150 ‒ (‒10) = 160 olur. buradan, X + 30 = 45
150 ile ‒10 arasında 160 bölme vardır. X = 15 bulunur.
Genelde bu işlem, 150 ‒ 10 = 140 şeklinde yazılarak 30 °C = 15 °X olur.

yanlış yapılmaktadır.
Bu tip soruları orantı kurarak da çözebiliriz. Hangi yoldan çözeceğiniz size kalmış. Orantı kurmak biraz
daha kısa olsa da, çizim yapmak hata ihtimalini azaltır.
Şimdi orantıyla çözeceğimiz benzer bir soruya bakalım.
179
Örnek 4 Örnek 5
Bir X termometresi ve Celsius termometresi grafiği şe Bir ortamın sıcaklığı aşağıdaki ölçümlerden hangileri
kildeki gibidir. olamaz?
°X
I. –150 °C
II. –10 K
III. –300 °C
15
IV. 500 K
°C
-20 0
Çözüm 5
Sıcaklık, moleküllerin hareket enerjileri ile ilgili büyüklüktü.

Buna göre, X termometresi suyun kaynama noktasını Ve bu titreşim hareketinin –273°C ve 0 K de tamamen bit-
kaç °X olarak gösterir? tiği kabul edildiğinden bu değerlerin altında ölçüm olamaz.
Üst sınır yoktur.
II ve III olamaz.
Çözüm 4
İki termometrenin birbirine bağlı değişimini gösteren grafik Özısı, Isı Sığası ve Sıcaklık Değişimi
bir doğrudur. Bu doğru üzerinde suyun kaynama noktası Bir maddenin ısı alması veya vermesi (iç enerjisinin de-
100°C a karşılık gelen X değerini bulmalıyız. ğişimi) durumunda maddede hâl değişimi veya sıcaklık
değişimi gözlenir demiştik.
°X
Bir maddenin ısı enerjisi aldığında veya verdiğinde sıcak-
b lığındaki değişimi nasıl olur?
?X
Günlük hayat tecrübesiyle hepimiz biliriz ki madde mik-
c tarı sıcaklık değişimini etkiler. Aynı ocağa konulan farklı
15 miktarlardaki suların kaynama süreleri de farklı olacaktır.
d Madde miktarı arttıkça gerekli ısı da artacaktır.
-20
°C
a 0 100 Peki sıcaklık değişimi sadece madde miktarına mı bağlı-
dır? Maddenin cinsi önemli midir?
Grafikte oluşan taralı üçgenler benzerdir. Aynı ısı enerjisi verilen eşit kütleli farklı maddelerin sıcak-
a b lıklarındaki değişim farklı olabilir. Tıpkı özkütle, iletkenlik
Benzerlikten = olmalıdır.
d c gibi sıcaklık değişiminde de maddelerin karakteristlik dav-
ranışları vardır. Bunun için özısı ve ısı sığası kavramları
a, d, b uzunluklarını grafikten okuyup yerine koyarsak. kullanılır.
(a = 20, d = 15, b = 100)
20 100 15.100
Özısı (Isınma Isısı)
= ise, c = c = 75
15 c 20
Saf bir maddenin birim kütlesinin (1 gramının) sıcaklığını
1°C değiştirmek için gerekli ısı miktarına özısı veya ısınma
X değeri d + c olduğuna göre,
ısısı denir.
X = 15 + 75 Maddeler için ayırtedici özellik olarak kabul edilir.
X = 90°X bulunur.
Özısı c ile gösterilir.
Grafikten, başka benzerlikler kurularak da aranan değer Birimi; enerji (ısı) ve kütle birimlerine göre,
bulunabilir.
ısı kalori, kütle gram alındığında cal/g.°C veya,
ısı joule, kütle kilogram alınırsa, j/kg.°C olarak kullanılır.
180
Bazı maddelerin özısı değerleri tablodaki gibidir. Isı - Sıcaklık değişimi grafiği
Bir maddenin sıcaklığındaki değişimin ısıya bağlı grafiği
Madde c (cal/g.°C) c ( j/kg.°C)
karşımıza çok çıkacaktır. Grafik aşağıdaki gibidir.
Su 1,00 4184
Buz 0,50 2100
Sıcaklık
Zeytinyağı 0,47 1968
3T
Cam 0,15 600
Demir 0,11 460
2T ΔT
Bakır 0,10 418
Kurşun 0,03 130
T
ΔQ
Isı verilen veya alınan bir maddenin sıcaklığındaki deği- Isı
şim; maddenin cinsine ve kütlesine bağlıdır. Bunu mate- 0 Q
matiksel modelle ifadesi yani formülü;
Isı – sıcaklık grafiklerinde verilen değerler kullanılarak ısı

Q = m.c.DT
sığası bulunabilir. Şekildeki grafikte, ∆T = 3T ‒ T = 2T dir.
şeklindendir. Q = m.c.∆T
Q : Isı enerjisi m : Kütle Q = m.c.2T

c : Özısı DT: Sıcaklık değişimi Q
Isı sığası mc = dir.
2T
Yukarıdaki tablodan da görebileceğiniz gibi maddelerin Cismin kütlesi biliniyorsa özısı da hesaplanabilir.
özısıları arasında ciddi farklılıklar olabilir. Suyun öz ısısı
Grafikli sorularda karşılaştırma sorulduğunda kütlelere çok
diğer maddelere göre çok yüksektir.
dikkat etmek gerekir.
Bu şu anlama gelir: Aynı miktardaki maddelere aynı ısı
enerjisi verildiğinde suyun sıcaklığı en az değişir.
Yaşamımızdaki en temel maddelerden olan suyun bu

Önce temel bir soru tipi çözüp grafik sorularına geçelim.
özelliği hayatımızı ciddi şekilde etkilemektedir. Buna ay-
rıca değineceğiz. Örnek 6
Isıca yalıtılmış bir kaptaki 100 g suya 1200 kalori ısı veril
Isı Sığası ( Isı kapasitesi)
diğinde sıcaklığı 50°C oluyor.
Özısının kütleyle çarpımıdır. C = m.c
Buna göre suyun ilk sıcaklığı kaç derecedir?
Kütlesi m olan maddenin sıcaklığını 1°C artırmak için ge- (csu = 1 cal/g°C)
rekli enerji (ısı) miktarıdır.
Kütleye bağlı olduğu için özısı gibi ayırtedici bir özellik de-
ğildir. Bir maddenin her farklı kütlesi için ısı sığası da farklı Çözüm 6
olur.
Bu sorular işlem hatası yapmazsanız çok kolaydır.
Formülümüz;
Q = m.c.∆T idi.
verilenleri yerine koyarsak,
Özısı (c) ayırt edici bir özelliktir.
120/ 0/ = 10/ 0/ .1.∆T
Isı sığası (C) ayırt edici değildir. Kütleye bağlıdır. ∆T = 12 °C dir.
Bu iki ifade birbirine çok karıştırılır ve bu nedenle soru- Son sıcaklık 50 °C ise, ilk sıcaklık;
larda sıkça karşımıza çıkacaktır. Dikkat etmek gerekir. 50 – 12 = 38 °C olmalıdır.
181
Örnek 7 Çözüm 8
Kütleleri m ve 2m olan K ve L maddelerinin sıcaklık - ısı Önce şunu belirtelim. “eşit zaman aralığında eşit ısı ve-
grafiği şekildeki gibidir. ren ısıtıcılar” denildiğinde zaman eksenini ısı ekseni gibi
düşünürüz.
Sıcaklık
K L t sürede Q verirse, 2t’de 2Q, 3t’de 3Q ısı verir.
3T
O zaman X, Y, Z için formülümüzü belli değerler seçerek
yazalım.
2T
X → 2t anını alalım. 2Q = mX.cX.(4T – 2T)
T Y → 2t anını alalım. 2Q = mY.cY.(2T – 0)
Z → 4t anını alalım. 4Q = mZ.cZ.(2T – 0)
Isı
0 Q 2Q 3Q 4Q
cK
Buna göre, K ve L nin özısıları oranı, nedir? 2Q = (mX.cX).2T
cL
2Q = (mY.cY).2T Burada 2T ler ortak olduğu için
4Q = (mZ.cZ).2T hepsini silelim.
Çözüm 7
Grafikten rahatça görülebilen değerlerle K ve L için (mX.cX) = (mY.cY) = 2Q

Q = m.c.∆T formülünü yazalım. (İstediğimizi seçebiliriz.) (mZ.cZ) = 4Q
K için; 2Q = m.cK.(3T – T) Z nin ısı sığası en büyük, X ve Y nin eşittir.
L için; 3Q = 2m.cL.(2T – 0) Kütleleri bilmediğimiz için özısılar hakkında da kesin bir
Formülleri alt alta yazarsak direkt oranlayabiliriz. şey söyleyemeyiz. Kesinlikle doğru olan öncül III. dür.
Yalnız III.
2Q m.cK.2T
= sadeleştirirsek,
3Q 2m.cL.2T
2 c cK 4
= K buradan, = bulunur. Örnek 9
3 2cL cL 3
Kütleleri 2m ve 3m olan K ve L maddelerinin özısıları c ve
2c dir. Cisimler eşit zaman aralığında eşit ısı veren özdeş
Örnek 8 ısıtıcılarla ısıtıldıklarında sıcaklık artışları eşit oluyor.
X, Y, Z maddeleri eşit sürede eşit ısı veren ısıtıcılarla ısıtı- K cismi t süre ısıtılmışsa, L cisminin ısıtılma süresi
lırken sıcaklık - zaman grafiği şekildeki gibi oluyor. kaç t dir?
Sıcaklık
X Y
4T
Çözüm 9
3T Z
Eşit zaman aralığında eşit ısı veren ısıtıcılar dendiğinde ne
2T
yaptığımızı hatırlıyorsunuz. Zamanı Isı gibi düşünüyoruz.
T
Kütle ve özısılar verilmiş. Sıcaklık değişimleri (∆T) eşitmiş.
Zaman
0 t 2t 3t 4t 5t
K için; QK = 2m.c.∆T = Q dersek,
Buna göre;
L için ; QL = 3m.2c.∆T = 3Q olmalıdır.
I. X ve Y nin özısıları eşittir.
II. Y nin kütlesi Z ninkine eşittir. K, t sürede Q kadar ısı almış.
III. Z nin ısı sığası X inkinden büyüktür. L nin 3Q ısı alması için 3t süreyle ısıtılmış olması gerekir.
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
182
Isı, Sıcaklık ve İç Enerjİ 1. Antrenman
1. Isı ve sıcaklıkla ilgili, 4. Bir kaba konularak ocakta ısıtılan bir miktar suyun,
I. Isı bir enerji türüdür. I. Sıcaklığı

II. Sıcaklık moleküllerin ortalama kinetik enerjisidir. II. İç enerjisi.
III. Sıcaklık maddenin cinsine bağlıdır. III. Isı sığası
yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur? Niceliklerinden hangileri artar?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

D) I ve II E) I, II ve III D) I ve III E) I, II ve III
2. Şekildeki K ve L kaplarında 50 °C ve 20 °C sıcaklık-

larında 3 litre ve 2 litre su vardır.
K L 5. Bir ortamın sıcaklığı ölçüldüğünde bulunan değer,

50 °C 20 °C
I. ‒ 200 °F
3 litre II. ‒ 300 °C
2 litre
III. ‒ 15 K
Su Su
yukarıdakilerden hangileri olabilir?
Buna göre K kabındaki suyun,
I. Sıcaklığı L den fazladır. D) I ve III E) I, II ve III
II. Isısı L den fazladır.
III. Isı sığası L den fazladır.
6. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A) Sıcaklık termometre ile ölçülür.

3. I. Joule
B) Aynı ortamı Celsius ve Kelvin termometreleri farklı
II. Kalori
sayılarla gösterir.
III. Kelvin
C) Termometrede kullanılan sıvının cinsi, ölçüm yapa-
Yukarıdakilerden hangileri ısı birimidir? bileceği sıcaklık aralığını belirler.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) Hasta termometrelerinin duyarılığı oda termomet-

resine göre daha fazladır.
E) Alkol kullanılan termometreler en duyarlı olanlardır.
183
1. Antrenman Isı, Sıcaklık ve İç Enerjİ
7. Termometre çeşitleri ile ilgili, 10. Özısısı c = 0,05 cal/g.°C olan K maddesinden ya-
pılmış 1 kg kütleli cismin sıcaklığını 10°C den
I. Metal termometreler yüksek sıcaklıkları ölçmek
90°C ye çıkarmak için verilmesi gereken ısı kaç
için kullanılır.
kaloridir?
II. Gazlı termometreler düşük sıcaklıkları ölçmek
için kullanılır. A) 4000 B) 3000 C)2500 D) 2000 E) 1500
III. Oda sıcaklığı yalnız sıvılı termometrelerle ölçüle-
bilir.
yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur?
D) I ve III E) I, II ve III 11. Kütleleri eşit olan K ve L sıvılarının sıcaklık - ısı gra-
fiği şekildeki gibidir.
Sıcaklık
3T
K
2T
L
T
8. K, L ve M termometrelerinde kullanılan sıvıların don- Isı

0 Q 2Q 3Q 4Q
ma ve kaynama sıcaklıkları tablodaki gibidir.
cK
Buna göre, K ve L nin özısıları oranı, kaçtır?
Donma Sıcaklığı Kaynama Sıcaklığı cL
X ‒ 20 °C 80 °C
1 1
Y 10 °C 120 °C A) B) C) 1 D) 2 E) 3
3 2
Z ‒ 15 °C 150 °C
Buna göre, ‒ 10 °C ile 100 °C aralığında ölçüm-

ler yapılan bir labaratuvarda hangi termometreler
kullanılabilir? 12. Kütleleri farklı X, Y ve Z maddelerine ait sıcaklık - ısı
A) Yalnız X B) Yalnız Z C) X ve Y Sıcaklık
D) X ve Z E) X, Y ve Z X Y
3T
Z
2T
Isı
0 Q 2Q 3Q 4Q
Buna göre,
9. Bir X termometresi normal koşullarda ölçeklenirken
suyun donma noktası –20 °X, kaynama noktası da I. Y ve Z nin özısıları eşittir.
100 °X olarak işaretlenmiştir. II. X in ısı sığası Z ninkinden küçüktür.
Buna göre, bu termometre kullanılarak ölçülen III. X ve Y nin öz ısıları eşittir.
40°X, kaç °C’dir? yargılarından hangileri doğru olabilir?
A) 20 B) 30 C) 40 D) 50 E) 60 A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

1. A 2.D 3.C 4.C 5.A 6.E 7.C 8.B 9.D 10.A 11.D 12.E
184
2.
HÂl Değİşİmİ
Hal Değİşİmİ Maddenin hallerinin biribirine geçişler; aşağıdaki gibidir.
Önceki konuda ısı enerjisi alan veya veren maddenin iç Süblimleşme

enerjisi değişince; sıcaklık değişimi ya da hâl değişimi ola-
cağını söylemiştik. Erime Buharlaşma
KATI SIVI GAZ
İşte bu konuda hâl değişiminin ısı ve sıcaklıkla ilgisini an- Donma Yoğunlaşma
latarak nasıl gerçekleştiğini açıklıycaz.
Kırağılaşma
Katı maddelerin molekülleri ve atomları birbirine sıkı sıkı
bağlıdır. Sıcaklık arttıkça katı moleküllerinin titreşimleri ar-
Bazı katı maddeler sıvılaşmadan gaz haline geçebilir.
tar. Moleküller birbirinden uzaklaşır çekim kuvvetleri azalır.
Buna süblimleşme denir. En çok bilinen örneği naftalindir.
Belli bir sıcaklık değerinden sonra moleküller arası bağlar
Banyolarda ve odalarda kullanılan bazı kokular da katı
daha fazla titreşime izin vermez. Verilen enerji moleküllere
hâlden gaz haline direkt geçebilir.
daha fazla titreşim enerjisi kazandırmaz ve enerji bağların
kopması için harcanır. Gaz halindeyken, sıvılaşmadan katı hâle geçmeye ise
kırağlaşma denir. Adı üzerinde sabahları bitkiler üzerinde
Güçlü bağları kopan madde artık katı halde kalamaz ve
gördüğümüz kırağı buna örnek olarak verilebilir.
sıvı hale geçer. Sıvıları zayıf bağlar bir arada tutar.
Maddenin katı hâlden sıvı, sıvı hâlden gaz hâline geç-

Bağlar
mesi için ortamdan ısı alır.
Maddenin katı halini şe- Madde gaz hâlinden sıvı, sıvı hâlden de katı hâle geçer-
kildeki, birbirine yaylarla ken ortama ısı verir.
bağlı kürelere benzete-
Peki madde ne zaman hâl değiştirir?
biliriz.
Isı değişiminin maddede ya sıcaklık değişimi ya da hâl de-
Küreleri molekül, yayları
ğişimine sebep olacağını söylemiştik.
da moleküller arası bağ-
lara benzetiyoruz.
Erime ve Donma
Moleküller Bir maddenin katı hâlden sıvı hâle geçmesine erime, sıvı
hâlden katı hâline geçmesine de donma denir.
Sıcaklık artışı devam ettikçe titreşim de artmaya devam Maddenin erime veya donmaya başlaması için maddenin
eder. Fakat belli bir sıcaklıktan sonra bu zayıf bağlar da cinsine ve ortam şartlarına göre değişen belli bir sıcaklık
daha fazla titreşmeye izin vermez ve verilen enerjiyle sıvı değeri vardır. Bu sıcaklığa erime ya da donma sıcaklığı
molekülleri arasındaki bağlar da kopar. Moleküller tama- denir. Bazen erime - donma noktası olarakta ifade edilir.
men bağımsız hale gelirler. Artık madde gaz haline geç- Bu noktanın altında veya üstündeki sıcaklıklardaki mad-
miştir. dede ısı değişimi olursa maddenin sıcaklığı değişir. Erime-
nin veya donmanın başlaması için maddenin bu sıcaklığa
ulaşmış olması gerekir.
Aynı madde için erime ve donma sıcaklığı aynıdır.

Maddenin cinsine bağlıdır.
Ortamın basıncına bağlıdır.
Su için erime ve donma sıcaklığı deniz seviyesinde 0 °C

dir. Alkol için - 117 °C , cıva içinse - 39 °C.
185
5. ÜNİTE HÂl Değİşİmİ
Erime ve Donma Isısı Hal Değişim Isısı

Erime sıcaklığındaki 1 gram katıyı aynı sıcaklıkta 1 gram sıvı Donma ısısı, erime ısısı, buharlaşma ısısı ve yoğunlaşma
hâle getirmek için maddeye verilmesi gereken ısıya erime ısısına genel olarak hâl değişim ısısı denir. L harfiyle gös-
ısısı denir. Le ile gösterilir. terilir. Hâl değiştirme sıcaklığındaki 1 g maddenin bulun-
duğu hâlden geçeceği hâle dönüşürken ortamdan aldığı
Donma sıcaklığındaki 1 gram sıvının aynı sıcaklıkta 1
veya ortama verdiği ısıdır.
gram katı olurken ortama verdiği ısıya donma ısısı denir.
Ld ile gösterilir. Hal değişimi sırasında maddenin sıcaklığı değişmez. Veri-
len tüm ısı (enerji) hâl değişimi için kullanılır.
Erime ısısı ve donma ısısı ayırtedici özelliktir. Maddenin
cinsine bağlıdır. Aynı madde için donma ve erime ısıları Bu ısıyı veren formülümüz;
eşittir. Le = Ld
Q = m.L
Su için Le = Ld = 80 cal/g veya 334,4 J/g dır.
Q : ısı
m : kütle
Hal değişimi sırasında sıcaklık sabittir, değişmez.
L : hâl değişim ısısı
Aynı maddenin erime ve donma ısısı aynıdır.
Maddenin cinsine bağlıdır. Ayırt edici özelliktir.
Örnek 1
Erime sıcaklığındaki 100 g buzu eritmek için gerekli ısı

ile, erime sıcaklığındaki kaç gram kurşun eritilebilir?
Buharlaşma ve Yoğunlaşma
( Lbuz = 80 cal/g ; Lkurşun = 5,5 cal/g)
Bir maddenin sıvı hâlden gaz hâline geçmesine buhar-
laşma, gaz hâlinden sıvı hâle geçmesine de yoğunlaşma
denir.
Burada önemli bir noktaya değinicez. Buharlaşma her sı- Çözüm 1

caklıkta gerçekleşebilir. Kaynama sıcaklığı ise maddenin
cinsine bağlı bir değerdir. Kaynama ve yoğunlaşma sıcak- Buz ve kurşunun sadece hâl değişimlerine bakıcaz. Sıcak-
lığı aynı madde için aynıdır. lık değişimi yok.
Islak çamaşırların kuruması elbiselerdeki suyun buhar- Hal değişimi için formülümüz, Q = m.L idi.
laşmasıyla gerçekleşir. Üzeri açık bir bardaktaki su oda Buz için bunu yazıp gerekli ısıyı bulalım.
sıcaklığında bile beklese bir süre sonra tamamen buhar-
laşarak bitecektir. Q = 100.80 = 8000 cal ısı gerekliymiş.
Kaynamaya gelince; kaynama buharlaşmanın özel bir du- Şimdi bu ısı ile kaç gram kurşunu eritebileceğimizi hesap-
rumudur. Buharlaşma gibi her sıcaklıkta olmaz. Kaynama layalım.
belirli bir sıcaklıkta ve sıvının her noktasında gerçekleşir. Q = m.Lkurşun
Buharlaşma ise sıvının üst yüzeyinden moleküllerin kop-
masıyla olur. 8000 = m.5,5 ise, m ≅ 1455 g olacaktır.
Aradaki farkı gördünüz mü?
Aynı ısı ile yaklaşık 14 kat fazla kurşun eritilebiliyor.

Buharlaşma ve Yoğunlaşma Isısı
Buzun erime ve suyun donma ısısı (ikisi de aynıdır demiş-
Kaynama sıcaklığındaki 1 gram sıvıyı aynı sıcaklıkta 1 gram
tik) bir çok maddeden yüksektir.
gaz hâle getirmek için maddeye verilmesi gereken ısıya bu-
harlaşma ısısı denir. Lb ile gösterilir.
Kışın kar yağarken hava yumuşar ve kolay kolay don ol-
Yoğunlaşma sıcaklığındaki 1 gram gazın aynı sıcaklıkta 1 maz. Bunun sebebi kar oluşurken ortama verilen ısıdır.
gram sıvı olurken ortama verdiği ısıya yoğunlaşma ısısı
denir. Ly ile gösterilir. Fakat karlar erimeye başladığında, erimek için gerekli
ısıyı ortamdan alacağı için, hava sıcaklığı azalır.
Buharlaşma ısısı ve yoğunlaşma ısısı ayırtedici özelliktir.
Maddenin cinsine bağlıdır. Aynı madde için eşittir. Lb = Ly Hal değişim ısısının büyük olması bu sıcaklık farkları-
nında hissedilir derecede yüksek olmasına neden olur.
Su için Lb = Ly = 540 cal/g veya 2257 J/g dır.
186
HÂl Değİşİmİ 5. ÜNİTE
2 Hal değişim grafiği

Örnek
Katı hâldeki bir maddeye sürekli olarak ısı verildiğinde
Yoğunlaşma sıcaklığındaki m kütleli buhar yoğunlaşırken sıcaklığı artmaya başlar. Erime noktasına gelene kadar
ortama Q kadar ısı veriyor. enerjinin tamamı sıcaklık artışı için kullanılır.
Bu ısıyla erime sıcaklığındaki kaç m kütleli buz eritile- Erime sıcaklığına ulaşan madde, aldığı ısının tamamını hâl
bilir?( Ly = 540 cal/g ; Le = 80 cal/g) değişimi için kullanır. Erime bitene kadar sıcaklık sabit kalır.
Maddenin tamamı sıvı hâle gelince, terkrar sıcaklık artışı

Çözüm 2
başlar. Sıvının sıcaklığı kaynama noktasına ulaşana kadar
Hal değişimi yapan maddeler için ısı formülümüz, sıcaklık yükselir.
Q = m.L idi. Bunu önce buhar için, sonrada buz için yazıp Kaynama sıcaklığındaki madde kaynamaya başlar. Sıvı-
aralarındaki ilişkiyi kurucaz. nın tamamı gaz olana kadar sıcaklık sabittir.
Buhar için, Q = mbuhar.Ly Gaz hâlinde ısı verildikçe sıcaklık artmaya devam eder.
Kütle; m, yoğunlaşma ısısı; Ly = 540 cal/g soruda veriliyor. Su için hâl değişim grafiğini görelim.
Q = m.540 olacaktır.
Sıcaklık
Buz için, Q = mbuz.Le

Gaz
Burada Q yerine yukarıda bulduğumuz eşitliği yazıcaz. 100
Sıvı + Gaz
Q = mbuz.Le Buzun erime ısısı Le = 80 cal/g verilmiş.

m.540 = mbuz.80 buradan mbuz = 6,75m bulunur. Sıvı

0 Isı
Katı + Sıvı

-T Katı
Örnek 3
Kaynama sıcaklığındaki 10 g sıvının tamamının buharlaş- –T°C sıcaklıktaki buzun ısı- sıcaklık grafik şekildeki gibidir.
ması için 8550 J ısı enerjisi gerekmektedir. j,l,n aralıklarında sıcaklığın arttığı görülüyor.
Buna göre, bu sıvının buharlaşma ısısı kaç J/g dır?
Bu aralıklarda; Q = m.c.∆T bağıntısı kullanılır.
k ve m aralığında ise sıcaklık sabittir. hâl değişimi var.

3 Bu aralıklar buzun eridiği ve suyun kaynadığı aralıklardır.
Çözüm
Bu aralıklarda; Q = m.L bağıntısı kullanılır.
Hal değişimi yapan maddeler için ısı formülü, Q = m.L
Örnek olarak, bizden –10°C sıcaklıktaki buzu 80°C su
Bize ısı (Q) ve kütle (m) verilmiş hâl değişim ısısını (L)
hâline getirmemiz istenirse, bunu bir kerede hesaplaya-
soruyor.
mayız.
Verilenleri yerine koyup bilinmeyeni çekmekten başka ya- Buradaki her bir aralık için ısılar ayrı ayrı hesaplanır ve
pacak birşey yok:) Yapalım o zaman. toplanır.
Q = m.L Gerekli ısıya Q dersek;
8550 = 10.L Q = Q1 + Q2+ Q3 olacaktır.
–10°C den 0°C ye kadar; Q1 = m.c.∆T
L = 855 J/g olacaktır.
0°C de buzun, 0°C su olması için; Q2 = m.L
Bizden cal/g cinsinden isteseydi; 1cal = 4,18 J olduğu için,
0°C suyun 80°C ye çıkması için; Q3 = m.c.∆T
855 i 4,18 e bölecektik.
Çok karışık ve zor gibi görünüyor ama, aslında gayet ba-
Buradan da yaklaşık L = 204,5 cal/g bulunur.
sit. Dikkatli olur ve işlem hatası yapmazsanız başka bi so-
Bu arada bu değer alkole ait. Sıvımız alkolmüş. run çıkmaz.
Ne demiştik ''hal değişim ısısı ayırt edici özelliktir.'' Hemen bir örnek çözerek anlattığımız şeyleri uygulayalım.
187
4 Şimdi giriş seviyesinde bi yorum sorusu çözelim :)

Örnek
Isıca yalıtılmış ortamda, sıcaklığı –10°C olan 10 g küt- Örnek 5

leli buzu +80°C sıcaklığında su hâline getirmek için ne
Isıca yalıtılmış ortamlarda aynı maddeden yapılmış eşit
kadar ısı vermek gerekir?
kütleli K, L katı cisimlerine eşit miktarda ısı veriliyor.
(cbuz = 0,5 cal/g°C, csu = 1 cal/g°C, Lbuz = 80 cal/g)
Son durumda K nin tamamı erimişken L nin bir kısmı
hâla katı hâlde bulunduğuna göre,
Çözüm 4 I. K ve L in hâl değişim ısıları farklıdır.
II. K nin ilk sıcaklığı L den fazladır.
''Isıca yalıtılmış ortam'' ifadesi ısı kaybı olmayacak anlamı-
na geliyor. Tıpkı sürtünmesiz ortam dediğimiz gibi. III. K ve L nin son sıcaklıkları eşittir.
Soruyu daha rahat görmek ve hata yapmamak için grafik Yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
çizmek işimizi kolaylaştırır. Buradaki gibi ayrıntılı olmasa
da mutlaka bir grafik çizmenizi öneririm.
Çözüm 5
Grafikteki her aralık için ısı değerleri Q1, Q2, Q3 bulup top-
luyoruz. Soru cümlesinde altı çizili kesinlikle ifadesi kesinlikle çok
önemli. Sorunun cevabını bu belirleyecek.
I. öncül kafadan yanlış. Soruda aynı cins madde demiş.

Hâl değişim ısısı ayırt edici bir özellik ve maddenin cinsine
bağlı olduğu için farklı olamaz.
II. öncülde ilk sıcaklıklar arasındaki ilişki soruluyor.
K ve L ikiside erime sıcaklığında olsaydı, kütleler eşit oldu-

ğu için aynı ısı verilince aynı miktarda erime gerçekleşirdi.
Buz ısınırken Buz erirken Su ısınırken Fakat K nin tamamı L nin bir kısmı erimiş. Yani L erimek
için daha az enerji kullanmış. Aynı ısı verildiğine göre L
Sıcaklık değişimi hâl değişimi Sıcaklık değişimi
cismi bu ısının birazını erimeden önce kullandı.
Q1 = m.c.∆T Q2 = m.Lb Q3 = m.c.∆T
Yani erime sıcaklığına ulaşmak için sıcaklık artışı oldu. K
Q1 = 10.0,5.10 Q2 = 10.80 Q3 = 10.1.80
nin ilk sıcaklığı da erime noktasından aşağıda olabilir. Ama
Q1 = 50 cal Q2 = 800 cal Q3 = 800 cal
tamamı eridiği için L ye göre erime sıcaklığına daha yakın-
Gerekli toplam ısı Q1 + Q2 + Q3 = 1650 cal dir. Bu sorunun dır. Sonuç olarak K nin ilk sıcaklığı L den kesinlikle fazla.
cevabını bizden joule olarakta isteyebilirler. II. öncül kesinlikle doğru.
Hal değişim ısısı ve özısı joule cinsinden verilirse sonuç III. öncülde son sıcaklıkları soruyor. L cisminin bir kısmı
zaten J çıkardı. erimiş bir kısmı hâla katı olduğu için sıcaklığı erime sıcak-
lığıdır. Fakat K nin tamamı eridiğinden erime sıcaklığında
Calori cinsinden verilince sonucu bulduktan sonra dönü-
veya biraz üstünde olabilir. Kesin birşey söylenemez.
şüm yapmak daha mantıklı. ''c'' ve ''L'' değerlerini ayrı ayrı
calori'den joule dönüştürmek daha uzun olur. III. öncül kesin değil.
1 cal = 4,18 joule ise; 1650 cal = 1650.4,18 = 6897 J olur. Bu durumda kesinlikle doğru olan yalnız II dir.
Sınavlarda hâl değişimiyle iligili en çok, su–buz sistemi
olan sorular karşımıza çıkacaktır. Anladınız siz onu J
Özellikle II. öncülün açıklaması sizi biraz yormuş olabilir:)
Ama bu konuyla ilgili çok göreceksiniz dediğim su - buz

sistemleriyle ilgili ÖSYM nin sorduğu eski sorularda bunun
Isı konusunun işlem soruları çok zor değildir. Formülle- gibi yorumlar yapmak gerekebiliyor.
ri hatırlayıp varsa birim dönüşümlerini yaptıktan sonra
O yüzden kafanız karıştıysa tekrar okuyun, ama mantığı
gerisi temel matematiksel işlemler.
anlamaya çalışın.
Ama yorum soruları çok dikkat ister. Konuyu iyi anlamış
Su - buz karışımı sorularını sonraki ısıl denge konusunda
olmak ve olası durumları iyi değerlendirmek gerekir.
görücez. Gözünüz korkmasın çok zor değil :)
188
HÂl Değİşİmİ 5. ÜNİTE
6 Erime ve Donmaya Etki Eden Faktörler

Örnek
Kesinlikle unutmamanız gereken ilk şey; hâl değişimi sıra-
Saf bir maddeye ait sıcaklık - ısı grafiği şekildeki gibidir. sında sıcaklık sabit kalır.
Sıcaklık Sıcaklık sabit olduğu için de özkütle değişmez.
Burada şuna dikkat edicez: Buz erirken buzun kalan kıs-

mının özkütlesi değişmez. Buzun eriyen kısmı suya dö-
nüştüğü için artık suyun özkütlesine sahiptir.
Isı
Grafikteki bölmeler eşit aralıklı olduğuna göre,

I. Katı haldeki öz ısısı gaz halindekine eşittir.
II. Sıvı haldeki öz ısısı katı haldekinden büyüktür.
III. Buharlaşma ısısı erime ısısının iki katıdır.
Erime ve donma noktası maddenin ayırtedici özelliğidir.
Maddenin cinsine bağlıdır. Bazı dış etkenlerden etkilenir.
Erime - donma sıcaklığı yabancı madde katılarak değiş-

Çözüm 6
tirilebilir.
Grafiği numaralandıralım açıklamalar daha anlaşılır olsun. Örneğin araçlarda kullanılan antifriz, kışın yola serpilen
Sıcaklık tuz ve özel sıvılar donma noktasını düşürür.

Erime - donma sıcaklığı basınçla değişir. Su donarak buz
olurken hacmi arttar. Buz eriyip su olurken de hacmi azalır.
Basıncın artması hacmi küçültecek yönde etki yapacağı

için, erimeyi kolaylaştırır, donmayı zorlaştırır. Bu durum su
Isı (cal)
ve istisna birkaç madde için geçerlidir. Maddelerin genelin-
de durum bunun tam tersidir.
Basıncın donma ve erimeye etkisi nedeniyle:

I. öncül için ve numaralı bölgelere bakıcaz. Katı ve Karda yürürken bastığımız yerlerde ve araç tekerlerinin
gaz hallerdeki sıcaklık artışı bu bölgelerde oluyor. geçtiği yerlerde basınç etkisiyle karlar daha düşük sıcak-
lıkta erir.
Grafiğin iki bölgede de eğiminin aynı olması ısı sığasının
aynı olduğunu gösterir. Aynı maddeye ait olduğu için de Yüksek dağların tepesindeki açık hava basıncı az olduğu
(kütle aynı) özısılar eşittir. I. öncül doğru. için karların geç erirler.
II. öncül için ve numaralı bölgelere bakalım. Katı ve Buzlukta bekleyen soda şişesi açıldığında içindeki su he-
sıvı hallerdeki sıcaklık artışı buralarda. men donar. Şişe içinde basınç altında sıvı halde olan su,
kapak açılıp basınç azalınca katılaşır.
numaralı bölgede eğim daha az. Grafiğe bakarsanız,
ve teki sıcaklık artışı aynı ama yatay (ısı) ekseni sıvı
halde () daha uzun. Aynı sıcaklık artışı için sıvı halde iki
kat ısı gerekmiş. Demek ki sıvı haldeki özısı daha büyük.
II. öncül doğru. Isı kaynağının gücü ve madde miktarı erime - donma
sıcaklığını etkilemez. Erime ve donma süresini etkiler.
III. öncülde hâl değişim ısılarını sormuş. ve bölgeleri-
ne bakıcaz. Yatay çizgi, yani ısı ekseni te ye göre iki Buz kütlesi büyükte olsa küçükte olsa 0 °C de erir. Isı
kat daha uzun. Kütle eşit olduğuna göre, buharlaşma ısısı kaynağı güçlü veya zayıf olsa da erime ve donma nok-
erime ısısının iki katı olmalı. III. öncül doğru. tası 0 °C olacaktır. Bunlar sadede süreyi değiştirebilir.
189
Buharlaşmaya ve Kaynamaya Etki Eden Faktörler 7

Örnek
Buharlaşma her sıcaklıkta gerçekleşir. Kaynama noktası
I. Erime ısısı
ise maddenin cinsine bağlı ayırt edici özelliktir. Buharlaş-
ma veya kaynama maddenin ısı almasıyla gerçekleşir. II. Donma sıcaklığı
Yoğunlaşma ve donma sırasında dışarıya ısı verilir. III. Buharlaşma sıcaklığı
Yukarıdaki niceliklerden hangileri maddeler için ayırt

edici özelliklerdendir?
Çözüm 7
Erime ısısı, erime sıcaklığındaki bir katı maddenin 1 gra-

mını aynı sıcaklıkta sıvı hâle getirmek için gerekli ısıydı.
Madenin cinsine bağlıdır ve ayırtedici özelliktir.
Donma sıcaklığı maddenin sıvı hâlden katı hale geçtiği

sıcaklık değeridir. Basınç ve yabancı maddeler katılarak
değiştirilebilse de saf bir madde için ayırt edici özelliktir.
Buharlaşma sıcaklığı diye bir sıcaklık yoktur. Buharlaşma

Buharlaşma; yüzey alanı, sıcaklık ve basınçla değişir. her sıcaklıkta gerçekleşebilir. Kaynama sıcaklığı deseydi
ayırt edici olurdu.
Buharlaşma moleküllerin sıvı yüzeyinden kopması olduğu
için yüzey alanı büyükse, daha çok molekül koparak bu- Ayrıca buharlaşma ısısı deseydi bu da ayırtedici özellikti.
harlaşır. Sıcaklık büyükse moleküllerin hareket enerjileri Ama buharlaşma sıcaklığı ayırtedici özellik değildir.
de fazla olacağından buharlaşma da hızlı olur.
Cevap I ve II olacak.
Basıncın azalması buharlaşmayı hızlandırır.
Hava akımları da buharlaşmayı hızlandırır. Rüzgarlı hava- Örnek 8

larda çamaşırların daha kolay ve hızlı kurumasının nedeni
budur. Ağzı açık bir kaba konulan sıvının, dış ortamda tama-
men buharlaşması için geçen süre,
Kaynama ve yoğunlaşma noktası, yabancı maddeler sıvı-
ya eklenirse değişir. (Tuzlu su) I. Ortamın sıcaklığı
Kaynama noktası basınç artınca yükselir. (Düdüklü tence- II. Deniz seviyesinden olan yüksekliği
re kullanılmasının nedeni budur.) III. Sıvının cinsi
Deniz seviyesinde ağzı açık bir kapta 100°C’de kaynayan yukarıdakilerden hangilerine bağlıdır?
su, Erzurum’da açık hava basıncı az olduğu için daha dü-
şük sıcaklıkta kaynar.
Çözüm 8
Ortamın sıcaklığı ne kadar çoksa sıvının sıcaklığı da yük-

sek olacaktır. Sıcaklığı fazla olan sıvı moleküllerin hareket
enerjisi fazla olduğu için daha hızlı buharlaşır.
Isı kaynağının gücü ve madde miktarı erime ve donma
Deniz seviyesinden yükseklik açık hava basıncını etkile-
sıcaklığını etkilemez. Erime ve donma süresini etkiler.
yeceği için, basıncın farklı olması buharlaşma hızını etki-
Suyu kaynatırken kabı büyük ocağa da koysak, küçüğe ler. Yüksek yerlerde basınç az olduğu için buharlaşma da
de koysak 100 °C de kaynar. Ama süre değişir. hızlıdır.
Yemek yaparken kaynama başlayana kadar ocak çok Buharlaşmak için sıvının ortamdan ısı alması gerekir. Bu-
açılıp, kaynama başladıktan sonra altı kısılır. Çünkü harlaşma ısısı büyük olan bir sıvı daha çok ısıya ihtiyaç
aynı basınç altında ocak ne kadar çok yansa da suyun duyar ve buharlaşma yavaş olur.
sıcaklığı 100 °C nin üstüne çıkamaz. Sadece buhar- Buharlaşma ısısı maddenin cinsine bağlı olduğu için, mad-
laşmayı hızlandırır. 100 °C nin üzerinde su sıcaklına denin cinsi buharlaşma süresini de etkiler.
ulaşmak için basınçlı kaplar kullanılır. Bu durumda cevap I, II ve III tür.
190
HÂl Değİşİmİ 1. Antrenman
1. Erime sıcaklığındaki 1 kg buz tamamı eriyip aynı 4. 20 °C sıcaklıkta katı olan 500 g kütleli bir maddenin
sıcaklıkta su olurken dışarıdan kaç kcal ısı alır? sıcaklık - ısı grafiği şekildeki gibidir.
( Lbuz = 80 cal/g ) Sıcaklık (°C)
80
A) 40 B) 80 C) 400 D) 1000 E) 8000
60
40
20
Isı (kcal)
0 10 35 50
Buna göre, bu maddenin erime ısısı kaç cal/g dır?
A) 40 B) 50 C) 75 D) 100 E) 500
2. 100 °C sıcaklıktaki 1 litre suyun tamamını aynı

sıcaklıkta buhar yapmak için gerekli ısıyla, 0 °C
sıcaklıktaki kaç litre suyun sıcaklığı 100 °C ye çı-
karılabilir? ( Lbuhar = 540 cal/g; csu = 1 cal/g )
A) 4 B) 0,54 C) 5,4 D) 54 E) 80

5. K, L ve M maddelerinin donma ve kaynama sıcaklık-
ları grafikteki gibidir.
Madde Donma sıcaklığı Kaynama sıcaklığı

K –20 °C 90 °C
L –5 °C 130 °C
M 12 °C 180 °C
Buna göre,
I. 0 °C de K ve L katı, M sıvıdır.
3. Saf bir maddeye ait sıcaklık- ısı grafiği şekildeki gibidir. II. 80 °C de üçü de sıvıdır.
Sıcaklık (°C) III. 150 °C de K ve L gaz, M sıvıdır.

80
10
Isı
0
Q 3Q 4Q 5Q
-20
Bu maddeyle ilgili,
6. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
I. Erime sıcaklığı 10 °C dir.
A) Hal değişimi sırasında sıcaklık değişmez.
II. Kaynama sıcaklığı 80 °C dir.
III. Erime ısısı buharlaşma ısısından yüksektir. B) Erime ısısı, donma ısısına eşittir.
yargılarından hangileri doğrudur? C) Buharlaşma sıcaklığı, yoğunlaşma sıcaklığına eşittir.
D) Yabancı maddeler kaynama noktasını değiştirir.

D) I ve III E) I, II ve III E) Donma noktası basınçla değişir.
191
1. Antrenman HÂl Değİşİmİ
7. 100 °C sıcaklıktaki 20 g su buharı yoğunlaşıp, su 10. Isıca yalıtılmış ortamda bulunan 50 g kütleli X ve Y
sıcaklığı 0 °C olana kadar soğursa kaç kcal ısı ve- katı maddelerine eşit miktarda ısı veriliyor. Bu süre
rir? ( Lbuhar = 540 cal/g; csu = 1 cal/g °C ) sonunda X maddesinin 10 gramı, Y nin 20 gramı hâla
katı hâlde oluyor.
A) 8,8 B)10 C) 10,8 D) 12 E) 12,8
Başlangıçta maddeler erime sıcaklığında olduğu-
L
na göre X ve Y nin erime ısıları oranı, X kaçtır?
LY
1 1 3 4 3
A) B) C) D) E)
4 2 4 3 2
11. Isıca yalıtılmış bir ortamda ısıtılan saf bir maddeye

8. – 20 °C sıcaklıktaki 100 g buz 50 °C sıcaklığında su
ait sıcaklık - ısı grafiği şekildeki gibidir.
hâline getirilmek isteniyor.
Bunun için, dakikada 1000 calori ısı veren bir Sıcaklık
ısı kaynağı kullanılırsa işlem kaç dakika sürer?

T2
( Lbuhar = 540 cal/g; cbuz = 0,5 cal/g °C; csu = 1 cal/g °C)
A) 14 B) 20 C) 24 D) 30 E) 42
T1
Isı
0 Q 3Q 4Q 7Q
Buna göre, maddenin erime ve buharlaşma ısıları
L
oranı, e kaçtır?
Lb
1 2 3
A) B) C) 1 D) E) 2
9. Eşit sürede eşit ısı veren bir ısıtıcı ile ısıtılan saf bir 3 3 2
maddeye ait sıcaklık - zaman grafiği şekildeki gibidir.
Sıcaklık
T2
12. Isıca yalıtılmış ortamda içinde 0 °C sıcaklıkta su

T1 bulunan kaba, 0 °C sıcaklıkta bir parça buz atılılıp
ısıtılmaya başlanıyor. Bir süre sonra kaptaki buzun
Zaman
yarısının eridiği gözleniyor.
0 t1 t2 t3 t4
Buna göre bu süre içinde,
Buna göre,
I. Kaptaki suyun sıcaklığı artmıştır.
I. t1- t2 aralığında bir kısmı sıvı bir kısmı katı hâldedir.
II. Kaptaki buzun sıcaklığı artmıştır.
II. t2 anında tamamı sıvı hâldedir.
III. Kaptaki suyun sıcaklığı değişmemiştir.
III. t3 anında tamamı sıvı hâldedir.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve II E) II ve III
1. B 2.C 3.E 4.B 5.D 6.C 7.E 8.A 9.E 10.C 11.B 12.C
192
3.
Isıl Denge
Isı Alışverİşİ
Farklı sıcaklıktaki maddeler bir araya geldiklerinde arala-
rında enerji transferi (ısı alışverişi) olur. Isı alışverişi olması için maddelerin farklı sıcaklıklar-
Isı alışverişi, sıcaklıklar eşitlenip denge sıcaklığına ula- da olması gerekir. Aynı sıcaklıktaki maddeler ısıl den-
şıncaya kadar sürer. Sıcaklığı büyük olan madde ısı verir, gededir ve ısı alışverişi olmaz.
küçük olan ise ısı alır.
Isı geçişi her zaman sıcaklığı yüksek olandan düşük
Maddeler arasındaki ısı alışverişinin bitip, denge sıcaklığı- olan cisme doğru olur.
na ulaşmasına ısıl denge diyoruz.
Ortam ısıca yalıtılmış ise, enerji korunumu gereği iki
madde arasında her zaman alınan ısı, verilen ısıya eşit Hemen bi örnek çözelim.
olacaktır.
Örnek 1
Aslında bu durumu günlük hayatımızda hepimiz sürekli
olarak yaşıyor ve biliyoruz. Sıcak ve soğuk iki bardak su, 80°C sıcaklıktaki 5 litre su ile 0°C sıcaklıktaki 3 litre su
bir kaba konulursa ılık olur. ısıca yalıtılmış bir ortamda karıştırılıyor.
Buna göre, karışımın denge sıcaklığı kaç °C olur?
Çözüm 1
Ortam ısıca yalıtılmış, yani ısı alışverişi sadece bu iki su

arasında olacak. 80°C sıcaklıktaki ısı verecek, 0°C sıcak-
lıktaki ısı alacak.
Qverilen = Qalınan
Şekildeki gibi kütleleri m1, m2; özısıları c1, c2; sıcaklıkları
T1, T2 olan iki sıvıyı boş bir kapta bir araya getirelim. m1.c1.∆T1 = m2.c2.∆T2
Isı alışverişinin sadece sıvılar arasında ve T1 > T2 oldu Soruda su miktarları litre olarak verilmiş. İkisi için de aynı
ğunu kabul edersek. cins verildiği için kütle yerine bunları kullanabiliriz.
Sıcaklığı T1 olan sıvı soğuyarak ısı verir, T2 olan ise ısı Suyun özısısı c = 1 cal/g°C. Ama karışan iki madde aynı
alarak ısınır. Hâl değişimi yoksa son sıcaklık T1 ve T2 ara- olduğunda bu değeri bilmemiz gerekmez. Eşitliğin iki tara-
sında olur. T1 veya T2 ye kesinlikle eşit olamaz. fında sadeleşirler.
T1 > Tson > T2 Denge sıcaklığına; Tson dersek.
Qverilen = Qalınan m1.c1.(T1–Tson) = m2.c2.(Tson–T2)
m1.c1.∆T1 = m2.c2.∆T2 5.c.(80 –Tson) = 3.c. (Tson–0)
m1.c1.(T1–Tson) = m2.c2.(Tson–T2) ''c'' leri sadeleştirip parantezleri açalım.
400 – 5Tson = 3Tson
400 = 8Tson buradan,
Tson = 50 °C bulunur.
∆t nin negatif olmamasına dikkat edilmelidir. Yoksa
sonuç yanlış çıkar. Gördüğümüz gibi denge sıcaklığı ilk sıcaklıkların arasında
bir değer.
193
5. ÜNİTE Isıl Denge
Örnek 2 Örnek 3
20°C sıcaklıktaki 200 g suyun içine 150°C sıcaklıktaki 30 Şekildeki boş kap 40°C ve 10°C sıcaklığında su akıtan K
g lık demir bilye atılıyor. ve L muslukları ile dolduruluyor.
Isı alışverişi sadece bilye ve su arasında olursa, denge

sıcaklığı kaç °C olur?
(csu = 1 cal/g.°C; cdemir = 0,5 cal/g.°C )
Çözüm 2
Ortam ısıca yalıtılmış, uzatmadan çözüme geçelim.
Qverilen = Qalınan
Muslukların debileri eşitse ve ısı alış–verişi sadece
mdemir.cdemir.∆T1 = msu.csu.∆T2
sular arasında oluyorsa, kaptaki suyun son sıcaklığı
mdemir.cdemir.(150 –Tson) = msu.csu.(Tson– 20) ne olur?
Verilenleri yerlerine koyup biraz matematik yapıyoruz :)
30.0,5.(150 –Tson) =200.1.(Tson– 20) Çözüm 3

15.(150 –Tson) =200.(Tson– 20)
Debilerin eşit olması iki musluktan da aynı miktarda su ak-
2250 –15Tson= 200Tson– 4000 ması demektir.
6250 = 215Tson Yani kütleler eşit olacak. (m1 = m2)
Tson= 29 °C küsüratı attım :) İki musluktan da su akıyorsa; madde cinsleri aynı. (c1 = c2)
Bu durumda ısı sığaları eşit olacağından, (m1c1 = m2c2)

Dikkat ettiyseniz demir çok sıcak olmasına rağmen suyun
T1+ T2 40+ 10
sıcaklığını sadece 9 derece artırabildi.Ama demirin sıcak- Tson = = = 25 °C bulunur.
lığı 141 derece azaldı. Bunun sebebi demirin kütlesinin ve 2 2
özellikle özısısının sudan küçük olması. Bu kadar basit :)
m.c = ısı sığası demiştik. Demekki ısı sığası büyük olanın
sıcaklık değişimi az, ısı sığası küçük olanın sıcaklık deği-
şimi çok oluyor. Aklınızda kalsın:)
Örnek 4
İçinde 10°C de 90 g su bulunan kaba, sıcaklığı 80°C olan

20 g kütleli K cismi atılıyor.
Denge sıcaklığını bulurken bazı özel durumlarda iş-

lemleri kısaltabiliriz.
Aynı cins maddeler bir araya gelirse;
Yani c1 = c2 ise;
m1.T1+ m2.T2
Tson=
m1+m2
Son sıcaklık kütlesi büyük olana daha yakın olur.
Isı sığaları eşit maddeler bir araya gelirse; Isı alış–verişi sadece su ve K cismi arasında olduğuna
göre suyun son sıcaklığı kaç °C dir?
Yani m1c1 = m2c2 ise,
T1+ T2 (Hal değişimi olmuyor. csu = 1 cal/g°C , cK = 0,5 cal/g°C)
Tson = dir.
2
194
Isıl Denge 5. ÜNİTE
Çözüm 4
Isı alış–verişi sadece su ve K cismi arasında olduğu için

alınan ve verilen ısı miktarı eşit olmalıdır. Isı alışverişi sırasında sıcaklık değişimleri olduğu gibi
hâl değişimi de olabilir.
Sıcaklığı büyük olan K cismi, ısı verir. Sıcaklığı küçük olan
su, ısı alır.
Isı Alışverişinde Hâl Değişimi
Qalınan = Qverilen
Farklı sıcaklıklardaki iki madde ısıca yalıtılmış bir ortamda
m1.c1.∆T1 = m2.c2.∆T2 verilenleri yerine koyarsak,
bir araya geldiğinde sıcaklığı yüksek olan ısı verirken sı-
caklığı düşük olan ısı alır demiştik.
90/ .1.(Tson – 10) = 20/.0,5.(80 – Tson)
Isı alış verişi sırasında hâl değişim sıcaklığına ulaşan
9 .(Tson – 10) = 1.(80 – Tson) madde ısı alışverişi devam ediyorsa hâl değiştirecektir.
9 Tson – 90 = 80 – Tson
Önceki konuda bununla ilgili su- buz sistemlerinden bah-
10Tson = 170 setmiştik. ÖSYM nin de bolca soru sorduğu bir durum.
Tson = 17 °C olur.
Bir örnek üzerinde ne demek istediğimizi gösterelim.
Örnek 6
Örnek 5
30°C sıcaklıktaki X sıvısı ile 70°C sıcaklıktaki Y sıvısı bir Isıca yalıtılmış bir kapta 20 °C sıcaklıkta 100 g su vardır.
kapta karıştırılıyor. Isı alışverişi yalnızca X-Y sıvıları ara- Bu kaba 0 °C sıcaklıkta 50 g buz atılıp yeterince bekle-
sında olup denge sıcaklığı 50°C dir. nirse, denge sıcaklığı kaç °C olur?
Buna göre X, Y sıvılarının;
I. sıcaklık değişimleri, Çözüm 6
II. özısıları, Su ve buz farklı sıcaklıkta olduğu için aralarında ısı alış-
III. ısı enerjisi değişimleri verişi olacak. Sıcaklığı büyük olan su ısı verirken düşük
sıcaklıktaki buz ısı alacak.
niceliklerinden hangileri kesinlikle eşittir?
Suyun sıcaklığı 20 °C olduğu için ısı verince sıcaklığı aza-
lır. Ama buzun sıcaklığı 0°C. Buz erime sıcaklığında ol-
duğu için ısınamaz. Suyun verdiği ısıyı hâl değişimi için
Çözüm 5
kullanacaktır.
Ortam ısıca yalıtılmış ve yalnızca X–Y arasında ısı alışve- Burada dikkat edilecek şey, suyun vereceği ısı ile buzun
rişi olduğuna göre tamamı eriyebilir mi?
Alınan ısı = Verilen ısı olacaktır. III. doğru. Bu sorularda önce suyun verebileceği maksimum ısıya
bakmak işimizi kolaylaştırır. Su 0°C ye inerse verebileceği
Denge sıcaklığı 50°C olarak verilmiş.
maksimum ısıyı vermiş olur.
X sıvısı 30°C den 50°C ye çıkmış, Y 70°C den 50°C ye in-
Q = m.c.∆T = 100.1.(20 – 0)
miş. Sıvıların sıcaklık değişimleri 20°C olup eşittir. I. doğru.
Q = 2000 cal bulunur.
Qalınan = Qverilen ise,
Peki buzun tamamının erimesi için ne kadar ısı lazım?
mX.cX.∆TX = mY.cY.∆TY Q = m.L = 50.80 Buz kütlesi 50 g, Le= 80 cal/g
mX.cX.(50 – 30) = mY.cY.(70 – 50) Q = 4000 cal.

Buradan şunu anlayabiliyoruz. Suyun vereceği ısının ta-
20. mX.cX= 20. mY.cY
mamı buzun tamamının erimesi için lazım olan ısının ya-
20 ler iki tarafta sadeleşirse, sıvıların ısı sığaları da eşittir. rısına eşit. O zaman bu ısıyla buzun 25 gramı eriyebilir.
mX.cX = mY.cY Suyumuz bu ısıyı verince 0°C ye indi. Yarısı eriyen buzun
Fakat kütleleri bilmediğimiz için cX, cY hakkında kesin bir- sıcaklığı değişmedi hâla 0°C. Demekki denge sıcaklığı
şey söyleyemeyiz. II. için kesinlik yok 0°C olacak.
Son durumda kapta 0°C de 25 gram buz, 125 gram su var.
195
Isıca yalıtılmış ortamdaki su dolu kaba buz atılınca olabile- 7

Örnek
cek durumları toplu olarak inceleyelim.
Isıca yalıtılmış ortamda su bulunan kap içine bir parça buz
atılıyor.
Su ve buz 0°C ise;
Su ve buz 0°C de ısıl denge-

de oldukları için aralarında ısı
alışverişi olmaz.
Sıcaklık ve hâl değişimi yoktur.
Buz kütlesinin zamanla değişimi grafikteki gibi oldu-

ğuna göre,
I. Buzun ilk sıcaklığı 0°C dir.
Su +T °C ( sıfırın üzerinde) ve buz 0°C ise;
II. Suyun ilk sıcaklığı 0°C nin üzerindedir.
III. Denge sıcaklığı 0°C dir.
Buz hemen erimeye başlar.
Buz kütlesi azalır.
Su kütlesi artar.
Suyun sıcaklığı azalır.
Çözüm 7
Bu sorularda ilk dikkat edeceğimiz şey, grafikte kimin kütle

değişiminin olduğudur.
Su 0°C ve buz –T°C ( sıfırın altında) ise;
Sırf buna dikkat etmediği için bir çok kişi bu tip soruları
yanlış çözüyor.
Su hemen donmaya başlar. Burada buz kütlesini vermiş ve kütle hemen azalmaya
Buz kütlesi artar. başlıyor.
Su kütlesi azalır. Buz hemen erimeye başladığına göre; ilk sıcaklığı 0°C dir.
Buzun sıcaklığı artar. I doğru.
Sıcaklık 0°C nin altında olsaydı hemen erime başlamaz,
önce erime sıcaklığına kadar sıcaklığı artardı.
Yukarıdaki durumda suyun sıcaklığı olabileceği en düşük
Buzun erimesi için ısı alması gerekiyor.
değerde yani sıfırdır. Buz ise sudan daha soğuk olduğu
Isıyı verecek olan su olduğu için, suyun sıcaklığı sıfırın
için buz ısı alacak su ise daha fazla soğuyamadığı için
üzerinde olmalıdır. II doğru.
donarak ısı verecektir.
Grafikten buzun tamamının erimediği görünüyor.

Su +T°C (sıfırın üzerinde) ve buz –T°C (sıfırın altında) ise; II. aralıktaki yatay çizgi buz kütlesinin bu aralıkta sabit ol-
duğunu gösteriyor. II. aralıkta hâl değişimi yok.
Su soğuyarak ısı verir. Bunun tek nedeni olabilir.
Buz ısı alır ve sıcaklığı artar. Su artık ısı vermiyor.
Hemen hâl değişimi olmaz. Su ve buz ısıl dengeye ulaşmış.
Birinin sıcaklığı 0°C olunca Yani denge sıcaklığı 0°C dir.
yukarıdaki durumlar gerçekleşir.
III. öncül de doğrudur.
yanıt I, II ve III
196
Isıl Denge 5. ÜNİTE
Örnek 8 Örnek 9
Isıca yalıtılmış ortamda içinde su bulunan kaba bir parça İçinde –40°C de 50 g buz bulunan kaba +15°C sıcaklıkta
buz atılıyor. 200 g su konuluyor.
–40°C
+15°C su
Isı alışverişi sadece su–buz arasında olduğuna göre

son durumda kapta ne bulunur?
(cbuz = 0,5 cal/g°C, csu = 1 cal/g°C, Lbuz = 80 cal/g)
Kaptaki su kütlesinin zamanla değişimi şekildeki gibi
olduğuna göre, I, II ve III aralıklarında su ve buz sıcak-
lığı için ne söylenebilir?
Çözüm 9
Çözüm 8
Başımızı en çok ağrıtacak olan bu soru tipi, öncüllü veya Bu sorularda ilk önce ısıyı verecek olan suyun 0°C ye ka-
''olabilir'', ''kesinlikle'' ifadeleriyle sorulur. dar soğursa ne kadar ısı verebileceğini bulalım. Bu kulla-
nabileceğimiz enerjiyle buzda gerçekleşebilecek değişik-
Bu soru için her aralığı inceleyelim.
liklere bakacağız.
İlk bakacağımız neydi? Grafik kime ait?
Burada grafiğimiz su kütlesini gösteriyor.
Buzun kütlesi için kesin olarak bildiğimiz tek şey, eriyen Q = m.c.∆T → 15°C su 0°C ye inse;
kütle kadar azalmasıdır. Yani buz kütlesinin tamamı eridi Q = 200.1.15
mi?, erimeyen varsa ne kadardır bilmiyoruz.
Q = 3000 cal ısı verebilir.
I. aralıkta kütle sabit. Dolayısıyla hâl değişimi yok. Su küt-
lesi değişmiyorsa buz kütlesi de sabittir. Buz önce ısınıp 0°C olmak ister;
Hemen kütle değişimi olmuyorsa su 0°C'nin üzerinde, buz Q = m.cbuz.∆T → – 40°C den 0°C ye
0 °C’nin altındadır. Q = 50.0,5.40
II. aralıkta su kütlesi arttığına göre buz eriyor. O zaman Q = 1000 cal ısı ile 0°C buz olur.
buz 0°C dir.
Buz eriyebilmek için sudan ısı alıyor. Bu durumda suyun Suyun vereceği 3000 cal nin 1000 cal kısmı buzu erimeye
sıcaklığı da 0°C nin üzerindedir. hazır hâle getirir. Elimizde kalan 2000 cal dir.
I. aralıkta buzun erimeme nedeni 0°C nin altında olması- 50 g buzu eritmek istesek,
dır. Su ısı veriyor, buz ısınarak 0°C ye gelmeye çalışıyor. Q = m.Lbuz
I. aralıkta buz –T1°C, su +T2°C tır.
Q = 50.80 = 4000 cal gerekli.
II. aralıkta buz erimekte olduğuna göre, sıcaklığı 0°C dir.
Buzu eritecek ısıyı verdiği için su +T3°C dir.
Fakat bizde 2000 cal ısı kaldı. O zaman 2000 cal ile ne
(Hala ısı veriyor.)
kadar buz eritebiliriz, ona bakalım.
III. aralık en çok dikkat edilmesi gereken yer. Buzun eri-
Q = m.Lbuz
mesi durmuş.
2000 = m.80 buradan, m = 25 g buz eriyebilir.
Bunun iki nedeni olabilir:
Ya kaptaki buzun hepsi eriyip su oldu. Son durumda su kütlesi 25 g artar, buz 25 g azalır.
Ya da suyun sıcaklığı 0°C ye indi. Isıl denge sağlandı. O hâlde, son durumda kapta 225 g su ve 25 g buz ısıl
III. aralık için kesinlik yoktur. Denge sıcaklığı 0°C veya dengede yani 0°C dedir.
üzerinde olabilir.
197
Örnek 10 Çözüm 11
Isıca yalıtılmış bir kapta 85 °C sıcaklıktaki m1 kütleli su içi- K ve L nin sıcaklıkları farklı olduğu için sıcaklığı büyük olan
ne m2 kütlleli buz atıldığında denge sıcaklığı +10 °C oluyor. K ısı verecek, düşük olan L ısı alacaktır.
Isıca yalıtılmış ortamda bulundukları için, sadece K ve L
Buna göre, su ve buz kütleleri m1, m2 arasındaki ilişki
arasında ısı alışverişi olacaktır. Isı değişimleri kesinlikle
nedir? (cbuz = 0,5 cal/g°C, csu = 1 cal/g°C, Lbuz = 80 cal/g) eşittir.
Qverilen = Qalınan
Isı değişimi yaşayan maddenin (ısı alması veya vermesi
Çözüm 10 durumunda) hâl değişimi mi, sıcaklık değişimi mi olacağını
kesin olarak söylemek için katı hâldeki maddelerin erime
Bu sorunun benzerini zamanında ÖSYM sordu. Gerçek- ve donma sıcaklığını bilmemiz gerekir.
ten güzel bir soru. Biraz yorum istiyor.
Daha açık söyleyelim:
Suyun ilk sıcaklığı 85 °C, ama buzun ilk sıcaklığını bilmi-
Bir maddenin dışarı ısı verebilmesi için, ya sıcaklığı azal-
yoruz. Ama 0 °C veya altında olacağı kesin. Yoksa buz
malı ya da hâl değiştirmelidir.
olmazdı :)
K katı hâlde olduğu için hâl değiştirerek ancak sıvı olabilir.
Denge sıcaklığı 10 °C olduğuna göre.
Bu durumda da ısı vermez alır.O hâlde K ısı verirken ke-
Buz 0 °C ise, önce eriyecek, sonra sıcaklığı artacak. Bu- sinlikle sıcaklığı azalacaktır. I. öncül doğru.
nun için gerekli ısıyı ise su soğuyarak verecek.
Dışarıdan ısı alan madde ise ya sıcaklığını artırır ya da
Qverilen = Qalınan hâl değiştirir.
m1.c.∆T = m2.Lerime + m2.c.∆T L katı hâlde olduğu için aldığı ısı ile eriyip sıvı hâle de ge-
çebilir, sıcaklığınıda artırabilir. Bunun hakkında kesin bir-
m1.1.(85-10) = m2.80 + m2.c. (10-0)
şey söylemek için sıcaklığını ve erime noktasını bilmemiz
75.m1 = 80 .m2 + 10.m2 gerekir.
75.m1 = 90 .m2 L için kesinlik yok, iki ihtimal var. Ya sıcaklığı artacak ya da
aynı sıcaklıkta eriyecek. Tabi ki önce biraz sıcaklığını artı-
Sadeleştirirsek 5m1 = 6m2 olur. rıp ısı alması devam ediyorsa sonra erimesi de mümkün.
Su kütlesi buzunkinden büyüktür. Soruda bize olabilecekleri soruyor. III. öncül doğru
Bu eşitliği buzun ilk sıcaklığını 0 °C kabul ederek bulduk. II. öncülde söylenen sıcaklık değişimleri eşittir yargısı şart-
Eğer buzun ilk sıcaklığı sıfırın altında olursa, erime sıcak- lara göre doğru olabilir. K ve L nin ısı sığaları eşitse ve hâl
lığına gelene kadar da ısı alması gerekecekti. Bu da buz değişimi olmazsa sıcaklık değişimleri de eşit olur.
kütlesinin daha da küçük olması demektir. Başka ihtimallerde söz konusu ama, soruda olabilir dediği
için tek ihtimal bile yeterlidir. II. öncül doğru.
Soruda istenen de kütlelerin oranı değil. Aralarındaki ilişki.
Cevap : Suyun kütlesi buzdan büyüktür. Bu durumda cevap I, II ve III olacaktır.
Örnek 11
Isıca yalıtılmış bir ortamda üst üste konulan K ve L katı

cisimlerinden K nin sıcaklığı L den fazladır.
Buna göre, cisimler ısıl dengeye ulaşana kadar,
I. K nin sıcaklığı azalır.
II. K ve L nin sıcaklık değişimleri eşittir.
III. L nin sıcaklığı değilmez.
Yargılarından hangileri doğru olabilir?
198
Isıl Denge 1. Antrenman
1. Eşit kütleli 90 °C ve 10 °C sıcaklığındaki sular 4. Eşit debili K ve L musluklarından sırasıyla 10 °C ve

ısıca yalıtılmış bir kap içinde karıştırılırsa denge 90 °C sıcaklıkta su akmaktadır. Boş bir kabın ilk ya-
sıcaklıkları kaç °C olur? ( csu = 1 cal/g°C ) rısını sadece K, ikinci yarısını K ve L muslukları be-
raber dolduruyor.
A)30 B) 40 C) 50 D) 60 E) 70
Isı alışverişi sadece sular arasında olduğuna
göre, tamamen dolduğunda kaptaki su sıcaklığı
kaç °C dir?
A) 15 B) 20 C) 25 D) 30 E) 40
2. 100 °C sıcaklıktaki 90 g suyun içine 0 °C sıcaklıktaki 5. İlk sıcaklıkları farklı olan K, L ve M katı cisimleri ısıca
10 g kütleli demir bilyelerden 10 tane atılıyor. yalıtılmış bir kaba konulup ısıl denge sağlandığında,
K nin sıcaklığının değişmediği L ve M nin ise sıcaklı-
Isı alışverişi sadece su ve demir bilyeler arasında
ğının azaldığı gözleniyor.
olduğuna göre, denge sıcaklığı kaç °C dir?
Buna göre,
( csu = 1 cal/g°C; cdemir = 0,1 cal/g°C )
I. L ve M ısı vermiştir.
A) 20 B) 30 C) 50 D) 80 E) 90 II. K hâl değiştirmiştir.
III. K nin aldığı ısı L ve M nin verdikleri ısı toplamına eşittir.
3. Isıca yalıtılmış ortamdaki sıvı dolu bir kaba katı bir ci-
sim atılıp ısıl dengeye ulaşması bekleniyor. 6. Isı alışverişi ve ısıl dengeyle ilgili aşağıdaki ifade-
Isıl denge sağlanana kadar katı cismin sıcaklığının lerden hangisi yanlıştır?
azaldığı ve ortamda hâl değişimi yaşanmadığına
A) Isı alışverişi farklı sıcaklıklardaki maddeler ara-
göre,
sında gerçekleşir.
I. Sıvının sıcaklığı artmıştır. B) Isısı büyük olan madde ısı verir.
II. Katı cisim ısı vermiştir. C) Sıcaklıkları aynı maddeler ısı alışverişi yapmaz.
III. Katı ve sıvının sıcaklık değişimleri eşittir.
D) Isı alan maddenin sıcaklığı değişmeyebilir.
Yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
E) Isı veren madde hâl değiştirebilir.
199
1. Antrenman Isıl Denge
7. İçinde 2m kütleli su bulunan ısıca yalıtılmış kaba m 9. Kütleleri 3m ve 2m olan K, L sıvılarının özısıları c ve
kütleli buz atıldığında buz kütlesi hemen artmaya 2c dir. Sıcaklığı 60°C K sıvısı ile sıcaklığı bilinmeyen
başlıyor. L sıvısı bir kapta karıştırılıyor.
Buna göre, K L
I. Buzun ilk sıcaklığı 0°C nin altındadır. 3m

II. Suyun ilk sıcaklığı 0 °C dir. cK= c 2m
cL= 2c
III. Denge sıcaklığı 0 °C olur.
Yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
Karışımın denge sıcaklığı 20°C olduğuna ve hâl
( Le = 80 cal/g; csu = 1 cal/g°C ; cbuz = 0,5 cal/g°C) değişimi olmadığına göre, L sıvısının ilk sıcaklığı
kaç °C dir?
D) I ve III E) II ve III (Isı alışverişi sadece K-L sıvıları arasında olmaktadır)
A) -10 B) 0 C) 5 D) 10 E) 15
8. Isıca yalıtılmış kapta bulunan su içine bir parça buz

atıldıktan sonra kaptaki su kütlesinin zamanla deği- 10. Isıca yalıtılmış bir kapta 29 °C sıcaklıktaki 100 g su
şim grafiği şekildeki gibi oluyor. içine - 25 °C de 40 g buz atılıyor.
Su kütlesi Buna göre, ısıl denge sağlandığında kaptaki su
ve buz kütlesi ne olur?
2m
( Le = 80 cal/g; cbuz = 0,5 cal/g°C)
m
Su Kütlesi Buz Kütlesi
0 Zaman A) 100 g 40 g
t 2t
B) 110 g 30 g
Buna göre,
C) 120 g 20 g
I. Buzun ilk sıcaklığı 0°C dir
D) 125 g 15 g
II. Buzun tamamı erimiştir.
E) 130 g 10 g
III. Denge sıcaklığı +4°C dir
1.C 2.E 3.C 4.D 5.E 6.B 7.C 8.E 9.B 10.E
200
4.
Enerjİ İletİmİ
Enerjİ İletİm Yolları 2. Konveksiyonla (Taşıma) Isının Yayılması
Isının tanımını yaparken maddeler arasında alınıp verilen Isının moleküllerin yerdeğiştirmesiyle aktarılması ve taşın-
enerji olduğunu söylemiştik. masıdır.
Peki maddeler arasındaki bu enerji transferi nasıl gerçek-

leşir. enerji bir maddeden diğerine nasıl gider gelir?
Maddeler arasında ısı alışverişi üç yolla gerçekleşir.
İletim ( Elden ele)
Konveksiyon (Taşıma- Adrese teslim)
Radyasyon (Işıma Işınlanarak)
Sıvılarda ve gazlarda ısının yayılma şekli konveksiyondur.

1. İletimle Isının Yayılması
Isınan sıvı ve gazların özkütlesi azalır ve özkütle farkıyla
Bu yayılma şekli genelde katı maddelerde (sıvılarda çok sıvı ve gaz içinde yerdeğiştirmeler olur.
azdır.) gözlenir. Isı alan moleküllerin hareket (titreşim)
enerjileri arttığında; moleküller birbirine sıkı bağlarla bağ- ''Isınan hava yükselir'' ifadesini hepiniz duymuşsunuzdur.
lı olduğundan yer değiştiremez ve çarpışmalarla çevre Hareket eden bu moleküller ısıyı da beraberinde taşır ve
sindeki diğer moleküllerin de titreşimini artırır. karşılaştıkları diğer moleküllere aktarırlar. Kaloriferle ısın-
ma en bilinen örneğidir. Yerden ısıtmanın mantığı da bu-
Yani enerjiyi komşulara iletir. Bu şekilde moleküller enerjiyi dur.
madde içinde elden ele iletirler.
Bu iletimin hızı maddenin moleküler yapısına, yani cinsine Su B

bağlıdır. Yapısında serbest elektronları olan maddelerin
elektriksel olarak iyi iletken olduklarını biliyoruz. Bu ser-
best elektronlar ısı iletkenliğini de artıracak etki yaparlar. A
Bu nedenle altın, gümüş bakır demir gibi metallerin geneli
iyi birer ısı iletkenidir. Tahta, kağıt gibi maddeler ise kötü
bir iletken, iyi bir yalıtkandır. Isı yalıtımından ilerde bah-
sedicez.
Su dolu cam tüp ortasından mumla ısıtılırsa, ısınıp özküt-
Bir demir çubuğu ateşe tuttuğumuzda ucundan elimize lesi azalan su yükseleceği için B noktasının sıcaklığı A dan
hızla ısı iletilir ve elimiz yanar. Fakat bir kibritin ucu alev fazla olur.
alev yanarken tuttuğumuz diğer uç ısınmaz.
3. Radyasyonla (Işıma) Isının Yayılması
B A
Güneşin Dünyayı ısıtması en güzel örneğidir. Güneş'le
Dünya arasında maddesel bir ortam yoktur. Isı Güneş'ten
Isı Aktarımı iletimle gelemez. Uzay boşluğunda madde olmadığı için
Güneşin ortamı ısıtıp Dünya'nın da bu ortamdan ısı alması
söz konusu değil. Peki enerji uzayı geçip nasıl bize ulaşı-
yor?
Işık hızıyla geliyor :)

A ucundan mumla ısıtılan bakır çubuk içinde, B noktasına Aynen söylediğimiz gibi. Enerji, ışınlar (ışık) yoluyla taşı-
doğru ısı aktarımı olur. narak bize ulaşıyor.
201
5. ÜNİTE Enerjİ İletİmİ
Isının elektromanyetik dalgalarla taşınmasına ışıma yoluy- 2

Çözüm
la yayılma diyoruz.
Bu soruya bir çok kişi hemen konveksiyon diyecektir ve
En önemli özelliği ışıma ile yayılmada maddesel ortam
doğrudur. Soba çevresindeki hava ısınır ve özkütle farkıy-
gerekmemesidir.
la oda içinde sıcak ve soğuk hava yerdeğiştirir. İnsanlar
İnsan gözünün görmediği ışınlar yoluyla da enerji taşınır. yerdeğişitiren sıcak havayla ısınırlar.
Kızılötesi kameralar çıplak gözle görünmeyen bu ışınları Ancak burada ışıma da gerçekleşmektedir. İnsan gözü
görüntüye çevirir. Yani çevremizdeki herşey aynı zamanda elektromanyetik dalgaların çok az bir kısmını görebilir.
ışıma ile ısı alışverişi yapmaktadır. Elektrikli infrared so- Bu görünen kısmına biz ışık diyoruz. Ama göremediğimiz
balar bunun örneklerindendir. Termosların iç yüzeylerinin elektromanyetik dalgalarla da enerji taşınmaktadır. Sıcak
parlak, ayna gibi olması da bu yolla ısı kaybını önlemek olan soba çevresine ışıma yoluyla da enerji aktarır.
içindir.
İletim yoluyla olabilmesi için sobaya dokunmamız, ya da
mesela bir demir parçasını bir ucundan tutup diğer ucunu
sobaya dokundurmamız gerekir :)
Işıma ile taşınan enerji maddesel ortamla etkileşim Bu durumda doğru cevap, ışıma ve konveksiyon; I ve II olur.
sonucu cisme aktarılır. Koyu renkli cisimler bu ısıyı
daha çok emer. Açık renkler ise yansıma çok olduğu
için az ısı emerler. Kışın koyu, yazın açık renk kıyafet Enerjİ İletİm Hızı
giyilmesinin sebebi de budur.
Isının hangi yollarla aktarıldığını gördük. Şimdi de bu akta-
rımın hızından bahsedicez.
Işıma yoluyla ısı iletimi elektromanyetik dalgalarla gerçek-

Örnek 1
leştiği için ışık hızındadır.
Aşağıdaki durumların hangisinde ısı aktarımı diğerle- Katı maddelerde ise ısının iletim hızının madde cinsine,
rinden farklıdır? serbest elektron sayısına bağlı olduğunu söylemiştik.
I. Güneş'in Dünya'yı ısıtması Günlük hayatta iletim hızındaki farkı hep hissediyoruz as-
lında. Odada bulunan metal bir cisme ve tahta bir yüzeye
II. Kaloriferin odayı ısıtması
dokunduğumuzda metali daha soğuk hissederiz. Bunu
III. Tenceredeki suyun ocağın üzerinde ısınması sebebi metalin ısı iletkenliğinin tahtadan fazla olmasıdır.
Olay şöyle gerçekleşir. Vücüt sıcaklığımız 36°C civarın-

Çözüm 1 dadır. Bundan daha soğuk bir cisme dokunduğumuzda
elimizle cisim arasında ısı transferi gerçekleşir. Dokundu-
Güneş'in Dünya'yı ısıtması ışıma yoluyla gerçekleşir.
ğumuz cisim metal ise dokunulan yere elimizden ısı akışı
Kaloriferin odayı ısıtması konveksiyonla olur. olur, iletim hızı iyi olan metal bunu hemen yakın bölgesine
Tenceredeki suyun ocakta ısınması konveksiyonla olur. dağıtır. Sıcaklığı elimizin sıcaklığından düşük olduğu sü-
Tencerenin ısınması iletimle gerçekleşir, ama bize suyun rece de ısı transferi devam eder. Çok ısı verdiğimiz için
ısınması diyor. soğuk hissederiz.
Bu durumda II. ve III. konvekisyon yoluyla akatarım olduğu Evde büyükleriniz betona basma diye sürekli sizi de uyar-
için farklı olan I. yani ışımayla yayılmadır. mıştır :) Betonda ısı iletkenliği yüksektir. Çıplak ayakla be-
tona bastığımızda soğuk olan beton ayağınızdan ısı çeke-
rek ısınmaya çalışır. Ama aldığı ısıyı her yere hızlıca ilettiği
2 için ayağınızla ısıl dengeye ulaşması çok uzun sürecektir.
Örnek
İçinde soba yanan bir odada bulunan insanlara ısının

ulaşması,
I. Işıma
II. Konveksiyon
III. İletim
yollarından hangisiyle gerçekleşir? Beton Tahta
202
Enerjİ İletİmİ 5. ÜNİTE
Ayağınızla sadece bastığınız bölge değil, neredeyse bina- 3

Çözüm
nın tamamı ısıl dengeye ulaşmaya çalışır. Bu nedenle hep
soğuk hissederiz. Ama tahta zeminin ayağınızdan aldığı Aktarılacak enerjiyi araçlar gibi düşünün A noktasından B
ısı birkaç mm kadar ancak iletildiği için ısıl denge hemen noktasına ulaşmaya çalışan birsürü araç var.
olur. I. öncülde dediği gibi, yüzey alanını artırmak aktarım hızını
Tahta cisme dokunduğumuzda da vücüdumuz daha sıcak artırır. Aktarılan toplam enerji artacağı için birim zamanda
olduğu için ısı transferi olur. Tahta kötü bir iletken olduğu aktarılan enerji de artmış olur. Yol ne kadar genişse daha
için aldığı ısı çok küçük bir bölgede kalır ve hızlıca elimizle çok araç hareket edebileceği için ulaşan araç sayısı artar.
ısıl dengeye ulaşır. Isı transferi hemen bittiği için de soğuk II. öncülde kalınlığı azaltmak diyor. Yine yola dönelim:) Yol
hissetmeyiz. uzadıkça araçların ulaşma süresi artacaktır. Yani kalınlığın
artması aktarım hızını olumsuz etkiler azaltır. Kalınlık aza-
Isı iletim hızı sedece maddenin cinsine bağlı değildir. İki
lırsa aktarım hızı da artar.
nokta arasındaki sıcaklık farkı ve maddenin boyutları da
bu hızı etkiler. III. öncül kullanılan maddeyle ilgili. Yol benzetmemizi ha-
tırlayın. Yol otobansa araçlar çok daha hızlı gidecektir. Bo-
Aşağıdaki gibi dikdörtgen şeklinde bir maddeyi ele alalım. zuk bir yolda ise mecburen yavaşlayacaktır.
Maddenin cinsine göre aktarım hızı değişir. Isı iletkenliği
daha iyi olan madde kullanmak hızı artırır.
Dx Soruda söylememiş ama aktarım yapılacak iki taraf ara-

sındaki sıcaklık farkının büyük olması da hızı artırıyordu.
Yol benzetmemizde bunu neye benzeticez diyenleri duyar
gibiyim:)
Dikdörtgenin üst kısmından zemine aktarılan ısının akta-
Sıcaklık farkını araçların gideceği yolun yükseklik farkına
rım hızı, öncelikle maddenin cinsine ve
benzetelim. Yokuş aşağı gitmek daha hızlı olacktır.
A: kesit alanına Var mı anlaşılmayan bi yer :)
Dx : kalınlığına
DT = T1- T2 : sıcaklık farkına bağlıdır.

Örnek 4
Alan arttıkça aktarım hızı artar.
Aynı boyutlardaki K, L ve M metal çubukları şekildeki gibi
Kalınlık artıkça aktarım hızı azalır.
birleştirilip şekildeki noktalara mumlar konuyor.
Sıcaklık farkı büyükse aktarım hızı da büyük olur.
I. II. III.
mum mum mum
Örnek 3 K L M
Dx
{
Çubuklar L ve M nin ek yerinden ısıtılmaya başlayınca 3. s

Tsol Tsağ de II.mum, 4.s de III.mum ve 5.s de I. mum eriyor.
A
Buna göre K, L ve M metallerinin ısıyı iletim hızları ara-
Şekilde verilen cismin bir tarafından diğer tarafına ısı

Örnek 4
aktarımı yapılmak isteniyor.
Isı L ve M cubuklarının ek yerinden iki yöne doğru yayılma-
Bu aktarımın daha hızlı yapılabilmesi için,
ya başlayacak. II. ve III. mumlar bu noktaya eşit uzaklık-
I. A: yüzey alanını artırmak. larda. Önce II. mum eridiğine göre L metalinde M ye göre
II. Dx: Kalınlığı azaltmak. daha hızlı yayılmıştır. Bu apaçık görünüyor.
III. Isı iletkenliği daha iyi bir madde kullanmak. I. muma ısının ulaşması için önce L sonra K metalini geçip
muma ulaşması lazım. Bundan sonrasını daha iyi anla-
İşlemlerinde hangileri yapılabilir? mak için şekil üzerinde süreleri yazalım.
203
5. ÜNİTE Enerjİ İletİmİ
Arka sayfaya geçtiğimiz için şekli burada çizelim ki dönüp Duvarlar ve camlardan soğuk olan dış ortama ısının he-
bakmak zorunda kalmayın. Görüyorsunuz sizi nasıl düşü- men gitmemesi için önlemler almamız gerekir. Buna ısı
nüyorum:) yalıtımı diyoruz.
Evlerin yalıtımında kullanılan malzemeler ısı iletkenliği

kötü olan maddelerdir. Pencerelerde çift cam kullanılması,
I. II. III.
mum mum mum gözenekli tuğlalar; bunlar hep ısı yalıtımı için kullanılır.
K L M
Evlerde yapılan mantolama işleminde ısı iletkenliği çok az
2s 3s 4s olan strafor kullanılır.
Doğada üşüyünce tüylerini kabartan kuşlar da ısı yalıtımı

Şekilde ısının mumlara ulaşırken metallede geçen süreleri yapar.
göstedik. Kışın yün giysilerin sıcak tutmasının sebebi; yünün ısı ile-
Isı I. muma 5 s de ulaştığına göre, 5 s nin 3 s si L de kalan timinin kötü olmasıdır. Unutmayın elbiseler bizi ısıtmaz.
2 s si de K de geçmiş olmalı. L ve K de geçen süreleri Vücüt ısımızın dışarı kaçmasını engeller.
böldük.
Termoslarda ısı yalıtımı amacıyla tasarlanmıştır. Birbirine
Buradan cevap hemen görünüyor zaten. Çubuklar aynı temas eden noktaları çok az olacak şekilde tasarlanan iç
boyda olduğuna göre hız geçen sürelerle ters orantılı ol- içe iki kaptan oluşur. Bu iletimle ısı kaybını azaltır. Termos-
malı. K de en hızlı, M de en yavaş. ta iki kap arasındaki hava mümkün olduğu kadar vakumla-
vK> vL> vM şeklinde hızları sıralayabiliriz. nır.Bu da ısının hava yoluyla iletilmesini engellemek içindir.
Yansıtıcı
Isı Yalıtımı ve Enerji Tasarrufu yüzey
Isı iletim hızını ve nelere bağlı olduğunu anlattık.

Vakum
Peki ısı iletimini iyi olması mı, yoksa kötü olması mı bizim Katmanı
için daha iyidir? Yalıtkan
Taban
Cevap yerine göre ikiside iyidir. Tabi yerine göre.
Bir ısıyı bir yerden bir yere veya bir maddeye aktarmak
Dikkat edenler mutlaka vardır. Termosların içi parlaktır. İç
istiyorsak ısı iletiminin iyi olmasını isteriz.
ve dış yüzeyi ayna kadar parlak yapmanın sebebi de ışı-
Örneğin ocakta suyu ısıtmak için kullanacağımız kabın ma yoluyla olacak ısı kaybını azaltmaktır.
ısıyı iyi iletmesi lazım ki amacımız olan suyu ısıtma işlemi
çabuk olsun. Kabı ısıtmak için boşuna uğraşmayalım.
Enerji günümüzde Dünyadaki en önemli ihtiyaçların ba-
Ama ısı iletiminin kötü yani az olması da bazen işimize
şında gelmektedir. Bu nedenle savaşlar çıkmakta krizler
yarar. Evimizi ısıtırken kullanılan peteğin ısıyı iyi iletmesi
yaşanmaktadır. Bu nedenle ülkemiz dahil tüm dünyada
gerekir ki içindeki sıcak suyun ısısıyla ev ve biz hemen
enerjinin verimli kullanılması yönünde çalışmalar ve araş-
ısınalım. Bu ısıdan maksimum faydalanmak için de ısının
tırmalar yapılıyor.
evden dışarı hemen kaçmaması gerekir.
Evlerimiz için yapılan yalıtım gibi çözümler sadece bizi ilgi-
lendiren, faturamızı azaltacak bir tedbir değildir. Ülkemizi
de ilgilendiren bir durumdur.
Bunun için Dünyanın bir çok ülkesinde ciddi yaptırımlarda

bulunmaktadır. İnsanlar parasıyla değil mi deyip bilinçsiz-
ce enerji tüketmemelidir.
Bu en başta insan olarak, görevimizdir. Yaşadığımız Dün-

%40 yanın yaşanabilir kalması için enerjiyi bilinçli tüketmeliyiz.
Lüzümsüz yanan bir ampulü kapatmaktan damlayan mus-

luğu kapatmaya kadar, ufacık görünen ama toplamda cid-
di sonuçları olan tasarruf tedbirleri hepimiz için gereklidir.
204
Enerjİ İletİmİ 5. ÜNİTE
Hissedilen ve Gerçek Sıcaklık Küresel Isınma

Aynı sıcaklık değerini insanlar farklı algılayabilriler. Birine Güneş'ten gelen ısının elektromanyetik dalgalar tarafın-
göre hava çok sıcakken başka birisi bu sıcaklığı normal dan taşındığını söylemiştik. Bu dalgalar uzaydan geçer-
karşılayabilir. İnsanların algıları özneldir. ken maddesel ortam olmadığı için enerjilerini aktarabile-
ceği bir durum yoktur.
İnsanların uzun süre yaşadıkları ortamlarında bunda etkisi
vardır. Vucut zamanla ortama adapte olur. İstanbula Erzu- Ama Dünya'mızın atmosferine ulaştıklarında atmosferde
rumdan gelen birisi yazın çok bunalırken, Adanadan gelen bulunan moleküllerle etkileşime girerek enerjisini aktarma-
birisi İstanbulun havasını çok sevebilir. ya başlar. Atmosferde bulunan yeryüzüne ulaşana kadar
bir kısım enerjiyi atmosfer soğurur. Dünyanın asıl ısınması
Çok bilinen bir deney vardır. Sağ elinizi sıcak bir suda sol
ise yeryüzüne ulaşıp yansıyan ışınlarla gerçekleşir.
elinizi soğuk bir suda bir süre beklettikten sonra iki elinizi-
de ılık bir suya sokarsanız aynı sıcaklıktaki ılık suyu, bir Bu yansıyan ışınlar başta karbondioksit, metan ve su bu-
eliniz sıcak hissederken diğeri soğuk hissedecektir. Algılar harı olmak üzere atmosferde bulunan gazlar tarafından
insanı yanıltabilir. tutulur, böylece dünya ısınır. Işınların bu gazlar tarafından
tutulmasına sera etkisi denir. Atmosferde bu gazların mik-
Eskiden yoktu ama artık hava tahminlerinde hissedilen sı-
tarının artması Yerküre'de ısınmayı büyük oranda artırır.
caklık diye bir değerden bahsediliyor. Bu nedir?
Hava tahmin raporlarında bahsedilen hissedilen sıcaklık

kişiye göre değişen bir durum değil.
Günümüzde tehlikenin sebebi, karbondioksit ve diğer sera

gazlarının miktarındaki artışın bu doğal sera etkisini şid-
Meteorolojinin söylediği hissedilen sıcaklık değeri sabit kri-
detlendirmesinden kaynaklanmaktadır.
terlere göre hesaplanır.
Binlerce yıldır dengede olan bu durum, insan nüfusunun
Termometrelerin gösterdiği değere gerçek sıcaklık diyo-
artması ve sanayileşme sonucunda olması gerekenden
ruz. Ama bu termometrelerin canı yok :)
fazla gaz salınımı (özellikle fosil yakıtlarin kullanımı) nede-
Hava sıcaklığı aynı olan iki ortamdaki nem rüzgar gibi niyle bozulmaya başlamıştır.
etkenler bu sıcaklığı insanların farklı algılamasına sebep
Bunun yanında ormanların yok oluşu, aşırı tarım yapıl-
olur. Özellikle nem oranı fazlaysa terlemenin etkisi azala-
ması, atmosfere büyük miktarlarda karbondioksit ve diğer
cağı için insanlar sıcaklığı gerçek değerinden fazla hisse-
sera gazlarının salınmasına sebep olmaktadır.
der. Daha çok bunalırlar.
Küresel ısınma, sera etkisiyle atmosferin periyodik olarak
Terlemek insan vücudunun klima sistemidir. Sıcaklığı ar-
sıcaklığının artarak ısınması ve Dünyanın ısı dengesinin
tan vücut ter salgılar. Bu ter de buharlaşırken vücuttan ısı
değişmesidir.
alarak sıcaklığı azaltır. Nemin yüksek olması durumunda
buharlaşma zorlaşacağı için de klima sistemi verimli çalı- Küresel ısınmanın olumsuz etkilerinden bazıları:
şamaz. İklimlerde kayma ve değişiklikler.
Ölçülen sıcaklık ve bağıl nem oranına göre hissedilen sı- Tarım alanlarının yok olması ve veriminin azalması.
caklığın hesaplamalarıyla ilgili internette çizelgeler bula- Kutuplardaki buzulların erimesi.
bilirsiniz.
Suların yükselmesi ve kıyı şeritlerinde toprak kayıpları.
Hava sıcaklığının 30°C olduğu iki farklı şehirden birinde Çölleşme ve kuraklıkların oluşması.
bağıl nem % 20 diğerinde % 90 olsun. Hissedilen sıcaklık
Kasırga, sel ve taşkın gibi doğal afetlerin artması.
ilkinde 28 °C iken nemin yüksek olduğu şehirde 41 °C olur.
Canlı türlerinin yok olması, ekosistemin zarar görmesi.
205
1. Antrenman Enerjİ İletİmİ
1. Evlerimizde kullandığımız kombilerin çalışma pren- 4. Aynı boyutlardaki K, L ve M metal çubukları ikişerli
sibi kısaca şöyledir: Doğalgazı yakılarak açığa çı- birleştirilerek birer uçlarına mum konulup diğer uçla-
kan ısı enerjisi, içinde su olan bakır boruları ısıtarak rından özdeş ısıtıcılarla ısıtılıyor.
suyun ısınmasını sağlar. Isınan su ise eve döşenen K L I.
kalorifer sistemiyle peteklerde dolaşarak soğudukça
tekrar kombiye gelerek ısınır. M K II.
Buna göre, bu sistemdeki ısı aktarımıyla ilgili,
L M III.
I. Bakır borularda iletim yoluyla gerçekleşir.
II. Su içinde konveksiyonla gerçekleşir. Mumlardan sırayla, önce I sonra II ve en son III
III. Peteklerden ortama konveksiyonla gerçekleşir. numaralı olan eridiğine göre, metallerin ısı iletim
hızları arasındaki ilişki nedir?
yukarıdakilerden hangileri doğrudur?
A) vK> vL> vM B) vL> vK> vM C) vK> vM> vL
D) vK> vL= vM E)vK= vL> vM
D) I ve III E) I,II ve III
5. Hissedilen sıcaklıkla gerçek sıcaklık hakkında,

2. Kışın soğuk bir günde merdiven korkuluklarına do-
kunduğumuzda ahşap olan parçaların demir olan I. Hissedilen sıcaklık gerçek sıcaklığa bağlı değildir.
lardan daha sıcak olduğunu hissederiz.
II. Bağıl nem hissedilen sıcaklığı artırır.
Bunun nedeni, III. Hissedilen sıcaklık her zaman gerçek sıcaklıktan
yüksektir.
I. Demir kısmın sıcaklığının ahşaptan daha düşük
olması. yukarıdakilerden hangileri doğrudur?
II. Demirin ısı iletkenliğinin ahşaptan fazla olması. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

III. Ahşap olan kısmın ısısının daha yüksek olması. D) I ve III E) I, II ve III
Yukarıdakilerden hangisidir?

3. Aşağıdaki olaylardan hangisi ısı iletim hızıyla ilgili 6. Aşağıdakilerden hangisi küresel ısınmaya karşı
değildir? alınacak tedbirlerden biri değildir?
A) Tencere saplarının bakalitten yapılması. A) Elektrikli ev aletlerinde az enerji tüketenleri tercih

B) Evlerde zemine tahta döşenmesi. etmek.
C) Pencerelerde çift cam kullanılması. B) Ağaçlandırmayı artırmak.
D) Duvarlar arasına strafor yerleştirilmesi. C) Fosil yakıtların tüketimini azaltmak.
D) Yenilenebilir enerji kaynakları kullanmak.

E) Yazın açık renk kıyafetler giyilmesi.
E) Sanayileşmeyi artırmak.
1.E 2.B 3.E 4.A 5.B 6.E
206
5.
Genleşme
Genleşme Boydaki değişimin matematiksel ifadesi, artık müfredatı-

mızda yok. Bu nedenle formülü kullanmıyoruz.
Sıcaklığı artan maddenin moleküllerinin titreşimleri arttı-
ğı için aralarındaki uzaklık artar ve boyutlarında değişim Ama sorularda sıralama ve karşılaştırma için genleşme
gözlenir. Buna genleşme diyoruz. Bu durumun tersine de miktarının nelere bağlı olduğunu iyi bilmemiz lazım.
büzülme denir. Olay iki yönlüdür.
Genleşme miktarı:
Maddenin cinsi, yani genleşme katsayısı (λ) ile doğru
Katı Maddelerin Genleşmesi
orantılı.
Öncelikle şunu iyi bilmemiz lazım. Genleşme her zaman
Boyuyla doğru arantılı.
üç boyutludur. Yani genleşen tüm maddelerin hacminde
artış meydana gelir. Sıcaklık değişimiyle (∆T) doğru orantılı.
Fakat madde tel, çubuk gibi şekle sahipse genleşme boy-

Örnek 1
daki değişim olarak, levhalarda yüzey alanındaki artış ola-
rak gözlenir. Aynı maddeden yapılmış l uzunluğundaki K, M tellerinin
kesit alanları S ve 2S dir.
Aslında levhanın ve çubuğun kalınlığı da artacaktır ama
bu artışlar çok az olduğundan gözlenen, boydaki ve yüzey
alanındaki artış olur.
Katılarda genleşmeyi,üç alt başlıkta inceliyoruz.
1.Boyca (çubuk ve tellerde)

Tellerin sıcaklığı eşit miktarda artırılırsa, boylarındaki
2.Yüzeyce (levhalarda)
artışlar ∆lK ve ∆lM arasındaki ilişki ne olur?
3.Hacimce (üç boyutlu cisimlerde)
Çözüm 1
1. Boyca Genleşme (Tek boyutta)
Basit ama önemli bir örnek.
Bir çubuğun boyundaki genleşme (uzama) çubuğun ilk bo-
Uzama miktarının maddenin ilk boyuna, cinsine ve sıcaklık
yuna, sıcaklık değişimine ve maddenin cinsine bağlıdır.
değişimine bağlı olduğunu söylemiştik. K ve L için hepsi
Kütlesine, kesit alanına bağlı değildir. aynı olduğu için uzama miktarları da aynı olmak zorunda.
Maddenin cinsine bağlı olmasını genleşme katsayısıyla ifa- ''Ama M daha kalıııın''. Diyenlere hatırlatalım. Kesit alanına
de edilir. Genleşme katsayısı (λ) ile gösterilir. yani kalınlığa bağlı değil demiştik.
Genleşme katsayısı; birim uzunluğun 1°C sıcaklık farkın- Kesit alanlarının S ve 2S olması sonucu değiştirmiyor.
daki değişimidir. λ nın büyük olması, sıcaklık değişiminden
Bunların kafamızı karıştırmaması lazım.
çok etkileneceği anlamına gelir.
Bize aynı sıcaklık değişimi (∆T) demişse kesitlerin bir
Isınınca çok uzayan madde, soğutulunca da çok kısalır.
anlamı olmaz.
Şimdi kafanızın karışma sebebine gelelim :)
M daha kalın demiştiniz değil mi?
M daha kalın olduğu için kütlesi de L den daha fazladır.

Yani aynı sıcaklık değişimi (∆T) sağlayabilmek için kalın
olana daha fazla ısı vermek gerekecektir. Şimdi oldu mu :)
İlk boyu l0 olan tel ∆T kadar ısınınca, ∆l artış oluyorsa; ∆T
kadar soğuduğunda da ∆l kadar boyunda azalma gözlenir.
Soruda ''maddelere aynı ısı veriliyor'' deseydi.
207
5. ÜNİTE Genleşme
Bu durumda kesit önemliydi. Sıcaklık değişimini vermiyor, 3

Çözüm
eşit ısı diyorsa ∆T leri biz bulucaz.
Kesiti S olanın kütlesi m ise, 2S olanın 2m olur. Isınıp genleştikten sonra da KL ve LM çiftlerinin boyları
eşit olduğuna göre boy artışları aynı olmalıdır.
Q = m.c.Dt,TK
123
DTK iki kat fazla olurdu.

Q = 2m.c.DTM İki cismin de içinde (ikisinin yarısı) L çubuğu olduğu için,
iki cisim için de aynı uzamayı yapacaktır. O halde K ve M
İki kat fazla sıcaklık değişimi de iki kat fazla uzamaya se-
aynı miktarda uzamalı ki son boyları eşit olabilsin.
bep olurdu.
Bu durumda λK = λM olmalıdır.
L nin genleşme miktarı ve λL hakkında kesin birşey söyle-

Örnek 2 yemeyiz. K ve M ye eşit de olabilir, büyük ya da küçük de
olabilir. İki cisme de aynı katkıyı yapar.
İlk boyları şekildeki gibi olan K ve L
metal çubukları aynı boya getirilmek
isteniyor.
Örnek 4
Buna göre,
I. K yi ısıtmak Aynı sıcaklıktaki birbirine perçinli X, Y metal çubuklarının
sıcaklığı ∆T kadar artırılıyor.
II. L yi soğutmak
III. İkisinin de eşit miktarda sıcaklığı-
nı artırmak
Yukarıdaki işlemlerden hangileri tek başına yapılabilir?

X in genleşme katsayısı Y den büyük göre, metal çiftin
görünümü nasıl olur?
Çözüm 2
. Çözüm 4
K nin boyu L den kısa olduğu için K yi ısıtmak uzamasını

Zamane gençleri bilmeyebilir :) perçin; genelde metalleri
sağlar. Olabilir.
birbirine tutturmak için kullanılan bir yapıştırma yöntemidir.
L yi soğutmak kısalmasını sağlar. Olabilir.
Şimdi soruya geçebiliriz.
K ve L nin sıcaklığını eşit miktarda artırmak ise, her zaman
Sıcaklığın ∆t kadar artırılmasıyla iki çubuğun da boyu arta-
değil ama belli şartlarda olabilir.
caktır. Metaller perçinli oldukları için ayrı ayrı uzayamazlar.
Aynı boya gelebilmeleri için K nin L ye Genleşme katsayısı büyük olan X metali daha fazla uza-
göre daha fazla uzaması gerekiyor. yacağından, XY metal çifti, X’in boyu daha uzun olacak
K nin ilk boyu da kısa olduğu için K (dışta kalacak) şekilde bükülür.
nin genleşme katsayısı L ninkinden

büyükse (λK > λL) bu mümkün olabilir.
Dolayısıyla üç işlem de yapılabilir.
İki metalin de boyu, ilk boyuna göre daha uzundur. X, Y
Cevap I,II ve III olacak. den uzun olması için dış kısımda kalacaktır.
Bu perçinli sorular bir zamanlar feysbuk kadar meşhurdu.
Örnek 3 Bunlarla ilgili ÖSYM sınavlarda epey soru sordu.
Aynı boyutlarda ve sıcak-

lıktaki K, M ve iki tane L çu- Şimdi soruyu tersten inceleyelim. Çubukların sıcaklığı
buğuyla elde edilen şe artırılmayıp azaltılsaydı ne olurdu?
kildeki KL ve LM cisimlerinin Ne demiştik. Genleşme katsayısının (λ) büyük olması, sı-
sıcaklığı aynı miktarda artırıldığında son boyları yine eşit caklık değişiminden çok etkileneceği anlamına gelir.
olmaktadır.
Isınınca çok uzayan madde, soğutulunca da çok kısalır.
Buna göre K, L ve M nin genleşme katsayıları λK, λL ve
λM için ne söylenebilir? Çubukların sıcaklığı artırılmayıp ∆T kadar azaltılsaydı, bu
sefer X daha çok kısalacaktı.
208
Genleşme 5. ÜNİTE
Bu nedenle metal çift yine bükülür. Bu bükülmelerde dışta Her bölmenin 10 cm, çubuk uzunluğunun da 40 cm ol-
kalanın boyu daha uzun olacaktır. duğunu kabul edelim. Isınınca da boyu 44 cm olsun. Her
bölme 1 cm uzamış olur. Şekildeki çubuk da 2 cm sağa 2
cm sola uzar.

1 cm 3 cm
O
İkisi de kısalmıştır. Fakat X’in genleşme katsayısı büyük
olduğu için daha çok kısalacaktır. X, Y den daha kısadır.
Çubuk O noktasından sabitlenirse uzama bu noktadan dı-

Örnek 5 şarı sağa, sola doğru olur.
Türdeş bir telin bükülmesiyle 1 cm sola, 3 cm sağa.

oluşturulan şekildeki cisim
sürtünmesiz zemindedir.
4
Telin sıcaklığı artırıldı

ğında x, y, z uzunlukları
nasıl değişir?
O noktasını buradaki gibi uçta seçersek çubuk 4 cm sağa

Çözüm 5 uzar. Çubuk üzerindeki noktaların her biri O dan uzaklığıy-
la orantılı yer değiştirir.
Isınan maddenin genleşerek boyutları artar. Eğer bir sı
nırlandırma (ya da sabitleme) yoksa genleşme merkezden A: 1cm , B: 2cm , C: 3cm , D: 4 cm sağa uzar.
dışa doğrudur.
Şekilde x ve y uzunluklarının artacağı ilk etapta herkes ta-

rafından söylenebilir.
Örnek 6
Fakat Z genelde azalacak zannedilir.
Eşit bölmeli, duvara sabitlenmiş metal çubukla zemin ara-
Bunun nedeni; üst kenar- sına yerleştirilen eşit yarıçaplı K, L silindirleri şekildeki gi-
daki çubuk uzayacağı için bidir.
A B
A ucu B ye doğru yaklaşa-
cak gibi hissedilmesidir. r r
K L
Fakat alt kenar ve y me
yer
safesi daha çok arttığı için
z de artacaktır. Metal çubuğun sıcaklığı bir miktar artırıldığı zaman K,
Bu sorularda bu şekilde düşünmeye gerek kalmadan L silindirlerinin ilerleme miktarları ve tur sayıları için
basit bir şekilde ne olacağını anlayabiliriz. ne söylenebilir? (Silindirler genleşmiyor.)
Eğer tek cins madde varsa ve sınırlama yoksa; genleş

meyi fotokopik büyüme gibi düşünürüz.
Bir resmin fotokopiyle büyütülmesi halinde resmin her yeri 6
Çözüm
aynı oranda büyür.
Bu soruda da genleşme olunca x, y ve z’nin hepsi aynı Isınan çubuk uzayacaktır. Bir ucu duvara sabitlendiği için
oranda artacaktır. uzama duvardan itibaren sağa doğru olur.
Sabitlenen Cisimler
r r
K L
yer

K silindiri OA kısmındaki uzama miktarı, L silindiri OB kıs-
mının uzama miktarından dolayı dönerek ilerler.
Şekildeki eşit bölmeli çubuk sürtünmesiz zemindeyse ve
ısınırsa, uzama iki tarafa da aynı miktarda olup merkez- Uzama miktarı, sabitlenen noktaya olan uzaklıkla doğru
den dışa doğrudur. orantılı olacaktır.
209
Eşit bölmelerden her birinin uzaması x kadar dersek, A 3. Hacimce Genleşme (Üç Boyutta)
noktası 2x, B noktası 4x kadar sağa doğru ilerler.
Uzayan çubuk; K silindirini 2x kadar, L yi de 4x kadar ite-

cektir. Bu durumda L nin ilerleme miktarı da tur sayısı da K
den 2 kat fazla olacaktır.
BC uzunluğunun K ve L için hiçbir anlamı yoktur. Silin-

dir için sabitlenen noktadan kendisine kadar olan uzaklık
önemlidir. K için OA uzunluğunu, L için OB uzunluğunu
bilmek yeterli.
Uçta kalan fazlalık kısım dönme ve ilerlemeyi etkilemez Hacmi V0 olan bir cisim ısınınca hacminde meydana gelen
artışa ∆V dersek; bu artış yine ilk hacim, sıcaklık değişimi
ve maddenin cinsine bağlıdır.
Boyca uzama katsayısı λ olan bir metalden yapılmış cisim

2. Yüzeyce Genleşme (İki Boyutta)
için hacimce genleşme katsayısı 3λ dır.
Genleşme yine merkezden dışa doğrudur.
Yüzey alanı S0 olan levha ısı alıp sıcaklığını artırırsa yü-

zey alanı ∆S kadar artar. Şekildeki çember, daire ve küre aynı maddeden yapılmış-
larsa; sıcaklıkları aynı miktarda artarsa yarıçaplarındaki
Buradaki artış boyca uzamada olduğu gibi ilk alana (S0), artış eşit olur.
sıcaklık değişimine (∆T) ve maddenin cinsine (genleşme
katsayısı) bağlıdır. Çünkü cisim tek boyutlu, iki boyutlu veya üç boyutlu olsa
da r (yarıçap) bir uzunluk olduğu için r deki artış bulu
Yüzeyce genleşme katsayısı a, α ... gibi değişik ifadelerle
nurken boyca uzama olarak düşünülür.
de gösterilebilir.
Ama boyca uzama katsayısı λ olan bir metalden yapılmış

levha için yüzeyce genleşme katsayısı 2λ dır. Sıvı Maddelerin Genleşmesi
Sıvıların sıcaklığı arttığında hacimce genleşme gerçekleşir.
Düzgün kaplardaki sıvıların sıcaklığı eşit miktarda artırılır-
Genleşme merkezden dışa doğrudur. Oyulmuş, kesil- sa (∆T ler aynı), boyca genleşme gibi uzunlukla (yükseklik)
miş cisimlerde genleşme ve büzülmede fotokopik ola- orantılı şekilde sıvı seviyesi yükselir.
rak her uzunluk aynı oranda artar veya azalır. Açı varsa
açı değeri aynı kalır, değişmez.
Isınırsa r ve x artar. Isınırsa x ve y artar. Kesitleri S, 2S, 3S olan kaplarda aynı cins ve aynı sıcak-
Soğursa r ve x azalır. Soğursa x ve y azalır. lıkta sıvı varken sıcaklıkları eşit miktarda artırılırsa (∆T ler
İki durumda da α açısı eşit), sıvıların yükselme miktarları da aynı olur.
İçe doğru genleşme
olmaz. değişmez.
Hacimler ilk hacimle orantılı artar. Kaplar da aynı oranda
genişliğe sahipse artışlar eşittir.
210
Genleşme 5. ÜNİTE
Bu kaplardaki sıvıların her birine aynı miktarda ısı ener- Bu hacim için K sıvısı 2 kare yükselir. L ise 1 kareden daha
jisi verilirse (Q lar eşit olsaydı); az yükselir.
Bu durumda ∆T ler farklı olurdu. hK > hM > hL olur.
Miktarı en az olan 1. kaptaki için ∆T en fazla, 3. kaptaki

kütlesi çok olan için ∆T en az olurdu.
Q = m.c.∆T1
Q = 2m.c.∆T2
Q = 3m.c.∆T3
Sıcaklık değişimleri (∆T), kütleyle ters orantılı olacak.
Sıvının genleşeceğini varsaydığımız miktar abartılı olabilir.
∆T1 > ∆T2 > ∆T3 Gerçekte yukarıdaki gibi ilk hacmin yarısı kadar genleşen
Dolayısıyla 1. kaptaki sıvı en fazla, 3. kaptaki sıvı ise en sıvı yoktur.
az yükselirdi. 2. kaptaki ne olur diye soran yok inşallah :) Ama bu tip sorularda sayısal bir değer sorulmadığı için,
Sorularda buna çok dikkat etmek gerekir. Sıcaklık deği- karşılaştırma yapmayı kolaylaştıracak bir miktar kabul et-
şimleri (∆T) mi aynı, enerji (ısı, Q) değişimleri mi. mek işimizi kolaylaştırır.
Buna göre cevap da değişir.

Su için Özel Durum
Şimdi biraz örnek çözerek olayı pekiştirelim.
Örnek 8
Düşey kesitleri şekildeki gibi olan kaplarda aynı sıcaklıkta

K, L, M sıvıları vardır.
Sıvıların genleşme katsayıları aynı olduğuna göre eşit

Normalde sıcaklık arttıkça hacim artarken su için özel bir
miktarda sıcaklık artışında sıvı seviyeleri hK, hL, hM
durum söz konusudur. +4°C, su için özel bir sıcaklıktır.
arasındaki ilişki ne olur?
Suyu, en düşük sıcaklığı 0°C den itibaren ısıtmaya baş-
larsak +4°C ye kadar suyun hacminin artması beklenirken
azalır. +4°C den sonra ise diğer sıvılar gibi artmaya devam
Çözüm 8 eder.
Bu tip soruları çözmek için mantık kurmak en kolayıdır.

Madde miktarı ile genleşme ( hacimdeki artış) orantılı ola-
Hacim Özkütle
caktır.
∆V = V0 .α .∆T üç sıvı içinde veriler aynı olduğu için hep- Vmin dmak
sinin hacmindeki artış aynı olmalıdır.
K sıvısının yükseleceği bölüm alt kısma göre daha dar, L
Sıcaklık Sıcaklık
ninki daha geniş olduğu için, aynı hacim artışı kesit alanla- (°C) (°C)
rıyla ters orantılı yükseklik artışı yapar.
Yani dar olan daha çok yükselecektir. Bu nedenle +4°C de suyun hacmi en küçük, özkütlesi ise
en büyük değerini alır.
Bu artışlarında kabın şekline göre ne kadar hacim kapla-
yacağını, ne kadar yükseleceğini bakarak görmemiz ge- Bu özel bir durum olup su içindeki canlılığında devam et-
rekiyor. mesini sağlayan bir istisnadır.
Mesela sıvılar 2 bölme genleşsin ve 1 kare yükselsin. Ayrıca su donarak buz olurken hacminde artış meydana
211
gelir. Bu sebeple buz, su içinde batmadan yüzer. Isınan gazların molekülleri de hareket enerjileri arttığı için
geniş bir hacme dağılıp genleşirler. Bu gazın cinsine bağlı
Kendi sıvısında yüzebilmesi de su için özel bir durumdur.
değildir ve her gaz için aynıdır.
Bir kaç istisna madde dışında genelde tam tersi olur.
Genleşen gazın özkütlesi azalır.
Bu özel durumlar deniz ve göllerde, su içindeki canlılığın
devam etmesini mümkün kılar.
Bunu kısaca açıklayalım:
Su bu özelliği nedeniyle üstten donar. Özkütlesi sudan

küçük olan buz batmayıp yüzer.
Yüzeyde oluşan buz tabakası soğuk dış ortamdan yalıtım

sağlarken özkütlesi en büyük olan +4 °C deki su dibe çöker.
Yani yüzeyi buz tutmuş bir göl tabanında su sıcaklığı +4°C

bile olabilir.
Gazların genleşmesinden faydalanılarak sıcak hava

Örnek 9
balonları yapılmıştır.
Dış ortam sıcaklığının –20 °C olduğu bir yerde yüzeyi buz
Alt kısmı açık olan balona sıcak haca verilir. Isnınca
tutan su birikintisi şekildeki gibidir.
yoğunluk azalacağı için sıcak havayla dolan balon
gökyüzüne yükselir.
Benzer şekilde içine yanan mum konulan kağıt fenerler de

özkütlenin azalması sayesinde uçabilirler.
Özellikle uzakdoğuda festivallerde kutlamalarda çok

kullanılır.
Buna göre, şekilde gösterilen K, L, M noktalarının sı
caklıkları için ne söylenebilir?
Çözüm 9
Şekildeki durumda kesin olan tek şey su - buz temas

noktası olan L noktasının sıcaklığı 0 °C dir. (Normal şartlar
olduğunu düşünüyoruz.)
Bu nokta suyun donmakta ya da buzun erimekte olduğu
noktadır. K noktası dış ortamla temas eden yer olduğu için
sıcaklığı –20 °C, ya da bu sıcaklığın üzerinde –20 °C ile 0
°C arasında bir değer olabilir. (Buz içinde ısı aktarımı var.)
Tabandaki M noktasında sıvı halde olduğu için 0 °C ve Esnek bir balon içindeki gaz genleştiğinde gazla beraber
üzerinde, hatta +4 °C bile olabilir. balonun hacmi de artar.
Çünkü yoğunluğun en büyük olduğu bu değerdeki su dibe Gaz kapalı bir kapta ise genleşemeycektir.
çöker. Sıcaklığı artan gazın genleşemeyince, basıncı artacaktır.
Ama kesinlikle +4 °C dir diyemeyiz.
Gazların Genleşmesi Not: Gazlar sabit basınç altında genleşir. Basıncın değiştiği
Katı ve sıvılarda genleşme katsayısı ayırt edici bir özellik- durumlarda genleşme olmayabilir.
ken, gazlarda ayırtedici değildir.
212
Genleşme 1. Antrenman
1. Aynı maddeden yapılmış X ve Y metal tellerinin boy 3. Aynı maddeden yapılmış A ve B metal tellerinin boy
ve kesit alanları sırayla L, 2L ve 2S, 3S dir. ve kesit alanları sırayla 2L, 3L ve S, 2S dir.
Buna göre, tellere eşit ısı verilirse, boylarındaki

Tellerin sıcaklığı eşit miktar artırılırsa, boyların
ΔLX ΔLA
daki artışlar oranı, kaç olur? artışlar oranı, kaç olur?
ΔLY ΔLB
1 1 1 2 3 1 2 3
A) B) C) D) E) A) B) C) 1 D) 2 E)
4 3 2 3 4 3 3 2
2. Şekildeki X ve Y metal çubuklarının boyları arasın- 4. Boyca genleşme katsayıları λK, λL, λM olan aynı sı-
daki fark (h) kadardır. caklıkta birbirine perçinlenmiş şekildeki K, L, M metal
çubukları bir miktar ısıtılıyor.
λM > λK > λL olduğuna göre, çubukların son duru

mu aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
Buna göre (h) mesafesinin azalması için;
I. yalnız X i ısıtmak,
II. X ve Y yi ısıtmak,
III. X ve Y yi soğutmak
işlemlerinden hangileri kesinlikle yapılamaz?
213
1. Antrenman Genleşme
5. Türdeş bir levhadan kesilerek oluşturulan şekildeki 7. Aynı maddeden yapılmış ve duvarlara sabitlenmiş
cisim sürtünmesiz zemindedir. olan eşit bölmeli K, L metal çubukları ile zeminler
arasına özdeş X ve Y tahta silindirler şekildeki gibi
yerleştirilmiştir.
Cismin sıcaklığı artırıldığında a, b, c uzunlukları

nasıl değişir?
Buna göre, çubukların sıcaklığı eşit miktar artı
a b c n
rılırsa X ve Y silindirlerinin tur sayıları oranı, X
A) Artar Artar Artar kaç olur? nY
B) Artar Azalır Artar 2 3 3 4

A) B) C) D) E) 2
3 4 2 3
C) Azalır Artar Azalır
D) Artar Değişmez Artar
E) Artar Azalır Azalır
6. Türdeş bir metal levhanın iç kısmında şekildeki gibi

8. Düşey kesitleri şekildeki gibi olan kaplarda aynı sı
boşluk bulunmaktadır.
caklıkta V, 2V, 2V hacimli K, L, M sıvıları bulunmak-
tadır.
yatay
yer
Buna göre, levha bir miktar ısıtılırsa r ve d uzaklı Sıvıların genleşme katsayısı aynı olduğuna göre,
ğı ile α açısı nasıl değişir? sıvıların sıcaklığı eşit miktar artırıldığında kollar
daki yükselme miktarları hK, hL, hM ilişkisi nasıl
r d α
olur?
A) hK > hL > hM B) hM > hL > hK
B) Artar Azalır Artar
C) hK = hL > hM D) hM > hK = hL
C) Azalır Azalır Değişmez
E) hL > hK > hM
D) Artar Artar Değişmez
E) Azalır Artar Artar
1.C 2.A 3.D 4.C 5.A 6.D 7.C 8.E
214
Isı ve Sıcaklık Ünİte Antrenmanı 1
1. Bir kaptaki suyun sıcaklığı Fahrenheit termometresi 4. Eşit kütleli X, Y sıvılarının sıcaklık-ısı grafiği şekildeki
ile 86 °F ölçülüyor. gibidir.
Buna göre, suyun sıcaklığı Celsius termometresi
ile kaç °C ölçülür?
A) 10 B) 20 C) 30 D) 40 E) 50
cX
Buna göre, sıvıların özısıları oranı, kaçtır?
cY
1 2 3 3
A) B) C) D) E) 3
3 3 4 2
2. X, Y termometreleri ilişkisini gösteren grafik şekildeki

gibidir.
°X
°Y
0 30
5. K, L, M sıvıları eşit sürede eşit ısı veren ısıtıcılarla
-20
ısıtılırken sıcaklık - zaman grafiği şekildeki gibi olu
yor.
Buna göre, 120 °Y sıcaklığı kaç °X tir?
A) 20 B) 40 C) 60 D) 80 E) 100
Buna göre;
I. K nin özısısı M ninkinden büyüktür.

II. L nin özısısı M ninkine eşittir.
3. Sıcaklığı 20 °C olan 60 g kütleli suya 3000 kalori ısı
III. K nin ısı sığası L den küçüktür.
veriliyor.
Buna göre, suyun son sıcaklığı kaç °C dir? ifadelerinden hangileri kesinlikle doğrudur?
(csu = 1 cal/g.°C)
A) 20 B) 40 C) 50 D) 70 E) 90 D) I ve III E) II ve III
215
Ünİte Antrenmanı 1 Isı ve Sıcaklık
6. Kesiti şekildeki gibi olan silindirik kap 2T ve 6T sıcak- 9. Deniz seviyesinde ısıca yalıtılmış bir ortamda, içinde
lığında su akıtan K, L muslukları ile dolduruluyor. su bulunan kap içine bir parça buz atılıyor.
Muslukların debileri eşit olduğuna göre, kaptaki Su kütlesinin zamanla değişimi grafikteki gibi ol
suyun son sıcaklığı kaç T dir? duğuna göre;
(Isı alışverişi sadece sular arasında olmaktadır.)
I. Suyun ilk sıcaklığı 0 °C dir.
5 7 9
A) B) 3 C) D) 4 E) II. Buzun ilk sıcaklığı 0 °C nin altındadır.
2 2 2
III. Denge sıcaklığı 0 °C dir.

7. Şekildeki I ve II kaplarında kütle ve sıcaklık değerleri D) II ve III E) I, II ve III
verilen sular bulunmaktadır.
10. Sıcaklığı –40 °C olan 20 g kütleli buzu, +60°C sı

caklığında su haline getirmek için kalori ısı ver
mek gerekir?
(cbuz=0,5 cal/g°C, csu=1 cal/g°C, Lbuz=80 cal/g)

Bu sular, boş olan III. kaba tamamen boşaltılırlar
A) 3200 B) 2800 C) 2000
sa karışımın denge sıcaklığı kaç °C olur?
D) 1600 E) 1200
A) 30 B) 40 C) 50 D) 60 E) 70
8. 20 °C sıcaklıktaki K sıvısı ile 60 °C sıcaklıktaki L sı- 11. Özısısı c = 0,6 cal/g°C olan sıvının sıcaklık-ısı grafiği
vısı karıştırılıyor. Isı alışverişi yalnızca K, L sıvıları şekildeki gibidir.
arasında olup denge sıcaklığı 40 °C dir.
Buna göre K, L sıvılarıyla ilgili;
I. Isı değişimleri eşittir.

II. Sıcaklık değişimleri eşittir.
III. Isı sığaları eşittir.
Buna göre, sıvının buharlaşma ısısı kaç cal/g dır?
D) I ve III E) I, II ve III A) 30 B) 36 C) 48 D) 56 E) 64
1.C 2.C 3.D 4.A 5.C 6.D 7.B 8.E 9.E 10.A 11.D
216
Isı ve Sıcaklık Ünİte Antrenmanı 2
1. Bir X termometresi normal koşullarda ölçeklenirken 4. Isıca yalıtılmış kaptaki suyun içine bir parça buz atılı-
suyun donma noktası –30 °X, kaynama noktası da yor. Yeterli bir süre beklendiğinde, kaptaki su ve buz
120 °X olarak işaretlenmiştir. kütlelerinin değişmediği görülüyor.
Buna göre, bu termometreyle ölçülen 60 °X, kaç Buna göre, başlangıçtaki;
°C’dir?
I. Suyun kütlesi buzunkine eşittir.
A) 20 B) 30 C) 40 D) 50 E) 60 II. Buzun hacmi suyunkinden büyüktür.
III. Suyun sıcaklığı buzunkine eşittir.
yargılarından hangileri doğru olabilir?
A) I ve II B) Yalnız III C) I ve III

2. Şekilde özdeş ısıtıcılarla ısıtılan K, L cisimlerine ait
sıcaklık-zaman grafiği verilmiştir. Cisimlerin kütleleri
sırasıyla mK, mL ve özısıları cK, cL’dir.
5. Isıca yalıtılmış kapalı bir kaba konan X sıvısı ile Y

katı maddesi yalnız birbiriyle ısı alışverişi yapıyor.
Bu durumda X’in sıcaklığı değişmezken, Y’nin sıcak-
lığı artıyor.
Buna göre;
I. Başlangıçta X’in sıcaklığı Y’ninkinden büyüktür.
mK 2 II. Isı alışverişi sırasında X sıvısı donmuştur.

c
= olduğuna göre, K oranı kaçtır?
mL 3 cL III. Isı alışverişi sırasında X sıvısı buharlaşmıştır.
Yargılarından hangileri kesinlikle yanlıştır?

1 2 3 4 3
A) B) C) D) E)
2 3 4 3 2 A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
3. Özısıları eşit olan X, Y, Z sıvılarının sıcaklıkları sıra-

sıyla 20 °C, 50 °C ve 80 °C dir. Sıvılardan eşit küt- 6. 0 °C deki 50 şer g lık üç adet buz parçası aşağıda
lelerde alınıp ısıca yalıtılmış bir kapta karıştırılıyor. sıcaklık ve kütlesi verilen suların bulunduğu ısıca ya-
Isıl denge sağlandıktan sonra, X, Y, Z sıvılarının lıtılmış kaplara ayrı ayrı konuluyor.
ilk sıcaklıklarının değişip değişmediği hakkında Sıcaklık (°C) Kütle (g)
ne söylenebilir?
I. 80 40
X Y Z II. 70 60
III. 60 60
A) Artmıştır Artmıştır Azalmıştır
Buna göre, hangi kaplara konulan buzların tama
B) Artmıştır Azalmıştır Azalmıştır
mı erir? (csu = 1 cal/g°C, Lbuz = 80 cal/g)
C) Artmıştır Değişmemiştir Azalmıştır
D) Artmıştır Azalmıştır Değişmemiştir
E) Değişmemiştir Değişmemiştir Değişmemiştir
217
Ünİte Antrenmanı 2 Isı ve Sıcaklık
7. 10°C sıcaklıktaki K sıvısı içine 50°C sıcaklıktaki L 10. Işıma yoluyla ısının yayılmasıyla ilgili olarak;
katı cismi atılıyor. Isı alışverişi yalnızca K sıvısı ile L
I. Yalnızca çok sıcak cisimlerde gerçekleşir.
cismi arasında olup denge sıcaklığı 25°C dir.
II. Maddesel ortama ihtiyaç yoktur.
Buna göre,
III. Temas gerektirmez.
I. K sıvısıyla L katısının ısı değişimleri eşittir. yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur?
II. Sıvının ısı sığası katıdan büyüktür.
A) I ve II B) Yalnız II C) I ve II
III. L katısının özısısı K sıvısından büyüktür.
A) I ve II B) Yalnız II C) Yalnız III

11. Aynı maddeden yapılmış X, Y çubuklarının boyları sı-
rasıyla 2l ve l dir. Çubuklar uçları arasındaki uzaklık
d olacak biçimde duvara şekildeki gibi sabitlenmiştir.
8. Yazın güneş altında kalan çocuk parkındaki oyun-

cakların metal kısımları plastik kısımlara göre daha
sıcak hissedilir.
Çubukların sıcaklığı ∆T kadar artırıldığında boyları
Bunun nedeni,
farkı d1, ∆T kadar azaltıldığında ise d2 oluyor.
I. Demir kısımların ısısının daha yüksek olması.
Buna göre d, d1, d2 arasındaki ilişki nedir?
II. Demir kısımların sıcaklığının daha yüksek olması.
III. Demirin ısı iletkenliğinin daha yüksek olması. A) d = d1 = d2 B) d > d1 = d2
yukarıdakilerden hangisidir? C) d1 = d2 > d D) d1 > d2 > d

E) d1 > d > d2
12. Düzgün, türdeş, metal bir levhadan dairesel bir parça

kesilip çıkarılarak ile X, Y cisimleri elde ediliyor.
9. Farkılı sıcaklıklardaki X ve Y maddeleri ısıca yalıtıl-

mış ortama konuluyor. Isıl denge sağlanana kadar X
maddesinin sıcaklığı sürekli artarken Y nin sıcaklığının
değişmediği gözleniyor. Buna göre, Y cisminin X’in içindeki boşluktan ge
Buna göre, çebilmesi için;
I. X hâl değiştirmemiştir. I. X ve Y’yi ∆T kadar soğutma,
II. Y hâl değiştirmektedir. II. X’i ısıtıp Y’yi soğutma
III. Y donma sıcaklığında bir sıvıdır. III. X’i soğutup, Y’yi ısıtma
yargılarından hangileri doğru olabilir? işlemlerinden hangileri tek başına yapılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

D) II ve III E) I, II ve III D) II ve III E) I, II ve III
1.E 2.C 3.C 4.E 5.C 6.B 7.D 8.C 9.E 10.D 11.E 12.C
218
ÜNİTE
6
B AS I NÇ V E K ALD I R M A K U VVETİ
BASINÇ
KALDIRMA KUVVETİ
1.
Basınç
Basınç
5N 5N
Kuvveti biliyorsunuz. Kuvvet hareket ünitesinde anlatmış
tık. Kitaplarda hep okla gösteriyoruz ama kuvvetin bir şekli
olmaz. Bir cisme kuvvet uygularken kuvveti uygulayanla 5N 5N
kuvvetin uygulandığı cismin etkileştiği yüzey büyük ya da
küçük olabilir.
Şöyle anlatayım; yerde duran masaya kuvvet uygulayarak

Şekildeki her birim kareye etki eden kuvvet 5 N ise, burada
iticez. Masaya kuvvet uygularken parmağınızın ucuyla da
basınç 5, basınç kuveti 4 x 5 = 20 N dur.
itebilirsiniz, avuç içinizin tamamını masaya dokundurarakta.
''Birim yüzeye etki eden kuvvet (F)'' şeklinde bir ifade var
İki durumda da aynı kuvveti uygulamış olsanız bile parmak
sa bu basınçtır. Parantez içindeki F ye aldanmayın.
ucunuzda ve avuç içinizde hissedeceğiniz etki aynı olma
yacaktır. Denemek bedava :) ''Yüzeyin tamamına etki eden basınç (P)'' diyorsa bu da
basınç kuvvetidir. Burda da parantez içindeki P ye aldan
Kuvvet uygularken temas eden yüzeye bu kuvvet dağılır.
mayın.
Parmak ucunuzla ittiğimizde tüm kuvvet ufak bir noktaya
uygulandığı için parmak ucunuz acır. Fakat avuç içinin ÖSYM aynen bu şekilde F ile gösterip, ''birim yüzeye etki
tamamı temas ederse kuvvet tüm yüzeye dağılarak ufak eden kuvvet'' diyerek basınçları sıralamasını sordu.
parçalara ayrılmış olur. Başka bir zaman da P ile göstererek ''yüzeyin tamamına
İşte birim yüzeye dik olarak etki eden bu kuvvete basınç etki eden basınç'' deyip, basınç kuvvetlerinin sıralamasını
denir. Kuvvet vektörel bir büyüklüktür ama basınç skaler sordular. İfadeleri iyi okumak ve anlamak lazım.
büyüklüktür. ÖSYM deki amcalar dikkat ölçmek için böyle şaşırtmaca
Basıncın matematiksel ifadesi ( yani formülü) lar yapıyorlar.
Yüzeye dik etkiyen kuvvet Ama biz dikkat edip hata yapmıycaz :)
Basınç =
Yüzey alanı
Basınç P ile gösterilir. Kuvvet: F, Yüzey alanı: S dersek, Basıncı; katı basıncı, sıvı basıncı, açık hava ve gaz basın
cı olarak ayrı ayrı inceleyelim.
F
P=
S Katılarda Basınç
Kuvveti Newton, yüzey alanını m2 alırsak, Cisimler ağırlığından dolayı bulunduğu zemine kuvvet uy
N gular ve basınç yaparlar.
basıncın birimi olur. Bu birime Pascal (Pa) denir.
m2 Kendimizden örnek verelim. Ayakta dururken zemine ağır
lığımız kadar kuvvet uyguluyoruz.
Ağırlığımız yere etki eden

Basınç kuvveti basınç kuvvetidir.
Yüzeyin tamamına dik olarak etki eden kuvvete basınç
Ağırlığımızın, ayağımızın
kuvveti denir. Yüzeydeki basınçlar toplamı da diyebiliriz.
yerde temas ettiği yüzeye
Basınç birim yüzeydeki kuvvet iken, basınç kuvveti tüm bölünmesiyle bulacağımız
yüzeye etki edendir. ( Dik olmak şartıyla) değer (birim yüzeye etki
eden kuvvet ) ise basınç
Kafanızda tam olarak canlandırmanız için bi şekil çizelim.
olur.
221
6. ÜNİTE Basınç
Tek ayak üzerinde veya balerinler gibi parmak ucumuzda Hemen bir örnek üzerinde görelim.
durmaya çalışırsak ayağımız - parmağımız acır.
Bunun sebebi aynı ağırlığın daha küçük yüzeye dağılma

Örnek 1
sıdır. Yani birim yüzeydeki kuvvetin ( basıncın ) artması.
Özdeş K, L ve M cisimlerinden K ve L ye F büyüklüğündeki
Ağırlığı G, yerle temas alanı S olan katı bir cismin farklı
durumlarda yere yapacağı basınçlar aşağıdaki gibi olur. kuvvet şekildeki gibi etki etmektedir.
F F
60° 30°
G G
P= K G L G M G
Sadece cismin ağırlığı varsa, S
S
S S S
F
Buna göre, cisimlerin yere yaptıkları basınçlar PK, PL
ve PM arasındaki ilişki nedir?
G G+F
Cisim üzerine ağırlıkla aynı
P=
yönde dik kuvvet etki ederse, S Çözüm 1
S
F Cisimler özdeş oldukları için ağırlık ve yere temas yüzey
leri eşit olacaktır. Şekilde de zaten göstermiş.
Bizden sayısal bir değer istemediği için işlemlerle uğraş
G G–F mıycaz. Mantık kullanıp, yorum yaparak çok rahat cevabı
Cisim üzerine ağırlığa zıt
P= bulabiliriz.
yönde dik kuvvet etki ederse, S
S F
Basıç formülümüz, P = Cisimlerin hepsinde ağırlık ve
S
Yukarı yöndeki kuvvet ağırlığa eşit olursa basınç sıfır olur. yüzey alanı aynı.
Ağırlıktan büyük olursa zaten cisim uçar :)
Yüzeye dik bastıran kuvvetin büyük olduğu yerde basınçta
büyük olacaktır.
Cisme dışarıdan etki eden kuvvet dik olmazsa, bu kuv Öncelikle her cismin ağırlığı var.
vetin tamamı değil yüzeye dik olan kısmı basınç hesabı Fakat K ve L cisimlerine ağırlıkla beraber aynı büyüklükte
na katılır. Yani etkisi F den az olur. ki F kuvveti farklı açılarla etki etmiş.
Bu kuvvetler yüzeye dik olsaydı, yüzeye bastıran dik kuv
F düşey düşey F vet olarak G+F derdik. Ama kuvvetler açı yapıyor.
K ye etki eden daha dik olduğu için bunun yüzeye dik et
kisi de fazla olacaktır. L de yine kuvvet var ama K ye göre
I G II G
daha az etkili. M de sadece ağırlık var.
S S Bu durumda sıralama, PK> PL > PM olmalıdır.
Kuvveti bileşenlerine ayırma 11. sınıf konusu olduğu için

Cisim eğik düzlem üzerinde olursa ağırlığın tamamı yü
sayısal işlemlere girmiycez. Ama şunu söyleyebiliriz.
zeye dik olarak etki edemez.
G G+F F: Ağırlığın yüzeye dik etkisidir.

I. durumdaki basınç; den büyük, den küçüktür.
S S Her zaman ağırlıktan küçüktür.
G G–F
II. durumdaki basınç; den küçük, den büyüktür. F F<G
S S
G a açısı büyüdükçe F azalır.
a
Dışarıdan uygulanan kuvvet düşeye ne kadar yakınsa ba
sınca etkisi de o kadar fazla olur. Basınç yapacak kuvvetin Eğik düzlem yataya ne kadar yakınsa ağırlığın yüzeye dik
yüzeye dik olması gerekir. etkisi o kadar büyük olur. Ama her durumda ağırlıktan kü
çüktür.
222
Basınç 6. ÜNİTE
2 Katı cisim hangi yüzeyi üzerinde durursa dursun basınç

Örnek
kuvveti her zaman ağırlığı kadardır. Yüzey alanı basıncı
etkiler, basınç kuvvetini etkilemez.
Ağırlıkları ve yüzey alanları aynı olan K, L, M cisimle-

Günlük hayattan bir örnek verelim. Baskül üzerinde tar
rinin şekildeki durumlarda zemine yaptıkları basınçlar
tılırken ayağınızın birini kaldırdığınızda gösterdiği değer
PK, PL, PM arasındaki ilişki nedir?
yarıya iner mi? Tabi ki inmez. İşte basınç kuvveti terazinin
(cos 53°=0,6; cos 37°=0,8) gösterdiği değer gibidir.
Çözüm 2
Katılar, üzerine etki eden kuvveti yönü ve şiddeti de-
Bu da bir sıralama sorusu. L ve M nin basınçlarını sorsaydı ğişmeden aynen iletirler. Basıncı iletmezler.
ağırlıkları eğik düzlemem dik ve paralel bileşenlerine ayı Çivinin tepesine (geniş yüzey) F kuv
rıp, yüzeye dik olarak etki eden kuvvetleri bulmamız gere veti uygulanırsa cisim de bu kuvveti
kirdi. Sıralama sorduğu için buna gerek yok. aynen zemine iletir.
Aynı ağırlık ve yüzey alanına sahip cisimler için basınç yü F
zeye dik etki eden kuvvetlerle orantılı olmalıdır. Çivinin tepesindeki basınç = S
1
F
K yatay zeminde olduğu için ağırlığının tamamı yüzeye Çivinin ucundaki basınç = S olur.
diktir. L ve M ise eğik düzlem üzerindeler. Yüzeye dik olan 2
kuvvetler (ağırlığın dik etkisi) kesinlikle ağırlıktan küçüktür.

Bu nedenle en büyük basınç K de oluşur. S1 büyük, S2 çok küçük (sivri uç) olduğu için uçtaki basınç
büyük olur ve çivi zemine saplanır.
M cisminin bulunduğu eğik düzlem L ye göre yataya daha
yakın. Daha küçük açı yapmış. Bu yüzden M nin yüzeye
dik uyguladığı kuvvet L den fazladır. Bu durumda, Katı basıncıyla ilgili günlük hayatta karşılaştığımız bazı
durumlardan bahsedelim. Bunlar sorularda da kullanılır.
PK > PM > PL olacaktır.
Yukarıda da bahsedildiği gibi çivilerin ucu sivri yapılır
ki sivri uçta büyük basınç oluşup zemine saplansın.
Oran sormadan sıralama sorduğu için işlem yapmadan;
Yine raptiyelerin elimizi bastırdığımız yüzeyi genişle
yatay zemindeki en büyük, eğimi fazla olan eğik düz tilerek elimize yaptığı basınç azaltılır.
lemdeki en küçük diyebiliriz.
Bıçakların iyi kesmesi için bilenmesi, yüzeyinin küçül
tülerek basıncın artmasını sağlamak içindir.
Katılarda Basınç Kuvveti Ördeklerin ayakları perdeli olduğundan tavuklara gö
Basınç kuvveti yüzeye etki eden basınçların toplamıdır. re yumuşak zeminlerde daha az batarlar.
F Kar paletleri ayakkbıdan daha geniş yüzeye sahip
Basınç formülü, P = ise F = P.S olacaktır.
S olduğu için basıncı azaltarak kara batmayı engeller.
Yerde duran cisimler için basınç kuvveti her zaman ağırlı Kumsalda terlik ve geniş tabanlı ayakkabı ile daha
ğa eşittir. Yüzey alanı ve şekil önemli değil. rahat yürünür. Topuklu ayakkabı giyildiğinde yüzey
küçüleceği için basınç artacak ve ayak kuma bata
caktır.
G G G
Canlıların yapılarında da basınç etkisini bazen artıra
cak bazen azaltacak şekilde gelişmiş kesimler vardır.
S S S Yırtıcıların dişlerinin sivri, develerin ayak tabanının
F1 = F2 = F3 = G büyük olması gibi.
223
6. ÜNİTE Basınç
Örnek 3
Yerdeki K ve L küplerinin yüzey alanları sırasıyla 2S ve S, G

yere yaptığı basınçlar ise eşit ve P dir. P=
S
G = V.d.g
↓
Hacim
Hacim = S.h (taban alanı x yükseklik)
Hacmi yerine koyarsak, G = S.h.d.g olur.

Cisimler Şekil II deki gibi üst üste konulunca yere yap-
tıkları basınçlar P1 ve P2 kaç P olur? G S.h.d.g
P= ise, P = buradan,
S S
3 P = h.d.g bulunur. Bu da ispatı:))

Çözüm
Katılar basıncı iletseydi herbiri P basınç yapan iki cisim

Örnek 4
Şekil II deki gibi üst üste konulunca toplamda 2P basınç
yaparlardı. Bakalım öylemiymiş.
Küçük olan L nin ağırlığına G dersek;
İki kat yüzeyi olan K nin aynı basıncı yapması için ağırlığı
2G olmalıdır. (Yüzeylerle orantılı ağırlık değeri verdik.)
Şekildeki dikdörtgenin bütün halinde ve K, L düşey

çizgileri üzerinden kesildiğinde zemine yapacağı ba
sınçları karşılaştırın.
Katılar kuvveti aynen iletecekler. II. Şekildeki durumda top

lam kuvveti (ağırlıkları) yere temas eden yüzeye böleceğiz.
G
2G 3G 3G Çözüm 4
P1 = P2 =
2S S
2G
G Ağırlık hacimlerle orantılı olacağından ağırlıklar yüzey ala
P1 = 1,5 P P2 = 3P
2S S nıyla da orantılıdır.
P1 P2
Katılarla ilgili bilmemiz gereken önemli bir durum

daha...
Tabanı üzerinde düzgün yükselen bir katı cismin basıncı 3G 2G G

P= P= P=
3S 2S S
P = h.d.g dir.
h : yükseklik d : özkütle g : yerçekimi ivmesi İlk durumdaki basıncına da bakalım.
Bu nedenle düzgün cisimler (silindir, küp, dikdörtgen priz

ma gibi) düşey şekilde kesilirlerse her parçanın basıncı 3G + 2G + G 6G
Pilk = = =P aynı basıncı bulduk.
yine aynı olur. 3S + 2S + S 6S
224
Basınç 6. ÜNİTE
Katı basıncı ile ilgili 2016 YGS de gelen bir soruyu çözüp
sıvıların basıncına geçelim artık.
Yukarıda bahsettiğimiz durum için cismin; Örnek 6

1.Tabanı üzerinde düzgün yükselmesi.
Bir inşaatta kullanılan şekildeki 5 kg kütleli tuğlaların bo
2.Düşey doğrultuda bölünmesi gerekir.
yutları 0,1 x 0,2 x 0,4 m dir.
Aşağıdaki durumlarda iki şart beraber sağlanmıyor.
0,1m 0,1m
0,2m 0,2m
0,4m 0,4m
yatay zemin
Bu tuğlalardan birisi veya ikisi kullanılarak yere uygu-

Örnek 5 lanacak basınç değeri neler olabilir?
Şekildeki yarıçapı r, yüksekliği 2r olan dik silindirin özküt Çözüm 6

lesi 2d, bir kenarı r olan küpün özkütlesi de 3d dir.
YGS de bu soruyu aşağıdakilerden hangisi olamaz diye
sormuş. Yani elimizdeki bu iki tuğlayı kullnarak elde edile
bilecek basınç değerlerini bulucaz.
G
Katı basıncı ağırlığın yüzeye oranıydı. P =
S
Tuğlaların tekini ya da ikisini kullanabileceğimiz için kuvvet
G = m.g = 5.10 = 50 N veya 2G = 100 N olacak.
Yüzey alanı ise kenar uzunluklarından,
Buna göre, cisimlerin yere yaptıkları basınçların oranı, 1. 0,1 x 0,2 = 0,02 m2
P1 2. 0,1 x 0,4 = 0,04 m2
nedir?
P2
3. 0,2 x 0,4 = 0,08 m2 bu üç durumdan birisi olabilir.
Şimdi tek tuğlanın yapabileceği basınçları bulalım.

Çözüm 5
50
P1 = = 2500 Pa veya 2,5 kPa (kilopascal)
Klasik çözümde önce hacimleri hesaplayıp, bunu yoğun 0,02
lukla çarparak ağırlıklar bulunur. Bulunan ağırlık yere te 50
mas yüzeylerine bölünür. Basınçlar oranlanır. 0,04
50
Biz anlattığımız şekilde çözelim. P3 = = 625 Pa veya 0,625 kPa (kilopascal)
0,08
P1 h1.d1.g P1 2r.2d.g 4 İki tuğlanın yapabileceği basınçları ise,
= = =
P2 h2.d2.g P2 r.3d.g 3 100
P1 = = 5000 Pa veya 5 kPa (kilopascal)
İnanmayan üstteki tarife göre çözüp kontrol edebilir. J 0,02
100
0,04
Piezo elektrik : Bazı malzemeler ( özellikle kemik gibi
100
bazı kristaller) üzerlerine basınç uygulandığında elekt P3 = = 1250 Pa veya 1,25 kPa (kilopascal)
0,08
riksel potansiyel fark yani voltaj oluşur. Bu olaya piezo
Bu değerlerin hepsini elde edebiliriz. En az ya da en fazla
elektrik olay denir.
diye sorarsa herşeyi hesaplamaya gerek yok.
Günlük hayatımızda kullandığımız; ocaklardaki çak
maklar, mikrofon ve ses kayıt cihazları, teraziler gibi bir Maksimum için en büyük kuvvet en küçük yüzey, minimum
çok alet Piezoelektrik etkiyle çalışmaktadır. içinse en küçük kuvvet en büyük yüzeyi kullanmak yeter.
225
6. ÜNİTE Basınç
Durgun Sıvılarda Basınç Basıncın zamana bağlı değişim grafiği kabın şekline ve
musluktan akan suyun debisine bağlıdır.
Durgun dememizin sebebi hareket halindeki (boruda
akan) sıvıların basınçlarında farklı durumlar olmasıdır. İle Soruların hemen hepsinde sabit debili musluk kullanı
ride bundan da bahsedeceğiz. lır. Bu, eşit zaman aralıklarında eşit miktarda su akan
musluk demektir.
Sıvılar ağırlıkları nedeniyle, içinde bulunduğu kapta te
mas ettikleri her yere basınç uygular.
Sabit debili muslukla kullanılarak;
Düzgün yükselen kap doldurulursa
Basınç
Bu basınç değeri sıvının özkütlesine ve açık yüzeye uzak

lığına (derinliğine) bağlıdır. (Tabi bir de yerçekimi ivmesi
Zaman
ne). Sonuçta basınç yapan kuvvet, sıvının ağırlığıdır. 0 t
Sıvı basıncının matematiksel ifadesi,
Basınç zamanla doğru orantılı olarak artar.
P = h.d.g
h : derinlik d : özkütle g : yerçekimi ivmesi
Yukarı doğru genişleyen kap doldurulursa
Basınç
h’nin açık yüzeye olan düşey uzaklık olduğunu unut-
mayalım.
P
Kaptaki sıvı miktarı, kabın şekli önemli değildir.
Zaman
0 t
Artışta zamanla azalma olur.
Basınç azalmaz! Musluk açık kaldığı sürece basınç arta

caktır ama, yukarı doğru genişlediği için yükseklik ve ba
Yukarıda farklı şekillerdeki kapların tabanında bulunan K, sınç önce hızla artarken zamanla artış yavaşlar.
L, M, N noktalarındaki sıvı basınçları hepsi için eşit ve
P = h.d.g kadardır.
Yukarı doğru daralan kap doldurulursa
Basınç
Basıncın sıvı derinliğine bağlı grafiği aşağıdaki gibi olur.
P
Basınç
P
Zaman
0 t
Artışta zamanla hızlanır.

Derinlik
Basıncın artışı da zamanla artar. Kap daraldığı için birim
0 h zamandaki yükseklik ve basınç artışı bir öncekinden hep
Gördüğümüz gibi derinlik ve basıç doğru orantılıdır. daha fazla olacaktır.
Bu grafik kabın şekline bağlı değildir.
226
Basınç 6. ÜNİTE
Şekildeki kapta K, L, M, N noktalarına etki eden sıvı ba 7

Örnek
sınçlarını yazalım.
Şekildeki kapta eşit hacimde
d ve 3d özkütleli karışmadan
h
duran sıvılar vardır.
Sıvıların türdeş karışması

h sağlanırsa K ve L deki sıvı
basınçları nasıl değişir?
PK = 3h.d.g Çözüm 7
PL = 3h.d.g Soru ilk bakışta zor gibi görünebilir. Ama burada çok işimi
ze yarayacak birşey öğreneceğiz. Biraz sabredin.
Genelde L noktası için yükseklik h alınır ve yanlış yapılır.
Önce ilk basınçları bulalım.
En üst seviyeye göre düşey mesafeye bakmalıyız. Bu da
K ve L için eşit ve 3h kadardır. PK = h.d.g
PL = h.d.g + h.3d.g = 4hdg
PM = 2h.d.g 123 123
X’den Y’den
PN = 2h.d.g
Sıvılar eşit hacimde karışırsa karışımın özkütlesi,
N noktasının üzerinde sıvı yokmuş gibi görsek de bu nokta
d + 3d
sıvının üst açık düzeyinden 2h aşağıdadır. dXY = olacaktır.
2
K ve L nin, M ve N nin basınçları eşit bulundu. dXY = 2d bulunur.
Burada söyleyeceğimiz özellik soru çözerken hep kullana Şimdi karışımın özkütlesini kullanarak K ve L noktalarında
cağımız bir özelliktir. ki yeni basıncı bulalım.
Aynı sıvı içinde, aynı seviyedeki noktaların basıncı her
zaman eşittir. (Bu cümleyi sakın unutmayın.) PKı = h.2d.g = 2hdg
Şekildeki oklardan anlamışsınızdır ama yine de belirtelim. PLı = 2h.2d.g = 4hdg

Basınç her noktada yüzeye dik etki eder.
Gördüğünüz gibi K deki basınç ''hdg'' iken artarak ''2hdg''
Kapta karışmayan farklı sıvılar varsa; oldu (2 katı). L deki basınç ise iki durumda da ''4hdg'' de
ğişmedi.
Şimdi dikkatli dinleyin! (ya da okuyun :)
Silindir dikdörtgen prizma gibi düzgün yükselen kap-

lardaki basınç, sorulan nokta üzerindeki ağırlıkla oran-
tılıdır.
Şekildeki kapta d ve 2d özkütleli karışmayan sıvılar varken
K ve L noktalarının basıncını bulalım. Yani kap tabanındaki basınç (PL), sıvılar karışmadan önce
de sonra da aynı olmalı.
K nin üzerinde sadece d1 özkütleli sıvı var.
Çünkü iki sıvının toplam ağırlığı karışınca değişmedi.
PK = 2h.d.g
L için üzerindeki her sıvının basıncını yazıp toplayacağız. K noktası üzerindeki ise, karışımdan sonra kütlenin bir kıs
PL = 2h.d.g + 3h.2d.g mı yükseldiğ için arttı.

123 123
d1 in yaptığı d2 nin yaptığı
Bunu bir soruda daha gösterelim.
PL = 8hdg dir. ÖSS’de çıkmış bir soru olsun hatta...

Demek ki ne yapıyoruz? Bize sorulan nokta üzerindeki
her sıvının basıncını yazıp topluyoruz.
227
6. ÜNİTE Basınç
Örnek 8 Sıvılarda Basınç Kuvveti

Sıvılarda basınç kuvveti katılardan biraz daha farklı. Ka
tılarda her zaman ağırlık kadardı ve cismin şekline bağlı
değildi.
Sıvı basınç kuvvetini bulmak için; F = P.S’den dolayı
F = hdg.S yazabiliriz.
hdg: Basınç,
S: Yüzey alanı
Eşit kütleli X ve Y karışmayan sıvıları bulunan şekil
P
deki kapta K ve L noktalarının sıvı basınçları oranı, K
PL Bu formülden bulduğumuz değer düzgün kaplarda sıvının
kaçtır? ağırlığı kadardır. Ama kabın şekline göre, sıvı ağırlığından
büyük ya da küçük de olabilir.
Çözüm 8 Sıvılarda katıdan farklı olarak yan yüzeylere de basınç
kuvveti etki eder.
Soruda özkütleler verilmemiş ama kütlelerin eşit olduğu
söyleniyor.Biz kütlelere m diyelim. d özkütleli sıvıyla dolu olan
Kap düzgün olduğu için hacimler yükseklikle orantılı olmalı. şekildeki kapta tabana etki
eden F1 ve yan yüzeye etki
Y için V dersek; X’in hacmi 2V olmalı.
eden F2 basınç kuvvetlerini
Kütleler eşitti. (m)
yazalım.
Y nin kütlesi = m = V.dY
X in kütlesi = m = 2V.dX
Bu durumda dX = d dersek dY = 2d olmalıdır. F= P.S ise, F = hdg.S olacaktır.

Tabandaki her noktanın derinliği ve basıncı aynı.
Şimdi basınçları yazalım.
F1 = hdg.S olacaktır.
K için, PK = 2h.d.g
L için, PL = 2h.d.g + h.2d.g = 4hdg
123 123
X’ten Y’den Yan yüzeyde ise her noktanın derinliği ve basıncı farklıdır.

Bu durumda yan yüzeydeki noktaların ortalama derinliği
PK 1 yani ortalama basıncıyla yüzey alanı çarpılır.
= bulunur.
PL 2

Ortalama derinlik bulurken yan yüzeyin üst ve alt noktasın
daki su seviyelerini toplayıp ikiye bölüyoruz.
Biraz önce söylediğimiz duruma bakalım. X ve Y nin kütle 0+h h
leri eşit denmiş. (kütlelere m dersek) = = ortalama derinlik.
2 2
Kap düzgün olduğu için K noktasından yukarıda (m) kadar h 1
kütle varsa; L noktası, yani taban üzerinde toplam 2m küt F2 = .d.g.S F2 = .h.d.g.S bulunur.
2 2
le var. (X + Y nin kütlesi)
Yan yüzeyler için ortalama derinliği aşağıdaki gibi buluruz.

PK X'in ağırlığı mg PK 1
Bu durumda, = = =
PL X + Y nin ağırlığı 2mg PL 2
Gördüğünüz gibi daha kolay ve kısa bir yol.
Ama unutmayalım.Bu durum, düzgün yükselen kap-

lardaki sıvılar için geçerlidir.
Kap daralarak ya da genişleyerek yükseliyorsa bu durum

geçerli olmaz. Dikkatli olmak lazım.
228
Basınç 6. ÜNİTE
Örnek 9 U Borusu
İki ucu açık U şeklindeki
boruda tek tip bir sıvı var
ken iki koldaki sıvı seviyesi
eşit olmalıdır. Şekilde gös
terdiğimiz A ve B noktası
aynı sıvı içinde ve aynı se
viyede
Şekildeki kaplara eşit hacimde d özkütleli sıvılar dol-
durulduğunda kap tabanındaki sıvı basınç kuvvetleri
F1, F2, F3 arasındaki ilişki ne olur?
Unutmayın dediğim bir cümle vardı. Aynı sıvı içinde, aynı
seviyedeki noktaların basıncı her zaman eşittir.
Çözüm 9 Bu durum da PA = PB olmalıdır.
h1.d.g = h2.d.g ise, h1= h2 olacaktır.
Formülden F1 = hdg.S dir.
Bize soruda yüzey alanları arasın Bu borunun içine karışmayan farklı sıvılar konulursa sevi
daki ilişki verilmemiş. Kap tabanı ye farkı olur. Bu durumda; bize verilen noktaların basınç
üzerinde düzgün yükseldiği için F1, larının karşılaştırması ya da sıvıların özkütleleri ilişkisi so
sıvının ağırlığı G kadardır. rulur. Yapacağımız tek şey aynı sıvıda, aynı seviyeden
çizgi çizip basınçları eşitlemek.
F1 = G
Yukarı doğru genişleyen kaplarda Kafanız karışmasın, örnekle daha iyi anlayacaksınız.
basınç kuvveti tabandan çizilen dik
çizgiler arasındaki sıvı ağırlığı kadar
olur. (Taralı hacim) Bu da toplam Örnek 10
sıvı ağırlığı G’den azdır.
Şekildeki U borusunda, karışmayan X,
F2 < G
Y, Z sıvıları şekildeki gibi dengededir.
Yukarı doğru daralan kaplarda da Buna göre, sıvıların özkütleleri dX,
basınç kuvveti yine tabandan çizilen dY ve dZ arasındaki ilişki nedir?
dik çizgiler arasındaki sıvı ağırlığı
kadardır.
Taralı hacim toplam sıvıdan da fazla olduğu için F3 sıvı Çözüm 10
basınç kuvveti, ağırlıktan büyük olur. F3 > G Önce yatay çizgimizi çizeceğimiz
yeri bulalım. Tabandaki Y sıvısın
Bu durumda eşit hacim ve ağırlıktaki sıvılar için; dan iki kolda da aynı sıvı olacak
F3 > F1 > F2 bulunur. şekilde en üst seviyeyi seçmek en
mantıklısıdır. Bu hizadaki A ve B
I II III noktalarında basınçlar eşit olmalı.
(kırmızı çizgi)
hava hava hava
sıvı sıvı sıvı PA = 3h.dX.g + h.dY.g

PB = 3h.dZ.g
Sıvı basınç kuvveti kabın şekline bağlı demiştik.
Şekildeki içinde sıvı bulunan kaplar ters çevrilirse, I. kap PA = PB olmalıydı.
tabanındaki sıvı basıncı ve basınç kuvveti değişmez. 3h.dX.g + h.dY.g = 3h.dZ.g (h ve g leri sadeleştirelim)
Ama II. ve III. kaptakiler değişir.
Kapların zemine yaptığı katı basınç kuvveti ise değişmez. 3dX + dY = 3dZ olur.
Katılarda basınç kuvveti ağırlığa eşittir.
229
6. ÜNİTE Basınç
3dX + dY = 3dZ ise, Z nin özkütlesi X’ten büyük olmalıdır. Pascal Prensibi
dZ > dX Pascal prensibi sıvının basıncı her noktaya aynen iletece
Y tabanda olduğuna göre özkütlesi zaten en büyüktür. ğini söylüyordu.
dY > dZ > dX bulunur. Şimdi bunu örnek üzerinde biraz daha açıklayalım.
Biraz karışık geldiyse daha sade ve sayısal bir örnek çö Ağırlığı önemsiz pistonla
zelim. Panik yok:) kapalı kap içindeki 3 farklı
noktanın sıvı basıncı P, 2P,
3P olsun.
Örnek 11
Özkütleleri dX, dY olan X ve Y sıvıları Piston üzerine F kuvveti uy

şekildeki gibi U borusunda dengededir.
gulanırsa, pistonun hemen
Buna göre, sıvıların özkütleleri ora- F
d altındaki basınç olur.
S
nı, X kaçtır?
dY
(S piston yüzey alanı)
F
Her noktanın basıncı da kadar artar.
S
Çözüm 11
F nin yaptığı basınç her noktaya aynen iletildi.
Yatay çizgimizi iki kolda aynı sıvı
olacak şekilde mümkün olan en üst
seviyeden çizelim.(kırmızı çizgi) Bu prensipten faydalanarak günlük hayatta kullandığımız
bir çok sistem geliştirilmiştir. Araçların direksiyon ve fren
Burası X ve Y yi ayıran çizgi ola
sistemlerindeki gibi. Bunlara Hidrolik sistemler denir.
caktır.
A ve B aynı sıvıda aynı seviyede
Su Cenderesi
oldukları için
Su cenderesi dediğimiz sistemlerde pascal prensibiyle ça
PA = PB olmalıydı.
lışır. Basit makinelerdeki gibi kuvvetten kazanç sağlayan
3h.dX.g = 2h.dY.g (h ve g leri sadeleştirin) bu sistemlerde küçük kuvvetlerle ağır cisimler dengelene
bilir.
dX 2
3dX = 2dY buradan, = bulunur.
dY 3
Piston ağırlıklarının ve sürtünmelerin önemsenmediği
aşağıdaki durumları inceleyelim.

Katılar üzerine etki eden kuvveti aynen iletiyordu. Bu

nedenle aynı kuvvet farklı yüzeylerde farklı basınç
oluşturur demiştik. Çivi örneğini hatırlayın.
Sıvılar ise üzerine etki eden basıncı her noktaya
aynen iletir. Bu nedenle farklı yüzeylerde farklı
kuvvetler oluşur.
Pistonlar aynı hizadaysa pistonların hemen altındaki A ve
Sıvıların basıncı aynen iletmesini yukarıda üst üste B noktalarının basınçları eşit olmalıdır. (Aynı sıvıda aynı
olan sıvıların basıncını hesaplarken zaten kullandık. seviyede)
Herbirinin yaptığı basıncı tek tek bulup topluyorduk. F G
PA = PB ise, = eşitliği yazılabilir.
Sıvıların bu özelliğine PASCAL PRENSİBİ denir. S1 S2
Bu durumda sıvı özkütlesi önemsizdir.
230
Basınç 6. ÜNİTE

Çözüm 12
Pistonların hepsi aynı seviyede olduğuna göre;

GX GY GZ
= = olmalıdır.
S 2S 3S
GX = G dersek GY = 2G GZ = 3G olmalı.
F kuvveti ile küçük piston bir miktar itilirse sıvı diğer piston Pistonlar aynı seviyede olduğu için, sıvı özkütlesi önemsiz.
daki G yükünü yükseltir. Arada h kadar seviye farkı oluşur.
Şekildeki konumda A ve B nokatarındaki basınçlar eşit ola
caktır. (Aynı sıvıda aynı hizadalar.) Örnek 13
F G
PA = PB ise, = + hdg olur. K, L ve M cisimleri sürtünme ve ağırlıkları önemsiz su cen
S1 S2
deresinde şekildeki gibi dengededir.
Bu durumda sıvı özkütlesi önemlidir.
S 2S 2S

K M
L

Buna göre, cisimlerin ağırlıkları GK, GL, GM arasındaki

ilişki nedir?
F G
PA = PB ise, + hdg = olur.
S1 S2
Çözüm 13
Bu durumda sıvı özkütlesi önemlidir.
Bu soruyu işlem yapmadan çözelim.
Pistonların seviyesi soruda görünüyor. K ve M nin bulun
duğu yanlardaki pistonlar aynı seviyede.
Yukarıdaki tüm durumlarda eşitlikler piston ağırlıkla-
rı ihmal edilerek yazılmıştır. Pistonların ağırlığı ihmal Buna göre K nin ağırlığına G dersek, iki kat büyük piston
edilmezse; ağırlıklar kuvvete ve yüke dahil edilir. da bulunan M nin aynı seviyede olması (yani aynı basıncı
yapması) için M nin ağırlığı 2G olmalıdır.
L ve M nin bulunduğu pistonlar aynı büyüklükteler.
Eğer L ve M aynı ağırlıkta olsaydı pistonlarda aynı seviye
de olurdu. L daha ağır olmalı ki bulunduğu pistonu M ye
Örnek 12 göre aşağı itsin.
Yani L cisminin ağırlığı M den (2G) den fazla olmalıdır.
GL > GM > GK
Sayısal bir sonuç istemediği zaman işleme gerek kalma
dan mantıkla da bu tür soruları çözebiliriz.
Bu sorunun zor halini de söyleyelim.

K ve M aynı seviyede ortadaki (L cisminin olduğu piston)
X, Y, Z cisimleri şekildeki sistemde (su cenderesi) den- daha yüksek seviyede olsaydı?
gede olduğuna göre, cisimlerin ağırlıkları GX, GY, GZ
Yine K cisminin ağırlığı G ise M'nin ki 2G derdik.
arasındaki ilişki nedir?
L cismi bu durumda M den hafif olmalıdır. GM< 2G
(Piston ağırlığı ve sürtünmeler önemsiz.)
Ama K ile L arasında kesin birşey söylenemezdi. 2G den
küçük. Ama G den küçük, büyük ya da eşit olabilir.
231
6. ÜNİTE Basınç
Musluktan Çıkan Sıvının Hızı Kapalı Kaplarda Gazın Basıncı

Sıvı dolu kabın yan yü Gazlar sıvılardan farklı olarak konuldukları kabın hem şek
zeyindeki musluktan ve lini hem de hacmini alır ve sıkıştırılabilirler. Bir gazın hac
ya delikten sıvı çıkış hızı, mi, bulunduğu kabın hacmi kadardır.
vK musluğun sıvının üst se
viyesine olan uzaklığına
vL
(yani derinliğine) bağlıdır.
vM Şekilde vM > vL > vK ola
caktır.
M den çıkan sıvının hızlı olmasının sebebi, sanıldığı gibi,

bu noktadaki basıncın büyük olması değildir. Kaptaki sıvı
özkütlesi farklı olsa da çıkış hızları aynı olurdu. Sıvının çı
kış hızı yüksekliğin (h) karekökü ile doğru orantılıdır.
Katı ve sıvılar ağırlıklarından dolayı basınç yapıyordu.
Gazların yoğunlukları çok küçük olduğu için, bir kabın
içindeki gazın ağırlığı basınca etkisi ihmal edilecek kadar
azdır.
Örnek 14
Peki gaz basıncı nasıl oluşuyor?
Gaz molekülleri katı ve sıvılardan çok daha hareketlidir.

Bu moleküller bulundukları kabın yüzeyine sürekli çarpa
v1 v2 rak kuvvet uygular. İşte gaz basıncının sebebi moleküllerin
v3 çarpışmalar sonucu uyguladığı bu kuvvettir.
Basıncın sebebi moleküllerin çarpışması ise, basıncın bü

yüklüğü de bu çarpmaların ne kadar çok ve şiddetli oldu
ğuna bağlı olmalı. Bunu etkileyen değişkenlere bakalım.
Şekildeki kaplarda d, 2d ve d özkütleli sıvılar vardır. Bir kabın içinde ne kadar çok molekül varsa bu çarp
malarda o kadar fazla olacaktır. Yani basınç madde
Şekilde gösterilen özdeş musluklar açıldığında sıvıla-
miktarıyla doğru orantılı olmalı. Madde miktarı artarsa
rın çıkış hızları v1, v2 ve v3 arasındaki ilişki ne olur? basınçta artar.
Moleküllerin hareket enerjisi ne kadar fazlaysa çarpma
lar o kadar sık ve şiddetli olacaktır. Hareket enerjisini
belirleyen şey ise gazın sıcaklığıdır. Basınç sıcaklıkla
Çözüm 14 doğru orantılı olmalı. Sıcaklık artarsa basınçta artar.
Bir kabın içindeki molekülleri daha küçük bir hacme sı
Çıkış hızı sıvı yoğunluğuna bağlı olmadığı için özkütlelere kıştırırsak, yani hacmi azaltırsak; belli bir yüzeye çarpan
bakmıyoruz. Kapların şekilleri de sıvı hızını etkilemeye molekül sayısı artacaktır. Basınç hacimle ters orantılı
cektir. olmalı. Hacim artarsa basınç azalır, hacim azalırsa ba
Önemli olan musluklardan sıvının üst düzeyine olan sınç artar.
uzaklıklardır. Basınç formüllerine girmeden, bu bilgilerle sıralama ve
1. ve 2. kapta musluk üzerinde h yüksekliğinde 3. kapta karşılaştırma sorularını çözebiliriz.
ise h den fazla sıvı olduğu görünüyor. Şekilde kapalı bir kap içindeki gaz pistonla sıkıştırılıyor.
Bu durumda hızlar arasındaki ilişki;
v3 > v1 = v2 olacaktır. Sıcaklık sabit tutulup
Bu hızlar sıvıların ilk akış hızlarıdır. Bir süre sonra kap

taki sıvı boşaldıkça bu hızlar azalacaktır. Sıvı seviyesine
göre de hızlar arasındaki ilişki değişebilir.
Sıcaklık sabit, kaptaki gaz miktarı aynı olduğudan, 2. du
rumda hacim azaldığı için basınç artar.
232
Basınç 6. ÜNİTE
Açık Hava Basıncı ( Atmosfer Basıncı ) Toriçelli deneyinde kullanılacak tüpün veya kabın şekli,
Hava bildiğimiz gibi bir gaz karışımıdır. Peki açık hava ba sıvı yüksekliği etkilemez.
sıncını gaz basıncından neden ayırıyoruz?
Kapalı kaplardaki gazlar ağırlıklarından dolayı basınç yap

mazlar çünkü gazların yoğunluğu ve ağırlığı çok azdır. Bu
yüzden ihmal edilir demiştik.
Atmosferi düşündüğümüzde ise o kadar çok gaz kütlesi

var ki bunu ihmal etmemiz mümkün değil.
Yani açık hava basıncını kapalı kaplardaki gaz basıncı gibi

değil, daha çok sıvı basıncına benzeterek düşünmemiz
gerekir. Yuakrıdaki şekilde tüplerin hiçbirinde hava sıkışmamıştır.
Hepsinin ucunda boşluk vardır. Bu nedenle açık hava ba
sıncı sadece cıva basıncıyla dengelenmiştir.
Tüpün ucunda hava veya herhangi bir gaz olursa cıva se
viyesi daha az olmalıdır. Aşağıda bunla ilgili bir sorumuz
var :)
Şunu da belirteyim; tüpte bulunan cıva sütununun uzunlu

ğu değil seviye farkı önemlidir.
Tüp düşey konumda değilse, cıva sütununun uzunluğu

seviye farkından fazla olacaktır. Yanlışlıkla buna bakarak
Dünya yüzeyindeyken üzerimizdeki atmosfer tabakasının yorum veya işlem yapmayın sakın.
ağırlığı bu basıncı oluşturur. Bu nedenle atmosfer basıncı
yükseklikle değişir.
Yükseklere çıktıkça açık hava basıncı azalır. Deniz seviye

sinde en yüksek değeri alır.
. Açık hava basıncı;
Ortamın sıcaklığına,
Deniz seviyesinden yüksekliğe,
Toriçelli deneyi
Ortamın nemine ve rüzgâra da bağlıdır.
Toriçelli, açık hava basıncını,
cıva dolu cam bir tüpü, cıva Soğuk havada basınç daha fazla olur.
dolu kaba ters bir şekilde ba
tırarak cam tüp içindeki cıva
basıncı cinsinden hesap
lamıştır.
Örnek 15
Aynı sıvı içinde aynı seviyede
basınçlar eşit demiştik. Cıva dolu kapta bulunan özdeş K, L, M tüplerinin denge
durumu şekildeki gibidir.
Buna göre, şekildeki A ve B noktalarının basınçları eşittir.
A noktasındaki basınç (P0) açık hava basıncıdır. B deki ise

cam tüpteki cıva sütununun yaptığı basınçtır.
PA = PB ise P0 = h.d.g dcıva = 13,6 g/cm3

P0 = 76.13,6.10
P0 = 10336 bulunur.
Bu basınç, yaklaşık 10 m yüksekliğindeki suyun basıncı

kadardır.
Cıva basıncı cinsinden açık hava basıncı; 0 °C de deniz Buna göre, hangi tüplerde kesinlikle gaz sıkışmıştır?
seviyesinde P0 = 76 cmHg (santimetre-cıva) dır.
233
6. ÜNİTE Basınç
Boruların özdeş olması önemli değil. Kesitleri farklı da olsa Şekildeki gibi cıva dolu kapta cıva dolu olan cam tüp
sadece cıva yüksekliklerine bakıcaz. Tüpler aynı ortamda ucunda boşluk varken dengededir.
olduklarına göre aynı açık hava basıncını dengelerler.
A, B, C noktalarındaki
basınçlar eşit ve P0 (açık
hava) basıncına eşit ol
malıdır.
Tüplerdeki basınçlar da
aynı basıncı dengelemek
Kaptaki K musluğu açılıp biraz sıvı boşalırsa, kaptaki
için eşit olmalıdır.
sıvı seviyesi H ve borudaki cıva seviye farkı h nasıl
değişir?
K ve L deki cıva yüksekliği M den daha az olduğu için M
ye göre K ve L de bu farkı kapatmak için kesinlikle gaz
sıkışmış olmalıdır.
Fakat M yi kıyaslayabileceğimiz bir durum olmadığı için Çözüm 17
M nin durumunda kesinlik yoktur. M nin üzerinde gaz sı
Musluk açılınca kaptaki sıvı seviyesi H azalır. Borudaki
kışmış da olabilir. Boşluk da olabilir. Kesin olan K ve L dir.
sıvı yüksekliği h, açık hava basıncını tek başına dengele
mektedir. (Ucunda sıkışmış gaz yok demiş)
Kaptaki sıvı yüksekliği H azalsa da açık hava basıncı aynı
olduğu için borudaki sıvı yüksekliği (kaptaki sıvı seviyesin
Örnek 16
den olan yükseklik) değişmemelidir.
Açık hava basıncının 75 cmHg Kaptaki sıvı seviyesi H ne kadar azalırsa borudaki sıvı
olduğu bir yerde, içi cıva dolu da aynı miktarda aşağı iner. h değişmez çünkü P0 = h
kap ve tüp şekildeki gibi den değişmemeli.
gededir. Tüpün ucunda gaz olsaydı P0 açık hava basıncını h kadar
cıva ve gaz basıncı birlikte dengeleyecekti.
Buna göre, tüpte sıkışmış X
gazının basıncı nedir?
Örnek 18
Çözüm 16
Açık hava basıncının 70 cmHg olduğu ortamdaki tüplerde
X, Y, Z gazları tüp içindeki h = 10 cm cıva ile şekildeki gibi
dengededir.
X gazı ve cıva sütununun birlikte yaptığı basınç

P0 = 75 cm-Hg olan açık hava basıncını dengeliyor.
P0 = h + PX
75 = 60 + PX
PX = 15 cmHg basıncıdır. Buna göre PX, PY, PZ gaz basınçları arasındaki ilişki
ne olur?
234
Basınç 6. ÜNİTE
I. Şekilde açık hava basıncı ve h yüksekliğindeki cıva ba İçinde sıvı ve gaz bulunan kapalı bir kap, ters çevrilir veya
sıncını X gazı dengeliyor. konumu değiştirilirse içindeki sıvının şekli ve yüksekliği de
ğişebilir. Burada da kap dar olan yüzey üzerine konulduğu
PX = Po + h için çevrilince sıvı yüksekliği artacak.
PX = 70 + 10 Sıvı basıncı yükseklik ve özkütleye bağlı olduğundan yük

PX = 80 cmHg dır. sekliği artan aynı sıvının kap tabanına yaptığı sıvı basıncı
artar.
Kabın belli bir hacmi vardır. Şekli ve yüksekliği değişse

de sıvının kap içinde kapladığı hacim sabittir. Dolayısıy
la gazın hacmi de kapla sıvının hacimleri farkı kadar olur.
Kapalı kapta sıcaklık sabitse gaz basıncı sadece hacme
bağlıdır. Bu durumda gaz basıncı değişmez.
II. Şekilde Po açık uçtan yukarı doğru etki eder, cıva ise
Kabın yere yaptığı basınç katı basıncıdır. İkinci durumda
ağırlığından dolayı aşağı doğru etki yapar.
yere temas eden yüzey küçüldü. Kabın toplam ağırlığı de
Cıva ve Po ters etki yapıyor. ğişmediği için küçülen yüzeydeki katı basıncı artar.
PY = Po — h Bileşik ve musluklu kaplar

PY = 70 — 10 Bunu bir soru üzerinde göstermek daha anlaşılır olacak:)
PY = 60 cmHg dır.
Örnek 20
Düşey kesiti şekildeki gibi olan ve

içinde su ile gaz bulunan kaplar X,
Y musluklarıyla birbirinden ayrıl
mıştır.
III. Şekilde cıva ağırlığı ne gaz üzerine etki eder, ne de
Po'a ters yöndedir. Tüpteki cıvanın ağırlığı cam tüp tara Bu durumda kap tabanlarındaki
fından dengelenir. K ve L noktalarındaki toplam ba-
sınç eşit olduğuna göre;
PZ = Po I. yalnız X musluğu açılırsa,

PZ = 70 cmHg II. yalnız Y musluğu açılırsa,
III. X ve Y muslukları birlikte açılırsa
Bu duruda PX > PZ > PY olur.
K ve L noktalarındaki toplam basınçlar nasıl değişir?
Örnek 19
Çözüm 20
Şekildeki kapta h1 yüksekliğinde sıvı ve sıvı üzerinde bir
miktar hava vardır. Şekildeki gibi gaz ve sıvıların musluklarla ayrıldığı sorular
genelde zor soru olarak görülürler.
Fakat kesinlikle öyle büyütülecek ve yapılamayacak şeyler
değil ve ekstra bilgi gerektirmiyor.
Panik yapmadan bildiklerimizi uygularsak bunların da sıra
dan sorulardan farkları yok.
Şimdi soruya dönüp görelim ne kadar zormuş J
K ve L deki toplam basınçların eşit olduğunu söylüyor. Yani
Buna göre kap ters çevrildiğinde; kaptaki gaz basıncı,
sıvı ve gaz basınçları toplamı aynı olmalı. K nin üzerindeki
kap tabanındaki sıvı basıncı ve kabın yere yaptığı ba-
sıvı yüksekliği az olduğu için K üzerinde, sol taraftaki gaz
sınç nasıl değişir?
basıncı daha büyük olmalı.
235
6. ÜNİTE Basınç
I. durumu inceleyelim,
X musluğu açılırsa iki taraftaki gaz birleşecek ortak bir v1
v2
basınca ulaşacaktır. Soldaki gaz basıncı büyük, sağdaki v3
küçük olduğu için ortak gaz basıncı ikisi arasındaki bir de
ğer alır.
K noktası üzerindeki gaz basıncı azalmış, sağ taraftaki S : kesit alanı , v : hız , P : basınç ise,
L noktası üzerindeki gaz basıncı artmış olur. Dolayısıyla S1 > S2 > S3
gazlardaki değişimden, K noktasındaki toplam basınç
azalır, L deki artar. v3 > v2 > v1 kesit azalınca hız artar.
II. durumu inceleyelim, P1 > P2 > P3 hız artınca basınç azalır.

Y musluğu açılırsa musluğun iki tarafındaki basınca baka
rız. Sıvı, basınç farkından dolayı yüksek basınçtan düşük
Bu durum aslında gayet basit bir mantığa dayanıyor. Bo
basınca doğru hareket eder. K ve L noktalarındaki basınç
rudan birim zamanda geçen sıvı miktarının eşit olabilmesi
lar eşit olduğu için Y musluğu açılınca sistemde değişen
için sıvı geniş bölümde yavaş dar olan yerde hızlı hareket
birşey olmaz.
etmek zorundadır. Yoksa geçen madde miktarı eşit ola
III. durumu inceleyelim, maz. Bu olaya Bernoulli İlkesi denir.
X açılınca K deki basıncın azalıp L dekinin artacağını söy Uçak kanatlarının tasarlanmasında da bu özellikten fay
lemiştik. Şimdi alttaki Y musluğu da açıldığı için basıncı dalanılır. Kanadın üst kısmı şekil olarak daha uzun olduğu
büyük olandan küçük olana doğru su akışı olur. Basınçlar için hava üst kısımdan daha hızlı geçer ve üstteki basınç
eşitlenince bu akış duracaktır. X açıldığı için iki sıvı üze azalır.
rindeki gaz basınçları eşittir. Tabandaki basınç eşitliği için
v1
su yükseklikleri de eşitlenecektir. K ve L deki basıçlar aynı
olur.
Akışkanların Basıncı
v2
Sıvı ve gazlara akışkanlar diyoruz. Akışkanlar basınç far
kından dolayı basıncın büyük olduğu yerden küçük olduğu v1 > v2
yere doğru hareket ederler. P2 > P1
Alttaki basınç daha büyük olduğu için kanada yukarı doğru

kuvvet etki eder.
Günlük hayatta bu karşılaştığımız bir çok durumun sebebi

Bernoulli ilkesidir. Bunlardan bazılarını söyleyelim.
Akış yönü
Musluk
Araç hareket halindeyken sigara içen şoför yan camı bi
raz açtığında, dumanın tamamı bu aralıktan dışarı çıkar.
Yüksek Basınç Düşük Basınç Bunun sebebi hareket halindeki aracın dış yüzeyinde
hızla geçen hava arabanın hemen çevresindeki basın
Şekildeki musluk açılırsa sol koldaki basınç büyük olduğu cı azaltır. Aracın içindeki basınç büyük olduğu için de
için, musluğun iki tarafındaki basınç farkından dolayı ok içerideki hava açık kısımdan dışarı çıkar. Tabi dumanda
yönünde sıvı akışı olur. Bu akış basınçlar eşitlenene kadar beraberinde gider. Bu arada sigaranın ne kadar kötü ve
devam eder. zararlı bir şey olduğunu hatırlatmaya bile gerek yok sa
nırım. Siz akıllı insanlarsınız.
Akışkanların bulunduğu boruda kesit alanı azaldığında hız
artar (Hortumla bahçe sularken ucunu sıktığımızda fışkır Fabrika bacalarının uzun ve yüksek olmasının sebebi
ması gibi) ve bu bölgelerde borunun yan yüzeyine yapılan de budur. Bacanın ucundan hızla geçen hava akımı
basınç azalır. (rüzgar, esinti) bacanın uç kısmındaki basıncı azaltır.
Duman yüksek basınçtaki iç kısımdan yukarı doğru yük
Benzetme biraz garip gelebilir ama olayı anlamak için fay selir.
dası olur. Sıvı hızlandıkça yüzeyle daha az muhatap olu
Musluğu biraz açıp akan suya bakarsanız aşağı doğru
yor ve daha az basınç uyguluyor.
suyun inceldiğini görürüsünüz. Bu da suyun hızlandıkça
kesit alanının azalmasının sonucudur.
236
Basınç 6. ÜNİTE
İki fotokopi kağıdı ya da test kağıdınızı birbirine paralel Borunun içinden hızla geçen hava kalınlık farkından dola
tutup araya üflerseniz bu kağıtlar birbirine yaklaşır. Üf yı basıncı değiştirir. Hız ne kadar fazlaysa sıvıların seviye
leyerek aradaki hareket eden havanın basıncını azalt farkı da o kadar fazla olur.
tığımız için yanlarda büyük olan hava basıncı kağıtları
birbirine yaklaştırır. Benzer durumu şişirilmiş ve yakın Basınç Etkisiyle Çalışan Ölçme Araçları
duran iki balon arasına üflediğinizde de görebilirsiniz.
Barometre: Açık hava basıncını
Aynı şekilde yollarda hızlı bir şekilde birbiri yanından ge
öçltüğümüz aletlere barometre
çen araçlar (daha çok otobüs ve tırlar) arasında basınç
denir. Toriçelli deneyindeki düze
azaldığı için araçlar bu geçişler sırasında sallanır.
nek barometre cıvalı barometre
Yarış arabalarında uçak kanadının tersi etki yapacak şe düzeneğidir.
kilde kanatlar takılarak yüksek hızlarda aracı yola bastı
Metal barometreler Aneroid
racak basınç oluşturması sağlanır.
(havalı) barometre olarakta bi
linir. Atmosfer basıncına bağlı
olarak daralan ve genişleyen,
daralma-genişleme miktarını da
rakamlı bir düzenek sayesinde
ölçek üzerinde işaret eden metal bir kutudur. Aneroid söz
cüğü "sıvısız" anlamına gelir.
Manometre: Kapalı kaplardaki gaz basıncını ölçen aletle

re manometre denir. Cıvalı ve metal barometreler vardır.
Rüzgarlı havalarda açık pencere önündeki perdeler dışa Cıvalı manometreler şekildeki gibidir.
rı doğru savrulur. Bunun nedeni ise, evin hemen dışında
P0 Şekildeki gibi ucu açık
rüzgardan dolayı basıncın azalması ve içerdeki yüksek
olan manometreler ge
basınç dolayısıyla dışarı doğru hava akımı olmasıdır.
nelde yüksek basınç ölç
Uçakların hızının nasıl ölçüldüğünü hiç düşündünüz mü? mek için kullanılır. Daha
Gaz düşük basınçlar için ka
Arabalarda tekerlerin dönmesiyle aldığı yol ve süreye göre h
palı uçlu manometre ter
düzenlenen mekanizma hızı gösterir. Uçaklar için sakın
cih edilir.
pervanenin dönme hızıyla ilgili demeyin :(
Cıva Borunun açık olan ucun
Pitot tüpü denilen bir düzeneğin yardımıyla ucakların hızı
ölçülür. dan açık hava basıncı
etki edecektir.Gazın bu
lunduğu koldaki cıva daha aşağıda olduğuna göre, gaz
basıncı açık hava basıncından (P0) h yüksekliğindeki cıva
basıncı kadar fazladır.
Pgaz= P0 + Pcıva
Borunun ucu kapalı olduğu durumda ise, açık hava

basıncının etkisi yoktur. Gazın basıncı h yüksekliğinde
cıva basıncı kadar olur.
Pgaz= Pcıva
Bu akışkan basıncı mantığıyla çalışan düzenek, kabaca
şekildeki gibidir.
Cıvalı barometre ve manometrelerin hassasiyeti sıvı

nın özkütlesine bağlıdır.
Boru kalınlığına bağlı değildir. Termometrelerle sakın

karıştırmayın.
237
6. ÜNİTE Basınç
Metal manometreler tansiyon Su ve birkaç maddenin ise donarken hacmi artar.

aleti gibi tıbbı cihazlarda, ben
zinliklerdeki lastik basıncı ölçen
aletlerde, sanayide basınçlı Eğer madde donarken hacmi azalıyorsa, basınç hacmi
kapların basıncını ölçmek için küçültecek yönde etki yapacağı için basıncın artması
kullanılır. donmayı hızlandırır. Dolayısıyla erimeyide zorlaştırır.
Su gibi donarken hacmi artan maddelerde, basınç artışı
Bunların yanında dijital göster
bu hacim artışına engel olmak isteyeceğinden basıncın
geye sahip manometrelerde
artması donmayı zorlaştırıp, erimeyi kolaylaştıracaktır.
vardır.
Normalde 0°C de eriyen buz, basıncın etkisiyle daha
Altimetre: Yükseklik ölçmek için kullanılan aletlere denir. düşük sıcaklıklarda (mesela -2°C, -4°C) eriyebilir. Karda
Hava araçlarında bulunulan yüksekliği gösteren alet alti araçların lastiklerinin altında kalan kısım, veya ayağımı
metredir. zı bastığımız kar erir.
Yüksek dağların zir-
Altimetrenin içinde bir barometre vardır.(Aneroid baro vesindeki karların
metre) Deniz seviyesinden yükseldikçe açık hava basıncı erimeden bahara
azalır. Altimetre bu basınç değişimini yükseklik olarak gös hatta yaza kadar kal
teren bir düzeneğe sahiptir. dığını herkes gör
müştür. Bunun
Dijital altimetrelerde vardır. Dağcıların kullandıkları özel
nedeni sadece hava
saattler de bu özellik vardır. Yine basınç farkını kullanarak
sıcaklığının yüksekte
yüksekliği ölçer.
az olması değildir.
Size bununla ilgili bir olay anlatayım. Üniversite yıllarında Açık hava basıncının
pilot olmayı çok isteyen bir arkadaşım vardı. Uçak yolculu yükseklerde düşük olması da karların erimesini zorlaştırır.
ğunu çok severdi. Bu yükseklik ölçen saatler ilk çıktığında
gidip almış. Uçakta yolculuk yaparken yüksekliği ölçecek
kendince. Neyse, biniyor uçağa gözü saatte. Uçak havala Buharlaşma - Kaynama - Yoğunlaşma
nıyor saat hâla 15 - 20 m yükseklik gösteriyor. Kaynama noktası da maddenin cinsine bağlıydı. Kaynama
olayı, sıvının buhar basıncının açık hava basıncına eşit
Saatin bozuk olduğunu düşünüyor tabi. Ama asıl sebep
lenmesiyle gerçekleşiyordu.
uçaklardaki kabin basıncı deniz seviyesine göre ayarlanı
yor ve sabit. Uçağın dışındaki hava basıncından farklı. Açık hava basıncının azalması kaynama noktasını dü
şürür. Artması da yükseltir. İstanbulda 100°C de kay
Saat yüksekliği basınç farkından faydalanarak ölçtüğü için nayan su Erzurumda yaklaşık 94°C de kaynar. Çünkü
uçak 10 bin metrede olsa da kabin basıncına göre, 10 m Erzurumda açık hava basıncı daha azdır.
gösteriyor.
Suyun Dünya'da normal şartlarda sıvı olmasının sebe
Batimetre: Göl ve denizlede su derinliğini ölçmek için kul bi atmosferdir. Atmosferi olmayan bir gezegende su (en
lanılan aletlere batimetre denir. azından sıvı hâlde) olamaz. Aya giden astronot bir şişe
suyu kraterin içine doldurmak istese :) kapağını açtığı
Sıvı basıncı derinlikle orantılı olduğu için derine indikçe anda şişedeki suyun tamamı buharlaşır ve uçar.
basınç artacaktır. Batimetre de basıncı derinliğe çeviren
Atmosfer olmasaydı deniz ve okyanuslardaki su buhar
bir düzenek sayesinde basınçtan faydalanarak derinliği
olup uzaya karışırdı.
ölçer.
Düdüklü tencerelerde kabın içindeki basınç arttığı için
Basıncın Hâl Değişimine Etkisi kaynama noktası 110°C nin üzerinde olur.
Bundan ısı ve sıcaklık konusunda bahsetmiştik. Madde
lerin hâl değişim sıcaklıkları maddenin cinsine bağlı ve
ayırtedici bir özellikti. Ama basınç gibi bazı dış etkiler bu
sıcaklığı etkileyebilir.
Donma - Erime
Hal değişimi sırasında maddelerin hacminde de değişiklik

gözlenir. Sıvılar donarak katı hâle geçerken genelde ha
cimleri azalır.
238
Basınç 1. Antrenman
1. 4. Dikdörtgenler prizması şeklindeki türdeş cisim K ve

X Z L çizgileri üzerinden kesilerek üç parçaya ayrılıyor.
Ağırlıkları ve yüzey alanları aynı olan X, Y, Z ci-

simlerinin şekildeki durumlarda zemine yaptıkları
basınçlar; PX, PY, PZ arasındaki ilişki nasıldır?
A) PX > PY > PZ B) PZ > PY > PX

C) PY > PX > PZ D) PY > PZ > PX
Buna göre, parçaların zemine yaptığı basınçlar
E) PY > PX = PZ
arasındaki ilişki nasıldır?
A) P1 > P2 > P3 B) P3 > P2 > P1

C) P2 > P1 > P3 D) P2 > P3 > P1
E) P1 > P3 > P2
2. Ağırlıkları sırayla 2G, G, G olan K, L, M cisimlerinin
taban alanları 2S, 3S, S dir.
5. Taban alanları 3S ve 2S
olan dikdörtgenler priz
ması şeklindeki X, Y ci
simlerinin yükseklikleri
4h ve 3h dir.
Buna göre, cisimlerin tabana yaptığı basınç kuv-
vetleri FK, FL ve FM arasındaki ilişkisi nasıldır?
Cisimler aynı maddeden yapıldığına göre, zemine
A) FK > FL > FM B) FM > FL > FK P
yaptıkları basınçlar oranı, X kaçtır?
PY
C) FM > FK > FL D) FK = FM = FL
E) FK > FL = FM 2 3 4 3
A) B) C) D) E) 3
3 4 3 2
3. Yüzeylerinin alanı S ve 2S olan dikdörtgenler prizma 6.

sı şeklindeki özdeş iki cismin zemine yaptığı basınç
lar Şekildeki I durumunda P1, II durumunda ise P2 dir.
Şekildeki sıvı dolu kabın K ve L noktalarındaki

P
P sıvı basınçları oranı, K kaçtır?
Buna göre basınçlar oranı, 1 oranı kaçtır? PL
P2
1 3 1 2 3 4
A) B) 1 C) D) 2 E) 3 A) B) C) D) E) 4
2 2 4 3 4 3
239
1. Antrenman Basınç
7. Şekildeki kapta yükseklikleri 3h ve h olan 2d, 4d öz 9. Düşey kesiti Şekil I’deki gibi olan küp şeklindeki eşit
kütleli sıvılar karışmadan durmaktadır. bölmelerden oluşan kap, özdeş K ve L muslukların
dan sabit ve eşit debilerle akan suyla 2t sürede ağzı
na kadar dolduruluyor.
Buna göre, kabın X ve Y noktalarındaki sıvı

P
basınçları oranı, X kaçtır?
PY
Bu süreçte kabın X noktasındaki su basıncının
1 3 2 3 4 zamana bağlı değişim grafiği Şekil II’deki gibi ol-
A) B) C) D E) duğuna göre;
2 5 3 4 5
I. 0-t zaman aralığında bir musluk açıktır.

II. 0-t zaman aralığında iki musluk açıktır.
III. t-2t zaman aralığında bir musluk açıktır.

10. Düşey kesiti şekildeki gibi olan kapta M musluğu ka

palı iken hava ve su denge durumundadır.
8. Şekildeki kapta kütleleri m ve 2m olan K, L sıvıları

karışmadan durmaktadır.
Buna göre, M musluğu açılınca K noktasındaki

toplam basınç PK ve ucu açık koldaki su yüksek-
liği h nasıl değişir?
Sıvıların yükseklikleri 3h ve 2h olduğuna göre, X
A) PK artar, h azalır.
P
ve Y noktalarındaki sıvı basınçları oranı, X kaç-
PY B) PK azalır, h artar.
tır?
C) PK artar, h artar.
1 2 3
A) B) 1 C) D) E) 2 D) PK azalır, h azalır.
3 2 3 4
E) PK değişmez, h artar.
1.C 2.E 3.D 4.C 5.C 6.D 7.B 8.A 9.E 10.C
240
Basınç 2. Antrenman
1. Türdeş ve özdeş iki 4. Düşey kesitleri şekilde-

tuğlanın Şekil I’de ki gibi olan kaplardan
zemine yaptığı ba birinde dX, diğerinde
sınç P, basınç kuv de dY özkütleli sıvılar
veti F’dir. bulunmaktadır. Kapla
rın alt ve üst yüzey
alanları ile sıvıların
Tuğlalar Şekil II’deki gibi düzenlendiğinde P ve F
yüksekliği şekilde be
değerleri nasıl değişir?
lirtildiği gibidir.
P F Kapların tabanlarına etki eden sıvı basınç kuvvet-

d
A) Artar Azalır lerinin büyüklükleri eşit olduğuna göre, X oranı
dY
kaçtır?
B) Azalır Artar
1 1 2
C) Artar Değişmez A) B) C) D) 1 E) 3
3 2 3
D) Azalır Değişmez
E) Değişmez Azalır
5. Şekildeki kaplarda alt ve üst yüzey alanları belirtilen,
aynı yükseklikteki X, Y sıvıları bulunmaktadır.
2. Aynı maddeden yapılmış türdeş ve yükseklikleri eşit

olan K, L, M cisimlerinin alt ve üst yüzey alanları şe
kilde belirtildiği gibidir. Sıvıların kapların tabanına uyguladığı basınç
kuvvetleri eşit olduğuna göre;
I. X sıvısının özkütlesi Y’ninkinden büyüktür.

II. X sıvısının ağırlığı Y’ninkinden küçüktür.
III. X sıvısının kap tabanına yaptığı basınç Y’ninkin
den büyüktür.
Buna göre, cisimlerin yere uyguladığı basınçlar yargılarından hangileri doğrudur?
PK, PL, PM arasındaki ilişki nasıldır?
A) PK > PL = PM B) PK = PL > PM D) II ve III E) I, II ve III
C) PK > PL > PM D) PL = PM > PK
E) PM > PK = PL 6. Düşey kesiti şekildeki gibi
olan kapta özkütlesi d, hac
mi 3V olan sıvı varken kap
3. Düşey kesiti şekildeki gibi olan tabanındaki sıvı basıncı
kap, K düzeyine kadar sıvı ile P’dir.
doludur.
Bu kabın içine, hacmi V,
L noktasındaki sıvı basıncı P özkütlesi 2d olan bir ci-
ise, M noktasındaki sıvı ba- sim konulduğunda sıvının kap tabanına yaptığı
sıncı kaç P dir? basınç kaç P olur? (Kaptan sıvı taşmıyor. Cismin
tamamı sıvıya batıyor.)
A) 0 B) 1 C) 2 D) 3 E) 4 4 3 5 5
A) B) C) D) 2 E)
3 2 3 2
241
2. Antrenman Basınç
7. Düşey kesiti şekildeki gibi olan kesik koni biçimli ka 9. Şekildeki dik silindir biçimindeki kaplarda bulunan
bın içinde h yüksekliğinde 2d özkütleli K sıvısı var aynı yükseklikteki X, Y sıvılarının özkütleleri sırayla d
ken, kabın tabanındaki sıvı basıncı P oluyor. Kaptaki ve 2d’dir. Sıvıların kütleleri mX, mY ve kapların taban
sıvıya yükseklik 2h oluncaya kadar d özkütleli L sıvısı alanları SX, SY’dir.
ekleniyor.
Sıvıların kapların tabanına yaptığı basınçlar PX ve

PY olduğuna göre;
Sıvılar karışım yapmadığına göre, son durumda I. PY = 2PX

kabın tabanındaki sıvı basıncı kaç P olur?
II. mY = 2mX
3 5 7
A) B) 2 C) D) 3 E) III. SX = 2SY
2 2 2
eşitliklerinden hangileri kesinlikle doğrudur?

8. Düşey kesiti şekildeki gibi olan kabın kollarının kesit

alanı eşittir. M1 ve M2 muslukları kapalı iken kabın
kollarındaki su düzeyleri şekildeki gibidir. Bu durum
10. Düşey kesiti şekilde verilen
da K noktasındaki su basıncı P’dir.
denge durumundaki sistem
de, ağırlığı ve sürtünmesi
önemsiz pistonların kesit
alanları 2S ve S, sıvı düzey
leri arasındaki fark h dir.
Pistonlar üzerinde bulunan cisimler özdeş oldu-

ğuna göre, kesit alanı S olan piston üzerindeki ci-
simlerden bir tanesi alınırsa yeni denge durumu
Buna göre, yalnız M1 musluğu ve yalnız M2 mus- aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
luğu açılıp denge sağlandıktan sonra K noktasın-
daki su basıncı ne olur?
M1 açıldığında M2 açıldığında
P P
A)
2 4
P P
B)
3 2
P P
C)
4 2
P P
D)
4 4
P P
E)
4 3
1.D 2.B 3.C 4.A 5.E 6.A 7.A 8.C 9.A 10.D
242
2.
Kaldırma Kuvvetİ
Durgun Akışkanların Kaldırma Kuvvetİ Sıvıların Kaldırma Kuvveti (Arşimed Prensibi)
Sıvı ve gazlara akışkan dendiğini artık biliyoruz. Bunların Denizde veya havuzda yüzerken ağırlığımızı daha az his-
akmadığı duruma da durgun akışkan deniyor :) sederiz. Aynı şekilde bir cismi havada tarttığımızda daha
büyük, su içinde daha küçük ölçeriz.
Peki bu kaldırma kuvveti neyin nesi?
Cisimlerin sıvı içinde hafiflemesinin nedeni sıvının göster-
Yeryüzünde kütlesi olan her cismin etkisinde kaldığı kuv- diği kaldırma kuvvetidir.
vet yerçekimi kuvvetiydi. Yani cismin ağırlığı.
Maddenin ortak özelliklerinden birisi de hacimdi. Aynı hac-
Bu kuvvet karada, denizde ve havada her zaman cisim- mi aynı anda iki farklı madde dolduramaz.
leri Dünyanın merkezine doğru çeker. Ama çevremizde
bu duruma karşı koyan, sanki protesto eden bazı olaylar Bir cisim kısmen veya tamamen sıvı içine batacak olursa,
gerçekleşiyor. batan hacim kadar sıvının yeri değişecektir. Sıvının bu-
lunduğu kapta yeterince yer varsa sıvı yükselir, tamamen
Mesela uçan balon dediğimiz balonlar, yerçekimine zıt doluysa da taşar.
yönde gökyüzüne yükseliyor.
Şekilde havada
Bir taş suya attığımızda batarak yerçekimi kuvveti yönün-
tartıldığında 40 N
de hareket ederken, suyun içine batırılmış bir tahta parça-
olan K cismi, sıvı
sı bırakılınca su yüzeyine doğru hareket ediyor.
içinde tartıldığında
Yoksa bazı cisimlere yerçekimi kuvveti etki etmiyor mu? 30 N olmaktadır.
Tabiki de hayır. Cisimden dolayı

taşan sıvı ağırlığı
Kütlesi olan her cisim yerçekimi kuvveti etkisindendir.
da ölçümlerin farkı
Fakat yerçekiminden daha büyük ve zıt yönde bir kuvvet
kadar olur.
cisimlere etki ederse, bu cisimler yerçekimi kuvvetine zıt
yönde hareket ederler.
Cismin ağırlığındaki azalma taşırdığı suyun ağırlığı kadar.
Bu kuvvet durgun akışkanlar tarafından cisimlere uygula-
nan kaldırma kuvvetidir. Aynı hacmi aynı anda iki madde dolduramayacağı için, ci-
sim sıvı içine girince batan hacmi kadar sıvı yer değiştirir.
Sıvılar içindeki cisimlere, cisimden dolayı yerdeğiştiren sı-

vının ağırlığı kadar kaldırma kuvveti uygularlar.
Sıvının özkütlesi d ise, yerdeğiştiren sıvı ağırlığı;
Ağırlık = Hacim x Özkütle x Yerçekimi ivmesi
Fkaldırma kuvveti = Yer değiştiren sıvı ağırlığı
Fk = Vbatan.dsıvı.g şeklinde hesaplanır.
Kadırma kuvvetinin arkasında ise basınç vardır.
Bir cisim akışkan (sıvı veya gaz) içerisindeyken cisme etki

eden basınç kuvvetlerinin bileşkesi (vektörel olarak topla- Sıvılar sadece yüzen cisimlere değil, sıvı içinde hac-
mı) kaldırma kuvvetini oluşturur. Bunu sıvı ve gazlardaki mi olan her cisme batmış olsa bile kaldırma kuvveti
durumu incelerken anlatıcaz. uygular. Cisim bazen yüzer, bazen batar. Bazen de
Önce sıvılardaki kaldırma kuvvetini, sonra da gazlardaki askıda kalır. Bu kaldırma kuvveti ve ağırlık arasındaki
kaldırma kuvvetini sırasıyla görelim. ilişkiye bağlıdır.
243
6. ÜNİTE Kaldırma Kuvvetİ
Kaldırma kuvvetinin formülünü çok kullanmıycaz. Kaldırma kuvvetiyle ilgili bilmemiz gereken bir kaç özelliği
de burada sıralayalım.
Bunun için nelere bağlı oldunu çok iyi kavramamız lazım.
Sorularda yorum ve karşılaştırma yaparken lazım olcak. Kaldırma kuvveti her zaman düşey yukarı (Ağırlığın ter-
si) yönde olur.
Sıvının cisme uygulayacağı kaldırma kuvveti cismin
sıvı içinde kalan hacmine bağlıdır. Kaldırma kuvvetinin yeri batan hacmin ortasıdır.
I II III Bir cismin yüzmesi veya batması ağırlığına bağlı değil-
dir. Tonlarca ağırlıktaki bir gemi suda yüzerken minik bir
20N çivi veya taş batar.
30N
40N
Yüzme, batma veya askıda kalma, sıvı ile cismin öz-
kütlesi arasındaki ilişkiye bağlıdır.
Şimdi bu durumları inceleyelim.
1. dcisim < dsıvı ise cisim yüzer.
Yüzmekten kastettiğimiz; cismin hacminin bir kısmı-

nın sıvı dışında kalmasıdır.
I. durumdaki ölçümde görünen 40 N cismin havadaki
ağırlığını gösterir.
Cismi sıvı içine bıraktığımızda bir
II. durumda iki eşit bölmesi olan cismin bir bölmesi sıvı
kısmı sıvı içinde bir kısmı da dışa-
içindeyken ölçülen değer 30 N olmuş. rıda kalacak şekilde dengelenir.
III. durumda cismin tamamı (iki bölme) sıvı içindeyken öl-
Cismin ağırlığını dengelemek için
çüm 20 N. eşit ve zıt yönlü olarak etki eden
Ölçümdeki azalmalar cisme etki eden kaldırma kuvvetiyle kuvvet, kaldırma kuvvetidir.
oluşur. Görüldüğü gibi cismin sıvı içindeki hacmi arttıkça
G = FK
etki eden kaldırma kuvveti de doğru orantılı olarak artıyor.
Kaldırma kuvveti cismin içinde bulunduğu sıvının Cismin tamamı sıvı içinde olmadığı için cisimden dolayı
özkütlesine bağlıdır. yer değiştiren sıvının hacmi cisim hacminden küçüktür.
I II III
G = FK
Cismin ağırlığı = Kaldırma Kuvveti
30N 25N 20N
Vcisim.dcisim.g = Vbatan.dsıvı.g
Batan hacim cismin hacminden küçük olduğu için,
dcisim < dsıvı olmalıdır.
X Y Z Yüzen cisimlerin özkütlesini sıvı cinsinden bulmak için

formül falan kullanmaya gerek yok. Orantı kurarak ra-
Aynı cisim üç farklı sıvı içinde ayrı ayrı tartıldığında farklı hatça bunu söyleyebiliriz. Şekle bakın.
değerler okunması kaldırma kuvvetinin sıvının cinsine (öz-
kütlesine) bağlı olduğunu gösteriyor.
1 1
Cisim üç sıvıda da havadakine göre daha hafif ölçülmüş- K nin si sıvı içinde, dK= .d
2 2
tür. Havadaki ağırlığı en büyük ölçüm olan I. durumdaki 30
N dan daha fazladır. 2 2
L nin ü sıvı içinde, dL= .d
3 3
I. kapta en az hafifleme olmuştur. En çok ise III. kapta ha-
fiflemiştir. Demek ki Z sıvısının uyguladığı kaldırma kuvveti 1 1
M nin ü sıvı içinde, dM= .d
en büyük. Z nin özkütleside X ve Y den büyüktür. 4 4
Bu kadar basit. Cismin kaçta kaçı batmış ona bakarız.

Kaldırma kuvveti cisimden dolayı yerdeğiştiren sıvı- Çok lazım olmayacak ama, unutursanız ya da karışırsa
nın ağırlığına eşit olduğu için yerçekimi ivmesi ''g'' denge durumundan, FKal = G yazıp açarsanız yine çıkar.
ye de bağlıdır.
244
Kaldırma Kuvvetİ 6. ÜNİTE
2. dcisim = dsıvı ise cisim askıda kalır.

Askıda kalmak günlük hayatta pek karşılaştığımız bir du-
rum değil. Cismin tamamı sıvı içinde, serbest ve dengede
İki önemli uyarı yapalım.
olmalı. Cisim kap tabanına değmemeli. Sıvı içindeki yeri
önemli değildir. Günlük hayatta batmayan (dibe çökmeyen) cisimler
yüzüyormuş gibi düşünülür. Askıda kalma durumuna
dikkat edilmelidir. Hacminin birazı bile dışarıda ol-
Askıda kalan cisim tamamı mazsa cisim yüzüyor diyemeyiz. Fizikte böyle:)
sıvı içinde olacak şekilde Kaldırma kuvveti sadece yüzen cisimlere etki eder
bıraktığımız yerde dengede
sanılır. Ama cisim sıvı içine girdiyse batsa bile kaldır-
kalır.
ma kuvveti vardır. Cismi yüzdüremese de hafifleme-
sine sebep olur.
Cisme etki eden ağırlığı dengeleyen eşit ve zıt yöndeki
Konu anlatım kısmı bu kadar :)
kaldırma kuvvetidir.
Bu konu soru çözerek anlaşılır. O yüzden şimdi sorulara
G = FK
geçelim. Bazı özel durumları soru çözümlerinde yeri gel-
Cismin ağırlığı = Kaldırma Kuvveti dikçe vericez.
Vcisim.dcisim.g = Vbatan.dsıvı.g
Cismin hacmi ve batan hacim eşit olduğu için, Örnek 1
dcisim = dsıvı olmalıdır. Sıvı yüzeyinden serbest bırakılan K, L, M, N cisimlerinin
dK = dL = dM = dsıvı sıvı içindeki denge durumu şekildeki gibidir.
3. dcisim > dsıvı ise cisim batar. (Dibe çöker)

Kaldırma kuvveti cismin ağırlığından küçükse, dengeleye-
mez ve cisim kap tabanına kadar iner. Tabana inen cisim
zemine kuvvet uygular.
Cisim dışarıdan sıvı içine gi- Buna göre, K, L, M, N cisimlerinin özkütleleri arasın-
rerken batan hacim arttıkça daki ilişki nedir?
kaldırma kuvveti de artar.
Hacmin tamamı sıvı içindey-

ken kaldırma kuvveti en bütük
değerini almıştır. Ama bu kuv- Çözüm 1
vet ağırlıktan küçükse cisim
M cismi sıvı tabanına çöktüğüne (battığına) göre, dM > dsıvı
batarak dibe çöker.
N cisminin hacminin bir kısmı sıvı dışında kaldığına göre,
G > FK dN < dsıvı olmalıdır. (Yüzüyor.)
Cismin ağırlığı > Kaldırma Kuvveti K ve L farklı derinliklerde olsalar da tamamı sıvı içinde ve
Vcisim.dcisim.g > Vbatan.dsıvı.g dibe çökmediklerine göre,
Cismin hacmi ve batan hacim eşit olduğu için, ''V'' lerle ''g'' dK = dL = dsıvı olmalıdır. (Askıda kalmıştır.)
leri sadeleştirirsek.
dcisim > dsıvı olmalıdır.

Soruda belirtmedik ama aslında söylemek gerekir. Bu ci-
Kaldırma kuvveti cismin yüzmesini sağlayamasa da hafif- simleri içleri dolu olarak kabul ediyoruz.
lemesini sağlar.
Bir cismin içinde boşluk olursa yapıldığı maddenin özküt-
Cismin kap tabanına uygulayacağı kuvvet, ağırlıkla kaldır- lesi sıvıdan büyük olsa bile yüzme ihtimali olabilir. Bunu
ma kuvvetinin farkı kadardır. ileride ''metalden yapılmış gemiler nasıl yüzer?'' diye an-
latıcaz.
245
Örnek 2 Çözüm 3
Sıvı içindeki denge durum- Yine formül kullanmadan çözelim.

ları şekildeki gibi olan K, L, Kaldırma kuvveti, cisimden dolayı yer değiştiren sıvının
M cisimlerinin kütleleri eşit- ağırlığı kadar olacaktır.
tir.
Her cisim aynı hacimde. Y ve Z nin tamamı batmış, X’in bir
Buna göre, cisimlere etki kısmı sıvı dışında.
eden kaldırma kuvvetleri Bu durumda Y ve Z aynı X bunlardan daha az sıvının yeri-
FK, FL, FM arasındaki ilişki ni değiştirir (taşırır). Kaldırma kuvveti de bu batan hacimle
nedir? orantılı olduğuna göre; FZ = FY > FX tir.

FX
Çözüm 2
FY
Bu tip sorularda formülü hiiiç düşünmeden bildiğimiz den-
ge şartlarına bakalım. FZ
Batan hacim ne kadar büyükse, kaldırma kuvveti de o ka-

dar fazla olur. Tamamı sıvı içindeyse cismin yeri önemli
değildir.
Cisimlerin kütleleri eşitse aynı zamanda ağırlıklar da eşit 4

Örnek
olacaktır. (mg)
K ve L de kaldırma kuvvetleri bu ağırlıkları dengelediğine K, L, M cisimleri sıvı içinde
göre ağırlığa eşit, mg kadar olmalılar. şekildeki gibi yarı yüksek-
liklerine kadar batarak
dengelenmiştir.
M cisminin de ağırlığı aynı (mg) olduğu halde FM kaldırma
kuvveti dibe çökmesini engelleyememiş; O halde, kaldır- Buna göre, cisimlerin öz
ma kuvveti ağırlıktan az olmalı. mg > FM kütleleri arasındaki ilişki
mg = FK = FL > FM nedir?
Kaldırma kuvveti formülünü hiç kullanmadan basit bir

mantıkla denge kurallarına göre yorum yaptık. Çözüm 4
Bu şekilde dengeden çözmeye alışırsanız diğer sorularda Bu soruda ilk akla gelen ve en çok yapılan hata, hepsi eşit
da kolaylık sağlayacaktır. demek olur. Hepsinin yarı yüksekliğine kadar battığı doğ-
ru, fakat hacim olarak yarıları batmış değil.
Örnek 3 Cisimlerin ne kadar battığına bakıp özkütle yorumlarken
her cismi kendine göre düşüneceğiz.
Eşit hacimli X, Y, Z cisimlerinin sıvı içindeki denge durumu
şekildeki gibidir. K nin, üst yarısının hacmi alttan fazla,
yarısından azı batmış.
L nin, tam yarısı batmış.
M nin, sıvı içindeki hacmi daha fazla,
yarısından çoğu batmış.
Yani oran olarak en çok M en az K batmış.
dM > dL > dK olmalı.
Buna göre, cisimlere etki eden kaldırma kuvvetleri ara-
Bu arada sıvı özkütlesi hepsinden fazla çünkü yüzüyorlar.
246
Örnek 5 Örnek 6
Eşit hacim bölmeli K ve L cisimlerinin sıvı içindeki denge Eşit hacim bölmeli X cismi I. kapta şekildeki gibi denge-
durumu şekildeki gibidir. deyken üzerine Y cismi konulduğunda II. kaptaki gibi den-
gede kalıyor.
mK m
Buna göre, cisimlerin kütleleri oranı, nedir? Buna göre, X ve Y cisimlerinin kütleleri oranı, X ne-
mL mY
dir?
Çözüm 5
Cisimler dengede olduğuna göre herbir cisme etki eden Çözüm 6

kaldırma kuvveti cismin ağırlığı kadar olmalıdır.
Aynı mantıkla çözeceğimiz kesinlikle çok kolay bir soru.
Formülle işimiz yok.
Bize X cisminin eşit hacim bölmeli olduğunu söylemiş.
Kaldırma kuvvetinin cisimden dolayı taşan (yerdeğiştiren)
sıvı ağırlığına eşit olduğunu bilmek yeterli. Şekilden de sıvı içinde ne kadar battığını görüyoruz.
O halde biz iki durumda etki eden kaldırma kuvvetlerinin

F 2F kaç olduğunu bilmesek bile birbiri cinsinden ne olacağını
çok rahat söyleyebiliriz.
Sıvının içindeki her bölme için F kadar kaldırma kuvveti

uyguladığını düşünelim.
I. durumda iki bölme batmış, kaldırma kuvveti 2F olur.
II. durumda üç bölme batmış, kaldırma kuvveti 3F olur.

Cisimler eşit hacim bölmeli ve bu bölmelerden K'nin bir 3F
L'nin iki bölmesi sıvı içinde. 2F
Yani K ne kadar sıvı taşırmışsa L bunun iki katını taşırır.

K ye etki eden kaldırma kuvvetine F dersek, L ye etki eden
2F olmalıdır.
GX
Cisimlerin ağırlıkları bu kaldırma kuvvetleri ile dengelen- GX+ GY
diğine göre;
GK = F
GL = 2F
I. kapta kaldırma kuvveti (2F) sadece X cisminin ağırlığını
dengelerken II. kaptaki kaldırma kuvveti (3F) X ve Y nin
Cisimlerin ağırlıkları ile kütleleri oranı eşit olacağından;
toplam ağırlığını dengeliyor.
I. kaptaki durum, 2F = GX
GK mK 1
= = olur. II. kaptaki durum; 3F = GX+ GY
GL mL 2
GX yerine konulursa, 3F = 2F + GY buradan GY= F olur.
Bu tip sorularda bize kütlenin, kaldırma kuvvetinin değer-

lerini sormuyor. Karşılaştırma ve oran sorduğu için mantık GX 2F
= = 2 bulunur.
ve oran- orantı kullanmak yeterli olacaktır. GY F
Formülü bilseniz bile formülle çözmek daha uzun ve karı-
Şöyle de düşünebiliriz. X'in kendi ağırlığı için 2 bölme bat-
şık olur. Zaten müfredatta formül yok :) mıştı. Y konulunca 1 bölme daha battı. 2 ye 1 :)
247
Örnek 7 Örnek 8
Sıvı içinde Şekil I deki gibi dengede olan K cismi, bir iple K, L cisimlerinin sıvı için-
kap tabanına Şekil II deki gibi bağlanıyor. deki denge durumu şekil
deki gibidir.
Cisimler yapışık olmadı

ğına göre;
I. K nin özkütlesi sıvıdan küçüktür.

II. L nin özkütlesi sıvıdan küçüktür.
III. L nin özkütlesi sıvıdan büyüktür.
K cisminin ağırlığı 10 N olduğuna göre, ipte oluşan T
gerilme kuvveti kaç N olur? yargılarından hangileri kesinlikle yanlıştır?
I. şekilde dengede olan cisme etki eden iki kuvvet var. Bu soru tipinde ilk dikkat edilecek şey cisimlerin yapı-
Ağırlığı ve Kaldırma Kuvveti. şık olup olmamasıdır.
II. şekilde bunlara ip gerilmesi de katıldı. Burada iki durum K ve L nin yapışmadan şekildeki gibi dengede olmasını
için denge şartlarını yazmadan önce kaldırma kuvvetlerini sağlayacak durumlar;
bulalım. • İkisinin de özkütlesi sıvıya eşit askıdalar.
I. şekilde batan hacim 1 bölmeyken 2. durumda batan ha- • K sıvıdan büyük, L sıvıdan küçük
cim 3 bölme olmuş.
Yani K batmak isterken L yukarı çıkmak isteyerek onu den-
1 bölmeye etki eden kaldırma kuvvetine F dersek 2. du- geliyordur.
rumdaki 3F olacaktır. Batan hacimle orantılı.
Kesinlikle olamayacak durum ise;

K nin özkütlesinin sıvıdan küçük olması; L ninkinin de sıvı-
dan büyük olmasıdır.
Öyle olsaydı K, L ye yapışık olmadığı için K yüzeye yük-
selirdi.
L de sıvıdan büyük olsaydı dibe çökerdi. K ye yapışık ol-
madığı için L nin batmasını engelleyen birşey olmazdı.
II. yol olarak şöyle de düşünebiliriz:

Ağırlığı (G = 10 N) dengelemek için cisim 1 bölme batmış.
Demek ki her bölmeye etki eden kaldırma kuvveti 10 N. Cisimlerden birisi sıvıya eşit, diğeri sıvıdan farklı ola-
İp, cismi ilk durumdakine göre 2 bölme daha fazla batma- maz. Sıvıya eşit özkütlesi olan cisim kendi dengede kalır
ya zorlamış. ama diğerine hiç bir etkisi olamaz.
Yani ipten dolayı sıvıya giren hacim 2 bölme. Mesela K sıvıya eşit olsa L yukarı çıkmak istediğinde onu
Her bölmeye etki eden kaldırma kuvveti 10 N ise, iki bölme tutamaz.
için T=20 N olacaktır. Bu söylediklerimize göre kesin olarak yanlış olan yargılar
Hangi yolu sevdiyseniz öyle çözün :) I ve III. tür.
248
Örnek 9 Örnek 10
Birbirine yapışık olmayan K, X sıvısı bulunan bir kapta K

L, M cisimleri sıvı içinde şe cisminin denge durumu
kildeki gibi dengededir. şekildeki gibidir.
Cisimlerin özkütleleri için Musluktan kaba X ile ka

ne söylenebilir? rışabilen daha büyük öz
kütleli bir Y sıvısı akarsa,
K ye etki eden kaldırma
kuvveti FK ve sıvı için-
deki hacmi, Vbatan nasıl
Çözüm 9 değişir?
Bir önceki soruda olduğu gibi burada da cisimlerin yapışık

olup olmaması çok önemli.
Yapışık değillerse, ilk ihtimal:
Çözüm 10
dK = dL = dM = dsıvı
Hepsi sıvıya eşit ve askıdadırlar. Çok güzel ve önemli bir soru tipi.
X sıvısı Y ile karıştığında karışımın özkütlesinin ne olaca-
ğına bakalım.
Özkütleleri sıvıdan farklıysa, kesinlikle K nin ki sıvıdan kü-
çük olamaz. Öyle olsa sıvı yüzeyine doğru hareket ederdi. Gelen sıvı (Y), X ten daha büyük özkütleli olduğundan ka-
rışımın özkütlesi artacaktır.
M ninki de kesinlikle sıvıdan büyük olamaz, yoksa dibe
çökerdi. Burada şunu görmek istiyoruz. K cismi batmak mı iste-
yecek, yüzmeye devam mı edecek?
Fakat L için kesin bir şey söylenemez. Bu durumdaki L nin
özkütlesi sıvıdan büyük, küçük ve eşit de olabilir. K ve M dkarışım > dcisim olacağından yüzmeye devam edecektir.
nin arasında kaldığı için kesinlik yok.
Bu sorunun bir de iplerle bağlı olanını inceleyelim. Cisim yüzdüğü sürece aşağı çeken ağırlık aynı olduğun-
dan bunu dengeleyecek kaldırma kuvveti de bu ağırlığa
eşit olmalıdır.
K, L, M cisimleri iplerle bağ- Kaldırma kuvveti (FK ) değişmez.
lanarak şekildeki gibi denge-
Kaldırma kuvveti, cisimden dolayı yerdeğiştiren sıvının
lenmişse ve ip gerilmeleri sı-
ağırlığı kadardı.
fırdan farklıysa.
Batan hacimle ve sıvının özkütlesi ile doğru orantılı oldu-
dK < dsıvı (yüzmek istiyor)
ğunu söylemiştik.
dM > dsıvı (batmak istiyor)
Kaldırma kuvveti sabit kalacağı için özkütle artınca batan
dL ise sıvıdan büyük, küçük hacmin azalması gerekir.
ya da eşit olabilir.
Sıvı içinde kalan hacim (Vbatan) azalır.
L nin durumunu iplerde oluşan gerilme kuvvetlerine baka-

Eklenen sıvı daha küçük özkütleli olsa ve karışımın
rak anlayabiliriz.
özkütlesi azalsaydı. Bu sefer; denge için batan hacim
İplerdeki kuvveti bilmiyorsak kesinlik yok. artardı.
L nin özkütlesi sıvıya eşitse; T1 = T2 olur.

Ama cismin dışarıda kalan hacminin tamamı sıvıya girdik-
L nin özkütlesi sıvıdan büyükse; batmak ister, üstteki ipi
ten sonra, batan hacim artamayacağı için; özkütle azalma-
daha çok gerer. T1 > T2 olur.
ya devam ederse cisim dibe çöker.
L nin özkütlesi sıvıdan küçükse yüzmek ister, alttaki ipi
Yani kaldırma kuvveti cisim batmasını tamamlayana kadar
daha çok gerer. T1 < T2 olur.
ağırlığa eşit, sonra daha az olurdu.
İp gerilmeleri sıfır olsaydı; dK = dL = dM = dsıvı olurdu.
249
Yüzme veya batma durumu cisim ile sıvının özkütlesi ara-

Örnek 11
sındaki ilişkiye bağlıydı. Özkütlesi sıvıdan küçük olan ci-
Bir K cismi karışmayan ve simler sıvıda yüzer demiştik.
farklı özkütleli X, Y sıvılarının
Özkütlesi 4 g/cm3 olan cisim nasıl yüzüyor o zaman?
bulunduğu kapta şekildeki
gibi dengededir. Sıvı, cismin görünen hacmine bakar.
Cismin iki sıvı içindeki Cisim sıvıyı kandırıyor. Hacmini olduğundan büyük gös-
hacmi eşit ve sıvıların öz tererek, sanki özkütlesi daha küçükmüş gibi davranıyor.
kütleleri dx = d, dy= 3d ise,
Şekle baktığımızda cismin hacminin yarısı batmış. Suyun
K nin özkütlesi hakkında
özkütlesi 1 g/cm3 olduğuna göre, suda yarı hacmine kadar
ne söylenebilir?
batmış cismin özkütlesi 0,5 g/cm3 olmalı.
Cisim 4 g/cm3 olan hacmini içindeki boşluk sayesinde 0,5

Çözüm 11
g/cm3 gibi gösteriyor. Yani gerçeğin 1/8 i kadar.
Formül kullanıp işlem yapmıycaz. Sadece yorum. Bunu yapmanın yolu da kütle değişemeyeceği için hacmi
K cisminin özkütlesi X ten küçük olsaydı yüzerdi. olandan 8 kat fazla göstermek.
X e eşit olsaydı hacminin tamamı X sıvısı içinde kalırdı. Gerçek hacim görünen hacmin 1/8 i kadar olmalı.
Y ye eşit olsaydı, Y sıvısı içinde askıda kalırdı.
Görünen hacim 80 cm3 olduğuna göre, gerçek hacim 10
Y den büyük olsa da dibe çökerdi. cm3 tür. Kalan 70 cm3 ise cismin içindeki boşluktur.
O zaman tek ihtimal kaldı. K cisminin özkütlesi X ten bü-
yük, Y den küçüktür. Gelelim ağırlaşma miktarı sorularımıza
dY > dK > dX veya 3d > dK > d Zor veya karmaşık görünen bu sorular aslında sanıldığının
aksine gayet kolaydır. Yeterki mantığını iyi anlayalım.
Bu durumu genelleyebiliriz. Ağırlaşma = Gelen - Giden
Bir cisim iki sıvı arasında dengedeyse özkütlesi de kesin-

1. Kaptan sıvı taşmıyorsa
likle ikisi arasındadır. Hangi sıvı içindeki hacmi büyükse

onun özkütlesine daha yakındır.
Yukarıdaki gibi tam ortadaysa iki sıvının özkütlesinin arit- Özkütleleri farklı K, L, M ci-
metik ortalamasına eşittir. Yani 2d dir. simlerini kaba bıraktığımızda
K yüzsün, L askıda kalsın, M
batsın.
Örnek 12
Cismin denge durumu ne
Özkütlesi 4 g/cm3olan metalden yapılan bir küre şekildeki olursa olsun dışarı sıvı taş-
gibi hacminin yarısı su içinde kalacak şekilde dengededir. mamışsa kap gelen cismin
ağırlığı kadar ağırlaşır.
Gelen var, giden yok. Artış, gelen kadar olacaktır.
Cisim atılmadan iple sarkı

tılırsa, ipteki gerilme kuvveti
cismin ağırlığından (kaldırma
kuvveti kadar) az olacaktır.
Buna göre cismin hacmi 80 cm3 ise, içindeki buşluğun
İşte ipteki bu azalma miktarı
hacmi kaç cm3tür?
kaptaki artışa dönüşür.
(Dışarıdan biri gelip cismi ta-

Çözüm 12
şımadığına göre aradaki fark
İşte geldik gemilerin nasıl yüzdüğüne :) kabın ağırlığına katılır.)
Tonlarca ağırlıktaki metalden yapılan gemiler aynı bu soru-

daki cisim gibi yüzüyor. Yani içlerindeki boşluk sayesinde. Yani cismimiz kaldırma kuvveti kadar ağırlaşma yapar.
250
Bunu şu şekilde de ifade edebiliriz: İple sarkıtılan cisimlerde sıvı taşmadığı zaman FK kadar
ağırlaşma yapıyordu.
Sarkan cismin ağırlığı ve özkütlesi ne olursa olsun. Yerini
değiştirdiği (Vbatan) sıvının ağırlığı kadar ağırlaşmaya ne- Cisim taşırma kabına sarkıtılınca batan hacim kadar sıvı
den olur. taşacağı için ağırlaşma olmaz.
Peki ip kesilirse ne olur?
2. Kaptan sıvı taşıyorsa
Sıvı taşsın veya taşmasın ip kesilirse; kaplar, ip gerilmesi

kadar ağırlaşır.
Örnek 13
Özkütleleri sırasıyla 0,8 g/cm3

ve 1,5 g/cm3 olan K, L cisimle-
rinin ağırlığı 20 N ve 30 N dur.
Bu cisimler şekildeki taşma

seviyesine kadar su dolu ta-
şırma kabına atılırsa kap ne
Farklı özkütleli K, L, M cisimleri taşma seviyesine kadar kadar ağırlaşır?
sıvı dolu kaba bırakılınca K yüzüyor, L askıda kalıyor, M
batıyor olsun.
Kaldırma kuvvetini cisimden dolayı yerdeğiştiren sıvının

ağırlığı diye tanımlamıştık. Kap tamamen doluysa, bu yer-
değiştiren sıvı, taşan sıvı olacaktır. Çözüm 13
Kaldırma kuvvetleri K ve L için ağırlıkları kadardır. Suyun özkütlesi dsu = 1 g/cm3 olduğu için K cismi yüzer ve
K geldi, FK gitti (Gelen = Giden) ağırlığı kadar su taşırır ağırlaşma yapmaz.
L geldi, FL gitti (Gelen = Giden) L cisminin özkütlesi sudan büyük olduğu için batarak ağır-
M geldi, FM gitti (Gelen > Giden) laşma yapar.
M battığına göre, etki eden kaldırma kuvveti ağırlığından Ağırlaşma = Gelen — Giden
123 123
daha azdır. 30 N Fkal.

K ve L için kaldırma kuvveti ağırlığa eşit ve dengedeler.
L nin hacminin tamamı kadar sıvı taşar.
Yani (gelen = giden) bu nedenle, K ve L ağırlaşma yapa-
maz. Özkütlesi 1,5 g/cm3 olan L cisminin ağırlığı 30 N ise,
M ye etki eden kaldırma kuvveti M nin ağırlığından azdır. Aynı hacimdeki, özkütlesi 1 g/cm3 olan suyun ağırlığı, yani
(Zaten bu yüzden battı) O zaman M kabı ağırlaştırır. kaldırma kuvveti 20 N olur. ( Orantı kurduk)
Miktar olarakta:
Ağırlaşma = GL – FK
Ağırlaşma = Gelen – Giden Ağırlaşma = GM – FKaldırma
= 30 – 20
Tek cins sıvı bulunan taşırma kabına atılan cisim sade-
= 10 N ağırlaşma olur.
ce dibe çökerse (batarsa) ağırlaşma yapar. Yüzer ya da
askıda kalırsa ağırlaştırmaz.
Gazların Kaldırma Kuvveti

Sıvılarda kaldırma kuvvetini gördük, sıra gazların kaldırma
kuvvetine geldi.
Gazlardaki kaldırma kuvveti sıvılardakinin aynısıdır.
Yani; cismin hacmi, gazın özkütlesi ve yerçekimi ivmesine

bağlıdır ve düşey doğrultuda yukarı yöndedir.
Havanın özkütlesi çok küçük olduğu için her zaman farke-

dilmez. Uçan balonları hepiniz görmüşsünüzdür.
251
Bu balonlar özkütlesi havadan daha küçük olan Helyum Yukarıda anlattığımız durumu ÖSYM bir zamanlar sınavda
ile şişirildiği için yerçekimi kuvvetine zıt yönde yükselirler. şöyle sormuştu.
Bir dönem çok meşhur olan zeplinler de Helyum gazı ile İlk şekildeki gibi hava ortamında dengede olan demir ve
doldurularak uçmaları sağlanmıştır. tahta; havası boşaltılmış ortama giderse ve suya batırılır-
sa denge durumu nasıl değişir?
Sıcak haca balonları da ısının-
ca genleşerek özkütlesi aza- Havasız ortamda nasıl olacağını gösterdik ve açıkladık.
lan hava sayesinde yükselir. Suya batırılırsa bu sefer tahta yükselip demir alçalacak
şekilde denge bozulur.
Eğer hava olmasaydı günü-
müzde kullandığımız hava ta- Çünkü hacmi büyük olan tahtaya suda etki edecek kaldır-
şıtları çalışamaz gökyüzünde ma kuvveti demire etki edecek olandan, havadaki duruma
hareket edemezlerdi. göre çok daha fazla olacaktır.
Gazlardaki kaldırma kuvveti- Eskiden çok sorulan bir soru vardı.

nin sıvıdakilerle aynı olduğunu
1 kg demir mi, 1 kg pamuk mu ağırdır?
söyledik.
Bu soruya doğru cevap verebilmek için nerede tartılmışlar
Kaldırma kuvveti cismin ağırlığından büyük olduğunda ci-
demek gerekir. Havasız ortamda ikisi de 1 kg tartılmışsa
sim yükselir, eşit olduğunda askıda kalır.
eşittir. Ama hava ortamında tartılmışlarsa hacmi büyük
Kaldırma kuvveti ağırlıktan küçükse cisim yere düşer. Ya olan pamuk daha çok kaldırma kuvveti etkisinde daha çok
da zaten yerdeyse yükselemez :) hafifleyeceği için gerçekte daha ağırdır.
Sıvılar sadece yüzen cisimlere değil sıvı içindeki tüm ci-

simlere kaldırma kuvveti uyguluyordu. Kaldırma kuvveti
cismin yüzmesine yetmese bile batan cisimlerin hafifleme-
sine sebep olur.
Aynı şekilde gazlar da bir cismin yükselmesini sağlayama-

salar da hafiflemesine sebep olurlar. Akışkanlardaki kaldırma kuvvetinin sebebi; cisim üzeri-
Çevremizi saran hava sayesinde gördüğümüz her cisim, ne etki eden basınç kuvvetleridir. Cisme etki eden ba-
kendi bedenimiz dahi havanın kaldırma kuvveti etkisindir. sınç kuvvetlerinin vektörel toplamı yerçekimi kuvvetine
Bu nedenle aslında ölçülen ağırlıklarımız gerçek değerin- ters yönde oluşur. Şekil üzerinde daha iyi anlaşılır.
den havanın uyguladığı kaldırma kuvveti kadar daha azdır.
Gerçek ağırlık için havası boşaltılmış ortamda ölçüm yap-

mak gerekir.
Havalı ortam Havasız ortam
Demir
Demir Tahta
Tahta Cismin tüm yüzeylerine basınç kuvveti etki ettiğinde
yan yüzeydekiler birbirini gengeler. Ama üst ve alt yü-
zeydekilerin büyüklükleri farklı olacağından yukarı doğ-
ru net bir kuvvet oluşur. Bu kuvvet, kaldırma kuvvetine
Şekilde havalı ortamda tahta ve demir cisimler birbirini denge- eşittir.
lemektedir. Günlük hayatta buna bakarak kütleler eşittir deriz.
Ama burada iki cisme de hava kaldırma kuvveti uyguluyor.

Hacmi büyük olan tahtaya etki eden kaldırma kuvveti de daha
büyüktür.
Kütleler eşit gibi gözükse de; tahta demire göre daha çok ha-
fiflediği için gerçek kütlesi demirden fazladır.
Yandaki şekilde ortamın havası boşaltılırsa denge durmu şe-

kildeki gibi bozulur.
252
Kaldırma Kuvvetİ 1. Antrenman
1. X, Y, Z cisimlerinin sıvı için- 4. V hacimli özdeş bölmelerden oluşan X, Y, Z cisimleri-

deki denge durumu şe nin sıvı içindeki denge durumu şekildeki gibidir.
kildeki gibidir.
Buna göre, cisimlerin öz-
kütleleri arasındaki ilişki
nasıldır?
A) dX > dY > dZ B) dZ > dY > dX

C) dX > dY = dZ D) dY = dZ > dX
E) dX = dY = dZ Buna göre, cisimlerin özkütleleri arasındaki ilişki
nasıldır?
A) dX > dY > dZ B) dZ > dY > dX

C) dY > dZ > dX D) dY > dX = dZ
E) dX = dZ > dY
2. K cisminin X ve Y sıvılarındaki denge durumu şekil
deki gibidir.
5. Eşit hacim bölmeli X ve Y

cisimlerinin sıvı içindeki den-
ge durumu şekildeki gibidir.
Buna göre, cisimlerin küt-
mX
leleri oranı, kaçtır?
mY

Buna göre, sıvıların K cismine uyguladığı kaldır-

F 1 2 3
ma kuvvetleri oranı, X kaçtır? A) B) C) 1 D) E) 2
FY 2 3 2
1 1 2
A) B) C) D) 1 E) 2
3 2 3
6. Eşit hacim bölmeli K cismi I. kapta şekildeki gibi den
gedeyken üzerine L cismi konulduğunda II. kaptaki
gibi dengede kalıyor.
3. Sıvı içindeki denge durumları verilen K, L, M cisimle-
rinin batan hacimleri eşittir.
Buna göre, cisimlere etki eden kaldırma kuvvetle- mK

Buna göre, K ve L cisimlerinin kütleleri oranı,
ri FK, FL, FM arasındaki ilişki nasıldır? mL
kaçtır?
A) FK > FL > FM B) FM > FL > FK

C) FK = FL = FM D) FL = FM > FK
1 1 2 3
A) B) C) D) E) 2
E) FK = FL > FM 3 2 3 2
253
1. Antrenman Kaldırma Kuvvetİ
7. Eşit bölmeli K cismi Şekil I ve II deki gibi dengededir. 10. Özkütleleri sırasıyla 1,5
g/cm3, 2 g/cm3 ve 3 g/cm3
olan X, Y, Z cisimleri öz-
kütlesi 2 g/cm3 olan sıvıya
ayrı ayrı bırakılıyor.
Cisimlerin kütleleri eşit
olduğuna göre, taşır-
dıkları sıvı kütleleri mX, mY, mZ arasındaki ilişki
nasıldır?
A) mX = mY = mZ B) mX = mY > mZ
K cisminin ağırlığı 30 N olduğuna göre, ipteki ge C) mZ > mX = mY D) mX > mY > mZ
rilme kuvveti T kaç N dur?
E) mZ > mY > mX
A) 10 B) 20 C) 30 D) 40 E) 60
11. 60 gram kütleli K cismi öz-

8. X, Y, Z cisimlerinin sıvı içindeki kütlesi 2 g/cm3 olan sıvı ile
denge durumu şekildeki gibidir. dolu taşma kabına atılınca
X-Y arasındaki ip gerilmesi tamamen batıyor ve kapta-
3T ve Y-Z arasındaki ip geril- ki kütle artışı 30 gram olu-
mesi 2T olduğuna göre; yor.
I. dsıvı > dX
II. dY > dsıvı Buna göre, K cisminin özkütlesi kaç g/cm3 tür?
5 7
III. dZ > dY A) B) 3 C) D) 4 E) 5
2 2
A) Yalnız I B) Yanız II C) Yalnız III

12. K ve L cisimleri düzgün d d
bir çubuğa iplerle bağ-
lanarak şekildeki gibi
K L
9. Eşit bölmeli K cismi karışmayan, d ve 5d özkütleli X, dengeleniyor.
Y sıvılarının bulunduğu kapta şekildeki gibi hacminin Cisimler su dolu
büyük kısmı X sıvısında olacak şekilde dengededir. kaba batırıldığında K
cismi aşağıda olacak
şekilde denge bozulduğuna göre,
I. K nin özkütlesi L den büyüktür.

II. L nin hacmi K den büyüktür.
5d
III. Cisimler havası alınmış ortama götürülürse, L
aşağı inecek şekilde denge bozulur.
Buna göre, K cisminin özkütlesi aşağıdakilerden Yargılarından hangileri doğrudur?
hangisi olabilir?
A) d B) 2d C) 3d D) 4d E) 5d D) I ve II E) I, II ve III
1.D 2.D 3.C 4.E 5.D 6.D 7.B 8.D 9.B 10.B 11.D 12.E
254
Basınç ve Kaldırma Kuvvetİ Ünİte Antrenmanı 1
1. Şekildeki K, L ve M cisimlerinin boyutları ve bulun- 4. Şekildeki taban alanları 3S, S, 2S olan kaplara eşit
dukları zemine yaptıkları basınçlar eşittir. hacimde d özkütleli sıvılar doldurulduğunda kap ta-
banındaki sıvı basınç kuvvetleri F1, F2, F3 olmaktadır.
L
K M
a 2a
Buna göre cisimlerin ağırlıkları GK, GL ve GM ara-

Buna göre, F1, F2, F3 arasındaki büyüklük sırala-
A) GK > GL > GM B) GM > GL > GK
ması nasıldır?
C) GM > GK > GL D) GK = GL > GM
E) GK = GL = GM A) F1 > F2 > F3 B) F2 > F1 > F3
C) F2 > F3 > F1 D) F1 = F3 > F2
E) F2 > F1 = F3
2. Boyutları 2d x 3d x 4d olan şekildeki dikdörtgen priz-

ması şeklindeki cismin yatay zemine uygulayabilece-
ği en küçük basınç P dir.
4d
3d
2d
yatay zemin
Buna göre, bu cismin aynı yatay zemine uygula-

yabileceği en büyük basınç kaç P dir?
A) 1 B) 1,5 C) 2 D) 2,5 E) 3
3. Boyutları aynı olan şekildeki K ve L cisimlerinin yere 5. Bir U borusunda karışmayan K, L, M sıvıları şekildeki
yaptıkları basınçlar eşit ve P kadar, L nin yere uygu- gibi dengededir.
ladığı basınç kuvveti de F kadardır.
S 2S
K L
2S S
Buna göre, K cismi L nin üzerine konulursa, L nin

yere yaptığı basınç ve basınç kuvveti ne olur?
Buna göre, sıvıların özkütleleri dK, dL, dM arasın-
Basınç Basınç Kuvveti daki ilişki nasıldır?
A) P F
B) 2P 3F A) dK > dL > dM B) dL > dK > dM
C) 3P 2F C) dL > dM > dK D) dM > dL > dK

D) 3P 3F E) dK > dM > dL
E) 4P 3F
255
Ünİte Antrenmanı 1 Basınç ve Kaldırma Kuvvetİ
6. 8. Bir cismin K, L, M sıvılarındaki denge durumu şekil-

deki gibidir.
K L M
Buna göre, cisme bu sıvılar tarafından uygulanan

K, L, M cisimleri piston ağırlıkları ve sürtünme-
kaldırma kuvvetleri FK, FL, FM arasındaki ilişki ne-
lerin önemsenmediği su cenderesinde dengede
dir?
olduğuna göre, cisimlerin ağırlıkları GK, GL, GM
arasındaki ilişki nasıldır? A) FK = FL = FM B) FK > FM > FL
A) GK > GL = GM B) GK = GM > GL C) FL = FM > FK D) FL > FM = FK
C) GL = GM > GK D) GL > GM > GK E) FL > FK > FM
E) GL > GK > GM
9. İçerisinde 50 cm3 su bulunan kaba; eşit hacim böl-

meli K cismi atıldığında, denge durumu ve yeni su
seviyesi şekildeki gibidir.
K
75cm3
50cm3
7. İçinde bir miktar cıva bulunan kapta ucunda boşluk

su su
bulunan cam tüp şekildeki gibi dengededir.
Buna göre, K cisminin kütlesi ve hacmi kaçtır?

(suyun özkütlesi = 1 g/cm3)
Kütle(g) Hacim (cm3)

A) 25 25
B) 25 40
C) 25 50
D) 30 50
Buna göre, musluk açılıp kaba bir miktar cıva E) 50 50
eklenirse kaptaki cıva seviyesi H ve cam tüpteki
cıva seviyesi farkı h nasıl değişir?
H h 10. Sıvıların kaldırma kuvveti hakkında aşağıdakiler-

den hangisi yanlıştır?
A) Artar Artar
A) Batan cisimlere de kaldırma kuvveti uygulanır.
B) Artar Azalır
B) Cismin batan hacmine bağlıdır.
C) Artar Değişmez
C) Cismin özkütlesine bağlıdır.
D) Değişmez Artar
D) Sıvının özkütlesine bağlıdır.
E) Değişmez Değişmez
E) Yerçekimi ivmesine bağlıdır.
1.C 2.C 3.D 4.D 5.B 6.D 7.C 8.A 9.C 10.C
256
Basınç ve Kaldırma Kuvvetİ Ünİte Antrenmanı 2
1. Boyutları şekilde verilen 3d ve d özkütleli maddeler- 4. Şekil I deki ağzı kapalı kabın tabanındaki sıvı basıncı
den yapılmış K ve L silindirlerinden L nin zemine yap- Psıvı ,sıvı basınç kuvveti Fsıvı ; kabın yere yaptığı ba-
tığı basınç P kadardır. sınç Pkatı , yere uygulanan basınç kuvveti Fkatı dır.
r
2r
2h 3h
3d d
sıvı
K L Şekil I Şekil II
yatay Kap şekil II deki gibi ters çevrilirse, Psıvı , Fsıvı ,
Buna göre, K silindirinin yatay zemine yaptığı ba- Pkatı ve Fkatı nasıl değişir?
sınç kaç P dir?
PSıvı FSıvı PKatı FKatı
A) 1 B) 1,5 C) 2 D) 2,5 E) 3 A) Artar Artar Azalır Değişmez
B) Değişmez Değişmez Değişmez Artar
C) Azalır Değişmez Azalır Artar
2. Boyutları d x 3d x 4d olan şekildeki dikdörtgen priz- D) Azalır Artar Azalır Değişmez
ması şeklindeki cismin yatay zemine uyguyabileceği E) Azalır Azalır Artar Değişmez
en büyük basınç P dir.
4d
3d
d
yatay zemin
Buna göre, yere uygulanacak basınç yine P ola-

cak şekilde bu cisimlerden en fazla kaç tanesi üst
üste konulabilir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
5. Birbirine karışmayan farklı özkütleli K ve L sıvıları bi-
leşik bir kaba konuluyor.
Sıvıların özkütleleri arasında dK > dL ilişkisi oldu-
3. Boyutları a ve 2a olan şekil I deki X ve Y küplerinin
ğuna göre, kaptaki denge durumları aşağıdakiler-
yere yaptıkları basınçlar eşit ve P kadardır.
den hangisi gibi olur?
2a Y L L
K K
a K
Y 2a
a X X
L
L L
Şekil I Şekil II
K K
Cisimler şekil II deki gibi üst üste konulursa K ve
P
L noktalarındaki basınçlar oranı, K kaç olur?
PL
L
1 1 2 3 4 K
A) B) C) D) E)
3 2 3 4 5
257
Ünİte Antrenmanı 2 Basınç ve Kaldırma Kuvvetİ
6. İçinde su ve hava bulunan kapalı 9. Bir iple bağlı K ve L cisminin

bir kabın tabanına gergin bir sıvı içindeki denge konu-
iple bağlı tahta parçası denge- mu şekildeki gibidir.
dedir. Bu durumda kaptaki ha-
vanın basıncı Ph, kabın tabanı-
K ipine bağlı ip gerilmesi
na uygulanan su basıncı da
sıfırdan farklı olduğuna
Psu’dur.
göre;
İpin kopmasıyla ulaşılan son durumda, Ph ve Psu
I. K’nin özkütlesi L’ninkinden büyüktür.
değerleri için ne söylenebilir?
II. K’nin kütlesi L’ninkinden büyüktür.
A) Ph artar, Psu azalır
III. Cisimlere etki eden kaldırma kuvvetleri eşittir.
B) Ph azalır, Psu azalır yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
C) Ph değişmez, Psu artar
D) Ph değişmez, Psuazalır
E) Ph azalır, Psu değişmez
10. K cismi Şekil I’de X ve Y sıvılarından, Şekil II’de ise X

ve Z sıvılarından eşit hacimlerde oluşturulmuş türdeş
7. Düşey kesiti şekildeki gibi olan ve
karışımda dengede kalıyor.
içinde hava ile su bulunan kapta
musluklar kapalıdır.
Buna göre, musluklar beraber
açıldığında K noktasındaki
toplam basınç ile ilgili;
I. artar,
II. azalır, Sıvıların özkütleleri birbirinden farklı olduğuna göre,
III. değişmez I. K cisminin özkütlesi X sıvısınınkine eşittir.

yargılarından hangileri doğru olabilir? II. K cisminin özkütlesi Y sıvısınınkine eşittir.
III. Z sıvısının özkütlesi Y sıvısınınkinden büyüktür.
8. Ağzına kadar suyla dolu bir kaba, hacmi V olan bir
cisim konulduğunda kaptan, cismin ağırlığı kadar su
taşıyor.
Kaptan taşan suyun hacmi Vı olduğuna göre;
11. Ağzına kadar suyla dolu bir kap tartıldığında toplam
I. Vı >V kütle 400 g geliyor. Kaba 150 g kütleli içi dolu metal
II. Vı = V bir bilye konduğunda suyun bir kısmı taşıyor.
III. Vı < V Kap, içinde kalan su ve bilyeyle birlikte tartıldı-

ğında toplam kütle 500 g geldiğine göre, bilyenin
bağıntılarından hangileri doğru olabilir?
özkütlesi kaç g/cm3 tür? (Suyun özkütlesi: 1 g/cm3)
A) 1,5 B) 2 C) 2,5 D) 3 E) 3,5
1.C 2.D 3.E 4.D 5.C 6.D 7.E 8.E 9.A 10.C 11.D
258
ÜNİTE
7
ELEK TRİ K ve MANY ETİ Z MA
ELEKTRİK YÜKLERİ
AKIM, POTANSİYEL FARK, DİRENÇ
ELEKTRİK DEVRELERİ
MIKNATISLAR
1.
Elektrİk Yüklerİ
Elektrİk Yüklerİ Elektrostatik
Maddeleri oluşturan atom içinde proton, nötron, elektron Elektrostatik; durgun elektrik anlamına gelir. Durgunluktan
denilen parçacıklar vardır. Proton ve nötron atomun çe- kastedilen hareketsiz anlamında değil, bir elektrik devre-
kirdeğinde bulunurken elektronlar çekirdek çevresinde sinde olmayan yükler anlamındadır.
dolanırlar.
Bu parçacıklardan; nötron
yüksüzken, protonlar pozi-
tif (+), elektronlar negatif
(–) yüklü kabul edilmiştir.
Elektron yükü en küçük

yüktür ve elektron ile pro-
tonun yük miktarları eşittir.
Bir maddenin yüklü olup olmadığına, yükünün cinsine

atomun yapısındaki bu parçacıkların sayısına göre karar
veriyoruz.
Çevremizdeki cisimlerin atomlarında genel olarak elektron

sayıları, proton sayılarına eşittir. Bu şekilde sayıların eşit Elektriklenme (Yükleme) Çeşitleri
olduğu cisimlere, nötr (yüksüz) cisim diyoruz. Maddeler elektron alışverişi yaparak yük miktarlarını de-
Eğer cisimdeki elektron sayısı, proton sayısından fazla ğiştirebilirler.
ise, cisme (–) negatif yüklü cisim; elektron sayısı, proton Yüklüyken nötr, nötr iken (+) veya (–) yüklü olabilirler.
sayısından az ise (+) pozitif yüklü cisim diyeceğiz.
Bu olaya elektriklenme veya yüklenme denir, üç yolla ger-
çekleşir.
Yüksüz cisim deyince hiç yükü olmayan cisim diye dü-
şünmeyin. Yapısında yük olmayan bir cisim olamaz.
Negatif ve pozitif yüklü olunca da sadece (+) veya 1. Sürtünmeyle Elektriklenme
(–) yüklere sahip oldukları anlamına gelmiyor. Genelde yalıtkan cisimlerde görülür.
İsimlendirirken fazla olan yük cinsine bakıyoruz.
Bazı maddeler elektron verme, bazıları ise elektron alma
Buradaki (+) ve (–) yi matematikteki ile karıştırmayın.
eğilimindedir. Uygun iki madde birbirine sürtünürse biri
Yüklerin (+) ve (–) olması sadece farklı özelliklere sa-
elektron verirken diğeri elektron alır.
hip olduğunu gösterir. Miktarı anlatmaz. Matematikteki
eksik - fazla anlamında değildir. Elektron veren (+), alan ise (–) yüklenir.
Elektrik yükünün birimi ''coulomb'' dur. ''C'' ile gösterilir. Bunlardan en çok bilinenler ve sorulanlar :)
Yükü ise, q (Q) harfiyle gösteririz. Yün kumaşa sürtünen ebonit (plastik)
(+) (–)
+q , – q aynı miktarda zıt cins yük demektir.
İpek kumaşa sürtünen cam
+q > – q diyemeyiz. (–) (+)
Maddelerdeki (+) yükler yani protonlar çekirdekte bulunur
ve bunların yeri sabittir. (Çekirdeği bölerseniz atom bom- Aklınızda tutmak için şöyle düşünebilirsiniz:
bası olur. J) (–) yükler yani elektronlar ise hareket ede- İçinde “e” harfi olanlar (ipek, ebonit) eksi (–); ona sürtünen
bilir. Atomlar arasında elektron alışverişi gerçekleşebilir. cisim ise, artı (+) yüklenir.
Maddeler arasındaki yük alışverişi elektron alışverişi şek-
lindedir.
261
7. ÜNİTE Elektrİk Yüklerİ
Başlangıçta nötr iki cisim sürtünmeyle elektriklenirse Son durumda mutlaka iki cisim de aynı cins yüklü ol-
mutlaka işaretleri zıt, miktarları eşittir. Birisi +q olur- malıdır. Birisi pozitifken diğeri negatif olamaz.
sa, diğeri –q olur.
Cisimlerden birisi nötr ise diğeri de mutlaka nötrdür.
Sürtünmeyle elektriklenmede cisimlerin boyutu
önemli değildir!
Son yük miktarları da yarıçaplarla orantılı olur.
Günlük hayatımızda plastik tarakla saçlarınızı tararken, Son yüklerin cinsi başlangıçta yükü büyük olanın cin-
yün kazaklarınızı giyip çıkarırken sürtünmeyle elektrik- sindendir.
lenen cisimleri görebiliriz. Çocuk balonları da çok kolay
elektriklendikleri için bir çoğunuz saçınızı çeken kıyafetle-
Örnek 2
rinize yapışan balonları görmüşsünüzdür.
Yalıtkan ayaklar üzerindeki r
ve 2r yarıçaplı iletken küre
Örnek 1
lerin yükleri eşit ve –3q dur.
Nötr iki yalıtkan cisim birbirine sürtünerek elektrikleniyor. Küreler birbirine dokundu-
rulursa son yükleri ne olur?
Buna göre,
I. Cisimlerin yük değişimleri eşittir.
II. Cisimlerin son yük miktarları aynıdır.
Çözüm 2
III. Cisimlerin yük cinsleri aynıdır.
İlk işimiz başlangıç yüklerini toplamak
qTop = q1 + q2 qTop = (–3q) + (–3q)
qTop = –6q olur.
Çözüm 1
Bu durumda toplam (–) olduğu için son yükler iki cisim için
Sürtünerek elektriklenen cisimlerde birinden diğerine de (–) olmalı.
elektron geçişi olur. Elektron veren cisim pozitif (+), alan Sıra yükleri paylaştırmaya geldi.
ise negatif (–) yüklenir.
I. öncül doğrudur. Alınan verilen elektron sayısı eşittir.
II. öncül doğrudur. Başlangıçta ikisi de nötr olduğu için son

yük miktarlarıda eşit olacaktır.
III. öncül yanlıştır. Cisimlerin birisi pozitif diğeri negatif yük-

lenmiştir.
Yanıt: I ve II
Yarıçaplar r ve 2r olduğu için r olana ne verirsek 2r ye 2

2. Dokunmayla Elektriklenme
katı verilmeli.
İletkenlerde daha iyi gözlemlenir.
–6q üçe bölünürse
Yüklü iletken iki cisim birbirine dokunur ya da iletken telle 1. ye –2q,
birleştirilirse, toplam yükü aralarında paylaşırlar.
2. ye bunun iki katı –4q düşer.
Biz sorularda hep küreleri dokunduracağız. Çünkü küreler Yarıçaplar oranı neyse, son yükler oranı da aynı olmalıdır.
için hesap yapmamız daha kolaydır.
Şekilden kontrol ederseniz bunu görürsünüz.
Dokundurulan cisimler toplam yükü paylaşırken boyutu
büyük olan daha çok yük alacaktır. Küreler dokununca
Hemen şunu da belirtelim.
toplam yük miktarı yarıçaplarla (r) orantılı olarak paylaşılır.
Kimden kime ne kadar yük geçişi oldu?
Dokunarak elektriklenen kürelerde; önce yükler toplanıp,
(+) yüklerin hareket etmediğini, alınıp verilenlerin (–) yük-
bu toplam yük iki cisim arasında yarıçaplarla (r) doğru
ler olduğunu biliyoruz.
orantılı paylaştırılır.
262
Elektrİk Yüklerİ 7. ÜNİTE
Yarıçapı r olanın ilk yükü –3q iken –2q olduğuna göre 1. L yeni yüküyle M ye dokunacak.
den 2. ye –q gitti.
L –2q , M +2q yüklü olduğu

Bu soruda ilk yükler –3q değil de +3q olsaydı; için toplam yük 0 olur.
(Paylaşacak birşey kalmadı.)
(qLı = 0) (qMı = 0) olacaktır.
Kürelerin ilk yükleri toplamı, son yükleri toplamına eşit

olmalıdır. Buna yüklerin korunumu denir.
qTOP = –5q + 2q + 2q qTOP = –q + 0 + 0
Aynı işlemler sonucunda aynı sonucu bulucaz.
= –q = –q
Miktar olarak değişen birşey yok. Ama bu durumda 2r ya- 144424443 144424443
İlk durumda Son durumda
rıçaplı olandan r yarıçaplıya –q geçmiş olur. üç yükün toplamı üç yükün toplamı
Yükün geçiş yönü değişiyor.
Sorularda bu ayrıntılara dikkat etmek gerekir.
Yüklerin Korunumu
Örnek 3 Elekriklenme hangi yöntemle gerçekleşirse gerçekleş-
sin (sürtünme, dokunma veya etkiyle) önceki ve son-
raki durumdaki yükler toplamı sabittir, değişmez. Buna
yüklerin korunumu kanunu denir.
Örnek 4
Yarıçapları r, 2r, 2r olan K, L, M iletken kürelerinin ilk yük-
leri –5q, +2q, +2q
Önce K küresi L ye, sonra da L küresi M küresine do-

kunursa, son yükler qKı, qLı, qMı ne olur?
Yarıçapları sırasıyla r, r, 2r olan K, L, M kürelerinin ilk yük-

leri qK, +5q ve –4q dur.
Çözüm 3
L küresi önce K, sonra M ye dokununca M nin son yükü
Hepsinin ilk durumu bilindiği için verilen sırayla işlemleri –2q oluyor.
yapalım. Buna göre K nin ilk yükü qK nedir?
Önce K ve L dokunsun:
Çözüm 4
Toplam yük –3q olur.
Bunu yarıçaplarla orantılı pay- Bu tip sorularda son durumu verip ilk durumla ilgili birşey
laştırırsak; sorulduğunda, olayları en son durumdan başlayarak ince-
lemeliyiz.
K ye –q, L ye –2q düşer.
Yani geriye sarıyoruz.
K nin son yükü:
En son L ve M dokundular
(qKı = –q) olur.
M nin ilk durumu soruda verilmiş. M nin bu son duruma
nasıl geldiğini anlamaya çalışıcaz.
263
II. Dokunma K ve L uçlarındaki yük miktarları birbirine eşittir ve yakla-

şan cismin yükünden azdır.
M nin dokunma sonrası yükü Q > qK = qL (Yük miktarları ilişkisi)

–2q ise L nin yükü –q olmalı.
(r' lerle orantılı)
Birbirine dokunan nötr
ve iletken K, L, M cisim-
lerine yüklü bir cisim
yaklaşınca, yakın olan K
L ve M toplam yükü paylaştığı için L ve M için toplam yük (–), diğer uçta bulunan
–3q olmalı. (en uzak) M (+) yüklenir.
Dokunmadan önce qL + (–4q) = –3q ise

L M’ye dokunmak için geldiğinde yükü,qL = +q olmalı. İletken cisimler birbirine dokunduğunda tek bir cisim
(L nin, K ye dokunduktan sonra sahip olduğu yük) gibi düşünülür. İki uçta yükler toplanır, aradakiler nötr
olur.
L küresi ilk K ye dokundurulmuştu ve bu dokunma sonrası

yükü +q olmuş.
Örnek 5
I. Dokunma
(+) yüklü X cismi birbirine
L, K ye dokununca son yükü değmekte olan r ve 2r ya
+q ise, aynı yarıçaplı K de +q rıçaplı nötr Y, Z kürelerine
yüklü olmalı. yaklaştırılıyor.
Cisimler bu durumday-
ken Y ve Z yalıtkan ayak-
larından tutulup birbi
Demek ki K ve +5q yüklü L nin ilk yükleri toplamı +2q ka-
darmış. rinden ayrılırsa son yükleri ne olur?
+q, +q paylaşmışlar.
İlk yükler
Çözüm 5
qK + 5q = +2q olmalı. Buradan;
qK = –3q bulunur. Bu da K nin ilk yüküdür. Y ve Z nötr iletken cisimleri
üzerlerindeki toplam (+),
(–) sayıları eşittir. (+) yüklü
X, Y ye yaklaşınca Y üzeri
3. Etkiyle Elektriklenme ne (–) ler çekilir.
Aynı cins yükler birbirini iter, zıt cins yükler birbirini
çeker.
Y nin X tarafındaki (–) sayısı kadar (+) yük X’e en uzak ta-
Bu nedenle yüklü cisimler birbirine yaklaşırsa, dokunma- raf olan Z nin sağındadır. Toplamda Y ve Z nin nötr olması
dan da bu kuvvet etkisiyle cisim içinde yükler hareket ede- için Y ve Z deki yük miktarları eşit, işaretleri terstir.
rek belli uçlarda birikirler.
Y = –q ise, Z = +q olur.
Yüklü bir cismi nötr cisme değmeden yaklaştırırsak;
Yarıçapların r ve 2r olması bu durumu etkilemez.
(+) yüklü bir cisim nötr baş-
Etkiyle elektiriklenmede boyuta bakılmaz.
ka bir iletkene yaklaşınca
kendi tarafında (–) zıt yükle- Y ve Z birbirinden ayrılmadan X’i uzaklaştırırsak Y ve Z
ri çeker. Diğer uç (+) yükle deki ayrılmış yükler yine karışır nötr olurlar.
nir. X’in etkisi varken Y, Z ayrılırsa üzerlerindeki yüklerle
ayrılmış olur.
K = –q ise, L = +q olur.
264
(+) yüklü cisim tarafından etkiyle elektriklenmiş KL cismi-

nin K ucu (–), L ucu (+) yüklüdür.
qX > qY = qZ
(+) yüklü cisim uzaklaştırılmadan, X veya Y anahtarı ka-
(miktar olarak)
patılarak KL cismi topraklanırsa iki durumda da L ucu nötr
olur.
(+) yüklü cisim K ucuna (–) leri çekmiş ve bu (–) ler cismin
X in yükü ikisinden de fazladır. koruması altında. L ucundaki (+) yükler istenmeyen yükler,
toprak istenmeyenleri nötr yapar. Yaklaşan yüklü cismin
Y ve Z nin yükü eşit miktarda zıt cinstir.
korumasındaki (kendi tarafına çektiği) yükler nötrlenmez.
Y = –q ise, Z = +q olur.
Topraklama
Yüklü cisimler dünyaya dokunduğunda ya da bir iletkene
bağlandığında yükünü kaybederek nötr olur.
Dünyayı çok büyük ve nötr bir küre olarak düşünürsek do-

kunan her cisim de dünyanın bir parçası olarak nötr olmak
zorundadır. K ucu (–) K ucu (–)
L ucu nötr L ucu nötr
Negatif (–) yüklü cisim top
raklanırsa üzerindeki tüm
Elektroskop
fazlalık yükler dünyaya geçer
Bir cismin yüklü olup olmadığını ya da yüklüyse yük cinsini
ve nötr olur.
anlamamızı sağlayan alettir. Basit bir düzenekten oluşur.
Topuzda yük olursa bu yük

iletken telle bağlı olan yap-
Pozitif (+) yüklü cisim toprak- raklara da geçer ve aynı cins
lanırsa topraktan gelen (–) yüklü yapraklar birbirini iterek
lerle nötr hale geçer. açılır.
Yaprakları açık elektroskop yüklü, yaprakları kapalı

elektroskop nötr dür.
Topraklanmış bir cisme yüklü bir cisim yaklaşırsa,
yaklaştığı tarafa zıt cins yük çeker, diğer taraflar nötr
olur.
Yüklü elektroskobun yaprakları açıktır. Aradaki açı

Etkiyle elektriklenmiş bir cisim herhangi bir yerinden büyükse yükte büyüktür, ama doğru orantılı değildir.
topraklanırsa; Yani; q yüklü olanın yaprakları arasındaki açı θ ise, 2θ
açı olanın yükü 2q diyemeyiz. Sadece daha çok yük
olduğunu biliriz.
Yapraklar arası açıksa elektroskopun yüklü olduğunu bili-
riz. Ama yükünün cinsini (+) mı (–) mi, ne olduğunu bile-
meyiz.
Elektroskoba bir cismi dokundurduğumuzda veya yaklaştır-

dığımızda dokunarak ve etkiyle elektriklenme meydana gelir.
265
Önce dokunma durumlarını inceleyelim. Elektroskoba cisim yaklaşması durumunu inceleyelim.
Sıkılmadan inceliyoruz. J Cisim elektroskoba dokunmadan yaklaşırsa, bu durumda

etkiyle elektriklenme gerçekleşir.
Elektroskop yüklü, cisim nötr ise;
Elektroskop bir ucu topuz bir ucu yapraklar olan bir çubuk
Elektroskop yükünün bir kısmını
gibi düşünülür.
nötr cisme verir.
Elektroskobun toplam yükünde bir değişiklik olmaz.
Elektroskoptaki yük miktarı
azalacağı için yapraklar biraz Yaklaştırılan cisim uzaklaşırsa eski haline döner.
kapanacak, açı azalacaktır.
Tamamen kapanma olmaz. Elektroskop yüklü, cisim nötr ise;
Topuz, yaklaşan cismin ken-

di tarafını zıt, diğer tarafını
Elektroskop nötr, cisim yüklü ise; kendiyle aynı cins yükler.
Elektroskobun topuzu cisim-
Bu sefer de cismin yükü elek-
deki yükleri çekerken, onlar da
troskopla paylaşılır.
topuzdakileri çeker.
Cismin yükü azalır. Elektroskop
Yapraklar biraz kapanır.
cisimle aynı cins yüklenir.
Yapraklar açılır.
Elektroskop nötr, cisim yüklü ise;
Yaklaşan cisim, elektroskobun

topuzuna kendine zıt yükleri
çekerek topuzun ve yaprakla-
Elektroskop ve cisim, aynı cins yüklü ise;
rın birbirine zıt cins elektrikle
Dokunmayla elektriklenmede yüklenmesini sağlar.
olduğu gibi toplam yük ikisi ara-
Yapraklar açılır.
sında paylaşılır.
Son durumda yapraklar;
– Aynı kalabilir.
– Biraz açılabilir. Elektroskop ve cisim, aynı cins yüklü ise;
– Biraz kapanabilir.
Aynı cins yükler birbirini itece-
ğinden topuzdan itilen yükler
yapraklara gider ve yapraklar-
Elektroskop ve cisim, zıt cins yüklü ise; daki yük miktarı artar.
Toplam yük bulunur. Hangisinin Yapraklar biraz daha açılır.

yükü büyükse onun cinsinde
ikisi de toplam yükü paylaşır.
Toplam sıfır ise ikisi de nötr olur.
Son durumda yapraklar;
Elektroskop ve cisim, zıt cins yüklü ise;
– Tamamen kapanabilir. Yaklaşan cisim topuza yük
– Kapanıp tekrar açılabilir. çekecektir. Çektiği yükler yap-
raktan geleceği için bunların
miktarına göre, yapraklar
Kapanıp tekrar açılmak işaret değiştirmekle olur. Doku-
nan cismin yükü daha fazlaysa elektroskopun yük cinsi
değişir. Son durumdaki açı, eskisiyle aynı, daha büyük – Tamamen kapanabilir.
veya küçük olabilir. – Kapanıp tekrar açılabilir.
266
Kapanıp tekrar açılma durumunda yapraklar işaret 7

Örnek
değiştirir. Son açılma durumundaki açı ilkinden büyük,
küçük ya da eşit olabilir. Elektrik yükü –q olan şekildeki elek-
troskobun yaprakları açıktır.
Şimdi bu yazılanlara bakıp “bunların hepsini nasıl ezberle- Yaprakların tamamen kapanması
yeceğiz. L” diye üzülmeyin. için,
Bunları ezberlemiyoruz. I. +q yüklü iletken küreyi yaklaş

tırmak,
Dokunma ve etkiyle elektriklenmeyi hatırlayarak çözücez.
II. +q yüklü iletken küreyi dokun-
durmak,
III. +2q yüklü iletken küreyi dokundurmak
Örnek 6
işlemlerinden hangileri yapılabilir?
Yüklü X cismi, yüklü K elek-
troskobuna şekildeki gibi do-
kunmadan yaklaştırılınca yap-
raklar biraz kapanıyor. Çözüm 7
Buna göre;
Yaprakların tamamen kapanması için sadece yaprakların
I. X ve K aynı cins yüklüdür. nötr olmaları yeter. Yapraklar nötr iken topuzun yüklü ol-
II. X ve K zıt cins yüklüdür. ması buna engel değildir. I. madde de söylendiği gibi +q
yüklü cisim (–) yükleri topuza doğru çeker ama yaprakları
III. X in yükü K den fazladır. nötr yapacak kadar, tüm (–) leri çekemez.
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur? Etkiyle elektriklenmede bahsetmiştik: Cisimler kendi yükü
kadar yükü çekemezler. Yaklaşan cismin yükü +q dan faz-
la olsa çekebilirdi. I. yanlış
II. maddedeki gibi +q yüklü cisim dokunursa toplam yük
Çözüm 6
bulunup paylaştırılacaktır. +q ve –q toplamı sıfır olduğu
İlk şunu düşünelim. Yapraklar kapanmışsa yapraklardaki için cisim de elektroskopta nötr olur. Yapraklar tamamen
yük miktarı ne olmalı? Tabiki azalmalı. Elektroskoba do- kapanır. II. doğru
kunan cisim yok. Yani yükler yapraktan topuza gelmiştir. III. madde de söylenen +2q yüklü cisim dokunursa toplam
Elektroskobun yaprağındaki yük +q olur ve bunu paylaşırlar. Elektroskop son durumda
yükleri topuza çekmesi için X (+) yüklüdür. Yapraklar kapanıp tekrar açılır. III. yanlış
cisminin yükünün elektroskoba
zıt olması gerekir.
Örnek 8
II. doğru, I. yanlıştır.
Şekildeki özdeş K ve L elektroskoplarından K de –9q, L
İtme veya çekme için yük
de +3q elektrik yükü varken yapraklar arasındaki açılar
miktarı değil yük cinsi önemlidir.
θ1 ve θ2 dir.
O yüzden X in yük miktarının K
den büyük veya küçük olduğu
bilinemez. Kesinlik yoktur.
III. yanlış
Gördüğünüz gibi çözerken etki ile elektriklenme

kurallarını hatırlamamız yetiyor. Aynı cins yükler- X anahtarı kapatılarak elektroskoplar iletken telle birleştiril-
in birbirini ittiğini, zıt cins yüklerin birbirini çektiğini diğinde ikisinin de yaprakları arasındaki açı θ oluyor.
hatırlamak yeterli olacaktır. Sonraki sorularda da bunu
Buna göre θ1, θ2, θ arasındaki ilişki nedir?
göreceksiniz. Moral bozmadan devam edelim.
267
8 Bu söylediklerimizden sonra her iki durumda da kesin olan

Çözüm
şeyler:
İletken telle dokundurulan K ve L, yüklerin toplamını eşit
K nin yükü ve açısı (θK) azalır.
miktarda paylaşırlar. (Özdeş oldukları için.)
qtop = –9q + 3q Son yük miktarları ve cinsleri eşittir.
qtop = –6q ⇒ K’ye –3q, L’ye –3q yük düşer. Son açılarda eşittir.
Yapraklar arasındaki açı yük miktarı ile orantılı olacaktır.
İlk yükler farklı miktarda olduğu için nötr olamazlar.
K için; –9q → θ1 L için; +3q → θ2
–3q → θ –3q → θ
Bu durumda θ1 > θ2 = θ olacaktır. İletken ve Yalıtkanlarda Yük Dağılımı
K nin yaprakları biraz kapanmış, L nin yaprakları kapanıp Önce iletken ve yalıtkanın tanımını yapalım. Kısaca elekt-
tekrar eskisi kadar açılmıştır. rik yüklerinin hareket edebildiği maddeler iletken, hareket
Yapraklar arasındaki açı yükün miktarıyla ilgilidir. Cinsi edemediği cisimlere yalıkan denir.
önemli değildir.
Metaller genel olarak iyi iletkenlerdir. Bunun dışında insan
vucudu da iletkendir. Saf su yalıtkandır, ama içinde iyonlar
bulunduğunda iletken hale geçer. Bunlardan ileride bah-
sedicez.
Örnek 9
Elektriklenme sorularında iletken küreleri birbirine do-
Özdeş K, L elektroskopları farklı miktarlarda yüklüdür. kundururken hep yalıtkan saplar kullanırız. İnsan vücüdu
K’nin yaprakları arasındaki θK açısı, L’nin yaprakları ara- iletken olduğu için yalıtkan malzeme kullanmadan elimiz-
sındaki θL açısından büyüktür. le tuttuğumuzda, elimizden toprağa yük geçişleri olur ve
Elektroskopların topuzları birbirine dokundurulursa beklediğimiz sonuçları gözleyemeyiz.
θK ve θL için son durumda ne söylenebilir? Yalıtkan bir cisim üzerindeki yükler hareket edemediği için
cismin bir bölgesi yüklü iken başka bir bölgesi yüksüz ola-
bilir. Mesela bir tarağı saçımıza sürterken hep belli bir bö-
lümünü sürtersek sadece sürtünen yerde yüklenme olur.
Çözüm 9 Diğer kısımları hâla nötrdür.
Şekil yok diye canınızı sıkmayın. Soruda şekil yoksa biz İletkenlerde ise yükler cisim üzerinde dağılır. Aynı cins
çizeriz. J yüklerin birbirini ittiklerini biliyoruz. Bu nedenle yükler bir
arada olmak yerine cisim üzerinde dağılır. İç yüzeylerde
Yüklerin farklı miktarda olduklarını ve K nin yükünün fazla yükler bir arada duramayacağı için cismin dış yüzeyine
olduğunu θK > θL ifadesinden anlıyoruz. Fakat aynı cins mi (sınırlarına) doğru birbirlerini iterler.
zıt cins mi bilmiyoruz.
Cismin düzgün bir şekli yoksa, sivri uçlu kısımlarda yükler
İkisinin de aynı cins yüklü daha yoğun olur.
olması durumunda; toplam
iletken Yıldırım düşmesi dedi-
yükü paylaştırınca işaret
tel ğimiz olay Dünya ile
değiştiren olmaz.
bulutlar arasındaki yük
Elektroskoplar özdeş ol
akışıdır.
duğu için son yükler ve
açılar eşit olacaktır. K’nin Bu nedenle yeryüzün-
yükü ve açısı biraz azalırken, L’nin yükü ve açısı artar. deki sivri uçlu cisimler
üzerine (ağaçlar, yük-
Yüklerin farklı cins olma durumunda ise; K’nin yükü büyük sek direkler, paratoner
olduğu için son (toplam) yük K cinsinden ve daha azdır. direkleri gibi) daha çok
Bu yük eşit paylaşılırsa K nin son yükü kesin daha azdır yıldırım düşer.
ve θK azalır.
L nin son yükünün miktarı kesin bilinemez. L işaret de-

ğiştirerek kapanıp tekrar açılır. Son yük miktarı eskisine
eşit, büyük ya da küçük olabilir. L için tek kesin şey; yük
cinsinin değişeceğidir.
268
Küresel Cisimlerde Yük Dağılımı

K küresinin yarıçapı L den
büyükse son durumda K
nin yükü de L den fazla
olacaktır. Dıştan do
kunan L, yükünü K ile
paylaşır.
Ucu açık küresel nötr cisme, yüklü bir cisim;
İçten dokundurulursa tüm yükünü aktarır.

Küresel bir iletken cisim üzerinde yük varsa bu yükler cis-
Dıştan dokundurulursa yükünü paylaşır.
min yüzeyine düzgün şekilde dağılır. Cismin içi dolu da
olsa boş da olsa tüm yük (fazlalık olanlar) dış yüzeye yayı-
lır iç kısım nötr olur.
Aynı cins yükler birbirini ittiği için iletkenlerde iç kısımda

yanyana olamazlar. En uzak yerlere (dış yüzeye) itilirler. Örnek 10
Şekildeki içi boş iletken X küresi nötr, özdeş K ve L ilet-

ken küreleri +q ve –q yüklüdür.
İçten Dokunma
Nötr L küresine ucundaki açıklıktan

(+) yüklü K cismi dokunmadan sarkıtı-
lırsa, L nin iç yüzeyinde, gelen K cis-
minin yükü kadar (–) toplanır. Dış yü-
zeyinde ise aynı miktarda (+) olur. Bu
durumda K (+), L toplamda hâlâ nötr-
dür. Fakat iç yüzeyi (–), dış yüzeyi (+)
elektrikle yüklüdür. a) K küresi X’e önce içten, sonra da L küresi dıştan doku-
nursa,

b) X küresine önce L küresi dıştan, sonra da K küresi iç-
qK = qL = qL (miktar olarak)
iç dış ten dokunursa,
c) X küresine K içten, L dıştan aynı anda dokunursa

K cismi L küresine içten dokunursa
Kürelerin son yükleri ne olur?
kendisi iç yüzeyle beraber nötr olur.
L nin dış yüzeyi (+) yüklüdür. L nin
dışındaki (+) yük miktarı K nin ilk
yükü kadardır. İçe dokunan K, tüm
Çözüm 10
yükünü L ye verir.
a) Önce K içten, sonra L dıştan X e dokunursa;
Dıştan Dokunma
(–) yüklü L küresi nötr K kü-

resine dıştan dokunursa; bil-
diğimiz dokunmayla elektrik-
lenme gerçekleşir. L nin
yükünü K ve L aralarında
yarıçaplarla orantılı paylaşır- K, X küresine içten dokunursa tüm yükünü X’e verir. K’nin
lar. kendisi nötr olur. X tüm yükü alır ve +q yüklü olur.
K nötr, X +q yüklü ve tüm (+) yükler X in dış yüzeyindedir.
Son durumda K ve L ikisi de (–) yüklüdür.
269
Şimdi L yi X’e dıştan dokundurursak ne olacağına bakalım. Faraday Kafesi

Faraday kafesi, iletken metal ile kaplanmış veya iletkenler
X ve L dıştan dokunursa ile ağ (kafes) biçiminde örülmüş yapıdır.
normal dokunmayla elek- İngiliz Fizikçi Michael Faraday'ın buluşu olduğu için "Fara-
triklenme gerçekleşir. To- day kafesi" diye adlandırılmıştır.
plam yükü X ve L arasında
paylaştıracağız.
qX = +q, qL = –q olduğundan, toplam yük qTop = 0 olur.

Yani paylaşacak bir şey kalmadı.
K zaten nötr olmuştu, son dokunmayla X ve L de nötr olur.
Herkes nötr.
b) Önce L dıştan, sonra K içten dokunursa; Çalışma mantığı biraz önce anlattığımız iletkenin içinde
yük bulunmamasına dayanır. Dolayısıyla kafes içerisi dı-
şardaki elektrik olaylarından korunmuş, arındırılmış olur.
Mesela yıldırımlar gibi statik elektrik boşalmaları iletken-

lerden geçer ve içeri sıçramaz. Uçakların yıldırım düşmesi
sırasında zarar görmemelerini Faraday kafesi sağlar.
Kafesin yapısına göre elektromanyetik dalgalardan da ya-

lıtım sağlanabilir. Yüksek güvenlik gerektiren laboratuvar
X nötr, L (–q) yüklü. Toplam yükü (–q), X ve L paylaşırlar. ve özel alanlar Faraday kafesi ile korunur.
L ve X ikisi de (–) yüklü ve herbirinin yük miktarları (–q)
dan az. Elektrostatik Kuvvet (Coulomb Kuvveti)
Yüklü cisimler birbirine elektriksel kuvvet uygular. Bu kuv-
vet yük miktarlarına ve cisimler arası uzaklığa bağlıdır.

Şimdi X’e K’yi içten dokunduralım. Aynı cins yükler birbirini iter.
Zıt cins yükler birbirini çeker.
+q yüklü K X’e içten dokunursa
tüm yükünü X’e verip kendisi iç
yüzey gibi nötr olur. Kuvvet her zaman iki ci-
X’in yükü (–) ve q dan az oldu- sim için de aynı büyük-
ğu için, K nötr olurken X’in son lüktedir.
yükü (+) olur. (K deki (+) lar
Yüklerin farklı miktarda
X’teki (–) lerden çok)
olması önemli değil.
Son durumda K nötr, X (+), L
(–) yüklü olacaktır.
Elektriksel kuvvetin matematiksel ifadesi;
k.q1.q2
İki durumda da K içten, L dıştan dokundu. Ama son du- F= k: sabit, q: yük, d: uzaklık
d2
rumlar farklı. Yani dokundurulma sırası önemli.
Matematiksel işlemlere girmeyeceğimiz için, bu formülü
pek kullanmıycaz. Ama şunları bilmemiz lazım:
c) K içten L dıştan aynı anda dokundurulursa; Elektriksel kuvvet yüklerle doğru, uzaklığın karesi ile
K içten dokunduğu için tüm yükünü verip nötr olur. Yükü ters orantılıdır.
alan X (+q) yüklü ve dıştan dokunan L (–q) yüklü olduğu İki cisme etki eden kuvvet her zaman eşit şiddette ve zıt
için toplam yük sıfır olur. yönlüdür. Yani biri diğerini çekerse o da diğerini çeker,
Paylaşacak yük kalmadı. X, K, L hepsi birden nötr olur. iterse de iter.
270
Yüklü cisimler nötr cisimlere de kuvvet uygular. İletken

Örnek 12
bir nötr cismi, (+) veya (–) yüklü cisimler çekerler.
Ağırlıkları aynı iletken kürelerden 3 tanesi (+q) yüklü olup
yere sabitlenmiştir.
Yüklü cisim nötr cismin kendine yakın kısmını zıt, diğer

tarafını aynı cins yüklenecek şekilde etkiler. Nötr cisim
üzerindeki (+) ve (–) ler aynı miktardadır. Ama zıt yükler
yüklü cisme daha yakın olduğu için çekme kuvveti daha
fazla olur. Kuvvetler toplamında nötr cisim çekilir.
Yükleri +q, –q ve nötr olan diğer üç küre ise yalıtkan
iplerle şekildeki gibi tavana asıldığında iplerde oluşan
T1, T2, T3 gerilme kuvvetleri arasındaki ilişki ne olur?
Örnek 11
Yalıtkan zemin üzerine sabitlenmiş +q ve +3q yüklü ve ya-

rıçapları eşit K, L küreleri şekildeki gibidir. Çözüm 12
Aynı cins yükler birbirini iter, zıt cins yüklerse çeker.

Nötr cismi (+) ve (–) yüklü cisimlerin ikisinin de çektiğini
anlatmıştık. Şimdi kuvvetleri şekilde gösterelim.
Cisimlere etki eden elektriksel kuvvetle ilgili;
I. L ye etki eden daha büyüktür.
II. K nin yükü artarsa sadece K ye etki eden kuvvet artar.
III. Aralarındaki uzaklık azalırsa ikisine de etki eden kuv-
vet artar.
Hepsinin ağırlığını gösterdik.

Çözüm 11
1. sinde (+) ve (+) birbirini iter T1 kuvveti iki kuvvetin farkı-
dır. T1 = mg – Fe
Elektriksel kuvvet iki cismin etkileşimiyle gerçekleşir ve
yük büyüklükleri ne olursa olsun (farklı da olsa) her zaman 2. sinde (+) ve (–) birbirini çeker T2 kuvveti iki kuvvetin
eşit şiddette zıt yönlüdür. toplamıdır. T2 = mg + Fe
K ve L ye etki eden kuvvetler aynı büyüklüktedir. I yanlış 3. sünde yerdeki (+) yük etkiyle elektriklediği nötr küreyi
hem iter hem çeker. Fakat çekme kuvveti daha büyük ol-
Cisimlerden birinin yükü artarsa ikisine de etki eden kuv-
duğu için toplamda çekecektir.
vet artar. Zaten kuvvetler hep eşit olmalıdır. II yanlış
T3 = mg + Fe Fakat burdaki çekme kuvveti 2. deki kadar
Elektriksel kuvvet uzaklıkla ters orantılı olduğu için, uzaklık
güçlü olamaz. T2 > T3 > T1 olacaktır.
azalırsa iki cisme etki eden kuvvette artar. III doğru
Şekilde göstermedik fakat yerde duran kürelere de kuvvet
etki etmektedir. 1. küre ağırlığı yönünde itilirken 2. ve 3.
Söylediğimiz gibi işlemlere çok girmiycez, ama elektriksel
küre ağırlığına ters yünde yukarı yönde çekilirler.
kuvvetin yüklerin çarpımıyla doğru, uzaklığın karesiyle ters
orantılı olduğunu da bilmekte fayda var. Bu nedenle yerdeki kürelerin zemine uyguladıkları kuv-
Uzaklık iki katına çıkarsa kuvvet dörtte birine iner. Uzaklık vetler de ağırlıklarından farlı olur. Sorulursa aklınızda bu-
yarıya inerse de kuvvet dört katına çıkar. lunsun J
271
Bu sorularda genelde, denge durumu için yüklerin oranını

Örnek 13
veya bu şekilde yükler hakkında yorum sorulur. Müfreda-
Yalıtkan ve yatay bir zeminde sabitlenmiş K ve L iletken tın dışında kaldığı için işlem sorularına girmeden yorum
kürelerinin yükleri qK ve qL dir. soruları çözücez.
Benzer denge durumunu cisimler arasına değilde, dışına

qK Q qL konulan cisim için de sorulur. Şekilden daha iyi anlaya-
2d 3d caksınız.
K M L
K ve L yine sabitlenmiş. M cismi de şekildeki gibi cisimler
Bu cisimler arasına şekildeki gibi K ye daha yakın olacak arasına değilde dışında bir noktada dengede olsun.
şekilde konulan Q yüklü M küresi dengede kalıyor.
qK qL Q
Buna göre, d1 d2
I. K ve L nin yükü aynı cinstir. K L M
II. M nin yükü en küçüktür.

M cismi iki cisminde (K ve L) sağında olduğu için, ikisi de
III. L nin yük miktarı K den büyüktür.
çeker ya da ikisi de iterse dengede kalamaz. Birisinin iter-
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur? ken diğerinin çekmesi lazım.
qK qL Q
Çözüm 13 d1 d2
K L M
Çok karşılaşacağınız güzel bir soru tipi.
Bu soruyu çözerken benzer soruları nasıl çözeceğimizi de M nin arada olduğu durumdaki gibi kuvvetlerden birisi K-M
anlatıcaz. O yüzden çok dikkatli takip edin. diğeri L-M etkileşimiyle oluşacaktır. İkisinde de M ortak ol-
duğu için denge durumunu belirlemede M nin etkisi olmaz.
M cismine K ve L kuvvet uygulayacak. Dengede kalması
için bu kuvvetlerin eşit şiddette zıt yönlü olması gerekir. M nin yük miktarı ve cinsi için hiçbir kesinlik yoktur.
Bu durumda iki ihtimal var. Arada olan M cismini ya ikisi K ve L cisimleri ise; birisi iterken diğerinin çekmesi gerekti-
de çekecek, ya da ikisi de itecek. Başka türlü kuvvetler zıt ği için ikisi kesinlikle farklı cins yüklü olmalıdır. Ama hangi-
yönlü olamaz. si (+) hangisi (–) bunu bilemeyiz.
Yani K ve L nin yük cinsi kesinlikle farklı M için kesinlik yok.

qK Q qL
2d FK FL 3d Yük miktarlarına gelince; M için kesinlik olmadığını söyle-
K M L miştik. Dengeyi belirleyecek olan K ve L nin aynı büyük-
lükte kuvvet uygulaması için, uzak olan K nin daha büyük
Cisimlerin hiçbirinin yük cinsini bilmiyoruz. K-M ve L-M et- yüke sahip olması gerekir. Kuvvet uzaklıkla ters orantılıydı.
kileşiminde ortak olan M nin yükünün cinsi ve ne kadar
olduğu önemli değil.
Örnek 14
M (+) ise;
Eşit bölmeli yalıtkan düzlem-
İkisinin de çekmesi için K ve L (–), itmesi için K ve L (+)
deki yüklü cisimlerden K ve
M (–) ise; L sabit tutulurken serbest
K X
bırakılan X cismi şekilde
İkisinin de çekmesi için K ve L (+), itmesi için K ve L (–)
okla gösterilen doğrultuda
Her durumda K ve L nin aynı cins yüklü olması gerekiyor. hareket ediyor.
Farklı cins yüklü olsalar; biri iterken biri çekerse iki kuvvet
L
aynı yönlü olur denge sağlanamaz. I doğrudur
Buna göre,
M nin durumunu yukarıda anlattık. Yükünün cinsi ve mikta-
rı hakkında kesin birşey söyleyemeyiz. II yanlış I. K ve L aynı cins yüklüdür.
M cismi K ye L den daha yakın mesafede olduğundan aynı II. K nin yükü L ninkinden büyüktür.
büyüklükte kuvvet uygulayabilmesi için, uzak olan L nin III. X in yükü K ve L ninkinden küçüktür.
yük miktarı K den kesinlikle büyük olmalıdır. III doğru
272
F elektriksel kuvvetler eşit olduğuna göre ağırlıklar da eşit

Çözüm 14
olmalıdır. m1 = m2 II. doğru
Ok yönünden K ve L nin X cismini ittiğini anlıyoruz.
İkisi de ittiği için K ve L aynı cins yüklüdür. I doğru Yükler farklı da olsa elektriksel kuvvetler her zaman
eşit şiddette olacaktır. Bunu daha önce de söylemiştik.
Doğrultu tam köşegen olmayıp K-X doğrultusuna yakın ol- Etkileşim kuvvetleri her zaman eşit şiddette zıt yönlüdür.
duğu için K daha büyük kuvvet uygulamış olmalı. Bölmeler
Bu nedenle q1 ve q2 yükleri için kesinlik yoktur.
eşit aralıklı olduğu için aynı mesafeden büyük kuvvet uy-
gulayan K nin yükü de büyük olmalıdır. II doğru Eşitte olabilirler farklı da olabilirler. I. kesin doğru değil
X cismi hem K hem de L ile etkileşimde olduğu için belir-

leyici değildir. Yük miktarı hakkında kesin birşey söylene- Bu şekildeki denge durumlarında iplerin düşeyle yaptığı
mez. açıları F ile mg (ağırlık) beraber belirler. Açılar eşitse her
zaman kütleler de eşit olmalıdır.
X cisminin yükünün büyük ya da küçük olması etki edecek
kuvvetlerin büyüklüğünü aynı oranda değiştirir. Hareket
doğrultusunu değiştirmez. III yanlış Kütlelerin farklı olduğu durumlarda kütlesi küçük olan
daha büyük açı yapar.
Çözeceğimiz bu soru tipi de çok önemli aman dikkat.
Örnek 15
m1 ve m2 kütleli iki cismin
yükleri q1 ve q2 dir. İplerle
bağlanan cisimler şekil-
deki gibi düşeyle eşit açı-
lar yaparak dengelen-
miştir.
Buna göre cisimlerin; Şöyle düşününce mantıklı gelecektir:
I. Yükleri eşittir.
Marketten alışveriş yaptınız ve iki poşeti iki ayrı elinize al-
II. Kütleleri eşittir. dınız. Kollarınızı yana açmak istediğinizde hangi kolunuzu
III. Etki eden elektriksel kuvvetler aynı büyüklüktedir. daha yukarı kaldırabilirsiniz?
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur? Tabi ki hafif olan poşeti taşıyan kolunuz :)
Aynı yatay F kuvveti küçük kütleli olana daha büyük açı

Çözüm 15 yaptırır. Ve bu durumda açının küçük olduğu ipteki gerilme
kuvveti daha büyük olur.
Cisimlerin birbirini ittiği ve aynı cins yüklü olduğunu
şekilden anlıyoruz. Cisimlere etki eden elektriksel kuv Günlük Hayatımızda Elektrostatik
vetler yük miktarları farklı da olsa hep eşit şiddette olurlar. Elektrostatik teknolojinin gelişmesiyle hayatımızda daha
III. doğru çok yer almıştır.
Ama biz çoook eskilerden beri insanların hayatında olan

kısımdan başlayalım.
Yıldırım ve şimşek olayı Dünyanın var olduğundan beri

gerçekleşen olaylardır. Ve tamamen elektostatiktir.
Bulutlar hareketleri sırasında elektrikle yüklenirler. Yüklü

olan bu bulutlar yeryüzüne yeterince yaklaşırlarsa Dünya
yüzeyinde etkiyle yükleri hareket ettirir ve uygun koşullar
oluşunca buluttan yere bazen de yerden buluta yük akışı
Cisimlere etki eden kuvvetleri şekildeki gibi gösterirsek gerçekleşir. Bu olay yıldırımdır.
elektriksel kuvvetler ve ağırlıkların bileşkesi aynı açı ya-
Bazen de yüklü bulutlar arasında yük akışı olur ki buna da
pacak şekildedir. Aynı açı olabilmesi için yana çekenler
şimşek denir.
eşitse aşağı çeken ağırlıklar da eşit olmalıdır.
273
Konunun başında da bahsetmiştik. Yıldırım genelde yük- plakada ışık alan bölgeler fotoiletken maddeden dolayı
sek bina ve cisimler üzerine düşer. Bunun sebebi elektrik iletken hale gelir ve siyah yerler yüklü olarak kalır.
yüklerinin sivri uçlarda daha fazla olması ve buluta daha
Böylece tabakadaki yüklü bölgelerde, kopya edilecek olan
yakın olmasıdır.
kağıdın elektrostatik olarak görüntüsü çıkar.
Yıldırımdan korunmak için yüksek binalar ve riskli yapılar-
Toner denilen bir yüklü toz boya, bu yüklü bölgeler tarafın-
da paratoner denilen sistem kullanılır. Sivri uçlu iletken
dan çekilir ve oluşan görüntü kağıda aktarılır.
en yüksek noktaya takılarak iletken bir kablo ile toprağa
bağlanır.
Böylece elektrik yükü yapıya zarar vermeden iletilmiş olur.

Elektrik Alan
Aynı cins yüklerin birbirini ittiğini, zıt cins yüklerinse birbi-
Termik santraller gibi baca- rini çektiğini biliyoruz. Bu kuvvetlere elektrostatik kuvvet
larından kül ve zararlı mad- (coulomb kuvveti) dendiğini de öğrendik.
delerin çıktığı yapılar çevre- Elektrostatik kuvvetin yüklerin çarpımıyla doğru uzaklığın
lerine ciddi zararlar verir. karesi ile ters orantılı olduğunu da anlattık.
Bu zararları en aza indirmek Peki iki elektrik yükü arasında bu kuvvet nasıl oluşuyor?
ve bacadan atılan kül gibi Yüklü bir cisim yakınındaki başka yüklü cismin varlığını
maddeleri tutmak için elekt- nereden biliyorda ona kuvvet uyguluyor? Zor sorular :)
rofiltreler kullanılır.
Kuvvet hareket konusunda temas gerektirmeyen kuvvet-
Çalışma mantığı elektrosta- lerden bahsetmiştik. Kütle çekim kuvveti de coulomb kuv-
tik olan bu filtrelerde küllerin veti gibi temas gerektirmeyen bir kuvvetti.
hareketleri sırasında çar-
parak yüklenebileceği ağ Temas gerektirmeyen kuvvetler için alan kuvveti diye bir
benzeri teller vardır. Filtre yüzeyi ise yüklenen bu parçaları tanım kullanılır. Bu kuvvetlerin daha iyi anlaşılması için
çekmesi için zıt cins yüklenir. Böylelikle küller ve zararlı alan kavramı geliştirilmiş.
parçacıklar elektrostatik yardımıyla tutulmuş olur. Şöyle düşünüyoruz:
Elektrostatikten boyamada da faydalanılır. Püskürtülen Elektrik yüklü cisim çevresinde bir etki alanı oluşturur buna
boya nın tamamının boyanacak yüzeye ulaşıp boya isra- elektrik alan ismini vericez.
fını engellemek ve daha kaliteli boyama yapabilmek için,
boyalar negatif yüklenerek püskürtülür. Boyanacak yüzey Bu alana giren başka bir yüklü cisim olduğunda alanın ya-
ise pozitif yüklenerek boya taneciklerinin daha etkili bir şe- pısında değişiklik oluşur ve yüklü cisimler etkileşime geçe-
kilde yüzeye yapışması sağlanır. rek elektriksel kuvvet oluşturulur.
Tabi bunu bir ahşabı boyarken yapmak mümkün olmaz. Yüklü cisimden belli bir uzaklıktaki elektrik alanın büyük-
İletken olan metal parçaların boyanmasında kullanılır. lüğü o noktadaki +1br lik yüke etki eden elektriksel kuvvet
Otomobiller, beyaz eşyalar gibi. kadardır diyoruz.
Fotokopi makineleri ve yazıcılar gibi dijital baskı sistemle- Kuvvet üzerinden bir tanımlama yapıldığı için elektrik alan-
rinde de elektrostatikten faydalanılır. da kuvvet gibi vektörel bir büyüklüktür.
Normalde zayıf bir ilet- Elektriksel kuvvet formülümüz,

ken iken, ışığa maruz
kaldıklarında iyi bir ilet- → k.q1.q2
F= olduğuna göre,elektrik alan formülü,
kene dönüşen madde- d2
lere fotoiletken denir.
→ k.q.(+1)
Fotokopi makinelerinin E= buradan
d2
içinde, üzeri bu fotoilet-
kenle kaplı bir tabaka → k.q
bulunur. Kopyalama E= olur.
d2
sırasında, bu tabaka
elektrostatik olarak yüklü hale getirilir ve sonra kopya edi-
lecek sayfa üzerinden şiddetli ışık geçer. Kopyalanacak
sayfanın beyaz ve siyah kısımları tabakaya çarptığında,
274
Çözüm 16
+q
+1 →
+ E
d O Elektrik alan içindeki yüklü cisme etki eden kuvvet, elektrik
→ →
alan şiddeti ve yükle doğru orantılıydı. F = q. E
_q İki cisim için de verilen değerleri yazarsak;

→
_ E +1 → →
d K için, FK = q. 2E
O
→ →
L için, FL = 3q. E olacaktır. Buradan kuvvetlerin oranı,
O noktasında +1 birim yük olduğunu kabul ettiğimizde (+)
→
yüklü mavi cisim bu noktadaki +1'i iteceği için E sağa doğ- FK 2
→ = bulunur.
ru, (--) yüklü sarı cisim +1'i çekeceği için E sola doğrudur. FL 3
Elektriksel kuvvet ve elektrik alan formüllerindeki benzerli-

ği görüyorsunuz. Arada sadece ''q'' farkı var. Bu durumda;
Örnek 17
F = q.E yazabiliriz.
K, L, M cisimlerinin yükleri ve bulundukları elektrik alanlar
Bu formül; E şiddetindeki elektrik alanda bulunan q yükü-
şekildeki gibidir.
ne etki eden elektriksel kuvveti verir.
→ →
Elektriksel kuvvetin birimi de bu formülden Newton/cou- 2E E
+q +2q
lomb (N/C) olur.
Elektrik alan daha iyi anlaşılması için modellenirken yüklü K L

cisim çevresindeki çizgilerle gösterilir.
→
3E
-- q
+ --
M
Buna göre, cisimlere etki eden elektriksel kuvvetler

Elektrik alan çizgilerin sık olduğu yerde büyük, seyrek ol- FK, FL, FM arasındaki ilişki nedir?
duğu yerde zayıftır.
Düzgün elektrik alan şiddeti her yerde aynı olan elektrik

alan demektir ve paralel çizgilerle gösterilir. Çözüm 17
Bir önceki sorunun aynısı. Orada yazılı olarak verdiği de-

→ →
F = q. E ğerleri burada şekilde göstermiş.
+ →
E Elektriksel kuvvet elektrik alan şiddeti ve yük miktarıyla
-- doğru orantılı olacak. Yükün işareti yani cinsi, kuvvetin bü-
→ →
F = q. E yüklüğünü değil sadece yönünü etkiler.
→ →
K için, FK = q.2 E
Elektrik alan içindeki (+) yüklü cisim elektrik alan (E) yö- → →
nünde, (--) yüklü cisim ise E ye ters yönde kuvvet etkisinde L için, FL = 2q. E
→ →
kalır. M için, FM = q.3 E olur.
Bunları sıralaması ise, FM > FK = FL olacaktır.

Örnek 16
Elektrik yükleri q ve 3q olan K ve L cisimleri 2E ve E şidde-

tindeki düzgün elektrik alan içindedir.
Buna göre, cisimlere etki eden elektriksel kuvvetlerin

F
oranı, K kaçtır?
FL
275
1. Antrenman Elektrİk Yüklerİ
1. Yalıtkan ayaklar üzerindeki 2r ve 3r yarıçaplı iletken 4. (–) yüklü X cismi birbirine

K, L kürelerinin yükleri –8Q ve –2Q dur. değmekte olan r, 3r
yarıçaplı iletken ve nötr
Y, Z kürelerine şekildeki
gibi yaklaştırılıyor.
Cisimler bu durumdayken Y ve Z yalıtkan ayak-

larından tutulup birbirinden ayrılırsa son yükleri
qY
Küreler birbirine dokundurulursa K’nin son yükü oranı, kaç olur?
qZ
kaç Q olur?
1 1
A) –2 B) –3 C) –4 D) –5 E) –6 A) -- B) -- 1 C) + D) +1 E) +3
3 3
5. (–) yüklü X cismi birbirine değmekte olan iletken K, L,

M cisimlerine şekildeki gibi yaklaştırılıyor.
2. Yarıçapları 2r, r, 3r olan K, L, M iletken kürelerinin ilk

yükleri –Q, –5Q, +6Q dur. L küresi önce K’ye sonra
M’ye dokundurulup ayrılıyor.
M cismi bir ucundan toprağa bağlı olduğuna
göre, cisimlerin bu durumdaki yük işaretleri na-
sıldır?
K L M
A) – – –
Buna göre, M’nin son yükü nedir?
B) – 0 +
A) –3Q B) –2Q C) +Q D) +2Q E) +3Q C) + 0 0
D) + + 0
E) – – 0
3. Yarıçapları sırayla r, 2r, r olan K, L, M kürelerinin ilk 6. Şekildeki X cismi, (–) yüklü
yükleri –6q, qL, +q dur. K küresi önce L ye sonra M ye K elektroskobuna do
dokundurulup ayrılınca K’nin son yükü –2q oluyor. kunmadan yaklaştırılınca
yapraklar biraz kapanıyor.
Buna göre, X cisminin
yük işareti için;
I. (–)
II. (+)
Buna göre, L’nin ilk yükü qL aşağıdakilerden han- III. Nötr
gisidir? hangileri doğru olabilir?
A) –9q B) –6q C) -3q D) +3q E) +6q A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

276
Elektrİk Yüklerİ 1. Antrenman
7. Şekildeki iletken K ve L cisimlerinin yükleri +2Q ve 10. Şekildeki özdeş X, Y elektroskoplarından X +8q, Y
–Q, içi boş X küresi ise nötrdür. K cismi X küresine –2q yüküne sahipken yaprakları arasındaki açılar sı-
içten, L ise dıştan aynı anda dokunduruluyor. rayla θ1 ve θ2 dir. K anahtarı kapatılarak yük alışverişi
tamamlandığında yapraklar arasındaki açılar eşit ve
θ3 oluyor.
Buna göre, son durumdaki yük işaretleri aşağıda

kilerden hangisinde doğru verilmiştir?
Buna göre θ1, θ2, θ3 arasındaki ilişki nasıldır?
K L M
A) + + + A) θ1 > θ2 > θ3 B) θ1 > θ3 > θ2
B) + – 0 C) θ2 > θ3 > θ1 D) θ2 > θ1 > θ3
C) 0 – – E) θ1 > θ2 = θ3
D) 0 + +
E) 0 – +
8. Şekildeki +Q yüklü elektros-

kopun yapraklarının biraz
daha açılması için;
I. +Q yüklü bir cismi yaklaştır-

mak
II. +2Q yüklü özdeş bir elekt-
roskobu dokundurmak 11. İletken metal K, L, M kürelerinden K ve M yalıtkan
ayaklar üzerinde, L ipek iplikle asılıyken şekildeki gibi
III. –Q yüklü bir cismi yaklaştırmak
dengededirler.

9. Yalıtkan zemin üzerine sabitlenmiş aralarında d

uzaklığı olan +2q, –q yüklü K, L kürelerinin birbirine
uyguladığı elektriksel kuvvet F dir.
Kürelerin elektrik yükleri (+) olduğuna göre;
I. K’nin yükü M’den fazladır.

II. L’nin yükü K’den azdır.
Küreler arası uzaklık 2d ve L nin yükü –3q yapı- III. L ve M nin yükü eşittir.
lırsa cisimler arasındaki elektriksel kuvvet kaç F yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
olur?
1 1 2 3 3 A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
A) B) C) D) E)
4 2 3 4 2 D) I ve III E) II ve III
277
1. Antrenman Elektrİk Yüklerİ
12. Nötr iki cam çubuktan birisi nötr ipek kumaşa, diğeri 15. İletken K ve L kürelerinden K (+) elektrik yüklü, L ise
nötr yün kumaşa sürtünüyor. (–) elektrik yüklüdür.
Buna göre, K ve L küreleri birbirine dokundurulup bir süre
sonra ayrıldığında,
I. İpek kumaşa sürtünen cam (+) yüklenir.
I. İkisi de nötr olur.
II. Yün kumaşa sürtünen cam (--) yüklenir.
II. İkisi de (+) yüklü olur.
III. İpek kumaş (--) yüklenir.
III. Birisi (–) yüklü, diğeri nötr olur.
13. İletken X, Y, Z kürelerinin üçü de elektrik yüklüdür. X

küresi önce Y’ye dokundurulup ayrılıyor, sonra da Y 16. Özdeş ve elektrikle yüklü K, L elektroskoplarının yap-
küresi Z’ye dokundurulup ayrılıyor. rakları arasındaki açı eşit ve θ’dır.
Bu işlemlerden sonra, kürelerin elektrik yükleri Elektroskopların topuzları birbirine dokunduru-

için; lup ayrılırsa,
I. Üçü de yüksüzdür. I. İkisinin de yaprakları tamamen kapanır.
II. Y ve Z yüksüzdür. II. Yapraklar arasındaki açılar değişmez.
III. Yalnız X yüksüzdür. III. Yapraklar kapanıp, yine θ açısı yapacak şekilde
tekrar açılır.
yargılarından hangileri gerçekleşebilir?
14. Eşit yarıçaplı iletken K, L, M kürelerinden L +q yük-

lü, K ve M nötrdür. Yalıtkan ayaklar üzerindeki küre- 17. Sürtünmesiz yalıtkan ve yatay düzlemde v hızı ile
ler şekildeki gibi iletken tellerle bağlıyken anahtarlar atılan +q yüklü X cismi K ve L küreleri arasından şe-
açıktır. kildeki yörüngeyi izleyerek geçiyor.
yörünge
v
Önce X anahtarı kapatılıp açıldıktan sonra, Y anah-
tarı kapatılıp açılırsa;
I. Kürelerin hepsi (+) elektrik yüklüdür. L küresi (–) elektrikle yüklü olduğuna göre,
II. L ve M’nin yük miktarları eşittir. I. K, (+) elektrikle yüklüdür.

III. K’nin yük miktarı en fazladır. II. K, (–) elektrikle yüklüdür.
yargılarından hangileri doğrudur? III. K’nin yük miktarı L den fazladır.
D) I ve III E) I, II ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
1.C 2.E 3.A 4.B 5.C 6.E 7.D 8.C 9.D 10.B 11.A 12.D 13.E 14.E 15.C 16.C 17.E
278
2.
Akım, Potansİyel Fark, Dİrenç
Elektrİk Akımı Akım Şiddeti (i)
Maddeleri, içindeki serbest yüklerin hareket edebilmeleri- Bir iletkenin herhangi bir kesitinden birim zamanda (1s)
ne göre iletken ve yalıtkan olarak isimlendiriyorduk. geçen toplam yük miktarına akım şiddeti denir. Genelde
''i'' harfiyle gösterilir. Bazen de ''I''
İletkenlerde serbest yükler hareket edebilirlerken, yalıt-
kanlarda hareket edemezler. Elektrik yükü
Akım şiddeti =
zaman
Bir iletkenin içindeki yüklerin hareketli olmaları durumunda
elektrik akımından söz edilir. Bu hareket öteleme hareketi q
olabileceği gibi titreşim hareketi de olabilir. i=
t
Metaller iyi iletkenlerdir. Plastik, cam gibi maddeler ise ya-
lıtkandır. Su, içinde iyonlar varken iletkendir, fakat saf su q : Yük miktarı (Coulomb)
yalıtkandır. t : Zaman (saniye)
Elektrik akımı metallerde (katılarda) serbest elektronlarla i : Akım şiddeti (Coulomb/saniye)
sağlanır. Sıvılarda (+) ve (–) iyonlar, gazlarda ise (+), (–) Coulomb
Akımın birimi, = amper (A) dir.
iyonlarla beraber serbest elektronlar akım oluşturur. saniye
Elektrik yükünün hareketini en güzel gözlemleyeceğimiz
durumlardan birisi elektroliz kabıdır. Elektrik akımı Ampermetre denilen ölçü aletiyle ölçülür.
Elektrik deverelerini anlatırken Ampermetrenin özellikle-
Elektrolizin kısaca; elektrik akımı yardımıyla, bir sıvı içinde
rinden ve nasıl kullanıldığından bahsedicez.
çözünmüş kimyasal bileşiklerin ayrıştırılmasına denir.
Örnek 1
Anot Katot
-
+
Şekildeki kesitten t sürede +2q ve –q yükleri göste-
çözelti
rilen yönlerde geçiyorlarsa, oluşan akımın büyüklüğü
+ - ve yönü nedir?
Çözüm 1
Çözeltilerde yük hareketini (+) ve (--) iyonların sağladığı-
İlk şunu söyleyelim, (+) ve (–) zıt yönlerde geçtiği için sa-
nı söylemiştik. Çözeltiye elektrik akımı verilirse, (+) yüklü
kın birbirini nötrler demeyin.
iyonlar negatif (--) kutba bağlı katoda, (--) iyonlar ise pozitif
(+) kutba bağlı anota doğru hareket eder. Bizim için (+), (–) önemli değil. Geçen yük miktarına ba-
karız; yönüne ve işaretine değil. O halde toplam 3q yük
Kimyadan biliyorsunuzdur ama biz de söyleyelim; çözelti geçmiş.
içindeki anot, katod dediğimiz iletken çubuklara elektrot q 3q
denir. i= idi. Bu durum için; i = olur.
t t
İletken bir teldeki akım sadece serbest elektronlarla yani
(--) yüklerin hareketiyle gerçekleşeceğinden teldeki yük Akımın yönü olarak (+) yüklerin hareket yönünü kabul edi-
hareketi pilin (+) kutbuna doğru olur. yoruz. İlk kabul bu şekilde olduğu için, sadece (–) yüklü
elektronların hareket ettiği durumlarda da akım yönü hep
Elektrik akımının yönü pilin (+) ucundan çıkıp (--) ucu-
(–) lerin hareket yönünün tersi kabul edilir.
na gidecek şekilde kabul edilmiştir.
Bizim sorudaki şeklimizde de bu yön 1 yönüdür.
Yani elektron hareketine zıt yönde.
279
7. ÜNİTE Akım, Potansİyel Fark, Dİrenç
Yüklü iletken küreleri birbirine dokundurduğumuzda yük Bizim sorumuzdaki yük 720 C bulunmuştu.
alışverişi sırasında da akım oluşur.
Kaç tane elektron bu yükü sağlar onu bulucaz.
720 = n.1,6.10--19 n: elektron sayısı.

720
n= = 450.1019 = 45.1020 tane.
1,6.10--19
Milyon kere, milyon kere, milyondan daha fazla.
Eee elektron ufak bişi... :)
Katılarda, Sıvılarda ve Gazlarda Akım

Yükü –6q olan 2r yarıçaplı ilekten K küresi r yarıçaplı
Konunun girişinde kısaca bahsetmiştik biraz daha açalım.
iletken ve nötr L küresine aradaki anahtar kapatılarak do-
kunursa; toplam yükü, ikisi arasında yarıçaplarla orantılı Katıların bir kısmı yalıtkan ( plastik, cam vb.) bir kısmı
paylaştırıyorduk. iletkendir (metaller). Bazı özel katılar ise bu sınıflandırma-
ya girmediği için yarı iletken olarak isimlendirilir. Özellikle
elektronikte önemli kullanım alanları vardır.
Metallerin iletkenliği; serbest elektron sayısına, bu elekt-

ronların atomla yaptığı bağın kuvvetine ve sıcaklığa bağ-
lıdır. Maddelerin çoğunda sıcaklık arttıkça iletkenlik azalır.
En iyi iletkenler gümüş, altın ve bakırdır. Maliyet sebebiyle

elektrik tesisatlarında bakır kullanılır.
Sıvılarda iletkenliği (+) ve (–) yüklü iyonlar oluşturur. Elekt-
ronu protonla karıştırmayın sakın :) İyonların boyutları
K den L ye –2q yük geçmiştir. Yük dengesinin sağlanması
2q elektronlara göre çoook büyüktür.
için geçen süreye t dersek, i = olur.
t Saf suyun yalıtkan olduğunu söylemiştik. Çünkü içinde
Akımın yönü ise L den K ye doğrudur. Yani (–) lerin hareket iyon bulunmaz. Günlük hayatımızda kullandığımız mus-
yönünün tersi. luktan akan, damacanadan doldurduğumuz su içinde bir
çok iyon olduğu için iletkendir.
Örnek 2 Sıcaklığın artması katıların aksine sıvı iletkenliğini artırır.
Bu arada şunu da unutmayın, saf suya tuz atarsak iletken

Bir ampulden 0,2 A akım 1 saat süreyle geçerse, bu
olur, ama şeker katınca iletken olmaz.
sürede devreden geçen yük kaç coulomb olur?
Saf su içine asit, baz, tuz katılırsa yani sıvı çözelti oluştu-
rulursa iletken olur.
Çözüm 2 Gazlar normalde yalıtkandır. Havayı düşünün, iletken ol-
saydı hepimizi elektrik çarpardı :)
Tanım gayet basit ve net. Birim zamanda geçen yük mik-
q
tarı akımı verir. i = ''Ama yıldırım havada ilerliyor hocaam'' diyenler iki satır
t üstü tekrar okusun. Nor-mal-de yalıtkandır dedim. Bazı
Biz akımı ve süreyi biliyoruz. Formülde bunları yerine koy-
özel durumlarda gazlar iletken hale geçer.
duğumuzda yükü buradan hesaplayabiliriz.
Gazlarda iletkenliği (+) ve (–) iyonlarla beraber serbest
Amaaa, süreyi saniye cinsinden, akımı da Amper cinsin-
elektronlar sağlar. Gazlarda iletkenlik sıcaklıkla doğru ba-
den yazmamız lazım. Akım burada A olarak verilmiş zaten.
sınçla ters orantılıdır.
Süre, 1 saat = 60 dk,1 dk = 60 s ise, 60.60 = 3600 s yapar.
q Yeterince ısınan gazda iyon sayısı artarak belli bir değere
0,2 = ise, q = 720 C olur. ulaşırsa iletken hale geçer.
3600
Basıncın azalmasıda iletkenlik sağlar.
Bu tip sorularda bazen geçen elektron sayısı sorulur. De- Yıldırım olayına gelirsek; yüksek gerilim geçici süre gazları
ğişen hiç birşey yok. 1 elektron yüküne elementer yük de-
iletken yapabilir.
nir. 1e.y = 1,6.10--19 C tur.
280
Akım, Potansİyel Fark, Dİrenç 7. ÜNİTE
Potansiyel Fark Üreteçler (Piller)

Gerilim olarak da bilinen potansiyel farkın aslında ayrıntılı Üreteçler, devrede potansiyel farkı oluşturup akım geçme
ve güzel bir tanımı var. Ama kafanızı karıştırmamak için sini sağlarlar. Yani devreye enerji verirler. Genellikle kim
ben kısaca anlatayım. yasal enerjiyi elektrik enerjisine dönüştürürler. Araçlarda
kullanılan aküler de bir çeşit pildir.
Belli bir hacimdeki elektron sayıları farklı olan noktalar ya
da cisimlerin elektriksel potansiyelleri farklıdır. mesela (+) Pillerin üzerinde yazan ve oluşturabilece
ve (–) yüklü iki cismin arasında potansiyel farkı vardır. ği potansiyel farkını ifade eden değere
elektromotor kuvveti (e.m.k) denir. Biri
Elektrik yükleri birbirlerini nötrleştirmeye eğilimlidir. Eğer
mi Volt’tur. ε ile gösterilir.
bir noktada elektronlar diğer bir noktaya göre fazlalık oluş-
turmuşlarsa, o bölgede bir gerilim oluşur. Bu gerilim, elekt- Gerçekte her pilin birde iç direnci (r) vardır. Pil şekildeki
ron sayısı farklı olan bölgeler arasındaki potansiyel farkı gibi gösterilir ve yanında ε ve r değerleri verilir.
ifade eder.
Genelde sorularda bu iç direnç ihmal edilir ve ε değeri pilin
Olayı mekaniğe bezeterek anlamaya çalışalım. uçları arasındaki potansiyel farkına eşit olur.
Sorularda pillerde ε yerine genelde V de kullanılır.

K
K noktasındaki bir cismin L noktasına göre potansiyel Üreteçlerin Bağlanması

enerjisi vardır. K den serbest bırakılırsa L ye doğru,
yani potansiyel enerjisinin az olacağı noktaya doğru 1. Seri Bağlama
hareket eder. Üreteçler düz ve ters olarak seri bağlanabilirler. Düz bağ-
Aynen böyle de elektrik yükleri farklı elektriksel potan- landıklarında birbirlerini güçlendirirken, ters bağlanınca
birbirlerinin etkisini azaltırlar.
siyele (gerilime) sahip noktalar arasında hareket eder.
Bir pilin üzerinde yazan 1,5 volt pilin uçları arasında Düz bağlı piller
elektriksel potansiyel farkın değeridir. Pil içinde bu fark-
lı potansiyeldeki noktalar arasında yük geçişi engellen-
K-L arasındaki potansiyel fark her bir pilinki toplanarak
miştir. Biz bir iletkenle bu iki ucu birleştirirsek iletken
bulunur. εKL = 3ε dir.
içinde elektrik alan oluşur ve yükler (elektronlar) potan-
siyel fark kalmayıncaya kadar hareket eder. İletkeni-
mizden de akım geçmiş olur. Akımın durması (yani pilin Ters bağlı piller
diğerlerine ters
bitmesi) potansiyel farkın kalmadığı anlamına gelir.
K-L arasındaki potansiyel fark;
εKL = ε + ε – ε
εKL = ε olur.
Ters bağlamayı görmek için (+), (–) uçlara dikkat etmeliyiz.
Özdeş iki pil ters bağlanırsa potansiyel fark sıfır olur.
Bir diğer tanım: Elektrik devresinde birim yükün devreyi εKL = 0

dolanması için gerekli enerjiye potansiyel fark (geri-
lim) denir.
Seri bağlı üreteçlerden (düz veya ters) her zaman aynı
''V'' harfiyle gösterilir. Birimi volt'tur.
akım geçer.
Potansiyel farkı ölçmek için voltmetre denen aletler Akım üretecin içinden de geçer bunu sakın unutma-
kullanılır. Bunu da elektrik devrelerinde ampermetreyle yın! Bir uçta başlayıp diğerinde son bulmaz!
beraber anlatıcaz.
281
Akım pilin (+) ucundan (kutbundan) çıkar devreyi dola- II. durumdaki üreteçlerin ikisi paralel en soldaki ise
şır. Ters bağlı üreteçleri görmek için buna da bakılabilir. bunlara seri bağlı.
Paralel
Şekildeki gibi (+) uçlardan V II
ok gösterirsek K’nin L ve V
M’ye ters bağlı olduğunu
söyleyebiliriz.
Paralel bağlı pillerin toplam potansiyeli birininkine eşit
olacaktır. Diğer pil de buna seri bağlı olduğu için bu
2. Paralel Bağlama ikisini toplarız. Uçtan uca toplamda 2V yapar.
Pillerin artı (+) uçlarını bir yerden (–) eksi uçlarını bir yer- Paralel
den bağlarsak paralel bağlı olurlar.
V ⇒
Özdeş, iç direnci önemsiz V V V
piller şekildeki gibi paralel
bağlıyken K-L arasındaki
toplam potansiyel fark, bir
VII = 2V
pilinki kadardır. Her birin
den akım çıkar ve bunların
toplamı anakoldan geçer. III. durumdaki üreteçler seri ama ortadaki yandakilere
ters bağlanmış. (+) ve (-- ) uçlara bakarsanız görebilir-
siniz.
Bu durumda VIII = V - V + V = V olur.
Pillerde seri bağlama; daha büyük potansiyel fark oluş- Sıralama ise, VI > VII > VIII olacaktır.
turmak için, paralel bağlama ise daha uzun süre akım
vermesini sağlamak için yapılır. Mesela 3 voltla çalışan
bir el fenerini çalıştırmak için 1,5 V’luk iki pil seri bağla- Elektrik devrelerini anlatırken pillerin durumuna yine
nır. El fenerinden uzun süre ışık almak istersek 3 V’luk bakıcaz. Şimdilik bu kadar yetsin.
pilleri paralel bağlamak gerekir.
Direnç (R)
Örnek 3 Akıma karşı gösterilen zorluğa direnç denir. Birimi ohm (Ω)
dur. R harfiyle gösterilir. Akımı hiç geçirmeyen maddelerin
Herbirinin potansiyel farkı I direnci ∞ (sonsuz) dur. Bunlara yalıtkan diyoruz.
V olan özdeş pillerle oluş- V V V
İletken maddelerin iletkenliklerinin farklı olması dirençten
turulmuş şekildelki I, II ve
V kaynaklanır. En iyi iletkende bile akıma karşı bir direnç
III durumlarındaki toplam II oluşur.
potansiyel farkları VI ,VII V
V Direnç (R) maddenin cinsine ve şekline bağlıdır. Uzunluk
ve VIII tür.
arttıkça direnç artar, kesit alanı (kalınlık) arttıkça azalır.
Buna göre, VI ,VII ve VIII III
V V V Direncin nelere, nasıl bağlı olduğunu aslında deneyler ya-
parak görmek daha kalıcı bir öğrenme olcaktır. Ama şimdi
size buradan deney yaptırma imkanımız olmadığı için söy-
Çözüm 3 lediklerime güvenmek durumundasınız:)
I Basit bir elektrik devresi kurarak iletken telin aynı kalınlıkta

V V V farklı uzunluklarını devreye bağladığımızda uzunluk arttık-
I. durumdaki üreteçler seri ve düz bağlanmış. Her bi- ça akımın azaldığı görülür. Bu da direncin arttığı anlamına
rinin sol tarafındaki kutup (+) sağ taraftaki (-- ). Bu du- gelir.
rumda üreteçler birbirini güçlendirir. Toplam potamsiyel Yine aynı maddeden eşit uzunluklarda farklı kalınlıktaki
farkı 3V olur. VI = 3V telleri kullanırsanız bu sefer kalınlık azaldıkça akımında
azaldığını görürüz. Bu da yukarıda söylediğimiz:
282
Direnç uzunlukla doğru, kesit alanı (kalınlıkla) ters orantılı Dirençler elektrik dev-
olduğu anlamına gelir. Aynı boyutlardaki farklı tellerle de- relerinde akımın bü-
neyi tekrarladığımızda ise maddenin cinsi değiştikçe akı- yüklüğünü kontrol et-
mın yani direncin değiştiğini gözleriz. mek için kullanılır.
Görünümleri yandaki
l: Uzunluk (m) gibidir.
S: Kesit alanı (m2)
ρ: (ro) özdirenç
Devredeki gösterimi ise şeklindedir.
Direncin matematiksel ifadesi:
, Bu gösterimler ise direncin

l
R= ρ ayarlı (değiştirilebilir) olduğunu gösterir ve reaosta denir.
s
Özdirenç (ρ): Dirençlerin Bağlanması

Birim uzunluk ve kesitin direncidir. Özdirenç ayırt edici bir
a) Seri Bağlama
özelliktir. Maddenin cinsine bağlıdır.
Örnek 4
2l
Şekildeki gibi birer uçları ortak olacak şekilde bağlamaya
2S S seri bağlama denir.
KL noktaları arasındaki toplam (eşdeğer) direnç;
Reş = R1 + R2 + R3 şeklinde bulunur.

Kesitleri ve uzunlukları şekildeki gibi olan iletkenler aynı
maddeden yapılmıştır. Seri bağlı dirençlerin eşdeğeri, en büyük olandan da bü-
yüktür. Seri direnç bağladıkça eşdeğer direnç artar.
Buna göre, dirençleri R1 ve R2 arasındaki ilişki nedir?
Özdeş dirençler seri bağlıysa, Reş = n . R dir.
n: direnç sayısı
Çözüm 4
Aynı maddeden yapıldıkları için özdirençleri eşittir,

l 2l
R1 = r R2 = r olur.
2S S
R1 r . l . S R 1
= ⇒ 1 = bulunur. b) Paralel Bağlama
R2 2S r . 2 l R2 4
Dirençler iki ucu da ortak olacak
şekilde bağlanırsa buna paralel
bağlama denir.
Her birinin bir ucu K, diğer ucu

L dir.
Sorularda kesit alanları değil de yarıçaplar verilirse.
Kesitleri r2 ile orantılı almayı unutmayın. Bu durumda KL arasındaki toplam (eşdeğer) direnç;
S = πr2 olduğu için; 1 1 1 1

= + + şeklinde bulunur.
Reş R1 R2 R3
r → S
2r → 4S Paralel bağlı dirençlerin eşdeğeri, direnci en küçük olan-

3r → 9S dan da daha küçüktür.
Paralel direnç bağlandıkça eşdeğer direnç azalır.
283
R
Özdeş dirençler paralel bağlanırsa, Reş = dir. Bu durumda 6R ve bulduğu-
n
n: direnç sayısı muz 3R paralel olduğu için;
3R.6R 18R2
RKL = = = 2R bulunur.
R 3R + 6R 9R
Reş = olur.
3
Örnek 6
Farklı değerdeki iki direnç paralel bağlıyken,
R1.R2
eşdeğer direnci; Reş = şeklinde de bulabiliriz.
R1 + R2
İkiden fazla direnç olması durumunda da ikişer ikişer bu

şekilde eşdeğer direnç bulunabilir.
Şekildeki devrede K-L noktaları arasındaki eşdeğer di-
renç kaç ohm dur?
Kısa Devre
Çözüm 6
Bir elektrik devresinde akım dirençsiz yolu tercih eder. İki
nokta arasında paralel bağlı kollarda direncin bulunmadığı
yolu tercih eder ve dirençler üzerinden akım geçmez.
Bunun gibi durumlarda ilk olarak paralel olanları toplarız.

2Ω luk dirençler paralel ve aynı değerde olduğu için;
R 2
(Reş = ) Reş = = 1Ω olur.
n 2
Örnek 5
Yeni şeklimiz,
Bu iki direnç seri olduğu için, RKL = 3Ω + 1Ω

RKL = 4Ω bulunur.
Şekildeki devre parçasında K-L noktaları arasındaki
eşdeğer direnç kaç R dir?
Örnek 7
Çözüm 5
Önce yanyana olan R ve 2R

nin toplamı bulunur. Seri ol-
dukları için; R + 2R = 3R
Herbiri 3Ω olan dirençlerle kurulan şekildeki devrede

K-L noktaları arasındaki eşdeğer direnç kaç Ω (ohm)
dur?
284
Çözüm 7 Örnek 8
Aslında bu soruda bundan önceki iki soruyu birleştirmiş ol

duk. Karışık devreler bu şekilde basit parçaların bir araya
gelmesiyle oluşur.
Devreyi anlaşılır hale getirmek çözmemizi kolaylaştırır.
Bunun içinde harflendirme dediğimiz bir yöntem kullanıcaz.
Harflendirme yöntemi çok basit. Şekildeki gibi bağlanmış 6Ω (ohm) luk üç direncin
Devredeki dirençlerin uçlarını bir harfle göstericez. Dikkat eşdeğeri RKL kaç Ω dur?
etmemiz gereken şey; düz bir tel boyunca her noktaya ay
nı harfi vermek.
Araya direnç girmediği sürece telin her noktasını aynı harf-
le gösteririz.
Çözüm 8
Bu şekilde dirençler birbirine paralel mi, seri mi bağlı daha
rahat görürüz. Dirençlerin seri mi, paralel mi olduğunu anlamanın en ko-
lay yollarından biri harflendirmektir.
Son olarakta devreyi daha anlaşılır şekilde çizip, çözüyoruz.
Düz tel boyunca her noktaya aynı harfi yazıyoruz. Dirençle
karşılaşırsak diğer tarafa başka harf veriyoruz.
Bu soru için çok gerekli olmasa da öğrenmek için bu yön
temi uygulayalım.
Önce zaten var olan K ve L noktalarını düz (boş) teller
boyunca taşıyalım.
K ve L arasındaki nok-
Öyle gördüğünüz heryere harf yazmayın sakın. Mümkün
taya M dersek,
olduğu kadar az harf vermek işimizi kolaylaştırır.
Şekildeki M-L noktaları arasındaki dirençler birbirine pa-

ralel olurlar.
Fakat üst koldaki iki direnç birbirine seri, önce onların Her direncin bir ucu K, bir ucu L olduğu için üçü de paralel
toplamını bulalım. (Bu şekilde yanyana iki direnç seri olurlar. Ucu boş direnç kalmadığı için, yeni bir harf verme-
bağlıyken araya harf vermek işleri zorlaştırır.) mize gerek kalmadı.
Yeni şekil; Şimdi hepsini paralel olacak şekilde tekrar çizelim.
Şimdi M-L arasında-

ki paralel olan 6Ω ve
3Ω luk dirençleri top
layalım.
3.6 Özdeş üç direnç paralel olduğu için,

RML = = 2Ω
3+ 6
R
Reş = ’den
Son durumda; n
6
seri bağlı oldukları için, RKL = = 2Ω olur.
3
RKL = 3 + 2 = 5Ω olur.
285
Yine ilk olarak verilen harfleri nerelere taşıyabileceğimize

bakalım.
Şekildeki dirençlerle kurulan devre parçasında K-L

noktaları arasındaki eşdeğer direnç kaç ohm dur?
K noktasının üst ve altına arada direnç olduğu için K diye-

meyiz. Yine aynı şekilde L nin üst ve altında da dirençler
Çözüm 9 olduğu için L de diyemeyiz.
İlk olarak verilen K ve L noktalarından başlayıp nerelere Bu durumda üst tarafa M, alt tarafa N diyelim.
aynı harfleri verebildiğimizi görelim.
M-K arasındaki 4Ω luk dirençler ve K-N arasındaki 4Ω luk
dirençler paraleldir ve iki tane 4Ω paralel ise,
4 4
RKM = = 2Ω RKN = = 2Ω olur.
2 2
K ve L harflerini boş
(dirençsiz) tellere şekildeki Devrenin yeni şekline bakalım.
gibi dağıtınca, yeni bir harf
vermemize gerek kalmadı.
Bu durumda da üst taraf-
taki ve alt taraftaki 2Ω ve
12Ω ve 4Ω luk dirençlerin iki ucuda aynı harf oldu (K). Bu 4Ω luk dirençler seridir.
durumda bu dirençler kısa devre olmuştur. Toplam direnç Her ikisi de
hesabına katılmaz.
2 + 4 = 6Ω olur.
6Ω luk iki direncinde bir ucu K, bir ucu L olduğu için bu ikisi
paraleldir. Eşit dirençler paralel ise,
R 6
Reş = RKL = = 3Ω olur. Son durumda 6Ω değerinde iki direncimiz kaldı ve ikiside
Direnç sayısı 2
K-L arasında yani paraleldir.
Örnek 10
Paralel bu iki direncin eşdeğeri de;

6
RKL = = 3Ω olur.
2
4Ω luk dirençlerle kurulu şekildeki devrede K-L uçları

arasındaki eşdeğer direnç kaç Ω (ohm) dur?
286
Akım, Potansİyel Fark, Dİrenç 1. Antrenman
1. Şekilde I. tüpün kesitinden t sürede +Q yükü geçince 4. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
oluşan akım i oluyor. A) Sıcaklık artışı metallerde iletkenliği azaltır.
B) Gazlar yüksek sıcaklık ve basınçta iletken olur.
C) Sıvıların iletkenliği sıcaklıkla artar.
D) Sıvı çözeltilerde derişim iletkenliği etkiler.
E) Gazlar yüksek gerilimle iletkenlik kazanabilir.
II. tüpten 2t sürede belirtilen yönlerde –3Q ve +Q

yükü geçtiğine göre oluşan akımın yönü ve bü-
yüklüğü nedir?
A) 1 yönünde i
B) 2 yönünde i
C) 1 yönünde 2i
D) 2 yönünde 2i
E) 2 yönünde 4i 5. Üreteçlerle ilgili olarak,
I. Elektrik devresinde potansiyel fark oluşturarak

yüklerin hareketini sağlar.
II. Elektrik devresine enerji sağlar.
III. (+) uçtan çıkan akım, (--) uçta son bulur. Üreteç
içinden akım geçmez.
Yukardakilerden hangileri doğrudur?
2. Elektrik yüklerinin hareket edebildiği maddelere ilet-
ken denir. A) Yalnız I B) Yanız II C) I ve II
Buna göre iletkenlikle ilgili, D) II ve III E) I, II ve III
I. İletken katılarda (+) yük hareketi yoktur.
II. İletken sıvılarda hem (+) hem de (--) yükler hare-
ket ederler.
III. İletken gazlarda sadece elektron hareketi olur.

6.

Kesit alanları ve uzunlukları şekilde verilen aynı

3. İletken bir telden geçen akım değeri 500 mA (mili-
amper) dir. maddeden yapılmış X, Y iletkenlerinin dirençleri
R
oranı, X kaçtır?
Buna göre, bu telden 1 dakikada geçen yük mik- RY
tarı kaç coulomb olur?
1 2 3 4 3
A) 0,3 B) 3 C) 30 D) 300 E) 3000 A) B) C) D) E)
2 3 4 3 2
287
1. Antrenman Akım, Potansİyel Fark, Dİrenç
7. Şekildeki devre parçasında tüm dirençler özdeş olup 10.

büyüklüğü R’dir.
Buna göre, eşdeğer direnç kaç R’dir?

Şekildeki devre parçasında K-L noktaları arasın-
3 4 5 6 5 daki eşdeğer direnç kaç ohmdur?
A) B) C) D) E)
5 5 6 5 4
A) 2 B) 3 C) 4 D) 6 E) 8
11.
8.


daki eşdeğer direnç kaç ohmdur?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
12.
9.


A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 6
1.C 2.D 3.C 4.B 5.C 6.C 7.D 8.E 9.D 10.A 11.B 12.C
288
3.
Elektrİk Devrelerİ
Ohm Kanunu
Şu ana kadar akım, potansiyel fark ve direnci öğrendik.
Şimdi de bu kavramlar arasındaki ilişkiden bahsedicez.
Bir iletkenden akım geçmesi için iletkenin uçları arasında

potansiyel fark olması gerekir. Bunu önceki konuda an-
lattığımız gibi üreteç sağlar. Akım, yüksek potansiyelden
düşük olana doğru geçer.
Basit bir elektrik devresi aşağıdaki gibidir.
Elektrik devresinden bir parçayı inceleyelim.
Devredeki direnç, pil, anahtar gibi parçalara devre ele- R direncinin iki ucu arasındaki potansiyel fark V kadar,
manları denir. üzerinden geçen akım da i kadar olsun.
V
Bu durum için ohm kanunu, i = KL dir.
direnç; pil (üreteç) ; anahtar R
Bunu basit bir devre üzerinde uygulayalım. Üretecimizin

Pilin uçları arasında V kadar gerilim (potansiyel fark) var.
gerilimi 12 V, direncimiz de R = 3 ohm olsun.
Anahtar açıkken pil devreye girmez. Anahtar kapatıldığın-
da devreye bağlanan pil R direncinin uçları arasında po-
tansiyel farkı oluşturur ve devreden akım geçer.
Bağlantılar için kullanılan tellerin direncini sıfır kabul edi-

yoruz.
İşte böyle bir devrede uygulanan potansiyel farkının, ge-

çen akıma oranı sabit olup devreye bağlı dirence eşittir.
Elektrik devrelerinde iki nokta arasındaki potansiyel farkını
Devredeki pilin potansiyel farkını artırırsak aynı dirençten ve telden geçen akımı ölçmek için voltmetre ve ampermet-
daha büyük akım geçer. re dediğimiz ölçü aletleri kullanılır. Bunlardan kısaca bah-
Bunu matematiksel olarak ifade edersek; setmiştik. Şimdi biraz ayrıntıya girelim.
Potansiyel fark
Direnç =
Akım şiddeti
V
R= V = i.R
i
V : Gerilim (Volt)
i : Akım şiddeti (Amper)
R : Direnç (Ohm) Ampermetre: Akım şiddeti ölçer.
Potansiyel fark (gerilim), akımla doğru orantılı artar. Bunu Voltmetre: Potansiyel farkı ölçer.
grafik üzerinde de görelim.
289
7. ÜNİTE Elektrİk Devrelerİ
Ampermetre: Devreye seri bağlanır ve üzerinden geçen 1

Örnek
akımı ölçer. İç direnci sıfırdır.
Yani dirençsiz düz tel gibi düşünülür. İç direnci önemsiz üreteç,

3Ω ve 6Ω luk dirençlerle
kurulu şekildeki devrede
Şekildeki gibi paralel bağlanırsa Ampermetre ve Voltmetre-
direnci kısa devre yapar. Tüm nin gösterdiği değerler ne-
akım Ampermetreden geçer. dir?
Çözüm 1
Harflendirme yaparken Ampermetrenin iki ucuna da Önce pilin devreye vereceği akımı bulalım. Devrede tek bir
aynı harf verilir. (Düz tel gibi) pil var ve 18 Volt. Devredeki dirençler toplamı ise;
R1 + R2 = 3 + 6 = 9Ω dur. Buradan,
Voltmetre: İki nokta arasındaki potansiyel farkını (i x R)
V 18
ölçer. Devreye paralel bağlanır, iç direnci sonsuz büyük i= = = 2A olacaktır.
kabul edilir. Voltmetre olan telden akım geçmez. Reş 9
Harflendirirken iki ucuna farklı harf konulur. Ampermetre üzerinden 2A

Şekildeki gibi voltmetre devreye akım geçer.
R
seri bağlanırsa bağlı olduğu kol- Voltmetre 3Ω luk direncin
da açık anahtar varmış gibi dav- uçlarına bağlı ve bu di
i=0
ranır. rençten 2A akım geçiyor.
Devreden akım geçmez.

V V = i . R den V1 = 2 . 3 olup V = 6 Volt ölçer.
Biraz daha iyi anlaşılması için bir örnek gösterelim.
Şekildeki gibi bağlı voltmetre Sorulmadı ama R2 üzerindeki potansiyel farkını da bula-
nin bağlı olduğu koldan (R1 lım. Akım 2A ve direnç 6Ω olduğu için, V2 = 2.6 V = 12 V
üzerinden) akım geçmez. İki direncin uçlarındaki potansiyel farkları toplamı,
Buradaki voltmetre R2 uçla VKM + VML = VKL 6 + 12 = 18 Volt
rı arasındaki veya pilin uçları
arasındaki potansiyel farkını
Bu değer pilin potansi-
ölçer.
yel farkıdır.
V 10
Devredeki akım i = = = 2A olur.
R2 5
Voltmetrenin ölçtüğü değer V = i . R2 dir.
Buradaki R1 hiç hesaba katılmaz. Örnek 2
Şekildeki devrede üretecin iç direnci önemsiz ve elektro-

motor kuvveti 24V tur.
Elektrik devresinde akım (i) dirençten geçer-
ken (+) uçtan akıp devreyi dolaşarak (–) uca
doğru giderken azalmaz.
Pilden de i akımı geçer, R1 ve

R2 den de i akımı geçer.
Akım (+) uçta başlayıp (–)
Buna göre, 3Ω ve 12Ω luk dirençlerden geçen i1 ve i2
uçta bitmez.
akımları kaç A dir?
290
Elektrİk Devrelerİ 7. ÜNİTE
Devredeki toplam direnci hesaplayıp pilden çıkan akımı

bulalım.
Devrede tek direnç ve üreteç var.
V = i1.R dir. Bu akıma i diyelim. i1 = i

4 .12
R=
4 + 12
48
R= = 3Ω Devrede iki üreteç (pil) var ve bunlar paralel
16
bağlı. Toplam potansiyel fark bir pilinkine
eşit olur. V = i2.R dir. Bu durumda i2 = i olur.
Devredeki 3Ω ve bulduğumuz 3Ω luk dirençler seri bağlı.
i
Reş = 3 + 3 = 6Ω Fakat her pilden bu akımın yarısı geçer.
V 24 2
Pilden çıkan akım i = = = 4A olur.
Reş 6
Pilden çıkan akım i1 akımıdır. i1 = 4A

İki pil seri bağlanmış. Toplam potansiyel far-
kı iki katına çıkar. 2V = i3.R dir. i3 = 2i olur.
3Ω luk dirençten geçen Pillerin ikisinden de aynı akım geçer.
4A lik akım, bundan
Sonuç olarak i3 > i2 = i1 olur.
sonra dirençlerle ters
orantılı olarak iki kola
ayrılacaktır.
Örnek 4
Şekildeki devrede R1 = 5Ω,

12Ω, 4Ω luk direncin 3 katı olduğu için 4Ω luk dirençten V1 = 50 Volt, V2 = 40 Volt
geçen akım 12Ω dan geçenin 3 katıdır. i2 = 1A olur. tur.
Buna göre, R2 direnci

Akım kollara ayrılacağı zaman paralel kollardaki po kaç ohm dur?
tansiyel farkı eşit olacağı için dirençlerle ters orantılı ola-
rak kollara ayrılır. Toplam akım değeri korunur.
Çözüm 4
Dirençlerin uçlarına K, L, M harfleri koyalım.
VKL = 2i.R VKL = 4i.R
VKL = i.2R VKL = 2i.2R
VKL = i.4R
Örnek 3
VKL + VLM = V1 = 50 V ve VLM yani V2 = 40 V ise;

bu durumda, VKL = 10 V olur.
Dirençler seri bağlı olduğu için ikisinden de aynı akım geçer.
VKL = 10 V tan akımı bulup, VLM de yerine koyalım.
VKL = i . R1 VLM = i . R2
Özdeş üreteç ve dirençlerle kurulu şekildeki devreler- 10 = i . 5 40 = 2 . R2
de dirençlerden geçen i1, i2, i3 akımları arasındaki ilişki
i = 2A dir. R2 = 20 Ω olur.
nedir?
291
Örnek 5
Devrenin eşdeğer direnci
İç direnci önemsiz üreteç V
Reş = 1,5 R ve iı = olur.
ve özdeş beş dirençle kuru- 1,5R
lu şekildeki devrede i1 ve i2
i
akımları oranı, 1 kaçtır? V
i2
iı 1,5R iı V
.
2R
= =
i V i 1,5R V
2R
iı 2 4 4
Çözüm 5 = = iı = i bulunur.
i 1,5 3 3
Üreteçler (Piller)
Günlük hayatta kullandığımız elektrik enerjisi bir taraftan
üretilirken bir tafartan harcanır, depolanamaz. Elektrik
santrallerinde üretilen enerjinin depolanacağı bir sistem
yoktur. Mesela bir şehirde akşam saatlerinde çok elektrik
harcanacak diye gündüzden fazladan elektrik üretip hazır
olma gibi bir durum yoktur. Eş zamanlı olarak bir taraftan
VKL = VKL
i1 akımı geçen koldaki top- üretilerek şebekeye aktarılan enerji diğer taraftan harcanır.
lam direnç 2R, i2 akımı ge- i1.2R = i2.1,5R
Pilleri elektrik enerjisinin depolandığı sistemlere benzete-
çen koldaki toplam direnç i1 1,5R 3 biliriz ama tam olarakta öyle değillerdir. Piller içinde kim-
1,5R dir. Bu iki koldaki po- = = olur.
i2 2R 4 yasal enerji elektrik enerjisine dönüşür. Ama günümüzdeki
tansiyel fark eşit olmalı.
tekrar doldurulabilen pillerle kimyasal reaksiyon tersine
çalışır ve pilde elektrik bir bakıma depolanmış olur.
Bugün kullandığımız pillere kuru pil deniyor. Demek sulu-

su da varmış:)
Örnek 6
İlk pil Alessandro Volta tarafından 1800 yılında bulunmuş-
İç direnci önemsiz üreteç
tur. Enteresan bir hikayesi var.
ve R dirençleriyle kurulu
şekildeki devrede K anah Olayı başlatan, Luigi Galvani adındaki hem doktor hem
tarı açıkken devreden ge fizikçi olan bilim insanıdır. Ölmüş bir kurbağa bacağında-
çen akım i dir. ki sinirlerin kesilirken bacağın kasılmasını görerek bunun
üzerinden bir teori ortaya attı: ''Hayvansal elektrik''
Anahtar kapatılınca devreden geçen akım kaç i olur? Buna göre, canlıları oluşturan hücreler elektrik içermektey-
di. Ve bu elektrik sürtünmeyle elde edilen statik elektrikten
farklıydı.
Çözüm 6
Alessandro Volta bu teorinin
yanlış olduğunu düşünüyordu.
Anahtarın açık olduğu durumda
Kurbağa bacağındaki kasılmala-
devre şekildeki gibidir. İki direnç
rın, farklı iki metalden kaynak-
seri bağlı Reş = 2R ve
landığını düşünür. Volta'ya göre,
V
i= olur. bacağın uyarılması, iki farklı me-
2R
talden ve hücre içindeki sıvıdan
kaynaklanıyordu.
Anahtar kapatılınca R direnci ikin-
Elektrik elde edebilmek için iki
ci dirence paralel olarak bağlanır.
farklı metale ve sıvıya ihtiyaç ol-
Devrenin durumu şekildeki gibi
duğunu düşündü. Bakır ve çinko
olur.
madenleri alarak aralarına tuzlu
292
suya batırılmış süngerler yerleştiren Volta, elektrik akımını Anahtar kapatılıp devreden akım geçerse, pilin iç direnci
elde etmeyi başardı. Böylece Volta Pili adı verilen en ilkel de hesaba katılacaktır. Bu hem devreden geçen akımı,
pil bulundu. hemde pilin uçlarındaki potansiyel farkını etkiler.
Elektrikle ilgili bilgiler milattan önceki dönemlere kadar

R =3 Ω
uzanır. Ancak bilimsel çalışmalar 17.yy da başlamıştır.
i Anahtar kapanıp devre-
Önceleri sadece statik elektrikle ilgili (sürtünmeyle elde den ve pilden akım
edilen, yıldırımlarda gözlenen vb.) bilgiler varken 19. yy da geçerse ölçülen değer,
buna elektrik akımı da eklenmiştir.
ε=12 V
i ε den daha az olur.
Statik elektrik olaylarında anlık elektrik yüklenme ve bo- r =1Ω V = ε -- i.r
şalmaları olurken. Pilin icadıyla birlikte akımın kesintisiz ve V=9V
uzun süreli elde edilmesi de bulunmuş oldu.
Yukarıda 9 V nasıl bulduk diye düşünmeyin. Bu işlemlere
Piller devrelere sürek-
girip kafanızı karıştırmayalım.
li akım sağlayan dev-
re elemanlarıdır. Gü- Bilmeniz gereken; iç direnci olan bir pilden akım geçerse
nümüzde kullanım uçları arasındaki potansiyel fark üzerinde yazan değerden
amaçlarına göre farklı daha küçük olur. Enerjinin bir kısmı bu iç direnç tarafından
piller üretilmektedir. harcanır. Mekanikteki sürtünme gibi düşünün. Sürtünmeyi
ihmal ettiğimiz gibi pillerin iç direnci de çoğu soruda ihmal
En çok kullanılan ka-
edilecek.
lem piller ise 1,5 V
luktur. Pillerin seri ve paralel bağlandığı durumlarda devrede ne-
ler oluyor bir bakalım.
Bu pilleri kullanım yerlerine göre paralel ve seri bağlayarak
oluşturulan sistemlere batarya denir.
Bazen daha yüksek potansiyel farkı oluşturmak için seri Seri bağlı piller:
bağlanan piller bazen de uzun ömürlü olması için paralel Piller seri bağlandıklarında potansiyel farkları artar. Her-
bağlanırlar. Paralel ve seri bağlama kurallarını önceki ko- birinin potansiyel farkı V olan özdeş iki pil seri bağlanırsa
numuzda anlatmıştık. toplam potansiyel fark 2V olur. Böylece devreden ve piller
üzerinden geçen akım artar.
Pillerin devrede gösterimi şekildeki gibidir. R R

Buradaki ''ε'' pilin uçları arasındaki potansiyel farkı, ''r'' ise i 2i
pilin iç direnci demiştik. i 2i
Bu iç direnç soruların genelinde ihmal edilecek ama biz

i 2i 2i
burada kısaca anlatalım.
V V V
Devreye bir pil bağlanıp akım geçtiğinde, bu akımın pil
V = i.R 2V = 2i.R
üzerinden de geçeceğini anlattık. Pilin yapısından dolayı
akıma karşı koyan dirence iç direnç denir. Akım 2i olunca herbir pilden i kadar akım gelmez. İki-
sinden de 2i akım geçer.
İç direncin ihmal edilmediği bir durumda pilin uçları arasın-
daki potansiyel farkı bir voltmetre ile ölçülürse akım geçer- Seri bağlama daha büyük potansiyel fark oluşturmak için
ken ve geçmezken bu değer farklı olur. kullanılır.
Mesela 6 V ile çalışan bir radyoyu çalıştırmak için 4 tane

R =3 Ω
1,5 voltluk pil seri bağlanır. Herbir pilden aynı akım geçer.
Anahtar açıkken
devreden ve pilden
akım geçmez. Paralel bağlı piller:
ε=12 V
Bu durumda;
Özdeş pillerin paralel bağlanması potansiyel farkını değiş-
r =1Ω V=ε tirmez. Herbirinin potansiyel farkı V olan pillerden 2 tane
V =12 V ya da 3 tanesini paralel bağlarsak toplam potansiyel fark
yine V kadar olur.
293
R Örnek 7
i R
İç dirençleri ihmal edilen özdeş i1
i V = i.R
Devreden ve pilden i üreteçlerle kurulu şekildeki dev-
i kadar akım geçer. rede R direncinden geçen akım i2 + -- V
i1, pilden geçen akım i2 dir.
V
Buna göre, K anahtarı kapatı- V
+ --
R lırsa i1 ve i2 akımları nasıl de-
Vtoplam = V ğişir?
i
V = i.R
i/2 + -- V Devreden i akımı geçer.
Çözüm 7
i Pillerin herbirinden i/2
i/2 + -- V kadar.
Anahtarın açık olduğu durumda devrede tek üreteç ve tek
direnç vardır. Devreyi tek akım dolaşacaktır.
R Ohm kanununu yazarsak, V = i.R den
i Vtoplam = V
i1 ve i2 akımları birbirine eşit ve i kadar olur. i1 = i2 = i
i/3 + -- V V = i.R
Anahtarı kapattığımızda üretece özdeş bir üreteci paralel
Devreden i akımı geçer.
i i/3 + -- V bağlamış oluruz.
Pillerin herbirinden i/3
i/3 + -- V
kadar. Toplam potansiyel fark yine V kadar olur.
V = i.R değişmez.
Şekillerdeki gibi piller paralel bağlanınca ana koldan, di-
Burada bulduğumuz akım; anakol akımıdır.
rençten geçen akım değişmedi. Ama pillerden geçen akım
azaldı. Tek pil varken i kadar akım geçiyordu, pil sayısı 2 Yani dirençten geçecek olan i1 akımı, i1 = i değişmedi.
olunca i/2, 3 olunca i/3 akımı geçiyor. V Fakat devereye bu akımı iki pa-
i2 = i/2 + --
Paralel bağlama pillerin çalışma süresini uzatmak için kul- ralel pil sağladığı için her bir pil-
i 1= i
lanılır. Bu durumda pillerin tükenme süresi kullanılan pil den i/2 kadar akım geçecektir.
V
sayısı kadar uzar. + --
i2 = i/2 azaldı.
i/2
Pillerin Ömrü İlk durumda anahtar açıkken tek pilin devreye akım verme
süresi t kadar ise; anahtar kapalı iken, 2t olur.
Pillerin belli bir ömrü yani kullanım süresi olduğunu biliyo-
ruz. Pil içinde depolanan enerji tükenince pil biter.
Pillerin fiziksel özellikleri ömrünü etkiler. Kumandalarda

kullanılan ince kalem piller, normal kalem pilden daha ka-
lın piller hepsi 1,5 V luktur. Ama iç yapıları birbirinden farklı
Örnek 8
olduğu için ömürleri daha farklıdır. Kalın olanlarda kimya-
sal reaksiyon daha uzun süre devam eder.
Şekildeki devreler iç direnci önemsiz özdeş üreteç ve di-
Bundan sonraki konuda elektrik enerjisini anlatıcaz, ama rençlerle kurulmuştur.
burada şu kadarını söyleyelim. Elektrik enerjisi akımla
R R R R
doğru orantılıdır. Pilden çekilen akım büyükse enerjisi ça-
buk biter, az akım çekilen pil ise daha uzun süre devreye
akım verir.
Özdeş pillerde pil ömrü pilden çekilen akımla ters orantı-

lıdır.
I II III
Yukarıda anlattığımız paralel bağlama durumunda pillerin
sayısı kaç olursa olsun toplam gerilim bir pilinkine eşittir. Buna göre, devrelerdeki üreteçlerin tükenme süreleri
Devreden geçecek ana akım aynı olacaktır. Paralel bağlı tI, tII ve tIII arasındaki ilişki nedir?
piller bu akımı paylaşarak beraber sağlarlar.
294
8 Kirchoff’un Akımlar ve Gerilimler Kanunu

Çözüm
Ohm kanunu temel ve basit elektrik devrelerini çözerken
Pilin tükenme süresi için pil üzerinden geçen akıma ba- yeterli olurken, daha karmaşık devrelerde yeterli olmaya-
kıcaz. bilir. Karışık elektrik devreleri için farklı yöntemler gelişti-
rilmiştir. Bunlardan en çok bilineni de Krichoff yöntemidir.
I. ve II. şekilde pilden geçen akımla devrede dolaşan akım
aynı olcaktır. Piller özdeş herbirinin potansiyel farkına V Krichoff yönteminde iki temel kural vardır. Bunlar akım ka-
diyelim. nunu ve gerilim kanunudur.
I. şekilde bir pil ve bir direnç var.

1. Akım Kanunu
R V = i1.R den dirençten geçen akım, Herhangi bir düğüm noktasına gelen akımlar toplamı ile
V çıkan akımlar toplamı eşit olmalıdır.
i1 i1 = olur.
R
Bu akım aynı zamanda pilden de i2 i 3= 2 A
i1 i1 i3 i 1= 6 A
geçer. O O i 4= 4 A
I i4 i 2= 3 A i 5= 3 A
O noktasına gelen akım i1 Gelen akımlar i1ve i2

II. şekilde bir pil, seri bağlı iki direnç var; Reş = 2R olur. çıkan akımlar ise; i2, i3, i4 çıkan akımlar ise; i3, i4 ,i5
Akım kanununa göre, Akım kanununa göre,
R R V = i2.2R den dirençten geçen akım, i1 = i2 + i3 + i4 i1+ i2 = i3 + i4 + i5
i2 V 6A+3A=2A+4A+3A
i2 = olur.
2R 9A=9A
Bu akım aynı zamanda pilden de
i2 2. Gerilim Kanunu
geçer.
Bir devrede kapalı bir çevrede sağlanan (üretilen) gerilim-
II
lerin toplamı, harcanan gerilimlerin toplamına eşittir.
Daha anlaşılır olması için şöyle de söyleyelim. Kısaca,

kapalı bir devre boyunca, potansiyel farklarının cebirsel
III. şekilde bir direnç, paralel bağlanmış iki pil var. Piller para-
toplamı sıfırdır.
lel olduğundan toplam potansiyel fark bir pile eşittir. Vtop = V
R V = i3.R den dirençten geçen akım, R1 V2

i3 V i
i3 = olur.
i3/2
R
Pillerin herbirinden bu akımın yarısı R2
i3/2
geçer. Bizim aradığımız akım i3/2
i
III
V1
Dirençlerden geçen akımlar,
Mantık gayet basit. Enerjinin korunumu sağlanmalı.
V V V
I. de i1 = II. de i2 = III. de i3 = Üretilen gerilim ile tüketilen gerilim eşit olmalıdır.
R 2R R
Kutu içinde bir yön seçiyoruz. (Şekilde mavi renkli olan)
2i i 2i
Kapalı yol boyunca;
Pillerden geçen akım I. ve II. de dirençten geçenle aynıy- Vtoplam = (i.R)toplam

ken III. de dirençten geçenin yarısı olur.
V1 + V2 = i.R1 + i.R2
Bu durumda pillerden geçen akım sırayla 2i, i ve i olur.
Üreteçlerin oluşturacağı potansiyel fark, dirençlerin üzerin-
Sürelerde bu akımlarla ters orantılı olacağından I. nin tü- dekiler toplamına eşit olmalı.
kenme süresine t dersek II. ve III. 2t olur.
Akımlar kanunu ve gerilimler kanununa göre yazılan denk-
Süreler arasındaki ilişki; tII = tIII > tI olacaktır. lemler ortak olarak çözülerek devredeki akımlar hesapla-
nır. Ayrıntıya ve işleme girmiyoruz. Rahat olun J
295
Elektrik Enerjisi ve Güç 9

Örnek
Elektrik Enerjisi
Elektrikli bir ısıtıcının direnci 50 Ω dur.
Enerji çeşitlerinden birinin de elektrik enerjisi olduğunu
söylemiştik. Elektrik enerjisi günlük hayatta en çok kullan- Bu ısıtıcı 200 voltluk doğru akım kaynağına bağlana-
dığımız enerji türlerinden birisidir. Elektrik enerjisi genelde rak 5 dakika çalıştırıldığında; kaç J ısı enerjisi verir?
diğer enerji türlerine dönüştürülerek kullanılır.
Elektrik enerjisi elektrik motorunda mekanik enerjiye, lam- Çözüm 9

balarda ise ısı ve ışık enerjisine dönüşür.
Bizden sadece 5 dakikada açığa çıkacak ısı enerjisini is-
tiyor. Enerji formülünü üç farklı şekilde yazarken aklınıza
bunlardan hangisini kullanıcaz diye gelmiş olabilir. Gelme-
diyse de artık duydunuz. Pardon okudunuz :)
Cevap veriyorum: İşimize hangisi gelirse onu kullanıcaz.

Bir direnç üzerinden t süreyle i akımı geçerse, ısı enerjisi- Yani en az işlem yapmak için uygun olanı kullanıcaz.
ne dönüşen elektrik enerjisinin matematiksel ifadesi;
Burda bizden akım istemediği için (E = i2.R.t) formülünü
kullanmak akıllıca olmaz. Çünkü akımı hesaplamamız ge-
E = i2.R.t
rekir. Bilinenler; R ,V ve t.
V2
V = i.R olduğu için, bu ifadeyi; O zaman ( E = .t ) formülünü kullanmak daha mantıklı.
R
V2
E = V.i.t ve E = .t şekillerinde de yazabiliriz..
R V2
V: Volt, i: Amper, t: Saniye, R: Ohm ise, E = .t verilenleri yerine koymadan zamanı saniyeye
R
Enerji birimi jouledür. çevirelim. 5 dakika = 5.60 s = 300 s
Güç (P) (200)2 40000.1800

E= .300 = = 800.300
Gücün mekanikteki tanımını biliyoruz. Birim zamanda açı- 50 50
ğa çıkan (harcanan) enerjidir. Burada da birim zamanda
açığa çıkan elektriksel enerjiye elekriksel güç diyeceğiz.
E = 240000 joule = 240 kJ bulunur.
E
P= olduğuna göre;
t
yukarıdaki enerji formülleri zamana (t) bölünürse,
Soruda istenmemiş ama biz ısıtıcının gücünü de bulalım.
P = i2 . R Bu formüller; elektrikle çalışan bir V2 (200)2
P= ise, P = olur. Bu da 800 watt olur.
14243
aletin gücünü, yani birim zamanda R 50

P=V.i
harcadığı elektrik enerjisini göste-
V2 rir. Devreden geçen akımı da bulalım mı? İstemiyorsanız bul-
P=
R mayalım. Yeter ki siz istemeyin.

Gücün birimi Watt'tır. 1000W = 1 kW( kilowatt) Örnek 10
Gücü 55 W olan bir ampul 220 volt doğru akım kayna-

ğına bağlıyken üzerinden kaç A akım geçer ve 1 saatte
E kaç J enerji harcar?
Güç formülü; P =
t
Buradan enerji E = P.t olduğu için, enerji birimi olarak;
Çözüm 10
''watt.saat'' te kullanılır. Daha yaygın kullanımı ise,
Hangi formülü kullanacağımızı anlamak için verilenlere
''kilowatt.saat'' tir. Kısaca kWh olarak yazılır.
bakıyoruz. P, V ve t.
Evlerimize gelen faturalarda enerji bu birimle gösterilir.
Dirençten hiç bahsetmediği için içinde R olan formüllerden
uzak duralım:)
296
P = V.i ise, 55 = 220.i den i = 0.25 A bulunur. Seri bağlı lambalar:

Özdeş K ve L lambaların-
E = V.i.t veya E = P.t de bilinenleri yerine koyalım.
dan aynı akım geçecektir
Zamanı saniyeye çevirmeyi unutmayın. 1 saat = 3600 s (Seri bağlı). Bu durumda
parlaklıklarda eşittir.
E = 55.3600 buradan, E = 198000 J = 198 kJ yapar.
(I: Lamba parlaklığı)
Acaba diğer formülden de aynı şey çıkacak mı?
Önce direnci bulalım.

Paralel bağlı lambalar:
V = i.R den 220 = 0,25.R ise, R = 880 Ω bulunur. Özdeş X ve Y lambaları ay-
E= i2.R.t de yerine koyalım. nı KL noktaları arasına bağ-
lı. Potansiyel farkları eşit
E = (0,25)2.880.3600 olduğundan (paralel bağlı)
E = 198000 J Evet aynısı çıkıyormuş. parlaklıklarda eşittir.
(I: Lamba parlaklığı)

Örnek 11
Bir evde kullanılan çamaşır makinesinin gücü 500 W tır.

Bu evde haftada 2 kere 2 saat çamaşır makinesi çalışıyor. K lambası üzerinden
geçen akım iki kola eşit
Elektriğin kWh fiyatı 0,5 TL olduğuna göre, çamaşır
ayrılır. Paralel L ve
makinesinin aylık masrafı kaç TL dir. (bir ay 4 hafta ka-
M’den, K’den geçenin
bul edilecek)
yarısı kadar akım geçer.
K nin parlaklığı L ve M
Çözüm 11
nin 4 katıdır.
Ayda 4 hafta varsa makine haftada 2 ayda 8 kere çalışa- Güç akımın karesi ile doğru orantılıdır.
caktır. Her çalışması 2 saat ise toplamda 16 saat çalışmış
olur.
Evde bir odanın lambası açıkken diğer odalarınki de
E = P.t
açılırsa parlaklıklar azalmaz. Çünkü evdeki tüm lamba
E = 500.16 = 8000 Watt.saat 8 kWh yapar. ve elektrikli aletler birbirine paralel bağlıdır.
kWh fiyatı 0,5 TL ise toplamda 0,5.8 = 4 TL yapar.
Şekildeki devrede anah
tar kapatılıp K ve L ye pa-
Lamba Parlaklığı ralel M lambası da ekle-
nirse K ve L nin parlaklığı
Lamba sorularında bahsedilen lambalar, içinde direnç
değişmez.
olan araçlardır (Florosan veya led değil). Bir lambadan
akım geçince, direnç üzerinde elektrik enerjisi ısı ve ışık M de aynı şiddetle ışık
enerjisine dönüşür. vermeye başlar.
Lambaların parlaklığı lambanın gücüyle orantılıdır.
Gücü büyük olan lamba daha parlak ışık verir. Her lambanın uçları arasındaki potansiyel farkı
Özdeş lambalardan bahsedilince direnci eşit olan lamba- VAB = V olur.
lar kastedilir.
Toplam parlaklık arttığı için bu kârlı bir işmiş gibi gelebilir.
Lamba sorularının neredeyse tümünde özdeş lambalar Fakat malesef öyle olmaz!
kullanıldığından dirençler aynı olur.
Enerjinin korunumundan dolayı. Daha fazla parlaklık,
V2
Güç formülleri; P = i2.R ve P = daha fazla enerji harcamak demektir.
R
Lambalar özdeş yani R’ler aynı olunca, güç ve parlaklık Devreye paralel lamba bağladıkça diğer lambalar üzerin-
için akıma (i) veya potansiyel farkına (V) bakmak yeterli de aynı akım geçmeye devam eder. Ama pilden geçen (çı-
olur. kan) akım artar. Pil daha kısa sürede tükenir.
297
Bir devredeki pilin tükenme süresinin üreteç (pil) lerden

Örnek 12
geçen akımla ters orantılı olduğunu söylemiştik.
Şekildeki i akımı geçen devre parçasında, R dirençlerinin
Lambaların olduğu aşağıdaki devrelerde pillerin tükenme
uçları arasındaki potansiyel farkları V1, V2, V3 tür.
ya da lambaların ışık verme sürelerini görelim.
Buna göre, V1, V2, V3 arasındaki ilişki nedir?
Çözüm 12
Önce şunu söyleyelim. Bize soruda sayısal değer sorul-

mayıp, karşılaştırma veya oran sorulursa; yani V kaç volt-
Pillerden çıkan akımlarla ters orantılı olarak süreleri bulduk. V
tur diye değilde, 1 oranı nedir? V1, V2 arasındaki ilişki
V2
nedir? diye sorulursa, potansiyel paylaştırılırken veya
Lamba parlaklığı sorularında özdeş lambalar için akım
akımı kollara ayırırken, kesirli sayılarla uğraşmamak için
ve potansiyel farkından yararlanacağız demiştik.
en küçük olana bir değer verip, katları cinsinden gidilmesi
Akımı kollara ayırmadan bahsettik ve dirençlerden geçen
daha iyidir.
akımları bulmayı öğrendik.
Mesela;
Şimdi dirençlere (lambalara) potansiyel farkını nasıl pay-
laştıracağımızı öğrenelim.
2I
3I
i akımını R ve 2R’ye Büyük direnç 2R’den ge-

Şekildeki devre parçasında R, 2R, 3R dirençleri seri bağ-
paylaştırmak için 3’e bö- çecek akım küçük olacağı
lı olduğu için hepsinin üzerinden i akımı geçer. Her direnç 1 2
lüp; , demek yerine; için, 2R den geçene I de-
üzerindeki potansiyel farkı, akımla direncin çarpımı kadardır. 3 3 yip, R ye 2I, toplamada 3I
VKM = i . R = V ise Seri dirençlerde po denir.
14243
VMN = i . 2R = 2V tansiyel farkı dirençle

doğru orantılıdır. Şimdi soruda ve bize verilen i akımını yok sayalım.
VNL = i . 3R = 3V olur.
VKL = VKM + VMN + VNL dir.

VKL = V + 2V + 3V ise, buradan VKL = 6V olur.

Aynı noktalar arasında
olan dirençlerin (paralel Paralel olan kısımdan başladık. Üst koldaki toplam direnç
bağlı olanlar) değerleri (R + 2R) = 3R daha büyük olduğu için buradan geçen akı-
ne olursa olsun, uçları ma i dersek, alt koldaki R den geçen akıma ters orantılı
arasındaki potansiyel olarak 3i akımı verdik.
farkı eşittir. Kollardaki akımlar toplamı gelen akım olacağı için gelene
V
4i dedik. Bu durunda;
298
V1 = 4i . R V2 = i . R V3 = 3i . R
V1 = 4V V2 = V V3 = 3V
V1 > V3 > V2 bulunur.
Örnek 13
i2 akımının geçtiği koldaki Reş = 1,5R
İç direnci önemsiz üreteçle kuru-
lu şekildeki devrede lambalar i1 akımı geçen kolda sadece N lambası yani R var.
özdeştir. Bunlar paralel olduğu için, VXY = VXY
Buna göre, lamba parlaklık- i2 . 1,5R = i1 . R olmalıdır.
ları IK, IL, IM, IN arasındaki i2 ’ye 2i demiştik, bu durumda;
ilişki nedir? 2i.1,5R = i1.R ⇒ i1 = 3i olur. (N den geçen akım)
P = i2 . R olduğu için, en büyük akım geçen N en parlaktır.

Sonra 2i geçen K gelir.
Çözüm 13
L ve M den i akımı geçtiği için bunlar eşit parlaklıkta olurlar.
Sorudaki lambalar özdeş oldukları için hepsinin dirençleri IN > IK > IL = IM dir.
eşittir. Parlaklık güçle orantılıydı.
V2
P = i2.R ve P = den, R’ler aynı olduğu için akıma ba- Şimdi de potansiyel farkından çözelim.
R
karak veya lambaların uçları arasındaki potansiyel farkına L nin potansiyeline V
bakarak çözebiliriz. dersek paralel olan M
Önce akımdan çözelim; de V olur.
Z-Y arasında eşdeğer
direnç R/2 ve potansi-
yel V iken K’nin uçları
arasındaki potansiyel
2V dir.
VXY = VXZ + VZY ise, VXY = 2V + V den VXY = 3V olur.

Bu N nin de potansiyelidir.
Pilden çıkan akım X noktasına gelince iki kola ayrılır. Son-
ra i2 akımı Z noktasına gelince tekrar ikiye ayrılır. Pilden V2
P= den, IN > IK > IL = IM olacaktır.
çıkan I akımını kollara ayrılırken bölmek yerine L ve M den R
geçecek akımlara i diyerek başlayalım.
L ve M özdeş ve paralel oldukları için K lambasından ge-
len akım eşit olarak L ve M ye ayrılır. Bu durumda K den Örnek 14
geçen i2 = 2i olmalıdır.
İç direnci önemsiz üreteç ve özdeş X, Y, Z lambalarıyla
kurulan şekildeki devrede lambaların parlaklıkları IX, IY, IZ
dir.
K, L, M lambalarının olduğu üst kol ve N nin bulunduğu kol

aynı noktalar arasında, yani paraleldir.
Her lambanın direncine R dersek K, L, M’nin bulunduğu
kolun eşdeğer direnci 1,5R olur. Şekilden kontrol edin. Buna göre, IX, IY, IZ arasındaki ilişki nedir?
299
Özdeş lambaların direnci eşit. Özdeş lambalar ve iç direnci

önemsiz üreteçle kurulmuş şe-
kildeki devrede tüm lambalar
Şekildeki gibi harflen
ışık vermektedir.
dirince pilin potansiyeli
(K-L arasındaki) X ve Y S anahtarı kapatılırsa lamba-
arasında paylaşılırken, Z ların hangileri ışık vermeye
bunun tamamını alır (Di- devam eder?
rekt pile paralel).
V2 Çözüm 16
Bu durumda, P = olduğu için; IZ > IY = IX olur.
R
Kısa devre yaparak sönen lamba olup olmadığını görmek
için harflendirelim.
İki ucu aynı harf olan lamba

Örnek 15
kısa devredir. Bu durumda
Şekildeki özdeş lambalar ve iç X lambası söner. Y ve Z ışık
direnci önemsiz üreteçle kuru- vermeye devam eder.
lan devrede anahtar açıkken
tüm lambalar ışık vermektedir.
Buna göre, anahtar kapatılır-

sa lambaların parlaklığı nasıl
değişir?
Örnek 17
Özdeş lambalarla kurulu

Çözüm 15 şekildeki devrede kaç lam-
ba ışık verir?
İlk durumda pilin potansiyeli
X tarafından tek başına kul-
lanılırken, Y ve Z aynı po-
tansiyeli paylaşıyorlar. Bu
durumda parlaklıklar arası
ilişki
Çözüm 17
X > Y = Z dir.
Benzerlerini ÖSYM nin de sorduğu çok bilinen bir lamba
sorusu. Biraz ayrıntılı anlatıcaz, dikkatli takip edin.
Harflendirerek kısa devre var mı bakalım.
Anahtar kapatılırsa Z kısa
devre olur ve söner. Y nin
uçları K-L olduğu için po Pilin bir ucuna K diğer
tansiyeli tek başına kullanır. ucuna L dersek. Şekilde
X’in durumunda bir değişik- başka K ve L diyecek yer
lik olmaz. olmadığını görürüz.
L noktasının altındaki 5.
lambanın altındaki nok-
X, aynı parlaklıkta (değişmez)
taya M dersek düz tel
Y, potansiyeli arttı (daha parlak) boyunca her yere M harfi
Z potansiyeli sıfır oldu (Kısa devre; söner) gelir. 3, 4, 5 lambalarının
uçları farklı harflerle gösterildiği için ışık verirler.
300
İki ucu aynı harfle gösterilen lamba kısa devre olur ışık
Örnek 19
vermez.
Dikkat etmemiz gereken şey 1 ve 2 lambaları arasına harf
vermemek. Seri olan 1 ve 2 nin uçları M olduğu için 1 ve 2
beraber kısa devre olurlar (Işık vermez).
Uçları aynı harflerle gösterilen 3 ve 4 (K-M arası) aynı par-
laklıkta yanar.
5 lambası pilin bağlı olduğu tel üzerinde olduğu için pil ve
5 numaralı lambadan aynı akım geçer. 5 en parlak yanar.
İç direnci önemsiz üreteç ve özdeş lambalarla kurulu

Bu durumda ışık veren lamba sayısı 3 devrede;
Bu lambalardan 5 en parlak, 3 ve 4 eşit parlaklıktadır.
I. Parlaklığı en fazla olan 2 dir.
II. 1 ve 3 ün parlaklığı eşittir.
III. 3 ve 4 ün parlaklığı eşittir.
Örnek 18
İç direnci önemsiz üreteç ve
özdeş lambalarla kurulu şe-
kildeki devrede X anahtarı Çözüm 19
açıktır. Devrede değişiklik yapılmadığı için akımdan da çözebili
Buna göre, X anahtarı ka- riz, potansiyelden de. Önce devreyi harflendiderek daha
patılırsa lamba parlaklıkları iyi anlayabileceğimiz hale getirelim.
nasıl değişir?
Çözüm 18
Devrenin ilk durumu değiştirilince eşdeğer direnç ve pilden

çıkan akım da değişir. Bu tip sorularda akımdan gitmemek
daha mantıklıdır. Potansiyellere bakalım.
İki durumu ayrı ayrı çizersek Pilin bir ucuna K diğerine L deyip diğer noktalara taşıdık.
Boş kalan yere M dedik.
2. Lamba K-L arasında, yani pile doğrudan bağlı, bu du-
rumda potansiyelin tamamını alır. Devreyi çizerek görelim.
İlk durumda: Pilin verilen V değerine bakmadan paralel

L ve M’ye V dersek, K 2V olur. Bu durumda pili 3V kabul
etmiş oluruz.
Son durumda: Önce pili 3V göstereceğiz. Aynı pil olduğu
için farklı değer veremeyiz. Harflendirdiğimizde X anahtarı 2. lamba en parlak demiştik. 3 ve 4 paralel ve eşit parlak
kapatılınca K lambasının kısa devre olduğunu görürüz. lıktadır. 1. ise bu ikisinden daha parlaktır.
L ve M nin uçları pile doğrudan bağlı olur. Bu durumda 2 en parlak I. doğru,
L’de, M’de 3V’dir. K söner, L ve M nin parlaklığı artar. 3 ve 4 eşit parlaklıkta III. doğru,
1’den geçen akım 3’ten geçenden fazla II. yanlış.
301
1. Antrenman Elektrİk Devrelerİ
1. 4. Şekildeki devrede voltmetrenin gösterdiği değer 12

volttur.
İç dirençi önemsiz üreteç ve 2Ω, 3Ω luk dirençler-

le kurulmuş şekildeki devrede voltmetrenin gös-
terdiği değer kaç volttur?
Buna göre, R direnci kaç ohm'dur?
A) 4 B) 8 C) 12 D) 16 E) 20
(Pilin iç direnci önemsizdir.)
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 6
2.
5.

Şekildeki devrede ampermetrenin gösterdiği de- Şekildeki devrede V1 = 12 volt, V2 = 15 volt oldu-
ğer kaç amperdir? (Pilin iç direnci önemsizdir.) ğuna göre, R direnci kaç ohm'dur?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
3.
6.

Özdeş dirençlerden oluşan şekildeki devre parça
Şekildeki devrede K-L noktaları arasındaki eşde- i
sında i1 ve i2 akımları oranı, 1 kaçtır?
ğer direnç kaç ohm'dur? i2
1 3 5 5 5
A) 2 B) 3 C) 4 D) 6 E) 12 A) B) C) D) E)
3 5 4 3 2
302
Elektrİk Devrelerİ 1. Antrenman
7. 10.

Şekildeki i akımı geçen devre parçasında 2R di-

rençlerinin uçları arasındaki potansiyel farkları
V1, V2 ve V3 arasındaki ilişki nasıldır?
Özdeş üreteç ve dirençlerle kurulan şekildeki
A) V1 > V2 > V3 B) V1 > V3 > V2
devrelerde belirtilen noktalardaki akımlar i1, i2, i3
arasındaki ilişki nasıldır? C) V3 > V1 > V2 D) V1 = V2 > V3
E) V1 = V2 = V3
A) i1 > i2 > i3 B) i1 = i2 > i3
C) i1 = i3 > i2 D) i2 > i1 = i3
E) i3 > i1 > i2
8.
Özdeş dirençlerden oluşan şekildeki devre parça 11. 12 volt ile çalışan bir radyo için 6 voltluk dört adet pil
i kullanılmıştır.
sında i1 ve i2 akımları oranı, 1 kaçtır?
i2
Buna göre, pillerin bağlanma şekli aşağıdakiler-
1 2 3
A) B) C) D) 2 E) 3 den hangisinde doğru verilmiştir?
2 3 2

9. İç direnci önemsiz üreteç ve özdeş dirençlerle kuru-

lan şekildeki devrede K anahtarı açıkken devreden
geçen akım i dir.
Buna göre, anahtar kapatılırsa ana koldan geçen

akım kaç i olur?
1 3
A) B) 1 C) D) 2 E) 3
2 2
303
1. Antrenman Elektrİk Devrelerİ
12. 15. Şekildeki özdeş lambalar ve iç direnç önemsiz üre-

teçle kurulan devrede anahtar açıkken K, L, M lam-
baları ışık vermektedir.

Özdeş lambalarla kurulan şekildeki devrede kaç

lamba ışık verir?
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
Buna göre, anahtar kapatılırsa lambaların parlak-

lığı nasıl değişir?
K L M
13.
B) Azalır Azalır Azalır
C) Artar Artar Değişmez
D) Azalır Azalır Değişmez
E) Azalır Artar Değişmez
Özdeş lambalarla kurulmuş şekildeki devrede K,

L, M lambalarının parlaklıkları arasındaki ilişki
nasıldır?
A) K > L > M B) K > M > L

C) M > L > K D) K > L = M
16.
E) L = M > K
14.

İç direnci önemsiz özdeş üreteç ve özdeş lamba-

Özdeş lambalardan oluşan şekildeki devrede K, larla kurulan şekildeki devrelerde K, L, M lamba-
L, M lambalarının parlaklıkları arasındaki ilişki larının ışık verme süreleri arasındaki ilişki nasıl-
nasıldır? dır?
A) K > L > M B) K > M > L A) tK > tL > tM B) tL > tK > tM
C) M > K > L D) L > K > M C) tM > tK > tL D) tK > tL = tM
E) L > M > K E) tL = tM > tK
1.C 2.C 3.A 4.E 5.B 6.D 7.D 8.C 9.C 10.A 11.E 12.A 13.B 14.D 15.E 16.E
304
4.
Mıknatıslar
Mıknatıs ve Manyetİzma İlk parçanın hangi tarafı N ise küçük parçalarında o tarafı
N olur. Tabi biz çevirmezsek J
Demir, nikel, kobalt gibi maddeleri çeken maddelere mık-
natıs denir. Mıknatısla ve mıknatıslık etkisiyle ilgili olayları Peki mıknatısı diğer maddelerden ayıran nedir? Yani ne
inceleyen fiziğin alt alanına da manyetizma denir. den ve nasıl mıknatıslık etkisi gösterir?
Mıknatıs doğada demirin bir oksiti (Fe3O4) olarak buluna Çok ayrıntıya girmeden kısaca anlatalım.
bileceği gibi insanlar zamanla yapay mıknatıslar da ola
Mıknatısı böldüğümüzde herbir parçanın yine N-S kutuplu
bileceğini görmüşler. Günümüzde doğal mıknatıslardan
mıknatıs olacağını, parçalar ne kadar küçülürse küçülsün
daha güçlü yapay mıknatıslar üretilmektedir.
tek kutuplu bir mıknatıs elde edilemeyeceğini söyledik. Bu
Mıknatısın çektiği demir, nikel, kobalt gibi maddeler sür bölme atom boyutlarına kadar indiğinde de sonuç değiş
tünmeyle, etkiyle ve dokunmayla mıknatıslık özelliği kaza mez.
nabilir.
Mıknatıslığın sebebi atomun yapısında bulunan yüklü ta
Ayrıca üzerinden akım geçen bir iletken çevresinde de neciğin (elektron) hareketine kadar gider.
mıknatıslık etkisi oluşur. (Bu mıknatıslık etkisine manyetik
Maddelerin içinde moleküler boyutta minik mıknatıslar ol
alan denir.) Konunun ilerleyen kısmında akımın manyetik
duğunu düşünün. Maddenin cinsine göre bunların kuvvet
etkisinden ayrıca bahsedeceğiz.
leri de farklıdır.
Bu moleküler mıknatısçıklar madde içinde rastgele dağıl

dığından birbirlerinin etkilerini yok ederler.
Pusulaların içinde de mıknatıs vardır. Buna pusula iğnesi

diyoruz.
Mıknatıs etkisi olmayan Mıknatıs
Tam orta noktasından asılan bir çubuk mıknatıs kuzey – demir.
güney doğrultusunda dengede kalır. Mıknatısın kuzeyi
gösteren ucu N, güneyi gösteren ucu da S harfiyle göste Mıknatıs içindeyse bu minik mıknatıslar hepsi aynı yönde
rilir ve bunlara mıknatısın manyetik kutupları denir. (İngiliz dizildikleri için birbirlerinin etkilerini güçlendirir ve çevrele
ce kuzey – güney anlamında) rinde mıknatıslık etkisi (manyetik alan) oluştururlar.
Kutuplar mıknatıslık etkisinin en güçlü olduğu yerler- Bazı maddelerde de bu minik mıknatısçıkların etkileri çok
dir. zayıftır. Bazılarında ise güçlü olsalar da rastgele dağılım
nedeniyle toplam etki sıfır olur.
Bir mıknatısı ne kadar küçük parçalara bölersek bölelim
tek kutuplu bir mıknatıs elde edemeyiz en küçük parçada Mıknatısların çektiği demir, nikel, koballt gibi maddelere
bile N, S kutupları bulunur. manyetik maddeler denir. Bu maddeler aynı zamanda uy
gun şartlarda mıknatıslık özelliği kazanabilen maddelerdir.
Bir etki ile manyetik maddeler içindeki moleküler boyut

lardaki mıknatısçıklar aynı yönde yönlendirilirlerse geçici
olarak mıknatıslık özelliği kazanmış olurlar.
Bu etki bazen bir mıknatısa yaklaşma, bazen sürtme, ba

zen dokunma olur.
Hatta döverek bile mıknatıslanma gerçekleşebilir J
Gülmeyin anlatıcam nasıl olduğunu.
305
7. ÜNİTE Mıknatıslar
Yapay Mıknatıslar Şimdi döverek mıknatıslama olayına takılan arkadaşları

rahatlatalım. Döverek nasıl mıknatıslanma oluyor.
Sürtünmeyle Mıknatıslanma
Demir gibi manyetik bir maddeyi bir elimizle sıkıca tutup,
Bir demir çubuğa mıknatıs boydan boya ve sürekli aynı ucuna çekiçle birkaç kez sert bir şekilde vurursak bu demir
yönde sürtülürse demir çubuk mıknatıslanır. zayıfta olsa mıknatıslanır.
Demirin içinde rastgele dağılmış minik ( molekül, atom bo

yutlarında) mıknatısçıklar olduğunu hatırlıyorusunuz. Bun
lar rastgele dağıldıkları için birbirlerinin etkisini yok ediyor
lardı. Çekiçle vurulduğu zaman bunlar anlık sarsıntılarla
aynı yönde yönelmeye başlayarak beraber bir manyetik
etki oluşturur.
Aynı yönde yönelmelerini sağlayan ise, ileride anlatacağı

Burada önemli olan mıknatısın tek yönde sürtünmesidir. mız Dünyanın manyetik alanı içinde olmalarıdır.
İleri geri sürtünürse olmaz.
Mıknatısın demire ilk dokunan tarafı dokunan kutupla aynı

cins, son dokunan tarafı zıt cins kutuplanır.
Manyetik Alan
Etkiyle Mıknatıslanma
Temas gerektirmeyen kuvvetlere alan kuvvetleri dendiğini
Bir mıknatısın yeterince yakınına demir (veya mıknatısın
anlatmış ve Elektrik alandan bahsetmiştik.
çektiği nikel, kobalt) yaklaştırılıp tutulursa demirin mıknatı
sa yakın ucu zıt kutuplu olacak şekilde mıknatıslanır. Bir mıknatısın çevresinde mıknatıslık etkisi (itme - çekme)
gösterdiği etki alanına manyetik alan denir. Bu alanda bu
lunan manyetik maddelerle mıknatıs arasında etkileşim
olur ve temas etmese de kuvvet uygulanır.
Bu manyetik alanı ve şiddetini çizgilerle gösteririz.
Mıknatıs demir bir çubuğun orta noktasına yaklaşırsa bu İlkokuldan beri gösterilen bir deneyi herkes bilir. (En azın
sefer karşısındaki orta nokta zıt kutup, uçlar aynı kutup dan ben öyle düşünüyorum.)
olacak şekilde aşağıdaki gibi mıknatıslanır.
Bir kağıdın veya camın altına mıknatıs koyup üzerine de
mir tozu dökülürse demir tozları dağınık bir şekilde değil
de belli çizgiler halinde dizilirler.
Dokunmayla Mıknatıslanma
Bir mıknatısa dokunan demir gibi maddelerde mıknatısla
nır. Mıknatısa yapışan toplu iğne veya çivilerinde mıknatıs
gibi birbirini çektiğini görmüşsünüzdür.
Mıknatısa yapışan raptiyelerin N

ye yapışan tepe kısmı S, ucu N
S kutubu olur. Yani dokunan nokta
N
S zıt kutup, diğer uç aynı kutup olur.
N
S Demir tozlarının konumlarını belirleyen bu hayali çizgilere
N
manyetik alan çizgileri denir.
306
Mıknatıslar 7. ÜNİTE
Manyetik alan çizgileri üzerine ok işareti de koyuyoruz. 1

Çözüm
Oklar N’den dışarı S’den içeri doğru çizilir.
Demir tozlarının dizilişi manyetik alan çizgileri üzerinde
olacak şekildedir.
Manyetik alan çizgileri birbirini kesmez.
Ayrıca manyetik alan çizgilerini gösterirken çizdiğimiz ok
Manyetik alan çizgileri kapalı eğrilerdir. lar demir tozlarında görünmez.
1 ve 2 numaralı kutuplar arasındaki demir tozlarının birin
N’den başlayıp S’de bitmez. İçeride de devam ederler. den diğerine giden çizgi oluşturması bu kutupların zıt cins
olduğunu gösterir.
Okların kimden kime doğru olduğunu bilmediğimiz için ya

1. kutup N, 2. kutup S olacaktır.
Ya da 2.kutup N, 1. kutup S olacaktır.
3 numaralı kutup her durumda 2.nin tersi olmalıdır. Aynı
Manyetik alan ''B'' ile gösterilir. Vektörel bir büyüklük oldu mıknatısın iki kutpuda aynı olamaz.
ğu için yönü vardır. Bu yön ''N'' den ''S'' ye doğrudur. Bu durumda;
1 2 3
Manyetik alan çizgisinin eğrisel olduğu durumlarda ise, bir
noktadaki manyetik alan vektörü eğriye o noktada teğet I. N S N
olacak doğru üzerinde olur. iki ihtimalde olabilir.
II. S N S
Bir mıknatıs çevresine pusula iğneleri yerleştirilirse pu
sulalar maynetik olan çizgilerine teğet konumlanırlar.

N S Manyetik Geçirgenlik
S N
N S
Manyetik alan çizgilerinin paralel ve doğrusal olduğu yer
S N S N de düzgün manyetik alan vardır. Çizgilerin sıklığı manyetik
alan şiddetini gösterir.
S Kutup noktalarında çizgilerin sıkışık olması manyetik ala

N S N nın güçlü olduğunu gösterir.
Manyetik alan çizgilerinin sıklığını (şiddetini) manyetik ala

Pusula iğnesinin N ucu manyetik alan yönünü gösterir. nın kaynağı olan mıknatıs belirler. Ancak bu çizgiler mık
natısın bulunduğu ortamdan da etkilenir.
Örnek 1 Maddesel ortamlarda bu alan çizgileri bazen sıklaşırken

bazende seyrelir. Maddelerin bu özelliğine manyetik ge-
Özdeş K, L mıknatısları yatay düzlemde tutularak üzerine çirgenlik denir.
cam levha konuluyor.
Bir maddenin manyetik geçirgenliğinin boşluğun manyetik
geçirgenliğine oranına bağıl manyetik geçirgenlik denir.
μ : maddenin manyetik geçirgenliği
μ0 : boşluğun manyetik geçirgenliği ise,

μ
bağıl manyetik geçirgenlik; μb = olur.
μ0
Levha üzerine dökülen demir tozlarının dizilişi şekil-
deki gibi olduğuna göre, mıknatısların 1, 2, 3 numaralı
kutupları ne olabilir? Bunlara çok takılmayın. Bizi ilgilendiren asıl kısım madde
lerin manyetik geçirgenliklerine göre sınıflandırılması.
307
Maddeler bağıl manyetik geçirgenliklerine göre üçe ayrılır. 2

Örnek
1. Diyamanyetik maddeler Düzgün manyetik alanlara konulan K, L, ve M cisimleri

Bağıl manyetik geçirgenlikleri 1 den biraz küçüktür. Man manyetik alan çizgilerini şekildeki gibi etkiliyorlar.
K L
yetik özellikleri zayıftır. Manyetik alan içine konuldukların
da zayıf ve ters olarak mıknatıslanırlar.
Manyetik alan çizgilerini seyrekleştirirler.
Civa, Altın, Bakır, Bizmut, Elmas, Gümüş, Kurşun, Silikon

v.s diyamanyetik maddelerdir. M
2. Paramanyetik maddeler
Bağıl manyetik geçirgenlikleri 1 den biraz büyüktür. Man
yetik alan içine konulduklarında zayıf ve manyetik alanla
aynı yönde mıknatıslanırlar. Buna göre, bu cisimlerden hangileri ile yapay bir mık-
natıs yapılabilir?
Bu nedenle manyetik alan çizgilerini sıklaştırırlar.
Sodyum, magnezyum, kalsiyum, baryum, alüminyum, Çözüm 2

krom, platin v.s paramanyetik maddelerdir. Yapay miknatıslar manyetik alandan çok etkilenen ferro
manyetik cisimlerden yapılır. Şekle baktığımızda manyetik
3.Ferromanyetik maddeler alan çizgilerini sıklaştıran K cismi ferrromanyetik bir cisim
Bağıl manyetik geçirgenliği 1 den çok büyük olan mad olduğu için kullanılabilir.
delerdir. Manyetik alan içinde paramanyetik maddeler gibi
L cismi manyetik alan çizgilerini seyrekleştirmiş. Demek ki
alan yönünde ama daha güçlü mıknatıslanır ve manyetik
manyetik alanlardan etkilenmeyen diyamanyetik bir cisim.
alanı güçlendirirler.
Diyamanyetik cisimler mıknatıslık özelliği kazanamaz.
Çizgileri paramanyetik maddelere göre çok daha fazla sık
laştırılar. M cismi ise manyatik alan çizgilerini çok az sıklaştırmış.
Buradan M cisminin paramanyetik bir cisim olduğunu anlı
Demir, nikel, kobalt ve bunların alaşımları da ferromanye
yoruz. Manyetik alan içindeyken manyetik etki gösterebilir
tik maddelerdir.
ancak yapay mıknatıs yapılamaz.
Ferromanyetik maddeler kolayca mıknatıslık özelliği kaza

Yanıt Yalnız K
nabilirler. Paramanyetik cisimler manyetik alan içindeyken
manyetik etki gösterirler.
Manyetik Kuvvet
Diyamanyetik cisimlerse manyetik etki göstermez, manye Mıknatısların aynı cins kutupları birbirini iter, zıt cins kutup
tik alandan etkilenmezlar. lar ise birbirini çeker. Demiri N kutubu da S kutubu da
Yapay mıknatıslarda ve manyetik etkiyle çalışan aletlerde çeker. Demir itilmez.
Ferromanyetik maddeler tercih edilir. Mıknatısların uyguladığı bu itme – çekme kuvvetine man
yetik kuvvet denir.
Tıpkı kütle çekim kuvveti (Dünya – Güneş arasındaki) gibi

bu kuvvette temas gerektirmeyen kuvvettir.
Diyamanyetik Paramanyetik Ferromanyetik
Peki bu kuvvet nelere bağlıdır?
308
Mıknatısların birbirini itmesi ve çekmesi oluşturdukları 4

Çözüm
manyetik alandan kaynaklanır ve etkileşim kuvvetlerinde
olduğu gibi eşit şiddette zıt yönlüdür. Mıknatıslar özdeş ve aralarındaki mesefaler eşit (d) oldu
ğu için birbirlerine uygulayacakları kuvvetler eşit şiddette
Yani büyük veya küçük olması farketmez, mıknatısla mık
olacaktır.
natıs veya mıknatısla demir arasındaki etkileşimde iki cis
me de eşit şiddette zıt yönlü kuvvet etki eder. Aynı cins kutuplar birbirini iter, zıt cins kutuplar birbirini çe
kerdi.
Mıknatısın gücünü ifade etmek için ''kutup şiddeti'' ifadesi
Buna göre L mıknasına etki eden kuvvetleri I. ve II. konum
kullanılır.
için gösterelim. Kuvvete F dersek;
Manyetik kuvvet; kutup şiddetlerinin çarpımıyla doğ-
ru, aralarındaki uzaklığın karesi ile ters orantılıdır.
3 Bu durumda eşit zıt yönlü kuvvetler etkisinde kalan L hare

Örnek
ket etmez dengede kalır.
K, L, M cisimleri iplerle bağlanarak şekil I ve şekil II deki
gibi dengelenmiştir.
L mıknatısını, K iterken (aynı cins kutup) M çekecektir (zıt

cins kutup).
Bu durumda sağa doğru iki kuvvet etkisinde kalan L mık

natısı M ye doğru hareket eder.
Buna göre, cisimlerden hangileri kesinlikle mıknatıs-

tır?
Çözüm 3 Örnek 5
Mıknatıslar birbirini çeker veya iter. Aynı kutuplar birbirini Sürtünmesiz yatay zeminde şekildeki konumlarda tutul
iterken zıt kutuplar çeker. makta olan özdeş X, Y, Z mıknatıslarından Y serbest bıra
Demiri ise mıknatıslar sadece çekerler, itemezler. kılırsa ok yönünde hareket ediyor.
Şekil I deki K ve L birbirini ittikleri için kesinlikle ikisi de
mıknatıstır. Şekil II de K ve M birbirini çekmiş, K kesin mık
natıstır (Şekil I’den).
Bu durumda K nin M yi çekmesi için M demir de, mıknatıs Buna göre X, Y, Z mıknatıslarının 1, 2, 3 numaralı ku
ta olabilir. M hakkında kesinlik yoktur. tupları ne olabilir?
Örnek 4 Çözüm 5
Özdeş K, L, M mıknatıslarını sürtünmesiz yatay düzlem Mesafeler eşit ve mıknatıslar özdeş olduğuna göre X – Y ve
de aralarında d uzaklık olacak şekilde I. ve II. konumlarda Y – Z arasındaki kuvvetler aynı büyüklükte olacaktır.
tutarken L mıknatısı serbest bırakılıyor. Bu yüzden Y mıknatısını X ve Z ikisi de çekse veya ikisi de
itse denge bozulmaz.
Y nin ok yönünde hareket etmesi için X’in itmesi Z’nin çek
mesi gerekir.
Bu durumda X – Y nin birbirine yakın kutupları aynı cins,
Y – Z nin yakın kutupları zıt cins olmalıdır.
Bu tip sorularda genelde iki ihtimal olur. Numaralı kutup
lardan birini N veya S seçip buna göre diğerlerine uygun
Bu konumlarda L mıknatısının hareketi nasıl olur? olan kutup işareti verilir.
309
Önce 1’e N diyerek başlayalım. F nin büyüklüğünü bilmeden T2 nin T1 den büyük mü, kü
çük mü olduğunu bilemeyiz. T2 = G + F dir.
Eğer mıknatıslar birbirini çekecek şekilde asılsalardı T1

1’e N dersek Y nin X tarafındaki kutbu itilmesi için N, diğer yine 2G ye eşit olurdu. T2 ise bu sefer;
kutbu yani 2, S olmalı. Z nin Y yi çekmesi için de 3 ve 2 zıt
T2 = G – F kadar yani ağırlıktan az olurdu.
cins yani 3. N olmalıdır.
Bu durumda 1 – 2 – 3 sırayla N – S – N olur.
1’e S diyerek başlasaydık tam tersi olurdu.
1 – 2 – 3 sırayla S – N – S olurdu.
Örnek 7
Uzunlukları 2d ve d olan X, Y çubuk mıknatısları sürtün

6 mesiz yatay zeminde iplerle bağlanarak şekildeki gibi den
Örnek
gelenmiştir.
Özdeş iki mıknatıs iplerle birbirine ve tavana
şekildeki gibi bağlandığında iplerde oluşan
gerilme kuvvetleri T1 ve T2 oluyor.
Mıknatısların ağırlığı G olduğuna göre

Bu durumda; d ve 2d uzunluğundaki iplerde oluşan
T1, T2 ve G arasındaki ilişki nedir?
gerilme kuvvetleri T1 ve T2 arasındaki ilişki nedir?
Çözüm 6
Bu sorular elektrostatikteki soru tipine çok benzer.

Çözüm 7
Önce mıknatıslara etki eden tüm kuvvetleri gösterelim.
Mıknatısların birbirine yakın kutupları aynı cins olduğu için Çok benzeri ÖSYM tarafından da sorulan bu soruda iki
önemli durum sorgulanıyor.
birbirlerini iterler. (Şekli inceleyin)
Birincisi; bir ipteki gerilme kuvveti ipin uzunluğuna bağlı
Mıknatısların birbirine uyguladıkla
değildir.
rı kuvvete F dersek;
T1 = G + T2 – F
İkincisi; mıknatısların biri büyük ve güçlü, diğeri küçük ve
zayıfta olsa birbirlerine uyguladıkları kuvvetler aynı şiddet
te ve zıt yönlü olurlar. Birine daha büyük kuvvet etki etmez.
T2 = G + F dir. Bunu T1 için yerine
koyarsak Şimdi kuvvetleri gösterelim: Karşılıklı kutuplar zıt cins
T1 = 2G olur. olduğu için birbirini çekerler.
Elektrostatikte de olduğu gibi tavana bağlı ipteki gerilme

kuvveti cisimler arasındaki itme veya çekme kuvvetinden
etkilenmez
(Hem itip hem çekeceği için, toplam etki = 0). X’in dengesi için; T1 = F
Y’nin dengesi için; T2 = F
T1 her zaman cisimlerin ağırlıkları toplamı kadardır.
T1 = T2 olmalıdır.
T2 ise, mıknatıslar birbirini ittiği için Y mıknatısının ağırla
İp uzunlukları önemli değil.
ğından F kadar daha büyüktür.
Yani T1 ve T2 G’den daha büyüktür.
310
Elektrik Akımının Manyetik Etkisi

Mıknatıslığın temel sebebinin atomun yapısındaki elektron
hareketinden kaynaklandığını söylemiştik.
Bir iletkenden akım geçmesi de elektron hareketi anlamı

na geleceği için; üzerinden akım geçen teller çevresinde

manyetik alan oluşur.
Aynı yönde akım geçen teller birbirini çekerken, zıt yönde
Bir masa içinden, masa düzlemine dik iletken bir tel geçe
akım geçen teller birbirini iterler.
cek şekilde hazırlanan aşağıdaki şekilde telin çevresine
pusulalar yerleştirilmiştir. Bu kuvvetin büyüklüğü iki tel için de eşit şiddette ve zıt
yönlüdür.
İlk durumda telden akım geçmiyorken pusulaların hepsi
aynı doğrultuda kuzeyi gösterir. Kuvvetin büyüklüğü tellerden geçen akımla doğru, arala
iletken tel iletken tel
rındaki uzaklıkla ters orantılıdır.
i=0
Elektromıknatıs
Düz telden geçen akımın manyetik etkisini anlattık. Ama
tel düz olmasa bile akım geçen her tel çevresinde manye
tik alan oluşur.
Bobin şeklinde sarılı telde oluşan manyetik alan bobin için

Telden ikinci durumdaki gibi bir akım geçerse, pusula iğ de düzgün şekilde oluşur.
neleri şekildeki gibi konum alarak sanki bir çember çiziyor
İletken tel bobin şeklinde bir demir çevresine sarılarak, ilet
muş gibi yönelirler.
ken telden akım geçerse demir, mıknatıs özelliği kazanır.
Bunun nedeni akım geçen tel çevresinde oluşan dairesel
Burada demir kullanılmasının sebebi demirin ferromanye
manyetik alan çizgilerisir. Pusula iğnelerinin manyetik alan
tik bir madde olmasıdır. İçerde oluşan manyetik alan demir
çizgilerine teğet olacak şekilde yöneldiklerini söylemiştik.
sayesinde şiddetlenir.
Düz bir telden akım geçerse sanki orada bir mıknatıs

varmış gibi çevresinde manyetik alan oluşur. Telin yakı
nında bir pusula varsa pusulada sapma gözlenir.

Akım geçen tel etrafında oluşan manyetik alan çizgileri tel
boyunca ve tele dik düzlemdedir. Sağ elimizi şekildeki gibi tutup dört parmağımız akımı gös
terecek şekilde demiri avucumuzun içine almış gibi yapar
Tel çevresinde oluşan manyetik alanın şiddeti geçen akım
sak açtığımız başparmak yönü N kutbu olur.
la doğru, tele olan uzaklıkla ters orantılıdır.
Akımın yönü değişirse kutupların cinsi de değişir.
Telden elektrik akımı geçince telin bir İletken telden geçen akımın şiddeti ve sarım sayısı mık
mıknatıs gibi çevresinde manyetik natıslanma gücünü belirler. Akım ve sarım sayısı arttıkça
alan oluşturduğunu gördük. mıknatıslık etkisi de artar.
Mıknatıslarda birbirine kuvvet uy Elektromıknatısın Kullanım Alanları

guluyorlardı. Burada da aynı durum
Elektromıknatısların çevremizde geniş bir kullanım alanı
oluşur.
vardır. En büyük avantajı istendiği zaman mıknatıs etki
Akım geçen iki tel birbirine yakın yerleştirilirse birbirlerinin si elde edilebilmesi ve manyetik etkinin şiddetinin akımla
manyetik alanında kalırlar ve manyetik kuvvetle birbirlerini kontrol edilebilmesidir.
iter veya çekerler.
Hoparlörlerde, kapıları otomatik açan sistemlerde, elekt
İtme veya çekme durumu akımların yönüne bağlıdır. rikli aletlerin otomatik açma kapama sistemlerinde, araba
311
hurdalıklarındaki vinçlerde de kullanılır. Akım kesilince Bobin avuç içinde kalacak şekilde sağ elimizi tutup dört
mıknatıs etkisi de biter. parmağımızla akım yönünü gösterirsek başparmağın
yönü manyetik alan çizgilerinin yönünü gösterir. ( Şekilden
Hızlı trenler ve elektrik ölçüm araçlarıda elektromıknatıslar
inceleyin mutlaka) Buna sağ el kuralı deniyordu.
dan faydalanır.
Örnek 8
Bir elektromıknatısın çevresinde oluşturduğu manye-

tik alan şiddetini artırmak için;
I. Akım şiddetini artırmak
II. Akım yönünü ters çevirmek Şekildeki gibi manyetik alan çizgilerini çizersek pusula iğ
III. Sarım sayısının artırmak nesi bu çizgilere teğet ve N kutbu manyetik alan yönünü
gösterecek şekilde dengede kalır.
Çözüm 8 Dünyanın Manyetik Alanı
Elektromıknatısın oluşturacağı manyetik alan şiddeti akım Pusulanın Kuzeyi göstermesinin, çubuk mıknatısların
şiddetine ve sarım sayısına bağlı ve doğru orantılıydı. Bu Kuzey – Güney doğrultusunda yönelmesinin sebebi dün
nedenle akım şiddetini artırmak ve sarım sayısını artırmak yanın manyetik alanıdır. Dünyanın sanki merkezinde bir
manyetik alan şiddetini artırır. I ve III yapılabilir. mıknatıs varmış gibi çevresinde manyetik alan bulunur.
Akımın yönünü değiştirmek eletromıknatısın manyetik ku

tuplarının yerini değiştirir ama akım şiddeti aynı kaldığı için
manyetik alanı artırmaz. II yapılamaz.
Yanıt I ve III
Örnek 9
Silindirik bir demir çevresine sarılmış bobin ve yakınındaki

pusula iğnesi şekildeki gibidir.
Dünyanın içinde sanki bir
mıknatıs varmış gibi manye
tik alan oluşur demiştik. Ku
zey kutbunda bu mıknatısın
S ucu, güney kutbunda ise
N ucu bulunur. Pusula iğne
sinin kuzeye yönelmesinin
sebebi kuzey kutbundaki S
Buna göre, K anahtarı kapatılıp bobinden akım geç- ucudur.
mesi sağlanırsa pusula iğnesinin denge konumu nasıl
olur?
Coğrafi kuzey – güneyle manyetik kuzey – güney çakışık
değildir. Arada bir miktar fark vardır.
9 Doğrultular arasındaki açıya (θ) sapma açısı denir.

Çözüm
Yani pusulanın gösterdiği yönde hep kuzeye gidersek,
Pusula iğnesi manyetik alan çizgilerine teğet konumlanır. coğrafyadaki meridyenlerin kesiştiği kuzey kutbundan bi
Yönü de N kutbu alan yönünde olacak şekildedir. raz farklı bir yere çıkarız.
Önce anahtarı kapatınca bobinden geçecek akımın yönü Manyetik kutuplar çok azda olsa zamanla kayma göster
nü ve çevresinde oluşacak manyetik alan çizgilerinin yö mektedir. Hatta Dünya'nın oluşumundan günümüze kutup
nünü bulalım. lar defalarca yerdeğiştirmiştir.
312
Dünya çevresindeki bu manyetik alan pusulalarla yön bul Yüksek Gerilim Hatları
mamızı sağladığı gibi uzaydan gelen zararlı ışın ve rad Elektrik santrallerinde üretilen elerktriklerin şehirlere geti
yasyonunda belli bir kısmından dünyayı korur. Bir çeşit rilmesi için kurulan sistemdir. Büyük kocaman direkleri ve
kalkan gibi davranır. bir sürü kabloyu herkes görmüştür.
Çok şiddetli Güneş patlamaları sonucu dünyaya gelen bir Bu kablolarda 100 binlerce voltluk gerilimle elektrik enerjisi
çok etki bu manyetik alan sayesinde azalarak dünyaya taşınmaktadır. Dolayısıyla bu kablolar çevresinde çok şid
ulaşır. detli manyetik alanlar oluşur.
Kutup bölgelerinde gözlenen aurora dediğimiz gökyüzün

deki ışık oyunlarının sebebi de manyetik alanın kutuplarda
daha güçlü olmasıdır. Yapılan araştırmalar insan sağlığını olumsuz etkileyen bu
hatların kanser ve beyin tümörü oluşumunu artırdığını id
Pusula iğnesinin Kuzeyi göstermesinin sebebi; serbest hal dia ediyor.
de dönebilen mıknatısların çevrelerinde var olan manyetik
alan çizgilerine teğet olacak şekilde dengelenmesiydi.
Dünyanın manyetik alan çizgileri yeryüzüne paralel değil

dir. Kutuplarda çizgiler dünyaya daha yakın oldukları için,
iple asılan bir çubuk mıknatıs veya pusula iğnesi yere pa
ralel konumlanmaz.
Alan çizgilerine teğet olacakları için, dünya üzerindeki ko

numa göre eğilme gözlenir.
Manyetik alan çizgileri dünya yüzeyine paralel olarak sa

dece ekvatordan geçer.
Kuzey yarım kürede N ucu aşağı, Güney yarım kürede S

ucu aşağı eğilir. Kuzey yarımkürede N, Güney yarım küre
de de S daha güçlü çekilir diye de düşünebiliriz. (Kutuplara
daha yakın olduğu için.)
Bir soruda yukardakine benzer şekilde mıknatıs konumları

verilip bunların dünya üzerindeki konumlarla eşleştirilme
sini isterlerse aklınıza bu şekli getirin. Hangi yarım küre
deyse o kutup aşağı eğilecek şekilde dengede kalır.
313
1. Antrenman Mıknatıslar
1. Sürtünmesiz yatay zeminde Şekil I ve Şekil II deki 3. Mıknatısların çevresinde oluşan manyetik alan
gibi tutulan X, Y, Z cisimleri serbest bırakıldığında ok çizgileri, aşağıdakilerden hangisinde yanlış çizil-
lar yönünde harekete başlıyor. miştir?
Buna göre X, Y, Z cisimlerinden hangileri kesin-

likle mıknatıstır?
A) Yalnız X B) Yalnız Y C) Yalnız Z

D) X ve Z E) Y ve Z
2. Yatay düzleme şekildeki gibi yerleştirilen çubuk mık

natıs çevresindeki K, L, M noktalarına pusula iğneleri
yerleştiriliyor.
4. Özdeş X, Y mıknatısları yatay düzleme konulup üze

rine cam bir levha yerleştiriliyor.
Buna göre, pusula iğnelerinin denge durumu

aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
Levha üzerine dökülen demir tozlarının dizilimi

şekildeki gibi olduğuna göre; 1, 2, 3 numaralı
kutupların kutup işareti aşağıdakilerden hangisi
gibi olabilir?
1 2 3

A) N S N
B) S S N
C) S N N
D) S N S
E) N N N
314
Mıknatıslar 1. Antrenman
5. 7. Sürtünmesiz yatay zeminde şekildeki konumlarda tu

tulmakta olan K, L, M mıknatısları özdeştir.
L mıknatısı serbest bırakıldığında dengede kalmak

Şekildeki gibi yatay düzleme yerleştirilen özdeş
ta, M serbest bırakıldığında ok yönünde hareket et
mıknatıslar şekildeki konumdayken K noktasına
mektedir.
yerleştirilen pusula iğnesinin görünümü nasıl
olur? Buna göre, mıknatısların 1, 2, 3 numaralı kutup
işaretleri aşağıdakilerden hangisi gibi olabilir?
1 2 3

A) N N N
B) S S N
C) N S S
D) S N N
E) N S N
6. Özdeş X, Y, Z mıknatısları sürtünmesiz yatay düz 8. Özdeş K, L mıknatısları birbirine iple bağ-
lemde şekildeki I, II, III konumlarında tutulmaktadır. lanarak şekildeki gibi asılmıştır.
İplerin boyları değişmeden K mıknatısı
ters olarak bağlanırsa, ip gerilmeleri T1
ve T2 nasıl değişir?
A) İkisi de değişmez.
B) T1 değişmez, T2 artar.
C) T1 değişmez, T2 azalır.
Y mıknatısı serbest bırakılırsa hangi konumlarda D) T1 azalır, T2 artar.

ok yönünde harekete başlar? E) T1 artar, T2 azalır.

315
1. Antrenman Mıknatıslar
9. Düzgün bir manyetik alan kesikli çizgiyle gösterilen 11. Dünyanın manyetik alanıyla ilgili aşağıdakilerden
K, L ve M bölgelerinde şekildeki görünümü alıyor. hangisi yanlıştır?
A) Pusulayla yön bulmamızı sağlar.
B) Dünyayı uzaydan gelen zararlı ışımalardan korur.
C) Kutup ışıkları denilen auroraların oluşma sebebidir.

K M D) Coğrafi kuzeyle manyetik kuzey farklıdır.
L
E) Alan çizgileri Dünya çevresini küre şeklinde sarar.
Buna göre,
I. K bölgesinde hava vardır.

II. L bölgesinde demir veya nikel vardır.
III. M bölgesinde paramanyetik bir madde vardır.
10. Bir bobin potansiyel farkı V olan üreteç ve R diren 12. İple bağlanarak asılan bir pusula iğnesi şekildeki ko
cine şekildeki gibi bağlanarak elektromıknatıs oluş numda dengeleniyor.
turulmuştur.
ip
S
V yatay
R α
N
Buna göre, elektromıknatısın kutup şiddetlerini Buna göre,

artırmak için,
I. Pusula iğnesi kuzey yarım kürededir.
I. Üretecin V gerilimini artırmak, II. a sapma açısıdır.
II. Üretece, özdeş bir üreteci paralel bağlamak, III. S kutbu coğrafi güneyi gösterir.
III. R direncini azaltmak, yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yanız II C) Yanız III
A) Yalnız I B) Yanız II C) I ve II D) I ve II E) I, II ve III
1.E 2.B 3.E 4.C 5.D 6.D 7.B 8.B 9.C 10.D 11.E 12.A
316
Elektrİk ve Manyetİzma Ünİte Antrenmanı 1
1. İçi dolu homojen bir metal küp, elektriksel olarak 4. Şekildeki özdeş K, L elektroskopları arasındaki X
yükleniyor. anahtarı kapatılınca K elektroskopunun yaprakları
Bu metal küpteki yüklerin dağılımıyla ilgili biraz kapanıyor.
aşağıdaki yargılardan hangisi doğrudur?
A) Küpün tüm yüzeyine homojen olarak dağılır.
B) Küpün yan yüzeylerine dağılır.
C) Tamamı küpün merkezinde toplanır.
D) Küpün tüm hacmine homojen olarak dağılır.
E) Köşelerde daha yoğun olacak şekilde dış yüzeyine

Buna göre, L elektroskopunun yaprakları için;
dağılır.
I. Biraz açılır.
II. Önce kapanır sonra tekrar açılır.
III. Tamamen kapanır.
ifadelerinden hangileri doğru olabilir?

2. Nötr iletken bir cismi elektrikle yüklemek için,
I. Yüklü iletken bir cisme dokundurmak.
II. Nötr iletken bir cisme sürtmek.
III. Cismi topraklayıp, yüklü iletken başka bir cismi
dokundurduktan sonra topraklamayı kesmek.
işlemlerinden hangileri hangileri yapılabilir?
5. Ağırlıkları aynı iletken kürelerden üç tanesi –q yüklü
olup zemine sabitlenmiştir.
3. Şekildeki r yarıçaplı (+) yüklü K küresi birbirine

değmekte olan r, 2r yarıçaplı nötr L, M kürelerinden L
küresine dokundurulup ayrılıyor.
M
K L
2r
Yükleri +q, –q ve nötr olan diğer üç küre yalıtkan

iplerle şekildeki gibi tavana asıldığında, iplerde
Daha sonra L ve M küreleri yalıtkan ayaklarından
q oluşan gerilme kuvvetleri T1, T2, T3 arasındaki
tutulup birbirinden ayrılırsa son yükleri oranı, L ilişki nasıl olur?
qM
kaç olur?
A) T1 > T2 > T3
B) T2 > T1 > T3
C) T1 > T3 > T2 D) T2 > T3 > T1
1 1
A) -- B) -- 1 C) D) 1 E) 2 E) T1 = T2 > T3
2 2
317
Ünİte Antrenmanı 1 Elektrİk ve Manyetİzma
6. Kesit alanları ve uzunlukları şekilde verilen K ve M 9. Özdeş dirençlerle oluşturulan şekildeki K ve L devre
iletken cisimlerinden K nin direnci R dir. parçalarının eşdeğer dirençleri RK ve RL dir.
S 2S
K M
M cisminin yapıldığı maddenin öz direci K nin iki

katı olduğuna göre, M nin direnci kaç R dir?
1 1 RK
A) 3 B) 2 C) 1 D) E) Buna göre , oranı kaçtır?
2 3 RL
1 3 9 9
A) B) C) 1 D) E)
3 4 2 4
7. Bir iletkenin kesitinden 2 dakika boyunca toplam 30 10. Özdeş K, L, M, N, P

coulomb yük geçiyor. dirençleriyle kurulu
Buna göre, iletkenden geçen akım kaç mA (mili- şekildeki elektrik
amper) dir? devresinde K, M, P
dirençlerinden iK, iM,
A) 0,25 B) 2,5 C) 25 D) 250 E) 2500 iP akımları geçiyor.
Buna göre iK, iM, iP
akım şiddetleri ara-
sındaki ilişki nedir? (Üretecin iç direnci önemsizdir.)
A) iK > iM > iP B) iM > iP > iK

C) iP > iK > iM D) iM = iP > iK
E) iK = iP > iM
8. Her birinin direnci R = 1Ω olan 5 direnç şekildeki gibi

bağlanmıştır.
11. Şekildeki devre parçasında i elektrik akımı geçerken

R1 = 3Ω’luk dirençte harcanan güç 12 watt oluyor.
Buna göre, K ve L noktaları arasındaki eşdeğer

direnç kaç Ω’dur? Buna göre R2 = 5Ω’luk direncin uçları arasındaki
potansiyel farkı kaç volttur?
1 2 3
A) B) C) D) 3 E) 5
2 3 2 A) 8 B) 10 C) 12 D) 14 E) 18
318
12. Şekildeki elektrik devresinde V1 voltmetresi K, L 15. Özdeş lambalarla ku-

noktaları arasındaki; V2 voltmetresi ise K, M noktaları rulu şekildeki elektrik
arasındaki potansiyel farkı ölçüyor. devresinde K, L, M
anahtarları açıktır.
Bu anahtarlardan
hangileri kapanırsa
tüm lambalar ışık verir?
A) Yalnız K B) Yalnız L C) Yalnız M

D) K ve L E) L ve M
Voltmetreler özdeş olduğuna göre, gösterdikleri

V
değerler oranı, 1 kaçtır? 16. Özdeş K, L, M mıknatısları sürtünmesiz yatay düz
V2
lemde şekildeki konumlarda tutuluyor. L mıknatısı
1 1 1 serbest bırakıldığında ok yönünde kayarak K’ye ya
A) B) C) D) 1 E) 2
4 3 2 pışıyor.
13.
K mıknatısının 1 numaralı kutup işareti N olduğu-

na göre, L ve M’nin 2, 3, 4 numaralı kutup işaret-
leri sırasıyla nedir?
A) S-N-S B) S-N-N C) S-S-N

D) N-N-N E) N-S-N
Özdeş lambalarla kurulmuş şekildeki elektrik

devresinde K anahtarı kapatılırsa en çok kaç lam-
17. Özdeş K, L mıknatısları
ba ışık verebilir? (Üretecin iç direnci önemsizdir.)
tavana Şekil I deki gibi
A) 2 B) 4 C) 5 D) 6 E) 8 asıldığında X, Y iplerin
deki gerilme kuvvetleri
nin büyüklüğü TX ve TY
oluyor.
14. Özdeş X, Y, Z çubuk mıknatısları, sürtünmesiz yatay
L mıknatısı alınıp, ye-
düzlemde şekildeki konumlarda hareketsiz tutuluyor.
rine aynı ağırlıkta ve
boyutlarda demir çu-
buk Şekil II deki gibi
bağlanırsa TX, TY değerleri için ne söylenebilir?
A) İkisi de artar
Mıknatısların hepsi aynı anda serbest bırakılırsa
hangileri ok yönünde harekete başlar? B) TX artar, TY değişmez
C) İkisi de azalır
D) TX değişmez, TY azalır
D) X ve Y E) Y ve Z
E) İkisi de değişmez
1.E 2.A 3.C 4.C 5.C 6.A 7.D 8.A 9.D 10.B 11.B 12.C 13.B 14.D 15.A 16.B 17.D
319
1. Nötr bir çubuk yine nötr olan bir kumaşa sürtünerek 4. Şekildeki özdeş K, L K L
negatif (--) elektrikle yükleniyor. elektroskoplarının yük
Buna göre, leri +qK ve –qL’dir. Bu
durumda elektroskop
I. Çubuk ve kumaşın yük miktarları eşittir. ların yaprakları arasın
II. Kumaş pozitif (+) elektrikle yüklenir. daki açılarda θK ve θL olmaktadır.
III. Çubuktan kumaşa (+) yük, kumaştan çubuğa (--) θK > θL olduğuna göre, iletken bir telle elektroskop
yük geçişi olmuştur. ların topuzları birbirine dokundurulursa;
yargılarından hangileri doğrudur? I. K’nin yaprakları biraz kapanır.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II II. L’nin yaprakları kapanıp tekrar açılır.
D) I ve III E) I, II ve III III. L’nin yaprakları arasındaki son açı θL’den küçük
olur.
2. Yalıtkan ayaklar üzerindeki A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

-- 5q
+q
r ve 3r yarıçaplı iletken K, D) I ve II E) II ve III
r
L kürelerinin yükleri – q ve
+5q dur.
Küreler yalıtkan ayakla- 5. Eşit bölmeli yalıtkan düzlem

rından tutularak birbirine dokundurulup ayrılırsa, üzerinde bulunan yüklü cisimler
den K, L, M sabit tutulurken X
I. K nin yük miktarı değişmez.
serbest bırakılıyor.
II. K den L ye +2q yük geçer.
Bu durumda X cismi ok yö-
III. L den K ye – 2q yük geçer. nünde hareket ettiğine göre;
yargılarından hangileri doğru olur?
I. K nin yükü M nin kine eşittir.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III II. L nin yükü X inkinden büyüktür.
D) I ve II E) I ve III III. L ve M nin yük işareti aynıdır.
ifadelerinden hangileri kesinlikle doğrudur?

3. Şekildeki (–) yüklü K D) I ve II E) II ve III
küresi, birbirine değ
mekte olan nötr ve
iletken L, M cisimleri
ne dokunmadan yak
laştırılıyor. K küresi uzaklaştırılmadan L cismi yalıt
6.
kan ayaktan tutularak K ye dokunuyor. 6Ω
K
Bu işlemlerden sonra cisimlerin yükleriyle ilgili;
2Ω
I. K, (–) yüklüdür.
II. M, (–) yüklüdür. 3Ω 3Ω
L
III. L, nötrdür.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II daki eşdeğer direnç kaç ohmdur?
D) II ve III E) I, II ve III A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7
320
7. İç direnci önemsiz üreteçlerle kurulu Şekil l deki dev 9. İç direnci önemsiz herbirinin elektromotor kuvveti 9 volt
rede R direncinden geçen akım şiddeti i oluyor. olan 4 özdeş üreteç ve 3Ω’luk R direnci ile şekildeki
devre kuruluyor.
Aynı üreteçlerle Şekil ll deki gibi devre kurulursa

R direncinden geçen akımın büyüklüğü ve yönü Buna göre, R direncinden geçen akım şiddeti kaç
ne olur? amperdir?
Büyüklüğü Yönü A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 9

A) 3i X’ten Y’ye
B) 2i X’ten Y’ye
C) 2i Y’den X’e
10. Özdeş dirençlerle kurulu şekildeki devre parçasın
D) i Y’den X’e da K-L noktaları arasındaki potansiyel farkı VKL = 8
E) i X’ten Y’ye volttur.
8. Özdeş üreteç ve R dirençleriyle kurulu l, ll, lll dev

relerinden l. devrede R direncinden i şiddetinde akım
Buna göre, L-M noktaları arasındaki VLM potansi-
geçiyor.
yel farkı kaç volttur?
A) 4 B) 6 C) 8 D) 12 E) 16
11. Özdeş lambalar ve iç dirençi önemsiz üreteçle ku

rulan şekildeki devrede tüm lambaların ışık vermesi
isteniyor.
Buna göre, ll ve lll. devrelerde R dirençlerinden

geçen akım şiddeti kaç i dir?
(Üreteçlerin iç dirençleri önemsenmiyor.)
II. devrede III. devrede

A) 2 3
B) 1 3 Bunun için açık olan K, L, M anahtarlarından han-

gilerinin kapatılması gerekli ve yeterlidir?
C) 1 1
D) 2 1 A) Yalnız K B) Yalnız L C) K ve M

D) L ve M E) K, L, M
E) 3 2
321
12. Özdeş lambalarla kuru- 15. Sürtünmesiz yatay zeminlerdeki d ve 2d uzunlu

lu şekildeki elektrik ğundaki K ve L çubuk mıknatısları Şekil I ve Şekil II
devresinde K, L, M, N de iplerle bağlanarak dengelenmiştir.
anahtarları açıktır.
Buna göre, tüm lam-
baların ışık vermesi
için hangi anahtarlar
kapatılmalıdır?
A) K ve M B) L ve N C) K, L ve M

D) K, L ve N E) L, M ve N
Buna göre, ip gerilmeleri T1, T2, T3 arasındaki iliş-

ki nedir?
A) T1 > T2 > T3 B) T1 > T2 = T3

13. Özdeş lambalarla kuru-
C) T1 = T2 = T3 D) T3 > T2 > T1
lu şekildeki devrede S
anahtarı açıkken tüm E) T3 > T1 = T2
lambalar ışık vermekte
dir. 16. Elektrik enerjisinin 1 kilowatt-saat’i 0,5 TL dir.
S anahtarı kapatılırsa; Buna göre, gücü 500 watt olan ve günde 10 saat
çalışan bir buzdolabı 7 günde kaç TL’lik elektrik
I. N ışık vermez.
enerjisi tüketir?
II. M nin parlaklığı artar.
III. K nin parlaklığı değişmez. A) 15 B) 17,5 C) 20 D) 22,5 E) 30
yargılarından hangileri doğru olur?
A) Yalnız l B) Yalnız ll C) Yalnız lll

D) l ve ll E) l, II ve lll 17. Aynı yatay, düzlemdeki K, L, M mıknatısları üzerine
cam levha konulup bu levha üzerine demir tozu dö
külünce demir tozlarının dizilişi şekildeki gibi oluyor.
14. Sürtünmesiz yatay düzlemde 2d ve d uzunluğundaki

X ve Y çubuk mıknatısları şekildeki gibi FX ve FY kuv
vetleriyle dengede tutuyor. Buna göre, mıknatısların 1, 2, 3, 4 numaralı kutup
larının işareti aşağıdakilerden hangisi olabilir?
1 2 3 4

A) N N S N
FX B) S N S S
Buna göre, bu kuvvetlerin oranı, kaçtır?
FY
C) S S N S
1 1 D) N N N S
A) 4 B) 2 C) 1 D) 2 E) 4
E) N S N S
1.C 2.E 3.C 4.D 5.A 6.B 7.C 8.D 9.D 10.D 11.C 12.D 13.E 14.C 15.C 16.B 17.E
322
ÜNİTE
8
D ALG AL AR
DALGA HAREKETİ
SU DALGALARI
SES DALGALARI
DEPREM DALGALARI
1.
Dalga Hareketİ
Dalgalar Dalga hareketini tanımlamak ve incelemek için bazı kav-

ramları bilmeliyiz.
Titreşimin ne olduğunu bilmeyen yoktur herhalde. Hasta-
landığında veya soğuk bir havada hepiniz titremişsinizdir.
Atma
Titreşim bir hareket türüdür. Bir denge noktası etrafındaki Esnek ortamda oluşturulan anlık sarsıntıya (titreşime)
mekanik salınım hareketine titreşim denir. Daha anlaşılır atma denir. Aslında dalga hareketinin bir parçasıdır. Dal-
ifadesiyle bir nokta etrafındaki git-gel hareketi. ga hareketini anlamak için konunun ilerleyen kısımlarında
Sallanan bir salıncak ve saatin sarkacının yaptığı hareket (yay dalgaları, su dalgaları) bazı özellikleri atmalar üzerin-
titreşim hareketidir. Titreşim bazen düzenli bazen de dü- den anlatıcaz.
zensiz olabilir. Şimdi dalga hareketinin temel değişkenlerini öğrenelim.
Dalgaboyu (λ)
Dalga üzerindeki aynı özellikte titreşen en yakın iki nokta
arasındaki uzaklıktır.
Daha çok bilinen ifadesiyle, ardışık iki tepe veya iki çukur
noktası arası uzaklıktır.
λ (lamda) harfiyle gösterilir. Birimi metredir.
Esnek bir ortamda oluşturulan ve ortamda yayılan titreşim

hareketine dalga hareketi denir.
Dalganın yayıldığı ortama göre dalganın ismi değişir.

Yukarıdaki şekilde zaman ekseni denge konumudur. K ve
Suda yayılan titreşim hareketi (dalga) için su dalgası, es-
M noktaları dalganın tepe, L ve N noktaları çukur noktaları-
nek yayda yayılana yay dalgası v.s denir.
dır. K-M arası ve L-N arası uzaklık dalga boyudur.
Titreşim oluşturmak için enerji harcamak gerekir.
Enerji harcayarak titreşimi oluşturan kaynağa, dalga kay-

nağı diyoruz. Suya bir taş attığımızda oluşan dalgalar için
dalga kaynağı taştır.
Dalga hareketiyle ilgili bilmemiz gereken en önemli şey;

Dalga hareketinde iletilen ve yayılan titreşimi oluşturan
enerjidir.
Madde iletimi yoktur. İletimi sağlayan tanecikler titreşim
yaparak enerjiyi aktarırlar.

Stadlarda yapılan Meksika dalgasını bilirsiniz. Aynı uzaklıktaki noktalar arasında X dalgasının bir dalga-
boyu, Y dalgasının iki dalga boyu, Z dalgasının üç dalga-
Uzaktan bakınca ilerleyen bir dalga görünse de gerçekte
boyu bulunmaktadır.
insanlar sadece bulundukları yerde eğilip kalkmaktadır.
λX > λY > λZ
325
8. ÜNİTE Dalga Hareketİ
Periyot (T) 1
Örnek
Bir tam dalga oluşması için geçen süredir. T ile gösterilir.
Birimi saniye (s)’dir.
Dalga üzerindeki bir nokta 1 periyotluk sürede bir dalga

boyu (λ) kadar yol kateder.
Periyodun büyük olması, bir tam dalga oluşması için uzun

süre gerektiğini gösterir.
Frekans (f) Şekilde gösterilen X, Y, Z dalgalarının dalgaboyu, fre-

kansı ve genliklerini karşılaştırınız.
Birim zamanda (1 s’de) oluşan tam dalga sayısı. Ya da
bir noktadan 1 s’de geçen dalga sayısıdır. Birimi s–1 veya (Dalgalar aynı ortamda oluşturulmuştur.)
Hertz (Hz)’dir.
Frekansın büyük olması kaynağın hızlı titreştiğini göste-

Çözüm 1
rir. Birim zamandaki titreşim sayısı azaldıkça frekans
azalır, periyot artar.
Şekli incelersek dalgaboyu en büyük olan mavi renkli Y
Periyot (T) - frekans (f) arasındaki ilişki; T.f = 1 dir. dalgasıdır. Tam bir dalga oluşması 4t sürmüş. Yeşil renkle
gösterilen X ve kırmızı renkli Z’nin dalga boyları ise, eşit ve
Örneğin bir kaynak saniyede 4 dalga üretiyorsa;
Y’nin yarısı kadardır. Bu durumda,
frekansı f = 4 s-1 dir. Periyodu da, T.f = 1 den,
λY > λX = λZ
1
T.4 = 1 T = s olur.
4
1
Bir tam dalganın oluşması s sürer. Frekans birim zamanda oluşan tam dalga sayısıydı ve pe-
4
riyodun tersiydi. Bir tam X dalgası ve Z dalgası 2t sürede,
Y dalgası ise 4t sürede oluşmuş. Bu durumda periyotlar;
TY > TX = TZ olur.
Genlik Frekans ise bunun tersidir. fY < fX = fZ dir.
Dalga hareketinde titreşen noktanın denge konumundan
Genlik ise; denge konumundan olan maksimum uzaklıktı.
maksimum uzaklaşma miktarıdır.
X’in genliği 2r, Y’ninki r ve Z’ninki r kadardır. rX > rY = rZ dir.
Başka bir ifadeyle de tepe noktasıyla çukur noktası arası
düşey uzaklığın yarısıdır.
Dalga Hızı (v):
Bildiğimiz hızın aynısıdır. Yani birim zamandaki yerdeğiş-
tirmedir. Birimi yine hız birimi: metre/saniye (m/s) dir.
Bir periyotluk (T) sürede dalga üzerindeki bir nokta dalga-

boyu (λ) kadar yol alır.
O halde hızın matematiksel ifadesi;
Dalga boyu v=
λ
Zaman ekseni, denge konumudur. v = ise, T şekilinde yazabiliriz.
Periyot
Aynı ortamda yayılan dalgalardan genliği büyük olanın

λ = v.T, λ = v. 1 ve v = λ.f olarakta kullanılır.
enerjiside fazladır. Genlik dalganın taşıdığı enerjinin bir f
göstergesidir.
Dalga hareketinde hızdan bahsediyorsak; ilk akla gelmesi
gereken şey ortamdır.
DİKKAT! İki kat genlik iki kat enerji anlamına gelmez. Dalganın hızı ortama, ortamın özelliklerine bağlıdır.
Frekans ise sadece kaynağa bağlıdır.
326
Dalga Hareketİ 8. ÜNİTE
2 ilerlemesi için geçen süre periyot (T) tur.

Örnek
K-S arası 6 birim uzaklığı 6 s de alıyorsa 4 birim için ge-
rekli süre 4 s dir.
6 birimi 6 s’de alıyorsa
4 birimi T de alır.
İçler dışlar çarpımıyla T = 4 s dir.
λ
v= den (λ = 4 birim, T = 4s)
T
4
v= v = 1 birim/s bulunur.
Eşit kare bölmeli düzlemde gösterilen şekildeki dalga- 4

nın;
a) Dalgaboyu ne kadardır?
b) Genliği ne kadardır?
Örnek 3
c) K noktasının S noktasına ulaşması 6 s sürüyorsa
dalganın yayılma hızı kaç birim/s dir? Periyodik bir dalgada 9 tepe noktası arası 40 cm ve
kaynağın frekansı 2 s–1 ise dalgaların yayılma hızı ne-
dir?
Çözüm 2
a) İki tepe noktası veya iki çukur arası uzaklığa dalga

boyu diyoruz. Başka bir ifadeyle dalga boyu, aynı özellik- Çözüm 3
teki iki nokta arası uzaklıktır.
Bu sorularda şekil çizmek işimizi biraz kolaylaştırır. Fakat
L ve R noktaları birbirine en yakın tepe noktaları veya N iki tepe arası uzaklık bir dalgaboyu (λ) olacağından kaç λ
ve T en yakın çukur noktaları arası uzaklık, yani 4 birim uzaklık olduğunu tepe veya çukur sayısının 1 eksiği ola-
uzunluk dalgaboyudur. rakta hemen söyleyebiliriz.
Ayrıca K-P arasıda (λ) dalgaboyu kadardır. λ = 4 birim.
9 tepe arası 8λ uzunluktadır.

b) Genlik; dalganın denge konumundan maksimum
uzaklığıydı. Ya da en üst ve en alt düşey mesafenin yarısı.
K, M, P, S, V noktalarının bulunduğu seviye denge konu-
mudur.
8λ = 40 cm ise
Buna göre genlik 2 birimdir. λ = 5 cm
Ya da en üst L ile en alt N arasındaki düşey mesafenin (4 v
λ= ise, v = λ.f
birim) yarısıdır. Genlik (y) = 2 birim. f
v = 5.2 v = 10 cm/s bulunur.
c) Hız birim zamanda alınan yol demekti. K- S noktaları
arası şekilden sayarsak 6 birim. Süre de 6 s ise;
6
hız = = 1 birim/ s olur.
6
Örnek 4
Biraz önce hızla ilgili verdiğimiz matematiksel ifadeyi kulla-
λ
narakta çözelim. v = demiştik. Periyodik dalga üzerindeki bir noktadan 3 s de art arda iki
T
Bunun için λ ve T yi bilmemiz gerekiyor. dalga çukuru ve iki dalga tepesi geçiyor.
Sorunun a şıkkında λ = 4 birim bulmuştuk. T de bir tam
Buna göre, dalganın frekansı kaç Hz tir?
dalga için geçen süreydi.
Dalga K noktasından S noktasına 6 s de ulaşıyormuş. K-S
arası uzaklık 6 birim ve λ = 4 birim olduğuna göre, 4 birim
327
4 Enine Dalgalar
Çözüm
Titreşim doğrultusu yayılma doğrultusuna dikse bu dalga-
lara enine dalgalar denir.
Basit bir şekil çizmek her zaman çözümü kolaylaştırır.
T1 T2
Denge konumu
Ç1 Ç2
λ λ
2
Yay, su, deprem ve elektromanyetik dalgalar enine dalga-
lara örnektir.
Art arda gelen tepe ve çukur noktaları şekildeki gibi ola-
caktır. İlk noktadan son noktaya uzaklık ise yine şekilde
λ
gösterdiğimiz gibi λ + kadar olur.
2 Boyuna Dalgalar
Peşpeşe gelen iki tepe veya iki çukur arası λ, bir tepe bir Titreşim doğrultusu yayılma doğrultusuna paralelse bu
λ dalgalara, boyuna dalga denir.
çukur arası kadardır.
2
Bu şu anlama geliyor: 1,5 tam dalga için geçen süre 3 s dir.
Bir tam dalganın oluşması için geçen süreye periyot, 1 s

de oluşan dalga sayısına ise frekans diyorduk. Yay, su, deprem ve ses dalgaları boyuna dalgalara örnektir.
Bizden frekan sorulmuş. Orantı kurucaz.

Yay, deprem ve su dalgası hem enine, hem de boyuna
dalga olabilir.
3 s de 1,5 dalga oluşmuş
1 s de f kadar oluşur. Ses dalgası her zaman boyuna dalga, elektromanyetik
3.f = 1.1,5 dalgalar ise her zaman enine dalgalardır.
f = 0,5 bulunur.
Dalgaların Sınıflandırılması
Dalgalar titreşim doğrultularına göre; enine dalgalar ve
boyuna dalgalar, taşıdıkları enerjiye göre ise, mekanik ve
elekromanyetik dalgalar olarak isimlendirilir ve sınıflandı-
rılırlar.
Mekanik Dalgalar
Dalgaların enerji taşıdığından bahsetmiştik.
Yay, su, ses ve deprem dalgaları gibi maddesel ortamlarda

yayılan dalgalara mekanik dalgalar denir.
Bu dalgaları oluşturmak için iş yaparak enerji harcamak

gerekir. Bu enerji dalgaya aktarılır ve dalgayla maddesel
ortamda yayılırken enerji de taşınır.
328
ışınlar, solaryum cihazlarındaki morötesi ışınlar, röntgen

çektirdiğimizde ve güvenlik bölgelerindeki X ışınları, hep
elektromanyetik dalgalardır.
Bunların sınıflandırılması dalgaboyu, frekans aralıklarına

ve oluşma şekillerine göredir.
Radyodalgaları en büyük dalgaboyuna ve en küçük fre-

kansa sahiptir. Enerjisi en az olanlardır. Dalga boyları km
boyutlarında olabilir.
Gama (γ) ışınları ise atomun çekirdek kısmında oluşan

tepkimelerle oluşur ve en yüksek enerji ve frekansa sahip-
tir. Dalgaboyu ise moleküller arasından geçebilecek kadar
Deniz ve okyanuslarda oluşan su dalgaları çok büyük
küçüktür.
enerjiler taşıyabilir. Kıyıya ulaşan bu dalgalar büyük yıkım-
lara da sebep olurlar. Tusunamileri biliyorsunuz.
Yaylarda da dalga oluşturmak için yayın bir ucu yukarı

aşağı hareket ettirilir.
Daha büyük dalga oluşturmak için elimizi de daha çok

kaldırırız. Yani dalgayı oluştururken yapılan iş ve dalganın
taşıdığı enerji artar.
Ses dalgalarıda hava moleküllerin titreşimleriyle oluşur ve

havada yayılır. Şiddetli ses dalgaları camları bile kırabilir.
Bu da sesin enerji taşıdığını gösterir.
Dalganın enerjisi genlikle ilgilidir. Genliği anlatırken enerji-

nin göstergesi olduğunu söylemiştik. Aynı ortamda oluştu- Örnek 5
rulan dalgalardan genliği büyük olanın enerjisi de büyük-
tür. Dalgalarla ilgili;
I. Dalga bir titreşim hareketidir.
II. Her titreşim hareketi dalgadır.
Elektromanyetik Dalgalar
III. Her dalga enerji taşır.
Elektrik yüklü taneciklerin ivmeli hareketiyle oluşan dalga-
lardır. Yayılmaları için maddesel ortama ihtiyaç yoktur. yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur?
Boşlukta da yayılır. Işık olarak isimlendirdiğimiz elektro-

manyetik dalgalar dışında gözle görünemeyen elektro-
manyetik dalgalar da vardır. Radyodalgaları, mikrodalga-
lar, kızılötesi, morötesi ışınlar, X ışınları ve gama ışınları Çözüm 5
elektromanyetik dalgaların çeşitleridir.
Konunun mini bir özeti diyebiliriz.
Mekanik dalgalar moleküllerin birbirlerine yakın olduğu
Dalga bir titreşim hareketidir. I.öncül doğru. Ancak her tit-
ortamlarda daha hızlıdır.
reşim hareketi dalga hareketi olmaz. Dalga hareketi olma-
Elektromanyetik dalgalar moleküllerin (maddenin) az ol-
sı için maddesel bir ortamda titreşimin yayılması gerekir.
duğu ortamda daha hızlı yayılırlar. Boşluktaki hızları ışık
Örneğin sallanan bir salıncak titreşim hareketi yapar ama,
hızıdır. (300.000 km/saniye)
dalga hareketi yapmaz. II. öncül yanlıştır.
YGS müfredatında elektromanyetik dalgalarla ilgili ayrın-
Dalgayı oluşturmak için enerji harcamak gerekir. Harca-
tı bulunmamakla birlikte; bu dalgalar günlük hayatımızda
nan bu enerji (her zaman tamamı olmayabilir) dalgaya ak-
hep çevremizde oldukları için genel kültür ve günlük ya-
tarılır ve ortamda dalgayla taşınır.
şam - fizik ilişkisi bağlamında biraz bahsedelim.
Bu mekanik dalgalar için de elektromanyetik dalgalar için-
Gözümüzle göremediğimiz ama her an çevremizde olan de geçerlidir.
TV yayınları, radyo dinlememizi sağlayan radyodalgaları, III.öncül doğru
cep telefonlarımızın sinyallerini taşıyan dalgalar, vazgeçe-
Yanıt I ve III
mediğimiz Wi-fi, bluetooth, kumandalarımızdaki kızılötesi
329
Yay Dalgaları İlerleme Yönü
Yay dalgaları mekanik dalgalardır. Titreşimlerine göre de Bir atmanın hareketini izlediğimizde ilerleme yönünü de
yaylarda hem enine hem de boyuna dalgalar oluşabilir. görürüz. Fakat anlık görüntüsüne bakarak atmanın hare-
Biz daha çok enine dalgaları inceliycez. ket yönünü anlayamayız.
Konunun girişinde ''atma''yı tanımlamıştık. Esnek ortamda
Enine atmalarda ilerleme ve titreşim yönü birbirine diktir.
oluşturulan anlık sarsıntıya deniyordu ve dalganın anlık
görüntüsüydü. Sağa doğru ilerleyen bir atma düşünelim. Atmanın kısa
Eğer dalga kaynağı düzenli ve sürekli olarak titreşirse peş- süre sonraki durumunu da kesikli çizgi ile gösterelim.
peşe oluşan dalgalara periyodik dalgalar denir.
Yay dalgalarının özelliklerini periyodik dalgalar yerine at- ilerleme yönü
malar üzerinde göstericez. Çizdiğimiz şekiller böylece
daha az karışık olacak.
Sarmal yayın dışında, tel ve iplerde oluşan dalgalarda denge
aynı özellikleri gösterdiğinden; anlatımlarda tel, ip geçince konumu
ve şekiller yay değilde bunlara ait olunca ''hani yay dalgası
Atma üzerindeki noktaların hareketi düşey doğrultuda iler-
anlatılıyordu'' diye panik yapmayın. Değişen birşey yok.
leme yönüne diktir.
Atmanın ön ucunun ulaştığı her nokta sırayla yükselip,

Şimdi bir atma oluşturalım.
sonra tekrar denge konumuna gelecektir. İlerleme yönün-
Gergin yayın bir ucundan tutarak yayın ucunu denge ko- deki ilk yarısı üzerindeki noktaların hareket yönü yukarı,
numundan yukarı kaldırıp denge konumuna indiriyoruz. arka kısımda kalan ikinci yarı üzerindeki noktaların hare-
ket yönü ise aşağı (denge konumuna) doğrudur.
ilerleme yönü
O zaman; atma üzerindeki bir noktanın hareket (titreşim)
yönü verilirse atmanın ilerleme yönünü anlayabiliriz.
Hemen bir örnek üzerinde gösterelim.
Bu oluşan atmaya baş yukarı atma denir.
Örnek 6
Tuttuğumuz ucu ters yönde hareket ettirirsek;
Şekilde verilen K, L, ve M atmaları üzerindeki noktaların
hareket yönleri gösterildiği gibidir.
K L
ilerleme yönü
Bu durumda oluşan atmaya da baş aşağı atma diyeceğiz.

sol sağ
Şimdi atma'yı biraz inceleyelim.
r genlik M
denge
a konumu Buna göre, atmaların ilerleme yönleri nasıldır?
genişlik
Çözüm 6
Genlik şekildeki gibi başyukarı atmada tepe noktasının,
başaşağı atmada çukur noktasının denge konumuna
Bununla ilgili değişik yöntemler var. Ben bir tane en basit
uzaklığıdır.
olanı söyleyim size.
Genişlik ise atmanın başlangıç ve bitiş noktası arasındaki Şöyle düşünüyoruz. Atma bir uçtan oluşturuldu ilerliyor.
mesafedir. Ulaştığı noktalar ne yapacaktı? Önce denge konumundan
330
uzaklaşıp sonra denge konumuna geri dönecek. Bilmeniz 7

Çözüm
gereken bu kadar. K ye bakalım o zaman.
Verilen noktadaki ok denge ko- Aynı yöntemle çözelim. Her nokta önce denge konumun-
K dan uzaklaşıp, sonra geri dönecekti.
numuna doğru. Yani yükselmiş
ve geri dönüyor. O zaman Burada yükselip alçalacaktı demiyoruz. Çünkü atma baş
atma buradan geçmiş gidiyor. aşağı ise o zaman önce alçalıp sonra yükselir. Dikkat refe-
Atmanın çok olan kısmı solda olduğuna göre K sola doğru rans denge konumu.
ilerliyor.
Oklara bakarsanız hepsi de denge konumundan uzakla-
L için bakalım. Noktamız (kır- şacak yöndeler.( K ve L de aşağı, M de yukarı)
L
mızı ok) denge konumundan
uzaklaşıyor. Yani atma buraya Bu durumda her okun olduğu yere atma yeni ulaşmış.
yeni gelmiş. Atmanın çok olan Tepe veya çukur noktası okun olduğu yere gelecek şekil-
kısmı sağda, o zaman atma sola gidiyor. de hareket etmeli.
M için bakalım. Başaşağı olanlarda biraz dikkat lazım. M

Ok yukarı doğru ama denge K L
konumuna yaklaşıyor. Çünkü
M atma ters verilmiş. Denge ko-
Bu durumda K sola, L sağa, M ise sola doğru ilerliyordur.
numuna yaklaşıyorsa; her
nokta önce denge konumundan uzaklaşıp sonra geri dö- Aynı yönde ilerleyenler K ve M
neceği için, atma buraya gelmiş ve gidiyor.
yanıt K ve M
Çok olan kısım nerede? Okun sağında. O zaman atma
sağa doğru ilerliyor.
yanıt K ve L sola, M sağa ilerliyor. Sabit ve Serbest Uçtan Yansıma

Böyle uzun uzun anlattık diye zor olduğunu düşünmeyin. Esnek bir yayın, telin veya ipin bir ucundan oluşturulan
Anlaşılsın diye biraz uzattık :) atma diğer uca ulaştığında ne olur?
Cevap: Atma uç kısımdan, geldiği ortama (yay, tel veya ip)

geri döner. Buna yansıma diyoruz.
Atmanın yansıdıktan sonra nasıl davranacağına ve ne ola-

cağına bu ucun durumuna göre karar vericez.
Bu uç kısım için iki durum var.
Bir atmanın tepe noktasının titreşim yönü her zaman den- Sabit Uç : Yayın ucu bir noktaya bağlanmış (sabitlenmiş)
ge konumuna doğrudur. Bu noktaya bakarak atmanın ve hareket edemiyordur.
sağa veya sola doğru ilerlediğini anlayamayız. İki ihtimal Serbest Uç : Uç kısım serbesttir ya da halka veya başka
de mümkündür. Baş aşağı atma içinde aynı durum var. bir düzenekle hareket edebilecek şekilde tutturulmuştur.
Bi örnekle daha pekiştirelim. Sabit Uçtan Yansıma

Sabit uca gelen atma; baş yukarı ise baş aşağı,baş aşağı
ise baş yukarı atma olarak yansır. Yani ters döner.
7 Sönümlenmeler ihmal edildiğinde (hep edilecek) atmanın

Örnek
genliği, genişliği ve hızı (sürati) değişmez.
Esnek bir yayda oluşturulan K, L ve M atmaları ve üzerle-
rindeki noktaların titreşim yönleri şekildeki gibidir. yansıyan atma
M
gelen atma sabit uç sabit uç
K L
K noktası uca gelirken de, yansıdıktan sonra da önde olur.

Buna göre, hangi atmalar aynı yönde ilerler?
331
Serbest Uçtan Yansıma A ve C şıkkında L önde olduğu için bunları eledik.

Serbest uca gelen atma geldiği gibi yansır. Baş yukarı ise, Giderken L baş yukarı K baş aşağı, yansıdıktan sonra bu-
yansıdıktan sonra yine baş yukarı, baş aşağı ise yine baş nun tam tersi olmalı.
aşağı olur.
B şıkkında K baş aşağı olduğu için bunu da eledik.
Sönümlenmeler ihmal edildiğinde (hep edilecek) atmanın
genliği, genişliği ve hızı (sürati) değişmez. Kaldı D ve E şıkkı. İkisinde de K önde ve yukarıda buradan
seçim yapamıyoruz. O zaman şekle bakıcaz.
serbest uç serbest uç Soruda verilen ilk şekle bakarsanız K ve L atmaları sağlı
sollu simetrik değil.
Bu şekilde olsalardı D ve E
gelen atma yansıyan atma
şıkkını ayıramazdık.
K noktası uca gelirken de, yansıdıktan sonra da önde; M Bizim şeklimiz böyle. Yani uç
noktası iki durumda da arkada olur. kısımlarda eğim daha az. İki
atma arasında daha dik.
Örnek 8
Bu durumda E şıkkı olamaz.
yanıt D
sabit uç
Şekilde verilen atmanın sabit uçtan yansıdıktan sonra- 9

Örnek
ki görünümü nasıl olur?
A) B) Y
L L
K K
X serbest uç
C) K
D)
K
Şekilde verilen atmanın serbest uçtan yansıdıktan
L L sonraki görünümü nasıl olur?
E) K
A) B)
Y Y
L X X
C) X
D)
Y
Çözüm 8
X
Y
Bu soruları çözerken ilk yapılacak iş şıklara bakmak ve ke-
sinlikle olamayacakları elemektir. Bu sayede soruyu çöz- E)
mek çok kolaylaşır. Hatta yanlışları atınca cevap hemen X
ortaya çıkıverir. Bu yğzden bu soruya şık koyduk :) Y
Elemeye başlayalım.
İki temel kural var. 9

Çözüm
1. Engele giderken önde olan, yansıdıktan sonra da önde
olur. Yine şıklardan gidicez. Önce yansıdıktan sonra kim önde
kim geride olacak onu belirleyelim.
2.Sabit uçtan yansıyan ters döner.( baş yukarı ise baş
aşağı olur) X serbest uca giderken önde olduğu için ilk o yansıyacak-
tır. Dönüşte de X önde yani solda olmalı. A ve C şıkkını
Buna göre bakalım. başka hiçbir şeye bakmadan Y önde olduğu için eleyebi-
Engele ilk ulaşan K olmalı. Giderken sağda olan K yansı- liriz.
dıktan sonra solda olmalıdır. İkinci bakacağımız durum ters dönüp dönmeyeceği.
332
Serbest uçtan yansıyacağı için oldukları gibi yansımaları Ortam Değiştirme (İletilen ve Yansıyan Atma)
lazım. Yani gelirken baş yukarı ise yansıyınca da baş yu- Atmanın yayıldığı ortamın yay olduğunu söylemiştik.
karı olmalı.
Ortam değiştirme de atmanın bir yaydan başka bir yaya
Uca gelirken Y üstte X altta o zaman yansıyınca da aynısı geçmesi anlamına geliyor.
olmalı. E şıkkında X üstte Y altta olduğu için E yi de attık.
Birbirine bağlı farklı özelliklerdeki yaylardan birinde bir
Kaldı B ve D şıkkı. Burada yukardaki söylediklerimiz aynı. atma oluşturursak; bu atma ek noktasına geldiğinde at-
O zaman atmanın şekline bakarız. Atmalar dik üçgen şek- manın bir kısmı diğer yaya geçerken bir kısmıda geldiği
linde bize bu şekil yardımcı olacak. ortama döner. Yani atma ikiye bölünür.
B ve D de Y nin şekli aynı olduğu için X i inceleyelim. Diğer yaya geçene, iletilen atma; geri dönene yansıyan
Atmalar engele gelirken X in dik kenar önde gidiyor. O za- atma diyoruz.
man yansıyınca da önde giden X dik üçgeninin dik kenarı Birbirine bağlı yaylar için yayı geren kuvvet aynıdır. Ama
olmalı. Bunu sağlayan da B şıkkı. yayların birim uzunluklarının kütlesi farklı olabilir.
yanıt B Karşımıza iki ihtimal çıkıyor. İnceden (hafiften), kalına
(ağıra) geçiş veya tam tersi. Bunları inceleyelim.
Yay Dalgasında Hız
Girişte bahsetmiştik yay dalgası diyoruz ama gergin bir tel Hafif Yaydan Ağır Yaya Gönderilen Atma
veya iplerde de aynı durumlar söz konusu. Aynı özellikler Hafif bir yayda oluşturulan atma ek yerine ulaşınca bir
var. Biz yay desekte siz teller ve ipler içinde aynısı oldu- kısmı ağır yayda iletilirken bir kısmı da yansıyarak geldiği
ğunu anlayın :) yaya (hafif) geri dönecektir.
Şunu söyleyerek başlayalım. Sadece yay dalgası değil, v
dalgaların hepsinde hız için en önemli şey ortamdır. Dal-
ganın yayılacağı ortam hızı belirler.
a
Yay dalgaları da yay boyunca yayılacağı için yayın yapısı
v2
hıza karar verir. Yaylarda hızı belirleyen iki değişken var.
1. Yayı geren kuvvet. a1

a2
2. Yayın birim uzunluğunun kütlesi.
v1
Yayı geren kuvvet artarsa atmanın denge konumuna gel- İletilen atma ağır olan yaya geçerken geldiği gibi; baş
me süresi kısalır ve yayılma hızı artar. yukarı ise baş yukarı olacak şekilde iletilir.
Hız kütleye de bağlıdır. Soru çözerken ve anlatırken dalga Yansıyan atma ters dönerek baş yukarıyken baş aşağı
ve atma; ağır olan yayda yavaş, hafif yayda hızlı ilerler olacak şekilde yansır. Kalın yayın bağlantı noktasını
diyeceğiz. Ama buradaki ağır ve hafif ifadesi yaynın birim sabit uç gibi düşünün.
uzunluğu içindir.
Bu sorularda gelen atma, yansıyan ve iletilen atma için
İnce bir yaydan 3 m uzunluğunda alırsak kalın ama 1 m lik üç temel değişkeni karşılaştırıyoruz. Hız (v), genişlik (a)
bir yaya göre 3 m olan daha ağır olabilir. Bu nedenle birim ve genlik (r).
uzunluğun kütlesine bakarız. Bunu da kütle / uzunluk tan
Hızlar: Yaylar birbirine bağlı olduğu için geren kuvvet aynı.
buluruz.
Hızı belirleyen birim uzunluğun kütlesi olacak. Hafif olan
Bu hızın matematiksel ifadesine YGS için girmiycez. Ama yayda hız büyük, ağır alan da küçük olmalı.
hızı nelerin nasıl etkilediğini de bilmemiz lazım.
Gelen ve yansıyan atma aynı yayda olacağı için, hızları
Özetlersek; Yayı geren kuvvet büyüdükçe hız artar. Yayın aynı olmalı. İletilen atma daha ağır yayda ilerlediği için hızı
birim uzunluğunun kütlesi arttıkça hız azalır. Bu artma ve küçük olmalı. v = v1 > v2
azalma kuvvet ve birim uzunluk kütlesinin kareköküyle
Genişlikler: Genişlik atmanın ilk ve son noktası arası me-
orantılıdır.
safedir. Atmanın oluşma süresi ve hızına bağlıdır.
Sorularda karşılaştırma için, birim uzunluk kütlesi küçük olan-
Atmanın oluşumundan bahsetmiyor. O zaman genişlik için
lara ince veya hafif, büyük olanlara da kalın veya ağır denir.
sacede hıza bakıcaz. Genişliklerle hızlar doğru orantılı-
Hız, dalganın genliğine, şekline, frekans ve periyodu- dır. Genişlik sıralaması hız sıralamasının aynısı olmalıdır.
na bağlı değildir. a = a1 > a2
333
Genlikler: Genlik atmanın enerjisini gösterir demiştik. Genlikler: Genlik enerjiyle orantılı olacak.Enerji büyükse
Genlik büyükse enerji de büyüktür. genlikte büyüktür.
Bu durumda tek bir gelen atma eklem noktasında ikiye Gelen atma eklem noktasında ikiye bölünerek iletilen ve
bölünerek iletilen ve yansıyan iki atmaya dönüştüğü için yansıyan iki atmaya dönüştüğünden enerjsini iletilen ve
gelen atmanın enerjisi iletilen ve yansıyan arasında pay- yansıyan atma paylaşırlar.
laşılır. Gelen atmanın enerjisi en büyük olmak zorundadır.
Gelen atmanın enerjisi toplam enerji olacağından en bü-
İletilen ve yansıyanın bu enerjileri nasıl paylaşacaklarını yük olmak zorundadır.
bilemeyiz. iletilen ve yansıyan arasında kesinlik yok.
İletilen ve yansıyanın bu enerjileri nasıl paylaşacaklarını
Bu durumda, r > r1 ve r > r2 olmalıdır. yine bilemiyoruz. Kesin bir şey söyeleyemeyiz.
Bu durumda kesin olan tek durum,
r > r1 ve r > r2 olacaktır.

Ağır Yaydan Hafif Yaya Gönderilen Atma
Ağır bir yayda oluşturulan atma ek yerine ulaşınca bir kıs-
mı hafif yayda iletilirken bir kısmı da yansıyarak geldiği
yaya (ağır olan) geri dönecektir.
Gelen atmanın yayların bağlantı noktasında ikiye bölü-

v nüp hem iletilen hem yansıyan iki atmaya ayrılmasının
sebebi; iki yayın ağırlıklarının farklı olmasıdır.
İki yay özdeş olsaydı (tek bir yay gibi davranırdı); atma
a normal ilerlemesine devam ederdi. Yani hepsi iletilir,
v1 v2 yansıyan olmazdı.
O halde şunu söyleyebiliriz: Yaylar arasındaki ağırlık

a2 (kalınlık) farkı azaldıkça iletilen atma büyür, yansıyan
a1
küçülür. Fark arttıkça da iletilen azalır yansıyan artar.
İletilen atma hafif olan yaya geçerken geldiği gibi; baş
Hatta ikinci yay çok ağır olursa iletilen hiç olmaz. Yayın
yukarı ise baş yukarı olacak şekilde iletilir.
ucu sanki duvara sabitlenmiş gibi olur.
Yansıyan atma da geldiği gibi yansır. Baş yukarı geldi
yansıyınca da baş yukarı olacaktır. İnce yayın bağlantı
noktasını serbest uç gibi düşünün.
Atmaların ters dönüp dönmeme durumunu genelleye-

lim: İletilen atma ister kalına geçsin, isterse inceye; her
zaman geldiği gibi yoluna devam eder. Yansıyan ise Örnek 10
ağır yaydan yansırken ters döner (sabit uç), hafif yay-
dan yansırken geldiği gibi yansır (serbest uç). X ve Y noktalarından birbirine bağlanmış K, L ve M yayla-
rından K en hafif, L en ağır olanıdır.
Hızlar: Yine aynı durum var. Hafif olan yayda hız büyük, X Y
ağır alan da küçük olmalı. K L M
Gelen ve yansıyan atma aynı yayda olacağı için, hızları
Buna göre, K yayından şekildeki gibi bir atma gönde-
aynı olmalı. İletilen atma daha hafif olan yayda ilerlediği
rilirse;
için hızı daha büyük olmalı. v2> v1 = v
I. X ten iletilen baş yukarı, yansıyan baş aşağıdır.
II. Y den iletilen baş yukarı, yansıyan baş aşağıdır.
Genişlikler: Genişlikler için hızlara bakıyorduk. Hızı bü-
yük olanın genişliği de büyük olacak. Genişlik sıralaması III. L deki atmanın hızı M dekinden küçüktür.
hızdaki sıralamanın aynısı olmalıdır. a2 >a1 = a yargılarından hangileri doğrudur?
334
Yansıyan atma baş yukarı olduğuna göre, sabit uca ulaş-

Çözüm 10
mış gibi davranmış. Yani kafayı sert bir yere çarpacak. O
Kurallar belli, geçişlerin inceden kalına mı, kalından ince- zaman L yayı K den daha ağır olmalıdır.
ye mi olduğuna dikkat ettikten sonrası kolay.
Bu durumda K yayındaki hız ve genişlik L dekilerden mut-
Atma X noktasına ulaşınca daha kalın (ağır) L yayına ge- laka büyüktür. Genişlikler arasındaki ilişki her zaman hızla
çeceği için ters dönerek yansır. Başyukarı gelmişti, baş aynı oluyordu. II. doğru
aşağı yansıyacak. L yayına iletilen atma Y noktasına ge-
Bu soruda iletilen ve yansıyan atmanın O noktasından
lince M daha hafif olacağı için geldiği gibi yansıyacak,baş
uzaklıkları da verilmiş. Atma O noktasına ulaştığı anda ile-
yukarı geldiği için yansıyanda baş yukarı.
tilme ve yansıma aynı anda başlar. Atmaların O dan uzak-
Baş yukarı geldiğini nereden mi biliyoruz:) Güzel soru. lıkları hızlarıyla doğru orantılıdır.
İletilen atmalar yayların kalınlığına bakmaksızın her za- 15 3

K ve L deki hızların oranı, = olur. III. doğru
man gelen gibi olur demiştik ya oradan biliyoruz. İlk atma 10 2
baş yukarı ise, iletilenlerin hepsi baş yukarı olacaktır. yanıt I, II ve III
Bu durumda I. öncül doğru. II. öncülün ilk kısmı doğru ama

Karşılaşan Atmalar
ikinci kısmı yanlış. Y noktasına gelen atma daha ince yaya
çarpacağı için ters dönmez geldiği gibi yansır. Aynı yayda oluşturulan atmalar aynı yönde ilerlerken ara-
larındaki uzaklık hep sabit kalır. Çünkü aynı yayda aynı
Yayların hepsi için kuvvetler aynı. Hız için kalınlığa bakı- hızla ilerleyeceklerdir.
caz. L, M den kalın (ağır) olduğu için L deki hız M dekinden
küçük olur. Hatta en ince K olduğu için hız K de en büyük- Fakat karşılıklı iki atma varsa, bunlar kaşılaşırlar ve karşı-
tür. I ve III doğru II yanlış. laştıklarında birbiri içinden geçip giderler. Geçip gittikten
sonra ilk şekillerinin aynısını korurlar.
yanıt I ve III
Peki tam karşılaşma anında neler olur?
Atmalar aynı noktaya ulaşmaları durumunda birbirleriyle

girişim yaparlar. Birbiri içinden tamamen geçip gidene ka-
Örnek 11 dar, geçici bir şekil değişikliği oluşur. İki atmanın beraber
oluşturduğu bu yeni şekle bileşke atma denir.
O noktasından birbirine bağlı K ve L yaylarından K de
oluşturulan atmanın O noktasında ilk iletilen ve yansıyan- Bu bileşke atmanın şekline iki atma beraber karar verirler.
ları şekildeki gibidir. Bir noktanın denge konumundan uzaklığı; iki atmanın ayrı
ayrı uzaklıkları (uzanımları) toplamı kadar olur.
10 cm
K yayı O L yayı Mesela; iki tane baş yukarı atma karşılaşırsa birbirini güç-
lendirir, bir baş yukarı atma ile baş aşağı atma karşılaşırsa
15 cm
da birbirinin etksini azaltır (sönümler)
Buna göre, Özdeş iki atmanın baş yukarı karşılaşması
I. K de oluşturulan ilk atma baş aşağıdır. K L

II. Yansıyan atmanın genişliği iletilenden büyüktür.
3 a a
III. Atmaların K ve L deki hızları oranı, dir.
2
yargılarından hangileri doğrudur? K L
K+L
Çözüm 11
2r
Bu soru tipi önemli. Son durumu vererek yorum yaptırıyor.

a
Bu sorularda başlangıç noktamız iletilen atma olmalı.
L K
Çünkü ister inceden kalına, isterse kalından inceye geçiş
olsun iletilen her zaman gelen atma gibi olacaktır. L yayın-
daki iletilen atma baş aşağı olduğuna göre; K de oluşturu- a a
lan ilk atma baş aşağı olmalıdır. I doğru
335
Atmaların tepe noktaları çakışınca toplam genlik, ikisinin Farklı genliğe sahip atmaların birisi baş yukarı birisi baş
genlikleri toplamı kadar olur. Genişlikler aynı olduğu için aşağı olursa. (r1 > r2)
ikisinden birine eşittir. Sonra birbiri içinden geçerek ilk şe-
killeri gibi giderler. K
r1
a
Baş yukarı ve baş aşağı özdeş iki atmanın karşılaşması. a r2
L
K
a
a K+L
L a
r1 -- r2
K
özdeş atmalar r1
K+L anlık olarak a
birbirini sönümler. a
r2
L
K Girişim deseninde genliği bulurken bu sefer iki atmanın

a genliklerinin farkını alıyoruz. r = r1 -- r2
a
L
Yay üzerindeki bir noktanın durumunu bulmak için iki at-
Atmaların tepe noktaları aynı hizaya gelince özdeş olduk- manın o noktadaki genliklerini toplarız. Alt kısmını (--) alma-
ları için birbirini tamamen sönümler. yı unutmadan tabi ki.
Anlık olarak yay üzerinde hiçbirşey gözlemlenmez. Son-

ra birbiri içinden geçip eski şekillerinde yollarına devam Tek bir atma kendisiyle de girişim yapabilir. Nasıl mı :)
ederler. Eğer atmanın bir ucu sabit veya hareketliyse, bu uçtan
atmanın bir kısmı yansıyıp engele hâla ulaşmamış kısmı
ile girişim yapar.
Atmaların genlik ve genişlikleri farklı olursa.
Hemen şekil üzerinde görelim.
Sabit uçta:
K
L L
r1
r2 M K M
L
a 2a K K M
L
gelen atma sönümlenmiş atma yansıyan atma
K+L
L noktası sabit uca ulaştığı anda atmanın yansıyan kısmı
r1 + r2 (K-L arası) ters döneceği için engele gelmekte olan kısmı-
2a nı (L-M arası) sönümleyecektir. Atmanın L ye göre sağı ve
solu simetrik olmazsa tam bir sönümlenme olmaz.
K
L r1 Serbest uçta:
r2
L
2a a
L L
M K M
Girişim deseninde genliği bulurken iki atmanın genlikleri- K K M
nin toplamını alıyoruz. r = r1 + r2
gelen atma güçlenmiş atma yansıyan atma
Genişlik ise atmalardan genişliği büyük olanın genişliği ka-
dar olacaktır bizim şeklimizde 2a kadar. L noktası serbest uca ulaşınca iki yarı birbirini güçlendirir.
Anlık olarak genlik iki katına çıkar.
336
Atmaların ikinci karşılaşmaları ilkinden kaç t süre

Örnek 12
sonra olur?
X ve Y atmaları şekildeki gibi bir ucu sabit, diğeri serbest Burada soruyu iyi okumak lazım. Bazen ilk durumdan kaç
olarak gerilmiş yayda verilen yönlerde ilerlemektedir. t sonra diye de sorabilir.
serbest uç sabit uç
Bize ilk karşılaşmadan kaç t sonra diye soruyor.
İlk karşılaşma anında iki atma da sabit ve serbest uçların

X Y
(toplam 10 bölme var) tam ortasındalar.
Bu durumda iki atma orta noktadan uçlara gitmek için 5,

tekrar aynı yere dönmek için 5 bölme daha yol alacaklar-
dır. Her bölme t sürede alınıyorsa, 10 bölme 10t sürer.
Buna göre, atmaların ilk ve ikinci karşılaşmalarında gi- Yani ikinci karşılaşma, ilkinden 10t sonra olacak.
rişim şekilleri nasıl olur? (Bölmeler eşit aralıklıdır)
Baştan itibaren sorsaydı; 2t de önceden süre geçtiği için
toplam 12t olurdu.
Çözüm 12 Şimdi gelelim bu iknci karşılaşmada görüntünün ne olaca-
ğına. İki ihtimal var.
Bu soru test sorusu olduğunda, aşağıdakilerden hangisi
gibi olur diye sorardı. Biz cevabı nasıl bulacağımızı öğre- Ya yine birbirini güçlendirecekler, ya da zayıflatacaklar. Bu
nelim, doğru şıkkı işaretlersiniz artık :) baş yukarı mı baş aşağı mı olacaklarına bağlı.
Bu sorudan bir kaç soru daha çıkarırız :) X sağa doğru ilerliyordu, yani sabit uca. Bu durumda baş
aşağı yansır.
Kitapta az soru var demeyin sonra!
Y ise sola, serbest uca ulaşınca yine baş yukarı yansır.
Atmalar t sürede bir bölme ilerliyorsa kaç t süre son- (Sorudaki şekilden mutlaka takip edip, görün)
ra karşılaşırlar? Yeni karşılaşma durumunda atmaların ayrı ayrı durumları
Başka sorularda da lazım olacağı için ilk şunu belirteyim. aşağıdaki gibi olacaktır.
Aynı yaydaki atmaların hızları mutlaka eşittir. Bunun için,
eşit sürelerde eşit yollar alırlar. Y
O zaman bu atmaların tam olarak nerede karşılaşması la-

zım? Tabi ki tam ortada.
X
2t 2t
Atmalar birbirinin etkisini azaltacaklar. İki atma aynı şekil-
X Y de olmadığı için tam bir sönümleme olmaz.
Tam orta noktaları iki atma da denge durumundan bir böl-

me kadar uzaklaştırmak istediği için orta nokta denge ko-
Orta yeri kırmızı çizgiyle gösterelim. Atmaların orta numunda olur.
noktalarının bu hizaya uzaklıkları 2 birim. Diğer noktalar içinde üst ve alt kısmın farkını alıyoruz.
Herbiri iki birim ilerlediğinde tam olarak karşılaşmış olurlar. Ve cevap aşağıdaki gibidir.
O zaman karşılaşma süresi 2t olacaktır.
Karşılaşan atmaların ikisi de baş yukarı olduğu için X ve Y Y

birbirini güçlendirir. İkisinin genliklerini toplarız.
Görünüm aşağıdaki gibi olur.

X
X+ Y
337
Örnek 13 sabit uç Z serbest uç
t 2t 3t 4t
Bir ucu serbest, diğeri sabit uca bağlı yay üzerindeki atma 5t
şekilde verilen yönde t sürede 1 bölme ilerlemektedir. 8t 7t 6t
sabit uç serbest uç
Serbest uçtan yansıyan atma, geldiği gibi baş yukarı yan-

sır. Görünüm de yukarıdaki şekildeki gibi olur.
b) Atmanın kaç t sonra sönümleneceğini sormuş.
Sönümleneceğinden emin yani :)

Buna göre,
Tepe noktasına göre sağı ve solu simetrik olan bir atma,
a) Atmanın 5t ve 8t süre sonraki görünümü nasıldır? sabit uçtan yansırken; tepe noktası uca ulaştığında anlık
b) Atma kaç t süre sonra sönümlenir? olarak sönümlenir.
O zaman yapmamız gereken tek şey Zafer'in Z noktasının

sabit uca ne zaman geleceğini bulmak.
Çözüm 13
İlk konumdaki atma sağa (serbest uca) doğru ilerliyor. Bu-
Bu sorularda atma üzerinde bir nokta belirleyip bu noktayı radan yansıyıp sabit uca gelecek.
verilen yönde adım adım sayarak ilerleticez.
Z noktasının serbest uca ulaşması 5t sürdü. Yayın tamamı
a) Ben atmanın orta noktasını seçiyorum ve buraya Z di- 8 bölme olduğuna göre, diğer uca ulamak için 8t daha iler-
yorum. Zafer'in Z si :) Siz başka bir nokta seçebilirsiz, ama leyecektir. (her bölmeyi t sürede geçiyordu)
dikkatli sayın.
sabit uç serbest uç İlk konumdan itibaren toplam süre 5t + 8t = 13t olur.
t 2t 3t 4t 5t Sayarak bulmak isteyenler buyursun. Ben sıkıldım...

Z Şunu söyleyim sadece; 8t deki konumu bulmuştuk ya. Bu-
radan ok yönünde saysanız da oluyor. (8 e ilave ederek)
8t 7t 6t 5t
5t anında Z noktası serbest uca ulaşıyor.
Z Bu durumda bileşke atmanın şekli

yandaki gibi olacaktır.
serbest uç
Yansıyan ilk yarı ile gelen ikinci yarı

birbirini güçlendirir. Göstermiştik ha-
tırlayın. Hatırlamayanlar iki sayfa ön-
cesine baksın.
Sıra geldi 8t anındaki görüntüye. Saydığımız şekle bakar-

sanız 8t anındaki konumu görürsünüz.
Z noktası burada olacak şekilde atmayı çizicez. Ben orta

noktayı seçtiğim için bunun sağına ve soluna doğru birer
birim çizerim.
Eğer siz uçlardan birini seçmişseniz geriye doğru mu, ileri

doğrumu çizeceğinize çok dikkat edin. Şekil aynı çıkabilir
ama yeri yanlış olur sonra.
Niye ortayı seçtiğim anlaşıldı mı :) Daha garanti...
338
Dalga Hareketİ 1. Antrenman
1. I. Ses dalgası 4. Dalgalar titreşim doğrultularına göre; enine ve boyuna

II. Radyo dalgası dalgalar olarak ikiye ayrılır.
III. Deprem dalgası I. Yay dalgaları
IV. Su dalgası II. Su dalgaları

III. Mikrodalgalar
Yukarıdakilerden hangileri mekanik dalgadır?
Buna göre, yukarıdaki dalgalardan hangileri hem
A) I ve II B) I ve III C) III ve IV enine hem de boyuna titreşim yapabilir?
D) I, III ve IV E) II, III ve IV
2. Şekildeki periyodik dalga üzerinde bazı uzunluklar

gösterilmiştir.
5. I. Kaynağa bağlıdır.
II. Bir noktadan art arda iki tepe geçmesi için gerekli
süredir.
a denge
konumu III. Birimi saniye dir.
b
IV. Titreşimin birim sürede aldığı yoldur.
Yukarıdakilerden hangileri periyoda ait bir tanım-

Buna göre,
dır?
I. Dalganın genişliği ''a'' dır.
A) I ve II B) I ve III C) I, II ve III
II. Dalganın genliği ''b'' dir.
D) I, III ve IV E) II, III ve IV
III. Dalga boyu ''2a'' dır.

3. Dalgalarla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi

yanlıştır? 6. 4 dalga tepesi arası uzaklığı 60 cm olan dalganın
A) Taşıdığı enerjiye göre dalgalar; mekanik ve elektro- dalga boyu kaç cm'dir?
manyetik dalgalar olarak ikiye ayrılır.
A) 15 B) 20 C) 30 D) 40 E) 60
B) Sadece mekanik dalgalar enerji taşır.
C) Bir ortamda titreşim oluşturmak için enerji gerekir.
D) Dalgaların genliği büyükse enerjisi de büyüktür.
E) Aynı ortamdaki dalgaların hızları eşittir.
339
1. Antrenman Dalga Hareketİ
7. Periyodik dalgalarda hızın matematiksel ifadesi; 10. Şekildeki periyodik dalgalardan dakikada 90 tane
v = λ.f dir. üretilmektedir.
Buna göre,
I. Frekans artarsa, dalga boyu azalır.

II. Hız artarsa dalga boyu artar. A B
III. Frekans artarsa hız artar.


A-B arası 30 cm olduğuna göre, dalgaların yayıl-
D) I ve III E) I, II ve III ma hızı kaç m/s dir?
A) 40 B) 30 C) 20 D) 10 E) 5
11. Eşit bölmeli düzlemlerdeki K, L ve M dalgaları şekil-

8. Dalga boyu 12 cm olan periyodik bir dalganın hızı
deki gibidir.
ortam boyunca sabittir.
Buna göre, dalganın periyodu 4 s ise, hızı kaç m/s
dir?
K L M
A) 1 B) 3 C) 6 D) 7 E) 9
Dalgaların frekansları aynı olduğuna göre, yayıl-
ma hızları vK, vL ve vM arasındaki ilişki nasıldır?
A) vK> vL> vM B) vL> vK> vM C) vM> vL> vK

D) vK = vL> vM E) vK> vM> vL
9. Şekildeki X ve Y dalgalarının frekansları sırasıyla 4f

12. Esnek bir yay da oluşturulan atmanın hızı;
ve 2f dir.
3d 2d I. Yayı geren kuvvet
II. Yayın uzunluğu
III. Yayın kütlesi
X Y
niceliklerinden hangilerine bağlıdır?
Buna göre, X ve Y dalgalarının yayılma hızları
v A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
oranı, X kaçtır?
vY D) I ve III E) I, II ve III
1 1
A) 3 B) 2 C) 1 D) E)
2 3
1.D 2.E 3.B 4.C 5.C 6.B 7.C 8.B 9.A 10.B 11.B 12.E
340
Dalga Hareketİ 2. Antrenman
1. Türdeş bir yayda oluşturulan atma için; 4. Esnek yayda oluşturulan atmalar verilen yönde ilerle-
mektedir.
I. Atmanın genliği taşıdığı enerjiyle doğru orantılı-
dır.
M
II. Yayın yapıldığı maddenin cinsi yayılma hızını et-
L
kiler.
III. Atmanın genişliği yayılma hızına bağlıdır. K

Buna göre, atmalar üzerindeki K, L ve M nokta-
larının hareket yönleri aşağıdakilerden hangisi
D) I ve III E) I, II ve III gibidir?
K L M

A) ↓ ↓ ↑
B) ↓ ↑ ↓
C) ↑ ↓ ↓
D) ↑ ↓ ↑
2. Gergin bir teldeki atmanın hızını artırmak için; E) ↓ ↓ ↓
I. Telin kalınlığını artırmak.
II. Teli geren kuvveti artırmak. 5. Esnek yayda oluşturulan atmalar ok yönünde ilerle-
III. Telin uzunluğunu artırmak. mektedir.
İşlemlerinden hangileri yapılabilir? İlerleme yönü
K
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III L
M
Buna göre, atmalar üzerinde verilen K, L, M nok-

talarından hangilerinin titreşim yönü doğru gös-
terilmiştir?
A) Yalnız K B) Yalnız L C) K ve L

3. Esnek yaylarda oluşturulan X, Y ve Z atmalarının ilk
yansımaları şekildeki gibidir. D) K ve M E) L ve M
X Y
6. Kendi içinde türdeş yaylarda eşit sürelerde oluşturu-

lan K ve L atmaları şekildeki gibidir.
2 cm
K L 5 cm
4 cm
Z 3 cm
X atması serbest, Y ve Z atmaları sabit uçtan yan-

Şekilde verilenlere göre, K ve L atmaların hızları
sıdığına göre, hangi atmalar yansımadan önce v
oranı, K kaçtır?
baş aşağıdır? vL
A) Yalnız X B) Yalnız Y C) X ve Y 2 3 2 4

A) B) C) D) E) 1
D) X ve Z E) X, Y ve Z 5 5 3 5
341
2. Antrenman Dalga Hareketİ
7. Sabit noktalar arasına gerilmiş esnek yayda oluş- 10. Esnek yayda oluşturu-
turulan özdeş atmalar üzerindeki noktaların titreşim lan şekildeki atma t
yönleri t = 0 anında şekildeki gibidir. sürede 1 bölme ilerli-
yorsa 8t süre sonunda
A) B) C)
D) E)
Atmalar t sürede iki bölme ilerlediklerine göre,
kaç t süre sonra birbirlerini sönümlerler?
A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 12
11. Ağır ve hafif iki yay birleştirilerek ağrı olandan şekil-

deki gibi bir atma göndeiliyor.
8. Bir ucu sabit, diğeri serbest olan esnek yaydaki K ve ağır yay hafif yay
L atamalarının hareket yönleri şekildeki gibidir.
K
Buna göre, iletilen ve yansıyan atma aşağıdaki-
lerden hangisi gibi olur?
L
A) B)
Atmalar saniyede 1 bölme ilerlediklerine göre,
şekildeki konumdan 5 s sonraki görünümleri aşa-
ğıdakilerden hangisi gibidir?
C) D)
A) B) C)
E)
D) E)
12. Birbirine bağlı yaylar- v

r
dan ince olanda a
oluşturulan şekildeki ince yay kalın yay
9. Uç uca eklenmiş farklı kalınlıktaki yaylardan birinde atmanın genişliği a, genliği r, hızı da v dir.
oluşturulan atma diğerine geçerken iletilen ve yan- Bu atma ek noktasında yansıyan ve iletilen olarak
sıyan atmalar oluşuyor. Gelen, yansıyan ve iletilen iki atmaya dönüştüğünde;
atmalarla ilgili;
I. İletilenin genliği r den küçük olur.
I. Gelen atma baş yukarı ise iletilen de baş yukarıdır.
II. Yansıyanın genişliği yine a kadar olur.
II. Gelen ve iletilen atmanın hızları farklıdır.
III. İletilenin hızı v den küçük olur.
III. Gelen ve yansıyan atmanın genişlikleri eşittir.
1.E 2.B 3.D 4.D 5.A 6.D 7.B 8.B 9.E 10.C 11.A 12.E
342
2.
Su Dalgaları
Su Dalgaları Su dalgalarını doğrusal ve dairesel olarak ikiye ayırıyoruz.

Bu ayrım hem oluşumları hem de görünümleriyle ilgili.
Adı üzerinde suda oluşan ve yayılan dalgalara su dalgası
diyoruz. Çok açıklayıcı oldu farkındayım :) Ama tanım bu!
Doğrusal Su Dalgaları
Öncelikle su dalgaları mekanik dalgadır. Yayılması için Dalga kaynağı olarak düz bir çubuk veya cetvel kullanır-
maddesel ortama ihtiyaç vardır. Bu ortam da su oluyor. sak oluşan dalgalar doğrusal olur.
dalga dalga
çukuru tepesi
cetvel
Oluşan doğrusal su dalgalarının tepe ve çukurları doğru-

sal çizgiler oluşturur. Bu çizgilere tepe ve çukur çizgileri
diyoruz.
Dalgaları bir de titreşim doğrultusuna göre sınıflamıştık.
Enine ve boyuna dalgalar olarak iki dalga şekli vardı. si Dalganın ilerleme doğrultusu bu
gi
çiz çizgilere her zaman dik olur.
Su dalgası bu iki titreşimi beraber yapıyor. Yani hem enine, pe yayılma
te yönü (şekilden kontrol edin lütfen)
hem de boyuna dalga.
Şunu unutmayın! su dalgası suyun yüzeyinde oluşur. De-

rinlerde dalga yoktur. Üst kısımdaki su tanecikleri düşey Her seferinde böyle üç boyutlu şekillerle uğraşmıycaz.
titreşimin yanında dairesel şekilde hareket ederek boyuna Yukardaki şekile yandan baktığımızda göreceğimiz şey;
dalga gibi ilerleme doğrultusunda da titreşim yaparlar.
Dış ortamda su dalgalarını incelemek daha keyifli de olsa T λ T T

laboratuvar ortamında deneyler yapmak ve dalgaları in-
celemek için dalga leğeni denilen bir düzenek kullanılır.
λ
Dalga leğeni basit tabanı camdan yapılmış bir kaptır. Ak- Ç Ç
varyumun çok derin olmayanını düşünün. Üst kısmına bir
ışık kaynağı konularak üstten aydınlatılır.
Bunun sebebi dalgaları daha iyi gözlemlemektir. Aydınlıkta Sorularda ise daha çok üstten görünüm verilir.
daha iyi görüneceği için değil :) Yanlış anlamayın. Üstten görünümü çizerken dalga tepelerini düz çizgi, çu-
Su saydam bir madde olduğu için şekiller tam algılana- kurlarını ise kesikli çizgiyle göstericez. Bazen sadece tepe
mayabilir. Dalga şekillerini daha iyi görebilmek için; tabanı çizgileri verilir. Hemen bakalım aşağıdaki şekle.
cam olan dalga leğeni üstten aydınlatıldığında, leğenin alt
kısmında ışığın kırılmalarından dolayı aydınlık karanlık T λ T T T
çizgiler oluşur.
Bunlara çok takılmadan olayımıza geçelim.
Dalgalardaki temel nicelikler su dalgaları içinde geçerlidir.
Dalga boyu, periyot ve frekans tsu dalgalarında da var. Ç λ

Ç Ç
Hızla ilgili matematiksel ifade; v = λ.f yine aynı.
T: tepe; Ç: çukur; soldaki turuncu çubuk dalga kaynağı.
343
8. ÜNİTE Su Dalgaları
Su Dalgalarında Hız
Yaya dalgalarında hız yayı geren kuvvete ve yayın birim
Buraya kadar anlatılanlardan en önemli olan bilgi: uzunluğunun kütlesine bağlıydı. Yani titreşimin yayılacağı
ortamın özelliklerine.
Dalga tepeleri ve çukurların oluşturduğu çizgi her
zaman yayılma doğrultusuna diktir. Su dalgalarında da hızı ortamın özellikleri belirler. Diğer
değişkenler ve matematiksel ifadeye girmiyoruz. Bilmemiz
Bu durum dairesel, su dalgaları için de geçerli. gereken kısım sadece şu:
Su dalgaları derin ortamda hızlı, sığ ortamda yavaş ilerler.

Dairesel Su Dalgaları Derinlik değiştikçe hız da değişir. vderin > vsığ
Noktasal bir kaynak kullanırsak oluşan su dalgaları aynı Dairesel su dalgalarının tam daire şeklinde oluşması için
merkezli iç içe daireler şeklinde oluşur. Mesela parmak neden derinliğin her yerde eşit olması gerektiğini anlamış-
ucuyla veya kalem gibi sivri uçlu bir cisimle oluşturursak. sınızdır sanırım:)
Kaynakta oluşan titreşimin yayılma doğrultularunda de-

rinlik farklı olursa merkezden uzaklıklar da değişeceği için
farklı şekiller oluşur.
Örnek 1
Şekildeki dalga leğe-

kaynak
Dalgaların tam bir daire oluşturması için su derinliğinin her ninde sabit frekanslı
yerde aynı olması gerekir. Yoksa tam daire olmaz. kaynak doğrusal su
dalgaları üretiyor.
Kaynağın suya dokunduğu noktadaki titreşim her yönde
yayılmaya başlar. İlerleyen bu titreşimler aynı hızla kay-
naktan uzaklaştıklarında oluşan şekil daire ya da çember
İki dalga tepesi arası uzaklık 3 cm ve d doğrusu üzerin-
olur.
den 5 s de 16 tane dalga tepesi geçtiğine göre,
Dalga tepeleri ve çukurları aynı merkezli çemberler şek-
a) Dalgaların periyodu kaç s dir?
linde olacaktır. Tepe çizgilerini düz çizgi, çukur çizgilerini
de kesikli çizgiyle göstererek üstten görünümü çizersek; b) Dalgaların yayılma hızı kaç cm/s dir?
ilerleme yönü Çözüm 1
Aslında bu soruların yay dalgalarında çözdüklerimizden

dalga hiç farkı yok. Ama ''burda hoca örnek çözmemiş'' demeyin
λ tepesi diye bir tane çözelim. Hem tekrardan zarar gelmez J
dalga λ
çukuru v = λ.f veya v = formülü dalgaların her çeşiti için ge-
T
çerlidir.
λ
Aslında hareket konusundaki hız formülünün aynısı.
ilerleme yönü Uzunluğu dalgaboyu (λ), zamanı da periyot (T) alıyoruz.
Peki periyot neydi? Bir tam dalga oluşması için geçen

Dairesel su dalgalarının üstten görünümü yukarıdaki gibi
süre, ya da iki dalga tepesi (veya iki çukur) arasında ge-
olur. Şekilde turuncu renkle gösterdiğimiz ilerleme doğrul-
çen süre.
tusu ve yönü her zaman tepe çizgilerine dik olur.
Çembere nasıl dik çizicez :) Bizim soruda bir noktadan 5 s de 16 dalga tepesi geçmiş.
5 16
Uzantısı dairenin merkezinden geçiyorsa bu doğrultu Sakın tutupta veya gibi bir işlem yapmayın.
çember çizgisine diktir. 16 5
Çünkü 16 tane tepe arasında 16 dalga boyu olmaz.
Dalgaların yansıması, kırılması konularını anlatırken bu
Dalga boyu sayısı çizgi sayısının 1 eksiğidir. Çizip görün.
bilgiyi kullanıcaz.
344
Su Dalgaları 8. ÜNİTE
O zaman 5 s de 16 değil, 15 dalga geçmiş. Düzlem Engelde Yansıma

15 Doğrusal Dalganın Düzlem Engelde Yansıması
1 s de geçen dalga sayısı yani frekans ise; f = = 3 olur.
5
Doğrusal su dalgası düzlem engelde yansımasını ışığın
f = 3 s-1 Frekans periyot arasındaki ilişki, T.f = 1 ise;
düzlem aynada yansımasına benzetiyoruz. Tepe çizgisinin
1 1 ilerleme yönünü ışık ışını gibi düşünerek engelden yasıtı-
Periyot; T = = s olur. T = 1/3 s
f 3 yoruz. Gelen ve yansıyan dalga bu doğrultuya dik olacak
şekilde çizilir.
lar Y
b şıkkında hızı soruyor. Soruda iki dalga tepe arası 3 cm
a lga Normal
olarak verilmiş. Bu dalga boyudur. (λ= 3 cm) le nd ya
ge X ns
ıya
Periyot ve frekansı da biliyoruz. Hız formülüne bakalım. nd
X alg
ala
v = λ.f r
Y
v = 3.3 v = 9 cm/s bulunur.
α α
düzlem engel
Su Dalgalarının Yansıması X-Y noktaları arasındaki lacivert çizgi dalganın tepe çizgisi.
Bir engele çarptığında yön değiştirme veya geri dönmeye Kırmızı kesik çizgiyle gösterilen dalganın ilerleme doğrultusu.
yansıma denir.
Turuncu ile X ve Y noktalarından çizilen kesik çizgiler ise,
Işığın yansıması nasılsa, dalgaların yansıması da ona bu noktaların ilerleme ve yansıma doğrultuları.
benzer. Bunun için, su dalgalarının yansımasını ışığın
yansımasına benzeterek açıklıycaz.
Hemen bir örnek üzerinde tekrar edelim.
Dalgalar doğrusal ve dairesel olabileceği gibi yansımaya
sebep olan engelde doğrusal ve parabolik olabilir.
Örnek 2
Herbir durum için farklı durumlar gözlense de yansıma;
temel yansıma kurallarına göre olacaktır.Yani mantık ay-
Şekilde KOL atması ok yönünde ilerlemektedir.
nıdır.
L
O
Yansıma Kanunları
K
Normal
gelen yansıyan
ışın ışın
60°
düzlem engel
α α
Buna göre, atmanın düzelem engelden yansıdıktan
sonraki görünümü nasıl olur?
yansıtıcı yüzey
Hertürlü yansıma olayında yansıma kanunları geçerlidir. Çözüm 2

Sadece düzlem yüzeylerde değil, eğrisel yüzeyde de yan-
İlk yapacağımız şey ilerleme yönünde bir ışık ışını gön-
sıma varsa, yansıma kanunlarına göre olacaktır.
dererek engelden yansıma kanunlarına göre yansıtmak.
1. Gelen ışın, normal ve yansıyan ışın aynı düzlemdedir. Sonra bu doğrultu üzerine K-O-L atmasını dik olacak şe-
kilde yerleştiricez.
2. Gelen ışının normalle yaptığı açı, yansıyanın normalle
yaptığı açıya eşittir. Bunu yaparken,
Normal ışının yüzeye değme noktasında, yüzeye çizilen 1. Açılara dikkat ediyoruz.
dik doğrultudur. Yüzey ve normal her zaman dik olur.
2. K, O, L noktalarının yerlerine dikkat ediyoruz.
345
L 3
Çözüm
Normal
O K
İlk yapacağımız işlem yine ilerleme doğrultusu üzerinden
90° O ışın gönderip yansımaları yaptıktan sonra bu doğrultu üze-
K
rine atmayı dik şekilde yerleştirmek.
60° 60° L
60° 30° 30° 60°
Dediklerimizi yapıp açıları
düzlem engel 40°
dikkatlice bulursak, sonuç
şelkildeki gibi olur. 50°
Birazcık geometri bilgisi gerekiyor. Ama çokta ileri seviye
Şekil çok karışmasın diye II. X N
değil rahat olun :) 50°
duvardan yansımada bazı N
K noktasının hangi uçta olacağını bulmak için K den kesikli açıları yazmadık. Y 50° 50°
turuncu çizgiyle gösterdiğimiz bir çizgi çizerek aynı şartlar- 50° 40° 40°
da yansıtıyoruz.
Bunun için tekrar açılarla uğraşmanıza gerek yok. Göz Buradan II. yansımayı yapan atmanın düşeyle yaptığı açı
kararı, kırmızı çizgiye paralel olarak çizerseniz yaklaşık 40° olarak görünüyor. Şıklara bakarsanız, bu bilgiyle 3 şık
olarak hangi uç olduğunu buluruz. birden elenir.
Bu sorularda ''şıklardan hangisine benzer'' diye sorulur ve Sadece A ve D şıkkı bu açıyı sağlıyor.
şıklarda olmayanları eleyerek cevaba ulaşılır. Bunlardan hangisi olacağını Y
ise, X ve Y noktasının yeri be-
3 lirleyecek. X
Örnek
X
X ve Y noktalarından ilerleme
Şekildeki X-Y atması verilen yönde I.engele doğru ilerle- doğrultusuna paralel çizgiler
mektedir. çizilerek yansımaları yapılırsa Y
II. engel bu noktaların yeri belli olur.
Buradan D şıkkı da elenir. Sadece A kalır.

X
yanıt A
I. engel 50°
Düzlem bir engele gelen dalganın gelme açısı ile yansı-

Buna göre, atmanın II. engelden yansıdıktan sonraki
ma açısı eşit olur.
A) Y B) X K L
gelen
40° 50° atma yansıyan
atma
X Y L K
α α
C) Y D) X Birbirine dik engellerden sırayla yansıyan atma, ilk geliş

50° 40° doğrultusuna paralel olarak yansır. 3. örnekteki gibi.
X Y
K
β
L yansıyan
atma
E) X gelen L
atma
60° α+b = 90°
K
Y
α
346
Yüzeye dik olarak gelen dalga kendi üzerinden geri yansır.
gelen
atmalar
Yansıma olayında engel ve dalganın şekli ne olursa ol-
sun, yansımadan sonra dalgaboyu, periyot, frekans ve
hız kesinlikle değişmez.
yansıyan
atmalar
Örnek 4
Düzlem engel
Eşit bölmeli düzlemde sabit derinlikle dalga leğeninde K
noktasında üretilen iki dairesel atmanın t = 0 anında görü-
Dairesel Dalganın Düzlem Engelde Yansıması nümü şekildeki gibidir.
Farklı bir şey yok. Dalganın ilerleme doğrultusunu ışık ışını düzlem engel
gibi yansıtıp, yansıyanlar üzerine dik olacak şekilde dalga-
nın tepe çizgisini yerleştiriyoruz.
yansıyan dalgalar K
gelen dalgalar
ı
K K
Atmalar t sürede 1 bölme ilerlediğine göre,

I. İlk atma t süre sonra engele ulaşır.
d d II. İkinci atma 5t süre sonra K noktasına ulaşır.
III. İkinci atma engele ulaştığında ilkinin yarıçapı 4 birimdir.
Şekilde mavi renkli olanlar gelen dalgaları, kırmızı renkte-
kiler ise yansıyan dalgaları gösteriyor. yargılarından hangileri doğrudur?
K noktasından oluşturulan dalgalar, iç içe daireler şeklinde

engele yaklaşırken yansıyanlar sanki engelin arkasında- Çözüm 4
ki KI noktasında oluşan dairesel dalgaların parçası gibi
olurlar. Atmalar t sürede 1 bölme ilerliyorlarsa yakın olan atma t
süre, uzak olan 2t süre sonra engele ulaşıp yansımaya
Burada düzlem engel düzlem ayna gibi düşünülürse, KI
başlar. I doğru
nokatası K noktasının bu aynadaki görüntüsü gibidir.
İkinci atma 2t süre sonra engele ulaşır, yansıdıktan sonra
KI ve K noktaları düzlem engele göre simetriktir. Şekilden
K noktasına 3 birim uzaklıkta olduğu için K ye ulaşması 3t
de bu noktaların engele uzaklıklarının eşit olduğunu gö-
sürer. Toplamda K ye ulaşması 5t sürer. II doğru
rebilirsiniz.
gelen dalga
Atmalar arası uzaklık sabit kalacağı için, ikincisi engele
ulaştığında ilk atma yansıyıp engelden 1 birim uzaklaş-
mıştır. Yansıyan atmalar K noktasının engele göre simetri-
yansıyan dalga
ği olan noktadan geliyor gibi yansıyacağı için;
K KI düzlem engel
Kaynak
K KI
gelen dalga
düzlem engel
Burada ve diğer tüm yansımalarda engele ilk çarpan nokta

ilk yansır. şekildeki gibi yarıçap 4 birim olur. yanıt I,II ve III
347
Parabolik Engelde Yansıma çukur

K
Parabolik engel dediğimizde küre kapağı şeklinde engeli engel
düşüneceğiz. L K
çukur tümsek K L
engel engel yansıyan dalgalar
L
Doğrusal Dalganın Tümsek Engelde Yansıması

Tümsek aynadaki yansımayı hatırlayalım.
Aynı engel dalgaların geliş yönüne göre, çukur veya tüm-

tümsek
sek engel olarak isimlendirilir.
ayna
Bu engele gelen doğrusal ve dairesel dalgaların yansıma- asal
larını çizerken de optikteki çukur ve tümsek aynalarda ışı- eksen F
ğın yansımasından faydalanıyoruz. odak noktası
Sırayla görelim bakalım yansımalar nasıl olacakmış.
Tümsek aynaya asal eksene paralel olarak gelen ışınlar

Doğrusal Dalganın Çukur Engelde Yansıması yansıdıktan sonra uzantıları aynanın arkasındaki odak
Önce çukur aynadaki yansımayı hatırlayalım. noktasında toplanır (odaklanır).
Çukur aynada asal Yine dalgaların ilerleme doğrultusunu gelen ışınlar olarak
eksene paralel gelen çukur düşünüp yansıtıcaz.
asal ayna
ışınlar yansıdıktan eksen F Yansıma doğrultuları üzerine de dik olarak yansıyan dal-
sonra bir noktada odak noktası
gaları çizicez.
toplanır (odaklanır).
Bu noktaya aynanın odağı denir. gelen dalgalar K

K tümsek
engel
Doğrusal dalgaların ilerleme doğrultusu çukur engele pa- asal
ralel gelen ışınlar gibidir. eksen F
odak noktası
Bunları yansıtıp, yansıyan ışınların üzerine yansıyan dal-
gaları yerleştiricez. L
L yansıyan dalgalar
çukur
engel
Yansıyan dalgalar, engelin arkasındaki odak noktasında
oluşmuş dairesel dalgalar gibidir.
gelen dalgalar
Çukur engele çarpan dalgalar yansıdıktan sonra şekildeki Çukur ve Tümsek engelden yansıyan doğrusal dalga-
gibi bükülürler. lar, yansıdıktan sonra dairesel dalgalara dönüşür.
Dalgalar odak noktasında toplanıp tekrar buradan yayılır. Çukur engelde yansıyanlar bir noktada odaklanır. Tüm-
sek engelde yansıyanlarda odaklanma olmaz.
Aşağıdaki şekilde, gelen ve yansıyan dalgalar üzerindeki
K ve L noktalarının izlediği yolu inceleyin.
348
Dairesel Dalganın Çukur Engelde Yansıması Dairesel dalgalar, doğrusal dalgalara dönüşür.
Yine optik benzetmesi yapıcaz. Dairesel dalgalar bir nokta Dalga boyu, frekans, periyot ve hız değişmez.
kaynaktan yayılıyordu. Burada da bir noktadan çıkıp çukur
aynaya giden ışınlara benzetiyoruz.
Peki kaynak merkez ya da odaktan başka yerde olursa?
Bu durumda noktanın (yani kaynağın) yerine göre yansı-
Bunun cevabı için optikteki karşılığını düşünücez.
malar farklı şekillerde oluşur.
Çukur aynada en önemli noktalar, odak (F) ve merkez (M)

noktalarıdır. Asal eksen üzerinde merkezin dışındaki bir noktadan çı-
kan ışınlar yansıdıktan sonra merkezle odak arasından
Merkez noktası aynaya, çukur aynanın yarıçapı uzaklığın-
geçer.
da; odak ise bunun yarısı kadar uzaklıktadır. çukur
ayna
K G T asal
çukur
M F eksen
ayna
asal M F T
eksen
Bunun tam tersi de doğrudur.
Asal eksen üzerinde, merkezle odak arasından çıkan ışın-

Merkeden çıkan ışınlar ayna yüzeyine dik çarpacağı için
lar yansıdıktan sonra merkezin dışında asal eksen üzerin-
kendi üzerinden yansır. Odaktan çıkan ışınlar ise asal ek-
de aynı noktada kesişir.
sene paralel olarak yansır. Buna göre;
Kaynak merkezin dışında ise

Kaynak merkezde ise
Dalgalar yansıdıktan sonra, merkezle odak arasında bir
Dalgaların ilerleme doğrultusu engel yüzeyine dik çarpıp
noktada toplanıp, buradan tekrar yayılır.
kendi üzerinden geri yansır. Aşağıdaki gibi.
gelen dalgalar gelen dalgalar
çukur
M F engel
asal M çukur
eksen engel
yansıyan dalgalar
yansıyan dalgalar
Yansıyan dalgalar tekrar merkezde toplanır (odaklanır).
Kaynak odakta ise

Kaynak merkezle odak arasında ise
Odaktan yayılan dalgaların ilerleme doğrultuları, odaktan
gelen ışınlar gibi asal eksene paralel yansır. Bu yansıyan- Dalgalar engelde yansıdıktan sonra merkezin dışında bir
lar üzerine yansıyan dalga çizgileri dik olarak yerleştirilirse; noktada toplanır ve buradan tekrar yayılır.
yansıyan dalgaların doğrusal dalgalara dönüştüğü görülür.
gelen dalgalar
gelen dalgalar
çukur
çukur
M F engel
asal F engel
eksen
yansıyan dalgalar
odak yansıyan dalgalar
349
Kaynak odakla engel arasında ise 5

Örnek
Yansıyan dalgalar sanki engelin arkasındaki bir noktada
oluşmuş gibidir. Sabir derinlikli dalga leğeninde çukur engelin önündeki K
noktası asal eksen üzerinde olup, bu noktada oluşturulan
dairesel dalgalar şekildeki gibi engele doğru ilerlemektedir.
çukur
F asal K
M engel
eksen
gelen dalgalar
yansıyan dalgalar
Buna göre,
Dairesel Dalganın Tümsek Engelde Yansıması I. K noktası odakta ise, yansıyan dalgalar doğrusal olur.
Optiğe devam:) II. K noktası merkezde ise, dalgalar kendi üzerlerinden

geri yansır.
Tümsek aynada ışığın yansımasına benzeticez.
III. K noktası merkezle odak arasında ise, dalgalar yansı-
dıktan sonra tekrar odaklanır.

asal F
eksen
Çözüm 5
Çözümleri optik gibi düşünerek yapıyorduk. Optikteki ışık

Kaynaktan çıkan dalgalar tümsek engelde yansıdıktan ışınları yerine burada dalgaların ilerleme doğrultusunu kul-
sonra sanki engel arkasındaki bir noktada oluşmuş gibi lanıyorduk. Sonra da yansıyan ışınlar üzerine dalgaları dik
yansırlar. olarak çiziyoruz. Hepsi bu :)
I. de kaynak odaktaymış.
Odaktan çıkan ışınlar asal
tümsek
engel eksene paralel yansırlar. F
gelen dalgalar
Bu ışınlar üzerine dik çizilen
F dalga tepeleri ise doğrusal
M
olur. I doğru
II. de kaynak merkezde.

yansıyan dalgalar
Merkezden çıkan ışınlar en-
gele dik çarpacağı için kendi
M
Kaynak (dalgaların geldiği nokta) ne kadar uzakta olursa üzerinden geri yansır.
olsun; yansıyan dalgaların uzantılarının engelin arkasında Dolayısıyla bunlar üzerine
kesiştiği nokta her zaman odakla engel arasındadır. çizilen dalgalarda kendi üze-
Bu yansıma düzlem engeldeki yansımaya benzer. Sakın rinden geri yansır. II doğru
karıştırmayın. Peki nasıl ayırıcaz?
Düzlem engelde, engele göre kaynak ve kaynakmış gibi III. öncülde kaynağın odakla merkez arasında olması ha-
davranan nokta (uzantıların kesiştiği yer) simetriktir. Yani linde, yansıyan dalgaların tekrar odaklanacağını söylüyor.
engelden aynı uzaklıktadır.
Odaklanma sorusu en çok sorulanlardandır. Yansıdıktan
Tümsek engelde ise, engelin arkasındaki nokta hep daha sonra odaklanma olup olmayacağını anlamak için, optik-
yakındır. teki gibi ışınları gönderiyoruz. Yansımadan sonra ışınlar
bir noktada kesişiyorsa odaklanma olacaktır. Yoksa olmaz.
350
Şekilde göreceğiniz gibi, ışınlar yansıdıktan sonra merke- Bunu matematiksel olarak şöyle ifade ediyoruz.
zin dışında kesişiyorlar. Bu durumda dalgalar yansıyıp, bu
fd = n. fs
noktada odaklanarak tekrar yayılırlar. III doğru
fd : dalganın frekansı
n : yarık sayısı
K fs : stroboskopun frekansı
M F
Şimdi size hepinizin büyük ihtimalle yaşadığı bir durumu

anlatayım:)
Odanızda ders çalışıyorsunuz. Hiç ara vermeden 40 daki-

yanıt I,II ve III ka çalışmışsınız, telefona bir mesaj geliyor ve alıp bakar-
ken kapı açılıyor.
Anneniz çay getirme bahanesiyle kontrole gelmiş ve eli-

nizde telefon :) Bişey demeden gidiyor. Hemen derse
davam ediyorsunuz yarım saat sonra telefonu elinize al-
Stroboskop
dığınız anda anneniz boş bardağı alma bahanesiyle yine
Dalgaların hızı büyük olduğunda sayısını belirlemek zor odada ve elinizde yine telefon :)
olur. Önümüzden saniyede bir iki dalga geçtiğinde saya-
biliriz. Ama saniyede geçen dalga sayısı 10 tane olursa Bırak artık şu telefonu da biraz ders çalış diye çıkışıyor:)
saymak epeyce zorlaşır. Telefonla iki dakika bile uğraşmadığınız halde görüntü
Stroboskop dalga sayısını belirlemek (dolayısıyla hızını elinde telefon, ders çalışmayan çocuk:))
hesaplamak) için geliştirilmiş basit bir düzenektir. Tabi ge- İşte stroboskopta dalgaların duruyor gibi görünme durumu
lişmiş olanları da var ama, biz temel düzeneği ve çalışma da bu. İlk yarıktan tepe görülürken stoboskop dönüp ikin-
mantığını anlatıcaz. ci yarık gelene kadar dalga arkada ilerliyor. İkinci yarıkla
Stroboskop üzerinde yarıklar olan daire şeklinde bir cisim- sonraki tepe aynı anda gözünüzün önüne gelince duruyor-
dir. Stroboskop döndürülerek üzerindeki yarıklardan arka muş gibi görünüyor.
tarafta geçen dalgalara bakıyoruz. Hatta ikinci yarıktan görüş açılana kadar arkadan birden
ilerleme yönü çok tepe noktası bile geçmiş olabilir. Bu durumda dalganın
3.T 2.T 1.T frekansı olduğundan küçük hesaplanır.
1.yarık Bu durumdan bahsedicez, önce bir iki soru çözelim.
2.yarık Örnek 6
Bir dalga leğeninde ilerleyen periyodik su dalgalarına fre-

kansı 5 Hz olan 4 yarıklı bir stroboskopla bakıldığında dal-
Amaç; arkada ilerleyen dalgaları hareketsiz görmeye ça- galar duruyormuş gibi görünüyor.
lışmak. Dalgalar yarıklardan görüneceği için, iki yarık peş Buna göre, ardışık iki tepe noktası arası 2 cm ise dal-
peşe gözümüzün önünden geçerken bu aralığa hep dalga gaların yayılma hızı kaç cm/s dir.
tepesi denk gelirse dalga duruyormuş gibi gözlenir.
Şekilde 1. yarık arkasında 1. tepe görünüyor. Stroboskop 6

Çözüm
dönerken 2. yarık 1. nin konumuna gelince 2. dalga tepe-
si de 1. tepenin yerine gelirse dalgalar duruyormuş gibi Aslında bildiğimiz hız bağıntısını kullanıcaz. v = λ.fd
görülür.
İki tepe arası, yani dalga boyu 2 cm olarak verilmiş.Fre-
Stroboskopun tur sayısı (frekansı) bilindiğinde dalganın kansı ise stroboskop yardımıyla bulucaz.
frekansı da buradan hesaplanabilir.
Yarık sayısı 4, stroboskobun frekansı (fs = 5 Hz)
Şekildeki durumda stroboskop üzerinde 4 yarık olduğu için
her bir tam turda 4 kere arkayı görücez. Her baktığımızda fd = n. fs den fd = 4.5 = 20 Hz veya 20 s-1 dir.
burda tepe varsa; yani dalgalar duruyor gibi görünüyorsa Bu durumda dalgaların hızı; v = λ.fd
dalganın frekansı stroboskopun 4 katıdır. (yarık sayısı ka-
v = 2.20 = 40 cm/s bulunur.
dar katı)
351
7 Bu nedenle sorularda dalga boyunun gerçek değerinde

Örnek
ölçüldüğü belirtilir. Yani, sorularda; λ olan dalga boyu, λ
Bir dalga leğenindeki doğrusal su dalgalarının dalga boyu olarak ölçülüyor dediği zaman; ardışık yarıklardan ardışık
0,5 cm, yayılma hızları ise 8 cm/s dir. dalga tepeleri görünüyor demek ister.
Bu dalgalar 8 yarıklı bir stoboskopla bakıldığında du- Yoksa bulunan değerler kesin değil, ihtimallerden birisi olur.
ruyormuş gibi göründüğüne göre, stroboskopun fre-
kansı kaç s-1 dir?
Stroboskopla dalgalar gözlenirken hareket eden dal-
galar, duruyormuş gibi göründükleri sırada; stroboskop
Çözüm 7 hızlanacak olursa dalgalar geriye doğru, yavaşlayacak
olursa ileri doğru hareket ediyor gibi görülür.
Hız bağıntımız: v = λ.fd
Hızı ve dalga boyunu bildiğimize göre, dalganın frekansını

bulabiliriz. Stroboskoplarla ölçüm yapılacağı sırada gerçek değeri
bulmak için; stroboskop önce çok hızlı döndüdürülür ve
v = λ.fd
yavaşlarken ilk kez duruyormuş görüntüsü elde edildi-
8 = 0,5 . fd buradan fd = 16 s-1 bulunur.
ğindeki değer kullanılır.
Yani bir noktadan saniyede 16 tane dalga tepesi geçiyor.
Stroboskopla bakıldığında dalgalar duruyormuş gibi gö-

ründüğüne göre, yarıklar 1s de 16 kez görüş sağlamalı.
Stroboskop üzerinde 8 yarık olduğuna göre, frekansı 1
olsaydı arkadan geçen her dalga tepesini göremezdik. 16 Örnek 8
dalga tepesi geçerken biz 8 kere arka tarafı görecektik.
Ama frekans 2 s-1 olursa, yani saniyede 2 tam tur atarsa, Bir dalga leğenindeki doğrusal su dalgalarının dalga boyu
üzerinde 8 yarık olduğu için 1s de 16 kez arkayı görmüş 3 cm ve frekansı 20 s-1 dir. Bu dalgalar s de 2 kez dönen
oluruz. Yani her dalga tepesi geçtiğinde bu hizaya bir yarık stroboskopla bakıldığında duruyormuş gibi göründüğünde
gelir. dalga boyları 6 cm ölçülüyor.
Hep bu şekilde yorum yapmaya gerek yok. Olayın mantı- Buna göre, stroboskobun yarık sayısı kaçtır?
ğını anlayın diye uzattım.
Çok daha kısa şekilde formülle de bulabiliriz.
fd = n. fs
16 = 8. fs
fs = 2 s-1 bulunabilir. Çözüm 8
Hepsi bu kadar işte. Dalga boyu gerçekte 3 cm iken stoboskopla 6 cm hesap-

lanmış. Yani, λ iken 2λ.
Peki, stroboskop frekansı 1 olsaydı? O zaman 16 dalga Formülümüz, v = λ.fd

tepesinden 8 tanesini görürdük. Geçen tepe sayısı ya- Hız belliyken dalga boyunun iki kat büyük ölçülmesi, fre-
rık sayısının tam katı olduğu için dalgalar yine duruyor kansın yarısı kadar bulunmasından kaynaklanır.
gibi görülürdü. Ama her iki dalga tepesinden sadece biri fd
v = 2λ.
görüneceği için, dalganın frekansını 16 değil 8 sanırdık. 2
Dalganın gerçek frekansı 20 s-1 ise, hesaplanan 10 s-1 dir.

Bu durumda frekans olduğunun yarısı ölçüleceğinden,
v = λ.fd formülden, hızı kullanarak dalga boyunu hesap- Stroboskop formülümüz;
lamak istediğimizde dalga boyu gerçek değerinin iki katı
hesaplanırdı. fd = n. fs bidiklerimizi yerine koyarsak,
Dalga boyunu bilip hızı hesaplamaya kalksaydık, bu du- 10 = n.2 den, n = 5 bulunur.
rumda da hız gerçek değerinin yarısı olarak hesaplanırdı.
352
Su Dalgalarının Kırılması Derin ortamdan sığ ortama geçiş.

Optikte kırılma; ışığın bir ortamdan başka bir ortama ge-
çerken doğrultu ve yön değiştirmesine deniyordu. derin sığ
K
Yay dalgaları için farklı kalınlıktaki yaylar nasıl farklı or-
Nor i
tamlarsa, su dalgaları için de; su derinliğinin farklı olduğu ma
l
durumları kastediyoruz.
ilerleme
r
doğrultusu i
Su dalgalarının hızı derinliğe bağlıdır. Derin ortamda dalga ilerleme
hızlı ilerlerken, sığ ortamda dalga hızı azalır. vderin > vsığ doğrultusu
r
Dalganın frekansı kaynağa bağlıydı. Bu nedenle derinlik L

değişince frekans değişmez.
Frekans sabitken, v = λ.f bağıntısına göre, hız azalırsa

dalga boyu da aynı oranda azalır. Dalga derin ortamda ilerlerken sığ ortama ilk olarak L ucu
ulaşır. Sığ ortama geçen noktaların hızı azalır.
Kaynaktan çıkan dalgaların, derin ortamdan sığ ortama
geçişlerinde görünüm aşağıdaki gibi olur. Dalganın K ucu hâla derin ortamda hızlı ilerlerken L ucu ya-
vaşladığından ilerleme doğrultusu değişmiş olur.
vderin vsığ
kaynak Tamamı sığ ortama geçen dalgalar; daha yavaş, daha kü-
λderin λsığ çük dalga boyuyla ve farklı doğrultuda ilerlerler.
Anlattığımız bu olaya su dalgasının kırılması denir.
''i'' açısı gelme açısı, ''r'' açısı kırılma açısıdır. Derin ortam-
dan sığ ortama geçen dalga normale yaklaşarak kırılır. r
derin sığ açısının i açısından küçük olması bunu gösteriyor.
Sığ ortamdan derin ortama geçiş.

Üstten görünümü de çizelim. Düz çizgiler dalga tepelerini
kesikli çizgiler çukurları gösteriyor.
sığ derin
K
ilerleme
λderin λsığ Nor
ma i doğrultusu
l
ilerleme
vderin vsığ doğrultusu i r
L
derin sığ
Sığ ortamda ilerleyen dalganın ilk olarak L ucu derin or-

tama geçer. Bu uç K ucuna göre daha hızlı ilerleyerek,
Dalgalar farklı ortama geçerken; ilerleme doğrultusu iki or-
dalganın ilerleme doğrultusunun normalden uzaklaşacak
tamı ayıran sınıra dik, tepe çizgileri de paralel olduğu için
şekilde değişmesine sebep olur. Şekilde r kırılma açısının,
doğrultu aynı kalır değişmez.
gelme açısı i den daha büyük olduğu görünüyor.
Ortam değiştiren dalgaların hızı ve dalga boyu değişir. Fre-
Burada da derin ortama geçen dalganın hızı ve dalga
kans ve periyot kaynağa bağlı olduğu için değişmez.
boyu artar. Doğrultu değişmiştir.
Dalgalar iki ortamı ayıran kesite paralel değilse, yani

ilerleme doğrultusu bu sınara dik değilde açıyla gelirse;
dalga diğer ortama geçerken hızıyla beraber ilerleme Kırılma olayında; hız ve dalga boyu her zaman değişir.
doğrultusunu da değiştirir. İlerleme doğrusu ayırma çizgisine dik değilse yayılma
doğrultusu da değişir. Ama frekans değişmez.
353
Kırılma olayında dalganın frekansının değişmediğini bolca

N
tekrar ederek söyledik. Frekans sadece kaynağa bağlıdır.
N normale
Kırılma frekansı değiştirmiyor, anladık. yaklaştı
normale
Peki frekans kırılmayı etkiler mi? yaklaştı
Evet etkiliyor. Kaynağın frekansının artması kırılmayı azal- K L M

tır. Şöyle söylersek daha iyi anlaşılır.
Şekilde görebileceğiniz gibi, ayrım yüzeylerine normalleri
Gelme açısı ''i'', kırılma açısı ''r'' olsun.
çizdik. Gelen dalganın ilerleme doğrultusu iki geçişte de
Sığ ortama geçerken normale yaklaşılacağı için r açısı i normale yaklaşmış.
den küçük olur.
Yani iki geçişte de dalga daha sığ bir ortama geçmiş.
Derin ortama geçerken de normalden uzaklaşacağı için r
Bu durumda K en derin M ise en sığ ortamdır.
açısı i den büyük olur.
hK > hL > hM olur.
İşte frekansın artmasıyla kırılmanın azalması i ve r açıları
arasındaki farkın azalması demek. Kırılınca açı küçülüyor-
sa daha az küçülecek, artıyorsa daha az artacaktır. Yani
doğrultu daha az değişir. Bu olaya ayrılma denir.
Örnek 9
Örnek 10
K, L ve M bölgelerinden oluşan bir dalga leğeninde K böl-
gesinde oluşturulan doğrusal dalgalar şekilde gösterilen Sabit frekanslı bir dalga kaynağından üretilen doğrusal su
doğrultuda ilerlemektedir. dalgalarının tepe çizgileri üstten şekildeki gibi görünüyor.
Kaynak
K L M
Buna göre, bu bölgelerin derinlikleri hK, hL ve hM ara- Buna göre, dalga leğeninin düşey kesiti aşağıdakiler-
sındaki ilişki nedir? den hangisi gibidir?
Çözüm 9 A) B)
Soruyu çözmek için kırılma kurallarını bilmek yeterli.
Sığ ortama geçerken dalga normale yaklaşır, derin ortama

geçerken normalden uzaklaşır. Bunu görmek için şekilde
ortamların ayrım yüzeylerine normal çiziyoruz.
C) D)
Normal iki ortamı ayıran sınır doğrultusuna çizilen diktir.
Cetvel ve gönye kullanamayacağımız için normali çizer-
ken dikkat etmemiz lazım. Tam dik olması şart değil.
Dikkat etmemiz gereken şey, yaklaşık dik çizerken ilerle-

me doğrultusunun gelen ve kırılan kısmı normalin iki farklı
tarafında olmasıdır. E)
YANLIŞ DOĞRU
Normal
Normal
354
Bu soruyu özellikle şıklar olacak şekilde sordum. Çünkü Sabit frekanslı kaynaktan çıkan dairesel dalgalar sığ böl-
her bir şık sorularda karşımıza çıkacak olan durumlar. Yani geden derin olan bölgeye şekildeki gibi ilerlemektedir.
bu soruyu 5 soru olarak düşünebilirsiniz :)
K L M
Kaynak
A şıkkında zemindeki yükseltiler
iki parça halinde ve kendi içlerin-
de düzgün. Dalga leğeninin KL
arası sığ, LM arası daha derin. sığ derin
KL arasında hız ve dalga boyu LM arasına göre daha kü-

Sığ ve derin kısmı ayıran yüzey kesikli çizgi ile göste-
çük olur.
rildiği gibi eğrisel olduğuna göre, derin bölgeye geçen
Ancaaaak. KL aralığındakiler ve K L M dalgaların şekli nasıl olur?
LM aralığındakiler kendi içlerin- λ λ λ λ 2λ 2λ
de birbirine eşit olmalıdır.

Çözüm 11
Yandaki şekilde olduğu gibi.
Sığ ve derin ortamı ayıran sınıra ilk olarak dalgaların orta
noktası ulaşır.
B şıkkında kaynaktan sağa doğru tabandaki yükselti azalı-
Derin bölgeye geçince hız artacağı için; orta nokta hızlana-
yor. Yani su derinliği artıyor. Derinlik her yerde farklı olduğu
rak kenar noktalara göre daha çok yol alır.
için bu durumda her tepe çizgisi arası uzaklık (dalga boyla-
rı) farklı olacaktır. Kenarlar geride, orta kısım önde olacak şekilde dalgalar
bükülür.
Sağ tarafa doğru derinlikle birlikte ab c d e f g
hız ve dalga boyuda artar. Tıpkı
bizim soruda olduğu gibi :)
Doğru cevap B şıkkı olmalı.

Kaynak
Cevabı bulduk, ama diğer şıkları da inceliycez.
C şıkkı B nin tersi. Kaynağa ya- a b c d e fg sığ derin

kın kısım derin. Sağa ilerledikçe
derinlik azalıyor. Dalgaların görü- Derin ortama geçen dalgaların doğrusallığı bozulur. Para-
nümü B dekinin tam tersi olmalı. bolik dalgalara dönüşürler.
Bu dalgaların hızıyla birlikte dalga boyları da artar. Ama fre-

kans ve periyot değişmez.
D ve E şıklarındaki durum B ve C dekinin birleştirilmiş hali
ne benzer. Leğenin orta hizasına göre simetrik olurlar.
Hız ve dalga boyu önce Hız ve dalga boyu önce

artar, ortadan sonra azalır, ortadan sonra
tekrar azalır. tekrar artar.
355
1. Antrenman Su Dalgaları
1. Derinlikleri aynı iki dalga leğeninden birinde f fre- 3. Derinliği düzgün azalan bir ortamda ilerleyen su
kanslı, diğerinde 2f frekanslı doğrusal dalgalar oluş- dalgasıyla ilgili,
turuluyor.
I. Frekansı azalır.
Bu dalgalarla ilgili,
II. Dalgaboyu azalır.
I. Dalga boyları aynıdır. III. Hızı azalır.
II. Frekansı f olanın hızı daha büyüktür. yargılarından hangileri doğrudur?
III. Frekansı f olanın periyodu daha büyüktür.
A) Yalnız I B) Yanız III C) I ve II
4. Düşey kesiti şekildeki gibi olan dalga leğeninde şekil-

deki noktasal kaynakla sabit frekanslı dalgalar oluş-
turuluyor.
noktasal
kaynak
Buna göre, leğende oluşan dalgaların üstten gö-

rünümü aşağıdakilerden hangisi gibidir?
A) B)
2. Düşey kesiti şekildeki gibi olan dalga leğeninin I, II ve
III bölgeleri farklı derinliklerdedir.
kaynak
I II III
C) D)
Kaynağın frekansı sabit olduğuna göre, I, II ve III

bölgelerinde dalganın hızları v1, v2, v3 arasındaki
ilişki nedir?
E)
A) v1 > v2 > v3 B) v2 > v1 > v3 C) v3 > v2 > v1
D) v2 > v3 > v1 E) v1 > v3> v2
356
Su Dalgaları 1. Antrenman
5. Derinliği heryerde aynı olan dalga leğeninde oluştu- 7. Sabit frekanslı kaynaktan yayılan λ dalga boylu doğ-
rulan K-L atması şekildeki gibi I. engele yaklaşıyor. rusal su dalgaları dakikada 120 devir yapan 8 yarıklı
II.Engel stroboskopla izlendiğinde duruyormuş gibi görünü-
yorlar.
K
Gözlenen dalga boyu λ olduğuna göre, su dalga-
larının frekansı kaç hertz'tir?
L A) 4 B) 8 C) 16 D) 20 E) 24
60°
I.Engel
Bu atmanın I. ve II. engellerden yansıdıktan son-
raki görünümü aşağıdakilerden hangisi gibidir?
A) K B) K
60° L 30°
L
C) K D) L
30° L
K 60°
E) K
L 40°
8.
L
6. Üstten görünümü şekildeki gibi olan dalga leğeninde

kenardaki cetvelle doğrusal bir dalga oluşturuluyor.
K
cetvel
L
K
M
Bir dalga leğeninde K ortamında oluşturulan doğru-
sal su dalgalarının L ortamına geçişi şekildeki gibidir.
Dalganın K, L ve M bölgelerindeki ilerleyişi şekil-
deki gibi olduğuna göre, aşağıdakilerden hangisi Buna göre,
yanlıştır?
I. K ortamı L den daha derindir.
A) M bölgesi K bölgesinden derindir. II. Dalga boyu L ye geçerken azalır.
B) En derin olan L bölgesidir. III. Kırılma sırasında frekans değişmez.
C) M bölgesi L bölgesinden derindir. yargılarından hangileri doğrudur?
D) K bölgesi en sığdır.
A) Yalnız I B) Yanız III C) I ve II
E) K, L ve M bölgelerinde dalgaların frekansı eşittir.
357
1. Antrenman Su Dalgaları
9. K ortamından L ortamına geçen doğrusal su dalgası- 11. Sabit frekanslı kaynaklardan oluşturulan doğrusal su
nın izlediği yol şekildeki gibidir. dalgalarının farklı derinlikteki X, Y ve Z ortamlarında
ilerleyişleri şekillerdeki gibidir.
K L
40° Y Y
60°
X Z
Buna göre, dalganın ayırma yüzeyine gelme açısı
ve kırılma açısı kaç derecedir? Buna göre, ortamların derinlikleri hX, hY ve hZ ara-
Gelme Açısı Kırılma Açısı sındaki ilişki nedir?
A) 30 20 A) hX > hY > hZ B) hX > hZ > hY C) hY > hX > hZ

B) 40 60 D) hZ > hY > hX E) hZ > hX > hY
C) 40 30
D) 30 10
E) 30 40
12. Derinliği değişen dalga leğeninin düşey kesiti şekil-

deki gibidir.
kaynak
10. K-M kenarına paralel üretilen doğrusal su dalgaları- Buna göre, kaynağın ürettiği periyodik doğru-
nın ilerleyişi şekildeki gibidir. sal dalgaların üstten görünümü aşağıdakilerden
hangisi gibidir?
K M
A) B)
L N C) D)
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi dalgaların
şekildeki görünümünü açıklayabilir?
A) KM kenarı LN kenarından daha derindir.
B) MN kenarı KL kenarından daha derindir.

E)
C) LN kenarı KM kenarından daha derindir.
D) KL kenarı MN kenarından daha derindir.
E) Dalga ilerledikçe frekansı artmaktadır.
1.B 2.E 3.D 4.C 5.D 6.C 7.C 8.E 9.E 10.D 11.A 12.D
358
3.
Ses Dalgaları
Ses Dalgaları Ses dalgasının buyuna dalga olduğunu söylemiştik. Titre-

şim ve yayılma doğrultusu paralel olur.
Ses dalgaları tüm diğer dalgalar gibi enerji taşır.
Sesin yayılması üç boyutlu olarak her yöne doğrudur. Bir
Titreşim doğrultusuna göre boyuna dalga olan ses dal-
doğrultu için yaya benzetirsek;
gası, sadece maddesel ortamda yayılabilir. Yani mekanik
dalgadır. Boşlukta yayılamaz.
Şekildeki sıkışmış bölgeleri tepe, seyrek bölgeleri çukur

gibi düşünebiliriz.
Kaynaktaki titreşim havadaki molekülleri sıkıştırıp seyrel-

terek basıncın yüksek ve düşük olduğu bölgeler oluşturur.
Ama hava saydam olduğu için bunları göremiyoruz.
Film izlerken belki sizin de dikkatinizi çekmiştir. Savaş

filmlerinde bomba düşen yerin çevresindeki insanlar hava-
ya uçuşarak çevreye saçılır. (bomba parçası çarpmadığı
Ses Nasıl Oluşur?
halde) Küçükken bana çok saçma gelirdi. İnsanlar nasıl
Sesin oluşması için öncelikle bir kaynağa, sonra da kay- uçtuğunu anlamazdım.
nakta oluşacak titreşimin (enerjinin) yayılacağı maddesel
Patlama sırasında patlayıcının hacmi saniyenin 5 binde
ortama ihtiyaç var.
birinden kısa sürede yaklaşık 20 bin katına çıkıyor. Bu et-
Sesin mekanik dalga olduğunu söyledik. Yani yayılabil- kiyle havada oluşan yüksek basınç çevresindeki herşeyi
mesi için maddesel bir ortam gerekiyor. Bu ortam günlük savurur. Patlama sesi de bu etkiyle oluşur.
hayatımızda genelde havadır.
Sesin oluşması için titreşen bir kaynak, oluşan sesin (titre-
Ancak sıvı ve katı ortamlarda da ses yayılır. Hatta daha şimin) yayılması için de maddesel ortam gerekiyor.
hızlı yayılır. Bu durumdan hızı anlatırken bahsedicez.
Peki sesi biz nasıl duyuyoruz?
Şimdi dönelim maddesel ortamaa...
Havadaki titreşimler kulağımıza ulaşınca, kulak zarı ve bu-
Kaynakta oluşan titreşim bulunduğu ortamdaki molekül- rada bulunan kemikler ve iç kulaktaki salyangoz şeklindeki
lerin de titreşimine sebep olur ve bu titreşim (yani çıkan yapı bu titreşimi sinir hücrelerine iletir. Sinir hücreleri de
ses) moleküllerin her doğrultuda titreşimiyle yayılır. Ses üç elektrik sinyalleri olarak bunu beyne gönderir. Böylece ses
boyutlu olarak yayılır. beyinde algılanır.
Hava ortamında titreşen kaynak; havanın sıkışıp - seyrel- Sesimizi bir cihaz yardımıyla kaydedip dinlediğimizde ken-
mesine neden olur. di sesimiz bize biraz farklı gelir. Bunu hepiniz yaşamışşı-
nızdır.
Bunun nedeni: Dışardan gelen seslerin kulak zarı ve ku-

laktaki kemiklerde oluşan titreşimlerle algılanması, konuş-
tuğumuzdaki sesin ise, hem dışarıdan hem de içeriden
bu yapıya ulaşmasıdır. Bu nedenle iki farklı sesin bileşimi
şeklinde duyulur.
l l l
İçerden iletilenin frekansı biraz daha farklı olduğundan,
kayıt cihazından gelen ses konuşurken duyduğumuzdan
farklı algılanır.
Havadaki moleküllerin titreşimlerini yukardaki gibi model-
lersek; sıkışık olan yerleri tepe, seyrek yerleri çukur gibi Kulaklarımız tıkalı iken konuştuğumuzda duyulan ses içer-
düşünebiliriz. den iletilen sestir.
359
8. ÜNİTE Ses Dalgaları
Sesin maddesel ortamda yayıldığını bir deney düzeneğiy- hızı da artar. Moleküller sıcakken daha enerjik olduğu için,
le görmek istersek; titreşimi (sesi) daha hızlı iletir.
Ses hızı ortam özellikleri değişmeden değişmez. Yani fı-
sıltıyla da konuşsanız, çığlıkta atsanız hız aynı olacaktır.
Bağırınca ses daha hızlı ilerlemez.
Işık ve sesin beraber oluştuğu durumlarda ışık bize (ışık
hızıyla) hemen ulaşırken ses mesafeye göre daha son-
ra gelir. Çünkü ses ışıktan çok yavaştır. Şimşek çaktık-
tan bir süre sonra gök gürültüsünün duyulması gibi.
İçinde çalar saat ve lamba olan cam fanusun havası pom-
pa ile boşaltılırsa lamba ışık vermeye devam ederken
hava boşaldıkça ses azalarak duyulmaz olur.
Şiddet
Çünkü sesi iletecek maddesel ortam kalmamıştır. Fakat
Dalganın enerjisi genlik dediğimiz, denge konumundan
ışık boşlukta yayılabilir.
olan maksimum uzaklığa bağlıydı.
Sesi incelerken tüm dalgalardaki hız, frekans gibi özellik-
Ses kaynağı titreşirken genliği arttıkça, çıkan sesin de şid-
lerle birlikte sese özel tını, vuru, yankı ve rezonans gibi
deti artar. Örneğin gitar telini ne kadar çok çekip bırakırsak
özelliklerden de bahsedeceğiz.
çıkan seste o kadar şiddetli olur.
Ses şiddetini artırmak için kaynağın daha çok enerji har-

Ses dalgalarının boyuna dalga olduğunu ve üç boyutlu
caması gerekir.
yayıldığını unutmayın. Ama ses dalgalarını gösterirken iki
boyutlu grafik gösterim kullanılır. Tıpkı yay dalgaları gibi. Sesin şiddeti ne kadar fazla ise o kadar uzak mesafelere
l
ulaşır.
dalga boyu
Sesin şiddeti kaynaktan uzaklaştıkça azalır. Bunun nedeni
maddesel ortamda sönümlenen enerji ve yayıldıkça birim
genlik l
yüzeye düşen enerji miktarının azalmasıdır.
Ses dalgalarında genliği maddesel ortamdaki sıkışma ve
Ses Düzeyi
seyrelmelerin ölçüsü gibi düşünebiliriz. Sıkışma (basınç)
ne kadar şiddetliyse genlikte o kadar büyüktür. Grafikteki Ses düzeyi sesin şiddeti ile ilgilidir. Desibel denilen birimle
tepe noktaları sıkışmış bölgeler, çukurları da seyrek bölge- ifade edilir. (dB)
ler olarak düünüyoruz. Bunlar arasındaki mesafede dalga Duyulabilen en zayıf ses 0 dB (işitme eşiği)’dir.
boyudur.
Normal şiddetteki sesler 30-40 dB seviyesinde iken şiddeti
60 dB’i geçen ses rahatsızlık oluşturmaya başlar. Gürül-
Hız tü kirliliği denilen bu yüksek şiddetteki ses kulakta hasar
oluşturabilir.
Tüm dalgalarda olduğu gibi ses dalgasında da hız ortama
bağlıdır. Sesin yayılma hızı havada 20°C’de yaklaşık 340 Ayrıca 20 dB şiddetindeki ses 10 dB şiddetindeki sesin 2
m/s, suda 1500 m/s, katılarda ise 5000 m/s civarındadır. katı kadar şiddetlidir denmez. 20 dB şiddet 10 dB şiddetin
Yani en hızlı katı, sonra sıvı ve sonra da gazdadır. Bunun 10 katıdır. Ses düzeyi logaritmik artar.
nedeni moleküller arası uzaklıkların katılarda en az, gaz-
larda ise en fazla olmasıdır.
Filmlerde tren raylarına kulağını yaklaştırarak trenin gelip

gelmediğini kontrol edenleri görmüşsünüzdür. Havadan
çok daha hızlı sesi ilettiği için metal raylardan dinlemek
daha mantıklıdır.
''Deve kuşu gibi kafasını kuma gömmek'' tabirini herkes

duymuştur herhalde. Korkan devekuşunun saklanmak
amacıyla kafasını kuma gömdüğü sanılır. Ama gerçekte
olan; tehlike sezen devekuşunun sesi daha iyi ileteceği
için kumda ses dinlemesidir. Hayvana haksızlık etmişler:)
Hava sıcaklığı da ses hızını etkiler. Sıcaklık arttıkça ses
360
Ses Dalgaları 8. ÜNİTE
Genliği (şiddeti) büyük olan seslere gür ses denir. Sanayide de kullanım alanları vardır. Gözün farkedemeye-
ceği çatlak ve bozuklukları tespit için kullanılır.
Gürlüğü büyük olan sesten bahsediliyorsa o sesin şiddeti
ve genliği büyüktür. Bu cihazlar; yüksek frekanslı ses dalgaları gönderip bunla-
rın yansımalırıyla görüntü oluşturur.
Frekans Gözleri iyi görmeyen yarasalar da çevrelerini algılamak
Ses kaynağının saniyedeki titreşim sayısıdır. için bu yöntemi kullanırlar.
Birimi Hertz (Hz) tir. Tüm dalga hareketlerindeki gibi fre-
kans sadece kaynağa bağlıdır.
Ortam özelliklerindeki değişmeler frekansı etkilemez. Yükseklik:

Seste yükseklik deyince günlük hayattaki kullanımıyla ka-
Yüksek frekanslı sesler tiz (ince), düşük frekanslı sesler
rıştırmamalıyız. Yükseklik frekansla ilgili bir terimdir. Fre-
bas, pes (kalın) olarak isimlendirilir.
kansı büyük olan sesin yüksekliği de büyüktür.
Bu yükseklik, şiddet anlamında değildir. Daha öncede söy-

Yüksek Frekans
lediğimiz gibi, yüksek ses yani frekansı büyük ses (ince
İnce (tiz)
ses)tir.
Düşük Frekans
Kalın (pes)
Örnek 1
I. Bir ses dalgasının şiddeti ve genliği doğru orantılıdır.

Frekans arttıkça aynı zaman aralığında daha çok dalga
oluşacağı için ses kesintisiz ve sürekli hissedilir. Sivrisinek II. Sesin uzak mesafelerden duyulabilmesi şiddetine
vızıltısı gibi. Helikopterden çıkan ses ise düşük frekanslı- bağlıdır.
dır. Kesikli duyulur.
III. Şiddeti büyük olan ses dalgasının yayılma hızı da bü-
İnsan kulağı her sesi duyamaz. İnsanın duyabileceği fre- yüktür.
kans aralığı 20 Hz – 20.000 Hz aralığındadır. Bu aralık
dışındaki sesleri insanlar duyamaz fakat bazı hayvanlar
duyabilir.
Mesela köpekler, atlar farklı frekans aralıklarını duyabi-

lirler. Köpek düdükleri çalındığında insanlar duyamazken Çözüm 1
köpekler duyarlar.
Ses şiddeti genlikle ilgilidir. Genlik ne kadar büyükse şiddeti
Duyamadığımız 20 Hz altındaki frekansa sahip seslere
de o kadar fazla olur. Şiddeti fazla olan sesin havada oluş-
infrasonik ses, 20.000 Hz üzerindeki frekanslı seslere
turduğu sıkışma oranı da fazladır.
ultrasonik ses denir.
I doğru
Ultrason dediğimiz yüksek frekanslı ses dalgaları ile çalı-
şan cihazlar vardır. Bu cihazlar tıbbi görüntüleme için kul- Ses kaynaktan çıktıktan
lanılır. Yine aynı mantıkla çalışan Sonar cihazı ise denizci- sonra ilerledikçe sönüm-
likte derinlik ve cisim tespiti için kullanılır. lenmeye başlar. Yayıldık-
ça enerjisi azalır ve belli
bir mesafeden sonra duyulmaz. Şiddeti büyük olan ses,
uzak mesafelere kadar duyulabilecek şekilde ulaşabilir.
II doğru
Sesin hızı diğer dalgalar gbi ortama bağlıdır. Ortamın özel-
likleri değişmedikçe hız da dağişmez. Şiddeti büyük olan
sesle küçük olan sesin, aynı ortamdaki hızı aynıdır. Bağır-
dık diye ses daha hızlı ilerlemez.
III yanlış
Cevap I ve II olmalıdır.
361
2 Sorularda karşımıza çıkabilecek bir durumu özetleyelim.

Örnek
Bir tel gerilerek titreştirildiğinde çıkan sesin frekansı;
Bir öğrenci uzaktaki bir arkadaşına sesini duyurmak için
bağırıyor. Tel uzunluğu artarsa, azalır.
Öğrencinin sesini duyurabilmek için bağırmasıyla, Tel kalınlığı artarsa, azalır.

sese ait aşağıdaki büyüklüklerden hangisi kesinlikle Telin cinsine bağlı olarak değişir.
artmıştır? Teli geren kuvvet artarsa, artar.
A) Hız B) Genlik C) Periyot Aklımızda kalması için şöylede söyleyebiliriz. Madde mik-
D) Frekans E) Dalga boyu tarı azaldıkça artar. (Aynı kuvvetle gerilmişse)
Bir miktar su dolu olan şişeye üflediğimizde

Çözüm 2 içindeki hava titreşir ve ses çıkar. Bir cisimle
şişeye vurduğumuzda ise şişe ve su titreşerek
Sesin uzak mesafeden duyulamama nedeni ilerledikçe ses çıkarır.
sönümlenmesiydi. Bağırdığında sesin genliği ve taşıdığı
enerji artar. Böylece daha uzak mesafelerden de duyula-
bilir.
Cevap B Yukarıdaki mantığı burada da kullanabiliriz. Üflediğimiz-

Diğer şıklara da bakalım. de madde miktarı (hava) çoksa ses kalın, azsa ince olur.
Vurduğumuzda ise madde miktarı (su) arttıkça ses kalın
Hız : Ortam değişmeden hız değişmez. Fısıltı ve çığlık
azaldıkça ince olur.
aynı ortamda aynı hızla yayılır.
Periyot : Bir tam dalga oluşması için geçen süreye peri-
yot diyorduk. Bağırmakla dalganın hızı değişmeyeceği için
periyotta değişmez.
Frekans : Saniyedeki titreşim sayısı frekanstır.
Örnek 3
Periyot ve frekans birbirinin tersidir ve kaynağa bağlıdır.
Bağırdığında sesin frekansında da değişiklik olabilir. Ama Şekildeki farklı miktarlarda su doldurulmuş özdeş şişelere
bu duyulmasını sağlayacak bir değişiklik değildir. ayrıca üflenerek ve bir tokmakla vurularak ses çıkması sağlanı-
soruda kesinlik sorulmuş. yor.
Dalga boyu : Dalgaboyunun artması veya azalması duy-
ma olayını etkilemeyecektir. l = v.T veya l = v
f
Dalga boyu hız veya frekansın değişmesyle değişir.
Tını:
Farklı kaynakların oluşturduğu seslerin, aynı frekans ve
şiddette olsalar bile birbirinden ayırtedilmesini sağlayan Buna göre, çıkan seslerin frekansları nasıl olur?
özelliktir. Her kaynağın kendine özgü karakteristik bir sesi
vardır.
Örneğin bir piyano ve gitardan çıkan do sesi, aynı fre- Çözüm 3

kansta olsa bile farklı algılanır. Telefondan birisinin sesini
tanımamız, tınısıyla ilgilidir. Taklit yapanlar sesin tınısını Önce üfleme durumuna bakalım. Üflendiğinde titreşen,
benzetmeye çalışırlar. şişelerdeki hava olacaktır. K şişesinde su fazla hava az
olduğu için (titreşecek maddemiz hava) K den ince, L den
kalın ses çıkar.
Vurulduğunda ise, cam ve su kütlesi K de fazla olduğu için

K den kalın, L den ince ses çıkacaktır.
Maddenin az olduğu durumda titreşim daha fazla ve fre-

kans büyük olacağı için ses ince olur.
362
Ses Dalgaları 8. ÜNİTE
4 Yankı (Sesin Yansıması)

Örnek
Sesin bir engele çarpıp yansımasıyla ses iki defa duyulur.
Bir ses kaynağından çıkan ses aynı ortamda ilerledik-
Buna yankı denir. Boş bir evde konuştuğumuzda, dağlık
çe sese ait aşağıdaki özelliklerden hangileri değişir?
bir yerde bağırdığımızda sesimizi tekrar duyarız.
I. Hız
Sesin havadaki hızı bilindiine göre, bir engele doğru bağır-
II. Frekans dığımızda 4 s sonra sesimizi ikinci defa duyuyorsak, enge-
III. Genlik lin uzaklığını yaklaşık olarak hesaplayabiliriz.
IV. Yükseklik Ses; engele gidip yansıyarak geri döneceği için 4s sonra
duyduğumuzda, aradaki uzaklığın iki katı yol almış olur.
Yani sesin engele ulaşması 2s, dönmesi de 2s sürmüştür.
Ses hızını 340 m/s alırsak engelin uzaklığı;
Çözüm 4 2.340 = 680 m’dir.
Sesin hızı ortamın özelliklerine bağlıdır. Ortam değişme- Kısa bir mesafede (mesela evin içinde) ses yine yankılanır.
dikçe hız değişmez. Ancak insan kulağının iki sesi ayırtedebilmesi için araların-
Sesin frekansı sadece kaynağa bağlıdır. Yani frekans daki sürenin 0,1 s den fazla olması gerekir.
değişmez.
Bu ses hızıyla 34 m yapar ki, ses gidip geri geleceği için
Genlik sesin taşıdığı enerjiyi gösterir ve kaynaktan duvarın uzaklığı bunun yarısı yani 17 m olmak zorundadır.
uzaklaştıkça azalır. Yoksa yankıyı ayrı bir ses olarak ayırtedemeyiz.
Yükseklik günlük hayatta kullandığımız sesin şiddeti
Daha önce anlattığımız sonar gibi cihazlarda sesin yansıma
değildir. Sesin yüksekliği frekansına bağlıdır ve frekans
özelliğine göre çalışır.
değişmeden yüksekliği değişmez.
Canlılardan yunuslar, balinalar ve yarasalar bunu kullana-
Yani değişen yalnız III. Genliktir. rak avlarını ve yollarını görmeden de bulabilirler.
Örnek 5
Köpekler tarafından duyulan bir sesin insanlar tarafın-
dan duyulmamasının sebebi;
I. frekans,
II. tını,
III. hız
niceliklerinden hangileri olabilir?

Sesin Soğrulması- Ses Yalıtımı
Sesin yansımasını anlattık. Yankı olayı ormanlık bir alanda
değil, dağlık kayalık yerlerde oluşur. İçinde eşyalar olan
evde yankı yokken boş bir odada ve evde oluşur. Neden?
Çözüm 5 Sesin çarptığı yüzey esnek ise bu durumda ses dalgasının
enerjisi sönümlenir ve yansıma çok az olur. Bu nedenle
İnsan kulağı 20 Hz – 20.000 Hz aralığındaki sesleri du
yankı duyulmaz.
yabilir. Bu aralık bazı canlılar (mesela köpek) için daha
farklıdır. Sesi köpek duyupta insanlar duymuyorsa sebebi Yan odadan gelen ses, duvardan iletilen sestir. Bir engele
frekanstır. çarpan sesin bir kısmı yansır, bir kısmı iletilir ve bir kısmı
da soğurulur.
Tını duymayla ilgili değildir. Hız da bu durumu etkilemez.
Söylediğimiz gibi sesi esnek yüzeyler iyi soğurduğu için
Soruda genlik, şiddet denseydi bu da etkili olabilirdi.
ses yalıtımında bu yapıdaki malzemeler kullanılır.
Uzak bir kaynaktan çıkan sesin şiddeti, duyacak kişiye
gelene kadar azalıp duyma eşiğinin altına inmişte olabilir. Kalın bir duvar yerine bazen duvarı perde ile kaplamak
daha iyi ses yalıtımı sağlar.
363
Sinema salonları, sütüdyolar ses yalıtımı yapılan mekan- Doğal titreşim frekansını kendi halinde sallanan bir salın-
lardır. Buralarda içerideki yankıyı azaltıp ses kalitesini cağa benzetmiştik. Bu salıncak dışardan bir etkiye maruz
artırmak için de yüzeyleri düzgün olmayan (tıpkı yumurta kalırsa uygulanan etkiyle tireşimi azalabilir veya artabilir.
kolilerine benzeyen şekilde) sünger kaplamalar kullanılır.
Salıncağın salınım frekansıyla aynı frekansta uygulana-
Düzgün olmayan yüzeyler sesin farklı doğrultularda yan-
cak etki salınımın genliğini artırır. Yani doğal frekansla
sımasını sağlar.
zoryalıcı frekans çakışırsa, rezonans durumu gerçekleşir.
Bununla ilgili en meşhur örnek ABD deki Tacoma köprü-

südür. Bizim boğaz kçprüsüne benzeyen bu asma köprü
rüzgarla rezonansa geçerek 1940 yılında yıkılmıştır. İn-
ternetten bununla ilgili videoyu izlemenizi şiddetle tavsiye
ederim:)
Boğaz köprüsü gibi asma köprülerin de bir salınım frekan-

sı vardır. Avrasya maratonunda insanlar boğaz köprüsünü
koşarak geçerken bu titreşimlerin artması haberlere bile
çıkmıştı.
Binalarda dış sesin içeri gelmesini engellemek için çift cam İleride askerlik yapacaklar göreceklerdir. Askerde uygun
kullanılır. İki cam arasındaki hava kısmen vakumlandığı adım ve adi adım şeklinde toplu yürüyüş şekilleri vardır.
için sesin içeri girişi en aza indirilmiş olur.
Köprüden geçileceği zaman adi adım geçilir. Bunun sebe-
Yolların çevresindeki ağaçlandırmalarda sesi soğurarak bi de toplu olarak uygun adım geçişlerde ortaya çıkabile-
araçların gürültüsünü azaltır. cek rezonans durumunu engellemektir.
Ayrıca araçlarda motor ve yol sesini azaltmak içinde ses
yalıtımı yapılır. Böylece araç içinde daha konforlu bir yol-
culuk mümkün olur. Diyapozon
Diyapozon (Ses Çatalı)
Top
sıçrayacaktır
1. 2. 3. Bir ucu açık

ağaç kutu
Bir cisimle vurulan diyapozonun çatalı titreşerek ses

oluşturur. Boyu büyük olan 1. diyapozondan çıkan sesin
frekansı 2.ve 3. kısa diyapozonlardan çıkana göre daha
Yukarıdaki şekilde 1.diyapozona lastik tokmakla vurularak
küçüktür. f1 < f2< f3
titreşmesi sağlanıyor. Bu titreşimle havada oluşan ses dal-
Diyapozon küçüldükçe titreşim ve frekas artar. gaları 2. diyapozonun da titreşmesine sebep olur.
Bu diyapozonların belirli sabit frekansları vardır. Hızlı veya Hiç dokunmadan 2. diyapozonun titreşmesi sağlanır. Bunu
yavaş vurmamız birşey değiştirmez. görmek için asılmış diyapozona dokunan top şekildeki gibi
konulduğunda, titreşimle hareket eder.
Rezonans
Bir tarafı açık ağaç ayak kullanmanın sebebi; ses dalga-
Her cismin (biz farketmesek bile) kendine özgü bir titreşimi
larının daha az dağılarak 2. diyapozona ulaşmasını sağ-
ve titreşim frekansı vardır. Buna doğal titreşim frekansı
lamak içindir.
denir. Bunu kendi halinde sallanan bir salıncak gibi düşü-
nebiliriz. Rezonans durumundan faydalanarak geliştirilen cihazlar
tıpta da kullanılmaktadır.
Titreşim hareketine dışardan müdahale edilirse bu durum-
daki titreşime de zorla titreşim denir. MR (Manyetik Rezonans) cihazlarından yayılan radyo dal-
gaları ile vücuttaki hidrojen atomu rezonansa getirilerek
Dışardan etki eden kuvvetin frekansı,cismin doğal titreşim
canlı ya da cansız dokuların görüntülenmesi ve incelen-
frekansına eşit olursa cismin titreşim genliği artarak maksi-
mesi sağlanır.
mum değere ulaşır. Bu duruma rezonans denir.
364
Ses Dalgaları 1. Antrenman
1. Ses dalgaları boşlukta yayılmaz. 4. Bir radyodan aynı ortama yayılan seslere ait X, Y ve
Bu bilgiye dayanarak aşağıdaki yargılardan han- Z dalgaları şekildeki gibidir.
gisine ulaşılabilir?
d d d
A) Ses dalgaları enine dalgalardır.
B) Ses dalgasının iletimi için maddesel ortama ihtiyaç

vardır. X Y Z
C) Ses dalgası enerji taşır.
Buna göre,
D) Ses dalgası yansıma yapabilir.
I. En kalın ses Z dir.
E) Ses dalgası elektromanyetik dalgadır.
II. En ince ses Y dir.
III. X sesi Y den ince, Z den kalındır.
2. Aynı sıcaklıktaki katı, sıvı ve gaz ortamlarında

yayılan sesin, bu ortamlardaki hızları arasındaki
ilişki aşağıdakilerden hangisidir?
A) vkatı > vsıvı > vgaz B) vgaz > vsıvı > vkatı
C) vsıvı > vgaz> vkatı D) vkatı > vgaz > vsıvı
E) vgaz > vkatı > vsıvı
5. Beden eğitimi dersinde 30 öğrenci art arda sıraya gi-
riyor. Ali sıranın başında, Ömer ortasında, Fatih ise
sıranın sonundadır. Öğretmen sıranın başından so-
nuna doğru seslendiğinde Ali, Ömer ve Fatih'in duy-
duğu seslerin grafiği şekildeki gibi oluyor.
I II III
3. Sesle ilgili olarak,
I. Ses oluşması için her zaman kaynağa ihtiyaç var-

Buna göre, öğrenciler ve ses grafikleri eşleştir-
dır.
melerinden hangisi doğrudur?
II. Ses dalgası mekanik dalgadır.
Ali Ömer Fatih
III. Ses sert yüzeylerde yansımaz.
A) I II III
IV. Ses boyuna bir dalgadır.
B) II III I
C) III II I
A) I ve II B) I ve IV C) I, II ve III
D) II I III
D) I, II ve IV E) II, III ve IV
E) I III II
365
1. Antrenman Ses Dalgaları
6. Özellikleri değişebilen durgun bir ortamda ilerle- 9. K, L ve M diyapozonlarının titreşimleri sonucu çev-
yen ses dalgasının; resindeki hava tanecikleri şekildeki gibi olmaktadır.
K
I. Yayılma hızı
II. Frekansı
III. Şiddeti
niceliklerinden hangileri kesinlikle değişmez? L

M
Buna göre, bu diyapozonlardan yayılan seslerin

frekansları fK, fL ve fM arasındaki ilişki nasıldır?
7. Sesle ilgili,
A) fK > fL > fM B) fL > fM > fK C) fM > fK > fL
I. Sıcak ortamda, soğuk ortama göre daha hızlı ya- D) fL > fK > fM E) fM > fL > fK
yılır.
II. Gürlüğü ne kadar fazlaysa o kadar uzaktan du-
yulabilir. 10. Arkamız dönük bile olsa konuşan bir arkadaşımızın
III. Kalın sesin frekansı, ince sese göre daha küçük- kim olduğunu anlayabiliriz.
tür. Bu durum sesin hangi özelliğinden kaynaklanır?
yukarıdaki yargılarından hangileri doğrudur?
A) Hızı B) Genliği C) Şiddeti
A) Yalnız I B) Yanız II C) I ve II D) Tınısı E) Dalga boyu
11. Aşağıdaki ifadelerden hangisi sesin yalıtımıyla

8. Köpeklerin insanların duyamadığı bazı sesleri ilgili değildir?
duyabilmelerinin temel nedeni aşağıdakilerden
A) Evlerin pencerelerinde çift cam kullanılması.
hangisidir?
B) Sinema salonlarının duvarlarının esnek madde ile
A) Kulaklarının büyük olması.
kaplanması.
B) Duyma frekans aralığının insanlara göre daha ge-
C) Müzik kaydı yapılan stüdyonun süngerle kaplan-
niş olması.
ması.
C) İnsanların sadece şiddetli sesleri duyması.
D) Bir konferans salonunun duvarlarının pürüzsüz ol-
D) Köpeklerin yavaş ilerleyen sesleri de duyabilmeleri. ması.
E) Sesin havada katılara göre daha yavaş yayılması. E) Duvar örülürken araya strafor (köpük) konulması.
1.B 2.A 3.D 4.C 5.D 6.B 7.E 8.B 9.E 10.D 11.D
366
4.
Deprem Dalgaları
Deprem Dalgaları
Yerkabuğu altındaki levha hareketleri ve kırılmalar sonucu
oluşan deprem dalgaları da mekanik dalgalardır.
Bu hareketler sonucu ortaya çıkan çok yüksek enerjili titre-
şim yeryüzünde yıkıcı etkilere sebep olabilir.
Bu hareket çok uzaklara kadar yayılabilen deprem dalga-

larını oluşturur.
Meydana gelern depremlerin büyük bir kısmı bu levhaların

birbirleriyle temas halinde oldukları sınırlarda gerçekleşir.
Levha hareketleri çok yavaş ve seneler sürecek şekilde

gerçekleşirlen, tıpkı bir yayın sıkışması gibi enerji depo-
larlar.
Bu değer kritik bir noktaya ulaştığında katmanların esne-

me sınırını aşar ve kırılma ya da kaymalara sebep olur.
Deprem ve depremle ilgili olayları inceleyen bilim dalına
Açığa çıkan çok büyük enerji de olayın gerçekleştiği mer-
sismoloji denir.
kezden her yöne doğru dalgalar şeklinde yayılır.
Depremlerin Oluşum Sebepleri Depremin gerçekleştiği noktaya deprem odağı ya da iç
Depremleri oluşum şekillerine göre; tektonik, volkanik ve merkez; bu noktanını yeryüzündeki izdüşümüne de dış-
çöküntü depremleri şeklinde sınıflandırabiliriz. merkez ve en çok kullanılan şekliyle merkez üssü denir.
Bunlardan volkanik ve çöküntü depremleri bölgesel etkileri Büyük depremlerden önce oluşan küçük depremlere öncü
olan, yıkım etkisi çok fazla olmayan depremlerdir. depremler, sonrasında oluşan küçük depremlere de artçı
depremler denir.
Yeryüzünde gerçekleşen depremlerin büyük çoğunluğunu
ise tektonik depremler dediğimiz; yer kabuğunda bulunan
Depremin Büyüklüğü ve Şiddeti
levha hareketleri sonucu oluşan deprem oluşturur.
Deprem büyüklüğü Richter (Rihter) ölçeğiyle belirtilir. Dep-
Dünya merkezinde magma dediğimiz erimiş halde demir rem büyüklüğü 1, 2, 3 ... gibi sayılarla ifade edilir. Ve her
ve benzer madenlerin bulunduğu kısım vardır. Bunun üze- birim artış 10 kat fazla sarsıntı demektir. Deprem olduktan
rinde manto denilen bir kısım en dışta ise kalınlığı 100 km hemen sonra haber spikerlerimizin bazıları 7,2 şiddetinde
ye kadar çıkan taş küre vardır. deprem olmuştur gibi yanlış bir ifade kullanmaktadırlar.
Yeryüzü dediğimiz kıtalar ve okyanuslar bu katman üzerin- Bu noktada şiddetten bahsedilmez. Deprem şiddeti, dep-
dedir. Taş küre dediğimiz bu kabuk, az sayıda çok büyük rem olduktan sonra sahada yapılan hasar tespitine göre
ve birçok küçük levhadan (tabakadan) oluşur. belirlenir ve Mercalli ölçeğine göre ifade edilir.
Dünyanın var oluşundan beri Depremin büyüklüğünün aksine sayma sayılarıyla değilde
bu levhalar hareket halinde- roma rakamlarıyla gösterilir (I, II, X gibi).
dir.
Depremle ilgili konuları inceleyen bilim dalı sismolojidir.
Zaman zaman birbirlerine Deprem büyüklüğünü ölçen cihazlara da sismograf denir.
sürtünür, bazen kırılmalar
yaşar ve kaymalar gerçek-
leştirirler. İşte bu hareketler
sırasında çok büyük enerjiler
açığa çıkar ve depremler oluşur.
367
8. ÜNİTE Deprem Dalgaları
Deprem ve volkanik hareketlerin deniz tabanında oluştur- 1. Depremle ilgili konuları inceleyen bilim dalına ne
duğu değişiklikler, deniz ve okyanuslarda çok hızlı ilerle- ad verilir?
yen ve çok yüksek dalgalar oluştururlar, bu dalgalara tsu-
nami denir. A) Sismograf B)Sismoloji C) Optik
D) Mekanik E) Termodinamik
2. Deprem dalgalarıyla ilgili olarak,
I. Hem enine hem boyuna dalgalar olabilir.

II. Mekanik dalgalardır.
III. Enerji taşırlar.
Deprem dalgaları mekanik dalgalardır.
Deprem dalgaları hem enine hem boyuna dalgalardır.
Çok yüksek enerji taşırlar.
Deprem bilimine sismoloji denir. 3. Depremin vereceği hasardan korunmak için;
Deprem büyüklüğü Richter (Rihter) ölçeğiyle belirtilir. I. Evimizde sarsıntıda devrilebilecek eşyaları sabit-
lemek.
Merkez üssü; depremin gerçekleştiği noktanın yeryü-
II. Deprem çantası hazırlamak.
zündeki izdüşümüdür.
III. Deprem sırasında sağlam bir masa altına girmek.
Dalga Olayına genel Bakış işlemlerinden hangileri yapılmalıdır?
Deprem dalgalarını da gördükten sonra dalgalara genel
olarak bir bakalım.
Her türlü dalga hareketinin oluşması için enerji harcan-
ması gerekir.
4. Depremle ilgili,
Tüm dalga hareketleri enerji taşır.
Dalga hareketinde ortam değil, titreşim ve enerji yayılır. I. Sismograf denilen cihazla ölçülür.
Titreşim ve yayılma doğrultusu enine dalgalarda dik, II. Deprem sadece karada yayılır.
boyuna dalgalarda paraleldir. Su ve deprem dalgaları
III. Dört büyüklüğündeki depremin sarsıntısı iki bü-
enine ve boyuna titreşimi beraber yaparlar.
yüklüğündeki depremden 100 kat fazladır.
Yay dalgaları enine veya boyuna dalga gibi davranabilir.
Ses dalgası her zaman boyuna dalgadır. Üç boyutlu ya-
yılır. A) Yalnız I B) Yanız II C) I ve III
Mekanik dalga olan ses, su, yay ve deprem dalgaları D) II ve III E) I, II ve III
sadece maddesel ortamlarda yayılabilir.
Elektromanyetik dalgalar boşlukta da yayılabilir. Her za- 5. Depremle ilgili,
man enine dalgalardır. Işığa ait özellikler tüm elektro-
manyetik dalgalar için geçerlidir. I. Levha hareketleri sonucu oluşan depremler tekto-
nik depremlerdir.
II. Volkanik depremler en yıkıcı depremlerdir.
♦ Her türlü dalga hareketinde hız ortamın özelliklerine III. Çöküntü depremleri deniz ve okyanuslarda tsu-
bağlıdır. Özelliği değişmeyen ortamda diğer değişken- namiye sebep olabilir.
ler hızı değiştirmez.
yukarıdaki yargılarından hangileri doğrudur?
♦ Her türlü dalga hareketinde frekans (dolayısıyla pe-
riyot) kaynağa bağlıdır. Ortamdaki değişiklikler kaynak- A) Yalnız I B) Yanız II C) I ve II
tan çıkmış dalganın frekansını etkilemez. D) I ve III E) I, II ve III
1.B 2.E 3.E 4.C 5.D
368
Dalgalar Ünİte Antrenmanı 1
1. Eşit bölmeli düzlemdeki periyodik dalgaların görü 4. Eşit kare bölmeli düzlemde oluşturulan periyodik X
nümü şekildeki gibidir. ve Y dalgaları özdeş yaylarda ilerlemektedir.
5 cm
5 cm
Bölmeler arası mesafe 5 cm olduğuna göre, dal-

gaların dalgaboyu (λ) ve genliği (r) kaç cm dir?
A) λ = 20 cm B) λ = 20 cm
r = 10 cm r = 20 cm Buna göre, X ve Y dalgalarının dalgaboyları oranı,
lX
C) λ = 40 cm D) λ = 40 cm kaçtır?
lY
r = 10 cm r = 20 cm
3 2 1
E) λ = 10 cm A) 2 B) C) 1 D) E)
2 3 3
r = 10 cm
2. Gergin bir yayda oluşturulan dalgaların hızı 10 cm/s dir.

5. I. Ses dalgası
II. Yay dalgası
III. Radyo dalgası
Yukarıda verilen dalgalardan hangileri hem enine

hem boyuna dalga olabilir?
Şekilde gösterilen X-Y noktaları arası uzaklık 30 A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
cm olduğuna göre, dalgaların frekansı kaç s–1
dir?
1 2 3
A) B) C) 1 D) E) 3
3 3 2
6. I. Mikrodalgalar
II. Ses dalgası
3. Gergin bir yayda oluşturulan periyodik yay dalga III. Deprem dalgası
larını inceleyen bir gözlemci bir noktadan 1 dakikada IV. Gama ışınları
7 dalga tepesi geçtiğini görüyor.
Yukarıda verilen dalgalardan hangileri mekanik
Dalgaların dalga boyu 20 cm olduğuna göre ya- dalgadır?
yılma hızı kaç cm/s dir?
1 A) I ve II B) I ve III C) III ve IV
A) B) 1 C) 2 D) 3 E) 4
2 D) I ve IV E) II ve III
369
Ünİte Antrenmanı 1 Dalgalar
7. 100 MHz frekansından yayın yapan bir FM radyo 10. Kesiti şekildeki gibi olan dalga leğeninin K kenarın-
istasyonunun yaydığı dalgaların dalgaboyu kaç dan oluşturulan sabit periyotlu su dalgaları K, L, M,
m dir? (c = 3.108 m/s; 1 MHz = 106 Hz) N yolu boyunca yayılıyor. Dalganın bu yol boyunca
dalgaboyu KL arasında λ1, LM arasında λ2, MN ara-
A) 2 B) 2,5 C) 3 D) 3,5 E) 6
sında λ3 oluyor.
Buna göre λ1, λ2, λ3 arasındaki ilişki nedir?
A) λ1 > λ2 > λ3 B) λ2 > λ1 > λ3

C) λ3 > λ2 > λ1 D) λ3 > λ1 > λ2
8. Bir ses kaynağından çıkan 20 Hz frekanslı sesin E) λ2 > λ1 = λ3
dalgaboyu kaç m dir? (Ses hızı = 340 m/s)
A) 17 B) 12 C) 10 D) 7 E) 3
11. Havai fişekler patladığında görüntü oluştuktan sonra

sesi daha geç duyulmaktadır.
Bunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Patlama sesinin şiddetinin az olması
B) Düşük frekansta ses çıkarması

9. Kesiti şekildeki gibi olan C) Havai fişek gösterilerinin gece yapılması
dalga leğeninin K kenarın- D) Ses hızının ışık hızından yavaş olması
dan oluşturulan sabit fre-
E) Patlamanın geniş bir alana yayılması
kanslı su dalgalarının L ye
doğru giderken dalga te-
pelerinin üstten görünümü aşağıdakilerden han-
gisine benzer?
12. Uzakta olan birine sesimizi duyurmak için bağır-

mamızın nedeni;
I. sesin şiddetini artırmak,
II. sesin hızını artırmak,
III. sesin frekansını artırmak
ifadelerinde belirtilenlerden hangisidir?

D) l ve ll E) l ve lll
1.A 2.B 3.C 4.B 5.B 6.E 7.C 8.A 9.C 10.B 11.D 12.A
370
Dalgalar Ünİte Antrenmanı 2
1. Dalgalarla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi 4. Aynı yayda oluşturulan iki farklı enine dalganın;
yanlıştır? I. hız,
A) Titreşim ve yayılma doğrultusu dik olan dalgalar II. frekans,
enine dalgalardır.
III. dalgaboyu
B) Dalgaların frekansı sadece kaynağa bağlıdır.
niceliklerinden hangileri iki dalga için de kesin-
C) Dalganın enerjisini gösteren özelliği genliğidir.
likle aynıdır?
D) Yayılması için maddesel ortam gereken dalgalar
mekanik dalgalardır. A) Yalnız l B) Yalnız ll C) Yalnız lll
D) l ve ll E) lI ve lll
E) Boşlukta yayılan elektromanyetik dalgalar madde-
sel ortamda yayılamaz.
5. Eşit bölmeli düzlemde verilen X, Y ve Z dalgaları şe-

kildeki gibidir.
2. I. Yay Dalgası: Hem enine hem boyuna dalga olabilir.

II. Su Dalgası: Enine ve boyuna dalgaların birleşimi
olan özel bir dalgadır.
III. Ses Dalgası: Katı maddelerdeki yayılma hızı, ha X Y Z

vadakinden büyüktür.
Yukarıda yay, su ve ses dalgalarıyla ilgili verilen Buna göre, dalgaların dalga boyları lX, lY ve lZ
bilgilerden hangileri doğrudur? arasındaki ilişki nedir?
A) Yalnız l B) Yalnız ll C) l ve ll A) lX > lY > lZ B) lX = lY > lZ C) lX > lY = lZ
D) l ve lll E) l, ll ve lll D) lX > lZ > lY E) lZ > lX > lY
6. Periyodik bir yay dalgası eşit bölmeli düzlemde şe-

kildeki gibidir.
3. Tektonik depremler için yazılan;
I. Taş küre ismi verilen kısımda oluşur.
II. Yıkıcı etkisi en fazla olan depremlerdir.
III. Sadece levha kırılmalarıyla oluşur.

12 cm
A) Yalnız l B) Yalnız ll C) I ve ll Buna göre, bu dalganın dalga boyu kaç cm dir?

D) l ve llI E) lI ve lll
A) 3 B) 6 C) 8 D) 9 E) 12
371
Ünİte Antrenmanı 2 Dalgalar
7. F kuvvetiyle gerilmiş esnek yayda oluşturulan şekil- 10. o noktasından birbirine bağlanmış şekildeki yaylar-
deki atma v hızıyla ilerliyor. dan ince olan X yayında oluşturulan atma, kalın Y
v yayına iletiliyor.
F
F O
X ince yay Y kalın yay

Buna göre v hızı,
Buna göre, Y yayına iletilen atmanın;
I. Yayı geren kuvvet.
II. Yayın uzunluğu. I. Yayılma hızı II. Frekansı III. Genişliği
niceliklerinden hangileri değişir?
III. Yayın ağırlığı.
niceliklerinden hangilerinin tek başına artmasıy- A) Yalnız l B) Yalnız ll C) I ve II
la artar?
D) l ve llI E) I, Il ve lll
D) l veya ll E) lI veya lll
11. Bir dalga leğeninin orta noktasında oluşturulan
dairesel su dalgalarının dalga boyu kenarlara
8. Gergin esnek bir yay üzerindeki şekilde verilen yön- ulaştıkça büyüyorsa bunun nedeni;
lerde ilerleyen atmalar vardır.
I. frekansın artması,
K II. kenarların daha derin olması,

M
III. genliğin azalması
L durumlarından hangileri olabilir?

Buna göre, atmalar üzerinde gösterilen K, L ve M
noktalarının titreşim yönleri nasıldır? D) l ve ll E) Il ve lll
K L M
A) ↑ ↑ ↓
12. Üstten görünümü şekildeki gibi olan dalga leğeninde
B) ↑ ↓ ↓ özdeş kaynaklar aynı anda doğrusal dalgalar oluş-
C) ↓ ↓ ↑ turuyor.
D) ↓ ↑ ↓
X hX K
E) ↓ ↑ ↑
Y hY L
Z hZ M
9. Su derinliği sabit olan dalga leğeninde oluşturulan
periyodik su dalgalarına saniyede 3 tam devir yapan Derinlikler arasındaki ilişki; hY < hZ < hX olduğuna
4 yarıklı stroboskopla bakılıyor. göre, K, L, M duvarlarına dalgaların ulaşma sırası
Buna göre, kaynağının frekansı aşağıdakilerden nasıldır?
hangisi olursa dalgalar duruyor gibi gözlenmez?
A) L - M - K B) K - M - L C) K - L - M
A) 12 B) 24 C)27 D) 36 E) 48 D) L - K - M E) M - L - K
1.E 2.E 3.C 4.A 5.D 6.C 7.D 8.A 9.C 10.D 11.B 12.B
372
ÜNİTE
9O PTİ K
AYDINLANMA
GÖLGE
YANSIMA VE DÜZLEM AYNA
KÜRESEL AYNALAR
KIRILMA VE RENK
MERCEKLER- GÖZ VE OPTİK ALETLER
1.
Aydınlanma
Işık 1801 yılına kadar Newton'unTanecik modeli Dalga modeli-

ne göre daha çok kabul görmüştür.
Işığın ne olduğu, nasıl davrandığı tarih boyunca insanların
hep merak edip akıl yürüttükleri bir konudur. Thomas Young 1801’de yaptığı bir deneyle ışığın tıpkı dal-
galar gibi girişim yaptığını gösterdi. Böylece dalga teorisi
Tarihsel süreç içinde insanlar ışığın bakılan cisimlerden,
sağlam bir destek almış oldu.
hatta gözlemcinin gözünden çıkan tanecikler olduğunu sa-
vunmuşlar. Dalga modelini destekleyen bir başka deneyi de 1822 de
Fresnel yapmıştır. Fresnel; ışığın girişim ve polarizasyon
yaptığını, yani dalga gibi davrandığını gösterdi.
Tanecik modeline bir darbe de 1850 yılında Foucault

(Fuko) dan geldi.
Fuko ışık hızının sıvılar içinde, havadan daha az olduğunu

gösterdi. Tanecik modeli ise tam tersini savunuyordu.
Dalga modelinin bir diğer destekçisi de Maxwell dir.
Maxwell, ışığın elektromanyetik dalga olduğunu ve elekt-

ron titreşimleriyle oluştuğunu söylemiştir.
Dalga modeli tanecik modelinden sonra çok daha geniş bir

kabul görse de Fotoelektrik olay gibi bazı durumları ancak
tanecik modeli açıklayabilmektedir.
Işığı tanımlamak için kullanılan önemli iki bilimsel teori: ta-

necik ve dalga teorileridir.
Tanecik Teorisi
Işığın tanecik teorisinin (bazen tanecik modeli de de-
nir) en önemli kurucusu ve ilk bilimsel çalışmaları yapan
Newton'dur.
Newton'a göre ışık, kaynaktan yayılan sonsuz sayıdaki

küçük taneciklerden oluşur. Bu tanecikler göze ulaşarak
görme olayını gerçekleştirir.
Taneciklerin farklı büyüklükleri farklı renkleri oluşturur.
Newton bu taneciklerin doğrusal olarak çok büyük hızlarda

yayıldığını da söylemiştir.
Sonuç olarak; ışığın davranışlarına ilişkin bazı durumları
Tanecik modeliyle ışığın yansıma ve kırılması açıklanabil- sadece dalga modeli, bazı durumları sadece tanecik mo-
mektedir. deli açıklayabilirken, bazılarını ise ikisi de açıklayabilmiştir.
Yani ışık bazen dalga, bazen de tanecik gibi davranmak-

Dalga Teorisi
tadır. 1923 te elektromanyetik teoriyi açıklayan Louis de
Dalga teorisini Newton'la yaklaşık aynı dönemlerde Hol-
Broglie dalga ve tanecik modelini birleştirmiştir.
landalı bilim insanı Huygens ortaya koymuştur.
Işık dalgalar halinde yayılan taneciklerden oluşur demiştir.
Huygens, kaynağın yüksek frekanslı titreşimler yaparak
dalgalar halinde ışık yaydığını söylemiştir. Bu modeli kul- Günümüz bilgileri de bu durumu desteklemektedir. Işık dü-
lanarak ışığın yansıma ve kırılmasını da açıklayabilmiştir. şük frekanslarda daha çok dalga gibi, yüksek frekansta ise
tanecik gibi davranmaktadır.
375
9. ÜNİTE Aydınlanma
Günümüzde ışığı tanımı: Şekilde farklı büyüklükte kü-

relerin içinde aynı ışık şid-
Foton denilen enerji paketçiklerinden oluşan, boşlukta ışık
detine sahip kaynaklar var- Ι
hızıyla doğrusal yayılan ve enerji taşıyan elektromanyetik Ι
ken, yüzeylerindeki ışık akı-
bir dalgadır.
ları ikisi için de Φ = 4pΙ
Tanım çok kafanızı karıştırmasın aklımızda kalması gere- kadar olur.
kenler şunlar:
Doğrusal olarak yayılır. Şöyle düşünebiliriz: Kaynaktan çıkan ışık ışını sayısı iki
durumda da aynı olduğu için (kaynakların ışık şiddeti eşit)
Boşlukta ışık hızıyla ilerler.
tamamen kapalı yüzeye ulaşan ışın sayısı da aynı olacak-
Yeri geldikçe konuyla ilgili terimlerin açıklamasını yapıcaz. tır.
Bunlardan ilki ışık kaynağı. İkisinden de on yüz bin milyon ışın çıkınca, kapalı yüzeye
ulaşacak ışın sayısı da bu sayıyla aynı olacaktır.
Işık kaynağı: Kendiliğinden ışık yayan cisimlerdir. Boyut
ları önemsenmeyen çok küçük kaynaklara noktasal ışık
kaynağı diyoruz. Kaynaktan çıkan ışık doğrular boyunca
ilerler, bunlara ışık ışını denir.
Örnek 1
Şekildeki r1 ve r2 yarıçaplı
yarım kürelerin merkezinde
bulunan Ι şiddetindeki ışık
kaynağının X ve Y yarım kü-
relerinde oluşturacağı ışık
akıları ΦX ve ΦY arasındaki
ilişki nedir?
Aydınlanma
Bu bölümde yeni bazı kavramlarımız olacak, önce bunları
öğrenmeliyiz.
Çözüm 1
Işık Şiddeti (Ι)
Kaynaktan çıkan ışınlar her
Bir kaynağın gücünü yani birim zamanda ne kadar ışık yöne düzgün olarak dağılacak-
enerjisi yaydığını gösterir. Işık şiddeti ne kadar büyükse, tır.
kaynaktan birim zamanda çıkan foton (ışık ışını) sayısı o
kadar çoktur. Ι ile gösterilir. Birimi candela (cd)’dır. Kaynak iki kürenin de merke
zinde olduğu için iki yarım kü
reye de eşit sayıda ışık ışını
ulaşacaktır.
Işık Akısı (Φ)
Yani X ve Y’deki ışık akıları eşit olur.
Bir yüzeydeki ışık ışınlarının sayısıdır. Yani yüzeye gelen
toplam ışık ışını sayısıdır. Birimi lümen (Lm)’dir. Φ X = ΦY
Merkezinde ışık şiddeti 1 candela

1 m2 olan kaynak bulunan 1m yarıçaplı
r
kürenin yüzeyindeki 1 m2 lik alan-
Ι = 1cd
daki ışık akısı 1 lümen kabul edilir. Müfredatta ışık akısı ile ilgili işlemlere girilmemesi ge-
Küre yüzeyi toplam 4πr2 olduğu rektiği belirtilmiş. Ama sizde göreceksiniz kitapların ço-
F = 1 lümen
için, r = 1 m olduğunda toplam akı ğu bu işlemlerin olduğu sorularla dolu olacak.
Φ = 4π olur. (Ι = 1cd kabul ettik) Kürenin ışık akısının formülünü unutabilrisiniz ama, aynı
ışık şiddetindeki kaynağın yapacağı ışık akısının yarıça-
Bu durumda ışık şiddeti Ι olan bir kaynağın bir küre yüze-
pa bağlı olmadığını sakın unutmayın.
yinde oluşturacağı toplam ışık akısı Φ = 4πΙ dır.
Kürenin tamamı değilde belli miktarı verilirse ( yukarıda-
Yani, bir küre içinde Ι şiddetinde kaynak varsa kürede olu-
ki soruda olduğu gibi yarım küre ya da çeyrek küre gibi)
şan toplam ışık akısı küre yarıçapına bağlı değildir.
ışık akısını orantılı paylaştırmayı da bilin yeter.
376
Aydınlanma 9. ÜNİTE
Aydınlanma Şiddeti (E) 2

Örnek
Bir yüzeyin ve nokta çevresinin ne kadar aydınlık görü
neceğinin ölçüsüdür. Birimi lüks tür. ''lx'' olarak gösterilir.
Bir yüzeyin ne kadar parlak (aydınlık) görüneceği, oraya

düşen ışık ışınlarının ne kadar sık (yoğun) olduğuna bağ
lıdır.
Aydınlama şiddeti kaynağa uzaklıkla ters orantılıdır. Aynı

zamanda ışınların yüzeye dik veya açıyla çarpmasına da
bağlıdır.
Yine müfredatta Aydınlanma şiddetiyle ilgili matematiksel Eşit bölmeli şekildeki sistemde Ι Işık kaynağının ya-
işlemlere girmeyin dediği için formülü vermiyoruz. tay ve düşey duvarlardaki K ve L noktaları çevresinde
E
Ama uzaklığın karesiyle ters orantılı olduğunu, ve dik oldu- oluşturduğu aydınlanma şiddetleri EK ve EL oranı, K
ğunda en fazla aydınlanma yapacağını sakın unutmayın. EL
kaçtır?
Şekilde K noktası L ye
göre kaynağa daha ya-
Çözüm 2
kın (d1< d2)
Aynı zamanda K nok- Hani formül yoktu? Bu soruyu nasıl çözücez :(

tasına çizilen doğrultu
Merak etmeyin formül kullanmadan çözücez :)
kaynağa dik, L ye çizi-
len ise açı yapıyor.
2
Bu durumda K deki aydınlanma L den büyük olacaktır.
EK > EL
3
Yüzeyin ne kadar aydınlık olacağı, yüzeye gelen ışınların

sıklığına bağlı demiştik.
K ve L noktası Ι ışık kaynağına diktir. Bu nedenle K ve

Paralel ışın demeti içindeki L deki aydınlanmaları bulurken açılarla uğraşmayacağız.
her nokta çevresinde oluşan
aydınlanma şiddeti eşittir. O yüzden bu soruyu formülsüz de çözebiliriz.
Işınların sıklığı değişmiyor. Aydınlanma şiddetinin uzaklığın karesiyle ters orantılı ol-
Bunun için, duğunu sakın unutmayın demiştim. Unutmadıysanız so-
run yok. Ne demek karesi ile ters orantılı?
EK = EL = EM olur.
Uzaklık 2 katına çıkarsa ( 2 nin karesi = 4 ) aydınlanma 4
kat azalır. 3 katına çıkarsa, ( 3 ün karesi = 9 ) 9 kat azalır.
Eeee. Kaynağın bir birim uzaklıkta yaptığı aydınlanma şid-

detine E dersek;
Işık ışınları K den M ye doğru E E

Aydınlanma şiddeti K için, L için, olur.
seyreldiği için aralıklar açıl 4 9
dıkça aydınlama şiddeti de Oran ise;
azalır. EK E 9 9
= . den, bulunur.
EK > EL > EM olur. EL 4 E 4
Tam tersi olarak, ışınlar sık-

Bölmeyi nasıl yaptık diyenler için;
laştıkça da aydınlanma arta-
caktır. Bakınız, Antrenmanlarla Matematik 1. Kitap
377
9. ÜNİTE Aydınlanma
Örnek 3
Örnek 4
Şekildeki eşit bölmeli düzlemde bulunan noktasal Ι ışık
Şekildeki konumda bulunan, Ι ışık kaynağının K, L ve M
kaynağının K, L ve M noktaları çevresinde oluşturduğu ay
noktaları çevresinde oluşturduğu aydınlama şiddetleri EK,
dınlanmalar EK, EL ve EM dir.
EL ve EM dir.
d d
K L
d 45°
M
45°
M
Buna göre, EK, EL ve EM arasındaki ilişki nedir? Buna göre, EK, EL ve EM arasındaki ilişki nedir?
Çözüm 4
Çözüm 3 Ι ışık kaynağının, K, L ve M noktalarına olan uzaklıkları

eşit ve d kadar. K noktası kaynağa dik fakat L ve M dik
1. Aydınlanma uzaklığın karesi ile ters orantılı. değil.
2. Dik olması durumunda en fazla, açı yaptıkça azalır. Bu durumda K için aydınlanma en büyük olacaktır.
Bu iki bilgi çözebilmemiz için yeterlidir. L ve M noktalarının açılarını bulmak için bu noktalara nor-
mal çiziyoruz. (yüzeye dik)
45°
a K L
45° 45°
M
M
Birazcık geometri bilgisiyle şekle bakarak, kaynağa en 45°
uzak K, en yakın L noktası olduğunu görebiliriz.
L noktası kaynağa hem en yakın nokta hem de dik. Bu

Üstün geometri bilgimizle açıları eşit olarak bulduk.
durumda en büyük aydınlanma L de olacaktır.
Uzaklar eşit, açılar da eşit olduğu için, L ve M noktalarının
K ise hem M noktasından daha uzak, hem de daha büyük
aydınlanma şiddetleri eşit olur.
açı yapmış. (θ > α)
Bu durumda, EK > EL = EM olacaktır.
Bunun için de K deki aydınlanma en azdır.
Sıralamamız bu durumda;
EL > EM > EK olur. Örnek 5

O
Şekildeki küresel yüzeyin
30° 60° merkezi olan O noktasın-
Açı büyüdükçe aydınlanma azalır diyoruz. Bu açı sorudaki ışık kaynağının yü-
M
lan noktaya çizilen Normal (dikme) ile ışık kaynağını bu zeyde K, L, M noktaları
noktaya birleştiren açıdır. çevresinde yaptığı aydın-
lamalar EK, EL, EM dir
Yukarıdaki şekilde bu açılar gösterilmiş. Eğer gösteril-
mezse veya yatayla yapılan açı verilirse dikkat etmek Buna göre; EK, EL, EM arasındaki ilişki nedir?
lazım.
378
Aydınlanma 9. ÜNİTE
Çözüm 5 Örnek 7
Yüzey küresel ve O noktası küre merkezinde olduğu için X noktasındaki noktasal

yüzeydeki tüm noktalar yarıçap uzaklığındadır. Yani kay- ışık kaynağı O merkezli
nağın K, L, M noktarına uzaklıkları eşit. çembersel yörünge bo- X Y
yunca Y noktasına kadar
Soruda L noktası tam düşeyde, K ve M ise düşeyle 30 ve O
şekildeki gibi hareket et-
60 derece açı yapmış. İşte bu sorunun kandırmacası.
tiriliyor.
Yüzey küresel ve kaynak merkezde olduğu için noktaların
Buna göre, O noktası çevresindeki aydınlanma kayna-
hepsi dik olmak zorundadır. Açılarla hiç işimiz yok.
ğın hareketi süresince nasıl değişir?
Bu durumda, EK= EL= EM olacaktır.
Çözüm 7
Soru tersten sorulsaydı?
Kaynağın hareket yörüngesi O merkezli çember olduğu
için X noktasından Y ye gelene kadar uzaklık hep eşit ve
Örnek 6 yarıçap kadar olacaktır.
O Aydınlanma; uzaklık ve dikliğe bağlıydı. Uzaklığı bu du-

rumda elemiş olduk. Şimdi açıya bakalım.
30° 60° Oı
O noktasına yüzeye dik
M olacak şekilde normal'i
normal çizdik.
X Y
I II X ve Y noktalarını O nok-
O tasına birleştiren doğrul-
K, L, M noktalarında bulanan ΙK, ΙL, ΙM ışık kaynakları- tuları çizdik.
nın O noktasında yaptığı aydınlanmalar eşitse kaynak Kaynak X ten Oı noktasına gelene kadar I. aralıkta normal-
ların ışık şiddetleri ΙK, ΙL, ΙM arasındaki ilişki nedir? le yapılan açı azalıyor. Yani gittikçe dikleşiyor. Bu durumda
uzaklık aynı kalsa da aydınlanma artar.
Kaynak Oı noktasında iken dik olacağı için (normalle yapı-

Çözüm 6 lan açı sıfır) aydınlanma maksimum olur.
II. aralıkta Oı noktasından Y noktasına kadar açı tekrar ar-

Aynısı gibi görünse de burada durum farklı.
tacağı için aydınlanma azalır.
Açılar burada önemli olacak.
Fotometre
Küresel yüzey üzerindeki kaynakların hepsinin O noktası-
na uzaklıkları eşit. Işık şiddetini ölçmek için kullanılan araçlara fotometre
denir. Günümüzde bunu çok hızlı ve kolay şekilde yapan
L noktasındaki kaynaktan çıkan ışınlar O noktasına dik dijital ölçü aletleri vardır. Bizim anlatacağımız ise basit bir
ulaşır. K ve M den çıkan ışınlar ise açıyla ulaşır. düzenek.
O noktasını L ye birleştiren çizgiyi dik olduğu için, K ve M
nin normali olarak düşünebiliriz. kağıt yağ lekesi
I1 = I I2= 4I
Bu durumda M daha büyük açı yapmış olur.
d 2d
Kaynakların ışık şiddeti eşit olsaydı; en fazla aydınlatmayı
dik olduğu için L deki kaynak yapardı. En az aydınlatmayı
ise büyük açı yapan M deki kaynak. kaynak kaynak
Soruda bize hepsi eşit aydınlanma yapıyor demiş. Bu du- Üzerinde yağ lekesi bulunan beyaz bir kağıdın her iki
rumda avantajı fazla olan (dik olduğu için) L dekinin ışık tarafında bulunan iki kaynağın kağıt üzerinde yaptığı ay-
şiddeti en az olacaktır. M ise büyük açıya rağmen aynı dınlanmalar eşit olursa yağ lekesi görünmez. Kaynakla-
aydınlatmayı yaptığına göre en büyük ışık şiddeti M deki rın doğrultusu yağ lekesine dik olduğundan, aydınlanma
kaynağın ki olmalı. K her iki durumdada arada kalıyor. şiddeti sadece uzaklığa bağlı ve uzaklığın karesi ile ters
Buna göre, ışık şiddeti sıralaması, IM > IK > IL olur. orantılıdır. Bu durumda I2 = 4I1 olur.
379
1. Antrenman Aydınlanma
1. Şekildeki 3r ve 2r yarıçaplı X, Y kürelerinin merkezle- 4. Şekildeki Ι ışık kaynağının yerdeki K, L, M noktaları

rinde ışık şiddetleri 2Ι, Ι olan noktasal ışık kaynakları çevresinde yaptığı aydınlanmalar EK, EL, EM dir.
bulunmaktadır.
ΦX
Buna göre, kürelerde oluşan ışık akıları oranı,
ΦY
kaçtır? Buna göre; EK, EL, EM arasındaki ilişki nedir?(α > θ)

A) EK = EL = EM B) EK = EL < EM
A) 1 B) 1 C) 2 D) 2 E) 3
3 2 3 C) EM < EK = EL D) EK = EM < EL
E) EK < EM < EL
2. Yarıçapları 2r, r olan X, Y yarım kürelerinin merkezinde

ışık şiddeti Ι olan kaynak bulunmaktadır. 5. Şekildeki Ι ışık kaynağı küresel yü-
zeyin merkezindedir. Kaynağın
küre yüzeyindeki K, L, M noktala-
rında oluşturduğu aydınlama şid-
detleri EK, EL ve EM dir.
Buna göre, EK, EL, EM arasındaki
ilişki nedir?
ΦX A) EK = EL = EM B) EK = EL < EM
Buna göre, kürelerde oluşan ışık akıları oranı,
ΦY
kaçtır? C) EM < EK = EL D) EK = EM < EL
E)EK < EL < EM
A) 1 B) 1 C) 1 D) 2 E) 4
4 2
3. Işık şiddeti Ι olan nok- 6. Şekildeki K, L, M noktalarında bulanan ve ışık şid-

tasal ışık kaynağı eşit detleri ΙK, ΙL, ΙM olan ışık kaynaklarının O noktasında
bölmeli düzlemde
yaptığı aydınlanmalar eşittir.
şekildeki konumdadır.
Buna göre, kaynağın
K, L, M noktaları çev-
resinde oluşturduğu
aydınlanma şiddetleri;
EK, ELve EM arasındaki ilişki nasıldır?
A) EK > EL > EM
B) EK > EM > EL Buna göre, kaynakların ışık şiddetleri ΙK, ΙL, ΙM
C) EM > EK > EL arasındaki ilişki nedir? (α > θ)
D) EM > EL > EK A) ΙK > ΙL > ΙM B) ΙK > ΙM > ΙL C) ΙM > ΙL > ΙK
E) EK = EL = EM D) ΙL > ΙM > ΙK E) ΙK = ΙM > ΙL
1.D 2.B 3.D 4.E 5.A 6.B
380
2.
Gölge
Işık ışınları bir maddeyle karşılaştığında içinden geçebi- 1

Çözüm
liyorsa bu maddelere saydam, içinden geçemediği mad
delere saydam olmayan maddeler (veya cisimler) denir.
Saydam olmayan maddeler için opak ifadesi de kullanılır.
Bir de ışık ışınlarının kısmen (bir kısmının) geçebildiği

maddeler vardır. Bunlara yarı saydam maddeler denir.
Buzlu cam, yağlı kağıt, tostların içindeki ince kesilmiş ka-
şarlar gibi. J
Işığın doğrusal yayılmasının sonucu olan birçok durum

vardır. Gölge de bunlardan birisidir.
Gölge olayına tam olarak başlamadan önce anlatmak is- Işık doğrusal yayılacağı için gözlemci engel üzerindeki
tediğim bir iki durum var. ÖSYM’nin de soru sorduğu bu boşluğun izin verdiği bölgeyi görebilir. X, Y doğrultuları
durumlardan birisi; arasındaki bu bölge içinde K’yi 2 kare boyunca, L’yi 3 kare
boyunca, M’yi 4 kare boyunca görecektir.
Sürelerde tM > tL > tK olur.
Bu olay ışığın doğrusal yayılmasının sonucudur.
Göz, cisimleri bırakıldıkları noktadayken göremez. X

doğrusunu geçtikten sonra görmeye başlar ve Y doğrul-
tusuna gelene kadar görür. Çünkü ışık doğrusal yol alır.
Üzerinde küçük bir delik olan karanlık kutu önüne şekilde-

ki gibi konulan mum alevinden çıkan ışık ışınları doğrusal Gölge
yol alırlar. Kutu içinde şekildeki gibi ters bir görüntü oluşur. Işık kaynağı önüne saydam olmayan bir cisim konulursa
Pinhole denilen bu düzenek fotoğraf makinesinin çok ba- cismin arkasında ışık almayan karanlık bir bölge oluşur.
sit bir modelidir. Kutu içinde oluşan görüntü (gölge) boyu Bu bölgeye gölge denir.
şekildeki d1 ve d2 uzaklıklarına bağlıdır.
Örnek 1
Eşit bölmelerden oluşan şekildeki düşey düzenekte üze-

rinde boşluk olan engelin arkasından bakan göz, serbest
bırakılan K, L, M cisimlerine bakıyor.
Kaynaktan engelin sınırlarına çizilen teğet ışınlarla perde
üzerinde oluşan gölgenin sınırları belirlenir. Küresel bir en-
gelin daire şeklinde bir gölgesi oluşur.
Gölge perde üzerinde oluşacağı için cisim üç boyutlu da

olsa gölgesi iki boyutlu olacaktır.
Gölgenin alanı, kaynak, engel ve perde arası uzaklıklara

ve engelin büyüklüğüne bağlıdır.
Gözlemcinin bu cisimleri görme süreleri tK, tL, tM ara- Bu alanı bulmak için birazcık geometri kullanıcaz.
sındaki ilişki ne olur? Benzerlik kurarak uzaklıkları buluyoruz.
381
9. ÜNİTE Gölge
Engeli kaynaktan uzaklaştırıp perdeye yaklaştırırsak;
Gölgenin yarıçapı (buradan da alanı) bulunurken şekildeki yeni durum, çizilen ışınlardan görülür. Alan azalacaktır.
taralı üçgenin benzerliği kullanılır.
II. yanlış
r d1
R = d1+d2
Kaynak ve engel birbirine ne kadar yakın olursa gölge o Perdeyi engele yaklaştırırsak;
kadar büyük olur.
Perde engele uzak olursa gölge alanı daha büyük olur.
Yaklaşırsa gölge alanı azalır.
Örnek 2
Şekildeki noktasal kaynak, saydam olmayan engel kulla-

nılarak oluşturulan sistemde perde üzerinde gölge oluş- Şekle bakarsak, gölgenin azaldığını görebiliriz. III. yanlış
maktadır. Bu durumda,
Yalnız I doğrudur.
Yarı Gölge
Yarı gölge olduğuna göre bunun tam olanı da vardır:)
Birden fazla noktasal kaynak ya da küresel bir kaynak kul-

Buna göre, oluşan gölge alanı için, lanılırsa perde üzerinde yarı gölge oluşur.
I. Kaynak 1 yönünde hareket ederse artar. Kaynakların birinden ışık alıp birinden alamayan (noktasal
II. Engel 1 yönünde hareket ederse artar. kaynaklar için) ya da noktasal olmayan bir kaynağın bir
kısmından ışık alıp, bir kısmından alamayan kısmen ka-
III. Perde 2 yönünde hareket ederse artar. ranlık bölgeye yarı gölge denir.
yargılarından hangileri doğrudur? O halde tam gölge, hiç ışık almayan yerde oluşan göl-
gedir.
Çözüm 2 Yarı gölgenin belli bir oranı yoktur. Açık ve koyu tonlarda
olabilir. Işık alma oranı duruma göre değişebilir.
Verilen durumda oluşan gölgeyi çizip yapılacak değişiklik-
leri inceleyelim.
Noktasal tek bir kaynaktan yarı gölge elde edilmez.
(Ayna kullanırsak olabilir. Bunu ileride göreceğiz..)
Kaynağı biraz daha engele yaklaştırıp ışınları çizersek Noktasal iki kaynağın farklı durumları için oluşan gölgeleri
inceleyelim.
gölgenin büyüdüğü görülür. I. doğru
382
Gölge 9. ÜNİTE
İçteki daire K1’den, dıştaki daire K2’den dolayı oluşur. 3

Çözüm
K1 ve K2 için ayrı ayrı engele teğet ışınları çizersek olu

şacak şekil belli olur.
Üsteki daire K2 den, alttaki daire K1 den dolayı oluşur. Üstten çizilen teğet ışınlar, aynı yolu izlediği için, ikisinden
de ışık alamayan tam gölge (küçük daire) yarı gölge daire-
sine (büyük daire) üstten teğet olur.
K1 (uzaktaki kaynak) küçük daireyi,
K2 (yakındaki kaynak) büyük daireyi oluşturur.
Küresel kaynakların gölgesine bakalım

Kaynakların konumu, engelin, perdenin uzaklıkları ve
şekli, gölge şeklini ve büyüklüğünü etkiler.
Kaynağın üzerinde (X) ve altındaki (Y) iki noktadan engele

şekildeki teğet ışınları çiziyoruz.
Engelden sonra dışta kalan çapraz ışınlar büyük daireyi,

içten giden ışınlar küçük daireyi oluşturur. İçteki bölge kay-
naktan hiç ışık almaz ve tam gölge olur.
Yarı gölge ise kısmen ışık alır.
Kaynağın yarıçapı engelden küçükse

Yakın olan kaynağın gölgesi büyük olur. Şekilleri inceleyin.
Örnek 3
Noktasal iki kaynak ve saydam olmayan engel şekildeki

gibi yerleştiriliyor.
Tam gölgeyi oluşturan ışınlar (y) ve yarı gölgeyi oluş
turanlar (x) perdeye doğru açılarak gidiyorlar. Bu nedenle;
Kaynak ve engel birbirine yaklaşırsa; tam gölge ve yarı
gölge alanı artar.
Perde uzaklaşırsa ikisi de artar, yaklaşırsa ikisi de azalır.
Yani tam gölge ve yarı gölge alanları aynı şekilde değişir.

Buna göre, perdede oluşan gölge deseni nasıl olur? (Artar-Artar veya Azalır-Azalır)
383
9. ÜNİTE Gölge
Kaynağın ve engelin yarıçapı eşitse Karanlık bir ortamda, büyük küresel bir kaynağa engel
arkasından bakılırsa,

Tam gölgeyi oluşturan (y) ışınları ve yarıgölgeyi oluşturan
(x) ışınlarına bakarsak, x ışınları açılarak gidiyor, y ışınları
ise paralel. K noktası karanlık koninin içinde olduğu için kaynağı hiç
göremez.
Kaynak engele yaklaşırsa yarı gölge artar. Y ışınları pa-
ralel olduğu için tam gölge değişmez. L’den bakan sadece teğet ışınları görür. İnce çizgi şeklin-
Perde engele yaklaşırsa yarı gölge azalır. Y ışınları pa- de aydınlık çember görecektir.
ralel olduğu için tam gölge değişmez. Kaynakla engelin merkezini birleştiren doğru üzerinden
Yani, kaynak, engel veya perdenin yatayda yer de bakanlar için engelin gölgesi kaynağın tam merkezinde
ğiştirmesiyle yarı gölge değişir. olur. Bu çizgi üzerinde ki M'den bakan ışıklı halka görür.
Fakat paralel ışınlarla oluşan tam gölge alanı değişmez. Bu çizginin üzerinden bakılırsa (N ve R) gölge merkezin
Tam gölgenin yarıçapı engel ve kaynağınkine eşittir. altına kayar.
Tam teğet çizgisi üzerindeki N den bakılırsa, gölge alttan

Kaynağın yarıçapı engelden büyükse teğet. Merkez doğrultusunun altındaki çizgiden bakan P
ise gölgeyi üstten teğet görür.
S noktasından bakan gözlemci gölgenin tamamını kaynak

üzerinde görmez. Işık kaynağını kesecek şekilde gölgeyi
görür.
Bu soru tipini ÖSYM çok sever söylemedi demeyin. J

Kaynak engelden büyükse engel arkasındaki taralı koni içi
tamamen karanlıktır. Sadece bu bölgede tam gölge oluşur.
Perdenin 1. konumu bu durumu gösterir.
Perdenin 2. konumunda (içten geçen ışınların kesiştiği

Örnek 4
yer) perdede sadece yarıgölge oluşur. Noktasal tam göl-
geden bahsedilmez.
Perdenin 3. konumunda iç içe iki daire olsa bile tam gölge

yoktur. İkiside yarı gölgedir.
Küresel ve saydam olmayan bir cisim şekildeki ko-

numda düşey ve paralel ışık demetiyle aydınlatılırken,
konumu verilen gözlemci tarafından nasıl görülür?
384
Gölge 9. ÜNİTE
4 Aydınlığın küçük olduğu durum son şekildeki gibi farklı

Çözüm
farklı çizilebilir. Bunlardan doğru olanı 3 gibi olandır.
Aydınlatma şekli ve ışınların küre üzerine nasıl geldiği çok Şöyle düşünelim; küçük parça hilâle benzemeli.
önemli. Önce küre üzerinin nasıl aydınlanacağını bulalım.
Sonrada gözden çizeceğimiz ışınlarla nereleri göreceğini Bu tip sorularda bakılan noktayı ve aydınlatan ışınları fark-
belirleyelim. lı verebilir. Her durumu ezberleyemeyiz.
Fakat yöntemi bilirsek her duruma uygulayabiliriz.
Kaynaktan çıkan ışınlarla nereler aydınlanıyor buluruz.

Aydınlık - karanlık bölgeyi belirleriz.
Gözden kürenin ortasına ışın çizersek orta noktanın ay-

dınlık mı karanlık mı olduğunu anlarız.
Sonra da hangi bölge küçük olacaksa ona göre küçük

Işınlar paralel geldikleri için kürenin üst yarısını aydınlatır. bölgenin hilale benzediği durumu seçeriz.
K ve L den teğet geçerler. Gözün görebileceği bölge ise
gözden küreye şekildeki gibi çizilen teğetler arasıdır. Bu kadar J
L noktası gözün görebileceği bölgenin

tam ortasıdır. L nin üstünü aydınlık, alt
kısmını ise karanlık görecektir.
Örnek 5
Yani yarısı aydınlık yarısı karanlık.
Saydam olmayan küresel engel ve K1, K2 noktasal kay-
nakları perde önünde şekildeki gibidir.
Nasıl aydınlatıldığı önemli demiştik. Bunu da bir örnekle
gösterelim. Yukarıdaki örnekte paralel ışın demetiyle ay-
dınlattık.
Şimdi aynı küreyi noktasal kaynakla aydınlatıp aynı yer-

den bakalım.
Buna göre, perdede oluşan gölge deseni nasıl olur?
Çözüm 5
Noktasal kaynaktan çıkacak ışınlar şekildeki gibi açılarak K1 ile perde arasında engel olduğu için perdede K1 den
geleceğinden kürede aydınlatacağı bölge önceki duruma ışık almayan bir bölge olacaktır. Fakat K2 ile perde arasın-
göre daha az olacaktır. Göz tarafında K ye teğet geçen da bir şey olmadığı için K2 perdenin tamamını aydınlatır.
ışıktan anlıyoruz ki K den üstü aydınlık altı karanlık olacak.
Kürenin merkezi O dan göze çizilen doğrunun küreyi kesti-
ği yer (Gözün gördüğü yerin ortası), karanlık olur.
Göz aydınlığı küçük, karanlığı büyük görür.

Perde üzerinde K1 den gelen ışınların ulaşamadığı bölge,
K2 den ışık aldığı için sadece dairesel yarı gölge oluşur.
Perdede tam gölge gözlenmez.
385
9. ÜNİTE Gölge
Örnek 6 Örnek 7
Noktasal K ışık kaynağı ve saydam olmayan r ve 2r ya- Noktasal K ışık kaynağı

rıçaplı X, Y küreleri perde önünde şekildeki konumdadır. ve saydam olmayan öz-
deş küreler perde önün-
de şekildeki konumlar-
dadır.
Bu durumda perde de
oluşan gölgenin şekli
nasıl olur? (Bölmeler
eşit aralıklıdır.)
Çözüm 7
Buna göre, K noktasal kaynağın, X ve Y kürelerinin bi-
raz sağa doğru hareketi perdedeki gölge alanını nasıl Önce şunu belirtelim bu soru bir testte sorulduğunda ve
değiştirir? seçenekler verildiğinde ilk yapılması gereken, belirgin bir
şekilde olmayacak seçenekleri elemektir.
Mesela bu soruda; küreler eşit boyda olduğu için kaynağa
yakın olanın gölgesi daha büyük, uzak olanın daha küçük
Çözüm 6 olacaktır. Şıklarda buna uymayanlar ilk olarak elenebilir.
Ayrıca soruda tek bir noktasal kaynak olduğu için yarı göl-
ge olması da mümkün değildir. Yarı gölge olan şıklarda
elenmelidir. Kaynağın konumundan dolayı üsteki iki küre
arasına çizilecek ışın ikisine de teğet olacağı için üstteki
iki gölge teğet olmalıdır.
K’den kürelere çizilen

ışınlar şekildeki gibi ola-
cağından 1 ve 2 nin göl-
İlk durumda oluşan gölgeyi bulmak için kaynaktan X küre gesi teğet olmalı.
sine teğet ışınları çizersek aradaki mesafeler eşit olduğu İlk söylediğimiz gibi 1’in
için bu ışınlar Y küresine de teğet olur. Oluşan benzerlik- gölgesi en büyük 3’ün
ten bu görülebilir. gölgesi en küçüktür.
Kaynak sağa çekilirse, yeni durumda çizilecek teğet ışın-
lar (2 numaralı olanlar) daha geniş açı ile gidecekleri için Y
küresi bunun gölgesi içinde kalır ve perdedeki gölge alanı
büyür.
X küresi sağa çekilirse, 1 numaralı ışınlar yine Y küresi
Gölge şekli bunun gibi olmalıdır.
ne teğet olacağı için gölge aynı kalır. Değişmez.
Y küresi sağa çekilirse, 1 numaralı ışınlar X küresine te
ğet olarak gelir ve Y küresi X’in gölgesi içinde kalır. Gölge
yine değişmez.
Örnek 8
K1, K2 noktasal kaynakları ve

saydam olmayan bir çubuk
şekildeki konumda perde
önündedir.
X veya Y kürelerini sola hareket ettirseydik iki durumda Buna göre, K, L, M, N nok-
da gölge büyürdü. talarından hangileri yarı
gölge üzerinde olur?
386
Gölge 9. ÜNİTE
8 si üzerinde kapatacağı bölgeyi görebiliriz.

Çözüm
Bu durumda kaynağın görünümü aşağıdaki gibi olur.
K1 ve K2 kaynaklarından engelin (çubuğun) uçlarına ışın-
ları çizersek;
1 ışınları arasında kalan

bölge K1 den 2 ışınları ara-
sında kalan bölge K2 den
ışık alamayacaktır. Ortam karanlık dediği için bunun daha doğru çiziminde dış
K yalnız K1 den ışık alır; bölge de karanlık gösterilmelidir. Cevap karşımıza iki şe-
yarı gölgedir. L iki kay- kilde de çıkabilir.
naktan da ışık almaz; tam
gölgedir.
Örnek 10
M ve N noktaları yalnız K2 den ışık alabilir; yarı gölgedir.
Bu durumda aranan cevap K, M, N noktalarıdır.
Yerde şekildeki gibi yerleştirilen X çubuğu (engel) sı

Perde üzerinde oluşacak gölge şekildeki gibi ola- rasıyla K, L, M noktalarına konulan noktasal kaynakla
caktır. aydınlatılırsa yerde oluşan gölge uzunluğu XK, XL, XM
arasındaki ilişki ne olur? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
Çözüm 10
Örnek 9 Kaynağın her konumu için engele ışınlar çizerek gölge

uzunluklarını bulalım.
Karanlık bir ortamda bulunan Y küresel ışık kaynağı ve
K deki kaynaktan çıkan ışınlar
önündeki saydam olmayan X küresi şekildeki gibidir.
engelden dolayı yerdeki C–E
noktaları arasını aydınlata-
maz.
Buna göre, K noktasından kaynağa bakan gözlemci

kaynağı nasıl görür? L deki kaynaktan çıkan ışınlar
engelden dolayı C–D noktaları
arasını aydınlatamaz.
Çözüm 9
Bize verilen, K’nin üzerinde bulunduğu çizgi, X ve Y’ye

teğet. Bu, X cisminin gölgesinin kaynağın üst noktasına M deki kaynaktan çıkan ışın-
teğet olacağı anlamına geliyor. lar engele çarptıkları için B–C
X cisminin Y üzerinde nereleri kapatıp görünmesini engel- noktaları arasını aydınlata-
leyeceğini bulmak için K noktasından engele teğetler çiz- maz.
meliyiz. Birini bize zaten vermiş, diğerini çizelim.
Kaynak K deyken C - E arası 2 birim,
Kaynak L deyken C - D arası 1 birim,
Kaynak M deyken C - B arası 1 birim,
uzunluğunda gölgeler oluşur.
Çizdiğimiz alttan teğet geçen ışın, Y kaynağını tamamen Bu durumda XK > XL = XM olacaktır.
kapatmadı. Oluşan şekle baktığımızda X engelinin Y küre
387
9. ÜNİTE Gölge
Güneş Tutulması
Örnek 11
Ay'ın Dünya ile Güneş arasında girdiği dönemde, Ay'ın
Yüksek bir ağacın uzunluğunu ölçmek isteyen izci, 100 cm gölge konisi Dünya üzerine düşerse bu bölgedeki insanlar
uzunluğundaki bir çubuğu yere dik olarak saplayıp gölge- Güneşten ışık alamadığı için Güneşi kararmış olarak gö-
sini 25 cm olarak ölçüyor. rürler. Buna Güneş tutulması denir.
İzci ardından ağacın yerdeki gölgesini ölçtüğünde 10
m olduğunu gördüğüne göre, ağacın boyu kaç met-
redir? Ay
L
Güneş Dünya
K
11 Gölge
Çözüm
Konisi
Bu yöntem eski zamanlardan beri insanların kullandığı bir
yöntem olup, temeli üçgen benzerliğine dayanır. Gölge konisi şekildeki mavi renkli teğet çizgiler arasında
Tales Teoremi. Ay'ın arkasındadır. Bunun içinde bulunan K noktasında
tam Güneş tutulması gözlenir.
Daha iyi anlamak için şekil üzerinden anlatalım.
Kırmızı teğet çizgiler arasına ise Güneş ışınları kısmen
ulaşır. Şekildeki L noktasında kısmi Güneş tutulması göz-
lenir.
Ay Tutulması
Dünya'nın Ay ile Güneş arasında girdiği dönemde, Ay
Dünya'dan dolayı Güneşten ışık alamaz. Dünya'nın gölge
konisi içinde kaldığı sürece Ay kararmış görünecektir. Bu
h duruma Ay tutulması denir.
100 cm
25 cm 2
10 m
Güneş Dünya 1 Ay
Ağacın gölgesi şekildeki gibi oluşacaktır.
Işık doğrusal yol aldığı için ağacın en üst noktasına teğet
olan ışın, gölgeninde uç noktasını belirler. Gölge
Konisi
Böylece dik kenarlarından birisi ağacın boyu, diğeri gölge-
si olan bir dik üçgen oluşur.
Ay şekildeki 1 konumundayken (mavi çizgiler arasında)
Aynı durum çubuk için de geçerli olup, iki üçgen benzerdir. tam Ay tutulması, 2 konumundayken de kısmı Ay tutulma-
sı gözlenir.
Benzerlik oranlarını yazarsak; Günümüzde Güneş ve Ay tutulmalarının Dünya üzerinde
h = 100 ise, nerelerde, ne zaman ve tam mı, kısmi mi olacağını astro-
10 25 nomlar tespit edebilmektedir.
h = 40 m bulunur.
Güneş ve Ay Tutulması
Güneş ve Ay tutulmaları tarih boyunca insanların dikkati-
ni çekmiş, çoğu zaman onları korkutmuştur. Bu durumlar
üzerine bir çok yorumlar, kehanetler üretmiştir.
Sonra da Güneş ve Ay tutulmalarının bir gölge olayı oldu-

ğu anlaşılmış, insanlar rahat bir nefes almışlar wJ
388
Gölge 1. Antrenman
1. Şekildeki noktasal kaynak, saydam olmayan engel 3. Karanlık bir ortamda bulanan küresel kaynak ve say-
kullanılarak oluşturulan sistemde perde üzerinde dam olmayan engelden oluşan sistemde perde ayrı
gölge oluşturmaktadır. ayrı I, II, III konumlarına konuluyor.
Buna göre, oluşan gölge alanı için;
I. Kaynak 2 yönünde hareket ederse azalır.

II. Perde 1 yönünde hareket ederse artar.
III. Engel 2 yönünde hareket ederse azalır.
Buna göre, perde üzerindeki K, L, M noktaları için
ifadelerinden hangileri doğrudur? aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III K L M

A) Tam gölge Tam gölge Tam gölge
B) Tam gölge Tam gölge Yarı gölge
C) Tam gölge Yarı gölge Yarı gölge
D) Tam gölge Yarı gölge Aydınlık
E) Yarı gölge Yarı gölge Yarı gölge
4.

2. Noktasal iki kaynak ve saydam olmayan engel şe
kildeki gibi yerleştiriliyor.
Karanlık bir ortamda bulunan küresel kaynak ve

saydam olmayan engelden oluşan sistemde K
Buna göre, perdede oluşan gölge deseni nasıl noktasından kaynağa bakan gözlemcinin görece-
olur? ği şekil aşağıdakilerden hangisine benzer?
389
1. Antrenman Gölge
5. Karanlık bir ortamdaki küresel ve saydam olmayan 7. Noktasal K ışık kaynağı ve

bir cisim şekildeki konumda paralel ışık demeti ile ay- saydam olmayan özdeş
dınlatılıyor. küreler perde önünde şekil-
deki konumdadır.
Bu durumda perdede
oluşan gölgenin şekli
nasıl olur? (Bölmeler eşit
aralıklıdır.)
Buna göre, konumu verilen gözlemci tarafından

küre nasıl görülür?
8. Noktasal kırmızı, yeşil

ışık kaynakları ve say-
dam olmayan bir çubuk
şekildeki konumda be-
yaz bir perde önün
dedir.
Buna göre, I, II, III, IV
numaralı bölgelerden hangileri sarı renkte görü-
lür? (Kırmızı + Yeşil = Sarı)
A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III
6. Noktasal K ışık kaynağı ve saydam olmayan r, 3r D) II ve IV E) I, II ve IV

yarıçaplı X, Y küreleri perde önünde şekildeki ko
numdadır.
9.
Noktasal K kaynağı ile aydınlatılan yolda ok yö-

nünde yürüyen çocuğun gölge boyu A-B noktala-
rı arasında nasıl değişir?
Buna göre, perdede oluşan gölge şekli nasıldır?
A) Sürekli azalır.
B) Sürekli artar.
C) Önce artar, sonra azalır.
D) Önce azalır, sonra artar.
E) Değişmez.
1.B 2.C 3.C 4.E 5.D 6.C 7.B 8.A 9.D
390
3.
Yansıma ve Düzlem Ayna
Yansıma yen sonuçlara neden olur. Bu nedenle fotoğraf çekerken

arka fonda pürüzlü yüzeye sahip fonlar kullanılarak ışığın
Işığın bir yüzeye çarptıktan sonra kendi ortamına geri dön-
düzgün değil, dağınık yansıması sağlanır.
mesine yansıma denir.
Yansıma Kanunları gelen

1. Yüzeye dik gelen ışın kendi üzerin- ışın
den yansır. Gelen ışın yansıyan
yansıyan
ışın ve normal çakışıktır.
ışın
Dağınık Yansıma
2. Yüzeye belli bir açıyla gelen ışın aynı açıyla yansır.
Dağınık yansımanın olduğu yüzeyler mat görülürler.
Durgun bir su yüzeyinde yansımalar tıpkı ayna gibi düz-

gelme yansıma
açısı açısı gün olacağından net görüntüler oluşur.
gelen yansıyan Fakat su yüzeyinde bir dalgalanma veya titreşim varsa net
ışın ışın olmayan karışık bir yansıma görüntüsü oluşur.
Gelen ışının normalle yaptığı açı yansıyanın normalle yap-

tığına eşittir.
α: gelme açısı β: yansıma açısı
Düzgün veya dağınık yansıma olması farketmez. Yan-
α=β sıma olayı her zaman yansıma kanunlarına göre ger-
3. Gelen ışın, Normal, Yansıyan ışın aynı düzlemdedir. çekleşir. Dağınık yansımada normal, gelip yansıyan
her ışın açı ortay olacaktır.
Yansıma kanunları her türlü yansımada geçerlidir.

Düzlem veya küresel ayna olması farketmez.
Örnek 1
Yansıma olayında ışığın sadece yönü değişir.
Şekildeki X, Y aynalarına gelen K ışını ve yansıyan L ışını-
Düzgün ve Dağınık Yansıma
nın gelme açıları θK ve θL dir.
Yansımanın gerçekleştiği yüzey düzgün ve pürüzsüs ise
bu yüzeydeki yansımaya düzgün yansıma denir.
Paralel bir ışık demeti böyle düzgün bir yüzeye düşecek

olursa, her ışın için yüzeye çizilen normaller birbirine pa-
ralel olacağı için yansıyan ışınlar da birbirine paralel olur.
Normal
q
Buna göre qK oranı nedir?
L
Çözüm 1
Optik konusunun tamamında (Yansıma, kırılma, aydınlan-

Düzgün Yansıma
ma vb.) açıları isimlendirirken normale göre isim verilir.
Düzgün yansımanın gerçekleştiği yüzeyler parlak görülür.
Gelme açısı gelen ışının normalle yaptığı açıdır. Yansıma
Fotoğraf çekerken flaşın patlamasıyla çıkan güçlü ışık açısı yansıyan ışının normalle yaptığı açıdır. Aynayla yapı-
düzgün yüzeylerdeki yansımayla parlamalara ve istenme- lan açılara özel bir isim vermiyoruz.
391
9. ÜNİTE Yansıma ve Düzlem Ayna
Peki bu normal nedir? 2

Örnek
Işının aynaya değdiği noktadan aynaya çizdiğimiz dik doğ-
rultuya normal denir. Şekildeki gibi yerleştirilen K, L
aynalarına Ι ışık ışını şekildeki
gibi gönderiliyor.
I ışık ışınının K ve L aynala-

rındaki yansıma açıları θK ve
θL kaç derecedir?
Çözüm 2
İlk yapılacak şey gelen ışının aynaya değdiği noktadan

normal çizmek.
Normali çizdiğimizde nor-

Şimdi sorumuza dönüp K ışınını inceleyelim. malle gelen ışın arasındaki
açının 60° olduğu görülür.
K ışınının aynaya değdiği noktadan aynaya dik (normal)
Bu açı gelme açısıdır.
çizdik. Normal yüzeye dik olduğu için K nin normalle yaptı-
ğı açı 90 – 50 = 40° olur. Gelme açısı ve yansıma
açısı her zaman eşit ola-
Bu açı gelme açısıdır. Gelen ışının normalle yaptığı açı caktır.
θK = 40°. Işın normalle aynı açıyı yaparak (40°) Kı olarak
Bu durumda K deki yansıma açısı 60° olur. θK = 60°
yansır ve yoluna devam eder.
K den yansıyıp L ye gelen ışın, şekildeki gibi L aynasına
L ışınını incelersek; bu ışının bize yansıyan ışın olduğu dik olarak gelir.
söylenmiş. Söylenmese de ok yönünden bunu anlıyoruz.
(Yansıyan ışının ayna ile açısı 30°, aynalar arası 60° ise L
ile yapılan açı 90° olmalı.)
Normali çizip 90 – 30 = 60°
yansıma açısını buluruz. Yüzeye dik gelen ışın, kendi üzerinden geri yansır. Işık
geldiği yoldan tekrar K de yansıyarak geri dönecektir.
Gelme açısı yansıma açısına
eşit olmalıdır. Yüzeye dik gelip, kendi üzerinden dönen ışık normalle
O halde gelme açısı da 60° ol- çakışık olur. Gelme ve yansıma açıları 0° (sıfır) olacak-
malıdır. θL = 60° tır. θL = 0°
θK Örnek 3
40 2
θL oranı 60 = 3 olur.
Düzlem aynaya şekildeki gibi
gelen K ışınının aynadan yansı-
ma açısı kaç derece olur?
150°
Bu ikinci ışını tersten göndererek te soru çözülebilir.
Çözüm 3
Işık tersinirdir.
(Geldiği yoldan geri döner.) gelme yansıma İlk iş olarak normali çiziyoruz.
açısı açısı Verilen açıyı normali de kullana-
Bu nedenle ok yönünü ters çe- rak parçalara ayırırsak, gelme ve
virip, yansıyan ışını gelen ışın 60° 60°
yansıma açısı şekildeki gibi 60°
gibi düşünürsek ışının yolunu 30° 30°
bulunur.
bulabiliriz.
Biraz geometri bilgisi gererktiğini farketmişsinizdir J
392
Yansıma ve Düzlem Ayna 9. ÜNİTE
4 Görüntü
Örnek
Bir cisimden çıkan ışınların yansıma veya kırılma sonra-
Eşit kare bölmeli düzlemde birbirine dik konumdaki I ve II sında kendilerinin veya uzantılarının kesiştiği yerde oluşan
düzlem aynaları şekildeki gibidir. yeni şekle görüntü denir.
K Yansıyan ışınlar kesişerek görüntü oluşturmuşsa buna
gerçek görüntü denir.
L M N
Gerçek görüntü her zaman ters ve aynanın önünde olu-
II şur.
Uzantıları kesişirlerse oluşan görüntüye sanal (zahiri)
görüntü denir.
Sanal görüntü aynanın arkasında düz oluşur.
I
Cisim ve görüntüden, optik alete (ayna veya mercek)
Buna göre, yataydaki I aynasına şekildeki gibi gelen uzak olanın boyu büyük, yakın olanın boyu küçüktür.
ışın I ve II aynalarından yansıdıktan sonra hangi nok-
Uzaklıkları oranı neyse boyları oranı da aynıdır.
tadan geçer?
Görüntünün bu tanımı ve özellikleri optiğin tama

mında geçerlidir.
Çözüm 4
Bu tip sorularda açı vermeyip eşit bölmelerden açıları bi- Düzlem Ayna
zim görmemizi ister. Yansıma olayının en güzel gözlemlendiği yüzeyler ayna-
Biraz dikkat edersek çok kolay sorulardır. lardır. Yüzeyi düzlem şeklinde olan aynalara düzlem ayna
denir.
Işının izlediği yolu yansıma kanunlarına göre takip edicez.
K cisminden çıkıp aynada
K yansıyan X ve Y ışınları ke-
sişemezler. Bu ışınların
L M N uzantıları çizilirse aynanın
arka kısmında Kı noktasın-
da kesiştikleri gözlenir. Kı
noktası K cisminin görüntü-
sü olacaktır.
Işın, I. aynaya yatayda iki, düşeyde bir birim ilerleyerek

Bir cismin aynada görüntüsünün oluşması için ci
geldiği için yansırken de yatayda iki düşeyde bir birim yer-
simden çıkan ışının aynada yansıma yapması gerekir.
değiştirerek yansır.
En az iki ışın gönderilip, yansıyan ışınların uzantılarının
II. aynaya gelişi ve yansıması da aynı şekilde olacaktır.
kesiştiği yer bulunur. Burası görüntünün yeridir.
Bu durumda ışın şekilde de gösterdiğimiz gibi M noktasın-
Cisim ve görüntü aynaya göre simetriktir. Bu özellikten fay-
dan geçerek yoluna devam eder.
dalanarak ışın çizmeden de görüntü bulunabilir.
Düzlem Aynadaki Görüntü

Her zaman aynanın arkasında, eşit boyda ve eşit uzak-
Sorudaki gibi iki ayna birbirine dik olacak şekilde duru- lıkta (aynaya göre cisme simetrik) olur.
ken aynalardan birine gelen ışınlar ikinci yansımadan
Yansıyan ışınların uzantılarının kesiştiği yerde oluşur.
sonra her zaman geliş doğrultusuna paralel yansırlar.
Bu nedenle sanal (zahiri) ve düzdür.
Işının aynaya gelme açısı bu durumu etkilemez.
Görüntü oluşması için cismin aynanın tam karşısında
olması gerekmez. Söylediğimiz gibi cisimden aynaya
ışın çizip yansıtabiliyorsak görüntü oluşur.
393
Cisimle ayna arasındaki açı α ise cisimle görüntüsü

arasındaki açı 2α olur.
Noktasal cismin görüntüsü, noktanın aynaya göre si-

metriği olan noktadadır.
Örnek 6
Şekildeki ayna önündeki 285

sayısının aynadaki görüntüsü
nasıldır?
Cisim noktasal değilse üzerindeki noktaların simetrileri

bulunup bu noktalar birleştirilir.
Çözüm 6
Görüntü aynaya göre simetrik olacaktır.
Örnek 5
Eşit bölmeli şekildeki düzlemde

ayna önünde bulunan X ve Y ci-
simlerinin görüntüsü nasıldır? Aynaya yakın olanın görüntüsü de aynaya yakın, uzak
olanın görüntüsü de uzaktır. Daha uzatmaya gerek yok
sanırım J
Aynanın Dönmesi
Çözüm 5 Ayna α kadar dönerse, aynı şekilde aynaya gelen ışının

yansıyanı 2α kadar aynı yönde döner.
X cisminin ve Y cisminin iki
ucundaki noktaların ayna-
ya göre simetriği olan nok-
taları bulup bunları birleşti
rince Xı ve Yı görüntülerini
elde ederiz.
X cismi düşey, Xı yatay
Y cismi yatay, Yı düşey Şekildeki gibi aynaya dik olarak gelen ışın, kendi üzerin-
den geri döner.
45° açı yapan ayna, yatay cismin görüntüsünü düşey, dü-
şey cismin görüntüsünü de yatay olarak oluşturur. Bu durumda gelen ve yansıyan ışın normalle çakışıktır.
394
Aynayı ok yönünde α ka- Düşey kesikli çizgilerden faydalanarak 1 ve 2 arasındaki

dar döndürürsek, nor açı 120° bulunur.
malde aynı miktarda dö
ner. Işın aynanın dönme açısının iki katı kadar döneceğine
göre, ışın 120° dönmüşse ayna 120 = 60° dönmüş olma
Gelen ışın yeni normalle 2
α açısı yapar. Işın yan- lıdır. α = 60°
sırken normalle aynı açı- Aynanın dönme yönü; her zaman ışının döndüğü yön
yı yaparak yansıyacaktır. ile aynıdır. Yani + yönde 60°.
Gelen I ışınının kutuya geliş şekline hiç bakmadık. So-
Bu durumda ilk olarak aynaya dik gelip kendi üzerinden rulan soruda bu önemli değildi.
yansıyan ışın, ikinci durumda 2α kadar ok yönünde dön- Bazen sorularda ışının kendi üzerinden yansıması sorulur.
müş olarak yansır. Böyle olunca gelen ışının (I) açısı ve doğrultusu 2. yansı-
ma olacağı için önemli olurdu.
Örnek 7 Örnek 8
Şekildeki bölgeye gelen I ışık ışını önce 1 ışını olarak yan- Şekildeki bölgeye gelen I ışık ışını önce 1 ışını olarak
sırken, bölge içindeki düzlem ayna α kadar döndüğünde 2 yansıyor. Ayna bir miktar döndürülünce de 2 ışını olarak
ışını olarak yansıyor. yansıyor.
Buna göre, α açısı kaç derecedir? Ayna hangi yönde 1. durumdaki gelme açısı α1, 2. durumdaki gelme açısı
α
dönmüştür? α2 ise, 1 oranı kaçtır?
α2
Çözüm 7 8
Çözüm
Soruda belirtilen bölge bazen optik kutu olarakta isimlen- Bu soru tipinde kesinlikle aynayı çizmeye çalışmıyo-
dirilir. Bu bölgede bulunan aynanın dönmesiyle yansıyan ruz. Yansıma kanununa göre, gelen ve yansıyan ışın nor-
ışın 1 durumundan 2 durumuna geçiyor. malin iki tarafında aynı açıyı yapar. Gelme açısı ve yansı-
Önce şunu söyleyelim. Bu tip sorularda kesinlikle (özellikle ma açısı eşittir.
sorulmadıkça) ayna çizmeyeceğiz. Ayna çizmeye çalış-
Gelen ve yansıyanın uzantılarını kesiştireceğiz.
mak soruyu zorlaştırır.
1 ve 2 ışınlarının kutu içine doğru uzantılarını çizip kesişti-

rerek ışının kaç derece döndüğünü bulursak aynanın dön-
me açısının 2 katını bulmuş oluruz.
1. durumda gelen ve yansıyan (1) ışın arasındaki açı 120°

dir. Normal bunu iki eşit parçaya böler.
Yarısı gelme, yarısı da yansıma açısıdır. α1 = 60° bulunur.
395
2. durumda gelen ve yansıyan ışın Görüntü Sayısı

arası 90° dir. Aynalarda her yansıma bir görüntü oluşturur. Bir aynada
Normal bu açıyı iki eşit parçaya yansıyan bir ışın, yansımadan sonra başka bir aynada
bölecektir. daha yansırsa ikinci görüntü oluşur.
Bu durumda, gelme açısı da 45°, yansıma açısı da 45° dir.

α2 = 45° bulunur.
α1 60 4
α2 = 45 = 3 olur.
Örnek 9 K den aynaya bir çok ışın çizilebilir. Bunların hepsinin

uzantısı aynı yerde kesişir. Her yansıma bir görüntü der-
O noktası çevresinde dönebilen bir düzlem ayna önündeki
ken bunu kastetmiyoruz. Yukarıdaki aynada tek görüntü
K cisminin, ayna şekildeki konumdayken görüntüsü K1 dir.
oluşur.
Ayna O noktası çevresinde ok yönünde sabit hızla dö
L noktasından X aynasına gönderilen
nerken t süre sonra görüntü K2 oluyor.
ışın yansıdıktan sonra Y den de yansır.
Bundan sonra tekrar X aynasına gider.
Aynalar paralelse bu yansımalar sürekli
devam eder. Her bir yansımada bir gö-
rüntü oluşur.
Paralel aynalar arasındaki cismin sonsuz görüntüsü

oluşur.
Paralel aynalar arasındaki K cisminin görüntülerini bulalım.
Buna göre, aynanın periyodu kaç t dir?
Çözüm 9
K1 görüntüsünün aynanın şekildeki durumuna göre simet-

riğinde K cismi vardır. Ama bunu bulmaya gerek yok.
K nin I ve II aynalarındaki ilk görüntüleri K1 ve K2 dir. Bu
Aynı önceki sorulardaki mantıkla ayna ne kadar dönerse görüntülerin II. ve I.’deki simetrileri K3 ve K4 görüntülerini
görüntü de bunun iki katı kadar döner. oluşturur. Bu şekilde devam eden görüntüler birbiri ardın-
ca devam eder.
K1 – K2 yayı 120° olduğuna göre, görüntü 120° dönmüştür.
Bu durumda ayna da 60° dönmüş diyebiliriz. Cismin bir aynadaki görüntüsünü diğer ayna için cisim ola-
rak düşünüp simetrisini alıyoruz.
Ayna t sürede 60° dönüyorsa, 1 tam tur, yani 360° dön-
Bunu da ilk ayna için cisim kabul edip tekrar tekrar simetri.
mesi için;
360 = 6t süre gerekir.
60 Cisim iki paralel aynanın tam arasında ise bu yöntemle
görüntüler bulunur ve sayı sonsuzdur. Fakat cisim ve
Yani periyot 6t dir. Ayna ve görüntü aynı yönde döner.
aynalar biraz farklı (paralel) yerleştirilirse görüntü sayısı
sınırlı olabilir. Yani?
396
Aşağıdaki K cisminin durumunu inceleyelim.

Çözüm 10
Aynalar paralel ama K nin sonsuz görüntüsü olmayacaktır.
Kuralımız neydi? “Her yansıma bir görüntü oluşturur.”
K’den X aynasına ışın gönderip yansıtamayız. Y’ye gön-

dereceğimiz ışının maksimum kaç yansıma yapabile-
ceğine bakmalıyız. Bunun içinde K’den Y aynasının uç
Kuralı hatırlayalım. Her yansıma bir görüntü oluşturur. kısmına, yani en dar açıyla ışın göndererek kaç yansıma
K den I. aynaya çizilen ışınlar yansıdıktan sonra bunların yapabileceğini bulalım.
uzantılarının kesiştiği yerde bir görüntü oluşur. (K1) Şekildeki gibi gönderilen ışın, 2 kez X te 2 kez Y’de yansı-
Fakat K den çıkıp I. aynada yansıyan hiçbir ışın başka bir ma yapar. Toplam 4 görüntü oluşur. Görüntüler yansıyan
yansıma yapamaz. II. aynaya ulaşamaz. ışınların uzantılarındadır.
K den II. aynaya gönderilen ışınlar da burada yansıyarak Cisim ve görüntüler aynı doğrultu üzerinde olur.
K2 yi oluşturur. Bunların hiçbiri de I. aynaya ulaşamaz. Do- K’den X’e ışın gönderebilseydik aynı işlemleri yapıp
layısıyla toplamda iki görüntü oluşur. Sonsuz değil. bunların yansımalarını da sayıya ekleyecektik. Çakı-
şan görüntü olursa da bunlar bir tane sayılır.
Aynı doğrultudaki aynalar önündeki cismin her aynada
bir görüntüsü oluşmaz. Aynı doğrultudaki aynalarda cis-
min görüntüleri çakışır. Yani tek görüntü oluşur. Aşağı-
daki şekli dikkatlice inceleyin. Aynalar paralel değilse, doğrultuları kesişiyorsa bunlar
arasına konulan cisimlerinde birden fazla görüntüsü
oluşur. Hatta açıya bağlı olarak görüntü sayısını veren
bir formülde var. Fakat bu kısım yeni müfredatın dışın-
da kalıyor. Hadi yine iyisiniz J
Görüş Alanı
Bir cismin aynada görüntüsünün oluşması farklı, bu görün-
tünün bir gözlemci tarafından görünmesi farklıdır.
Görüş alanı gözlemcinin konumuna bağlıdır.
Örnek 10
Gözden aynanın sınırlarına (uçlarına) gönderilip yansıtılan

Şekildeki K cisminin paralel X-Y aynaları arasında kaç
ışınlar arasındaki bölge görüş alanıdır.
görüntüsü oluşur? (Bölmeler eşit aralıklıdır)
II. yol olarak gözün aynadaki simetriği (görüntüsü) bulu-
nup, bu Gı noktasından aynanın uçlarına ışınlar çizilir. Bu
ışınlar arasındaki bölge görüş alanıdır.
397
Çizgiler üzerinde bulunan noktasal bir cisim de

Örnek 12
görülebilir. Birden çok cisim çizgi (ışının doğrultusu)
üzerindeyse bu durumda birbirlerinin görünmesini en-
gelleyebilirler. Bu durumları sorularda göstericez. Çö-
zümleri çok dikkatli inceleyin.
Örnek 11
Eşit kare bölmeli düzleme şe-

kildeki gibi yerleştirilen düz-
lem aynaya bakan gözlemci
Eşit bölmeli düzleme yerleştirilen şekildeki düzlem
ayna önündeki K, L, M, N ci-
aynaya K noktasından bakan gözlemci ayna önündeki
simlerinin hangilerinin ayna-
saydam olmayan 1, 2, 3, 4, 5, 6 numaralı cisimlerden
daki görüntüsünü görebilir?
hangilerinin görüntüsünü görebilir?
Gözün aynaya göre simetriği İlk bakmamız gereken

(görüntüsü) Gı bulunup, görüş alanı dışında kalan
buradan aynanın sınırlarına cisim olup olmadığı. K
çizilen ışınlar görüş alanını nin aynaya göre simetriği
belirler. Kı noktasından aynanın
uçlarına çizilen çizgiler
N noktası alanın dışında kal-
arası görüş alanıdır.
dığı için görülemez. K ve M
alan içinde olduğu için görü-
lür. L noktası çizgi üzerinde olduğu için alana dahildir. L Tüm cisimler görüş alanı
görülür. Görülen noktalar K, L ve M olur. içinde çıktı.
Cisimler saydam olmadığı için birbirlerini engellemiş olabi-

Ayna önünde bulunan saydam olmayan cisimler görüş lirler. Bunu görmek için, cisimlerin aynadaki görüntülerini
alanı içinde olsalar bile bazı noktaların görülmesini en- (simetrilerini) çizip Kı noktasında cisim ve görüntülere çiz-
gelleyebilirler. giler çizeceğiz. Bu çizgiler üzerinde kalan cisimler varsa
görülemez.
Şekildeki gibi ayna önünde saydam olmayan P cismi var-

ken, P cismi ve bunun görüntüsü Pı başka cisimlerin görül-
mesini engelleyebilir.
P cismi ve görüntüsünün nerelerin görülmesini en Karışıklık olmasın diye tüm çizgileri çizmedik. Denemek
gellediğini bulmak için; önce gözün görüntüsü bulunup gö- için çizmenizde fayda var J Şekilden anlaşılan 1. cismin
rüş alanı çizilir. Gı noktasından P ve Pı noktalarına çizilen görüntüsünden çizilen ışın 2 ve 6 numaraları engellemiş.
doğruların üzeri göz tarafından görülemez. 2. cismin görüntüsü ise 4 numaralı cismi engellemiş.
Şekildeki K, L, M, N noktalarından yalnızca K ve M görüle- Bu durumda 1, 3, 5 görülebilirken 2, 4 ve 6 numaralı cisim-

bilir. L ve N noktası P ve Pı nedeniyle görülemez. ler K den bakan gözlemci tarafından görülemez.
398
Çok karşılaşacağınız meşhur bir soru tipi daha görelim. 1 yolu boyunca göz
aynaya yaklaştıkça
görüş alanı daha ge-
Örnek 13
niş açılı olacağından
Eşit bölmeli düzlemde bulunan 1 daha geniş bir bölge
ayna ve perde şekildeki ko- görür.
numda ve paraleldir. Aynaya Göz 1 yolu boyunca
K, L, M noktalarından bakan aynaya yaklaşırken
gözlemcilerin yeterince uzun perdede görünen ala-
perdede gördükleri bölgelerin nın büyüklüğü artar.
düşey uzunluğu XK, XL, XM
dir.
Buna göre, bu uzunluklar 2 yolu boyunca ne olduğuna bakalım.
arasındaki ilişki nedir? Göz, paralel ayna ve
perde arasında düşey
Çözüm 13 yer değiştirirse görüş
alanında kalan bölge
Her bir nokta için görüş alanı çizip, bu alan içinde perdenin değişir, fakat alanın bü-
ne kadarlık kısmının kaldığını bulacağız. yüklüğü değişmez.
2 yolunda aynaya olan

uzaklık değişmiyor.
Büyüklük aynı fakat gö-

rünen yerler değişir.
3 yolunda açıyla da olsa göz aynadan uzaklaştığı için gör-

düğü bölge daha küçük olur, alan azalır.
Toparlarsak,
Göz aynaya yaklaştıkça görüş alanını belirleyen doğrular

arası açı büyüyor. Uzaklaştıkça açı daralıyor. Aynaya pa-
ralel yer değiştirirse açı aynı kalıyor.
K, L, M’nin aynaya göre simetrisinden aynanın uçlarına Göz arkasındaki bir bölgeyi aynada görmek isterse:
ışınlar çizdik. Aynaya yaklaştıkça alan artar. Uzaklaşınca alan azalır.
XK = XL = 3 br, XM = 5 br Aynaya paralel hareket ederse alanın büyüklüğü aynı kalır.
M den bakan, perdede daha büyük alan görür. K ve L den Buradaki özel bir durumu anlatalım.
bakanlar eşit alanlar, fakat farklı yerler görürler. Göz bulunduğu doğrultudaki bir alanı görmek istediğinde
Bu durumu biraz inceleyelim. uzaklık önemli değildir.
Neden M daha büyük, K ve L eşit oldular? ÖSYM’nin eskiden sorduğu; aynaya bakarak boyunun
tamamını görme sorusu tamda böyle bir sorudur.

Bir gözlemcinin önündeki aynaya bakarak, arkasındaki Çocuğun boyunun tamamını görmesi için gerekli aynanın
perdede gördüğü alanın büyüklüğü göz-ayna arası uzaklı- konumu ve boyu şekildeki gibidir.
ğa ve perdenin uzaklığına bağlıdır.
399
Boyunun yarısı kadar boydaki ayna göz hizasından aşağı- Paralel aynalar arasındaki K’nin görüntülerini çizdiğimizde
da ise boyunun tamamını görür. (önceki kısımda anlatmıştık) bunların görüş alanında ka-
lanları yani iki tanesini gözlemci görebilir.
Aynanın uzaklığı önemli değildir. 1, 2, 3 konumları için gö-
rüş alanı çizilirse her durumda bunun sağlandığı görülür. Görüş alanı bulunurken gözün baktığı ayna sınırlarına
Üç ışında ayağın olduğu yerde kesişiyor. gözden ışınlar gönderdik ve ayna arkasında bir alan bul-
duk. Göz için bu alan görüş alanıdır.
Işınların ayaktan sonraki uzantılarından arkada göreceği
alanların değiştiğini de görebiliriz. Görüntüsü bu alanda kalan cisimlerin görüntüleri gö-
rülür.
Antrenmanlara geçmeden hemen önce, genel bir topar-
Görüş alanıyla ilgili bir özellikten daha bahsedelim.
lama yapalım ve müfredatta da belirtilen bu konuyla ilgili
Gözün aynada kendini görme şartı; aynanın kar bazı bilgileri özetleyelim.
şısında olmasıdır.
Su Dalgalarında ve Işıkta Yansıma
Dalgalar konusunda su dalgalarının yansımasını ışıktaki
yansımaya benzeterek göstermiştik. Aslında biraz tersten
gittik ama sıralma böyle olduğu için mecbur kaldık.
Su dalgalarının düzlem engeldeki yansıması tıpkı ışığın
yansıması gibidir. Dalganın ilerleme doğrultusunu ışık
ışını gibi düşünerek engelden yansıttığımızda, yansıyan
Göz, aynanın sınırlarına çizilen dik uzantılar arasındaysa dalganın ilerleme doğrultusunu bulmuş oluyoruz.
(şekildeki renkli alan) gözlemci kendi görüntüsünü aynada Işığı tanımlamaya ve açıklamaya çalışan bilim insanları
görebilir. su dalgalarıyla olan bu benzerlikten yola çıkarak ışığın
Hareketli gözlemcinin kendini görme süresi sorulursa bu dalga olduğunu söylemişlerdir.
çizgiler arasında kalma süresi bulunur.
Görme Olayı ve Yansıma
Örnek 14 Görme olayı ışık ışınlarının göze ulaşmasıyla gerçekleşir.

Işık kaynağından çıkan ışınlar göze ulaşarak görme olayı-
nı gerçekleştirir.
Peki kendiliğinden ışık yaymayan (ışık kaynağı olmayan)

cisimleri nasıl görüyoruz?
Bu cisimleri görmemizi sağlayan olay ışığın yansımasıdır.

Kaynaktan çıkan ışınlar cisimler üzerinden yansıdıktan
sonra göze ulaşarak bizim bu cisimleri görmemizi sağlar.
Paralel X ve Y aynaları arasındaki K noktasal cisminin Eğer ışık cisimler üzerinde yansıma yapmasaydı sadece
bu aynalardaki görüntülerinden kaç tanesini G nokta- ışık saçan cisimleri görebilirdik.
sından bakan bir gözlemci görebilir?
Gerçek ve Sanal Görüntü
Çözüm 14 Bir cisimden çıkan ışınların yansıma veya kırılma sonra-
sında kendileri bir noktada kesişirse bu noktada cismin
Paralel aynalar arasındaki cismin sonsuz görüntüsü olu- gerçek görüntüsü oluşur.
şur. Göz, baktığı aynadaki görüş alanına bu görüntülerden
kaç tanesi giriyorsa onları görür. Eğer ışınlar kesişmiyorsa bu durumda ışınların uzantıları
kesişir. Uzantıların kesiştiği noktada oluşan görüntüye de
sanal görüntü denir.
K Gerçek görüntü her zaman ters ve aynanın önünde olu-
Y
şur. (Düzlem aynada bu mümkün değildir)
Sanal görüntü aynanın arkasında düz oluşur.
Düzlem aynada oluşan sanal görüntü aynanın arkasın-
da ve aynaya uzaklığı cisimle aynıdır. Yani cisim ve gö-
rüntü aynaya göre simetriktir.
400
Yansıma ve Düzlem Ayna 1. Antrenman
1. 4.
Şekildeki düzlem aynalara gelen K, L ışınları ve

Şekildeki ayna önünde bulunan 582 sayısının gö-
yansıyan M ışınının yansıma açıları θK, θL, θM ara
rüntüsü olan sayı aşağıdakilerden hangisidir?
sındaki büyüklük sıralaması nasıldır?
A) 582 B) 285 C) 585 D) 282 E) 825
A) θK > θM > θL B) θM > θK > θL C) θL > θK > θM
D) θL > θM > θK E) θL > θK = θM
5. Şekildeki bölgeye gelen Ι ışık ışını önce 1 ışını olarak

yansırken bölge içindeki düzlem ayna bir miktar dön-
dürüldüğünde 2 ışını olarak yansıyor.
2.
I
Şekildeki gibi yerleştirilen X ve Y aynalarına

Buna göre, ayna hangi yönde kaç derece döndü-
şekildeki gibi gönderilen Ι ışınının Y aynasındaki
rülmüştür?
yansıma açısı kaç derece olur?
A) (+) yönde 60° B) (–) yönde 60°
A) 30 B) 40 C)50 D) 60 E) 70
C) (+) yönde 120° D) (–) yönde 120°
E) (+) yönde 90°
6. Şekildeki bölgeye gelen Ι ışık ışını düzlem aynadan Ιı

ışını olarak yansıyor.
3. Eşit bölmeli şekildeki

düzlemde ayna önünde
bulunan K cisminin gö-
rüntüsü, numaralandı-
rılmış görüntülerden
hangisidir?
Buna göre, I ışınının aynaya gelme açısı kaç de-

recedir?
A) 1 B) 2 C)3 D) 4 E) 5 A) 30 B) 40 C)50 D) 60 E) 70
401
1. Antrenman Yansıma ve Düzlem Ayna
7. 10.
Şekildeki gibi yerleştirilen iki düzlem ayna ara- Eşit bölmeli düzlemde bulunan K cisminin X, Y
sındaki K cisminin önce X, sonra Y aynasında düzlem aynalarında oluşan görüntüleri arasında-
oluşan görüntüsü hangi noktadadır? ki açı kaç derecedir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 A) 30 B) 60 C) 90 D) 120 E) 180
11. Eşit bölmeli düzlemde bulunan ayna ve perdeden

8. oluşan sistemdeki gözlemciler K, L, M noktalarından
aynaya bakmaktadır.
Eşit kare bölmeli düzleme şekildeki gibi yerleşti-

rilen düzlem ayanaya bakan gözlemci ayna önün-
deki K, L, M cisimlerinden hangilerinin aynadaki
görüntüsünü görebilir? Buna göre, gözlemcilerin perdede gördükleri
bölgelerin uzunluğu XK, XL, XM arasındaki ilişki
A) Yalnız L B) Yalnız M C) K ve L
nasıldır?
D) L ve M E) K, L ve M
A) XK > XL > XM B) XL > XK > XM
C) XM > XL > XK D) XL > XK = XM
9. E) XK = XM > XL
12. Eşit bölmeli düzlemde

bulunan I ve II aynaları-
na G noktasından ba-
kan gözlemci K, L, M
noktasal cisimlerinin
Eşit bölmeli düzlemde bulunan aynaya O nokta-
hangilerinin görüntüsü-
sından bakan gözlemci, ayna önündeki saydam
nü iki aynada da göre-
olmayan K, L, M, N cisimlerinden hangilerinin gö-
rüntüsünü görebilir? bilir?

A) K ve L B) K ve M C) L ve M
D) K ve L E) L ve M
D) L ve N E) L, M ve N
1.B 2.C 3.B 4.A 5.A 6.C 7.E 8.C 9.D 10.E 11.D 12.B
402
4.
Küresel Aynalar
Küresel A ynalar Küresel yüzeye dik (normal) çizerken merkezden geçmesi

gerektiğini hatırlamakta fayda var.
Küresel aynaları ikiye ayırıyoruz. Küresel bir yüzeyin iç
kısmı yansıtıcıysa çukur ayna, dış kısmı yansıtıcıysa
tümsek ayna denir.
Küresel aynaları çember yayı şeklinde gösteriyoruz.
Yansıma kanununa göre, aynaya gelip yansıyan bir ışık,

merkezden geçen normalin iki tarafında aynı açıyı yapma-
lıdır.
Örnek 1
Şekilde gösterilen kürenin merkezinden geçen doğruya
asal eksen diyoruz. Şekilde gösterilen noktalar bu konuda
sürekli kullanacağımız özel noktalardır.
(T) tepe noktası: Asal eksenin aynayı kestiği nokta.
(F) odak noktası: Tepe noktasıyla merkezin orta noktası.
(M) Merkez: Küresel aynanın merkezi.
|MF| uzunluğu |FT| uzunluğuna eşittir ve bu uzunluğa odak

uzaklığı denir. (f)
R
f= aynanın eğrilik yarıçapının yarısına eşittir. R = 2f
2
Şekilde verilen, çukur aynaya gelip yansımış ışınların
Aynalarda odak uzaklığı, ışığın rengine veya ortamın farklı hangilerinin izlediği yol doğru olabilir?
bir sıvıyla dolu olmasına bağlı değildir. Sadece eğrilik yarı-
çapına bağlıdır. Odak uzaklığı her zaman yarıçapın yarısı
kadardır. Çözüm 1
Her türlü yansıma, yansıma kanunlarına uymalıdır.

Küresel aynalarda da ışık düzlem aynada olduğu gibi yan-
Yani normal, gelen ve yansıyan ışınların açıortayı olma-
sıma yapacaktır.
lıdır. Her bir şekil için normal çizip buna uyanları bulalım.
Bu nedenle yansıma kanunları burada da geçerli olur. Her
Işının aynaya deydiği nokta ile merkezi (M) birleştiren bir
hangi bir ışın aynaya geldiğinde bu noktadan aynaya çizi-
doğru çizicez. Bakalım gelen ve yansıyan ışınların arasın-
len normal ile aynı açıyı yaparak yansır.
dan geçecek mi?
403
9. ÜNİTE Küresel Aynalar
Birinci durumla başlayalım, Çukur ayna için özel ışınlar

1. Asal eksene paralel gelen ışınlar yansıdıktan sonra
odaktan (F) geçerler.
Soruda olabilir diye sorduğu için açıları hesaplamaya falan

gerek yok. Göz kararı bakıcaz. Normal, gelen ve yansıyan

ışınların arasında çıktığına göre,
I. doğru olabilir.
2. Odaktan (F) gelen ışınlar yansıdıktan sonra asal ekse-
İkinci durum, ne paralel giderler.
Işının aynaya değdiği yerden merkeze çizilen doğru (Nor-

mal) ışınların arasında geçmiyor. 3. Merkezden (M) geçerek gelen ışınlar yüzeye dik ola-
rak geldikleri için yansıdıktan sonra yine merkezden ge-
II. doğru olamaz.
çerler. Yani kendi üzerinden yansırlar.
Üçüncü durum,
Merkezden ışının aynaya değdiği noktaya çizilen normal 4. Tepe noktasına gelen ışınlar asal eksenle aynı açıyı
gelen ve yansıyan ışınların arasında. yaparak yansırlar.
III. doğru olabilir.
Küresel aynalara gelen her ışın yansıma kanunlarına uy-

gun olarak yansıyacaktır. Işının nasıl bir yol izleyeceğini
bulmak için bazı yöntemler var.
Herhangi bir ışının izleyeceği yolu nasıl bulacağımızı iler-

de anlatıcaz. Ama öncelikle ''özel ışınlar'' dediğimiz bazı
ışınları görelim.
Tepe noktasına gelen ışın için asal eksen Normal görevi

Özel Işınlar görür. Bu nedenle aynı açıyla yansır.
Aynalarda bazı özel ışınlar vardır. Her seferinde normal
Alışmak ve hızlı bir şekilde çizmek için özel ışınları bir
çizerek ışığın izlediği yolu aramamak için bu özel ışınları
deftere veya boş bir kağıda 5 kere, 10 kere çizmemiz
çok iyi bilmeliyiz.
çok faydalı olacaktır.
Aynalarla ilgili sorulan soruların neredeyse tamamı bu özel
Size zor gelse de gerçekten işe yarıyor. J
ışınlarla çözülür.
404
Küresel Aynalar 9. ÜNİTE
Tümsek ayna için özel ışınlar Herhangi Bir Işının Yansıması

1. Asal eksene paralel gelen ışınlar, uzantısı odak (F) nok- Peki bu özel durumların dışında aynaya gelen bir ışının
tasından geçecek şekilde yansır. izleyeceği yolu nasıl bulucaz?
Bir ışının aynadan yansırken, yansıma kanunlarına göre

yansıyacağını anlatmıştık.
Işının aynaya değdiği noktadan normal çizerek aynı açıyla

yansıtıyorduk. Ama elimizde açıyı ölçmek için bir araç yok-
sa ne yapabiliriz. Şimdi ikinci bir yol gösterelim.
Şekildeki gibi çukur aynaya gelen Ι ışınının nasıl yansı

yacağını bulalım.
2. Uzantısı odak (F) noktasına doğru gelen ışınlar asal ek-

sene paralel yansır.
İlk olarak bu ışına paralel ve M’den geçen bir doğru çizi

yoruz. Merkezden çizilen bu doğruya yardımcı asal eksen

denir.
3. Uzantısı merkeze (M) doğru gelen ışınlar, kendi üzerin-

den yansır.
Şimdi F den geçen ve asal eksene dik olan düşey bir çizgi
çizelim.
Işın M ye doğru gelirse yüzeye dik çarpacağı için kendi Bu düşey çizginin yardımcı asal ekseni kestiği noktaya (Fı)
üzerinden yansıyacaktır. yardımcı odak diyeceğiz. Ve gelen ışın bu noktadan geçe-
rek yansıyacak. Hepsi bu.
Bu özellikten şöyle bir sonuçta çıkarılabilir.

4. Tepe noktasına gelen ışınlar asal eksenle aynı açıyı ya-
parak yansır. Çukur veya tümsek aynaya birbirine paralel gelen ışın-
lar F (odak) noktasının düşeyindeki bir noktada (Fı) ke-
sişir (odaklanır).
Paralel
ışınlar
Asal eksen T noktası için normal görevi yaptığından aynı

açıyla yansır. Bildiğimiz yansıma kanunu.
Aynaya gelen ışın bu özel durumlardan birisi olduğunda

yansımanın nasıl gerçekleşeceğini hemen söyleyebiliriz.
Bu özellik tümsek aynada da geçerlidir. Ancak orada çizim
Bu ışınları çok iyi bilmemiz lazım.
biraz farklı olacaktır.
405
Tümsek aynaya paralel olarak gelen ışınlara paralel ola- 3

Örnek
cak şekilde merkezden bir doğru çiziyoruz. Bu yardımcı
asal eksenimiz. Asal eksenleri çakışık çukur aynaların odak uzaklıkları f1
F (odak) noktasından da düşey bir çizgi çizince yardımcı ve f2 dir.
I
odağı (Fı ) buluruz.
Aynaya gelen ışınlar aynayı geçip bu noktaya gideme-

yeceğine göre J (Lazer ışını değil ya) yansıdıktan sonra
hepsinin uzantısı bu noktadan geçmelidir.
Paralel
ışınlar Asal eksene paralel olarak gelen ışının izlediği yol şe
kildeki gibi olduğuna göre aynaların odak uzaklıkları f1
ve f2 arasındaki ilişki nedir? (Noktalar arası uzaklıklar
eşittir.)
Işınlar paralel geldikleri için Fı her ışın için aynı noktadır.

Çözüm 3
Asal eksene paralel gelen ışın yansıdıktan sonra odaktan

geçecektir. Bu nedenle f2 uzaklığı 2d dir.
Işın I. aynaya geldikten sonra kendi üzerinden yansıdığına
Örnek 2
göre, ışının aynaya geldiği nokta I. aynanın merkezidir.
Odak uzaklıkları f1 ve f2 olan çukur aynalara gelen Ι ışık (Aynaya dik gelen ışın kendi üzerinden yansır.)
ışını şekildeki yolu izlemektedir. I. aynanın merkezi 2d ise odak uzaklığı f1 = d kadar olacaktır.
I
f1 = d, f2 = 2d ise,
f2 = 2f1 olur.
Örnek 4
Noktalar arası uzaklıklar eşit ve d kadar olduğuna

f
göre, 1 oranı kaçtır?
f2
Çözüm 2
I ışını aynaya geldikten sonra asal eksene paralel olarak

yansıdığına göre f1 uzaklığı d kadardır.
2. aynaya gelen ışın asal eksene paralel geldiğine göre Asal eksenleri çakışık çukur ve tümsek aynalarla kurulu
yansıdıktan sonra 2. aynanın odağından geçekcektir. düzeneğe gelen Ι ışık ışının izlediği yol şekildeki gibidir.
Yani f2 2d kadar olmalıdır. (Mutlaka şekilden takip edin.)
Noktalar arası uzaklıklar eşit olduğuna göre, aynaların
f
odak uzaklıkları oranı, tümsek kaçtır?
f1 d 1 fçukur
= = bulunur.
f2 2d 2
406
Çözüm 4
Şekil biraz karışık gibi diye sakın korkmayın.

Zor görünen bir çok soru aslında daha kolaydır. Adım adım
her bir yansımaya bakıcaz.
Tümsek aynaya gelen ışın asal eksene paralel yansıdığı-
na göre ışının uzantısı Tümsek aynanın odağından geçi-
yordur. fT = d dir.
Düzlem aynadan M (merkezden) geliyormuş gibi yansıyan
Tümsek aynadan paralel olarak yansıyan ışın çukur ay-
ışın, çukur aynaya M den geldiği için kendi üzerinden yan-
naya asal eksene paralel olarak geleceği için yansıdıktan
sır.
sonra odağa gidecektir.
Düzlem aynadan da aynı şekilde yansıyan ışın aynı yol-
Tümsek aynanın tepe noktası çukur aynanın odağıdır. İki
dan geri döner ve düzlem aynaya en son dik çarpar ve
ayna arası uzaklık 2d olduğuna göre,
tekrar geri döner.
Işın sistemden çıkamaz.
fT 1
fÇ = 2d dir. = olur.
fÇ 2
Örnek 6
Örnek 5
Şekildeki çukur ayna ve aynanın odağına asal eksene

dik olarak yerleştirilen düzlem aynayla kurulu sistem-
de asal eksene paralel olarak gelen Ι ışık ışını nasıl bir
Çukur ve düzlem aynayla kurulu şekildeki düzenekte
yol izler?
çukur aynaya, asal eksene paralel olarak gelen ışın
nasıl bir yol izler?
Çözüm 6
Bu soruyu da mutlaka başka bir yerde kendiniz çizme

5 lisiniz. Takıldığınız yerde buradan bakabilirsiniz. J
Çözüm
Asal eksene paralel gelen
Işın çizimlerine elinizin alışması için, inceledikten sonra ışın odağa gidecek şekilde
mutlaka soru üzerinde veya başka bir yerde kendiniz ışı- yansır ve düzlem aynaya
nın izlediği yolu çizmelisiniz. çarpar.
Düzlem aynaya gelen ışın

aynı açıyı yaparak yansır.
Düzlem aynadan yansıyan

ışın çukur aynaya geldiğinde
odaktan (F) gelen bir ışın
olacağı için, asal eksene pa-
ralel olarak yansır.
Asal eksene paralel olarak gelen ışın odaktan geçecek Düzlem aynaya ikinci geli-
şekilde yansır. Düzlem aynaya geldiğinde aynı açıyla yan- şinde dik geleceği için de
sıyacağı için yansıdıktan sonra uzantısı M noktasından kendi üzerinden yansıyarak geri döner ve bu ışın da sis-
geçer. temi terkedemez.
407
7 Çukur aynaya gelen bir ışın asal ekseni gelirken ve

Örnek
yansırken iki farklı noktadan kesmişse;
Asal eksenleri çakışık çukur ve tümsek aynayla kurulu
şekildeki sistemde çukur aynaya asal eksene paralel ola-
rak gelen ışın tümsek aynadan kendi üzerinden yansıyor.
Merkez (M) , gelen ve yansıyan ışınların arasında olmalıdır.

Gelen ve yansıyan ışın arasında normal olmalıdır ve nor-
mal merkezden geçecek şekilde çizilir.
Aynaya yakın olan ışın hep F – M arasında olmalıdır.
Buna göre, aynalar arası uzaklık aynaların odak uzak
lıkları fÇ ve fT cinsinden nedir?
Çukur aynaya gelen ışın asal ekseni bir kere kes
mişse; kestiği nokta T–F arasındadır.
Çözüm 7
Asal eksene paralel olarak gelen ışın çukur aynadan, ay-

nanın odağına gidecek şekilde yansır.
Tümsek aynaya asal ekseni keserek gelen ışın, yan-

sıdıktan sonra bir daha asla ekseni kesemez. Uzan-
tısı T–F arasında olacak şekilde yansır.
F T
Tümsek aynaya gelen ışın kendi üzerinden yansıdığına
göre, gelen ışın tümsek aynanın merkezine doğru gel
miştir.
Yani çukur aynanın odağı tümsek aynanında merkezidir.
Bu durumda aynalar arası uzaklık; Tümsek aynaya gelen ışın, gelirken ve yansırken
d = fÇ – 2fT olacaktır. asal ekseni hiç kesmeyebilir.
Bu durumda gelenin ve yansıyanın uzantıları (M) merke-

zin sağında ve solunda kalır. F–T arasında olamaz.
Şimdi anlattıklarımızı biraz toparlayıp, çukur ve tüm-

sek aynalarda yansıyan ışınlar bize nasıl bilgiler ve-
rir tekrar ederek pekiştirelim.
Işınları iyi anlarsak aynalarda görüntü olayını da daha ko- F T

lay anlarız. Burada öğrendiklerimizi görüntü yeri bulurken
aynen kullanıcaz.
408
Küresel aynalarda yansıma için matematiksel modellerde 8

Örnek
çıkarılmıştır.
Çukur aynaya gelen bir I ışık ışınının izlediği yol şekildeki
Odak uzaklığı bilinen bir aynaya gelen ışının yansıdığında
gibidir.
izleyeceği yol matemetiksel olarak hesaplanabilir. Ancak
yeni müfredatta bu formüller ve matematiksel işlemler yok. I
Çok üzüldüğünüzü görür gibiyim JJ
Tamam formül yok ama, bazı kuralları da bilmeden olmaz.
Düzlem aynayla küresel aynaları karşılaştırarak ince

leyelim. Noktalar arası uzaklıklar eşit olduğuna göre;
I. Odak noktası B–C arasındadır.
Yansıyan ışının uzantısı ayna arkasındaysa;
II. Merkez C–D noktaları arasındadır.
III. A–B arasından gelen bir ışın asal ekseni kesmeden
Işının ve uzantısının yansır.
aynaya uzaklığı hep
eşittir.
x=x
Çözüm 8
Çukur aynada yansı Yansıma kanunlarına göre normal, gelen ve yansıyan ışın-
yanın uzantısının ay- ların açıortayı olmalıdır.
naya uzaklığı hep daha Yani normal C–D noktası arasında olmalıdır.
büyüktür.
Normali merkezden çizdiğimiz için merkez de C–D arasın-
y>x dadır. II. doğrudur.
Tümsek aynada yan-

sıyanın uzantısının
aynaya uzaklığı hep
aynaya daha yakın ve
Noktalar arası uzaklıklar eşitti. AB = BC = CD = d dersek
F ile ayna arasındadır.
merkezin aynaya uzaklığı 2d den fazla, 3d den az olma-
z<x lıdır.
Odak aynayla merkezin tam ortası olduğuna göre odak

uzaklığı 2d ile 3d arasında, yani d’den büyük 1,5d den
2 2
Düzlem aynada tam bir simetri vardır. küçüktür.
Gelen ışın aynaya daha yakından gelirse yansıyanın Bu nedenle odak (F) B –C noktaları arasında olmalıdır.
uzantısı da aynı miktarda yaklaşır. I. doğrudur.
Çukur ve tümsek aynalarda tam bir simetri yoktur, ama
yine de gelen ışın aynaya yaklaşırsa, yansıyanın uzantısı
III. yargıda doğrudur.
da aynaya yaklaşır. Aynı miktarda olmasa da yaklaşır.
Çünkü ayna-odak arasından gelen ışınlar asal ekseni bir
y > x ve z < x durumu değişmez. kere keser.
409
Küresel Aynalarda Görüntü Her bir soruda bu şekilde ışınlar çizerek görüntü arama-
Görüntünün tanımını düzlem aynalarda yapmıştık. Cisim- mak için özel durumları iyi bilmeliyiz.
den çıkan ışınların aynada yansıdıktan sonra kendilerinin Aşağıdaki şekilde cismin farklı konumlarına göre görüntü-
ya da uzantılarının kesiştiği yerde oluşan şekle görüntü nün yeri ve boyu gösteriliyor.
denir.
Işınların kendileri kesişirse görüntü gerçektir.
Gerçek görüntü aynanın önünde ve ters olur.
Işınların uzantıları kesişirse görüntü sanaldır (zahiri).
Sanal görüntü aynanın arkasında ve düz oluşur.
Görüntü ve cismin boyları arasındaki ilişki aynaya uzaklık-

ları ile orantılıdır.
Aynaya yakın olan küçük, uzak olan büyük boyda olur.
Çukur Aynalarda Görüntü
C1 - Cisim sonsuzda ise; görüntü F’de noktasaldır. (g1)

C2 - Cisim M’den ötede sonsuzla merkez arasında ise;
görüntü M - F arasında gerçek ve terstir. (g2)
C3 - Cisim M’de ise; görüntü M’de gerçek, terstir. (g3)
C4 - Cisim 1,5F’de ise; görüntü 3F’de gerçek, terstir. (g4)
Aynada uzaklıkları F ve M ye göre şekildeki gibi bölersek; C5 - Cisim F’de ise; görüntü sonsuzda da oluşur. (g5)
C6 - Cisim ayna ile odak (T - F) arasında ise; görüntü
I. bölgedeki cismin görüntüsü II. bölgede,
aynanın arkasında odak uzaklığında ve düz oluşur. (g6)
II. bölgedeki cismin görüntüsü I. bölgede oluşur.
(Mutlaka şekilden inceleyin.)
III. bölgedeki cismin görüntüsü IV. bölgededir.
Cisim sonsuzla M arasında (merkezin ötesi) ise, görün-
IV. bölgedeki cisim aynanın arkasında olduğu için görün
tü M - F arasında yani aynaya daha yakın olacaktır. Bu
tüsü oluşmaz.
nedenle boyu da cisimden daha küçük olur.
Işınları çizerken bahsettiğimiz özel durumlar görüntü için
de geçerlidir. Cisim F - M arasında olduğunda ise, görüntü M den öte-
O zaman bir örnek üzerinde görüntüyü nasıl bulucağımızı de ve aynaya daha uzak olacağı için bu seferde görün-
gösterelim. tünün boyu daha büyük olacaktır.
Cisim F ile T (odak - ayna) arasındayken görüntü ay-

nanın arkasında olacaktır. Aynanın arkasındaki her gö-
cisim
rüntü aynaya cisimden daha uzak ve dolayısıyla daha
görüntü büyük boyda olacaktır.
Aynanın önündeki her görüntü (büyük veya küçük)

ışınların kesişmesiyle oluşur. Yani gerçek görüntü-
Görüntünün yerini bulmak için en az iki ışın gerekli. Biz de dür ve cisme göre terstir. Aynanın arkasındaki gö-
özel ışınlardan ikisini çizerek kesiştikleri yeri bulduk. rüntü ise sanal ve düz olur.
Cismin uç noktasından çizilen ışınların yansıma sonrası
kesiştiği noktada görüntünün uç noktası oluşur. Tümsek Aynalarda Görüntü
Tümsek ayna için işimiz biraz daha kolaydır.
Cismin diğer ucu asal eksen üzerinde olduğu için bu ucun
görüntüsü yine asal eksen üzerinde, diğer ucun düşeyin- Ayna önündeki cismin görüntüsü her zaman aynanın arka-
dedir. sında ve ayna ile F arasında oluşur.
410
Tümsek Ayna
C1 - Cisim sonsuzda ise; görüntü F’de noktasaldır. (g1)

C2 - Cisim sonsuzla ayna arasında ise; görüntü aynanın Yine aynı boydaki cisimler üzerinden asal eksene paralel
arkasında, F ile ayna arasında, sanal ve düzdür. (g2) ışın çizdik ve uzantısı F den geçecek şekilde yansıdı.
C3 - Cisim aynaya biraz daha yaklaşırsa; görüntüsü de Yansıyan ışının uzantısı ile asal eksen arasında cisimlerin
aynanın arkasından aynaya yaklaşır. (g3) görüntüleri oluşur.
Görüntü her zaman aynanın arkasında, F ile ayna ara- Burada da tam simetri olmasa bile yine aynaya yakın ola-
sında ve aynaya cisimden daha yakın olacağı için, tüm- nın görüntüsü de aynaya yakın olacaktır.
sek aynada görüntü her zaman düz, sanal ve cisimden
küçüktür. Cisim aynaya yaklaştıkça görüntüsü de büyüyerek aynaya
yaklaşır.
Işınlardaki özel durumların görüntü için de geçerli ol-
Aynalarda sanal görüntü karşılaştırması
duğunu unutmayalım.
Gelen ve yansıyan ışının asal ekseni kestiği noktalar, ci-
Düzlem Ayna
sim ve görüntüsünün yerleridir. (Bazen ışın yerine uzantısı
keser)
Örnek 9
Şekildeki eşit bölmeli düzlemde odak noktası F olan
Düzlem aynada tam simetri var demiştik. Aynaya yakın aynanın önünde aynı boyda X, Y ve Z cisimleri vardır.
olanın görüntüsü de aynaya yakındır.
Çukur Ayna
Buna göre, cisimlerin aynadaki görüntülerinin boyları

hX, hY ve hZ arasındaki ilişki nedir?

Çözüm 9
Aynı boydaki cisimler üzerinden asal eksene paralel bir
ışın çizip yansıtınca ışın F den geçerek yansır.
Biraz önce anlattığımız durumları biliyorsanız çizim yap-
Yansıyan bu ışının ayna arkasındaki uzantısını çizersek mamıza gerek kalmaz. Bu nedenle anlatılan durumları iyi
görüntüler asal eksenle bu uzantı arasında olacaktır. bilmemiz lazım.
Tam bir simetri olamasa da aynaya yakın olan cismin gö-

Görüntünün boyunun aynaya uzaklığına bağlı olduğunu
rüntüsü de aynaya yakındır.
söylemiştik. Cisim ve görüntüden hangisi aynaya uzaksa
Cisim aynaya yaklaştıkça görüntüsü de küçülerek aynaya onun boyu daha büyüktür.
yaklaşır.
Mesela bir cismin görüntüsü aynaya cismin uzaklığının iki

katı uzaklıkta ise boyu da cisim iki katı olacaktır.
411
Cisimlerin boyları eşit olarak verilmiş.

Çözüm 10
X cismi ayna ile odak arasında olduğu için X in görüntüsü X cismi I. konumda yani F - M arasındayken görüntüsü M
aynanın arkasında ve sanal olacaktır. den ötede yani aynaya cisimden daha uzak olacağı için
görüntünün boyu da cisimden büyük olur.
Çukur aynanın arkasındaki görüntü her zaman cisimden
daha uzak ve büyük olur. Ok yönünde ilerlerken M ye yaklaştıkça görüntü de M ye
yaklaşır. Aynaya yaklaştığı için boyu küçülür.
Y cismi merkezde olduğu için görüntüsü de merkezde ve Tam M noktasında cisim ve görüntü ikisi de aynaya eşit
ters oluşur. Cisim ve görüntünün aynaya uzaklığı eşit oldu- uzaklıkta olacağından boyları eşit olur.
ğu için boyları da eşittir.
Cisim M den öteye ok yönünde ilerlerken görüntü de küçü-
Z cismi merkezin dışında. Merkezin dışındaki cisimlerin lerek F ya doğru gidecektir.
görüntüsü odak ile merkez arasında oluşurdu. Bu nedenle Cisim sonsuza gittiğinde görüntü F noktasına ancak ulaşır.
Z nin görüntüsü aynaya cisimden daha yakın ve boyuda M den F ye gelene kadar görüntünün boyu sürekli azalır.
daha küçük olur. F de noktasal olur.
Bu durumda X in görüntüsü kendisinden büyük, Y nin ki I II

aynı boyda ve Z nin ki kendisinden küçük olacağından;
yanıt: hX > hY > hZ II
Soruda Z cismi odakla merkez arasında olsaydı, görün- I

tüsü merkezin dışında olacağından daha büyük boyda
olurdu. Bu durumda X ve Z den hangisinin boyunun daha
Bu açıklamalara göre;
büyük olduğu hakkında kesin bir şey söyleyemezdik.
I. öncülde söylenen görüntü boyunun önce artıp sonra
Bunu bulmak için gerekli matematiksel modeller, ve işlem
azalacağı yanlıştır.
gerektiren sorular müfredat dışı. Yine çoook üzüldünüz J
II. ve III. öncülü beraber değerlendirebiliriz. Çünkü gerçek-
sanal ve ters-düz olma durumu birbirine bağlıdır.
Gerçek görüntüler her zaman ters, sanal görüntülerde düz

olur.
Çukur aynada sanal görüntü oluşması için cismin odak

Örnek 10 (F) ile ayna arasında olması gerekir. Bizim cismimiz hiç
bu aralıkta olmadığı için hareket süresince hep gerçek gö-
Odak noktası F merkezi M olan şekildeki çukur ayna önün- rüntü vardır.
deki X cismi ok yönünde hareket ederek I konumundan II
Dolayısı ile ters olmak zorundadır.
konumuna gidiyor.
Yani II. öncül doğru, I. ve III. öncül yanlıştır.
I II
Yanıt: Yalnız II
Aynalarda cismin veya görüntünün sonsuzda olmasın-

Buna göre,
dan kastedilen uzaklık bildiğimiz (daha doğrusu bile-
I. Görüntünün boyu önce artar sonra azalır. mediğimiz) sonsuz değildir. Odak uzaklığına göre çok
II. Hareket boyunca görüntü gerçektir. fazla olan uzaklıkları sonsuz kabul edebiliriz.
III. Görüntü önce ters, sonda düz olarak oluşur. Mesela odak uzaklığı 20 - 30 cm olan bir aynada 8 - 10
m bile sonsuz kabul edilebilir.
412
Küresel bir ayna önüne konulan cismin görüntüsü ci-

cisim
simden büyük ve düz olduğuna göre, bu aynanın cinsi
ve cismin konumu hakkında ne söylenebilir?
Çözüm 11 görüntü
Öncelikle şunu söyleyelim. Küresel aynalardan tümsek ay-

Cisim ve görüntünün aynı noktada oluştuğu tek bir durum
nada hiç bir zaman cisimden daha büyük bir görüntü elde
vardır; o da cismin çukur aynanın merkezinde olduğu du-
edilemez. Bu durumda aynanın cinsi hemen belli oldu. Çu-
kur ayna olmak zorunda. rum.(Şekli inceleyin.)
Bu soruda küresel olduğu belirtilmiş. Ama sadece ayna Cisim aynanın merkezinde ise görüntü de merkezde ve
deseydi olasılıklar içine düzlem aynayı da katmamız gere- cisme göre terstir.
kirdi. Bu durumda düzlem ayna da hemen elenirdi. Çünkü
düzlem aynada görüntü hep aynı boyda olur. Bu durumda şekildeki N noktası aynanın merkezi ise,
odak noktası da M noktası olacaktır. Odak uzaklığı ayna-
Peki Çukur aynada görüntünün büyük olduğu tek bir du-
nın eğrilik yarıçapının yarısı kadardır.
rum mu var, yoksa daha çok ihtimalden bahsedilebilir mi?
Küresel aynalarda bir önceki soruda olduğu gibi cisim

merkezle odak arasında ise, görüntü M nin dışında ve
Aynalarda Görüntü Yorumu
daha uzak olduğu için daha büyük boyda olur.
Yerine göre
Bir de cismin odakla ayna arasında olması halinde ayna-
Görüntü aynanın arkasındaysa düzlem, çukur, tümsek
nın arkasında oluşan görüntü her zaman cisimden büyük
olabilir. Yalnızca bu bilgiyle kesin yorum yapılamaz.
olur demiştik.
Aynanın arkasındaki görüntünün aynaya uzaklığı,
Peki bu durumlardan hangisini seçicez?
I. Cisimle eşitse kesin düzlem aynadır.
Soruya tekrar bakarsak bize büyük ve düz bir görüntü
II. Cisimden uzaksa kesin çukur aynadır.
olduğu söylenmiş. Görüntünün düz olması sanal olduğu
anlamına geliyor. Sanal görüntü de yalnızca aynanın ar- III. Cisimden daha yakınsa kesin tümsek aynadır.
kasında oluşur. Görüntü aynanın önündeyse (cisimle aynı tarafta) ke-
Bu durumda cisim odakla ayna arasında olmalı. sinlikle çukur aynadır. Düzlem ve tümsek aynada ayna-
nın önünde görüntü oluşamaz.
Görüntünün düz olduğunu söylemeseydi kesin bir şey
söyleyemezdik. Boyuna göre
Cisim ve görüntü aynı boyda ise, düzlem ayna veya
Demek ki ayna çukur, cisim de ayna ile odak arasın-
çukur aynadır. Tümsek aynada görüntü boyu hep daha
daymış.
küçüktür. Bu durumda kesinlik için yerine bakılır. Çukur
aynada aynı boydaki görüntü cisimle aynı tarafta cisim
merkezdeyse gerçekleşir.
Örnek 12 Görüntü cisimden büyükse kesinlikle çukur aynadır.
Görüntünün boyu cisimden küçükse çukur veya tümsek
Bir küresel ayna, tepe noktası L de olacak ve asal ekseni
ayna olabilir. Bu durumda kesinlik için yerine bakılır. Ay-
KLMNP doğrusu ile çakışacak şekilde yerleştiriliyor.
nanın önündeyse çukur, arkasında ise tümsek aynadır.
Gerçek veya sanal olmasına göre

Görüntü sanal ise çukur, tümsek veya düzlem ayna ola-
N noktasına konulan bir cismin görüntüsü de N noktasında bilir. Yalnızca bu bilgiyle kesin yorum yapılamaz.
oluşuyor. Gerçek görüntü sadece çukur aynada gözlenebilir.
Buna göre, aynanın cinsi ve odak noktası için ne söy Düz veya ters olması sanal veya gerçek olmasına bağlı
lenebilir? (Noktalar arası uzaklıklar eşittir.) olduğu için ayrıca yazmıyorum.
413
1. Antrenman Küresel Aynalar
1. 3.
Odak noktası F, merkez noktası M olan tümsek

Odak noktası F, merkezleri M noktası olan çukur
aynalara gelip yansıyan ışınlardan hangilerinin
aynalara gelip yansıyan ışınlardan hangilerinin
izlediği yol doğru olabilir?
izlediği yol doğru olabilir?
2. Küresel aynaya gelen Ι ışık ışınının izlediği yol şe

kildeki gibidir. 4. Asal eksenleri çakışık olan X, Y küresel aynalarından
oluşan sistemde asal eksene paralel gelen Ι ışık ışı-

nının izlediği yol şekildeki gibidir.
α = θ olduğuna göre;
I. L noktası aynanın merkezidir.

II. Odak noktası TK arasındadır.
fX
III. Asal eksene paralel gelen ışın KL arasından geçer. Buna göre, aynaların odak uzaklıkları oranı,
fY
kaçtır? (Noktalar arası uzaklıklar eşittir.)
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III A) 1 B) 1 C) 2 D) 3 E) 3

3 2 3 4 2
414
Küresel Aynalar 1. Antrenman
5. Asal eksenleri çakışık X çukur ve Y tümsek aynala- 7. Odak uzaklığı f olan çukur ayna ve düzlem aynadan
rından oluşan sisteme gönderilen Ι ışık ışını X ayna- oluşan sisteme şekildeki gibi gelen Ι ışık ışını çukur
sından asal eksene paralel olarak yansıyarak şekil- aynada ikinci yansımasında kendi üzerinden geri dö-
deki yolu izliyor. nüyor.
Buna göre, aynalar arası uzaklık d, kaç f dir?
fX A) 1 B) 1 C) 1 D) 3 E) 2

Buna göre, aynaların odak uzaklıkları oranı, 4 2 2
fY
kaçtır? (Noktalar arası uzaklıklar eşittir.)
A) 1 B) 1 C) 1 D) 3 E) 2

4 3 2 2
6. Çukur aynaya gönderilen Ι ışık ışınının izlediği yol

şekildeki gibidir. 8. Çukur aynaya gönderilen Ι ışık ışınının izlediği yol
şekildeki gibidir.
Buna göre;
I. Odak noktası T-K arasındadır. Buna göre;
II. Merkez noktası K-L arasındadır. I. Odak noktası T-L arasındadır.

II. IKTI mesafesi ITLI den büyüktür.
III. Asal eksene paralel gelen ışın, yansıma sonrası KL
arasından geçer. III. Asal eksene paralel gelen ışın yansıma sonrası
T-L dışından geçer.
415
1. Antrenman Küresel Aynalar
9. Odak noktası F olan şekildeki eşit bölmeli düzlemde 11.

bulunan çukur aynanın önünde aynı boydaki X, Y ve
Z cisimleri vardır.
Eşit bölmeli düzlemde şekildeki gibi yerleştirilen

çukur ve düzlem ayna arasında bulunan noktasal
X cisminin önce düzlem, sonra çukur aynada olu-
Buna göre, cisimlerin aynadaki görüntülerinin
şan görüntüsü hangi noktadadır?
boyları hX, hY ve hZ arasındaki ilişki nedir? (F: Odak noktası)

A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
A) hX > hY > hZ B) hZ > hY > hX C) hX = hY > hZ
D) hX > hY = hZ E) hY > hX = hZ
10.
12. Bir küresel ayna tepe noktası O da olacak ve asal

ekseni KLMN doğrusu ile çakışacak şekilde yerleş-
tiriliyor. K noktasına konulan bir cismin görüntüsü M
noktasında oluşuyor.
Şekildeki düzlem ayna ve odak uzaklığı f olan
çukur aynayla kurulmuş olan düzenekte boyu h
olan X cisminin önce düzlem sonra çukur aynada
oluşan görüntüsünün yeri ve boyu aşağıdakiler-
Buna göre, aynanın cinsi ve odak noktasının yeri
den hangisinde doğru verilmiştir?
için ne söylenebilir? (Noktalar arası uzaklıklar eşit-
(Noktalar arası uzaklıklar f kadardır.) tir.)
A) K noktası, h den büyük A) Çukur, K-L arasında
B) K-L arası, h den küçük B) Çukur, L’de
C) Tümsek, O-M arasında

C) L noktası, h kadar
D) Tümsek, M’de
D) L-M arası, h den büyük
E) Tümsek, N’de
E) L-M arası, h den küçük
1.D 2.C 3.C 4.A 5.C 6.D 7.C 8.D 9.A 10.B 11.E 12.E
416
5.
Kırılma ve Renk
Kırılma Kırıcılık indisi (n)

Işığın boşluktaki hızının ortamdaki hızına oranına mutlak
Işığın saydam bir ortamdan, başka bir saydam ortama ge-
kırıcılık indisi denir. Kırıcılık indisine ortamın ışığı kırma
çişi sırasında doğrultu ve yön değiştirmesine kırılma denir.
indisi de denir.
Işık saydam bir ortamdan başka bir saydam ortama geldi-
ğinde gelen ışığın bir kısmı geldiği ortama döner (yansır), nsu = c → Boşluktaki hız
bir kısmıda diğer ortama geçer (kırılır). vsu → Sudaki hız
ncam = c → Boşluktaki hız

gelen yansıyan vcam → Camdaki hız
ışın ışın
Işığın camdaki hızı sudaki hızından daha fazladır. Bunun
gibi kırıcılık indisi büyük olan ortamlara daha kırıcı bir or-
tam denir. Cam suya göre daha kırıcı bir ortamdır.
Işığın hızı havada boşluktakine eşit kabul edildiği için ha-

kırılan ışın vanın kırıcılık indisi, nhava = 1 olur.
Biz bu konuda ortam değiştiren yani kırılan ışığın davra- Saydam her ortamda ışık hızı azalacağı için kırıcılık indis-
nışlarını inceliycez. leri n > 1 olmalıdır.
Ortam değiştiren ışığın, ortalama hızı da değişir. Işığın farklı iki X, Y ortamlarındaki hızlarının oranına da
bağıl kırıcılık indisi denir. Bu 1 den küçük te olabilir.
Işık hızı: c = 3.108 m/s dir.
Bu hız ışığın boşluktaki hızıdır ve havadaki hızı da aynı

kabul edilir. Fakat su, cam gibi başka saydam ortamlarda
Kırılma Kanunları
ışığın ortalama hızı azalır.
1. Yüzeye dik gelen ışın; kırılmadan 2. ortama geçer.
İki ortamı ayıran yüzeye dik

olarak gelen ışık ışını, doğ
rultusunu değiştirmeden
havadan suya girer. Kırılma
olmasa da ışığın hızı azalır.

2. Yüzeye açıyla gelen ışın;
Kırıcılık indisi daha büyük bir ortama geçerken norma-

Havadan suya gelen ışık,
le yaklaşarak, daha küçük ortama geçerken normalden
yüzeye dik değilse suya
uzaklaşarak kırılır.
girdikten sonraki doğrultusu
şekilde verildiği gibi değişir.
Buna kırılma diyoruz.
Kırılma sırasında doğrultu değiştiren ışığın nasıl bir yol

izleyeceği ve ne kadar kırılacağı ortamın özelliklerine ve
ışığın rengine bağlıdır.
417
9. ÜNİTE Kırılma ve Renk
Optikte açıları isimlendirirken her zaman yüzeyin normali Çok yoğun ortamdan az yoğun ortama geçiş
ile yapılan açıları kullanacağımızı söylemiştik. Burada da
gelen ışının normalle yaptığı açıya gelme açısı, kırılan ışı-
nın normalle yaptığı açıya kırılma açısı, diyoruz.
Işın kırılırken iki ortam arasındaki kırıcılık indisleri (yoğun-

lukları) farkı ne kadar çoksa kırılma da o kadar fazla olur.
Işın doğrultusunu daha fazla değiştirir. Hız değişimi de
daha fazla olur.
Az yoğun ortamdan çok yoğun ortama geciş
α açısıyla gelen ışın az yoğun ortama geçerken normal-

den uzaklaşarak β kırılma açısıyla çıkar.
Yine aynı şekilde ortamlar arasındaki fark artarsa kırıl-
v
ma miktarı da artar.
α gelme açısı artırılırsa, β kırılma açısı da artacaktır.
v
Tam Yansıma ve Sınır Açısı
β kırılma açısını 90° yapan gelme açısına sınır açısı denir.
Çok yoğun (yani kırıcılık indisi daha büyük) olan ortama Bu açıdan sonra kırılma olmaz. Işın yansıyarak kendi orta-
geçen ışın Normale yaklaşarak yoluna devam eder. Bu mına döner. Bu yansımaya tam yansıma denir.
yaklaşma miktarı; kırıcılık indislerine ve gelme açısına
bağlıdır.
Kırılan ışığın izleyeceği yol gelme açısına, geldiği ve geç-

tiği ortamın kırıcık indislerine bağlıdır. Bunu veren mate-
matiksel ifadeye Snell yasası denir ama bu işlemlere gir-
miyoruz.
Fakat yorum yapabilmek için şunları bilmemiz lazım:

İki ortamın kırıcılık indisleri arasındaki fark ne kadar
fazlaysa kırılma (ışığın doğrultusundaki değişim) de o
kadar fazla olur.
Tam yansıma durumunda artık kırılma yasaları geçerli
gelen ışın Gelme açısı aynı kalacak değildir. Yansıma yasaları uygulanır.
şekilde n1 i azaltarak ya
n1 da n2 yi artırarak kırıcılık
Peki size bir soru: Sınır açısıyla gelen ışın yoluna de-
n2 indisleri farkını artırırsak,
vam ederken hangi ortamdadır?
kırılma açısı (b) azalır.
Ama hiç bir zaman sıfır ol- Yukarıdaki durum için, havada mı suda mı?
kırılan ışın maz. Buna genellikle ikisi arasında gibi komik bir cevap gelir.
Fakat doğrusu; ışık kırıldığı için artık 2. ortama yani havaya
gelen ışın Gelme açısı (a) azalırsa, geçmiştir.

kırılma açısı (b) da azalır.
n1
Ama hiç bir zaman sıfır ol- Tam yansıma, sadece kırıcılık indisi büyük olan ortam-
n2
maz. dan küçük olan ortama geçerken olur.
Küçük olan açının değiş- Sınır açısı (θS) ortamlar arasındaki kırıcılık indisi farkı
me miktarı daha azdır. arttıkça küçülür.
kırılan ışın
Örneğin camdan havaya geçerken sınır açısı 42° iken su-
dan havaya geçişte 48° dir. (ncam > nsu)
Ancak gelme açısı sıfır olursa yani ışık dik gelirse kırıl-
ma açısı da sıfır olur.
Şimdi kırılmayala ilgili sorulara geçebiliriz.
418
Kırılma ve Renk 9. ÜNİTE
Örnek 1 Örnek 2
Ι ışık ışınının saydam X, Y ortamlarında izlediği yol şekil-

X saydam ortamından Y saydam ortamına şekildeki
deki gibidir.
gibi gelen Ι ışık ışını 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 yollarından han-
α > β olduğuna göre;
gilerini izleyebilir?
I. Işının Y ortamındaki hızı X’tekinden küçüktür.
II. Y ortamının kırıcılık indisi X’inkinden büyüktür.
III. Y ortamının kırıcılık indisi artarsa β açısı da artar.
Çözüm 2
Bu örnekte kırılmayla ilgili mutlaka bilmemiz gereken du-
rumları görücez.
Hangi yolları izleyebileceğini bulmak için sadece kırılma

kanunlarını bilmemiz yeterli.
Çözüm 1
1 ve 2 yollarında ışın X ortamından Y ortamına geçeme-
Kırıcılık indisi küçük olan ortamdan büyük olan ortama ge- miş. Işınımız tam yansıma yaparsa Y ortamına geçmez,
çen ışık normale yaklaşarak kırılırdı. ama yansıma kanunlarına göre yansıması gerekir. (Gelme
ve yansıma açıları eşit olmalı)
I
Tam yansıma için nX > nY ve α gelme açısı sınır açısından
büyük olmalıdır. 1 yolunu tam yansıma yapmışsa izleyebi-
lir. Fakat 2 yolu yansıma kanunlarına uymaz.
3 yolunu izleyebilir. Bunun için; nX > nY ve α = θS olmalıdır.
4 yolunu izleyebilir. nX > nY olması şartıyla gelme açısı α

iken 4 yolunu izlerse kırılma açısı 2α olur.
β kırılma açısı, α gelme açısından küçük olduğuna göre 5 yolu gelen ışının doğrultusundadır. nX = nY ise ışın kırıl
ışın normale yaklaşmıştır. madan yoluna devam eder ve 5 yolunu izler.
Yani nY > nX tir. nY > nX olursa ışın normale yaklaşarak kırılır ve kırılma
II. Doğru açısı α dan küçük olmalıdır.
Işın kırıcılık indisi büyük olan ortamda daha yavaştır. 6 yolu direkt normalin üzerinde ve normalle yapılan açı
sıfırdır. Bu yolu ancak normal üzerinden gelen ışın izle
I. Doğru yebilir.
Ortamlar arasındaki kırıcılık indisi farklı olduğu için ışın kı- nY > nX olursa ışın 5 ile 6 arasında yol izlemelidir. Bu doğ-
rıldı. Bu fark arttıkça kırılma da artar. rultular üzerinde olamaz.
Kırılmanın artması, kırılan ışının normale daha da yaklaş- 7 yolu ve gelen ışın normalin aynı tarafındadır. Işının bu
ması demektir. yolu izlemesi mümkün değildir.
Bu durumda β açısı azalmalıdır. Kırılan ışın mutlaka normalin diğer tarafında olmalıdır.
III. Yanlış O halde ışının izleyebileceği yollar; 1, 3, 4 ve 5 tir.
419
Örnek 3 Örnek 4
X, Y saydam ortamlarında Ι ışık ışınının izlediği yol şekil X ortamından aynı açıyla gelen Ι ışık ışınının saydam Y ve
deki gibidir. Z ortamlarında izlediği yollar Şekil I ve Şekil II deki gibidir.
Y ortamının kırıcılık indisi artırılırsa ışığın izlediği yol Buna göre, ortamların kırıcılık indisleri nX, nY, nZ ara-
nasıl değişir? sındaki ilişki nedir?
İzlediği yola baktığımızda Y ortamının kırıcılık indisinin X X ortamından 60° ile gelen ışın Y ortamına geçişte 50°, Z
ten büyük olduğunu anlıyoruz. (Normalden uzaklaşarak ortamına geçişte 40° ile kırılmış.
kırılmış) Y nin kırıcılık indisi artarsa ışık daha çok kırılır ve
İki durumda da ışın normale yaklaştığı için nY > nX ve
β kırılma açısı büyür.
nZ > nX tir. X in kırılma indisi Y ve Z den küçüktür.
β = 90° olduktan sonra, nY (Y nin kırıcılık indisi) artarsa Ι
Y ve Z arasında ilişki kurmak için; şöyle düşünüyoruz.
ışını X ortamına geçemez tam yansıma yapar.
Ortamlar arasında kırıcılık indisi farkı ne kadar büyük-
Yansımadan sonra nY nin artması artık ışığın yolunu
se kırılma da o kadar fazla olur.
değiştirmeyecektir. Yansıma açısı her zaman gelme
açısına eşittir. Işın Z ye geçerken, Y ye geçişe göre daha çok kırılmış.
Buna göre, X - Z arasındaki fark daha fazla olmalı.
X ortamının kırıcılık indisini 1 kabul edip, Y ortamınınkini
her şekil için artırarak, sırayla 2, 3, 4, 5, 6 kabul edersek; Yani nZ en büyük olmalıdır. Bu durumda,
ışığın izlediği yol şekillerdeki gibi olur. nZ > nY > nX tir.
Hızları sorsaydı sıralama kırıcılık indislerinin tam tersi olurdu.
�X > �Y > �Z
Şimdi bazı özel durumları görelim.
Bu durumlarda da bildiğimiz kırılma kanunlarını kullanıyo-

ruz. Farklı bir şey söylemiycez. Fakat önceden incelemek
soruyla karşılaştığımızda soruyu çözmemizi kolaylaştırır.
Birbirine paralel saydam ortamlar

Işık birbirine paralel ortam
lardan geçiyorsa açılara ba-
karak doğrudan karşı
laştırma yapılabilir.
Açının büyük olduğu ortam-

da hız büyük, kırıcılık indisi
küçüktür.
60° olan ortamda hız en faz-

la, kırıcılık indisi en azdır.
420
20° olan 2. ortamda hız en az, kırıcılık indisi en büyüktür. Paralel Yüzlü Ortamdan Geçiş
Bu şekil için; Işık, paralel yüzlü saydam ortamlardan geçerken, ilk ge-
liş doğrultusuna paralel başka bir doğru üzerinden yoluna
�3 > �1 > �2 ve n2 > n1 > n3 olur. devam eder.
Hava ortamında bulunan paralel yüzlü cama gelen ışığı

Bu durumda aradan ortam çıkarmak veya paralel başka inceleyelim:
ortam eklemek yolu değiştirmez.
Mesela ışık 2.ortam aradan çıkarılıp, 1. ortamdan aynı

açıyla 3. ortama gönderilirse;
x: paralel kayma miktarıdır.
Işık I. ortamdan yine 40° ile ge
lirse 3. ortama geçişinde 60° d: camın kalınlığı
açı yapacaktır. (Dikkat; ortam-
lar paralelse tabi!)
Aradaki ortamı çıkarmak ışığın

yolunu değiştirmedi.
Işık havadan cama girince normale yaklaşarak kırıldı.

Camdan havaya geçişte yine normalden aynı miktarda
uzaklaştı ve ilk gelme doğrultusuna paralel çıktı.
Örnek 5
Paralel kayma miktarı x;
Saydam ve paralel X, Y, Z ortamlarında Ι ışık ışınının izle- I. Dış ortamın ve paralel yüzlü cismin kırıcılık indislerine,
diği yol şekildeki gibidir.
II. θ gelme açısına,
III. Paralel yüzeyin kalınlığına bağlıdır.
θ azalırsa, x azalır. Dik gelseydi (θ = 0), doğrultusunu

değiştirmeden çıkardı.
Dış ortamın kırıcılık indisi azalır, ya da paralel yüzlü say-
dam ortamın kırıcılık indisi artarsa x artar. Yani fark bü
yüdükçe kırılma artar ve sapma büyür.
Paralel yüzlü ortamın kalınlığı artarsa sapma (paralel
Buna göre, ortamların kırıcılık indisleri nX, nY, nZ ara-
kayma) miktarı artar.
Işığın rengi de kayma miktarını etkiler.
Çözüm 5
Eşit kareli bölmede açı değerlerine, karelere bakarak ka-

rar verebiliriz. Örnek 6
X ortamında ilerlerken düşeyde 2 kareye karşılık, yatayda
Şekideki camdan yapılmış paralel kenarın tabanına para-
da iki kare ilerlemiş; Y ortamında düşeyde iki kareye karşı-
lel aynı renkli K ve L ışınları göderiliyor.
lık yatayda 3 kare ilerlemiş.
Z ortamında izlediği yol da X’in aynısı.
İlk söyleyebileceğimiz; X ve Z ortamlarında düşeyle (nor-

malle) yapılan açılar aynı olduğu için, hız ve kırıcılık indis-
lerinin aynı olduğudur. Cam
Y ortamında düşeyle (normal) daha büyük açı yaptığı için Buna göre, K, L ışınları nasıl bir yol izler?
hız en büyük, kırıcılık indisi ise en küçüktür.
nX = nZ > nY hızlar ise, �Y > �X = �Z olur.
421
6 Göz ve cisim kırıcılık indisi farklı ortamlarda bulunursa,

Çözüm
cisimden çıkan ışınlar göze gelirken kırılmaya uğrar ve
cismin yeri olduğundan faklı algılanır. Cismin bu görünen
uzaklığına görülür uzaklık denir.
Havuzun kenarından baktığımızda olduğundan daha az

derinmiş gibi görünmesi, su içindeki insanların daha kısa
boylu gözükmeleri bu yüzdendir.
Kırıcılık indisi küçük olan ortamdan büyük olan or-

Paralelkenarda K, L ışınlarının geldiği yüzey karşı yüzeye tama bakmak.
paraleldir.
Havadan su içindeki bir nok-
Işınların ikisi de cama girerken normale yaklaşarak kırı taya normale yakın doğrultu-
lırlar. Çıkarken de aynı oranda normalden uzaklaşan K, L dan bakan bir göz olsun.
ışınları gelme doğrultularına paralel olarak karşı yüzeyden
çıkmış olurlar. K cisminden çıkan ışınlar
göze giderken sudan hava-
Işınlar paralel kaymaya uğramıştır.
ya çıkması sırasında nor
malden uzaklaşarak kırılıp
şekildeki yolu izler.
h: gerçek uzaklık hı: görünen uzaklık
Algı Yanılması
Göz K cismini kendine gelen ışının uzantısı üzerindeki Kı
Görme olayı cisimden gelen ışınların göze ulaşmasıyla noktasında görür.
oluşur. Göz, cismi kendine ulaşan ışınların uzantısı üze
rinde görür. Çok kırıcı ortamdaki cisim, az kırıcı ortamdan bakan göz-
lemci için olduğundan yakın algılanır.
Cisim ve göz aynı ortamdaysa ve ışınlar kırılmadan cisim-
den göze geliyorsa, cisim olduğu yerde görülür. Havuzun derinliğini olduğundan az görmemizin sebebi ha-
vuz tabanının daha yukarıda algılanmasıdır.
Işık göze gelirken kırılmaya uğrarsa, göze gelen ışınların
uzantısı cismin olduğu yerden farklı bir yerde olur. Cisim
Kırıcılık indisi büyük olan ortamdan küçük olan or-
farklı bir yerde algılanır. Bu olaya algı yanılması denir.
tama bakmak.
Gökyüzünde gördüğümüz yıldızların bir çoğu gördüğümüz
yerden farklı konumdadır. Yıldızın ışığı atmosferden ge- Su içindeki göz, havadaki L cismi-
çerken kırılmaya uğradığı için bu ışınların uzantıları yıldı- ne baktığında, göze gelen ışınlar
zın gerçek konumundan farklı yerde olur. suya girerken kırılarak normale
yaklaşırlar.
Aynı şekilde çok sıcak havalarda hava yoğunluğunun de-
ğişmesi sonucu yere yakın yerlerde ışık kırılma ve tam Şekildeki gibi yol izleyen ışınların
yansımaya uğrar. uzantısı Lı noktasında kesişir ve
cismin görüntüsü Lı noktasında
Bu nedenle yere yakın yerde sanki su varmış gibi bir gö-
oluşur.
rüntü oluşturur bu olaya serap olayı denir.
Yani cisim olduğundan uzakta gö-
rülür.

Gözün bulunduğu ortama göre, daha çok kırıcı ortamda
bulunan cisimler daha yakında görülür.
Gözün bulunduğu ortama göre, daha az kırıcı ortamdaki

cisimlerse olduklarından uzakta görülürler.
Konunun başında belirttiğimiz gibi normale yakın doğrultu-

dan bakılmazsa cismin görüntüsü yatayda da yer değiş-
tirir. Sadece yakın ya da uzak değil, aynı zamanda sağa
veya sola kaymış görülürler.
422
Cisimlerin algı yanılmasından dolayı görüneceği uzaklığın Cismin gerçek ve görülür derinliği arasındaki farkı sorsay-
hesaplanması için matematiksel ifadelere (yani formül) dı artar derdik. Ama su yüzeyine uzaklığı azalmayıp arta-
girmiyoruz. caktır. I yanlış
Ama şunları bilmeliyiz: Su yerine daha kırıcı bir sıvıyı aynı yükseklikte doldurur-
Yakın ya da uzak görmenin nedeni ışığın kırılması ol- sak kırılma artacağı için su yüzeyine ilk durumdan daha
duğuna göre, göz ve cismin bulunduğu ortamın kırıcılık yakın görünecektir. II doğru
indisleri arasındaki fark ne kadar büyükse yakın veya Kaba daha yakından bakmak görüntüyü göze yaklaştıra-
uzak görme de o kadar fazla olur. caktır ama su yüzeyine uzaklığı etkilemez. III yanlış
Görünür derinlik ya da uzaklık aynı zamanda gerçek de- yanıt yalnız II
rinlik ve uzaklıkla da doğru orantılıdır.
Örnek 8
Örnek 7
K, L ve M sıvılarıyla dolu kaplardaki sıvı yükseklikleri şe-
kildeki gibidir.
Şekildeki h yüksekliğinde su bulunan kabın tabanındaki X
cismini dışardan bakan göz X' olarak su yüzeyine daha
yakın görüyor.
K L M
Kaplara hava ortamından normale yakın doğrultudan ba-

X'
kan bir gözlemci K ve L kaplarındaki sıvı yüksekliklerini
X eşit, M dekini bunlardan fazla olarak görüyor.
Buna göre, sıvıların kırıcılık indisleri nK, nL ve nM ara-
Buna göre, gözün cismi sıvının üst yüzeyine daha ya- sındaki ilişki nedir?
kın görmesi için,
I. Kaptaki su yüksekliği artırmak
II. Su yerine kırıcılık indisi daha büyük sıvı koymak Çözüm 8
III. Kaba daha yakından bakmak Hava ortamından sıvılara bakan gözlemci sıvı derinlikleri-
işlemlerinden hangisi tek başına yapılabilir? nin hepsini olduğundan daha az görecektir. K ve L sıvıları-
nı eşit yükseklikte görüyormuş.
L sıvısı gerçekte daha derin olduğuna göre, demek ki L
sıvısında daha çok kırılma olmuş. nL > nK olmalıdır.
Çözüm 7 L ve M sıvılarının gerçek derinlikleri eşit. Fakat M sıvısının
derinliğini daha fazla görüyor.
Cismin olduğundan farklı konumda görünmesinin nedeni
Demek ki M sıvısında ışınlar L kadar fazla kırılmaya uğra-
ışığın kırılmasıydı. Gözün bulunduğu ortamdan daha kırıcı
mamış. L sıvısı M den daha kırıcı. nL > nM olmalıdır.
ortamdaki cisim olduğundan yakın görülür.
Bu durumda L nin kırıcılık indisi en büyüktür. Fakat K ve M
Sadece kaptaki suyun yüksekliği artırılırsa, kırıcı ortamın hakkında kesin birşey söyleyemeyiz.
cinsi değişmeyeceği için ışığın kırılma açısı değişmez.
Kırılmadan dolayı cismin yaklaşma oranı aynı kalacaktır.

Fakat sıvı derinliği değişince yaklaşma miktarı artar.
Küresel yüzeylerde kırılma
Sayılarla anlatırsak daha iyi anlaşılır.
Küresel yüzeylerde kırılma gerçekleşirken yine bildiğimiz
Mesela 10 cm derindeki cisim kırılmadan dolayı 8 cm de- kırılma kanunları geçerlidir. Fakat burada iki ortamı ayıran
rinde gözüksün. Sıvı miktarı artınca oran değişmeyeceği yüzey düzlem değil de eğrisel (küresel) olduğu için normal
için sıvı derinliği 20 cm olursa aynı oranla 16 cm derinde çizerken dikkat etmemiz gerekir.
görülür. Cisim bulunduğu konumdan daha yakın olacaktır
Küresel yüzeylere normal çizerken doğrumuz kürenin
ama su seviyeside artacağı için su yüzeyine uzaklık azal-
merkezinden geçmelidir. Merkezden geçen bütün doğru-
maz artar.
lar yüzeye dik olur.
423
Hava ortamındaki küresel cam içinde ışığın izlediği yolları 9

Örnek
çizelim.
Saydam X ortamında bulunan, saydam ve küresel Y orta-
mına K noktasından giren Ι ışık ışını, şekildeki yolu izleye-
rek L noktasına geliyor.
Cama dik gelen ışın O Cama girerken normale

dan geçerek camdan yaklaşarak kırılan ışın,
dik olarak çıkar.
çıkarken normalden uzak
laşarak kırılıp çıkar. Bu göre, ışının bundan sonra izleyeceği yol nasıl ola-
caktır?
Çözüm 9

Işın O noktasına gelme- Işın O’ya doğru geldiği
sine rağmen yüzeye için diktir. Kırılmadan
dik olmadığı için nor- cama girer. Camdan
male yaklaşarak kırılır. çıkarken O’ya gelmiştir
Çıkarken O’dan geldiği fakat dik olmadığı için
için diktir ve kırılmadan normalden uzaklaşarak
çıkar. kırılır. Işının Y ortamına girerken izlediği yola bakalım.
Normali çizmek görmemizi kolaylaştırır.
Işın normale yaklaşarak kırılmış. Yani Y ortamının kırıcılığı
X’ten büyüktür.
O zaman ışın Y’den tekrar X ortamına çıkarken normalden
uzaklaşmalıdır.
2 yolu Y den gelen ışının uzantısıdır ve kırılmaya uğra
yacağı için bu yolu izleyemez.
1 yolunu izlerse normalin diğer tarafına geçmiş olur. Bu
yüzden 1 yolunu da izleyemez.
Normalden uzaklaşacak olan ışın 3 yolunu izleyebilir.
4 yolunda ışın Y den X e çıkamayıp tam yansıma yapmış.
Cam küreye dik olarak gelen ışın kırılmadan girer. O nok-
tasına geldiğinde normalle yaptığı açı (θ) değerine göre, Çok kırıcı ortamdan az kırıcıya geçerken tam yansıma ola-
bilir. Fakat burada mümkün değil.
θ < θsınır ise 1 yolunu izler, kırılarak havaya çıkar. Işının Y’ye girerken ve çıkarken normalle yaptığı açı (Şe-
kilde θ ile gösterilen) aynı olduğu için X’ten Y ortamına gi-
θ = θsınır ise 2 yolunu izler, kırılma açısı 90° olur.
ren ışın Y’den de X’e çıkacaktır.
θ > θsınır ise 3 yolunu izler, tam yansıma yapar. Yine yü-
zeye dik geldiği için kırılmadan çıkar. Tam yansıma yapamaz.
Cevap yalnız 3 yoludur.
424
Örnek 10
Prİzmalar
Kesiti üçgen şeklinde olan kırıcı saydam ortamlara prizma
denir.
Işık prizmaya girerken ve çıkarken iki kere kırılır.
O merkezli saydam, camdan yapılmış yarım küreye gelen

Ι ışık ışınının izlediği yolun bir kısmı şekildeki gibidir.
Buna göre, Ι ışık ışını yoluna nasıl devam eder?
Önce normale yaklaşarak, sonra uzaklaşarak kırılan ışın

prizmada tabana yaklaşır.
Çözüm 10
Işının çıkarken prizma yüzeyinin normali ile yaptığı θ açısı,
sınır açısından büyükse ışın havaya çıkmadan tam yansı-
ma da yapabilir.
Prizmalar beyaz ışığı renklerine ayırır. Bunu sonraki başlı-

ğımız olan renk konusunda görücez.
Tam yansımalı prizma

Işının izlediği yolu takip edersek; cama dik geldiği için kı- Camdan yapılan, ikizkenar dik üçgen şeklinde kesiti olan
rılmadan cama giren ışın camdan dışarı (havaya) çıkama- prizmalara tam yansımalı prizma denir.
mış.
Camdan havaya geçişte sınır açısı 42° olduğu için ışın
Işının cam içinde normalle yaptığı açı θ ise, normalle aynı tam yansımalı prizmalarda belli yollar izler.
açıyı yaparak yansır. Bu durumda (θ > θsınır). Sınır açısının
θ’dan küçük olduğunu anlarız.
Işın yansıdıktan sonra X noktasına geldiğinde burada nor-
malle yaptığı açı 2θ olur. (Birazcık geometri lazım J)
Bu durumda sınır açısından büyük açıyla geldiği için bura-
da da tam yansıma yapmalıdır.
Buna göre, 1 ve 2 yolunu izlemesi mümkün değil.
Yansıdıktan sonra da havaya, normalden uzaklaşarak çık-
malıdır.
3 yolu, hiç kırılmadan devam eden ışının izleyeceği yol
olduğu için mümkün değildir. Bu durumda ışın 4 yolunu
izleyerek yoluna devam edebilir.
Tam yansımalı prizmada tabana paralel gelen ışın tabana
paralel olarak prizmadan çıkar.
Algı yanılmasında az kırıcı ortamdan, çok kırıcı ortam-

daki cisme bakan gözlemci cismi olduğundan yakın gö-
rür demiştik. Küresel yüzeylerde bu her zaman böyle
olmaz. O yüzden ışın çizip kırılmalara bakmak gerekir.
425
Ι1 ışınının izlediği yolu inceleyerek prizma hakkında bilgi

edinmemiz gerekiyor.
Sonra buna göre Ι2 nin izleyeceği yolu bulacağız.
Prizmaya dik gelen Ι1 ışını yüzeye dik olarak geldiği için

kırılmadan prizmaya girmiştir.
Şekildeki tam yansımalı cam prizmanın KM yüzeyinin
tam ortasındaki L noktasına tabana paralel olarak ge
len Ι ışık ışını prizmada 1, 2, 3 yollarından hangisi gibi
çıkar? (KL = LM)
Geometri bilgilerimizi kullanıp dışarı çıkmak isteyen ışın

için gelme açısının 60° olduğunu görebiliriz.
Çözüm 11 60° ile gelen ışın için kırılma açısının 90° olması sınır açı
sının 60° olduğunu gösterir. Şimdi Ι2 ışınının yolunu bu-
Kırılma kanunlarına göre Ι ışık ışının izleyeceği yolu çizelim. lalım.
Ι2 ışını pirzmaya dik geldiği için kırılmadan prizmaya girer.
Prizmaya gelen ışın normale yaklaşarak kırılır.
LO doğrultusu normal olduğu için bu yolu izleyemez.
LO doğrultusunu izleseydi 2 numaralı yolu izleyerek çıkardı.
Tabana gelen ışın sınır açısından büyük açıyla geldiği için 2. yüzeye gelen ışın 30° ile geldiği için (30°< θsınır) havaya
(θ > 45°) tabandan yansır ve karşı yüzeye aynı açıyla gel- şekildeki gibi normalden uzaklaşarak çıkacaktır.
diğinden tabana paralel olarak 3 numaralı ışın gibi çıkar.
Örnek 12
Kesiti şekildeki gibi olan saydam prizmaya gelen Ι1 ışını

gösterilen yolu izliyor.
Prizmalar cisimlerin görüntüsünü boyunu değiştirme-

den çevirirler. Projeksiyon cihazı gibi bir çok alet ger-
çek ve ters görüntü oluşturur.
Bu görüntülerin perde veya ekrana düz olarak yansıtıl-

ması için prizmalar kullanılır.
Prizmaların kullanım alanları içinde dürbün, mikroskop

gibi bir çok optik alet vardır.
Buna göre, Ι2 ışınının izleyeceği yol nasıl olur?
426
Renk Görme olayı, bir cisim veya yüzeyden yansıyan ışının

göze ulaşmasıyla gerçekleşir. Cismin rengini de gelen
Beyaz ışık dediğimizde içinde tüm renklerin bulunduğu bir
ışık demeti düşünmeliyiz. ışınların rengi (yani yansıyanlar) belirler.
Beyaz ışık saydam bir prizmaya geldiğinde içinde bulunan

tüm renkler ayrışır. Bu renkler temel renklerdir. Renkli Görme
Işığın prizmadaki bu ayrışmasına ışık tayfı denir. Gökku- ir yüzey, üzerine düşen her rengi yansıtıyorsa Beyaz,
B
şağının renkleri de bulutlardaki su damlacıklarında ayrı- hiç bir rengi yansıtmıyorsa siyah olarak isimlendirilir. Si-
şan güneş ışığının tayfıdır. yah dediğimiz yüzeyler, üzerine düşen tüm ışığı soğurur
ve yansıtmaz.
Ana renge sahip yüzeyler kendi rengini güçlü, kom-

şularını zayıf olarak yansıtır.
Zayıf geçen ışınların rengi algılanmaz.
Örneğin, kırmızı yüzeye

beyaz ışık gelirse, kırmı
Bu ayrışma, her renk için kırılmanın farklı açılarla olacağı zı güçlü, turuncu zayıf
anlamına gelir. Yukarıdaki sıralama değişmez. Kırmızı en olarak yansır. Göz, yü
az, mor en çok kırılan renktir. zeyi kırmızı görür.
Kırılma konusu boyunca çözdüğümüz her soruda gelen,

gönderilen ışınlar tek renk ışınlardır. Mavi yüzeye beyaz ışık
Kırıcı ortamda her rengin kırılma miktarı gibi hızı da fark- gelirse, mavi ışık güçlü
lıdır. olarak, yeşil ve mor
(komşular) zayıf olarak
Beyaz ışık içindeki bu renklerden kırmızı, mavi ve yeşil yansır. Göz yüzeyi mavi
renklere ışık için ana renk diyoruz. görür.
Gözümüz bu üç renge karşı duyarlıdır. Renkli görme bu
sayede olur. Mavi ışık yeşil yüzeye dü-
şerse yüzey mavi rengi
Üç ana rengin karışımı beyaz olur.
zayıf olarak yansıtır. Zayıf
yansıyan renkler göz tara-
fından algılanamaz ve
Mavi
renkli görülmez.
Magenta Cyan Yeşil cisim siyah görülür.
Beyaz
Kırmızı Yeşil
Sarı Kırmızı yüzeye mavi ışık
düşerse komşusu bile ol-
madığı için hiç ışık yansı-
maz. Tamamı soğrulur.
Kırmızı + Mavi = Magenta
14243
Bu renklere de ara Göz yüzeyi siyah görür.

Kırmızı + Yeşil = Sarı renkler veya ikincil
renkler denir.
Mavi + Yeşil = Cyan
Yüzey ışığı yukarıdaki örnekte olduğu gibi zayıf olarak
yansıttığında da renk algılanmaz. Siyahın tonu olarak gö-
Ana renkle, şekle göre karşısındaki ara renk karışımı da
rülür.
beyaz olur.
Bunu şu örnekle anlatalım. Gece su içmek için kalktınız.
Magenta + Yeşil = Beyaz
Işıklar kapalıyken sağa sola çarpmadan hareket edebilirsi-
Sarı + Mavi = Beyaz niz ortamdaki zayıf ışık cisimlerin yerini ve şeklini kabaca
algılamanıza yeter ama rengini algılayamayız.
Cyan + Kırmızı = Beyaz
427
Ara renkte olan yüzey ve cisimler kendilerini oluş- Peki kahverengi veya lila nasıl oluşur?
turan renkleri ve kendi rengini güçlü olarak yansıtır.
Soruda da belirtilen bir duruma eminim dikkat etmediniz.

Üç ana rengin beyazı oluşturabilmesi için aynı şiddette
yüzeye gelmesi gerekir.
Cep telefonlarınızın, monitörlerinizin üzerinde yazdığı ve

reklamlarında duyduğumuz 16 milyon renk, hepsi bu üç
ana rengin belli oranlarda karışımı ile oluşur. Eşit şiddet
te karışınca beyaz olan bu renkler, tüm renkleri oluşturan
asıl üçlüdür.
Bu renklerin farklı oranlarda karışması farklı tonları oluş-

turur.
Yukarıdaki şekilde sarı cisim üzerine beyaz ışık düşün-
ce yansıyanlar arasında sarı renkte var. Cisim sarı renk Örnek 14
görünüyor. Bu cismin üzerine sadece kırmızı ve yeşil
ışık düşseydi göz cismi yine sarı olarak görürdü.
Beyaz ışık içindeki sarı ile kırmızı + yeşil rengin oluş-

turduğu sarı farklıdır. Beyaz ışık içindeki sarı tek dalga
boyluyken karışım olan sarı içinde iki renkte ayrı ayrı
vardır. Ama göz bu renkleri beraber sarı olarak algılar.
Örnek 13
Karanlık bir ortamda şekildeki gibi yerleştirilen beyaz renkli

bir küp, kırmızı ve yeşil ışık kaynaklarıyla, aydınlatılıyor.
Buna göre, küpün I, II, III ve IV yüzeyleri ne renk gö-
rülür?
Çözüm 14
Karanlık bir ortamda kırmızı, mavi ve yeşil ışıkların

şekildeki gibi eşit şiddette düşürüldüğü beyaz perde
üzerindeki numaralı bölgeler hangi renklerde görülür?
Çözüm 13
1 numaralı bölgeye kırmızı + mavi ışık geldiği için magen-

ta, 2 numaralı bölgeye üç ana renk eşit şiddette geldiği
için beyaz, 3 numaralı bölgeye mavi ve yeşil ışık geldiği Kaynaklardan şekildeki gibi ışık alacak olan cismin,
için cyan, 4 numaralı bölgeye sadece mavi ışık geldiği I. yüzeyine sadece kırmızı ışık gelir.
için mavi görülür.
II. yüzeyine kırmızı ve yeşil ışık gelir.
Perdenin geri kalan kısımları, ışık almayan bölgeler si-
yah renkte olur, yani görülmezler. III. yüzeyine sadece yeşil ışık gelir.
Bazı sorularda perde beyaz renkli olmayabilir. Bu du- IV. yüzeyi hiç ışık almaz ve karanlık görülür.
rumda perdeden hangi renklerin yansıyacağına çok dik-
I. kırmızı, III. yeşil
kat etmelisiniz.
II. kırmızı + yeşil = sarı görülür.
428
Filtreler (Renkli Camlar)

Renkli camlar kendi rengindeki ışığı geçirip diğerlerini ge-
çirmediği için filtre olarakta isimlendirilir.
Tıpkı yansımada olduğu gibi;

Ana renkteki cam kendi rengini güçlü, komşu renkleri
zayıf geçirir.
İkinci yeşil filtre yeşil rengi güçlü olarak geçirirken komşu
Ara renkteki cam kendisi ve kendisini oluşturan ana sarı rengi zayıf geçirir. Göz yeşil olarak görür.
renkleri güçlü geçirir.
Soruda hangi renkler geçer veya hangi renk görülür diye

sorduğunda dikkat etmek gerekir. Zayıf geçen renkler
göz tarafından renkli algılanamaz. Ama geçmişlerdir.
Boya Renkleri
Suluboya yapan herkes bilir. Mavi ve sarı boyayı karıştır-
dığımızda yeşil elde ederiz. Biz ise konunun başından beri
kırmızı + yeşil = sarı diyoruz.
Buraya kadar anlattığımız renkler ışık renkleriydi. Boya

renkleri ışıktakinden farklıdır.
Işıktaki ara renk dediğimiz Magenta, Cyan ve Sarı boya-

da ana renklerimizdir. Işıktaki ana renkler de boyada ara
renktir.
Işıkta üç ana renk beyazı oluşturuken boyadaki ana renk-

lerin karışımı siyah olur. Bu renkler şekildeki gibidir.
Cyan
Mavi Yeşil
Siyah
Örnek 15
Magenta Sarı
Kırmızı
Cep telefonlarımızın, bilgisayarlarımızın ekranları renkleri

ışıkla oluşturur. Fakat elinizdeki bu kitap, gazete ve dergi-
Sarı ve yeşil filtreler arkasından beyaz ışık demetine lerdeki renkler boyalarla elde edilir.
bakan gözlemci hangi renk görür?
Gazete sayfasının en alt kısmında sınıra yakın renkli dört
nokta görürsünüz. Bunlar siyah, magenta, cyan ve sarıdır.
Yani baskıda kullanılan renkler.
Çözüm 15
Sarı filtre ara renk olduğu için kendini oluşturan kırmızı ve

yeşil rengi güçlü olarak geçirir, kendi rengi olduğu için sa-
rıda geçer.
429
1. Antrenman Kırılma ve Renk
1. Ι ışık ışınının saydam X, Y, Z ortamlarında izlediği yol 3. Saydam, paralel X, Y, Z ortamlarında Ι ışık ışınının
şekillerdeki gibidir. izlediği yol şekildeki gibidir.
nY
Ortamların kırıcılık indisleri nX, nY, nZ olduğuna

göre, bu indisler arasındaki ilişki nedir?
Ortamların kırıcılık indisleri nX, nY, nZ olduğuna
A) nX > nY > nZ B) nX = nY > nZ göre bunlar arasındaki ilişki nedir?
C) nX = nZ > nY D) nZ > nY > nX
A) nX > nZ > nY B) nZ > nX > nY
E) nZ > nX = nY
C) nY > nX > nZ D) nX = nZ > nY
E) nY = nZ > nX
2. Saydam X, Y ortamlarından Y ortamının kırıcılık indi-

si nY = 2 dir.
4. I ışık ışınının saydam K, L, M ortamlarında izlediği

yol şekildeki gibidir.
Y ortamından gelen Ι ışık ışınının kesikli çizgiler-

le gösterilen I, II, III yollarını izleyebilmesi için X
ortamının kırıcılık indisi nX aşağıdakilerden han-
gisi gibi olabilir?
Buna göre, ortamların kırıcılık indisleri nK, nL, nM
hakkında aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
I II III
A) nL > nK > nM
A) 3 1,5 1
B) nL = nM > nK
B) 2 3 2,5
C) nL > nK, nM için kesin birşey söylenemez.
C) 1 1,5 2
D) nK > nL, nM için kesin birşey söylenemez.
D) 3 2 1
E) nK = nL = nM
E) 2 3 1
430
Kırılma ve Renk 1. Antrenman
5. Saydam X, Y, Z ortamlarında I ışık ışınının izlediği yol 7. Birbirine paralel ve saydam K, L, M ortamlarında Ι
şekildeki gibidir. ışık ışını şekildeki yolu izlemektedir.
Buna göre, ışığın bu ortamlardaki hızları vX, vY, vZ

A) vX > vY > vZ B) vY > vZ > vX Buna göre, ortamların kırıcılık indisleri nK, nL, nM
C) vZ > vX > vY D) vZ > vY > vX arasındaki ilişki nedir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
E) vX > vY = vZ
A) nL > nK > nM B) nK > nM > nL
C) nL > nM > nK D) nL = nM > nK
E) nK = nL > nM
8. Camdan yapılmış şekildeki paralelkenara gelen Ι ışık

ışını camı Ιı olarak geliş doğrultusunun x kadar altın-
dan terkediyor.
6. Ι ışık ışınının saydam X, Y, Z ortamlarında izlediği yol

şekildeki gibidir.
Buna göre,
I. Camın kırıcılık indisi artarsa x artar.

II. Cam, hava yerine su içinde olsa x azalır.
Buna göre, ortamların kırıcılık indisleri nX, nY, nZ III. Başka renk ışık kullanılırsa x değişmez.
yargılarından hangileri yanlıştır?
A) nY > nX > nZ B) nY > nZ > nX (nhava < nsu < ncam)
C) nX = nZ > nY D) nY > nX = nZ
E) nX = nY = nZ
431
1. Antrenman Kırılma ve Renk
9. 11.
Camdan yapılmış O merkezli yarım kürelere gön-

derilen şekildeki K, L, M ışınlarından hangilerinin Bir çocuk karanlık bir ortamda beyaz ışıkla aydınla-
izlediği yollar doğru gösterilmiştir? tılan sarı renkli kitaba kırmızı gözlükle ve gözlüksüz
olarak bakıyor.
D) K ve L E) K, L ve M Buna göre, çocuk kitabı gözlüklü ve gözlüksüz
olarak hangi renklerde görür?
Gözlüklü Gözlüksüz
A) Sarı Sarı
10. Camdan yapılmış tam yansımalı X, Y prizmaları şe-
B) Kırmızı Beyaz
kildeki gibi birleştirilip aynı renkli K ve L ışınları gön-
deriliyor. C) Yeşil Sarı
D) Kırmızı Sarı
E) Siyah Kırmızı
Buna göre K, L ışınlarının prizmaları terkedişi 12. Kırmızı ve yeşil renkli noktasal ışık kaynakları kulla-
aşağıdakilerden hangisinde doğru gösterilmiş- nılarak zemin aydınlatılıyor.
tir? (Camdan havaya, θs = 42°)
Kaynaklarla zemin arasındaki engeller saydam

olmadığına göre, zemindeki X, Y, Z noktaları han-
gi renkte görülür? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
X Y Z
A) Kırmızı Sarı Yeşil
B) Siyah Sarı Yeşil
C) Kırmızı Sarı Siyah
D) Kırmızı Beyaz Yeşil
E) Kırmızı Kırmızı Yeşil
1.D 2.A 3.C 4.C 5.D 6.B 7.A 8.C 9.D 10.C 11.D 12.A
432
6.
Mercekler - Göz ve Optİk Aletler
Mercek Merceklerde Odak Uzaklığını Etkileyen Durumlar
En az bir yüzeyi küresel kırıcı olan saydam ortamlara mer- Aynı maddeden yapılmış, eğrilik yarıçapları farklı mer-
cek denir. ceklerden, yarıçapı büyük olanın odak uzaklığı da bü-
yüktür.
Mercekleri ince kenarlı (yakınsak) ve kalın kenarlı (ırak-
sak) olarak ikiye ayırıyoruz.

Odak uzaklığının büyük olması merceğin ışığı az kır-
ması anlamına gelir.
Aynı eğrilik yarıçapına sahip merceklerden, kırıcılık indi-

si ortamdan daha büyük farka sahip olan ışığı daha çok
kırar. Odak uzaklığı da küçük olur.
Camdan yapılmış ve hava ortamında bulunan ince kenarlı

mercek, üzerine gelen ışınları birbirine yaklaştırır. Bu ne-
denle yakınsak mercek denir.
Kalın kenarlı mercek de ışınları birbirinden uzaklaştırır. Bu

Merceklerde her renk için odak uzaklığı farklıdır. Kırmızı
nedenle ıraksak mercek denir.
ışık en az, mor ışık en çok kırıldığı için kırmızının odak
uzaklığı daha büyüktür.
İnce kenarlı mercekte
asal eksene paralel gelen
ışınların toplandığı nokta-
ya odak denir.
Kalın kenarlı mercekte

Bir mercek düşey doğrultuda kesilirse parçaların odak
asal eksene paralel ge
uzaklıkları daha büyük olur. Yani ışığı daha az kırar.
len ışınların uzantılarının
kesiştiği noktaya odak
denir.
Merceklerde odak uzaklığı ortamın kırıcılık indisine, mer-

ceğin yapıldığı maddenin kırıcılık indisine, merceğin yü-
zeylerinin eğrilik yarıçaplarına ve ışığın rengine bağlıdır.
433
9. ÜNİTE Mercekler
Bunun tam tersini yapıp mercekleri birleştirirsek bu se- 1

Örnek
ferde ışığı daha çok kırar ve odak uzaklığı daha küçük
olur. Hava ortamında camdan yapılmış ince kenarlı bir merce-
ğe şekildeki gibi asal eksene paralel olarak gelen X ve Y
ışınları mercekten geçtikten sonra asal ekseni farklı nok-
talarda kesiyorlar.
Y
Odak uzaklıkları 2d ve 3d olan X, Y merceklerini birleştirir-
sek yeni odak uzaklığı ikisinden de küçük olur.
X ışını sarı renkli olduğuna göre, Y ışını ne renk ola-
bilir?
Hem X, hem Y merceğinde
kırılan ışının 2d den de daha
kısa odak uzaklığı olur. Çözüm 1
İnce kenarlı mercekte asal eksene paralel gelen tüm ışın-

lar kırıldıktan sonra odaktan geçer.
Fakat ışığın her rengi için odak noktası farklıdır. Prizma-

larda bahsetmiştik.
Mercek su gibi havadan daha kırıcı bir ortama konulursa Prizmaya gelen beyaz ışığın renklerine ayrışmasının se-
odak uzaklığı artar, ışığı daha az kırar. bebi her rengin farklı miktarda kırılmasıydı. Kırmızı renk
en az mor renk en çok kırılır.
hava
Burada da aynı durum söz konusu.
Fhava
Merceğe beyaz ışık gönderip renklerin farklı kırılmalarını
Fsu
gösterelim.
su Beyaz ışık
Eğer mercek, kırıcılık indisi kendisinden büyük olan Renkler karışmasın diye aralarını fazla açtıkJ Normalde
bir ortamdaysa karakter değiştirir. İnce kenarlı mercek bu kadar fark olmaz.
ıraksak, kalın kenarlı mercek yakınsak mercek gibi
Kırmızı için odak uzaklığı en fazlayken mor için odak uzak-
davranır.
lığı en küçük olacaktır.
Sorumuza dönecek olursak, az kırılan X ışınının sarı renk

olduğunu söylemiş.
O halde Y sarıdan daha çok kırılan renklerden biri olma-

lıdır.
Bu renklerde yukarıdaki şekilden bakacak olursak; yeşil,

mavi ya da mor olabilir.
Bizim sorumuzda şıklar yok. Size sorulursa uygun şıkkı

seçersiniz artıkJ
434
Mercekler 9. ÜNİTE
2 Merceklerde Işın Çizimleri

Örnek
Merceklerde ışınları çizerken küresel aynalara benzediğini
Şekildeki sistemde ince kenarlı merceğin asal ekseninin göreceksiniz. Fakat iyi bilmemiz gereken farklar da var.
alt ve üst kısımlarında saydam X ve Y ortamları vardır.
Aynalarda odak uzaklığı sadece aynanın eğrilik yarıçapına
bağlıydı. Işığın rengi, ortamın kırıcılık indisi önemli değildi.
Fakat merceklerde odak, yukarıda da bahsettiğimiz özel-
X liklere bağlıdır.
Y
Ayrıca merceklerde aynadan farklı olarak iki odak bulunur.
X ve Y ortamlarından merceğe şekildeki gibi asal eksene

paralel olarak gelen aynı renkli ışınlar, mercekten kırıldık-
tan sonra da paralel olarak yollarına devam ediyorlar.
Buna göre,
I. Merceğin kırıcılık indisi Y ortamınınkinden büyüktür. Şekildeki merceklerde göreceğimiz noktaları açıklayalım.
II. X ortamının kırıcılık indisi merceğinkinden büyüktür. F: Odak noktası:
III. X ve Y ortamlarının kırıcılık indisleri eşittir. İnce kenarlı mercekte asal eksene paralel gelen ışınların
kesiştiği nokta.
Kalın kenarlı mercekte asal eksene paralel gelen ışınların
uzantılarının kesiştiği nokta
Çözüm 2 2F:
Hava ortamındaki camdan yapılmış ince kenarlı mercek Küresel aynalardaki (M) merkeze benzetebiliriz. Odak
yakınsaktır. Camın kırıcılık indisi mercekten küçük oldu- uzaklığının iki katı uzaklıktaki noktadır.
ğu için, mercekten geçen ışınlar asal eksene yaklaşacak Optik merkez (O)
şekilde kırılır. Asal eksenin merceği kestiği noktadır.
Sorumuzda Y ortamından gelen ışın kırıldıktan sonra asal
Herhangi bir ışının izlediği yol
eksene yaklaşmış. Yani cam - hava durumuna benzer bir
durum var.
Demek ki merceğin kırıcılık indisi Y ortamınınkinden bü- Optik merkezden ge

yük. I doğrudur. çecek şekilde ve gelen
X ışını ise asal eksene paralel gelip merceği geçtikten ışına paralel eksen çizi
sonra asal eksenden uzaklaşacak şekilde kırılmış. İnce yoruz. Sonra odak nok-
kenarlı mercek kalın kenarlı mercek gibi davranmış. tasından düşey çizgi
çizdiğimizde kesiştikleri
Bu durum merceğin kendinden yoğun (kırıcılık indisi bü-
noktaya Fı dersek, ışın
yük) ortamda olmasıyla mümkün olabilir.
bu noktadan geçecek
Yani X ortamının kırıcılık indisi merceğinkinden büyük ol- şekilde kırılır.
malıdır. II doğrudur.
Yukarıdaki durumlara göre, X in kırıcılık indisi mercekten Yine aynı paralel ekseni
büyük, Y nin ki küçükse; X ve Y nin kırıcılık indisleri eşit çizip, odaktan düşey çiz-
olamaz. III yanlıştır. gi çizdiğimizde kesiş
yanıt I ve II tikleri bu noktaya Fı der-
sek kırılan ışının uzantısı
Yukarıdaki gibi bir X ortamındaki ışının izlediği yolun se- Fı noktasından geçecek
bebi sorulup, seçenekler arasında farklı renkte olması de- şekilde ışın yoluna de
nirse tuzağa düşmeyin. Farklı renkler farklı kırılabilir. Ama vam eder.
renk farkından dolayı mercek yakınsak iken ıraksak gibi
davranamaz.
435
Bunun benzerini aynalarda da yapmıştık. Bu özellikten Kalın kenarlı mercekte özel ışınlar
şöyle bir sonuç çıkar. Birbirine paralel gelen ışınlar, ince
kenarlı merceğe gelmişlerse kırıldıktan sonra hepsi aynı 1.
(Fı) noktasından geçer. Yani odaklanır. Asal eksene paralel ge
len ışın, uzantısı odaktan
Kalın kenarlı merceğe geldiklerinde de kırıldıktan sonraki geçecek şekilde kırılır.
uzantıları aynı (Fı) noktada toplanır.
Odak noktasına doğru

2.
gelen ışın, asal eksene
paralel gidecek şekilde
kırılır.
3. 2F doğrultusunda gelen
ışın, diğer taraftaki 2F
den geliyormuş gibi kırılır.
4. Optik merkeze gelen ışın,

aynı doğrultuda yoluna
Merceklerde de aynalarda olduğu gibi özel ışınlar var- devam eder.
dır. Soruları çözmek için bunları çok iyi öğrenmeliyiz.
İnce kenarlı mercekte özel ışınlar

1. Asal eksene paralel ge
len ışın, odaktan geçe Merceklerde odaktan gelen ışını görünce aklımıza ilk
cek şekilde kırılır. gelen asal eksene paralel gideceğidir. Fakat bu durum,
ince kenarlı mercek için doğruyken kalın kenarlı mercek
için yanlış olur.
Aynı durum odağa doğru gelen ışın için de geçerlidir. İlk
akla gelen paralel gideceği olsa da bu sadece kalın kenarlı
Odaktan geçerek gelen
2. mercek için geçerlidir.
ışın, asal eksene paralel
gidecek şekilde kırılır. Hata yapmamak için merceğin ışığı asal eksene yaklaştı-
racağına mı uzaklaştıracağına mı bakmalıyız.
2F’den gelen ışın, diğer

3.
taraftaki 2F’den geçe-
cek şekilde kırılır.
4. Optik merkeze gelen

ışın, aynı doğrultuda
gider.
436
Örnek 3 Çözüm 4
. Asal eksene paralel gelen ışın odaktan geçecek şekilde

kırılır. Asal ekseni kestiği nokta X merceğinin odağıdır.
Devamında Y merceğine gelen ışın asal eksene paralel
gidecek şekilde kırıldığına göre, bu nokta Y merceğinin de
odağı olmalıdır.
Merceklerin birer odağı çakışıktır. (aynı noktada)
Asal eksenleri çakışık X ve Y yakınsak merceklerine gelen Şekilde oluşan üç

Ι ışık ışınının izlediği yol şekildeki gibidir. genler benzerdir.
f
Buna göre, merceklerin odak uzaklıkları oranı, X kaç-
fY
tır? (Noktalar arası uzaklıklar eşittir.)
Çözüm 3 X merceğine yakın olan üçgenin bir kenarı 2h, Y merce-

ğine yakın olanın benzer kenarı h kadar olduğuna göre,
Işığın izlediği yolu inceleyerek odak uzaklıklarını bulmaya benzerlik oranları 1’e 2’dir. Bu durumda diğer benzer ke-
çalışalım. X merceğine asal eksene paralel olarak gelen narlar arasında da 1’e 2 oranı olmalı.
ışın odağa gider. Bunun için X merceğinin odak uzaklığı d
kadardır. fX = d. fX 2
= 1 = 2 olmalıdır.
Y merceğine d uzaklıktan gelip, diğer tarafta d kadar uzak- fY
tan geçecek şekilde kırılan ışın, Y merceğine 2f uzaklıktan
gelmiş olmalıdır. Çünkü ince kenarlı mercekte gelen ve
diğer tarafa geçen ışın aynı uzaklıkta ise 2F den gelmiştir.
Örnek 5
2fY = d ise, fY = d olur.

2
fX d
= = 2 bulunur.
fY d/2
Asal eksenleri çakışık ince kenarlı K ve kalın kenarlı L

Örnek 4
merceklerinden oluşan sistemde Ι ışık ışını şekildeki yolu
Asal eksenleri çakışık X ve Y merceklerine şekildeki gibi izliyor.
asal eksene paralel olarak gelen ışın, Y merceğinden kırıl-
Buna göre,
dıktan sonra asal eksene paralel gidiyor. fK
a) Merceklerin odak uzaklıkları oranı, kaçtır?
fL
b) Mercekler arası uzaklık fK ve fL cinsinden nedir?
Çözüm 5
İnce kenarlı K merceğine paralel gelen ışın K’nin odak

fX noktasına gitmek ister. Kırılan ışının uzantısının asal ek-
Buna göre, merceklerin odak uzaklıkları oranı, kaçtır?
fY seni kestiği yer K’nin odağıdır. (X noktası)
437
L’ye gelen ışın asal eksene paralel olarak kırıldığına göre İnce Kenarlı Mercekte Görüntü
ışının uzantısının asal ekseni kestiği yer kalın kenarlı mer- Görüntünün yerini bulmak için en az iki ışın gerekir. Işınla-
ceğin de odağıdır. Yani merceklerin birer odağı çakışıktır. rın kırıldıktan sonra kendilerinin ya da uzantılarının kesiş-
tiği yer görüntünün yeri olacaktır.
Daha öncede söylediğimiz gibi ışınlar kesişirse gerçek,

uzantılar kesişirse sanal (zahiri) görüntü oluşur.
Cismin sonsuzla odak noktası arasında olduğu du-

rumlara bakalım.
X noktası K ve L için odaktır.
Kareleri sayarsak K’nin odak uzaklığı 6 birim, L’nin odak

uzaklığı 2 birimdir. Bu durumda,
fK
= 3 olur.
fL
Mercekler arası uzaklık ise, d = fK – fL olmalıdır.
Örnek 6 Sonsuzdan gelen ışınlar asal eksene paralel gelirler. Bu

yüzden sonsuzdaki cismin görüntüsü merceğin di-
Eşit bölmeli düzlemdeki ince kenarlı merceğe şekildeki ğer tarafında odakta (F) ve noktasaldır. (g1)
gibi gelen numaralı ışınlardan 1 numaralı ışın kırıldıktan
Sonsuzla 2F arasından gelen her ışın merceği geçtikten
sonra K noktasından geçmektedir.
sonra F – 2F arasından geçer. Bu nedenle sonsuzla 2F
arasındaki cismin görüntüsü F – 2F arasında oluşur. (g2)
1 2F den gelen her ışın merceğin diğer tarafındaki 2F den

2 geçer. Bu nedenle 2F deki cismin görüntüsü 2F de
oluşur. (g3)
3
2F – F arasından gelen her ışın merceği geçtikten sonra
4 2F – sonsuz arasından geçer. 2F – F arasındaki cis-
5 min görüntüsü 2F – sonsuz arasında oluşur. (g4)
Cisim odakta (F) ise görüntüsü sonsuzdadır. (g5)
Buna göre, numaralı ışınlardan 1 den başka hangileri
de K noktasından geçer? Buraya kadar ki (cismin sonsuzla F arasında olduğu
durum) tüm görüntüler merceğin diğer tarafında ışınların
Çözüm 6
kesişmesiyle gerçek ve ters oluşur.
1 numaralı ışın asal eksene paralel geldiği için asal eksen Görüntü ve cismin boyları merceğe olan uzaklıklarıyla
üzerindeki K noktasından geçiyorsa, bu nokta merceğin orantılıdır (Aynalardaki gibi). Cisim ve görüntüden
odak noktasıdır.
merceğe uzak olanın boyu da büyüktür.
Bu nedenle asal eksene paralel gelen 2 ve 4 numaralı
Cisim F ile mercek arasında olursa;
ışınlarda bu noktadan geçer. 3 ve 5 numaralı ışınlar ise
buradan geçemez. Şekilde izledikleri yollar gösterilmiştir.
1
2
4
3
4
2
5
1 F ile mercek arasındaki cismin görüntüsü her zaman cis-
438
min olduğu tarafta düz, sanal, cismin arkasında ve daha 7

Örnek
büyük olur. Bu durum bizim büyüteçle bir cisme baktığımız
durumdur. Asal eksenleri çakışık ince ve kalın kenarlı X, Y mercekle-
rinin odak uzaklıkları eşit ve f kadardır.
Mercekler arasına yerleştirilen h boyundaki K cisminin

yalnız X ve yalnız Y merceğindeki görüntülerinin yeri
Cisim F den merceğe doğru yaklaştıkça görüntü sü- ve boyu ne olur?
rekli cismin arkasında kalacak şekilde küçülerek son-
suzdan merceğe yaklaşır.
Çözüm 7
Kalın Kenarlı Mercekte Görüntü Önce X ince kenarlı merceği için görüntüyü bulalım. K cis-
Kalın kenarlı mercekte ince kenarlıda olduğu gibi çok fark- minin X merceğine uzaklığı 2f olduğu için görüntüsü mer-
lı durumlar yoktur. ceğin diğer tarafında 2f uzaklıkta ters oluşur.
Cisim ve görüntünün merceğe uzaklıkları eşit olduğu için
görüntünün boyu cisminkine eşittir. hX = h
Cisim sonsuzda ise görüntü odakta (F) noktasaldır. (g1)
Cisim sonsuz – mercek arasında nerede olursa olsun

görüntü her zaman F – mercek arasında şekilde görü-
Y kalın kenarlı merceğinde oluşacak görüntüyü bulalım. K
nen üçgenin içindedir.
cisminin Y merceğine uzaklığı f kadar.
Görüntü aynı tarafta olduğu için sanal ve düzdür. (Uzantı- Kalın kenarlı mercekte görüntü her zaman cismin olduğu
ların kesişmesiyle oluşur.) tarafta F ile mercek arasında oluşur demiştik.
Merceğe her zaman cisimden daha yakın (cismin önünde)
olduğu için de boyu küçüktür.
Cisim sonsuzdan merceğe yaklaştıkça görüntü sürekli
cismin önünde olacak şekilde büyüyerek F den merce-
ğe yaklaşır.
Kısaca özetlersek
Kalın kenarlı mercek her zaman cisimle aynı tarafta sa-
nal, düz ve küçük görüntü oluşturur.
İnce kenarlı mercekte ise görüntü merceğin her iki tara- F deki cisimden gelen ışın asal eksenden uzaklaşarak kı-
fında da oluşabilir. Cisim tarafında ise sanal, diğer taraf- rılır ve uzantısı F ile mercek arasından geçer. Görüntü de
ta ise gerçektir. Boyu konumuna bağlı olarak büyükte, bu arada düz oluşur.
küçükte olabilir. Görüntünün merceğe uzaklığı cismin uzaklığından daha
Cisim F ile mercek arasındayken oluşan sanal görüntü az olduğu için boyu da cismin boyundan kısa olacaktır.
hep cisimden büyük cismin arkasındadır. Büyüteç dedi-
hY< h dir.
ğimiz durum.
439
8 Görüntü yerini bulmak için cismin asal eksene değen alt

Örnek
noktasından bir ışın gönderelim.
Asal ekseni de bir ışın olarak düşündüğümüz için bu ışının
asal ekseni kestiği yerlerde görüntü oluşacaktır.
Asal eksenleri çakışık X ve Y mercekleriyle K cismi şe

kildeki gibidir.
Noktalar arası uzaklıklar eşit ve odak uzaklığı kadar 2F’den gelen ışın diğer tarafta 2F’ye gider. 1. görüntü bu-
ise, K cisminin sistemdeki son görüntüsü nerede olu- radadır. Buradan Y merceğine gelen ışın (F) odaktan gel-
şur? diği için asal eksene paralel yoluna devam eder ve asal
ekseni sonsuzda keser (Yani kesemez).
Son görüntü bu nedenle sonsuzda oluşur.
Çözüm 8 Aynalar ve merceklerde oluşacak toplam görüntü sayısı

sorulabilir. Bu durumda; toplam görüntü sayısını bulur-
Görüntüyü bulurken cismin bulunduğu özel noktaya göre
ken kuralımız şu:
görüntünün yerini buluruz.
1. mercekteki görüntüyü 2. mercek için cisim olarak düşü- Her yansıma ve her kırılma bir görüntü oluşturur.
nüp, bunun da 2. mercekteki görüntüsünü bulacağız. Işın X ten kırılıp geçtikten sonra Y den de kırılarak geçer,
K cismi X merceği için 2F’de olduğundan görüntü diğer 2. görüntü oluşur. Işın başka kırılma yapmadan sistemi ter-
tarafta 2F’de ve ters oluşur. keder. Toplamda iki görüntü oluşur.
Uzaklıklar eşit olduğu için boyu cisminkiyle aynıdır.
Örnek 9
K1, Y merceği için cisim olarak düşünülürse, F’deki cismin

görüntüsü sonsuzda oluşur.
İkinci bir yöntem olarak, görüntünün yerini bulmak için ışın

göndeririz. Odak uzaklıkları f olan ince kenarlı mercek ve çukur ayna
asal eksenleri çakışık şekilde yerleştirilmiştir.
Bir cismin görüntüsü için en az iki ışın göndermek gerekir.
Buna göre, KL cisminin yalnız mercek ve yalnız ayna-
Burada dikkat edip yapmamamız gereken şey; cismin
da oluşan görüntüleri arasındaki uzaklık nedir?
ucundan ışın göndermektir.
(Noktalar arası uzaklıklar eşit ve f kadardır.)
Bu durumda iki ışın gerekir ve zorlaşır. Hani iki ışın gereki-
yordu diyenler var mı? J
Cismin asal eksene değidiği noktadan ışın göndericez. 1.
ışını asal eksen üzerinden gönderelim. 9
Çözüm
Optik merkezlerden geçerek asal eksen üzerinden direkt
gidecektir. İşte bunun için tek ışın dedik. Yani asal ekseni KL cisminin mercek ve aynada oluşan görüntüsünün yerini
de ışın gibi kullanıyoruz. bulmak için KL cisminden mercek ve aynaya ışın gönde-
relim.
440
2F
gmercek gayna
K noktasından ışın çizersek en az iki ışın çizmemiz ge

rekirdi. Işınları L’den (asal eksen üzerindeki noktadan) çi-
zersek asal ekseni 2. ışın olarak düşünürüz. Cisimden 1. merceğe çizilen ışın odaktan geldiği için asal
L’den çizilen ışının kırıldıktan ya da yansıdıktan sonra eksene paralel gider. Bu ışın 2. (kalın kenarlı) merceğe,
uzantısının veya kendisinin asal ekseni kestiği yer görün- paralel geldiği için de uzantısı kalın kenarlı merceğin oda-
tünün yeri olur. ğı olan F2 de olacak şekilde kırılır.
Cisim F1 de olduğu sürece göndereceğimiz ışın d (mer-
İnce kenarlı merceğe gönderilen ışın, 2F den geleceği için
cekler arası uzaklık) mesafesini asal eksene paralel olarak
merceğin diğer tarafındaki 2F den geçecek şekilde kırılır.
geçerek 2. merceğe gidecek ve 2. mercekten kırıldıktan
Görüntü de diğer tarafta 2F noktasında, aynı boyda ve ters
sonra uzantısı 2. merceğin odağından geçecektir.
oluşur.
Görüntünün 2. merceğe uzaklığı F2 kadardır ve bu sis-
Çukur aynaya gönderilen ışın ise 2f uzaklıktan yani mer- temde sadece F2’nin değişmesiyle değişir.
kezden geleceği için yansıdıktan sonra kendi üzerinden
Işın d mesafesini asal eksene paralel geçeceği için d
döner. Asal ekseni yine aynı noktada keser.
uzaklığı ve f1 sonucu değiştirmiyor.
Çukur aynada oluşan görüntü cisimle aynı noktada ters ve
eşit boydadır.
Yukarıdaki şekilden bakacak olursanız iki görüntü arası Örnek 11

uzaklık 4f olarak görülür.
Hava ortamında camdan yapılmış bir mercek önüne ko-
nulan cismin görüntüsü ters ve boyu cisimden büyük ol-
maktadır.
Örnek 10 Buna göre,
I. Mercek ince kenarlıdır.
II. Cisim ve görüntü merceğin aynı tarafındadır.
III. Görüntünün merceğe uzaklığı cisminkinden fazladır.
Çözüm 11
Şekildeki mercek düzeneğinde X cismi 1 numaralı ince ke-
narlı merceğin odağındadır. Kalın kenarlı mercekte oluşan görüntüler her zaman cisim-
den daha küçük boyda ve düz oluşur. Bu nedenle mercek
X cisminin düzenekte oluşan son görüntüsünün, 2 nu- ince kenarlı olmak zorundadır. I. öncül doğrudur.
maralı kalın kenarlı merceğe uzaklığı; f1, d ve f2 uzak-
lıklarından hangilerinin değişmesiyle değişir? Merceklerde görüntü cisimle aynı tarafta olursa düz, diğer
tarafta olursa ters oluşur. Bunun için II. öncül yanlıştır.
Ayna ve merceklerde görüntü boyu uzaklıkla ilgiliydi. Cisim

Çözüm 10
ve görüntüden optik alete (mercek ya da ayna) uzak olan
Bizden görüntünün şeklini büyüklüğünü istemediği için hiç büyük, yakın olan küçük olur. Burada da görüntü boyu ci-
işimizi zorlaştırmadan asal eksene değdiği noktadan ışın simden uzak olduğu için görüntü merceğe cisimden daha
göndericez. uzak olmalıdır. III. öncül doğrudur.
Bu şekilde yaptığımızda en kısa yoldan görüntünün yerini yanıt I ve III

bulmuş oluruz.
441
9. ÜNİTE Göz ve Optİk Aletler
Göz ve Optİk Aletler

Şu an bu yazıyı okumanızı ve görmenizi sağlayan duyu
organımızın adına göz diyoruzJ
Peki gözdeki bu görme olayı nasıl gerçekleşiyor?
Karanlıkta göremediğimizi biliyoruz. Demek ki görmek için

öncelikle ışık lazım.
Cisimlerden çıkan veya yansıyan ışık gözümüze ulaştığın-

da sağlıklı bir göz bu ışınlar sayesinde görme olayını ger- Göz Kusurları
çekleştiriyor. Şimdi bunun nasıl olduğunu anlatalım.
Miyop (uzağı iyi göremez)
Kirpiksi kaslar Merceğin kırma gücünün (diyoptri, yakınsama) yüksek

veya gözün ön-arka ekseninin uzun olması durumunda,
gelen ışınlar retinanın önünde odaklanır.
Sarı benek Kalın kenarlı mercek ile düzeltilir.
Kornea
Sinirler
Mercek
Çizgili kas
Cisimden çıkan veya cisim üzerinden yansıyan ışınlar

göze ulaşır. Gözün renkli olan kısmının ortasındaki göz-
bebeği dediğimiz açıklıktan (saydam kısım) göze girer.
Gözün renkli kısmı olan iris göze ne kadar ışık gireceğini

belirler. Tıpkı fotoğraf makinesindeki diyafram gibi gözbe-
beğinin büyüklüğünü ayarlar.
Göz merceği ışığı fazla kırdığı için retinanın önünde
Işığın az olduğu ortamda gözbebeğini açarak, çok olduğu odaklanan ışığın retina üzerinde odaklanması için da-
ortamda küçülterek göze giren ışık miktarını kontrol eder.
ğıtıcı özelliği olan kalın kenarlı mercek kullanılarak ışı-
İrisin arkasında görüntüyü retinaya odaklayan yapıya göz ğın doğru yerde odaklanması sağlanır.
merceği denir. İnce kenarlı bir mercek olan göz merceği,
çevresindeki kasların kasılmalarıyla incelip kalınlaşır ve
ışığın odaklanmasını sağlayarak uzak ve yakın cisimlerin Hipermetrop (Yakını iyi göremez)
net olarak görünmesi sağlanır. Merceğin kırma gücünün az veya gözün ön-arka ekseni-
Retina gözün en iç kısmında bulunan tabakadır. Burada nin kısa olması durumunda gelen ışınlar retinanın arkasın-
ışık reseptörleri (fotoreseptör) ve görme sinirlerini bulunur. da odaklanır.
Fotoreseptörler çubuk ve koni hücreleri olmak üzere iki İnce kenarlı mercek ile düzeltilir.
çeşittir. Çubuk ve koni hücreleri değişime uğramış sinir
hücreleridir.
Çubuk hücreleri az ışıkta görmeyi sağlar. Renkleri algıla-

maz. Şekilleri algılar, siyah beyaz görüntü oluşur.
Koni hücreleriyse renkli görmeyi ve cisimlerin ayrıntılarını

görmemizi sağlar. Üç çeşittir. Kımızı, yeşil, mavi ışığa du-
yarlı hücrelerdir. Sarı benekte yoğunlaşmıştır.
Sarı benek retinada koni hücrelerinin en yoğun olduğu
bölgedir.
Retinada bu resöpterlere gelen ışık beyne elektrik sinyal-

leriyle aktarılır ve görüntü oluşur.
442
Göz ve Optİk Aletler 9. ÜNİTE
Göz merceğinin yeterince ışığı kıramaması sonucu ışık Optİk Aletler

retina arkasında odaklanır. Işığın istenilen yerde odaklan-
İnsanlar bu ünitede anlattığımız yansıma ve kırılma olay-
ması için ışığı toplayan ince kenarlı mercek kullanılır.
larının gerçekleştiği ayna, prizma ve mercekleri kullanarak
bir çok optik alet geliştirmişleridir.
Presbitlik Bu optik aletler günlük hayatımızı kolaylaştırdığı gibi bilim-

sel çalışmalarda da çok önemli bir yer tutmaktadır.
Yaşımız ilerledikçe göz merceği esnekliğini yani kırıcılığını
yitirir. Bu yüzden göz yakını iyi göremez (bir çeşit hiper-
metrop). İnce kenarlı mercek ile düzeltilir.
Astigmat (Net görememe)

Kornea veya göz merceğindeki düzensiz yapı nedeniyle
ışık farklı açılarla kırılıp retinaya düzgün ulaşmaz
Silindirik mercekle düzeltilir.
Artık cep telefonları aracılığı ile herkesin elinde olan fo-

toğraf makinesi günümüzde en çok kullanılan optik araç-
lardan birisidir. Eskiden olsa en çok kullanılan optik alete
örnek olarak gözlük verilebilirdi. Ama şimdi gözlüğü olma-
yanlarda bile cep telefonu var J.
Dürbün, teleskop, mikroskop, periskop, projeksiyon cihaz-

ları, sinema makineleri ve daha birçok optik alet günümüz-
de yaygın olarak kullanılmaktadır.
Fotoğraf makinesi, dürbün, teleskop, mikroskop gibi alet-

lerin yapısında; mercekler ve bazılarında ayna, prizma
kullanılmaktadır.
Yakınsama (Diyoptri)
Gözlük numarası olarak da bilinir.
Y = 1 olarak ifade edilir.

f
Bu ifade de dikkat edilmesi gereken; f odak uzaklığının
metre cinsinden olmasıdır.
Ayrıca kalın kenarlı mercek kullanmışsak f’yi (–), ince ke-

narlı mercek kullanmışsak f’yi (+) kullanmaya da dikkat
etmeliyiz.
Teleskopların amatör olarak kullanılanları olduğu gibi

-- 0,50 numara gözlük için.
araştırmalar için kullanılan dev teleskoplarda vardır.
-- olduğuna göre kalın kenarlı mercek kullanıyor. Bu göz-
Periskop denilen alet çok eski
lük uzağı iyi göremeyen miyop göz kusuru için kullanılır.
zamanlardan beri kullanılmakta
1 = 0,5 ise f = 2 m'dir. 2 m den uzağı net göremeyen için. olup, ayna veya tam yansımalı
f prizma kullanılarak yapılır.
Yandaki şekilde periskopun te-

+ 2 numara gözlük kullanan birisi.
mel yapısı görülmektedir.
+ olduğuna göre ince kenarlı mercek kullanıyor. Yani bu
Siz de iki düzlem ayna kullana-
arkadaş hipermetrop olup yakını iyi göremiyormuş.
rak basit bir periskop yapabilir-
1 = 2 ise, f = 0,5 m'dir. 50 cm den yakını net göremez. siniz.
f
443
1. Antrenman Mercekler - Göz ve Optİk Aletler
1. Yakınsak merceğe asal eksene paralel gelen Ι ışı 3. Şekildeki Ι ışık ışını kırıcılık indisi 3n olan yakınsak
nının izlediği yol şekildeki gibidir. merceğe asal eksene paralel olarak gönderiliyor.
Buna göre x uzaklığı;
I. eğrilik yarıçapını arttırmak,

II. merceğin kırıcılık indisini arttırmak, Işının l, ll, lll yollarını izlemesi için ortamın kırıcılık
indisi aşağıdaki değerlerden hangileri olabilir?
III. ortamın kırıcılık indisini arttırmak
işlemlerinden hangisinin yapılması ile artar?
I II III
A) Yalnız l B) l ve ll C) l ve lll A) n 2n 3n
D) ll ve lll E) l, lI ve lll B) 2n 3n 4n
C) 3n 2n n
D) 4n 3n n
E) n 4n 3n
2. Yakınsak merceğe asal eksene paralel olarak gelen

X, Y ışınlarının izlediği yol şekildeki gibidir. 4.
Buna göre X, Y ışınlarının renkleri aşağıdakiler- Asal eksenleri çakışık ve odak uzaklıkları eşit X,
den hangisi gibi olabilir? Y merceklerinden oluşan sisteme şekildeki gibi

gelen Ι ışık ışını asal ekseni en son nerede keser?
(Noktalar arası uzaklıklar eşittir.)
X Y
A) Yeşil Sarı A) O-K arası B) K noktası C) K-L arası

B) Mavi Mor D) L noktası E) L-M arası
C) Kırmızı Sarı
D) Yeşil Mavi
E) Sarı Mavi
444
Mercekler - Göz ve Optİk Aletler 1. Antrenman
5. Asal eksenleri çakışık X ve Y merceklerine şekildeki 7.

gibi gelen ışın Y merceğinden kırıldıktan sonra asal
eksene paralel olarak gidiyor.
Şekildeki ince kenarlı mercek ve merceğin asal

eksenine dik olarak yerleştirilen düzlem aynayla
kurulu sisteme gönderilen ışın, asal ekseni en
son hangi noktada keser? (Noktalar eşit aralıklıdır.)
fX
Buna göre, merceklerin odak uzaklıkları oranı, A) K noktası B) K-L arası C) L noktası
fY
kaçtır? (Noktalar arası uzaklıklar eşittir.) D) L-M arası E) M-N arası
A) 1 B) 1 C) 1 D) 2 E) 4

4 2
8.
6. Asal eksenleri çakışık kalın kenarlı K ve ince kenar-
lı L merceklerinden oluşan sisteme gönderilen Ι ışık
ışını şekildeki yolu izliyor.
Asal eksenleri çakışık X ve Y merceklerine şekildeki

gibi asal eksene paralel gelen Ι ışık ışınının izlediği
yol şekildeki gibidir.
fX
fK Buna göre, merceklerin odak uzaklıkları oranı,
Buna göre, merceklerin odak uzaklıkları oranı, fY
fL kaçtır? (Noktalar arasındaki uzaklıklar eşittir.)
kaçtır? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) 1 B) 2 C) 3 D) 2 E) 3
A) 1 B) 1 C) 1 D) 2 E) 3 5 3 5 5 4
4 3 2
445
1. Antrenman Mercekler - Göz ve Optİk Aletler
9. Asal eksenleri çakışık şekildeki K, L, M mercekleriyle 11.

kurulmuş şekildeki sistemde asal eksene paralel ge-
len Ι ışık ışınının izlediği yol gösterilmiştir.

Asal eksenleri çakışık ve odak uzaklıkları f olan
özdeş merceklerden oluşan sistemdeki X cismi-
nin son görüntüsü nerede oluşur?
Buna göre;
(Noktalar arası uzaklıklar f kadardır.)
I. K’nın odak uzaklığı d dir.
A) K noktası B) L noktası C) L-M arası
II. L’nin odak uzaklığı d den büyüktür.
D) M noktası E) N noktası
III. M’nin odak uzaklığı en büyüktür.
A) Yalnız l B) Yalnız ll C) l ve ll
D) l ve lll E) ll ve lll
10. Asal eksenleri çakışık ıraksak X ve yakınsak Y mer-

ceklerinin odak uzaklıkları eşit ve f kadardır.
12. YGS ye hazırlanan bir öğrencinin çok çalışmaktan

gözleri bozulmuştur. 4 m den uzağı net görememek-
tedir.
Buna göre, bu öğrencinin kullanması gereken
gözlükteki mercek türü ve gözlük numarası ne-
Buna göre, K cisminin bu merceklerde oluşan
dir?
görüntüleri hakkında,
I. X teki görüntü düzdür. Mercek Gözlük Numarası

II. Y deki görüntü terstir A) Kalın Kenarlı 0,25
III. Y deki görüntünün boyu X tekinden büyüktür. B) Kalın Kenarlı 0,50
yargılarından hangileri doğrudur? C) Kalın Kenarlı 1,00
A) Yalnız l B) Yalnız ll C) l ve ll D) İnce Kenarlı 0,50

D) l ve lll E) I, ll ve lll E) İnce Kenarlı 0,25
1.C 2.A 3.D 4.B 5.A 6.B 7.D 8.B 9.A 10.E 11.D 12.A
446
Aydınlanma - Gölge Ünİte Antrenmanı 1
1. Şekildeki 2r ve r yarıçaplı K, L kürelerinin merkezlerin- 4. Karanlık bir ortamda K ışık kaynağı ile perde arasına
de ışık şiddetleri IK ve IL olan noktasal ışık kaynakları önce X filtresi, sonra X ve Y filtresi beraber konulu-
bulunmaktadır. yor. X filtresi ışık akısının % 25’ini, Y ise % 50’sini
K
geçiriyor.
L
IK 2r
IL r
Küre yüzeylerindeki toplam ışık akıları eşit oldu-

I
ğuna göre, kaynakların ışık şiddetleri oranı, K Buna göre, 1 ve 2. durumda M noktası çevresinde
IL
kaçtır? E
oluşan aydınlanmalar oranı, 1 kaçtır?
E2

A) 1 B) 1 C) 2 D) 1 E) 2
3 2 3 A) 3 B) 5 C) 2 D) 3 E) 4
2 2 3
2. Paralel sıklığı değişmeyen ışık demeti yüzeyine dik

gelecek şekilde I konumunda tutulan levha O noktası 5. Şekildeki K ışık kayna-
çevresinde dönerek II ve III konumlarına getiriliyor. ğının perde üzerindeki
M noktası çevresinde
I
II yaptığı aydınlanma E
kadardır.
III
M noktası çevresindeki aydınlanmayı artırmak

O için, kaynağın arkasındaki işaretli bölgeye,
Buna göre levha I, II ve III konumlarındayken yü- I. Düzlem ayna

zeyindeki ışık akıları ΦI, ΦII ve ΦIII arasındaki ilişki II. Tümsek ayna
nasıl olur? III. İnce kenarlı mercek
A) ΦI > ΦII > ΦIII

B) ΦI = ΦII = ΦIII yukarıdakilerden hangileri yerleştirilebilir?
C) ΦI = ΦII > ΦIII

D) ΦIII > ΦII > ΦI A) Yalnız l B) Yalnız ll C) l ve ll
E) ΦI > ΦII = ΦIII D) l ve lll E) I, ll ve lll
3. Işık şiddeti Ι olan nok- 6. X, Y noktasal ışık kay-

tasal kaynak eşit bölmeli
nakları ve P, R saydam
düzlemde şekildeki gibi
konumdadır. olmayan topları bir per-
Buna göre, kaynağın de önüne şekildeki gibi
K, L, M noktaları çev- yerleştiriliyor.
resinde oluşturduğu
aydınlanma şiddetleri
Buna göre, perde üzerindeki K, L, M noktaların-
EK, ELve EM arasındaki ilişki nasıldır?
dan hangileri ışık kaynaklarının yalnız birinden
A) EK > EL > EM
B) EK > EM = EL ışık alır?
C) EM > EK > EL
D) EM > EL > EK A) Yalnız K B) Yalnız M C) K ve L
E) EK = EL = EM D) L ve M E) K ve M

447
Ünİte Antrenmanı 1 Aydınlanma - Gölge
7. Noktasal K, L kaynakları ve X, Y özdeş küreleri bir 10. Noktasal bir ışık kaynağı ve iki top bir perde önüne
perde önüne şekildeki gibi yerleştiriliyor. konularak şekildeki gölge oluşturuluyor.
Perdede oluşan tam gölge alanını azaltmak için, Buna göre, kaynak ve topların konumu,
I. K kaynağını kaldırmak
II. L kaynağını kaldırmak
III. Y engelini kaldırmak
işlemlerinden hangileri tek başına yapılabilir?

8. Noktasal K ışık kaynağı ve özdeş X, Y, Z saydam

olmayan küreleri bir perde önüne şekildeki gibi yer-
leştirildiğinde perdede bir gölge oluşuyor.

I, II ve III’te gösterilenlerden hangileri olabilir?

Buna göre X, Y, Z toplarından hangileri kaldırılır-

sa perdedeki gölgenin şekli değişmez?

D) X ve Z E) Y ve Z
11. Karanlık bir ortamda K
9. noktasal ışık kaynağı
ve X, Y, Z özdeş topları
bir perdenin önüne şe-
kildeki gibi yerleştirili-

yor.
Küresel ışık kaynağı ve saydam olmayan küresel Buna göre, perdede oluşan gölge aşağıdakiler-
engel şekildeki gibi yerleştiriliyor. K, L, M, N, P nokta- den hangisine benzer?
larının birinden bakan göz Şekil II deki durumu görü-
yor.
Buna göre göz, hangi noktadan bakmaktadır?
A) K B) L C) M D) N E) P
1.D 2.A 3.B 4.C 5.C 6.E 7.C 8.C 9.C 10.D 11.C
448
Düzlem ve Küresel Aynalar Ünİte Antrenmanı 2
1. 4.
Şekildeki gibi yerleştirilmiş düzlem aynalar arası-

Şekildeki düzenekte 1, 2, 3, 4, 5 numaralı ışık ışın-
na gelen Ι ışık ışını toplam kaç yansıma yaparak
larından hangisi düzlem aynalardan yansıdıktan
sistemi terk eder?
sonra P noktasından geçer?
A) 7 B) 6 C) 5 D) 4 E) 3
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
5.
2. Şekildeki düzlemde K, L, M noktasal kaynaklarından
çıkan ışınlar aynada yansıyıp X noktasından geçiyor.
Bu ışınlardan K’den çıkanla yansıyanı arasındaki açı
θK’dir. L ve M’den çıkanla yansıyanlar arasındaki açı-
lar da θL ve θM’dir.
Şekildeki Ι ışını P bölgesinde bulunan düzlem ayna-

ya α1 gelme açısıyla gelerek 1 doğrultusunda yansı-
yor. Ayna bir miktar döndürüldüğünde gelme açısı α2
oluyor ve ışın 2 doğrultusunda yansıyor.
α1
α2
Buna göre θK, θL, θM arasındaki ilişki nedir?
A) 2 B) 5 C) 4 D) 3 E) 5
3 3 2 9
A) θK = θL = θM
B) θK < θL = θM
C) θL = θM < θK
D) θK < θL < θM
E) θL < θM < θK
6. Eşit bölmeli düzlem-

de şekildeki gibi yer-
leştirilmiş düzlem ay-
3. naya bakan çocuk
aynada ayağının gö
rüntüsünü görmek
istiyor.
Bunun için, aşağıdaki işlemlerden hangisi yapı-
labilir?
A) Aynayı 1 yönünde kaydırmak.

Şekildeki düzlem aynadan yansıyan X, Y, Z ışın-
larından hangileri K noktasal ışık kaynağından B) Aynayı 2 yönünde kaydırmak.
gelmektedir? C) Aynayı 3 yönünde kaydırmak.
A) Yalnız X B) Yalnız Y C) Yalnız Z D) Aynayı 4 yönünde kaydırmak.
D) X ve Y E) X ve Z E) Çocuğu 4 yönünde aynaya yaklaştırmak
449
Ünİte Antrenmanı 2 Düzlem ve Küresel Aynalar
7. I ışık ışınının şekildeki gibi yerleştirilmiş çukur ve 9. Çukur ve düzlem aynayla kurulu şekildeki sistemde
tümsek aynalardan yansıması şekildeki gibidir. çukur aynaya asal eksene paralel olarak gelen Ι ışık
ışını, çukur aynadan ikinci yansımasında kendi üze-
rinden geri dönüyor.
Çukur aynanın odak uzaklığı fÇ, tümsek aynanın-

f
ki de fT olduğuna göre, Ç oranı kaçtır?
fT
(Bölmeler eşit aralıklıdır.) Buna göre, aynalar arası uzaklık d, kaç f dir?
(f: Çukur aynanın odak uzaklığı)

A) 1 B) 1 C) 2 D) 3 E) 1
3 2 3 4
A) 1 B) 3 C) 2 D) 5 E) 3
2 2
10. Asal eksenleri çakışık çukur ve tümsek aynayla kuru-

lu şekildeki sistemde noktalar arası uzaklıklar eşit ve
Ι ışık ışınının izlediği yol şekildeki gibidir.
8. Şekildeki X, Y kutularına birer ayna yerleştirilmiştir. X

kutusundaki aynaya gelen I ışık ışını Y’den şekildeki
gibi yansıyor.
Buna göre, Ι ışını tümsek aynadan aşağıdakiler-

den hangisi gibi yansır?
Buna göre, X ve Y kutularındaki aynalar için ne

söylenebilir?
X kutusu Y kutusu
A) Düzlem Düzlem
B) Çukur Çukur
C) Çukur Düzlem
D) Çukur Tümsek
E) Tümsek Tümsek
450
Düzlem ve Küresel Aynalar Ünİte Antrenmanı 2
11. Odak uzaklıkları fX ve fY olan X, Y çukur aynalarıyla 13. Odak noktası F olan çukur ayna ve düzlem aynayla
kurulmuş şekildeki düzenekte X aynasına asal ekse- kurulan şekildeki sistemde X cisminden çıkan ışınlar
ne paralel olarak gönderilen Ι ışık ışını Y aynasından önce çukur sonra düzlem aynada yansıyarak bir gö-
sonra kendi üzerinden geri dönüyor. rüntü oluşturuyorlar.
Buna göre, bu görüntünün cisme uzaklığı çukur

aynanın odak uzaklığının kaç katıdır?
Buna göre X, Y aynalarının odak uzaklıkları oranı
kaçtır? (KL = LM) (Noktalar arası uzaklıklar eşit ve odak uzaklığı ka-
dardır.)
A) 5 B) 2 C) 3 D) 1 E) 1
2 2 2
A) 1 B) 3 C) 5 D) 2 E) 3
2 2
14. Odak noktası F olan şekildeki çukur ayna önüne nok-

tasal X ve Y cisimleri konulmuştur.
12. Şekildeki asal eksene, tepe noktası O noktasında ola-

cak şekilde yerleştirilen bir küresel ayna K noktasın-
daki cismin görüntüsünü M noktasında oluşturuyor.
Buna göre, aynanın cinsi ve odak noktası nere- X ve Y cisimlerinin aynadaki görüntüsü şekildeki
sidir? 1, 2, 3, 4, 5 noktalarından hangilerinde oluşur?
Aynanın cinsi Odak noktası

X’in görüntüsü Y’nin görüntüsü
A) Çukur ayna K-L arası
A) 4 5
B) Çukur ayna L-M arası
B) 5 2
C) Çukur ayna M-O arası
C) 3 3
D) Tümsek ayna M noktası
D) 2 5
E) Tümsek ayna L-M arası
E) 5 4
1.B 2.B 3.D 4.A 5.B 6.A 7.B 8.D 9.B 10.C 11.B 12.C 13.D 14.B
451
Ünİte Antrenmanı 3 Kırılma - Renk
1. 3.
Ι ışık ışınının, ışığı kırma indisleri nK, nL, nM olan

Farklı iki saydam ortamın ayırma düzlemi üzerindeki saydam ve paralel K, L, M ortamlarında izlediği yol
O noktasına, K ışık kaynağından gelen Ι1 ışık ışını şekildeki gibidir.
Şekil I deki yolu izliyor. Buna göre nK, nL, nM arasındaki ilişki nedir?
L ışık kaynağından aynı O noktasına gelen Ι2 ışık
A) nK > nL > nM
B) nL > nK = nM
ışını, Şekil II deki yollardan hangilerini izleyebi-
C) nM > nK > nL
D) nK = nL = nM
lir? (K ve L kaynakları aynı renkli ışık yaymaktadır.)
E) nM > nL > nK
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
2. Kırılma indisi nK, nL, nM

olan saydam K, L, M or- 4.
tamlarında Ι şık ışını şe-
kildeki yolu izliyor.
Buna göre nK, nL, nM ile
ilgili aşağıdaki yargılar-
dan hangisi kesinlikle
doğrudur? Kırıcılık indisi nS olan sıvı içindeki X, Y prizmalarında
Ι ışık ışını şekildeki yolu izliyor.
A) nM < nL dir, nK için birşey söylenemez. Prizmaların kırıcılık indisleri nX, nY olduğuna
B) nL < nM dir, nK için birşey söylenemez. göre; nS, nX ve nY arasındaki ilişki nedir?
C) nK = nL dir, nM için birşey söylenemez. A) nX > nY > nS

B) nY > nX > nS
D) nK = nM dir, nL için birşey söylenemez. C) nS > nY > nX
D) nS > nX > nY
E) nM < nK dir, nL için birşey söylenemez. E) nS > nX = nY
452
Kırılma - Renk Ünİte Antrenmanı 3
5. 7. Bir sıvı içindeki K, L prizma-

ları birbirine yapışıktır. K
prizmasına gelen Ι ışık ışını
şekildeki yolu izliyor.
Sıvının ışığı kırma indisi
nS, K ve L prizmalarınınki
nK, nL olduğuna göre nS, nK, nL arasındaki ilişki

nedir?
A) nS = nK = nL B) nK > nL > nS

C) nK > nL = nS D) nS > nK = nL
X ortamından gönderilen Ι ışık ışını Y ortamında ke-
E) nL = nS > nK
sikli çizgilerden birini izleyerek Z ortamındaki P nok-
tasından geçiyor.
X ve Z ortamlarının ışığı kırma indisi eşit olduğu-

na göre, ışın Y ortamında 1, 2, 3, 4, 5 yollarından
hangisini izlemiştir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
6.
8.
Kırıcılık indisleri nK, nL, nM olan saydam K, L, M or- Özdeş tam yansımalı K, L, M prizmalarına şekildeki
tamları şekildeki gibidir. K den gönderilen Ι ışık ışını gibi Ι ışık ışınları gönderiliyor.
L ve M yi geçerek 1, 2, 3, 4, 5 numaralı noktalardan
birinden geçiyor. Ι ışık ışınları hangi prizmada kesikli çizgiyle
gösterilen yolu izleyemez?
Ortamların kırıcılık indisleri arasında nK = nL < nM
ilişkisi olduğuna göre, Ι ışık ışını hangi noktadan A) Yalnız K’de B) Yalnız L’de
geçer? C) Yalnız M’de D) K ve L’de
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 E) L ve M’de
453
Ünİte Antrenmanı 3 Kırılma - Renk
9. 11.
Paralel yüzlü cam, M merkezli yarımküre ve üçgen

prizmaya şekildeki gibi beyaz ışık gönderiliyor.
Şekildeki P bölgesinde tam yansımalı iki prizma var-
Beyaz ışığın kırmızı ve mor renklere ayrışması dır. Ι1 ve Ι2 ışınları bu prizmalardan geçerken şekilde-
hangilerinde doğru gösterilmiştir? ki doğrutularda sapıyorlar.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III Buna göre, P bölgesindeki prizmaların konumu
aşağıdakilerden hangisi gibidir?
(sınır açısı θS=42°)
10.
Yeşil ve kırmızı ışık yayan Y, K noktasal ışık kaynak-

ları ile delik metal levha, beyaz bir perde önüne şekil- 12. Karanlık bir ortamda yeşil
deki gibi konulmuştur. renkli perdenin şekildeki K,
Y, M dairesel bölgeleri tek
Perde üzerindeki 1, 2, 3 numaralı bölgelerin renk-
dalgaboylu kırmızı, yeşil,
leri için ne söylenebilir?
mavi renkli ışık yayan pro-
jektörlerle aydınlatılıyor.
1 2 3
A) Sarı Kırmızı Siyah

Her rengin perdede oluşturduğu aydınlanma
B) Kırmızı Yeşil Sarı şiddeti eşit olduğuna göre, şekildeki taralı bölge
C) Yeşil Sarı Siyah hangi renkte görülür?
D) Siyah Sarı Kırmızı A) Kırmızı B) Mavi C) Yeşil

E) Sarı Kırmızı Yeşil D) Beyaz E) Sarı
1.B 2.A 3.E 4.B 5.C 6.B 7.C 8.A 9.B 10.A 11.C 12.C
454
Mercekler - Göz Ünİte Antrenmanı 4
1. 4.
Yakınsak bir merceğe şekildeki gibi asal eksene pa-

ralel olarak gelen Ι1, ışık ışını kırıldıktan sonra K nok-
İnce kenarlı X merceği ile kalın kenarlı Y merceği şe-
tasından geçiyor.
kildeki gibi yerleştirilerek asal eksene paralel Ι ışık
Noktalar arası uzaklıklar eşit olduğuna göre, ışını gönderiliyor. Ι ışık ışını merceklerden asal ekse-
şekildeki Ι2 ışını kırıldıktan sonra nereden geçer? ne paralel Ιı ışık ışını olarak çıkıyor.
A) K noktası B) K-L arası C) L noktası Mercekler arası uzaklık d, merceklerin odak uzak-
lıkları fX ve fY olduğuna göre;
D) L-M arası E) M noktası
I. d > fX
2. II. d > fY
III. fX > fY

D) l ve ll E) ll ve lll
Yakınsak mercek ve düzlem aynayla kurulu düze

neğe gelen Ι ışık ışını düzenekten çıkarken kesikli
çizgilerle verilen yolu izliyor. 5.
Buna göre, yakınsak merceğin odak uzaklığı kaç

br karedir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) 1 B) 2 C) 5 D) 3 E) 7

2 2
3.
X merceğine gelen Ι1 ve Ι2 ışınları şekildeki yolları

izleyerek kendi üzerlerinden geri dönüyorlar.
Buna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi kesin-

likle yanlıştır? (Şekildeki dikdörtgenler, mercekler
Odak uzaklığı f = 2 br olan X yakınsak merceği ve Y ve ayna yerine kullanılmıştır.)
düzlem aynası şekildeki gibi yerleştirilmiştir.
A) X merceği ince kenarlıdır.
X merceğine gelen Ι1, Ι2, Ι3 ışınlarından hangisi Y B) Y merceği kalın kenarlıdır.
düzlem aynasından yansır?
C) Z aynası düzlem aynadır.
D) X ve Y merceğinin birer odağı çakışıktır.
A) Yalnız Ι1 B) Yalnız Ι2 C) Yalnız Ι3
E) X ve Y merceğinin odak uzaklıkları eşittir.
D) Ι1 ve Ι3 E) Ι2 ve Ι3
455
Ünİte Antrenmanı 4 Mercekler - Göz
6. 8.
Odak uzaklığı f = 2 br olan ıraksak merceğe şekil

deki gibi gelen Ι1, Ι2, Ι3 ışık ışınlarından hangileri
mercekte kırıldıktan sonra K noktasından geçer?
Birbirine paralel Ι1 ve Ι2 ışık ışınları yakınsak mercek-
ten geçerek şekildeki yolu izliyor. (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
Bölmeler d aralıklı olduğuna göre, yakınsak mer- A) Yalnız Ι1 B) Yalnız Ι2 C) Yalnız Ι3

ceğin odak uzaklığı kaç d dir?
D) Ι1 ve Ι2 E) Ι1 ve Ι3
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
9.
İnce kenarlı X ve Y merceklerine asal eksene para-

lel olarak gelen Ι ışını yine asal eksen paralel Ιı ışını
olarak çıkıyor.
7.
Mercekler arası uzaklık d, merceklerin odak uzak-
lıkları fX, fY olduğuna göre;
I. d > fX
II. d > fY
III. fX > fY
Kalın kenarlı merceğe gelen Ι ışık ışını şekildeki yolu A) Yalnız l B) Yalnız ll C) Yalnız lll
izleyerek düzenekten çıkıyor. D) l ve ll E) ll ve lll
Buna göre;
I. X ince kenarlı mercektir.

10. Görme kusuru olan birisiyle ilgili aşağıdakilerden
II. Y çukur aynadır.
hangisi yanlıştır?
III. Merceklerin odak uzaklıkları eşittir.
A) Uzağı iyi göremiyorsa miyoptur.
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur? (Dik
dörtgen bölgeler mercek ve ayna yerine kullanıl B) Yakını iyi göremiyorsa ince kenarlı mercek kullanır.
mıştır.) C) Gözlük numarası +2 ise mercek kalın kenarlıdır.
A) Yalnız l B) Yalnız ll C) l ve ll D) Gözlük numarası - 0,50 ise uzağı net göremiyordur.

D) l ve lll E) ll ve lll E) Astigmat ise silindirik mercek kullanır.
1.C 2.B 3.C 4.C 5.E 6.C 7.D 8.E 9.D 10.C
456

Antremanlarla Fizik

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Antremanlarla Fizik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

İÇ İNDEK İLER

1 . Ü N İT E FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ

6 . Ü N İT E BASINÇ VE KALDIRMA KUVVETİ

Yeni müfredatla birlikte eklenen bu konuda; fiziğin ne ol- Termodinamik

Fİzİk Atom Fiziği

Maddi evrendeki herşey fiziğin ilgi alanındadır. Atomu

Çözüm 1 Fİzİğİn Tarİhsel Gelİşİmİ

Günümüzde İsviçreli bilim adamları gibi, M.Ö dönemlerde

Enerjinin madde içindeki iletimini inceleyen fiziğin alt

A) Mekanik B) Katıhal Fiziği C) Termodinamik

Enerji konusu mekaniğinde ilgi alanına girer; kuvvet ha-

Fizik alanındaki gelişmeler tarih boyunca gelişmiş ve

Yani her yeni bilgi ve çalışma eskisini desteklemez.

1. Aşağıdakilerden hangisi Fizik biliminin günlük 4. I. Manyetik kuzeyin yeri

A) Tıp alanındaki görüntüleme cihazlarının gelişmesi III. Sütün bozulması

B) Elektrik üretimi Yukarıdakilerden hangileri Fizik biliminin ilgi ala-

D) Astrolojideki gelişmeler A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

A) Tarih boyunca gelişmiştir. A) Atom fiziği

B) Bilgiler zaman içinde değişikliğe uğramıştır. B) Nükleer fizik

C) Her gelişme bir öncekini desteklemiştir. C) Elektrik

D) Gelişmelerin bir sonu olmayacaktır. D) Manyetizma

E) Diğer bilim dallarındaki gelişmelere yardımcı olur. E) Katı hal fiziği

3. Fizik Bilimi ile ilgili; 6. I. Termodinamik

II. Katı Hal

1.D 2.C 3.A 4.C 5.B 6.C

Bİlİmsel Bİlgİ me sonucunda çıkarım yapılır.

Bilimsel bilgiye bilimsel yöntemlerle ulaşılır. Dikkatinizi •• Yoruma dayalıdır.

Çıkarım; bir olay hakkında toplanan verilerden yola çıkıp,

1 Bir deneyi tasarlarken önce incelenen olayı ve etkileye-

Çevremizde gerçekleşen doğa olaylarını anlamak için

Bunu neler etkileyebilir?

Yayın cinsi, uzunluğu, önüne konulan cismin kütlesi, ma-

Biz bunlardan hangisini önce deneyeceğimize karar ve-

Hem farklı cins yay kullanıp, hem de cismin kütlesini de-

Düşünce deneylerini gerçekte yapmak bazen müm-

Einstein'in düşünce deneyinde ışık hızıyla hareket

Rasyonel düşünce matematiği kabul eder; çünkü matema-

Çözüm 3 Fizik, Matematik ve Modelleme

Genel çekim yasalarını bilmemiz sayesinde uzaya gönde-

Bilimsel Çalışma Yöntemleri

Bilimsel çalışma belli bir düzen ve sıraya göre yapılır. Tek

2. Gözlem ve Veri Toplama

Matematiksel ifadeler (formüller) aslında matematiksel bir 3. Hipotez Kurmak

Teori ve Yasa birbirinden farklı kavramlardır. Birinin di-

D) I ve II E) II ve III I. Öğrenci: Çıkan sesin inceliği bağımlı değişkendir.

II. Öğrenci: Telin uzunluğu bağımsız değişkendir.

III. Öğrenci: Telin gerginliği konrol değişkenidir.

Nitel ve nicel gözlemin ikisi de bilimsel bir yöntemdir. Yani

Soruda belirtilen değişkenlerden sesin ne kadar tiz oldu-

E) Duru ve Melisa Yanıt: E

Kuvvet uygulanan bir cismin belli bir mesafede kaza-

Yanıt: E E) Cismin kütlesi - kuvvetin uygulandığı mesafe

Tekrar söyleyelim ki aklınızda iyice kalsın.

Yapacağımız değişiklik sonucundan (bağımsız değişken)

Belli bir yol boyunca bir cisme kuvvet uyguladığımızda, ka-

Yani yapılanlardan etkilenecek olan, cismin kazanacağı

Hız üzerinde etkisi olacağını düşündüğümüz ve değişti-

Matematiğin fizikteki rolü ile ilgili aşağıdakilerden han-

A) Matematiksel modeller çıkarmayı sağlar.

A, B, D ve E şıkkında belirtilenler matematiğin fiziğe katkı-

C şıkkında belirtilen ifade ise yanlıştır.

Doğrusu: Matematik kullanarak fiziksel olaylar somutlaş-

1. I. Güvenilirdir. 4. I. Aracın hızı 128 km/h

A) Kütle - Taban alanı - Basınç C) Deney yapma

Işık Şiddeti İvme

Bir ışık kaynağının birim zamanda yaydığı ışık enerjisine Enerji

Sarkaçların salınım periyotları T1 ve T2 olarak ölçü

7. Aşağıdaki büyüklük ve ilgili ölçme aleti eşleş

Buna göre, öğrenci bilimsel çalışmanın hangi ev

9. Bilimsel bilginin özellikleri ve bilgiye ulaşma yolla