Professional Documents
Culture Documents
हिंदु जगण्याची अडगळ
हिंदु जगण्याची अडगळ
माझा जगर सहकारी यासीन रसूल अली हणतो, ही ऋचा हडा पातली असो क नसो.
उ म आहे.
पण वेगळा अथ ाच च हांना दला तर खरा अथ असा लागतो :
तकड या हम लपेटले या शु भुजां या द घ सु त नशा सोडू न,
हे बनचेह या या आयानो
टा या. हशा. कौतुक. साधु, साधु. वाहवा. चीअस. अली तर फटाकेही उडवतो. वा वा
वा, चचा सु होते : ोफेसर सांख ळया सर, तुमचा हा व ाथ तळपेल. असे वेडे लोकच
काहीतरी शोध लावतात. वाखाणला जाईल. डॉ. जलील सर हणतात, मोठं संशोधन ठ
शकतं. …शकतं? शकवा. हे शकणं यापद वापरणं हणजे शारीनं हे दाखवणं, क ही
थापही असू शकते. …या स माननीय व ानांनीसु ा शकते हेच यापद वापरलं, हणजे
यां याच श दांत यांची ही थापच हणायची का? हॉ हॉ हॉ. ोफेसर ज स हे युने को या
पुरात व क मट चे आ ण आम या या ोजे टचे चेरमन हणतात, या शोधाला वे ात
काढलं नाही, या शोधाचं भ व य धो यात असतं. … हणजे याला वे ात काढावं का?
हशा. पु हा गंभीर चचा : धनवान लोकांनो — असा शेवट या च हाचा अथ आधी होत होता,
याचाच आता बनचेह या या आयानो असा होतो? हे कसं काय गृहीत ध न चालायचं?
चालायचंच. याला काही अथ आहे? आहे. का अथात असतं? अथातच. ातले अ तम
ेषाद गुण आ ण ास वगैरचा काहीच नाही? च नाही. ा अ तगाढ रचनेतील
ंजनेचा वषय काय? वषयच. कामे छा? ाऽ. युरोप, भारत आपण सगळे आयवंशी.
शीऽ. हे असं आम या गंभीर ाला उ र? तर!
शेवट नाइलाजा तव समारोप कर साते अ य महाराज हणतात, चला, खंडेरावाची ही
ऋचा रचणारी या घोषा व ावती न तका हन ा नगरीत या आप या वा ांत आप या
सवाना ी तभोजनाच अ धकृत आमं ण पाठ वल आहे. तकडे तातडीन नघण आव यक
आहे. येथे कोणती भाषा कोणता धम कोण या वंशाचे लोक — आप याला काहीच माहीत
नाही. यातून ा महानगरीचे शासनकत अ यंत काटे कोर श तीचे आहेत, हे स झाल
आहे. खंडेरावांबरोबरच सवान तटा या आत सूया ताआधीच शराव. महापुरामुळे पैलतडी
जाणा यांना क येक शतक थांबाव लागेल. पु हा येथे काही दे वळ नसतात क यां यात
रा भर फुकट मु काम करता येईल. येथील था नक सधुलोकांन कु कुटपालन ा अपूव
व ेचा शोध लावलेला असून जगात कोठे ही मळणार नाही अशी मुबलक ताजी क बड ,
मसालेदार वा द चकनकरी आपणा सवास येथे खावयास मळे ल, हे आ ही ा
आंतरशतक य — सॉरी — आंतरसह क य चचास ाचे अ य ा ना याने, भाग घेणा या
सम त व जनांस मु ाम सांगू इ छत .
मी भावडू ला पूवतप शलासह डॉ टर मंडी नावाची लंडनची मोठ कॉलर बाई येते आहे,
तला आप या वा ात एक खोली नीट क न म हनाभर राहायला ा, असं प टाकलं.
भावडू लाही अशा शोधाशोधीत फार रस होता. आम या भागात या लोकांची याला खूप
मा हती होती. अनेक वष घरात या बायकांसाठ खु ी बांधायचा याचा ह ही ा न म ानं
पुरा झाला. नाहीतर आम या गावात फ मुसलमानांची २-३ पडदानशीन कुटुं बं आप या
बायकांसाठ बंद खु या वापरायची. मंडी तकडे एक म ह या या वर रा हली. तनं खूप
मा हती जमा केली, पण घर यांना ही खूप नमाण केले.
झडी या णय नता ततेचे रह य ा नावा या त या नोटबुकाव न हे नंतर मला
कळलं. पण ती मोरगावला गे यावर पंधरा दवसांनीच वडलांची संत त प ं आली क ,
खंडेराव, हे काय तू आम या मागे शु लका लावून दलंस भौ? ही त ण पोरगी या
झडीसारखी या घरी रा ीबेरा ी काय जाते? आ ण यां या छा यांचे आ ण ब यांचे फोटो
काय काढते? खे ात काहीच लपून राहत नाही. इं लंडमधून असलं संशोधन करायला
तु हांला हे आपलंच गाव सापडलं का? आ ण आप या गावात या गर या बायकांना ही गु त
मा हती वचारते क , एकच नवरा चांगला क स ते यासार या दोन दोन बायका असणं
चांगलं? असं संशोधन? ही टवळ आप या लेक बाळ या घरात राहते हट यावर गावात
आपली केवढ बदनामी होते आहे?
आ ण बाबां या प ाचा नेहमीचा शेवट — तुझी सगळ कामं संप यावर भेटायला ये.
वाट पाहात आहे — तुझे बाबा. आ ण लांब मोडी सही.
असे वडील. यांनी आप याला हरखूशी ल न क दलं असतं? बंड हणून केलं तर
यांनी बंडासकट मला चरडू न टाकलं असतं. एकूण मंडीला आप या गावी पाठव याचा
मला प ा ाप होत होता.
पण नंतर भावडू चं दलासादायक प आलं क , खंडू, मी बाबांना आ ण गावात या
क या माणसांना समजावून दे त असतो, क जग बदलतं आहे आ ण ही डॉ टरबाई जाग तक
पातळ वर आप या मोरगावचं नाव करील वगैरे. वांधा खरा झाला तो ा बाईनं नवरा सोडू न
दला आहे, हे रह य आप या बायकांनी हला सरळ वचा न शोधून काढलं. तुलाही हे
माहीत नसेल. आप या नव याला तकडे लंडनम ये सोडू न ही दे खणी बाई इकडे असे उ ोग
का करते — हेच आप या बायांना सलतं. असो. खंडेराव, मला ते जमलं नाही, पण तू खूप
शीक. इं जी रा यामुळे आपण होतो तसेच रा लो. तु यासार यांनी समाजाला नवा वचार
ावा. ा युरोपात या बाया केव ा आ म नभर? कती यांचा आ म व ास? हा
आ म व ास ा बायकांना कशामुळे मळतो? आप या बायका ा पातळ वर आणखी
कती शतकांनी जातील? ा व षी बाईमुळेच मला कळलं क , ल गक ा मु
झा या शवाय असा नधडेपणा बायकांना येणार नाही. बस. बाक सरं काही नाही. मु
ा सं कृत श दाऐवजी आपला दे शी श द मोकाटच ा संदभात वापरला पा हजे. बस.
तेवढं एक झालं क आप या मुली सुधार याच समज. ल गक ा लहानपणापासून ा
बाया मोकाट अस यांन पुढे काही भीड राहत नाही. भचाराचीही श यता ात गृहीत
धरली जाते. य ात ल गक अ तचार अशाच बाया करतात, असं नाही. पण आपण ह
पु षच या आप या बायकां या मागासलेपणाला जबाबदार आहोत. काल अंगणात सोना ा
डॉ टरीण बाईला गाणं हणून दाखवत होती :
सुंदर माझे जाते गऽ
ब फरते
मला वर फडताळात हे ऐकून भडभडू न आलं, खंडू. अरेरे. कुठे आप या बायकोचा
आदश, कुठे जगात या बायका चाल या आहेत.
भावडू , या शेतीमुळेच तुझा बळ गेला. खरं तर तूच शकायला पा हजे होतंस. तुला एक
वष झालं जाऊन, पण तू सतत मा याजवळच असतोस. नेहमी मा याशी बोलतच असतोस.
तु यामुळे मी कायम मृ यू या जा णवेत जगायचं शकलो. नाहीतर मी मूख उ छृ ं खल…
बेलगाम, भौ तक गो ना मह व दे णारा मूख झालो असतो. व ल व ल.
मंडी मोरगाव न परत आली ते हा तीसु ा भावडू ब ल भारावून बोलत होती. बचा यानं
शेतीची कामं सांभाळू न कती त यासाठ धावपळ केली? लंडनला एका मशनरी बाईजवळ
जेमतेम मराठ शकले या तनं सग यांशी उ म संवाद साधला. या वेळ आम या घरात
थोरली बहीण बजा बाळं त झाली होती, त या तीन मुली. पू हा छबी बाळं त हायला आली
होती, तची दोन मुलं. पु हा बायडी या नव यानं काही बनस यानं दो ही मुलांसकट तला
घरी आणून सोडलं होतं. पु हा दवाळ तला हंगामाचा धबडगा. तरी सग यांनी मंडीला
घर यासारखं वागवलं. वेगळा बना मरचीचा वपाक सकाळसं याकाळ केला. आमची
पा णी हणून गावात सग यांनी तला आपलीच असं वागवलं. मंडी से सांगतांना ग हव न
आली. साधेपणा कती उदा असू शकतो, हे आधु नकते या लाटे त न न होवो. ही खेडी
अशी न पाप, साधी, उदार मनाची राहतील? राहतील. राहतील. ह लोक काहीही फेकून
दे त नाहीत. सधुकाळापासून सगळ अडगळ आ ही तळघरात ग च जपून ठे वलेली आहे.
सगळं तथे अंधारात कुठे तरी ठे वलेलं असतं. ते न दसू दे . हरवू दे . मृतीतूनसु ा जाऊ दे .
काही बघडत नाही. के हातरी सापडेलच. सधु धम आहे. बौ धम आहे. जैन धम आहे.
वै दक ा णही आहे. पपळाखालचा मुंजा आहे. दवाळ ची ल हा यांची धडवाळ आहे,
बा शग आहे. आ ण लभा यांची नावं — हरखू हे शरयू नद चं अफगाण पु तू नाव आहे.
खरखोती हे सर वतीचं पु तू प. तुम या एव ाशा मोरगावात आठ धम आ ण पंथ, २२
जाती आजही आहेत. आयु यभर शाकाहार, अ हसा, एक जग याची रीत हणून आहे.
गोगलगायीसारखं बाहेरचा पश टाळ यासाठ वतः या शरीराचंच घर का असू नये?
अंदमानी, नकोबारी, भ ल, ग ड, लडाखी, तबेट ा हजारो जमाती मागासले या
कशाव न, कोणी ठरव या? जोपयत हणवणारा नसतो, तोपयत हीनपण नसतं. शोषण
करणारे तेवढे पुढारलेले हे कोणी, कशाव न ठरवलं? खंडेराव, मी तरी माझं आयु य ा
नीट र यानंच नेणार आहे. आम याकडे युरोपात सुदैवानं बौ कतेला गती न मानणारे
अनेक सं दाय आहेत. हणून मी आता घट फोट घेऊन मोकळ होणार आहे. मला तुझी
ासाठ मदत लागेल.
माझी मदत? आ ण ह या घट फोटासाठ ? काहीच न कळ यानं मी नु ती मान
हलवली. वचारांची मुळं भावनेत असली क व ासाह असतातच, असं मानून.
जसजशी आम या कॅ पची मुदत संपत आली तसतसा मजुरांचा ग धळ कमी होत गेला.
अमे रकनांचा इं जनीय रग वभागाचाही मोठा ग धळ संपून ते एक मोठ पाट खाल या
पीट डीसी हॉलम ये दे ऊन नघून गेले. सवअर लोकांबरोबर नकाशे जुळवून रेषा प या
करणं, ा ट् समन लोकांकडू न प के नकाशे क न यां या शंभर झेरॉ स ती या या
फायलीत लावणं, फोटो ाफरसमोर सापडले या सांगा ां या हाडांना, व तूं या तुक ांना
नंबर टाकलेली लेबलं चकटवून हल या हातानं वेगवेग या कोनांत ठे वणं, येक व तू पु हा
आत एक नंबर, वर एक नंबर आ ण बाहेर या खो यावर तचा नंबर नीट तपासून बंद करणं,
यांना मोहोरबंद करणं, उ मान आ ण दलदारकडे एकेक खोका सोपवणं, व तू
टकव यासाठ के मकलांची या गरजेची असेल तर वेगळे नंबर टाकणं, नु तं टोअर
कराय या व तूंवर ए ए-नंबर असं ल न यासीन अलीकडे दे णं, भां ांवर या तुक ांचे
नंबर तपासायला मृ पा वशारदाकडे दे णं, सव र ज टरांम ये क या न द तपासून प या
करणं, डाक ममधले सगळे फोटो तपासून यात या व तूंचे नंबर जुळतात क नाही, हे
दोघांनी तपासणं, शेवट एकही चूक होणार नाही याची खा ी हणून मंडीकडे हे सगळं दे ऊन
अली आ ण मी लगबगीनं दलवर या धा यावर जायचो. रोजचं लेबलं लाव याचं,
प वहाराचं, रेकाडाचं काम संप या शवाय झोपायचं नाही, हे आ हां दोघांचं ीदच होतं.
यामुळे चहा घेऊन सगरेट फुंकत जुनी हद सनेमाची गाणी ऐकून आ यावर रा भर
कामाचा फडशा पाडणं सहज हायचं. शवाय दलवरकडे ज ससाहेबाची अमे रकेतून
कराची न मागवलेली औषधं, कोणा या संपले या अमे रक सगरेट , जलील सरांचे भारी
अमे रकन च ट — हे सगळं कवा यांनी आम यासाठ दलवरकडे आणून ठे वलेलं
असायचं. यामुळे आमचं मोहमदराम अज कराचीवर जाणं अनेक वधा मह वाचं होऊन
बसलं होतं.
आम या दोघांबरोबर कधीकधी चालत येणा यांपैक व चत मंडी, एक सधी
फोटो ाफर, ब याचदा जलीलसाहेब, झोपले नसले तर आमचे डे कन कॉलेजचे ढवळे ,
तवारी, म ा, जैतली हे लोक आ ण अलीचे पा क तानी म . व चत रसेल आ ण
ज ससु ा — खंडेराव आ ण अली रा रा ा धा यावर कशामुळे रमतात हे पाहायचं
कुतूहल हणून हे लोक यायचे. पण इथ या गरीब बहारी मुहा जरांची लहानलहान मुलं
रा रा लेट चे ढ ग वाहत ाय हरां या श ा खातांना पा न हे युरोपी-अमे रकन लोक
पु हा काही दवस फरकायचे नाहीत. मला ते वचारायचे, इं डयात काय प र थती आहे?
मी हणायचो, या यापे ाही वाईट, उ रवसाहती प र थती दो हीकडे सारखीच असणार.
ही बहारी हद बोलणारी मुलं थो ा थो ा वेळानं आ हांला लाडानं वचारायची, क े
बजे साब? फडकं मा न मा न पेले लेट पुसून पुसून कंटाळलेली ही खेळाय या वयाची
पोरं कधी सुटून घरी पळतो, या वेळेची वाट पाहत कामानं थकली क पु हा, क े बजे
साब? आपलेच बहारी लोक आहेत हणून मी यांना टपा ायचो, यामुळे आम या
टे बलाभोवती या पोरांची सतत गद .
फाळणी या उ साहात हे बहारी मुसलमान आगगा ा भरभ न ह थान मुदाबाद
अशा घोषणा दे त आले, तरी ते दसायला ह ं सारखे वेगळे वाट यानं पंजाबात यांना कोणी
उत दे ईना, हणून शेवट इकडे सध या वाळवंटात येऊन, ह थानात पळू न गेले या
स यांची मळतील ती रकामी घरं कुलपं तोडू न बळकावून बसले. राहायचं जमलं पण
उ प ाची साधनं ही अशीच. एकदा एका धडप ा बहारी मुहा जर पोरानं को या पठाणी
कवा या या ज मनीपयत लोळत पडले या अंगर यावर शेरवा सांडला, याबरोबर तो
संतापून ओरडला, बेवकूफ, ह ऽऽऽ.
माझी एक दवसाआड, कधी रोजही इथे फेरी असायचीच. याचं एक कारण दलवरनं
अनेक कवा यांना महानुभाव जयकृ णी पंथी जोगी, ह फक र लोकां या मठात कुठे
सं या सनी दस यास, खासक न मुंबईकडचे मराठ अस यास, मा हती काढायला
सां गतलेली होती. मोहमदराम अज कराची ा धा यावर थांबले या का पा क तानभर
सव लहानमो ा गावी जात येत असाय या. काही पंजाबकडचे ाय हर तर महानुभाव
मठात जाऊन बंदगी करणारेही होते. कधीतरी तरोनी आ याचा प ा लागेल, नदान कोणी
सं यासी तला ओळखणारे तरी सापडतील, अशी मला शेवटपयत आशा होती. कारण तशी
दलवरची खा ी होती.
ा शवाय अलीला न ानाश होताच. या याबरोबर येऊन इथे उघ ा पटांगणात वेळ
काढत रे डओची गाणी, रेकाड ऐकत कां या ये याजा यात पा क तानात या क करी
लोकां या जग याला जवळू न पश कर यात वेळ भारी जायचा. कॅ पातून नघतांना अली
आ ण मी सग यांना नु या नावानं हाका मा न कुठे येणाराची हालचाल दसली नाही, क
दोघेच चालू लागायचो. रा ी चांद यात तंबूमागचा क चा र ता आ ही उक न ठे वले या
आयतांमधून आडवा तडवा घेत पटकन पीट डीसी या मोटे लमागे येणं जा त सोईचं होतं.
अंधारात कॅ पा या मेन गेटमधून उजवीकडे उकरलेलं अफाट मोहेनजो-दडो महानगर
अंधारात ठे वत वळत वळत शेवट यु झयमजवळ या हायवेवर पोहोचणं जरा ासदायक
होतं. लाडका याकडू न डावीकडे कराचीला घूं घूं करत प ह या गअरमध या मोठमो ा
कांचे लाइट ल ख र ता दाखवायचे. के हा के हा अलीही झोपलेला असला क , मी
एकटाच म यरा ीसु ा पा कटातली शेवटची सगरेट पीत जायचो. ा अंधा या नमनु य
र याव न जाताना उज ा हाताला उक न ठे वलेली ही महानगरी मुंबईच आहे, असा
व च भास ते हा हायचा.
कराची-लाहोर हायवेला मळणारा हा र ता पे ोलपंपामाग या टे काडावर चढतांनाच
पलीकडची भतीवरची झगमगीत नऑनची पाट उ त सु ा सु ा अ रांत उलट
उजवीकडू न मोहमदराम अज कराची दसू लागायची आ ण न जा तच गोड वाटणारे
हद सनेमातले पंजाबी क वालीचे सूर
आहे ना भरी शकवे ना कये
कुछ भी ना जुबाँ से काम लयाऽऽ
मग आमची पावलंच पायवाट शोधत धा यावर पोहोचायची. दलवरचा धाबा मोठं
सा ा यच आहे. बाहेर कांची पा कगची संथ मागेपुढे. बसी, मोटारी रांगेनं लावले या,
कुंपणा या उंच मेहद ला लागून फळांची कानं, रसवाले, ल सीचे ठे ले, मठाईची कानं,
पानटप या, पं चरवाले, खेळणी, झूलेलालचे फोटो वगैरे व तू टांगलेले गाळे — ा सग या
दलवर या भा ानं दले या जागा. मग आत ओ या हरवळ नं सतत गार ठे वलेलं, पुढचं
२०-२५ खाटांचं पटांगण, इथे घाईघाईत रोट दो ही हातात ध न खात मधेमधे पेले संपवत
बसलेले क ाय हर. मधे सुशो भत आयताकृती जागेत खाना खात शांत आवाजात बोलत
बसलेले शरीफ कवाले, यां या मागे रसोई, खो या, आ ण मागे व तीण मैदान — इथे
खाटाखाटांवर दा पीत पूण बाकभर खा या प याची भांडी, लेट मांडून बसलेल,े गाणी
ऐकत तृ त दसणारे कवाले.
हमारे आँखो म आज तक वो
हीना क खुशबू महक रही है
मुहा जर पोरं पा याचे चंबू, बाट या, कबाबा या सळया, ल सीचे पेल,े लवंग-
दाल चनीचा मधुर वास दरवळणा या बयाणी या मोठमो ा लेट , खमा, दाल पकवान,
शरा, पकोडे यां या बशा, सगळ कडे थकावट ची कुजबूज. लांबून लांबून आलेले हे लोक
आराम क न उ शरा नघणारे. यां या गटागटांमधून कोप यात एक टे बल शोधत आ ही
पाठमो या दलवरला ओरडू न, अ सलाम आलेकुम, दलवर मयाँऽ हणून आ याची सूचना
ायचो. मागे मान वळवून दलवर लंग ा पायावर उभा राहत मुहा जर पोरांना आम याकडे
पटाळायचा — खु या, वेगळं पाणी, टे बलावर व छ फडकं, ॲश े , दो मनार सगरेट ,
ताजं लबू सरबत, वेगळ साखर, वेगळं काळं मीठ. मग हळू हळू इकडू न तकडे ंदडणारी
कु ीची पलं, क ब ा आ ण यां या मागोमाग धावणारी यांची लढारं. तकडे दलवर
खास आम यासाठ वेग या रेकाड लावायला सांगतो.
धडक रहा है दल तो या दल क धडकने न गन
फर कहाँ ये फुरसते फर कहाँ ये रात दन
आपण औरंगाबाद या बेगमपु यात या इ माइल मामू या नाझ हाटे लात बसलो आहोत
आ ण हेच गाणं तथेही लागलं आहे, असं अद्भुत भान यायचं. मधेच दलवर आदाब करत
वाकून टे बलावर एका लेटमधे सुंदर केशरी रंगा या पपई या फोडी पुढे करत हणायचा, ये
खाली मेरी अज है, जूर — मानो ना मानो — चाय के पहले ये खाइये. अ छा भाई, तेरी
मज — हणत आ ही लेट साफ करायचो — क सरी भरलेली लेट यायची. कधी
शकारपूरचा ताजा कलाकंद कवा मुलतानचा खरवस — शुक रया दलवरभाई, ये भी
तु हारी मज है. दलवरजवळ आ हाला दे यासारखं खूपच असायचं — कोणाचं कुठलंही
काम, परगावचे नरोप, तातडीनं क ाय हरपाशी पाठ व यासाठ काही पासली, प ,ं
औषधं, कुछ भी. पण याला मु य तर आम या दोघा तघांशी दल क बात करायची असे.
ोफेसरसाब, अकेले ह? हणत कुछ ग़मगुसार हो जाएं? काही तरी या या मनातलं वाटू न
ायला तो तडपत असायचा.
मुळात दलवर हा खुश दल माणूस. आप या धा यावर एवढ सग या कारची
दे शोदे शीची लांबूनलांबून माणसं ह कानं येतात, ेमानं बसतात, आनंद करत ग पा मारतात,
सव खातपीत असलेली आनंद माणसं, बस ज त और या होगी?
हम उनको दे खते ह हसरत भरी नजर सेऽ
तरोनी आ याचा तीन म हनेसु ा कुठे थांगप ा लागत नाही हट यावर मी अलीसारखा
न ानाशा या खाटे वर रा ी काढायला लागलो. हणजे उठू न दलवर या धा यावर वेळ
काढणं. दलवरनं कराची या अनेक म ांकडू न पंजाब-पेशावरकड या कृ णभ
मुसलमानांना नरोप दले होते क , ा मानभाव सं याशांची मा हती दे णा या माणसाशी
संपक करा. पण असे लोक कुठे तरी पाह यात येतात, एवढाच फ तसाद यायचा. एकदा
सं याकाळ शपाई उ मान दलवरचा नरोप घेऊन आला क , आज तुम या मुलखाकडचे
एक जनाब सलीम खान येणार आहेत, हे महानुभाव जो यांची जानकारी दे तील. अली आ ण
मी लगेच धा यावर आलो.
अलीला मी आम या गावाकडचे फाळणी या वेळ नघून आलेले लोक कोण असावेत,
याची मा हती सांगत होतो. आम या वडलांचे नेही, यावल या ऑईल मलवाले कुरेशी,
चोप ाचा जमीनदार इसाक आ ण सधुमावशी या जावयाला ब हाणपूरकडची फळबाग,
शेतीवाडी जवळपास फुकट दे ऊन गेलेला नबाब — असे कतीतरी. आता हा मुलूखवाला
हणवणारा कोण? तरोनी आ याचा नु ता अंदाज जरी घेता आला, तरी अली, मंडी आ ण
आ ही पेशावरकडे जाय या पूण तयारीत होतो.
बराच वेळ झाला पण दलवरचा मराठ म येईना. तोपयत दलवरनं आपला गु
अव लयासाहेब मोहमदराम यानं सां गतलेली झोपले या न शबाची गो आ हांला हळ ा
सुरात सां गतली :
आपण म ह याभरानं मरता मरता वाच यावर सरकारी हॉ पटलातून डस्चाज घेऊन
घरी जावं, तर दस याबरोबर उपासमारी जोई च लाते, अरे कुठे म हनाभर मरायला गेला
होतास रे सतमगरा. फार वाईट चाललं होतं, ोफेसरसाब या काळात. हलाखी. शवाय दहा
वेळा मोठमो ा ॲ सडटांमधून वाचलो. एकदा तर हॉ पटलातच मरतो का काय असं
झालं. एक जोई कुठे , सरी कुठे , पोरं बाळं म हनाम हना गाठ नसायची — ते जाऊ दे . मग
आमचे पीर अव लयासाहेब बोट कपाळाला लावून सांगायचे, तुझं नसीब, दलवर, तुझं
नसीब.
मा लक, माझं नसीब हमेशा झोपलेलं का आहे? असं ते हा मी वारंवार पीर
मोहमदरामना पाय ध न कळकळ नं वचारायचो. ते फ हसून ग प बसायचे. मग मी या
कंगालीला आ ण हलाखीला इतका उबगलो क , एकदा एकच धामा लावला, पाय सोडलेच
नाही. ते हा अव लयासाहेबांनी गंभीर होऊन हा क सा सां गतला :
सुन. सधुकाठ एक गरीब कोळ राहत होता. घरात चूहेसु ा यायचे नाहीत इतकं वाईट
चाललेलं. ना बायकोला दा गना ना पोरांना कपडा. रोज रा ी मतलई वारे सुटले क
ज मनीवरच उघ ानाग ा च या प यां या अंगावर आपलं नेसूचं धोतर पांघ न
नुस या लंगोट वर नद काठ या तरा यावर बसायचं, बांबू खुपसत नद नेईल ततकं आत
जायचं. भोव यांम ये टोपली बुडवून बुडवून जे आत येईल ते — मासे, खेकडे, सुंगटे ,
शपले, कालवे मड यात टाकायचे, वारा पडला क पहाटे परत बांबू खुपसत खुपसत उघडं
घरी. उघडीनागडी पोरं बापाला पाहताच डू डू पळत कना यावर येऊन मड यातले नु ते
घेऊन परत पळत पळत जाऊन आईला ताजं ताजं तेच रांधायला लावायचे. कारण घरात
सरं काहीच दवसभर नसायचं. बायको मळाले यातलाच थोडासा वाटा वा याला दे ऊन
भात, मीठ, मसाला, तेल रोज लागेल तेवढं आणायची. इकडे चुलीवर वपाक होईपयत
कोळ चलीम फुंकत ताटं मांडून रांगेनं समोर बसले या प लांकडे अपूव मायेनं पाहत
बसायचा. मग तोही जेवून झोपी जायचा. असं रोज. अध आयु य हेच चाललं. हेच क , हाच
वरंगुळा, हीच करमणूक. नजसुख, आनंद. मग एकदा झोपेत व ात आपलं झोपलेलं
नशीबच याला अचानक दसलं. वा रे वा. काय डाराडू र झोपलं आहे. या अ ला, हे इथे असं
झोपलेलं अस यानंच मा या घरात धनसंपदा येत नाही. कधी घरात इतरांकडे असतात तशा
व तू येतील? नदान घर तरी इतरांसारखं कधी ा जागेत होईल? या अ ला, मला माग
दाखव. असा खूप क ला के यावर मग अ लानं याला असा स ला दला क , याला झोपू
दे , उठवू नकोस. ते एकदा उठलं, क पु हा झोपत नाही. तुला ते चालेल का? बघ, तुझा तू
ठरव आ ण कर तुला वाटे ल तसं.
मग बायकोचा वचार घेऊन कोळ महाशय व ात झोपलेलं नशीब जकडे दसलं होतं
या अंदाजानं वाट काढत घराबाहेर पडले. सापडलं. एका मोड या तोड या ख यात
पालापाचो यावर झोपलेलं व ात पा हलं होतं तसंच… संतापून याला लाथ घालून उठवत
कोळ हणाला, माँके लौडे, ऊठ. मेरा ये हाल और तू सालोसाल सोया पडा अँ? ऊठ.
यानंतर याचं नशीब याला तरातरा र, एका सतत गजबजले या मो ा शहरात घेऊन
गेलं. ीमंतीचा झगझगाट. कामधंदा काय तोटा? खाणं पणं कपडे चंगळ. पण राह याची
सोय कामधं ा या प ास मैल र, वर खो यासारखी, कारण तथपयत यांची नशीबं
आधीच जागी झाली होती यांची घरंच घरं वर ७-७ मजली हसताहेत. रोज पहाटे अंधारात
उठू न कामावर जायचं, मळे त ते खात काम क न रा ी घरी येताबरोबर जोडे काढ याचीही
सोय नसे, इतक झोप. पु हा पहाटे तेच. हळू हळू तो तथे ीमंत झाला. सग या व तू खरेद
के या. बायको मुलं आली. पण यांना तो दवसा कधीच घरी सापडायचा नाही. दवस दवस
अनेक भानगड म ये अडकून पडलेला तो घरी उ शरा परततांना नेहमी हणायचा, सालं हे
नशीब पु हा झोपणार नाही का? ते सुखाचे दवस पु हा येणारच नाहीत का?
यावर शेवटू न अव लयासाहेब मोहमदराम हणायचे, मनापासून कोणालाच वाटत नाही
क आपलं नशीब पु हा झोपावं. एकदा लाथ मारलेलं नशीब पूण सूड उगवूनच तुम याबरोबर
कबरीत झोपी जाईल.
भाई खंडेराव जनाब, भाई यासीनजी, माझंही आता तसंच चाललं आहे, यार.
अरे पण दलवर, समजा गरीब माणसानं झोपूच दलं या न शबाला कायम, तरी शेवटू न
एकदा तुम या बरोबर कबरीत झोपायला ये यासाठ तरी याला उठावं लागेलच क . मग
आधीच एकदा लाथ घालून उठवलेलं काय वाईट?
वा भाई खंडेराव, बहोत खूब, जनाब, बहोत खूब .
अली, हा एक आप या सग या आ या मक परंपरा असले या लोकांचा पेच आहे.
इकबालसाहबका एक मसरा आहे, यह तेरी खुद नगाहदारी तेरी सा हल न बन जाए.
भौ तक सुखं टाळणं हळू हळू आप या गरीब दे शातही अश यच होत जाईल. ाहक हा
व वंसकही असतो, हे त व ान आप याकडे जवणंही ापुढे कठ ण जाईल. वा तव
कसंही असो, ते जग यानं सुंदरच होतं. ते लोभस करत जगणारे ा पूवायु यात या
को यासारखे सोशीक गरीब लोक हे नदय वा तव स करत नाहीत?
अली हणतो, हे सधुखालचं, लाख लाख व ती या महानगरातलं ज मनीखालचं पाच
हजार वषापूव चं वा तव इथ या लोकांनी कसं जगलं असेल, हे आपण कसं ठरवायचं?
माझं जवळपास बारा आणे ल गा यांकडे होतं. तरी मी अलीला हणालो, या , अरे
इथेच तर जा णवांचं मह व आहे. हे पाहा, कोणतं गाणं लागलं आहे. रे डओवर—
परदे सं ना ज यो जी
मोसम सुहाना बरसात काऽ
यू.पी. लखनवी ढं ग — ही खुश द न क नाही. खुश द नाचनेवाली नह थी. ये तो
कथकवाली है. तुम या लाहोरमध या अनारकली बाजारात या नतक ना एक हात
आसासारखा वर क न आपलं संबंध शरीरच अ या, पाऊण, पूण वतुळात क थक या
गर यांम ये कसं बरखा त क न टाकावं, हे जमत न हतं. लखनौकर नबाब वा जद अली
शाह सार यांना ते जमलं. सगळा प रसर इं यलोलुप क न टाकणं, आप या धुंद त
आयु य प रसरात व त क न टाकणं — हणजेच या या काळात या वा तवात परमपद
मळवणं. हे फार थो ां या न शबी असतं.
गाणी ऐकत अशी आमची भंकस चालू होती. मधेच अलीनं आपली नवी न मही वाचून
दाख वली. तो लाहोर जंभू रयत व ाथ चळवळ तला कायकता होता, यामुळे क वतेत
जोर होता. धा यावर हळू हळू त धता पसरली आ ण हॉटे लची पोरं, क ाय हर, मजूर
सगळे कान टवका न ऐकत होते :
पा क तान या ब यांनो, कबूल करा क तु ही सुखी आहात.
आ ही सुखी आहोत, जूर, सुखी आहोत.
कबूल करा क तुमचा सवाचा मां यावर पूण भरोसा आहे आ ण राहणार.
कबूल, कबूल.
हणा क आ हांला इथे पूण आज़ाद आहे.
आहे.
हे जर कबूल केलं नाही, तर तुमचं काही खरं नाही.
तुमचं काही खरं नाही.
आमचं हणा : हे जर कबूल केलं नाही, तर आमचं काही खरं नाही.
खरंच, तुमचं काही खरं नाही.
अरे, पु हा तेच. हणा — आमचं…
आ ही सगळे पा क तानी हणतो क तुमचं काही खरं नाही.
हशा. टा या. वा भै वा. कमाल क . शारीसे रहना मेरे लाल, ज़माना खराब है. अलीची
छाती फुगते.
मी अलीला हणतो, या , फैज़साहेबांची ती न म हण. लीज… फैज़साहेब तु ं गातून
सुटले, तरी रावळ पडी कटात या क यु न टांवर अमे रकेची कडक नजर होती. फैज़ या
क वता कोणी उघड वाचत न हते. एव ा गद समोर हणणं तर श यच न हतं. मी अलीला
हणतो, बाबा रे फैज़साहेबां या ा गा यावर तर आ ही म जगत आलो. मुझसे पहली-सी
मोह बत मेरे मेहबूब न मांग…
मग अलीलाही फुरण येतं. मो ानं पंजाबी तान घेऊन तो सु करतो, याबरोबर
हाटे लभर सगळ कडे स ाटा पसरतो. भ जवळचा ग ासारखा उघडा बबच सग यात
पुढे येतो. या यामागून फाटके नोकर पोरं डोळे व फारत येतात. बाहेर या गा ांमधले
क ाय हरही जमतात.
मुझसे पहली-सी मोह बत मेरे महबूब न मांग…
तेरी सूरत से है आलम म बहार क सबात
खंडेराव, वतःला आवर. त या स दयामुळे सृ ीतले बहार थर आहेत. वा भाई वाऽ
अन गनत स दय के तारीक बहीमाना त ल म
माझे पाय उचलले जातात आ ण सबंध उपखंडात या अग णत प ांना पाशवी जा नं
भारणारे अंधार — दा र य, भूक, रोगराई, वकली जाणारी शरीरं, धुळ त लोळणारी र ानं
लथपथलेली माणसं…
लौट जाती है उधर को भी नज़र या क जे?
और भी ःख है ज़मानेम मोह बत के सवा
राहत और भी है व ल क राहत के सवा
मुझसे पहली-सी मोह बत मेरे महबूब न मांग
ाच वेळ अलीला आ ण मला शोधत डॉ. जलील, तवारी, म ा आ ण मंडी वगैरे ५-६
जण दलवर या धा यावर आले. काय खुदकुशी चालली आहे जनाब? सुबहान अ ला हणत
चहा मागवून जलीलसाहेब हणाले. पा टशनब लचं ऐकून झा यावर जलील सर आप या
कराची या गोप भंभाणी नावा या ह पुढारी म ा या गमती सांगतातः भंभाणी या मते
पा क तान जनामुळे जतका झाला नसेल, ततका या नंगा फक र गांधीमुळे झाला. कसं?
बु ा बुलंद ह होता. हणून तर याला नकली ह नं मारलं. या संघी आ ण
ह महासभावा यांना सावरकरांसार यांना कोणी मुसलमान डरत न हते. ते तकला ह ,
यार. यां या दं यांना कोण मुसलमान घाबरतो? खरी भीती मुसलमानांना गांधी या ह वाची
— या ाथना, भजनं, ते नंगं बदन, उपवास — तोही म हने म हने. आ ण मुसलमानांची
सतत बाजू यायची, दाखवायला दलदार ह . यामुळेच मु लीम लीगचे मुसलमान घाबरले
दे खो. नाहीतर अखंड ह थानात राहायची ांना काहीच सरी धा ती न हती — होती ती
ा सवभ क भयानक गांधी ह पणाची. ई र अ ला तेरो नाम हणत झांजा वाजव या
बुढ् ानं क इकडे मुसलमानांची फाटायची. उगीच नाही तु ही या बु ढ्याला फादर ऑफ
द नेशन केलं. जनाब भंभाणीही सांगतो, गांधी काँ ेसचा सवसवा नसता ना — समजा नेह
असते, पटे ल, सुभाषचं असते, तर पा टशनचं लीग या मुसलमानां या डो यातही आलं
नसतं. पण तुमचा गांधी ह खतरनाक.
हा गोप भंभाणी बेचाळ स या चळवळ चा सधमधला सू धार. याचं पा क तानवर
इतकं ेम क पा टशन या वेळ सधी ह ं नी ह थानात पळू न जाऊ नये, हणून अखंड
ह थानवाद मुसलमान ने यांबरोबर यानं आटोकाट य न केले. यामुळे सधम ये अजून
ह लोकसं या बरीच आहे. पण गंमत हणजे भंभाणीची पा क तानवरची क र रा भ
मुसलमानांनाच सहन होत नाही. हॉ हॉ. ह ं ना याची पा क तानभ आवडत नसेल, हे
ठ क, पण या याही पे ा पा क तानी मुसलमानांनाच हे अनैस गक वाटतं! ा टाळ . हॉ हॉ
हॉ. दो हीकडचे लोक याचा शथ नं े ष करतात. हे शोभतं का ह ला — असं ह आ ण
मुसलमान दो ही हणतात. हॉ हॉ हॉ. आता पा णनीचा पो टल टॅ प पा क तान पो टानं
काढू नये, ह थान सरकारनंच काढला पा हजे. सॉरी, पा क तान सरकारनं काढला
पा जे, कारण पा णनीचं ज मगाव कुठे आहे? हे भंभाणीचं बरोबर नाही?
— जलील साहेब आता हळू हळू ह थान या ऐवजी पा क तान हणायला लागले
आ ण पा क तान या ठकाणी ह थान. ह ं या ठकाणी मुसलमान आ ण या या उलट.
आ हां ऐकणा यांना हळू हळू वतः या डो यात हे बदलून उलटं करायचा कंटाळा आला
आ ण ते जसं जलील सर हणतील तसंच चुकत असूनही बरोबर समजून पुढे ऐकत रा हलो.
पुढे पूव आ ण प म यां यातही अदलाबदल होत चालली. हणजे ते हणत होते लाहोर खरं
तर पूव पंजाबात जायला नको होतं. प मेकड या पंजाबी ह ं चं ते शहर होतं, असं ते
हणत रा हले. तरीसु ा एकूण अथबोधात फारसा फरक कोणालाच जाणवत न हता.
उदाहरणाथ, जलील सर हणत होते,
तु ही काही हणा ब चे लोग, ा उपखंडात खरं स ह णू म व कोणाचं घडत
असणार, असं तु हांला वाटतं? पा क तान या (? ह थानात या) ह ं चं (? मुसलमानाचं).
लहानपणापासून ा एका धा मक अ पसं याक गटाला सव कारचा मान सक क डमारा,
तु ही सगळे दे श ोही आहात असे पोरकट आरोप, तेही मुसलमान (? ह ) गुंडांकडू न.
आपण परके आहोत ही ा बचा यांना नेहमीच पराणी. ाच ह थानात य़ा (?
पा क तानात या) मुसलमानांना (? ह ं ना) खो ा गो ना खो ा आहेत हे ओळख याचं
बाळकडू लहानपणापासून मळतं. कती अपमान सहन करावे लागतात? हा फायदा
पा क तानात या मुसलमानांना (? ह थानात या ह ं ना) कधीच मळत नाही. अशी
पराकोट ची सहनशीलता म वात नैस गकतःच आलेली ेट पढ आता तयार होते
आहे — पा क तानात? ह थानात? उपखंडात? पाहाल तु ही.
फाळणीनंतर ह थानात (= पा क तानात) राहा याचा नणय घेतांना मुसलमानांनी (=
ह ं नी) यो य जजमट दाखवलं, असंच इ तहास पुढे स करील.
ए मोह बत तेरे अ जाम पे रोना आयाऽ
नंतर जलीलसाहेब द ली या ठकाणी इ लामाबाद आ ण जमाते इ लाम पाट ला
जनसंघ हणायला लाग यानं उपखंडात या एकूण राजक य प र थतीसा याब ल आमची
खा ी पटत गेली. काय फरक पडतो राव, ा याऐवजी ते कवा या याऐवजी हे हट यानं?
हणा, कोणाला कळतात या कुराणात या ऋचा कवा वेदात या आयती? तेच ते.
बचारी एकुलती एक लाडाची पोरगी — अजून लहान आहे. पाच वषाची तर आहे. आठ
वषाची होऊ ा. मग रा ा अजून वषभर. बारा ापयत काही हाण येत नाही. खेळू ा.
मग ते मठ न् दे वपूजा न् भगवद्गीता न घोकंप आहेच. असं करत करत चौदा ा वष
तला द ा ावीच लागली. खानदे शातले मोठे महंत सारंगधर जावळे बुवा यांचा माग या
वेळ थेट काबूलपासून रधपूरपयत जाणारा आम या मोरगावव न चालत येत होता. यांची
द ा यायची ठरली. हे जावळे बुवा लहानपणापासून लाहोर या पाठशाळे त मोठे पं डत
झाले. दे शात या तेराही आ नायांत पंथा या आचारमा लकेवर यां याइतका अ धकारी
सं याशी न हता. यांना रावळ पडी या भ ानं सो याची मूठ असलेलं छ चामर आ ण
चांद ची पालखी दलेली होती. वषादोनवषात जावळे बुवा परत इकडू न पंजाबात जाणार
होते. तोपयत आ या इथेच मठातं सं कृत शकणार होती. सगळे सांगतात, आ याचा
द ा वधी मो ा धूमधडा यात साजरा झाला. गावात या मांगांनी केलेला सनया-सूर-
चौघ ाचा मोठा वाजं ी नाद अजून मला ऐकायला येतो. संबंध गावात वेस पंगत, वरणब
घरचं तूप. आजी आठवण सांगायची क एवढु सा खंडू सारखा सारखा आ याकडे धावतो.
त या पुढ या रेशमासार या केसांचा ढ ग पशायला धडपडतो आहे, आई ओढू न ओढू न
सरीकडे नेते आहे. शू : आता तरोनी नाही हणायचं, हराइसा हण. तरोनीआ या आता
हराइसा झाली. पांढ या शु डो यावर हळद तेल लावलेला दे वीसारखा मोठमो ा
डो यांचा तेजःपुंज चेहरा.
कसा जातो महानुभावांचा माग? खंडवा, रतलाम, वा हेर, मथुरा, जालंधर, लाहोर,
पेशावर, काबूल. आता के हा येशील हराइसा? बारा वषानी. गावाबाहेर रा ा पड या.
नघायची वेळ झाली? अरे आता आपली आ या सं याशीण झाली आहे, खंडू. नाही जायचं
आत. वदे शसंबंधु या य : संबं धयांचा संबंधु तो वशेषता या य. उंच आं या या झाडावर
श श करत मी चढू न बसतो. लहान लहान गाठो ा बाचक झो या खां ावर टाकून राखी
कुड यांमधले सं याशी, लाल कप ांमधले महंत, का या चरगुटांनी पूण अंग, डो याचे
गोटे , कपाळ, मान लपेटून चेहरा जेमतेम दसेल अशा सं या शण मधे आ या कुठे दसते का,
हणून मी धडपडू न फांद वर पुढे सरकतो. ओळखली. तरोनी आ या. तीच सग या
सं या शण म ये सारखी मागे वळू न वळू न पाहाणारी लहानखुरी, तु तु चालणारी आमची
आ या. हा शेवट. गेली वीस वष मी हेच य पाहत फांद ला लटकून आहे.
नंतर वषभरातच उपखंड हादरवून टाकणा या घटना घड या. कुठे आमचं सातपु ातलं
लहानसं मोरगाव — तथेसु ा तडा गेली. सारंगधरबाबांचा माग पेशावरकडे कुठे तरी चालला
असतांना इकडे दे शाची फाळणी झाली. हाहाकार. बचारी तरोनी आ या. तकडेच
अडकली.
बचारी? जरब बसेल असा, कपाळापयत काळा पदर पांघरलेला गु आईचा तेजःपुंज
चेहरा समोर आ याबरोबर मी दचकतो. खंडू अरे, बचारी बचारी काय लावलं आहेस
मघापासून? एवढा शकलास गेली वीस वष. एवढ ही तुला शंका असू नये क आपण एक
चूक करत असू, ती हणजे आपण वचारच चुक चा करत असू? अरेरे. काय तु ा इं जी
श णाचा उपयोग? एवढा पीएचडी होतोयेस आ ण एवढं तुला समजू नये क , े मुळे तर
ा आयु याला अथ आला आहे. बळ आलं आहे. करोडो लोक क क न जगत असतात,
ते ा े मुळे. शांतपणे ग रबी, ाधी, जरा-मृ यू सहन करतात, ते ा े मुळे. बचारी
बचारी हणणं बंद कर. सबंध जगात या सग या संसार करणा या बायका बचा या कां
नाहीत? आप या घरात या बाक या बायका कां बचा या नाहीत? सधुमावशी? तची सुधी
बचारी नाही? आ याचं काय? बायडीचं काय? सोनाव हनीचं काय? लाडक चं काय? जा,
खंडू, आपण वचार कसा करतो, याचा वचार करायला शीक. तेवढं च खरं शक यासारखं
असतं.
जेथौ न सु वात होती तेथ च तकूळ करावे ऐशी बु उपजे — अशी एक व ा
आम या गोसा ानं सां गतली आहे : अ ानी अ यथा ान : अ यथा ानी ान : न ा : व
: व नी आ म ान :
क हणी एक तरोनी असे…
आं या या झाडाव न हातात मोडलेली फांद सांभाळू न वीस वष कोसळत कोसळत मी
डो यावर आदळतो. ाय हर एकदम वेग कमी क न लेन बदलून थांबतो. या आ?
घामानं डबडबलेला मी दचकून उठतो. नेहमीसारखा मी ओरडू न उठलो असणार. मागे अली
आ ण मंडीही जागे झाले होते. लतीफ, चाय पयगे. पुढे धा यावर गाडी थांबते. मोठमो ानं
रे डओवर बहाउ न आ ण कुतुबु न यांचा क बराचा दोहा लागतो :
कबीरा कुंआँ एक है और पानी भरे अनेक
भांडे म ही भेद है सबका मा लक एक
मन लागो यार फक री मे ऽ ऽ
वाटे त एका त ावर मुबारकनं गाडी मंद क न माग या झोपले याला वचारलं :
शरीफ, आम या ए रयातून यायची का? दोनतीन घंटे वाचतील. शरीफनं उ र केलं, जुहर
नमाजमे तंय करगे, वही पूछगे. चलने दो.
जरा वेळानं र यावर या एका मो ा म शद पुढे यांनी क उभी केली. मा याकडे
सामानासारखंच पा न ते दोघे नमाज पढायला गेले. अजान संपली. घाईघाईत उजू क न
आत रांगांनी उभे असलेले नमाजी. आप यात आ ण अ लात कोणीच नसणं, फ डोळे
मटू न ाथना — हे कती धीर दे णारं? आप यालाही तथे उभं रा न आत वरात ओरडता
आलं पा हजे, बस म ला इर रहमाँ इर रहीम. हे परवर दगार, तूच महा तापी आहेस,
तु याच ठकाणी साम य आहे. आपण आपोआप लहान होऊन जातो. आपलं सगळं —
इ छा, आकां ा, ःखं, चता — सगळं ु वाटायला लागणं, तेही अशा डोकं पूण गोठलेलं
आहे असं वाट या या ा यातनामय संगी. आता हे दोन दवस कसे जातात — लाहोर —
अमृतसर — द ली — भुसावळ — मोरगाव. खंडेराव, अ लाला पुकार : हे मौला, मी
अपराधी आहे आ ण तू उपकारी. अ ला या नावाने, जो असीम मेहेरबान आ ण दयावान
आहे. याने सूय आ ण चं यांना एका काय ा या अधीन केले. ा सग या व थेतली
येक व तू ठरले या वेळेनुसार चालत असते…
दोघे ाय हर नमाज पढू न आले या दोघा तघांशी मसलत करत आले. सतलजला पूर
आहे. र ता बंद असणार. आताच मागे जाऊन उलटं स या र यानं मुलतानपयत जा, पुढे
सरळ लाहोर — असं काहीतरी ठ न ते चढले. मी मान वाकवून अदाब केली, शरीफनं फ
तसाद दला. पु हा सुबारकनं पूण ल केलं. अली या झोपले या शरीराला लागून
आपली जागा घेतली आ ण क मागे मागे खूप वेळ नेत उजवं वळण घेतलं. असं मागे मागे
जातांना मला व च काहीतरी वाटत गेलं. कुठे मागे चाललो आहोत आपण? इतका वेळ?
गे या वष असंच, असंच झालं होतं. हे काय मागे लागलं आहे आप या?
डंग डंग डंग डंग
डंग डंग दडंग दडंग
तेव ात अलीनं मला जागं केलेलं असतं. अंधार पडाय या आधीची व च वेळ.
ाय हर लोक क एका मो ा काल ा या काठाशी र यावरच लावून खाल या एका
धा यावर जेवायला गेलेले होते. अलीला एक ाला फार वेळ एकसार या सगरेट पीत
काढावा लाग यानं तो फारच बेचैन झालेला दसत होता. मला वेळेवर बॉडरवर
पोहोचव याचाही मोठा ताण बचा यावर सकाऴपासून होता. आ ण माझं इतका वेळ झोपी
जाणं अशोभनीय होतं. लाज वाटली.
मी हणालो, एक मजेदार आठवण आली, या , तुला सां गतलीच पा हजे. अली मला
सगरेट दे त हणाला, कैसी? हॉ हॉ हॉ, अरे द ली या आम या पुरात व प रषदे या वा षक
अ धवेशनात सु वातीला तीन म नटं उभं रा न दवंगत सभासदांना ांजली वाह याचा
ठराव — मेले यांची हीऽ लांब याद स चव महाशय वाचताहेत. आ ण मला माझंच नाव
त यात ऐकायला आलं. खरंच, पूण माझं नाव. भास झाला हणावं तर छापील नाव होतं.
आता अशा तीसाठ कशाला उभं राहा आ ण वेळ घालवा, हणून मी मुका ानं
सवाबरोबर तीन म नटं उभा रा हलो. हटलं काय फरक पडतो. हॉ हॉ हॉ.
अलीही मनापासून हासला, यांना नंतर ही चूक त करावीच लागेल. …चूक? हणजे
मी जवंत अस याची? क यानं माझं नाव या याद त टाक याची? …हॉ हॉ हॉ. अलीचं
टे शन कमी झा यामुळे बरं वाटलं. हरवागार पंजाब मघाशीच सु होऊन गेला होता.
तासाभरातच लाहोर येईल. मो ा पहाटे ह पार क न ह थानात — हणजे आज या
ह थानात. उ ा गावी. मग पुढचे दवस, पुढची वष — घरची ॉपट ? आपली पीएचडी?
या , आप याला भूतकाळ क पनेतून रंगवावा लागतो आ ण भ व यकाळ मा
आठवावा लागतो.
मो ानं हसून अली हणाला, मी हाच वचार अमलात आणून ये या पाच वषात काय
काय करायचं हे आठवत होतो. हॉ हॉ. आमचा एक नवा हाइस-चॅ सलर अमे रकेतून आला
आहे, यानं व ापीठात या सग यांना ये या पाच वषाचं कॅलडर तयार करायला सां गतलं
— परी ा के हा, रझ ट के हा लावायचे, कोणता से मनार, कुठे , के हा यायचा. हॉ हॉ हॉ
आ ण याचा वतःचा भूतकाळ क पना क न, हणजे याचे पूवज खरं तर है ाबाद
द खनकडचे कुतुबशहा घरा यातले. पण हा आपले पूवज आईकडू न इराणमधले समजतो.
या , मोहेनजो-दडोमधे आपण आपले पूवज कधीच शोधले नाहीत. पूवज हणजे
कुठपयत मागे जायचं? आम या महारा ात शवाजीपयत मागे जातात. ा ण पुजारी तर
काही संबंध नसताना भृगू आ ण कौ शक, व स आ ण परशुराम ा पर या आयाना पूवज
मानतात. हणजे यापूव पूवज न हते का काय? हणजे ओरांगउटांग आ ण च पांझी
आ ण गो रलासार या आप या ख या पूवजांचा कोणालाच अ भमान वाटत नाही.
आता सकाळपासून दाबून ठे वलेला एकटे पणा एकदम अंगावर आला. वरती शंभरेक
पाय या चढू न पु हा स या मज यावर. ज यांवर या पा क तानमध या े णीय थळांची
च ं पाहत पाहत कसाबसा, शपायानं दाखवले या दो ही बाजूंनी श त गॅल या असले या
वीसेक फूट उंच छता या खोलीत शरलो आ ण पाणी पता पताच मला खच यासारखं
संवेदन झालं. थक यामुळे क काल रा भर झोपलो नस यानं पडावंसं वाटायला लागलं.
गे ट हाऊस या बाजू या खोलीतून कानावर आदळणारी रे डयोवरची कलकलाट करणारी
सतार. त लयीत कुठलीतरी प रचयाची धून. भूप राग. चंड उ णता. दो ही बाजू या
गॅल यांमधून अफाट पसरत गेलेलं लाहोर. भतीवर पा क तान टू रझम चा मोठा नकाशा.
ठळक अ रांत लाहोर भोवताल या प रसरात या े णीय जागा. उजवीकडे तरपी जाड
लाल रेघ — इं डया. यामुळे सीमेपासून तकडचा भाग पूण कोरा. मी बेचैन होऊन तो
भारतीय पंजाबचाच कोरा भाग वारंवार पाहतो. लाहोर जवळच मरह ा माधोजी स दया द
छाँवणी. मी आणखी बेचैन होतो. मग चुरचुरणारे डोळे मटू न पडतो. तेव ात अचानक
सबंध लाहोर शहरातले दवे गेले. काय भानगड असावी? यु ा या लॅक आउटची तर तयारी
नसेल? आज पेपरात सगळ कडे का मीर — अमे रकन मदत — रणगाडे. यु ा याच
बात या. ह थान — र शया — अणुबॉ ब — पूव पा क तान — आंतररा ीय सीमारेषेचा
भंग. गंद बात. तथे अंधारात उका ानं आणखी थांबणं अश य होतं, हणून मी माग या
गॅलरीतून लांबवर अंधारात पसलेलं अ त ाचीन लाहोर पाहत रा हलो.
नंतर असं ल ात आलं, क गॅलरीतून वर या घुमटाकार अशा उंच मनो यावर जायला
तथूनच पाय या आहेत. वर हवे या गार झुळकाही जाणवत हो या. घुमटा या चा ही बाजूनं
श त उघ ा गोल चबुत याव न सबंध वतुळाकार आकाश लाखो ता यां या चमचममुळे
अद्भुत वाटत होतं. च ेमध या क या आ ण सह राशी भावडू नं सां गतले या यु मुळे
एकदम ओळखता आ या. प मेकडची श म ा कललेली आ ण स तष म यावर.
घुमटामुळे मृ झाले या हवे या गार झुळकां या सौ य पशामुळे मी तथेच आडवा झालो.
मग वर या आकाशात या ता यांकडे पाहावं वाटायला लागलं. काय खंडेराव, तू कुठे पडला
आहेस? कुठे चालला आहेस? तू काय काय ठरवलं होतंस आ ण हे काय अचानक नघालं.
मोरगाव कुठे ? बॉडरवर काही वांधा तर होणार नाही? अमृतसर न भुसावलची थेट गाडी
मळे ल का? यानंतर नीट वचार करता येईल. वरती सुंदर बाकदार रेषेत चढत गेलेला
घुमटाचा आकार आ ण ता यांनी चमचमणारं तजापयतचं नळं शार गोलाकार भासणारं
पोकळ आकाश, खाली सगळा अंधार. डो यांत सामावून घेता येत नाही एवढ ही पोकळ .
म या घ ांम ये लपून रा हलेली झोप आता शाईसारखी पसरत आली. वरची गोलाकार
पोकळ हळू हळू धनजी बोवा या मड यासारखी लहान लहान होत डो यावर ग च बसली.
धनजी बोवाचं मडकं.
डु ंबा हो रे डु ंबा हो रे ऽ
तु या कुरपेनं भरारा धावती
राती बेराती लभाने घोडे
डु ंबा हो रे डु ंबा हो रे ऽ
आम या इनामा या शेता या पुढे रो हस गवता या आ ण पळसा या रानातून ड गरा या
पाय याशी जाताना एक तीस हात लांब ं द बारव असून का या कातळात खणून काढलेली
ही पाय वहीर ह रपु या या लहानशा पण संप तां ाला बारा म हने पाणी पुरवी. हे ह रपुरा
गाव द डशे वषापूव ड गरा या कुशीत जथे नांदत होतं ती जागा लांबूनच ढोरक
दाखवायचे. एकतर तथे लांड यांची भीती, पण घाबरत चरकत दबत दबत पळसा या
झाडांमधून वाट काढत य जाऊन पाहणा यांना पुढे सागा या झाडाखाल या गुडघाभर
वाळ या पानांमधून आवाज न करता चालणं हळू हळू कठ ण हायचं. नंतर दाट मोहा या
झाडांचं रान आ ण झाडांव न खाली सुटले या शेप ा, चोहीकडू न प प असे घोष आ ण
खाल या वाळ या पानांवर सतत पडत राहणा या तुरतु यांचे आवाज आ ण मग पूण रा भर
लालगां ा वानरांचे मोहाची फुलं अती खा यानं कोसळ याचे, फां ा कडाड कडाड
मोड याचे आ मक आवाज. व चत पळत जाणारा को हा, आ ण पाचो यातून
सरपटणारे खास पव या रंगाचे नाग, लांड यां या लडकांचा उ घुरट वास, मोहेनजो-
दडोसारखा अंगावर येणारा काळ. दोन प ांपूव या हाता यांनी यां या
आजेआ यांकडू न मा हे पढा यांनी उद् व त केलेलं ह रपुरा गाव य पा ह या या गो ी
आ ही ऐक या आहेत.
झडी ग णके या नपणजीचं हणजे त या आजी या आजीचं हे मूळ गाव. धनगरां या
व ांमधे सु ा ा तां ावर या लभा या लोकांचे उ लेख येतात — धागडनाच
आरडाओरडा ग धळ दा मनसो खाणं खेसरम करी धगाणा कोणालाही न समजणा या
उ रेकड या व च भाषेमधली गाणी, आ ण मु हणजे कुण यां या ीत नल ज
सामू हक शृंगार डा, एकंदरीत लडबाज — असे हे लोक होते. थेट सीमा दे शांपयत
आ ण राजेरजवा ां या ल करांशी ापारी संबंध ठे व यानं हे लोक नभय, आजचं जगणं
मह वाचं समजणारे, असे ा उ लेखांव न वाटतात. यां या २-३ व तू मोरगावात
कासारांकडे मोडीतून आ ही मळव या — तां या या तारेनं गाठलेली पतळ घुंगरं जी म य
आ शयात या ज सी रोमानी लोकांसारखी ओतून केलेली, एक काशाचा पेला जो का मरी
– ता जक धातुकामासारखा वाटतो आ ण एक पूण चकन झालेलं जाड नाणं — हे कुठलं
के हाचं असेल कुणास ठाऊक. दे शांची सीमा न मानणारे हे लोक. हे खरे ह थानी आय
लोक, पण यांना पूव पासून युरोपात चुक या पडले या रोमानी ज सी ा नावाव न हे
इ ज शअन अनाय समजले गेले आ ण लाखो रोमानी ज स ची हटलर या नाझी जमनांनी
क ल केली, य ांसारखीच. पण ह ं ना हे कळलंही नाही. ह रपु या या ा लभा यांचे
आम या धनगरां या व ांमधे श लक उ लेख :
अरे लभा यां या बायाऽऽ नं या पोहती रे मासोयाऽऽ
खाया पया ना या गाया बारबार आंगावरी लोया हो ऽऽ
ढु म ढु म ढु माक ढु म ढु म ढु माक
अरे पाट ल गांड फाट ल नको पडू लभानी या फंद , याराऽऽ
दाट ल तची काचोळ तवर सुट ल झगाराऽ राऽ राऽ राऽ राऽ
ढु म ढु म ढु माक…
पुढे बरेच दवस मोरगावचे लोफर लोक का ाफर या घेऊन ह रणु यात जाऊन यायचे,
असं गावातले हातारे आठवण नी सांगत रा हले. लंकादहनच समजा, फ रामा या जागी हे
पढारी. घराघरांत पडझड, वाटे त आलेलं मडकं ठोकर यानं याची खापरं घरभर उडालेली,
भतीतले ठकरे बरोबर उपसून यांतले पये काढू न घेतलेले. एका घरात बांबूची जीभ
छातीतून आरपार गे यानं म न पडलेला पढारी. कोणीतरी अंगणात पाय यांवर मूग
पसरवून ठे वलेले, तथे पाय घस न लुटा ं चीही बरीच पडापड झालेली दसत होती. असा
ा सुखी संप व तीचा शेवट झाला. स या दवशी ा शवारात आम या गावचे औतकरी
गेले यांना जखमी अव थेत पळू न आलेला एक लभाना गवतात पडलेला दसला. याला
पाणी पाजलं आ ण मरतांनाचे श द यांनी ऐकले : आ ही कोणाचं काय वाईट केलं?
कोणाचं काय बघडवलं? ना कोणाला बात या पुरव या, ना कोणाची हेर गरी केली. आ ही
या ल कराला पा हजे याला माल पुरवतो — पेशवा असो, श ा असो का टोपीवाला
असो. हे तुम या होळकर सरकाराला मानवलं नसेल, तर याचा स यानास होईल.
ह रपु याची जमीन आम या तह सलातच होती. आपण शेजा यां या उपयोगी पडलो
नाही, ही हळहळ मोरगाव या शपाई ग ांमधे बरेच दवस होती. आता आमची गायरानं
तथपयत ड गरात गेली. ह रपु यात सगळ कडे गवत उगवलं, घराघरांमधून झाडं मोठ होत
उंच होऊन गेली. तथं एक भलं मोठं रान आपोआपच उभं रा लं. मोरगावचे शेतकरी
इकडू न जातांना हातातलं पराणं या दशेनं दाखवत ा ऐकले या गो ी सांगायचे. याही
हळू हळू लोक वसरत गेले.
असा ा नाचणा या गाणा या कोणा या अ यात म यात न पडणा या सबंध दे शभर
ापारासाठ हडणा या पा या व तीचा शेवट झाला. आमचे सातवे पूवज नागोराव
यावेळ मोरगावातले वशीचे संत त त ण होते आ ण ते एक मोठ कतबगारी क न बसले
: यांनी खानदे शातली मराठे शाही संपु ात आणली, असं या याच ा यां सात ा वंशजानं
हटलं तर फारसं वावगं होणार नाही.
युग बदलतं या वेळचा दाट अंधार. तो कधी संपेल याची च हं दसत न हती.
मोरगावचा जल या दे शमुख ह ली पेश ांसारखा टोपीवा यांशी संधान बांधत होता, हे
होळकर सरकारला कळलं होतं आ ण होळकरां या पढा यांचा पुढचा ह ला आम यावर
होणार, याची ह रपुरा बे चरागी ही जबर धमक च होती. पु याचा पेशवा टोपीवा या इं जाचं
बा लं झा याचं होळकर रा यात पसरलंच होतं. टोपीवा या या फौजा आम या तालु या या
गावापयत छावणी ठोकून हो या आ ण शेवटचा होळकर राजा रानोमाळ फ न व हर मधे
वष टाकत इं जी फौजांचे हाल करत होता. रयत दो ही बाजूंनी मार खाऊन ळ ळ झाली.
अशा वेळ ह वर या खानदे शातले सगळे वतनदार हवाल दल झाले होते. कंपनी
सरकार या छावणीत जावं का होळकराला चकटू न राहावं? होळकराचं मोठं फसाद पढार
ह वर या गावोगावी वचक बसव यासाठ हडतच होतं. ते ा न म ानं काहीतरी
खरीखोट कुरापत काढू न गावं लुटून फ त क न गावात या दहा दहा पंधरा पंधरा
ऐपतदारांना वेशीवर फाशी दे ऊन, आगी लावून नघून जायचे. पढा यांचा हा सुवणकाळ.
ह रपुरा जळत होतं याचवेळ मोरागाव या वेशीवर ब ीसेक वषाची वारा आ ण तची
पंधराएक वषाची मुलगी गजरा हरणांना मागे टाकतील अशा गतीनं येऊन धडक या. खरं तर
ह रपु याची प हली बातमी भर उ हात धापा टाकत आले या, घाब न गेले या सशांसारखे
ऊर धपापून वरखाली होणा या, ा लालबुंद लभा या बायांनी गावाला दली आ ण सगळे
कुणबी या दवशी कामधंदे वस न गेले. अशा चारवारी चुणीदार घाग यांमध या शेला ा,
चचो या काचो यांमधे कशीबशी छाती क बले या, सुंदर, आ ण नराधार झा यामुळे
आणखीच सुंदर वाटणा या बायकांचं ा गावात काय करावं? या फ करीतच सगळे पंच
आ ण झाडू न सगळं गाव चावडीवर जमलं. असं कळलं क ा दोघी मायलेक भ या
पहाटे च ह रपु यातून खोल लवणालवणांमधून बसत घसरत नद त उतर या आ ण मागे न
पाहाता नद पो न पैलतडीनं दोघीजणी वा यासार या पळत आम या गावठाणातच थेट
कोसळ या.
या पार या भ सार या उ हात वाती या न ासार या अद्भुत रंगा या ा दोघी
सुकुमार लभा या कशा दसतात, हे पाहायला कडेवर पोरं घेऊन बायका लोट या. पाच
कोसांबाहेर ज मभर न गेले या ा अठरा ा शतकात या बायका, आप या शवारातच
अशा अ सरांसार या बायका राहतात याची खा ी क न घेत हो या. का वं ब हना, कोण
माय न् कोण लेक समजायची? आय हाय, जानु कशा कबुतरंच. काय साजरा रंग आहे माय
— मोरगावात चांद सार या गो या, सो यासार या पव या, तां यासार या लाल,
लोखंडासार या साव या — सग या कार या बाया हो या. सुंदर बायांचीही कमी न हती.
कासारां या बायका तर च ात या सार याच हो या. लोहारणी तर न ांसार या
चमकणा या आ ण लहानपणापासून घण मा न मा न झाले या कवेत मावणार नाहीत
अशा छा या. पण ा लभा या हणजे हटलं तर फुलवेली, पण काय मोठमो ा छा या,
काचोळ या बारीकशा दोरीला पाठ वर साधी गाठ मारले या, काय मनगटाएव ा
का याभोर वे या खालपयत, तरी चेह यावर लटा — मह वाची एक गो सग याजणी
वसर या, क ा अ सरा आता आप याच गावात राहायला जागा मागताहेत. आ ण ा
पोट कसं भरतील हेही सग यांना माहीतच होतं. एक गु त व ा तर सग या जण जवळ
असतेच. अशा बायकांचं नखरा हेच पोट भर याचं साधन. हीच यांची काळ .
आप यासारखं ा बायकांना शेतात राबावं लागत नाही, क काबाडक करावे लागत
नाहीत क , कंबर मोडावी लागत नाही. गर यां या चेह यावर संकट भर भ लागलं.
ाचवेळ तकडे जल या दे शमुखा या झुंबरी वा ावर पाट ल, गावातले पंच आ ण
कत पु ष मसलतीसाठ तातडीनं जमले होते. गावावर मो हनी टाकणा या ा दोन
लभा यांना मोरगावात आसरा ावा क दे ऊ नये, ा वषयावर नेहमी माणे दोन गट पडले.
एक गट पाट ल हणतील ते बरोबर आ ण सरा दे शमुख हणतील ते खरं हणणारा गट. ा
न म ानं, यावेळ मराठे शाहीत सु असलेली पडझड, शदे शाहीची लागलेली वाट,
पेश ांचा दोषकाळ, भोस यांचे हाल, सगळ कडे ह ं चं परधा जणं जणं, र पात, खून,
लढाया, फतुरी, बगावत, लुटालूट, जाळपोळ, ाही थतीत मोरगाव एक मुळेच कसं
नधा त आहे, अशा गो ी चाल या. यशवंतराव राजे होळकरांनी पंजाब सर केला हणतात.
काबूल या अमीराशी स य केलं होतं. अहो ा जु या गो ी झा या. ह ली यशवंतरावांवर
फार बाका संग गुदरला. यां या पठाणी ल कराला सहा म ह यांपासून तनखा नाही. वीस
हजार नाग ा तलवारी महाराजांना घे न फ करी मागत हो या. हे पठाण नदान
पेश ांसारखे दे श ोही नाहीत. इं जांपुढे पेशवा धोतर सोडू न ओणवा होतो. इं जांनी
भोस यांकडू न व हाड ांत तर घेतला, आता आपला खानदे श होळकरांकडू न जकून
यायचं बाक आहे. दे शमुख काका, मु याचं का बोलत नाही? बोला.
एकदम शांतता. होळकराचं सै यच खानदे श बे चराग करील? भयंकर. आप या
अख यारीत या ह रपु याला खाक के याचं आजचं पढा यांचं हे कृ य हणजे मोरगावला
इशारा अस याचा अजमास आमचे सातवे पूवज, आम या खापरपणजोबांचे आजे नागोराव
यांनी बनधा त मांडला. नागोराव हे दे शमुखां या घरा या धाक ा पातीचे असले तरी
जल या दे शमुख काकांची त ही परा मी मुलं मरा ां या आपसात याच होळकर- शदे ,
होळकर-पेशवे अशा वेगवेग या मुकाब यांमधे कामास आ यापासून यांनी हबक खाली
होती. मोरगाव या सरदे शमुखीचे यापुढ ल वारस धडपडे नागोरावच समजले जायचे. ाला
उ र हणून नागोराव फ पु ती जोडायचे — तोवर मराठे शाही जगली तर. नागोराव अशा
मसलत मधे अ ेसर होते. यांनी मोरगाववर परच येणार ा भटजीबुवां या पंचांगाव न
स होणा या अनुमानाला फारसं मह व न दे ता तमा पाटलांची काय अटकळ आहे, हे
मांडायला यांना भाग पाडलं. पाट ल अनुभवी, चार लढायांमधे लढलेले मद आ ण मातबर.
खरी भीती गावात पस नये अशा मुर बी वभावाचे अस यानं, यांनी थम ा दोन
बायकांचा नवाडा सवानुमते कर याचा आ ह धरला. कारण ते हणाले, कोणी कोणाचा
वाली रा हला नाही, दवस लोखंडाचे झाले आहेत. गावातले प ास लढव ये त ण
ह थानात जनरल लेक या फरंगी फौजेनं कैद क न ठे व यानं आता लढणारे कोणी
तटाआत नाहीत. उ ा पढा यांनी दं गाफसाद इथे केला तर याची तयारी आजच केली
पा हजे.
गावातले लढव ये उ रेत अडकले असले तरी यां या पुढची पढ , जचे होरके आमचे
सातवे पूवज नागोराव हे होते, ती लढाईला उ सुक होती. पढारी काहीतरी सबबी शोधून
जाळपोळ आ ण लूटमार करणारे न ू र हैवान. ही पोरं यां या तडा यासमोर काय
टकणार? हणून पाट ल ा मदाकडे ल क न सरळ वचारत होते क , गावात
घुसले या ा टव यांचं काय करायचं ते आधी आ हांस आ ा या आ ा सांगा. गावात या
कोरकूंकडू न आ ण ा दो ही लभा या रांडांकडू न आ हांस मळालेली हक कत ही क ,
काहीतरी बेवफाईव न ा ईदनंतर लगेचच ह रपु यावर फसाद पढा यांची टाच पडणार
आहे — ही गु त बातमी वा ह या इं र या एका ना या ब हणीकडे होळकर सरकार या
एका काबरदारानं गांजा या धुंद त सांगूत टाकली. ते हा ा नाचीनं लगेच आप या
ह रपु या या ब हणीला रातोरात हा नरोप एका व ासात या माणसाकडू न कळवला. वारा
आ ण तची ही कोठ वाली इं री बहीण मांडोमधे एक मो ा झा या. एकादा भर नौटं क त
दं डा चालवून ह रपु या या गडाजी मु खयानं तला आप या तां ावर पळवून नेली आ ण
इकडे कायमची राख हणून आणून ठे वली. वारानं कधी ल नाचा घाट घातला नाही. ती
रखेली हणून सुखात ह रपु यात रा हली. अधूनमधून ती ापारी तां ाबरोबर इं रकडे
जायची आ ण ब हणीकडू न आप या पंजाब अफगा ण तानपयतचा सग या बरादरीची
जानपहचान ठे वायची. वषाआड वा हेरीला तेजाजी या ब ा ज ेत हे सगळे गोतातले
लोक भेटायचे. भाऊ ब हणी सतत फर या तां ांतून पा यांमधे राहणारे. हे एकवटले क
नाच गाणी खाणं पणं ग धळ आपण ज े आहोत या आनंदात चार दवस मजेत काढू न
आनंदानं एकमेकांचा नरोप घेऊन पु हा दे शभर पसरणारे. ह रपु यात पंधरा वष ा
वा बाईनं राणीसारखे काढले. हरणा या तंगडी शवाय तनं सं याकाळ याला सरं खाऊ
नाही. मोराचं मास खाऊन खाऊन आ ण मोहाची दा पऊन पऊन ही खरोखरच
मोरासारखी दसते. अशा बाया आप या लेक बाळ या भर या वा ां या वारकरी
महानुभावां या गावात राहतील? कशा राहतील?
थोडा वेळ कोणीच बोललं नाही. मग खरा मु ा बाहेर आला क , ा अशा
अ सरांसार या रांडा आ यामुळे आप या जु या बनी, झुनक , भुरी ां या पोटावर पाय
येणार नाही काय? अहो, ा लभा या आप यासार या सा या रांडा नाही आहेत. दशमुखांनी
वयोवृ मंडळ ना एकेकाला वचारायला सु वात केली. फार ीमंत बाई होती हणतात ही.
…होय, बरोबर, ांनी घाग यांमधी भरपूर लपवून आणलं आहे. …गावाला काही ांना
पोसावं लागणार नाही हणता? अशा अ ूदारण ना रांडा हणणं बरोबर नाही. एक आईच
फ — ती सु ा राख आहे, हणजे होती. आप या गावात का कमी राखा आहेत? …
मुलगी तर कारीच दसते. बरोबर बोलले सावकार. हणजे ा बेसहारा बाया आप या वेशीत
चालून आ या, यांना अशा प र थतीत हाकलून लावायचं हणता? ह धमात — ी
दा य …अहो, ा गर या थो ाच हैती क असे पुराणातले श द … हणजे या नाहीत
का या? …वाऽ होऽ ग णका मोठमोठे लोकही ठे वायचे, नाही का हो कुलकण बोवा?
अ ूदार आपण असू, तं ाबी अ ूदारीनंच राहतील. एका हातानं टाळ वाजते का? खरं
बोलावं माणसानं. …इनामदारकाका, तु ही बोला.
असं पाहा, गावात या पढ जात चालत आले या आप या त ही चा ही रांडा आता
हता या झा या आहेती, ग ांनो. काही हरकत नाही, तर या दोन आ या तर. आप या
दे शमुख काकां या इ तीला शोभतील अशा हायती मा , ग ांनो. काय रे गजा? गावाची
शानबी वाढली पा हजे. माणुसक नं वागावं, एवढं च मी हणतो, अरे र गड पैसा असतो ा
लभा यांकडे. रा ा यांना, गावात पैसंबी खेळेल. संभू न् शवा सावकार लई क ू झाले
हैती. दहा पये दे त नाहीत ाजीसु ा. …आ ण खाणं पणं? … या यांचं याचं वेग या
राहातील. तुम या चु ात कशाला मरायला येतील — असं सव बाजूंनी बोलणं चाललं. पण
पाटलाला जी भीती बोलून दाखवणं श त वाटत न हतं, ती पढा यांची होती. गावात
एक ही आव यक होती. तशात पाटलाचा त ण पुत या गजा हा वा ची त ण पोरगी गजरा
हला पाहता णी ज मोज मीचा दास झा यासारखा घायाळ झाला होता. आमचे सातवे
पूवज नागोराव हेही ा इ ाप ीनं माफक झपाटले गेलेच होते. बायकांना गावात सामावून
या, मोरगावची रीत लोक जोडायची आहे, तोडायची नाही — अठरापगड लोक, भ ल,
कोरकू, वडार, भंगी, शीख, वाणी, मारवाडी, हलवाई — सगळे धात साखर मावते तसे
सामावून गेले आहेत. कधी तंटा झाला आहे? ाही राहातील हो.
तशात वा नं शारी क न पाटलाला भाऊ मानून खोब याची वाट ब ासे केळं राखी
करदोडा असे ज स मागवून वा ावर ओवाळायचं ताट स जही के याचं कळलं.
पाटलांना बहीण न हती, तेही वरघळले. अशा रीतीनं वारा आ ण गजरा मोरगाव या झा या.
काही दवस यांना दे शमुखां या तबे यात जागा दे यात आली. तोवर तमा पाटलानं
आप या मानले या ब हणीसाठ बाजारा या ग ली या टोकावरची एक पडीत जागा साफ
करवून तथे मांगांकरवी कुडाचं घर तातडीनं उभं केलं. महारण कडू न सारवून घेतलं आ ण
पेर यांआधी मायलेक ह का या घरात राहायला गे या. गावातले कुचाळ हणाले, नवं
रा य, नवा दांडू.
आम या गावचा ीमंत जमीनदार ीरंगभट इनामदार हा शेवट या पेश ा या अकरा
ल ना या बायका, बरीच अंगव ं ऊफ रखे या, ब त कळवं तणी, अनेक नाटकशाळा
आ ण अग णत खासेचाकरी या या इत यांपासून उ प झाले या पेश ां या असं य
लेकव यांपैक एक असून गवानं वतःस पेश ांचा औरस वंशज हणवणारा होता.
ीरंगभटानं वा ह यावर भाळू न सहा म ह यांतच आपली नद काठची पागेची श त
जागा डागडु जी क न यात तला ठे वून घेतलं. असं हणणारे हणत क भटाचा डोळा खरा
गजरावर होता, पण तूत त या आईशी संग हा या या पुणेरी रणनीतीचा भाग होता. परंतु
लभा या यां या ज मजात चतुराईमुळे गजरा ीरंगभटापासून सुर त ठे वली गेली. नंतर
वषाभरातच नाशका या भटांकडू न पाच ल पये खंडणी वसूल कर या या यशवंतराव
आ ण पेशवे यां या झग ात ीरंगभट फुकट म य थी करायला गेला असतांना मारला
गेला, आ ण वा आ ण गजरा ा परभारे घरा या माल कणीच होऊन रा या. पु यातली
ीरंगभटाची मालम ा व सदा शव पेठेतला वाडा वगैरे अ धक औरस हणवणा या या या
स या लेकव यांनी बळकावला.
दर यान लभा या मायलेक नी ग णकांची अ ू सांभाळत गावात या शेल या गरजू
नामवंतांशी घ न संबंध था पत क न जु या वे यांचा म सरो प रोष ओढवून घेतला.
मोरगावची ल करी परंपरा थेट पानपत या लढाई याही आधी सापडते. गावातली
पोरंसोरंही थेट सी यात तलवारच खुपशी दे ही, कोथळाच बाहेर काढला, असे वा चार
वापरीत. आम या गावचे इ तहास स शलेदार झुंजारराव दे शमुख हे म हारराव
होळकरा या ज लबीतले सरदार पानपतावर लढतालढता धारातीथ पडले, असं समजलं
जातं. आम या गावात इतके लोहार आ ण कासार आहेत, याचं कारण मातृभूमीसाठ
तळहातावर शर घेऊन लढायला गेलेले आम या गावातले शूर वीर भंगारानं भरलेली
मोठमोठ पोती लूट घेऊन येत. यांत लढाईनंतर या गद त लुटून आणलेले सो याचांद चे
दा गने, खंजीर, चलखतं, तलवारी, भाले, फुट या तोफांचे तुकडे, तां याचे प ,े नाल,
तोफेची चाकं, पतळ गुं ा, साखळदं ड, तुटक चलखतं, लगामां या क ा, प े , खळे
— अशा मौ यवान व तू ा कारा गरांकडे वतळवायला उंट ला न आणत. पंचवीस वेळ
तेच तेच लोखंड लाल तापवून ठोकून ठोकून उ कृ तलवारी बनव यात आम या गावचे
लोहार इतके नावाजलेले होते क , पुढे इं जांनी यांना ब ीस दे या या आ मषानं बोलावून
यांचे पाय मोडू न सोडू न दलं. ते सरपटत मोरगावला परत आ या या गो ी आहेत.
ह ली रकामचोट ीमंत लोकांना जसं टू रझम, तसा या वेळ ल करी पेशा फार
तेजीचा उ ोग समजला जाई. इकडू न तकडे नुसती तलवार परजत फरलं तरी आयतं वाटे त
फुकटात जेवण, चैन, तीथ े ,ं गंगायमुना नान, द ली, आ ा, वा हेर, उ जैन, पुणं —
परदे श फुकटात पा न होतो, अशा वषानुवष रटोळ या चालाय या. हो, आ ण तमाशा,
ना या — धाकट हणू नका कु च तु ही ऐका च हने कैकांची उतरली भांगऽऽ ओऽ होऽ
होऽ. इथे गावात दे वळातले अभंगच फ कानावर. शवाय लढाईवर तनखा रोख आ ण
लुट चं सोनं. मुड ांमधे भारी तलवारी सापडाय या. जखमी माणूस मरताना पाणी मागत
असला तरी याला तसाच टाकून याची भारी तलवार पळवली जाई. मोल करो तलवारका
पडा रहन दो मॅन — इ त भावडू . अरे, तलवार उ म असली ना, सहा फुट , क धरणारा
कसा कसा का असेना, तलवारच शपायाला लढवते. सप सप सपा सप. मोठमो ा
सेनापत या महाग ा तलवारी न् ढाली न् चलखतं असता, हणून तर ते लढाईत वाचता.
आप या सा या शपायां या तलवारी कस या? चाकूच ते.
ा लढणा यांना मरणाचंही फार भय नसे, कारण सुलतानी अ र ांपे ा घरीच काळ,
मानमोडी, दे वी, वा या अशा अ मानी संकटांनी लोक गावात या गावात या त मरायचे.
मुलूख गरीतच त येत उ म राही. भूकही उ म लागे आ ण चांगले वै , हक म छावणीतच,
तेही फुकटात. शवाय धमासाठ आ ती, मातृभूमीसाठ ब लदान, वा म न ेपायी ल
जहा ग या. आ ण शेवटू न रणांगणावर वग ा ती तर कुठे गेलीच नाही.
प ास-साठ आडदांड पोरं ल करात जा याचं व बाळगून या सुवणवेळेची वाट पाहत
राहत. भा याचं टोक दोन पोती वारीला मळे ल का? ड गरातला ८-१० फूट सरळ वेळू
आणून दे शील का रे? शेरभर तूप दे ईन. सरावन सुतार प का बसवून दे तो भाला, मोडतो पण
तुटत नाही. नवं उपरणं कमरेला लागेल. चांभाराकडे वा ा, पायतणं लगेचच तयार क न
मळत. जरा ीमंत कुण यांची पोरं शंभर पयाला त कवा मो ा सरंजामदारांची पोरं
चारशे पयांपयतचे भारी घोडे घेत. कारण याव नही ल करात तनखा चारशे पयांवर
बसे. साव ा या बाजारातून नगद घेऊन यायचे. गावातला लोहार वीस पंचवीस पयाला
पाणी दलेली तलवार दे ई. क ारी, नमचे, आधीच घेऊन ठे वलेले असायचे. भालाईत,
चोपदार, हलगी, डंका, नगारा, तुरेभेरकरी, खाट क शपी, चांभार, भोई, हावी, ा णांपैक
यो तषी, पाणके, सैपाक — सग या जातीजमात मधली उनाड पोरं कोणी जुना शपाई
गडी भेटला, क कुठे कसं जायचं याची मा हती काढू न घेत. घर या लोकांना नकोसे झालेले
पाच सात भावांमधले हे बलदं ड त ण एरवी नु ता खायला काळ आहे, ब गा ा, असं ऐकून
ऐकून दर घासाबरोबर अपमान गळत आपण कधी मो हमेवर घो ावर बसून जाऊ आ ण
वेशीबाहेर सगळा गाव कौतुकानं पाहत असतांना ओवाळू न घेऊ, याची वाट पाहत दवस
काढायचे. वषभर कोरडवा शेतीत रा ं दवस काबाडक क न ब याला वीस पये
बरकत होत नसे. पोतंभर वारी वका — दोन पये. तर ल करात वरकड राऊत हटला
तरी रोजमुरा आठदहा पये कुठे गेले नाहीत, बनघो ा या बार गरालासु ा
नालबंद चंद या रोज या भ या त र दरमहा अडीचशे पयांना मरण नाही, असं होतं.
जोडधंदा हणून तर शपाई गरी उ म कारक द होती. नुस या लुट वर पोट भरायचं,
तनखा पूण श लक, हे आम या गावचे असे पोटभ हसतराऊत दे शमुखां या पु याईवर
यांचं नाव सांगून ल करात तरटांचा घ ग ांचा ता पुरता एक झुंजारराव गोट उभा न
दाखल होत. यां याबरोबर खानदे शातले सव कारचे गु हेगार, चोर, गुंड, दरोडेखोर, पुंड,
खुनी, वेगवेग या परग यांमधून खून खराबा क न आलेले तडीपार, जातीबाहेर टाकलेले,
अनाचारी, गावात तर या मुल या बापांना नकोसे झालेले सांड, कज फेडता न आलेले,
ज तीची खबर मळताच गायब झालेले कंगाल, परत गेलो तर अंधारकोठडीत कुजून म
कवा फासावर जाऊ — यापे ा इथे ल करा या भाक या आय या खाऊन मजेत घोडे
उडवणं काय वाईट? अशा हे- व च-माझे-घर वृ ीचे सगळे रणांगणांवर हजर असत.
अशांनाही आप या ल करात येऊ दे त, कारण अशा फुगवट बगार फौजेचाही श ुप ावर
मान सक दबाव पडे. एकदा तर ब हाणपूर या क या या वे ाची लढाई तीन म हने
चालली, ते हा क याभोवती या तळात आम या गाव या शपायांबरोबर चारपाच रांडाही
तथे जाऊन रा या हो या आ ण पुढ ल पाच वष काही न करता बसून खाता येईल येवढ
कमाई तीन म ह यांतच क न आ या.
पछाडी सांभाळणं, श ूंपैक एकटा कटा पळ काढतो आहे का, हे टे हळू न यां या मागे
लागून यांची घोडी, तलवारी, कपडे सव काही काढू न घे याचं अ हसक काय ऐन
रणधुमाळ त हे लोक उ म पार पाडत. सारांश, दोन वेळची भाकर पोराबाळांबरोबर
सुखासमाधानानं खात राहणं ज करीचं झालेल,े शेजा या-पाजा यांशी सदाचारानं ेमानं
कायम राहावं लाग यानं जेरीस आलेले आ ण ठे वले अनंते तैसे च राह याची वृ ी जवावर
आलेले — असे सगळे लोक लढाईची वाट पाहत असत.
शवाय आम या मोरगावचा झुंजाररावांचा गोट श ूची सरशी होत आहे, हे कोणा याही
आधी जाण यात अ तसंवेदन म होता. यामुळेच आमचे शपाई पळ काढ यात नेहमी
आघाडीवर असत. मराठे शाही या अखेरीस कुठ याही लढाईची खबर सव थम मोरगावात
ामुळेच येऊन धडकत असे. शवाय झाडाला बांधले तर झाडासकट पळू शक याची शथ
पानपतावर क न आम या खानदे शी फौजेनं नाना फडणीस, म हाररावा दकांस सुर त
वा हेरीपयत पळवत आणलं आ ण पुढ ल साठ वष तर मराठे शाही पु हा गाजली!
शरसलामत तर पगडी पचास.
अरे रे खंडेराव, ासाठ आप या सात ा पूवजानं एवढं केलं? शीऽ शीऽ शीऽ शीऽ जीऽ
जीऽ जीऽ शीऽ शीऽशीऽशी
ा लभा या बायां या घरात पु ष माणसं फार टकत न हती. एकतर बायकां या-
ब हण या पैशांवर जुगार खेळणं, दा पणं आ ण सतत चैनबाजीसाठ यांचा छळ क न
म हनेम हने म य दे शात दरोडेखोरी कर याचे पढ जाद नाद यांना होते. काम कर हणलेलं
यांना अ यंत अपमाना पद वाटे . म यंतरी इं ज सरकारनं गु हेगार जमात मधे यांनाही
समा व के यानं हे दांडगे दरोडेखोर पकडू न नेणं इं जांनी सु केलं. काह ना का या
पा यावर अंदमानमधला तु ं ग बांध यासाठ कायमचं ने यात आलं. ही झडी या आई या
पढ पयत या लभा या बायांना इ ाप ीच ठरली. घरातली त ण छळवाद पोरं आपोआपच
तु ं गात जायची आ ण बायकांना सांप क आ ण शारी रक वातं यं अनायासे मळायची.
मुलगा झाला क यां या वा ात ःखाचं वातावरण दसायचं. मुलगी झाली क दोन हंडे
बासुंद गावात वाटली जायची. वा ात वर चांदणीपयत दवे लागायचे. कारण मुलगी
हणजे त या भ व याची तरतूद त या बरोबरच आहे, असं मानलं जायचं. उलट ती
उ प ाचं साधन हायचं. म यमवग ह मुल वरचे जीवघेणे सं कार इथे नसायचे.
शवण टपण, झाडलोट, ध भतं, वैपाकपाणी, भांडी धुणी आ ण नंतर श णाची कैची,
ल ना या बाजारातली मानहानी, ंडा मारपीट — यांचा पशही ा पोर ना प ान् प ा
झाला नाही. मु वातं य. ा मुल ना लहानपणी धात हाऊ घालायचे. हे आम या
पढ त या हरखूपयत टकलं. ा परंपरेचा ती हणजे शेवट.
मा तीवर गावात या सटा या भपा या आ ण मु स लोकांची नेहमी भरणारी अकादमी
चचसाठ जमत असे. तथे लहानपणापासून बसत आलेले जुने लोक गो ी सांगायचे क ,
वा आ ण गजरी यांना पढा यां या यातून आमचे सातवे पूवज नागोराव यांनी सोडवून
गावात परत आणलं. दोघ ना गावात या बायकांनी फार मानानं वागवलं. वषभर धा य,
सा ाचो या, धतूप फुकट पाठवलं. अकादमीतले लोक असंही चावळायचे क , आपला
ाणदाता वीर नागोराव या याच नावानं कुंकू लाव याचा संक प वा नं सोडला होता.
असाही ब ा झाला होता क वा ही आ ण गजराही दोघी तलवारी नागोरावा या एकाच
यानात श पाहत हो या. परंतु याच यानात आधीच गंजून घ झालेली आमची सात ा
पढ तली खापरखापरपणजी ब हणाई ही यांची धमप नी अ यंत जागृत प त ता अस यानं
तनं हा कार होऊ दला नाही.
ते काही असो. शेवट वा ही गावात या तांब ा चौध याची अंगव झाली.
याचवेळ गजरालाही पाटला या गजानं अंगाखाली घेतलं. तचा ह हणून गजानं नद या
काठापयत भती घालून ीरंगभटा या जु या पागेवर या वा ामागे नवा म थानी नावाचा
महाल हटला जाणारा वाडा बांधून दला. ा गजराला दोन मुलगे आ ण ब याच मुली
झा या. ही सगळ मुलं गजा पाटलाचं नाव बाप हणून लावत. पुढे हे दोघे मुलगे मोठे
दरोडेखोर हणून बुंदेलखंडात नावाजले आ ण इं जांबरोबर एका चकमक त मारले गेले.
गजरा या थोर या मुली मांडोकड या त या नपणजोळ र या गु छाबाई नावा या
घरा यात या एका मावशीकडे या ेसाठ गे या. ते हा यांना तथलं नाचगाणं आ ण तो थाट
इतका आवडला, क या तकडेच राहायला लाग या. यां यात या एका अ यंत सुंदर मुलीनं
पंधरा ा वष च नथनी तोडाय या सं कारात एका जमीनदाराची मज इतक जकून घेतली
क यानं एक वतं नौटं क कंपनी त या मालक ची क न दली. यामुळे मोरगाव या
पुढ या पढ पयत या मुल ना के हाही तकडे उ रेकडे जाऊन मावशी या कंपनीत गाणं
शकायची सोय झाली. मा ा मुली ते झगमगाटाचं जग सोडू न इकडे मोरगावला कधीच
परत आ या नाहीत.
गजराची एक धाकट मुलगी इरद ती हणजे आम या हरखूची पणजी मा कधी
मोरगाव सोडू न कुठे गेली नाही. कशामुळे तरी तला वै लोकांची संगत आवडायला लागली.
ा जडीबुट वकणा यांचं ीरंगभटा या वा ात ठे पंच पडलं. मा ती गावात या लंग ा
मारवाडी उखाशेट या नावानं कुंकू लावत होती. याची दोनदा रीतसर ल नं झाली होती, तरी
तो प ह या रा ीच बायकोला कशामुळे तरी घाब न खेकडो खेकडो असं ओरडत घराबाहेर
पळत सुटायचा. मारवाडातून ल न क न आणले या ा गरीब नव या माहेरी नघून जाणंही
कठ ण होतं. शवाय नामु क . असाही ब ा झाला होता क , वर या धा यावर पलंग टाकला
होता, तरी हा खेकडो खेकडो ओरडत पळत सुटला आ ण वर या मज याव न उडी
मार यामुळे लंगडा झाला. ही नाच क पसरत चालली ते हा या या वडलांना चार अनुभवी
गावक यांनी स ला दला क , अरे नथमल, तुझा हा एकुलता पोर, एवढ इ टे ट, अजून नातू
नाही, दोन तर या सुना घरात घुंगटात या घुंगटात तुलाच श ा दे त असतील. तर तू असं
कर, आपली लभानी पोरगी इरदं ती आहे नं? काय दसते ती पोरगी. त याकडे याला
ाथ मक धडे घेऊ दे . मग शेटनं काकुळतीनं इरद ती या आईला भरपूर पैसे दे ऊन पोराला
धडे ायची गळ घातली. इरद तीनं ा पळू न जाणा या सतरा वषा या पोराला असं
गोडीगुलाबीनं सांभाळू न शकवलं क पुढे घरात पोरंबाळं झाली, पण दोन बायका असून हा
लंगडा उखाशेट हातारपणीसु ा स रा ा वषापयत इरदं तीलाच चकटू न हणजे कायम
त या कुशीतच झोपायचा. मेलाही त याच घरात या झोपा यावर, त या मांजराला कवेत
घेऊन.
ते हा इरदं ती उ म सुईण होती. काळोखी रा असो, तुफानी वारापाऊस असो, एक ा
सालदाराबरोबर तो नेईल तकडे रा ीबेरा ी कोण खे ातली बाई कोणाकडे एकट जाईल?
पण इरदं ती जायची. कोणी बचारी १४-१५ वषाची कोवळ प हलटकरीण पोर खाटे वर
तळमळत असायची, अशां या कपाळावर धीराचा हात ठे वून हळू हळू पाय पोट या मां ा
चोळत चोळत हात घालून मूल बाहेर काढणं कोण करील? कधी कडु लबाचा रस चोळू न
बाळं तणीला मरणा या दाढे तून वाचवायचं. हणून इरदं तीला सतीसारखा मान होता.
शेजारणी पाजारणी काय फ जमून पदर त डाला लावून क व करणा या. सूतीत
कोव या पोर चे हाल हाल होऊन या म न जाय या. कोणाला मोकळं करायची व ा येत
होती? यामुळे गावातले लोक लभा यांना भरपूर ायचे — मानस मानही आ ण धा य,
पैसाही. लभा यां या घरात गावात कुठे नसेल इतकं सोनं नाणं ग तां ळ तूप धा य, या जे
मागतील ते, गाडी भ न यायचं. इरदं तीमुळे तं तू वाचला, असं वीसपंचवीस पोरांना हटलं
जायचं. ते सगळे हातारपणापयत तला मायेनं मावशी हणायचे. कोणाचीही हमत न हती
लभा यां याकडे वाकडा डोळा क न पाहायची. गावात मोठमोठे दरोडे पडले, चो या
झा या, पण लभा यांचा वाडा हमेशा सुर त.
इरदं ती या दो ही मुल नी वै ं बरोबर ड गर हडू न जंगली औषधी झाडपाला शकून
घेतला. मोठ मुलगी खरखोती तर गु तरोग बरा करणारी हणून ा पंच ोशीत स होती.
इं ज ल करी अ धकारीही हची ज सी रे मडी घे यासाठ मोरगावला यायचे, असं लोक
सांगायचे. ही खरखोती सहासहा म हने कुठे तरी फरतीवर असे.
धाकट आवंती हणजे आम या हरखूची आजी. ही गभपाता या औषधीत न णात
झाली. एकदा झाबुआ या एका ज ेत एका अ तशय सा यासु या दसणा या कोलाम वै या
तंबूत चो न गरोदर झाले या कतीतरी बाया सहज जात येत आहेत, हे तनं पा लं. मग
तनं या वै ाकडेच सहा म हने रा न आ ण जंगलात फ न ा वन पती शकून घेत या.
नंतर वतः गरोदर होऊन कचासारखी वतःची सुटका क न घेतली. पुढे नु ती पानं पा न
आ ण वासानं आवंती ती झुडपं बरोबर ओळखायची. तनं ा आ दवासी बायांकडू न गभ
रा नये, अशी पण एक औषधी मळवली. ौपद ची चधी असा परवलीचा श द ा
चधीसाठ बाया वापरत. कुठ यातरी खूप चकट पदाथात चधी भजवून ती आत
घात यावरच तु ा सांडाले चहळू दे यजो बरं. तोवर आंगाले हातसु ा लागू दे याचा नी हाँ. तो
ण कधी येतो ते बाई वस नच जाते. एवढा मं पाळशील तरच चधी दे ईन. ते हा पाळणा
लांबवणा या मुलामुल या पाळ याबरोबर आपलाही पाळणा हालू नये, अशी शरम
बाळगणा या बारा बारा लेकरां या, नाइलाज झाले या प तशी या बाया, अंगावर आधीच
एक मूल पतं आहे अशा, को या बेसावध त ण वधवेला, अ वचारी अ ववा हतेला को या
सो ानं फूस लावली अशा — सग या कार या सग या वयां या पण मातृ वा या एकाच
नसगकोपानं भांबावून गेले या माता हरखू या ा वा ाकडे आशेनं धाव घेत.
तशात आवंतीची खांड ाकडे राहणारी थोरली बहीण खरखोती मोरगावला आलेली
असली, क गु त रोगानं तळमळत झोप गेले या बायांची यां यात भर पडे. ते हा कुठे अशा
रोगाचे डॉ टर न् वै होते? पे न स लनचा तरी कुठे शोध लागला होता? आता सु ा
ज ा या खाली कोण याचा डॉ टर सापडतो? आ ण शहरात या पु ष वै ां या वा ावर
कोण बचारी गु तरोगानं पछाडलेली बाई चालत चार कोस जाऊ शकेल? आ ण मला तपासा
हणून लुगडं सोडेल? कुणा कुमारीला राहवलं नाही, कुणा टाकून दलेलीचं वाकडं पाऊल
पडलं, कोणा आ तेचं त ड दाबून भर घरात जबरद ती — अशा दवी बायकां या
पर या या पू भर या जखमांना ल वीचा नु ता एक थब लागला तरी हजारो सुया टोच या या
वेदना — अशा दवी बायकां या आत पसरत जाणारे, आतून बाहे न आगीसारखे भाजत
राहणारे, मोठमोठे होत जाणारे फोड गरमीचे आहेत हे कोण कधी सांगेल? एक ा
व हळणा या अशा बायकांना कोणाचा आधार असतो? कोण जंगलातून मेर शगी आणून
दे ईल? कोणाला खु ा नागाचं मूळ ड गरात हडू न शोधायला वेळ असतो? म दे सालीला
तडफडू न पाय झाडत. करतांना कसं गोड वाटलं? दवसभरा या ढोरकामात मां ांमधे
चकटू न बसलेलं जाडंभरडं लुगडं हल या बोटांनी सुटं क न र लो हताची साल उगाळू न
याचा लेप लावून आप या घरात काळ ज कापणारी तडफड खरखोती शवाय कोण
मुका ानं सहन करेल? पु हा ा गो ची गु तता पाळा. कसं का असेना, असं काळजी
घेणारं कुणी तरी माणूस गावातच आहे, हा केवढा आधार वाटत असेल? तेसु ा नु ती एका
बाईची स या बाईला मदत. पुढ या हंगामात पायलीभर तीळ आणून दे ईन, खरखोतीताई.
मा याजवळ काय आहे क , मी गरीब बाई तुले दे ऊ? तु ा लेक साठ नातीसाठ दे वाजवळ
आ मांगीन. अशा खे ात या कतीतरी अडाणी बायांनी हरखूसाठ आ दे ऊन ठे व या
आहेत…
आवंतीचा बाब गावातली सगळ बायकामाणसं सांगायची, क तनं एकाच वेळ
दोघादोघांशी घरोबा केला : एक लांबतो ा भोळे कपाशीचा ापारी आ ण याच वेळ
चपटा महाजन सरकारी सावकार. ा दोघां याही बायका तला गौरपूजेत मानानं
बोलवाय या. आवंतीची एकुलती मुलगी झडी ही ा दोघांपैक कोणाची, हे चेह यां या
जुळणीव न प होत न हतं. ते हा या जननशा ात दोन पु षां या शु ाणूंचा एकाच
वेळ एका ीअंडाशी संयोग होऊ शकतो काय, ाब ल खा ीलायक मा हती नस यामुळे
ती दोघांची संयु मुलगी समजली जाई. पुढे झडीनं घरातली औषधांची परंपरा तर चांगलीच
आ मसात केली. पण वाजीकरणात फार बाजी मार याचं मा तीवरचे सटारे त लोक
बोलायचे. आप यावर झडी या वाजीकरणा या औषधांचे योग क दे णारे कवा क न
घेणारे दो ही कारचे बरेच साठ स रीतले लोक, यां या साठ उलटू न गेले या प त ता
झडी या नावानं कायम बोटं मोडत असाय या, ते त याकडे झुंबड करायचे. ा त या
योगांमधला एक योग रानडु करांची आंडं मसा या या कढत र यात खाणं हा होता. हे
वगबंधू रघूनायक यांनी शोधून काढलं होतं. आमचा सालदार सांडू याला या त मा हती
होती : कळपात या वीसपंचवीस मा ांवर वचक ठे वणारा महा या या कोणती पानं,
मुस या, मुळं, फळं सतत खातो, या यावर नजर ठे वून एका सातपुडा रज फॉरे टरनं झडीला
हे ान त या त णपणीच पुरवलं होतं. असे बरेच त आकषून तनं नाव कमावलं होतं.
ांतलाच एक त , प ह या महायु ाव न जमनीतून परत आलेला एक ग डना या
कॅ टन टोके, हा एका गरीब कुण या या आठनऊ मुलांपैक एक होता. झडी या याच नावानं
कुंकू लावायला लागली, कारण याचा सहकुटुं ब रे वेचा, संबंध टश ए पायरमधे फुकटात
कुठे ही फरता येईल, असा पास होता. प ह या महायु ा या वेळ इं ज सरकारनं एक एक
पोतं बंदे पये येक भरती होणा या सो जराला आ मष दाखवून थेट जमनीत लढाईवर
नेलं. ते सगळे तकडेच मेले. यां या पे शनावर आम या गावाबाहेरची तीनचार कंगाल घरं
इकडे एकदम ीमंत झाली. काह नी ज मनी घेत या, काह नी सावकारी सु क न
कुण यांना दढ नं ाजी पैसे दे त यांची गावाबाहेरची खळ , पडीत ज मनी घेऊन टाक या
आ ण गावाबाहेरही ल मी वसायला लागली. तोपयत मा कुण बक बाहेरचं हे रगण
कातावलेलं असे. आतले कुणबी हळू हळू हवाल दल होत स या महायु ात आणखीच
भुईसपाट झाले. यावेळ ही मोरगाव पे ातली वीसेक पोरं महार, कुणबी, भोई, हटकर,
वंजारी, कोळ – यांची भरती झाली. लढाऊ लोकांची खाण, असं वातं यसै नकां या
मारकावर मोरगावचं एकवा यी च र कोरलेलं आहे. सारांश, ा ग डना यामुळे झडी
पासीवर इकडे तकडे वास क न एकदम आधु नक होऊन गेली.
ानंतर वातं यो र काळात गावं बदलत गेली आ ण रे डओ, वतमानप ं, नाटकं,
फर या सनेमा गा ा, काँ ेसचे खाल या वगातले पुढारी आ ण महारांनी गावक
सोड याचे गावातले च हा ांवरचे वाद — ा सग यांत झडीही आ ण हरखूही बदलत
चाल या. इतर गर यांसारखी झडी नांदली. पो यापुराणं, रोज दे वळात जाणं,
क तन वचनात एको याचं ल ण हणून जाऊन बसणं, पंढरपूरची आषाढ सवाबरोबर
पायी आ ण तथे सवामधे रांधणंखाणं — अशा मु य वाहात ती झेपत गेली. स ते याकडे
तर ती रोज रा ी ताट भ न साद घेऊन जायची आ ण तनं ताट ठे वून पोथीला नम कार
क न सग यात पुढे ऐ यशाली पैठणीत स दययु बैठक मार या शवाय पोथी सांगणारा
आदोराम तपोवना ध गमनमला सु वात करत नसे. आम या गावात तर मोहरम पासून कबीर
पुनीव, रामनवमी, च धर पालखी, वामी नारायण पंथाचे पूण गुळगुळ त डोकं केलेले गोरे
पान सं याशी यांना गोल डो यांमुळे नरगोल हणत असत, पण ते मूळ नरगोल गाव या
पीठाचे असत — अशा सग यांचे उ सव, ज ा धूमधडा यानं होतात. ात झडी सवाची
लाडक अस यानं प ा ापद ध का होपा ा हणून मानाचं नमुना थान तला मळालं.
पण त यात अ णोदय झाला तो वारीवर कुठे तरी एकदा गाडगेबाबा या क तनात,
चारपाच लाख लोकां या जनसागरात एक थब हणून ती बसली होती ते हा. गोपाळा
गोपाळाऽ दे वक नंदन गोपाळाऽ लोक हो, वा याले दान, गु ले न ता, ग णकेले खरं बोलणं
सारखंच नाशकारक…
ानंतर गाडगेबाबा काय बोलत होते या याकडे तचं फारसं ल गेलंच नाही इतक
आत या अ णोदयानं ती झपाटू न गेली. छे ः आपण कोण? ग णका. ा अफाट समाजात
आपलं कुलशील नाव जात कुठे आहे? काय थान आहे? इतके दवस गावात ग रबी होती,
हणून नीती होती. आता गावात पैशेवाले शेतकरी वाढताहेत. पूव एखाद सरा तालेवार
आप यासारखीचा मालक हायचा. आ ण पणजी या काळापासून गाणंनाचणं संपलंच आहे.
उरला आहे हा नु या तंग ा दे याचा गटारी धंदा. आ ाच आप यावर चारपाच जण पैशे
दाखवून जोरी करतात, ती जड जाते आहे. गावात राहायचं तर हे सोसावंच लागतं. ापुढे
भु कड लोकां या हाती पैसा वाढत जाणार. आप या बेट ला तर रंडीच करतील हे माजलेले
नांगरे. छे ः आप याला शरीरसुख आहे? मान सक सुख आहे? पोट जाळ याचे धंदे. छे ः
आ ण तनं ठरवून टाकलं क , हरखूला अ ूचं करायचं. दे धंदे आता बंद. हरखूला
शकवायचं. एका सरकारी डा युमटरीमधे वजयाल मी पं डत बनबा ांची चोळ घालून
वमानात बसते तसं आपली हरखू करेल…एकच या यात या सधुसारखी लांऽऽब मंगळसू
याईल…
आता हे कसं जमेल? भूतकाळ तर काही बदलता येत नाही. पण भ व यकाळ? ल न ही
मुल चा भ व यकाळ बदलायची कळ. ती प क करायची. शहरात या बी.ए.बी.ट . मरातब
असले या पोराशीच ल न करायचं. ग डना या सो जराकडू न असं प के क न घेत यावर
हरखूला सातवी फायनल नंतर जळगावला फ करा हरी मुल या बो डगात मॅ कपयत
शकवलं. नंतर श काचा ड लोमा.
हरखू ा पाचसहा वषात पूण वेगळ झाली. सगळा भूतकाळ वस न अ यास फ
करत गेली. ज मनीत डोळे खुपसून चालणं शेवटपयत. मग एका शाळे त तला नोकरी
लागली. यावेळ झडी आ हा कॉलेजात शकणा या का या पोरांना गाठू न मु ाम हरखूचं
गुणवणन करायची. त याच भाषेत पटवून ायची : तुम या लोकां या बीजाचीच ना रे ही.
शाळे त दाख यावर तुमचीच जात लागली आहे कागदावर. आता तुम यापैक कुण याचा
शेतीवाडीवाला चांगला नोकरदार जवाई मले शोधून ा बरं, बाळांनो. ंडा, सोनं सगळं दे ईन.
ते हा मी, मधू, बाळू , रघू नायक एकमेकांकडे पाहायचो. नंतर हणायचो, आप यातला कोण
हमतबाज ा सुंदरीला बायको क शकेल? मी छाती ठोकत हणायचो, हा खंडेराव
करील. काय पोरगी आहे आपली हरखू? सरी मधुबाला आहे हरखू. म हणाले, तू? हाँ
हाँ हाँ. नु तं हे ऐकायला आलं तरी तुझे वडील झोडपून काढतील तुला, खंडेराव. तुझी आई
तर जीव दे ईल. हणेल अशी तुझी सासू? लोक घरात नागडे फरत असतात त या. हाँ हाँ
हाँ. मी चडू न हणतो, बी.ए. होऊन जाऊ दे , मग बघ. हे आमचं भांडण रघू नायकानं
गावभर केलं. ते हापासून हरखू मला पा लं क लाजून त ड लपवायची.
सुशील, शांत तनं गावात कुणाकडे मान वर क नसु ा कधी पा लं नाही. या याशी
ल न करील या याशी एक न राहील, असं लोक हणायला लागले. कोण हणेल ही
झडीसारखीची पोरगी आहे? हरखू या सग या वाग यात दसायचं क , मोरगावातली
आपली सात प ांची परंपरा तोडू न आप याला अंगीकारायचं आहे ते वेगळं जग. युग
बदललं क जगही बदलतं. एव ा सुंदर सु श त सश उफा ा या मुलीला असं वेगळं
जग कुठे सापडेल?
मी ते हा हणायचो, खंडेराव, असं जग तु यात आहे. पुरवा? तुला त या सात
प ांपासून या सग या गो ी नै तकच वाटतात, हाच याचा पुरावा. कर हमत. ा
झडी या वा ात पाय ठे वायला मा धाडस लागतं. ते मोरगावात दर पढ त कोणी ना
कोणी दाखवलं आहेच. आता ा पोरीसाठ आप या पढ त या कोणाकडे तरी ते असायला
पा जे. इतर सव गो ी जुळून आ या तर खंडेराव, आप यात ते धाडस आहे? असं
हणतात क , ह या कमरेला एक मंतरलेला ताईत बांधलेला असतो. तो कामभावो पादक
असून यामुळेच ही पाहील याला आकषून घेते. ा नद काठ या वा ात या अंगणात वारा
ढाळणा या शेव याखाली खाटे वर लेटून आ ही ऐकत रा , हे वारांगनांनो, पड या पड या
तुमची अनो या भाषेतली लभाणी गाणी, जी ऐकता ऐकता आमचा सात प ांचा थळ
काळ पगत राहतो.
मारा वाडानी पछवाडे उंटणी झोलां खाय
कुंपणामागे उंट ण डु ल या घेत आहे? मग मी आत काय करतो आहे? कुठे आहे माझी
सजवलेली उंट ण? ा बायां या घरात गाय, हैस दे ऊ केली तरी यांना नको असते. गुरां या
माग या न पुढ या अंगा या कती कर करी असतात? कुण यां या बायाच तसलं क
जाणो. ा छबे यां या घरात मुंगूस पाळलेला असतो. मांजरी असतात. आ ा या
पज यांमधे मैना पोपट उगाच ट ांव ट ांव बोलत असतात. पज यात या मैनेला पाणी
ठे वताना दाराशी बांधून ठे वले या आप या कु याची दोरी ताणली गेली क लगबगीनं दारातून
डोकावणारा हा कोणाचा चेहरा?
काहे कोयल शोर मचाए रे ऽ हो मोहे अपना कोई याद आये रे ऽ.
आं? अचानक वडील खालून ये साते वहीत डोकावत वचारतात, आं? बारा वाजले,
कशाचा अ यास करतोहेस रे, आं? जागरण? ाकरण चालवतो आहेस? आं?
खंडेराव, या यात हरखूचं नाव कुठे आलं आहे? नाहीतर आता वडील झोडतात
आप याला.
एकदा गावात सगळ कडे झालं, क सो या महार धनजी पाटला या बायकोला कड यात
लागला. लहानलहान मुलां याही त डी, हंजे काय नेमकं केलं रे?… अरे अधम झाला.
बोलवा चावडीवर याला. ही तर सु वात आहे. वेळ च थांबवलं पा जे. …अरे, पण सुई या
मज शवाय दोरा जाईल का? …आ ण तुमचे लोक आम या बायका चगरतात सदर, याचं?
कती आम या बायांना पोटं आणली तुम या तोताराम शेटनं? मग?… चालूच आहे हो.
व तवाशेजारी तूप पघळणारच. गावाची एक टकली पायजे. खूनखराबा होऊ ायचा नै.
गावाचा कायदा पाळला पायजे.
अरे, आप या ाथ मक शाळे त एक अ ावलचा महार जू होतो आहे. लगेच
मा तीवर या अकादमीत चचा. सटा या दे शमुख हणतो, काय शकवणार मेलेली ढोरं
खाणार माणूस? यावर भपा या पाट ल हणतो, अज क , बदली करायला लावू. पा
काँ ेस काय हंतो? …तो हंतो येडे झाले का? तू नुसती याची जात काढ क पो लस लावून
खटला भरायला लावणार, हंतो… बससान च क पसत तु ं गात. …नको रे भौ, तू मो ा
बापाचा हना याले. …खु गांधी महा मा हंतो, अ पृ यता पाप है. ह रजनांना
आ मस मानानं जगू ा. … हंजे? डाखोरा हात नं जेवना हात फरक नाही? …अरे, सग या
जाती समान आहेत, असं संतमहा मे हणत नाही आले? …पन पाची बोटं सारखे असता
का? काय वपरीत शकवता हो तु ही शकेल सवरेल मानसं बी? … हंज? े तुमचे
च धर वामी न हते चांभाराघरी जेवत? काय उपयोग मठात जाइसन कपायाले यां या
पायाखालचे गोटे घाशीसन? कामाले काही बाट नसतो. वतः महा मा गांधी संडाशी साफ
करत. …काय? …शी. …शी? शी शी. स यांची? शी शी, एवढं सोडीसन आपुन सरं
कोनतीबी समाजसेवा क भो. …कोनतंच काम उ च का नीच नसतं. साले हे ा ण
लोकच गावोगाव अशी जा तभेदाची लफडी सु करतात. …कशाव न? …एवढा मोठा
जा तभेद मोडणारा आपला वारकरी पंथ ा ा णांनी नासवला. पु हा ा णी धमच
वारकरी पंथावाटे लादला हो आप यावर पेशवाईपासून. वरा य तर बुडवलंच, आता चालले
एकेक इं जी शकून नोक या धरायला शहराइत. शहरी होत चालले ा ण. …अरे पन
बामण तसे झाले, तु ही कोनते शहाने हैतं?
खंडेराव, तुला एक शोध नबंध लहायचा होता, क खेडोपाडी कानाकोप यात
म लटरीसारखे ा ण जाऊन रा यानं ह धम खेडोपाडी जला. बौ धम शहरीच होता,
शहरीच रा ला. यामुळे संपला. पीएचडी झा यावर ते एक पुरं कर. पण ा
खेडोपा ांत या उ सव ेमी महार लोकांना शहरी बौ धम कसा काय पुरे पडेल? ते
इ तहास ठरवील.
आता तं हॉटे लातबी चहा पेता येते ा लोकायले. …ते काही वशेष नाही हो, पण
भरोसा, न ा, इमान हे गुण समजले जातात, तेच यापुढे दोष समजले जातील? काय उलटा
जमाना आला हो. …जाऊ ा, जे जे होईल ते ते पाहावे. चांगले कायदे काढले भौ तुम या
काँ ेस सरकारनं — आम या शेतक याय या संसारायले चेटोई दे याचं नं आपली गांड शेकत
बशाची लांबून शहरातून. हॅत तुम या लेकमायबहीन झू.
कवा सरा असाच कामचुकार धमामामा. खूप झडी लागली आहे. पाऊस म हनाभर
बसला. नद ला पूर आ यानं गावापासून महारवाडा पूण तुटला आहे. मीठ मरची तखट तेल
वारी — महारवा ात काहीही नसणार. पावसाचा जोर वाढणार अशी च हं. एक हर
रा उलटली आहे. अंगणाबाहेर डहलजीतून उंच महारी आवाज : जोहार ओऽ इठू बोवा हो,
ओ सीताबाई ऽ ऽ, मावशे ऽ ऽ. …कोन रे? …जी, मी धमा, तुमचा महार, जी. …काय रे धमा,
काय झालं? …कु हाडच पडली हना दे वा अंगावर. …कां, काय झालं? … हतारा मे हा जी.
…असा कसा एकाएक गेला? …पाहाटे च चचला. येऊ येऊ हनता नद ले पुरावर पूर. आता
आमाक उतरला त हा ड गराकडे वाघदरीपयत चालत गेलू आन नद वलांडीशान आलू. …
कशाकरता एवढं ? इथेच आलं पायजे असं काय आहे? …असं नका हणू दे वा. हतारा
तुम या उ ापा ावर तं लहानचा मोठा झाला. …अरे वा रे वा, धमा, तु हाला राखायचा
का प कर घेतला आहे मा ा योकानं? …आजी, असं नका तोडू न टाकू. जलम दे नाराले
बायलं तं पायजेच नं? …मंग का सरपण इथेच आहे? गावातले सरे कुनबी का मेले सगळे ?
…बाई, वास आप याच गायीकडे तं जानार का हाई? …काय पायजे काय तुला? …एक
नवं धोतराचं पान दे यजा, दोनेक पेबी दे सान गु याल उदब यायले त बरं हीन, मालक.
बयतन कोरडं तुम या वा ातच भेट न अशा व ाले, बाई. गोव याबी लागतीन डालभर,
ब स. तुम या घरचा कंद ल बी दे यजा. पाहाटे परत आनीन.
पाऊस जोरात पडतोच आहे. धमाची घ गडी भजते आहे. सकाळ ये हटलं तरी तो
त सा उभा आहे. आता या याकडे हातारा मेला, तर आपण काय काय दे णं लागावं?
धमाला खरंखोटं रडू कोसळतं. घरातले सगळे वरघळतात. सांडू गो ात दवसभर या
कामानं थकून झोपलेला असतो. याला उठवण. …आयतखाऊ हे नु ते मायझौ. या हचं
म तकबी कुन यानंच करावं? का रे धमा? …जाऊ दे सांडू, दे काढू न लाकडं, पाऊस वारला,
क डो यावर घेऊन जाईल. …दे व तुमचं बरं करो मालक.
कधी पाचसात तमासगीर भ या पहाटे थंडीत कुडकुडत जोहार मायबाप करत आंगण
ध न बसलेले असतात. कुमी लीनतेनं हणतात, मालक कपडे शवने पडता.
या सग यांचे केस लांब कमरेपयत वाढवलेले — वगात कोणी तारामतीचं काम कोणी
रंभा, मेनका, व ा म . नाच यात तर सबंध आरप त नावाजलेले. गावा या अ ूचा .
येकासाठ कापड, पु हा शलाईचा खच. …पा हा, पा हा मालक, दसरा गेला, दवायी
गेली, आता उतरण चालली. पा हा, हे असे फाटके कपडे नेसूनशान सगळे सण साजरे केले
हायती. वडलांकडू न पैशे मळा यावरच हे आंगण सोडतात.
असं वषभर कुणाचं न् कुणाचं चालूच असायचं. सरपण, कपडे, फाटके लुगडे, वारी,
पीठ, भाकर, भाजी, सणाला डाळ, ग , तूप, ताक ध तर के हाही, ल न असलं क
दवसातून चाळ स फे या आम या घरावर — सगळं ाच. इतकं असून वेळेवर — नाही
जमनार मालक. तकडे कोणाकडे या त रोजी मळते तकडे जाणार. आजी वडलांना
समजावते, असू दे भौ, का शवाय कुनबी हंजे बैला मचूक गाडा. ना तोडता येतो, का
तोडू न नाही चालत. हजारो वष हा गावगाडा असा चालला.
मग अचानक महारी पपारीचा ककश तार वर सुरीसारखा कुण बक या ग याव न
फरला, टणटणीत महारी संबळ वर ठुं बा कडकडला : कुण या या दारी जायचं नाही,
शेणपाणी बंद. पडं ओढायचं नाही. कुण या शवाय कसे पोट भरतील हे? पण पोटं भरत
आली, अध पोटं गाव सोडू न शहरात गेली. शकून कुण यां याही वर गेली.
साधा तमासगीर मकडू महार. चार फाटक पोरं जमा क न मरीमायमाग या वाळवंटात
ढोलक वर लाव या वाजवत बसे. कामधाम काही नाही. उपासमारीत मुंबईला गेला आ ण
शंकर जय कशन या आक ात महारी ढोलक या घाया टाक यात फेमस होऊन बसला.
लपक झपक तू आ रे बदरवा गा यात मकडू या ढोलक चे तुकडे काय वल ण. ओ हो हो
हो हणतात सगळे . ॉफड माकटमधे रा ी गा यावा यां या करमणुक साठ महारी गंमत
मधली कडकडीत ढोलक वाजवून दाखवणारा हा मोरगावचा माथाडी इतका नावाजला, क
एकदा अचानक अ स टं ट डायरे टरनं याला टॅ सीत टाकून टु डओत नेलं. तथे तासभर
मकडू वेगवेग या घाया वाजवून दाखवत होता. पण अचानक काय या या अंगात आलं —
खरं कारण हणजे या या ढोलक चं रेकॉ डग युग होत असतांना झगड झगडकर पानी लाऽ
तू ऽऽ ही म ा डे या पा गीतातली तान ऐक याबरोबर मकडू ला मुं या आ या. तेरे घडे म
पानी नह है… काळात लहानपणी मोरगाव या हाळावर मडकंभर पाणी मळव यासाठ
भर उ हात वेड लागेल असं ा पोराला कळवळू न ओरडावं लागायचं : वाढ वऽ माय पानीऽ
ते सगळं दाबून ठे वलेलं अ पृ यतेनं शा पत काळ लहानपण मकडू या बोटांमधून तथे
उसळ मा न आलं. दवानं फ म या ए डटरनं पंधरा पंधरा सेकंदांचे दोन भारी तुकडे
फ गा यात घातले.
पुढे तासभरा या रेकॉ डगचं काय झालं, हे मकडू लाही कळलं नाही. मकडू चं तर आता
जी आहे या रेकॉडवरही नाव नाही. पण मोरगावची महारी ढोलगी तंर अमर झाली. झटपट
तू बरसाऽ बदरवा झटपट तू बरसाऽऽ
एकसारखी तीन वष आखाडीची गेली. प ह या वष अ तवृ ीनं पकं गेली. वषभर घरातलं
होतं ते रांधलं. महारामांगांनी, भ ल, पावरा, कोरकूंनी रानातला झाडपाला ओरबाडू न पोटं
भरली. यानंतर या वष ढग नु ते व न सरकतांना दसत होते. ध ा नाचवून, बेड या
फरवून काही उपयोग झाला नाही. दवाळ त एक दवा लागला नाही. कुण यांचीच घरं
रकामी झाली, तर शेतमजूर आ ण बलु यांची काय पोटं भरणार? गुरंढोरंही मरायला
लागली, यांना बाजारातसु ा कोणी घेईना. न वक या गेले या आप या गुरांची नजर
चुकवून शेतकरी यांना तथेच बाजारात सोडू न अपराधी चेहरे लपवत घरी परतायचे. यामुळे
बाजारा या गावाभोवती मढ च मढ आ ण घर ा घालणारी गधाडं. लहान शेतकरी चचेचा
पाला खाऊन, मुळं उक न यावर जगत रा ले. सातपु ा या ड गरात या व यांवरचे
हाडांचे सापळे झालेले आ दवासी खाली उतरले. सकाळपासून गावात नवन ा भका यांची
रांग लागायची. हळू हळू गाव व हरीचं पाणीही आटलं. नद खणून झरे काढू न गरीब लोक
गढू ळ पाणी यायचे, तेही आटलं. आता रा ी दरोडे पडायला लागले. हातात बर या,
आसा या, पहारी, स बली घेऊन लोक आळ पाळ नं झोपायला लागले. घरात या धा या या
कण या गोध ांनी झाका ा लागाय या. मो ा शेतक यांची पेवांमध या धा यावर
गुजराण चालली. एकानं पारी पेव उघडलं. हे कळ याबरोबर गावाबाहेर या लोकां या झुंडी
धा यावर तुटून पड या. तो शेतकरी ते हा डो याला हात लावून सगळं पाहत होता.
हाळावर पाणी भरायला के हाही जा, दो ही बाजूंनी अंगावर मडक , जमनची भांडी
घेऊन येणारी हीच माणसं. कोणकोणाला कती ायचं? पानी घाला माये, पु य हईल वं
लेक , एक घोटभर तरी दे बहीन, तु ा घरात पायना हालीन पोरी. पोरं पाठ शी, छातीशी
घेऊन पाणी दे णारण कडे धावणारा घोळका. माणुसक ची कसोट पाहणारे ते दवस.
काळामुळे कुठू न कुठे लोक फरत जातात — कानडी, तेलगू, क छ , हद , मारवाडी. ा
काळांमुळे तर आपली रा ीय एका मता बनली नाही? पर या नघृण इं जी रा यामुळे?
जवळचं शेवटचं पाणी यायचं भांडंसु ा कानदाराकडे गहाण टाकून मळे ल तसं धा य
यायचं. कानदार नाही हणतो, तरी ती तेलगू बाई भांडं घेऊन तासभर तथेच उभी आहे
— त या जगाचा शेवट इथेच आहे, जग याचा शेवट तो जगाचा शेवट. आता सरीकडे कुठे
जाऊनही उपयोग काय? खंडेराव, तू असा उभं राहायला शीक. रा ी उ शरापयत ग लीत
फरणा या बाया — माय, तू वाढशील तेवढं च आ ही मागणार. तू दलं तेच घेणार. कोण या
मान सक अव थेतून ही भाषा ज मते? दलं भूतकाळ, घेणार भ व यकाळ. मो ा घर या
बाई, नशीबवा या माई, वाढ वऽ बहीन. शेजारीशेजारी राहणारे भाऊभाऊसु ा एकमेकांना
अ मागेनासे झाले. उसनंपासनं सु ा धा य कोणी कोणाला दे ईना घेईना, ते हा ा
भका यां या पोटात कोण काय टाकणार?
अशा भौगो लक प र थतीमुळे या या दे शात या लोकांची वभाववै श ं
जगात या इतर लोकांपे ा पृथक होत असणार. आप या ा काळ वषामधून वाचलेले
सगळे लोक काटकसरीची एक सं कृती प क करत आले. अ भमान वाटे ल अशी, पण
काही गो ी लाज आणतील अशा. यामुळेच आपण युरोपी-अमे रकन लोकांना
प रसरवादातली नसगाशी एक पता शकवू शकतो, यां या नासाडी या वृ ीला तु छ
समजू शकतो. आप याकडे खायला आणलेला येक पदाथ सारखा वाटू न यायची प त
आहे ना? टरबुजाची एकेक फोड का वा ावर येईना, आप या घरात या सग यांना चव
मळते, आ ण वयंपाकघरात या भा यां या का ा, टरफलं, हरवा कचरा, धुवोणीचं
पाणी, उ ,ं ताटं धुतलेलं पाणी सगळं एका बादलीत साठवून गाईला हशीला आपण दे तो.
एक तीळ सात जणांनी खा ली होती, खंडू — आजी हणायची.
आ ण युरोपी संवेदनवच वामुळे आलेली रोगट व छता — साबण, पावडरी,
छानछोक ? एका बादलीत सगळे घाण कपडे आधी खंगाळू न मग स या एका व छ
पा या या बादलीत ते धुऊन काढणं — साबणाची गरज काय? ा बग यासारखा शु
रंगापे ा गांधी वनोबा यां या खाद या धोतरांचे पवळट रंग नमळ न हते? हात धुवायला
राख काय वाईट? केसांना काळ माती? शकेकाई? आ ण बायकांची वयंपाकातली उजची
बचत? बजा, एकदम सगळ लाकडं चुलीत ढोसू नको. एकेक लावत राहा. पुढे भाकरी
होईपयत माग या भानचुलीवर वरण ठे व. तकडे चूल गरम राहते, तथे ध ठे व. छबू,
वैपाक झाला क लगेच लाकडांवर पाणी टाक, कोळसा तरी मळे ल, आहारावर ध तापत
राहील, साय चांगली येते. लाडके, राख साठवून ठे व. भांडी घासायला चांगली राख काढू न
ठे व. बाक ची उ कर ावर. पोरांनो, पे याला त ड न लावता व न पाणी या, तेवढ च
मोरीत भांडी कमी पडतात. भावडू , अरे इतकं कडक पाणी आंघोळ ला? ताजं आडाचं पाणी
एकदा घेऊ पाहा आंगावर — कती छान गरम असतं.
साधेपणाला युरोपातले लोक दा र य हणतात. पण यांना त कर याआधी
आप याकडे खरोखरचं दा र यसु ा आहे, ते त केलं पा जे. हणजे कसं खंडेराव? हे
बघ, सण उ सवसु ा कमी खचात — गणेशचतुथ ला श ा दे णं. दवाळ ला घरात याच
व तूंचा फराळ, पण या, तेल, वाती. होळ ला एक पुडी रंग — कमी खचात मजाच मजा.
भावडू चा सदरा खंडूला बसतो आहे. घाल थोडे दवस, दस यालाच नवीन घेऊ. परकर तर
थेट बजापासून फाटत फाटत छबी, सुभी, शशी नंतर ग हानात अंबूमायकडे. कवा
भावडू ची फाटक ब नयनं म यात या गरधर राखो यासाठ राखून ठे वणं. आकाश दवा
एक पयाला? कशाला खच करतोस खंडू? सुप ाकडू न बांबू या सुय ा कापून आण
आ ण दोन आ याचे रंगीत कागद, यावलला एक आ यातच येतील. काय वेळ लागतो?
चालत ग पा मारत या तु या रघू म ाबरोबर जा, पारशी घरी. मी फुलं कापून शेप ा
लावून दे ईन. ग हा या पठाची चक . सं याकाळशी आकाश दवा टांगून दे तो आप या
ग चीवर. कती पा णे येतील नळू काका? शेजा न गा ा, चादरी आणू. तांबे, पेल,े ताटं
जमा क . बस. आ ण दोन पा णे जा तं आले तर? तर आपण सगळे सतरंजीवर झोपू.
एका रा ीचा तर आहे. आता खंडू, आणखी काळजीपूवक पाहा : काय झालं? हात
सुजला का? काही लागलं होतं का? र साचलं असेल. कुठे डॉ टरकडे भाडं खरचत
जाऊ? आपला शवराम हावी र काढू न टाक ल. डोळे पवळे झाले? घामातूनबी पवळा
रंग कप ायले लागतो, अरे, भकलाल सोनाराकडू न डाग दे ऊन आण.
उ म. पण ाच सवयी इतरांना शोषत राहतात, याचं काय? जांभळं या जांभळं , ताजे
ड गरी जांभळं . काय भाव रे? एक पैशाचे पावशेर दे हे जी. पैशाचे पावशेर? फुकटात तं
मळता ड गरात. झाडावर चढावं लागतं काका. उ हात जाणं येणं, पायात काटे – पैशाचे
अधाशेर दे . लेकरंबाळं हैत माई, पोट हाये. दे तो का दोन पैशांचे तीन पावशेर? नाही तर ऊठ
इथून. नाही खा ले तर काय बघडतं?
का हो नामूशेट, काय बसलेत? …मो या याय या हो या. सरपण संपलं आहे. …अरे,
मो या जरा उ शरा या ा. अंधार पडायला लागला क ा भलण ना होते घाई. पैशे
मळा यावर वारीसाठ घरोघर हडावं लागतं. वारी घेऊन पठाची च क बंद हाय या
आत दळू न चालत चालत यां या वा ांवर जावं लागतं. आधीच तं मांगल या पाहाटे
ड गरात जानं पडतं यांना मो या तोडायला, घरी जायची पडते. थांबजो थोडा वेळ. एक
पया या खालीच पाडू न मागजो मोळ . यां या बापाला ावी लागेल. घाई नको करजो.
अरेर,े एका ा आ यासाठ या बायांना हा उशीर, मग घरी जायला उशीर, वपाकाला
आणखी उशीर आ ण यां या झोप ांमधे ड गरात क़ठली दवाब ी? ावंच लागतं.
खंडेराव, दा र य आ ण साधेपणा यां या बाबतीत युरोपी लोकांची समज वाढ याआधी
आपली वाढली पा जे. गरज आ ण उणीव यां यातला माणुसक चा फरक.
सधुमावशी या काळत खूप खंगत चालली. फारच बदलून गेली. लांब चालत जाऊन
र यावर दे तील तथे बराशी भरायचं काम करत राहायचं, पु हा ततकंच चालत परत. तचे
पाय फार खायचे. खडी फोडता फोडता डोळे बंद करत राह याचं तं जमेपयत ती
डो यालाही इजा क न यायची. घरी आली क भाकर खाऊन पडू न राहायची. ऊनही
एकदोनदा लागलंच. ती आली क गूळ, लबूपाणी घेऊन भावडू कवा मी पळतच जायचो.
मावशीचे पाय चेपून दे णं, हे आमचं आवडतं काम झालं. कारण मावशी या बद यात गो
सांगायची. लहानपणी यां याकडे सतत पुराणं, पो या चालू असाय या. पण आईपे ा
मावशीची गो सांगायची हातोट गुंग क न टाकणारी. भत ध न ध न इळू हळू या
हडकु या पायांवर आपली हलक पावलं टाकत सरकत जायचं. पाय चेप यावर तची
तगमग कमी हायची. हळू हळू तला तं लागायची. मग तचा भाषेचा अनावर ओघ सु
हायचा. हे सगळं तला अस झाललं असायचं — लहानपण या वैभवा या आठवणी, मग
एकदम उलटापालट, ल न, पुढे नव याचा आजार, क , हालअपे ा, हे असं कुठे तरी राहावं
लागणं, ऊन, चालणं चालणं, धूळ, एक ा मुलीचं अंधारातलं भ व य, कधी माग लागेल
सुधीचं आयु य? अजून कुठे कसं जुळत नाही? काळही संपत नाही. ंडा कमी पडेल
काय? नवरा बरा होऊन पु हा याला नोकरीवर घेतील का? घेतीलच. चाळ स वष कण कण
या कोळशा या कंपनीसाठ झजला. या कोळशा या धुळ मुळेच ट .बी. झाला. घेतील. मग
ती आईजवळ मन ओकत राहायची :
चं े , हे बरे होतील का ग? …होतील सधे, होतात. कती याचे लोक उलट जाडजूड
होऊन येतात. …फार काटकसरीनं संसार केला ग मी. अतीच झालं हण. सवय न हती ना ग
आप या सग या ब हण ना, कती काटकसर करावी, कुठवर करावी? आता मला लाज
वाटते, पण स या ब हणीजवळ नाही तर कोणाजवळ अशा गो ी सांगा ा, सांग? आता
ते बरे झाले ना क अ सा खच क , अ सा पैसा उधळू क लोक हणतील, अरे ही चगली
का काय? ध पट घेईन मी. सगळ भांडी ट लची घेणार. गरम पाणी हवा यात
जमन या पाते यात तापवायची मी, या तस या थंडीत, आता बंब घेईन हणते तां याचा. तू
येशील का वेळ काढू न खरेद साठ एक दवस? तुला काम काय सदरचंच आहे आ ण यांना
वेटर घेऊ — एक लांब बा ांचा. सुधीचं तं माग लागेलच यंदा. काय करायचं मेलं पैशे
साठवून? जवाला घोर लागला क च शहाणपण येतं ग चं े ऽ
नंतरचं वष अचानक दयाळू होऊन यायचं. एक नसगच होऊ शकतो इतका दयाळू .
भरपूर पाऊस, दो ही न ांना तुडूंब लाल पूर. भरपूर पीक. हंगामावर हरवा रानमेवा
खा याची चैन. कोणाकोणाला अचानक घरात या अ अ करत मेले यांची याद येऊन
घशाखाली घास उतरेनासा हायचा. उगाच सुना पाळणा हदळतो आहे कवा रकामी खाट
करकरते आहे, असे भास हायचे. मग दे णा यांचे हात सढळ हायचे. आता उलट
शेतक यांनाच महारवा ात फ न मजुरांची ललोपती करावी लागे. ओ भो बोमटू , ये नं
पेरनीले, एकच दवस ये. का रे भो भीमा, तू तं यीन यीन हनस, अनं आता ऐन व ावर नाही
हंतू? तुम या मचुक आमचं कसं धक न? ओ भौ, असं नका क ऐन कपाशी या ये यावर.
तु हाले चार चार आने जा ती द न, मंग बी झालं? पन पहाटशी हजर हा बापायहो.
पाहायजा बरं, नाही तं मेला हा कुनबी.
या सग यापायी थकून पाय लांब करत झोपी जातांना कुणबी काही राग े ष न मानता
हणणार, चालायचंच ग ायहो, क हा गा ावर नाव, क हा नावेवर गाडं, चालूच आये.
द घ जांभई : ऑ ऑ ऑऽ व ल व ल व ल, दे वा, तूच एक आहे.
मोरगावातले कोण लोक पुढे गेल?े कोण सुधारले? कोणाचा वकास झाला? यांनी
यांनी शेती या वा षक ऋतुच ांतून सुटका क न घेतली ते — दहा बारा ा णांची घरं,
वा यांची घरं, मारवाडी, सावकार, ापारी — हे सगळे बुड या जहाजाला उंद र सोडू न
जातात तसे पटापट शहरांमधे नघून गेले. साधं सायकल पं चरचं कान काढणारा घमा
वाणी मोठा मोटारगा ांचा डीलर झाला. सकलेचा मारवाडी लोक सगळे मोठे उ ोगपती
झाले. ा ण तर स भटजीचे वडील सोडू न सगळे इं जी शकून वातं यापूव च मोठमो ा
सरकारी नोक यांमधे कारकून, कोणी वतमानप ांमधे, कतीतरी वक ल, श क असे झाले.
आम या लहानपणीच आ ही काही खा या प याचा, वकत घे याचा कवा काम नको सांगू
— असा ह धरला क आईवडील हणायचे, शेतक या या पोट आलासच कशाला?
नोकरदारा या पोट जाता क ? आपली चूक ल ात आ यानं मुलं मग मुका ानं गुरांना
पाणी पाजायची, चारा टाकायची, ख यात, म यात, शेतात, उ हात, पावसात रडकुंडीला
येईपयत कामं करायची. ानाचा संबंध तुटायचा. शाळा सोडायचा वचार बळावत जायचा.
मोरगावातून बाहेर गेले या लोकांमधे को धीश झालेला आमचा वगबंधू सुकलाल
सकलेचा. या या आजोबांना मारवाडातून आमचे आजोबा कुंडलीकबोवा यांनी
आप याबरोबर ेप वषापूव काशीला सो याची मांजर अपण क न परततांना वयंपाक
हणून आणलं. तीन प ांचा सलग समांतर घरोबा. यामुळे दर महावीर जयंतीला
आम याकडे टोपली भ न फराळ येतो. सु वातीला रकभचंद एक टोपलंभर कराणामाल
तालु या या होलसेल मारवाडी कानदाराकडू न उधारीवर आणायचा. सगळा माल
वक यावर आधी उधारीचे पैसे परत क न न या या एक दोन आ यांचा जादा माल रोखीनं
आणून मोरगावात वकायचा. हळू हळू पुढ या पढ पयत या या पाच मुलांनी रोज एक मोठ
क गावात या कोणाला जे लागेल ते — कराणा, राकेल, पे सली व ा, खतं — सगळं
जळगावा न भ न आणायला सु वात केली. आता ा सग यांची मुल,ं जावई मळू न
खानदे शात लाख ची उलाढाल चालते. याचं एकच मम हणजे यां यातला कोणीही शेतीत
शरला नाही. शेती का धंदा और हात गंदा, असं ा सकलेचा कुटुं बाचं ीदवा यच आहे.
खरं तर या येकाकडे चंड शेतजमीन आहे, पण ती गुंतवणूक हणून घेऊन ठे वलेली.
पुढे बगरशेती लॉट पाडू न लाखो पयांना वक यासाठ . सुकलालही आम या लहानपणी
वीस पयांचे फटाके जळगाव न मोरगावात आणून वकून यांचे चाळ स पये करायचा.
आता ल ाधीश असला तरी मोरगावात आला क प ह यासारखी अध च ी ब नयन घालून
हा कानावर बसतो. आता मोरगावात रा लेले वगबंधू स भटजी, रघू नायक असे आ ही
या या कानावर तो असला क जाऊन बसतो. आठ आबासं मनं ब त अ छो ल यो,
हणत एकेक वेलदोडा हातावर ठे वून सुकलाल पूव सारखाच साधेपणानं बोलतो. मी
पीएचडी करतो याचं याला मनापासून कौतुक आहे. बरं आहे खंडू, तू तरी सर वती या मागे
लागलास. स भटजी हणतो, आ ण तू ल मी या. मी हणतो, अरे स , तुला हे माहीत आहे
का, क ल मी ही मुळात ा जैनांची दे वता आहे. ह ं नी ती उशीरा हणजे पुराणां या
काळात घेतली. …ये बात. पण खंडेराव, सर वती या उपासकांनाच हे ान मळतं. …नु तं
ानच. …अरे पण याची कमत केवढ ? बोलता बोलता चाळ स कोट चा वहार शंभर
कोट वर ने याचा ा सग या भावांचा काय म जे हा यानं बोलून दाखवला, या वेळ मी
दोनशे पये म हना ा यापकाची नोकरी शोधत होतो. सुकलालचे वडील नुकतेच वारले
होते. ते हा मी याला तसरीचौथीतली या या वडलांची एक आठवण क न दली :
सुकलाल, तू ाच कानात इथेच असाच बसला होतास. एक दा डा माणूस श ा दे त
आला आ ण कानासमोर शवीगाळ करत होता. तुझे वडील शांतपणे दा ाची समजूत
घालत होते, क बाबारे, खजूरला राकेलचा वास येत असेल तर परत आण, सरी दे तो. पण
तो श ाच दे त रा ला : साले म , नु ता लोटा घेऊन आले न् आता मा ा बांधतात, असे
आम यासार यांना लुबाडू न, हरामखोर. सुकलाल, तू संतापून पुढे घुसू पाहायचास, पण तुझे
वडील तुला चूप बैठ हणून मागे ओढायचे. जरा वेळानं दा ा श ा दे त दे त नघून गेला.
तू वडलांना हणालास, काय ऐकून घेता नानाजी? कती श ा द या? तुझे वडील हणाले,
सुकलाल, काहीतरी दे ऊनच गेला नं? घेऊन तर गेला नाही नं? चूप बैस.
सुकलाल ा आठवणीनं सद्ग दत होत हणाला, काय खंडू तुझी मेमरी रे. मारवाडीतः
कुछ दे कं ही गया नं? लेकं तो कुछ नही गया नं? खुशी रा यो. खुशी राखा हे मह वाचं.
एकदा के हातरी मारवा ा या हवेलीत चोवीस जैन मुन चं मोठं वचनस झालं.
मलाही बोलावलं होतं. बरेच तारणपंथी जैन आसपास या खे ांव न मुन ना ऐकायला
आले होते. ांतला एकही मारवाडी हा शेतकरी न हता, सगळे ापारी. मू तपूजा नाही.
फ आगम ंथ माना. जा तभेद मानायचा नाही. ा वगैरे थोतांड आहे. कोणी परमे र
नसतो. सृ ीचा कताकर वता कोणी नसतो. अ हसा, स य, अप र ह. आहेही, नाहीही,
आहेही आ ण नाहीही, हेही अव . अनेका तवाद. बाप रे. इथे मोरगावात या एका
कानापुढे ह धमाला पूण वरोधी, धुडकावणारं हे झगझगीत त व ान
आयपूवकाळापासून असंच टकून आहे. पु हा कधी भानगड नाही, दं गल नाही. आपापला
ापारधंदा वाढवत राहायचा. कानं वाढवत राहायची. चंड पैसा असून कधी उतणंमातणं
नाही.
अथात मोरगावातले द र कुणबी, यां या सधनतेब ल यां या घरबशा मेद या
बायांब ल म सरच बाळगून होते. यां या तीन मजली टोलेजंग हवेलीब लही कुतूहल होतं.
सुकलाल या ा पाच काकांची गावात च लत असलेली एक गो वा ात या
मुल कडू नच मी ऐकली होती : ा पाचही भावांची ल नं झालेली होती आ ण पाची भावां या
राज थानातून क न आणले या घागरा ओढणीवा या पाच बायका एकसार याच
दसाय या. पाची भावांना मुलंमुलीही भरपूर हो या. ही मुलं सगळ सारखी सारखीच
दसायची. पाची भावांना वर या माडीवर ओळ नं पाच झोपाय या खो या ज या या
डावीकडे वतं बांधून दले या हो या. रा ी जेवणं झा यावर हे पाची भाऊ खाली कानात
मालाची गणती, पैशांची मोजामोज, तेलाचे डाग असले या रोज कद तले जमाखच, उधारी
वगैरे सुंदर कापडी वे नात या चार पानं तमडू न ठे वले या खतावणीत उत न उ शरापयत
हशेबच करत बसायचे. ताळा जम यावरच एकेक भाऊ जने चढत तस या मज यावर
आपाप या खोलीत नजायला जायचा. बायका दारं उघडी ठे वूनच कंटाळू न झोपी गेले या.
एकदा सग यात धाकटा नथूमल चुकून मध याच एका खोलीत श न दार बंद क न
झोपला. यामुळे नंतर आलेले एकेक असेच झोपेत चुक या खोलीत श न झोपले. हा
कार सकाळ च सग यां या ल ात आला. तोपयत वेळ होऊन गेली होती. यामुळे ा
मारवा ा या सार या दसणा या पोरांना गावात या शेतक यां या कामानं रंजले या
बायका, रे, इकडे ये बरं. तू कोणाचा? असं वचाराय या. मग यानं बापाचं नाव सां गतलं,
क सग या पोट धरध न हसाय या. धनम सर.
तीन
टां यातून महाराजा सयाजीराव व ापीठाचा चंड घुमट नाचत हदकळत अंगावर येत
असतांनाच मी यु झयम या कोसचे कागद जुळवत महाराजा फ े सह यु झयम अशी
पाट दसताच उडी मा न पाय या चढत वर येतो. बाजू या ओ रएंटल इ ट ूटम ये गे ट
मा टर अशी फळ लावले या खोलीत शर याबरोबर शुं काम छे ? न क थया? केटलाक
पण नथी — असं काही टे बलाभोवती या लोकांवर ओरडणारा धनजीभाई चौधरी या
नावाचा कोणी ठोकळा टे बलावर असलेला गे ट मा टर मा या अजावर नजर फरवत
ओरडतो : पमनंट ॲ ेस अह लखवानुं छे … तमे पीएचडी करीने शुं उकाणो छो साहेब? मी
अ जजीनं हणतो, माफ करा, घाई झाली नघतांना. कालच तुम या व ापीठाकडू न प
आलं आ ण आम या सांख ळया सरांनी मला लगेच इकडे बडो ाला नघा, असं सां गतलं.
माफ करा.
मी पमन ट ॲ ेस ल हतो. मु काम पो ट मोरगाव लहीत असतांनाच गे टमा टर
धनजीभाई मा या अजात या वडलां या नावावर बोटाची टचक मारत हणतो, हणजे
मोरगाव या व लराव कुंडलीकचे चरंजीव तु ही? आम या आजोबां या गावचे तु ही तं —
ना बोवा, नारायण हरीची धाकट मुलगी हणजे आमची आई. …हो हो, दोघी मुलीच
यांना. …आजोबा वारले ते हापासून आमचं येणं कमी कमी होत गेलं मोरगावला. तुमचे
कुंडलीकबुवा आम या आईचे स खे चुलतभाऊ. … हणजे आपण कोण लागतो
एकमेकांच? े … हॅ हॅ हॅ. जाऊ ा. लहानपणी तुम या वा ा या चांदणीव न हे पाहा मी
पडलो आहे इथे, खेळता खेळता.
कपाळावरचा वण दाखवत आसपास या कारकुनांना गुजरातीत कूम दे त धनजीभाई
मला हणाले, चला आता, घरीच जाऊ. भरीत भाकरचा बेत आहे आज. तुमची खोली तं
ता यात या. उ ा या उद्घाटनाची तयारी करायला मी उ ा लवकरच येणार आहे. तुमची
ॲड मशनची वगैरे सगळ फाईल हा माझा टे नो जय तीभाई तु हांला वेळेवर आणून दे ईल.
चला, आम या आईला ग हरा आनंद होणार मोरगावचे त या माहेरचे कोणी आले हणजे
— बरेच वरीस मोरगावची काय खबर नथी. या, बरो बर सहा वाजता हो टे लपुढे.
आता आजी चोप ाचे मांगटे भाट अलीकडे के हा आले होते का, असं वचारते आहे.
मी हणतो, आले होते. गे या दहा वषात ज मले या सग या मुलामुल ची नावं ल हली.
ल नं कोणाकोणाची झाली, तेही ल हलं. दोन गा ा भ न व ा आण या हो या.
दे वा या तेरा पु ांपैक एक हाद — याचा वरोचन असे कृतयुगापासून आपले पूवज
ल बोवापयत सगळ नावं वाचून दाखवली. मग आप या नागोरावपयत — नागोरावचे ४
मुलगे — यांतला हरी हा आमचा खापरपणजोबा — नवत हा हरीचा भाऊ तो
बडोदाआजीचा नपणजा — असे अनेक भाऊ. यांची येकाची १५-२० मुलं — असं
करत कुंडलीक आजोबा — यां या दोन बायका — कुंडलीकचा थोरला भाऊ — याची
बायको मुक काक — कुंडलीक आजोबाचा मधला एक भाऊ मनसाराम — याचा
एकुलता मुलगा न या, तुझा नळू काका रे — क र चारीच नघाला पाहा तो. फार नाव
झालं आहे याचं वारकरी सं दायात मो ा क तनकार हणून. सगळे वारकरी हणतात
पंढरपूरला जावं तर या ह. भ. प. नळोबा महाराज मोरगावकरांचं क तन एकदा तरी
ऐकावंच. मी अ भमानानं सांगते क , तो माझाच भाचा आहे. पण मला एक सांग, संसार
क न का परमाथ साधता येत नी का? तुकाराम महाराज नाही होऊन गेले का? मग? एवढा
संत झालास, पण अरे तुहं घर सुनं पडलं नं? चांगली आसो ाची मा या दरा या
साडभावाची पोरगी दली होती. एकदम साजरी. पोरगीत तं काही दोष न हता. न यालाच
वर नं झडपलं, पोरी या आयु याचा भनका झाला नं पण. याला हणा, बडो ा या
आ यानं तुला एकदा क तन करायला बोलावलं आहे. महाराणी चमणाबाईकडू न चांगली
बदागी ायला लावीन मी. मा यासारखीला केवढा अ भमान वाटे ल आपला भाचा एवढा
मोठा क तनकार आप या बोलाव यामुळे आला? सांगजो बरं. याची इ टे टही या यानंतर
तुमचीच झाली क रे खंडू. काय नशीबवान पोरगा नघाला रे तू. वा वा वा, याला हणतात
दै व, एकटा मुलगा, लाखांचा धनी.
…आ ण मुक काक ? कसं घर पांढरं व छ ठे वते रे? हर ागार शेणानं भती लपून
कशी साजरी च ं काढते? पांढरी ठसठशीत. नवरा मे यापासून तला तुम या घराचाच
आधार आहे बघ. कशी खुणा क न बरोबर सांगते कोणतीही गो . वारीची धाटं काटायला
कड यात घुसली. इकडे तुरीखाली हा यात पोरगा ठे वला. कामाला धुमाळ . धाटं कापता
कापता तला अधूनमधून भास हायचा क , पोरगं तकडे रडतं आहे. पण तनं काम चालूच
ठे वलं. आथ संपवून हा याकडे लेक पाजायला आली, अनं पाहाते तं हारा रकामा. सगळं
शवार बचारी या आकांतानं कापत होतं. लेकराचं पांघ ण ढोर याला लवणात सापडलं.
लांड यानं नेला रे सो यासारखा मुलगा. दार लागलं. आता काय मरतवांझ जाईल बचारी.
गुराढोरांवर कु यामांजरावर क ी ेम तचं. चा या या घरातली मुंगशीण पोटाशी आहे अशी
दसली, क कोप यात नेहमी नंदा यात पाणी भ न ठे वायची. कती मायेनं थापून थापून
दाबली तरी अशी ज माची जखम का बुजते का, खंडू? तचं हातारपण चांगलं सांभाळ बरं
खंडू, तची सगळ इ टे ट तु हांलाच मळाली आहे.
मी झोपेत मान डोलावतो.
…का रे खंडू, आम या दे वरामभाऊ या पाची लेक ल नं होऊन गे या असतील? काय
दे ख या हो या रे सग या — अंगणात कशा चांद या दसत. येता का कधी माहेरी? यांचं
घरच बंद असेल आम या आई या घरासारखं, तर काय येतील बचा या? वाटतं आता
ल नायावाला जावं माहेरी चार दवस. पण राहावं तरी कोणाकडे? मी तं तु याच घरी राहते,
काय तं बलक. असं असतं रे खंडू, लेक या जातीचं. हणतात नं क नपु काचं घर
कु यामांजराचं धन होतं. आम या काळात तर वंश खुंटून जायची पावलोपावली भीती होती
— पढारी, ठग, लढाया, चोरदरोडे, रोगराई, वाघ, साप. हणून पटापटा ल न करत. एक तरी
मुलगा होवाच. लेक काय, चा या जाता, वारावार होऊन जाता. मुलगा खुंटासारखा
गाडलेला असतो एकाच जागी. मा या आजीची — तुही नपणजी ती पारबताबय, तची
सोळा बाळं तपणं झालती. अकरा लेकरं मेलते, पण पाच तं वाचले नं? आपला वंश टकला
नं? आता तू एकटाच तं उरलास इत या पडझडनंतर? तो न या तसा नघाला. बचारा
या — तुहा काका, काय हमतीचा पोरगा होता? बॉ ब फोडत होता गो या साहेबा या
टकु यावर हणजे केवढा ह या लागला असेल? दसे पण कसा अ भम यू. आ ण तुहा भाऊ
भावडू — बचारा तोही गेला. तू आता एकुलताच रा लास रे खंडू, ल न कर लवकर नाता,
मी एकदा शेवटची येऊन जाईन त हा मोरगावला. घरं पाहीन आपली, चधीशी बोलीन, मग
आ ही नद वर जाऊ, इनामा या आमराईत जाऊन येऊ — सांग तला, हणा मी खंडू या
ल नात येणार आहे. तु ावरच आता सगळ मदार आहे, खंडू. तु ा बापाचं नाव केवढं ?
आ ण तु ा ब हणी काय करता? मोठ बजा, ती छबी, आ ण लाडक हणत तला ती —
सुभीच नं नाव तचं. पाहा कसं असतं हातारपण — नावंच वसरतात. खरं सांगू खंडू,
ब हणी या त ततके भाऊ ीमंत राहतात. घरंदारं, शेतं तं काही सासरी नेता येत नाहीत
ना? काय नेतो आ ही बरोबर — सोनं. शेतं पकले क तु हांला दरवष सोनं. हणून व लनं
मुल ना भरपूर ंडे दले, ते फार चांगलं केलं, खंडू.
…आता तुही चधूआ या परत आली बचारी — तुम या घरादारावर कधी काही ह क
सांगते का? खरं तर त या बापाची इ टे ट — तुम यातली अध . पण नु ती साडी-चोळ ची
भुकेली आहे. बरी आहे नं ती? त या दो ही लेक ? चधी या मो ा पोरी या ल नाला
आलती मी. सरीचंबी झालं? मो ा धरणगाव या दे शमुखा या लेक — पण कसं होतं
पाहाय. चांगलंच झालं पण. काय रा लं होतं या गढ त शेवट ? आम या ना यातलेच रे ते
धरणगावचे दे शमुख. चधी आ ण आ ही सग या ब हणी आप या घरांमाग या डोहात
परकरं खोचून वर या कराडीव न धबाधब उ ा माराय या. कशा नागक याच. चधी तं
फारच उंडगी होती रे खंडू, तुही आ या. सीताकाकू तला एका श दानं खवे ना. स खी
आई तरी मुल या जातीला जरबमधी ठे वते, पण आपण हला साव आईसारखं वागवतो
असं कोणी हणू नये, याला फारच जपे तुही आजी. फार मायेनं चधीला मोठं केलं तनं.
हणूनच चधी उंडगी झाली. आमचीही आई गेली तहीपासून सीताकाकूच आमची आई
झाली जणू. तुही आजी हंजे लाखात एक बाई. कुठे अशी बाई भेटणार नाही खंडू. मी
आलती तुम या दारावर ती गे याचं काड आलतं त हा. धनजीला हटलं मला आ ा या
आ ा गाडीत बसवून दे राजा. लोकं हणत स या आईला कोणी रडत नाही, इतकं
हातारी या ा पुत या रडताहेत. फार ख झालं खंडू तुही आजी गेली त हा. तू न हता घरी
या वेळ , है नं —
माझी मॅ कची परी ा होती. मला कळवलंच न हतं बाबांनी. पंधरा दवस आधी
परी े या सटरवर जाऊन रा लो होतो.
खरं सांगू खंडेराव, सीताकाकूमुळेच तुमची शेती एवढ पकत होती. तला सगळं माहीत
— कोण या शेतात कोण या बाजूची जमीन हलक , कोणती भारी, कुठे पाणी साचतं, कुठे
बांध फुटतो, कुठे काय पेरावं, पकं कोण यावर कोणती आलटू न पालटू न यावी, तुरीत भड
लावले क तुरीवर अळ पडत नाही, टमा ात झडू लावला क टमा ावर क ड पडत नाही.
माणसांना धा य लागतं तसं गुरांनाही चारा, गायी वासरांना पाला, हशीला दानं — सगळं
पेरलं पा जे.
खरंच, आजी हणजे घरातला शेतीचा व कोश होता. मलाही लहानपणी आजी
बांधावर लहानसं वावभर शेत पेरायला ायची. माहेरी चार ब यां या शेतात ती एक शकली
होती — माणसाला कोणाकडे हात पसरायची पाळ येऊ नये. सगळं आप या ा
एव ाशा तुक ावर उगववायचं. सगळ बी- बयाणी साठवून ठे वायची. गोमतीरात बी,
ताकात भडी, भजवून वाळवून हळद या फड यात तवंगा या बांबूला घ गाठ मा न ठे वून
ाय या. अनेक र ांचे कार, वाळकांचे कार, काक ा, फुटा, खरे, चबडे. पाऊस
पडू न वाफसा झाला क पेरायला सगळं तयार. पेरणी हणजे आजीला लढाईचा वखत. एक
दवस पेरायला उशीर झाला तरी पकात केवढा फरक पडतो? सकाळ च ह ला के यासारखं
चाडे तफणी घेऊन बी- बयाणं कमरेला बांधून आम या घरचे सगळे मुलाबाळांसकट शेतावर
हजर.
…तुही सीताआजी पेर यांम येच धो धो पावसात रातोरात पाट लावून आली रे खंडू.
स या दवशी पेरायला येत,े हणाली. लहानपणी सीताकाकूनं आ हां दोघा ब हण ना
मेले या आईची कधी आठवण कशी येऊ दली नाही, हणता हणता बडोदाआजीला
ग हव न आलं. मीही तला दोनतीन आठवणी सां गत या : म ह यातून एकदा आजी
भावडू ला आ ण मला चौरंगावर नागडं बसवून चा ही बाजूंनी भांडी घासतात तसं खंग या
वटकुरानं अंग लाल लाल होईपयत घसडू न काढते आहे. मी मोठमो ानं रडत ओरडत
वा ात मांजन आणतो. आजी हणतच असते — पाहा, कशा घामा या व या नघताहेत,
पाहा, मळ उमळतो आहे, घासू दे . स खी आई असो, बहीण असो, यां या तुम याकडू न
काही तरी अपे ा असतात. पण आजी? शु माया. कळवळा. लळा. उबदार कूस. हलक
फुंकर. ती आ था स या कुणाकडू नच मळणं श य नाही.
…खंडेराव, तु ा आजीचं बोलणंच गोड. दार या महारणीशी, चांभारणीशी, तीच
आपुलक . भाकर खा ली वं बहीन? काय खा लं? हा कोण? तुहा नातू? का रे राघू, बैस.
या या डो याव न हात फरवत — हयाती राहो तु ा नाताले. दारी फुटाणे डाळवं
वकायला येणा या भोइण नाही सीतामाय मायेनं हणणार, तुले कसं दारोदारी फरनं पडतं
माय? तुही लेकरं तुही कशी वाट पाहत असतील माय घरी? कसं रांडपन कठलं माय तुन? ं
कशी लाल लाल परी दसस नवरा मेलता त हा. जाणु कशी पद्मीण. असू दे बहीन, दवस
का मु कामी येता? जातीलच हे बी दवस.
हे सुखाचे दवस कधी मु कामी येतात? उलट हातारपणाचे शेवटचे दवस सग यांचेच
वाईट जातात. वषभर आजी नु ती खाटे वरच पडू न राहायची. घरात या कोणाला तचा हा
खाटपसारा आवडायचा नाही. घरात सगळा शेतीचा पसारा. सग या कारचं धा य, पोती,
को ा, कण या, मडक . शेतक या या घरात वेळोवेळ शेतमाल सग या घराचा क जा
घेतो. खाटभर जागासु ा अप य ठरतो. फळ व न इकडे तकडे उंद र धुडगूस घालतात.
एकदा कोणीतरी फळ वर ठे वलेलं कुलूप आजी या डो यावर पडलं. शेवट या दवसात ही
न भ न येणारी जखम. माणसांचे शेवट असे हावेत, हे ःखद आहे. ॐ मणी पद्मे म.
ःखाचा कोणी कोणी शोध घेतला याचा शोध घे. नाहीतर आपणही ःखात म . आ ण
आनंदात मरणा यांचा शोध? गरज नाही. ःखच े आहे. ःखामुळेच माणसं मायाळू
होतात. उदाहरणाथ, आजी.
…खंडेराव, तु ा आजीनं कती सोसलं, कती सोसलं, तुला सांगून पटणार नाही.
मृगाचा पाऊस लागून रा लेला. पेर यांची धामधूम. न ांना पूर. चधी अशा अंधा या रा ी
ज मली. चार दसांची असतांनाच त या आईला — खमाकाकूला फणफणून ताप आला.
ते हा बाळं तपणात फार बायका मरत रे खंडू. वाचली कोणी तर सरा ज मच. असं हणतात
क आधी दो ही बरोबरी या लेक दे वीत गे यानं खमाकाकूची जग याची इ छाच मेली
होती. तशात एक रोगट कर क या पोरगाही झाला आ ण वषाभरातच ही चधी झाली. ऐन
पेर यांम ये बायको खाट ध न बसली हट यावर कुंडलीककाका, तुझा आजा संतापला
बचारीवर. ते हाचे शेतक याचे दवस फार रानट होते रेऽ. क च, रात दवस क च. नवरा
शेतातून भजून आला, चु ावर ना पाणी, ना सैपाक. कर करे लेकरं. खमाकाकू क हत
खाटे व न हणाली, मला कसंतरीच हतं आहे हो — पण तुझा आजा हणजे अ सल
कुणबी. कामाशी गाठ. पेर यांम ये तरी सगळं तथ या तथे पा जे — बी- बया याचे
बाचके, उडीद, मूग, तूर, तीळ, टोवाय या बया — सगळं तयार पा जे. इतकं काम क न
आ यावर भाकर नी रडी भरलेली असायला पा जे. बायको आजारी हंजे शेतक याचा
एक हात मोडलाच जणू.
अशा वेळ तं हाताला येईल यानं बायकोला मारत. तो संतापून हणाला, ऐन पेर याच
सापड या का तुला अंथ ण धरायला, भंडवने—. खमाकाकू बचारी नव यात काही
दयामाया नमाण होईल ा हेतूनं हणाली, अनं कद म नच गेले मी, तं काय करसान?
ावर उलटा तुझा आजा त यावर रेहकला, तू? तू कशाची मरशील वऽ अपेशी रांड, फुकट
या हाळते साली करनखर. मर नं मरशील तं एकदारची. मी मोकळा तर हईन. साली याद.
तुझी खमाआजी बचारी चधीला कुशीत घेऊन गुपचूप नजून रा ली. फ वतःशी
पुटपुटली, दे हा या शवाय दे व दसता नी.
आ ण खरंच भ या पहाटे ही चधी पोरगी रडरड रडते हट यावर पाहतो त बायको
मेलेली. तो कर क या पोरगा आम या घरात तापानं पडला होता. चधी लेक लहान लहान
चम या ओठांनी आई या चु या चाचपडत ाँहां ाँहां करत या त या त संतापून लाल
लाल होऊन रडते आहे. एवढं सं लेक — आईची ऊब नाही हट यावर काय करील? बाहेर
पाऊस. ढगांचा गडगडाट. बी- बया याचे ढ ग पडलेले. औतफा ाचा ग धळ, भर पावसात
बायको कशीबशी जाळू न आ यावर तुझा आजा आंघोळ क न बसता बसता एवढं च
बोलला हणतात, काढली नं भर या गा ाची खीळ हनं —?
पण रडला नाही क डो यात एक थब नाही. बापा या वारचं ही चधीच एकट
चेवाचेवानं रडत होती. बो यानं धही पीईना. आई गेली बाई तुझी, आता मळतं तसं पी.
नाही तं तू बी मरशीन पां े — न याची आई वैतागून हणायची. पेर यांम ये सग याच
शेतक यां या बायकांना कामं. कोणाला चोचले करायला वेळ असतो? पोरगा
आजा यासारखा पडलेला, ही पोरगी चधी उमजू दे ईना. सैपाकपाणी हातारी धुरपतीबाई
काय सांभाळणार? पेर या तं के याच पा जेत. राना या वाटे वर जे जे गाडेक एरवी
म तीत बैल रपाटणा या कुंडलीककाकाकडे क व क न पाहत पाहत या या पुढे जात,
त हा ते च च च क न हणत, भौ कुंड ल या, तु या गा ाचं एक चाकच मोडलं क रे.
आता कसा करशील बा पा — एवढा पसारा, शेतं —. आजोबाबरोबर रोजीनं कामाला
आलेले मजूर हणत, दे व बी काय न कारा आहे मायझौ, चांग या माणसाचाच बरोबर पाय
मोडी टाकतो, इची ले . शेताचे शेजारी हणायचे, कुण याले का पेर या चुकता भौ? आपण
कसं बी पोट भ , पण हे बैल ढोरं अलुतेबलुते?
बारा ालाच मु स मंडळ नी उघडउघड स ला पुकारला, भटजी महाराज, आता
कुंडलीकचा सरी बायको करायचा मु त काढा. पाटाला काही मु त लागत नाही. पण
आजोबा मनात या मनात घुसमटू न ळ ळलेले असायचे. कामाकडे ल नसायचंच. असेच
एकदा तफण मधला वाढत चाललेला फाट पाहत उदासवाणे उभे होते. बांधा या पलीकडे
कोळ यावर उभा रा न भरधाव औत पळवणारा आनंद वृ ीचा शेजारी सयाजीराव न
लावणी गुणगुणत म येच ओरडला, आरे, कुंड ल या ये ा, पूवापारपासून हे आसंच चालत
आलं आहे. ऐक :
अरे भा यवंताची बाईल मरते
अन् अभा याचा बैल, होऽऽ रामा रे ऽ जी जी जी जीऽ
इरे, हॉऽ पव या हॉऽ — हणत यानं औत वळवळं .
इकडे घरातही हातारीला काही नीट जुळत न हतं. तीही दोन पोरांना सांभाळता
सांभाळता पडली आ ण हात मोडला. थानतोड झा यानं चधी या छातीचा लहानलहान
हाडांचा सापळा भा यासारखा वरखाली. संत त ाँहां— ाँहां एकसारखी चालूच. तला
चधी या बो यानं ध पाजणा या बायांनीच तचं नाव चधी ठे वलं. मग ते कर करं पोरगंही
एका रा ी गचकलं. याला भर पावसात मसनट त गाडू न आ यावर सगळे काका —
मनसाराम, ानदे व, आमचे बाबा, चुलते, चुलतभाऊ कुंडलीककाकाला म ये घेऊन बसले
आ ण हणाले, हे पाहा, उंदरानं बळात त ड खुपसलं हणून काही लेल पडायची थांबत
नाही. बायको गेली जाऊ दे . हा पोरगाही मेला, गेला. पण ही लहानगी पोरगी आता तूच
मा न रा ला आहेस. कुंड लका, आमचं ऐक. एवढ हयाकया घेऊ नको. ज मोज म पाप
राहातं हे. अरे नशीबच ते, एकदा गांड दाखवतं पण स यांदा सो याचा हंडासु ा दे तं.
पेर या कशाबशा उरक या, आता अंगावर केवढ कामं कोसळतील? ये ा, उ ा
आप याला पाट लावायचाय. नवत काकानं या या सासुरवाडीला ड गरखे ाला एक
पोरगी पा ली आहे, सीती. आप या ल ुंबयची मावसजेठानी आहे तथली, तची स खी
पुतनी. गरीब आहेत. असो असू तं. र आहे, परदे शातलं आहे. असू दे . आप याला काय
वारंवार जायाचं आहे? पोरगी मोठ गुनाची आहे, सगळं भ न नघेल. तचं प हलं ल न बबी
पूजेनंच ठरलं होतं — या काळ कोणी कोणी असंच आपसात ठरवत. गरोदरपणातच
मुलगी झाली तं तला आ ही आमची सून क . पण सीती या ा प ह या घरी मटन खात,
दा पेत, मारठोक करत — बचारी सीती चौदा वरसाची पोरगी, कती सहन करील? परत
आली माहेरी. आता हनते बापा या घरी भाऊभावजयीत नलाज यासारखं मले रा ाचं
नाही. कोणाबरोबरही मी नांद न. कुंडा रे, चाल, तयार हो. आप यासार या या प ास
ब यावा या या घरात कोण नी पोरगी दे णार? आता वखतच असा बाका आला — चाल.
गाठ तोडणारं नशीब असतं, गाठ बांधणारं बी तेच असतं. आता झडी लागली आहे तोवर
आ ही सगळे भाऊबंद मोकळे आहोत. मग उघडीप झाली क आषाढ पयत सारखी कामं
मागे लागतील भौ. उ ा पहाटे नवत काका — रंभा भावजय जातील. हावोबाजी करतील,
परवा पहाटे आपण चारसहा जणं गाडीत जाऊ, गु वारही आहे, रा ी या रा ी पाट लावून
पोरगी स या दवशी मोरगावात आप या घरी. कुंडलीक, ल न अन् पेर या वेळेवरच झा या
तं बरं असतं, बेटा.
सग यांना हायसं वाटलं. जणू छातीवरचा दगड काढला. पोरगी मा गुणाची, नांदेल,
अंतर दे णार नाही, हे नवत काका छातीठोक सीतीब ल बोलले, ना बोवा हणाले, पाटाचं
पाणी आ ण पाटाची बायको — वाह या पा याला काही मर नसतो. भाकरी थापणारी
असली, खूप झाली. उठा. तयारी करा.
मग नवत काका आ ण रंभाकाक मो ा पहाटे पाऊस थांब याबरोबर ड गरखे ाला
रवाना झाले. तकडे ना यात नातं. आपलं ते आपलं, सरीकडचं सुसरीकडचं. तुमची लेक
राज करील, प ास बघे काळ , दोन बैलजो ा. अरे, पोरीची जात, आ ा हातारी होते.
लेकरं झाले क सगळं मागे पडू न जातं. गायी, वासरं, दोन हशी, वगारी — घरात धा या
न ा वाहतात, पण घुसळणारीण नाही. एकटा क ाळू माळकरी रोज दे वदशन करणारा
पोरगा — चार भाऊ मोठमोठे मेले. घरात एक ता ही पोरगी फ सांभाळावी लागेल भौ
साव — तीही मरते का राहते अशी, चधीनं पाजतात. बोला, आ ही हो हणूनच आलो
आहोत. नाही हणा, आता चाललो परत.
सीतीचे गरीब आईबाप हात जोडू न अ जजीनं हणाले, नवत मामा, तुमचा श द तो
आमचा श द, आणखी आ ही बोलणार नाही. आ हाले तं जानु घरबस या दे व पावले, असं
झालं आहे. मोहतीराची तयारीबी क न रा लो आहोत. अ सल तुपाचा चाळ सजणांचा
वयंपाक करायला सु वातही झाली आहे.
असं असेल तर पोरीला आणा. तलाही एका श दानं वचा न घेऊ.
तचा बाप हणाला, काही गरज नाही.
मोरगावकर हणाले, रीत आहे तशी. बोलवा पोरीला.
उंडगी. ल न होऊन सासरी जाईपयत चधीचं हेच हाका मारायचं नाव होतं. हाणही तला
अकरा ा वष च आलतं. सगाई तं नदानपणीच झालती. धरणगावचे उंटमारे दे शमुख मो ा
मानाचे. इं ज सरकारनं यांना रायबहा र असा कताब द लीत दरबार भरवून दे लता, पण
उंटमारे ाच कताबानं यांना ओळखायचे. एवढे मोठे सगे होताहेत हट यावर
मोरगावकरांना मोठं कौतुक. चधीचं ल न प कं करायला आपली सात गा ा माणसं गेली.
दे शमुखाची गढ पाहायची हौस. गढ तला शकारखाना, झुंबरं, ह यारं पाहायचा नतात. ही
गढ हजार वषापूव रा कुटां या काळातली, त यात पुढे नजाम मूतजा — चांद बबी या
मलीक अंबर या काळात बांधलेला बु ज उंच या उंच ध पाड महा यासारखा न
दसायचा. गावात या गरीब लोकां या सा यासु या घरांपासून अंतर राखून बसलेला. कसे
आपण यां यापासून वेगळे आहोत, हे पा याबरोबरच सांगणारा.
आ ाआ ापयत दे शमुखानं गढ वर बोलावलं आहे, असं हटलं तरी सग या
दे शमुखीतले लोक धा तीनं पांढरे फटक पडायचे. ही गढ चढताचढताच बचा यांची
दमछाक हायची. खाल या डहलजी या दडीतून घुसतांना शरीरा या वे ावाक ा घ ा
करत तोल सांभाळत जना चढू न जावं लागायचं. मग धाप लागलेले हे लोक उंच पाय या
चढतांना यांना व न तु छतेने पाहणारा, लोडाला टे कून बसलेला, हातारा छ पर मशा
दे शमुख सुपारी कातरत, ा चलटाला कसं प याखाली यावं, हे दवाणजीशी
स लामसलत क न ठरवायचा. कोणा या चेह यावर संताप हणा, वा भमान हणा,
थोडासाही दसला, क याला कती वेळ बसवून ठे वावं, कोणाला पाणी, कोणाला सुपारी,
कोणाला त यापुढे का दरवाजापाशीच बसवावं हे या या जना चढतांना या चयव न
ठरायचं.
दवाणजी, मलकापूर या या न या पाटलाकडू न यंदा या घुग या आ या? …आ या,
सरकार. …बरं, धनगराचा महा ा काय हणत होता? …काही बोलला नाही, सरकार. फ
भेटायचं हणत होता. …काम सांगत नाही, हणजे पैशे कजाऊ पा जे असतील, नाही? …
वाटतं तसं. हातात तं काहीच न हतं. …बसवून ठे वा याला दवसभर. पाहतो याचा कुरा
कुठवर टकतो. …सरकार, जरा थांबा, मी या या सासुरवाडीला एक माणूस पाठवला आहे
मा हती काढायला. आता कळे लच. शेत ल न दे त असला तरच कज ावं सरकार. …
आप याला शेती वाढवायची नाही आहे दवाणजी, पोरांचं ल नाही शेतीकडे. कूळकायदा
येणार आहे हणतात. …सरकार, कूळकायदा येवो न येवो. आप या बांधाशी जोशी
व कलासारखा शेजारी नको यायला. कोळ प हलवानही तो तुकडा घेईल हणतो. तो तर
मुळ च आप या लगत नको. भानगडीखोर आहे. …बरोबर हणता तु ही दवाणजी. चारपाच
हजार धनगराला दलेले बरे, पण ही त ाद ची काळमुखं नको आप या अंगाशी. …आ ण तो
कोलते नरवेलकर आला होता. … याला तर बलकूल आत यायचं नाही. ते स यशोधक
समाजाचं लफडं आप याला नको पा जे. मायला काय ते शेतक याचा आसूड न फसूड
वाचायला लावलं मला. ाऽ, फुकट बारा आणे दे ऊन डो याला ताप.
गढ तला दे शमुखा या बैठक वर जाणारा जना वळतो तथे चढणा याला धसका
बसवणारा तळघरात उतरणारा भुयारी र ता दसतो. खाली अंधारकोठडीत भत ना पु षभर
उंचीवर ठोकले या लोखंडी क ांना हात बांधून फोकानं बडवणं आ ण बेशु पडले या
रयताला घरी आणून दे णं — इथपासून तर ा कागदावर अंगठा उमटवून मुका ानं चालू
पडा अशी ताक द, इथपयत अनेक श ा गावात या लोकांना माहीत हो या. हजार बघे
गावोगाव पसरलेली शेतजमीन अशीच मारझोड क न, कज दे ऊन कवा भीती दाखवून ा
उंटमा या दे शमुखांनी सातआठ प ांपासून मळवत आणली होती.
गावात सगळ क करी शेतक यांची घरं. एकमजली, व चत वर माळवद, धाबं. आत
ब तेक गरजा भागव यापुरतं कसंही बांधून उभी केलेली — आतबाहेर फार थोडा फरक
असलेली, न , झुकलेली. बाहेर आंगण सग यां या गरजा पु या करणारं, मागे गोठा,
ओसरी, त यातच चूल, वपाक, सरपणाचे भारे, जेवायचं तथेच, खाटा, कपडे. सतत
उघडी दारं, बाहेर कु ं. जग याची शैली आ ण बांधलेला अवकाश यां यात पूण एकतानता.
क ा या जग याशी सुसंवाद ब उ े शी जागा, असं घरात या येक आकाराला मळालेलं
आपलेपण. येक कोप याला तीका मक अथ ा त झालेला. खरं तर हे आकारच यां या
जग या या शैलीचा भाग झालेले. जथे तथे शेतमाल, अवजारं, पोती, कण या, मधे
झोप यापुरती जागा. क येक प ा गे या तरी जागा ही एकच.
अशा घरांमधे राहणा या गरीब लोकांना ा उंटमा या दे शमुखांची लहानमो ा,
खालीवर, आतबाहेर, मधेच कवा बाजूलाच व च आकारांची मळू न बनलेली ही गढ
हणजे भीतीदायक नरकपुरीच. कारण गावातलं येक घर ा गढ शी व च आठवण नी
जोडलेलं असायचं — कोणा या भाऊबंदक चे गढ त जाऊन आ यानंतर एक भाऊ
नाहीसाच के यानं सुटलेले. कोणा या का या मुलीवर बला कार करणा याचे हातपाय बांधून
व हरीत सोड यामुळे मळालेला ू र याय. कोणाला पाठ वर प ास चाबूक, कोणाचा पाय
मोडलेला, कोणाला ख या चोराचा प ा सां गत यामुळे ज ेत डफडी वाजायचा ह क
मळालेला. फार काय असं घराणं गावात आहे, हे भूषण समजणारे फाटकेतुटके लोकही
भरपूर होते. समजा, हमालयातून वनगाय ची पूण पांढरीशु शेपट कापून चवरीसारखी
ढाळत येणारे उंच गालफडांचे तबेट लोक गावात फरत आले आ ण यांनी तु छतेनं
वचारलं, ां कोई बडा आदमी रहता है? हणजे यां याजवळ या ा चव या, शला जत,
हरणा या बबीतली क तुरी अशा महाग ा व तू घेणारा एक तरी ा भु कड गावात
असेल? अशा वेळ संपूण गावाची शान राखणारा एक दे शमुखच. या गढ कडे बोट
दाखवतांना ा फाट या लोकांचा ऊर भ न यायचा.
काही लोक हणायचे, ा उंटमा या दे शमुखांचं काय वचारता बोवा? यां या घरात
पानावर वाढलेलं गावरान तूप ज मनीवर वाहत जातं, इतकं वाढतात. हणजे आपण मर मर
मरावं, तर यांची नासाडी कर याची केवढ मता? कवा पारावर या ग पा — रावबहा र
दे शमुखाचे तं सगळे दात पडले होते नं? आता तं सगळ ब ीशी दसते आहे. …मग?
मुंबई न क न आणली न वी. …बाप रे, आम या हाता याचा एक दात उपटायला गेलतो,
तं डॉ टर एक खोटा दात बसवायचे प ास पये हणाला. …प ास रे? एका दाताचे? हंजे
तेव ा पयांचं आपलं थोबाड तरी आहे का? …मग, उंटमा या दे शमुखाचा हशेब कर —
प ास गु णले ब ीस.
उंटमारे का न हंता रे या दे शमुखायले?
एखादा दा ा बडबडत असायचा — अहो, क ानं कुठे काही मळालं आहे
कोणाला? यांचा एक पूवज दव ा दे शमुख होता, या काळ आप या धरणगावा न उंटांचे
क बले थेट सधपयत जात असा र ता होता. हणून तर इं जांनी इथे वखार बांधली होती.
एकदा रा ी काही रो हले ापारी माल लादलेले उंट घेऊन उ रेकडू न आले आ ण ह कानं
दव ा दे शमुखा या ा गढ त रा भर मु कामी रा ले. दव ाचा पोरगा गंजा ा दे शमुख
होता, याची बायको, नुकतंच ल न होऊन आलेली यांनी उचलून नेली. असं हणतात क ,
ही पोरगी खाल या कुण यांपैक अस यानं पडदा पाळत न हती, हणून त या पावर
रो हले भाळले. इकडे गंजा ाला गांजा यायला बसवलं आ ण पाळ पाळ नं रा भर पोरीला
ढोपरलं आ ण बेशु ाव थेत डहलजीत टाकून पहाटे शी उंटांसकट सगळे पळू न गेले.
गंजा ा तर शु वरही न हता. रो हले जाऊ ा हो, अ ूचा आला. मग दव ा या
लोकांनी पोरीला गढ मागेच गाडू न टाकलं आ ण असं पसरवून टाकलं क सं ातीला ही
सगळ दे शमुखाची बायामाणसं नमदे वर कारे राला गेली होती, तथे दव ा या ा
सुनेला मगरांनी ओढू न नेलं. खरं तर कारे रावर या ज ेला जी माणसं गेली होती, ती
हणाली क दे शमुखां या बायकांम ये गंजा ाची बायको न हतीच. पोरीचे आईबाप गरीब
कुणबी, चरफडले आ ण दै वाला दोष दे त चूप बसले. गंजा ाचं सरं ल नही ठरलं.
नंतर एकदा गंजा ाचा पोरगा बेवडा दे शमुख अशाच संकटात सापडला. एका रा ी
गढ पुढे दोन ापारी माल लादलेले उंट घेऊन उभे. ते गढ त एका रा ीपुरता आसरा मागत
होते, कारण असीरगडापासून काही दरोडेखोर यांचा पाठलाग करत होते. बेव ा
दे शमुखाला ही याद नको होती, पण हे लोक हणत होते क , आ ही भरपूर बदागी दे ऊ,
धमशाळे त आ ही उतरणार नाही. मग बेव ानं आप या मोतदारांना खुणावून गढ मागची
धा याची कोठ उघडू न दली. रातोरात ा झोपले या ापा यांना मा न गाडू नही टाकलं.
उंटावर या गो या रका या क न यांना सोडू न दलं, पण ती मुक जनावरं बचारी फ न
फ न गढ भोवतीच फरायची. यांनाही आप या गावात या ढोरचांभारांनी बाजारात
वकायला नेलं, पण कोण घेणार? मेले बचारे, गढ मागे गधाडांनी खा ले. ते तर सग या
गावानं पा लं आहे. उंटांवर या गो यांम ये मोहरा हो या हणतात. असे हे लखोपती झाले
उंटमारे. या त काय बोला?
या त काय बोला? हे उंटमा या दे शमुखां या येक खाजगी गो बाबत हणायचा
शर ता होता. एकदा तारखा याचे लोक गढ माग या बरडावर खांब गाडायला ख े खणत
आले, तर जथे खणावं तथे हाडंच. हे काय मशान आहे का हो? असं ते वचारत तर
गावातले लोक हणत, या त काय बोला? एकाला तर अ खा सापळाच सापडला,
गळसोरी, हर ा चु ांसकट. ती कोण होती? आ ा या आप या कता या दे शमुखानं तो
ख ा ताबडतोब बुजवून टे ल ाफ खा याकडू न खांबांची लाईनच गढ बाहे न यायला
लावली.
अरे, एकदा चोर शरले होते यां या गढ त हणतात, कता या या बापा या जमा यात.
धन योदशी या रा ी दे वापुढे ठे वलेले दा गने चोरायला हे चार जण लपून बसलेले थोर या
दे शमु खणीनं पा ले. मग काय, रा भर बाहेर चोर दबा ध न तर ही आत डबा ध न
बसलेली दा ग यांचा — ऽ इची ले . दे शमुखा या पोरांनी पकडले मग चा ही चोर,
आ ण सम ांना गढ आतच एका पेवात जवंत गाडू न टाकलं हणतात. अधूनमधून
गावात या फाट या माणसांना भर चौकात बडवून काढ, खराब माल वकणा या
कानदाराला भर बाजारात तावातावानं लाथा घाल, भकारचोटाची अवलाद, काय तुझी
औखात आहे हणत कामचुकार जाग याला खेटरानं मार — असे कार उंटमा या
दे शमुखाची पोरं त ण वयात जरब हणून नेहमी करायचे. एकदा भर चावडीत
फौजदारा यासु ा थोबाडीत मारली होती कता या या एका ध टगण पोरानं.
पण सग याच स ाधीशांचं मुख ल ण हणजे स यावर संपूण अवलंबून राहणं.
हणजे यांचं वैभव पाहायलाही माणसं असावी लागतात. एकदा कता या दे शमुखानं
गावात या इं ज वखारीतून एक मनगटावरचं घ ाळ वकत घेतलं. ते घालून हा चालला
क कती वाजले असतील रावबहा र? असं कौतुकानं वचारणारे गावकरी यां या मज त
राहत.
उंटमा या दे शमुखा या घरात फ सुंदर मुलीच येऊ शकतात, असं हटलं जायचं. परंतु
य ात या सग या मोठमोठे लांब घुंगट ओढू नच घरातसु ा वावराय या. बरेच सुखव तू
कुणबी हणायचे, उंटमा यां या घरात पोरगी न दलेली बरी, जाताना फ दसते, मग दसतं
ते तचं ेतच.
पारी कोणीच वर येणार नाही अशा वेळ तनं भतीवरची ज लद तलवार उपसून ढली
क न ठे वली. पण त या आराख ात प रपूण हे बसलं नही. आप या नाजूक बाहीला तो
सांड कसा दाबून धरतो, हे आठव याबरोबर तचा हा आराखडा पूण कोसळला. ा
दांड यानं लांड यासारखी लादलेली लागोपाठ दोन बाळं तपणं आ ण ही अंधारी गढ यांनी
आपण पूण ीण झालो आहोत. मुळांतलं उंडगेपण न झालं आहे. आता सरं काय? पाटा
घालून याचं डोकं ठे चायचं? हातातली काकणं नराशेनं फरवत असतांना तला समोर या
बुरजा या पाय या अंधारातून वर जातांना दस या. आणखी एक र ता. चडफडत हातांनीच
अंधा या ज यावरची कोळ कं काढत वर कोप याकोप यावर लटकलेली फडफडती
वाघळं ऐकत ती पड भतीत या पाय या चा ही पायांनी नेटानं चढत थेट टोकावर आली.
गावाबाहेर या दे वळात या उंच द पमाळे नं तचं ल खेचून घेतलं. दे वी या दे वळामाग या
भतीखाली या वै ं ची पालं अजून आहेत? एकदम तची छाती वादळ भर यासारखी
धडधडत रा ली. एकदम आधार मळा यानं ते वादळ सोसा ानं घ घावत उडू न गेलं. पु हा
बु जातून अंधारात झेपा घेत ती खाल या मज यावर आली.
ओट त नारळ, हातात पूजेचं सामान सांभाळत झेपा टाकत सतत घामानं डबडबणारा
चेहरा जरी या पदराला पुसतांना कुंकू सांभाळत आ या पाय या ओलांडत वर चढली.
पुजारी अजून आला न हता. बाहेर मंडपात गबा खांबाला टे कून गुडघे चोळत डोळे मटू न
पडला होता. ये ा नणदे चं त ड आ वासून भतीवर रंगवले या लढाई या दे खा ावर
खळलेलं होतं. यात म यभागी मोठाले सुळे दात बाहेर काढलेली काळ भोर भयंकर उ
दसणारी दे वी नऊवारी काचा मा न एका हातात नंगी तलवार, स यात फरशी, तस यात
भाला असं ८-९ हातांम ये काही काही घेऊन समोर या रा सां या फौजेला आ हान दे त एक
पाय पुढे एक पाय मागे अशी उभी आहे. पण काशी रा सांकडेच या त पाहत होती —
एका दांड या रा सा या घ सोनेरी न ीदार पुढे फुगीर अशा जां याखाल या जबरद त गोल
मां ा, दं डगोल पोट या असा तो एक पाय काटकोनात वर उचलून ढाल समोर करत
तलवार उगा न एकटाच सवा या पुढे सरसावतो आहे. या या मागे गदा उगा न तसाच
एक उ दाढ मशांचा रा स. लांबून एक अ वला या त डाचा घोडे वार लांब भाला उंच
पेलून भरधाव इकडेच पळत येतो आहे, जणू हा अ वलत ा आ या शवाय ख या यु ाला
सु वातच होणार नाही. बाक चे असेच कपाटासार या छा यांचे, कोणी ह ीवर, कोणी पायी
असे दे वीभोवती कडं क न लाल जभा दे वीला दाखवत आहेत.
ये ा काशीजवळ झोपले या तायडीला ेमानं छातीशी लावत आ या बराच वेळ
गजांआड या दे वीपुढे उभी होती. पुजारी आ यावर तनं यथासांग सगळं केलं. तायडीला
दे वीपुढे टाकलं. बाहेर आ यावर ती पु हा ये ा नणदे ला मह व दे त हणाली, बासुंद
करायची का ग नं लीबाई आज रा ी? तु ही एवढं तायडीला दे वीपुढे टाकलं, बासुंद तु हांला
आवडते ना? करीन बरंऽ.
घरी आ या आ या काशीनं लाडेलाडे कूम सोडले, दो ही हशी लवकर पा न ध
आण बरं गबा. आज मला बासुंद च खायची आहे.
सं याकाळ बासुंद फारच दाट झा याची सासूची कर कर सहन करत आ या शांतपणे
भजी तळत होती, नव याला आवडतात हणून.
सामसूम झाली. अंधार. गढ त कुठे च काही हालचाल न हती. आ याचे कान चा ल घेत
होते : रात क ां या पा भूमीवर नव या या गाडीची खडखड आ ण घो ां या टापांचे
आवाज. मधूनमधून झोपी गेले या दोघी लेक या अंगाव न उगाच हात फरवत ती सारखी
कान टवका न होती. न घोडागाडीचा टपटप आवाज जाणव याबरोबर मुठ वळवून ती
उभी रा ली. बाहेरचा डहलजीचा दरवाजा वाजेपयत तनं नव याकरता काढू न ठे वलेलं ताट
पु हा नीट लावलं. बासुंद ची वाट गरम क न उतरवली. ओट पोटावर या लुग ा या
मोगरीत गुंडाळू न ठे वलेली कोय उघडली. त यातले सुईसारखे टोचणारे बोटाला चपकणारे
बोचणारे वाघा या मशीचे राठ केस वै बाईनं सां गतले होते तसे गरम बासुंद त घोळू न मऊ
एकजीव केले. मग बासुंद या वाट वर नव याचे आवडते मुगाचे पापड झाकण ठे वले. जना
चढू न ते ताट आ ण खुंट वरचा कंद ल टु लावर ठे वले आ ण आत या दारानं ती खाली
उत न कान दे त उभी रा ली. अचानक उद्भूत असा हा संग आधी या कशाशीही कवा
नंतर याही कशाशीच जुळणार नाही, असा घडत होता. जणू काळा या बाहेरचा काळ.
भयंकर शांतता. ानंतर तला जे जे ऐकायला आलं ते पुढे ज मभर जसंचं तसं ऐकायला
यायचं :
पावलांची लडखड, म येच बडबडत थांबून थांबून ज यावर खुडबुडत वरवर चढत
जाणारे पडसाद. छडीची कठ ावर नेहमीपे ा जोरात आपटलेली मूठ. वर या ज यावरची
पायांची डक चाल. मग वर या छतावर फतक फतक सरकणारे धांदरट पाय. आज
आधीच ताट वर आलेलं पा न थोडी त धता. मग हात धुवाय या आधीच पापड मोड याची
कुटकुट. दहाबारा खशांमध या व तू एक एक अशा तबकात टाक याचे जडहलके आवाज.
नेहमीपे ा टणक आवाजात मारलेली हाक, बायडेऽऽ. काहीतरी, ब दा टॅ पपेपर काढू न
घडी उलगड याचा फडफडता आवाज. म येच वाट तली बासुंद चाट याची चटचट. लगेच
फुर फुर हावरट घोट. खवखव. पु हा ककश कठोर हाक. ठसका. मग भ यांचा बोकणा.
पु हा बासुंद चा द घ घोट आ ण रकामी वाट खणकन ताटात फेक यानं टणटणत खाली.
पड जभेला चकटलेलं खाक न काढायचे य न. शवी — घरंगळत गेले या वाट ला क
टाळू ला चकटले या कच याला क अजून वर न येणा या बायकोला — तु या आयला
तु याऽ. लागोपाठ उच या. कोर ा ओका या. क ह याचे, छाती चोळ याचे आवाज.
वारंवार खोकलून थुंक याचे खकारे. नंतर मोरीकडे अडखळू न मोठं धूड धडाम पड याचा
आवाज.
शेतक याची बायको हणून चालणारी सुधीची ही फरफट आ या पाहत होतीच. खेडी
हणजे शेती, शेती हणजे थंडी, ऊन, धूळ आ ण काबाडक . नको रे भाऊ व ल, कतीही
ंडा लागो, मला जावई शहरातलाच बघ. मी मरेपयत तु या दारी मजुरी क न फेडू न
टाक न.
काय चधूताई तू बोलतीस? तुझं माझं करायचं नाही, तुझं वेगळं आहे का? तू
आ यापासून आम या घरात जेवढे क घेतले, तेच ं ापे ा जा त होतील.
मग चधूआ या सुखावून जायची. स या घरांमधले भाऊ अशा ब हण ना मा न
टाकायचे इ टे ट साठ . पण आता शेतक यांम ये जरा मो ा मनाची सं कृती येत होती.
ह रत ांतीचे ते सु वातीचे दवस. काही शेतक यां या हातात मुबलक रोख पैसा —
दे शा या इ तहासात प ह यांदाच असं होत होतं. नागरीकरणाचा उ माद. यामुळे शहरात या
नोकरदार जावयासाठ कतीही रोकड, सोनं, भांडीकुंडी, कूटर, रे डओ, लॅट — मुल चे
ीमंत बाप तयार ठे वायला लागले. मोठमोठे ंडे दे ऊन वर या पगाराचे शहरी जावई
पकडायची चुरसच सु झाली. स यासारखे ं ाचे आकडे फुटायचे. बी.ए., बी.ए सी.,
वीस बाय वीस, बी.ए., बी.एड. — तीस बाय तीस. एम.ए., एम.एससी.—प ास बाय
प ास. द डशेदोनशे पये म हना पगारवा या ा नवरदे वांना प ास हजार पये आ ण
प ास तोळे सोनं हणजे श णाचं साफ य ातच आहे, असं वाटायला लागलं. पु हा हे
सगळे वारकरी पंथाचे. तुकारामाचे अभंग नाचून हणणारे.
चधूआ याला धरणगावकडू न ॉपट चा चौथा ह सा मळ याची श यता होती — पण
कोटकचे या, वक ल, हेलपाटे हे कोण करणार? शहा यानं कोटाचा पायरी चढू नये, हे
वडलांनी पाळलं. हे करायला रकामचोट माणसं लागतात. ंडा श य तेवढा आपण दे ऊच.
सासरचं सगळं टाक तोडू न — असा वडलांनी आ याला स ला दला. तला तर ती गढ
डो यांसमोरही आली क डोकं फरलं, असं वाटायचं. बघू पुढे. पोर या स ां शवाय तर
यां या नावाची इ टे ट कुणाला वकता येणार नाही. पडू ा.
बायडीला एक राकेश नावाचा पोलीस सब-इ पे टर पा न गेला आ ण याला ती फारच
आवडली. आ यानं हा मुंबईचा मुलगा प का करायचा धामा लावला. दादर टे शन न दहा
म नटांत चालत गेलं क भोईवाडा पोलीस टे शनमागे आप याला मोठं वाटर मळतं आहे.
वरची इ पे टरची जागाही एक लाख पये भ न मळवायचं चाललं आहे, हे तर
सग यांना भूल टाकून गेलं. केवढा कतबगार जावई. शवाय पगारा या कतीतरी पट पैसा
घरात आपोआप येतो. व ल, हो हणून टाक. मुंबई या पं डत मामांकडू न मा हती
मळवली. ल न घाईतच प कं झालं. ा राकेश सब-इ पे टरची बाक ची काहीच मा हती
कुणी काढ याची तसद घेतली नाही. लवकर उरका हो, नाहीतर थळ हातचं जाईल.
बायडी मा यापे ा पाव वषानी तरी मोठ होती. तचं ल न झालं आ ण मला एकाएक
मुल ब ल आतून वेगळं च ेम वाटायला लागलं. खरं तर लोभ. यावेळ मी नुकताच
हाय कुलात जायला लागलो होतो. काय कुणास ठाऊक, वरात नघाय या आधी भरजरी
शालू, गजरा, मो ा अंबाडा, दा गने सावरत येका या पाया पडत ती येत होती. मी त या
सुंदर पाकडे पाप या न लावता पाहत होतो. ते हाच झपकन मला आपण वेगळे आहोत,
मुली वेग या असतात हे कळलंसं वाटलं, क आप याला काही कोणाला दलं जात नाही,
क आप याला काही आपलं सगळं इथेच टाकून नु ती एक पेट घेऊन सरीकडे कुठे जावं
लागत नाही. आपण पु ष पतृ था नक पतृस ाक.
ती शेवटू न आंध या काकू या पाया पडली ते हा आंधळ काकू त या सग या अंगावर
दा ग यांवर केसांवर नाकात डावर हात फरवत हणाली, माझी लहानपणापासूनची काठ च
चालली माय. जा. सुखानं राहा. एवढु शी तू आली होतीस ते हापासून पाहते आहे, कधी
कुणाचा श द वाईट आला नाही. कधी चावटपणा नाही. इथे तुला सगळं होतं माय, फ
बापाची सावली न हती. आता तची गरजही नाही —
— हे ऐकताच सतरा वषापूव या दा ा बापाचा चेहरासु ा न आठवणा या ा
पोरीला ा णी ढसढसा रडू कोसळलं. सतरा वष बापा शवाय गेली. ा ी या ज माला
ये याचं कारण. आता नवरा आहे पयाय.
घुटमळू न डोळे पुसत पुढे सरकत ती मा याजवळ आली ते हा मा याही डो यांतली
आसवं तनं त या बोटांनी पुसली आ ण माझा गालगु चा घेऊन ती हणाली, खंडू, येत जा.
डो यांत या पा यामुळे वरात नीट दसतच न हती. मी परत मांडवात येऊन एकटा
बसलो. सगळा मांडव नमनु य. गा ा, लोड, त के, फुलं, गुलाल पसरलेली. एका लोडाला
मी टे कून शू य होऊन बसून रा लो. बायडे, हा खंडेराव अजून तथे तसाच लोडाला टे कून
बसला आहे.
पलोखाची साथ आली ते हाची गो . सगळ घरं रकामी क न शेतात राहावं लागलं रे
खंडू, दोन म हने. पटापट लोक मरायला लागले. घरं सुनी पडायला लागली. एकेकाची दारं
लागली. को ही रडणारं उरलं नाही. गाठ आली हंता हंता अंथ ण धरत अन् मेलेलेच
सापडत स या दवशी. को ही पाणी पाजायला न हतं. क गोर खंदली तं त यात या
मुड ावर माट ढकलायला लोक रा ले न हते. अ या गावातली दारं लागली. थोर या
काका या घरातली तो ध न दहा माणसं मेली पोराबाळांसकट. चा ही द र मेले. न याचे
दोन भाऊ मेले. त ही नणंदा मे या — मु , ब हणा, सखू गे या. जानु कशा कोणी झडप
घालून को हं एकाएक उचलून ने या. दवंडी आली क आ ही घरं तशीच उघडी टाकून
वठू ला कडेवर घेऊन आ ण चधीचं बोट ध न रानात राहायला गेलो. दगडाचे चु हे मांडले.
सगळं गावच होतं सोबतीला. रा भर उघ ावर नजत, गाणी हणत, नाचत. असं इठू
लेक एक वसाचं होतं ते हा वाचलं. गावात परत आलो, अध गाव रकामं झालतं.
वारावावधानात पाचोळा उडतो, तसे जीव उडू न गेलते. मी वेस मानली होती गाव सोडतांना :
वेसमाय, सुखानं परत येऊ दे . आनंदानं सग या गावाला वेसपंगत दली महारामांगासकट.
नंतर पडली आखाडीची दोन वस. वठू काही बाळसं धरीना. तु ा आजोबांना असं
काही बोललं क यांचं मन ठकाणावर राहत नसे. हणून मी काही सांगेना. गावात या
गावात लालू वै ाचे काढे पऊन पऊन लेकराचा कोठा कडू होऊन गेला. काही खाईना
पईना. हटलं आपला एकटा क ब, याला वाचवलंच पा जे. गोमा वै ानं क ची मेथी
खायला लावली. घमा पायाळू होता एक, या याकडू न पाठ वर लाथ मा न आणली —
लेक नु तं रडत होतं. परावर या फ कराकडू न धुरी दे ऊन आणली. धांगो भगताकडू न
कान फुंकले, होणारं सांगणा याकडे गेले. उपाय सांगणा यांचा तोटा नसतो. मी एकट बाई
मुंगीसारखी इकडू न तकडे वठू ला घेऊन पळत जाये. गोवर झाला, भतीवर गोव या थापा.
पट या आ या, घरावर शेणा या पट या मारा. घटसप झाला, कपाळावर ढ बू पैशाचा डाग
दे . डोळे आले, ज ताचं फूल डो यात भर. तोडगे, साद, अंगारे, ताईत, गंडे — दे वा दे वा
दे वा. जीव कसा पाणी पाणी झालता.
अशीच एकदा पहाटे वठू ला दे वळात नेलं. डो याला पदर लावून दे वापुढे गुपचूप रडत
होते, तर नारायणभटजीला क व आली असेल. हणतो, सीताबाई, काय ा रानवट
भगतां या न् फ करां या नादाला लागून एकुल या एक सो यासार या लेकराचे हाल चालवले
आहेत तु ही? रोग जडगावेल उलट मुलाचा. नु ती हाडं उरली आहेत, ती तरी श लक रा
ा अंगावर? माझं ऐक, यावल या आम या माकडेय दे शपांडे वै ांना दाखवून एकदा नदान
तरी क न घे. राजय माच वाटतो आहे मला तर. काही खरं दसत नाही तु या वठू चं. बाई,
ऐक, जाय आजच अंगारक आहे, गणपती पाठ शी आहे.
आजी या अंगात एकाएक ह णीचं बळ आलं. ती घरी आली, भराभर भाकरी
टाक या, एक पोटात ढोसली. बाक या शेतात या माणसांसाठ रडीत झाकून तवंगावर
ठे व या. ताक, दही श यावर ठे वलं. वठू एक घास खाईना, पण लांब चालत जायचं, याची
ललोपती क न चार घास गळायला लावले. आवराआवर केली. लहान या वठू ला राखणीचं
धोतर नेसवलं, फेटा बांधला, घरात साठवलेलं सगळं कणीदार तूप एका ं झायेल मड यात
टाकलं आ ण लागलो मायलेकरं यावल या र याला. एवढं मोठं तालु याचं गाव, कोण ा
खे ात या येडीला वचारतो? कधी गाव सोडू न गेले नाही, का शेता या मेर शवाय जग
पा लं नाही. पण केली हमत.
वाटे त गावचे, आसपास या गावांतले ओळखीचे लोक भेटत होते. आँ? कुठे ? या
मारखं ा वै ाकडे चाललीस तू सीतामाय? बरोबर कती पये घेतले? मोठमो ा
सावकारांना तो बामण घरात घेत नाही. इं ज कले टरला एकदा मा ा दे ऊन बरं केलतं
यानं. न न ीमंतां या गा ा येतात या खं ा वै ा या वा ावर, नाडीपरी ा
क न जातात. एक हणाला, या या ओसरीत आ ावर खडू नं लहेल आहे : राजासारखी
याहारी करा, भका यासारखं जेवा. आपलं कुण याचं तर उलटं आहे. असो. तू जा तं खरी.
काय हंतो ते तं पाहाय. क याचं असलं तं दे व सगळं नीट करतो. हा तु ा घराचा एकच क ब
आहे, तुहे द र, नणदा, पुतणे सगळे गेले वरी — ा एक ा बहादराला केवढ मोठमोठ
रानं सोडू न गेले? धीर धर. वाचेल. वडील आप यावरची अशी चचा फार गंभीर होऊन
ऐकायचे. यामुळेच पुढ या आयु यात यांना कधी मोठे पणाचा गव शवलासु ा नाही.
कधी पाठं गुळ ला तर कधी कडेवर तर कधी खां ावर घेत, कधी पाय घासत फोपुटा
उडवत चालणा या थकले या अश वठू ला गोड बोलून चालवत, ओढत अशी मायलेकरं
तीन कोस चालत यावलला आली. ा णां या घरी नीटनेटकं जायला पा जे हणून
गावाबाहेर नद वर दोघांनी हातपायत डं धुतली, कपडे नीट केले, न या चांग या लाव या
आ ण ा ण आळ पुसत दे शपांडे वै ा या दगडी भतीत या दोन पु ष उंच दरवाजापुढे ते
जनावरांसारखे उभे रा ले. आधार कशाचाच न हता. उघ ा दरवाजातून दसणारं
सडारांगो या दगडी तुळशीवृंदावनाचं हे व छ जग कुठे आ ण आप या शेतक यांचं
शेणामुताचा बदाडा असलेलं जग कुठे ? नवं घर बांधतो आहे नवरा, पण शेवट गायी, बैल,
हशी — शेतक याचं घर कुठे असं होईल?
दे वाचं नाव घेत आजी दरवाजात डोकावून गोड आजवी सुरात हणाली, महाराऽऽज.
याच वेळ अंगणा या तकड या टोकाला बायकांचं कडा याचं भांडण ऐकायला येत होतं :
ज ळ मेली शळास तमी. मी का दहा पो या खाते? एकतरी पोळ ठे वायची…
आतून तार वरात : तुझी इ सा, बाईसाहेब, तु ही सांगाल तत या ठे वत जाईन, दहा
हणाल तर दहाही ठे वीन.
पाहा, पाहा कशी बरळतीय. जभेला हाड असतं तर अशी कसबीण… काय बकतीस,
मी आठ वसाची ती ल न झालं ते हा ा घरात आली… ते हापा नं या… या बोडक या
हाताखाली संसार केला. आ ण आता ही टवळ कानामागून येऊन डो यावर बसली… मला
पाहा न् फुलं वाहा…
एव ात अंगणात लाल मुकटा घालून बसलेली हातारी बाहेर या दाराकडे नजर पुरवत
हणाली, कोण आहे ते? बघा ग, त डाचा प ा बंद करा आ ण बघा… लभा यांनो, सवत ची
फुगडी अन् फेडा एकमेक ची लुगडी.
मग मघाची भांडणारी ौढ बाई दरवाजाकडे येत हणाली, कोण?
आजी लगबगीनं डो यावर मोठा पदर घेऊन मडकं पुढे करत के वलवा या आवाजात
हणाली, वै महाराज आहेत का?
ौढ ा णीण चडू न हणाली, आज नाही यजमान भेटणार. आ ण तनं पाठ फरवली.
आजी वडलांना पुढे करत बाई या पाया पड हणत होती, पण सकाळपासून चालत
आ यानं पाय खून आले या मायलेकरांना आता काय करावं, परत जावं लागेल का? अशा
भीतीनं काळवंडून टाकलं. तेव ात सवत ची फुगडीच आजी या कामा आली. माग या
परसातून एक सोळा-सतरा वषाची उफा ाची तरणी भारी लुगडं, धारवाडी खण,
दागदा ग यांनी उजळलेली हातात परडी घेऊन पदर फलकारत तरातरा पुढे आली आ ण ा
खेडवळ मायलेकरांवर माया दाखवत घराचं वरचढ मालक णपण स कर यासाठ उंच
वरात हणाली, का नाही भेटणार? गरीब बाई, बचारी, लेकराला घेऊन आली, आ ण परत
जा हणायचं? ा घराचं, हकड या माणसाचं नाव केवढं ? ये ग बाई, आंत ये रे पोरा…
तेव ात वडलांनी आजी या इशा याव न तर या बाई या पायापुढे डोकं लावलं. नंतर
वधवा हातारीपुढेही तसंच. हातारी हणाली, न, न, शवशील पोरा. तकडे ौढ
सवत चरफडत आत गेली.
आता आजी या गोड गावराण वाणीला आ हानच मळालं. तर या सवती या पाची
मधेमधे तुती करत तनं आपली हक कत सां गतली : बाईमहाराज, तीन कोस उ हाचे
चालवत आणलं आजारी लेकराले. वै महाराजांना तु हीच सांगा, तुमचं नाही ऐकणार तं
स या कोणाचं ऐकतील बरं महाराज? हा एकच वेल माझा आहे, याला सुकू दे ऊ नका,
माऊलीबाई. मी गरीबाघरची लेक, बरं घर मळालं आहे — पण हे असं ख आहे. पु य
घडील. तुम यासार या पदमीणीचं दशन झा याबरोबरच जवाले आधार वाटला पाहा. मी
तुमचं कोणतंबी काम करत जाईन दळण, कांडण…
वडलांचे पाणीदार डोळे आ ण बारीक झालेली मान पा न वै राजां या त ण बायकोचं
मातृधम मन वलंच होतं, ते आजीनं गोड बोलून पूण आपलंसं क न घेतलं.
जरा वेळानं वै राज जानवं कानाव न खाली उतरवत आले. दोघाही भांडणा या
बायकांना एका हातानं उचलू शकतील असा चंड दे ह. भलीमोठ च शडी, गंध,
करवतकाठ धोतर, केशरी काठाचं उपरणं. ओसरीत येताच न ा त ण बायको या आजवी
सुरांनी उ चत प रणाम झालेले वै राज हणाले, या वर.
मग आजी या डो यांतलं नाटक का यामागचं खरं का य, कोमेजून गेले या
काटकु या लेकराला पायापुढे लोटांगण घालायला लावायची धडपड, वतः खूप वेळ
पायाशी ज मनीला कपाळ लावणं आ ण मु य हणजे आत गोड भाषेत वै महाराजांना
दे वाचाच दजा दे ऊन सां गतलेली हक कत — शेवट : दे वा, आ ही अडाणी गावंढळ
शेतकरी, आम या हातचं तु हांला काय चालणार? पण चालत असलं तर हे वतः कढवलेलं
घरचं तूप घागरभर आणलं आहे. घरात आज पैसा सोडू न सगळं आहे — तोही हंगामावर
दे ईन. आ ा उडीद, तीळ, तु हांला लागेल ते पोतीची पोती आणून दे ईन महाराज, फ हा
एकटा क ब तुम या पु याईनं वाढू ा. ंदका.
वै ांनी मग या, व लपंत, जीभ दाखवा. हात ा — नाडी बघू तुमची — यांनी मन
लावून द ड घटका वडलांची नाडीपरी ा केली. नाव? पाळ यातलं व चंच ना — वृषभ
राशी. साडेसाती. पण आता संपते आहे. शेवट क व करत सु कारा सोडत ते हणाले, य
आहे. बरं झालं आता तरी आणलं, बाई, नाहीतर जीव हाताबाहेर गेला असता. सीताबाई,
काळजी क नका. य न तो दे व जाणा. दर शु वारी ाच वेळ येऊन औषधं घेऊन
जायची. सांगतो तशी यायची. पु हा कडू चराइताचा काढा रोज दोनदा. सगळं खाऊ ा.
भरपूर खेळू ा, बाक सगळ औषधं बंद करा.
बरा होईल का दे वा?
बाई य न करणं एवढं च आपणा पामरां या हाती असतं. कता कर वता तो.
ा णाचा श द, खोटा होणार नाही महाराज. येत जाईन. दे व पावला मला तर — असं
हणून आजीनं डो याला पदर लावला. नंतर घरात डोकावून त ण सवतीला वचारलं, तूप
खाऊन पाहा बाई. आणखी आणू का सांगा. जे काही लागेल, ते सांगत जा.
वठू लेक असं गुणाचं. आप यासार याला कडू चराइताचा एक घोट गळता येणार
नाही. पण बचारं माझं सोनुलं पेला पेला भ न पऊन टाक . घे माय, आ ा बरा हशील.
दर शु वारी तीन कोस चालत जाणं आ ण तीन कोस तसंच परत. यामुळेही सपाटू न भूक
लागत असावी. खरं तर ामुळेच वडील चार म ह यांत नीट झाले असावे. आजीनंही
दे शपांडे वै ां या घरात पडेल ते काम क न, कधी मारखं ा वै ा या आंगणात या
भ वर मोठमो ा कढयांमधली रसायनं उकळू न दे ऊन, कधी उखळात औषधी मु या
कुटायचं हातमोडं काम क न, तर कधी यां या गायीचा आटलेला पा हा परत फुट यासाठ
ड गरात या औषधी गवताची पडी डो यावर नेऊन, धा या या पोत ा नेहमीच बरोबर
नेऊन सग यांशी गोडी नमाण केली. कोणा याही पोटात घुस याची कला आजीजवळ
होतीच. एकदा तर वै राज हणाले, नाडीत एकदम सुधारणा आहे. सीताबाई, मला
थाळनेर या लोटू सावकारासाठ हेमगभमा ा नय मत करावी लागणार आहे.
राजेरजवा ांनाच परवडणारं हे औषध, पण अनायासे व लपंतांसाठ चमणीचा घास एक
चाटण करत जाईन. मा एक दवसाआड चाटू न जायचं. मग भरपूर जेवायचं, हां. पाहा
कृती कशी सुधारेल.
असा व लपंत प का झाला. शेवट एका दवशी आता ये याची गरज नाही, असं
वठू ची पाठ जोरजोरानं ठोकत वै राजांनी यांना नरोप दला. लोटांगणं घालून झा यावर
आजीनं पदर डो याला लावत वचारलं, तु हांला काही द णा दे ऊ हणते. खरं तर
आंगठ च क हटलं, पण हा काळ — वारी, कपाशी घरात पडू न आहे सगळं . कोणी
नगद यायला तयार नाही, महाराज.
सीताबाई, दे वा या दयेनं ा ा णाला सगळं काही मळालं आहे. काही आणू नका,
काही दे ऊ नका. तुम या समाधानाकरता, तेही तुमचा एवढा आ ह आहे, तर असं करा —
तु हीही वाचला आ ण मीही जवंत रा लो तोपयत, तर तुम या ा व लपंतां या ल नात
मला एक आंगठ ा —
वै राज माक डेय दे शपां ाचा वाडा यां या सात मजली हा यानं म मून रा ला.
सो याचा भाव दहा पये तोळा आ ण या वेळचं आयुमान सरासरी पंचवीस वष होतं —
ावर सातमजली हा य एवढाच वनोद खरा होता. पण तो न कळ यामुळे ग हव न आजी
हणाली, तुमचा श द खरा ठरो, वै महाराज. आमचा वेल वाढो. मुला याच काय, मा या
नातवां या ल नातसु ा तुम या घरी सो याची आंगठ येईल. हयाती राहो फ . हा ग यावर
हात आहे…
सोना चूल पेटवते. शेवट वपाक तर तलाच कंरावा लागणार आहे? तो कधी चुकतो?
धुरात तचा सुंदर चेहरा नाहीसा होतो. जणू बनचेह याची सून वपाक करते आहे. चु हा
पेट याबरोबर एकदम तचा पवळा लाल चेहरा चमकतो. मनगटांनी कपाळावर येणारे केस
मागे करत ती परातभर पीठ जोरजोरानं मळत राहते. तवा तापला आहे क नाही हे पाहायला
त या पाक यांसार या बोटांनी चार थब त ावर उडवते. ते थब चुर चुर करत मो यासारखे
त ावर नाचत राहतात.
सरे मे णे रे वेतले गाडसाहेब या मानानं आपलं काम भलं क आपण भले, असे.
आईकडू न बजाला पा दत, संयु कुटुं बातून वेगळं फुटायची वातं यखोर व ा
छबीला परभारे वणानं भरपूर मळाली होती. पण हे गाडसाहेब ल नापासून रे वेत या
बद यांमुळे आईबाप, भाऊब हण या कचा ातून सुटतच रा ले. एकदाच फ छबीनं
आई या शकवणीचा उ म उपयोग क न दाखवला : तची एक अ तशय शार नणंद
कॉलेजात शकता येईल हणून खे ातून त या घरी व याला ये या या तयारीत होती. पण
छबीनं तला हा दाखला पाठव, ते सट फ कट पाठव असं काही तरी खटपट करते आहे असं
दाखवत शेवट अचानक कळवून टाकलं क वधत ॲड मशन मळू शकत नाही, कारण
इकडे वेगळं व ापीठ अस यानं माय ेशन होत नाही. अशी खोट मा हतीही. यामुळे
बचा या नणदे ला उ च श णापासून भावजयी या आपमतलबीपणामुळे वं चत राहावं
लागलं, कारण सरीकडे हो टे लम ये त ण मुलीला ठे वणं जुनाट शेतकरी वळणा या
आईवडलांना यो य वाटलं नाही. मग तनं पो टानं श काचा ड लोमा मळवला आ ण
आता शाळामा तर झाली आहे. तचं काही होवो, छबीची चार वष नणंद वागव याची तर
याद गेली. वातं याचा जय झाला.
गाडसाहेब घरातले असे सव ॉ लेम छबीवर सोपवत असतात. पगार कमी यामुळे
घरात काहीही कमी पडलं क फुकट रे वे या पासावर छबीला मुलांसकट मोरगावला आणून
सोडतात. जातांना धा य, डाळ , मर या, मसाला सगळं घरातलं आप या भयंकर लांब
रे वे या पासल पश ांम ये भ न पु हा पासावर ती आप या गावी जाते. आम या
वडलांनी तला एक लॉट अको याला घेऊन दला आ ण यावरच चार खो यांचं एक वतं
घरही बांधून दलं. ा घरात रे वे या मारता येतील तेव ा व तू गाडसाहेबांनी दर ूट न
परत येतांना आणून टाक याची शक त केलेली दसते — पंख,े पडदे , मेणकापडं,
इले क फ टगा, वायरी, नळ, बे सन, ू , फोम या गा ा, सी आर असं काचेवरच
उमटवलेले आरसे, ऑइल पे ट डबे — काहीही. फार काय एक पूण कोचही घराबाहेर
बसणा यांसाठ रे वेतून ऑथराइझ्ड हमालांकरवी आणून टाकला आहे. बाहेर या
हरां ा या दाराला रे वे या ड यातली आतून बंद करायची भयंकर मोठ लॅचही लावलेली
आहे. रे वेत आ ण सासुरवाडीत नसले या व तूच फ वकत यायचा आम या रे वेत या
लोकांचा शर ता असून रे वे म न टरांपयत सगळे असंच करतात, ामुळेच रे वेचं बजेट
वेगळं मांडतात — हे एक उ र येक ाला मळतं. रोज ते ूट या वेळ जेवणाचा
भयंकर मोठा पतळ डबा घेऊन जातात आ ण येतांना याडात या दगडी कोळशा या
ढगातला तीनचार डबे दगडी कोळसा भ न आणतात. वषभर पाणी तापवायचं,
वपाका या शेगडीचं आ- नवृ ी इंधन हणजे हेच.
क कमळाचा लहा रे
ब तेकां या दगडी पा ा चौकट तून नसटू न फुटले या असाय या. आ ण वषभर नवी
पाट अश य. शहरांत या कानांतसु ा मोसमा शवाय ठे वत नसत, हणून पाट ला मी फार
जपत होतो. सुताराकडू न चौकट चे चा ही कोपरे शा न तारेनं प क बांधलेली माझी पाट
पाणी टाकून जोर लावून सद यानं पुसत असतांना मधोमध उभी चीर जाऊन एकदा
भंगली. मग कोणताही श द ल हताना अध अ रं इकडे, अध चरले या रेषे या
पलीकडे. चौकट हालली क तोडा रं. म ये भेग पडू न श द आ ण अथ यां यातली फट
दसायला लागली.
क।।मळ न।।मन व।।हाण श।।शु बा।।रा ते।।रा
संपूण श द दाट नं एकाच बाजूत ल हणं जड जायचं. पुढे तशीच सवय जडली.
कुठ याही श दाचे दोन भाग होतातच, वभाजन करता येतंच आ ण तो फाटतो हा शोध
मनोपाट वर इतका प का कोरला गेला क , पुढे कागद, बो , टाक, फाऊंटनपेन, पे सली,
बॉलपेन आले, परंतु सलग श द लहायची सवय पडणं फार अवघड गेलं.
क कमळाचा क — ही लपी कोणी शोधली असावी? पुढे चो वसा ा वष हैसूर या
र यावर लपीत म शेषा बरोबर प ह यांदा कमळं पा हली — लाबपयत… क क क
क — क सारखी चखलावर उभी कमळं . सा ा कार.
शेषा नं ते हा खरो ी लपीवर बरंच संशोधन केलेलं होतं. हणाला, तसं नाही आहे ते.
आधी लपी डो यात कोरायची, मग नसगात व तू तशाच शोधाय या. जगातली सवात लांब
नद , सवात उंच पवत, ा ड, तुकाराम, तुं ाचा दे श — हे सगळं तुम या बापालाही
वतः पाहता येत नाही. हणून आधी हे लपीतून पाठ करायचं, माहीत असायची गरज पडत
नाही. ामुळेच मानवजातीचं ान वाढलं. ामुळेच नर र लोकांपे ा आप यासारखे
सा र ानाजनात न णात ठरतात. नु ती च हं हणजे ान. करायचं काय य नसग न्
फसग. असं ान मुठ त आ यानं तर युरोपी लोकांनी ह ं ना गुलाम केलं.
अरे, पण हे अवा तव च हांचे डोलारे, नु या ानाचं युग, हे पुढे कोलमडू न पडणार
नाही?
शाळा सुट यावर उनाड या. दवसभर पोरांना घरी टाकून आईबाप नघून जायचे. कोणी
मजुरीवर, कोणी वतः या शेतात मग एवढा मोठा दवस कसा पार करायचा? मुलं वेळ
काढायचे हजार उ ोग शोधतात. गोपाळ लोकांचा मो ा हेला गोठाणावर आला आहे रे,
हशी फळवताये रेऽ पळत पळत सगळ मुलांची गद मग तकडे. आपोआपच ल गक
श णाची फार वरची पायरी गाठली जायची. राम कुंभार मडक घडतो, याचं चाक पाहणं.
क डू मांग नु या नरगुडी या फोकांची मो कणगी कशी वणतो, थोटू चांभार कातडं कसं
कापतो, पोपट सोनार दा गना वतळवून मुशीत टाकतो, याला वेगळा आकार कसा येतो.
पुढे लोहारा या भ त वतळणारा लोखंडाचा रस वळ चा आकार कसा घेतो? लाकडा या
ड यातून खुच कशी सरावन सुताराला घडवता येते? या या डो यात आधीच खुच चा
आकार असतो. तो मूळ कोणी शोधला असेल?
एकटं राहणं सुस करायचं तेही पु हा वतः होऊन, मग खेळ नावा या महाग ा व तू
घरात नसले या पोरांनी फ फुकट या शोधा ा. घरात उ छाद मांडणा या चम या
टोपलीखाली पकडायची व वध कारची यु नीती. टोपली कती तरपी ठे वावी? यासाठ
कती उंच काडी तोडावी? दोरी एवढ पुरेल का? गाठ मारत मारत दाराआड बसून ओढता
येईल? वारीचे दाणे टोपलीखाली टाकून तास तास टोपलीकडे पाहत पार भरकन संपतेच.
कवा आरसा उ हात ध न झाडावर बसले या पोपटां या डो यांवर झोत टाकायचा —
झांज येऊन तो पडेल मग आपण याला पाळू . खेळापे ा खेळणं मह वाचं असायचं.
सगळे च खेळ बनखचाचे. ा फुकट खेळ याचे अनेक माग शोधायचे. पेरकुंडां या कवा
झाडां या कोव या पानां या शट् ा कर, दोन चवट पानं एकमेकांवर आपटू न फटफट
वाजवायचं खेळणं कर, काटे सावरी या कोयी बोटांम ये घालून गुंगी आणणारा टोय टोय
आवाज कर. आं याची कोय कापून त यातून काडीवर फरणारी सरी सबंध कोय. मऊ
खापर घासून घासून लहानशी चकती क न तला दोन भोकं पाडू न दो यानं फरव.
पेरकंडांची पूण बैलगाडी कर.
लहानपणाचे चचोके, कव ा, गो ा अशा बायक खेळांचं युग संपलं क रानट
खेळांचं युग सु हायचं. गुढ पाड ाला वाघ वाघ — रगणात दोरी रोवून याला
डरका या फोडत फरत ठे वायचं, रगणात येकाला एकेक ठे वलेला कडु लबाचा ड सा
वाघाला लकावणी दे त चपळाईनं काढत राहायचं आ ण शेवटचा ड सा काढला क या या
त डावर फटाफट ड से मारत झाडापयत. वाघाचा चेहरा नबो यांनी लाल हरवा सुजलेला.
हा राग तो पुढ यावर तसाच काढणार. अशा खेळांत कोणी ठे चाळणार, कोणी आपटणार,
पण या वयातला रानट पणा कुठे जरवणार? हातापायांवर पु या, बडं, भदं , अंगावर
कुठे तरी बडं, कुठे तरी वण असायचाच. द सभर खेळतांना पु हा पु हा पाया या याच
स या बोटाला ठे च लागून याचं नेहमी डोबर झालेलं असायचं. याचं हे नख आ ासु ा
कसं तरपं वाढतं नेहमी. लहान मुलांना चपला बूट असतात हे ऐकूनही माहीत न हतं. पु हा
पळतांना ठोकर बसली, कळवळू न खाली बसायचं. वाहणा या र ावर माती टाकायची
आ ण खेळायला लागायचं. मधेच तहान लागो, भूक लागो धडधड घरी पळत यायचं.
डो यात तकडे चाललेला खेळच. तवंगावर या टोप या धुंडून पापड, शगा, रडीत भाकर
श लक असेल तर श यातलं दही जे मळे ल ते खाऊन धाडधाड दारं ओढू न घेत पु हा
गावाबाहेर खेळात हजर.
सूरपारं या. दवसभर घर सांभाळता सांभाळता एकटा दाराशी बसून मी कंटाळलो आहे.
सूरपारं या. भावडू ला मी सोडत नाही. हे बघ, तु या डो याला वट लागली होती ना? जा
घरी. नाही, मला खेळायचं आहे. खंडू, तू लहान आहेस. मो ांम ये खेळू नकोस. हो, मी
खेळणार. बघ हं… सरसर वर चढू न स या फांद वर उडी टाकतांना हातात ती फांद आलीच
नाही, कारण तेव ात तला एक जण खालून लटक यानं ती वाकली. चुकलं. पाय वर
आ ण डोकं खाली टोकदार दगडावर. डो याला मोठा च दा पडला. भावडू धावत घरी गेला.
सगळ घरातली माणसं वडाखाली पळत आली. अंगावर र च र . आई मला उगं करते
तरी मी रडू न आईला हणतो, आई, दे वाचं नाव घे. आई रडायला लागते आ ण हणते, घेते
बाळा, घेते. तू उगा राहा. घरी आंगणात बायकां या गरा ात खंडेराव पडला आहे. हळद
भ न जखम थांबवली आहे.
शेतातून बाबा पळत येतात. बैलगाडी क न तीन कोसांवर या हगोणं गाव या
हाडवै ाकडे. तो रानातून कंबरमोडीचा पाला आणतो. वाटू न च ावर थापणं. पाला कोरडा
झाला, क सरा लावणं असं सतत दोन दवस. वै हणतो, सांगता येत नाही, पण वाचलं
तर पोरा या डो यात काहीतरी बघाड न क हणजे न क च राहणार. मग मी रा ी उठू न
आई या त डाजवळ त ड नेऊन पाहतो. आई जागी होते. काय पाहतो रे खंडू. आई, मी
जवंत आहे? होय बाळा. झोप आता. तुला काही झालं नाही.
आ ण डो यातला काहीतरी बघाड?
आकाशात तुडुंब भरलेली तांबडी झळाळ . अंधारात बुडत चाललेली लाल तजाची
कडा. एखादा पांढरा भरकटणारा ढग लाल नळा होत काळपट होत जातो. काव यांचे
बग यांचे थवेचे थवे पोटात घेऊ लागणारा काळोख उतरत येतो. तरी वाट पाहत राहावं.
के हातरी आई येणारच असते. हे खे ात या पोरांना लहानपणापासून श ण असतं —
आयु यात टकाव लागायचा असेल तर वाट पाहणं, एकसारखं वाट पाहणं — पावसाची,
पाऊस संपायची, ज मनीत वाफ हो याची, पेरणीची, कापणीची पकं वर ये याची, घरात
धा य ये याची, ते घेऊन ापारी कधी घर मोकळं करेल याची, या याकडू न, सरकारकडू न
येणा या आप या क ा या पैशांची, बाजाराची, मोटार ची — असं करत करत हातारपणी
मर याची. छ ः अंधार वाटे लाही झाकून टाकतो. तोपयत आ ही धीर धरतो.
दवसभर ब हण ना सांभाळू न मी कंटाळलेला असतो. यांना मी सांगून आलेलो असतो
क , मला उशीर झाला तर आंध या काकूजवळ बसा. नाहीतर मु या काक कडे जा. ती
नेहमी हणते — आजीनं शेती सांभाळली, तुम या आईमुळे ती वाढते आहे. पण हे असं.
हंगामा या दवसांत मजूर मळत नाहीत, हणून घरातली सगळ माणसं झाडू न शेतात,
भावडू सु ा.
न आम या झीबू-ढबू बैलां या ओळखी या घंटा ऐकायला येतात. गाठो ात फ
पायाखालची वाटच दसेल इतकं खुपसलेलं डोकं दसलं क ती आईच असते. तला नेहमीच
शेतातून काय काय आणावं असं होतं. हणून ही सग यांनाच असा उशीर करते. गुरांना,
वासरांना वेगवेगळा चारा, भावडू ला मला आवडणा या ाच दवसांत उगवणा या
पालेभा या, ब हण साठ शगा, वाळकं, फूट, रडा. त या डो यावरचं लहानसं ओझं घेऊन
मी त या पुढेपुढे पळतो. दवसभरा या घरात या ह ककती सांगतो.
घरी आ याबरोबर चा ही बाजूंनी तला आ ही सगळे बलगतो. शशी सग यात आधी.
आ ही गाठो ातला रानमेवा शोधतो. तोपयत आई बजाला वचा न घेत,े कोणी कोणी
दवसभर काय काय केलं? कोणी कोणाला मारलं? चुकले यांची कडक श दांत
कानउघाडणी. लाडके, खंडूनं श यावरचं दही काढू न दलं होतं ना? कामात कसूर आईला
अ जबात खपत नाही. हणून आईला आवडत नाही असं कोणतंच काम आ ही करत नाही.
भावडू दादा अजून ख यातून कसा आला नाही रे? बचारा भावडू दादा, फारच साधा आहे रे.
कामाला नाही हणत नाही. खंडू, तू उ ापासून ते याकडू न ढे प आणून ठे वत जा बरं बाळ.
तेवढ च दादाला मदत. तू याला होशील तं तो तुला होईल. आ ण खंडू, हैस पाजलती ना रे?
…हो आई. खूपच पीत होती. मीही संतापून खूप पोहरे ओढू न तला पाजतच रा लो. आ ण
ती पतांना मी मु ाम रागावून हणत होतो, पी, साली, पी कती पतीस तर. ते हा ती
मा याकडे पा न या त या त पीत होती. …असू दे खंडू, तुला पु य होईल. चला पोरीहो,
वपाकाला लागू. आता माणसं येतील, उठा उठा —
एक लहानशी चमणी ओसरीत आ ण आत दे वापुढचा खा या तेलाचा संथ लामण दवा
— ा दोन उजेडांम ये सं याकाळचं रांधणं, वाढणं, जेवणं आ ण भांडी, उ ी, अंथ णं
आटोपतात. मी चमणी कधी अ यासासाठ मळे ल, याची आतुरतेनं वाट पाहत आंगणात
खाटे वर बसून पाय हलवत वडलां या, सालदारां या गो ी ऐकत बसतो.
रेनीचं वयंवर मांडलं आहे. ा दांड यां या धुम त आपला काय टकाव लागणार?
हणून मी आधीच तला भर मंडपातून घो ावर उचलून घेतो आ ण भरधाव आम या
टे कडीखांल या पळसा या रानाकडे घोडा फेकत येतो. रेनी मला मागून घ बलगून बसली
आहे. तीन र ते फुटतात तथे अचानक घोडा खकाळू न माग या पायांवर उभा राहतो.
समो न तजापयत पसरले या म ाच म ा. का या पांढ या. बऽ बऽ करत चालून येत
आहेत. यां या गुबगुबीत लोकरदार पाठ वर गवता या बया घ चकटू न आ या आहेत.
थरा न झाडू न झटकून या आम या दोघांम ये बयांची मोठ रास उभी करतात आ ण
लवणात डोहावर पाणी यायला पळतांना ब आयामी आवाजांनी अवकाश भ न टाकतात.
मग आमचा घोडा लवणा या दरडीव न पलीकड या बाभूळबनात आ हाला उंच उडवून
खकाळत पळत सुटतो. तथले होले झुडपाझुडपातून घूं घूं करायचं थांबवतात.
ढोलीढोलीतून टोक टोक टोकरणारे तांबट त ध हो साते माना वेळावून पाहतात.
फांद फांद तून को कळांचा आ ोश थांबतो. उ चशीष सलई या झाडावर सार या चढउतार
करणा या खारी आपाप या झुपकेदार शेप ांवर बसून छातीवर घडी केलेले हात
काखांम ये दाबून बसतात. सशा या बळाशी दबा ध न कान उंचावणारं आशावाद
ऊदमांजर आ हांला पा न कान पाडतं. सातब हण चा कुं कुं करणारा थवा बाजू या
कर ा गवतातून उंच उडतो आ ण भुरर भुरर तीन गर या आम या डो यांव न मा न
पुढ या तशाच कुरणात पु हा दडतो.
चालता चालता आम या पायांत काटे मोडतात आ ण आत तून बसतात, हणून आ ही
हातांनी चालत खाल या डोहावर येतो. नद तले अ थर चंचल सुरंगे मासे थवे या थवे
लोटतात आ ण आमची त बबं भे न आम या तळपायांना चोखत राहतात, मग एकाएक
थरथरत उलटे मागे सरकत सरकत भर दशी नद या खळाळणा या वाहात नाहीसे होतात.
कुठ या व थे या धाकानं हा सगळा प रसर व मृती वधतो? कसे ढगासारखे बरसून
हे दवस आप यात ज न जातात? हे सगळं आप या आत या आत एकजीव झालेलं
आहे. आपण या मढरां या आकाश भ न टाकणा या जीवनस मुख आवाजात सुर त
आहोत. हेच ते गाथास तशती चे एक जनसी लोकसमूहांचे दवस. हाल सातवाहनानं
नवडले या सातशे गाथा सोडू न बाक या न नवडले यांचं काय? सातशे एकावी गाथा
इथेच कुठे तरी खंडेराव, शोधून काढ.
ये या पाठ ला चावणारी मुंगी शोधतांना मुठ ला
झालेली जळजळ कारा आयु यभर वझवत रा हला.
बारा दवस सतत अशी बौ कं ऐकता ऐकता वतःचं आ मपरी णपर चतन करायला
वेळ न मळालेला नळू काका ु ध होऊन वतःचा राग दाबत राहायचा. मग रोज रा ी
उ शरापयत पज यात या जनावरासारखा एकटा या या धा यावर येरझारा घालत
राहायचा. चालता चालता म येच थांबून आकाशात नम कार करत तो मो ानं उद्गारायचा
:
अपराधी आहे मोठा
मारणे कृपेचा सोटा
रामकृ ण हरी रामकृ ण हरी
झोप येईनाशी झालेला, लाड या ब हणी या अशा मर यानं आधीच ांत च झालेला
तो सगळा अपराध वतःवर घेऊन प ा ापद ध हो याचा आटोकाट य न करत होता, पण
रोज दारशु ला येणा या अडाणी नातेवाइकांचे उपदे श मुका ानं ऐकायला लाग यानं
याची घुसमट पराकोट ला चालली. रोज रा ी मी आ ण भावडू आम या धा याव न
या याशी संवाद साधायचो. बायको ओढणा या ा मदाला एकंदरीनं जननल यी ीह ी
ववाह सं थेची भयंकर शसारी आली आहे, असं भावडू हणाला. असा ल न न कर याचा
नणय घेऊ नकोस, तुझं ठ क आहे, पण बचा या या आसो ा या पोरीलाच डाग लागेल.
लोक नाही नाही या कं ा पकवतील. ल न ठरलंच आहे तर मोडू नकोस, असं भावडू
याला पटवूर दे त असतांनाच आपला नणय एका च वर ल न यानं भावडू वरच ही
काम गरी सोपवली — आप या भावी सास याकडे ही च आजच दे ऊन ये.
नळू काका अ यंत जखमी सुरात हणत होता, भावडू , तूच एकटा मला समजून घेऊ
शकतोस. मा या हातून ना नादादासारखी जा व य दे शसेवा घडली, ना
पाकाँ ेससारखी महारो यांची सेवा करता आली. मा यामुळे जे जे घडलं ते मी भोगीन. मी
पूण प ा ापद ध होऊनच जगेन. माझी पंचतृ णा तर न झालीच आहे.
ावर भावडू ची आ ण याची थोडी चकमक उडाली. हे बघ नळू काका,
आप यासार यांनी समाजाचा कायापालट करावा, खे ात सुधारणा करा ा, बाळं तपणं
सुलभ होतील अशी सुस ज हॉ पटलं उभारावी. तकडे कोणी आयु यभर क क न
काहीतरी लस शोधून जगात या प ास लाख पोरांना दरवष पो लओ या तडा यातून
वाचवतो. जे रनंतर जगातलं येक मूल दे वी या जब ातून सुटलं आहे.
छे छे , ती आपली परंपरा नाही. मा या जवाची तळमळ शांत होईल असंच काहीतरी
मला शोधलं पा जे. जग हणजे सगळ माया आहे. माणसानं धडपड क न हे जग सुंदर
बनेल, असं मला वाटत नाही. मु चा माग — अमृतानुभव —
मग आपण इथे ज मलोच का? सं यास हा पलायनवाद नाही?
ज मलो, ज मलो, तरी हे नाकार याचं वातं य घेऊनच ज मलो ना.
तुकाराममहाराजांनंतर मराठ लोकांची आ मश खर करणारा कोणी झाला नाही.
वतःतच आसरा शोधणारा कोणी झाला? बाक या सग या जा णवा को या आहेत. तू
फ माझा हा गळफास काढायला मदत कर. लगेच नीघ. खंडूला घेऊन जा सोबत. राम
कृ ण हरी.
भावडू मला सायकलवर डबल सीट घेऊन चालला आहे. आसो ाला पोडोचेपयत पार
होऊन गेली. गावात शुकशुकाट. सगळे शेतात गेलेले. आ ही गावहाळावर हातपाय त ड
धुतलं. खंडू, केवढा ध का बसेल रे ा पोरीला. घरातली सग यात थोरली पोरगी आ ण
आता ल न होणार ा आनंदात आ ण आपण — छे ः—
ते चौधरी कुठे राहतात हो? यांची भावती नावाची मुलगी — तचं मोरगावकराशी ल न
ठरलं आहे — ते —
वचारत वचारत आ ही एका लहानशा धा या या घरापाशी आली. आतून शलाई
मशीनचा तरर चरर असा जोरात आवाज ऐकायला येत होता. आमची ही होणार होती ती
शड शडीत हसरी काकू या हणाली. एकट च घरात होती. आईवडील भाऊब हणी सगळे
झाडू न शेतात गेलेले. गरीब शेतक याचं चचोळं लांब घर. दो ही भत ना पोती, कण या,
शेतीचं सामान. म ये जा यापुरता र ता. मागे कुडाचं हाणीघर. आनंद वभावाची गोड
हसणारी ही मुलगी, आम या वा ात आली असती तर चांगलंच झालं असतं. पण हेच होऊ
नये, ासाठ आ ही इथे आलो होतो. कपडे शलाईचा ामपंचायतीनं फुकट भरवलेला एक
कोस तनं आ ाच संपवला, असं ती म शनीभोवतीचे दोरे, कातरी, टे प टाप टपीनं गुंडाळू न
ठे वतांना गोड हसून हणाली. पाणी दे त लाजत ती हणाली, काय येणं केलं? यांचं सगळं
नीट चाललंय् ना?
काय बोलावं हे समजेना हणून नु तं बघत रा हले या भावडू नं भयकं पत होऊन
खशातली च तला दली. सरबत करते हं, असं हणत तनं च उघडू न वाचायला
सु वात केली. आ ही दोघे भाऊ घाब न एकमेकांकडे पा न खाली ज मनीवर थंड नजरा
तवून बसलो. या आ हांला कशा उचला ा, कळे ना. मधेच ती थरकली, मग भगरीसारखं
तचं हलकं शरीर च वाचता वाचता दगडी मूत सारखं जडशीळ होत गेलं. एकदा वाचून
झा यावर पु हा वाचतांना च हातातून गळू न पडली. ती तशीच पायाशी पडू न होती. मग
आ ही हळवे झालो.
यानंतर बराच वेळ आ ही तघे वे ासारखे न बोलता एकमेकां या नजरा टाळत बसून
होतो. भावडू एवढा मोठा असून यालाही अशा संगी कसा नरोप यावा, याची भाषा
अवगत न हती.
तोपयत सगळ प र थती जाण याइतक ती शार असावी. एकाएक पर या झाले या
आ हा दोघांसाठ मना व कठोर करा ा लागणा या आवाजात ती खेडवळ पोर लांब
वेणीचा झुपकेदार ग डा तळहातावर एकसारखा कु करत वतःशीच बोल यासारखी हणत
होती, हणजे? मा? का? कशी? कशाला? कशासाठ ? आ ण कुणी कुणाला का हणून
करायची? मग पराभूत आवाजात ती हणाली, ल न हणजे खेळ वाटतो का काय तु हां
लोकांना? मा क न, न क न यां या पायावर ध डा पडला यांची भरपाई होईल?
चारी आज म राहणार तर याला आमची परवानगी?
आधी बचकभर अ ाचा पुंजका दसतो आ ण पाहता पाहता अवाढ ा ढग होत जातो,
तसे तचे वाढत चालले, आवाजही करवती होत गेला. मग आ ही घाब न उठलो.
खडबडत बाहेर आलो. ती आता आमची कोण लागत होती? काहीतरी अमानुष ौयाचं
कृ य क न आ यासारखे आ ही र याला लागलो. वाराही उलटा होता. भावडू क ानं
पायडल मारतांना पुटपुटत होता, केवढा फटका, पण कती अवसानानं पेलला रे सालीनं?
मानलं आपण हला. खरं तर असं ल न मोडलं एकदा, तर मुल ना फार ास होतो. बदनामी
होते कारण नसता. …बापाला येऊ ा, बाप कळवील वगैरे काही नाही. वतःच नणय
घेऊन मोकळ झाली. अशा बाया पंत धान झा या पा जे आप या दे शा या — नाहीतर
काय साला तो जवाहरलाल नेह ? कतीदा पंत धान होतो?
मी कोर ा आवाजात हणालो, का रे दादा, नळू लाकानं कसं अनेकां या बायका
ओढू न संसाराला लावलं. उ ा आसो ाचे चार ध टगण आप या वा ात आले आ ण
नळू काकाला नवरा ओढू न नेला बायकोकडे नांदायला तर?
ावर भावडू च ावून एकसारखा खो खो हसत रा ला — थेट मोरगावपयत.
भावडू कडू न पडले या आवाजात इ थंभूत हक कत ऐकतांना अ यंत था त झालेला
नळू काका, दे वदशन क न येतो हणून नंतर जो गायब झाला, तो रातोरात कुठे गेला
कुणालाच कळलं नाही. याचा कुठे च मागमूस लागला नाही. या या आईनं हाय खा ली.
अशा आमं त नेमणुक पैक एक आमचे आवडते इ तहासाचे सर डॉ. शशी भावे. हे
वषभर स पे डाव थेत फार मानहानीत आ ण वप ाव थेत पु यात नर नरा या सं थांशी
एकाक झगडत असतांना ‘खासदारसाहेबां’नी यांना य भेटून दोन पगारवाढ व फुकट
नवास थान दे याचं कबूल क न जू क न घेतलं. पु याला मोठे इ तहाससंशोधक मनु य
हणून गाजलेले, ववा हत असूनही चारी राहणारे, लागोपाठ म मथबाधांमुळे वेगवेग या
सं थांमध या व ा थन शी वैर कार करतांना आढळ यानं तीन वेळा अधपगारी नलं बत
केलेले, तसरी बायको करता यावी हणून व धपूवक मुसलमान झालेले हे क व- ा यापक
केवळ एव ासाठ सु ा आ हा व ा याचे कुतूहल वषय होते. पु या या बुरसटले या ह
नी तम ेत गुदमर यानंतर कठ ण प र थतीत आप याला आसरा दे णा या आम या
सातपुडा श ण सं थेचं ऋण यांनी शेवटपयत मानलं. प सडेतोड ट का कर याची
सं कृती कॉलेजात वाढवली. मु य हणजे आ हां व ा यासाठ अहोरा क घेतले.
आ हाला ाचीन इ तहासाचं वेड तर इतकं लावलं क , कशा याही मागे इ तहास असतोच,
ही ी आ हाला मळाली. आप या वागतसमारंभात ते हणाले, इ तहासात पुढे जाणं
हणजे मागे जाणं, इ तहासा या मागे इ तहासपूव काळा याही मागे ाक्इ तहासा याही मागे
पुरात वापयत इ तहासाची आघाडी असते.
‘खासदारसाहेब’ नी तबाज हणून स होते. भावे सरांना कायम क नये, हणून
काही हतश ूंनी ब याच कारवाया के या. योगायोगानं ाच सुमाराला कॉलेजात या
कुणीतरी ‘खासदारसाहेबां’ना पु याकड या एका पव या वतमानप ाचा अंक वाचायला
द ला . चटावरचं ल न ा मथ याखाली भावे सरांचा पूव चा दे खणा फोटो आ ण
ेम करण मांक ३ : मशः अशा उपमथ याखाली अ खं पान भ न रसभ रत
वणनांसकट छापलं होतं क ,
हमखास खराब कव ना फूत दे णा या शारी रक या, हे ा फ म
हीरोसारखं दसणा या व ान ा यापकाचं गगनचुंबी वै श आहे. पाहा यांची
‘टं च’ शीषकाची या सुमारास स झालेली अ ील क वता. वानगीदाखल
त यातली ही एकच ओळ वाचा : आ लगन दे लग न दे ग न दे न दे दे ग गलचुंबन
— असा अ रछल करणारे हे ा यापक आप यावर भाळले या कोव या दया या
एका व ा थनी या थेट घरी जाऊन हणाले क , ये, उ ा सं याकाळपयत तू जर
मा याशी ल न करायचा न य केला नाहीस, तर परवा सकाळ तु या ा दासानं
आ मह या केलेली असेल.
आप या आवड या सरांनी आप यासाठ अशी कुबानी करणं कृत नपणाचं
वाटलं हणून हणा का त यावर जीव ओवाळू न टाकणारा पु ष तला तोपयत
भेटला न हता हणा, वतमानप ात या मा हतीनुसार या सकाळ ही दोघं एका
लॉजम ये आनंद करत असतांना घटना थळ पो लसांना सापडली. हे ल न यांनी
कसं उरकलं? आधी दोन बायका ल ना या असून पु हा ही तसरी करता यावी
ासाठ ांनी सुंता क न घेतली होती काय? क तु ं गवास चुकव यासाठ ? पुढ ल
अंकात वाचा :
( ेम) करण — ४.
हे वाचून ‘खासदारसाहेब’ हणाले, सं थेचं हत मह वाचं आहे. य व ा म ाला जे
चुकलं नाही, ते आप या भावेला कसं चुकेल? पेपर भरायला काहीतरी लागतंच.
अनेक वषापासून आधु नक मराठ क वतेत या ेमावर पीएचडी करणा या मराठ या
ा. बळ राम कुळकण सरांना भावे सर सांगत होते, ेमात पडणं फार सोपं. मराठ चे सर
हणाले, ही आधु नक मराठ क वतेची प हली दशा. उदाहरणाथ, केशवसुत, तांबे, क वराज
चं शेखर :
मम णयभानु हा खर या णी जाहला,
मनोघन तयामुळे सरसरा वू लागला.
कवा
काळे भोर वशाल केस ळती ती या नतंबावरी.
ानंतर स याला आप या ेमात पाडणं, फार कठ ण. मराठ क वतेची ही सरी दशा.
उदाहरणाथ, मढकर.
डो यांमध या डा ळबाचा
सांग धरावा कैसा पारा?
पण तसरी या न कठ ण, क कोणी आप या ेमात पडत असेल तर तला/ याला
परावृ करणं. अ ण कोलटकर पाहा :
मा या डो यां या फस ा झुडुपातून
नरमांसभ क
अ ूंनी उ ा घेत या
आ ण तु याभोवती गराडा घातला
कतीही कठ ण पेपर असो, पास होणारच अशा अंगा या या पु ा परी ेत खशात ठे वूनही
इंटरला आपण नापास होऊ, याची शंभर ट के खा ी झा यानं वगबंधू लोटू हावी कॉलेज
सोडतो. हजामती कर याचा पढ जाद धंदा आपण करणार नाही, हे बंड यानं मॅ कम येच
गोठाणावर पानाची टपरी टाकून फ े क न दाखवलं होतं. आता मु य र यावर पे ोल
पंपापुढे एक धाबंवजा हॉटे ल तो सु करतो. दस याला मु त, सगळे वगबंधू म जमलेले.
रघू नायक फायू टार हॉटे ल असं साधं नाव सुचवतो. बरं दसेल का हो भौ, हे नाव? ग हरं
भारी. उ म. लोटू ’ज फायू टार हाटे ल अशी फळ रंगवायला टाकली जाते. य ात ती
लोटस फायू टार झाली. दवसा रा ी उ शरापयत ग पा मारायला एक ऐ तहा सक जागा
झाली.
कॉलेज या र यावरच साखर कारखा या या कॉलनीमागे वगबंधू ड गर राहायचा. ड गर
इब या म यार असं खडू नं ल हलेला लाकडी दरवाजा लांबून दसताच मो ानं हाक
मारायची, असं चा ही वष मी करायचो. कारण चुलीपुढ या सरपणा या जागेत उ कडवा
बसून ड गर जेवतांना माझी हाक ऐकली, क ताट घेऊन दारात यायचा. लहानसं एका
खोलीचं माट चं घर. बसायला जागा शडीवर. मला बैस हणून भराभरा तयारी क न आ ही
लगेच नघायचो. याचे वडील इब या नेहमी बांग ा भरायला आसपास या दहाबारा
खे ांवर आळ पाळ नं जायचे. ड गर मला हणायचा, मी शकतो आहे याचं कारण
अ ला या मेहेरनं एक तर तु यासारखा म मला सगळ मदत करतो, काही कळलं नाही तर
शकवतो, हे आहेच. पण हा अनेक प ा चालत आलेला बलवरांचा धंदा मला सोडायचा
आहे. असले बांग ा भरा बांग ाऽ भकार धंदे प ा प ा मागे लाग यानंच आपण
जथ या तथे रा लो. इं जांना सहज गुलाम झालो. मी हणायचो, शेतीचंही भूत तसंच
आहे ड गर. तु यासारखीच माझीही रोज घालमेल होते. चल. उसाचा रस पऊन सरां या
घरी हे ूटो रयल लहीत बसू.
आ ही नघतांना ड गरची वटक सलवार कमीज घातलेली हडकुळ आई बळजबरीनं
पाणी यायला लावते. घरात सरं काहीच दे यासारखं नसतं, हणून हे मी यावंच, अशी
तची इ छा असते. उरलेलं पाणी दाराबाहेर या जुईवर फेकून आ ही सटकतो. पुढे पे ोल
पंपावर नापास वगबंधू लोटू या लोटू स फायू टार टपरी हाटे लात नेहमी माणे आमचा
अ यो य ःखसहभागाचा संवाद चालतो. उसाचा रस ताजा पाड यासाठ बैल घाणीला
बांधेपयत जु या वगबंधू लोटू नं आम यासाठ मु ाम मोठा केलेला बॅटरीवरचा रे डओ
आ हाला या आम या जगापलीकड या व ां या जगात नेतो. साथी न कोई मं जल… दया
है न कोई मै फल. खं ा, काय एकतारी वाजवली आहे रे? बंबई का बाबू मधलं. यावलला
लागला आहे. चालायचं का? लोटू वनोदानं हणतो, नो, याही रा ी आम या गे या. नो नो.
मी काय कॉलेजचा बेकार व ाथ आहे रे आता अशा दां ा मा न रा ीचे सनेमे
टाकायला?
चल, ड गर आपण दोघं गुपचूप प हला खेळ पा न नऊशी घरी येऊ. मला उशीर झाला,
क घरी ताट वाढू न सगळे झोपी गेलेले असतात. दोघांना पुरेसं असतं. जेव,ू मग तू माझी
सायकल घेऊन तु या घरी जा, नाही तर झोप आम याकडेच. …ले कन यार पैश? े मेरे पास
तो अठ ीबी नाही आहे. चार दनां पैशेच नही मल रहे, भौत कडका प ा घर म. …मी दे तो
रे, चल. …तू ह मेशाच मेरे पर खचा करतो यार खंडू, मुझे भौत शरम लगती. …दे शील रे तू,
आता पुढ या जूननंतर बी.ए. झालास क नोकरी लागतेच आहे तुला.
नोकरी नाही मळाली तर? … मळे ल मळे ल. …अ ला कसम, नाही मळाली ना, तं
आपण चोर होऊ, दरोडेखोर होऊ, पण हा दारोदार बांग ा भरायचा फ करी धंदा नाही
करणार खंडू आपण. …काय भारी गाणं लावालं आहे रे ड गर रे डओवर. पॉप का जॅझ?
जॅझ वाटतंय्. …काय फरक यां यात?
फरक? काही का असेना, ऐकायला तर छान वाटतं? ऐक… आधी खाल या खज
आवाजात एक जण सु करतो — बघ, वतःशी गुणगुण यासारखा. मग तीच ओळ
कोरसचे दहाबारा गाणारे जाड बारीक आवाजात हळू हळू हॉ यूम वाढवत खजापासून सु
करत हणताहेत. हे बघ आ ा या मु य गाणा यानं एकदम तान उंच क न तस या
प तच नेली अचानक. …अब सीधे नीचे उतार र ा दे ख वो तान खाली …कोरसवा यांनी
तथून ती तान खां ावर घेत यासारखी उचलून खाली पु हा बसवली. …सुन, पीछे मोटे मोटे
ऑगनां बासां फुलुटां, मां, पेटां. ा दयभेदक ककाळ नं जणू आपण अणू अणू होत
जातो. अब दे ख भला, खंडू ांपेच गाना संपते संपते ब दा फरसे वो ऐशीच ककाळ
मारेगा. …बघू, जॅझचं काहीच न त नसतं. सांगता येत नाही — पण ऐकू या. …केवढ
अफाट ताकद दे वा यान लागत असेल रे, अशी ककाळ वजा तान मारायची म नटभर
हणजे? कोण रचत असेल यार ही अशी रचना? सगळ वा ां वेगवेग या तानां लेनेवाले
हैच, कोरस के लोगां तो वा. …ड गर, असं सजना मक काही करणं आप या खानदे शात या
चाळ स लाख लोकांपैक एकाला तरी येईल?
खानदे शांच काय, अरे महारा ात कोणी नघणार नाही. मौ लकता वेगळ च चीज असते
यार. …और अपना भारा तांबे का मधुघट? लता मंगेशकरनं ढळला रे ढळला दन सखया
ऐसाच खीचा है ना? …ते छानच आहे रे, पण छानला काय करतोस? मृ यूची ड डी
आणणारं हे ेट गाणं — तचा आवाज आणखी वर फाटतो न् फाटतो ला पश क न
लाटे सारखा फुटायला पा जे होता, यार. सं याछायांसारखा. पण हे त यात नसेल हण, का
संगीत द दशक वसंत भूला जमलं नसेल हण, का भारा तांबेनंच शेवट सखया असा श द
आणून ठे व यानं हण — मृ यू या गोठवणा या पशाची सगळ ती ता कमी कमी होत
गेली सखया नंतर. …म समझता, ढळला आ खर म डालते तो ये बनता था, नही? … हणजे
हा इफे ट यायला नदान जागा झाली असती. पण सगळे मराठ च ना रे हे, मराठ गाणं
एवढं च उंच जाईल, अशी व था असेल, तर याला आपण काय करणार? खरं क नाही?
फर भी ये अपने ांक दे सी चीज सो दे शी चीज, और वो हांक चीज क ी भी
ओ र जनल हो, सो कायकू ओ र जनल? …आप या ा पढ जाद धं ांनी आप या जातीही
कयामतपयत प या के या आहेत. …असं ओ र जनल गाणं आप याला करता येवो न
येवो, नदान रे डओवर तरी ऐकायला मळतं ना? मार बरं अशी उंच ककाळ वरपयत …
अ ला कसम, नाही जमणार. …मयताब बेचारा तर ह ली मो या वकायला जातो बाजारात.
…मायला, नपास ह गा बे हटलं, कुछ पढाई कर, साले, आयु यभर अशी लाकडं तोडू न
फॉरे ट या ऑ फसरला पैशे चा न मो या आणाय या, वकाय या, तथेच वारी, मीठ,
मर या घेऊन दळायला पळायचं, तथून घरी …आयु यभर काय मो या तोडणार मयताब,
तकडे सगळे ड गर भुंडे झाले आहेत तस या चौ या पुडापयत. आता पाच वषात एक
सागाचं झाड दसणार नाही सातपु ात. …पुरा या जमा यात वाघ, लस ा हो या — डर
होता. आता एक जानवर नाही दसून रा लं, पैशे खाणा या फॉरे ट रजर शवाय. काटा
खुशाल झाडां, आपण तं नसटणार इन्शाअ ला खंडू ांस,े लवकरात लवकर. रे वेत अज
करणार आहे. आमचा मामू हमाल आहे भुसावळ टे शनवर. आ ही बांग ा एकख े
मागवतो तथ या यू.पी.कड या शेख शहाबु न नावा या ऑ फसरला मामूनं मा याब ल
सांगून ठे वलं आहे. इ शा अ ला, पुढ या वष आपण इथे नसणार, खंडू. …बरं होईल बे ा,
तुझी सगळ पतरं उ रतील बांग ा भरत मेलेली, तुला आगगाडीवर गाड झडा हालवतांना
पा न, हॉ हॉ हॉ.
म ग लोटस फायू टार हॉटे लमधून वगबंधू लोटू नं ेमानं फुकट दलेली स ेट फुंकत
बाहेर. खु क या मागानं सनेमाला. ग पा, हसतखेळत तीन मैल मा या सायकलवर डबल
सीट. मधे र यावर आपट खाऊन हासत हासत पु हा सायकलवर. सनेमा पा न झा यावर
यात या येक सीनवर गंभीर चचा करत परत.
बी.ए.ची शेवटची टम. घरची कामं वाढतच चालली, ती टाळायची हणून मी उ शरापयत
कॉलेजात. नंतर जेवणापुरतं घरात बसून लोटू ’ज फायू टार हॉटे ला त गॅसब ी या उजेडात
वाचत बसणं. आता घरातले सगळे झोपले असतील अशा अंदाजानं गुपचूप बाहेर या
ज यानं वर. मग रा भर ठरलेला वषय संपवूनच झोपायचं. गावात ह रत ांतीची व ं सु
झाली होती. नगद पकं पे न व हरी उपस याचा चंग शेतक यांनी बांधला. चग
झा यासारखे व हरी खोलवर खणत चालले. रा भर दवसभर शवारात इं जनं
धुगधुगायची. गावात मजुरी वाढली. गावाबाहेरचं गाव चौपट झालं. न न आ दवासी
लोक मोरगावात यायला लागले आ ण था यक झाले. यांना वेगळं मशान क न ावं
लागलं. मोरगावात या झोपडवासीयां या मुल ना ल नात नको ततक मागणी आली, कारण
ल न झा याबरोबर इथेच नद काठ चार खांब रोवून लहानसं खोपटं उभारलं क रोजगार
प का. स या कोरडवा गावांम ये चारपाच पये रोज तर इथे दहा पये — तेही नगद
रा ी या रा ी. हातभ ची दा एक पयात एक पेला हणजे रा ीत क वसर याची सोय.
बैलांची शेती जुनाट होत चालली. ॅ टर, च या, मळणीची यं ं येत गेली. जुनी धा याची
घरं जाऊन हवे या बांधणं सु झालं. यासाठ पु हा आणखी मजूर लागायला लागले. आता
लवकरच गुजरातेतून वीज येणार, असं जाहीर झालं. बारमा काबाडक ू कोरडवा
फाटकूतुटकू शेणखतू म म टु कूझुकू शेती कालबा होत चालली. शेतक यांची संप ता
वाढली. एक गणू ग ध याचं पडकं घर फ पूव सारखंच गात रा लं :
कोळ को ानं वो घर बां धलं सुख भोग याला, होऽ होऽ
सुख भोग याला न् आतम ये घुसूनच मेला होऽऽ
आरे रामा रे जी रं जी रं रामा जी रं जी रं होऽऽ
तरी मा यावर रोज सं याकाळ हशीचं रेडकू पाजायचं काम आलं. एवढा धडधाकट
टोणगा, तो मला सारखा ओढू न आप या नसगद ह का या आई या आचळाकडे ओढू न
यायचा. रे ांना नु तं ताक पाजत पाजत शेवट मा न टाकायचं, हा कृ षसं कृतीतला
अ ल खत अ हसक कायदा. हैस व यापासून प हले तीन दवस पलासाठ दांडगाई
करणा या आईला अडसण लावून तचा सगळा चीक खरवसासाठ पळू न यायचा. रेडकू
बाजूला पडलेलं ठे वायचं. हशीनं फ याला चाटायचं. नंतर चधी या बो याने पाणचट
ताक पऊन पऊन तो मे यावर थो ा चांभाराकडू न या या कात ाचं भोत क न घेतलं,
त यासमोर उभं क न ठे वलं, क या याकडे पाहत हैस पा हा सोडत राहते. अशा ू र
मागानी कुणबी सं कृती गेली दहा हजार वष मानवी समाजाला अ हसेचं मृगजळ पाजत
आली आहे. आ ण सगळे जण हणतात, टोणगे वाचतच नसतात हो. बनागरजेचे टोणगे. हेच
ह काचे सड या या त डाला लागू नये अशी ही व था. राम कृ ण हरी.
मुंबईचे पं डतमामा या वेळ आप याकडे आले होते. ते हणाले, अरे आम या घरामागे
आरे कॉलनीत तर ज म झा याबरोबर शेकडो टोण यांना, गो ांना एका खड् ात टाकून
मोकळे होतात. हे अधवट जवंत कोवळे जीव रोज या रोज कांनी वा न ने याचं कं ाट
हजारो पयांचं असतं. यां याच ह काचं ध सगळ मुंबई पते. शेतकरी हायचं नाही असं
तू ठरवलंस, तरी ध तर कुठे ही असलंच यावं लागेल ना रे ये ा.
— हेच ीवाद मॉडेल मानवी समाजाला कां आदश ठ नये? इत या पु षांची गरज
आहे?
पृ वीवरचं पाणी आटू न ुवाकडे बफाचे ड गर होत आहेत. असे पा याचे साठे कमी होत
चाल यानं हळू हळू माणसं आ ण ाणी एक यायला सु वात झाली आहे. ते हा माझा एक
भयानक दसणारा सुसं कृत होऊ पाहणारा तीनेक हजारावा वानरस श पूवज दसतो. तो
नद काठ ल हा यांत लपून बसतो. हश चे भेसूर कळप त यावर येतात. म हषासुर. यांचं
नरी ण करता करता दहावीस प ांम ये ा खंडेरावचे पूवज हशी माणसाळवतात.
म हषासुरांना मारायचं तं च क न टाकतात — फ वगारी जगवणं, हेले असे मा न
टाकणं. ध वतःसाठ .
केवढा वरोध यायचा माणूस हणजे : स या बाजूनं हे गुराढोरांचं न पाप जग कती
लळा लावतं? आप यासाठ हातारे होईपयत ओझं मुका ानं वाहणारे नसबंद केलेले बैल.
यांना मरेपयत वागवणं. ठांगळ हशी भाकड गायी ता ापारो ा वगारी वासरं घरात या
माणसांसारखी सांभाळणं. घरातलं उरलेलं सुरलेलं शळं पाकं बुडाचं, क ड लागलेलं, उ ं,
व ांवरचं पापडांचं पाणी, केळ ची पानं सगळं दार या गुरांना. वाया काहीच जात नाही. ही
एरवीच जग याची काटकसर. प ा या प ा जनावरांची नाती — आजी या वेळ ची भुरी
हैस होती, तची ही नात. ही उजी गाय आजोबांनी आणले या पांढ या शु दे वणी गायीची
पणती. मु या मो यापयतचे बैल गो हे मूळ या पणजोबांपासूनचे पांढरे तांबडे ठपके
घरा या या शैलीसारखे मरवणार. बचारे आप याला ज मोज म न वळ पोट भर यासाठ
चकटलेले मुके जीव. दे व या गायीला नवडले या भाजीचा उरलेला पाला टाकला, क
तकडू न काबरी गाय संतापून फूं फूं करत ा वणभेदाब ल नषेध न दवणार, तर रंभी हैस
ा जा तभेदाचा शगं हालवून वरोध करणार. त या ग हाणीत टाकलेलं खातांना मा
चुपचाप खात राहणार. पाड ाला हश ना गाय ना ओवाळू न कुंकू लावणं. इडा पीडा टळो,
बळ चं रा य येवो. मुल नी शेणाचा गायवाडा करणं, या यात शेणा या गवळणी बसवणं,
तथे वपाक करणं — हे सगळं वैभव गुरांसाठ , बळ या रा यासाठ . युटो पया :
कोपी झडोऽ कुपी झडोऽ
गायी हश नी वाडा भरोऽऽ
गो चडी झडो गोमाशा झडो
सो या यानं वाडा भरोऽऽ
नेहमी माणे पारध संपवून आठव ाभरात ये याऐवजी आ हाला बारातेरा दवस
लागले. मा या अडाणीपणामुळे हरणांना चा ल लागायची आ ण ते बूऽक असे जंगलभर
घुमणारे आवाज क न पळू न जायचे. ाससु ा रोखायचं मला शकावं लागलं. याला फुकट
पारधीवर आणलं, असं गरधरचे भ ल साथीदार शकारी मा याकडे पाहायचे. अडाणी
खेडवळ माणूस शहरी लोकां याकडे असहा य होऊन पाहतो, तसं मी पाहायचो. शवाय मी
मालकाचं आंडोर हणून यांचा नाईलाज होता. डो यात ऊन, चांदणं, को ांचा को हाळ,
रानगा या कळपांचे त वनी, कर ा कुरणांत वरखाली होत वेगानं पुढे धावणारी शगंच
शगं. रान हश चं हंबरणं, वानरांचं कचाळणं. अद्भुत, भयानक आ ण शांत रसांचा
पर परांशी असलेला संबंध लावत परत येत असतांनाच खंडेराव आला, खंडेराव आला,
आला — असा ग धळ गावातून ऐकायला येतो. हे अर याचं सुंदर च आजपयत याला
पु हा रचता आलेलं नाही.
कुठे आहेरे तो मूख. नादान. न वचारता चा ला गेला. आ ण इतके दवस? आपलंच
बाप फासावर लटकेल, असं वागावं? सग या गावात ग धळ. धावपळ. वडील पोलीस
चौक वर.
याचं असं झालं क , म यात गरधर राखणदार इतके दवस नाही, याचा सुगावा
लाग यानं चोरांनी आम या दो ही व हर मधले जपानी पंप काढू न नेले. धाडशी चोरी.
पोलीस चौक लांब तालु या या ठकाणी. पु हा पो लसांना वद दे ऊन तपासासाठ इकडे
गावात मु कामाला बोलवा हट यावर रोज दा -मटण घरी, पु हा लाच — हे
आप यासार या वारक याला नको, हणून भावडू नंसु ा पो लसात गु हा दाखल न करता
नवे पंप वकत घेतले आ ण पाणी सु केलं. अजूनही आ ही पारध क न परतलो नाही,
हट यावर वडलांनी सरा एक तरणाबांड भ ल राखणीला ठे वला.
एका रा ी असं झालं क , एक चोर आम या ा न ा राखणदाराला व हरीवरच
संशया पद डोकावतांना दसला. हा दा ा बाजू या लवणात या हातभ ची दा पऊन
तर झालेला पाणी प यासाठ फ व हरीवर आला असावा, असं ातले जाणकार नंतर
सांगत सुटले. पण आम या उ साही त ण आ दवासी राखणदारानं याला पाठ मागून
गचकन धरलं. हा दा ा पी घे पी घे हरीनाम का पेलाऽ असं मोठमो ानं ओरडत
असतांना याला ओढत ओढत खाली इं जनघरा या तळमज यात जेमतेम उभं राहता येईल
अशा कोठ त लोटू न दारं बंद क न हा नवा उतावळा राखणदार उ साहानं गावात पळत
आला. पी घे पी घे हरीनाम का पेलाऽ — हे सूर रपयत ऐकत तो पळतच गावात आला
आ ण उ साहात आपला परा म सांगत सुटला. वडील, मकडू सालदार, भावडू आ ण
पोलीस पाट ल आ ण चावडीवर चलीम पीत बसलेले वीसेक लोक यात भणंग टकाराम
वेसकरासारखे व नसंतोषीही होते, सगळे म याकडे धावले. चोरखटलं अजून उलटलं
न हतं आ ण उजाडायला वेळ होता. ा लोकांनी का ा उगा न कोठ उघडली आ ण
आतून चोराचा मुडदाच पाटला या अंगावर पडला.
…अरे अरे, हा तं मेला साला. …कशानं मेला असेल? …अरे, लवणात या हातभ चा
माल ज त करा. न ता नवसागर पाजतो साला भी या. … ा कोठडीत हवाच नाही, मानूस
गुदमरनार नी तं काय? … न ता पानी पेयाले आला अशील रेऽ बचाराऽ, चोर समजीसन
डांबलंऽ गरीब मानसाले नाहक. भणंग टकाराम वगैरे व नसंतोषी आता वडलांकडू न पैसे
दपटायला मळणार ा हो यावर हणायला लागले, का हो पाट ल, हा खून हणायचा क
आ मह या? चोरा याच बाजूनं असं दयेचं पारडं झुकायला लागताच मोरगावात आपलं
ामा णक अ त व स क न वडलांकडे कायम था यक मजूर हो याचं व तथ या
अंधारातच टाकून दे सा या न ा कत त पर भ ल राखणदारानं तथून पोबारा केला. हा
त ण भ ल नंतर पो लसां या भीतीनं आयु यभर सातपु ा या जंगलाबाहेर येऊ धजला
नाही. तो कोण, कुठला, ड गरात या कोण या व तीतला का पलीकड या नेमाडात या
भलवा ांमधला? सग यांनी आपण याला ओळखत नस याचे हात वर केले. आ ा?
बचारा खुनीच गायब? गरधर असता तं हा कार झाला नसता. म न पडले या दा ाची
ओळख उजाड यावर पटली. हा पा णा गावाबाहेर या मजुरी करायला आले या सोमा
महाराचा जावई. हा सोमा हणजे त ाद मजूर हणून स . …पंप तीन दवसांपूव
चोरीला गेले होते, याची पो लसांत लगेच फयाद करायला हवी होती व ल महाजन तु ही.
आता फौजदार आ यावर तु हाले जड जाईल हे गडाखू सगळं .
अशा वेळ आ ही घरी पोहोचलो. आधीच ड गर उत न अंगाचे टाके ढले झालेले. डोकं
अर या या पा भूमीमुळे अनाकार झालेलं. वडील संतापून राग करत होते. आता
वाटतं, आपण चुकलो होतो. वडील बरोबर होते, पण ते हा खंडेराव मनाशी गाठ बांधत होता
क , अशा माणसा या छ ाखाली आपण जगू शकणार नाही. वेगळा माग शोधून काढू .
खंडेराव, तू एवढा ु होतास, या यावर आता तुझा व ास बसतो? याच वेळ वडलांना
रा स समजून तू मोरगाव सोडायचा न य केला होतास. आ ण बी.ए. झा याबरोबर
तडकाफडक तू वडलांना न सांगता घ न नघून गेला होतास. वडील आपला संताप
मा यावरच काढत रा ले : तू आ हांला मारायला नघाला आहेस. तु यामुळेच हे अ र
आम यावर कोसळलं. गावात आपण अजातश ू आहोत, पण काय सांगता येतं? पी घे पी घे
हरीनाम का पेलाऽ
दर यान, मुंबईचा भट नावाचा एक पेपरवाला मोरगावात येऊन गेला. या नंतर
मा तीवरची अकादमी दररोज भरत होती. शेतक या या सवसाधारण स ः थतीचा संपूण
ऊहापोह ा न म ानं होत होता. एका बैठक त भपा या दे शमुखानं अशी बातमी आणली
क , यंदाचा उ हाळा गे या शंभर वषात या उ णतेचा उ चांक तोडेल, अशा बात या येत
आहेत. तकडे तर असा उ हाळा तापतो आहे क लोकांचे च मे वतळू न काचा ज मनीवर
गळू न पडताहेत. मग सरा भपा या हणतो, तू ा मुंबई या पेपरातली बातमी सांग. पेपरात
माना खुपस या जातात :
ह रजनाचे ेत शेतक या या म यात
रह यमय मृ यू क खून?
अशा शीषकाची बातमी वाचून दाखवली जाते. पुढे पुढे ा बातमीतून जातीय, वग य,
ावसा यक राजकारण शोधलं कवा लादलं जातं. वतमानप ांब ल भीती आधीच वसत
असले या ा खे ातले लोक अचानक आप यावर जगाची नजर रोखली गेली हणून
बथरतात. ा न म ानं प ह यांदाच वशाल सामा जक वतमानप आप या ु
जीवनाशी पश करतं आहे, ा जा णवेनं काही वचार क शकणारे शेतकरी आ मभानी
होतात.
सु वातीला सटा या दे शमुख हणतो, ह ली कायदाही शेतक या या व चालला
आहे. शेतक यानं काही पे नये, उ प काढू नये असे कायदे काढले आहेत. अहो, उ ा
महारामांगांनी कुण याची गांड मारावी, असाही कायदा नघेल. पांढरपेशे लोक शहरात बसून
हेच शेती वरोधी धंदे करतील. आप याच भागातले कुणबी लोक गांडू आहेत हो, सरीकडे
लोक नाही सहन करणार एवढं . … हणजे? …अरे ा ा इसमानं आ हांला जा तवाचक
श ा द या, असं नु तं पोलीस चौक वर सांगून आले हे ह रजन, क पो लसांना भागच
पडतं गु हा न दवणं. ध न नेणंच पडतं तु हाला जेलात. का हो पा हणं, तुम या तकडे
मोगलाईतही असंच चालतं का?
मोरगावात मराठवा ातून पा णा आलेला एक पोरकट वृ माणूस हसत हणतो,
आम या तकडे? चोर सापडला का रे, क याला झोडपून पडू दे तो तथेच मायझवा ाला.
कायदा न् पोलीस? हॅ हॅऽ, आता आमची चार पो हं हैती दांडगी एकेक दाहाजनांना भारी.
हानपनापा न शेतावरी वाढली बायकापोरं एरवाळ . बखळ पानी हर ना आम याकडं.
भा या, काक ा, ऊस — दाबून माळवं घे यात यायसकं. कु ी हैती लकानी. मेरेवर जरा
खुसखुस झाली म ताली, क एकेक काठ घऊनं बांधाबांधानं धावतो. भतीवरे बर या
फर या तलवारी टांगले याच आ ता. नु ता दसला का को ही, का याचा झालाच फदाना.
मंग वस दोन वस को ही आप या वावरात पाय ठवू धजत नै. का चे पो लस नं का चा
कायदा —
क करना यायले कशाला पायजे हा कुटाना? आसं कुटं आसतंय? कायदा का फ
शेतक यालेच? चोराइले काही नाही?
परवा आम या गावातली आपली बारक पोरं सुइक सुइक खेळत होती — हणजे
येका या हातात काठ . तेव ात आयतेच ख याकडू न चोर पळत आले — आम या
राशीवरचे दाणे चो नं. पकडा पकडा गलबला ऐकला. न् पोरांनी पाहता पाहता चोरांना
का ांनी लंबं केलं. हॉ हॉ हॉ. नको नको मंताले ते पानी मांगू लाले. कुण याचे क का
काहीच नाहीत? अरे, पा याला तहान लागते आन् भाकरीला भुका लागता तरी शेतकरी
हंतो एवढ आथ पुरी क , एवढा भारा बांधू. मंग? अरे उ हा यातसु ा घडीचं रकामपण
नसतं. खतं घालणं, खळ नीट करणं, वाडगे बांधणं, कुंपणं घालणं, कुडं थापणं, घरं
शाकारणं, पेवं उपसणं, सारवणं, बी- बयाणं नवडू न पाखडू न सांभाळू न ठे वणं, पेरणीची
तयारी, औतफाटा पांभर — ब हनझू सुतार दहा चकरा मा याले लावतो, ल हार हंतो,
रकामपन नी. या. नागरणं, वखरणं, काशा येचणं, कुंधा खणणं, बाव या काढणं, ताली
बांध घालणं — ऊन तं मन मन तसं तापतं, भौ. कोणाले सांगता?
एकदोन हातारे हणाले, ते कसं असो. आपण बळ राजे. असं को हाला मा नही.
कुण यानं चोराला नु तं टोकायचं असतं. धरला हात य , तरी मा नही. गरीब लोक
असता, भूक उसळली दहीत, चोरलं, खा लं. चोर चलटं लागूच हैती. आपला. वारकरी धम
— प ी उंदरं डु करं हरणं को हे चम या पकं खातातच क रे. हे धरतीमातेचं दे णं असतं
पोरो हो, सग याइचा शेर असतो या यात —
मंग शेती हा धमदाय वसाय जाहीर क टाका ना, आजोबा. इं लंड अमे रकेत
शेतकरी अशाच शे या करता का? ह शेतकरी नयेचं फ दे णंच लागतो? याला कोणी
काही दे ऊ नये?
अरे काय शाणपणा या गो ी सांगता होऽ, कुनबी का फ पका ाचाच धनी?
आम या ख यात कोठ वरचे प ं उचकवून तयार हरब यांची पोती घीसन पळाले गेलसाली.
आ ही बाहेर खाटा टाकून झोपलेलो. काय राखण करणार?
अरे, सरकारनं मातवलं ा लोकायले. भरमसाट कज दे ले हशी पाळायला. आ ण चारा
यांना? — ही आपली पकं शेतांमधली. यां यासाठ तर पेरतो हणा क आपण — भर
पकात हैस घातली रातीबेराती — आपण का पकात खाट टाकून नजणार? हे ल हणार
पेपरवाले — यांना काही रा ी असं रानभर पसरलेलं राखावं लागतं? तरी यां या
ऑ फससमोर कां गुरखे असता? ते चोरांना नाही मारत? तथे सामा जक याय नाही लागू
पडत? यां या मायचे. पोलीस, बं क , मशीनगन असता यां या राखणीला? मग? आपणच
रखवालदार ठे वला तर ह रजनांवर अ याचार? हा का याय झाला का? वा रे वा. हंजे हे
खुशाल शहराइत सावलीत या नोक या करणार. आन् आप या बारा म हने क ानं पकं
उगवणा यांना धमक ? इथे साधी पोलीस कंपलेन ायची तर कुठे असते चौक ? रा ीचा
गु हा ते सकाळ याला न न घेतील? हासता ते तं.
खरंच आहे हो, तो मायझवा ा संपादक माची काय त ा मानतो? शेतक याला
येक गो राखावी लागते मायझू. पीक धा य तर सोडाच, शेताचं कुंपण, शेतातली माती बी
राखावी लागते. ते बी हे रात दवस आपला उघ ावर पसारा सगळा मायझू. चोर के हा, कुठे
नसतात? आहे शेतक यासाठ काही गोडाउनं का कोठारं, का नुकसानभरपाई का वमा?
शहरात बारे मोटार नाबी वमा असतो. शेतक याला कामाला मानसं पुरत नाहीत, तं चोरांचं
न् मजुरांचं कोणी पा हा —
यातून पेरणीची न् लावणीची धुमाळ — घरातले हातारेकोतारे पोरंबाळं बायका सगळे
चग लाग यासारखे पळापळ करत असता. अरे, पोटातलं बाहेर येऊ पाहतं अशी वेळ येते.
पु हा बेभरोशाचा पाऊस, वळ व, अ तवृ ी, पीकच वा न जातं आ ण गोफण मारत घसा
कोरडा पडेपयत व हाणं तं आहेच इची ले — चम या भोर ा सातब हणी राघू रानडु करं
हरणं वढाळ जनावरं टोणगे पोळ गाढवं बक या आ ण भामटे — घेतलं एक कणीस तं का
दै व नेलं रे कुन या, खाऊ दे नं, आधो ाऽ पोटानंच खातो क रे — असं वरतून.
अरे, शेतक याची प हली वैरीण शेतीच. तीच याचं सगळं आंड ठे चून टाकते. सरा वैरी
ापारी — ऐन ख यात पीक आलं क भाव उतरवणार मायझौ, तसरा वैरी सरकार —
तलाठ , मामलेदार, बँकांचे लोक, झोनल ऑ फसर — एका खरेद व या वहारातले
शंभरदोनशे पये कापून घेता. अमरवेल जशी ज या झाडाले खाते तशी शेती शेतक याला
खाते.
अरे माग या ज मात काही पाप केलं अशील नं, त हा तं आपुन शेतकरी झालू? ते
शवलीलामृत बी बदलावं लागील भौ — शवशंभू एका तात पावतीबरोबर डा करत
असतांना एक गंधव चुकून या या खोलीत घुसला. याला शाप दला शंभूनं — जाय, तू
महारा ात शेतकरी हशील. हॉ हॉ हॉ.
यापे ा ती द ात या रा साची गो सांगा नं हो — घासला क तो उभा रा न
हणणार, काम सांगा, नाही तं खातो… याला सांगावं ही शेती कर — मायला कधीपण
संपणार नाहीत.
खरं सांगू का, हे मजूर मातले. कामं करता नी साले. पूव हलर ढोल या नगारे घेऊन
भलरीसाठ लानीवर शेतावर येत, गाणं हणत, नाचत, शगं वाजवत. आता? आता तं
राव या कर या पडता इची ले . आद या सं याकाळ मा ा दारी १०-१२ जणं घीसन
बोम ा येणार. हणणार, दे वरामदाजी, तो व लभाऊ तं स वातीन पये मजुरी कापनीचे
दऊन रा ला आहे. गरीब मानसं आ ही, चार आणे या त मळतील तकडे जाऊ. मंग मी
झालो आडला नारायण न् काय. ओ भो, ओ भो करत दा ा धरी धरी स वातीन रोजीले
कबूल झालो, तं मं दरात व लभौ हंतो, मी कुढ स वातीन रोजी केली? आपण अडीचच
दे तो. पहाटे बोम ाले हतलं वारे भौ बोमटू , तुनं तं चांगलंच गुताडी दे लं रे तुही ले ,
शाक ा. मजूर फार नंबर दोन झालेत ग ाय हो. शेतकरी भुकेला रा ला, तरी मजूर
हनतच राहानार : मालक, परवडत नाही. आणखी वाढवा रोजी. मजूर हंजे जवारीवरचा
गोसाई रोग.
मुंबईला मं ालयात मो ा पदाव न नवृ , इकडे भावने या खातर आप या
लहानपण या गावात राहायला आलेले यमाजी चौधरी भाऊसाो इतका वेळ शांत बसून ऐकत
होते. यांना कु ा चावला ते हा प तीस कलोमीटर ज ा या गावी स हल
हॉ पटलातसु ा भाऊसा ना रॅबीजवरचं औषध मळालं न हतं, तरी या यातून वाच यानं
यांचा बराच म नरास झाला होता. शवाय इथे खे ात नोकरचाकर मळत नाही, भांडी
घासायला, वपाकाला बाई मळत नाही — अशी कामं करणं त ा नस याचं ल ण
समजतात. शु हवा सोडली तर इथे काही नसतं, पाणीसु ा ा केळ -उसामुळे आटत
जाणार आहे अशी खा ी झालेले भाऊसाो मं ालयात या फायली आवाजात हणाले,
शेती आज जरी तु ही वकली दे वराम दाजी, आ ण बँकेत मुदती या ठे वीत टाकले, तरी
एक लाखावरचं पंधरा हजार पये दरसाल ाज खाता येईल घरी बसून काही न करता. मी
तेच करतो. म त बारा यो त लगं झाली, अ वनायक झाले, चार धामं झाली. शेती करत
बसलो असतो तर वषातून चार दवससु ा गावाबाहेर पडता आलं नसतं. बैल न् सालदार न्
यांना चारापाणी न् धा य, मळे न् खळे , वाळवा न् साठवा आयला, रोजचंच काही बाही.
शेतीचं उ प मजुरी वजा क न कती येतं काढू न पाहा बरं. उणे येईल.
आन ये यात घर या बायांचे चोवीस तास क आन् पोरांची कामं पन मजुरीत धरली तर
घाटा रे दाजी, न वळ घाटा. भाऊसाो एवढे मं ालयात मं या या फायली बदलून नणय
उलटे करायचे, ते बरोबर सांगताहेत. ऊन असो, पाऊस असो, थंडी असो सगळे धावताहेत
मायला. आम या भोळे मा तरचा धाकटा पोरगा नु ता लफंगे गरी करतो इची ले जळगावात,
रे वे टे शनासमोर वतमानप ं वकतो, प े खेळतो, सनेमाची त कटं लॅकमंधी वकतो,
पण शेती नको हणतो. का? तर थोरला भाऊ शेती करतो आहे, याची हालत पाहा हंतो,
कसे आपले भाऊभावजय कामानं ग गाई जाता तं.
मजुराची बायको या ती सुखात राहाते हन क . शेतक या या बाईला घरचं दारचं,
शेतं शवारं, पु हा येणारे जाणारे, पु हा ध भतं, पोरंसोरं ढोरं — के हा खाटे ला पाठ लागेल
असं होतं. पारी एक म नट लवंडणंसु ा होत नै. हणून ह ली पो ह चे बाप शेतक याला
दे ऊन नी राहाले पो ही — यापे ा पानटपरीवाला बरा हंता ते. नदान बाईला सुख असतं.
अरे, या ब ह या पाटलाचा पोरगा बँकेत शपाई लागला, याचे पेढे वाटत होता काल या
दशी. मी हटलं काय मोठा सो याचा हंडा सापडला का रे ब ह या? तं तो हंतो, अरे
सो याचा हंडा काय करतू? नोकरी मळाली नोकरी — सो याची मुरगी. दर म ह याला
सो याचं अंड दे ते. पु हा मे यावर बायकोला ती मरेपयत पे शन. फक र नै. ७०-८० वष
घरात दरमहा पैसा येणार. बरोबर है न भौसाहेब?
बरो बर. तुका हणे मु प रणली नोकरी । आता दवस चारी खेळ मेळ ।।
आणखी एक सांगतो, ऐका. स या धं ात दरवष नवी वही, नवं पान सु होतं.
मा तर, ा यापक, बँकेचे ऑ फसर तं माच म हना आला क पाट पुसून टाकतात. इथे
शेतक याची गुरंढोरं चारा शेतं बलुत — काहीही पुसून टाकता येत नाही. एका वष शेती
बुडाली क , ती भ न काढायला दहा वष पुरत नाहीत. खराब धा य वतः खाऊन चांगलं
वकलं, तरी उरी तशीच राहते. मौज मजा तर सोडू नच ा. पोरांना पोर ना शकव यापुरता
तरी पैसा कधी राहतो श लक? मग काय — लवकर उजवून टाका — लढार, हणून
सांगतो हे कुण बक चं कुंपण तोडा न् बाहेर खु या जगात पळा.
पुरात व वभागातले डॉ. चौधरी नावाचे भावे सरांचे गु बंधू अ ज ा या सरकारी डाक
बंग यातून भ या पहाटे जीपनं आम या घरी आले. अ हराणी बोलली जाते या सबंध उ र
महारा , डांग आ ण म य दे श ा टापूत या अ हरां या अवशेषांची मा हती द ली या
गॅझेटसाठ ते जमा करत होते. आम या गावात बरेच अ हर धनगर गवळ होते. धनगराचा
ए या ा मा या शाळाबंधूकडू न यांची लोकग त मला आवडलेली मी बरीच ल नही
घेतली होती. यां यातले आता मराठ त नसलेले अनेक अप ंश ाकृतचे श द, वा चार
चौधर नाही माहीत न हते. मी भंगारातून जमवले या व तू धा यावर एका कोप यात झाकून
ठे व या हो या — भांडी, नाणी, गायीबैलांचे जुने पतळ साज, गेठे ा यांना उपयोगी
वाट या.
मा याकडे एका महानुभाव सं याशानं मह वाची हणून भेट दलेली सुंदरी लपीतली
पोथी होती. ही पुरात पूण भज यानं वा य झाली होती. ा सं याशाला भाजलेले गरम
गरम शगदाणे फार आवडायचे, ते मी याला ायचो. द ा घे याआधी याची आई याला
असेच भाजून ायची, ते याला आठवायचं. तो मागावर उ रेकडे नघून गेला, ते हा ही
मळ व तू मला दे ऊन गेला. ही पोथी भूजप ावरची अस यानं फार जुनी असावी, यामुळे
मह वाची पण असू शकेल, असं चौधरी हणाले. सरकारी अ भलेखागारात अशा व तू
सुर त राहतील, असंही यांनी सुचवलं. एकूण मा याकडची मा हती घेऊन ते खूश झाले.
मग आ ही गवळ वा ात जाऊन आलो. तथेही यांनी बरेच फोटो काढले. तेव ात मी
घरी आलो. वा ात या हाता या झीबूढबूंना चारापाणी केलं. गाडी जोतली. आईनं
फड यात बांधून ठे वलेलं भाकर चं गाठोडं आ ण पा यासाठ मडकं, लोटा गाडीत टाकला.
गवळ वा ातून चौधर आ ण याचा ाय हर दोघांना घेऊन वाघदडी या शेताकडे ग पा
करत चाललो. दोन दवस ड गरात जोराचा पाऊस पड यानं रान रंग पालटत होतं. पाणघोडे
तरंगत होते. वाघदडी लवण पव याध म पुरानं वाहत होता. ते दोघे हणाले, फार न णात
धुरकरी आहेस तू खंडेराव. मी हणालो, बैल न णात असतात. शेतकरी आ ण बैल यां यात
बैल या त शहाणा असतो. …उदाहरण? …मी आ ण हे.
आम या वाघदडी या शेतात चारो यां या झाडाखाली गाडी सोडली. ाय हरला वर या
धबध याचं पाणी भ न, ह यारं, कॅमेरे, टे प वगैरे सामान वर घेऊन जायला चौधर नी
सां गतलं. बैल पाणशेरीत लांब कासरे बांधून चरायला सोडू न दले. जरा लांबून ह रपु याची
उजाड व ती चौधरीसाहेबांना दाखवून ड गर चढायला लागलो.
चालता चालता एक लहानसा ओहळ वर या डोहातून खाली झरपत आलेला पा न
चौधरी हणाले, हा ओहळ कृ म केलेला वाटत नाही? गुरांना पाणी पता यावं हणून?
श यता आहे. खाली हे पाणी खडकात मोठा तलाव खोदलेला या यात जातं आ ण मग
तलावाचं पाणी भर यावर परत सुल ा दशेनं लवणात येतं. खंडेराव, पंधराशे वषापूव
गुरांची, शेतीची, पा याची या त पवा होती. धबध या या खांदराखाल या अंगाला हे पडकं
दे ऊळ न क च ाचीन चौथ यावर न ानं बांधलेलं असणार. ही मानुदेवी भ लांची
आ दवास ची हट यावर जागा तरी ाचीन असावी. दे ऊळ नंतरचं. हेमाडपंती. अ कोनी
छत पडू न गेलं पाहा. यादवां याही आधी या चालु य काळात या चौथ यावर दगडी
ओबडधोबड खांबांनी हे पु हा उभारलं असावं. आ भरांचा ा दे वळाशी संबंध दसत नाही.
खरं हणजे आ भर फार गावठ , शेती आ ण ध भतं सांभाळणारे साधेसुधे लोक होते.
पु हा सातवाहनांनंतरचा आ भरांचा काळ फारच अराजकाचा. जवळची अ जठा लेणी ा
काळात झाली कशी, हेच नवल. आ भरांचे तर फारच थोडे अवशेष उरले आहेत.
मी हणांलो, काय फरक पडतो?
चौधरी चडू न हणाले, तुम यासार या न ा पाली या व ा यानी हे संशोधन नीट केलं,
तर न तच फरक पडेल. अवशेषां शवाय इ तहासपूव काळाचं काहीच ान होत नाही. ते
तुम यासार यांनाच करावं लागेल. ा वयात गु तं बसून रा नका, खंडेराव, वाचत राहा,
अहो, काही लहीत राहा.
— असं काहीकाही यांनी सु के यावर मा माझा वतःवरचा ताबा सुटला. रागा या
भरारीत मा यात साठू न रा हलेली खंत जरा जा तच करडेपणानं झाली असणार :
चौधरीसाहेब, रड कुठवर सांगावी? इकडे खे ात शेतक यां या सं कृतीत काय ाना या
गो ी श य आहेत? जे आ भरांचं झालं, तेच आज या शेती सं कृतीवा यांचं होईल. ानाचं
इकडे काही खरं नाही. दवसभर हशी गो ातून ओरडत असतात, गुरांचं चारापाणी
कर यातच अधा दवस जातो. अ जबात वाचनसु ा करता येत नाही, चतन मनन आणखी
कठ ण. ल हणं तर अश यच. शेती दवस दवस ापारी होत चालली आहे. कॅश ॉप.
मला सग या गो चा तर कार आला आहे. आज या शेतक यांपे ा जंगलातले रानट लोक
काहीतरी सं कृती सांभाळतात. हे माझं मत ठाम आहे. ान आ ण कला तर ा ामीण
कृ षसं कृतीत श ूच वाटतात. पाणी उपसणं, ूबवेली खोदणं आ ण बघा हा माळरानाचा
प ा, असा बोडका ड गर करणं — ही सं कृतीची ल णं वाटतात तु हांला? ानाब ल आहे
ती आ थाही इथे जपता येत नाही. इथली आम या आजीआजोबां या पूव असावी, ती
उ फूत आ दमताही न झाली आहे आ ण आधु नकतेची ववेकशीलताही मुळं धरत नाही
आहे. आ ही काय करावं?
मोड यातोड या श दांत मला काय हणायचं ते मी यां यापयत पोहोचवू शकलो.
ते फारच अ व थ झाले. मग अनुभवी वयोमानाचा खंबीर पंजा मा या मानेवर ठे वत ते
हणाले, अरे अरे अरे खंडेराव, काय सपासप वार करत चालला आहेस. तु ही मराठे तलवार
चालव यात एकूणच पटाईत. अरे, असा वचार क न नाही चालत. एक ल ात घे क ,
कुठलीही मक सोसायट सामू हकच असते. अ े रयन कृ ष सोसायट तर अतीच. मुळात
शेतीत वाथाचं अथशा असतं. बौ क सोसायट त तुला हवी असणारी बाजी
चालते, हे पु हा कृषी- बगरकृषी समाजरचनेशी — नागरी आ ण ामीण समाजरचनेशी —
संबं धत आहे. शहरात रा न शेती करणंच श य नाही. खे ात मा दो ही कारची
समाजरचना श य आहे. बु काळातही आप या बु मंतांना हे श य झालं नाही. खे ात
बौ क जीवन श य आहे, ानासाठ एक म नमम सुब ा लागते. पण इं जांनी आप या
शेतीला आ ण पयायानं शेतीशी संबं धत सग या घटकांना — खेडी असोत, शेतकरीवग
असो, शेतमजूर असोत — सवानाच इतकं शोषून घेतलं आहे क आणखी शतकभर तरी
खे ांचा आ ण ानाचा संगम अश य आहे. हणून खंडेराव, आपण हे समजून घेतलं
पा जे. शेतीतही सुधारणा होत आहेत. धरणं बांधून होत आहेत. वनसंवधनही होतं आहे.
भूजल तर उंचावणार आहे —
ामीण शेतमजुराचा तर उंचावणार आहे काय? शहरी जे या पोषणासाठ आव यक
तेवढे च ब ह तरी बदल इथे होणार. इथ या लोकांसाठ हणून काय हो याची श यता आहे?
गु तं पॅ स ह उ पादन?
मला पटतं आहे तू काय हणतोस ते. याला एकच माग हणजे तु यासार या
इ तहास ेमी मुलानं खूप शकलं पा जे. नराश होऊ नकोस. संधी आपोआप चालून येतात.
आता स ल ग ह मट टू रझमसाठ म हनाभर गाइड े नग ो ॅम सु करतं आहे. इथेही
सुट त तू बोअर झालाच आहेस, अज कर. औरंगाबादला जा.
इकडे कुणाला कळतं के हा कुठे काय होतं, चौधरी सर. नु ता अज फॉम यायला आठ
दवस लागतात —
मी तुझा अज घेऊन जातो. आठवणीनं सं याकाळ दे .
मी पुढे काय काय करावंसं वाटतं, याचे बरेच पोरकट आराखडे चौधर ना सांगत होतो.
तोपयत आ ही धबध या या वर या डोहावर आलो. पुढे पठार. एक पड या लांब ं द
भतीची तुटक रेषा दोन मैल रपयत. चौधर नी आता कॅमेरा बाहेर काढला. ाय हरनं टे प,
मीटरं काढली. पंधरा फूट लांब आ ण साडे सहा फूट ं द अशा प या भाजले या माती या
वटांपैक दोन वटा पो यात नीट गुंडाळ या. इथे कुठे लढाऊ बु जासारखं उंच काही दसत
नाही. हा न क च आ भरांचा गवळ वाडा. थँ यू खंडेराव, हा खरा इ तहासाचा पुरावा.
भती या आतूनसु ा गुडघाभर वाळलेलं गवत. शांतता ेमी आ भरांची ख लारं रा ी या
वा ात क डलेली असायची. वाघ शेकड या सं येनं ड गरभर फरत असणार, गुराखी ा
वा ाभोवती राखण करत असणार. चौथं पाचवं शतक असावं. या रानाला वाघदरी हे नावच
होतं हट यावर सगळं कळतंच. इथून कुठू न तरी उ र-द ण म य दे शातून उ रेकडे
जाणारा पूव चा महामागही असणारच. ह रपु याचे तू सां गतलेले लभा या ापा यांचे माग,
याला पु हा पढा याचं रेकॉड आधार होईल. पुढ या वेळ मी आम या वन वभागाकडू न
आ ण भूमी अ भलेख कायालयातून तपशील घेऊन येतो. मह वाचं संशोधन ठरेल हे. सध
राज थानपासून सबंध आ भरां या दे शात पंधराशे सोळाशे वष हीच प त — नद त या
ल हा यांची धडवाळ वणायची.
दवाळ या रा ी ा पसरट आकारा या धडवाळ त घराघरातलं तेल टाकत ा
वा ातून या वा ात आम या गावचे गवळ ढोरक उंच सुरेल आवाजात हणत जातात :
ध ा ध ा हे दवायी — असं आधी होर या हणतो. मग बाक चे तसंच हणत सरकत
जातात :
ध ा ध ा हे दवायी
गायी हशी घे वोवायी
नं गायी हशी घे वोवायी
धबध या या आवाजात डोहाकाठ आ ही भाकरी काढ या. लसणाची चटणी, क होडे,
कांदा, लोणचं, पापड — वा, खंडेराव, फार पौ क जेवण तुम याकडचं.
चालून ड गर चढू न इतकं दम यामुळे पौ क वाटतं ते.
ा वेळ दवसभर घु यासार या वावरणारा चौधर चा ाय हर जेवण संपवून
वाघासारखी भयंकर ढे कर दे त उठला आ ण भाकरीचं फडकं हवेत झटकून फडकावत ताल
ध न नाचत हणाला, वा भौ, आम या माळ ात हेच गाणं असं हणता :
ध ापूरचा धनगर गवयी रे ध ापूरचा धनगर गवयी
गायी हश चे भरले वाडे रे गायी हश चे भरले वाडे
क प या गायचे ह डे गो हे रे क पला गायचे ह डे गो हे.
खंडेराव आप याला तु याजवळ या लोकगीतांवर एकदोन लेख ल न दे . हो नाही न् ना
नाही. पा जेच. हे पाहा, आप याला काय हायचं आहे आ ण आपण काय आहोत — ा
दो हीत संघष कमीजा त असतोच. तुम यासार याला हा आपला दे श हणजे केवढं अफाट
े आहे काम करायला? जवळजवळ सगळं च आप याला न ानं पुनरचना क न
मांडायचं आहे. हे पाहा, ा इथे सातपु ात एका खबदाडात केवढा इ तहास जाणवतो
आहे? असं स या कोण या दे शात आहे? आता तुझा बी.ए.चा नकाल लागला क , भावे
सरांना वचार कुठे एम.ए. करायचं ते. पु याला डे कन कॉलेजात जा, बडो ाला चांगलं
डपाटमट आहे. औरंगाबादलाही आमचे फार कतबगार ोफेसर म पवार वभाग मुख
आहेत. तथेही चालेल, पण काहीतरी करा. आप या मग रावरच शेवट आपण पोहत जातो,
वाह नावापुरता असतो.
नापास होता होता वाचलास खं ा तू. च ुभुज हणाला, मा यासार या वपाक,
धुणंभांडी, झाडलोट करणा याला तु यापे ा या त माक पडले, भड ा. ड गरसु ा
तु यासारखा कसाबसा सुटला. सरांनी ही च पाठवली आहे — खंडेराव, यश वेगळं
कृताथता वेगळ . धीर ध न पुढे एम.ए.त वचपा काढू न घे. घरी बसून रा नको. अज कर
—
याच वेळ औरंगाबादला टू रझम डपाटमट या श णाला ताबडतोब हजर हावे,
असं प आलं. खाणं पणं फुकट, पंचतारां कत हॉटे लवर — म हनाभर. याच वेळ सुदैवानं
घरात पेर यांचा धगाणा, वडलां या साखर कारखा या या शुभारंभा या धावपळ , घरात
बजा बाळं त झालेली, त या दोघी मुली कांज यांमुळे आजारी, भावडू ची चऊही गोवरानं
कर करी, तशात छबीचंही सरं बाळं तपण घरी माहेरीच, तचीही दोन मुलं सांभाळणं —
घरात सोनाव हनीला नु ता घोर. हे सगळं मला अस झालं होतं. भावडू ला फ सांगून मी
जगरदो त वगबंधू रघू नायक यां या कवर म यरा ी मोरगाव सोडलं.
पाच
डु ंबा हो रे डु ंबा हो रे
तु या कुरपेनं भरारा धावती राती बेराती गा ा न घोडे
डु ंबा हो रे डु ंबा हो रे
ये संपून आषाढ लागेल तरी साला हा माळावरचा तांडा यंदा उठलाच नाही का रे?
खंडू, आईक, आईक, रात उलटली तरी नाचताचाहेत मायला. जगरदो त वगबंधू रघूनायक
अ ज ा या घाटात जणू काही क मागे मागे उलट हाकतो आहे, असा भास होतो.
झपा ानं हातातलं चाक फरवत तो हणतो आहे, णल ध न ः? झोपू नकोस रे भड ा,
काही तरी गाणं हण. ही पाहाय, ही पडक मशीद पाहाय. …उ े दराज़ मांग के लाये थे चार
दन… वा खं ा, काय जाडा खर या आवाज हाये रे तु ावाला? भड ा, आयु य एकच
असतं आप याला, तेबी चार दसाचं. हणून तं खं ा, तू वतः नणय घेतोस ना, ते पटलं
ग ा आप याले. हणून तं आपुन मालकाचा कूम मोडू न आज तु ासाठ ही
औरंगाबादची रा ीची खेप घेतली नं? पुढे सोताची क घेतली ना, क क हाबी तू बोलोय,
खंडू, तु यासाठ हा रघू नायक अ या रा ी हजर होयेगा. हाँऽ. भड ा, तु ाकन तं मा ा
हातात हे ट रग आलं है. नाही तर सदा हातात दोर — पाच पये रोजावर पहाडात
बैलगाडी, आठ म हने तंगचाई. …जाऊ दे रे र या, एव ा आयु यात वसभर बैल हाकलले तं
तुझा एवढा जीव गेला, तं आयु यभर रोज पहाडातून लाकडं ढायणारे आपले शाळाबंधू केसो
आ ण जांधू आ ण गारशा …पण खं ा, ई सत ा तीसाठ — असले श द मी मु ाम
वापरतोय, याचं कारण झोप उडते यामुळे — तर आता तू ई सत ा तीसाठ घर सोडू न
असा पळू नच चाललायस ना? तू साला ज च मानूस बहीनऽझू. तुजा भाऊ भावडू ऋजू
सो वळ माणूस. बाप हनला शेती कर, करतो. नाहीतर तू? हंतोस बापाचं त ड पाहायाचं
नै. पन मला तं रोज दवसभर मप या बापाचंच थोबाड पाहावं लागतं. आ ण मप या मुलाला
या या बापाचं. हॉ. हॉ. ज मतः मळाले या कवचकुंडलांसारखी तु ा आंगाला एकजीव
अस यासारखी तुही शेती न् येवढ मोठ इ टे ट — तू टाकणार?… कालपयत, र या, असं
वाटत होतं क या वडलोपा जत ॉपट त आपला उभा ज म ठोकून ठाकून प का बसवून
टाकला आहे, सोनू सोनाराकडे साचे आहेत तसा. पण झाली मायला सुटका. झोपलास का रे
भड ा, मनु मृतीत?
खो खो क न दोघेजण डो यांत पाणी येईपयत हसलो. दहावीत कोरा े सरांनी
मनात या मृती आठवणं असा मनु मृतीचा अथ सांगणा या बाळू ला संतापून भतीशी अभं
केलं होतं. लांब आडवा हात उगा न खूप मागे नेऊन जे थ पड मारली — फाऽट,
भतीवरच. अग आई गऽ श या, रांडी या — हात मोडला गं आई — असं हणत सरांनीच
कळवळत बसकट मारली. बाळू उंदरासारखा पटकन यांचा हात चुकवून खाली झुकला
आ ण सरांचा हात भतीवर. पुढे सहा म हने कोरा े तो उजवा हात झोळ त लटकावून वाम
ह तेन सं कृत शकवत होता. हॉ हॉ. एकूण बाळू या या मनु मृतीत कायमचा कोरला गेला.
हॉ हॉऽ. चला इतकं हास यामुळे आपण आता नैस गक शौचालयात ताबडतोब पखाली
रका या करायला पा झालो आहोत. पहाटही होतेच आहे. ते पाहा, खाली दरीत तु ा
औरंगाबादचे दवे. तू सगळं आटपून तकडे पंपावरते ये. मी म ावर फोन क न परततांना
काही माल मळतो का बघतो — डझेल पुरते पैशे मळतील तं (आंगठा तजनीवर चोळत)
भाते मनीराम चतीत जावा. …जावा, जावा — असं हणत रघूनं पंपापुढे क उभी केली.
मला एक पीला ह ीही उलट पेटवून दली. जावा.
समोर टे कडी या मा यावर ाचीन ले यासारखं काहीतरी होतं. तथे चढू न गेलो. भतीत
कोरले या फुट या तुट या चारपाच हातां या उंच उ या मूत पुढे कोणीतरी उदब ी, दवा
लावून गेलं होतं. इत या पहाटे ? एक हात आशीवादासाठ उभारलेला. वाटलं, न ा गावी
न ा आयु याची सु वात करत आहोत, पाया पडावं. पण या सुंदर दे वतेला गुड याखाली
पायच न हते. पाया पडायला पायबंद घालणारा हा कोणता दे व?
यावेळ ह थान-पा क तानमधे दोन शेजारी कु यांमधे नेहमी बाचाबाची होते, तसं
काहीतरी सु झा यानं ा मोसमात औरंगाबादला येणा या टू र टांचे तांडे अचानक र
झाले होते. यामुळे पयटनखा यानं ा पंचतारां कत हॉटे लमधे ऐन वेळ सवलतीत आमचा
गाइड सट फ कट कोस ठे वला होता. सव ऐ तहा सक थळांची पो टं र, तकृती, मूत ,
मडक मांडलेली होती. दे शातले मोठमोठे त आ हाला च कला, थाप य, ाचीन
इ तहास, प रसरशा , यु शा , ह लॉजी, यु झऑलाजी अशा वषयांवर ा यानं
दे णार होते. ा हॉटे लमध या परां या गाद वर आ ण पसां या उशीवर पडताच शरीरात या
सग या पेशी उलगडू न झोप गरग लागली. आपण आता या शेतीपासून, या खे ापासून
फार लांब आलोत, याची सुखद जाणीव दाटली.
…तीन र ते फुटतात तथे बाभुळबनातले तांबट आपलं नरपट टोकरायला सु वात
करतात. गुंगीत भराभरा मागे जाणा या कवर जणू आपण उलटे इ तहासात जात आहोत,
असं. मी ा दौलताबादला आजपासून ह थानची राजधानी केली आहे. पाय मोडका दे व.
उद् व त ह रपूर. जणू मी पु हा एकदा लहानपणी ज ेत हरवलो आहे. डो याला मोठ खोक
पडली आहे. न मोटे चा कुं कुं आवाज येतो आहे. सांडू या खां ावर बसून नद पार
करता करता तो गाळात हळू हळू फसत चालला आहे, पूण गाडला गेला का? म यात
जातांना वळणावर जांभळाखाली पांढरा शु ग या कु ा शेपट हालवत उभा आहे. तू घ न
नघाला क याले समजतं क हा वाटे वर पळत जाऊन तथे पाहत उभा राहतो — असं
गरधरची बायको तापी झाडो यातून सांगते. मग शेतात मी असेपयत ग या सतत मा या
मागेपुढे करतो. अचानक महारवा ातून ढोलक या घाईवर तुणतुणं लावणं चाल याचं
ऐकायला येतं. मग संबळ आ ण यांचा मेळ जुळला क तार वरात महारी सनई. मग
भय व — कुठलं ते आता आठवत नाही. खे ात कुणीतरी मरता मरता आप या अ यंत
आवड या भावाची का ब हणीची का र थ मुलाची का मुलीची एकसारखी आठवण काढतं
आहे. मरणा या माणसाचा जीव दे हा या उंबर ात घुटमळतो आहे. नरोप गेला आहे.
येईल, येईल. येतच असेल. आला का? कोण? अरे हा तर मीच खंडेराव धडपडत गावी
आलो आहे. जीव सोडायचं आप यासाठ थांबवून ठे वणारं ते कोण आहे? हणजे आपलं
नातं शरीराशरीरातलं नसतं? ते जवाचंच असतं? दरद न घाम येऊन मी उठतो. आपण
आता र थ होणार तरी ते आप या ने णवेचं एक क कायमचं होऊन बसलं? जकडे
कुकडे आपण जाऊ ते ा एका क ब या परीघातच असणार? भ व यात या सव
घटनांचा हा आधीच पश? झोपेतला अवकाश आठवून ब रेषा वतुळं एवढाच उरतो…
बाहे न टू रझमचे डायरे टर कुंभार साहेब एकसारखी बेल दाबत असतात. दरवाजा
उघडताच सही करा हणतात, तु ही व ल व ल हणत टा या वाजवत होता हो
एकसार या. भजन करता का रोज सकाळ ? अंथ णातच? चला, युने कोचे जमन साहेब
उद्घाटनाचं भाषण दे णार आहेत. ेकफा ट आटपा. चला से मनार हॉलमधे. सगळे
श णाथ गेलेसु ा.
आपण आता मोरगावात नाही याची सुखद जाणीव. हॉटे लबाहेर कडक ऊन आ ण आत
याला तकूल वातानुकूल गारवा. धुरी दले या काळसर काचां या भती. आत मोऊव
ग ा या आरामशीर खु या. ा ाचीन दे शाब ल जगात या टू र टांना प रचय क न दे णारे
टू र ट गाईड कोसचे आ ही श णाथ मराठवा ात या ऐ तहा सक थळांब ल मौ लक
ा यानं ऐकत पगतो. झाकले या द ां या शु ाद्भुत काशात त ांची भाषणं ऐकत
डु ल यांचे अपराधी तसाद दे त मराठवा ातले रोमन काळातले ापारी र ते नकाशावर
पाहत मी वतःशी पुटपुटतो, आप या मोरगावपे ा हे सगळं च कती शांत, शीतल,
सुखदायी?
पारी मनसो जेवून पु हा गुंगत त ांची व ापूण भाषणं आदबशीर माना
सांभाळत ऐकतांना व ापीठातले पुरात व वभागाचे पवार सर मराठवा ाचा नकाशा टांगून
गावोगाव वखुरलेले अवशेष दाखवतात. चचा सु करतात. मी आम या गावाजवळ या
अ हरां या गवळ वा ावर बोलतो. पवार सर आ ण आणखी दोघे तघे शलालेखत मला
नंतर अनेक वचारतात. मोरगावला येऊन मा हती घेऊन गेलेले पुरात वखा यातले
ऑ फसर के. के. चौधरी काय हणाले होते, हे मी सांगतो. पवार सर आ ण ते चौधरी
बडो ाला एक शकले, यामुळे पवार सर खूष होऊन मला घरी ये हणतात. मी एकदोनदा
गेलो ते हा यांनी फार मोलाचं मागदशन केलं. एकदा दौलताबाद क यावर खो न
ठे वलेला मोठा भुयारी र ता यांनी दाखवला.
आम या कोसात दोन समशीतो ण म मळाले. एक नांदेडचे प कार अनंतराव —
असंच नाव छापून घेतले या अ यंत भारी लेटरहेडवर हा परदे शी टू र टांना एकच ठरलेलं प
ल न कळवायचा : क आम या गोदाकाठ या जांभूळबेटात या ाचीन वा ात मळ
अशी भूजप ावर कोरलेली भृगुसं हता यही सुर त ठे वलेली असून त या आधारे आपण
९९ ट के अचूक भ व य वतवू शकतो. ाच एका सद्हेतूनं े रत बेकार प कार अनंतराव
हॉटे लवर सतत फे या मारतो, हे ल ात आ यावर स दय डायरे टर कुंभार साहेबांनी
वतःचं भ व य वचा न या बद यात प कार अनंतरावला गाइड या कोसमधे भरती
क न घेतलं. मराठवा ात या त णांनी दवसभर एस.ट . टॅ डवर तंबाखू चुरत सटा या
मारत बस यापे ा असे काही पोट भर याची कोशीस करावी, ा मताचे ते अलीकडे क र
पुर कत होत चालले होते. याचं मु य कारण भृगुसं हतेतच सापडलं. प कार अनंतराव
यांची कुंडली मांडून दोनतीन तास ग णत कर साता हणाला, तुमची खरी ेड सब-
अ स टं ट जॉयंट डायरे टर मराठवाडा वभाग अशी आहे. डायरे टरचं मोशन हो यापासून
वं चत अव थेत तु हांला तोपयत इथेच राहावं लागेल जोपयत दा णा य बॉस तुम या वर
द लीत बसलेले आहेत. आ यानं थ क हो साते सब-अ स टं ट जॉयंट डायरे टर हळू हळू
कडवट त ड करते झाले आ ण उद्गारले, आधी ती लाथा माथा सात वष आ ण आता तो
गणपथी नोटे शन मा या फायलीवर शे न ठे वतात मायचे. याला काही उपाय? …उपाय?
पु हा दोन तास ग णतं मांडून प कार अनंतराव हणाला, ये या शनी-मंगळ युतीनंतर
मराठवा ाचा मं ी मानवसंसाधन वभाग सांभाळे ल, तो तु हांला सवात वरची जागा दे ईल.
शंभर ट के कामयाबी.
यानुसार आणखी दोन वष वाट पाहत सब-अ स टं ट जॉयंट डाये टर कुंभार साहेब
आनंदानं प कार अनंतरावा या गाठ परदे शी टू र टांशी क न ायले. पु हा ा कोसमधे
वेश.
सरा समशीतो ण म वानखेडे सतत सूटबूटटाय घालून येणारा आंबेडकर कॉलेजचा
व ाथ हॉटे लमाग या पोह या या तलावावर अपघाती कोणी बुडू नये हणून रोजगार
सेवकवगात नेमलेला होता. हा भेटला क कुंभार साहेब नेहमी ाची गंमत करायचे, काय
द लत कवी? कुठे पाहा या या तलावावर चालले का? या ूट क न. गावामाग या नद त
मासे पकड यात लहानपण गे यानं इथे उ म पोहणारा असा याचा लौ कक झाला.
हॉटे लमधलं एक लहान मूल पोहतांना बुडालं आ ण कोटाकडू न ताबडतोब ाची नेमणूक
झाली. सं याकाळचं जेवण फुकट आ ण ये याजा याचं र ाचं भाडं — रोज मळायचं.
ा शवाय उ हा यात गावात या शाळकरी व ाथ - व ा थन ना पोहणं शकव याची
रोजचे चार आणे फ याला मळायची. पु हा तलावाख़ाल या फ टर मो यांखाली रोज
सापडणारी परदे शी टू र टांची वदे शी नाणी, कधी एकदा कानातली सो याची रग. सारांश,
अशा रोजमु यावर द लत कवी वानखेडे गेली चा ही वष इथे नेमानं येऊन उ म माकानी
इं जीत बी.ए. पास झाला. दवसभर काहीही न खाता इथपयत पायी चालत आ यानं इथे
तो भरपेट जेवायचा आ ण तेवढं पचव यासाठ पु हा तीन मैल बेगमपु यात या खोलीवर
पायी चालत जाऊन रोज दो हीकडचे र ाचे पैशे वाचवायचा. पुढे चाणा कुंभार साहेब
यां या एक गो ल ात आ यावाचून रा ली नाही : ती हणजे, वानखे ानं या या
खोली या आसपास नहरे-अंबरी शेजारी राहणा या एका पाठक नावा या गरीब पगलकेशा
ा ण मुलीला वतः या पैशांनी पोह याचा पास तर घेऊन दलाच, पण वरतून पोह याचे
भ भ कार वतः रस घेऊन फुकट शकवले. ामुळे ही मुलगी पोह या या रा ीय
पधत सरी आली आ ण ा गरीब पण मनानं ीमंत त ण गु या सु ढ ऋणानुबंधात
आपण आज म राहणंच पसंत क — असंही तनं शाळे त या स कारा या वेळ उघड
सां गतलं. हे ऐकून प कार अनंतराव — गु ची श या गु ला फळली — असं उद्गारता
झाला. असा हा एका दगडात अनेक प ी टपणारा वानखेडेही आम या गाइड या कोसात
होता.
म यंतरी पवार सर द लीला यां या संशोधन क पासाठ पुरात व सवकडे गेले ते हा
मी जमवलेली लोकगीतं, अ हरांची मा हती नीट ल न मोरगावला येऊन गेले या चौधरी
ऑ फसरांकडे सरांबरोबर पाठवून दली. ते हा पवार सरांवर चौधर नी सोपवले या
काम ग यांमधली एक — खंडेरावला एम.ए.साठ व ापीठात दाखल क न यावं. पवार
सर आ यावर मला यांची च दे तात. मी पुटपुटतो, घ न एम.ए.ची फ ? हो टे ल?
पु तकं? पवार सर हणतात, काही तरी माग काढू रे. इ.बी.सी. तर कुठं गेली नाही? आ ण
आम या दौलताबाद ोजे टमधे पाटटाईम रसच अ स टं ट हणून ता पुर या जागेवर येत
जा. तुला ते काम तर आवडतंच. तूतास शनवार-र ववार येत जा. बाक चं पुढे बघू.
वे ळला एर ही उगाच हौस हणून मी जातच होतो. आता काम हणून. ऐ तहा सक
दं तकथा आ ण वे ळ खु ताबाद भागात या आ या यकांनुसार, लीळाच र ात या
च धर वाम या इसाळु वा या ले यावर या बाई : हा अवघा ड ग पोकळ असे : ा
सू ानुसार आ ण तवा रखांमध या हक कतीनुसार : दे व गरी या क यातून वे ळ या
ले यात आरपार एक माणूस चालत जाईल, एवढा गु त भुयारी माग असावा. पुढे तेराशे
स ावीस साली दौलताबादला राजधानी के यावर महमद तघलखानं बाजू या एका टे कडीवर
दा खाना ठे वून मधूनच ा जु या भुयारामधूनच एक वेगळा सु ं ग खोदला होता.
एकदा एक मजूर आ ण मी मोठा टॉच घेऊन क याखाल या तटामधून कुठे भुयाराचं
त ड असावं, याचा शोध घेत चाललो होतो. सकाळची वेळ. अचानक एका ववरातून ऊद
पळत बाहेर पडलं आ ण पु हा आत शरलं. मी लगबगा खुणा टोचत याचा पाठलाग करत
चाललो. समोर टॉचनं पाहता पाहता एकदम पु षभर ख यातच कोसळलो. मा या मागचा
मजूर घाब न माग या मागे पळाला. खूप आत रवर लहानसा उजेडाचा ठपका दसत
होता. भुयार सापडलं. पण इथे कती वेळ असं उभं राहणार? मागेही जाता येत नाही.
थरकाप. बाक चे लोक येईपयत मी मागे टॉच दाखवत सं याकाळपयत उभा होतो. खंडेराव,
या अंधारात तू न घाबरता न पळता पाय रोवून उभा रा ला होतास, तसाच कोण याही
कामात उभा राहत जा. इथला ऊद जसा ज मनीतून कोणाला कळणार नाही, असं वेडंवाकडं
वर खाली गरक घेणारं तरपंतारपं बळ उक न इथेच कुठे तरी सुर त जागेवर लपून
बसलेला आहे. तसाच तूही वतमानकाळात बसून राहा. कान, डोळे , नाक, मशा
णा णाला त लख ठे वून ा तकूल प र थतीला के हा अनुकूल करता येईल, याची
वाट पाहत तो बळाबाहेर पडला होता, तसा तूही ऐस. हे अफाट व ातलं तु या आयु याचं
बुजलेलं भुयार खणत राहा. कच नको. धज. शेवट एक उजेडाचा ब असतोच सुटकेचा.
असाच आ मम न आ मक हो. खणत राहा, ती चांदणी, ते उजेडाचं टोक के हातरी
तु याही वा ाला येईल, तोच शेवट. तेच यश. पूण वराम.
सबंध दवसभर तसाच उभा रा न अंगावर काटा आले या, असे मृ यूचे वचार
करणा या खंडेरावला शोधत सगळे चतातुर लोक कुठे तरी वर ऐकायला आले. काय तो
ण. खंडेराव आता संपला, असं सग यांना दवसभरा या शोधानंतर वाटत असतांनाच
टॉचचा झोतही यांना दसला. ा न म पवारसरांनी दौलताबादला सग यांना आनंदो सवी
पाट दली.
आमचा गाइड कोस संपत आला, ते हा पवारसरांनी मला यां या तासाआधी बोलावून
घेतलं. हणाले, तुझी राह याची व था होते आहे. माझा म के. बी. दे शपांडे अमे रकेतून
आणखी दोनेक वष तरी येत नाही, न क च. ते हा तू दोनचार पाटनर शोध. चांगलेच घे
आ ण याचा बंगला साफसूफ क न राहायला जा. तु यासाठ डपाटमटमधे एक
सट फक ट मी टाईप क न ठे वलंय, ते अजाला जोडू न वेश तूत घेऊन टाक. स ल ग हमट
यंदा पुरात वाला उ ेजन दे यासाठ र गड फेलो शपा जाहीर करतं आहे. तुला मळे लच.
आता गावी जाऊच नकोस. दे आता तु या शेतीला रजा. चौधर कडू न मला तुझी गावाकडची
सगळ हक कत कळली आहे.
जवळ होते ते सगळे पैशे घेतले आ ण वानखेडे या खोलीवर चहा घेऊन आ ही दोघे
व ापीठावर आलो. वानखेडेनं इं जीत आधीच ॲड मशन प क केली होती. प कार
अनंतरावही ज या लझमसाठ खटपट करत होता. नवा कुलस चव भानगडीखोर अस यानं
आतून गुपचूप ॲड मशन घेणा यांची वदळही दसत होती. एक यून आतून बाहेर येऊन
वारंवार ओरडत होता : रांगत उभं हावा रं, पो हो हो आ ण खसखस पकवत होता. माझा
अज पा न आतला कारकून शेजार याला हणाला, मायला, आ कऑलाजीसाठ जमवलेच
बघा आठदहा व ाथ पवारसरांनी. रांगेतला मागचा मुलगा हणाला, लई पो ल टकस है
हकडं आट् सकडं. कोण ा यापक तरपं चाललं का, येला व ाथ च मळू दऊना गेलं
कुलस चवाचे भगत ा यापकं. अपमान कर यात.
ःखद नधन
ीधर वामन पंधरा वषा या धर आजाराशी झगडत आज वया या ८१ ा
वष अखेर कालवश झाले. सकाळ सकाळ च ही बातमी ऐकली
ीदा य
मराठवाडा असे नु ते नाव असले या ा व ापीठात ज या लझम ध न
न मे वभाग मुख दा णा य आहेत. ते आपाप या रा यांमधून रीडर, ले चरर तर
आणतातच, परंतु तकड या व ा याना वेश दे ऊन था नक व ा यावर अ याय
करतात. म ास व ापीठात पूव साधे यून असलेले ा. चलपती राव हे दा णा य
गृह थ बंगलोरला ले चरर नंतर को हापूरला रीडर होऊन आता इथे
मराठवा ात या गेली ४० वष रपोटर असले या व ान उमेदवाराला बाजूला
सा न ोफेसर हणून नेमले गेले आहेत. को ट या कोट उ ाणे । झेपावे उ रेकडे
।। हे वणन वामी रामदास यांनी दा णा यांचेच फार पूव अचूक क न ठे वले आहे.
द णे तू न च ीदा य हा श द आला असावा, हेही ा ज या लझम या
ा यापका या एकूण चालचलणुक व न दसते. परंतु ासंबंधी ाच तंभात पुढे
सवडीने ल ह यात येईल.
अशा रीतीनं अनंतरावनं ट केचा भ डमार चालू ठे वला आ ण ज या लझम वभागात
ॲड मशन तर मळवली. ‘वृ ासुराचा वजय’ अशी आ ही याची ॲड मशन गुलमंडीवर
इ ती या चारचार पलेट खाऊन साजरी केली.
मग वषभरानं व ापीठाचा ज या लझमचा ड लोमा मळा यावर एक वतःचं वृ प
काढ याची योजना प कार अनंतराव या धाडशी डो यात घोळू लागली. चारपानी
सणसणीत वृ प . ां तकारक. याला एकूण खच? जा हराती ही एकमेव जमेची बाजू.
मोठमो ा रा ीय वतमानप ांना फुकट पेपर नघतो एव ा करोड या जा हराती
मळतात, आपणही तो माग चोखाळू . संपादनासाठ चार लोक. यांचा आं शक पगार? मग
आ ही सवानी एकदा रा ी बसून उ शरापयत प कार अनंतरावसाठ फार कफायतीचा
मा टर लान क न दला :
सबंध वषा या ३६१ दवसां या मजकुराचा, बात यांचा, तंभाचा व जा हरात चा
ताळमेळ. एक भा ाची खोली आ ण एक टे ल टर. यासाठ बँकेकडू न कज? को-
ऑपरे ट ह बँके या मॅनेजरला लाच घेतांना पकडू न धमक — क या याकडू न एकरकमी
कज मळणारच.
प ह या पानावर या रा ीय, आंतररा ीय बात या?
या तर सग या पुढे हना या सग या तयारच आसता हो टे ल टारमधी. इं जीतून
फ भाषांतर क न जागा सापडेल तथं तथं पानभर बसवणं. एक पाटटाईम व ाथ ण
ठवू. सुमारे ६०० चौरस इंचां या ा जागेवर चारपाच भारी जा हरात ना लागंल तेवढ पेस
सोडू न बाक उर या ाच टे ल टार बात या. झालं एक पान. बाक तीन पानं?
वषातले नदान १० दवस का मीर सीमेवर गोळ बार ही बातमी, …ठार …जखमी हे
तयारच ठे वायचं, आकडे फ या या दवशी भरणे, मधेच काही बातमी नसेल ते हा
मं मंडळाचा व तार होणार? असं आधी च ह. पुढे साधारण दोन म ह यांनी
च हा या ठकाणी नाही टाकणे, एकदोनदा… …. वरोधी प नेते …. …यांची प ो
— ही बातमी, तर एकदोनदा सरकार या वचाराधीन अशी मोठ बातमी. …ठार …जखमी,
बस… वळणावर खोल दरीत कोसळली. जीप- क आ ण एस.ट .ची गाडी ट कर. एकदा
माचआधी बजेटब ल अफवा — पे ोलचे भाव वाढणार? डझेल या भावात बेसुमार वाढ.
एकदा सु ा ना यां या टं चाईने जनता बेजार. आ ण दर माचात अस लीत, लोकसभेत
बजेट सादर झा यावर सरकारने जनते या त डाला पाने पुसली — असा कायम मथळा.
प कार अनंतराव हणाला बस, बस, आ ण वधूवर शुभं भवतुचं अधएक पान, २६
जानेवारी, १५ ऑग ट, टळक कवा आंबेडकर कवा शा महाराज यां या ज मतारखांना
पमनंट मजकूर तयारच असतो. या शवाय दरवष ची सा ह यसंमेलनं हटली क
पानदोनपानं रोजची कुठे गेली नाहीत. व ापीठातून दोनचार कालमं तर रोज हटले तरी
मळतील. भरपूर भरपूर, भरपूर मजकूर यार. पेपर नघणार. र ज टर कराय या मागे
लागतो. कागदासाठ ही अज क न ठे वतो. पुढ या वष तुमची एम.ए.ची परी ा आटोपली
क मु त. तोपयत मला ड लोमा मळालेला असणार अन् एम.पी.एस.सी. पास होऊन तूही
फॉरे ट ऑ फसर झालेला असणार. चला, वानखेडे, टायकोट घाला. उठा. पाथानो, आप या
वतमानप ाचा शुभारंभ. नाझ मधे साजरा क . अरे पण नाव काय ठे वायचं ठरलं? सांग? ू
उ ाची र . भारी नाव — उ ाची र आज वाचा — पोरं ओरडत वकतील.
य भावडू स,
सा ांग नम कार.
तु या प ांना उ र दे यास उशीर झाला याचं कारण मला एम.ए. आ कऑलाजीला
वेश मळा यावर राह या या जागेसाठ धावाधाव करावी लागली. आ ही चौघा जणांनी
मळू न वर ल हले या प याचा बंगला, हो टे लसारखाच पण वतं आम या सरां या
म ाचा व त भा ानं घेतला आहे. पु हा असे पैसे पाठवत जाऊ नकोस. पैशांची मला
अ जबात गरज नाही, कारण दर सु या दवशी मोठमो ा परदे शी पयटकांचा गाईड
हणून मलाच बोलावतात. बाबांना कोणी मा हती दली क , पुरात व केवळ मढ
उकर याचा वषय आहे? तर ते खरे नाही. हा आंतररा ीय दजाचा वषय असून यात,
दे वळांचा, धा मक व तूंचाही अ यास असतो. आप या दे शात चारपाच ठकाणीच हा
शकवला जातो. मला एक सरकारी श यवृ ीही मळे ल, असे सर हणाले. मु य हणजे हा
मा या फार आवडीचा वषय असून या यात मी गती करेन, असा मला आ म व ास
वाटतो. तूच नेहमी मला चडवतोस क , हा खंडेराव वतमानकाळात या भूतकाळात
जगणारा माणूस आहे. असो.
गेले ३-४ दवस व ापीठात ग धळ चाल यामुळे पुढे प लहायला खंड पडला. असो.
वग अजून सु झाले नाहीत व लवकर सु होतील, असं वाटत नाही.
म यंतरी पु हा आठ दवस खंड पडला (हे मी आता वारंवार ल हणार नाही, कारण खंड
पडतच जाईल असं वाटतं), कारण व ापीठात नवा कुलगु आ याबरोबर संप, ग धळ,
मोच रोज चालले होते. यात ा राजकारणाला नामांतराची कलाटणी मळाली. कुलगु
हणून आपली नेमणूक हायला हवी होती, असं औरंगाबाद या आंबेडकर श णसं थे या
एका ाचायाला वाटत होतं. तरी यांचं नाव साठ उलटू न चालली तरी एकदाही कुलगु ं या
ाथ मक याद तसु ा येत न हतं. ा ा ण जुडगेपे ा अ धक व ान असून आपण
सुटटाय घात यावर बे ब बाबासाहेबांसारखेच दसतो, असाही यांचा दावा होता. ा
मागासले या मराठवा ात बाबासाहेबांनी आम या श णसं था मो ा क ानं सु क न
शै णक ांती घडवून आणली आहे. याआधी इथे काय होतं? महारा ात मराठे च नेहमी
राजक य वच वाखाली बेसुमार मरा ांची आ ण सुमार ा णांची — ा आता जू
झाले या जुड यासार यांची — कुलगु पदावर वण लावणार. एकदा तरी महार कुलगु
का नको? हजारो वषापासून आम यावर अ याचार होत आले, ापुढे आ ही ते सहन क
शकत नाही, वगैरे. शवाय बाबासाहेबांनी वतं भारताला घटना दली. यांचं उ चत मारक
हणून ा व ापीठाचं नाव आंबेडकर व ापीठ करा, असं मोठं आंदोलन ा आंबेडकर
श णसं थेनं सु केलं. याला मराठवाडा ा नावाचा अ भमान दाखवून ा णांनी ाण
पणाला लावून वरोध केला. दो हीकड या ा यापक पुढा यांनी व ा याना लावून
द यामुळे यांनी शाळाकॉलेजांतले वग बंद पाडले. मारामा या सु झा या. ब तेक
गावोगावचे व ाथ घरी नघून गेले.
अशा भंपक सुधारणा आप या पु यात कवा मुंबईत न होता स या मागासले या
भागात झा या तर उ मच, असं वाटणा या पु यामुंबई या उ चवण य पुरोगामी
वचारवंतांनी सगळ कडू न मराठवाडा व ापीठाचं नाव बदललं पा जे, अशी मोहीम सु
केली. समाजवाद संघटनांमध या ल नावर आले या इंटरका ा ेम ववाही पोरापोर ना तर
ही तु ं गात जा याची सुवणसंधीच चालून आली आहे. आमचे पाटनर प कार अनंतराव
आ ण वानखेडे दोघेही ा चळवळ त व बाजूंनी स य अस यानं आम या खोलीतच हे
वाद अहोरा झडतात. पण आ ही खेळ मेळ नंच राहतो. अनेक ल नो सुक त णत णी ा
ां तकारक ल ात भाग घेत तु ं गात गेली. वातं यो र काळात त णांना आपलं
येयवाद तेज दाखव याची संधीच उपल ध होत न हती, ती आता झाली. व ापीठाला
रणांगणाचं व प आलं आहे. दे शभर या आंदोलनाचे पडसाद उमटताहेत. ा वांझ
चळवळ मुळे व ा याचे मोलाचे दवस वाया जात आहेत, हे पा न आम या सरांनी
दायमाबाद या उ खननाचा क प जो मुळात दवाळ या सु त ठरला होता, तो आधी हाती
घेतला आ ण आ ही सग या व ा यानी वरेकाठ श बरात पुरात वाचे ाथ मक धडे
घेतले. मी एक संपूण मडकं उक न याची खापरं नीट जुळवून जोडली, ते आम या
यु झयमम ये ठे वलं जाणार आहे. हे माझं प हलं मह वाचं संशोधन. माझं अंतयाम सांगतं
क , मी ाच वषयाला वा न यावं.
दादा, आ ाच मी झोपेतून अचानक उठलो, ते आप या डु मा गो ाचं हंबरणं बे ब
ऐकायला येत होतं. खरंच. इकडे सु वाती सु वातीला मला आप या घराकड या गो पासून
तुट यासारखं वाटत होतं. आपण रांगेनं लवणाकाठ लावलेले आंबे जगले का? ड गर, नद ,
प ी — फारच आठवणी येत हो या. आप या गायी, गो हे, हशी, बैल गो ात मी
शर याबरोबर कसे धडधड उभे राहायचे चा यासाठ ? ताजं ध, लोणी, ताक, ता या
हर ा भा या, पोर ची गाणी, आंगणातले खेळ, वा ातले सगळे आवाज, मो ा पहाटची
घरामागून ऐकायला येणारी काकडआरती आ ण सं याकाळचे अभंग. पशुप यांनी
गजबजलेला मोरगावचा प रसर. रा ी शांत झा यावर अ प ऐकायला येणारा नद या
धारांचा आवाज. बारे धरतांना चोहीकडू न टराटरा केळफूल जनणा या केळ . उ हात वाळत
घातले या मुगा या शगा फुटतांनाचे एकसारखे तडतड आवाज.
हे इथले डांबरी र ते मा या पायांशी जुळत नाहीत. पण मी सारखा कशात तरी
अडकवून घेतो. यामुळे या नो ता जयातून बाहेर पडतो आहे. इथे आवतीभोवती सारखे
बडबडे पाटनर, म , सर, चचा, लाय ी, अ यास, उ खननासाठ म हनाभर रानात
नद काठ कॅ पातली ढोरमेहनत — एक जमन आ कऑल ज ट हणाला — अरे, हा एकटा
तीन जणांचं काम करतो. तो मला चाकलेट ायचा. यामुळे माझं अंतमुख हायचं सनच
सुटलं. तरी इथे मी अ व थ झालो, क वरती ग चीवर येतो. समोर मकब याचा घुमट नजर
मऊ क न टाकतो. मागे ड गरापयत का याभोर खडकांचा उंचसखल गा लया, संपूण
उ रेला टे क ां या मृ चढउतारांची आकाशाखालची रेषा, रवर शंकवासारखा दे व गरी,
उजवीकडे खु ताबाद-वे ळचे ड गर, यामागे गोदावरीचं खोरं, पैठण. सातवाहनांपासून
मलीक अंबरपयत सग यांना वेड लावणारा हा भूगोल. आम या घरापासून जवळच मलीक
अंबरचा चंड मोठा नहर, यावरचा मोठा उंच मनोरा, तटाची मोठ भत आ ण मोठा
दरवाजा आहे. इथे रा न गेलेले महमद तुघलखासारखे वेडे लोक चोहो बाजूंनी मा याकडे
हात वर क न हणतात, हे खंडेराव तु याजवळ व नसेल तर तूही नसशील, हे ल ात
ठे व. येक आशेचा गळा घोट. येक अपे ा ठोक न ह पार कर. सग या व था
बडतफ कर. मग जे उरतं ते ज मनीखाली खणतखणत हळू हळू मातीपासून मोकळं करतो
या मड यासारखं हे व . याचा अथ सांगता येत नाही. कारण ते संपूण नाहीशा झाले या
कधीकाळ या थळाचा नु ता खापरं खापरं झालेला अ थकलश असतो. ाच एका
थळात गाडू न बसले या पलीकड या एकेकाळ अखंड असले या व ाची खापरं.
तू पु याला केळ या कवर वगैरे गेलास तर मा याकडे थांबून जा. तुला दवसभर पडू न
पु तकं वाचणं फार आवडतं, इथे तुला पा जे ती पु तकं मी आणून दे ईन. तथे शेतीमुळे
तुला पु तक हातात धरायला सु ा वेळ मळत नाही. आता तुझी हंगामाची कामं संपताच ये.
शेतीची कामं फार धडपडू न करायची नाहीत. व हन ना फार काम पडतं, पण काही इलाज
नाही. च. चऊ आता रांगायला लागली क नाही? मी होतो ते हा पाळ यात डोळे मटू न
मुठ बंद अशी सतत झोपलेली दसायची. तची काळजी या. मुलगा-मुलगी असा फरक
आप या घरात फार चालतो. हा अडाणीपणा आपण पु षांनी ापुढे चालू ायचा नाही.
खरं तर तूच मला हे लहानपणापासून शकवत आला आहेस. पण आप या घरातलं
वातावरण इतकं अडाणी जुनाट, क तुलाही हात टे कावे लागतात. असो. या नरकातून मी
तर नघालो आहे. तुझीच मला क व येते. तू तुझा गरीब वभाव थोडाफार तरी बदलायला
शीक. चार दवस आई ब बलेल, ग प बसेल. त या एकट मुळे सगळं घर उलटं सुलटं फरतं.
सगळे हणतात, तनं बचारीनं फार सोसलं आहे. रा ं दवस घरात, शेतात राबली. हे खरं
आहे, हणून आपलं घर इतकं वर आलं आहे. पण भावडू , याला काय वर येणं हणायचं?
कण या को ा पे ा तजो या भरणं हणजे गती? यापे ा शेजारची स बाई एका
कुडा या घरात सहा माणसं कशी ेमानं सांभाळते? एक कवठ घरी आणलं तर सगळे जण
घासघास ेमानं खातात.
भावडू , कधी कधी माझा म आकसून जातो. लाल घे ा लाग यासारखा सणसणत
भगभगतो. एव ा अ ज अ ज खव खव नखव वषा या अवकाशात आपलं आयु य दसत
सु ा नाही, अ य जीवाणूसारखं. तरी आपण कशाकरता ा एव ाशा आयु यात
अमानुष गो ी करत असतो?
तू आप या घरात या ऐकले या नागोरावांपासून या ऐ तहा सक गो ी पं डत मामानं
मुंबई न पाठवले या एका डायरीत ल न ठे व या हो या — यावेळ तू दहावी-अकरावीत
हाय कुलात होतास. आपण वरती रांजणांम ये जागा क न म ये चमणी ठे वून अ यास
करायचो. ही डायरी नीट सांभाळू न ठे व. मला लागेल. शवाय शलेदार दे शमुखाचा बाळाजी
— तुझा म — यां याकडची कुजत चाललेली मोडी प ं मागून घे आ ण आप या वर या
भंडारीत नीट ठे वून दे . झुंजाररावांनी पानपताव न एक नखं उपट याचं यातनायं
अबदाली या छावणीतून पळवून आणलं होतं, असं गावातले लोक सांगायचे. ते यं आम या
इथ या यु झयमम ये ठे वायला तो दे ईल काय? असलं तर वचा न बघ.
दादा, मला कधीमधी असं एक व पडतं क , आपलं सबंध घर भ न दो यांचा एक
गुंतावळ होऊन बसला आहे. अगद आंगणापयत. आ ण याचा नीट गुंडाळा क न ठे वणं तू
मा यावर सोपवलं आहेस आ ण मी रडकुंडीला येईपयत दो या सु या सु या करतो आहे.
तेच तेच सारखं करता करता मा या अंगाला घाम फुटला आहे. आ ण मी एकटाच कती वेळ
तेच तेच करतो आहे?
असंच काहीतरी व आताही पड यामुळे मला जाग आली आहे, आ ण लगेच तुला
पु हा लहायला बसलो आहे.
कवाला वगबंधू रघू नायक यालाही वरील प ा दे . तो अशात इकडे आला तर चटणी
भाकरी, पापड, बबडे या या जवळ भरपूर दे . आ ही चौघेजण मळू त एक खातो. कवी
म छदरही घरी गेला, क पश ा भ न खारो या, त कू असे मराठवा ाकडचे पदाथ
आणतो.
ा दवसांत के बी दे शपांडे बंग यात आ ही जेवणाचे नाना वध योग केले.
दोघादोघांनी आळ पाळ नं वपाक करणं, बाक या दोघांनी पीठ, कणीक दळू न आणणं.
येकानं आपली वतःची अ धक सामाईक अशी वपाकाची मोठ भांडी घासून ठे वणं.
भाजी, कराणा, तेल अशा व तू आळ पाळ नं आणून ठे वणं. ही व था हां हां हणता
कोलमडली, कारण येक जण वतःची पाळ वसरायला लागला आ ण ऐन वेळ इ माइल
मामू या नाझ हाटे लात आमलेट पराठा खायला जावं लागायचं.
मग एक मोठं च करण झालं. मीराबाई नावाची गरीब बाई, तीन मुल ची आई,
नामांतरा या जाळपोळ मुळे औरंगाबादे त पळू न आलेली काम शोधत होती. तला
वपाकासाठ वानखेडेनं शोधून आणली. या चौघ नी आमचा सगळा बंगला बागेसकट
व छ चकाचक क न टाकला. आमचा एक वेळचा वपाक, सग यां या खो यांची
झाडलोट, भांडी या फार मन लावून कराय या. सु वातीचे काही दवस ज याखाल या
वळचणीत या चौघी मायलेक मु या ा यांसार या झोपाय या. नंतर वानखेडेनं आंबेडकर
नगरात तला एक झोपडीही भा ानं घेऊन दली. पण पुढे झोपडी या मालकानं त या
थोर या मुलीला ल नाचं आ मष दाखवून पोट तर आणलंच, शवाय मध या कोव या
मुलीवरही ह क सांगू लागला. आम या बंग यावर ा भानगडी होऊ लाग या, यात
आमचाही हात आहे क काय, असं शेजा यांना वाटू लाग याचं आ हांला वाटू लागलं.
शवाय अनंतरावनं — ा बाई या हातचं आपण खाणार नाही, जातीचा नाही, पण
हाय जन वगैरे — हणून बचा या मीराबाईला बंग यातून बाहेर काढलं. शेवट याचं यानं
बघावं असं ठरलं.
मधे एकदा तो आ ण प कार अनंतराव तेलंगणात वनोबांबरोबर भूदानया ेत आठ
दवस पायी चालत गावोगाव हडत होते. यां यावर वनोबां या त व ानाचा इतका
जबरद त भाव पडला, क सव दया शवाय या दोघांना काही सुचतच न हतं. यांनी
घरातली सगळ ट लची, धातूची भांडी मोडीत दे ऊन टाकली आ ण सगळ मातीची भांडी
घरात भरली — वपाकघरात तवली, काहील, मडक , लहानमोठे लोटे , गाडगी, नंदाळ ,
टु म या, खोब या. आ ण खरंच टु मणीतलं दही काय छान लागतं? आ ण मड यातली कढ ?
आम या बाजूलाच कुंभारांचे आवे आहेत. दे शातले को वधी गरीब लोक मातीचीच भांडी
वापरतात हणून न हे, तर एरवीच मातीचं काहीतरी घरात हवं हणून. ामुळे आ ही सगळे
लाखो वषापूव या आ दमानवाशी जोडलो गेलो. नसग पचार आरो य वगैरे ा यम गो ी
झा या. आ ण मग रोज आमचं गीताई हणणंही सु झालं. थ क करणारं भाषांतर :
आ मा च आपला बंधु
आ मा च रपु आपला.
भावडू , आप या दे शात भाषांतरापे ा पॅरा े ज — पुनवचनच — पूव पासून चाललेलं
आहे. ते जाऊ दे , पण ा वयंपाकामुळे न् मड यांमुळे आ ण गीताईमुळे सु ा कवी म छदर
सव वषयांत नापास झाला आ ण यानं ा सग या गो चा धसका घेतला. याला
फॉरे या परी ेला बसायचं होतं. यामुळे यानं आता दो ही वेळचा डबा लावला आ ण
वपाक बंद. आ हीही सगळे बाहेरच जेवायला लागलो.
गेली अनेक वष भूतबंगला हणून बंद असलेला आमचा हा बंगला आता नाना कार या
राह याखा या या योगांमुळे, हस या खदळ यात, चचा, वाद ववाद, आरडाओरडा
ां यात रा भर म मू लाग यानं बेगमपु यात या ा पोट भरणा या क करी जमाती या
लोकांना अजूनसु ा भूतबंगला हेच नाव यो य वाटायला लागलं.
काल आ ही दे व गरीचा द ड हजार वषापूव चा नकाशा तयार केला. फार सुंदर प रसराचं
भान या चालु यांना. आता एक मनोरा चांद मनार वे ासारखा समोर उभा न सग या
क याचा बाज घालवला नंतर या लोकांनी. मला तथे असं व पडलं क , आपण
ज मनीत उलटे खोल मनोरे बांधतो — हणजे व हरीच बांधतो आहोत. या कामा तरी
येतात. या खणणं सोपं नसतं. हवेत उगाच कुतुब मनार टाइप मनोरे बांधून उपयोग काय?
काही झालं तरी अ यासाचं मी बरोबर सांभाळलं आहे. सु वातीला रोज लाय ीत
जाऊन वाचाय या पु तकांची याद आधी तयार केली. सकाळ तास झाले क , जेवून
शांतपणे लाय ी बंद होईपयत अ यास. वाचून नोट् स काढणं. जुने उ खननाचे रपोट वाचणं.
ाचीन महानगरांवरची पु तकं धुंडाळू न चाळणं. उ खनना या नर नरा या प ती. नकाशे.
भूगोल. भूगभशा — असं जे मळे ल ते, आमचे ढवळ कर सर, पवार सर सांगतील ती
संदभपु तकं वाचणं चाललं होतं. हळू हळू वा तुशा ाचीही ओळख सरांनी क न दली
आ ण जु या वा तू पाहताच भती, पाया, कळस, भतीतले तंभ, तंभांचे कार,
यां यावरची न ी, शीषप , तंभपाद, तंभम य, तंभशीष यांचं व ेषण, ीक, रोमन,
द ण भारतीय प ती, कोण या काळात कोणती शैली ढ होती, पुढेही ती कशी कुठे कुठे
चालू राहते — के. के. चौधरी हणाले होते, ान हे वतःच मळवावं लागतं. तु हांला
शकवणारे फ दशा दाखवतात, प त चा प रचय क न दे तात, ब स. बाक वतः सगळं
करणे. शरीरात या येक हाडाच मा हती स या क न घेतो आहे. यामुळे मा या नोट् स
घर भ न वाढत चाल या. योगायोग असा झाला क , मला टू रझम डपाटमटकडू न नवन ा
ठकाणी संशोधनपर पाहणी करणा या क मट बरोबर सहायक हणून गाइड या
मानधनाइतके पैशे दे ऊन स मानानं पाठवतात.
मराठवा ात कुठ याही खे ात गेलो क कुठे तरी नद वर, कुठे पायरी हणून जुने
दे वळाचे खांब सापडतात. एका शेतातच खूपच जु या दे वळाचे अवशेष नघाले. र यांवर
पडलेले दगडही फार सापडले. फुट या मूत ही घरं खणतांना पायात या मातीत नघाय या.
आम या वभागात पवार सरांनी तुटपुं या ँटवर एक यु झयम उभं केलं होतं. हे सगळे
अवशेष ा वष आ ही जमा केले. माझी ही दो ही वष अमाप उ साहात भरग च कामात
जाणार. अ य कुठे ही माझा एवढा अ यास झाला नसता.
प ह या वष जेमतेम तीन म हने आमचे वग नय मत चालले. आ ण आता स या वष
एम.ए.ची परी ा सु हाय या आधी फ दोन म हने. जुडगे कुलगु नं तर एका
मुलाखतीत सोदाहरण सां गतलं क , ह थानात कोण याच व ापीठात य ात तीन
म ह यांपे ा जा त वग भरत नाहीत. खु बनारस ह व ापीठात या वष फ एक
म हना वग भरले. अलीगड व ापीठ तर अठराच दवस उघडं होतं. मुंबई व ापीठ
उ हाळा, दवाळ आ ण नाताळ ध न साडेचार म हने रीतसर बंद असतं, तथले रझ ट
लागून ॲड मशन या पूण होईपयत पुढ या परी ा सु होतात, वगैरे. असे आमचे
कुलगु . एकूण इथे नल जपणात कोणी हार खात नाही.
आम या व ापीठाचा हा भाग व ानगरी हणून ओळखला जातो. पूव ा
व ापीठाची सहाशे एकर जागा जे हा सरकारनं ता यात घेतली, ते हा मामुली र कम
जमीनमालकांना दे ऊन व ापीठा या दोन अवाढ इमारती बांधायला सु वात झाली : एक
शासक य इमारत आ ण सरी लाय ी. मोगल काळापासूनची छावणीची ही जागा पड या
इमारती, मोगलां या बेगमां या हा या या जागा, गायरान हणून ड गरापयत नु ती पसरली
होती. शे या चारणारी पोरं दवसभर वडा या झाडाखाली खेळ मांडून दवस घालवायचे.
वडाची मोठमोठ झाडं, कडु नबांचे पुंजके, ब भळ चं बन, मागे ड गरा या पाय याशी मोठं
तळं , या यात हवा यात हमालयातले प ी गद क न तीन म ह यांनी नघून जायचे.
कुरणावर गायी बैल हंबरत असायचे.
हळू हळू अगद आ ही एम.ए. सु केलं ते हापयतसु ा हा मीठा मनोरम प रसर होता,
असं सगळे हणतात. पण जसजशा व ापीठा या मोठमो ा इमारती उ या रा या,
तसतसा हा प रसर शै णक-बग ळ होत चालला. हजारेक व ाथ हो टे लांम ये राहायचे.
आम यासारखे आजूबाजू या घरांम ये भा ानं राहणारे आणखी ततकेच. गावातून
एकसार या बसी, मोटरसायकली, मोटारी यांचा ग धळही वाढत गेला. म येच नबाखाली
मराठवा ात या व ा या या सवा धक गरजे या व तू हणजे पानतंबाखू व ा आ ण
स ेट यां या टप या. या असं य वाढ या. यामुळे बेगमपु यातले लोक व ानगरीचं
इं जी पे लग व ानगरी असंच समजून वाचायला लागले. हळू हळू जागा सापडेल तथे
व ा याची ती गरज ा सदराखाली टपरीची हाटे लं उभी रा ली, कारण भ साठ
व ापीठातली झाडं तोडू न फुकट सरपण मळायची सोय होती. प रणामी खमंग भजी,
आमलेट पाव, बटाटावडा, चहा गेटपाशी मुबलक मळू लागले. कॉ ट न फार र आत
अस यानं आ ण तथं ा यापकांची वदळ अस यानं तास बुडवून ब ा पीत भंकस करत
बसायला तकडे कोप न हता. एका वॉचमननं आप या दोन बेकार मुलांसाठ माती या
भती घालून हेअर क टग सलून उभारलं आ ण हो टे ल या मुलांना नु तं केस कापायला दोन
मैल जा याचा ास वाचवला. पु हा व तात. ा काना या उद्घाटनाला मोठा
स यनारायण कर यात आला. नंतर अशीच क या वटांची कानं, घरं रातोरात उभी रा ली
आ ण अ त मणं ही व ा या या गरजेसाठ च होत आहेत, असं हटलं जायला लागलं.
थी सस टाय पग, बाई डग, ओळखप ांसाठ फोटो टु डओ, टे शन या, दोन र ची कानं
— ांत पुढे परी ा वभागात या उ रप कांचे न तपासलेले ग े ही एका दा ा यूननं
र त वकलेले सापडले, यांचे नकाल परभारे कसे लागले हा चौकशी स म यांचा वषय
झाला.
स या एका यूननं, जोडधंदा हणून सायकलीचं कान भर डांगणावर काढलं, तर
स यानं कूटरीचं गॅरेज सु केलं. हळू हळू एक इ ीची धो याची लाँ ी, एक बा बे सूट
पेशा ल ट टे लर, एक स याची बीट घेणारी झोपडी, मीरत-उ र दे शकडची सव वषयांची
परी ेत हमखास यश मळवून दे णारी गायडं वकणारं धी इंटरनॅशनल ला स स हे तुफान
गद चं पु तकांचं कान — ा सवानी लाच दे ऊन महारा वीज बोडाकडू न कायम
व पाची वीज कने शनंही मळवली. बाक चे लोक तारेवर आकडे टाकून वीज वापरत
होतेच. आणखी एक गरज पुरी झाली — व ानगरी या कंपाऊंडला लागूनच चंड वावभर
शाळुं का असलेलं एक जुनं शवालय होतं, याला लागूनच है ाबादे न आले या चारपाच
त ण वे यांनी समटचे प के गाळे च बांधून धंदा सु केला आहे. हे तीका मकच वाटतं.
इथले ब तेक उ ोग अनुसू चत जातीजमात चे, व ापीठात या चतुथ ेणी कमचा यांच,े
यांना आपले तुटपुंजे पगार परवडत न हते अशांचे होते. व ा याना क समजून उभारलेले
होते. यामुळे चरकाल टकणारे होते.
प कार अनंतरावला भरपूर मजकूर इथे घरामागे व ापीठातच मळायला लागला
आ ण याचा तंभ वधारला.
पाटनर वानखेडे या क वता इथ या ा जीवना या व ापीठात या व तवातून हणजे
वा तवातून फुरले या आहेत. या या एका क वतेत असं आहे क , खरं जीवन
व ापीठा या बाहेर या ा मा या व ापीठातच आहे. सारांश, व ेचं था पत व ापीठ
आंदोलन त झालं तर हे माझं व ापीठ भरभराटत गेलं. एका माजी उ साही र ज ारनं
ा सग यां व कोटात अ त मणाखाली केसी भर या, यांचा अवा तव व कली खच
सनेटनं आद या वष मंजूर न के यामुळे या रगाळ या. काही अ त मण करणा यां व
खट यांचा नकाल लागला, यांनी ताबडतोब वर या कोटातून शार व कलातफ थ गती
मळवली आ ण उलट वरचा मजलाही चुढवला. तशात नामांतराचं आंदोलन पेट याबरोबर
व ापीठातच रझवशनमधे टे पररी ले चरर हणून नेमले या पण अनेकदा इंटर दे ऊनही
पमनटं न केले या एका नवबौ ा यापकानं १४ ए ल रोजी व ापीठात भर मो या या
जागेवर श त जागा बळकावली, दोन खो या रातोरात बांध या आ ण समोर आंगणात
बाबासाहेब आंबेडकरांचा अधपुतळा चबुत यावर प का बसवला. या रा ी ठ ठ
लाऊड पीकरवर सु स द लत कवी सं ाम ठोसे या या ां तकारक सं ामगीतांचा
काय म लावला. मा सवणा या गांडीवर लाथा होऽ आमचा बु ा या चरणी माथाऽ हे
गाजलेलं अमर सं ामगीत सग या बेगमपु यात ऐकायला गेलं आ ण प र थती तंग झाली.
प कार अनंतरावनं हे सगळं फोटोसकट मराठवाडा समाचार मधे छापून नामांतर वरोधी
लेख ल हला. वानखेडेनं ा व प ल हलं ते संपादकानं छाटू न चुक चा अथ होईल,
असं छापलं, दवानं एवढ अ त मणं, बेकायदे शीर कृ यं सरास चालू असतांना
जा तभेद त अपराधी अशा ह सवणाना ा अ त मण करणा या फाट या जमात शी
सामना कर याचं धैय न हतं.
ानंतर कोटात खटला चालला. हळू हळू खच परवडेना हणून व ापीठानं हा वैय क
मामला समजून अंग काढू न घेतलं. कुलस चव वाचला, पण याला मृ त ंश झाला. कोटात
तो असंब बरळायचा : हे आनंददा यनी तू कुठे आहेस? मा या व या लोकांनी शॅ पेन
उघडली होती, ते नोशनल डेला फाफळले. पैठण या परी ाक ावर कॉपी फार होते, छापा
टाकला पायजे तर कुलगु जुडगे हणाले, तू मेरा चांद मै तेरी… यांला मी फायलीत रोज
555 सगरेट चं पाक ट पाठवून दे ऊ क . कारण घरी यांची उजवी हाफ स ेट पऊ दे त
न हती.
कोटानं नंतर ही केस काढू न टाकली.
जाता जाता कुंपणापाशी दवे सरांना मी पवार सरांब ल वचारलं. ते हणाले, फार वाईट
चाललंय याचं. कुठे तरी स या व ापीठात जाणार तो. एवढा शार आ ण व ान माणूस
आहे कुठे तुम या आ कऑलजीत? इं लंड न आ यावर फुकट हे समाजसुधारणेचं खूळ
घेऊन फसला शेवट . सग या थरावर श ू कमावले, बाक काही मळवलं नाही. एक तर
आपण मायनॉ रट चं माणूस — वेळ आली क कोणी मराठं बामण तुम यासाठ उभं
राहणार नाही. एवढं तर माहीत पा जे? आप या सग यांना लाज वाटायला पा जे
खंडेराव क , एव ा कतबगार माणसाला ाच एका ोफेसर या जागेचा तीन वेळा इंटर
ावा लागला?
पण सर तीन वेळा कशाला इंटर ायचा? माहीत होतं ना हे ह ववाद लोक
पावरमधे आहेत तर —
हे तु या पवार सरांचं तरपं डोकं — हणाला, एकदा घेतलं नाही, तर चूक झाली अशी
अ धकारात या कोणालाही सफाई दे ता येते. पण तीनदा मी इंटर दे ऊनही दर वेळ माझी
नेमणूक होऊ दली नाही, याचा अथ यांनी हे सगळं ठरवून केलं, हे मला स करायचं होतं.
लोकशाहीत हे असं झगडणं न् ह क न् भानगडी सहनच करा ा लागतात. पण पवारांना
फारच कमत ावी लागली. पवारबाई पाहा कशा सुकून गे या. पोरांचे हाल. या अशा
मागासले या लोकांम ये मू यं फ यं कोण मानतं? याग कुणासाठ करावा, याचाही आधी
वचार करावा लागतो. संवेदनशील माणसाला जगतांना — तू कोणता श द सुचवलास
मघाशी — जगडतांना — जा त ास सहन करावा लागतो. पवार सरांना काय, कुठे ही
ोफेसर शप मळे ल. आमं णं येतील — बघशील लवकरच. पण अशा मागासले या भागात
एकतर इतक चांगली माणसं येत नाहीत. आता मलासु ा हे सहन होईना. ा वयात आता
मुंबईत राहणं — जे मी आयु यभर टाळलं पाहा. या झोपडपट् ा आ ण ती वतमानप ं
आ ण गद आ ण ाइम — न वळ लॉलेसनेस आ ण हायल स… यां यात आपण आपलं
आपलं जग याचं ओया सस हणा, का आयलंड हणा — क न जगायचं.
मधे अशी बातमी होती क , तु ही तीनचार ये ा यापक रा यपाल शमाना भेटले —
तकडू न काही —
तो शमा — आता तर रा पती हणून नेमणूक झाली आहे याची. तो? तो काय ल
दे णार अशा गो कडे? अरे, आ ही एक श मंडळ घेऊन गेलो — यामुळेच तर कुलगु
आ ण कुलस चव मलाही श ू समजून ास ायला लागले होते. आ ही भरपूर पुरावे दे ऊन
दोनशे पानी नवेदन आधीच पाठवून दलं होतं. तेव ात माझं बौ त व ानावरचं पु तक
संपलं असतं. पण ा हरामखोर शमानं आमचं नवेदन पा लंसु ा न हतं आ ही भेटलो
तोपयत. महारा ात या सग या यु न ह स ांचा मु य कुलपती — मलबार हलवर
राजभवनात समु ाकडे कु लं क न बसत नू या स ा ठोकणारा हा कु लपती? एका
मं या या म य थीमुळे आ हाला भेटू तरी दलं, नाही तर सामा य नाग रकाला म हने म हने
अपॉइंटमट मळत नाही रा यपालाची. आ ही गेलो — तुरबाज पांढरे लाल फे ांचे शपाई
न् सो या या े मधून भारी कपब यांमधून चहा. सोनार सर हणाले, साहेब आम या
व ापीठात कती बेबंदशाही चालली आहे — आपण जरा ल घातलं तर — परी े या
पुनमू यांकनाचं रॅकेट, पोट वभागातली खोट बलं, अ धकारी, खोट मजुरीची बलं १
ल झाडं लाव याची — कुठे आहेत ही झाडं, यांना पाणी दे यासाठ टँ कर, डझेलची
खोट बलं — ा व च आमचे आ कऑलजीचे रीडर डॉ. पवार उघड बोलत होते, तर
यां यावरच चौकशी — यांना तीनदा इंटर क मट नं रकमड क नही नेमणूक न करणं
— आपण जरा वेळ काढू न —
तर ा कुलपतीनं काय हणावं? व ापीठं वाय आहेत ना? तु हीच नवडू न दलेले
लोक मॅनेजमटवर असतात ना? मी रा यपाल हणून फार तर व ापीठाकडू न एका ा या
त ारीवर कॉमट मागवू शकतो.
मीच हटलं, पण सर, कुलस चव महाशंय तु हांला खोट प ीकरणं पाठवतात, आपण
हे तरी पा लं पा जे, क —
ावर शमा जे संतापला हणतोस, मला का हे एकच काम आहे, असं तु ही समजता?
सात-आठ व ापीठां या फायली आ ण दोनदोनशे पानी नवेदनं वाचायला आम या
चारपाच आयएएस स चवांनाही वेळ पुरणार नाही. आ ही काय ानं आ हाला दले या
अ धकारानुसार व ापीठाकडू न मा हती मागवतो, या आधारे नणय घेतो. तो पटला नाही
तर तु हांला कोट आहेतच याय मळवायला. नु या तुम या एका व ापीठा या त ारी या
फायल नी आमचं ऑ फस छतापयत भरलं आहे. चौक या, यु नयनचे ठराव, ा यापकां या
यु नयन या धम या, येक नेमणुक व अपील — हे पाहा लनड ोफेसस, अशा ा
पसनल ीव सेससाठ वाकई हमे फुसत नही. मी तर ा मताचा आहे क , रा यपालाकडे
कुलपतीचं ऑ फस असू नये — बराय्, या आता — गेला साला आत लंगडत, कु लपती.
अरे, व ापीठांसाठ वेगळा कुलपती असावा ा मताचा तू आहेस, पण स या तरी तू दो ही
सांभाळतोस ना रे. अशी आपली लोकशाही. खाली हे व ापीठातलं रांगडं जा तवाद
राजकारण आ ण वरती कुठला असला यूपीकडचा हातारपणात ब सीसारखं
रा यपालपद मळालेला काँ ेस प ाचा नेह न राजकारणी — अशां या हातात
उ च श ण असेपयत आप या व ापीठांचं काय होईल मला काही कळत नाही, खंडेराव.
मी हणालो, पुढे पवार सरांचं काहीच झालं नाही?
काहीच नाही. मी याला समजावून सां गतलं क , रे पवार, कोटात वगैरे काही जाऊ
नकोस. आप यावर झाले या येक अ यायाला ा जगात दाद मळतेच, अशा मात जगू
नकोस. नाही मळत याय काही गो चा — नाही तर नाही. जाऊ दे . फार उशीर झालाय.
काटे री झुडपाला वळसा घालून जावं —
मला वाटलं, रा खूप झा यानं दवे सर मलाच उशीर झाला हणताहेत आ ण यां या
वाटरमाग या काटे री झुडपाला वळसा घालून मलाच घरी जायला सांगताहेत. मी अचानक
हात जोडू न बराय हटलं आ ण नघालो.
अनंतरावला वृ प व ेचा ड लोमा मळा याबरोबर वानरी उ साह चढला. यानं याच
दवशी आम या बंग या या गेटवरची फळ नवी क न आणली : प कार अनंतराव, बी.ए.
मराठ फ ट लास, वृ प व ा पद वका (फ ट लास). आ ही तघेजण आपाप या
परी ां या अ यासात होतो, तर हा ड लोमा फ ट लास पास झा यांबरोबर आपण नवीन
पेपर सु करणार आहोत, अशा बात या छापून आणायला लागला. कोणकोणाला धम या
दे ऊन पेपरासाठ ऑ फसची जागा मळते का याचा यानं धडाडीनं शोध सु केला. लगेचच
या या तावडीत एक उपमं ी सापडला. ा उपमं याचा लखो टया नावाचा भाचा आप या
मामा या भरव तीत या चारमजली न ा इमारतीत गो वददादा कॉलेज या न ान ा
पोर ना फूस लावून कुंटणखाना गु त रतीनं चालवतो, असे पुरावे या या हाती आले. शोध-
प का रतेचा एक वषय यानं वृ प व े या ड लो या या अ यास मात फार कुतूहलानं
अ यासला होता. याचा आता अ यंत उपयोग झाला.
योगायोगानं एका र ववारी कुंभार साहेब नेहमी माणे अनंतरावला कुंडली
दाखव यासाठ आले, ते हा यांनी एक डोळा मा न खशातलं को कासारखं एक
च मु त दरप क अनंतराव या हातात क बलं. मी सरकारी नोकर, पु हा मोशन नाही,
बदली नाही, कृपा क न माझा या याशी काहीही संबंध येऊ दे ऊ नका, असं हणून कुंभार
साहेब सटकले. एक नशा शहा नावाची मुलगी असं प क इंड अल ए रयात नेहमी वाटते,
एवढ मा हती फ यांनी दली. मग आ हाला सवाना तातडीनं आप या खोलीत बोलावून
अनंतराव हणाला, याचा अथ लावून दाखवा बरं, पाथानो.
परी ा म ह यावर आली असताना अचानक वगबंधू जगरदो त रघूनायक क बंग याबाहेर
उभी क न वर आले आ ण हणाले, खंडेराव भौ, चला हो, शशीचं ल न, अचानक ठरलं. ही
आईची च :
बाळा, आप या आंगणातला हा शेवटचा मांडव. पु हा वीस वषानी का कधी
आप या लहान या चऊचं ल न होईल इथेच का आणखी कुठे तोवर कोण मरतं कोण
वाचतं का तीच मरते का वाचते का कोणाचा हात ध न चा ली जाईल — कोणी
सांगावं? तू ज र ये. तु यासाठ ही आता मुली शोधणं सु करावं लागेल. तेवीस वष
झाली तुला गुढ पाड ाला. परी ांचं काय, या सदरच असतात. ल नातच त ण मुलीही
जवळू न पा न होतात. कोणी चांगली मुलगी अचानक सापडू न जाते. आप यालाही
पाहणारे मुल कडचे असतातच. ल न आयु यात एकदाच होतं, बाळा. लगेच रघूबरोबर
नघून ये.
रा ी रघू या कवर ग पा मारत मधेमधे धा यावर खातपीत आ ही सकाळ मोरगावला
पोहोचलो. दोन दवसांनी पु हा तसेच औरंगाबादला परत आलो.
दो ही दवस नुसता मन ताप, पा णेरावळे , गद , सतराशे वधी — या यात नवरी या
धाक ा भावानंच फ करायचे दोनचार वधी मला करावे लागले. आमचा नवा मे णा
नवरदे व या या पाटबंधारे खा यातले दोनेकशे लोक कारकून शपायांसह खास व हाडी
हणून आप याबरोबर आणता झाला. वधूप ाची फ जती करावी हणून आ ण आपला
बडेजाव दाखवावा हणूनही. शवाय गुरवां या वाजं यांचे दोन टायफे आ ण रंगीबेरंगी
यु नफामचा चाळ स भकार दसणा या वाज यांचा बॅ ड. यानं वखचानं चारपाच एस ा
दोन दवस करारावर आण या हो या. ाव न याची टे बलाखालची मळकत कती हजार
असावी, याचे अंदाज मांडवात ऐकायला येत होते. काय शशी पोरीचं भा य.
ा सग यांची बडदा त एक ा भावडू ला पाहावी लागली. व ा का ा पानतंबाखू
स ेट सरबतं चहा गा ाचादर पासून तर मानपान सगळं . तकडे सोनाव हनीला वरमाय
आ ण व हाडण ची सेवा सणी फुगणी नपटणं. मूखाचा बाजार. ा गावठ लोकांना ल न
हणजे नु तं खाणं. पं वर पं . सबंध गावाला चुलीला नवतण, हणजे वा ात
दवसभर रांध याखा याचाच ग धळ. भावडू च सगळं सांभाळत होता. पु हा घरातच ठाण
मांडून कूम सोडणा या थोर या दोघा मे यांची उ तवारी. हे दोघे वीर आप याला ा
ल नात काय जावईभेट मळते, याचा कानोसा घेत होते. यांचे पाय धुऊन येकाला एक़ेक
सो याची मुंद नवरी या धाक ा भावानं ायची, अशी प त आहे. हे कळताच मी नेमका
ग चीव न मागे नद कडे गायब झालो. बचा या भावडू नं दोघांचे पाय धुऊन जावईभेट
दली.
थोरले मे णे वक लसाहेब नेहमी माणे असं य दमदमीत खातपीत आ ण ततकेच
पाचकळ शा दक वनोद करत होते. उदाहरणाथ छबीताई हणाली, आमचा भाऊ खंडू
सारखा अ यासातच डोकं खुपसून असतो. तर वक लसाहेब हणाले, खूप सु असतो?
बजाताई हणाली, अगं उ च श ण असंच असतं. ावर वक लसाहेब — च श ण
हणालीस का? कोणीतरी हणालं, आपण अ जन — तर वक लसाहेब — अ ते
बाराखडी आली क अ जन होतो. हशा. असं वारंवार त होऊन दवसभर.
लाडक चा दा डा आ कटे ट नवरा द ली न आला न हता. याला आंगठ मळाली
नाही, हणून हे दोघे मे णे हळहळले. आता तो फारच दा यायला लागला होता. हणून
ापुढे दा ला शवणार नसाल, तरच परत द लीला येईन — असं नकराचं भांडून दोघा
मुल ना बरोबर घेऊन संतापातच ती माहेरी आली होती. कुटुं ब व था कती तकला
असते? माती या भां ासारखी. के हाही तुकडे तुकडे होऊ शकतात. ा मन वी पोरीचं
काहीतरी फार बघडणार, पु हा तला दो ही मुलीच, मुलगा नाही — असा त या भ व याचा
घोर लाग यानं वडलांचा नूर गेला होता. यात खंडेराव, तुझं ते फटकून वागणं. वडलांशी
संवाद नाहीच. ते वचारतात, खंडू आप या लाडक चं काय करायचं रे? तर तुझं उ र —
ल नं जुळवतांना घाई केली, आता भोगा फळं . ते कळवळू न वचारतात, खंडू, सुट त येशील
ना परी ा झा यावर? तर तू — कोणती सुट ? कोणती परी ा? अशी उ रं वडलांना
सु श त हणवणारा मुलगा दे तो? साधं सांगता येत न हतं, क बाबा, मला एम.ए.ची परी ा
झा यावर पीएचडीची तयारी करायची आहे, कठ ण असतं पीएचडीची जागा मळवणं. —
खंडेराव, अरे अरे. आता प ा ापा शवाय तू काय क शकतोस? आयु यभर मनमुराद
हळहळ करता येणंच ब दा तुला यश वीपणे येईल.
ा दो ही दवसांत भावडू ल ना या धबड यात इतका तला होता क , या याशी पाच
मनटं नवांत बोल याचाही अवसर मळाला नाही. बचा याला कामच काम. दो ही दवस
धड झोपही याला घेता आली नसावी. आ ण सोनाव हनी? ती तर कायम चुलीपाशीच
असायची. रा ीही आ ण दवसभर. एकदा फ ब हण या आ हापायी पंगतीत त या
गालांना गुलाल लावावी लागली, आ ण पु हा एकदा त या पाठ वर पापड फोडावा लागला.
रा ी नघतांना भावडू चा नरोप यायचा तर खूप शोधूनही सापडेना. शेवट क सु
होता होता तो गो ातून घाईघाईत धावत आला — ग यात उडणारं उपरणं, गाईनं शेपट नं
उमटवलेले शेणाचे छाप पडलेलं ढलं झालेलं धोतर, ल नातला सो या या बटणांचा रेशमी
सदरा, नखांमधे हश या आंबवणाचं पीठ, डो यावर या मोठ् ा भाराभर झुलपांमधे
गवता या का ा — मो ानं ओरडू न तो हणतो,
आता तकडेच भेटूऽऽ
तकडेच? आता चरर होतं आहे, पण ते हा, खंडेराव, तू बऽरंऽ असं हणालास. क
र हस गअरमधे मागे मागे सरकत गेली. भावडू तथेच हात वर क न उभा दसेनासा
झाला. याच वेळ वेशीबाहेर लांब नद कडे तार वरात महारी सनई डफ मशालकरी मागे पूण
डोकं पांघरले या साव यांसार या बाया मरीमाय या दे वळाकडे चाल या आहेत असं
दसलं. काहीतरी पार य चाललेलं वाटत होतं. जणू आप या घरापासून केवळ उल ा
गअरवर भयंकर वेगानं मागेमागे नेत थेट बेगमपु यात भूतबंग यावर ती क आप याला
टाकून नघून गेली. भावडू , आता तकडेच भेटूऽऽ. हणजे मृ युलोकात?
अथातो धम ज ासा।
खंडेराव, आता तू तोच रा ला नाहीस. तू तूच रा ला नाहीस. झोपेत जागणारा तो मी.
जागेपणात झोपणारा तो तू. कोणाची झोप? कोणाची जागृती — माणूस भंग यावर हे
गैरलागू होतात. झोप येत नाही? न ानाश? हो मओपथी या एकेक लाख श या गो या,
वतःच? तू झण झणलास. तुझं डोकं कलकलतं, आ ण फैलावत जातं. भाऊ मे याचं तू
कोणाला सांगतही नाहीस. सांगायलाही इथे कोणी नाही. आता भूतबंग यावर एकही पाटनर
नाही — म छदर फॉरे ट ऑ फसर या े नगसाठ कोइमतूरला, वानखेडे या याच जु या
कॉलेजात ले चरर लागला आ ण हो टे लचा वाडन झाला, अनंतराव नांदेडला उपसंपादक
झाला — सगळे खो या खाली क न गेले. तुलासु ा ा म हनाअखेर भूतबंगला साफसूफ
क न गे या दोन बषात तु ही लोकांनी केलेली मोडतोड, कुंपण वगैरे सग या या
क न झाडू मा न मालका या साडू कडे क ली नेऊन ठे वायची आहे आ ण बँकेचं
पासबुकही शेवटचं तुझं भाडं भ न या न द सकट. काहीही सोडतांना वतःलाही व छ
मोकळं वाटलं पा जे — असं भावडू या वहीत ल हलेलं आहे. सग या घरा यात या
जु या गो ी, वंश-वृ , ऐकले या गो ी बारीकसारीक तप शलात वेगवेग या व ांमधे ल न
ठे व या आहेत. या तो कोणालाच वाचू दे त न हता. काल मोरगाव न नघतांना तू या
वतः या ता यात घेत यास. वाचतांना सारखा भावडू च ते सांगतो आहे, असं वाटत रा लं.
खंडेराव, तू ह ली अशा क वता रचत अंगावर आलेला काळ तोलू पाहतोस :
कां हो ढासळली नसे वहीर ती मा या च अंगावरी?
कां शीषावरी मा झया न बजली झेपावली स वरी?
खंडेराव, हैसूर न गावी पोहोचताच तू चरर वझून गेलास. ेतया ा. आ ही जातो
अमु या गावा । अमुचा रामराम यावा ।। काय एखा ाचं आयु य असं संपावं? मशान
शेवट मानवी भूगोलाचा अप रहाय भूभाग असतो. परलोक सागराची दांडी आप या जवंत
व तीशेजारी कृ ण ववरासारखी आ वासून शांत पडलेली असते. घरात या कती जणांचा तो
पूण वराम असतो? आता भावडू चा.
ा दवसांत तुला व च , अथ न लागणा या गो ीच फार दसायला लाग या. खरं तर
सग याच गो ी एरवीसु ा अशा रह यमयच असतील. आताच या तशा असतात हे कळतं
आहे, वतःचा भाऊ गे यावर. नशीब.
जथे तीन र ते फुटतात या त ात मुकब या यापुढे एक माणूस अचानक कुठू नतरी
अवतर यासारखा समोर आला आ ण तु या खां ावर हात टाकून हणतो, ओळखलं का?
नाही नं? बरोबर, आता तु ही कसे ओळखणार आ हांला? बराय्.
मग रा भर तू वचार करत होतास — ा माणसाचा फ चेहराच कां अंधाराचा
अस यासारखा होता? का चेहराच न हता? शेम यानं पूण डोकं हनुवट पयत बांधलेलं.
या या खां ावर काहीतरी होतं.
सरा खेळ सुटला, क हे एकेका मोटारीचे हेडलाइट खडक तून या कोप यापासून या
कोप यापयत लागोपाठ सरकत राहतात. अनंत काळ लागोपाठ खड यांवर मोरगाव या
नद काठ या झाडांमधून चमकणा या सूयासारखे झगमगत राहतात. मोरनद चा
पावसा यातला अ ाळ व ाळ घ गावता महापूर. काठावर लहानसा तू, खूप उंच अशा
याचा हात ध न उभा आहेस. तीनेक वषाचा असशील. अशी थोडीशीच य कां मरणात
राहतात? खंडू, फार पुढे जाऊ नकोस. हळू पाय टाक. बघ बघ, वा न जाशील — खंडूऽऽ.
तोच बचारा तु याआधी वा न गेला.
कोणी तरी या यासारखंच हाका मारतं आहे? गे या वष रा ी एकदा तु यासाठ
रानमेवा, रडा, वाळकं घेऊन तो कवर आला. खोलीचा बेगमपु यातला प ा नीट कळवला
न हता. तर अंधारात तो येक घरासमोर उभा रा न हाका मारत फरला, खंडेराऽऽव,
खंडूऽऽ, ओ खंडेराव —
तू अ यासात इतका गक, क तुला वाटलं भासच होतोय. पण खाली खरंच भावडू तुला
हाका मारत होता. नंतर स या दवशी तो बरोबर वचारत वचारत इथे आला. पण
याआधी तू राज थानात उ खननासाठ सकाळ च नघून गेला होतास. आठ दवसांनी तुला
तो वाळलेला रानमेवा पाटनरनं ठे वून दलेला मळाला. कुटुं ब अशा बारीक बारीक तंतूंनी
प कं होतं. तुटत नाही. नाहीतर स खे भाऊ स या ब हणी, हातारे आईबाप कोण
कोणाला वचारतो? ते जाऊ दे , पण आता तुला ओ दे ता येत नाही. आ ण पु हा तशा
हाकाही कोणी मारणार नाही.
चांद यांनी ख चून भरले या आकाशाखाली ख यात तू आ ण भावडू खाटा टाकून
थंडीनं कुडकुडत बसलो आहोत. बाजूला वारीचे परा मड. चोरांना कळावं, क आ ही
आहोत हणून दोघेजण सार या का ा आपटताहेत. सकाळ चं मोहरतो. तुला झोप येते
आहे. शेवट दे वयानी तारकागु छ दाखवत भावडू हणतो, खंडू तू झोप, मी एकटा राखण
करतो. तुला पांघरायला याचाही ा तो दे तो. अंधारात अंगावर चांद या झेपावतात.
चा ला गेला. पण गेला असं वाटतच नाही, उलट तो आताच कायम जवळ आहे असं
जाणवत राहतं. या तच.
खंडेराव, स ेट तंबाखू नसता तर हे असं दवसरा ी पेलणं तुला जमलं असतं? चतांचे
रा स स ेट या होमांनी अखंड मनोपाताळात पटाळत राहा. तू ा चक ाशी जखडू
नकोस. सुटा हो. आरशाला आरसा समोरासमोर लावून खळे मा न बंद क न टाक.
कम न या धाक ा पोरीने या न पाप मनानं आईचा मृ यू सहन केला — ते न पाप
मन मोठे पणी का षत होतं?… ब त पीटा, ब त पीटा — मर गयी. ही मनः थती
आपलीही झाली… असली… पा जे असं तुला वाटतं. आ ण तू रा भर डोळे उघडे ठे वून
सोसत राहतोस :
सोसणं भागच आहे, खंडेराव
संग बाका आहे आ ण जान यारी
गा लबसारखा ाकूळ होऊन जगत राह याचा, मृ यूला बाजूबाजूनं घेऊन चालत
राह याचा कठोर करार. डोईजड तह. कारण एकच — जान यारी.
झोप येईना अशा लागोपाठ कती रा ी? पीएचडीचं अ यावरच टाकून हैसूर न
मोरगावला जावं लागलं. सगळे लोक बाबांना हणायचे, पाहा, अशासाठ मुलगा हवा.
मुल चा काय उपयोग चार असून? एवढ इ टे ट जावयां या भरोसे टकेल? भावडू गे यानं
वडील पूणतः खचले होते. भावडू मुळेच यांनी हा डोलारा वाढवला होता. एक लाख केळ .
रा प तपदक मळवणारा एक कंटलचा एकच छातीएवढा केळ चा घड. नवीनवी बयाणी
आ ण योग. ज हा प रषदे चे पायलट काय म — हजारो उलाढाली. वडलां या भंडारीतून
हजार हशेबांची भडोळ बाहेर पडायला पाहतात. हजारो पाव या, बलं, करार भोवती झोके
घेत पसरत जातात. यांची वावटळ होते.
खंडेराव तू ा माच आहेस. तू हणालास, आप याला काही हे तुमचं शेतीचं लफडं
जमणार नाही. काय करायचं ते करा. आ ण तू म ह याभरात कुढत मरमुटत झट यात इकडे
नघून आलास.
याच दवसांत के हातरी र पेपरा या तुक ावर अ प चेह याचा तु यासारखाच
फोटो — हरवला आहे. ५’११” सावळा रंग. अंगावर न या चौकट चा शट. खाक रंगाची
पँट. अरे, हे तर पूण तुझंच वणन. तुला वाटलं, आपण खरोखरच तर हरवलो नसू? खाली
होतं : असशील तसा घरी परत ये. खाली प ा न हता. कोणा याही घरी कोणीही हरवलेला
गेला तर चालेल? चालेल? पण तू जाशील?
नंतर असंच येक चचत होत स लं. दर वेळ नवा वषय — महानगरांचा नाश?
व ापीठांचा उ कष आ ण लोप? बौ धम आ ण तं माग? मुसलमानी- ह थाप य?
शेवट या दवशी नघता नघता सांख ळया सर तुला बोलावून हणाले, इ तहासा या
सटा या वाचून वाचून तुझं चुक चं का से ुअलायझेशन झालं आहे. तु या डो यातला
ग धळ समृ आहे, यात मा शंका नाही. चालू ठे व. मा ा एक तारखेला पु याला येशील,
ते हा हा ग धळ मागे टाकून र ज े शनसाठ नीट पुरात वात बसेल असाच वषय घेऊन ये.
नाही तर मा याकडचे एकदोन टॉ पक तुला सुचवीन. र ज े शन क न टाकू. तू ये.
तु या एका हातात टे प, एका हातात कॅमेरा, बगलांमधे र ज टरं — असं अस यानं तुला
सांख ळयासरांना कृत तेचा नम कारही करता आला नाही. मंडी, म ा, महादे वन वगैरे
यां याबरोबर जीपम ये बसले आ ण गेले. रा हलेले ढवळे सर, लपीत शेषा , हरा पा
भां ांवर काम करणारा जैतली पु याला येशील यावेळ बरोबर काय काय आणायला
पा जे वगैरे मोलाचे स ले तुला दे त होते — ढवळे सर सां कृ तक तर शेषा आ ण जैतली
ावहा रक :
साठच पये दरमहा मळतात. मेसचे तीस, धाचे दहा आ ण साबण, इ ी, व चत
पु यात जायचं तर बस वगैरे दहावीस… पु यात फार जाय या भानगडीत पडायचंच
कशाला? आपली पीएचडी भली क आपण भले …महादे वनची पाच वष झाली,
अशोका या शलालेखांवर काम करतोय. अजून टाइप पण करायला सु वात नाही …
पाचदहा पये उरतात करकोळ खचाला …पु यात कशाचीही मंडळं आहेत : ननावी प ं
पाठवून जुळलेली ल नं मोडणा यांचंसु ा एक मंडळ आहे … याय या पा यासाठ मडकं
कवा चंबू आण. तथे बागेत एकच नळ प या या पा याचा आहे, तथून भ न आणावं
लागतं… आप या कॉलेज या आजूबाजूला पूण म लटरी कॅ प आहे. कानं नाहीत.
औरंगाबाद नच सग या व तू आणा — शंभर वषापूव चं जग आहे. बाथ म संडास
लांब या एका बराक त आहे …बराक ? … स या महायु ात म लटरीनं छावणी हणून
डे कन कॉलेज वापरलं ना — यां यामुळे एव ा तरी सोयी झा या हो : पाणी, वीज,
टे लफोन, र ता एकच आम नं केलेला …पु यात असे काही लोक आहेत क , पु यात
रा यानं आपलं आपोआप लेखकामधे पांतर होईल, अशा आशेनं राहातांत. आ ण बघा,
खरंच झालंय् यांचं व . लेखक झालेच दहावीस वषात हे सगळे चे सगळे पु यात रा न
रा न न वळ. बागेत हौदावरच चहा वगैरची भांडी नेऊन धुवायची, एक बादली आणलेली
बरी …आपलं कॉलेज सग यात जुनं, अजूनही जुनंच वाटतं. कधीच कोणी व ाथ कवा
संशोधक आधु नक सोयी करा अशी त ार घेऊन सांख ळया सरांकडे आजपयत आलेला
नाही — सगळे जण ाचीन काळातच राहतात, कारण ाचीन काळावरच संशोधन करायचं
ना. नो टयार तर अ मयुगावर करतो आहे. दोघे जपानी बु काळावर —
जीप स या फेरीत ा उरले यांना घेऊन गेली.
३८ डे कन कॉलेज हो टे ल, पुणे-६.
डा ा बाजूला संथ मुळामुठा काठोकाठ बंधा याव न कोसळते आहे, उज ा बाजूला
उंच टे क ा आ ण मधून खंडेराव चालत चालला आहे — हे जणू क येक वषापासून असंच
चालतो आहे. कॉलेजला कंपाऊंड वगैरे नाही, पण गेटमधूनच शरता येईल अशी व था
आहे — काटे री झाडं, ख े, कपारी सगळ कडू न. अ यंत ाचीन वडाची झाडं थेट
हो टे लपयत. शंभर वषापूव या दोन मजली भयंकर उतारा या गे रंगा या छपरांमधून
मधेच डोकं पुढे काढू न कॉलेजचं कातळ अवलोकणा या खड या, यां यावरही तशीच
टो यांसारखी भयंकर उताराची गे छपरं. शंभर वषा या गोल ज यां या जु या इमारतीत
वर या मज यावर ३८ मांकाची खोली खंडेरावची आहे. मागे वडांमधेच एका जु या
इमारतीत दाट वाट नं यु झयम रचलेलं. पुरात वाची एक इमारत अशीच सांगाडे, मडक ,
ह यारं यांनी उतू चाललेली. जपानपासून कॅनडापयतचे संशोधक व ाथ इथे हो टे लमधे
अशा रीतीनं राहतात क , वीस फूट मोठमो ा उंच खो यांमधे दहा फूट उंचीची लाकडी
पा टशनं टाकून दोन पीएचडी या व ा यासाठ एकमेकांना दसणार नाहीत पण ऐकू मा
येतील, अशा दोन वतं जागा केले या. पा टशनव न एकमेकांना व तू दे ता यायची सोय.
दरवाजे मा दोन वतं . खंडेरावचा असा पाटनर नेपाळ पुरात वावर पीएचडी करणारा
काठमांडूचा पशुपती शमा. हा वतः साधा डाळभाताचा वपाक क न तथेच जेवायचा. ा
या या सकाळ सं याकाळ वपाक ये या य कालखंडात खंडेरावला लाय रीत जाणं
भाग पडायचं, कारण पशुपती शमा रांधतांना पहाडी नेपाळ चाल वर कायम गुणगुणत
राहायचा. कवा पीएचडी या थी सस या न द काड लावतांना मधेच याचं धावत जाऊन
भात शजला का हे वारंवार पाहणं, आ ण ा वेळ —
या बने भात जहाँ
भात बनाये न बने ।
असं हे एकच गाणं नेहमी सैगलसारखं बे ब गाणं. येक पीएचडी या व ा याला
असा व न ऐकायला येणारा पाटनर अस यामुळे एक कुटुं बाची त त ा भावना सवामधे
होती. दोन जपानी संशोधक — एक यामाझाक आ ण सरा तकाहारा हे महारा ातला बौ
धम अ यासायला आले अस यानं ते सतत खंडेरावकडे येऊन मराठ श दांचे अथ
वचारायचे. आणखी डॉ. मंडीही. यावेळ ती मराठ बोलता ये याचे धडे घेत होती, कारण
तचे गु थोर इ तहासकार बॅशम यांनी तला पटवून दलं होतं क , आया या आ ण
वडां याही पूव महारा ात आ ण व यपवता या खाली ीलंकेपयत मूळचे भारतीय
लोकांचे पूवज जी भाषा बोलायचे ती सधुसं कृतीशी जोडलेली असावी. हे संशोधन ये या
सह कातला सवात मोठा शोध होईल. यानुसार मंडी ही ीलंकेत या वे ा ा ाचीन
जमातीचा आ ण अंदमान- नकोबारमध या ग वगैरे ाचीन जमात चा महारा ात या
काही जमात शी संबंध शोधत होती. चालीरीती, र गट, म तकांची मापं हेही त या
अ यासाचा भाग होते. एकूण ही ब दा तशीची चपळ शार बाई सतत चचा करायला
उ सुक अशी कॅ ट नमधे वाटच पाहत बसायची. मोरगावला ती रा न आ यावर खंडेरावला
हजारो ांची उ रं ावी लागली. या बद यात अथात खंडेरावला युरोपब ल आ ण त या
मानववंशशा ाब ल अफाट मा हती मळाली. या वषात खंडेराव जतका ात झाला,
ततका आधी या कुठ याही एका वषात झाला न हता. चचसाठ त याकडे शेकडो वषय
होते.
इथे ये याआधी ती ेट नकोबार बेटावर दोन म हने कुठ यातरी लंडन या फेलो शपवर
होती. ेट नकोबारी जमातीत प ास वषापूव इं जी अमलात आठशे तरी लोक
टो याटो यांनी नकोबार बेटांवर राहायचे. आता फ चाळ स रा ले आहेत. तु ही
भारतीय नाग रक, तेही भारतीय नाग रक — तु हांला असं कशामुळे झालं माहीत आहे?
म ानं काही तरी साथीचं कारण सां गतलं.
छे . हे लोक पूण नागडे राहायचे हणून तुम या भारतीय तथाक थत सुसं कृत
अ धका यांनी या बेटांवर बोट नी कप ांचे ग े टाकले — जांगे, च या, बं ा, आं या
वगैरे. या वषुववृ ावर या उ ण पावसाळ भज या हवेत हे घामट दमट कपडे वाप न
वचा रोग, यूमो नया असे पंधरासोळा कारचे रोग होऊन हे बचारे मेले. फ चौदा उरले.
नंतर आ ही युने कोतफ तुम या सरकारची परवानगी घेऊन ा लोकांसाठ खास
आरो य व था उभारली. कपडे ायचे तर ते धुणं, वाळवणं, साबण लावून व छ ठे वणं
याचं ान ायला नको? ते कोण दे णार? यां यात नागडं रा न काम करायला तुम या नस
तयार न ह या. मीच बोट तून एकट कपडे न घालता जायचे. यामुळे यांना मा याजवळ
यावंसं वाटायचं.
ही सडपातळ सुंदरी कप ां शवाय कशी छान दसत असेल, याची खंडेराव क पना
करत होता, हे म ा या ल ात आलं. तो हद त तला कळणार नाही असं हणाला, ते
शशासारखे काळे भोर लोक आ ण हची ही पांढरी वचा वगैरब ल यांना कसं वाटलं
असेल?
ओ, यांची मुलं इथे इथे बोटं लावून पाहायची, आत काळ कातडी लपवली आहे का
पाहायला. आ ण सगळे हसायचे. इतकं सुंदर, सग या जमावानं हसणं कती सुंदर वाटायचं.
ेट पीपल. कपडे शोधून आपण ही न नतेची नहतुकता घालवून बसलो, असं तु हाला नाही
वाटत?
असं मंडीकडे काहीतरी नवंनवं चचसाठ असायचं :
एका बेटावर एका त ण माणसाला एक लहानसं मूल सतत चकटू न असायचं. मी
यां या भाषेत वचारलं, हा कोण? नकोबारी हणाला, मा या बायकोचा मुलगा. … हणजे?
तुझा नाही? …मा या बायकोचा. …असं कसं? ावर तो चडू न हणाला, तु हा बायकांना हे
कळायला पा जे. बायकोला मी सोडू न स यापासून मूल नाही होऊ शकत? …आ य.
अरे, इं लंडमधे सु ा कुठलाही नवरा असं चतूसु ा शकणार नाही.
ही नै तकता भारतीयां या क थानी यायला पा जे. इथे थो ाशा संशयाव न
बायकोला जाळू न टाकणारी आमची ह सं कृती — आपण सुसं कृत हणवणारे समाज,
कती ु ?
अशा कतीतरी वतः पा ले या ऐकले या गो ी मंडीजवळ चचसाठ असाय या.
त याजवळ वेळ कसा जायचा हेच कळायचं नाही.
इथे दवस काय, म हनेही भराभर चालले. एक मु य कारण हणजे भारत सरकार या
सां कृ तक दे वाणघेवाण काय माखाली आलेले हे सगळे जपानी, को रयन, थायी, ीलंक
— सगळे साठ पयांत सबंध म हना घालवायचा हणून अ यासा शवाय सरं काहीच
करायचे नाहीत. अ यास आ ण चचा. याचं आणखी एक कारण हणजे, पा जे ते पु तक
सापडायचंच. एकेका वषयावर दहावीस पु तकं — धाप लागेल इत या नोट् स काढणं, काड
करणं. चोवीस तास शांतता. फार तर सं याकाळ वडा या झाडांवरची शु बग यांची शाळा
थोडा वेळ गलबलायची. वीज फुकट अस यानं ब तेकांनी जु या बाजारातून व त शेग ा
आणून खोलीवरच चहा, ेड, आमलेट खाऊन अ यास करत सुटायचं तं आ मसात केलेलं.
ब तेक जणांना अधूनमधून मोठमो ा चचास ांची आमं णं यायची. आपाप या
संशोधनावर नबंध ल न बरेच जण दे शात परदे शात जायचे. खंडेरावलाही बडो ाला
यु झयमसंबंधीचा कोस करायला पाठवलं आ ण तकडेच लोथलला उ खनना या
श बरालाही बोलावलं. तथेच सरांबरोबर पीएचडी या बंधाची परेषा प क होऊन गेली.
लवकरच युने को या कॉलर शपचे इंटर होणार हणून तीन त जाहीर झाले.
डा वननंतर या उ ां तवादासंबंधी एक चचास येकाला ावं लागणार होतं. वतःचे
वचार मौ लकता याला या त वरची ेड. ा वेळ डे कन कॉलेजात या सं कृत,
भाषाशा , मानववंशशा , समाजशा आ ण इ तहास ा वषयांचे दे शी परदे शी
प ासपंचाव खास संशोधकही हजर राहतात. मधेच वचा न हसंही करतात. मजा
येते. खंडेरावनं आ ापयत जे काय वाचलेलं ऐकलेलं चतन केलेलं म या ठक यांत
असेल, ते याला व थत मांडायचं ब धा जमत नाही. ा कॉलर शपसाठ गोहाती
कलक यापासून केरळपयत दहाबारा उमेदवारांनाच इंटर ला पा ठरवलं आहे. खंडेराव
यांतला एक पा झाला, हेही खूप झालं, राव. तयारी करा. मौ लक काहीतरी बोला. एकदम
दोनशे पये म हना माग या जूनपासून बाक सकट मळणार. पु हा युने कोतफ आमं णं येत
जाणार. तयारी. युने को कॉलर हा राव.
मोरगाव. बडां या रांगा. गोठाणावरचे कडु नब फुलो यानं पूण पांढरे झालेले. तो गोड वास
नाकातून छातीत भरतो. बैलही मोठमो ा नाकपु ा क न तो वास नाकात घेतात. न
वेशीचा बु ज आ ण या यावर उगवलेला चंड पपळ. लहानपणापासून आप या येक
ये याजा यावर जणू पाळत ठे वणारा. आपण ज मलो या वष या भूकंपात बुरजाला
खालपासून वरपयत मोठ तडा गेलेली. यात अनेक चम यांनी साळुं यांनी वरपयत
मांडलेले घर ांचे संसार आहेतच. बाजारासाठ आले या बैलगा ा ू सांसार या
आकाशात जू केले या रांगेनं लावले या.
बैलगाडीतून सामान उतरवून तरमक नद तून गाडी परत फरवतो. कोणीतरी
ओळखीचा माणूस बाजाराकडू न पळत येतो आ ण ं क डो यावर एका हातात बॅग घेऊन
वेशीतून झपझप चालत जातो. आला, खंडू भू आला. एकच गलका होतो. आम या
वा ाकडची ग ली माणसांनी पूण भ न गेलेली. तीन तीन चार चार जणांची टोळक
ज मनीवर रेघा मारत, ब ा पीत सुतक चेहरे क न वेळ काढत बसलेले. येक जण
प रचयाचा. एकेक टोळकं उठू न रामराम. जयभीम. …आला खंडूऽ, दे वाची करणी. लांब
परदे शातूनसु ा इथे बरोबर आणून सोडलं पाहा. …पु य व लदाज चं. एकटा मुलगा, अशा
वेळ पा हजेच नं. …बरं झालं रे भा या, डोळे लावून बसलोय आ ही दोन दवसांपासून. …
जाऊ दे रे मा ा नातवाले, र ता करा रे. …चल, खंडू, चल बाळा, असा इकडू न चल. …
खंडेराव आला. …खं ा आला? …खंडेराव आले? पाणी आणा, लवकर लवकर. …
व लदाजीची ओसरी रकामी करा बरं आता, पोर नो. बायकांनी आत बसा. उठा. खंडू येतो
आहे. …पं डत मामा, ओ पं डत मामा, बोलवा यांना. … नळू काका कुठे गेला? मं दरात?
बोलवा.
आंगणा या कोप यात रांजोणीत या थंडगार पा यानं हातपाय धुऊन त डावर थंड
हबके मा न वर या माठातलं पाणी तां यानंच गटागटा पऊन मी तोल सावरत अंगणात या
गद नं आपसूक थेट ओसरी या पाय यांपयत मा यासाठ सोडू न दलेली वाट ध न
सवयी या पाय या एक सोडू न चढत वर ओसरीत शरतो. उज ा कोप यात जथे आजीची
खाट असायची तथे पूण पांघरलेला वडलांचा आडवा दे ह दसतो. कोणाचातरी
लहानपणापासून प रचयाचा आवाज दादाऽ हणून ककाळ फोडतो. लगेच याला गप केलं
जातं. कुजबुज. सरीकडू न बायकांमधून असाच ंदका ऐकायला येतो, तोही दाबला जातो.
आत पूण माग या पड भतीपयत घर भ न पदर पांघरले या डोळे पुसणा या बायकांकडे
आधाराची नजर फरवताच जीव हबकून जातो. हे सगळे असे ओळखीचे शोक त चेहरे
एक पा न घशाला कोरड पडते. एक मूल मो ानं टाहो फोडतं. तोच जणू आपला ा
घडीला आतला तसाद.
चंड कलबलाट. बाहेर अंगणातून चेहरेच चेहरे आप यावर डोळे रोखून पाहताहेत.
येक हालचाल ते टपून घेत होते, पुढे काय करतो, याची उ कंठे नं वाट पाहत होते.
याबरोबर मी पूण व तु न , भलताच कोणी त याईत होऊन गेलो — एकुलता एक मुलगा
जो मरणा या बापाला शेवट या णी भेटायला आला आहे, तो काय करतो? खाटे जवळ या
आई, ब हणी, आंधळ काकू, चधू आ या, मुक काक , सधु मावशी उ या रा न मला जागा
क न दे तात. जवळचे रचे गावोगावचे लांबून लांबून आलेले ःखा ांत गणगोत सगेसोयरे
सगळे जणू बांड मुलगा परतला, अशी अ भ चेह यांवर दशवतात आ ण हा यां या
ीनं ऐ तहा सक असा संग टपतात. चा ही बाजूंना हे असे चेहरे कॅमे यांसारखे रोखलेले
जाणवतात आ ण गेली चार वष फरारी गु हेगारासारखा माझा धीर सुटतो. प ा ापानं
सुट यासारखं ते भान न हतं. हे सगळे आपापली हजार कामं सोडू न ढ हणून एकच
काम करायला आले आहेत — जाणा याला नरोप.
मागा न पाठ वर नळू काका शवाय स या कुणाचाच नसणार असा हात फरतो. …
खंडू, आलास. फार मोठं काम झालं हे पोरा. बाबा तु याशी काही तरी बोलायचंय्, असंच
हणत रा ले. आ ण कालपासून वाचाच गेलीय्. पण चांगलं ओळखतात. इत या
चेह यांम ये तुझाच चेहरा शोधताहेत ते, बघ. ये,
तकडे पं डतमामांनी खाटे भोवतीची सगळ गद हटवली होती… ये खंडू, बाबांशी बोल.
व ल, हे बघ खंडू आला. झालं ना तु या मनासारखं? वठू , रे वठू , डोळे उघड, बघ कोण
आलं —
झाकले या पायांवर घाईघाईत कपाळ टे कवून मी उशाकडे येतो. वाकून वडलां या
चेह याजवळ चेहरा नेतो. खोल डोळे अधवट उघडझाप करतात. यांवरही यांचा ताबा
रा लेला दसत न हता. मी हाक मारताच एकदम यांची मान उंचावली, डोळे पूण उघडले.
बुबुळं जुळली, पूण मा या चेह यावर थर झाली. ओठ हालले. एकाएक पांघ णातून
धडपडत हात बाहेर आला. चेह यावर हसू उमटलं. हात वरपयत आला, तो नळू काकानं
मा या चेह यावर फरवला. ओठातून काहीतरी पुटपुट चालली होती. पंचवीस वषाचा नरम-
कडक, कोवळा-ककश कु यामांजरासारखा बापलेकांचा गुंतागुंतीचा संबंध. तो संपला. हात
एकदम जड होऊन नसटला. चेहरा भावहीन. डो यांतली बुबुळं तेवढ हालचाल करत
रा ली.
जळ दे खे जाळं बलगी बसे वलग होईना, रामा, मोटाळं सुटेना.
मढे पंचकात रोज दोनचार ेतांची, लहान मोठे वधवा सवा ण कारे हातारे —
सग यांची व धवत व हेवाट लावून लावून ा वषयातले रेवा महाराज त झालेले.
हरी हरी. चला, मालक णबाई, आता मालक चालले वैकुंठाला, याचा होता याला
मळे ल, बाई. आता असं हातपाय गाळू न नाही चालणार. चहा ठे वा रे पा, रघू, बाहेर
अंगणात. आ ण यां या नानाचं पाणी ठे वा लगेच. हे शेवटचंच आता. सगळे जण चहापाणी
उरका. उठा. पो हीहो, आटपा सगळे पहाटचे वधी. उशीर नको, शेतक यांना सो याचा
दवस असतो वं ताई. माणूस होता, आता याचा दे ह उरतो, तो पंचमहाभूतांना अपण
करायचा. उखा, गणू ते याकडू न पूजा, गुलाल, सुतळ चं पढाऊ आण. स याकडू न कापड
घेऊन ये म तकाचं — वीस बाय पाच — बरं. लेक हो, आटपा लवकर. मला गव या,
लाकडं काढू न ा. कुठे आहेत — सालदारांना पाठवा जरा इकडे. मुरली, तू भामा
कुंभारणीकडू न मडकं आण, पळ. सनका ा दे दोनतीन. जा रे लाकडं गव या टाकून ये
मे यावर. आपली द णेकडची स दळ आहे नं, त या खाली टाक. आ ही दडीबरोबर
आलोच. पाणी मड यात भ न ठे व. उठा, अवधूत भटजीला औ वदे हकाचं सगळं घेऊन ये
हणावं, लवकर. मांगाचा सुप ा आला आहे वाटतं. छान, टोकरंबी दसले या या हातात.
वाजवून ये हणावं गावात. व लदाजीला ठे वायला यायचं ते येतील. हे पाहा, पो हीहो,
आता ब बलप नको. तुमची पो हं सांभाळा, गो ात यांना गायवासरं काहीतरी दाखवा,
काही करा. आ ा आ ही व लदाजी जातो, मग काय रडा ओरडा, मनसो . आता आमची
कामं क ा. चहा या सगळे .
उठ रे मकडू , असा उदास नको बसू बेटा. अरे मालकानं मुलासारखा वागवलेला लाडाचा
सालदार माणूस तू, आता मालक गे यावर तूच कारभारी हायाला हवं. बघ, चहाचा ग धळ
आटप बरं आधी. आ ण संगमावर जा. तथेच बैस. वं ताईऽ चं भागा, आंघोळ ची तयारी
करा. हे पाहा, एवढा गाडा ओढला तु ही आम या व लदाजीबरोबर, आ ण अशा रडता?
अरे अरे अरे. चला दे वाजवळ कान धरा — रडणार नाही हणा. टाळकरी आले का? मृदंग…
केसोबुवा तु ही या. मृदं या तं आपला गेला रेऽ काय करता? असू दे . अशी वाजव क व ल
दाजी वैकुंठात नाचत नाचत जाईल, हाँ, वारीवर आमचा फड नाचत जायचा त सा.
पूण दात पडलेले, बायको गे यापासून गेली वीस वष मुलासुनांकडू न हेळसांड सहन
होईना हणून पूण वेळ व ल मं दरात झाडलोट करणारे, फाटक पण व छ बंडी, ठगळांचं
पण व छ धोतर, मोठ कपाळाखाली येणारी गांधी टोपी — असे केसोबुवा उ साहानं
ग यात मृदंग टाकून आले. नळू काकानं वीणा लावायला सु वात केली आहे. टँ ऽव टँ ऽव
टँ ऽव टँ ऽव. पं डतमामानं आंघोळ ची तयारी केली. धोतरं ओट खोचून रेवा महाराज आ ण
आणखी तघांनी वडलांचा दे ह अलगद उचलून पाय यांमधून अंगणात उतरवला. पु हा
एकदा घरातून ओ साबो सी ंदके, हंबरडे, आ ोश — खु नळू काका डो याला उपरणं
लावून भतीचा आधार घेत कोसळला. अरे अरे… सं याशी झाला, तरी शेवट भाऊच ना,
माणूसच ना?
डंग डंग डंग डंग डंगा का डंग डंग डंग डंग डंग डंग
दडंग डंग डंग डंग डंग डंग डंग डंग डंग डंग डंग
दडंग दडंग डंग
सुपडू भाऊ मोठमो ा केसांचं आयाळ चेह याभोवती उडवत एकच घाई थंडपणे
वाजवत सदासवदा संसारा या आज या ढळढळ त गरजां या पज यात खुडबुडणा या
शेतक यांना एकदम अशा ताचं भान दे त दे त गावभर ग लीग ली तुडवून येतो.
तोपयत इकडे तरडी बांधून होते. रेवा महाराज एक चरण सद्ग न हणतात : आपु या
माहेरी जाईन मी आता…
चं भागाबाई, पुढे या. आंघोळ घाला. चधूताई, पाणी टाकत जा. हे नवं धोतराचं पान
नेसवा. सोने, ये माय, पुढे ये. पूजा कर. चला, तकडू न दशनाची ओळ लावा — आधी आई,
मग सोनाव हनी, मग आंधळ काकू, मग चधूआ या, चा ही ब हणी, बायडी, तायडी,
ब हण ची एक वषापासून तर आठ वषापयतची सगळ मुलं. चार वषाची चऊ तर पु हा
पु हा डोकं लावते. नंतर मुक काक , खट यातले लोक, नंतर आजी या माहेरचे, आजोळचे
आ ण पणजोळचे. आता ब दा हा मोसगावचा संबंध संप याचं जाणवणारे अनेक
नातेवाईक, नंतर ब हण या सासरचे अनेक, सोना व हन या माहेरचे काही, आई या
माहेरकडचे मामा ध न, वा ात या सग या काकू, आ या. शेवट पायांचे आंगठे
करकचून, हात एकावर एक बांधून कपडा लपेटून सुती गुंडाळू न झा यावर फुलं, तु शीची
लाकडं, चंदन — चधू आ यानं या ेला गेली होती ते हा गंडक मधून आणलेला अद्भुत
रंगांचा शा ल ाम — एकेक उशाशी ठे वलं जातं. पुरे करा ब हणी हो आता, ा रजा. राम
कृ ण ह र. राम कृ ण ह र.
खंडू, ओ बेटा खंडेराव, ये माय, धर हे मडकं, दो यांना असं पुढे ध नच चालायचं दो ही
हातांत. ज मनीला पश कुठे ही होऊ ायचा नाही. मागे मुळ च पाहायचं नाही. आमची दडी
मागून ऐकत, एकेक पाऊल टाकत चालायचं. चार खांदेकरी — चला होऽ. बायकांना सांगा,
आता बारा दवस कुठे घराबाहेर पडायचं नाही. आ ण खाट उचलून तथे सारवून लामण दवा
अखंड जळू ा. हा ाला हणावं आठ लोकांची डोई काढायला पारशी संगमावर ये.
आपण तथे नद वरच नान क न येऊ. पाया पडू न या. उचला. हळू . मृदंगे — टाळकरी
— हरी व ल…
आ ही जातो आपु या गावा
आमुचा रामराम यावा
टाळक यां या मागे अनवाणी उपर यानं डोळे पुसत टा यांनी ताल धरत सगळे तीनेकशे
वारकरी भसा ा समूह आवाजात हणतातः
तुमची आमची हे च भेट
येथु नया ज मतुट
अंबूमाय मांगीण, धनाबय महारीण, गुणाफुई चांभारीण वा ाबाहेर उ या असतात.
वेशीसमोर दशनासाठ तरडी उतरवली जाते. वर बु जामधला पपळ. सगळे
गावाबाहेरचे लोक दशन घेतात. झडीही लांबून रडत पळत घागरा सांभाळत येते आ ण
नागोराव आमचे सातवे पूवज यां या काळापासून वाराबाई लभाणीनं मानलेली वंशपरंपरा
चाल हणून तरडीपुढे — दगडानं बांग ा फोडते. नाणी ब ासे उधळते.
दडी सरा अभंग घेते :
आपु या माहेरा जाईन मी आता
रला सागर गंगा ओघी मळे
धनजीबुवाचं पडकं घर समोर येतं. माझं मडकं… माझं मडकं.
हळू हळू डो यावर उपरणं पांघरलेले कतीतरी गावकरी ेतया ेत सामील होत जातात.
रवर ा समूहगानाचा गंभीर भाव पडत जातो. आजूबाजू या उ या लोकां या दयातून
उ फूत त व ान बाहेर पडतं : पाहा माणूस काय बरोबर नेतो? केवढं आहे ा मरणाराकडे
— घरंदारं शेतंमळे इं जनं सोनं पैशे — काही नाही असं नाहीच. पण मोक या हातीच जातो
नं? …येतांना मुठ बंद क न येतो शाकटा, पण हे जातांना पाहा — दे वा, आता मले बी
लवकर ने रे; बलकूल सहन नही होऊन रा लं रे हे खणं …काय घाई करता आजोबा,
के हातरी तो झडप घालणारच आहे …ताटातला घास ताटातच राही जातो.
आपण च खेळे आपणा स
मधील ते वाव अवघी उपा ध
मधील ते वाव… हीच खरी गोची.
नद या काठाकाठानं वाळू व न दडी मु कंठानं समूह वरात अभंग हणत चालली.
दो ही तीरांवर या टे क ांमधून अभंगाचे अद्भुत त वनी उमटू न अवघा भोवताल
पारलौ कक झाला. अशी ेतया ा असेल तर आप यालाही मरायला आवडेल, असं
आ या मक वातावरण झालं. पैलतडी राहणारे गावकुसाबाहेरचे लोक तकडू न वर हात
जोडू न जोडू न तरडीला नम कार करत होते.
संगमाअलीकड या वळणावर या जु या खाजासाहेबा या पराला मान हणून तरडी
खाली ठे वावी लागते. खांदेपालटही होते. तेव ात मध या दगडी बंधा याव न आम या
ड ग या शेतातला थोटा राखणदार लंगडत कोलमडत तथे येतो. याला कोणी नरोपही
दला नसावा, तरी तो इत या न चालत येतो. आ ण तरडीपुढे गुडघे टे कवून सगळं आंग
हादरतं असा टाहो फोडू न रडतो. हा पूण बोटं झडलेला महारोगी होता, वडलंनी याला
वखचानं सरकारी आरो य क ातून नय मत औषधपाणी क न बरं केलं आ ण गावात
कोणी राहायला जागा दे ईना हणून आम या ड गरात या शेतात एक कोठ बांधून दली
आ ण तथेच याला आज म राखणदार ठे वलं. याला रघू नायक वगैरे दोघा तघांनी उचलून
मागे नेईपयत याचं गदग न रडणं आ ण थो ा हातांनी नम कार करणं काही थांबत न हतं.
झीबू आ ण ढबू या घंटा ऐकायला येतात. तथे मकडू सरण रचतो आहे, तो हणतो,
कालपासून हे बैल ग हरे ग धळले आहेत. एकाएक भडकतात. दो ही न ां या बेच यात
दाट बाभळ , भोकर, उंबर, जांभळ , रानवेली उगवले या शांत उंचशा गावखरात मशान
आहे. दो ही न ांना महापूर आले, क वा न आलेली अशी आडवी तडवी जवंत झाडंही इथे
वाढ यामुळे दाट रान झालं आहे. शवाय पाणलोटात वाहत आलेले नाना रंगांचे सरडे,
घोरपडी, को हे, मुंगूस, मुंगळे , गोगलगायी, गोमी, सुरवंट अशी अनोखी सृ ी. महापुराचा
घ घ आवाज तर जणू ा अवकाशाचाच आवाज वाटायचा. भावडू आ ण मी इथे धाडसी
शोध लावायला आ यानं वडलां या हातचा फोकानं मार खा याची जखमी आठवण —
भावडू पाठ चोळत रडत हणतो आहे, मा नको नं, बाबा, पु हा नाही या मसणखाईत
जाणार. — आता भावडू ही इथेच, मारणारे वडीलही इथेच. ही अ न जागा लहानपणी
आ हाला नतांत कुतूहलाचा अवकाश होता. अजूनही आहे. चौ या मतीची सरह . तेर,
मोहेनजो-दडो पासून आजपयत सतत वषानुवष मानमोडी, महामारी, लेग आ ण
आयु या तात अ य होणा या लाखो माणसांचं शेवटचं टे शन. इथे पोहोचवून बसवून
दलेले पूवज परत कधीही घरचा र ता न सापडलेले हरवले. चचैवे त चचैवे त । चचा त
चचतो भगः । भावडू ला बरो बर ा जांभळ समोर तकडे जाळलं होतं. आप या ह
लोकांचं बरं क कबर थडगं कसलीच खूण मागे राहत नाही. वलीन. शू य. गडप. चल खंडू,
आपण या दाट पानांत झरपणारा सूय काश खाली पडू न दे णा या पलोईखाली. —
आपलं अ त व एकमेकांना घू घू क न कळवणारं एक सोनेरी हो यांचं जोडपं पाहायचं
का? हे आता पृ वीव न नामशेष होत आहेत.
खंडू, अरे तकडे जांभळ खाली काय करतोयेस. झालं सगळं सरण नीट लावून. ये माय,
ही घागर अशी खां ावर घे. काकानं चता पेटवली क मी अ यानं इथे लहानसा टोचा
पाडीन, क तू मागून पाठ व न पा याची धार खाली सांडत सांडत चतेभोवती फेरा मा न
पु हा इथेच असंच उभं राहायचं, आ ण तापीकडे त ड क न घागर माग या मागे अ यावर
टाकून ायची. माट ची घागर माट ला मळे , बरं? हाँ, नळू महाराज चूड लावा आधी
डो याकडू न चा ही कोप यांवर पटापट. एकदम धडाधडा सगळ कडू न पेटलं पा जे सरण.
अ सं. खंडू, जा चालत माय. मारा रे ब बा : वू वू वू वू वू वू वू वू वो वो ऽऽ.
सगळा प रसर मनगटावर या ब बांनी म मला. वे ावाक ा वाळा, ठण या, हवेत
उंच वर जाणारी काळ राख. चा ही बाजूंनी उ कडवे बसलेल,े वचारमु े त असे व चत
जाणारे शेतकरी. वाळा बसत जातात. खाल या मो ा लाकडांमधे धुमसत राहतात.
म तक फुट याचा आवाज येतो आ ण हरी हरी हणत जो तो कराड उत न खाल या
संगमाकडे उतरायला लागतो. इकडू न डोहात सूर मारत पलीकड या वाळू व न ओ या
अंगानं धनगरवा ातून शाटकटनं एकेक घरोघर जातो. पारशी सगळे आपाप या शेतात
औतं चालवत असतात.
मी, नळू काका, पं डत मामा आ ण रेवा महाराज चतेपुढेच बसून असतो. खट यातले
जवळचे भाऊबंद आ हाला उठवतात. उ ा कैलासवासी व लदाज या मरणाथ वतः
नळोबा महाराजांचं क तन आहे. गावोगाव या वारक यांना नरोप ा. या हणावं — म ळ
योग आहे. उ ापासून तेरा ापयत रोज सकाळ जेवणाआधी गीतापठणाला दाज या घरी
आ ण भोजनो र ाने री पारायणांना पारी मं दरात. चाळ स जण एका वेळ वाचू
शकतील, घरी बायांना सांगा. मं दरावर घंटा वाजला क नघायचं. चतेजवळ राखण कोण
बसतं — तोताराम? उ म. सोबत — पा काँ ेसला ठे वा, अनुभवी माणूस बरा. ा
मड यात बरोबर सावडू न अ थी आणाय या बाळांने — माहीत आहे नं? हातां या दोन,
पायां या दोन आ ण मानेची ही इथली पाच हाडं. पंढरपूरलाही तुम या भाऊबंदांपैक दोघे
जण चं भागेत टाकायला जातील. हा अ मा मी बरोबर नेतो आहे, बरं? हरी हरी हणत
राहा. हरी हरी, व ला, तूच एक आहेस.
खंडेराव, जा बेटा आता घरी. रघू तथे उभा आहे, या या बरोबर जा. आंघोळ क न
दे वपूजा कर. आता तू घराचा धनी झालास. संयमानं सगळं एकेक हातात घे. सग यांशी
ेमानं राहा. झा या चुका वस न जा ा. हे पाहा, असा माणूस चा ला जातो. काय राहातं
मागे? केवढं तु या आई-वडलांनी तु यासाठ क न ठे वलं आहे? सात प ा नु तं बसून
खा लां, तरी कमी होणार नाही. ये आता तकडचं तुझं शकणं गुंडाळू न. गावात काही
सुधारणा कर, काही कर. आ ही काय, हे इथे तु या वडलांनी नंबर लावलाच आहे इथेच संपू.
रामकृ णहरी.
वरती भावडू या कपाटात याची जुनी पु तकं-व ा, यानं जमवले या, ल न ठे वले या
जु या गो ी मी पाहत होतो. तथे एक चोपडा ती मशनचं जुनं चार प क सापडलं :
ध य होत ते गरीब, कारण ई राचं रा य यां यासाठ आहे.
जे ःखात असतात, यां यावर ई राची कृपा असते, कारण तोच यांना
दलासा दे णारा आहे.
एका कागदावर उ वमूलमधःशाखम थं असं उल ा पपळाचं च यानं पेननं काढलं
होतं. ते हा मी याला हणालो होतो, अरे, फुकट वेळ घालवलास. सरळ नेहमीसारखा पपळ
काढायचा आ ण तो उलटा धरायचा.
तो हणाला होता, असा काढ यानंच याचा अथ असा होतो.
— अजून मला ाचा वचार करावासा वाटतो.
ाच वेळ खालून ऐकायला आले — लहान लहान पावलांचे खदळत वर वर येणारे
आवाज. सगळ पुढची पढ च जणू ज यात या अंधूक जागेतून वर येते आहे आ ण मज
कुटुं ब मुखाभोवती ग धळ करते आहे. सगळ भाचरं आ ण एक पुतणी — चऊ, बाप
गे यापासून जगाकडे अ व ासानं पाहणारी बावरले या डो यांची. सगळे जण मला
सांगायला आले होते क खाली चला, कोणीतरी पा णे आलेयत. सग यात छो ा चऊला
उचलून घेऊन ा सग या बाळगोपाळां या छो ा छो ा पावलांचे पडसाद मागेपुढे
म मत कुटुं ब मुख मी व न खाली खाली उतरतो आहे. हेही एक च . तसंच उलटं .
खाली दसला अंगणात खांबाला टे कून उभा सांडू. पूव ही तो ाच खांबाला असाच
टे कून शेतात काय काय केलं हे वडलांना सांगत अ साच उभा राहायचा. पण आता फारच
बाबदार, हीरोसारखा. मो ा कोस याचा रेशमी फेटा, खां ाव न पुढे शेमला, लांब
वाढवलेले दाट काळे भोर केस — वगात कुठ याही ऐ तहा सक, पौरा णक भू मकांना
उपयोगी पडतील असे. मला खालून वर आ यानं पाहता पाहताच छातीला लागून मुसमुसत
रा ला. मग शेम याला डोळे पुसून लहानपणापासून वडलांबरोबर केले या सालदारक या
आठवणी. कोरकू मुलगी फुला हला पळवून आण या या आरोपाव न पो लसांनी याला
कोठडीत टाकलं, ते हा वडलांनी भर पावसात पुरातून पायी जाऊन चौक तून याला
सोडवलं. ते हापासून याचं नवं जीवन सु झालं — तमास गराचं. या या कोण याही
खेळात सु वाती या नमना या गणात अनेक स पु षांची आ ण आदरणीय ची नावं तो
यायचा. यात शेवट या नमनात :
अहो व लदाजी मोरगावकर
कती मानू यांचं उपकार
ण नाही फटणार, नाही फटणार जीऽ जीऽ जीऽ
नारायणगावला या या फडाचा मु काम असतांना हा गण ऐक यावर गद तला
तापीकडचा एक पा णा सांडूला भेटून हणाला, हे मोरगावचे तु ही हणता ते व लराव
मृदंगे का? वारकरी? — ते तर नुकतेच वारले…आँ? काय बकताय?… खरंच हो.
क रातोरात मोटरसायकलव न सांडू इकडे आला : बारा वष ा घरात मुलासारखा
रा लो मी, खंडू. आता आम याकडे ये के हातरी. वतःचा न वा क घेतला आहे, फडात
वीस लोक आहेत. आठ म हने टू र असते — महारा भर — इं र, जबलपूर, रायपूर,
बडो ापयत. चार म हने घरी नवीन गाणी बसवावी. चाली शोधा ा. वग रचावे. ये घरी खंडू.
व लदाजी या आशीवादानं बरं चाललं आहे. दोन मुली आहेत शाळे त जातात. ये. तु या
वडलांना घरी या हणायची माही हमत होईना, ग ा. पण तमाशा तं तुला आवडतोच. तुला
घेऊन कसे आपण गुपचूप ज ेला ततकराव पाहायला जायचे, है नं? आता तं तुही फुलामामी
लोककलाकार हणून द लीला जाते.
जेवणाची पंगत बसायला थोडा वेळ होता. तेव ात तो हणाला, जरा गो ात जाऊन
येतो — आपली जोडी तीच आहे, का बदलली? बघतो भ या-बशा वळख दावतात का —
रा ं दवस दहा वस बरोबर कामं केली आ ही. मीच शकट केलते ते हा आपले नवाळे गो हे
— झीबू-ढबू, ते पण वळखतीलच — लई बुकलायचो मी या लबाडांना.
गो ात गे यागे या आम या चा ही बैलांनी सांडूला कसं ओळखलं — हा एक नतांत
मनोहर संग ठरला.
गो ातून आ ही बाहेर आलो ते हाशी बाहेर लांबवर जेवणारांची पंगत बसत होती. तथे
मला खळवून टाकणारं य हणजे पंगत वाढत होती तसतसं शेवट बसणारांमधे आमचा
जुना राखोळ गरधर कोतील आ ण या या अंगाला लागून याचा सातआठ वषाचा
काडीमुडी मुलगा. सांडूला पंगतीत बसायला सांगून मी गरधरकडे आलो, गरधरच का रं तू?
…हौ जी. फाटकं ब नयन, बरीच पाठ उघडी, पोट खपाट ला लागलेलं, डोळे खोल गेलेले.
रानात शकारीमागून बरची उभा न आ दमानवासारखा मा या पुढे बेभान पळणारा हा
आमचा आडदांड भ ल राखोळ . असा झालेला पाहताच मी व ास न बसून ओरडलो,
काय आजारी होतास काय? …नही मालक, असंच आहे वसाद डवसा पासून. …
बायकोपोरं? …ती तं मेली. हे एक आंडुर आहे. …बैस, बैस. नीट पोट भ न जेवा हाँ.
एवढाच संवाद. ही एका संप शेतक या या शेतात पंधरा वष इमानानं काम कर याची
फल न प ी. कोणीही मरतांना मागे लाखांची ॉपट वा यावर सोडू न जाणं कशासाठ ?
आ ण त या न मतीतले भागीदार हे मजूर — कुपोषण, अ प आयु य, आजार, शेवट
राखणीची पोट भर यापुरती रोजीरोट सु ा नाही. जंगलं गेली, आता आ दवास ना ा
कृ ष धान ाम व थेत थान हे एवढं च — मालक मेलाच तर एकदा या या दश ये या
पं त, शेवट शेवट बसून का होईना, जेवणाचा ह क. मुलाला एक पान दे ऊन आपण एक
घेऊन गरधर इतर आ दवास या पं त जेवायला बसतो. आणखी संवाद श य नसतो.
वडील हणायचेच क , हा खं ा आप या शेती या व थेला नाका बल माणूस आहे.
असे भलते वचार क न तर हा दवाळं काढे ल. खंडेराव, बघशील — हीच कृ ष व था,
हीच ाम व था आता तु यावर ज मभर सूड उगवत राहील?
भयंकर कडक उ हात बाहेर झाडांवर काव याची ककश कावकाव हणजे आणखी
पा णे येणार अस याची सूचना — सैपा याय हो, सावटा सैपाक करजा होऽ.
आंधळ काकू चाचपडत बरोबर मा याच दशेनं जना चढू न वर आली. कुठू नही ती
माझा आवाज ओळखते. बसले या दहा जणांमधे उ या असले या मलाच पोलीस
तपासतात तसं खालपासून वरपयत हातांनी चाचपत डो यामागची लहानपणची खोक
बोटांना सापडली क आनंदानं गोड हसून हळू च उद्गारणार, खं ाच आहे. मग पाप यांची
कठोर फडफड. कशी ा घरात ल नापासून नाकाकाला फाशी दलं तथपयतचा इ तहास
— आंधळ झा यावरही कशी जमना हैस सांभाळायची. भ भतं करायची. … व लदाजी
कसे रोज जेवायला बसले क आधी मो ानं वचारायचे, लहानीमाय जेवली का, पोर नो? न
चुकता. गेला माझा आधार. खंडूऽऽ आता तूच आ हांला सांभाळ, बाळा. भळभळा
कढामागून कढ —
पंढरपुरात चांगलं चाललं आहे नं काकू?
होय बाळा, चांगलंच हणायचं. एकटा जीव सदा शव. वठू भावोजीनं मा याच नावावर
खानदे श वा ात खोली बांधली आहे — मी मे यावर धमशाळे ला ती मा या नावानं दे णगी
हणून जाईल. कारभारी दर म ह याला मा या खा यातलं ाज काढू न दे तो — पुरे होतं.
रमा आ ण मी रोज चं भागेत नान करतो. भजन क तनं दे वदशन — वेळ जातो.
नळू काका आला, क सगळं पा न जातो. आता तथेच दे ह ठे वीन मी. नाहीतरी इथे माझं
काय आहे? रमा कोळ ण बरी सांभाळ करते बचारी. तलाही कोणी नाही — आ ही
बरोबरीनं या ा के या, चा ही धामं केली. मी मे यावर धमशाळे त राहील ती.
पंढरपूरची व लाची मूत हातांनी खालपासून वरपयत तनं पूण चाचपून पा ली आहे.
अशी ध य झालेली ती एकट च भ . डो यांनी पाहणारे मूत चं वणन करतात, पण तसंच
सुंदर ते यान हातांनी पा लेलं आंधळ काकू बे ब सांगते.
अचानक काकू मा या कानाला लागून ध कादायक गो सांगते. कोणी आसपास नाही,
हे तला कसं कळलं कुणास ठाऊक. …खंडू, तू साधा आहेस, पण आता ल न करशील,
मुलंबाळं होतील. इतका साधा नको रा स. समजलं ना? ा दोन दवसांत काय चाललं
आहे, तुला कळलं, ये ा?
मग ती वारंवार ज याची चा ल घेत कानात पुटपुटत रा ली : माझाही अधा ह क आहे
या सो यावर, हणून तुला सांगते आहे. पंचवीस वस मी ा घरात सतीचं वाण घेऊन जगले
— मला एक श दानं वचा न मोठे पणा ायला नको होता? तु या आईनं — इकडे नवरा
असा झाला, क पोर ना बोलावून घेतलं आ ण सगळं सोनं-दा गने — तुला वचारलं होतं?
नाहीच वचारणार ती — तजोरी साफ केली आ ण गुपचूप वर चांदणीखाल या खोलीत
खुशाल सगळं वाटू न टाकलं. माझं सोड — माझा पायगुण असा… आली आ ण नवरा
तु ं गात गेला. आ ण बचा या सोनाचा यात वाटा नाही? तला कळू न दे ता असं करावं?
घराची खरी मालक ण आहे ती — तला मोलकरीण क न टाकलं आहे. पैशेबी ते हाच एक
एक लाख वाटले… तुला तं सांगायला पा जे होतं? नाही सांगणार तुझी आई —
तलवारवा या नबाबाई या खाणीतली आहे ती… आ ण पो टाची सट फ कटं ही तनं लपवून
ठे वली —
कोणीतरी आ याची ज यावर पावलं वाजली, ती आधी तला ऐकायला आली. आ ण
एकदम वषय बदलून आंधळ काकू खाली चालायला लागली. … रमा कोळ ण आ ण मी
तेरावं झालं क जाऊ. आता तु या ल नालाच येईन वषाभरात. ा वषात नाही केलं नं बाळ,
तं मग तीन वष आप यात मुलाचं ल न होत नाही. आटपून टाक.
जाताजाता काकूनं हा फार चांगला रवाज सां गतला — तीन वष रीतसर ल न लांबवता
येतंच. पण एकूण गे या एकवीस बावीस वषाचा वैध ाचा, एकटे पणाचा आ ण घरावरचा
ह क तुट याचा, सग या भा याचा सूड आंध या काकूनं ा एका मनटात उगवून घेतला.
कारण यानंतर आई या आ ण मा यामधलं अंतर वाढतच गेलं. आप यावर आईचा आ ण
ब हण चा तोळाभरही व ास नसावा, सरा भाऊही गेला तरी — हे ःख वडील गे याची
ठोकर ताजी असतांना एकदम घराचीच, मला प व वाटणा या ह कुटुं ब व थे या
सड या भांडवली पायाची, कळस आणणारी होती. मीच वारंवार वडलांना हणायचो क ,
मुलासारखंच मुल ना वागवलं पा हजे. आ ण खरं तर चधू आ या या मुल चाही ह क
आहेच. आ ण भावडू या ेमाचं मोल? या या बायकोची, मुलीची काय कमत? गचाळ ह
कुटुं बसं था.
एकदा वरती मी फेरी टाकली तर चा ही ब हण या पे ांना मोठमोठ कुलपं होती
आ ण या चौघी जणी कायम तथे. कोण जातं या यावर मांजरासारखी पाळत ठे वत हो या.
खंडू, तू आता मु य आहेस. सवासमोर आईला धमकाव. याय कर, घरात या सग या
मुल ना वारसा धन सारखं वाटू न टाक.
पैशामुळे कुटुं बात य आई-मुलगा, भाऊ-ब हणी जर तुटत असतील तर कुटुं ब नु ती
ढसूळ भाव नक रचनाच असते क काय? पण मा या संवेदनाच ब धर झा या. आप याला
एकच आयु य असतं. वडलांचं असंच संपलं, आता आपलंही ाच पैशाअड या या
गुंता ात घालवायचं? आपलं आयु य स या कशासाठ आहे. ा चखलात न पडलेलं
बरं.
ानंतर मी मु झा यासारखं वाटलं. शेवटपयत ा ॉपट या भानगडीत पडलो नाही.
पण भयानक लेश झाले.
दहावं, दश या. जाग आली ते हा बरेच आवाज खालून मला उठवत होते. चं मोहरला
होता. आयु याचं एक मोठं पव आप यातून सरकून गे याचं संवेदन. खाली दे वळात
काकडारती संपून कोणीतरी दोन हातारे एक अभंग आलटू न पालटू न हणत होते.
वडलां या उ र येपयत गावात या सोळा वारक यांनी अखंड नाम मरण करायचं ठरवलं
होतं, तेही आज संपणार. का याभोर आकाशात या चांद या पाहत पडू न रा लो.
गावहळावरची मोट वाजायला लागली. हळू हळू तांबूस कोवळे फटकारे उमटू न पूवकडे
न या आकाशात तांबडं फुटलं. खाली दहा ाची तयारी जोरात चाललेली ऐकायला येत
होती. मी एकेका झावरीची घडी क न सगळा ढ ग खां ावर घेऊन खाली आलो. ब तेक
पा णे मंडळ वपाका या तयारीत होती. सग या मुली आंगणात रांगो या काढत
गलबलाट करत हो या.
पडदानासाठ आईनं नागोरावपयत या पूवजांची नावं मा याकडू न ऐकून घेतली आ ण
समाधान केलं. मी तला खापरपणजी या आधीची नावं वचारली, ती तलाही माहीत
न हती. आंध या काकूनं सां गतली. तनं वचारलं, कां? … पडदानासाठ . मी सग या
बायकां या पण नावानं पडदान करणार आहे, हे सांगताच ती हणाली, फ पु षांची
यायची असतात, ये ा.
नळू , काकाबरोबर सगळे चुलते, चुलतभाऊ, पुतणे मधे मी …न बोलता चालत
नद नद नं संगमावर आलो. वाळू त झीबू-ढबू संथपणे कडबा चघळत बसले होते. नद
ओलांडून पलीकड या टे काडावर धूर, घंटांचे आवाज. मं घोष. काकबलीसाठ अवधूत
भटज नी शा ानुसार हे संगमावरचं टे काड नवडलं. यां या यजुवद सं हतेनुसार तथेच
सकाळपासून होमहवनाची सगळ साम ी वगबंधू स आ ण शा याभट यांनी दोन
दवसांपासून जमवत आणली होती. पंचवीस यजुवद ा ण चचोली नावा या यां या मूळ
गावातच उपल ध अस यानं आम या त ही बैलगा ांनी हे पंचवीस ा ण मोरगावात
सूय दयापूव आणून ठे वले होते. लहान मोठे काळे सावळे , श ा, जानवी, श त पोटं
तावातावानं मं घोष करताहेत. होम धडाडला आहे. इत या सकाळ धडपडत येऊन
कुठ याही यजमाना या पूवजां या सद्गतीसाठ र र ड गरद यांत खेडोपाडी हे ई राचे
पुरो हत असे त पर काळे भोर, ल , श त वै दक ा ण सदै व हजर अस यावर शहरी
बौ धम नाहीसा झाला, यात काय नवल? गावढे क यांसाठ मरणाचंही एक येडंभाबडं
स दयशा करणा या सग या ा याब ल मला कळवळा आला. येक मरण या पंख
श थल क न हवे या झोतांवर आपोआप शांतपणे खाली खाली तरंगत येत ज मनीकडे
पाय लांबवत पु षभर ल हा यांमधे नाहीशा होणा या या बग यासारखे सहज संथ मं ांचे
छं द. कुंभ, हळद, कुंकू, रंग, वधी. ौर, हवन, तपण. अ मा वसजन… आप या
आयु यातला असा एखादा दवस पूवजांसाठ दे णं सग याच ःखाचा फटका बसले या
वंशजाला नैस गक वाटत आलं असणार.
हळदकुंकू, गुलाल, अबीर, सातू, दभाची आंगठ घाला — ा बोटात… हाँ … तीळ …
फुलं … तुळशीप … अ मा आणला का हो? ठे वा इथे. नावं मो ानं या — व ल …
अपण करतो … सद्गती लाभो … कुंड लक … अपण … सीताबाई … माबाई … अपण
… आजोबानंतर पणजोबा … मधे बायांची नावं घेऊ नका … नळू काका हणाला, असू ा
हो, काय बघडतं? सव यः … एकेका पडावर पाणी सोडा … तलांजली … ा अ यावर
टाका …तीन वेळा पाणी वाहा. ओवाळा. सा ांग नम कार करा.
वडलांकड या पतरांबरोबर आईची आई, आईची आजी तलवारवाली नबाबाई, पु हा
तची आई ाचीही नावं आठवत गेली. डो यातले पूवजांचे ीपु ष सांगाडे भंगत भंगत
अफाट जै वक अर यात दोन दोन र ते फुटत मीही वतःला भागत चाललो. कुणाची नावं
घेताय तु ही, यजमान खंडेराव?… बायका आप या पूवज न ह या का? या मातरांना
इत या पाच हजार वषात ा जा णवेत वतःपुरती जागासु ा मळाली नाही? कां नाही
यांची नावं यायची? इतक लाखो वष वपाक करत आले या आप या मातरांना
मृ युलोकात ा ाचं अ नको असतं? खरं तर हे सगळे पतरं यां या आयां याच पोटातून
आले नाही का? आ ण नावंच मा हती नसलेली आ दमानवापयतची मातरं आ ण पतरं? या
अनाद काळापासून या अ ात ीपु ष साख यांना आपण जोडले जातो. नसगा या
महाभयंकर पाशवी जै वक रसायन ज न ात आपली ही येडीभाबडी कृ म नाती आधार
हणून रचत असतो — कुटुं ब न् आईबाप न् पु न् क या. — या मानानं मर यात काहीच
का य नाही, इतकं का य जवंतपणी ही नाती टकवून एकमेकांवर ेम कर यात आहे.
नाहीतर स या भावाब हण ची भांडणं, मारामा या…
चला, यजमान खंडेराव, उठा, इकडे होमापुढे बसा, पद्मासनात. पडदान करा एकेक
— अहो ही नु ती तीकं असतात. बायकांची नावं नाही चालत इथे. काकबली … चला
उठा… ा शळे वर पान ठे वा. हणा, मी घरात या सग यांचा सांभाळ करीन. सग यांना
ेम लावीन. कोणाला अंतर दे णार नाही… आणखी काही इ छा व लपंताची अतृ त असेल
ती — नद कडे पाठ करा. अ मा माग या मागे नद त भरकवा. पूजा नमा य सोडा.
काय कावळे जमलेत हो, यजमान खंडेराव, तुम या बळ साठ . वा वा वा, व लपंतां या
सग याच इ छा तृ त झा या. ापणम तु. कम समापयेत. झालं. तलक लावला क
सुतक फटलं. सग या खट यात या लोकांना टका लावा.
नद ओलांडतांना सग यात वयोवृ आजोबा कृ णाबुवा अचानक थांबले आ ण मागे
वळू न हणाले, अरे अरे, गेला बचारा.
कोणीही मे यावर एवढं च कमीत कमी श दांत हणता ये यासारखं असतं : अरे अरे,
गेला बचारा.
हा चरंतन अंधार क पनेत येतो ते हाच वतमानकाळा या मयादाही कळतात. तोपयत
नाही.
इथे वैतरणीपलीकडे व मृती या गूढ दे शात गेले या ह चा ऐ हक इ तहास संपतो.
ानंतर दरवष सुपु ानं घर या घरी पा हजे या थळ , ा एका दवशी तरी, स नं बबीचा
अथ समजून यायचा. आ दमानवापयत सग या भुके या पूवजांची आठवण काढायची.
अगारीवर थोडं थोडं अ टाकत आठवतील ती वाडवडलांची नावं यायची. जग याचा शेवट
या अग तकतेत होतो, तला अंतगत क न घे याचं येडंभाबडं च ह, याकम.
मं ालयातले नवृ भाऊसाो यमाजी चौधरी वचारतात, खरंच आहे नाही तं काय. मरण
हणजे एक द घ स डेच. पु हा मंडे नाहीच. हरी हरी. कती वष तुमचं दय तंबु यासारखं
तुम या आयु याला साथ दे ईल? यावर सरे ये नाग रक : — वाऽ, आ ण फु फुसांचा
तबला — आप या लय नसले या वे ावाक ा आयु याला शेवटपयत ताल दे णं सोपं
आहे? एकदा हे आयु य नरथक आहे, हे कळलं क तुकाराम महाराजांसारखं आनंदाचे
डोही आनंद तरंग. आयु याला अथाची बैठक दली, क ही मजा गेली समजा. …मनु यज म
हणजे पोटात अस यापासून बाहेर ढकलणंच दसतं पाहा — शाळे त, शाळे तून कॉलेजात,
तथून नोकरीत, नोकरीतून वृ ा मात, आ ण तथून हे शेवटचं ढकलणं जगातूनच.
ऽ ऽ ऽ
एक गो तोल तोय ची आहे — एका गावात एक हातारा माणूस मेला आहे. या या
घरात या लोकांना चता — आता शवपेट वकत आणा, चचमधे जा, उसने पैसे घेऊन
ाथनेब ल बशपाची फ ा, मरणा याची शवपेट कुठे ख ा खणून पुरा, पु हा बायकापोरं
रडारड, शेजारपाजा यांचा हातोसा, लोकांना सुतक वगैरे सग या बाजूंनी वैताग. माणूस
मे यावरचा.
याचवेळ रानात एक ह रण मरतं आहे. लांबून एक को ही आ ण तची हदनभर पलं ते
मरणार आ ण आप याला आज पोटभर जेवण मळणार हणून आनंदात आहेत. प ी
नेहमीसारखेच चव चवताहेत. सूय नेहमीसारखा काशतो आहे. सगळ सृ ीच नेहमीसारखी
आनंदात आहे. माणूस आ ण नसग — केवढं अंतर पडलं आहे?
असेच धडे पु तकात घातले पा जे. कठोप नषदात नाही का, न चकेताला यम सांगतो :
अरे, सृ ीत कोणी मरत नाही क कोणी मारत नाही. ा केवळ क पना आहेत.
हं, कसा झाला नागबली वधी नाशकात तुमचा, पी. के. साहेब?
उ म. मुलांचा आ ह होता, क न टाकला.
पूव लोक अ पायुषी असायचे. यांना द घ आरो य लाभावं, हणून हे वधी होते. या
काळ द घ आयू हणजे स री — महाभारतात असं आहे क जो ७७ वष ७ म हने आ ण ७
दवस जगतो, तो दे व बनतो. पी. के. साहेब, तु ही आताच ७८ वषाचे आहेत. दे वच.
ह ली जनुकशा ानं समजतं हंता, मूल साधारण कती वष जगणार. याचं तंतोतंत
ग णत तुम या जीनमधे ल हलेलंच असतं हंता.
हे चांगलं होईल ग ायहो. हा इत या वसायनं मरनार आहे, हे कळलं तर मानसं शेवटे
शेवटे तं ेमानं वागोयतील? समजा व लभौ वषाभरातच जाणार हैत हे मले गे या
अखजीत कळलं असतं, तं मीनं या हले भर ज ेत शवीगाळ केली नसती, इची ले .
चुकलतं मा ं.
का रे भांगो या, अशा दे वमाणसाला शवीगाळ केलती?
हे पहा काका, तोरणदारी अन् मरणदारी खोटं बोलू नी. मीनं शेतात गांजा पेरला होता
गुपचूप साळ या पोटापोटात, कोणीतरी लावून दे लं, इची ले . पो लसायनं मले पकडीसन
चावडीवर आनलं, दं डायले काढ या लावून. त हा व लभौ या नु या श दानं सोडी दे लं
असतं. पन स खा मावसभाऊ असून या मानसानं मले वाचोयलं नाईऽ, उलट काना हयी
गेला या दशी.
द घ आयु य हणजे दवस दवस वाईटच होत जातं पाहा. काहीतरी व च ाधी —
र दाब, अंडवृ , ब को , मूळ ाध — शीः. मुलंही ह ली कंटाळा करतात. बायको
असेपयत ठ क चालतं. आ ही दोघं एकदम गेलो तं काही मोठं काळजी कर यासारखं नाही.
पण दोघांतलं एक गेलं क मा सरा मेलाच — एकेक दवस काढणं कठ ण जाईल.
मरणारीण तं सुटेल, आधी गेली तं.
आमचा वजय चार वष घरी आला नाही. हणतो, बापू आता वमानतळ असले या
गावी तु ही राहायला जा. मी लॅट घेऊन दे तो बंगलोर, है ाबाद, पु यात. जळगावसु ा नको
हणतो. तकडे ह थानात येऊनही तुम या मोरगावपयत येणं श य होत नाही, हणतो.
खुळ नघाली पाहा आपली पोरं — यां यासाठ कुठे तरी भयंकर महानगरात लॅट या
पज यात बसा? तुमचं मोरगाव हणतो व न?
कॉ युटरमुळे म त असा बघाड होतो, हंता.
आपण तकडे गेलोच तर सहा म ह यांत हाकलता — चला, हसा संपला. हे
ॉपट चंही काय करावं काही कळत नाही, इची ले . पोरा या दोन म ह यां या
पगाराएवढ सु ा कमत येणार नाही ा वाडवडलांचं सोनं हट या गेले या शेतांची न्
बैलांची न् छपरांची. अ नी ायला तरी येतील क नाही, कुणास ठाऊक.
अरे नारायण बुवा, अरे मरतांना कशाला पायजे जवळ मुलं, फुकट यांचे मह वाचे
उ ोग सोडू न? आपण नाही का मढं झाकून पेरायला जा याब ल स ?
पाट ल सर आले… या, या, सर बसा. पाट ल मॅडम आ या आहेत ना? काय करताय
ह ली?
सरं काय? आईबापांचे पांग फेडतोय्. तेवढं च.
खरं आहे सर. अहो, साधुसंत अशी सेवा करायचे हणून तं वंदनीय ठरले?
साधुसंतांचं ठ क असतं. घराबाहेर या अपंगांची सेवा केली क ती जगाला दसते, इथे
घरात या घरात हाता या सासूसास यांची वीस वष माझी ल मी सेवा करते आहे. एवढं
गुमूत बाहेर यांचं वा लं असतं तर मदर टे रेसा या आधी हला संत केलं असतं लोकांनी.
सासूसासरे कधी मरतात, याचीच खरं तनं वाट पाहावी. पण जुने गरीब घरातले सं कार.
आता न वद वषाचे झालेत हातारे. यां या आधी आ हीच जाऊ असं वाटायला लागलंय. मी
स खा मुलगा असून हाता याचं बेड यांचं डबडं कधी उचलत नाही. ही पर या जातीची
बाई, हनंच का हणून राबावं? हा मी वतःलाच वचारतो ह ली.
सरांनी इंटरका ा ल न केलं, ते हा हाता यानं यांना कळवलं होतं क ापुढे त ड
दाखवू नका. एक पैसा मदत केली न हती.
व लदाज नी आ हा दोघांना यां या शाळे त लावून घेतलं — सग यांचा वरोध
प क न — आ हाला ते दे वासमान होते दोघांनाही, हणून आमचं नभावलं ते हा.
पण काहो पाट ल सर, काहीतरी घबाड मळणार असेल हाता यांनी लपवून ठे वलेलं?
या शवाय का कोणी एवढ मनापासून सेवा करील?
अशी डागणीही वरतून ऐकून यावी लागते पाहा आ हांला. कवडीची ॉपट ठे वलेली
नाही आम या हाता यांनी. हातारीचं डोरलं आठदहा गुंजांचंसु ा नसेल. तसे वहारी
न हते आमचे आईवडील. इमाने इतबारे मजुरी क न संसार केला. कधी कुणाचा े ष केला
नाही — हेही सं कार ह ली मह वाचेच हणावे लागतील. आ ण आ ही आम या
आईबापां या पाच पैशांचा लाभ नसतांना एव ा ख ता खातो आहोत, याचा आम या
मुल वर थोडाफार तर प रणाम होईल? याही यां या सासूसास यां या ॉपट वर नजर न
ठे वता संसार सुखानं करतील.
बरोबर आहे पाट ल सर, हीच खरी आपली जुनी सं कृती आहे. मधे बघडवली अधवट
सु श त नोकरदारांनी.
पण सायकॉलॉजी काय झाली आहे ह ली, क हातारी मरणार हणजे काहीतरी ॉपट
मागे ठे वून जाणारच — घरदार शेतीवाडी सोनं कॅश —
अहो, ा तुम या खे ात या ॉप ा कवडी कमती या झा या आहेत आता. बँका,
ठे वी, शेअरबाजार, कंप यांमधे भागीदारी, कोट नी कमतीचे लॅट, एज या — अशा
ॉप ा ठे वून जातात शहरातले हातारे. खरं सांगा, सुकलाल शेट. पु न उरतो हणतात,
तसे हे लोक मे यावरही उरलेले असतात.
आ ण पे शन? पॉ हडंट फंड? वमा? आ ण मे यानंतर साठ वष कॉपीराइटची
मानधनं? पेटंटं? आमची मावशी श क होती. तला सबंध घर चालेल एवढं पे शन मळतं.
घरात सगळे बेकार. गे या वीस वषापासून ती बछाना ध न आहे. ती म नये हणून सगळे
डो यात तेल घालून औषधपाणी करत असतात. वषातून एकदा पाठुं गळ उतरवून र ानं
बँकेत हयातीची सही केली क वषभर दरमहा बँकेतून पे शन.
आ ण कज काढू न आयु यभर या यावर जगणारे आ ण ते न फेडता म न जाणारे
सग यात ज नयस.
एकूण जीवनाची फल ुती हाता यांनी कती ॉपट मागे ठे वली.
हळू हळू आंगण रकामं झालं. वाडा सुना झाला. घरही भकास होत चाललं. यंदा खंडेरावचं
ल न नाही, हणजे आता तीन वष इकडे येणं होणार नाही — असं हणत रचे नातेवाईक
चार दवस जा त रा न गेले. एकेक जण मला पोटाशी ध न डोळे ओले क न गेला. कोणी
खां ावर हात ठे वून चार श द अनुभवाचे सांगून गेला. पा णे सगळे गे यावर ब हणी आ ण
मे णे गेले. लाडक ला सग यांनी समजावून दलं क , मुल या श णासाठ द लीला
दा ा नव याबरोबर संसार करणं भाग आहे. तीसु ा रडत गेली. नळू काकाला
आळं द ला ाने री स ताहात पूण आठवडाभर जाणं भाग पड यानं तोही मला एका तात
नेऊन चार श द सांगून गेला. पं डत मामाही मोलाचा स ला दे ऊन गेले.
नंतर कडक ऊन. गडीमाणसांची ठरलेली पेर यांपूव ची कामं. सालदार अनुभवी होते, ते
इमानानं सगळं पार पाडत रा ले. मीच एकटा वेळ काढत सु होऊन पडू न राहायचो. कुठे
पु तकं, संशोधन, त शला. अ जठा. कुठे हजारो न द , लेख, प वहार, कॉलेजमधे पडू न
रा लेली कामं — ग़ा लबचा द वान सु ा जवळ असता तर तळमळ कमी झाली असती.
डोकं संपूण ब धर होऊन गेलं. दवस वं या जाऊ ने दजे : एका झाडाची सवे न होआवी :
एका थानाची सवे न होआवी :
आप या वडलांनी आप याला हा चांगलाच खो दला — आयु यभराचा. आपण बरे
एकुलते एक सुपु सापडलो.
आता आप याला खो ायला कुणीच नाही. आयु यभर ा. ॉपट या मैदानावर पळत
राहायचं? छे . इथून नसटायचं बघावं.