‘Viét Nam, Ién vé sé lugng va lén vé thanh tyu nghé thuat. Tho Ném Dudng luat cé vi tri quan trong trong hanh trinh van hoc dan tc. Su ra déi cia tho Ném Dudng luat da tao bude ngost lon, bude phat trién nhay vot cia vin hoc Viét Nam: chinh thitc xudt hién dong van hoc viét tiéng Viét, tén tai, phat trién song hanh cing dong van hoc ch Han. Trén co sé tiép thu tho Dudng luat Trung Quéc dé sing tao mot thé loai van hoc mdi, tho Ném Dudng luat tuy cé nguén gc ngoai lai nhung da tré thanh thé loai van hoc dan tdc, cé dia vi ngang hang voi nhiing thé loai vin hoc thudn tuy dan t6c nhu truyén tho (viét theo thé luc bat), ngam khtic (viét theo thé song that luc bat), hat ndi. T° Nom Dudng ludt 18 mot thé loai lén cia vin hoc trung dai A. KHAI NIEM THO NOM DUONG LUAT Chung quanh khdi niém tho Nom Dung luat da tiing cé nhiing quan nigm khéc nhau. i Vé quan niém, c6 ¥ kién cho ring chi goi la tho Nom Duong Iugt 461 vi cée bai tho Nom viét theo thé Dung luét hodn chinh. Da goi Ia “luét S khong thé chap nhan viéc chen cau tho sdu chit hoic a cae bal fot h . én tet ac ba i i 6 y kién cho rang 61 ngén tit tuyét hoe bat ct. Tuy nhién cing ¢ f n Ditdng lat i bao ham cd ning bai thd viet bing cha! Nom theo Dudng lugt cataheu’al cach - nhiing bai tho é he ai viet theo tho Dung ludt phd cich ean ai on hodc luc ngOn. Boi tuy bai tha cé phd cach that ngon c6 xen cau ngi ng ; i shun hing “Iugt” co ban nhét cia Duong lt vin doe gi vang, ’ bai tha chi Nom lam theo quy tc cha thé the Vé ten goi, aé chi nhting m Fan J ng cesar cau Iyc ngOn, cdc nha nghién clu cé nhiing cach goi: luc Scanned with CamScanner572 vi ne (AN HOC VIET NAM THE KYX— XIX: NHONG VAN DELILUAN ANVAiYg H sy ngon thé 5 é . ; a“ ee oust Quing Ham), thé pha luc ngon, the that ngon Buyen), thé cau séu chit dimng xen can bay chit (Pham Los "ty hin BP the Nom Duang dt cb thé ra adi hi van hoe Vis an nhiing bai tho Dudng luat viét bang chit quéc nga dé Baa : Ao Duidng lust cing viét bing Uéng Vist. Céch goi tho Nom 5 e mang tinh xéc dinh va khéi quat hon ca. Nhu vay, khdi niém tho Nom Dung luat lA bao ham bang chit Nom theo luat Dung hoan chinh va ca nhiin, luat Duong pha cach - nhiing bai c6 xen cau ngii ngén, that ng6n. Bai le vigc dua cau tho nim chit hod sdu luat Dudng gop phan lam thay 46i bin chit va hinh thite cita Duin 5 Nom so véi tho Duéng luat, nhung nhin chung hinh thite co bin % rs Dudng luat van duge gid lai. Luat vé s6 cau khong thay d6i, vin bit ot hy ti tuyét. Luat vé két cdu Kchéng bi vi pham, vin khai, thita, chuyén, hop ee bai tut tuyét); 46, thyc, ludn, két (véi bai bat cui), hoa vin tién ii va hau gai (theo mé hinh ctia Kim Thanh Than). Ludt vé niém, vé déi, vé van vin bio dam. Nhiing diéu nay 6 thé thay & bat cut bai tho Nom Dudng luat nio, Vi vay, 6 thé déng ¥ voi nhan xét: “Ngoai su khac biét v8 s6 chit ra, ck cau Iuc ng6n nay hoan toan 1a m@t bd phan hiiu co cita tho Dutdng uit, né bao dam dugc sf théng nhat néi tai vé van, luat, niém, d6i cia mot bai tho Dudng luat”. Hon nia, khi goi la “tho Nom Dudng luat” thi bén canh yéu t6 Dudng ludt con c6 yéu té Ném khac Duong luat, va tho Nom Dung luat chap nh§n sy ph céch. Nhu vay, nhitng bai tho that ngbn cé xen cu luc ngén hoc nga ngén hoan toan cé thé dugc goi la tho Nom Dung luit. am aug 7 it bigt haj the OME Tua og nhiing bai thy o B bai Viet theo 4. luc ngén vag bai the chit vao bai that gin B. KHAI QUAT QUA TRINH PHAT TRIEN CUA THO NOM BUONG LUAT 1. NHUNG DIEU KIEN CHO SU HINH THANH VA PHAT TRIEN CUA THO NOM DUONG LUAT Cae Tho Nom Dung ludt hinh thanh la két qua cia nbiing diéu ee a va ca ci nhiing diéu kién ngoai van hoc. A. X. Likhatrép ¢6 ant So ding: “M6i quan hé thudng xuyén gitla céc hign sug tin ae ett khéng phai vin hoc lam cho sang tac vin hoc fue Ea er phét trién, Jam cho suf sing tao nhiing hinh thttc méi duo oe 1 A,X. LikhatrOp, Thi phdp odin hoc Nga o6' x00, NXB Vin hoc, Leeningrat, 196 Phan Ngoc, Dai hoc Téng hop ‘Ha NGi xuét ban, 1970. Scanned with CamScannerhin bén. QUATRINE VAN BONG CUA HE THONG THE LOAI VA NGON NGO TRONG VAN HOCTRUNG DAY... 573 Nhiing hién twgng van hoc thudng la nhitng diéu kién truc tiép vd quyét dinh d6i voi sy sng tao nhiing hinh thifc méi. Nhiing hién tugng khong phai vin hgc cé Khi trac tigp nhung thudng la gin tiép va gidt vai trd thit yéu hon. Tuy nhién, tim hiéu sy hinh thanh cia mét thé logi vin hoc ching ta cin cha ¥ day di t6i cd hai loai digu kign 46. 1. hing diéu kign van hoc Hai tién dé quan trong cé tac dung quyét dinh déi véi sy ra déi cia tha Nom Dudng luat, mot thudc vé ngén ngi, mot thudc vé thé loai, trong do ngon ngit la tién dé quan trong nhat. a) Vé ngon ngit Tiéng Viét va tiéng Han cé sy gin giii tuong déng 6 ba phutong dién co ban nhat: khong bién hinh, tinh dm tiét, tinh chat tuyén tinh. Thém vao dé la si gin gai vé thanh digu. Nhiing diém trén cin dugc dic biét nhdn manh. Vi tho Dudng luat cd mot két c4u rat chat ché, cé tinh cé dinh kha cao cA vé thanh, van, tif va ciu. Chi cin khdc mét trong b6n diém da néu thi cé thé ndi chic rang sé khong c6 hién tugng tho Nom Duong luat. Sut tugng déng quan trong dau tién gitta tiéng Viét va tiéng Han la dic diém khong bién hinh, Dac diém nay khong cé 6 ngon ngit An - Au da danh ma ngay ca ting Triéu Tién va Nhat Ban, hai nudc chau A rat gin Trung Quéc vé nhiéu phuong dign, cing khong c6. Déi véi mot ngdn ngit bién hin, digu dé thay nat la hinh thtic am thanh cita tit khéng c6 dinh. Su thay d6i vo am thanh, ic biét 1a phan dudi tit tao nén van, 1a diéu khéng thé chap nhan duge déi vdi viéc sing tic thd Dudng luat, mot thé thd cé tinh c6 dinh rat cao vé vin. Han niia, sy thay déi cia phan phy té trong ngon ngit bién hinh lam thay déi sé lugng Am tiét ciia tit, Diéu nay khong phi hgp véi viée sang tac tho Dudng luat, mot thé tha cé quy dinh rat cht ché vé s6 chit. Sy tugng déng quan trong tht hai giita tiéng Viét va tiéng Han 1 cling thugc ng6n ngit Am tiét tinh ma phan lén la don am. Tiéng da am khé c6 thé sing tac dugc thd Dudng luat, béi vi thd Dudng luat c6 s6 chit cé dinh, méi chit déng thai 1a mét 4m tiét trong cau. Su tuong déng quan trong thu ba giiia tigng Viét va tiéng Han la tuyén tinh, Déi véi tiéng Viét va tiéng Han, trat ty trudc sau giita cac ti la v6 cing quan trong. Co nha nghién cifu da goi trat tu tit trong tiéng Viet va tiéng Scanned with CamScanner574 VAN HOC VIET NAM THE KY X - XIX: NHUNG VAN DE LI LUAN VA LICH sy Han la “trat ty c6 dinh kiéu trat ty cdc con sé khong duigc dio lon”. Thy Dudng luat la tho khéng thé chép nhan bat ki mot sf lon x6n nao dit nhg nhat vé trat ty tit trong cau. Bai vi khéng nhéing né lim dao ln hodc pha vg noi dung théng bdo ma cdn khéng bao dim trat ty quy dinh rat chat che ye niém va luat. Su gin gi vé mat thanh diéu la dic diém quan trong thtt tu gitta tigng Viét va tiéng Han. Vi vay, tiéng Viet cé kha ning dap ting hoan toan nhiing quy dinh vé luat va niém cia tho Dudng luat. Thanh digu cia tiéng Viét tho3 man dugc luat chuyén déi bang tric trong tiing cau tho, sit d6i lip vé thanh trong bén cau thyc va luan, suf giéng nhau vé thanh cita chi thet hai cia cau chan, Ié tao thanh niém, Su gin gai tuong déng gitia tiéng Viet va tiéng Hin o bén phuong dign co ban nhu vita phan tich la diéu kign c6 ¥ nghia quyét dinh dé 6 thé tiép thu tho Dudng luat Trung Quéc chuyén hod thanh tho Nom Dudng luat, Chi can khdc m6t trong bén diém da néu 1a khong thé cé tho Nom Dudng luat. So sanh van hoc Triéu Tién, van hoc Nhat Ban - nén van hoc cia hai huée trong quan hé véi Trung Quéc thdi trung dai cé nhiing diém giong Viét Nam - chiing ta cng cé co sé dé khang dinh diéu dé. G van hoc Triéu Tién, Nhat Ban cé hién tugng sang tac tho Dudng luat bing cha Han nhung khong cé phong trio sing téc tho Duéng luat bang tiéng Triéu Tién, tiéng Nhat nhu hign tugng tho Nom Dudng luat. Li do: tiéng Triéu Tién, tiéng Nhat la nhiing ngén ngi cé bign hod hinh thai. Trong yéu t6 ngon ng cdn mot diéu rat ding chi y, dé la hign tugng cach doc Han Viét trong tiéng Viét. Nhitng nha nghién citu ngit am hoc lich sit da dua ra nhiéu ctt ligu dang tin cay ching minh ring giai doan thé ki VIII, thé ki IX 6 Viet Nam hinh thanh cach doc Han Viet cia ngudi Viét vn bat nguén tit hé thong ngit am tiéng Han doi Dudng: “Céch doc Han Viet la mét cach doc vn bit nguén tit hé théng ngit 4m tiéng Han doi Dudng ma cu thé la Duong am day 6 Giao Chau vao giai doan bao g6m hai thé ki VIII, 1X”). “Su hinh thanh cia cach phat am Han Viét, trudc hét la cach phat am dai Duéng vé chi Han”, Théi diém nuéc nha gianh duge déc lap cing 1a théi diém cuic ki quan trong va cé ¥ nghia déi véi su phat trién cia ngén ng Phan Ngoc, Meo gid nghia tie Han Viét, NXB Da Ning, 1991, tr. 42. 1 Nguyén Tai Can, Ngudn got va qud trinh hink thanh cdch doc Han Vigt, NXB Khoa hoc Xa héi, Ha NGi, 1979, tr. 14. Phan Ngoc, Meo gia nghia tie Han Viét, sdd, tr. 6. Scanned with CamScannerak phén bén. QUA TRINH VAN DONG COA HE THONG THE LOAIVA NGON NGO TRONG VAN HOCTRUNG DAL.. 575 dan toc néi chung, cita céch doc Hin Viét néi riéng. Ti thé ki X khi Viet Nam gianh duge déc lap, s6 phan tiéng Hén & Viét Nam da thay déi. Truéc kia, tiéng Han 6 Viet Nam duge doc nhu tiéng Han & Trung Quéc, hoc tiéng Han 14 hoc mot ngoai ngii. Tit thé ki X tigéng Han & Viét Nam da thoat li nhiing anh hudng cla phugng Bic, tiéng Han & Vit Nam khéng cén vai trd mot ngoai ngd, mot sinh ngit nda. “Sau thé ki X, tif thoi Téng, trai qua nhiéu théi dai Nguyén, Minh, Thanh tiéng Han @ bén kia bién gidi van tiép tuc dién bién nhuing nhiing sy dign bién nay khong cdn tac dong dén tiéng Han 6 Vigt Nam mot cdch truc tiép véi vai trd quyét dinh nhu truéc nita”. Thc tétrén dua dén hai hé qua rat c6 y nghia: Mt la cach doc tiéng Han 6 Viet Nam tif thdi Dudng vin tiép tuc duge bao liu sau khi nude nha doc lap, c6 thay d6i ching li thay déi theo quy luat ngit am tiéng Viét. Hai la gitta cach doc theo 4m Han Viét va cach doc theo Dudng 4m, sy khac nhau chi biéu 16 & phy am dau, am dém, khong biéu hién & phu am cudi 4m tiét, 6 thanh diéu, phan vin cé khéc d6i chit nhung khéng co ban. D6i véi sy hinh thanh cia tho Nom Dudng luat thi hé qua thit hai nay la rét quan trong. Vi nhu tac gid cong trinh Meo gidi nghia tit Han Viét da két luan kha Ii tha: “Két qua ngudi Viét ngam tho Dudng gin nhu Li Bach ngim tho minh, va méi ngudi Viét cO mot bo “Dudng van trong rudt”. Chinh vi méi ngudi Viet cé mot bo “Dudng van trong rugt” ma ngudi Viet cé nhiéu thuan Igi trong khi sing tac tho Dung luat. Thuan Igi nay khong chi la riéng cia tho Dudng ludt chit Han ma con la thuan Igi cho viéc sing téc tho Dudng luat Ném. Béi vi ngon ngit hoc da cho ta két luan: toan bo hé théng 4m Han Viét la nim gon trong long hé ngit am Viet. Nhu vay la vé phuong dién ng6n ngi, tiéng Viét da cdp nhiing diéu kign quan trong va quyét dinh dé ngudi Viét cé thé sing tic tho Nom Dung luat. Tuy nhién, tién dé ngon ngi cing lA thuan Igi chung cho mét sé thé loai, nhu pha ching han. Trén thy té phti Nom khong phai khong nhiéu va né xudt hign trong nén vin hoc viét din téc s6m ngang véi tho Nom Duéng luat. Thé nhung chia bao gid phit cé duge dia vi ngang bing véi tho Ném Dung luat. Li do nim trong dic trung thé loai. b) Vé van dé thé logi Diéu cin luu y trudc hét 1a méi quan hé “song phuong can déi” gitta tho Dudng luat Trung Quéc va tho Nom Dudng luat. Tho Dudng luat 1a > Nguyén Tai Cain, Nguén g6e va qua trink hinh thank eich dge Hin Scanned with CamScanner576 VAN HOC VIET NAM THE KY X — XIX: NHUNG VAN BE L{ LUAN VA LICH Su mét trong nhiing thanh tyu ruc ré nhat cha nén van hoc Trung Quéc, la dinh cao cita nén nghé thuat nhan loai. Tif géc do thé loai, tho Dudng luat thé tha hoan thién va déc déo vao bac nhat. Cang hoan thién va déc déo thi tho Dudng luat cing cé kh ning “md” trong giao tiép vin hoc. Lya chon tho Dudng luat lim déi tugng tiép nhan dé sing tao nén tho Nom Duong luat - mt trong nhiing thanh tyu duge xem 1a xuat sic nhat ctia nén vin hoc dan téc, la diéu hoan toan dung quy luat. Diéu cn huu y thi hai: tho Dudng luat cé két cdu On dinh va rat chat ché, Dac diém nay khién cho tho Duéng luat cé Igi thé hon nhiéu thé logi khic trong giao tiép van hoc. Tinh chdt mé hinh hod rat cao vé mat két cau ciia tho Dudng luat tao diéu kign dé dang cho sy tiép thu va chuyén hod. Vi “cai gat gao cia mé hinh chinh la & ché dya vao tri nhé. Mé hinh cang chat thi cng dé nh¢ va dé luu truyén”!. Vi lé dé, vige nhé tho Duong lust, hoc lam tho Dudng luat c6 cdi khé nhung déng thdi lai cé cdi thuan so véi viéc lam phi, sdng tac ti khic, viét truyén chuong héi... Trén co sé mé hinh, viée lam tho Dudng luat cé thé bién thanh thao tac, day duge va hoc duge. Tat nhién, viéc lam tho Dudng Iuat c6 hay hay khéng lai 1a chuyén khac. Tinh mé hinh hod cao cia tho Dudng luat vita la thit thdch, vita Ia Igi thé cho viée sang tac tho Nom Dung luat. Diéu can luu y thi ba: tho Dudng luat luén duge dua vao thi cit. O Viet Nam, bat dau tit khoa thi Gidp Thin (1304) adi Tran Anh Téng, nién higu Hung Long tht mudi hai, tho Dudng luat da duge dua vao thi cit. Tir dé tré di, mon thi tho Iuat Dudng 14 mén thi luén cé trong phép thi cdc dai, di cho mot vai mén thi khdc cé thé thém ho{c bét. Vi du khoa thi nim Binh Ti (1396) dai Tran Thuan Tong, nién higu Quang Thai thi chin, trong phép thi cé it nhiéu thay déi nhung mén thi tho Dudng luat van git vi tri quan trong. Khi tho Duong luat trd thinh m6t mén thi bat bude thi viée lam thd Dudng ludt khong chi la céng vigc sing téc van chudng ma con Ia viéc hoc nghé, gan lién v6i do com va danh vong. S6 ngudi hoc lam, biét lim tho Duong ludt ngay mot nhiéu hon, trinh dé cing ngay cang thudn thyc hon. Vé vin dé nay, céc nha nghién ctu vin hoc Nam Tran va Truong Chinh cing cé nhiing nhan xét khang dinh tac dung ciia ché d6 khoa cit: “Truyén théng sing tac tho Duéng 6 Viét Nam da cé tit nghin nim nay. Qua cdc triéu dai, ché dO khoa cit da thiic day sdng tac tho ca bing chit Han, mot ' Phan Ngoc, “Tho la gi”?, Tap chi Vain hpc, s6 1-191, Scanned with CamScannerphénbén. QUA TRINH VAN }DONG CUA HE THONG THE LOAI VA NGON NGO TRONG VAN HOC TRUNG DA... 577 mén quan trong trong chuong trinh thi”', “cé thé noi, tho luat Duong Ja hinh thie cha yéu cia tho chi Hn cha ong ta lam. Rit dé hiéu: dé la do ché do khoa cit®, Viée dua tho Dudng luat vao thi cit 1a diéu kién thuan lgi cho suf phat trién manh mé cia tho chit Han va sau dé [4 sy ra déi cla tho Ném Dudng luat. Trén day 1 nhiing diéu kién vin hoc cé vai tro quyét dinh d6i véi st hinh thanh va phat trién tho Nom Dudng ludt. Tho Nom Dung luat ra dai dip ting nhiing nhu cau bitc xtic cla nén vin hoc dan toc déng thai thé tho nay cting chi cé thé ra déi trén co sé nhiing tién dé van hoc nh da trinh bay. 2. Nhiing diéu kién ngoai van hoc a) Diéu kién lich sit, xa h6i Vao thé ki X, lich stt Viét Nam da thyc hién mot bude ngoat hét sttc quan trong va hét sttc cé y nghia: dat nude doc lap va ty chi. Thdi ki phuc hung cia Dai Viét bat dau tit chién thang Bach Dang nim 938, sau dé Ngo Quyén xung vudng vao mia xun nim 939. Cong cudc phuc hung dat nudc duge cic triéu ké tiép Dinh, Tién Lé, Li, Tran tién hanh véi m6t tinh than via khan truong vita bén bi. Truéc thé ki X, trong hoan canh mat nudc, dé khang dinh tinh dc lap cia vin hod dan t6c, y thtfc cia nhan din chi yéu huéng vao viéc gidt gin, bao vé truyén théng dé chéng lai Am muu déng hoa cia ké xim luge. Sut “dng cita” trong giao Iu van hod théi nay khéng hin la nhuge diém ma cé khi la mot viéc lam tich yc, can thiét. Sau thé ki X, dat nuée gianh duge quyén ty cha, bén canh ¥ thtic gid gin tinh hoa, ban sic dan t6c la y thie hoc ‘4p, tiép thu thanh tuu nudéc ngoai dé lam gidu thém truyén théng, dé sang tao mdt nén van hod cé thé sinh ngang hang phutong Bac. Su “déng cita” gid day khong nhéing béc 16 tinh chat han ché trong giao tu vin hod ma cdn day nén vin hod dan t6c vao thé bj dong. Chinh vi vay, tiép thu phuong Bac, ngodi giao Iitu tu nhién con la nhu cau huéng téi mét cach chit dong ctia van hod Dai Viét. Tiép thu phuong Bic trd thanh mét dong luc tinh than to lén, mét sy “mé ctta” cé ¥ thttc, day dit hon, sau sic hon. Hoan canh lich sit véi ‘Tho Duong, tap I, NXB Van hoc, Ha N@i, 1987, tr. 16. ? ‘Truong Chinh, “Cha éng ta da van dung cic thé loai van hoc Trung Quéc nhu thé nao vio tho Nom”, Tap chi Van hic, s6 2 - 1973, Scanned with CamScanner JFr. | Sieg 578 VAN HOC VIET NAM THE KY X - XIX: NHUNG VAN BE LI LUAN VA LICH sty nhiing thuan Igi co ban nhu trén 1a mét tién dé quan trong cho tiép thu tha luat Duong Trung Quéc dé sang tao tho Nom Dudng luat. Bén canh nhiing thuan Igi vé mat lich sit con phai ké dén nhiing thuan Igi vé mat xa hGi. Cé anh hudng truc tiép dén sy ra déi cia tho Nom Duting | luat Ia sv hinh thanh tang lép tri thitc Viét Nam, ngay mot déng dao va ngay cang cé vi tri quan trong trong xa hdi. Tho Nom Dudng luat - mot hién tuigng vin hoc déng thdi 1a mét sin phdm van hod, mét sin phim “nhap ngoai” chi cé thé ra déi khi trong xa hoi da xudt hign nhiing nha vin hod tuy Khong chuyén nghiép nhung cé tai nang va tim huyét. Trude thé ki X, 6 Viét Nam da cé nhiing ngudi nhu Li Ong Trong (thi Tan), Truong Trong, Li Tién, Li Cam (thdi Han) co hoc thiic, gidi ting déi, ho la nhiing tri thie Viét Nam dau tién. Tuy nhién, ho chua thé la nhing nha van hod, di 1a khéng chuyén nghiép. Boi sO ngudi nay qué it va nhiing déng gép cia ho déi véi van hod dan tc hau nhu chua cé gi. Phai tit sau thé ki X va nat la ti triéu dai nha Tran, tang Iép tri thie Viét Nam méi xudt hién nhiéu va cé vai tro to lén, Nguyén Thuyén, Nguyén Si Cé - nhiing gui ma lich sit cdn ghi lai tén tudi véi cOng dau tién séng téc, str dung tha quéc am, déu la “ngudi van hoc”, 1a nhding nha van hod. Cé thé néi, tho Nom Duéng luat ra dai la két qua cita sy sing tgo day tinh thdn dan t6c cia nhiing nha van hod dé. Cang cén xéc dinh viéc mt s6 vua chiia sing téc Duéng luat Nom da g6p phan kich thich su phat trién thé loai vn hoc nay. Véi vai trd ngudi diing dau nha nude phong kién, ho cé diéu kign tao thuan loi cho vige sing téc tha Nom Dudng luat. Hon nia chinh ban than vua, chia say mé, hing thi thé loai van hoc nay da la nguén khich 1é, 14 nguén hing khdi lén d6i véi nhiing ngudi lam tho bing ngén ngi dan toc. Vj tri quan trong cia Lé ‘Thanh Tong trong phong trao sing tac the Nom Duong luat nita cudi thé ki XV, dia vi ca Trinh Can, Trinh Cuong, Trinh Doanh, Trinh Sim trong tho * Nom Dudng luat nifa cuéi thé ki XVII - n/a dau thé ki XIX da phan nao xdc dinh sy thuc trén. b) Nhitng tién dé van hod, tu tudng Cé anh huang quan trong dén sy ra dai cita tho Nom Dutdng luat, dang luu ¥ Ia su xudt hign chat Nom. Chi Nom dug nhin nhan nhut mét tién dé van hod. B... Scanned with CamScannerhin bén. QUA TRINH VAN DONG CUA HE THONG THELOAI VA NGON NGO TRONG VAN HOC TRUNG DA... 579 Chi Nom xudt hign 1a mot tién dé quan trong cho sy sing tao van hod dan toc néi chung va vin hoc néi riéng. Khong cé chit Nom thi khéng cé tho Nom Dudng luat. Digu d6 1a hién nl Theo sy nghién ctu ciia nhitng nha ng6n ngit hoc dang tin cay thi truéc thé ki X, chit Nom chua thu sy xudt hién voi tu cdch 1a mét hé théng van ty. Bai 1é “chufa thay cé vét tich nao chiing té 1a da co cich viét Nom cac hu. tit. Chufa ¢6 cach viét cdc hu tit thi nhat dinh chua thé viét duge nhiing cau hoan toan Nom thuc su”, “chi tit cudi thé ki X trd di thi chit Ném véi tu cach la mt hé thong van ty thyc thy mdi dén dan hinh thanh. Thé ki XI, XII né tigp tuc phat trién, ty hoan chinh thém va ngay cng trudng thanh. Cudi cing dén gitta thé ki XIII thi vé co ban né da dugc khang dinh thuc su". Nhu vay la dén gitta thé ki XIII, nhiing ngudi Viét Nam cé tinh than tu cudng dan toc muGn phat trién mOt nén van hod dya trén co sé tiéng Viét da cé trong tay m6t cong cu quan trong. Dé 1a chit N6m. Céng cy nay cang tro nén cin thiét déi véi nhiing nguéi muén sdng tao dong van hoc viét tiéng Vigt. Cha Nom da thanh mot hé théng vin ty thi sém mudn cing sé ra dvi dong vin hoc tiéng Viét. Cé diéu can phaili gidi tiép vi sao mot trong nhiing thé loai dau tién cia dong van hoc viét tiéng Viet lai la tho Nom Duong luat. Cé thé nghi rang do tinh chat ham stic, cé dong cita tho Dung luat, do tiét kiém va chon loc tit ngit 6 mitc téi da, do viéc it ding hu tif nén tho Duding luat rt phd hgp véi chit Nom & giai doan hinh thanh va phat trién déu tién, Nhiing thé loai thién vé mo ta nhu phd, tit khtic, truyén ki, tiéu thuyét... cn cé mot lugng tit nga phong phu, da dang, trong dé hu tif gidt vai trd rét quan trong, di dé dién dat nhiing biéu hién sinh déng va phitc tap cla cudc sng va tim trang. Chit Nom trong giai doan phat trién dau tién chua thé dip ting duge nhu cau dé. Tinh chit thé loai cha tho Dudng luat - Khéng cén hu tit, diing it tt ma biéu dat dugc nhiéu J, “f tai ngon ngoai”, ggi la chit yéu - thich hgp véi chit Nom thdi ki dau, khi cdch viét Nom cac hu tit con han ché. Phai chang day 1a mét trong nhiing Ii do dé tho Dudng luat vao Vigt Nam sém va phat trién trudc cdc thé loai ngoai nhap khac? M6t dc diém dang luu y cita tho Dudng luat 1 sv gin bd khang khit cia né d6i voi tit twdng. Su gin bé nay thé hién & ndi dung va hinh thitc, trong téng thé ciing nhu 6 ting chi tiét. Tho Dung luat duge xay dung trén mot quan niém tu tudng nhat dinh. Cong thtic tho Dung luat, nhu nhiéu nha oe * Nguyén Tai Cain, Mét sO'vdn dé vé chi Ném, Sdd, tr. 35. Scanned with CamScanner580 VAN HOC VIET NAM THE KY X ~ XIX: NHUNG VAN B€ LI LUAN VA LICH SU nghién citu da chi ra, la sv thé hién mé hinh vii tru, theo quan niém cla ngudi Trung Quéc théi trung dai. Mé hinh nay tao nén bdi nhiing méi quan hé. Bao trim Ia méi quan hé théng nhit gidta cdc mat déi lap, gitta suf vinh hang va st thay déi. Néi theo ngén ngi cita triét hoc dé 14 méi quan hé bién ching, tuy con thé so va tu phat. Bat cit ai nghién citu tho Trung Quéc néi chung va tho Dudng luat néi riéng déu thay hign tugng nay. “Co sé cita tho Trung Quéc cing nhu mé hinh thé gidi ciia Trung Quéc la méi lién hé hé ting cia cdc “sul vat” cling loai - do dé trong tho day rly nhiing cfu triic song hanh da dang”. “Sd di tho Duéng tré thanh phong céch la vi né phat hign ra sy thong hat gitta con ngudi véi vi tra va khang dinh tinh bat bign cia nhiing quy luat cha va tru déi lap lai moi su thay d6i nhat thei cia con ngudi”*. “Méi thé tho 6 mot ndi dung rigng cia chinh né khéng lap lai & cdc thé tho khéc. Vi du: ni dung cua tho bat ci Dudng luat 1a gi? N6 la 6 ché khang dinh mot su bit bién ma con ngudi phat hign ra... Né xay dung ndi dung nay bing cach dat bé6n cau thanh hai cap cin déi cuc ki nghiém tic bj bao quanh béi trén hai cau, dudi hai c4u va cdc cau niém vdi nhau thanh mot khéi ran chic. Tat cd cdc cdch t6 chitc nay khéng thé la ngdu nhién”®. Mot thé thd tai qué huong cla né duge xay dying trén m6t co sé tu tudng nhu vay, khi du nh§p vao xtt sé khéc thi xif sé dy it ra cing phi cé nhiing tuong déng vé tu tudng & nhiing vin dé co ban nht. Trong thyc té, thdi cé trung dai, gitta Trung Quéc va Viét Nam cé nhiing nét tong déng vé tu tudng néi chung va tit tudng van hoc ndi riéng. Su tutong déng nay cé dugc ho’c do nguén géc ban dia hoac do tiép thu, ké cd do p dat tit phfa ngoai bang. Tuy nhién, néu chi ndi dén sy “hoa nhap” gitta ta va Trung Quéc thi cing lam ching ta cing mdi chi ra duge cdi phan tigp thu cita tho Nom Duang luat. Con phan sang tao? Khéng cé hoic 6 qua it phan sing to thi tho Ném Dudng luat, mét thé tho mé phéng nudc ngoai Lim sao cé duge dja vi nhu luc bat va song that luc bat - nhiing thé tho dan toc - trong lich sit vin hoc Vigt Nam? Phan sdng tao trong tho Nom Dung luat, suy tdi cing, chinh la két qud ctia sy trudng thanh ctia ¥ thite dan téc. Nguge lai, ¥ thitc dan t6c trudng thanh Ia diéu kign quan trong cho sy ra dvi cia tho Nom 1 1LX+ Lixévich, Tee tiring vir hoc Trung QuOé trong budt giao thai gitta c6'xwa vat Matxcova, 1979. Bin dich ciia Tran Dinh Sur, tai ligu thu vign Dai hoc Su pham Ha Ni Phan Ngoc, Tim hii phong cich Nguyén Du trong Truygn Kiéu, NXB Khoa hge Xa hGi, Ha NOi, 1985, tr. 22. Phan Ngoc, Tho la gi, Tad. Scanned with CamScannerphn bén. QUA TRINH VAN DONG CUA HE THONG THELOAI VANGON NGO TRONG VAN HOC TRUNG DAI... 581 Dutdng luat. Mét ¥ thitc dan tc chyfa trudng thanh, trong giao luu véi miéc ngoai, chi c6 thé din tdi mét trong hai kha nang: hoac li tim moi cach dé “déng cita”, hoc 1a bat chuéc, rap khuén mot cich thu dong dé r6i bj déng hod. Tho Nom Dung luat da khong ra doi voi mot trong hai kha nang trén, GO Vigt Nam ca hai kha ning nay vé co bin da Khong thé xay ra sau thé ki X, Du cdn nhiéu nhiing han ché von cé cia ¥ thitc hé phong kign - ma biéu hign ning né nhat la tinh phong bé cita né; cdc triéu dai Li - Trin, trong khi thé di lén cia lich stt da danh d&u bude truéng thanh to lén cha y thie dan toc, tao tién dé tu tudng can thiét cho sy ra dai cia tho Nom Dudng luat, I. QUA TRINH PHAT TRIEN CUA THO NOM DUONG LUAT Van hgc Vigt Nam thé ki X - thé ki XIX phat trién qua hai giai doan lon; tit thé ki X dén thé ki XVII va tit thé ki XVIII dén hét thé ki XIX. Tho Nom Dudng luat cing phat trién theo hai ching dudng lén cia lich sit van hoc trung dai Viét Nam. 1. Giai doan tir thé ki X dén thé ki XVII Tho Nom Dudng luat ra dai co le tit cusi thé ki XIIL. Dai Vist stv ki toan thi ghi lai: “Nham Ngo (Thién Bao) nam thi tu (1282). Mita thu, thang 8... Bay gid c6 ca su dén song L6. Vua sai Thutgng thu Hinh bd la Nguyén Thuyén Fam vin ném xudng sng. Con cé sau ty di mat. Vua cho la vige niy gidng nhu vigc cha Han Da, cho déi ho la Han Thuyén, Thuyén lai gidi kim tho phi quéc am. Nudc ta tho phti ding nhiéu quéc am, thyc bat dau tit day”!, Co thé tin vao sy chinh xc cita Dai Viét sit ki toan thit, mac dit cho dén nay nhiing ngudi nghién cttu chu cé trong tay mot van ban tho Nom Dung luat con lutu Iai cita thé ki XIII. Sang tac Dudng ludt Nom sém nhit - bai tho tuong truyén cla nang Diém Bich la vao dau thé ki XIV.vin ban chit viét diu tién cita thé tho nay con gitt duge la Quéc am thi tip cita Nguyén ‘Trai, Tuy nhién Quéc dm thi tdp la sing tac Nom Dung luat du tien hign cdn chua chéc chin khéng phai la sing tac dau tién bing Duong luat Nom, C6 may li do dé xac dinh sy ra ddi ca tho Nom Duong luat gin véi ten tudi Han Thuyén. Thit nhat, vé mat lich su, Dai Viét sit ki toan thu mot bd st chinh thtfc cia nha nudc phong kién chic khéng néi mét cach ham hé. Ngo Si Lién, Dai Vigt sit ki totn thu, tp IL, Sdd. Scanned with CamScanner5382 VAN HOC VIET NAM THE KY X ~ XIX: NHUNG VAN BE LI LUAN VA LICH sy ‘Thit hai, cach goi tho Han luat thi chi “luat” cé thé hiéu 1a luat tho do Hay ‘Thuyén [am ra va phai ching cn cé thé hiéu 14 Han Thuyén da lim thy Nom theo thé cach luat? Thi ba, vé mat ng6n ngi, nhu nhiéu nha nghia,, itu da chi ra, dén thé ki XIII chit Nom c6 day dit kha nang dé tré thang ngon ngit van hoc. ‘Thi tu, su xuat hién ca Quéc dm thi tap la mot “don ngOt lich si” nhuing “tap dai thinh” nay khéng thé bat du tit con 86 khong Chic chan phai cé suf “chudn bi” cho Quéc dm thi tap ra déi. Chi c6 diéu do nhigu nguyén nhan, ngay nay chting ta chua dug biét suf “chusin bj” di digy ranhu thé nao. Vi vay nhiing nha nghién ctu chua thé dung duigc dién mag giai doan hinh thanh trong hon mét thé ki cha tho Nom Dudng luat. Ching ta dinh phai bat dau vige nghién citu thé tho nay tit Quéc dm thi tap cia Nguyén Trai, dit ring kh6ng ai bang long léy thé ki XV lim méc dau tin de nghign ciu lich sit phat trién cia m6t thé loai van hoc ma chéc chin thé logi dy da bat déu doi s6ng cia minh tif hon mot thé ki trudc dé. Thé ki XV cé thé goi la thé Ki cia tho Nom Dung lust, béi sy xuit hign cia hai tap tho In la Quéc am thi t@p nita dau thé ki va Hong Dit quée dim thi tap nita cudi thé ki. Nguoi cé cong lén dau tién trong “moi cé ging dé xdy dying mét Iéi th Viét Nam” chinh la Nguyén Trai. Voi Quéc dm thi tap, lich sit van hoc Vie Nam trén thuc té di cé thém mét thé tho mdi: tho Nom Dudng luat. Dé sing to mot thé thd mdi trén co sé tiép thu, van dung mdt thé tho cé sin trong vin hoc Trung Quéc, moi c6 ging ciia nha “khai son pha thach” Uc Trai déu tap trung vio mot hudng: gidi tod nhitng gd bé cia Dudng ludt, xdy dung mt I6i thé Viet Nam cé nhitng diém khéc dé nhan thay so vdi tho Dung luat. Nguyén Trai li ngudi thé hign manh mé xu hudng phd cach trong sing téc Dung luat Nom. Dudng nhu véi Nguyén Trai, xu huéng dan t6c hod truéc hét biéu hign ché tim cho minh céi riéng, c6 ging khdc nudc ngoai. Vi vay, nhiing cau tho séu chit vén khong phai cia Dudng luat dich thuc, cng khéng phai cia Dudng thi, lai tré thanh phé bién trong Quéc dm thi tap. Hién tugng nay con kéo dai cho dén Hong Diic quéc am thi tap, Bach Van quéc ngit thi, tho Nom Trinh Can... tao nén phong cach thdi dai cita tho Nom Dung ludt, trd thinh mét trong nhiing cai “ma” cia thé loai. Nguyén ‘Trai la ngudi dau tién sit dung nhiéu, sit dung thanh cong cau tha s4u chi. Scanned with CamScannerjprdn bin. QUATAINH WAN DONGCUA HE THONG THELOMIVANGON NGO RONGVANHOCTRUNGDAL. 583 Mot biéu hién rat ding lu ¥ 14 & Quéc am thi tap xudt hign nhiing ciu the that ngon Duong luat cé tiét téu kigu hai cau bay chit trong song that luc bat voi cach ngat nhip 3/4, khdc céch ngét nhip 4/3 ctia thd Dudng ludt. Day jahién tuigng vita tht vi, vita phitc tap, dé gay tranh ludn. Tuy nhién, hign tugng nay rit c6 ¥ nghfa, khong chi d6i véi vige nghién citu tho Nom Dung luat ma cn cd d6i vi vie nghién ctu tho song thit luc bat. Nguyén Trai cing 14 ngudi déu tign sit dung nhiéu va thinh cong nhiing thanh nga, tuc ngi, nhing hinh tugng nghé thuat dim 4a tin chat dan di va mau sic dan tc trong sing tac tho Nom. Nhéing c6 ging theo xu hung dan t6c hod hinh thite thé loai da giip Nguyén Trai thinh céng trong yige phan anh ni dung dan toc 6 tim vi mé cing nhu vi m6. Véi Quéc dm thi tap, Nguyén Trai la ngudi trén thyc té da sang tao thé tho mdi, déng thoi cing trén thyc té, khang dinh su hién dién cia tho Nom Dung luat véi tu cach mét thé logi van hgc dan téc. Hong Dite quéc am thi tap 1a bude phat trién tiép theo cia tho Nom Dudng luat. O dé, ta quan sat thay cd su ké thita cing nhitng tim tdi, md huéng. Hong Diic quéc dm thi tap vin tiép tuc noi dung dan toc da cé tit Quéc dm thi tap, nhung xu huténg xi hi hod trong ndi dung phan anh di thé hign khé r6 nét. Tt nhién, vi day la tap the cia nhiéu tic gid nén pham vi phan anh nhiing vin dé xa hi duge mé rong hon. Nhuing néu so sinh véi nhiing tac gid tiép theo nhu Nguyén Binh Khiém, H6 Xuan Huong thi xu hung xa hdi hod trong ni dung phan énh duéng nhu 1a quy luat phat trién cita thé Nom Dung luat. V6 phuong dign hinh thtic, Héng Ditc quéc dm thi tap vin tigp tue xu huéng pha cich cita Quéc dm thi tap. Ciing la diéu ding suy nghi khi tac gid Héng Dilc quéc am thi tép cé nhiéu ngudi la hoi vién Tao Dan - nhiing nguéi rét sinh thi luat, nhiing khi sing téc tho Nom van cé xu hudng phd cach tho luat. Ciing rat dang lu ¥ trong xu hung dan t6c hod hinh thie thé loai & Hong Dtic quéc dm thi tap la hign tugng sti dung va sing tao tit Idy. Tac pham nay chiém vi tri “quan quan” vé vige ding tit liy. Thanh tuu stt dung VA sng tao tit lay da c6 Nguyén Trai, cic tic gia Hong Dite quéc am thi tap tigp tuc truyén théng d6 va phat huy manh mé hon. Chiing ta déu biét trong hé thong tit vung tiéng Viet, tif lay la tit thé hién rat r6 dc tinh dan toc ctia ngén ngit. Viéc sit dung sang tao nhiéu tif lay lam cho “chat dan tc” cia Hg Scanned with CamScanner584 VAN HOC VIET NAM THE KY X - XIX: NHUNG VAN BE L[ LUAN VA LICH SU sing tac vin hoc duge ting cudng. Nhé cé hé théng tit dy ma tinh chat khuén séo, uc Ié cia nhitng dién c6, nhiing thi liu Han hoc day rly trong téc phdm da phan nao dutgc han ché, Tuy nhién lai phai thay ring, vigc si dung tii lay trong Héng Diic quéc dm thi tap nhiéu khi cing céu ki, diéu Juyén, dam phong cich bac nha, cung dinh. Sy tim tdi mé huéng trong Héng Dric quéc am thi tdp thé hitn 4 khuynh hudng muén tim dén nhiing chit nang méi cho thé loai. Dé la hién tugng ding Dudng luat dé trio phiing va tu sy. Hién tugng nay chua that tigu biéu cho nhiing tim tdi, sing tao cita cdc tic gid Hong Ditc quéc am thi ‘dp nhuing ciing da gay &n tong khé rd cho nhiing ngudi nghién ctu. Diéu dang n6i la viéc lim nay cia céc téc gid da duge giai doan sau ké thifa, dua én nhiing thanh tyu lén va ca nhiing bai hoc khéng thanh céng trong lich sit phat trién cita tho Nom Dudng luat. Néu so véi hai téc phém Nom Duding luat cia thé ki XV, quy mé s6 lugng cia Bach Van quéc ngit thi khong bing. Nhung khong vi thé ma dung Iugng phan anh cia tac phdm bj han ché. Dén Bach Van quéc ngit thi, tam Khdi quat nghé thudt cia tho Nom Dudng luat duge nang lén mét bude. Dé tai, chi dé dan toc trong Bach Van quéc ngit thi khong dam nét nhu trong tho thé ki XV. Néi bat trong tho Nom Nguyén Binh Khiém 1a nhiing dé tai chit dé mang tinh chat xa h6i. “Tu duy thé su” trong tho Nguyén Binh Khiém ‘mot mat lam cho sang tac cia Ong gin “triét” va xa “tho” hon so voi Nguyén ‘Trai, mat khac da dita tho Nguyén Binh Khiém tiép cin cudc s6ng vita cu thé, sinh dong, vita cé tém khdi quat x4 hoi réng lén. Xu hudng pha cach trong sng tic tho Nom Duong luat van duge Nguyén Binh Khiém tiép tuc. Tuy nhién sé Iugng cau tho sdu chit trong Bach Van quéc ngit thi giim kha nhiéu so voi Quéc am thi tap va Héng Bile quéc am thi tap. Digu nay phan anh quy luat phat trién cia tho Nom Dung luat: hién tung khéng theo quy cach tho Dudng gidm dan va qua trinh phat trién cia tho Nom Dudng luat la di tw thé chua én dinh tdi 6n dinh. Vite dimng tho Dudng ludt dé trao phiing manh nha tit Nguyén Trai. Dén Hong Dit quéc am thi tdp, hign tugng nay 15 nét hon. Téi Nguyén Binh Khiém, chite ning trio phuing ciia tho Nom Dung luat di duge khing dinh. LA mot nha dao dite muc thudc khéng thé ché tréch, mét triét gia Ién cita théi dai, mot bac thay day uy vong, Nguyén Binh Khiém vin khong tif chéi mot bat phap trio phiing khi sing tac tho Nom, Diéu dé duéng nhw da chiing Scanned with CamScannerphénbén. QUA TRINH VAN DONG |COAHE THONG THELOAI VA NGON NGO TRONG VAN HOC TRUNG DAL. 585 minh phén nao sttc manh cia quy luét. Bj thu hut vio chic ning trio phiing cia tho Nom Duong luat khong chi c6 nhiing ngudi nhu Hé Xuan Huong, Tran Té Xuong ma con c6 cd nhiing nguoi nhut Nguyén Gia Thidu, Nguyén Khuyén. Vi Nguyén Binh Khiém, ching ta da cé thé néi téi mot “phong cach triét gia”. D6 14 thanh c6ng cia mét nha tho déng théi dé cing la thanh tuu cita thé loai. Nguyén Binh Khiém la dau néi gitfa hai théi ki: thoi ki Nguyén ‘Trai va thdi ki H6 Xuan Huong. Sau Nguyén Binh Khiém dén truéc H6 Xuan Huong, tho Nom Dudng ludt phat trién véi nhip 46 binh thudng. Trong thé ki XVII, Dung luit Nom khéng c6 nhéing téc gid, tac phim én, mac dit 6 lugng ths Nom Dudng luat khong phai la it. Chua ké hing trim bai tho Nom ca Trinh Cin vinh 6 dién Thién Hoa, chua ké tho Nom Trinh Cuong, Trinh Sam, chi riéng Trinh Doanh vdi 241 bai tho Nom trong Cain Nguyén ngut ché thi tap di.cé thé so sanh s6 lugng véi tho Nom Nguyén Trai trong Quéc dm thi tap. Tuy nhién, s6 lugng nhiéu nhung chét lugng khéng cao. Day cé thé la han ché chung cia cd mét thdi ki van hoc. Van hoc Viét Nam thé ki XVII khong xuat hién nhiing tén tudi chéi sang, nhiing “thi san” trén van dan. Tho Nom Dutdng ludt thdi ki ndy di nhudng nhiing dinh cao cho nhiing thé loai khac sing tac bang chit Nom nhu dign ca lich sit (Thién Nam ngit luc) va truyén tha (Song tinh bat da). Noi nhui vay, khong cé nghia thé ki nay tho Nom Dung luat ching c6 dong gép gi dang ké cho lich sit vin hoc néi chung va cho su phat trién thé loai ndi riéng. Trén thyc té, nhiing tim tdi, thé nghiém cia tho Nom Dudng luat thdi Ki nay 1a rat c6 ¥ nghia, Bai toan vé chile nang tu suf cha tho Nom Dudng luat duge dat ra ttt Héng Dric quéc dm thi tap, dén gid da tim thay loi giai dp. Su xudt hién cdc truyén tho Nom theo thé cch luat that ngon nhu Vidong Tung; Lam tuyén ki ngd, Té Céng phung si mot mat chiing minh st mu6n vuon ra ngoai gidi han dé tim kiém nhiing chic ning méi cho thé logi, mat khac khang dinh sit khéng thanh cong cia xu hyéng ding tho Dudng luat dé ty sy. O day bdc 16 mau thuin kh6ng thé gidi quyét gia hinh thtfc thé loai va ni dung phan anh. Tho Dudng luat la tho cé két cfu hoin chinh, hon nita dé Iai la mét edu trtic khép kin, khong chap nhan sy co din, uyén chuyén. Do vay khéng thich hp cho vige ké chuyén Khi céc tinh tit, sti kién méc xich, dan xen lin nhau, dién ra trong mot pham vi rong cd vé théi gian lin khong gian. Y nghia cia nhiing tim tdi & cdc truyén tho néi Scanned with CamScanner586 VAN HOC VIET NAM THE KY X - XIX: NHUNG VAN BE LI LUAN VA LICH sy trén chinh Id da chi ra si khdng thich hgp cita Duéng luat Ném trong chic ning tsi, d6ng thai gdp phén “thong bao” mot thé tha khdc sé dim nhjn chtic ning nay trong nén van hoc dan tc, dé Ia thé luc bat. 2. Giai oan tit thé ki XVIII dén thé ki XIX Sau hon mot thé ki phat trién véi nhip digu binh thudng, khong 6 nnhing thanh tu lén, khong c6 gi dic sic, bude sang thé ki XVIII - thé ki XIX Dung luat Nom khdi sic trd lai. Nguoi ta thuéng néi dén vai trd to lén cia nhiing ci “hich” trong qué trinh van dong cia su vat. Sy phét trién cia thé loai vn hoc thuéng ¢6 nhiing ci “hich” nhu vay. V6i tho Nom Dung ludt, cit “hich” déu tién 1a Quéc dm thi tdp, va lin nay, cit “hich” thit hai chinh la hién tung Hé Xuan Huong. Chuyén dong cho xu huéng tat din cia tho Nom Duong luat cho c6 ci “hich” thi hai nay ma kh@i d6ng tré lai, hon thé, luc tac dng con lim cho né chuyén huéng mét cach tich cuc. Véi hién tgng thd Hé Xuan Huong, Duidng luat Nom da gidnh Iai vj tri vén cé trude day cha minh. Hién tugng tho Hé Xuan Huong xuat hién trong van hoc trung dai Viét Nam tao nén si giao thoa gidla van hoc viet véi van hoc dan gian. Tho Hé Xuan Huong thudc dong van hoc viét nhung cé nhiing biéu hign cia mot hign tugng van hoc dan gian, vé tac gid, cé ngudi van dé dat goi lA “tho Hé Xuan Huong”, “hién tugng Hé Xuan Huong” ma tranh goi “téc gid Hé Xuan Huong’, “nha tho Hé Xuan Huong” va cing tranh céch goi mang tinh xac dinh “nd si Hé Xuan Huong”, vé téc pham, tho Hé Xuan Huong chi yéu t6n tai, liu truyén theo phuiong thiic vin hoc dan gian: luu truyén bing migng. Vi vay méi c6 cach goi “tho Nom truyén tung” dé chi nhiing sing téc cia Hé Xuan Huong luu truyén trong dan gian. Tho Nom Hé6 Xuan Huong, 6 mot s6 bai ciing cé nhiing “di ban” giéng nh tac phém van hoc dan gian. Tuy nhién, cé lé Hé Xudn Huong van la hién tugng ciia vin hoc viet. Dau higu quan trong nhat Ja nhiing bai tho Nom, di truyén tung, vin thong nhit trong mot phong cach tac gi. Gida tho Nom truyén tung va tap Liu Huong ki (co ghi bang gidy trang myc den tén ni si H6 Xuan Huong), thoat nhin tuéng khac nhau nhu nudc véi lita nhung thyc ra van cé nhiing diém ging nhau vé phong céch. Théng nhit trong cé tinh sing tao cia mot nha van la diéu khdng cé trong vin hoc din gian ma chi cé trong vin hgc viét. Scanned with CamScannerPhin bén, QUA TINH VAN DONG CUA HETHONGTHELOAIVANGOHNGOTRONGVANHOCTRUNGDAL. S87 Hon niia mét s6 diém co ban vé tic gid, tic phim Hé Xuan Huong di cé duigc tiéng néi chung cia gidi nghién citu, Véi tho Hé Xuan Huong, Dudng lust Nom tigp tuc xu hudng dan t6c hod déng théi chuyén nhanh trén con dudng dan chit hod nbi dung va hinh thiic thé loai. Xu huéng dan chi hod thé Dung luat 1 xu hung manh mé nhat 6 hign tugng tho Hé Xuan Huong. Trong vin hoc trung dai Viet Nam, H6 Xuan Huong gin nhu la trudng hgp duy nhat khong viét dudi bat ct mot anh sing cia hoc thuyét ton gido nao, mot hoc thuyét chinh tri ndo tir phia trén roi xu6ng. Tho H6 Xuan Huong la su gidi toa hoan toan khdi giéo diéu phong kién, 14 sy doan tuyét khé trigt dé véi tinh thén “ding cip” cia Nho gido. Véi tho Hé Xuan Huong, Dudng luat Nom khéng con 6 dia vj “ding cp trén” trong hé thdng thé loai vin hoc trung dai. Dén tho Hé Xuan Huong, Dudng ludt Nom da thuc hign mét cugc cach tin dy ¥ nghia: cude song doi thudng, nguyén so, chat phac, din da tré thanh déi twong thdm mi, Cai ban nang, ty nhién, trin tuc vén xa la véi phong cach trang trong, cao quy cha Duéng luat béng tré nén thich dung vdi phong cach trit tink trio phuing cia tho Hé Xuan Huang. Xu huéng dan chii hod thé logi la xu hudng chi dao trong tho Nom Duong luat Hé Xuan Huong. Xu hudng niy manh mé dén mic ddi khi chiing ta c6 cdm gic téc gid cia nhiing bai tho niy khong lo tim kiém tinh dan tc & mét vai yéu t6 hinh thic. Néu Nguyén Trai i ngudi du tign thé hign manh mé tinh than pha céch thi tho Hé Xuin Huong la biéu hign dau tign ¥ muén trd vé véi hinh thite két cu vén cb cita Dudng ludt. Sau tho Hé Xuan Huong, cau Inc ngén khéng con vai trd cla “cdi ma” dé nhan dign tho Nom Dutdng luft. La nghjch Ii ching khi nhiing ngudi dau tién cé cong xy dying tho Nom Dung lut thanh mot “Idi tho Vigt Nam” da rit c6 ¥ thite ding nhiéu cau s4u chit va moi c6 ging cia bén thé ki kign tr sang tac tho Nom theo thé cich Duéng ludt bign thé ciing khong ngodi nguyén vong xay dung mot Idi tho Vigt Nam, dén tho Hé Xuin Huang lai trd nén v6 nghia? Ciing la nghich If chang, hign tugng the tiing duge oi li “néi logn” Iai chiu khudn trong thé luat Dung hoin chinh chit khong chiu “pha céch” nhu nhiéu ngudi trudc da lam? Li gidi hign tugng nty thét khong don gidn. Cb thé néu mét vai cach gidi thich. Thit nhit, xu hudng din toc hod tho H6 Xuan Huong kh6ng thanh vn dé Ién, chiém vi tri s6 mot nhut 6 Nguyén Trai, Déng gép lon nhit cia tho Hé Xuan Huong d6i véi su phat trién cia Dung luat Nom khong phai 6 xu hung din tc hod ma xu huéng dan Scanned with CamScanner588 VAN HOC VIET NAM THE KY X ~ XIX: NHUNG VAN BE L{ LUAN VA LICH sty chi hod. Thi hai, dén thoi tho Hé Xuan Huong ¥ thttc dan tc da phat trig, tdi mét giai doan méi, toan dign hon, su sac hon. Buéc vao thé ki XVI1} khi triéu dinh phong kién dang mat dan vai trd dai dién cho dan t6c, khj ngon cé dan t6c dang dugc phat cao trong cdc cugc khdi nghia néng dan thi ¥ thiéc dan t6c chan chinh phai la sy hudng vé quén chting nhan dan. Chink vi vay tinh thén dan téc théi nay thm nhudn tinh thin dan chi. Din chiy hod cang manh mé, triét dé, cdng dat tdi tinh dan t6c sau sdc, todn dién, Tho H6 Xuan Hwong la tiéng ndi dan chi nhat thi déng thdi cing 1a “nhiing van tho Vigt Nam nhat trong dong tho Nom Dudng luat”!. Thi ba, khong c6 sy Khdc nhau trong muc dich xiy dung “mot I6i tho Vigt Nam” gitia nhitng ngudi nhu Nguyén Trai, Nguyén Binh Khiém véi tac gid tho Hé Xuin Huong. Do dé khéng cé sy khéc nhau vé tinh than “phd céch”, chi c6 si khac nhau vé phuong thitc ‘phd céch” ma thoi, Dé “xy dung mét l6i the Vie, Nam”, Nguyén Trai da phai thir nghiém, di pha céch cau tric hinh thite Dutdng luat, dén tho H6 Xuan Huong thi Dung luat Nom da tién tdi su én dinh vé cau tric hinh thtic, tac gid phd cach Duéng Iudt la phd moi quan hé chink thé gitta noi dung va hinh thitc von cé cia thé loai. Tac gid tho Hé Xuan Huong da dia m6t noi dung “khong nghiém chinh” vao mét hinh thifc “nghiém chinh” dé tao nén sttc cong phd manh mé, dé khang dinh chic nang tro phing to lén cha Dudng luat Nom. Dén tho Hé Xuan Huong, Dudng luat Nom da dat tdi dén dinh cao. “So trudc nhin sau, moi ngudi déu thifa nhan rang: Tho Hé Xuan Huong la ruc ré nhat vi hinh thttc tho dep hon, dan téc hon va dai chting hon ci”. Thif tu, ti thé ki XVI tré di, trong van hoc Viét Nam xuat hién nhiéu tho song that luc bat va luc bat. Nhiing cau Iuc ngén trong hai thé the nay da lim t6t chtic nang phan anh va chic nang thdm mi, da tim théy sy thich hgp li tuéng vé mat thé loai, thi sy “rat lui” cia céu the luc ngén trong tho Nom Dung luat 1a diéu ty nhién, hgp quy luat. Nguyén Cong Trif cing la tac gia cé nhiing déng gop dang ké vio qua trinh dan chi hod ni dung, hinh thitc tho Nom Duong luat: nhiing tinh cim chan thanh, phéng khodng, cugc séng déi thuéng dugc dién dat bing Iai tho don gidn, binh di. + Hoing Hit Yén, Van hoc Vigt Nam nita cudi thé’ki XVII - nita du thé'ki XIX, NXB Gidéo duc, Ha NOi, 1999, tr. 123. * Hoang Hau Yen, Vain hoc Vigt Nam nita cu6i thé'ki XVII - nita dé thé'ki XIX, Sd, tr. 124. Scanned with CamScanner‘Phin bin. QUA TRINH VAN DONG CUA HETHONG TH€ LOM VANGON GO TRONGVANHQCTRUNGDAL. 589 Cong bing ma néi, lam nén vé rang ré cita Dudng luat Nom thdi ki nay kh6ng chi cé nét huong xuan cia hign tugng tho Hé Xuan Hong ma con c6 cd gudng mat “hoai c6”ciia tho Ba Huyén Thanh Quan. Véi chua day mudi bai tho, Ba Huyén Thanh Quan vin cé mot vi tri xiing dng trong lich sit vin hoc Viét Nam. Nhé cé bi ma tim hén dan toc dutge biéu hign mot cach tuyét vdi trong mot phong cach Dudng thi mau muc, chai chudt nhung khong s4o mon, cong thtic. Nhd c6 ba ma Dudng ludt Nom thd ki nay tr nén phong phi, da dang. pén tho H6 Xuan Huong va Ba Huyén Thanh Quan, dong tho Nom Dung luat da xudt hién phong cach tac gid. Day 1d bude phat trién vugt bic. Trude dé, chiing ta chit yéu chi quan sat thay phong céch thi dai va phong cach thé loai cia tho Nom Dudng luat. Véi khoang 40 bai tho H6 Xuan Huong, chua day mudi bai thd Ba Huyén Thanh Quan - s6 lugng qué it so vdi nhiéu tac gid trutdc - chiing ta da cé thé néi t6i phong cich tho H6 Xuan Huong, phong cach tho Ba Huyén Thanh Quan. Dé qua la diéu ki digu. Su xudt hién phong cach tho Hé Xuan Huong, tho Ba Huyén Thanh Quan chiing t6 tho Nom Dudng luat sin sing buidc vio quy dao cia vin hoc hién dai so véi nhigu thé loai vin hoc khac, Nhuing sy phat trign cia thé loai vin hoc nay da khéng dién ra nhut mong musn. Véi tho Hé Xuan Huong va Ba Huyén Thanh Quan, Dudng luét Nom chia thanh hai huéng phat trién. Xu hudng Ba Huyén Thanh Quan cé Dao ‘Tan, xu hung tho Hé Xuan Huong co Nguyén Khuyén, Tran Té Xuong, Va nhu ching ta dugc biét, xu huéng tho Hé Xuan Huong la xu hudng phat trién hon ca. Diéu dé ching t6 tho Nom Dutdng ludt c6 xu hudng binh din hoa hon 1a quy téc hod, véi phong cich trif tinh trao phiing hon la phong cach tri tinh trang nghiém, cao quy. Hai tac gia én cuéi cling cia dong tho Nom Duong luit la Nguyén Khuyén, Trin Té Xuong. Hai tdc gia nay da chuyén tho Nom Dudng lust tit vin hoc trung dai sang van hoc cin hién dai. Nguyén Khuyén va Trin Té Xuong tiép tuc xu hung trio phiing cla tho Nom Dudng luat. Diéu dang luu y la & hai tac gid nay da cé sy két hop nhudn nhuyén gitta trio phiing va trit tinh trong nhiing van tho “cudi ra nudc mat”, Voi Nguyén Khuyén, Trin Té Xuong, tim khai quét nghé thuat ciia tho Nom Dudng luat vita ditgc mé rong vita duge nang cao hon. Chitc ning Scanned with CamScanner590 VAN HOC VIET NAM THE KY X - XIX: NHUNG VAN BE L[LUAN VA LICH sy phin anh xa h6i cita thé logi khong chi ding & mifc “tri tinh thé sy”, “tu duy thé sy”, “trao phing thé su” ma con vugn tdi ché phan anh xa hdi véi nhiing chi tiét hign thyc sinh dong, phong phu. Ngudi ta da cé thé ndi toi mot xg hdi thyc dan phong kién 6 thanh thi trong tho Ta Xiong, 6 néng thon trong tho Nguyén Khuyén, véi nhiéu hang ngudi, nhiéu mau sfc sinh hoat chin thyc, sinh dong. Trin Té Xuong va Nguyén Khuyén cing 14 nhiing nha tho i dé lai phong cach téc gia trong tho Nom Dudng luat. Bang su chudn bi Ay, ciing vdi do sung stic dy tho Nom Dudng luat c6 kha nang chuyén sang vin hoc hign dai. Tuy nhién hoan canh lich sti di cham ditt sinh ménh nghé thuat cla mét thé loai 6 thdi Ki van dang cé nhiéu thinh tyu. Ngay ma Ta Xuong viét “Vut but long di gidt bit chi” cing ngiy béo higu thi ki suy gidm cia tho Nom Dung luat. Dap ting nhu céu phan dnb va nhu céu thuféng thttc méi, van hoc dan toc xuat hign nhiing thé loai khdc thc hign t6t chic nang xa hdi va chtic nang thém mi ma Dudng luat Nom khong vuon tdi dugc. Mac dit chit Nom da mit han vai trd trong cuéc s6ng va trong sing tac vin hoc duong dai nhung thé Dudng luat vin tim dugc ché ditng ciia minh, Hinh thtic tho quy pham, trang trong, chuyén tai noi dung hai huéc, “khong nghiém chinh” da tao thé manh cho the trio phung luat Dudng. Tho Dudng luat tiéng Viét van tiép tuc tén tai trong vin hgchién dai. La mét thé loai vin hoc, tho Ném Dudng luat cd “sinh ménh nghé thudt” riéng, vé co ban “sinh ménh nghé thudt” tho Nom Dudng luat chim duit khi cha Nom khéng cdn dugc ding trong sang tac. Tho Dudng luat viét bang chit quéc ngit tuy thudc dong tha tiéng Viét nhung khong thudc pham tris thé loai tho Nom Dudng luat. Suét bay thé ki tho Nom Dudng luat da tén tai v6i tu céch mot thé loai cia vin hoc din tc. Khéc vdi tét cd nhiing thé loai ngoai nhap khéc, tho Nom Dudng ludt khong la “kiéu bao nuéc ngoai” mang quéc tich Viét. Cai nguén géc ngoai lai cia nd trd nén rat thit yéu, dén mtic vin hoc dan tc quén ca cap “thj thc nhap canh” va tho Nom Dudng luat mac nhién ding cing hang vdi luc bat, song that luc bat - nhiing thé loai thudn tuy dan toc. Trong tat cd cdc thé loai cé nguén géc ngoai lai, Dudng luat Ném 1a thé loai duy nhat chia tay nhiing “d6ng hung” ciia minh, dam “Iét xdc” dé thytc hién mét sinh ménh nghé thuat mdi. Diéu quan trong nhat 1a tho Nom Dudng luat di mang mot chtic ndng van hoc mdi, chiic nding thém mi méi, khang dinh suf t6n tai khong thé thay thé cia thé loai nay trong lich sit van hgc Viét Scanned with CamScannerphén bin. QUA TRINH VAN DONG CUA HE THONG TH LOal VANGON NGU TRONG VAN HOC TRUNG DAL. 591 Nam. Cét Idi cita qué trinh th Nom Dudng ludt la qud trinh tao thanh chite nang vin hoc, chic nang thém mi mdi cia thé loai. Tit Nguyén Trai dén Nguyén Khuyén, Tran Té Xvong, tha Nom Dung luat da qua nim thé ki phat trign ryc r6 véi dign mao “khong cé tu6i gid”. c. DAC DIEM VA BAN CHAT THO NOM DUONG LUAT 1. DAC DIEM CUA THO NOM DUONG LUAT Dic diém cia tho Nom Duding luat, néi mot céch ngin gon nhat va bin chit nat Ia su két hap hai hod yéu 16 Nom va yéu t6 Dudng ud Hai yéu t6 niy vita téc dng nhau, xuyén thém vio nhau vila o6 tinh ddc lip twong déi, cé thé tach ra dé nhan dién dac diém cia thé loai. Dugc xem la yéu t6 Nom nhiing gi thude vé dan toc va dan da, binh dj (Ném la doc bién 4m cita Nam va Nom, con dugc hiéu la ndm na, din da). Dulgc xem la yéu t6 Dudng luft nhiing gi thudc vé tip thu nuéc ngoai va tao nha, uéc le. Yéu té Nom trong tho Nom Dung luit, biéu Ia huéng téi nhiing van dé cia dat nuéc, dan tc; biéu hién vé mat ngon nga la chit Nom, tii Viét, ng6n ng@t van hoc din gian, ngén ngii dai s6ng; vé hinh, anh la nhiing hinh anh chan thy binh di, dan da; iu the 14 nhiing cau nam chi, siu chit dan xen bai thit ngon; vé nhip digu la cich ngét nhip 3/4 trong cau tho bay chit (chit khéng nhu céch ngit nhip chin tréc, é sau - cach ngit nhip 2/ 3, 4/ 3 quen thugc cita tho Dung luit)... ‘Yéu t6 Dudng luat trong tho Nom Dudng luat biéu hign vé mat dé tai, chit dé 1a huéng téi nhitng quan nigm, nhiing pham trit Nho gido, Dao gido...5 vé mat ng6n ngif 1a nhiing tit Han Viet, dién c6, thi ligu Han hoc, sy. “duc cha”, trau chuét trong diing tis; vé hinh anh 1d nhiing hinh anh tao nha, mile, uéc 1é; vé cau tho, vé nhip digu... Id nhiing quy dinh chit ché mang tinh quy pham cita tho luat Dutdng vé luat bing tric, niém, dé. Il. BAN CHAT CUA THO NOM DUONG LUAT VE PHUONG DIEN NOI DUNG QUA HE THONG CHU DE C6 thé néu lén ba nhan xét khdi quat vé chi dé tho Nom Dung luat: Thit nhat, chii dé tho Nom Dudng ludt rét phong phi, da dang. Tho Nom Dung luat dé cap dén nhéing vin dé lén cia lich si, cia thai dai, ca Scanned with CamScanner592 VAN HQC VIET NAM THE KY X ~ XIX: NHUNG VAN BE LI LUAN VA LICH sy ast nuéc, con ngudi, déng théi cing phin anh nhing kha canh tinh 4 phic tap trong cudc sng, trong tu duy, cim xtic, nhiéu khi rat thém kip riéng ttt cha mbi cudc ddi, cia tiing s6 phn, Nhin tng quat, cé thé néi thy Nom Dung luat dé cap t6i moi phuong dign cia di s6ng con ngudi, Thi hai, tuy chi 46 rét phong phi, da dang nhung tho Nom Duting Jwat thudng hudng nhiéu vé nhitng chi dé chita dung nhitng yéu t6 dan chi, Thu ba, hé thong chi dé tho Nom Dudng luat 14 mot hé thong mang tinh lich sit. Cé thé thay dién tién chi dé tho Nom Dung luat thé ki XV dé, thé ki XVII ni bat 18 nhiing chi dé gin lign véi cugc song, tim sy tic gi, voi quan nigm Ii tung, phém chit cha ké sf, nhut Ii tw@ng “éi wy, “trung hiéu”, nh cét cach ngudi quan tu, trach nhiém minh quan, luong thén... Nhiing chi dé nay thudng huéng nhiéu tdi myc dich giéo duc nhu ty dung phim chit, triét I nhan sinh, rin day céch s6ng, dé cao dgo Ii nhin nghia... Giai doan tt thé ki XVII dén hét thé ki XIX n6i bat la nhiing chi dg gin lién voi cudc s6ng xi h6i cia con ngudi, nhu s6 phn ngwdi phu na, nhitng quan hé gia dinh, khét vong giai phéng, khét vong tinh cim, phé phn ning biéu hifn tréi ty nhién, phi nhan ban... Nhing chit dé niy thuding hudng nhiéu vio myc dich phan anh cudc s6ng, muc dich du tranh vinhiing quyén Igi co bin va chinh ding cita con ngudi. 1. Chi dé thién nhién Cha dé thién nhién 1a hé thong chit dé xuyén sudt tho Nom Duong ludt, Hon thé, hé théng chit dé nay con chiém mot vi tri dang ké trong dong tho Nom Dung luat. Chi cé mét tac gid hau nhu khong viét vé thién nhién. Dé la Té Xuong. a) Yéu t6 Dudng ludt trong chii dé thién nhién Yéu t6 Dung luat trong chi dé thién nhién thé hién 6 tho thién nhién mang vé dep tao nha, dim chat Dudng thi. Miéu ta vé dep tao nha, ki thi cia thién nhién v6n da la s6 trudng cia Dudng luat Han. Khéng ké truyén théng hing ngin nim 4 Trung Quéc, 6 Vigt Nam bé day kinh nghiém cing én gin thién nién ki, Canh son thuy hiu tinh, cinh phong, hoa, tuyét, nguyét tif lau da la nguén cam hing thm mi cita cdc thi nhan va da tao nén biét bao bai tho néi tiéng trong tho Dudng, tho Téng, trong tho cha Han Viét Nam. Dudng luat Nom tiép thu rét nhiéu kinh nghiém cia Dudng lu’t Han khi miéu ta vé dep thién nhién ki thi, tao nha. Trong tho Nom Dudng Scanned with CamScannerphan ban. QUATRINH VAN BONG CUA HE THONG THE LOAIVANGON NGO TRONG VAN HOC TRUNG DAL.. 593 Juat, thién nhién cing hign lén véi nhiing vé dep khong thua kém gi nhitng bute tranh “phong hoa tuyét nguyét”, “son thuy hitu tinh” ciia Dudng thi: Nu6c biée non xanh thuyén g6i bai Dém thanh, nguyét bac khéch lén lau (QATT")Bao kink canh gidi, bai 26) Thién nhién Ki tha, mig trong Vinh nam canh, Tiéu Tuong bat cinh, pao nguyén bat canh (Héng Ditc qudc am thi tap), Qua Déo Ngang (tho Ba Huyén Thanh Quan).... that su mang phong vj Dudng thi. Cé thé thay chdt Dudng thi trong nhiing hinh anh trdi thu, nuéc thu, tring thu, hoa thu cita Thu vink; hinh anh “ngu éng”, chiéc thuyén ciu, ngé tric ctia Thu diéu; hinh anh “tuy éng”, gian nhi cd cia Thu dm. T mia thu, Nguyén Khuyén vin sit dung nhing udc Ié nghé thuét cia Dudng thi, cia tho 6. Yéu t6 Dung luat con thé hién qua cdch cdm nhan va su thé hién tinh té khi viét vé thién nhién. Nguyén Trai thuéng thiic vé dep tinh thén cia thién nhién m6t cach vat chat ma van v6 han thanh tao: Dém thanh hdp nguyét nghiéng chén Ngay ving xem hoa bg cay (Ngén chi, bai 10) Hép chén nugu in bong tring ma tuéng nhu minh dang hép tring chit khong uéng ru. Nha tho di ganh nudc vé pha tri, nudc in bong trang, ginh nuéc va ginh cd nguyét vé theo: Khéch dén chim mitng hoa xdy dong Che tién, nuidc ghin, nguyét deo vé ‘Canh hoa tan réi nha tha cing khong né quét. Cita ching khép lai vi s¢ che mat bong non. Cita nha Uc Trai cit mé bai tam hén thi si lic ndo cing dgi ché giao cam véi thién nhién: Hé ctta dém ché hutong qué lot Quét hién ngay Ie! bong hoa tan * Ten tac phaim Qué¢ dm thi tip cha Nguyén Trai trong bai nay viet tit li QATT. * Les Scanned with CamScanner594 VAN HOC VIET NAM THE KY X ~ XIX: NHUNG VAN 8 € LILUAN VA LICH sy “yign cinh hoa tin chang quét dat”, ching ta thay Nguyén Trai dj quy trong thién nhién, dén nhu sy lim tan vi bong hoa vi qué, nang niu, é 4 that tim hén Uc Trai rit myc tinh té, thanh tao. ign nba thi qu b) ¥éu t6.Ném trong chi dé thién nhién Yéu t6 Nom trong chi dé thién nhién thé hign qua thién nhién binh di, ddan da, gitu chit dan tc. Thién nhién trong Dung lugt Nom rét phong phi ds dang. Tuy nhien, 461 edt phong phi va da dang cia thién nin i fini vd bink di. Thién nhign trong thd Nom Dudng luat khong phai ld thign nhién Ki vi, hoinh tring, Day 1d diém khéc biét gitia Dudng lust Nom ya ‘Dudng ludt Han. Xu hung thién vé thién nhién ki tht, binh dj chi phéi ngdi but tac gid ngay cd khi vyiét vé cinh nui non hing vi cita dat nude. Bai Bach Dang giang cuc ti chién cong dan toc: No dinh Thai San rénh rach dé Nao hén O Mé lac lodi dau ya két thiic bing mét canh that thanh binh, ém a: Bon phuldng phang lang kinh bang théc Thong thé dau ta bia ludi cau. ‘That khac xa v6i Bach Dang giang cia Trin Minh Tong, Bach Dang giang cia Nguyén Sung bing cha Hén. Xu hudng thién vé thién nhién ki thi va binh dj la mot dic iém cia tho thién nhién trong tho Nom Dudng lut. Dac diém nay cing néi ré khi ta so sinh tho thién nhién trong Dudng lu{t Ném va tho thién nhién trong Dung luét Han cia cing mét téc gid. Lay trudng hop Nguyén Trai lim vi dy, Tho chit Hin Nguyén Trai khong thiéu nhiing bitc tranh thién nhién hing vi, hoinh trang nhu trong céc bai Bach Dang hai khdu, Van Dén, DE Yén Tit son Hoa Yén ty, Chu trung ngdw thanh... Nhung khi budc vio thé gidi thién nhién cha Duéng luat Nom Nguyén Trai, ngudi dgc khéng hé bat gip nhiing cinh tugng hing vi, nhiing bic tranh hoanh trang. Dai sang téc chit Han hay chit Nom thi tém long ctia Nguyén Trai déi voi thién nhién chi la mét. Kich thuéc dé do tm hén Uc Trai l& cao to, I6n, rong: “Tai tho chifa hét moi giang san” (Tif than, bai 2). Thé nhung thién nhién trong tho Nom Nguyén Trai thudng Jd nhiing biic tranh xinh xn, nhiing bric tranh Iya mugt ma, nhiing biic ki hoa tu nhién, moc mac, Scanned with CamScannerphn bén. QUATRINH VAN DONG CUA HETHONG THELOAI VANGON NGO TRONGVANHOCTRUNGDAI.. 595 ‘Trong chim tho thu ciia Nguyén Khuyén “khéng con nhing wéc lé vin hoa sang trong rém chau, lau ngoc, chén vang... ma binh dan”! Caing tréi thu - thu thién 4y nhung 18 trdi thu cia ling qué Viét Nam déng bing Bic BO, gitia “xanh ngat méy tng cao” diém “lg pho” mét vai mang tric uén cong nhut cén ciu, lé Iva thua “phat pho” theo lin gid nhe. Cling nuéc thu - thu thuy dy nhung 1a nudc thu cia mat ao nhé xit déng chiém tring nén khéng cé “song ngu vong nguyét” ma li “cé dau dép dong dudi chan béo”, Ciing tring thu - thu nguyét 4y, nhung da la anh tring hién thyc chit khong phai la béng nguyét chung chung wdc I “Lan ao Iéng Kinh bong tring loc”, Ciing la nha cd nhung khong phai la “Dénh tranh chum néc thio dudng - M(t gian nuéc biéc may ving chia doi”, ma la “nam gian nha cO thip le te” cia mét viang qué néng nghiép ngheo nin, lam Id. Lam nén vé dep riéng va thc su hap din cita tho Nom Duting luat Ia mang chii dé viét vé thién nhién binh dj. C6 thé tim thay mot cuén bach khoa toan thu vé cay cd, muéng thi, sin vat... cla thién nhién Viét Nam, hét stic din téc va din da. Nhiing vat nhé mon binh thudng nhu bé rau muéng, Linh méng tai, rinh ming, cay nic nic, cay ning nigng, cli du, cit Khoa, hat ké, hat dau... con muéi, con kién, con céc, con dong dong... von xa la vi tho chit Hin Ini xudt hign rét nhiéu trong Dudng lat Nom. Diéu ding ndi hon 1d thién nhién binh di, dan da duge dita vao tho Nom Dudng luat khéng phdi chi la d6i tudng phan dnh ma con la d6i tugng thdm mi, Nha tho phat hign ra vé dep, “chat tho” trong nhiing canh vat rat binh thudng, don so, moc mac: Mot cay mot cudc thii nha qué fu ké Khach dén chim mitng hoa xdy dong Ang ctic lan xen vai Ché tién, nuéc ghin, nguyét deo vé. (QATT; Thudt hitng, bai 25) Trong tho Nom Nguyén Khuyén c6 nhiing bifc tranh thién nhién, ling canb that “chan qué’, mc mac: Trau gia géc bui phi hoi ning Ché nhé bén ao cin bong ngudi. + Xuan Digu, Dpc tho Nguyén Khuyéh, loi gidi thigu cudn Tho viin Nguyen Khuyén, NXB Vin hoc, Ha N6i, 1971, tr. 42. Scanned with CamScanner596 VAN HOC VIET NAM THE KY X ~ XIX: NHUNG VAN BE LILUAN VA LICH si Cau tho t& cdnh mita he thén qué xit nhigt déi da dat téi su dign hin} vyvé tha mia hé trong vin hoc trung dai, nha tho Xuan Diéu cho ring “Mi he Vigt Nam thi ngudi v6 y dén dau ciing phai thdy dic diém nhiét déi vg phuang Nam cia né", Tuy nhién cim nhin & ngodi déi 1a mot chuyén, cim nnhin dé dua vio van chuong lai fa m6t chuyén khéc, gia hai sv cim nhén 46 c6 khong cich khé xa. Nha tho phai yéu, phai thay vé dep cita d6i titgng thi méi phan anh dugc vio tha. Ciing nhu nhiing tim hén rat nghé si cig cic bac thi nhan tién b6i, Nguyén Khuy€n da phat hign ra vé dep, “chat tho anhiing cinh vat binh thug, gidn di. Nhu vay, hé théng chi dé thién nhién ciia tho Nom Dudng luat da gép phan lim nén dc sé cit thé loa, it nhigu gp ching ta Khu bigt Dugg ut Nom va Dung luat Han. 2. Chir dé cudcséng, tam sy tac gid a) Chit dé li tudng “di du", “trung higu”, phdm chét ké st quan ti Li tudng “di wu’, “trung hiéu” ld chit dé néi bat trong tho Nom Dutdng Juat thé ki XV - thé ki XVIIL Sang thé ki XVIII - nia dau thé ki XIX chi dé niy trd nén mi nhgt. Tham chi né hoan toan khéng xudt hién trong sing tic cia tho Hé Xuan Huong va tho Ba Huyén Thanh Quan. Chi dé nay cing rit md nhat trong tho Trin Té Xuong, Nguyén Khuyén. Hién tugng chit dé If tudng “Ai uu”, “trung hiéu” nhin chung cang vé sau cing tr nén thi yéu khi khao sit Dudng ludt Nom, budc sang Dudng luat Han ching ta thay van con kha nhiéu khdi nigm “Ai uu”, “trung hiéu”, “quin than’... ngay ci d théi ki cudi cha vin hgc trung dai. Digu nay 6 thé duge li gidi tit ba phia: Vé mat thé logi, tinh chat “xa hoi hoa” dé tai, chi dé ngay cing tang, thé hién xu huéng “huéng ngoai” cia tho Nom Dudng luat; Vé mat tac gid, nhiing ngudi sing tic tiéu biéu nhu Ta Xuong 1a kiéu nha nho tai ti! trong moi trudng thinh thi, Nguyén Khuyén ba kin dé dau, cé thé goi li mot dai danh nho, nhutng ng cing khéng phai la nha nho nhap cudc, hanh dong cia éng 1a trd vé, gidc mong cia 6ng la Dao Tiém hon [a lim luong d6ng cho triéu dinh nha Nguyén; Vé mat tu twdng xa hdi co su bién chuyén: “Thé ki XV Ja thé ki nhan tai dua nhau ra véi triéu dinh. Hién tugng “nit vé tim” chi phéi ca thé ki nay ma hinh anh tiéu biéu nhat la mét Uc Trai bi Tho win Nuyda Khuyth, Sd, tr. 41. Scanned with CamScannerPhén bén. QUA TRINH VAN DONG CUAHE THONG THELOAIVANGON NGU'TRONG VANHOCTRUNG DAL... 597 bé roi, long vin nhé vua khéng ditt, Cuéi thé ki XVIII khuynh huéng li tim Iai trd thinh chi dao, tit Lé Hu Trac, Nguyén Thigp, Ngo Thé Lan, cho dén ca Nguyén Du...” | Yéu t6 Dudng lugt trong chit dé li tudng “di uu”, “trung hiéu’, phdm chat ké si quan tt thé hign 6 n6i dung khai niém “ai wu”, “trung hiéu” bat nguén tit tu tuéng Nho gio. “Ai uu” duge nhac dén nhiéu lin trong Bach Van quéc ngit thi cha Nguyén Binh Khiém. Noi dung Nho giéo trong khdi nigm “uu din’, “éi quéc” | c6 phin khong cu thé va dim nét bing trong céc khdi niém “trung higu”, | “Uu di” theo quan nigm Nho giéo phai gin lign vdi trung quan va thudng duge biéu hign bang cap tit “trung Ai”, hoic duge gidi thich bang thinh | phan dinh ngit mang tu tudng Nho gido, nhu ta da gip trong tho Nguyén | Binh Khiém: Niém xua trung di thé ching phu (BVQNIV?, bai 11) Uu di mot niém hang nhd chia (BVQNT, bai 109) So vdi chit dé “Ai wu”, chi dé “trung hiu” co nhiéu noi dung Nho gito hon. Dac biét la “trun”. Trong nhiéu trung hgp cha “trung” thugng duge gidi thich bing nhiing thuat ngd, nhing cum tif mang tu tudng Nho gito khé quen thudc nhu “dat thién ti, toi thign tu”, “toi Dudng Ngu, dit Dudng Ngu”, “din Nghiéu Thuan, vua Nghiéu Thudn’, “dao ca”, “dgo lam toi” viv. Bui cé mot niém chang nd tré Dao lam con lién dao lam tdi (QATT, Ngén chi, bai 2) Tuy nhién, chi “trung” duge dé cao nhuing, dé la sy dé cao mhitng diém tich cue trong hoc thuyét trung quan cia Nho gido. Biéu hign 16 nét nhit la trung quan c6 diéu kign theo quan nim Khéng Tu: “quan quan, thin thin” (vua ra vua, tdi ra téi). Mdi khi néi dén vua chtia, céc tac gia thuong ding + NguyBn Hug Chi, Nguyén Binh Khiém — nhin te mt nhin ch lick sie én dag te dy these, Tap chi Viin hoe, $6 3 - 1986. Tén téc phim Bach Vin quéé ngit thi cia Nguyén Binh Khiém trong bai nay viét tit i BVQNT. Scanned with CamScanner598 VAN HOC VIET NAM THE KY X ~ XIX: NHUNG VAN BE LI LUAN VA LICH su thém nhing ti hoic nhing cym ti lim dinh ng@ nhu “thinh minh”, “Dudng Ngu”, “Nghiéu Thun”, Uée bé bdo on minh chita Hét khoé phit dao thanh nhan (QATT, Tran tink, bai 1) Thanh phén dinh ngi da cé téc dung khu biét gitta “minh vuong” va “u vuong”, da xac dinh quan nigm trung quin tich cyfe vén cé & Khéng Khiu va Manh Kha, duge cdc téc gid Dudng luét Nom tiép thu trong dang lituéng nhat: Vua Nghiéu Thudn, dan Nghiéu Thudn Dung dy ta da phi sé nguyén. (QATT, Ty than, bai 4) Chi “trung” & phia tich cye cing nhut han ché, chit yéu déu c6 nguén gic tit Nho gido. Ngudi quan tit theo quan niém Nho gido dugc xc dinh chi yéu trén ba pham chat co ban: nhan, tri, ding. Khong Tit dic biét nhdn manh tinh kién dinh cia ngudi quan tit dé bao toan phém chat véi cau néi néi tigng trong Ludn ngit: “Phi quy bat nang dim, ban tign bat nang di, uy vii bat nang khuat”. Khi truc tiép ndi vé ngudi quan tit, cdc tic gid Dudng luat Nom cing dé cép toi nhitng Khia canh trén theo quan niém Nho gido: Khé bén méi phai ngudi quan tit Manh gang thi nén ké trugng phu (QATT, Tran tinh, bai 7) Dé cao phdm chit dao dite va y chi cia nguéi quan ti, nhin chung cdc tic gid da y hoi dugc nhiing Idi day cia cic bic tién b6i Nho gido. Yéu t6 Nom 0 chit dé It tuing “Ai uu’, “trung hiéu”, ph&m chit ké si quan ti thé hign ché bén trong hinh thttc khdi niém Nho gido 1a ni dung mang. tinh than dan téc, tu tudng ciia nhn dan, © Quée dm thi tap ctia Nguyén Trai khong thdy xudt hién cap tit “trungai’va thanh phan dinh ng@ gidi thich khai nim “ai uu” thudng it duge xc dinh bdi ngi dung Nho gido. Yéu nuiéc, thuong dan trong tho tic Trai c6 mot ndi dung dan t6c va théi dai khé dim nét. Noi dung “uu ai” trong tho Scanned with CamScannerPhan bén. QUA TRINH VAN DONG CUA HE THONG THELOAI VA NGON NGO TRONG VAN HOC TRUNG DAL... 599 Nguyén Trai, trong If tuéng nha tho la xc dinh: “au vige nude”, “au dai tr)”, nuféc va dan oy thé dén mite: May ké tu van nguoi dat Vist Dao nay néi ndm dé cho dai (QATT, Ty than, bai 22) “Dao nay” cita Nguyén Trai lA dao Nho, dao cvong thudng. Dat trong méi quan hé vdi cau tho “May ke tu van ngudi dat Viet” phai hiéu “dao nay cia Nguyén Trai con 1A truyén théng t6t dep cia ngudi Viét Nam: yéu nude, thuong dan, vi nudc, vi dan. Cing trong ngi dung khdi nigm “uu din” ciaNguyén Trai, tu tudng thin dan trong cau thd sau, chting ta khé cé thé tim thay 6 cdc pham tri tu tudng Nho gido: An l6c dén on ké cdy cay (QATT, Bao kinh cainh gidi, bai 19) Tit on vua (“on vua luéng nhiéu phan doi” - Ty than, bai 30) dén on xa tac (“Bat com xoang nhé gn xa tic” - Ngén chi, bai s6 14) 1 cd mot bude tién. Tuy nhién “nhé on xa tic”, cdc téc gid trudc Nguyén Trai va déng thi véi Nguyén Trai di néi nhiéu. Cdn nhui “an léc dén on ké cdy cay” thi cho dén thé ki XV va sau dé vai ba thé Ki, duéng nhy chi cé minh Nguyén Trai, Cau tho 1a két tinh cao nhat tu tudng thdi dai, danh déu bude phat trién nhay vot cia tu tuéng than dan trong thé ki XV. Trong tho Nguyén Khuyén, Trin Té Xuong mic dit khong xudt hién cip ti “Ai uu”, nhung tém long yéu nuéc, thuiong dan vin kha siu dim. Nguyén Khuyén mugn tiéng cuéc kéu dé néi lén long nhé nuéc, long thuy chung, son sat véi giang son T6 quéc: Cé phdi tiée xudn ma ding dgi Hay la nhé nudc van nam mo (Cudc kéu cam hitng) Ta Xuong nhan chuyén dau mit ma bay td thai do bat hgp tac voi xd hdi thyc dan phong kign: Mu6n mit trdi chdng cho mit nhi Giuong mat trong chi buéi bac tinh (Dau mat) Scanned with CamScanner600 VAN HOC VIET NAM THE KY X - XIX: NHUNG VAN B€ LILUAN VA LICH sty Lang yéu nuiéc, thong din cia Nguyén Khuyén, Tran Té Xuang da c6 nhiing biéu hign khac, mdi so vdi lép nha nho trudc dé hodc duong thdi vin con mang tu tudng “trung quan di quéc”. Trong tm long yéu nude cita hai nha tho duéng nhu da khéng cé ché cho hinh anh cia mot ong vua. Diy cng li hign tugng phin anh khuynh huéng li tim trong quan hé véi tw tudng Nho gido. Nhung lai cing phai thay ring, khuynh huéng li tim di manh dén dau cing khéng thé 16i cudn duigc nhitng nha nho gido diéu, ¢6 chap. Tit sy nhin nhan nay cé thé thay duge tim véc tu tudng cia hai nha tho kiét xudt dit Nam Dinh, Hi Nam. Dén véi chit “hiéu” khong phai chi cé con dudng déc dao cla Khéng Manh, con cé con duéng Ién cia truyén théng dan tc va nhan dan: Céng cha nhut nti Thai Son Nghia me nhut nudc trong nguén chdy ra. (Ca dao) Con duéng Nho gido dua ngudi ta tdi trach nhigm va bén phin, Nguyén Trai hay Nguyén Binh Khiém déu rat higu nghia vu cia “dao lim con”. Nhung chif hiéu dau chi don thuan la van dé dao duc, la lé nghia. Hiéu truéc hét xudt phat ti tinh cim. Tho Nguyén Trai cé nhiing cdu néi vé tinh cha con xiét bao cim dong: Quén than chita bdo léng canh canh Tinh phu com trdi, do cha (QATT, Ngén chi, bai 7) Tinh cha con 4y c6 khi chvfa vit ra ngoai dao “phy tit” cita Nho giéo nhung nhiéu lic do xuat phat ty day long ma tré nén chan thanh, méc mac, nhu tinh cim vén ¢6 cia nhan dan duge thé hién trong tuc nga: Nudi con méi biét long cha me (QATT, Bao kinh cdnh gidi, bai 8) Chit hiéu theo quan niém Nho gio, dit la higu theo cach “tha than si than” (gid gin than minh, phung thd cha me) hay theo céch “duong danh hién than” thi véi nhding ngudi nhu Nguyén Trai, Nguyén Binh Khiém 6 lac chua phai la dai hiéu. Dai hiéu la higu v6i nude, véi dan, Quan niém nay chi cé thé bat ngudn t truyén thong yéu nitéc, thuong dan cia dan toc. —_— Scanned with CamScanner-* Phin bén, QUA TRINH VAN DONG CUA HE THONG THELOAI VA NGON NGU TRONG VAN HOC TRUNG DAL. 601 Nhin chung, chit dé “Ai wu”, “trung hiéu”, phdm chat ké si quan ti trong tho Nom Dudng lust c6 sy két hgp yéu t6 Nom va yéu t6 Dudng luat, Chat “trung” khang dinh anh hudng manh mé ciia Nho giéo. Pham trit “Ai uu”, chit “hiéu”, phim chit ké si quan tit khang dinh phuong huéng tiép thu truyén théng dan toc, tu tuéng quén ching va tinh thén thdi dai. Chit dé dé gitip cho vigc tim hiéu quan nigm nghé thudt vé con ngudi trong tho Viet Nam thdi trung dai: con nguidi bén phan, con ngudi trong diic hon trong tai, gidip vio viéc If gidi mét dic diém cia tho Vigt Nam trong dé cé Dudng luit Nom: thd thién vé tam trang. 3, Chi dé xa hdi, dat nuéc, con ngudi Chit dé cudc sng x4 hdi, dat nude va con ngudi thé hién sv chiém link nghé thudt cia tho Nom Dudng luat déi voi hign thc khdch quan, Hign thyc khach quan dugc phan anh khé tryc tiép chit khong phai gidn tiép thong qua nhéing Idi “ngon chi”, “ty thuat” cita tic gia. Tho Nguyén Trai phan anh cudc sng xa h6i chi yéu la thong qua cim xtic va tim trang téc gid. Ngay ci khi Ong huténg ngoi biit ciia minh vé phia hign thc khéch quan thi cugc sOng xa hi vin hién lén véi day cim xtic, tim trang cé nhan, Mugn cach phan loai cia mot nha nghién citu, c6 thé nhin xét tho Nguyén Trai la tho tri? tinh thé su, Chu dé cugc séng xa hoi that sui c6 vj tri bit du ttt Hong Dite quéc am thi tap, qua Bach Van quéc ngi thi, dén tho Hé Xuan Huong, tho Nguyén Cong Trit. Cang vé sau, chi dé nay cing cé vai trd quan trong. Trong tho Nom Dudng luét Nguyén Khuyén, vi dic biét la trong tho Ta Xuong thi phan anh hién thy cudc s6ng xa hdi, dit nudc, con ngudi da tré thanh chit dé lén nat. Gidi han trong pham vi méi quan hé xa héi gitta ngudi véi ngudi, tho Nom Nguyén Binh Khiém cing da cho ta nhiing bifc tranh kha sinh dong vé thdi dai 6ng. Mot “khong gian chg biia” bao triim lén tét ci: tif trong quan hé gia dinh, xém giéng, ban hitu dén ngoai xa hoi va xim nhap c noi “cita Kh6ng san Trinh”: + Nguydn Hug Chi, Nguyéi Binh Khiém - nhin te mt niin cic lich sie déh dng tie duy thé’, Bad. Scanned with CamScanner