You are on page 1of 18

Achahala

Achahalata riqsiysun

http://admiradoresdelquechua.blogspot.com/2015/01/alfabeto-quechua.html

Vocalnisqakuna:

i. “A”.
Anka - Gavilán Aqa – Chicha
Api - Mazamorra Apanqura – Araña (grande)
ii. “I”.

Ispay - Orina Qinti – Colibrí / Ccente


Inti - Sol Qillu - Amarillo
iii. “U”.

Uta - Pellejo Qumir – Verde Uqi = Plomo


Uma - Cabeza Qulluta - Mortero

1
Qamñataq qillqaykamuy:
a) Achahalawan riqsisqaykita.

Ñawi

Sutichaykuy. Uywa= Animal


WAYWACHA UKUCHA

CHITA
BILLY CABRA
CUCHI

2
VICUÑA

WAQYAKUN

CHALLWA

kuntur

Yupanakuna

a) Yupaykusun: chusaq = 0

Waqra 0
Huk 1 ¿Haykataq kachkan? ¿Cuántos están? Qillqay
Iskay 2
Kimsa 3 3 - kimsa
Tawa 4
Pichqa 5
Suqta 6
Qanchis 7
Pusaq 8
Isqun 9
Chunka 10

3
Sutichaykusun:
8 Pusaq 7
10 3
6 5
7 1
3 4
0 9

Huñuykusun:
HUK
PICHQA
ISQUN
ISKAY
QANCHIS
KIMSA
TAWA
SUQTA
PUSAQ
CHUNKA

Tinkuykuspa
a) Rimanakuykusun
TAPUY KUTICHIY

Rimaykullayki / Napaykullayk Chaskikullayk


i i

Imaynallata Allinlla
q m

Tinkunanchikkam Tinkunanchikkam
a a

PAY KUYAKUYKI UPALLA SIMI


AMAHINA KASPA
PAMPACHAYKUWAY RISAQ
4
WATANKAMA
TAPUKULLASQAYKI
ARIY
PAQARINKAMA MANAM
HUK KILLAKAMA

Kichwa Chanka
Kichwaqa huk ayllu rimaysi kachkan, 32 rimaykunas kay sutiwan riqsisqa
kachkanku, kikinkupura chaynayupayhinalla.
Kay qillqay maytupiqa, Perú suyuqpa kimsa hatun llaqtankunapi rimasaq
Kichwa Chankatam yachapakusun: Wankawillkapi 44%, Apurimaqpi 54%,
Ayakuchupi 56% Limapiñataq 17,7%; runakunapa rimasqam kachkan.
Hinaspallataq Kichwa Chanka anchapa rimasqa kachkaptinpas huk niraq
kichwakunapas kachkankuñataq.
1. Quechua, Ambo-Pasco
2. Quechua, Ancash, Chiquian
5
3. Quechua, Ancash, Conchucos (norte)
4. Quechua, Ancash, Conchucos (sur)
5. Quechua, Ancash, Corongo
6. Quechua, Ancash, Huaylas
7. Quechua, Ancash, Sihuas
8. Quechua, Apurímac
9. Quechua, Arequipa-La Unión
10. Quechua, Ayacucho
11. Quechua, Cajamarca
12. Quechua, Chachapoyas
13. Quechua, Cusco
14. Quechua, Huánuco, Huallaga
15. Quechua, Huánuco, Huamalíes (norte de Dos de Mayo)
16. Quechua, Huánuco, Panao
17. Quechua, Lambayeque
18. Quechua, Margos-Yarowilca-Lauricocha
19. Quechua, Napo (zona baja)
20. Quechua, norte de Junín
21. Quechua, Norte de Lima, Cajatambo
22. Quechua, Pacaroas
23. Quechua, Pasco, Santa ana de tusi
24. Quechua, Pasco-Yanahuanca
25. Quechua, Pastaza, Southern
26. Quechua, Puno
27. Quechua, San Martín
28. Quechua, Wanca, Huaylla
29. Quechua, Wanca, Jauja
30. Quechua, Yauyos
31. Quichua, Napo (zona baja)
32. Quichua, Pastaza (norte
Kaynayupaymi Perú llaqtakunapi Kichwa rimaq runakuna kachkanku:
Áncash 46% Huánuco 16 % Pasco 8,71%
Apurímac 54% Huaura 7,41% Piura 0,17 %
Arequipa 13% Ica 10% Puno 32,96%
Ayacucho 56% Junín 13% San Martín 0,91%
Cajamarca 0,49 La Libertad 0,32% Santa 3,72%
Callao 4,4% Lambayeque 1% Tacna 2,41%
Cañete 5 % Lima 7,17% Tumbes 0,28%
Cono Norte Loreto 1,05 % Ucayali 1,9%
Cusco 48% Madre de Dios 15
Huancavelica 44 % Moquegua 4,14

¿Mayqinkunapitaq kichwata rimanchik?

6
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
Junín llaqtapi ¿ima rimaykunataq kachkanku?

………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………

7
HUK YACHAPAKUY – RIQSINAKUNCHIK

¿Imataq sutiyki? Ñuqa Filomena Quispem kani.

¿Maymantataq kachkanki? Ñuqa Wankayuqmantam kachkani.

¿Imatataq ruranki? Ñuqa hampikuqmi kani

8
¿Hayka watayuqta kachkanki?
Ñuqa qanchis chunka (70) watayuqmi
kachkani.

1. Sutinchikta willakusun
a) Napaykuna
Tapukuy Kutichiy
¡Imaynalla! ¡Allinllam!
Napaykuyki Chaskikuyki
¡Rimaykullayki!¡Rimaykuyki!
¡Rimaykamullayki! Chaskikullayki
¡Rimaykamuyki!
¡Rimakaykamullayki!
¡Rimakaykamuyki!
Allin punchaw Allin punchaw
Allin suka Allin suka
Allin tuta Allin tuta
Tinkunakuspas kacharparinakuspapas
9
Tinkunanchikkama
Tupananchikkama
Huk punchawkama
Paqarinkama
Paqarin minchakama
Huk killakama
Watankama
Yachaykusun

Rimaykullaykichik.
Ñuqa Rosario Marcelo
Pachecom kani.
Ñuqa Perú suyuqmantam kachkani.
Ñuqa Acoria llaqtamantam kachkani.
Hampikuqmi kani.
Ñuqa Hampina wasipi llamkani. Tinkunanchikkama.

ÑUQANCHIK
(Tod@s) Nosotr@s

10
ÑUQA = yo ÑUQAYKU

Achka
Sapallan
Nosotr@s (excepto ustedes)
QAM = Tú / Ud. QAMKUNA
Ustedes
PAY = Él / Ella PAYKUNA = Ell@s

Ñuqa kani – Yo soy


Ñuqa José María Arguedasmi kani.
Ñuqa qillqakuqmi kani.
Ñuqa yachachiqmi kani.
Ñuqa takikuqmi kani.

Andahuaylasmantam

Ñuqa kani.

M/M M = Cuando la palabra termina en vocal


I ES, SON, HAY
M = Cuando la palabra termina en
I
consonantes

Equivale a ES (si la palabra es singular), SON (si la palabra es plural) cuando el


verbo está ausente en la oración.
Equiva a “ciertamente”, “sin duda”, “en verdad” cuando el verbo está presente en
la oración.
Equivale a hay cuando afirma cantidad.

11
MANTA de,=desde
(origen, procedencia).
= ..., de
acerca sobre..., con respecto a..., (tema)

Tapuykusun:
✓ Imataq¿ sutiyki?
………ñuqa Ida Flores B
✓ Imatataq¿ ruranki?
….………………………………………………………………………
✓ ¿Hayka wata yuqtaqkachkanki?

Ñuqa 61 watayuqmi kachkani.

✓ Maymantataq¿ kachkanki?
………………………………………………………………………….
TAQ = Sufijo de pregunta

Ima = Qué, Cuál; Imata = Qué cosa; Hayka = Cuánto; May= Dónde

KAY = SER
Ñuqa Kani
Presente

Qam Kanki
Pay kan (paymi)
Kanchik (llapanchik)
simple

Ñuqanchik
Ñuqayku Kaniku (wakinkunalla)
Qamkuna Kankichik
Paykuna Kanku

HUNU MILLÓN
WARANQA MILLAR
12
2
PACHAK CENTENA
3
CHUNKA DECENA
9 NIYUQ / YUQ Posesor / que tiene

18 = chunka pusaqniyuq
45 = tawa chunka pichqayuq
60 = suqta chunka
32 = kimsa chunka iskayniyuq
321 = kimsa pachak iskay chunka hukniyuq
111 = pachak chunka hukniyuq
2021 = iskay waranqa iskay chunka hukniyuq

Greta Thunberg
¿Pitaq? Imataqsutin?
¿ Pay Greta Thunbergmi . Paymi Greta
Thunberg.
Sutin Greta Thunbergmi

¿Hayka watayuqtaq kachkan?


Pay 15 watayuq kachkan.
Ma mantataq
¿ kachkan?
y
kachkan.
Pay manta
Oslo
Imatataq ¿ ruran?
Pay miyachapakuq.

¿Maypitaq yachan?
Pay Oslopi yachan.

Pi = Quién/Cuál
PI = en (el, la, los, las)

wasipi

13
N = su (de el/ella), suyo

wasin

HUNU
1 WARANQA
1 PACHAK
1 CHUNKA
1 YU / N YU
Q I Q

28 = Iskay chunka pusaqniyuq


24 = Iskay chunka tawayuq
400 = Tawa pachak
2021 = Iskay waranqa iskay chunka hukniyuq
1111 = waranqa pachak chunka hukniyuq

Yarita Lizeth Yanarico Quispe Pitaq? Imataq


¿ ¿ sutin?
Yarita Lizeth Yanarico Quispem.
Payqa Yaritam

¿Hayka watayuqtaq kachkan?


Pay 32 watayuqmi kachkan.
14
¿Maymantataq kachkan?
Juliacamantam kachkan.

¿Imatataq ruran?
Takiqmi.

¿ tiyan? Maypitaq yachan?Maypitaq


Lima tiyan / yachan. pim ¿

Yachay = saber, conocer / habitar, residir


Tiyay = sentar / habitar, residir

Q = Yaćhachiq (muda), Wamanqaqa (dura), Anqasmayu (g)

Tania Pariona Tarqui


¿Pitaq? ¿Imataq sutin?
……………………………………….
¿Hayka watayuqtaq kachkan?
……………………………………….
……………………………………….
¿Maymantataq kachkan?
……………………………………….
¿Imatataq ruran?
……………………………………….
¿Maypitaq yachan?
……………………………………….

Futuykita kaypi churay

Qamñataq riqsichikuy

Tapuykunata kutichiy ¿Imataq


sutiyki?
15
……………………………………….
¿Hayka watayuqta kachkanki?
……………………………………….
……………………………………….
¿Maymantataq kachkanki?
……………………………………….
¿Imatataq ruranki?
……………………………………….
¿Maypitaq yachanki?
Huancayopi.

Q = pipas, mayqanpas imatapas ruraq.


Q = el, la, aquél, aquella, esa/e, QUE...

KU = ME, TE, SE, NOS, NOS, SE, SE (Reflexivo)

Ñaqchay = Peinar
Ñaqchakuy = Peinarse

Y = ar, er, ir
Qillqay = Escribir
Mikuy = Comer
Rimay = Hablar

Picha-y Pichaq Pichakuy Pichakuq


Puri-y Puriq Purikuy Purikuq
Tarpu-y Tarpuq Tarpukuy Tarpukuq
Palla-y Pallaq Pallakuy Pallakuq
Taki-y Takiq Takikuy Takikuq
Yanu-y Yanuq Yanukuy Yanukuq
Hampi-y
Unquchi-y
Kiru amacha-y
Hampikuna riqsi-y
Kamachi-y
Puklla-y
16
Taki-y
Magali Solier
¿Pitaq? ¿Imataq sutin?
……………………………………….
¿Hayka watayuqta kachkan?
……………………………………….
……………………………………….
¿Maymantataq kachkan?
……………………………………….
¿Imatataq ruran?
……………………………………….
¿Maypitaq yachan?
……………………………………….
Takiykusun:

a) UTKU PANKILLAY1

Ripunay urqupi michiq


masillay wayllallay inchullay.
Ripunay qasapi michiq
masillay wayllallay inchullay.

Qamllama warma yanayta ñuqaqa ripukuchkaniñam (2 kuti).

Ripunay qasapi tuku waqachkan


wayllallay inchullay. Ripunay
urqupi tuku waqachkan
Wayllallay inchullay.

Huntilla manaña kutimusaqchu amama waqankichu,


huntilla manaña kutimusaqchu amama llakinkichu.

Yarqanallawanmi nispa nillaptin


wayllallay inchullay.

1 https://www.youtube.com/watch?v=Ynvlc6CsBXs
17
Yakunallawanmi nispa nillaptin
wayllallay inchullay.
Qamllama siminman tumikullanki qamhina kasqayki,
qamllama siminman tullaykullanki qamhina kasqayki.

Utku pankillay, yana ñawillay amama


waqankichu. Kuyawasqaykita yuyarillaspay
chayllam kutimusaq, chayllam
vueltamusaq.

18

You might also like