Professional Documents
Culture Documents
Huk Yachapakuy - Chanka
Huk Yachapakuy - Chanka
Achahalata riqsiysun
http://admiradoresdelquechua.blogspot.com/2015/01/alfabeto-quechua.html
Vocalnisqakuna:
i. “A”.
Anka - Gavilán Aqa – Chicha
Api - Mazamorra Apanqura – Araña (grande)
ii. “I”.
1
Qamñataq qillqaykamuy:
a) Achahalawan riqsisqaykita.
Ñawi
CHITA
BILLY CABRA
CUCHI
2
VICUÑA
WAQYAKUN
CHALLWA
kuntur
Yupanakuna
a) Yupaykusun: chusaq = 0
Waqra 0
Huk 1 ¿Haykataq kachkan? ¿Cuántos están? Qillqay
Iskay 2
Kimsa 3 3 - kimsa
Tawa 4
Pichqa 5
Suqta 6
Qanchis 7
Pusaq 8
Isqun 9
Chunka 10
3
Sutichaykusun:
8 Pusaq 7
10 3
6 5
7 1
3 4
0 9
Huñuykusun:
HUK
PICHQA
ISQUN
ISKAY
QANCHIS
KIMSA
TAWA
SUQTA
PUSAQ
CHUNKA
Tinkuykuspa
a) Rimanakuykusun
TAPUY KUTICHIY
Imaynallata Allinlla
q m
Tinkunanchikkam Tinkunanchikkam
a a
Kichwa Chanka
Kichwaqa huk ayllu rimaysi kachkan, 32 rimaykunas kay sutiwan riqsisqa
kachkanku, kikinkupura chaynayupayhinalla.
Kay qillqay maytupiqa, Perú suyuqpa kimsa hatun llaqtankunapi rimasaq
Kichwa Chankatam yachapakusun: Wankawillkapi 44%, Apurimaqpi 54%,
Ayakuchupi 56% Limapiñataq 17,7%; runakunapa rimasqam kachkan.
Hinaspallataq Kichwa Chanka anchapa rimasqa kachkaptinpas huk niraq
kichwakunapas kachkankuñataq.
1. Quechua, Ambo-Pasco
2. Quechua, Ancash, Chiquian
5
3. Quechua, Ancash, Conchucos (norte)
4. Quechua, Ancash, Conchucos (sur)
5. Quechua, Ancash, Corongo
6. Quechua, Ancash, Huaylas
7. Quechua, Ancash, Sihuas
8. Quechua, Apurímac
9. Quechua, Arequipa-La Unión
10. Quechua, Ayacucho
11. Quechua, Cajamarca
12. Quechua, Chachapoyas
13. Quechua, Cusco
14. Quechua, Huánuco, Huallaga
15. Quechua, Huánuco, Huamalíes (norte de Dos de Mayo)
16. Quechua, Huánuco, Panao
17. Quechua, Lambayeque
18. Quechua, Margos-Yarowilca-Lauricocha
19. Quechua, Napo (zona baja)
20. Quechua, norte de Junín
21. Quechua, Norte de Lima, Cajatambo
22. Quechua, Pacaroas
23. Quechua, Pasco, Santa ana de tusi
24. Quechua, Pasco-Yanahuanca
25. Quechua, Pastaza, Southern
26. Quechua, Puno
27. Quechua, San Martín
28. Quechua, Wanca, Huaylla
29. Quechua, Wanca, Jauja
30. Quechua, Yauyos
31. Quichua, Napo (zona baja)
32. Quichua, Pastaza (norte
Kaynayupaymi Perú llaqtakunapi Kichwa rimaq runakuna kachkanku:
Áncash 46% Huánuco 16 % Pasco 8,71%
Apurímac 54% Huaura 7,41% Piura 0,17 %
Arequipa 13% Ica 10% Puno 32,96%
Ayacucho 56% Junín 13% San Martín 0,91%
Cajamarca 0,49 La Libertad 0,32% Santa 3,72%
Callao 4,4% Lambayeque 1% Tacna 2,41%
Cañete 5 % Lima 7,17% Tumbes 0,28%
Cono Norte Loreto 1,05 % Ucayali 1,9%
Cusco 48% Madre de Dios 15
Huancavelica 44 % Moquegua 4,14
6
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
Junín llaqtapi ¿ima rimaykunataq kachkanku?
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
7
HUK YACHAPAKUY – RIQSINAKUNCHIK
8
¿Hayka watayuqta kachkanki?
Ñuqa qanchis chunka (70) watayuqmi
kachkani.
1. Sutinchikta willakusun
a) Napaykuna
Tapukuy Kutichiy
¡Imaynalla! ¡Allinllam!
Napaykuyki Chaskikuyki
¡Rimaykullayki!¡Rimaykuyki!
¡Rimaykamullayki! Chaskikullayki
¡Rimaykamuyki!
¡Rimakaykamullayki!
¡Rimakaykamuyki!
Allin punchaw Allin punchaw
Allin suka Allin suka
Allin tuta Allin tuta
Tinkunakuspas kacharparinakuspapas
9
Tinkunanchikkama
Tupananchikkama
Huk punchawkama
Paqarinkama
Paqarin minchakama
Huk killakama
Watankama
Yachaykusun
Rimaykullaykichik.
Ñuqa Rosario Marcelo
Pachecom kani.
Ñuqa Perú suyuqmantam kachkani.
Ñuqa Acoria llaqtamantam kachkani.
Hampikuqmi kani.
Ñuqa Hampina wasipi llamkani. Tinkunanchikkama.
ÑUQANCHIK
(Tod@s) Nosotr@s
10
ÑUQA = yo ÑUQAYKU
Achka
Sapallan
Nosotr@s (excepto ustedes)
QAM = Tú / Ud. QAMKUNA
Ustedes
PAY = Él / Ella PAYKUNA = Ell@s
Andahuaylasmantam
Ñuqa kani.
11
MANTA de,=desde
(origen, procedencia).
= ..., de
acerca sobre..., con respecto a..., (tema)
Tapuykusun:
✓ Imataq¿ sutiyki?
………ñuqa Ida Flores B
✓ Imatataq¿ ruranki?
….………………………………………………………………………
✓ ¿Hayka wata yuqtaqkachkanki?
✓ Maymantataq¿ kachkanki?
………………………………………………………………………….
TAQ = Sufijo de pregunta
Ima = Qué, Cuál; Imata = Qué cosa; Hayka = Cuánto; May= Dónde
KAY = SER
Ñuqa Kani
Presente
Qam Kanki
Pay kan (paymi)
Kanchik (llapanchik)
simple
Ñuqanchik
Ñuqayku Kaniku (wakinkunalla)
Qamkuna Kankichik
Paykuna Kanku
HUNU MILLÓN
WARANQA MILLAR
12
2
PACHAK CENTENA
3
CHUNKA DECENA
9 NIYUQ / YUQ Posesor / que tiene
18 = chunka pusaqniyuq
45 = tawa chunka pichqayuq
60 = suqta chunka
32 = kimsa chunka iskayniyuq
321 = kimsa pachak iskay chunka hukniyuq
111 = pachak chunka hukniyuq
2021 = iskay waranqa iskay chunka hukniyuq
Greta Thunberg
¿Pitaq? Imataqsutin?
¿ Pay Greta Thunbergmi . Paymi Greta
Thunberg.
Sutin Greta Thunbergmi
¿Maypitaq yachan?
Pay Oslopi yachan.
Pi = Quién/Cuál
PI = en (el, la, los, las)
wasipi
13
N = su (de el/ella), suyo
wasin
HUNU
1 WARANQA
1 PACHAK
1 CHUNKA
1 YU / N YU
Q I Q
¿Imatataq ruran?
Takiqmi.
Qamñataq riqsichikuy
Ñaqchay = Peinar
Ñaqchakuy = Peinarse
Y = ar, er, ir
Qillqay = Escribir
Mikuy = Comer
Rimay = Hablar
a) UTKU PANKILLAY1
1 https://www.youtube.com/watch?v=Ynvlc6CsBXs
17
Yakunallawanmi nispa nillaptin
wayllallay inchullay.
Qamllama siminman tumikullanki qamhina kasqayki,
qamllama siminman tullaykullanki qamhina kasqayki.
18