GP20 NadirBumi

GARIS PANDUAN
EKSPLORASI UNSUR NADIR BUMI

JMG.GP.20
Singkapan 1 Wakaf Tapai
0m
Horizon A
1m
2m
Horizon B -
3m Pengoksidaan
4m
Horizon B -
Tanpa Pengoksidaan
5m
6m
KREE 00001A Horizon A KREE 00001A Inner KREE 00001A Outer

JABATAN MINERAL DAN GEOSAINS MALAYSIA
Minerals and Geoscience Department Malaysia
GARIS PANDUAN
JMG.GP.20
KEMENTERIAN SUMBER ASLI DAN ALAM SEKITAR

Ministry of Natural Resources and Environment
Persampelan REE in-situ
Profil lapisan peluluhawaan atau pelateritan
Lapisan terluluhawa kuat

mengalami pengayaan REE
Persampelan REE dengan kaedah

lelubang di lapisan kaya bauksit
PRAKATA
U nsur nadir bumi (Rare Earth Element, REE) mempunyai kegunaan yang
pelbagai dan meluas dalam industri termaju seperti elektronik, teknologi hijau,
pertahanan, automotif, petroleum dan sebagainya yang menyebabkan peningkatan
permintaan terhadap REE dunia.
Memandangkan Malaysia mempunyai kedudukan geologi yang sesuai bagi

sumber REE maka Jabatan Mineral dan Geosains Malaysia (JMG) berhasrat
mengenal pasti kawasan berpotensi untuk dimajukan. Oleh itu bagi merealisasikan
tujuan tersebut maka garis panduan ini telah dihasilkan melalui kompilasi pelbagai
jurnal dan kertas teknikal dalam dan luar negara.
Garis Panduan Eksplorasi REE merupakan satu dokumen komprehensif bagi

kegunaan dan rujukan pegawai jabatan yang melaksanakan kajian eksplorasi
REE. Kaedah eksplorasi yang terkandung dalam garis panduan ini meliputi huraian
kaedah-kaedah yang dilakukan di lapangan dan makmal.
Daya usaha kumpulan kerja dalam menyediakan garis panduan ini amat disanjung
tinggi. Ini adalah sumbangan yang amat berharga dan bermakna kepada JMG,
khususnya dalam melaksanakan tugas teras eksplorasi sumber mineral.
DATO’ YUNUS BIN ABDUL RAZAK

Ketua Pengarah
Jabatan Mineral dan Geosains Malaysia
Julai 2015
iii
GARIS PANDUAN
KANDUNGAN
Muka Surat
PRAKATA iii
SENARAI LAMPIRAN vi
SENARAI RAJAH vii
SENARAI JADUAL vii
SENARAI FOTO vii
SENARAI SINGKATAN viii
1.0 PENGENALAN 1
2.0 OBJEKTIF 3

3.0 SKOP KAJIAN 3
4.0 GEOLOGI DAN PEMBENTUKAN SUMBER REE 3

4.1 Sumber Igneus 6
4.2 Sumber Sedimen Plaser 7
4.3 Sumber Sekunder / Peluluhawaan 7

4.3.1 Deposit Sisa Terluluhawa 8
4.3.2 Deposit Lempung Jerapan Ion 9

5.0 PENGELASAN CIRI-CIRI KIMIA REE 12
6.0 KEGUNAAN REE DALAM INDUSTRI 14
iv
GARIS PANDUAN
Muka Surat
7.0 EKSPLORASI REE 18

7.1 Persiapan Awal 18
7.1.1 Rujukan Perpustakaan dan Arkib 18
7.1.2 Kajian Peta Topografi dan Penderiaan Jauh 18
7.1.3 Penyediaan Peta 18
7.1.4 Persiapan Kerja Lapangan 19
7.2 Kaedah Kajian 19

7.2.1 Kajian Tinjauan 19
7.2.2 Susulan Lapangan 21
7.2.2.1 Pemetaan Singkapan 21
7.2.2.2 Media Pensampelan 22
7.2.2.3 Kajian Sokongan 23
7.2.3 Penyediaan Sampel 24
7.2.4 Ujian Makmal 24
7.2.5 Analisis Data 25
8.0 PENGIRAAN SUMBER REE 26
9.0 KAEDAH PENYEDIAAN LAPORAN 27
BIBLIOGRAFI 31
DAFTAR ISTILAH 64
PENGHARGAAN 69
v
GARIS PANDUAN
KANDUNGAN
Muka Surat
Senarai Lampiran
Lampiran 1 : Jadual Berkala Menunjukkan REE 34

Lampiran 2 : Pengelasan REE kepada LREE dan HREE 35
Lampiran 3 : Jenis Mineral RE dan Purata Peratusannya 36
Lampiran 4 : Maklumat Tambahan Penggunaan dan Sumber Ree 37
Lampiran 5 : Pemprosesan REE dari Bijih RE 45
Lampiran 6 : Proses Pengestrakan REE 46
Lampiran 7 : Contoh Borang Cerapan Sampel Kajian REE Di Lapangan 49
Lampiran 8 : Pengestrakan Mineral RE dari Konsentrat 50
Lampiran 9 : Pengestrakan REE dari Batuan Luluhawa 51
Lampiran 10 : Carta Aliran Analisis Pembelauan Sinar-X (XRD) 52
Lampiran 11 : Carta Aliran Analisis Pendaflor Sinar-X (XRF) 53
Lampiran 12 : Penyediaan Awal Analisis ICP-MS 54
Lampiran 13 : Nilai Chondrite Normalizing Factor 55
Lampiran 14 : Result of Six Step Extraction Experiment 56
Lampiran 15 : Result of Single Step Extraction Experiment 57
Lampiran 16 : Contoh Keputusan Analisis Data TREE 58
Lampiran 17 : Format Kandungan Laporan Eksplorasi REE 59
Lampiran 18 : Format Kulit Laporan 61
Lampiran 19 : Format Belakang Kulit Laporan 62
Lampiran 20 : Format Muka Dalam / Muka Surat Tajuk 63
vi
GARIS PANDUAN
Muka Surat
Senarai Rajah
Rajah 1 : Tetapan tektonik sistem mineral yang mengandungi REE 5

Rajah 2 : Bahagian komponen kenderaan yang menggunakan REE 14
Rajah 3 : Komponen telefon bimbit yang menggunakan REE 15
Rajah 4 : Pensampelan dan taburan mineral lempung dalam horizon 22
granit terluluhawa
Senarai Jadual
Jadual 1 : Sumber dan jenis deposit REE serta lokasi lombong 4

Jadual 2 : Pengelasan mineral RE (Kanagawa dan Kamitani, 2006) 13
Jadual 3 : Unsur nadir bumi (REE) dan kegunaannya 16
Jadual 4 : Jenis REE, aplikasi dan contoh kegunaannya 17
Jadual 5 : Pensampelan REE di lapangan 20
Jadual 6 : Penyediaan sampel dan jenis ujian 24
SENARAI FOTO
Foto 1 : Sebahagian daripada oksida RE 2
vii
GARIS PANDUAN
SENARAI SINGKATAN
APS (dlm B.I / B.M) Aluminium-Posfat- Sulfat
CEC Kapasiti Kation Bertukar
GPS Stesen Penentuan Global
HREE Unsur Nadir Bumi Berat
ICP-MS Plasma dwi-induksi –Spektral Berbilang
JMG Jabatan Mineral Dan Geosains
LREE Unsur Nadir Bumi Ringan
QME Penganggaran Mineral Kuantitatif
REE Unsur Nadir Bumi
REM Mineral Nadir Bumi
REO Oksida Nadir Bumi
Sg. Sungai
TREE Jumlah Unsur Nadir Bumi
USA Amerika Syarikat
Mt. Gunung
XRD Belauan Sinar-x
XRF Pendaflor Sinar-x
SEM Mikroskop Imbasan Elektron
FESEM Mikroskop Imbasan Elektron Emisi Medan
viii
GARIS PANDUAN
1.0 PENGENALAN
Unsur Nadir Bumi (Rare Earth Element, REE) merupakan satu kumpulan
unsur dalam Jadual Berkala yang terdiri daripada 15 unsur dalam Kumpulan
Lanthanid, dengan nombor atom 57 hingga 71 dan dua unsur dalam
Kumpulan 3 iaitu skandium (21) dan ytrium (39). REE dibahagikan kepada
dua kategori iaitu Unsur Nadir Bumi Ringan (Light Rare Earth Element,
LREE) dan Unsur Nadir Bumi Berat (Heavy Rare Earth Element, HREE).
LREE terdiri daripada tujuh unsur dengan nombor atom berjulat dari 57
hingga 63 iaitu lantanum (La), serium (Ce), praseodimium (Pr), neodimium
(Nd), prometium (Pm), samarium (Sm) dan europium (Eu) manakala; HREE
terdiri daripada lapan unsur dengan nombor atom berjulat dari 64 hingga 71
iaitu gadolinium (Gd), terbium (Tb), disprosium (Dy), holmium (Ho), erbium
(Er), tulium (Tm), yterbium (Yb) dan lutertium (Lu). Ytrium dan skandium pula
masing-masing dirujuk sebagai REE kerana sifat kimianya dan kewujudannya
biasa ditemui bersama dengan HREE (Lampiran 1).
LREE juga dikenali sebagai Kumpulan Serium dan HREE pula dikenali
sebagai Kumpulan Ytrium. LREE lebih banyak terdapat di dalam kerak bumi
berbanding dengan HREE. Bagi unsur promethium ianya tidak dijumpai
secara semulajadi dalam kerak bumi kerana separuh hayatnya yang pendek
iaitu 20 tahun (Lampiran 2).
REE biasanya terdapat di dalam mineral tertentu dan dikenali sebagai

mineral nadir bumi (Rare Earth Mineral, REM). REM mengandungi sejumlah
REE yang banyak samada sebagai sebahagian dari struktur kristal atau
sebagai penggantian ionik dalam kekisi hablur. Tidak seperti emas dan
perak, REE bukan didapati sebagai unsur metalik secara semulajadi, tetapi ia
dijumpai dalam pelbagai mineral. Mineral-mineral tersebut biasanya hadir
dalam pelbagai batuan, sebagai mineral aksesori. Contoh mineral yang
mengandungi REE adalah monazit [(Ce,La,Y,Th)PO4], alanit [(Ca,Ce,Th)2
(Al,Fe,Mg)3Si3O12(OH)], basnesit [(Ce,Th,La,Y,Ca)(CO3)F], euxenite
[(Y,Ca,Er,La,Ce,U,Th)(Nb,Ta,Ti)2O6] dan xenotim [YPO4]. Sebahagian daripada
oksida RE adalah seperti yang ditunjukkan pada Foto 1.
1
GARIS PANDUAN
Di Malaysia, belum ada kajian intensif REE dilakukan. Kajian terdahulu terhad
kepada kajian penyelidikan seperti yang dilakukan oleh Khadijeh et al. (2009),
Sultan & Shazili (2009), Nor Antonina et al. (2013), Zainuddin et al. (2013) dan
Academy of Science, Malaysia (2013). Manakala kajian yang pernah dilakukan
oleh Jabatan Penyiasatan Kajibumi Malaysia terhad ke atas sumber REE
daripada amang (monazit dan xenotim) dari kawasan bekas lombong bijih timah
di Selangor dan Perak.
Sumber: wikipedia.org
Foto 1 : Sebahagian daripada oksida RE
Manakala hasil kajian yang telah dilakukan di kawasan Longnan, China,

mendapati nilai latar belakang bagi jumlah keseluruhan mineral bijih nadir
bumi (Total Rare Earth Ore, TREO) dalam batuan asal (granit alkali) adalah
dalam purata 300 ppm dan dalam profil luluhawa iaitu yang terkandung
dalam lempung jerapan ion adalah antara 1,000-1,500 ppm (Wu et al.,1990).
Ini menunjukkan kandungan TREO pada jumlah 500 ppm dalam lempung
adalah berekonomi untuk dilombong (Academy of Science Malaysia, 2013).
2
GARIS PANDUAN
2.0 OBJEKTIF
Garis panduan ini disediakan sebagai rujukan kepada pegawai-pegawai di

Jabatan Mineral dan Geosains Malaysia (JMG) untuk melaksanakan kerja-kerja
eksplorasi dan menilai sumber mineral mengandungi REE.
3.0 SKOP KAJIAN
Skop garis panduan ini ditumpukan kepada penerangan mengenai eksplorasi

mineral mengandungi REE. Ia meliputi secara menyeluruh kajian lapangan,
ujian makmal, analisis data dan penyediaan laporan. Walau bagaimanapun,
garis panduan ini bukanlah suatu yang muktamad. Ia masih boleh diubah suai
mengikut keperluan dan perkembangan teknologi semasa.
4.0 GEOLOGI DAN PEMBENTUKAN SUMBER REE
Geologi dan punca pembentukan sumber REE yang dilombong di dunia

adalah diperolehi daripada tiga sumber utama iaitu batuan igneus, endapan
sedimen (deposit plaser dan konglomerat) dan punca sekunder seperti
lempung jerapan ion daripada peluluhawaan granit sisa (Jadual 1). Sumber
deposit REE dunia didapati daripada mineral-mineral seperti basnesit, monazit,
loparit dan juga lempung jerapan ion. Ianya dipengaruhi oleh tetapan tektonik
sistem mineral (Rajah 1).
3
GARIS PANDUAN
Basnesit dan monazit merupakan mineral penyumbang pertama dan kedua

bagi sumber REE dunia masa kini. Basnesit terbentuk dalam batuan alkali dan
karbonatit yang kini diusahasilkan di China dan USA, manakala sumber monazit
pula diperolehi dari Australia, Brazil, China, India, Malaysia, Afrika Selatan,
Sri Lanka, Thailand dan USA. Walau bagaimanapun sebahagian besar rizab
sumber utama deposit REE dunia masih tersimpan dalam lempung jerapan
ion seperti yang terdapat di Zudong dan Longnan di selatan China
(Bao & Zhao, 2008). Deposit REE jenis lempung ini hanya dilombong di
negara China dan merupakan sumber global primer untuk HREE seperti
gadolinium (Gd) dan disprosium (Dy). Di samping itu, sumber bukan
konvensional REE pula diperolehi daripada:
a. deposit mangan jenis sedimentari dan hidroterma,
b. deposit sisa bauksit,
c. deposit sisa yang tinggi kandungan besi dan kaolin yang terbentuk
daripada peluluhawaan batuan perumah igneus dan sedimen,
d. batuan berkarbon termasuk arang batu, syal minyak dan batuan metapelit.
Jadual 1 : Sumber dan jenis deposit REE serta lokasi lombong
Sumber Jenis deposit Lokasi Lombong

1 Igneus Hidroterma Bayan Obo (China)
Karbonatit Mt. Pass (USA), Weshan, Maoniuping

(China), Mount Weld (Australia),
Araxa, Catalao (Brazil)
Batuan Alkali Khibiny, Lovozeiro (Russia),

Pocos de Caldas (Brazil)
Granit Alkali (Alkaline Strange Lake (Canada)

Granite)
2 Sedimen Plaser Kerala (India), Western Australia,
Queesland State (Australia),
Richards Bay (South Africa)
Konglomerat Elliot Lake (Canada)

3 Sekunder Luluhawa granit baki / sisa Longnan, Xunwu (China)
(lempung jerapan ion)
4
Lovozero and Khibiny, RU; Mountain Pass, USA;
UNROOFING OF BASEMENT ROCKS RIFTING Moonluping, CH (REE) OROGENY
Nimaussaq, GR; Necholocho, CA
Australia, India, Bastnas, SW; Steenkampskroal, SA; Tomtor, RU (REE ± Zr ± U ± Nb ± Ta) Kutessay, KR Longnan
Malaysia, Brazil Haidas Lake, CA; Nolens Bore, (REE + Nb + Sc) Strange Lake, CA
(REE) Xunwu,ete
(Ti + Zr + REE) Au (REE ± Th) (REE ± Zr)
Mt. Weld, AU; CH (REE)
Araxo, BR (REE ± Rib) WEATHERING
? ? fuids
Mangyshlak, KZ Kipawa, CA
(U + minor REE) (Zr + REE) Elliot Lake, CA
fuids (U + minor REE)
5
ION
gabbroic rocks
T
UC
BD
breccias ks
oc
SU
? cr
postorogenic granites bloclastic sediments roi
bb
LITHOSPHERIC ga
carbonatites (paleo) placers
MANTLE UPWELLING + DELAMINATION
anorogenic granites laterites
METASOMATISM MANTLE METASOMATISM
peralkaline foid rocks hydrothermal-metasomatic deposits
(After Chakhmouradian and Wall, 2011, elements; DOI 10.2113/gselement.8.5.33)

GARIS PANDUAN
Rajah 1 : Tetapan tektonik sistem mineral yang mengandungi REE

GARIS PANDUAN
4.1 Sumber Igneus
REE daripada sumber igneus berpunca daripada aktiviti hidroterma, batuan

karbonatit, batuan alkali dan granit alkali. Contohnya deposit REE yang
terbesar di dunia terdapat di Bayan Obo, China. Deposit ini terbentuk melalui
proses penggantian hidroterma batuan sedimen berkarbonat tetapi bendalir
hidroterma mungkin berasal daripada beberapa siri intrusif alkalin-karbonatit
(Kanazawa dan Kamitani, 2006).
Dalam proses pembentukan batuan igneus, REE mengalami pengayaan dalam

magma semasa proses pembezaan magma. Mineral yang mengandungi REE
biasanya wujud dalam pegmatit yang terbentuk dalam fasa lewat magma dan
juga sebagai mineral aksesori di dalam batuan granit siri-ilmenit jenis-S yang
mengalami pembezaan magma yang tinggi (Imai et al., 2008). Kajian yang
telah dilakukan di China menunjukkan granit yang kaya biotit (> 11%) adalah
merupakan petunjuk kepada kewujudan deposit REE yang disumbangkan oleh
zirkon dan monazit sebagai inklusi di dalam biotit.
Kebanyakan REE dalam granit dan lain-lain batuan igneus tertumpu dalam fasa
pembentukan mineral aksesori seperti alanit, monazit dan zirkon serta mineral
aksesori minor terdiri daripada apatit, thorit dan ilmenit dengan sedikit magnetit.
(Bao dan Zhao, 2008; Sanematsu dan Kon, 2013; Sanematsu et al., 2013).
Mineral aksesori mengandungi REE boleh dibahagikan kepada tiga kumpulan:
a) sangat tahan kepada peluluhawaan (xenotim, zirkon)

b) sederhana tahan kepada peluluhawaan (fergusonit, monazit, alanit)
c) kurang tahan kepada peluluhawaan (basnesit, parisit, gadolinit-(Y), doverit)
Pengayaan Total Rare Earth Element (TREE) dalam fasa lewat magma yang
membentuk batuan leukogranit dikawal terutamanya oleh sebahagian atau
keseluruhan pelarutan mineral aksesori seperti monazit, apatit dan zirkon
semasa fasa pengayaan REE, di mana ia melepaskan REE ke dalam magma
semasa proses anateksis (Ayres & Vance, 1997). HREE biasanya dikawal
oleh mineral apatit yang mana mengalami pelarutan lebih ekstensif daripada
zirkon. Manakala, muskovit menunjukkan pengayaan LREE dan anomali
positif europium (Eu). Di samping itu, biotit juga menunjukkan pengayaan
LREE dan bukti dari kajian lain menunjukkan bahawa biotit yang telah
mengalami proses metamorf mengandungi anomali positif Eu (Bea et al.,
1994). Garnet pula menunjukkan pengayaan HREE dan sedikit anomali
negatif Eu.
6
GARIS PANDUAN
Model pengayaan REE terbaik diperolehi pada suhu 620°C dan 680°C bagi
leukogranit berturmalin dan leukogranit berbiotit ianya seragam dengan bukti
jelas untuk suhu pemejalan (solidus) batuan tersebut (Scaillet et al., 1995).
4.2 Sumber Sedimen Plaser
REE daripada sumber sedimen terbentuk sebagai endapan plaser. Deposit

plaser tersebar meluas di seluruh dunia dan dilombong di Australia, India,
Brazil dan Malaysia. Mineral RE utama ialah monazit dan xenotim. Ia biasanya
berasosiasi dengan mineral titanium dan zirkon. Di Malaysia, perlombongan
bijih timah menghasilkan amang yang mengandungi sejumlah kecil sisa
kasiterit, pasir dan mineral berat terdiri daripada ilmenit, zirkon, monazit,
xenotim, kolumbit, rutil dan struverit yang mempunyai permintaan tinggi
dalam industri pembuatan.
4.3 Sumber Sekunder / Peluluhawaan
Deposit REE daripada sumber sekunder terbentuk dalam profil luluhawa

granit sisa dan ianya terkandung dalam lempung jerapan ion. Berdasarkan
komposisi kimia, batuan granit ini terdiri terutamanya daripada granit kalk-
alkali, granit alkali dan granit peralkalin. Granit peralkalin mengandungi
alkali amfibol dan piroksen, kandungan besi yang tinggi dan mempunyai
nisbah molar (Na2O+K2O)/Al2O3 > 1.
Granit terluluhawa mengandungi beberapa hasil peluluhawaan jerapan yang

mana boleh menjerap ion dan kompleks REE bercas positif. Penjerapan REE
dalam granit terluluhawa dikawal oleh jenis bahan penjerap seperti lempung
(kaolinit dan haloisit), goetit (Fe hidroksida), bauksit (Al hidroksida) dan juga
pH air tanah (Sanematsu et al., 2013). Cas permukaan bahan tak organik
(bahan penjerap) yang mana menunjukkan afiniti jerapan ion dan kompleks
ion, secara amnya bergantung kepada pH larutan; bertukar ke negatif pada
pH yang lebih tinggi dan ke positif pada pH yang lebih rendah. Cas permukaan
yang bergantung kepada pH larutan menunjukkan bahawa kaolinit, ilit,
oksida Fe, oksida Ti, oksida Mn dan lain-lain boleh menjerap REE dalam
larutan neutral ke sedikit berasid. Penjerapan ionik REE bergantung kepada
jenis lempung, di mana klorit menunjukkan kandungan yang paling tinggi
(Leveuf & Cornu, 2009).
7
GARIS PANDUAN
Bahan penjerapan penting bagi REE terdiri daripada mineral sekunder

termasuk mineral lempung seperti kaolinit dan haloisit dan/atau Fe dan Al
hidroksida (Bao dan Zhao, 2008). Manakala Compton et al. (2003) menyatakan
mineral sekunder juga termasuk fosfat, besi oksida dan mangan oksida.
Sebagai contoh, kaolinit menunjukkan kecenderungan menjerap LREE lebih
daripada HREE dan ianya bergantung kepada kekuatan ionik. Begitu juga
dengan besi oksida menunjukkan kecenderungan menjerap LREE lebih
daripada HREE terutamanya pada pH yang lebih tinggi. REE juga mengalami
pengayaan dalam fosfat sekunder, khususnya rhabdofan, florensite dan
churchite (Banfield dan Eggleton, 1989).
4.3.1 Deposit Sisa Terluluhawa
Deposit ini terhasil di kawasan iklim tropika dan sub-tropika. Proses

peluluhawaan mengayakan REE dalam lapisan mineral tertentu dalam
kerak terluluhawa di mana batuan asalnya seperti ultra-bes, karbonatit,
basalt dan granit alkali yang kaya REE. Deposit nikel laterit dan bauksit
merupakan contoh terbaik bagi jenis deposit ini.
Wei et.al., (2013) menyatakan peluluhawaan kimia akan menggerakkan

(mobilised) REE di dalam batuan meta volkanik yang menghasilkan
variasi corak batuan pukal melalui diferensiasi peluluhawaan ke
atas mineral primer iaitu titanit, alanit dan apatit serta berlakunya
pengenapan mineral sekunder seperti monazit (tinggi La), monazit
(tinggi Nd) dan juga sedikit xenotim yang terhablur buruk semasa
proses peluluhawaan.
Tanah merah dan bauksit jenis kars di Selatan China terbentuk

daripada batuan karbonat yang melapisinya, dengan pengaruh terhad
daripada basalt di kawasan ini dan dalam tanih jenis loes kaya REM
di China.
_________________________________________________________________
1
variasi corak batuan pukal - seperti lapisan bauksit, lapisan laterit dan kaolinit
8
GARIS PANDUAN
Perubahan nisbah kepekatan LREE dengan HREE mencadangkan

bahawa peluluhawaan kimia yang kuat dan berpanjangan dalam
persekitaran yang berasid kuat menghasilkan pergerakan pembezaan
LREE relatif kepada HREE. Ianya juga menyumbang kepada
perubahan dalam sebaran fosfat sekunder (contohnya apatit) dalam
bahan terluluhawa. Kebanyakan deposit bauksit kars di China diketahui
secara relatifnya kaya dengan REE dan kebanyakannya mengandungi
REE mencapai gred industri (Wang et al., 2010). Terdapat juga bauksit
lain, termasuk di China hanya mengandungi REE yang terikat kepada
mineral melalui penjerapan ion.
4.3.2 Deposit Lempung Jerapan Ion
Jenis deposit RE baru telah dilaporkan ditemui di wilayah Jiangxi,

selatan China di mana granitoid mengandungi REE yang ekonomik
terluluhawa sepenuhnya dan hampir semua REE memekat dalam
lapisan lempung dalam kerak terluluhawa. Ahli kajibumi China telah
menamakan jenis baru ini sebagai jenis deposit lempung jerapan ion.
Pada cuaca panas dan lembab dalam zon subtropika, batuan granit
mengalami peluluhawaan kimia dan biologi, di mana REE dijerap
terutamanya pada permukaan mineral lempung dalam bentuk ion,
kemudiannya membentuk deposit REE jenis jerapan ion. Jenis deposit
ini perlu memenuhi sekurang-kurangnya dua keperluan am utama
untuk pembentukannya. Pertama, ia mesti mempunyai kuantiti yang
mencukupi kandungan REE dalam batuan perumah. Kedua, peluluhawaan
atau proses pelateritan mestilah terawet pada masa yang panjang
tanpa hakisan.
Lapisan terluluhawa dibahagikan kepada empat lapisan berdasarkan

kepada mineral:
a) Lapisan atas koluvium dan tanih: ketebalan 0-2 m.

b) Lapisan terluluhawa kuat mengalami pengayaan REE: ketebalan
5-10 m dengan kaolinit, kuarza dan mika.
c) Lapisan terluluhawa sebahagian: ketebalan 3-5 m dengan kaolinit
dan serisit.
d) Lapisan terluluhawa sedikit: mengandungi komposisi mineral
yang sama seperti batuan induk.
9
GARIS PANDUAN
RE paling banyak terdapat di dalam lapisan terluluhawa kuat (Horizon

B) dijerap oleh kaolinit dan haloisit di mana berlaku pengayaan ion-ion
RE tiga hingga empat kali ganda daripada batuan induk. Walaupun
deposit RE jerapan ion biasanya bergred rendah (0.05-0.2%), cara
melombong dan pemprosesannya adalah mudah. Deposit dilombong
melalui kaedah lombong dedah dan tiada penyerbukan dan / atau
pengasingan bijih (ore dressing) diperlukan. Rare Earth Oxide (REO)
yang terdapat boleh diperolehi dengan prosedur yang sangat ringkas
menggunakan asid nitrik bagi proses larut resap RE. Kelebihan lain
deposit jenis jerapan ion ialah kandungan unsur radioaktifnya yang
rendah.
REE berasosiasi dengan fluorit boleh dibahagikan kepada dua kumpulan

warna utama iaitu kumpulan biru-hitam (fluorit peringkat awal) yang
mengandungi sedikit REE dan ytrium (Y) dan kumpulan hijau-kuning-
putih (fluorit lewat) yang mengalami pengayaan LREE dan Y. Anomali
Ce dan Eu tidak memberi kesan ke atas perubahan warna dan tidak
termasuk spar kuning madu. Kandungan ytrium memberi kesan kepada
warna fluorit, menyebabkan ia berwarna hijau dan kuning. Florensit
adalah ahli mineral Aluminium-Fosfat-Sulfat (A-P-S) terenap dari larutan
meteor berasid manakala rhabdofan terbentuk di bawah keadaan
neutral ke sedikit alkali (Dill et al., 2011).
Fasa mineral sekunder dan bahan organik memainkan peranan yang

penting dalam pengekalan REE dalam tanih dan boleh menahan REE
dari masuk ke dalam sistem peredaran air (Stille et al., 1999).
Penggantian mineral mengandungi RE primer (monazit, alanit, zirkon
dan apatit) oleh mineral fosfat sekunder pembawa LREE (rhabdofan,
kumpulan candralit, florensit, fancoisit atau mineral mengandungi
uranium seperti coffinite (U-silikat) atau uranil fosfat hidrat) adalah
penting untuk pengekalan REE dalam lapisan luluhawa.
Perkaitan sifat antara P2O5, Th, dan penurunan nilai HREE

menunjukkan bahawa unsur-unsur ini dikawal oleh mineral fosfat
seperti monazit dan apatit. Proses pelarutannya menjadi lebih penting
ke arah permukaan, di mana ia mengawal pergerakan REE dan Th
dalam tanih (Aubert et al., 2000). Sebahagian daripada pengayaan
dikawal oleh fasa mineral yang kaya HREE seperti zirkon.
10
GARIS PANDUAN
Nilai pH larutan tanih merupakan faktor penting mengawal kandungan

REE dalam tanih. Pelarutan REE meningkat seperti kebanyakan logam
dengan penurunan pH dan oleh itu pH larutan tanih meningkat mengikut
kedalaman (Dambrine et al., 1998). Ini menyebabkan bahagian atas
profil tanih mempunyai kepekatan REE lebih rendah berbanding
bahagian bawah profil. Kandungan Th dan P2O5 juga meningkat
dengan peningkatan kedalaman dalam profil tanih (Aubert et al., 2000).
Nilai penormalan (normalized) kondrit untuk granit La/Dy akan berkurang
mengikut kedalaman profil. Bahagian paling atas tanih hilang lebih
banyak REE terutamanya HREE dari bahagian tanih yang lebih dalam.
Mineral sekunder utama dalam pecahan lempung dalam tanih biasanya

terdapat antara strata ilit-smektit (Probs et al., 2000). Mineral lempung
ini secara relatifnya mengandungi CEC lebih tinggi berbanding
pecahan saiz partikel yang lebih kasar. Oleh itu ia menjerap dan
membawa bahagian penting bukan saja Sr tetapi juga REE yang terhasil
dari pelarutan mineral atau deposit atmosfera.
Peluluhawaan granit menyebabkan pengurangan kandungan HREE.

Dalam profil tanih, bahagian lebih dalam kurang mengalami penyusutan
HREE berbanding bahagian lebih cetek. Perubahan pH larutan tanih
dengan kedalaman adalah punca kenapa bahagian teratas profil
tanih bernilai pH lebih rendah, ia mengalami lebih penyusutan REE
berbanding bahagian yang lebih dalam di mana nilai pH lebih tinggi.
Sifat korelatif antara P2O5, Th, Zr dan REE dengan kedalaman
menunjukkan bahawa mineral fosfat seperti monazit, apatit dan zirkon
merupakan fasa sangat penting yang mengawal kepekatan Th dan REE
dalam profil tanih.
11
GARIS PANDUAN
5.0 PENGELASAN CIRI-CIRI KIMIA REE
Bagi pengelasan mineral, LREE kaya dalam batuan karbonat dan fosfat,
manakala HREE adalah kaya dalam bentuk oksida seperti titanit, niobit,
tantalit dan sebahagian dari fosfat. Silikat mengandungi kedua-dua jenis REE
(Kanazawa & Kamitani, 2005). Walau bagaimanapun proses pengekstrakan
REE dari mineral memerlukan kos yang tinggi kerana ikatan kimia yang kuat
di dalam strukturnya.
Pengelasan dan ciri-ciri kimia bagi REE, secara umumnya adalah seperti
di Jadual 2 dan Lampiran 3.
12
GARIS PANDUAN
Jadual 2 : Pengelasan mineral RE (Kanagawa dan Kamitani, 2006)
Pengelasan Mineral Nadir Bumi
Kelas Mineral Contoh Mineral Dan Formula Kimia
Halides Fluocerite-(F), CeF3
Carbonates
With fluoride Bastnaesite, (Ce,La)(CO3)F
Without fluoride Ancylite, (Ce,Sr,Ca)(CO3)(OH.H2O)
Borates Braistschite, (Ca,Na2)7CeB22O43.7H2O)

Oxide and hydrates
AO2-type Cerianite, (Ce4+,Th4+)O2

ABO3-type Perovskite group, (Ca,Ce,Na,Sr)(Ti,Nb,Ta)O3
ABO4-type Fergusonite-Formanite, Y(Nb,Ta)O4-Y(Ta,Nb)O4
AB2(O,OH)6-type Euxenite group,(Y,Ca,Ce,U,Th)(Nb,Ta,Ti)2O6
A2B2O6(O,OH,F)-type Pyrochlore group,(Na,RE,K,U)2(Nb,Ta,Ti)2(O,H,F)
Others Hibonite, (Ca,Ce)(Al,Ti,Mg)12O19
Apatite, (Ca,RE,Sr,Na,K)3Ca2(PO4)3(F,OH)
Phosphates, arsenates and
Monazite, (Ce,La)PO4
vanadates
Xenotime, YPO4
Silicates (The following groups are
based on the linkage manner of
tetrahedral anionic group)
Cerite, (Ce,La,Ca)9(Fe3+,Mg (SiO4)6[SiO3(OH)](OH)3
Isolated group Garnet,(Ca,Fe,Mg,Mn,Y)3(Al,Cr,Fe,Mn,Ti,V,Zr2(Si,A)3O12
Sphene, CaTiSiO4
Diortho group Allanite, Ca(Ce,Y,Ca)Al(Al,Fe)(Fe,AL (SiO4)3(OH)
Chain group Stillwellite, CeBSiO5
Ring group Eudialyte, (Na,Ca,Ce)6(Zr,Fe)2Si7(O,OH,Cl)22
Sheet group Gadolinite, (Y,Ce)2Fe2+Be2Si2O10
Framework group Kainosite, Ca2(Y,RE)2(Si4O12)CO3.H2O
Others Limoriite, Y2(SiO4)(CO3)
13
GARIS PANDUAN
6.0 KEGUNAAN REE DALAM INDUSTRI
Di Malaysia, mineral REE terutamanya monazit (Ce,La,Y,Th)PO4 adalah

hasil sampingan daripada perlombongan bijih timah terutamanya di negeri
Perak. Mineral ini diperolehi daripada pemprosesan amang bijih timah yang
kebanyakannya dieksport ke Jepun.
REE mempunyai kegunaan yang pelbagai dan meluas dalam industri termaju
seperti industri kereta (Rajah 2), elektronik (Rajah 3), minyak dan gas,
teknologi hijau, pertahanan dan sebagainya (Jadual 3 dan 4). Maklumat
tambahan penggunaan REE seperti di Lampiran 4.
Secara amnya proses pengekstrakan REE dari sumber bahan mentah telah
melalui beberapa proses yang kompleks seperti di Lampiran 5 dan 6.
UV CUT GLASS
-Cerium GLASS AND MIRRORS
DIESAL FUEL ADDITIVE POLISHING POWDER
LCD SCREEN
-Cerium -Cerium
-Europium
-Lanthanum
-Yitrium
-Cerium
COMPONENT SENSORS
-Yitrium
hybrid nimh battery
-Lanthanum
-Cerium
HYBRID ELECTRIC
MOTOR AND GENERATOR
-Neodymium
CATALYTIC CO -Praseodymium
-Cerium / Zirconium -Dysprosium
-Lanthanum 25 + ELECTRIC MOTORS HEADLIGHT GLASS -Terbium
THROUGHOUT VEHICLE -Neodymium
-Nd Magnets
Rajah 2 : Bahagian komponen kenderaan yang menggunakan REE
14
39 Colour Screen
Ytrium
Y Lanthanium
Praseodymium
57 Europium
Gadolinium
La Terbium
58 Dysprosium
Ce Glass Polishing
Lanthanium
Cerium
59 Praseodymium
Pr Phone Circuitry
60 Lanthanium
Praseodymium
15
Nd Neodymium
Gadolinium
63 Dysprosium
Eu Speakers
Praseodymium
64 Neodymium
Gadolinium
Gd Terbium
65 Dysprosium
Tb Vibration Unit
Neodymium
66 Terbium
GARIS PANDUAN
Dysprosium
Tb
(Credit: Mark Hobbs/CNET)
Rajah 3 : Komponen telefon bimbit yang menggunakan REE

GARIS PANDUAN
Jadual 3 : Unsur nadir bumi (REE) dan kegunaannya
No. Atom REE Kegunaan
21 Scandium Aerospace components, Hg vapour lamps
39 Yttrium YAG lasers, superconductors, MW filters
57 Lanthanum Battery electrodes, camera lens, catalytic cracking catalyst
58 Cerium Catalytic converter, petroleum refining
59 Praseodymium Magnets, lasers, carbon arc lighting
60 Neodymium Magnets, lasers, ceramic capasitors
61 Promethium Nuclear batteries
62 Samarium Cancer drug, Precision guided munitions, magnets
63 Europium Screen brightener: Red/blue phosphors, Hg vapour lamps
64 Gadolinium Magnets, X-ray tubes
65 Terbium Green phosphors, laser, Fluorescent lamps
66 Dysprosium High temperature batteries, Magnets, lasers
67 Holmium Lasers
68 Erbium Amplifiers in fiber optics data transmission
69 Thulium Portable X-ray machine
70 Ytterbium IR lasers
71 Lutetium PET scan detectors, High ref. index glass
16
GARIS PANDUAN
Jadual 4 : Jenis REE, aplikasi dan contoh kegunaannya
REE Kegunaan Contoh
Cars
- Light weight magnets
in motors for windows,
windscreen wipers, stater
motors, alternators, etc
Electronics
Nd, Pr, Sm, Dy, Tb Light Weight Magnets - Magnets in disc drivers
for computers, data
storage, portable music
players(e.g. iPods), video
recorders, consoles,
video cameras, Speakers
and Wind turbine
Automotive catalyst, Clean
La, Ce, Nd, Pr, Sc Catalyst
diesel and Oil refining
Electrics motors and
Nd, Pr, Dy, Tb, La, Nd, Ce Hybrids vehicles generators
Hybrid batteries
Compact fluorescent lights, Lighting lasers, UV radiation
Eu, Tb, Y, Sc
energy saving lamps and fluorescent lamp
TV and computer screens

LCD, Plasma, CRT Optical
lenses,
Ce, La, Pr, Sc Polishing powder
Precision optical and
electronic
components
CRT screens to stabilise
glass from cathode ray,
Ce, Er, Gd, Tb, La, Nd, Yb,
Glass additives Small optical lenses,
Pm, Sc
Phosphors, TV and
computer screens
Ceramics tile and Ceramics
Dy, Er, Pr, Gd, Ho, Ce, La Ceramics
capacitor
17
GARIS PANDUAN
7.0 EKSPLORASI REE
7.1 Persiapan Awal
Persiapan awal adalah bertujuan untuk mendapatkan gambaran awal bagi

kawasan eksplorasi yang dipilih untuk perancangan kerja lapangan dan
menentukan kaedah serta keperluan siasatan. Pegawai terlibat hendaklah
merujuk dan meneliti maklumat yang sedia ada berkaitan kawasan bagi
membantu membuat keputusan dan perancangan.
7.1.1 Rujukan Perpustakaan dan Arkib
i) Meneliti semua maklumat terdahulu yang telah diterbitkan dan tidak

diterbitkan berkaitan kawasan kajian.
ii) Meneliti dan memahami maklumat geologi sedia ada seperti formasi
geologi dan unit litologi kawasan.
7.1.2 Kajian Peta Topografi dan Penderiaan Jauh
i) Untuk mendapat gambaran topografi dan geomorfologi kawasan

di samping untuk mendapatkan maklumat jalan, penempatan,
kawasan pembangunan dan lain-lain.
ii) Foto udara dan imej satelit dikaji bagi mendapat gambaran
secara menyeluruh dan membuat interpretasi awal terhadap
fitur-fitur geologi yang boleh membantu dalam perlaksanaan kajian
di lapangan.
7.1.3 Penyediaan Peta
i) Semua maklumat penting yang diperolehi perlu ditanda pada

peta-peta kompilasi dengan skala yang sesuai bagi memudahkan
rujukan sama ada di pejabat atau di lapangan.
ii) Peta dasar yang biasa digunakan adalah berskala 1:50,000 dan
tandakan jalan perhubungan yang terkini ke kawasan kajian.
18
GARIS PANDUAN
7.1.4 Persiapan Kerja Lapangan
i) Peta topografi kawasan berskala 1:50,000.
ii) Kompas dan alat Geographic Positioning System (GPS).
iii) Tukul geologi, kanta tangan, pen dan buku nota.
iv) Pita pengukur (50m/100m).
v) Kayu pancang dan pita penanda.
vi) Dulang, penyodok dan pengayak (Sieve) bersaiz 300 µm.
vii) Peralatan gerimit tangan (Dormer hand auger).
viii) Pen penanda dan beg sampel.
ix) Kumpulan kerja: 1 Pegawai Geosains, 1 Pembantu Geosains dan

3-4 pekerja sambilan harian.
7.2 Kaedah Kajian
Kaedah kajian meliputi kajian tinjauan, susulan, penyediaan sampel, ujian

makmal dan analisis data terhadap sampel yang dikutip.
7.2.1 Kajian Tinjauan
Tinjauan di lapangan adalah untuk mendapatkan gambaran menyeluruh

berkaitan kawasan yang terpilih dengan tujuan bagi membuat
pertimbangan kesesuaian dari segi lokasi, simpanan, kualiti dan
permintaan semasa terhadap kawasan untuk kajian sumber REE.
Pensampelan tinjauan lapangan adalah disarankan pada jarak

500-1,000 m dan bergantung kepada kesesuaian keluasan kawasan
kajian. Pensampelan adalah melibatkan media konsentrat dan tanih
dalam zon batuan luluhawa terurai (decomposed rock) dan plaser serta
batuan induk. Penyediaan sampel di lapangan diperlukan adalah seperti
di Jadual 5.
19
GARIS PANDUAN
Jadual 5 : Pensampelan REE di lapangan
Media Kaedah
Bil. Jenis deposit Kuantiti
pensampelan pensampelan
1 Sekunder: Tanih Alur 1.0 kg
Luluhawa granit sisa (batuan luluhawa
(lempung jerapan ion) terurai - horizon B)
Batuan* Cebisan 0.5 kg

2 Sedimen: Konsentrat** Dulang 3-5 dulang
Plaser (tumpuan kepada piawai
sisa pasir lombong bijih (10-30 g berat
timah) bersih)
3 Batuan: Batuan Cebisan 0.5 kg
Metapelit, Grafit, Arang
batu dan Nodul bauksit
* untuk maklumat nilai latar belakang dan kajian petrokimia.
** konsentrat adalah dari sisa pasir lombong bijih timah dan plaser laut dalam.
Ujian makmal yang perlu dijalankan bagi sampel konsentrat ialah:
i) Analisis QME untuk mengetahui peratusan dan jenis mineral RE.
ii) Analisis kandungan kimia XRF untuk mengetahui kandungan

oksida RE dalam mineral RE.
iii) Analisis mineral (XRD atau SEM) untuk menentusahkan mineral

RE yang diperolehi daripada keputusan analisis QME jika perlu.
Bagi sampel batuan luluhawa terurai pula, ujian makmal yang perlu
dijalankan ialah:
i) Analisis kandungan kimia XRF
ii) Analisis mineral (XRD atau SEM / FESEM)
iii) Analisis ICP-MS (Inductive Coupled Plasma Mass Spectrometer)
20
GARIS PANDUAN
Bagi sampel batuan, ujian makmal yang diperlukan adalah:
i) Analisis kandungan kimia XRF
ii) Analisis mineral (XRD atau SEM / FESEM)
iii) Analisis ICP-MS (Inductive Coupled Plasma Mass Spectrometer)
iv) Kajian petrografi
7.2.2 Susulan Lapangan
Kajian di lapangan merangkumi kerja-kerja pemetaan singkapan dan

pensampelan seperti berikut:
7.2.2.1 Pemetaan singkapan
Kerja pemetaan singkapan dan ciri batuan / profil luluhawa

dijalankan dengan kaedah trabas menggunakan kompas,
klinometer, pita pengukur (50 m), alat GPS dan peta dasar
(topografi) berskala mengikut kesesuaian luas kawasan kajian dan
dicadangkan pada skala 1:10,000 atau 1:5,000. Pemetaan adalah
bertujuan mendapatkan maklumat litologi, struktur geologi utama
seperti sesar, kekar, taburan profil singkapan dan pensampelan
pada horizon B mengikut sela menegak yang bersesuaian
(Rajah 4). Kelimpahan unsur RE secara umum terdapat pada
horizon B.
Maklumat ciri fizikal lapisan luluhawa seperti saiz butiran, warna

dan peratusan lempung perlu dicerap. Maklumat mineral dan
pecahan batuan (batuan perumah) serta peratusannya perlu
direkodkan mengikut pecahan saiz : sangat kasar (>30 mm), kasar
(5-30 mm), sederhana (1-5 mm) dan halus (<1 mm). Maklumat
ketebalan, keluasan kawasan sumber berpotensi dan struktur
geologi adalah perlu bagi membantu menentukan jumlah sumber
tanih yang berpotensi secara anggaran sumber tertunjuk (indicated
resource). Semua maklumat yang dicerap perlu diisikan di dalam
borang cerapan (Lampiran 7).
21
GARIS PANDUAN
7.2.2.2 Media pensampelan
a) Luluhawa granit sisa (lempung jerapan ion)
Media pensampelan melibatkan batuan granit luluhawa terurai

(decomposed weathered rock) dan batuan segar. Pensampelan
dilakukan pada horizon A dan horizon B bagi setiap profil batuan
luluhawa terurai (tanih) menggunakan gerimit tangan atau pada
singkapan potongan cerun (Rajah 4).
Rajah 4 : Pensampelan dan taburan mineral lempung dalam horizon granit terluluhawa
22
GARIS PANDUAN
b) Sedimen plaser
Media pensampelan melibatkan konsentrat plaser dengan jarak

sela 50-100 m mengikut kesesuaian keluasan kawasan kajian.
Setiap sampel yang dikutip perlu dilabel dengan sempurna dan
dihantar ke makmal.
c) Batuan
Pensampelan pada batuan pelitik, arang batu, bauksit dan grafit

pula adalah pada sela 100-500 m mengikut kesesuaian.
7.2.2.3 Kajian sokongan
Kajian ini dilaksanakan untuk mendapatkan maklumat tambahan

seperti ketebalan zon luluhawa bagi penentuan jumlah sumber
tanih yang berpotensi REE secara anggaran sumber tertunjuk
(indicated resource).
i) Kajian Geofizik
Survei geofizik dapat memberi maklumat tambahan bagi

membantu interpretasi ketebalan lapisan atau zon luluhawa
batuan, struktur dan zon ubahan. Antara kaedah geofizik yang
sesuai adalah kaedah seismik biasan dan kaedah resistiviti.
ii) Penggerudian
Kaedah penggerudian digunakan bagi mendapatkan sampel

teras untuk mengenal pasti taburan mineral dalam zon luluhawa.
Penggerudian dilaksanakan secara menegak sehingga ke
horizon D yang mewakili profil zon potensi. Sampel teras gerudi
yang diperolehi akan dibuat kajian dari segi pengenalan litologi,
petrologi, mineralogi dan geokimia.
23
GARIS PANDUAN
7.2.3 Penyediaan Sampel
Penyediaan sampel sebelum dihantar untuk ujian makmal adalah seperti

di Jadual 6.
Jadual 6 : Penyediaan sampel dan jenis ujian
Berat
Bil. Jenis sampel Ciri sampel Jenis Ujian
sampel (g)
Petrografi untuk kajian
Pecahan batuan
1 Batuan 500 - 1000 keratan nipis, XRF,
(>5cm)
ICP-MS.
XRF, XRD, ICP-MS,
Batuan luluhawa Sampel tanih
2 300 SEM. (saiz analisis
terurai (horizon B) (<180 µm / 80#)
<75 µm / 200#)
Konsentrat Mineral Berat QME, XRF, XRD,
3 10 - 30
(3-5 dulang piawai) (bersih) ICP-MS, SEM
Pengekstrakan mineral RE daripada konsentrat ditunjukkan dalam

Lampiran 8. Pengekstrakan REE dari batuan luluhawa ditunjukkan
di Lampiran 9 bagi analisis menggunakan ICP-MS.
7.2.4 Ujian Makmal
Ujian makmal yang dijalankan bagi sampel mineral RE atau lempung

REE adalah seperti berikut:
i) Analisis XRF bagi kandungan SiO2, Al2O3, Fe2O3, TiO2, CaO, MgO,
K2O, Na2O dan P2O5.
ii) Analisis ICP-MS bagi 17 unsur : La, Ce, Pr, Nd, Sm, Eu, Gd, Tb, Dy,
Ho, Er, Tm, Yb, Lu, Y, Sc, Th.
iii) Analisis XRD untuk mengenalpasti mineral lempung dan mineral

berat.
iv) SEM / FESEM untuk mengenalpasti morfologi mineral jika perlu.
v) Analisis QME
24
GARIS PANDUAN
Kaedah analisis yang dijalankan di makmal adalah seperti di Lampiran

10 dan 11.
Penyediaan awal untuk analisis ICP-MS pada bahan-bahan yang

berbeza adalah seperti di tunjukkan pada Lampiran 12.
Pemeriksaan petrografi hendaklah juga dilaksanakan untuk menentukan

jenis mineral dan kewujudan mineral berat / gelap serta untuk penamaan
batuan.
7.2.5 Analisis Data
Data yang diperolehi dari makmal perlu dilakukan analisis mudah seperti
corak anomali normal menggunakan nilai Chondrite normalizing factor
mengikut kaedah-kaedah dan rujukan yang diperkenalkan oleh Sun & Mc
Donough (1989) (Lampiran 13). Contoh persembahan data seperti yang
ditunjukkan dalam Lampiran 14 dan 15.
Anomali Ce ialah Ce/Ce* dan ditakrifkan sebagai [CeN/(LaN*PrN)0.5]

di mana N adalah nilai normal (Compton et al., 2003). Anomali Ce atau
Ce/Ce* boleh terdapat samada negatif (<1) atau positif (>1). Dalam air
laut, cerium wujud dalam bentuk Ce4+, di mana ia mudah mengalami
hidrolisis dan terenap bersama mangan. Oleh itu nodul mangan marin
mempunyai anomali Ce positif, manakala deposit biogenik dan kimia
mempunyai anomali Ce negatif seperti di dalam air laut (Khadijeh et al.,
2009).
Anomali Ce positif ditakrifkan sebagai kelimpahan Ce4+ atau dalam

keadaan oksidasi di mana Ce3+ teroksida kepada Ce4+ oleh MnO dan
FeO membentuk oksida mangan dan besi mengandungi Ce atau cerianit.
Anomali positif Ce biasa ditemui dalam horizon berlaterit (Bao & Zhao,
2008).
Biasanya corak REE dari jenis jerapan ion menunjukkan anomali Ce

negatif yang tinggi di mana kebanyakan REE3+ dengan sedikit Ce3+ di
angkut dari bahagian atas ke bawah, menyebabkan pengayaan REE
dengan anomali Ce negatif. Perubahan ketara anomali Ce dari positif
ke negatif boleh digunakan untuk menentukan paras air tanah semasa
prose peluluhawaan (Sanematsu et al., 2013).
25
GARIS PANDUAN
Anomali Eu ialah Eu/Eu* dan ditakrifkan sebagai [EuN/(SmN*GdN)0.5]

di mana N adalah nilai normal. Anomali Eu atau Eu/Eu* merupakan
indikasi input aeolian dan hidroterma, keadaan reduksi kuat dan
kehadiran feldspar (plagioklas) detrital.
Nisbah La/Yb menunjukkan fraksinasi antara HREE dan LREE. Nilai

La/Yb tinggi menunjukkan pengayaan LREE dan penurunan HREE
dan Y. Ini disebabkan oleh perbezaan ketahanan peluluhawaan antara
REE flurokarbonat dan zirkon. REE flurokarbonat kaya dengan LREE
kebanyakannya terurai oleh peluluhawaan kimia, manakala zirkon
mengalami peluluhawaan kimia yang sedikit (Sanematsu & Kon, 2013).
Bagi Sc pula, secara amnya ia bergabung di dalam piroksen dan

amfibol daripada batuan mafik atau ultramafik dan ianya tidak mengalami
pengayaan dalam batuan granit.
8.0 PENGIRAAN SUMBER REE
Anggaran jumlah sumber tanih yang berpotensi REE dalam metrik tan pada
peratus kepekatan Total Rare Earth Element (TREE) adalah seperti formula
berikut:
Sumber tanih yang Jumlah isipadu 1.9 (Graviti

= X X % TREE
berpotensi (metrik tan) keseluruhan (m3) tentu tanih)
Contoh keputusan analisis data TREE adalah seperti di Lampiran 16.
26
GARIS PANDUAN
9.0 KAEDAH PENYEDIAAN LAPORAN
Format laporan perlu seragam bagi memudahkan kerja-kerja pemantauan dan

penyelarasan. Kandungan laporan perlu disesuaikan mengikut objektif kajian
dan contoh format senarai kandungan laporan adalah seperti di Lampiran 17.
9.1 Format Laporan
Umumnya format bagi penyediaan laporan teknikal Jabatan adalah seperti

berikut:
i) Bahasa
Laporan boleh ditulis dalam Bahasa Melayu atau Bahasa Inggeris.
ii) Teks
Laporan perlu ditaip menggunakan komputer dan perisian pemprosesan
perkataan (word processor) yang dipersetujui oleh Jabatan. Contohnya
MS Word untuk teks dan perisian lain yang sesuai.
iii) Kertas
Warna putih, saiz A4.
iv) Saiz huruf

Untuk teks – saiz font digunakan adalah 12-point.
Untuk jadual – saiz font yang digunakan adalah mengikut kesesuaian.
Walau bagaimanapun, digalakkan menggunakan font 10-point.
v) Jenis font
Jenis font adalah Arial.
vi) Birai
Birai yang digunakan adalah seperti berikut dan full justification.
Birai Kiri : 30mm
Birai Kanan : 25mm
Birai Atas : 25mm
Birai Bawah : 25mm
vii) Langkau baris (spacing)

Langkau baris bagi keseluruhan teks adalah langkau 1.5 baris.
Langkau 1 baris (single spacing) pula boleh digunakan semasa membuat
jadual yang panjang dan senarai Rujukan / Bibliografi.
27
GARIS PANDUAN
viii) Penomboran halaman

Untuk muka surat sebelum bab Pendahuluan, gunakan angka Roman
kecil secara berturutan selepas kulit laporan iaitu bermula dengan ii, iii,
iv dan seterusnya. Untuk muka surat teks kandungan laporan, Rujukan,
Bibliografi dan Apendiks diberi nombor biasa iaitu 1,2,3,4 dan seterusnya.
Contoh nombor muka surat adalah seperti -30-.
ix) Kedudukan nombor halaman

Semua nombor muka surat hendaklah dicetak di tengah bahagian bawah
muka surat dengan font Arial bersaiz 12-point.
x) Header / Footer
Semua muka surat laporan, bermula daripada muka surat “Kandungan”.
“Tajuk laporan” perlu diletakkan di bahagian atas sebelah kanan di
atas garisan sebagai header dan nama Jabatan Mineral dan Geosains
Malaysia di bahagian bawah sebelah kiri di bawah garisan sebagai
footer. Jenis font yang digunakan ialah Arial dengan saiz 8-point. Tema
warnanya adalah White, Background 1, Darker 50%.
xi) Jadual
Setiap jadual mestilah mengandungi nombor rujukan dan keterangan
yang dicetak pada sebelah atas di bahagian tengah jadual tersebut
dan ditulis sebagai Jadual No. Bil. Jadual: Keterangan.
xii) Rajah
Setiap rajah (termasuk peta) mestilah mengandungi nombor rujukan dan
keterangan yang dicetak pada sebelah bawah di bahagian tengah rajah
tersebut dan ditulis sebagai Rajah No. Bil. Rajah: Keterangan. Khas
untuk peta, di dalamnya mesti dimasukan logo Jabatan, rujukan peta,
tarikh disediakan dan nama pegawai yang menyediakan selain daripada
petunjuk, skala dan arah mata angin.
xiii) Foto
Setiap foto / gambar mestilah mengandungi nombor rujukan dan
keterangan yang dicetak pada sebelah bawah di bahagian tengah foto
tersebut dan ditulis sebagai Foto No. Bil. Foto: Keterangan.
xiv) Keterangan (Caption)

Keterangan bagi Rajah, Jadual dan Foto hendaklah menggunakan Font
Arial bersaiz 12-point. Panjang keterangan seelok-eloknya tidak melebihi
2 baris. (Contoh, Jadual 3: Taburan hujan di Pontian, Johor).
28
GARIS PANDUAN
xv) Ringkasan Eksekutif / Executive Summary:

Ringkasan mesti tidak melebihi 300 perkataan atau satu muka surat A4,
dan dicetak di bahagian hadapan laporan iaitu selepas halaman judul.
Penulisan mesti disediakan dalam dua bahasa iaitu Bahasa Melayu dan
Inggeris. Sekiranya laporan ditulis dalam Bahasa Melayu, Executive
Summary ditulis dalam Bahasa Inggeris (italic). Sebaliknya, jika laporan
ditulis dalam Bahasa Inggeris, Ringkasan Eksekutif ditulis dalam
Bahasa Melayu (italic). Ia hendaklah langkau satu baris.
xvi) Penghargaan:
Penghargaan merupakan satu kenyataan ringkas bagi menyampaikan
ucapan terima kasih / penghargaan kepada mereka yang banyak memberi
sumbangan dan terlibat dalam menjayakan projek yang dilaporkan. Ianya
dicetak selepas tajuk Kesimpulan.
xvii) Rujukan:
Senarai penerbitan yang dirujuk hendaklah mengikut Sistem Harvard.
Setiap rujukan di dalam teks perlu dinyatakan nama pengarang, tahun
penerbitan dan tajuk buku / laporan. Jika menggunakan maklumat dari
laman web, nyatakan keseluruhan alamat URL serta tarikh laman web
tersebut dirujuk.
xviii) Bibliografi:
Meliputi bahan-bahan penerbitan yang berkaitan dengan projek tetapi
tiada rujukan secara langsung dalam teks, juga perlu disenaraikan
mengikut Sistem Harvard.
xix) Apendiks:
Apendiks merupakan lampiran bagi jadual, ilustrasi dan sebagainya yang
tidak sesuai dimuatkan ke dalam teks kerana ianya boleh mengganggu
kesinambungan teks. Apendiks boleh dibahagikan kepada beberapa
apendiks yang berasingan iaitu Apendiks A, B, C dan sebagainya. Tiap-
tiap apendiks serta tajuknya hendaklah disenaraikan secara berasingan
di dalam Senarai Isi Kandungan.
xx) Kulit Laporan:

Kulit laporan hendaklah menggunakan kertas kulit yang telah disediakan
oleh Jabatan. Tajuk laporan yang ditulis pada kulit laporan hendaklah
mengikut seperti mana yang ditetapkan Font Arial Bold dengan saiz
huruf 16-point (contoh seperti di Lampiran 18).
29
GARIS PANDUAN
xxi) Nombor Laporan:

Nombor laporan hendaklah mengikut format berikut:
JMG.kod cawangan / negeri / bahagian (kod bidang) bil laporan / tahun
Contoh: Nombor Laporan JMG.PRK (REE) 01/2015
(laporan yang dikeluarkan oleh JMG Perak)
xxii) Format Belakang Kulit Laporan:

Halaman ini mengandungi penyataan di mana laporan ini boleh diperolehi
dan ia diletakkan pada sebelah belakang kulit laporan seperti yang
ditunjukkan di Lampiran 19.
xxiii) Format Muka Dalam / Muka Surat Tajuk

Format muka dalam atau surat tajuk mengandungi tajuk laporan berserta
nama penulis laporan (seperti di Lampiran 20)
xxiv) Unit SI:

Semua unit mesti diselaraskan mengikut International System of Units (SI).
30
GARIS PANDUAN
BIBLIOGRAFI
Academy of Science Malaysia, 2013. Revitalising the Rare Earth Mineral Programme
in Peninsular Malaysia as a Strategic Industry. ASM Study Report 1/2013. Pp 107
Aubert, D., Stille, P., & Probst, A., 2000. REE Fractionation During Granite Weathering
and Removal by Waters and Suspended Loads: Sr and Nd Isotopic Evidence.
Geochimica et Cosmochimica Acta Vol. 65, N0. 3. Elsevier Science Ltd. 387-406
Ayres, M., & Vance, D., 1997. A Comparative study of diffusion profiles in Himalayan
and Dalradian Garnets; Constraint on Diffusion Data and the Relative Duration of the
Metamorphic events. Contrib. Mineral. Petrol. In Press
Banfield, J.F., & Eggleton, R.A., 1989. Apatite replacement and Rare Earth Mobilization,
Fractionation and Fixation during weathering. Clay and Clay Minerals 37, 113-127
Bao, Z., & Zhao, Z., 2008. Geochemistry of Mineralization With Exghangeable REY
in the Weathering Crusts of Granitic Rocks in South China. Ore Geology Reviews 33,
519-535
Bea, F., Pereira, M.D., & Stroh, A., 1994. Mineral / Leucosome Trace-Element
partitioning in a peraluminous migmatite (a laser ablation-ICP-MS study). Chemical
Geology 117, 291-312
Compton, J.S., White, R.A., & Smith, M., 2003. Rare earth element Behaviour in Soil
and Salt Pan Sediments of a Semi-arid Granitic Terrain in the Western Cape, South
Africa. Chemical Geology 201, 239-255.
Dambrine, E., Pollier, B., Poszwa, A., Ranger, J., Probst, A., Viville, D., Biron, P.,
& Granier, A., 1998. Evidence oc Current Soil Acidification in Spruce (Strengbach
Catchment, Vosges Mountains, North-Eastern France). Water Air Soil Pollution 105,
43-52
Dill, H.G., Hansen, B.T., & Weber, B., 2011. REE Contents, REE Minerals and
Sm / Nd Isotopes of Granite and Unconformity Related Fluoride Mineralization at
the Western Edge of the Bohemian Massif: With special Reference to the Nabburg-
Wolsendorf District, SE Germany
31
GARIS PANDUAN
Eby, G.N., 1990. The A-Type Granitoids, a Review of Their Occurrence and Chemical
Characteristics and Speculations on Their Petrogenesis. Lithos 26, 115-134
Imai, A, Senematsu, K, Ishida, S, Watanabe, K., and Boosayasak, J., 2008. Rare
Earth Elements in Weathered Crust in Sn-bearing Granitic Rocks in Southern
Thailand. Proceeding of the International Symposia on Geoscience Resources
and Environments of Asian Terranes (GREAT 2008), 4th IGCP 516 and 5th APSEG;
November 24-26, 2008, Bangkok, Thailand
Kanazawa, T.& Kamitani, M, 2006. Rare Earth Minerals and Resources in the World.
Journal of Alloys and Compounds 408-412 (2006), 1339-1343
Khadijeh, R.E.S., Saion, B.E., Abdul Khalik, W., & Reza, A. M., 2009. Rare Earth
Elements Distribution in Marine Sediments of Malaysia Coasts. Journal of Rare Earths
27, 1066-1071
Laveuf, C., &Cornu, S., 2009. A Review on the Potentialityof Rare Earth Elements to
Trace Pedogenetic Processes. Geoderma154, 1-12
Loiselle, M.C., & Wones, D.R., 1979. Characteristics and Origin of Anorogenic Granites.
Abstract with Programs, 11. Geological Society of America, 468
Nor Antonina, A., Shazili, N.A.M., Kamaruzzaman, B.Y., Ong, M.C., Rosnan,
Y., & Sharifah, F.N., 2013. Geochemistry of the Rare Earth Elements (REE)
Distribution in Terengganu Coastal Waters: A Study Case from Redang Island
Marine Sediment. Open Journal of Marine Science, 2013, 3, 154-159
Probst, A., El Gh’mari A., Aubert, D., Fritz, B., & McNutt, R., 2000. Strontium as a
Tracer of Weathering Processes in a Silicate Catchment Polluted by Acid Atmospheric
Inputs, Strengbach, France. Chemical Geology.
Sanematsu, K., & Kon, Y., 2013. Geochemical Characteristics Determined by

Multiple Extraction from Ion-Adsorption Type REE Ores in Dingnan County of
Jiangxi Province, South China. Bulletin of the Geological Survey of Japan, vol. 64
(11/12), 313-330
32
GARIS PANDUAN
Sanematsu, K., Kon, Y., Imai, A., Watanabe, K., & Watanabe, Y., 2013. Geochemical
and Mineralogical Characteristics of Ion-Adsorption Type REE Mineralization in
Phuket, Thailand. Miner Deposita 48, 437-451
Scaillet, B., Pitchavant, M., & Roux, J., 1995. Experimental crystallization of
Leucogranite Magmas. Journal of Petrology 36(3), 663-705
Stille, P., Gautier-Lafaye, F., & Louvat, D., 1999. REE Migration in Groundwaters
Close to the Natural Fission Reactor of Bagombe (Gabon); Sm-Nd Isotope
Evidence. In Proceedings of the Oklo Phase II Workshop, Brussels. EUR Report
Series n° 19137, 263-272
Sultan, K.& Shazili, N.A., 2009. Rare Earth Elements in Tropical Surface Water, Soil
and Sediments of the Terengganu River Basin, Malaysia. Journal of Rare Earths,
Vol. 27, No. 6, 2009, 1072-1078
Wang, Q., Deng, J., Liu, X., Zhang, Q., Sun, S., Jiang, C., & Zhou, F., 2010. Discovery
of the REE Minerals and its Geological Significance in the Quyang Bauxite
Deposit, West Guangxi, China. Journal of Asian Earth Sciences 39, 701-712
Wei, X., Ji, H., Li, D., Zhang, F., & Wang, S., 2013. Material source Analysis and
Element Geochemical Research about two Types of Representative Bauxite
Deposits and Terra Rossa in Western Guangxi, Southern China. Journal of Chemical
Exploration 133, 68-87
Wu, C.Y., Huang, D.H., & Gou, Z.X., 1990. REE Geochemistry in the Weathered
Crust of Granites, Longnan Area, Jiangxi province. Acta Geologica Sinica, 3, 193-210
Zainuddin, M.Y., Bryne, T.N., & Parsons, I., 2013. Mobility and Fractionation of
REE During Deep Weathering of Geochemically Contrasting Granites in a Tropical
Setting, Malaysia. Chemical Geology 239-350 (2013), 71-86.
33
Jadual Berkala Menunjukkan Ree
Lanthanum (La)
GARIS PANDUAN
Cerium (Ce)
Rare Earth Elements Y Praseodymium (Pr)

39
Neodymium (Nd)
La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 Samarium (Sm)
Europium (Eu)
34
Lanthanides Gadolinium (Gd)
Terbium (Tb)
H He Dysprosium (Dy)
Li Be B C N O F Ne Holmium (Ho)
Na Mg AI Si P S CI Ar Erbium (Er)
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Thulium (Th)
Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe Ytterbium (Yb)
Cs Ba Lu Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn Lutetium (Lu)
Fr Ra An Lr Yttrium (Y)
LAMPIRAN 1
GARIS PANDUAN
LAMPIRAN 2
Pengelasan Ree kepada Lree dan Hree
Elemen Symbol Atomic No.
Lanthanum La 57 *Promethium
Cerium Ce 58 does not occur
Praseodymium Pr 59 Light Rare Earth naturally as a
Neodymium Nd 60 Elements stable isotope,
Promethium* Pm 61 LREE although it can
Samarium Sm 62 be artificially
Europium Eu 63 manufactured
Gadolinium Gd 64
Terbium Tb 65 1
Yttrium is
Dysprosium Dy 66 considered a
Heavy Rare Earth
Holmium Ho 67 REE because it
Elements
Erbium Er 68 shares chemical
Thulium Tm 69
HREE similarities and
Ytterbium Yb 70 occurs with the
Lutetium Lu 71 HREE
Yttrium1 Y 39
35
GARIS PANDUAN
LAMPIRAN 3
JENIS MINERAL RE DAN PURATA PERATUSANNYA
Mineral Formula* %TREO
Oxides
Aeschynite (Y,Ca,Fe)(Ti,Nb)2(O,OH)6 25
Euxenite (Y,Ca,Ce)(Nb,Ta,Ti)2O6 24
Fergusonite YNbO4 46
Loparite (Ce,Na,Ca)2(Ti,Nb)2O6 30
Samarskite (Y,Fe3+,U)(Nb,Ta)5O4 24
Carbonates
Ancylite SrCe(CO3)2(OH)•(H2O) 43
Bastnasite Ce(CO3)F 75
Parisite Ca(Ce,La)2(CO3)3F2 61
Synchysite CaCe(CO3)2F 51
Tengerite Y2(CO3)3•2-3(H2O) 56
Phosphates
Britholite (Ce,Ca,Th,La,Nd)5(SiO4,PO4)3(OH,F) 32
Florencite CeAl3(PO4)2(OH)6 32
Apatite Ca5(PO4)3(OH,F,Cl) 20
Monazite (Ce,La,NdTh)PO4 65
Xenotime YPO4 61
Silicates
Allanite (Ce,Ca,Y)2(Al,Fe3+)3(SiO4)3(OH) 38
Gadolinite Y2Fe2+Be2Si2O10 48
Kainosite Ca2(Y,Ce)2Si4012(CO3)•(H20) 38
Eudialyte Na4(ca,Ce)2(Fe2+,Mn,Y)ZrSi8O22(OH,Cl)2 10
Thalenite Y3Si3O10(OH) 64
*Source: webmineral.com, Retrieved on 15 August 2012
36
GARIS PANDUAN
LAMPIRAN 4
MAKLUMAT TAMBAHAN PENGGUNAAN DAN SUMBER REE
La Lanthanum 57
Uses: Lanthanum is strategically important due to its use as a catalyst to create fuel
for vehicles and aircraft. It is also used in alloys needed as part of fuel cell sand
batteries. Lanthanum is the key to modifying glass crystal structure and their fractive
index, which makes it easier for optical lens designers to create their lenses.
Lanthanum is used in night vision instruments. Lanthanum is also used as a compound
in carbon arc lamps, color television sets, cigarette lighter flints, and optical fibers.
It’s phosphors are used in X-ray films and certain lasers to help reduce the dose
of radiation to patients by up to 75%. There is current interest in hydrogen sponge
alloys containing lanthanum. These alloys take up to 400 times their own volume
of hydrogen gas, and the process is reversible. Each time they take up gas, heat energy
is released. Hence, these alloys have possibilities in an energy conservation system.
Abundance earth’s crust: 3.9x101 milligrams per kilogram
Abundance Ocean: 3.4x10-6 milligrams per liter
Sources: Found in rare-earth minerals such as cerite, monazite, and bastnaesite.

Lanthanum and other rare earths have become more available in recent years.
The metal can be produced by reducing the anhydrous fluoride with calcium.
Ce Cerium 58
Uses: Cerium has many uses. It is used for catalytic converters in automobiles to
reduce emissions. It is used as a catalyst in petroleum refining and in metallurgical
and nuclear applications. As an oxide, it is used in glass polishing agents. Along
with other rare earths, cerium is used in carbon-arc lighting, especially in the motion
picture industry. It is also used in self cleaning ovens. As part of a Mischmetal,
it is used to manufacture pyrophoric alloys for cigarette lighters. A cerium based
conversion coating is non corrosive and may have significant military applications.
Sources: Cerium is the most abundant rare-earth metal. It is found in allanite

(aka: orthite), monazite, bastnaesite, cerite, and smarskite. Monazite and bastnaesite
are most predominant. There are large deposits of monazite on the beaches of
Travancore, India, and in Brazilian river sands. Alanite can be found in the western
United States. Bastnaesite is in Southern California.
37
GARIS PANDUAN
Pr Praseodymium 59
Uses: Praseodymium is used as an alloying agent with magnesium to create

high-strength metals used in aircraft engines. It is also used in a Mischmetal compound
(5%) for the flints in lighters. Praseodymium forms the core of carbon arc lighting,
used in the motion picture industry. It is added to fiber optic cables as a doping
agent where it is used as a signal amplifier. Praseodymium salts give color to glasses
and enamels. It is also a component of didymium glass, used to make various types
of welder’s masks.
Abundance earth’s crust: 9.2 milligrams per kilogram
Sources: Monazite and bastnaesite are the two primary commercial sources of
Praseodymium.
Nd Neodymium 60
Uses: Modern day technology, such as cell phones, portable CD players, computers
and sound systems would be vastly different without the use of strong permanent
magnets made from neodymium. The Neodymium-Iron-Boron (NdFeB) permanent
magnets are so strong that they are ideal for the miniaturization of a variety
of technologies. Neodymium based permanent magnets are also at the heart of
anti-lock brakes, air bags, anti-glare automobile light glass and mirrors. Neodymium
oxide can be added to CRT glass to enhance picture brightness by absorbing yellow
light waves. The oxide also has a sky-blue color and is used to produce various
coloring pigments for ceramic tile, artistic glass, and others. Neodymium compounds
help stabilize electrical properties in ceramic capacitors. Many solid state lasers
use neodymium due to its optimal selection of absorption and emitting wavelengths.
Neodymium lasers are used in material processing, drilling spot welding / marking
and medicine, where the neodymium light laser is used for non-evasive surgical
procedures. MRIs also use the neodymium magnet. Neodymium is also used in
Mischmetal (18%) for the flint in lighters.
38
GARIS PANDUAN
Pm Promethium 61
Uses: Promethium is not found naturally on earth. Promethium is used as a beta

source for thickness gages and can be absorbed by a phosphor to produce light.
It can be used as a nuclear powered battery by capturing light in photocells which
convert it into electric current. Such a battery, using 147Pm would have a use full
life of about 5 years. Promethium shows promise as a portable X-ray source. It might
also be useful as a heat source to provide auxiliary power for space probe sand
satellites. Promethium can be used to make lasers that can be used to communicate
with submerged submarines.
Abundance earth’s crust: Not applicable
Abundance Ocean: Not applicable
Sources: It now seems that Pm is missing from the earth’s crust.
Sm Samarium 62
Uses: Samarium is combined with cobalt to create a permanent magnet with the
highest resistance to demagnetization of any material know. Because of its ability to
take continuous temperatures above 250 degrees, it is essential in both aerospace
and military applications. Precision guided munitions use samarium-cobalt permanent
magnet motors to direct the flight control surfaces (fins). Samarium-cobalt can be
used as part of stealth technology in helicopters to create white noise to cancel or
hide the sound of the rotor blades. These permanent magnets are also used as part
of the aircraft electrical systems. They also are used to move the flight control surfaces
of aircraft, including flaps, rudder, and ailerons. Samarium is used in both missile
and radar systems’ traveling wave tube (TWT). Samarium-cobalt magnets are used
in defense radar systems as well as in several types of electronic counter measure
equipment, such as the Tail Warning Function. Samarium is also used as carbon
arc lighting for the motion picture industry. Samarium oxide has been used in optical
glass to absorb the infrared. It is used in infrared absorbing glass and as a neutron
absorber in nuclear reactors.
Sources: Found in minerals such as monazite (2.8%) and bastnaesite, which are
commercial sources.
39
GARIS PANDUAN
Eu Europium 63
Uses: There are no commercial uses for europium metal. However, europium has
been used to dope some types of plastics to make lasers. Europium is the most
reactive of the rare earth elements. It is being studied for possible use in nuclear
reactors. Europium oxide is widely used as a red phosphor in television sets and
as an activator for yttrium-based phosphors. Europium-doped plastic has been used
as a laser material.
Sources: Identified spectroscopically in the sun and certain stars. 17 isotopes are
now recognized.
Gd Gadolinium 64
Uses: Gadolinium has unique magnetic behavior, which allows it to form the heart
of magneto-optic recording technology used for handling computer data. Magnetic
resonance imaging (MRI) systems use materials that contain Gadolinium to enhance
the images created. Gadolinium is also the most efficient element used to detect
power plant radiation leaks. Gadolinium is used with yttrium to form garnets that
have microwave applications. Gadolinium can be alloyed with certain metals, such
as iron and chromium, to improve their workability and resistance to high
temperatures and oxidation. Gadolinium compounds are also used to make phosphors
for color televisions.
Abundance Ocean: 7x10-7 milligrams per liter
Sources: Found in several other minerals such as monazite and bastnaesite, both of
which are commercially important.
40
GARIS PANDUAN
Er Terbium 65
Uses: Terbium with zirconium dioxide can be used as a crystal stabilizer in fuel cells
that operate at high temperatures. It is used in energy efficient fluorescent lamps
and metal alloys that provide suitable metallic films for magneto-optic recording of data.
Sources: Found in cerite, gadolinite and other minerals along with other rare earths.
Dy Dysprosium 66
Uses: Dysprosium, which is critical to improve the coercive force of high efficiency,
high performance motors used in next-generation vehicles, energy conserving home
electronics, and wind power generation, is difficult to find a substitute. The metal,
which has natural high oxidizing properties, is also difficult to store. Dysprosium is
essential for Japanese technology, making electronic components smaller and faster.
At this point, Japan is wholly dependent on China for a stable supply of this REE.
It can be an additive to enhance the coercivity in neodymium-iron-boron magnets.
It has been used to make laser materials.
Sources: Dy occurs with other rare-earth elements in a variety of minerals such

as xenotime, fergusonite, gadolinite, euxenite, polycrase, and blomstrandine. Monazite
and bastnaesite are the most important sources though.
41
GARIS PANDUAN
Ho Holmium 67
Uses: Holmium is one of the least abundant rare earth elements. It has no commercial
uses. However, it possesses unusual magnetic properties that could be exploited in
the future.
Er Erbium 68
Uses: Erbium is used as an amplifier for fiber optic data transmission. Erbium has
also been introduced in lasers for medical and dental uses because they are suited
to energy delivery without thermal build up in human tissue. Erbium is used to color
glass. It is the only pink colorant truly stable in glass melts. It is used in sunglasses
and decorative crystal glassware. Erbium has also been finding uses in nuclear
and metallurgy. For example, adding erbium to vanadium lowers the hardness and
improves workability.
Sources: Found in the same metals mentioned under Dy.
Tm Thulium 69
Uses: Thulium is the rarest of the rare earths. Its chemistry is similar to yttrium. It can
be used in sensitive X-ray phosphors to reduce X-ray exposure. However, it is very
expensive and therefore has few practical applications.
Abundance earth’s crust: 5.2x10-1 milligrams per kilogram
Sources: Tm occurs in small quantities along with other rare earths in a number of
minerals. It is obtained commercially from monazite, which contains about 0.007%
of the element. Tm is the least abundant of the REEs. New sources, however, have
been discovered and now it is considered as rare as silver, gold or cadmium.
42
GARIS PANDUAN
Yb Ytterbium 70
Uses: When subject to very high stresses, ytterbium increases its electrical resistance
by an order of magnitude and is used in stress gauges to monitor ground deformations
caused, for example, by nuclear explosions. Ytterbium might have some use in improving
the grain refinement, strength, and other mechanical properties of stainless steel.
Sources: Occurs with other rare earths in a number of rare minerals. Commercially
recovered mostly from monazite sand (0.03%).
Handling: Has a low-acute toxic rating
Lu Lutetium 71
Uses: Stable lutetium nuclides emit pure beta radiation after thermal neutron
activation. Therefore, it can be used as catalysts in cracking, alkylation, hydrogenation,
and polymerization. Cerium-doped lutetium oxy-orthosilicate (LSO) is currently used
in detectors in positron emission tomography (PET).
Abundance earth’s crust: 8x10-1 milligrams per kilogram
Sources: Lu occurs in very small amounts in nearly all minerals that contain yttrium.
In Monazite, it is present about 0.003% of the time (commercial source). The pure
metal has been isolated only in recent years. It is one of the most difficult to prepare.
Handling: Lu is radioactive
43
GARIS PANDUAN
Y Yttrium 39
Uses: Yttrium oxide is the most frequently used oxide. Every vehicle uses yttrium
based materials to help improve the efficiency of fuels and eliminate pollution.
Yttrium is also used in microwave communication devices for the defense and
satellite industries. Yttrium iron garnets are used as resonators for use infrequency
meters, magnetic field measurement devices, tunable transistor s and Gunn
oscillators. Yttrium with garnets are used in cellular communications devices. Yttrium
and other lanthanides have many high-tech and defense uses, such as stabilizers
for exotic light-weight jet engine turbines and other parts and as a stabilizer material
in rocket nose cones. They can also be formed into laser crystals specific to
spectral characteristics for military communications. Yttrium ceramics can be used
as crucibles for melting reactive metals and as nozzles for jet casting molten alloys.
Cars contain oxygen sensors composed of yttrium based ceramic materials. Yttrium is
also widely used to give the red color in color television tubes.
Sources: Y occurs in nearly all of the rare-earth minerals. There has been found high
Y content on lunar rocks. Y is recovered commercially from monazite sand (3%)
and from bastnaesite (0.2%).
Sc Scandium 21
Uses: There are two primary uses for scandium. First, due to its luminescence and
electrical conductivity properties, scandium is used in lighting, lasers and consumer
electronics. Second, it is used as an alloy in aluminum to produce high-performance
materials in the aerospace and sporting goods industries. There are currently no
substitutes for scandium in its applications to lasers and the illumination industry.
However, titanium / aluminum alloys and carbon fiber can be used to replace
scandium / aluminum alloys in some cases, especially in the sports equipment industry.
Abundance Ocean: 6x10-7 milligrams per liter
Handling: Little is known about toxicity
Sources: More abundant in the sun and certain stars than on earth. It is widely
distributed on earth. It occurs in very minute quantities in over 800 mineral species.
Found in Scandinavia and Malagasy. Most Sc today is recovered from thortveitite
or is extracted as a by-product from uranium mill tailings.
44
GARIS PANDUAN
LAMPIRAN 5
PEMPROSESAN REE DARI BIJIH REE
REE Process
Ore Crusher
Mill Floatation
Gravel Process
is milled Mineral containing
into silt REE is extracted i.e.:
Bastnaesite Monazite
Ore is crushed xenotime
into gravel size
Alloy Metal Oxide

Separation
Process
REE is
Metals are REE is first separated
combined to Oxides are turned separated
into metals from mineral
create alloys as an oxide
(Lampiran 6)
High tech applications Green energy hybrid electric vehicle

Water treatment
There are hundreds of high tech
Defence
applications for REE
High tech
45
GARIS PANDUAN
LAMPIRAN 6
PROSES PENGEKSTRAKAN REE
Pre-Leach Filtrate
Clarify (Diatomaceous earth filter)
11% Na2CO3
H 2O
10% H2SO4
H 2O
Nb, Ta, U, Th recovery column
Tank 1,1 Zr, Tank 1.2 U, Tank 1.3 Nb,

REE’s Fe Th (Na2CO3) Ta (H2SO4)
H 2O
Column 2
Fe stripping column H2SO4
Tank 21 Tank 2.2 Tank 2.3

REE’s Zr Fe
RE Element Separation Concentrate/precipitate Precipitate Fe and add to

tails
46
GARIS PANDUAN
PROSES PENGEKSTRAKAN REE (sambungan)
REECI3 Separation of
Ce, La, Pr, Nd, Eu, Dy, Tb
REE chlorides
0.35% HCI
10% Na2CO3
Ce purification column
Water REECI3 Ce(OH)4 NaCI
La purification column Acid recycle
Water LaCI3 Pr+Nd+Eu+Dy+TbCI3 NaCI
Chelating column
Water PrCI3 Pr+Nd+Eu+Dy+TbCI3 Dy + TbCI3

raffinate
Chelating column
Pr+Nd+Eu+Dy+TbCI3
Water PrCI3 Dy + TbCI3
raffinate
47
GARIS PANDUAN
REECI3 Separation of
(cont’d)
Pr Chelating column
Water PrCI3 Nd+Eu+Dy+TbCI3 Dy +TbCI3
Nd Chelating column (3 times)
Water NdCI3 Eu+Dy+TbCI3 Dy +TbCI3

raffinate
Eu Chelating column (3 times)
Water EuCI3 Dy+TbCI3 TbCI3

raffinate
Chelating column (3 times)
Water TbCI3 DyCI3
48
CONTOH BORANG CERAPAN SAMPEL KAJIAN REE DI LAPANGAN
Borang JMG/01/REE
Pecahan
Jarak
Saiz Catatan/
Syit Nama Ketinggian Jenis dari
Bil No Sampel Easting Northing Kawasan Litologi Warna Butiran/ Turus
Topo Syit Topografi Sampel Permukaan
Mineral Stratigrafi
(m)
(%)
1 REE1111A 566716 522598 4263 Kuala Kg. Kuala Granit Tanih Perang 1 Pecahan ion adsorption
Jengai Jengai Batuan/ clay, granit
pasir_% kijal struktur?
Sesar, kekar,
lapisan
Diorit Merah Silt_% granite-

classification
49
(FG,MG,CG,
equigranular,
porfiritik,
pegmatitik)
2 REE1111B Andesit Kuning 2

basalt Kelabu
Putih
3 REE1111C Lempung lempung Coklat 3

(ikut
Munsell
soil color
GARIS PANDUAN
Chart)
4 REE1111D 4
LAMPIRAN 7
GARIS PANDUAN
LAMPIRAN 8
PENGEKSTRAKAN MINERAL RE DARI KONSENTRAT
KONSENTRAT
TABLING- gravitational separation

to separate the “light” from the “heavy” minerals
“LIGHT” FRACTION “HEAVY” FRACTION
DRYING - to get rid of the

moisture and loosen the grains
MAGNETIC SEPARATION -
to separate the magnetic from the non-magnetic minerals
NON-MAGNETIC FRACTION MAGNETIC FRACTION

● Cassiterite ● Ilmenite
● Zircon ● Monazite
● Quartz ● Xenotime
● Rutile ● Tourmaline
● Pyrite ● Garnet
HIGH TENSION SEPARATION - to separate

the conductive from non-conductive minerals by electrostatic means
CONDUCTIVE FRACTION NON-CONDUCTIVE FRACTION

(Thrown fraction) (Pin fraction)
Usually dark/black minerals Usually lightcoloured minerals
● Ilmenite ● Monazite
● Tourmaline ● Xenotime
● Garnet
MAGNETIC SEPARATION -
to separate the more magnetic from the less-magnetic minerals
LESS MAGNETIC FRACTION MORE MAGNETIC FRACTION

● Monazite ● Xenotime
Material Process
50
GARIS PANDUAN
LAMPIRAN 9
PENGEKSTRAKAN REE DARI BATUAN LULUHAWA
51
GARIS PANDUAN
LAMPIRAN 10
CARTA ALIRAN ANALISIS PEMBELAUAN SINAR-X (XRD)
Timbang sampel seberat 3 g, kisar

dengan mortar sehingga kehalusan
< 3 µm, serakan di atas permukaan
plat seramik
Titiskan 3-4 titik 10% MgCl2 dan keringkan
Titiskan 3-4 titik air suling dan keringkan
Titiskan 3-4 titik larutan pekat

Glycerol dan keringkan
Jalankan analisis dengan menggunakan

Mesin Belauan Sinar-X
Cetak laporan analisis dan jalankan analisis

pengenalan mineral dan peratusan
52
GARIS PANDUAN
LAMPIRAN 11
CARTA ALIRAN ANALISIS PENDAFLOR SINAR-X (XRF)
Timbang 0.75 g serbuk sampel

(-200#) dan 1.50 g Somar mix
Campurkan dan gaul

menggunakan rod kaca
Masukan ke dalam acuan dan campurkan

asid boric sebanyak 1-2 spatula
Letakan di tempat alat untuk menekan

butang dan setkan tekanan pada 17x104 N
Alihkan acuan yang mengandungi sampel

tadi dan keluarkan butang yang dihasilkan
Sampel sedia untuk dianalisis unsur major

dan minor menggunakan XRF
53
GARIS PANDUAN
LAMPIRAN 12
PENYEDIAAN AWAL ANALISIS ICP - MS
Six Step Extraction Procedure
Reaction
Extraction Dominantly reacting
Reagent pH time
step # materials
(hrs)
1 1M sodium acetate 5 1 Ion-exchangeable materials
0.1M sodium Organic matter (humic

2 10 1
pyrophosphate and fulvic substances)
1.24M hydroxylamine Amorphous Fe oxide

3 1 2
(30° C) and Mn oxide
1.24M hydroxylamine
4 1 2 Fe and Mn oxides
(60° C)
5 Aqua regia - 2 Clays and sulfides
Mixture acid (HF, HNO3, Acid-soluble silicates

6 - 19
HCL4 and HCL) and remaining materials
Single Step Extraction Procedure
Reaction
Extraction Dominantly reacting
Reagent pH time
step # materials
(hrs)
0.5M ammonium
1 5.7 24 Ion-exchangeable materials
sulphate
54
NILAI CHONDRITE NORMALIZING FACTOR
Chondrite Normalized Reference Values

McDonough, W.F. and Sun, S.S., 1995. The Composition of the Earth; Chemical Geology, v. 120, p. 223-253
Chondrite normalizing factors

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
0.24 0.61 0.009 0.46 0.26 0.15 0.06 0.2 0.04 0.25 0.05 0.16 0.02 0.16 0.02
55
Pearce, J.A. and Parkinson, I.J., 1993. Trace element models for mantle melting: application to volcanic arc patrogenesis;
in Prichard, H.M., Alabaster, T., Harris, N.B.W., and Neary, C.R.
MORB normalizing factors
Red values in ppm

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26
Rb Ba Th U Ta Nb K La Ce Pb Pr Sr P Nd Zr Hf Sm Eu Gd Ti Tb Dy Li Y Ho Yb
0.56 6.3 0.12 0.05 0.13 2.33 1079 2.5 7.5 0.3 1.32 90 314 7.3 74 2.05 2.63 1.02 3.68 7612 0.67 4.55 4.3 28 1.01 3.05
Same thing, but red values in weight % of the oxides

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26
Rb Ba Th U Ta Nb K La Ce Pb Pr Sr P Nd Zr Hf Sm Eu Gd Ti Tb Dy Li Y Ho Yb
GARIS PANDUAN
0.56 6.3 0.12 0.05 0.13 2.33 0.13 2.5 7.5 0.3 1.32 90 0.07 7.3 74 2.05 2.63 1.02 3.68 1.27 0.67 4.55 4.3 28 1.01 3.05
LAMPIRAN 13
RESULT OF SIX STEP EXTRACTION EXPERIMENT
LREE HREE REE Y REY Th U

GARIS PANDUAN
Ce/ Eu/ La N/
Sample Fraction
Ce* Eu* Yb N
(ppm) % (ppm) % (ppm) % (ppm) % (ppm) % (ppm) % (ppm) %
Ion-exchangeable
76.7 41.2 12.8 35.4 89 40.3 20.3 31.3 110 38.2 3.3 6.7 0.85 15.7 0.35 0.16 15.7
(Na acetate)
Organic matter 107 57.3 2.3 6.4 109 49.0 2.8 4.3 112 38.9 22.3 44.7 0.7 12.9 13.3 0.13 10.4
Amorphous Fe-Ox & Mn-Ox 8.9 4.8 0.34 0.94 9.2 4.2 0.49 0.7 9.7 3.4 0.14 0.3 0.05 0.9 6.6 0.16 12.7
S0 Fe and Mn oxides 20.5 11.0 0.19 0.52 20.7 9.3 0.16 0.2 20.9 7.3 0.11 0.2 0.07 1.3 15.2 0.14 13.8
Clays and sulfides 4.8 2.6 1.2 3.4 6.0 2.7 2.0 3.1 8.0 2.8 11.5 23.0 0.7 12.9 1.8 n.d. 2.9
56
Silicates 4.4 2.3 3.4 9.4 7.8 3.5 4.3 6.6 12.1 4.2 2.8 5.6 1.2 22.2 1.2 0.62 0.81
Weathered granite
Estimated residual -36 -19 16 44 -20 -9.0 35 54 15 5.2 9.7 19 1.8 34 n.d. n.d. n.d.
Whole-rock content 186 100 36 100 222 100 65 100 287 100 50 100 5.4 100 1.4 0.19 5.0
Ion-exchangeable (Na acetate) 268 66.3 37.0 84 305 68.0 43.4 70.0 349 68.3 3.0 8.7 0.90 23.9 0.24 0.46 22.0
Organic matter 113 27.9 4.0 9.1 117 26.0 4.9 7.8 122 23.8 16.1 47.1 0.6 15.9 5.1 0.46 15.3
Amorphous Fe-Ox & Mn-Ox 14.3 3.5 0.66 1.5 14.9 3.3 0.74 1.2 15.7 3.1 0.23 0.7 0.05 1.4 4.1 0.41 15.1
Fe and Mn oxides 21.4 5.3 0.30 0.68 21.7 4.8 0.25 0.4 21.9 4.3 0.07 0.2 0.08 2.2 8.2 0.37 14.8
S6
Clays and sulfides 12.3 3.0 1.0 2.3 13.3 3.0 1.4 2.2 14.7 2.9 8.2 24.0 0.5 13.2 1.3 n.d. 9.3
Silicates 8.4 2.1 2.0 4.5 10.4 2.3 2.8 4.5 13.2 2.6 2.1 6.1 0.8 21.2 1.0 1.8 2.6
Ion-adsorption ore
Estimated residual -33 -8 -0.8 -1.7 -34 -7.5 8.6 14 -25 -4.9 4.5 13 0.8 22 n.d. n.d. n.d
Whole-rock content 404 100 44 100 449 100 62.0 100 511 100 34.2 100 3.8 100 0.91 0.54 13.5
LAMPIRAN 14
RESULT OF SINGLE STEP EXTRACTION EXPERIMENT
LREE HREE REE Y REY Th U Ce/ Eu/ La N/

Sample Fraction
Ce* Eu* Yb N
(ppm) % (ppm) % (ppm) % (ppm) % (ppm) % (ppm) % (ppm) %
S0 Ion-exchangeable
73.3 39.4 11.6 32.1 84.8 38.2 18.4 28.3 103 36.0 0.23 0.45 0.55 10.1 0.38 0.16 17.2
(ammonium sulfate)
Ion-exchangeable
S1 160 41.2 19.3 46.2 179 41.7 28.7 40.4 208 41.5 0.17 0.33 0.64 12.5 0.35 0.15 26.9
(ammonium sulfate)
granite
Weathered
Ion-exchangeable
S2 187 52.5 18.3 52.9 205 52.5 26.0 43.6 231 51.4 0.34 0.67 0.83 17.4 0.58 0.15 28.8
(ammonium sulfate)
57
Ion-exchangeable
S3 119 37.6 22.1 60.8 141 40.0 28.5 57.3 170 42.1 0.25 0.68 0.37 7.9 0.70 0.48 9.4
(ammonium sulfate)
Ion-exchangeable
S4 220 51.6 30.9 64.4 251 52.9 35.6 63.5 286 54.0 0.03 0.10 0.25 7.7 0.06 0.48 26.5
(ammonium sulfate)
Ion-exchangeable
S5 163 47.7 18.3 58.6 182 48.6 23.5 51.2 205 48.9 0.31 0.84 0.71 17.1 0.63 0.45 21.5
(ammonium sulfate)
Ion-exchangeable
S6 256 63.3 34.4 77.8 290 64.7 35.1 56.6 325 63.7 0.20 0.57 0.66 17.5 0.26. 0.45 22.0
Ion-adsorption ore
(ammonium sulfate)
Ion-exchangeable
S7 270 49.4 36.6 85.7 306 52.1 39.5 63.4 346 53.1 0.12 0.41 0.35 12.4 0.12 0.44 29.6
(ammonium sulfate)
GARIS PANDUAN
Ce/Ce* = Ce N/(La NxPr N) ½, Eu/Eu* = Eu N/(Sm NxGd N) ½, where subscript N represents normalization by C1-chondrite (Sun and McDonough, 1989)
LAMPIRAN 15
CONTOH KEPUTUSAN ANALISIS DATA TREE
LREE HREE
LA BORATORY Y La Ce Pr Nd Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu TREE THREE TLREE Anomali

CLIENT
GARIS PANDUAN
ID ID Ce/ Eu/ La/

ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm
Ce* Eu* Yb
2014-0391-031 ASM31 7 24 89 5 16 3 0.2 3 0.4 2 0.3 1 0.2 1 0.2 152.3 15.1 137.2 8.12 0.07 24.00
2014-0391-032 ASM32 58 80 140 18 65 12 2 12 2 10 2 6 0.8 5 0.7 413.5 96.5 317 3.69 0.17 16.00
2014-0391-033 ASM33 70 180 270 41 150 23 2 18 2 13 3 8 1 7 1 789 123 666 3.14 0.10 25.71
2014-0391-034 ASM34 63 100 210 26 97 18 3 16 2 12 2 7 0.9 6 0.8 563.7 109.7 454 4.12 0.18 16.67
2014-0391-035 ASM35 19 51 240 12 39 8 1 7 0.9 5 0.9 2 0.3 2 0.3 388.4 37.4 351 9.70 0.13 25.50
58
2014-0391-036 ASM36 5 27 230 4 14 3 0.3 3 0.3 2 0.3 0.8 0.1 0.8 0.1 290.7 12.4 278.3 22.13 0.10 33.75
2014-0391-037 ASM37 36 63 210 16 58 10 1 9 1 7 1 4 0.6 4 0.5 421.1 63.1 358 6.61 0.11 15.75
2014-0391-038 ASM38 33 75 260 19 67 12 1 10 1 7 1 4 0.5 4 0.5 495 61 434 6.89 0.09 18.75
Min 5 24 89 4 14 3 0.2 3 0.3 2 0.3 0.8 0.1 0.8 0.1 152.3 12.4 137.2
Max 70 180 270 41 150 23 3 18 2 13 3 8 1 7 1 789 123 666
Average 36.38 75.00 206.13 17.63 63.25 11.13 1.31 9.75 1.2 7.25 1.31 4.10 0.55 3.73 0.51 439.21 64.78 374.44
REE Elemen Nadir Bumi TREE Elemen Nadir Bumi Total
HREE Elemen Nadir Bumi Berat THREE Elemen Nadir Bumi Berat Total
LREE Elemen Nadir Bumi Ringan TLREE Elemen Nadir Bumi Ringan Total
LAMPIRAN 16
GARIS PANDUAN
LAMPIRAN 17
Format Kandungan Laporan Eksplorasi REE
KANDUNGAN Muka Surat
SENARAI JADUAL ii
SENARAI RAJAH iii
SENARAI GAMBAR iv
RINGKASAN EKSEKUTIF / EXECUTIVE SUMMARY v
1.0 PENDAHULUAN 1
2.0 LOKASI DAN PERHUBUNGAN 2
3.0 KAJIAN KEPUSTAKAAN 3
4.0 GEOLOGI AM 4
5.0 METODOLOGI KAJIAN 5

5.1 Sumber Igneus 5
5.2 Sumber Sedimen Plaser 6
5.3 Sumber Sekunder / Peluluhawaan 7
4.3.1 Deposit Sisa Terluluhawa 7
4.3.2 Deposit Lempung Jerapan Ion 7
6.0 KEPUTUSAN KAJIAN 8

6.1 Sumber Mineral RE Lokaliti A 8
6.1.1 Keputusan kajian lapangan 9
6.1.1.1 Pemetaan singkapan 10
6.1.1.2 Profil zon sumber 10
6.1.2 Keputusan analisis makmal 11
6.1.2.1 Analisis kimia 12
6.1.2.2 Kandungan mineral 13
6.1.3 Analisis data 14

59
GARIS PANDUAN
6.2 Sumber Mineral RE Lokaliti B 15

6.2.1 Keputusan kajian lapangan 16
6.2.1.1 Pemetaan singkapan 17
6.2.1.2 Profil zon sumber 18
6.2.2 Keputusan analisis makmal 19
6.2.2.1 Analisis kimiia 20
6.2.2.2 Kandungan mineral 21
6.2.3 Analisis data 22

7.0 PERBINCANGAN 23
8.0 KESIMPULAN DAN CADANGAN 24
9.0 PENGHARGAAN 25
10.0 RUJUKAN / BIBLIOGRAFI 26
LAMPIRAN / APENDIKS 27
60
GARIS PANDUAN
LAMPIRAN 18
Format Kulit Laporan

RANCANGAN MALAYSIA KESEPULUH
PENILAIAN POTENSI MINERAL STRATEGIK NEGARA
KAJIAN POTENSI SUMBER NADIR BUMI

DI SUNGAI KEMAMAN, KEMAMAN, TERENGGANU
NO. LAPORAN: JMG.TGG (MST) 01/2015

61
GARIS PANDUAN
LAMPIRAN 19
Format Belakang Kulit Laporan
Lampiran ini dicetak pada sebelah belakang kulit
Laporan ini boleh diperoleh daripada:

Lantai 20, Bangunan Tabung Haji,
Jalan Tun Razak,
50658 Kuala Lumpur
Tel: 03-21611033
Faks: 03-21611036
http://www.jmg.gov.my
atau
Jabatan Mineral dan Geosains Malaysia, Terengganu

Lot PT 3102K,
Jalan Sultan Sulaiman,
20000 Kuala Terengganu,
Terengganu
Tel: 09-6251000
Faks: 09-6251100
Emel: jmgtgg@jmg.gov.my
Harga : RM50.00
62
GARIS PANDUAN
LAMPIRAN 20
Format Muka Dalam / Muka Surat Tajuk

RANCANGAN MALAYSIA KESEPULUH

PENILAIAN POTENSI MINERAL STRATEGIK NEGARA
KAJIAN POTENSI SUMBER NADIR BUMI

DI SUNGAI KEMAMAN, KEMAMAN, TERENGGANU
Oleh
(Nama Penulis Laporan)
NO. LAPORAN: JMG.TGG (MST) 01/2015

63
GARIS PANDUAN
DAFTAR ISTILAH
Alloy – A compound that consists of two or more metals, or metals with a nonmetal.
Anatexis (loss of texture) is partial melting of rock under extreme conditions of
temperature and pressure.
Anatexis more often results from tectonism (regional metamorphism) than from
magmatism (contact metamorphism) because magmas typically carry too little
excess heat to melt significant quantities of surrounding rock while themselves
continuing to remain molten.
Anatexis provides a common form of magmatic mixing in areas of active magmatism,

whereby adjacent magma bodies can develop transient subsurface communications
before their eruption or final subsurface emplacement. Anatexis-related magmatic
mixing involves the secondary melting of mid- to lower crustal rocks upon contact with
much hotter, rising mafic melts of mantle origin, and produces felsic (feldspar-and
quartz-rich) magmas in arc and continental rift settings. Such melts may reach high
crustal levels carrying both mantle heat and mantle material.
Applied research – Scientific study and research directed toward trying to solve
practical problems.
Atomic number – The number of protons in the nucleus of an atom determines

the atomic number of the element. The elements on the periodic table are in order by
their atomic numbers.
Atomic weight – The average mass of an atom of an element.
Bastnaesite – A yellowish to reddish-brown mineral that is a source of rare earth

elements.
CEC – Cation exchange capacity (CEC) is the total capacity of a soil to hold
exchangeable cations. Cation exchange capacity (CEC) is a measure of the soil’s
ability to hold positively charged ions. It is a very important soil property influencing
soil structure stability, nutrient availability, soil pH and the soil’s reaction to fertilisers
and other ameliorants (Hazleton and Murphy 2007).
• CEC is an inherent soil characteristic and is difficult to alter significantly.

• It influences the soil’s ability to hold onto essential nutrients and provides a buffer
against soil acidification.
• Soils with a higher clay fraction tend to have a higher CEC.
• Organic matter has a very high CEC.
64
GARIS PANDUAN
*Cerium – The most abundant of the rare earth elements. Cerium is critical in
the manufacture of environmental protection and pollution-control systems, from
automobiles to oil refineries. Cerium oxides, and other cerium compounds, go into
catalytic converters and larger-scale equipment to reduce the sulfur oxide emissions.
Cerium is a diesel fuel additive for micro-filtration of pollutants, and promotes
more complete fuel combustion for more energy efficiency.
*Dysprosium – A widely used rare earth element that helps to make electronic
components smaller and faster.
*Erbium – A rare earth element with remarkable optical properties that make it
essential for use in long-range fiber optic data transmission.
*Europium – A rare earth element that offers exceptional properties of photon

emission. When it absorbs electrons or UV radiation, the europium atom changes
energy levels to create a visible, luminescent emission. This emission creates the
perfect red phosphors used in color televisions and computer screens around the
world. Europium is also used in fluorescent lighting, which cuts energy use by
75% compared to incandescent lighting. In the medical field, europium is used to
tag complex biochemical agents which helps to trace these materials during tissue
research.
Fenitization – A process where a quartzo-feldspathic country rock that has been

altered by alkali metasomatism at the contact of a carbonatite intrusive complex.
Fenite is mostly alkali feldspar, with some aegirine, subordinate alkali hornblende
and accessory sphene and apatite.
*Gadolinium – A rare earth element with unique magnetic behavior. Thus this
element is at the heart of magneto-optic recording technology, and other technology
used in handling computer data.
Geiger counter – A portable device that detects and measures radiation.
*Holmium – An exceedingly rare and expensive rare earth element. Hence it has few
commercial uses.
Incandescence – light from heat energy (i.e.: when a stove heats up, it turns red.
This is incandescent light).
Inorganic – A substance in which two or more chemicals elements, other than

carbon, are combined.
65
GARIS PANDUAN
Ion Exchange Process – A reversible chemical reaction between an insoluble solid

and a solution during which ions may be interchanged.
Isotope – One of two or more atoms with the same atomic number that contain
different numbers of neutrons.
Klystrons – An electron tube used to amplify or generate ultrahigh frequency by

means of velocity modulation.
Lanthanides – Also known as rare earth elements. The lanthanide series is the
group of elements in which the 4f sublevel is being filled. No other element in the
periodic table has these properties.
*Lanthanum – A rare earth element that comes from the mineral bastnaesite, and
is extracted via a method called “solvent extraction.” Lanthanum is a strategically
important rare earth element due to its activity in catalysts that are critical in petroleum
refining. By one estimate, lanthanum “cracking-agents” increase refinery yield by as
much as 10%, while reducing overall refinery power consumption.
Leucogranite (alaskite) from Colorado, USA, containing potassium feldspar and

quartz. In geology, leucogranites are light colored granitic rocks with almost no dark
minerals. Alaskite is a synonym. Leucogranites have been reported from a variety
of orogenies involving continental collisions.
Luminescence – “cold light” that can be emitted at normal and lower temperatures.
In luminescence there is an energy source that kicks an electron of an atom out of its
lowest energy “ground” state into a higher energy “excited” state. The electron then
returns the energy in the form of light so that it can fallback to its “ground” state.
*Lutetium – The last member of the Lanthanide series is, along with thulium, the
least abundant rare earth element. It is recovered, by ion-exchange routines, in
small quantities from yttrium-concentrates and is available as a high-purity oxide.
Cerium-doped lutetium oxy-orthosilicate (LSO) is currently used in detectors in
positron emission tomography (PET).
Metallurgy – The science of extracting metals from their ores, purifying and
alloying metals and creating useful objects from metals. The study of metals in bulk
and at the atomic level.
Mischmetal – A complex alloy of rare earth metals, often used as flint in lighters.
Minerals – The building blocks of rocks. Geologists define a mineral as a naturally
occurring, inorganic, solid, crystalline substance, which has a fixed structure and a
chemical composition that is either fixed or that may vary within certain defined limits.
66
GARIS PANDUAN
Monazite – A reddish-brown phosphate mineral that contains rare earth elements.
*Neodymium – A rare earth element that is a critical component of strong permanent

magnets. Cell phones, portable CD players, computers and most modern sound
systems would not exist in their current form without using neodymium magnets.
Neodymium - Iron - Boron (NdFeB) permanent magnets are essential for
miniaturizing a variety of technologies. These magnets maximize the power / cost ratio,
and are used in a large variety of motors and mechanical systems.
NdFeB Permanent Magnets – Neodymium-iron-boron magnets.
Ore – A mineral / rock that contains metal that is valuable enough to be mined.
Organic Chemistry – The scientific study of the structure, properties, composition,

reactions, and preparation of chemical compounds that contain carbon.
Oxide – An oxide is any compound of oxygen with another element or radical.
*Praseodymium – This rare earth element comprises only 4 percent of the

lanthanide content of bastnaesite, but is used as a common coloring pigment.
Along with neodymium, praseodymium is used to filter certain wavelengths of light.
So praseodymium finds specific uses in photographic filters, airport signal lenses,
welder’s glasses, as well as broad uses in ceramic tile and glass (usually yellow).
When used in an alloy, praseodymium is a component of permanent magnet
systems designed for small motors. Praseodymium also has applications in internal
combustion engines, as a catalyst for pollution control.
Pyrophoric alloy – An alloy that emits sparks when struck or scratched with steel;
used in lighter flints.
Rapidly Solidified magnets – NdFeB magnet materials, which when in the molten
state, the liquid alloy is dropped on a rapidly spinning Cu wheel and the alloy
solidifies very rapidly in the form of fine (thin) ribbons. These ribbons are broken up
into small pieces and held together with a molten plastic binder which then is cooled
to room temperature - these are called the “bonded magnets”. About half (dollar wise)
of the rare earth magnets sold are bonded magnets; volume wise these amount to
approximately 2/3 of the market.
Rubidium – An element classified as a metal. It is number 37 on the periodic table.

It is not a rare earth element.
*Samarium – A rare earth element that has properties of spectral absorption, making
it useful in filtering glasses that surround neodymium laser rods.
67
GARIS PANDUAN
Scandium – While scandium is not classified as a lanthanum, it is considered a

rare earth element and falls on the periodic table as element number 21. It is used
to produce high performance materials in both the aerospace and sporting goods
industries. It is also used in lighting, lasers and consumer electronics.
Sintered magnets – Magnets formed by heating metal powders without melting.
SmCo – Samarium cobalt permanent magnet.
Tail Warning Function – A defensive system that uses a pulsed Doppler radar to
detect missiles approaching the aircraft from behind and dispenses defensive
counter measures to defeat the attack by jamming them with electronic counter
measures (ECM).
Tailings – The materials left over after the process of separating the valuable
fraction from the worthless fraction of an ore.
*Terbium – A rare earth element used in energy efficient fluorescent lamps. There
are various terbium metal alloys that provide metallic films for magneto optic data
recording.
Thorium – A soft silvery-white tetravalent radioactive metallic element, isotope 232,

that is used as a power source in nuclear reactors. Thorium can be found in monazite
and, in smaller quantities, other minerals.
*Thulium – the rarest of the rare earth elements. Its chemistry is similar to that of
Yttrium. Due to its unique photographic properties, Thulium is used in sensitive X-ray
phosphors to reduce X-ray exposure.
Ytterbia - A colorless compound (Yb2O3) that is used in certain alloys and ceramics.
*Ytterbium – A rare earth element that resembles Yttrium in broad chemical behavior.
When subject to high stresses, the electrical resistance of the metal increases by
an order of magnitude. Therefore, ytterbium is used in stress gauges to monitor
ground deformations caused, for example, by earthquakes or underground explosions.
*Yttrium – A rare earth element. Almost every vehicle on the road contains yttrium
based materials that improve the fuel efficiency of the engine. Another important use
of yttrium is in microwave communication devices. Yttrium- Iron-Garnets (YIG)
are used as resonators in frequency meters, magnetic field measurement devices,
tunable transistors and Gunn oscillators. Yttrium goes into laser crystals specific
to spectral characteristics for high-performance communication systems.
68
GARIS PANDUAN
PENGHARGAAN
Jabatan merakamkan penghargaan kepada Pengarah Cawangan Penyelarasan

Pelaksanaan Operasi yang telah mengambil inisiatif untuk menerbitkan garis
panduan ini dan pegawai-pegawai berikut yang telah memberi sumbangan:
Zainol Hussin
Mohd. Zukeri Ab. Ghani
Abdul Hadi Abdul Rahman
Azemi bin Eki
Mohammad Sari bin Hasan
Hamdan bin Ariffin
Mohammad bin Kassim
Ismail bin Ibrahim
Khairulzaman bin Ibrahim
John Joseph Jinap
PENYUNTING
Ab. Halim bin Hamzah

Siti Aminah binti Abdul Sarif
Azizan bin Ali
Nurzaidi bin Abdullah
69
71
ISBN 978-967-0159-29-4
9 789670 159294

GP20 NadirBumi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

GP20 NadirBumi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GARIS PANDUAN

EKSPLORASI UNSUR NADIR BUMI

Singkapan 1 Wakaf Tapai

KREE 00001A Horizon A KREE 00001A Inner KREE 00001A Outer

KEMENTERIAN SUMBER ASLI DAN ALAM SEKITAR

Profil lapisan peluluhawaan atau pelateritan

Lapisan terluluhawa kuat

Persampelan REE dengan kaedah

Memandangkan Malaysia mempunyai kedudukan geologi yang sesuai bagi

Garis Panduan Eksplorasi REE merupakan satu dokumen komprehensif bagi

DATO’ YUNUS BIN ABDUL RAZAK

4.0 GEOLOGI DAN PEMBENTUKAN SUMBER REE 3

4.2 Sumber Sedimen Plaser 7

4.3 Sumber Sekunder / Peluluhawaan 7

6.0 KEGUNAAN REE DALAM INDUSTRI 14

7.0 EKSPLORASI REE 18

7.2 Kaedah Kajian 19

8.0 PENGIRAAN SUMBER REE 26

9.0 KAEDAH PENYEDIAAN LAPORAN 27

Lampiran 1 : Jadual Berkala Menunjukkan REE 34

Rajah 1 : Tetapan tektonik sistem mineral yang mengandungi REE 5

Jadual 1 : Sumber dan jenis deposit REE serta lokasi lombong 4

Foto 1 : Sebahagian daripada oksida RE 2

APS (dlm B.I / B.M) Aluminium-Posfat- Sulfat

CEC Kapasiti Kation Bertukar

GPS Stesen Penentuan Global

HREE Unsur Nadir Bumi Berat

ICP-MS Plasma dwi-induksi –Spektral Berbilang

JMG Jabatan Mineral Dan Geosains

LREE Unsur Nadir Bumi Ringan

QME Penganggaran Mineral Kuantitatif

REE Unsur Nadir Bumi

REM Mineral Nadir Bumi

REO Oksida Nadir Bumi

TREE Jumlah Unsur Nadir Bumi

USA Amerika Syarikat

XRD Belauan Sinar-x

XRF Pendaflor Sinar-x

SEM Mikroskop Imbasan Elektron

FESEM Mikroskop Imbasan Elektron Emisi Medan

REE biasanya terdapat di dalam mineral tertentu dan dikenali sebagai

Foto 1 : Sebahagian daripada oksida RE

Manakala hasil kajian yang telah dilakukan di kawasan Longnan, China,

Garis panduan ini disediakan sebagai rujukan kepada pegawai-pegawai di

3.0 SKOP KAJIAN

Skop garis panduan ini ditumpukan kepada penerangan mengenai eksplorasi

4.0 GEOLOGI DAN PEMBENTUKAN SUMBER REE

Geologi dan punca pembentukan sumber REE yang dilombong di dunia

Basnesit dan monazit merupakan mineral penyumbang pertama dan kedua

a. deposit mangan jenis sedimentari dan hidroterma,

b. deposit sisa bauksit,

Jadual 1 : Sumber dan jenis deposit REE serta lokasi lombong

Sumber Jenis deposit Lokasi Lombong

Karbonatit Mt. Pass (USA), Weshan, Maoniuping

Batuan Alkali Khibiny, Lovozeiro (Russia),

Granit Alkali (Alkaline Strange Lake (Canada)

Konglomerat Elliot Lake (Canada)

(After Chakhmouradian and Wall, 2011, elements; DOI 10.2113/gselement.8.5.33)

Rajah 1 : Tetapan tektonik sistem mineral yang mengandungi REE

4.1 Sumber Igneus

REE daripada sumber igneus berpunca daripada aktiviti hidroterma, batuan

Dalam proses pembentukan batuan igneus, REE mengalami pengayaan dalam

Mineral aksesori mengandungi REE boleh dibahagikan kepada tiga kumpulan: