Ma’lumotlar formatlari standartlari, tashqi qurilmalar dilan ma’lumot

almashish, interfeyslarni tashkil etilishi

Reja:
1. Ma’lumotlar formatlari standartlari
2. Tashqi qurilmalar bilan ma’lumot almashish
3. Interfeyslarni tashkil etilishi

Kalit so’zlar: Ma’lumotlar formatlari, tashqi qurilmalar, interfeyslar,

kompyuterning asosiy tehnik hususiyatlari.

1. Ma’lumotlar formatlari standartlari

Kompyuterlarda ifodalanishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlarning xillarini ikkita

turkumga ajratish mumkin:
1. Raqamli ma’lumotlar, ya’ni sonlar bilan ifodalanuvchi ma’lumotlar.
2. Raqamli bo‘lmagan ma’lumotlar.

Raqamli ma’lumotlar:
• Butun sonlar. Raqamli ma’lumotlarning asosiysi – bu butun
sonlardir. Butun sonlar kompyuterda ikkilik sonlar ko‘rinishida saqlanadi. Ular
odatda 8, 16, 32 va 64 bitli uzunliklardan biriga ega bo‘lishlari mumkin.
Kompyuterda butun sonlar ishorali va ishorasiz ko‘rinishlarda ifodalanishi
mumkin. 32-razryadli so‘z yordamida 0 dan 232-1 gacha bo‘lgan ishorasiz, hamda -
231-1 dan +231-1 gacha bo‘lgan ishorali butun sonlarni ifodalash mumkin.
 • Butun bo‘lmagan sonlar. Butun bo‘lmagan sonlarni (3,14; 0,495;
0,0056; …) ifodalash uchun suriluvchi nuqtali sonlar ishlatiladi. Ularning
uzunliklari 32, 64 yoki 128 bitgacha bo‘lishi mumkin.
 • O‘nlik sonlar. Bunda o‘nlik sistemasida yozilgan har bir raqam,
ikkilik sistemasidagi to‘rtta raqam bilan almashtiriladi. Ikkita o‘nlik raqam, bitta
baytga joylashtiriladi. Bu ikkilik-o‘nlik formati deb ataladi.

Raqamli bo‘lmagan ma’lumotlar va ularning xillari:

• Simvolli ma’lumotlar. Matnlarni ishlashda, ma’lumotlar bazalarini

boshqarishda va boshqa shularga o‘xshash xollarda simvolli ma’lumotlar bilan
ishlashga to‘g‘ri keladi. Simvolli ma’lumotlarga misol qilib ASCII (American
Standard Code for Information Interchange) va UNICODE kodlarini keltirish
mumkin. Ularning uzunliklari mos xolda 7 (8) va 16 razryadli bo‘lishi mumkin.
 • Qatorlar ko‘rinishidagi ma’lumotlar yoki qatorlar ko‘rinishidagi
o‘zgaruvchilar. Bu xildagi ma’lumotlarning oxirida maxsus belgi yoki qatorning
uzunligini ko‘rsatuvchi qismi mavjud bo‘ladi. Kompyuterda
ushbu qatorlar ustida – ko‘chirib yozish, qidirib topish va ularni tahrirlash
amallarini bajaruvchi buyruqlar mavjud.
• Mantiqiy ma’lumotlar. Mantiqiy ma’lumotlar esa ikkita qiymatga ega
bo‘lishi mumkin: rost yoki yolg‘on (true yoki falshe), ya’ni 1 yoki 0.
2. Tashqi qurilmalar bilan ma’lumot almashish

Tashqi qurilmalar tizim interfeysiga maxsus qurilmalar - kontrollerlar

(adapterlar) orqali ulanadi.
Har bir kontroller dasturiy ta'minotdan foydalanish mumkin bo'lgan bir qator
registrlarga ega (ma'lumotlar, holat va boshqaruv registrlariga ega).
Har bir kontroller o'ziga xos buyruqlar to'plamiga ega. O'z registrlari orqali
kiritish-chiqarish dasturini bajaruvchi protsessor buyrug'ini olgandan so'ng,
boshqaruvchi qurilma va kontroller o'rtasidagi "kichik" interfeys orqali tashqi
qurilmani boshqarib, buyruqni avtonom tarzda bajaradi.
Protsessordan olingan buyruqni qabul qilib oladi va o'z buyruqlari orqali
ma'lumotlarni tashqi qurilmaga yuboradi va qurilmadan holatni o'qiydi.
 Protsessor tashqi qurilmani tegishli kiritish-chiqarish dasturini bajarish orqali
boshqaradi, bu erda u IN, OUT buyruqlari (portni o'qish, portga yozish) yordamida
kontrollerning dasturiy – ruhsat berilgan registrlariga ishlashga imkon beradi.
Tashqi qurilmalar bilan dastur almashinuvini tashkil etishning ikki yo'li
mavjud:
1) Qurilmaning tayyorligi so'rovi bilan almashish.
2) Qurilmada xizmat ko'rsatish so'rovlarini almashish.

1) Kirish-chiqarish dasturini bajarayotganda, protsessor kontrollerda

operatsiyani ishga tushirgandan so'ng, protsessor bilan ma'lumot almashishga
tayyorlik belgisi holat registrining tegishli bitida paydo bo'lishini kutib, kontroller
holati registrini davriy ravishda o'qiydi.

Holat registrida ushbu belgi paydo bo'lganda, protsessor OUT buyrug'i

yordamida ma'lumotlar registri orqali almashadi, ma'lumotlar registriga yozadi
(qurilmaga chiqarishda) yoki IN buyrug'i yordamida kontroller ma'lumotlar
registridagi ma'lumotlarni o'qiydi (dan kirishda). Keyin u boshqaruvchida keyingi
operatsiyani ishga tushiradi va hokazo;
2) Kirish-chiqarish dasturini bajarishda protsessor kontrollerda operatsiyani
boshlagan holda, boshqa foydali dasturni bajarishda davom etadi. Tashqi qurilma
boshqaruvchisi, protsessor bilan ma'lumot almashishga to'liq tayyor bo'lgan
taqdirda, tegishli IRQ liniyasiga xizmat ko'rsatish so'rovi signalini beradi.
Protsessor IRQ signalida uzilish protsedurasini bajarish orqali ushbu qurilma
uchun kiritish-chiqarish dasturini bajarishga o'tadi. Ushbu dastur boshqaruvchining
ma'lumotlar registri orqali aloqa o'rnatadi va boshqaruvchida keyingi operatsiyani
boshlaydi. Protsessor kiritish-chiqarish dasturini tugatuvchi IRET (Return from
Interrupt) buyrug'ini bajarish orqali uzilgan dasturning bajarilishiga qaytadi va
hokazo.
To'g'ridan-to'g'ri kirish (DMA) - tashqi qurilma va dinamik xotira
o'rtasidagi almashinuv usuli bo'lib, unda qurilma ma'lumotlar registri va ketma-ket
xotira kataklari o'rtasidagi interfeys orqali almashish operatsiyalarini boshqarish
to'g'ridan-to'g'ri xotiraga kirish boshqaruvchisi va mikroprotsessor tomonidan
amalga oshiriladi.
To'g'ridan-to'g'ri kirish ikki usulda amalga oshirilishi mumkin: oddiy DMA va
Busmastering DMA.
Kompyuterlarning kirish / chiqish tizimining muhim komponenti BIOS
hisoblanadi.
BOIS - bu fizik darajadagi tashqi qurilmalarni boshqarish funktsiyalarini
(dasturiy ta'minot bilan boshqariladigan kirish / chiqish va DMA), kompyuter
texnikasini tekshirish va saqlash funktsiyalarini amalga oshiradigan va operatsion
tizim va apparat o'rtasida vositachi bo'lgan dasturlar to'plami.
BIOS ancha vaqtdan beri UEFI (Unified Extensible Firmware Interface)
platformasiga o'z o'rnini bo'shatib kelmoqda, bu apparat va kompyuterning
operatsion tizimi (OT) o'rtasidagi interfeysning yangi turi.
Chorak asr oldin yaratilgan BIOS uzoq vaqt davomida zamonaviy shaxsiy
kompyuterlar talablariga javob bermadi. Barcha yangi kompyuterlar UEFI
tizimidan foydalanadi.
Dastlab EFI deb nomlangan apparat va OT o'rtasidagi interfeysning bu turi
90-yillarning o'rtalarida Intel tomonidan Itanium platformasi uchun yaratilgan.
Hozirgi vaqtda EFI rivojlanishini Yagona EFI Forumi (UEFI) nazorat qiladi.

3. Interfeyslarni tashkil etilishi

Interfeys - bu apparat va dasturiy ta’minot bo‘lib, tizimlar yoki tizim qismlarini

bog’lash va qo’llab-quvvatlash uchun mo’ljallangan.
Ulanish quyidagi funktsiyalarni o'z ichiga oladi:
- ma'lumotlarni berish va qabul qilish;
- ma'lumotlar uzatishni boshqarish;
- axborot manbai va qabul qilivchini muvofiqlashtirish.
Interfeys kontseptsiyasi bilan bog'liq holda, shina (magistral) tushunchasi ham
ko'rib chiqiladi - bu kompyuter tizimining bir nechta komponentlari parallel
ravishda ulanishi mumkin bo'lgan va ma'lumotlar almashinadigan signal uzatish
vositasi. Shubhasiz, shina atamasi ko'pgina interfeyslarning apparat
komponentlariga taalluqlidir, shuning uchun bu ikki termin ko'pincha sinonim
sifatida ishlaydi, garchi interfeys kengroq tushuncha bo’lsada.

Funktsional maqsadiga ko'ra tizim interfeyslari (kompyuterning alohida

qismlarini mikroprotsessor tizimi sifatida bog'lovchi interfeyslar) va periferik
qurilmalar interfeyslarini ajratish mumkin.

XULOSA
 Xulosa qilib aytganda EHMlarda ma’lumotlar raqamli va raqamli bo’lmagan
kurinishda ifodalanadi. Bunda raqamli ma’lumotlar butun hamda suruluvchi
vergulli sonlar ko’rinishida ifodalanadi. Raqamli bo’lmagan ma’lumotlarga
simvolli va qatarli hamda mantiqiy ma’lumotlar kiradi. Ma’lumotlarni qurilmalar
o’rtasida almashinishda turli hil rejimlar mavjud. Bunda ikkita tizim interfeys
orqali bog’lanadi hamda ikkilik bitlar asosida ma’lumot almashinadi.