Dawid Bodnar, Polityka i medzia w dziejach.

W Rzymie okresu cesarskiego podobnie jak i w czasach wspolczesnych ważnym elementem zycia
sppolecznego była rozrywka, Miasta jako elementy kumulujące w sobie większa ilosc ludzi w jedyn
miejscu sprzyjały rozwojowi rozrywki oraz wzrostowi na na jej zapotrzebowania, wkońcu
przeciętny mieszkaniec miast miał więcej wolnego czasu niż mieszkanic obszaru wiejskiego, a co
za tym idze mógł czasciej po prostu się nudzić. Zapewnienianie rozrywki miało tagże wspomagać
asymilicajce kulturową podbitych ludów,pokazując przy tym wyzość latyńskiej kultury nada tą
lokalną. Poprzez „Zabawe” kuntrolowano nastroje spoleczne, odciągając niezadowolnoe masy od
buntów oraz wreszcie sprawiała funkcje propagandową, miała opiewac wielkość rzymu, tworząc
tym samym mit niezwycieżonośći państwa. W Okresie Klasycznym royzrywka zazwyczaj była
skojarzona z obrżedami religijnmi, stanowiła ona element kultu np. dionizosa. W Okresie wczesno
bizantyjskim zaczeła być postrzegana jako element odciągający od Boga, np. Jan Chryzostom,
nagminie w swych kazaniach ganiał dekandencje i wyłuzdanie sztuk teatralnych oraz widział
zagrożenie dla zbawienia w wyścigach rydwanów, Wokół których gromiadziły się masy ludzi,
zwolenicy stronictw niebieskich, zielonych, białych itd. XVIII i XIX wieczna chistoriografia
traktowała je nawet jako coś na kształt „Proto-parti politycznych”, jendak pomimo wplywu czasem
istotnego na sytuacje polityczną, nie miały one programów politycznych, a działały głównie w
Afakcie w rekacji na obecną sytuacje. W tym miejscu warto napomknąć że masowość widowisk,
wzbudzała często pogarde elit intelektualnych, Ammian Marcellinus o swoim pobycie w Rzymie
opisywał masy bezdomnych którzy doskonalne orientowali się w wyścigach i igrzyskach, a swoje
ostatnie pieniądze przeznaczali na widowiska, z równą ironią przedstawia klase wyższą
zamieszkującą Rzym. Juliusz cezar w trakcie jednego z masowych widowisk postanowił zając się
pisaniem korespondencji, co spotkało się z gormkim wybuczeniem dyktatora, przez masy, do tego
stopnia że musial on opuśćić igrzyska, a na kolejnych nie popelnił już tego błedu. Ogólnie przez
masy, bardzo mile widziane było to by princeps podzielał zainteresowaniach swych obywateli,
dlatego czasy Kaliguli czy Nerona,
Domicjana przez plebs było postrzegane jako
dobre, ublywające na licznych zabawach,
wbrew temu co przekazali o nich starozytnie
Historycy wywodzący się z stanu
senatorskiego, którego głownie tyczyły się
prześladowania. Marek Aureliusz werbując
gladiatorow na wojny Markomańskie,
sprawił że Masy utracily swych ulubieńców
co spotkało się z niezadowoleniem „ Poprzez
nude chce nasz wszystkich smuśić do
Filozofowania” pojawiały się takie głosy.
Częsta pogarda dla masowych zabaw,
musiała być ukrywana, jeśli chciało się
utrzymać przy władzy, niezadowolnony
plebs mógł zawsze wysunąc wsząć zamieszki i obwołać swojego kandytata do purpury tak jak było
to w przypadku Areobindusw a w 512 za panowania Anastazjusza, czy chyba w najpopularniejszym
tego typu zamieszkach w tak zwanym Powstaniu Nika w 532 za panowania Justniana I, gdzie
obowłana Krewnego Anastazjusza Hypacjusza. W pierwszym przypadku zamieszki zostały
zrecznie ugaszone przez Anstazjusza, który przed zebranym tłumem na hipodormie upozorował
zrzecznie się purpury, wpływajac tym na nastroje mas, natomiast Justynian krwawo rozprawil się z
buntownikami. Na podanych wcześniej przykladach można łatwo zauważyć że rozrywka pełniła
wiele funkcji w tym te polityczne. i wywolywla rozmaite odczucia współczesnych. Budownictow
zwykle imponujących gmachów służących rozrywce miało liczne cele, przysporzenie sobie
pobularnośći mas, wygaszanie nastrojów zaognionego społeczństwa, oraz fuknce propagandową.

Teatr

W Konstrukcji tetru rzymskiego, zauważalny jest znaczny wpływ teatrów greckisch, choć
wprowadzili oni kilka modyfikacji, o których mowa będzie poniżej. W rzymie pierwsze teatry byłu
budowane z drewna, przywędrowały one za sprawą kontaktów z grekami zamieszkującym Magna
Graecie. Nie znamy jednak sztuk wówczas wystawianych. Rzymiane swojego pierwszego
murowanego teatru doczekali się stosunkowo późno pod u schyłku republiki, ufundował go jeden z
triumwirów Pompejusz Wielki, który zainspirowany swoim kampaniami w krajach
hellenistycznych postanowił wznieśc gmach w rzymie, de facto wprowadzając standardy kontrukcji
teatrów do świata rzymskiego, teatry wznoszone w okresach późniejszych zawierają te same
elementy i rozwiązania co wyżej wspomnany teatr, a tradycyjne teatry grecki (jeśli było to
konieczne) były romanizowane. W tym miejscu warto podać różnice między teatrem greckim a
rzymskim, zaczynając od fundamentów. W teatrach greckich za fundament służyło środowisko,
dlatego stawiano je na terenach górrzystych, które przy okazji zapenwiały dobrą akustyke, a
naturalnie pochyła powierzchnia wymagała stosunkowo niewielkich modyfikacji by umieśćić
miejsca dla widowni, stawiane były na równym terenia więc budowa fundamentow była konieczna.
Witrówiusz podaje jak powino się rozplanowoyać tetr w następujący sposób: „Kształt teatru należy
zaprojektować w następujący sposób. Umieściwszy koniec cyrkla w środku zamierzonego obwodu
dolnej części teatru, należy zakreślić koło, a
w nim wpisać cztery trójkąty równoboczne
dotykające wierzchołkiem w równych
odstępach obwodu koła [...] Spośród owych
trójkątów bok znajdującego się najbliżej
sceny, w miejscu gdzie przecina obwód koła,
wyznacza linię czoła sceny. Równoległa do
niej prosta przeprowadzona przez środek
koła oddzieli estradę, zwaną proscenium, od
powierzchni orchestry. W ten sposób
powierzchnia proscenium będzie szersza niż u
Greków ze względu na to, że wszyscy aktorzy
występują na scenie”. Przy okazji cytatu z
witruwiusza, ten podaje kolejną róznice,
Proscaenium jest szersze niż w tatrach
greckich i hellenistycznych, postawione one
było tagże wyżej względem orkiestry która nie pełniła już tradycyjenj roli, znanej z teatrów
greckich, a była miejscem dla Senatorów. Teatr Rzymski był budowlą zamkniętą powodowało to
rownomierne rozprzestrzeniane się dźwieku, poprzez zminimalizowaniu wpływu otoczenia (np.
wiatru) na nośność głosów aktorów. Widownia zbierała się na Theatronie, który został podzielony
na kilka segmentów zwanym caveami, tutaj zarysowywuje się też róznica społeczna między teatrem
geckim a rzymskim, ten pierwszy miał charakter bardziej egalitarny, bez wyraźnego podziału na
status, rzymski natomiast dzielił widownie na podstawie statusu społecznego, im bliżej sceny tym
wyższą pozycje zajmował widz. Aby dostać się na widownie Konieczne było wchodzenie po
schdach umieszczonych pod widowniąi i wychodących na każde „Piętro” widowni. Stamtąd widz
mogł zobaczyć bogato zdobiony scaenae frons, która poza bryłą teatru zymskiego jest najbardziej
rozpoznawalnym elementem odróżniającym go od greckiego. Pogato zdobiona fasada wysadzana
kilukostopniowymi kolumnami, swoim majestatem miała zastępować, naturalne widoki
występujące w teatrze greckim. W teatrze w okrecie cesarskim największą popularnością cieszyły
się sztuki komediowe, a w poźnym antyku pantonimy.

dddddNA górze od lewej: Mozaika przedstawiająca aktorów w pompejach Teatr w Palmyrze

Na dole od lewej: teatr w Bosrże w syri. Przekrój poprzeczny teatru rzymskiego

Cyrki

Najbardziej charakterystyczną rodzajem Rzymskich budowli monumentalnych obok świątyń czy

afmiteatrów był cyrki, miejsce przystosowane dla mas ludzi którzy zbierali się by oglądać rozmaite
formy wyścigów, głównie tych rydwanowych, rzymianie słyneli z uwielbienia to tego typu
rozrywki, a jej sukces na terenach im podległych tylko potwierdza z jakimi emocjami wiązały się te
widowiska, we wstępie przytaczałem Ammiana który surowo oceniał zbytnie zangażowanie
zainteresowanie wyścigami, można byy odnieść wrażenie że ludzie którzy są nimi pochłonięci są
zwyczajnie glupi. Czy możemy podzielać jego pogląd? Zmienność natury ludzkiej, jest iluzoryczna,
a zwłaszcza w sprawach rozrywki, disiejszymi odpowiednikami wyścigów rydwanów są wyścigi
samochodowe, lub szerzej sporty rozmaite ogólnie które tak samo jak dwa tysiące lat temu i dziś
dogłebnie angażują masy. Wokół środowis cyrkowych tworzyły się ugropowania, wystawiające
swoich woźniców i konie, chodowały zwierzęta do występów, miały swoje tancerki, pełniły one
tagże rodzaj funkcji porządkowych na stadionie, a niekiedy zdażało się że przydział do jednego z
stronictw(Domnujące były Zielone i niebieskie, choć występowały inne kolory) nabierał bawr
politycznych, szczegółnie zawuważalne jest to w późnej starożytnośći i wczesnym bizancjum, a za
przykład niech posłuży nam wykorzystwanie stronictwa niebieskich przez Justyniana I do
zastraszania ludzi mu nie przychylnych, lub niedopuszcznie przez Fokasa (602-610) do stanowisk
państwowych ludz związanych z jednnym ze stronictw hipodromowych. Ogólnie Cyrki
(Hipodromy) lub Amfiteatry był miejscem w którym jednostka ukryta w masah tłumie swobodnie
wyrażać swoje opinie na temat posunięć władzy. Nazwa Circus oznaczą „Krąg” co odaje kształt
budowli, centralną częscią stanowił tor odzielony od widowni kanałem zabespieczającym. Na
środku toru stawiano rozmaite działa sztuki z prowincji, które miały dodatkowo charakter
propagandowy, w przypadku cyrków na prowincji teren ten pozostawał albo pusty lub skromniej
przyozdobiony. W cyrkach poza wyścigami organizowano pokazy zwierząt, do tego celu stawiano
kraty lub kopano wcześniej wspomniane rowy. Widownia w przypadku największej tego typu
budowli mogłą pomieśćić ok 150 tysięcy ludzi. Znaleśiska archeologiczne stwierdzają że portyki
ustawione w fasadzie budynku pełniły funkcje handlowe, co wydaje się logicznym zabiegiem
zważywszy na charakter tego miejsca. Rzym swojego cyrku doczekał się stosunkowo szybko bo
jeszcze w okresie królewskim, położono go przy palatynie a w wyniku licznych przybudówek bądz
całkowitych renowcji po pożarach osiągnął on znacznie większe rozmiary niż pierwotnie. W 196
roku Septymiusz Sewer ufundował cyrk w Bizancjum, ale konstantyn wyznaczając nową
rezydencje cesarską rozbudował i poszerzył tor hipodromu, przy okazji upiększając go znacznie
licznymi wtedy już „Zabytkami” świata antycznego. Niestety nie zachowało się wiele z majestatu
tego miejsca. Wiele dzieł sztuki zostało zrabowanych przez barbarzyńską IV krucjate, a
zrujnowany niegdysiejsz cyrk został pozbawiony swoich kształtów przez turków, na potrzeby
budowy białego meczetu, rzecz to znamiena i smutna. ddd

dddddddddd Wdd

Figura 1: Widok na konstantynopol za panowania Justyniana I

dddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddd
A Amfiteatr

Bryła amfiteatru rzymskiego jest swoistą ikoną antyku rozpoznawalną, przez wielu ludzi nie
związanych z starożytnością, co więcej nawet z historią ogólnie czy architekturą. Gdy przeciętny
laik usłysz Afmiteatr lub „Cyrk” od razu wzrokiem wyobraźni widzi krwawe walki gladiatórów,
mierzących się na śmierć i życie ku uciesze ludy. Jednak Rola amifteatrów jest znacznie ciekawasz,
niż to co przekazuje nam popkultura. Amifteatr to budowla o okrągłym bądz owalnym kształcie
którego centrum stanowi arena otocznona widownią, pierwsze tego typu budowle powstawały z
drewa i miały one charakter okazjonalny, a odbywające się wnich walki gladiatorów służyły do
zaskarbienia sobie popularnośći wśród ludu. Co ciekawe według źródeł takie rozrywki nie cieszyły
się wielkim szacunkiem, uważano to za widowiska dla plebsu. Podbnie jak w przypadku teatró
Rzymianie doczekali się pierwszego stałego Amifteatro dopiero w I wieku p.n.e. powstał on na
polach marsowych na polecenie Oktawiana Augusta, który jak wiadomo wywodził się ze stronictwa
poularów, był on niezwykle czuły na opinie publiczną i potrafił nią zręcznie kierować
przysposabiając sobie popularność ludu, co zapewniała mu ta budowala. To właśnie na panowanie
dynasti julijsko kladujskie zaczynają powstawać tagże amfiteatry na prownicjach, i stanowiły po
pierwsze: Jako element propagowania kultury latyńskiej, i dwa: jako element propagandowy, tak
przecież istotny dla imperium rzymskiego. A przyokazji zapewniały one niezbędną rozrywke dla
mas, które zajęte igrzyskami nie zwracały uwagi na bieżące problemy, takie jak np. wysokie
podatki. Taka „Tranzakcja” była wygodna dla panstwa jaki i mieszkańców. Po przejęciu władzy
przez władzy nad cesarstwe wespazjana, w purpure zostaje przyodziana dynastia Flawijska, jej
pierwszy przedstawiciel rozpocząl fundować największy Amfiteatr,
jako wyraz wielkośći i bogactwa cesarstwa, oraz w imieniu swojego
rodu, manifestując tym samym jego legitymizacje. Jednak zażycie
Wespazajna go ukończono, jego następsa Tytus zaingurował otwarcie
Amfiteatru wielkimi igrzyskami w 80 i 81 roku. Organizowano w nim
(podobnie jak w innych Afmiteatrach) walki gladiatoów
sporwadzanych z róźnych cześci imperium głównie niewolników i
jeńców, stawali oni na arenie przeciwko sobie lub dzikim zwierzętom.
Do czasu dobudowania Hypogeum, części podziemnej za panowania
Domicjana, możliwe było organizowanie naumachi. Igrzyska
odbywały się w miare regularnie choć zdarzaly się przerwy, lub
znacznie ograniczano repertuar w wyniku rozmaitych perturbacji, co
zawsze spotykało się z niezadowoleniem ludności. Branie udziału jako
widz wiązało się z wielkimi emocjami, co w późnym antyku mogło Sesterc wybity za panowania Tytusa
być postrzegane jako niebezpieczne dla zdrowia ciała jak i duszy. O tym co sądzono o rozrywka w
amfiteatrach dobrze świadczy Św. Augustyn w wyznaniach o swoim koledze ze studiów w Rzymie:
„Przypadkowo spotkali się na ulicy wracający z obiady koledzy i przyjaciele. Zaczeli ciągnąc go do amfiteatru, choć
się sprzeciwiał i opierał, wołając:
-Możecie saprowadzić i postawić tam moje ciało, ale nie przymusicie mojego ducha i oczu, by ogladały widowisko!
Będe tam, owszem ale nieobecny! Okaże swoją wyższość, i nad wami, i nad igrzyskiem!
Wysłuchali go ale nie puścili. Może właśnie dlatego, że chcieli wybróbować czy istotnie się tak stanie? Gdy przyszli i
zajeli miejsca wszystko już tam wrzało ową rozkoszą nieludzką. Alpiniusz zamknął oczy i przykazał duchowi by nie
zwracał uwagi na bezmiar zła. Oby i uszy zatkał! W pewnym bowiem momencie walki uderzył weń potężny krzyk
publicznośći. Zdjęty ciekawością i jakby pragąc wzgardzić i przezwycięzyć tagże wzrokiem to, co stało się przyczyną
okrzyku, oczy otworzył. Lecz cięższą odniósł rane na duchu niż ten, którego chciał zobaczyć, na ciele! Runął żałośniej
niż ten, czyj upadek wywołał ów krzyk, który szedł przez jego uszy i otworzył mu oczy! Gdy zobaczył krew, zachłysnął
sie okrucieństwem. Już się nie odwrócił, wzrok trzymał utkwiony. Nieświadomie wchłaniał obłed. Nie był już takim,
jakim tu przyszedł. Stał się jednym z tłumów, do którego dołączył i prawdzym towrzyszem tych, którzy go przywiedli.
Patrzył, krzyczał, płonął!” (Św. Augustyn, Wyznania VI 8)

Obraz Dekadencki, podzielany przez zarówno przez pogan i chrześcijan ukazujących upadek
meoralności w społeczeństwie. W zasadzie wśród itelektualistów od IV wieku zauważalna zaczyna
być wzgarda dla widowisk amfiteatralnych. Nie spotykana wcześniej na taką skale w wiekach
wcześniejszych. A zaintersowania te podzielali przecież cesarze, którzy nie zapisali się dobrze w
historiografi współczesnej jak i antycznej. Czołowym przykładem jest Kommodus, znany z branie
bezpośredniego udziału w walkach na Arenie, jednak nie w taki sposób jak przedstawia to film
Ridley Scota. Komodsu lubował się rzucaniem oszczepów w puszczone swobodnie zwierzęta,
samemu stojąc na czymś w rodzju wierzyczki, dając tym samym raczej pokaz swojej celnośći niż
odwagi. W okresie wczesno bizantyjskim na mocy edyktu Arkadiusza i Honoriusza zamknięto
większoć szkoł gladiatorskich co było ciosem cięższym dla tego typu rozrywek niż zakaz walk
gladiatorów zarządzony przez Konstantyna Wielkiego w 326 roku, zakaz ten był jawenie
nieprzestrzegany na co wskazuje powyższy cytat z Augustyna, a rzecz tamta miała miejsce w 380 r.
Ostatnie oficjalne walki miały miejsce w 404 r. Amifteatry zaczełu podupadać wielie z nich
zburzono inne zaś przerabiano w fortyfikacje lub kościoły, podawano recyglingowi materiałów, taki
los spotkał np. Kolloseum. Te które przetrwały nadal pełniły funkcje spoleczne. Cesarze
Bizantyjscy co oczywiste nie wyrażali zainteresowania ich remontem. Wtedy góre nad igrzyskami
w amfiteatrach wzieły widowiska teatralne lub wyśćigi rydwanów, choć i te podupadłu by okresie
środkowo bizantyjskim być organizowane już tylko na obchody wybranych uroczystości takich jak
tryjumfy, śluby czy koronacje. A wiązało się to z gryntowną przemianą życia społecznego, które w
antyku miałe charakter publiczny a w Bizancjum domowy, skryty. A początek tych przemian
widzimy właśnie w IV wieku.

Dobrze zachowany amfiteatr w Weronie

Przekrój poprzeczny Koloseum
 Bibliografia

Witruwiusz, O Architektórze ksiąg X (tłum. K. Kumaniecki), Warszawa 1999

Amminan Marcelius, Dzieje Rzymskie T.1 (tłum. I. Lewandowski), Warszawa 2002

Św. Augustym, Wyznania (tłum. Z. Kubiak), Kraków, 2022

J. Shepard, Bizancjum 500-1024 T.1 Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2015

J.Kolendo, Ewa Wipszycka, J. Zabłocka, Vademecum Historyka Starożytnej Grecji i Rzymu.