See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/356786989

Značaj istraživanja diverziteta makrogljiva brda Zvečan, Kosovo i Metohija

Preprint · December 2021

DOI: 10.13140/RG.2.2.19405.97768/2

CITATIONS READS

0 460

1 author:

Nikola Z. Grujic
University of Novi Sad
24 PUBLICATIONS   1 CITATION   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Biološka procena kvaliteta srednjeg toka reke Ibar - Biological assessment of the water quality of the middle course of the Ibar River View project

Biodiverzitet brda Zvečan - Biodiversity of the area of Zvecan hill View project

All content following this page was uploaded by Nikola Z. Grujic on 28 December 2021.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

Nikola Z. Grujić

Značaj istraživanja diverziteta makrogljiva brda Zvečan,

Kosovo i Metohija
UVOD
Zvečan je istovremeno naziv brda koje se uzdiže iznad Kosovske Mitrovice, na čijem se vrhu nalazi tvrđava
Zvečan, a u podnožju sa severne strane se nalazi naselje Zvečan. Brdo Zvečan je zapravo ugašena vulkanska kupa
visine 800 m. Izgrađena je od dacita i dacitskih tufova, poput brojnih vulkanskih kupa na Rogozni, a postoje i slični
oblici u izlivima riolita u dolini Ibra (Jakšić & Belij, 1995). U neposrednoj blizini brda, tačnije u njegovom podnožju
nalaze se rafinerija i metalurgija olova Rudarsko-metalurško-hemijskog kombinata Trepča koje nisu u proizvodnji od
2000. godine. Nedaleko odatle nalaze se industrijska deponija ,,Gornje polje'' i flotacijska deponija ,,Žarkov potok''.
Tokom svoje istorije, zvečanska šuma je često bila pod antropogenim uticajem. U prilog tome govori sama
starost Zvečanske tvrđave koja se smatra jednim od najstarijih gradova prednemanjićke Srbije i srednjevekovne
Srbije, iako se prvi put pominje tek u XI veku. Pošto je tvrđava koja se sastojala iz gornjeg i donjeg grada zauzimala
znatan deo brda, a granični delovi grada su morali biti pregledni zbog sigurnosti, ne možemo govoriti o zvečanskoj
šumi u periodu cvetanja ovog grada. O aktivnosti u gradu govori i činjenica o postojanju kovnice novca u
srednjevekovnom Zvečanu. Zahvaljujući svom položaju, i pogledu sa vrha zvečanskog brda koji gleda i preko 200
km, grad je funkcionisao do početka XVII veka kada je usled nestanka većine neturskog stanovništva izgubio
strateški značaj, ali je opet kratko naseljen krajem istog veka tokom prodora Srba i Austrijanaca do Skoplja u Bečkom
ratu, nakon čega definitivno biva napušten. Za sve ovo vreme jedino je verovatno da je neki oblik šume postojao na
istočnoj strmoj strani. Tokom XVIII i XIX veka zvečansko brdo je postalo divlje, tako da je na početku XX veka
Zvečansko brdo pokriveno šumom. Međutim, već 1927. godine se formira ,,Trepča'', 1940. je izgrađena i topionica
olova, a 1972. godine dimnjak visine 306 m. Formiranjem ,,Trepče'' krenulo je krčenje zvečanske šume za potrebe
industrije i industrijskog naselja. Najintezivnije je krčena tokom nemačke okupacije u Drugom svetskom ratu.
Najzad, na osnovu rešenja Zavoda za naučno proučavanje spomenika kulture Narodne republike Srbije iz 1947.,
tvrđava Zvečan (a time i gotovo celo brdo) okarakterisana je kao kulturno dobro od izuzetnog značaja i stavljena
pod zaštitu. Poslednjih decenija usled teških političkih i socijalnih okolnosti, prirodna brda Zvečana je ugrožena.
Iako je paljenje livada i strnjike zakonski zabranjeno, u praksi se dešava svake godine uz intervencije vatrogasaca.
Veliki problem može predstavljati i širenje naselja Zvečan i Mali Zvečan.

Slika 1. Brdo Zvečan 1900. (foto Branislav Nušić) Slika 2. Pogled iz pravca planine Rogozne (severo-zapad)

Slika 3. Pogled sa Sokoličkog brda (sever) Slika 4. Pogled ka Kosovskoj Mitrovici (ka jugu)
DISKUSIJA
Pod pojmom ,,makrogljive'' obuhvatamo one gljive koje formiraju makroskopska plodna tela, odnosno tela
dovoljno velika da su vidljiva golim okom. Makrogljive su raznovrsni i mnogobrojni predstavnici razdela Ascomycota
i Basidiomycota, među kojima su i mnoge, narodno poznate pečurke, puhare, smrčci, tartufi i sl. (Uzelac, 2009;
Karaman et al., 2012). U Srbiji, pa i u Zvečanu i okolini se makrogljive vekovima koriste u ishrani. Danas je u ovom
kraju to stvar hobija, retko se sakupljaju zbog prodaje. Na žalost, kod nas još uvek nisu odrađena sistematska
istraživanja gljiva na teritoriji cele države. U Evropi je opisano preko 15 000 vrsta makrogljiva, dok je prema Zavodu
za zaštitu prirode Srbije u Srbiji identifikovano oko 1 300 vrsta, sa procenom da ih ima između 3 000 i 6 000 vrsta.
38 vrsta su strogo zaštićene (Dodatak 1.).
U periodu od 2017. do 2019. godine istraživan je diverzitet makrogljiva hrastovih šuma Kosova i Metohije
(Ramshaj et al., 2021). Istraživanje je obuhvatilo 31 lokalitet (Slika 5.) od kojih tri na teritoriji opštine Zvečan – Lipa,
Žaže I Boljetin. Ovim istraživanjem je ustanovljeno 220 vrsta makrogljiva na istraživanim lokalitetima od čega 206
iz razdela Basidiomycota i svega 14 iz razdela Ascomycota. Dalje u tekstu, akcenat će biti na nalazima sa lokaliteta
na teritoriji opštine Zvečan.

Slika 5. Mapa istraživanih lokaliteta makrogljiva na teritoriji Kosova i Metohije (Ramshaj et al., 2021)

Sva tri lokaliteta (na mapi 29., 30., 31.) nalaze se na sa desne obale reke Ibar na obroncima Kopaonika, koji
pripada Ibarko-kopaoničkoj mikroregiji. Selo Lipa se nalazi preko puta brda Zvečan, udaljeno oko 2 km vazdušnom
linijom. Između Zvečana i Lipe je nekadašnje Rudaračko polje gde se danas nalazi rafinerija i metalurgija olova, kao
i industrijska deponija ,,Gornji potok''. Istraživane su makrogljive hrastove šume na oko 620 m nadmorske visine.
Selo Boljetin je udaljeno oko 3 km od brda Zvečan, a oko 1,5 km od Lipe. Lipa je zatvorena prema severu brdom, a
Boljetin prema zapadu istim. U Boljetinu su istraživane makrogljive iz hrastove šume na 840 m nadmorske visine.
Selo Žaže se nalazi 5 km vazdušno udaljeno od Zvečana, severno od Boljetina. Selo Žaže je zatvoreno prema istoku,
a istraživane su makrogljive u hrastovoj šumi na 820 m nadmorske visine.
 Za razliku od ovih lokaliteta, brdo Zvečan predstavlja izdvojenu kupu izmedju obronaka Rogozne i
Kopaonika i otvoreno je sa svih strana. Prostor između brda Zvečan i sela Lipa se može posmatrati kao početak
Ibarske klisure. Takođe, važno je spomenuti i da je šuma na brdu Zvečan mešovita listopadna šuma (pretežno hrast,
bukva, grab, brest, ali i druge vrste). Ovde je klima modifikovana, Kopaonik, Rogozna i Mokra gora sprečavaju jak
prodor kontinentalne klime, pa prirodno i umereno prodire Ibarskom klisurom. Dominira umereno kontinentalna
klima kao u celoj Kosovskoj kotlini, a sa jugoistoka, iz Metohijske kotline, naročito u letnjim mesecima, dopire
izmenjeno-sredozemna klima. Brdo Zvečan je vazdušnom linijom udaljeno 160 km od Jadranskog mora, 240 km od
Jonskog, 300 km od Egejskog i 550 km od Crnog mora. Na Slici 6. je prikazana mapa opisanog područja.

Slika 6. Mapa brda Zvečan i bliže okoline (Legenda: 1 – Brdo Zvečan, 2 – Rafinerija i metalurgija olova Trepča, 3 –
industrijska deponija Gornje polje, 4 – Lipa, 5 – Boljetin, 6 – Žaže, 7 – Zvečan naselje, 8 – Kosovska Mitrovica, 9 –
Flotacijska deponija Žarkov potok)

Tabela 1. Spisak identifikovanih makrogljiva na 3 lokaliteta na području opštine Zvečan (Ramshaj et al., 2021)

VRSTA LOKALITET

1. Amanita lividopallescens (Gillet) Bigeard et H. Guill. Lipa

2. Amanita vaginata (Bull.) Lam. Lipa
3. Cantharellus cibarius Fr Lipa
4. Laccaria laccata (Scop.) Cooke Lipa
5. Lactarius chrysorrheus Fr. Lipa
6. Gymnopus dryophilus Murrill Boljetin
7. Lentinus arcularius (Batsch) Zmitr Boljetin
8. Lenzites betulina (L.) Fr Boljetin
9. Peniophora quercina (Pers.) Cooke Boljetin
10. Pycnoporus cinnabarinus (Jacq.) P. Karst. Boljetin
11. Stereum hirsutum (Willd.) Pers. Boljetin
12. Butyriboletus fuscoroseus (Smotl.) Vizzini et Gelardi Žaže
13. Cerioporus varius (Pers.) Zmitr. et Kovalenko Žaže
14. Entoloma sinuatum (Bull.) P. Kumm. Žaže
15. Hapalopilus nidulans (Fr.) P. Karst Žaže
16. Hymenochaete cinnamomea (Pers.) Bres. Žaže
17. Russula cyanoxantha (Schaeff.) Fr. f. cyanoxantha Žaže
 Tokom svojih obilazaka brda Zvečan primetio sam gotovo sve vrste sa Tabele 1. ali i druge, a u prilog tome
prilažem fotografije (u nastavku) nastale tokom jedne šetnje nakon kiše 3. jula 2018. godine. Za budući period
planira se sistematsko istraživanje makrogljiva na području brda Zvečan, zbog pretpostavke da postoji značajan
diverzitet vrsta.
 Prema dosadašnjim saznanjima makrogljive u značajnoj meri akumuliraju štetne materije iz životne
sredine, posebno teške metale (Karaman i Matavulj, 2005). Akumuliraju i radionuklide nakon taloženja radioaktivnih
čestica iz atmosfere putem padavina. Radiocezijum može u potpunosti biti imobilisan od strane gljiva iz zemljišta,
a zatim naknadno uključen u lanac ishrane putem jestivih plodnih tela makrogljiva (Karaman i sar., 2012). S toga
postoji potencijal u proučavanju makrogljiva zvečanskog brda, merenjem koncentracije akumuliranih radionuklida i
teških metala u cilju procene stanja životne sredine.

Sa aspekta buduće zaštite brda Zvečan, bitno je utvrditi pojavljuju li se strogo zaštićene vrste gljiva
(Dodatak 1).

REFERENCE
Jakšić, P. i Belij S. 1995. Bibliografija o prirodi Kosova i Metohije. [The Bibliography of the Nature of Kosovo and
Metohija]. Univerzitet u Prištini, str. 1-335, Priština.
Karaman, M., Matavulj, M. 2005. Microelements and heavy metals in some lignicolous and tericolous fungi. Matica
Srpska Proceedings for Natural Sciences, 108: 255-267.
Karaman, M., Novakovic, M., Matavuly, M. 2012. Fundamental fungal strategies in restoration of natural
environment. In: Fungi: Types, environmental impact and role in disease, Vazquez M.S.A., Silva A.P. (eds), Nova
Science Publishers, Inc. 167-214.
Ramshaj, Q., Karadelev, M., Rusevska, K., Tofilovska, S. 2021. Checklist of macrofungi from oak forests in the
Republic of Kosovo. Czech Mycology, 73: 21-42.
Uzelac, B. 2009. Gljive Srbije i zapadnog Balkana. BGV Logik, Beograd
 DODATAK 1

LISTA STROGO ZAŠTIĆENIH GLJIVA SRBIJE

VRSTA Narodni naziv

1. Albatrellus ovinus (Schaeff.) Kotl. & Pouzar Ovčje vime
2. Amanita vittadinii (Moretti) Sacc. Kuštrava pupavka
3. Battarrea phalloides (Dicks.) Pers. Peščana štulasta puhara
4. Boletus dupainii Boud. Dipenov vrganj
5. B. impolitus Fr. Žutonogi vrganj
6. B. regius Krombh. Kraljevski vrganj
7. B. rhodoxanthus (Krombh.) Kallenb. Žutocrveni vrganj
8. B. satanas Lenz Ludara
9. Catathelasma imperiale (Fr.) Singer Carica
10. Entoloma bloxamii (Berk. & Broome) Sacc. Ljubičasta rudoliska
11. Fomitopsis rosea (Alb. & Schwein.) P.Karst. Kopitarka
12. Geastrum fornicatum (Huds.) Hook. Gnezdasta zvezdača
13. Geastrum melanocephalum (Czern.) V.J. Staněk Crnoglava zvezdača
14. Geastrum schmidelii Vittad. Patuljasta zvezdača
15. Hapalopilus croceus (Pers.) Donk Šafranska kopitarka
16. Hericium alpestre Pers. Jelova brada
17. H. cirrhatum (Pers.) Nikol. Školjkasta igličarka
18. H. coralloides (Scop.) Pers. Bukova brada
19. H. erinaceus (Bull.) Pers. Medveđa glava
20. Hygrocybe calyptriformis (Berk. & Broome) Fayod Ružičasta vlažnica
21. H. coccineocrenata (P.D. Orton) M.M. Moser Ljuskava tresetnica
22. H. punicea (Fr.) P. Kumm. Velika vlažnica
23. Hygrophorus marzuolus (Fr.) Bres. Martovka
24. Leccinellum crocipodium Bresinsky & Manfr. Binder Žutonogi dedica
25. Leucopaxillus giganteus (Sowerby) Singer Levkasta debelonoška
26. Mutinus canninus (Huds.) Fr. Pasji stršak
27. Myriostoma coliforme (Dicks.) Corda Bronzana zvezdača
28. Panaeolus semiovatus (Sowerby) S. Lundell & Nannf. Jajasta gnojištarka
29. Phallus hadriani Vent. Peščarski stršak
30. Phylloporus rhodoxanthus (Schwein.) Bres. Listićava vrganjka
31. Podoscypha multizonata (Berk. & Broome) Pat. Karanfilka
32. Polyporus umbellatus (Pers.) Fr. Jelenovo uvo, kišobranka
33. Psilocybe serbica M.M. Moser & E. Horak Srpska balegarka
34. Pycnoporellus alboluteus (Ellis & Everh.) Kotl. & Pouzar Osinjača
35. Rhodotus palmatus (Bull.) Maire Naborana brestovača
36. Sarcosphaera coronaria (Jacq.) J. Schröt. Ljubičasta tulipanka
37. Scutiger pes-caprae (Pers.) Bondartsev & Singer Maglen
38. Strobilomyces strobilaceus (Scop.) Berk. Crna vrganjka

View publication stats