Kitab - 01.01.22

QURANİ-KƏRİMİN
RƏVAN OXUNUŞ VƏ
TƏCVİDİNİN ÖYRƏDİLMƏSİ
Bakı – 2022
1
Azərbaycan Respublikasının Dini Qurumlarla İş Üzrə
Dövlət Komitəsinin DK-966/Q saylı, 14 Dekabr 2022-ci il
tarixli məktubu əsasında “Zərdabi Nəşr” MMC-nin
mətbəəsində çap olunmuşdur.
Alicənab insanlardan gözlənilən ən böyük kəramət, lütf və

mərhəmət ondan ibarətdir ki, bu kitabı nəzərdən keçirdikdə bir
səhv, ya anlaşılmazlığa rast gəlsələr, zəhmət çəkib onu düzəlt-
sinlər, əvvəlcədən bizim üzr və təşəkkürümüzü qəbul etsinlər.
Tərtib edən: Vüqar Bəhrəmov
Təklif, irad və suallarınız üçün (055) 612-46-47
Qurani-Kərimin rəvan oxunuş və təcvidinin öyrədilməsi.

Bakı, “Zərdabi Nəşr” MMC, 2022, 505 səh.
© V.Bəhrəmov, 2022
© “Zərdabi Nəşr” MMC, 2022
Çapa imzalanmışdır: 14.12.2022. Formatı 70x100 1/16.

Həcmi 32 ç.v. Sifariş № 70. Tiraj 1000
“Zərdabi Nəşr” MMC Nəşriyyat Poliqrafiya müəssisəsi
Tel: (012) 514-73-73, mob. (050; 070) 344-76-01
e-poçtu: zerdabi_em@mail.ru
2
BİRİNCİ HİSSƏ
ƏRƏB ƏLİFBASININ TƏLİMİ

VƏ QİRAƏT QAYDALARI
3
ÖN SÖZ
Mərhəmətli və rəhimli
Allahın adı ilə
Həmd aləmlərin rəbbi olan Allaha məxsusdur.

Allahın salamı olsun peyğəmbərlərin sonuncusu, nəbi
və əmin olan həzrət Muhəmmədə (səlləllahu ələyhi və
alihi və səlləm) və onun pak olan əhli-beytinə
(ələyhimus-salam).
Mütəal Allah Qurani-kərimdə buyurur:
“Bizim rəsulumuz sizə nə verirsə götürün və sizə

nəyi qadağan edirsə ondan əl çəkin. Allahdan qorxun
ki, Allah şiddətli cəza verəndir”.;
Allah rəsulu (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) isə

buyurur:
"Sizin aranızda iki dəyərli əmanət qoyuram. Allahın

kitabı (Qurani-kərim) və əhli-beytim. Onlar "kövsər"
hovuzunda mənə qovuşanadək, bir-birindən ayrılmaz-
lar. Əgər onlara sarılsanız, heç vaxt zəlalətə düşməz-
siniz. Onlardan qabağa keçməyin ki, həlak olarsınız.
Onlardan geri qalmayın ki, həlak olarsınız. Onlara heç
nə öyrətməyin, çünki onlar sizdən daha biliklidirlər".
_______________________________
;Həşr surəsi, ayə 7
4
Təəssüflər olsun ki, Allah rəsulunun (səlləllahu
ələyhi və alihi və səlləm) əmanəti olan Qurandan,
insan tərbiyə edən və insanlara nicat bəxş edən bu
kitabdan ya mərasimlərdə, ya incəsənət nümunəsi
kimi məscidlərin mozaika ilə bəzədilməsində istifadə
edilir, ya onu qəbir üzərində oxuyurlar, ya uşaqların
bələyinə bağlayırlar, ya səfərə gedərkən altından ke-
çirlər, ya gəlin köçərkən cehizə qoyurlar, ya da bəzi
məclislərin açılışında oxuyurlar.
Bugün cəmiyyət Quran barəsində bir az hərəkətə
gəlib və indi onun əzbərlənməsi, təcvidi, oxunuşu və
müsabiqələri barədə bəzi proqramlar hazırlanıb. Bu
əlbəttə ki, əvvəlki işlərdən yaxşıdır, lakin bunların heç
biri Quranın ruhu deyil. Quranın ruhu düşünməkdir.
Quran bizdən düşünməyimizi istəyir və içində qınaq
olan ifadə ilə buyurur:
“Məgər onlar bu Quran barəsində düşünmürlər?”.;
Nə üçün Quran barəsində düşünmürlər? Quran ba-

rəsində düşünmək hamıya aiddir. Qurandan bəhrələn-
mək üçün onun barəsində hamı düşünməlidir. Əgər
Quranın bütün sözlərini hansısa təfsirçi başa düşmüş
olsaydı, onda daha Quran bizə “düşünün!” buyurmaz-
dı.
Məlum məsələdir ki, əgər mən də düşünsəm, nəsə
yeni bir şey taparam. Quran bilatəşbeh neft kimidir.
Qədimdə neftdən yalnız evi işıqlandırmaq və qızdır-
maq üçün istifadə edirdilər. Lakin bugün neft-kimya
sənayesində neftdən yüzlərlə, minlərlə məhsul hazır-
lanır.
_______________________________
;Muhəmməd surəsi, ayə 24
5
Təəssüf ki, biz müsəlmanlar Qurandan uzaqlaşıb
və həyat proqramımızda dəyərsiz, müstəmləkəçi və
eqoist adamları təqlid etməyə başlamışıq. Nəticə
etibarı ilə bugünə gəlib çatmışıq.
“Sizə yetişən müsibətlər özünüzün qazandığınız

günahlara görədir və o, (hələ) onların çoxundan
keçir”.;
Əgər bizim yeniyetmələr, hər gün məktəbdə “Ey

iman gətirənlər! Yəhudi və xaçpərəstləri (özünüzə)
dost və arxa seçməyin!”.< Ayəsini oxusaydı və ona əməl
olunsaydı, daha müstəmləkəçilər bizim içimizə nüfuz
edə bilməzdilər.
Əgər hər gün ordunun səhər məşğələsində “Ey iman
gətirənlər, özünüzdən başqasını özünüzə sirdaş, dost
etməyin”.= Ayəsi oxunsaydı, onda müsəlmanlar heç
vaxt başqalarının təsiri altında olmazdılar.
Əgər islam ümməti “(Allah) sələmi haram etmiş-
dir”.> Qanununa əməl etsəydi, islam cəmiyyətinin
iqtisadiyyatı ədalətli olardı.
Əgər bütün müsəlman ölkələri “Təcavüzkar dəstə ilə
vuruşun”.? Əmrinə tabe olub, öz hərbi siyasətini bu
əsasda tənzimləsəydi və təcavüzkarlara cavab versəy-
di, bugün yer kürəsi əhalisinin üçdə birini təşkil edən
islam dünyası öz həqiqi böyüklüyünü əldə etmiş olardı.
_________________________________
;Şura surəsi, ayə 30
<Maidə surəsi, ayə 51
=Ali-İmran surəsi, ayə 118
>Bəqərə surəsi, ayə 275
?Hucurat surəsi, ayə 9
6
Əgər bütün müsəlmanlar Quranın “Və hər bir
inadkar zor işlədənin əmrinə tabe oldular”.; (Millətlə-
rin bədbəxtlik və məhv olmalarının səbəbi onların
zalımlara tabe olmalarıdır) fəryadını eşitsəydi və
Quranın “fəsad törədənlərin”<, “israf edənlərin”=,
“günahkarların”>, “nadanların”?, “alçaqların”@ arxasın-
ca getməmək nidasına müsbət cavab versəydilər, indi
islam ümməti dünyanın ən böyük qüdrəti olardı.
Təəssüflər olsun ki, biz müsəlmanlar Quranın bu
çağırışlarına müsbət cavab verməmişik.
Həzrət İbrahimdən (ələyhis-salam) əmirəl-mömi-
nin Əliyədək (ələyhis-salam) heç bir carçıya lazımınca
tabe olmamışıq, bu dünyada zillət və xarlıqla yaşamı-
şıq, zalımlara bac vermişik və həm maddi, həm də mə-
nəvi cəhətdən geri qalmışıq.
Qarşıda bizi gözləyən Allahın ədalət məhkəmə-
sində peyğəmbər (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm)
əməllərimizə görə bizdən şikayət edəcək. Quran pey-
ğəmbərin (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) Qiya-
mət günü veriləcək şikayətin mətnini belə nəql edir.
(Həmin gün) Allahın peyğəmbəri deyəcəkdir: “Ey

mənim rəbbim! Həqiqətən, mənim qövmüm bu Quranı
tərk etdi (buraxıb başqa qanunların arxasınca getdi)”.A
_______________________________
;Hud surəsi, ayə 59
<Əraf surəsi, ayə 142
=Şuəra surəsi, ayə 151
>İnsan surəsi, ayə 24
?Casiyə surəsi, ayə 18
@Qələm surəsi, ayə 10
AFurqan surəsi, ayə 30
7
Alimlərdən biri deyir: Peyğəmbərin (səlləllahu
ələyhi və alihi və səlləm) qəbrinin kənarında oturmuş-
dum. Dedim: “Ya rəsuləllah, Quran əlimdədir, onu açı-
ram, mənə nəzərini de”. Quranı açdım elə həmin bu
ayə gəldi:
(Həmin gün) Allahın peyğəmbəri deyəcəkdir: “Ey

mənim rəbbim! Həqiqətən, mənim qövmüm bu Quranı
tərk etdi (buraxıb başqa qanunların arxasınca getdi)”.;
Bəli Quran tərk olundu. Müsəlmanların bir hissəsi
onu oxuya bilmir, bir hissəsi isə səhv oxuyur. Bəziləri
oxuya bilir, amma mənasını başa düşmür. Başqa biri-
ləri onun mənasını təhrif edir. Bəziləri mənasınıda
başa düşür, amma əməl etmir. Başqa bir dəstə əməl
edir, amma riyakarlıqla. Bir dəstədə əməl edir, lakin
sonra öz əməlini puç edir.
Gəlin əl-ələ verib Quranı tənhalıqdan çıxaraq. Nə
qədər ki, fürsət əldən çıxmayıb həzrət Əlinin (ələyhis-
salam) sözünə qulaq asaq: “Fitnələr zülmət gecə kimi
sizi hər tərəfdən əhatə edən zaman Qurana sığının (və
nicatınızı onda axtarın)”.<
Başqa bir yerdə isə belə buyurur:
“Allahdan qorxun, Allahdan qorxun, Quran barəsin-

də! Məbadə başqaları əməl etməkdə sizi ötsün!”.=
____________________________________
;Furqan surəsi, ayə 30
<Kafi, c. 2, səh. 599
=Nəhcül-bəlağə, 47-ci məktub
8
Doğrudan da bu etiraf edilməsi acı bir həqiqətdir.
Quran müsəlmanları dəfələrlə səyahət etməyə, yer
üzünü gəzməyə, keçmişdəkilərin tarixini öyrənməyə,
müxtəlif millət, ruhiyyə, mədəniyyət və sivilizasiyalar-
la tanış olmağa, ictimai problemlərin həll yolunu tap-
mağa dəvət edir.
Lakin baxıb görürük ki, müsəlmanlar bu göstə-
rişlərə əməl etmədikləri üçün hansı xeyirləri əldən
çıxarıb, nə qədər geridə qalmışlar. Öz səmavi kitabını
tərk edən, məsum (ələyhimus-salam) rəhbərlərinə ar-
xa çevirən və onların fəryadı müqabilində laqeydlik
görsədən və nankorluq edənin cəzası məhs budur.
Həzrət Musa (ələyhis-salam) qövmünü Firona kölə-
likdən xilas edir və onları bir neçə günlük həzrət
Haruna (ələyhis-salam) tapşırır. Lakin onlar nankor-
luq edirlər və Allahı qoyub buzova ibadət etməyə
başlayırlar. Həzrət Musa (ələyhis-salam) səfərdən qa-
yıdanda ardıcıllarının geriləmə və tənəzzülünü görüb
çox narahat olur və qardaşını tənqid edir. Həzrət
Harun (ələyhis-salam) deyir: “Qardaş, bunlar mənim
rəhbərliyimi qəbul etmədilər. Onlar dünənin qulları
idilər, amma azadlığa çıxar-çıxmaz təkəbbürlük etmə-
yə başladılar, məni aciz qoydular və az qalmışdı məni
öldürsünlər”. Onlar öz inqilabi ruhiyyələrini itirib ra-
hatlıq, tənbəllik və qarınqululuğa üz tutdular.
Quran bu əhvalatla bizə, əgər insanlar də həzrət
Musanın (ələyhis-salam) qövmü kimi süstlük, təfriqə
və itaətsizliyə düçar olsalar və ədalətli rəhbərin əm-
rindən boyun qaçırsalar həmin aqibətə düçar olacaq-
larının xəbərdarlığını edir.
9
“Ey bəsirət sahibləri! İbrət alın!”.;
İndiyədək dediklərimiz Quranın xüsusiyyətlərinin

müəyyən bir hissəsini təşkil edir. Allahın kəlamı olan
və özünü “nur”<, “şəfa”=, “hidayət”>, “furqan (haqq ilə
batili bir-birindən ayıran)”?, “haqq”@, “öyüd”A adlan-
dıran kitabın sifətlərini bir neçə səhifədə sayıb qurtar-
maq mümkün deyil. Buna görə də Allah-təaladan,
Qurani-kərimdən və əziz oxuculardan üzr istəyərək
söhbəti burada yekunlaşdırıb, bir neçə sətir də
Quranın oxunma qaydaları haqqında danışmaq istə-
yirik.
_________________________________
;Həşr surəsi, ayə 2
=İsra surəsi, ayə 82
>Ənam surəsi, ayə 104
?Furqan surəsi, ayə 1
@Fatir surəsi, ayə 31
ATa-Ha surəsi, ayə 3
10
MÜQƏDDİMƏ
QURAN OXUMAĞIN QAYDALARI
BİRİNCİ QAYDA
TƏHARƏT VƏ PAKİZƏLİK
Quran tilavətinin birinci qaydası Quran qarisinin

təharət; və paklığıdır. Əgər bir kəs Quran yazılarına əl
vurmaq istəsə və ya qiraət zamanı əlinin bu yazılara
toxunacağını ehtimal etsə, təharətli olması lazımdır.
Buna dəlil olaraq aşağıdakı ayədir:
“Paklardan başqa ona (Qurana) əl vurmasınlar.<
AĞIZIN PAKLIĞI
Peyğəmbərlərin (ələyhimus-salam) əxlaqi xüsusiy-

yətlərindən biri də ağız və dişlərin pak saxlanmasıdır.
Bu barədə imam Sadiq (ələyhis-salam) buyurur:
"Misvak vurmaq (diş fırçalamaq) peyğəmbərlərin

(ələyhimus-salam) əxlaqi xüsusiyyətlərindəndir".=
Fırçala dişini, unutma bu iş,

Peyğəmbərlər üçün əxlaqi vərdiş.
__________________________________
;Qüsl və dəstamaz
<Vaqiə surəsi, ayə 79
=Mizanul-hikmət, Məhəmməd Reyşəhri, c. 8, səh. 85 - 86
11
Əziz peyğəmbərimiz həzrət Muhəmməddə (səlləl-
lahu ələyhi və alihi və səlləm) bu xüsusiyyət bariz
şəkildə müşahidə edilirdi. Hədis və tarix kitablarında
bildirilir ki, ibadət, xüsusi ilə Quran tilavəti zamanı
dişlərinə misvak çəkmək Allah rəsulunun (səlləllahu
ələyhi və alihi və səlləm) xüsusiyyətlərindən idi və o,
müsəlmanlara dəfələrlə bu işi tövsiyyə etmişdir. Allah
rəsulu (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) öz yaxınla-
rına bu barədə belə buyurdu:
"Quran yolunu pak saxlayın". Soruşdular ki, ey
Allahın rəsulu (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm),
Quran yolu nədir? Peyğəmbər (səlləllahu ələyhi və
alihi və səlləm) buyurdu: "Sizin ağızlarınız”. Soruşdu-
lar ki, hansı vasitə ilə? Buyurdu: "Misvakla".;
Peyğəmbərin (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm)
bu sözləri bizlərə ünvanlanmışdır. Əgər Quran oxu-
maq istəsək, nə qədər ki, mümkündür, ilahi ayələri
pak və ətirli ağızla tilavət edək. Xüsusi ilə, Quran məc-
lislərində, məscidlərdə, müqəddəs məkanlarda Quran
oxumalı olduqda yaxşı olar ki, dəstəmazlı olaq və
dəstəmazdan qabaq dişlərimizi fırçalayaq. Dişləri və
ağızı yumaq üçün fırça və diş pastasından istifadə
etsək yaxşıdır. İmkan olmadıqda ağız və dişləri bar-
maq və bir miqdar duzla yumaq olar. Duz da olmasa,
peyğəmbər (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) göstə-
rişinə əməl niyyəti ilə ağızı barmaq və su ilə yuyaq. Bu
halda peyğəmbər (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm)
sünnəsinə əməl savabını əldə etmiş olarıq.
____________________________________
;Biharul-ənvar, c. 76, səh. 131
12
Qəlbində vardırsa Allaha iman,
Bulaşıq ağızla oxuma Quran.
Çünki həmin ağız vasitəsilə
Cana üfürülür ilahi kəlam.
ZAHİRİN PAKLIĞI VƏ BƏZƏYİ
İslamın müsəlmanlara tövsiyyələrindən biri də za-

hiri bəzənmə və paklıqdır. Bu səbəbdən yaxşı olar ki,
Allah kitabının qiraəti zamanı müsəlman pak bədən və
libasla Quran oxusun. Zahiri paklıq və bəzənmə göstə-
ricilərindən digər biri xoş ətirdən istifadədir. Quran
qarisinin tilavət zamanı və Allah qarşısına çıxarkən
ətirlənməsi, simasını qaydaya salıb Quran tilavət et-
məsi bəyənilmişdir. Xüsusilə, dini yığıncaq və məclis-
lərdə Quran tilavət edən qarilər bu qaydalara əməl
etməklə başqaları üçün nümunə ola bilərlər.
Pak olsun, gül xəyal bir aləm kimi,

Pak olsun, gül üstə tər şəbnəm kimi.
Bax islama, necə həqiqi, təmiz,
Pak olsun, necə ki, pakdır dinimiz.
MÜHÜM YADDAŞ
Zahirən bəzənmək təzə və çeşidli paltarlar geyin-

mək, modabazlıq deyil. Libasın paklığı, bəzəyi deyər-
kən onun təmizliyi nəzərdə tutulur. Bir rəvayətdə nəql
olunur ki, bir gün əmirəl-möminin Əli (ələyhis-salam)
böyük islam peyğəmbərindən (səlləllahu ələyhi və
alihi və səlləm) mömin insanın xüsusiyyətləri haqqın-
13
da soruşur. Peyğəmbər (səlləllahu ələyhi və alihi və
səlləm) möminə xas iyirmi xüsusiyyət sadalayır. O
cümlədən buyurur:
"Libaslarını daim pak saxlayarlar".;
İKİNCİ QAYDA
QİBLƏYƏ DOĞRU
Quran qiraəti zamanı yaxşı olar ki, insan üzü qibləyə,

Allah evinə doğru otursun, necə ki, namazda üzüqiblə-
yə dayanırıq. Qiraət zamanı üzüqibləyə oturmaq insa-
nın fikrinin təmərküzləşməsinə səbəb olur, Quran qa-
risinə böyük təsir göstərir.
Oturmuş və ya ayaqüstü halda Quran oxuyan insan,
təbii ki, üzünü hansısa bir coğrafi cəhətə tutmalıdır.
Amma yaxşı olar ki, üz dünyanın ən müqəddəs nöqtə-
sinə çevrilsin. Allah müsəlmanlara göstəriş vermişdir
ki, namaz və digər ibadətlər zamanı üzüqibləyə, kəbə-
yə doğru dayansınlar.
“Odur ki, üzünü Məscidül-Hərama tərəf döndər”.<
Məscidül-hərama döndər üzünü,

Layiq olan qiblə, kəbə evidir.
Ey möminlər, harda olursuz olun,
Kəbəyə üz tutun, sevgi həbidir.
__________________________________
<Bəqərə surəsi, ayə 144
14
Məsələnin rəmzi budur ki, insan üzünü qibləyə dön-
dərdiyi zaman düşüncəsi, qəlbi Allahdan savay bütün
şeylərdən çəkilir. Qəlbdə dost eşqi baş qaldırır, insan
bəsirət gözü ilə Allahın böyüklüyünə nəzər salır, onun
qarşısında duracağı günü xatırlayır, əməllərinə görə
cavab verməli olacağını düşünür. Buna görə də Quran
tilavəti zamanı üzüqibləyə olmaq ilahi ayələrin qarinin
qəlbinə və canına daha çox təsir etməsinə səbəb olur.
ÜÇÜNCÜ QAYDA
QURAN TİLAVƏTİNDƏ İXLAS
İxlasın mənası:
Allahın rəsulundan (səlləllahu ələyhi və alihi və

səlləm) “ixlas”ın mənası haqqında soruşdular. Həzrət
(səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) buyurdu: “(İxla-
sın mənası odur ki,) deyəsən: Mənim yaradanım Allah-
dır və sənə əmr olunan işdə sabit və möhkəm olasan”.;
Tilavətdə ixlas:
Belə ixlas bu mənadadır ki, Quran qarisi qiraətin

əvvəlindən axırınadək, hətta tilavətdən sonra da (öz
işinə görə) yalnız Allahın razılığı intizarında olsun.
__________________________________
;Rahe-nicat, mövla Möhsin Feyz Kaşani, tərcümeye-Riza Rəcəbzadə səh.188
15
Əslində bütün ibadətlər Allah dərgahında o zaman
qəbul olur ki, miqdarca az olsa da, xalis niyyətlə yerinə
yetirilmiş olsun.
Dərdin bəyanı:
İbadət yolunu kəsmək üçün nəfs şeytanının pus-

quda durduğu yerlərdən biri Quran tilavəti məqamı-
dır. Quran qarisi məclisdə, xalqın hüzurunda tilavət
edərkən xüsusi ilə ehtiyatlı olmalıdır ki, şeytan onun
qiraət dairəsinə daxil olmasın. Bəzən şeytan belə təl-
qin edir: “Gör, nə qədər gözəl tilavət edirsən və xalq
səni alqışlayır”. Ya da Quran qarisinə belə təlqin edir:
“Sən başqa qarilərdən yaxşı tilavət edirsən. Buna görə
xalq sənə məhəbbətlə baxır”.
Bəzən qari bütün qiraəti boyu bu məsələləri düşü-
nür. Elə ki, Quran qiraəti başa çatdı, özünə gəlib görür
ki, yeganə diqqətdən yayınan və ya az diqqət yetiri-
lən məsələ ixlas niyyət, Allahın razılığı və ilahi ayələ-
rin mənasını düşünmək olmuşdur.
Nə etməli?
Şeytanın bu qurğusu ilə əsas mübarizə yollarından

biri tilavət gedişində qəlbin iştirakıdır. Bu mənada ki,
hisslərin bir nöqtəyə cəmlənməsi, oxuduğumuz ayələ-
rin mənasına diqqət yetirməklə qəlbimizi də ilahi
kəlamın əzəmətinə istiqamətləndirək. Qəlbən əmin
olaq ki, varlıq aləmində Qurandan dəyərli və möhtə-
rəm kəlam yoxdur. Bu ruhiyyəni bütün qiraət boyu
hifz edək. Əgər Quran qarisi Quranı bu ruhiyyədə
oxumağa müvəffəq olsa, ixlas halı yaranar.
16
İXLASIN İSRARI
Çalışmalıyıq ki, bu ixlas halı Quran tilavətindən və

hər bir digər ibadi əməldən sonra davam etsin. İmam
Sadiq (ələyhis-salam) bu barədə buyurur:
"Əməldə ixlasın israrı əməlin özündən daha çətin-

dir".;
Bir məna əhli maraqlı bir bənzətmədə ixlası çay

balığına oxşatmışdır. Bəzən balığı suda tutursan, am-
ma diqqətsizlik səbəbindən xəbərin olunca əlindən
çıxır. İxlas balıq kimidir, bəzən əməl vaxtı əldə edilir,
amma qəflət səbəbindən ya işdə, ya işdən sonra itirilir.
İbadətdə ixlasın qədəri insanın səy və təlaşının qədəri
ilə əlaqəlidir. Nə qədər çox çalışsaq, əməllərimizdə ix-
lasın rəngi bir o qədər çox olar və nəhayət, bütün işlə-
rimiz ilahi rəngə boyanar:
"Hansı rəng ilahi rəngdən üstündür?". <
Deyirlər bir gün şagirdləri seyyid Bəhrül-ülumu

(rəhmətullahi ələyh) xoşhal gördülər. Səbəbini soruş-
dular, belə cavab verdi:
"İyirmi beş illik cihaddan sonra özümə baxıb gördüm

ki, artıq əməllərim riyalı deyil, onu aradan qaldıra
bilmişəm".=
___________________________________
=Lubbül-lübab risaləsi. Əllamə Tehrani, (rəhmətullahi əleyh) səh. 51 - 52
17
TİLAVƏTDƏ İXLASIN MÜKAFATI
Siz müsəlman qardaş və bacılar Quranı ixlasla oxu-

ya bilsəniz, sizi böyük mükafat gözləyir. Bu cür tilavə-
tin mükafatı haqqında əziz peyğəmbərimiz (səlləllahu
ələyhi və alihi və səlləm) belə buyurur:
“Bir şəxs Allahın razılığı və Allahın dinini anlamaq

xatirinə Quran oxusa, onun mükafatı Allahın mələk-
lərə, peyğəmbərlərə və rəsullara verdiyi bütün müka-
fatlar kimidir”.;
Çoxları ibadətlərdə və Quran qiraətində keyfiyyət

yox, kəmiyyət və çoxluğa can atır. Hansı ki, ibadətdə
keyfiyyət şərtdir. Keyfiyyət isə əməldə ixlas, ibadətin
mətninə və qəbuluna diqqətdən ibarətdir. Böyük arif
Feyz Kaşani (rəhmətullahi ələyh) bu barədə yazır:
"Əməlin azlığı fikrinə çox bənd olmayın. Onun qəbulu
cəhətdən nigaran olun. Allah rəsulu (səlləllahu ələyhi
və alihi və səlləm) Məaz ibn Cəbələ buyurdu:
"Əməlini xalis et ki, xalis əməlin azı da sənə fayda

verər və bil ki, riya və özününümayiş üçün olan əməl,
heç şübhəsiz, sənin zərərinədir və əzaba, işgəncəyə
səbəb olacaq".<
Sonda deməliyik ki, Quranı ixlasla oxumaq istəsək

və bu yolda çalışsaq, Allah bizə hökmən yardım edə-
cək. Əlbəttə, dua və Allahdan istək, əhli-beytə (ələy-
himus-salam) təvəssül də şərtdir.
__________________________________
;Vəsailuş-şiə, c. 4, səh. 838
<Rahe-nicat, səh. 188
18
Necə ki, əziz İslam peyğəmbəri (səlləllahu ələyhi və
alihi və səlləm) belə dua edərdi:
"(İlahi!) məni onun (Quranın) tilavətinə sənin razılı-
ğına bais olacaq şəkildə vadar et".;
Bizdə ondan istəyək: "Pərvərdigara! Bizi öz kitabını
oxumağa dəvət etdin, qəbul etdik. Bizə kömək et ki,
bütün tilavət müddətində yalnız sənin razılığını nəzər-
də tutaq".
DÖRDÜNCÜ QAYDA
TİLAVƏTDƏN ƏVVƏL DUA
Duanın mənası:
“Dua” sözü islam terminalogiyasında belə mənalan-

dırılmışdır: “İstəyə çatmaq üçün Allahı çağırmaq vasi-
təsi”.<
DUA YERLƏRİNDƏN BİRİ
Dua üçün münasib yerlərdən biri Quran tilavətinə

başlamazdan əvvəlki məqamdır. Çünki bizim dua ön-
cüllərimiz Allah kəlamının qiraətindən əvvəl bu işi
görərdilər. Həqiqətən, Quran tilavəti və onun nurani
ayələr fəzasına giriş üçün hazırlığa ehtiyac var. Bun-
lardan biri də duadır. Xüsusi ilə, məsum imamın (ələy-
his-salam) dilindən olan dua.
__________________________________
;Sünənin-Nəbi, əllamə Təbatəbai, (rəhmətullahi ələyh) səh. 353
<Tacül-ərus, seyyid Məhəmməd Murtəza Hüseyni Zübeydi, c. 10
19
O bilir ki, Quran oxuyan zaman Allahdan nə istəsin.
Quran məclislərində adətən, tilavətdən sonrakı duanı
oxuyurlar. Amma Quran tilavətindən əvvəlki dua az-az
oxunur. Bu mühüm qaydanın dirçəldilməsi həmin
məclisləri idarə edən ustad və müəllimlərin öhdəsin-
dədir. Burada Quransevər qardaş və bacıların bəhrə-
lənməsi üçün məsumların (ələyhimus-salam) duala-
rından biri təqdim olunur.
İmam Cəfər Sadiq (ələyhis-salam) Quran qiraətin-
dən əvvəl Quranı əlinə götürərkən bu duanı oxuyardı:
“Pərvərdigara! Şəhadət verirəm ki, bu kitab sənin
tərəfindən peyğəmbərin Muhəmməd ibn Əbdullaha
(səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) nazil olmuş həmin
kitabdır və peyğəmbərin (səlləllahu ələyhi və alihi və
səlləm) dilinə cari olmuş sənin deyimli sözlərindir.
Pərvərdigara! Sən Quranı öz tərəfindən xalqın rəhimu-
ması, özünlə bəndələrin arasında əlaqə vasitəsi qərar
vermisən. Pərvərdigara! Mən sənin əhdini və kitabını
yaydım. Buna görə, pərvərdigara, baxışımı o ibadətdə,
tilavətimi düşüncəli və düşüncəmi onda ibrət mayəsi
qərar ver.
Pərvərdigara! Məni o kəslərdən qərar ver ki, onun
nəsihətlərindən öyüd alsın və sənə itaətsizlikdən həzər
qalsın. Tilavət zamanı qulağıma möhür vurma və gözü-
mə pərdə örtmə. Pərvərdigara! Tilavətimi düşüncəsiz
tilavət qərar vermə. Mənə tövfiq (yardım) ver ki, onun
ayələrini və hökmlərini düşünüm, sənin ayininin qa-
nunlarına əməl edim. Pərvərdigara! Baxışımı Quranda
qəflət mayası və tilavətimi boş danışıq qərar vermə ki,
sən özün mehriban və bağışlayansan”.;
______________________________
;Qurani-məcid, tərcümeyi Mühəmməd Mehdi Fuladvənd (qismən dəyişik-
liklə)
20
BEŞİNCİ QAYDA
GÖZƏL SƏSLƏ TİLAVƏT
Gözəl səs ilahi nemətdir:
İnsan təbii şəkildə gözəlliyi sevir. Bütün gözəl şeylər

onda razılıq doğurur. Allahın verdiyi nemətlərdən biri
bəzi insanlara əta olunmuş yaxşı və gözəl səsdir. Xoş
avaz və yaxşı səs bütün gözəlliklərin fövqündədir.
Allahın peyğəmbəri (səlləllahu ələyhi və alihi və
səlləm) buyurmuşdur: "Gözəlliklərin ən gözəli gözəl
saç və yaxşı səsin nəğməsidir".;
Bu səbəbdən Rəhman Allah bu böyük hədiyyəsini
seçilmiş insanlara (bütün ilahi peyğəmbərlərə) əta
etmişdir ki, onların dəvəti daha cazibəli olsun. İmam
Sadiq (ələyhis-salam) buyurmuşdur: "Əziz və böyük
Allahın göndərdiyi bütün peyğəmbərlər gözəl səsli
olmuşlar".<
XOŞAVAZLILARIN VƏZİFƏSİ VƏ QURAN
İndi ki, xoş avaz ən böyük ilahi nemətlərdəndir,

islam ümmətinin xoşavazlılarının vəzifəsi bu nemətin
şükrünü yerinə yetirməkdir. Onun şükrü xoş avazla
Quran tilavətidir. (Kişilər hamı üçün, qadınlar qadın-
lar üçün) Bu yolla həm özləri faydalansınlar, həm də
cəmiyyəti Quran tilavətinin könül oxşayan səsi ilə
Qurana cəzb etsinlər.
______________________________
;Usuli-kafi, "Gözəl səslə Quran tilavəti" babı, səh. 450
<Həmin mənbə, səh. 450 - 451
21
GÖZƏL SƏS QURANIN ZİNƏTİDİR
Mütləq gözəllik Allah-təaladır və bütün gözəlliklər

ondan başlanğıc götürür. O, bütün gözəlliklərin mən-
bəyidir. Bu cəhətdən onun kəlamı da ən gözəl kəlam-
dır. Heç bir danışıq gözəllikdə Qurana çatmaz. Belə ki,
Quranın ən sərt müxalifləri də bu həqiqəti etiraf edir-
lər. Məsələn, Qüreyş başçılarından və islamın qatı düş-
mənlərindən olan Vəlid ibn Müğeyrə özü ən böyük
ərəb natiqlərindən olduğu halda Quran haqqında belə
deyir: "Mən indi Muhəmməddən elə sözlər eşitdim ki,
nə bəşər sözündəndir, nə də huri danışığıdır. Çünki (bu
sözlər) vəsfəgəlməz bir şirinliyə və heyranedici gözəl-
liyə malikdir!".; Ayələri başdan-başa gözəllik olan
Quran əla bir qarinin xoş avazı ilə oxunsa, onun
gözəlliyi ikiqat artar və qəlblərdə özünə yer tapar.
İmam Rza (əleyhis-salam) Allah rəsulundan (səlləl-
lahu ələyhi və alihi və səlləm) belə nəql etmişdir:
"Qurana öz səslərinizlə zinət verin ki, yaxşı səs Quranın
gözəlliyini artırar".< Quranı gözəl oxumaq o qədər
dəyərlidir ki, şəni uca peyğəmbər (səlləllahu ələyhi və
alihi və səlləm) onu Quranın zinəti adlandırmışdır:
"Həqiqətən, gözəl səs Quranın zinətidir".=
______________________________
<Vəsailuş-şiə, c. 4, səh. 858
=Biharul-ənvar, c. 89, səh. 190
22
QURANI GÖZƏL OXUMAĞIN TƏSİRİ
Kimsə soruşa bilər ki, nə üçün Quranın gözəl

oxunması bir bu qədər təkid olunur? Mühüm olan
odur ki, Qurana ehtiram göstərilsin. Tələsik yox, diq-
qətlə oxusunlar. Cavab olaraq deməliyik: Ərəb dilçiləri
və ədibləri bu əqidədədirlər ki, Quran şeir olmasa da,
ahəng qəbul edir və xüsusi bir ahəngə malikdir. Ərəb
dilində heç bir nəsr əsərində bu xüsusiyyət yoxdur.
Elə bu cəhətə görə də Quran xoş avazla oxunduqda
(hətta qeyri-müsəlman) dinləyiciyə maraqlı mənəvi
təsir göstərir. Məşhur qarilərin həyat tarixçəsində çox
oxumuşuq ki, onların Quran qiraəti müsəlmanlardan
əlavə, qeyri-müsəlmanlara da dərin təsir etmişdir.
Belə ki, bu qiraət onların hidayətinə, müsəlman olma-
sına səbəb olmuşdur.;
ƏN GÖZƏL SƏSLİ QARİ
Bu sətirlərə əziz oxuyucular, xüsusi ilə, əziz Quran

qariləri ilə birlikdə baxaq, görək ki, ən gözəl səsli
Quran qarisi kimdir? Təsadüfən bir şəxs əziz islam
peyğəmbərinə (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) bu
məsələ ilə bağlı sual vermiş, həzrət (səlləllahu ələyhi
və alihi və səlləm) də ona cavab vermişdir: Allah
rəsulundan (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) sual
oldu: "Quran qiraətində insanların hansı ən xoşavaz-
lıdır?"
______________________________
;Dünyanın məşhur qarilərinin həyat tarixçəsi, səh. 39 - 40
23
Buyurdu: "O şəxs ki, qiraətini eşitdikdə onun Allah-
dan qorxduğunu hiss edəsən".;
Allah qorxusu üstün və xoşavaz qarini tanımaq üçün
əsas ölçüdür. Elə bir qari ki, öz gözəl səsi ilə Quranı
zinətləndirir. Buna görə də ən xoşavaz qari o şəxsdir
ki, onun danışıq və rəftarında Allah və qiyamət qorxu-
su görünsün. Onun zahiri islami, kəlamı Quran, əməl
və rəftarı islam və Quran normalarına uyğundur. O,
istər vacib əmrlərin icrası və haramların tərkində,
istərsə də ictimai vəzifələrin yerinə yetirilməsində
öncüldür. Xoş bu məqama çatmış qarinin halına!
Səadət ona nəsib olsun!
______________________________
24
ALTINCI QAYDA
İSTİAZƏ
(ŞEYTANDAN ALLAHA SIĞINMA)
“İstiazə”nin mənası:
Lüğətdə “istiazə” “pənah aparmaq, sığınmaq”, başqa

sözlə, “pisliklərin şərindən və şeytandan Allaha sığın-
maqdır”.
Quran qarisi tilavətdən əvvəl böyük Allahdan dilə-
yir ki, onu şeytanın şərindən hifz etsin, bununla da,
qiraəti təsirsiz, riyalı özününümayiş üçün olmasın.
Əksinə, qəlbin iştirakı (hüzuruqəlb), xalis niyyət, ayə-
lərin mənasına diqqət ilə müşayiət olunsun. Bir sözlə,
şeytanın maneələrindən amanda olmaq üçün qiraətə
istiazə ilə başlanılır.
Pənah aparıram o bir Allaha

Həmin şeytandan ki, həsrət dərgaha
“İSTİAZƏ” KƏLMƏLƏRİ
İstiazə üçün yaxşı olar ki, bu sözlər oxunsun:
‫ػافَٱلرَ ًجيـ‬ ً ‫َأىعػكَ يذََبًٱلمَ ًو‬

ً ٰ‫َم ىفَالش ٍيطىػ‬ ‫ي‬
“Əuzu billəhi minəş-şəytanir-racim”
(Pənah aparıram Allaha, qovulmuş şeytandan.)
25
Quran oxuyan şəxsin Quranın istənilən bir ye-
rində (əvvəl, orta, axır) “Bismilləhir-rahmənir-rahim”
‫ػسػ ًػـَالم ًوَالرَ ٍح ىمػٰ ًفَالرَ ًحيـ‬
ٍ ً‫ ب‬deməzdən əvvəl yuxarıdakı sözləri
deməsi müstəhəbdir. Bəzi təfsirçilər və qiraət alimləri
istiazə üçün digər cümlələr də təqdim etmişlər. Aşağı-
dakı ifadələri deyilənlərə misal göstərə bilərik:
- Əuzu billəhis-səmiul əlimi minəş-şəytanir-racim.
- Əuzu billəhi minəş-şəytanir-racim, innəllahə

huvəs-səmiul-əlim.
- Nəstəizu billəhi minəş-şəytanir-racim.
Amma istiazə üçün ən yaxşı kəlam həmin birinci

ifadədir. Bu məsələdə Quran araşdırıcılarının nəzərinə
iki dəlil təqdim olunur:
Birinci dəlil:
Allah-təala “Nəhl” surəsinin 98-ci ayəsində peyğəm-

bərə (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) belə xitab
edir:
“Quran oxuduğun zaman qovulmuş şeytanın şərin-

dən Allaha pənah apar”.
“Əuzu billəhi minəş-şəytanir-racim” ifadəsi qısa və

nəzərdə tutulmuş ayəyə məzmunca daha yaxın oldu-
ğundan digər ifadələrdən üstündür.
26
İkinci dəlil:
Bu ifadə yeddi qari; tərəfindən seçilmişdir. İbn

Cəzri< “Əuzu billəhi minəş-şəytanir-racim” ifadəsini
bütün “qurra”nın (ustad qarilərin) seçimi kimi tanıt-
dırır.
Dəyərli şiə təfsirçisi mərhum əminül-islam Təbərsi
(rəhmətullahi ələyh) də uyğun ifadəni bir çox qarinin
seçimi kimi zikr edir.=
HƏQİQİ İSTİAZƏ
İmam Sadiq (ələyhis-salam) bir rəvayətdə buyurur:
“Günah qapılarını istiazə ilə bağlayın, itaət qapılarını

təsmiyə> ilə açın”.?
____________________________________
;“Səhabə və tabein” dövründən sonra bir qrup Quran qarisi başqalarına nis-
bətən şöhrətli tanınır və daha çox qəbul edilirdilər. Bu qarilərdən yeddisi
“yeddi qari” titulu qazanmışdı: Nafe, Əbdullah ibn Kəsir, Asim ibn Əbinnu-
cud, Həmzə, Əbul-Həsən Kisayi, Əbu-Əmru ibn Əla, ibn Amir.
<Əbul-xayr Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Əli ibn Yusif; ibn Cəzri ləqəbi ilə
məşhurdur (751-833 h.q). Muqri, Şafei fəqihi və mühəddisi; qiraət elmində
yeri var, iki məşhur kitabı qiraət elmində ensiklopediya sayıla bilər, Şiraz-
da vəfat etmişdir.
=Məcməül-bəyan, Təbərsi (rəhmətullahi ələyh), c. 1, səh. 49
>Bismilləhir-rahmənir-rahim, ifadəsi
?Səfinətül-bihar, şeyx Əbbas Qummi (rəhmətullahi ələyh), c. 2, səh. 417
27
İMAM XOMEYNİNİN
(RƏHMƏTULLAHİ ƏLƏYH)
BUYURUĞU
Bəziləri belə güman etmişlər ki, istiazə kəlmələrini

deməklə Allaha şeytandan pənah aparmaq və günah
qapılarını bağlamaq müyəssərdir. Yəni əgər biz Quran
tilavəti zamanı “Əuzu billəhi minəş-şəytanir-racim”
dediksə, artıq bizim tilavət dairəmizə şeytan daxil
olmur. Ona görə ki, Allahın pənahına sığınmışıq? Yox-
sa istiazə kəlmələrini deməklə yanaşı, bütün vücudu-
muzla Allaha sığınıb, ondan kömək istəyək?
Bu barədə böyük alim və arif həzrət imam Xomey-
ninin (rəhmətullahi ələyh) kəlamından faydalanırıq:
“Qiraətin mühüm qaydalarından biri, mərifət yolu-

nun tikanı, Allaha doğru hərəkətin maneəsi olan qovul-
muş şeytandan istiazədir. Bu istiazə, boş danışıqla, ruh-
suz surətdə, axirətsiz dünya ilə yerinə yetirilməsin. Göz
qabağındadır ki, bu sözləri qırx, əlli il dediyi halda yol-
kəsən şeytanın şərindən qurtula bilməyənlər var. Onlar
əxlaq və əməldə, hətta batini əqidələrində şeytana itaət
etmiş, onun təqlidçisi olmuşlar. Əlbət ki, bu çirkinin
şərindən düzgün şəkildə pənah aparmış olsaydıq, müt-
ləq, feyzbəxş, geniş rəhmət, tam qüdrət, əhatəli elm,
böyük kərəm sahibi olan Allah-təala, o müqəddəs zat
bizə sığınacaq verərdi və imanımız, əxlaqımız, əməlləri-
miz islah olardı”.;
_________________________________
;Adabus-səlat, imam Xomeyni, (rəhmətullahi ələyh) səh. 173 - 174
28
HƏQİQİ İSTİAZƏNİN YOLU
Həqiqi istiazə odur ki, günah və Allaha itaətsizlik

qapılarını insanın üzünə bağlaya. Belə bir istiazə
zahiri deyilişlə hasil olmur. Bəs nə etməli?
Bu barədə (bu işdə) Qurani-kərimin özündə kömək
arayaq. “Nəhl” surəsinin 98-ci ayəsində istiazə göstə-
rişi verildikdən sonra 99-cu ayədə belə buyurulur:
“Həqiqətən, onun (şeytanın) iman gətirib, Allahına

təvəkkül edənlər üzərində heç bir hökmü yoxdur”.
Buna görə də şeytanın bu iki xüsusiyyətə malik olan

heç bir kəs üzərində hakimliyi yoxdur:
1. Allaha və qiyamət gününə, eləcə də onların

şərtlərinə iman;
2. Bütün hallarda Allaha təvəkkül və arxayınlıq, öz

işlərini mehriban Allaha tapşırma.
Əgər Allahı sığınacaq seçməsək, elə bir düşmən

qarşısında dayanmışıq ki, o bizi görür, biz isə onu gör-
mürük. Ona görə də o hər tərəfdən bizə hücum etdiyi
halda, biz onu görə bilmirik ki, özümüzü müdafiə edək.
Amma qadir-mütəal Allaha sığınsaq, o həm bizi, həm
də düşmənimiz şeytanı görür. Allah-təala bizi hər
cəhətdən əhatə etdiyi üçün şeytanın hiyləsindən hifz
edir.
29
YEDDİNCİ QAYDA
“BƏSMƏLƏ”
“Bəsmələ” kəlməsi ‫ػسػ ًػـَالم ًوَالرَ ٍح ىمػٰ ًفَالرَ ًحيـ‬

ٍ ً‫“ ب‬bismilləhir-
rahmənir-rahim”-in yığcam formasıdır. “Bəsmə”
“bismilləhir-rahmənir-rahim” “bismi” kəlməsinə işarə-
dir. “Ləhu” “Əllah” adına işarədir. Ərəb dilində
“bəsmələ” “bismilləhir-rahmənir-rahim dedi” məna-
sında işlənir.
Məsələn, bir şəxs “bəsmələ Əhməd” desə, bu
“Əhməd bismilləhir-rahmənir-rahim dedi” mənasını
verir. Buna əsasən, “bəsmələ” “bismilləhir-rahmənir-
rahim” deməkdir.
“BİSMİLLƏH”
PEYĞƏMBƏRLƏR (ƏLƏYHİMUS-SALAM)
VƏ MÜVƏHHİDLƏRİN ŞÜARIDIR
“Bismilləhir-rahmənir-rahim” ilahi kitabın ön sözü-

dür. “Bismilləh” təkcə Quranın yox, bütün səmavi
kitabların başlanğıcıdır. Bütün peyğəmbərlərin (ələy-
himus-salam) iş sərlövhəsində “bismilləh” yer tutdu.
Həzrət Nuhun (ələyhis-salam) gəmisi tufan dalğaları
qoynunda yola düşərkən o həzrət (ələyhis-salam) öz
yoldaşlarına dedi:
“Süvar olun, bu gəminin hərəkət və dayanışı Allahın

adı ilədir (“bismilləh”lə)”.;
________________________________
;Nur-Təfsiri, Möhsin Qiraəti, c. 1, səh. 12 - 14
30
“Bismilləh” Allahın adı və müsəlmanlıq nişanəsidir.
Ona görə də bizə hər bir işə başlayarkən “bismilləhir-
rahmənir-rahim”i dilə gətirmək tapşırılmışdır. Pey-
ğəmbərdən (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) nəql
olunan bir hədisdə buyurulur:
“Allahın adı ilə başlanılmayan hər bir dəyərli iş naqis

və natamamdır”.;
Adını çəkməyən özünü yıxası,

Səni unudanlar yaddan çıxası.
“BİSMİLLƏH” DEMƏK NƏ NİŞANƏSİDİR?
“Bismilləh” onun nişanəsidir ki, “Ey rəbbim, mən

səni unutmamışam”, “xudaya, məqsədim nə xalqdır, nə
zalımlar, nə istəklər, məqsədim sənsən”. “Bismilləh”
tövhid, başqa adlar isə küfr rəmzidir. “Bismilləh”, yəni
yalnız Allahın adı və yalnız ondan kömək istənilməsi-
dir.<
QİRAƏTƏ BAŞLAYARKƏN “BƏSMƏLƏ”
Varlıq aləmində ən üstün iş və ibadətlərdən biri

Quran qiraətidir. Quran oxuyan hər bir müsəlman tila-
vətə Allahın adı ilə başlamalıdır. Necə ki, Allah böyük
islam peyğəmbərinə (səlləllahu ələyhi və alihi və səl-
ləm) Quran təlimi zamanı buyurdu:
_________________________________
;Dər sayeye-aftab, Muhəmməd Hüseyn Rəhimi, səh. 131
<Nur-Təfsiri, c. 1, səh. 15 - 16
31
“(Ey peyğəmbər) Oxu! yaradan rəbbinin adı ilə”.;
“Bəraət” (tövbə) surəsindən başqa bütün surələri

“bismilləhir-rahmənir-rahim ”(‫ػسػ ًػـ َالم ًو َالرَ ٍح ىَم ػٰ ًف َالرَ ًحيـ‬
ٍ ً‫)ب‬
kəlmələri ilə başlayan Quran yolu ilə gedərək, biz də
Quran tilavətinə onun adı ilə başlayaq.
“Bəsmələ” boş dil hərəkəti, formal deyilişlə tamam-
lanmamalıdır. Onu deyərkən, hətta bütün qiraət boyu
Allahı nəzərdə saxlamaq lazımdır. Bu halda Quran
oxunması həm qaridə, həm də dinləyicilərdə təsir
buraxacaq.
TİLAVƏT ZAMANI
“BƏSMƏLƏ”NİN HÖKMÜ
Qurani-kərimdə “bismilləhir - rahmənir - rahim”

(‫ػسػ ًػـ َالم ًو َالرَ ٍح ىمػٰ ًف َالرَ ًحيـ‬
ٍ ً‫ )ب‬ifadəsi 114 dəfə işlədilmişdir.
“Bəraət” (tövbə) surəsindən başqa bütün surələr bu
nurani ifadə ilə başlayır. Daha bir “bismilləhir-
rahmənir-rahim” (‫ػسػ ًػـَالم ًوَالرَ ٍح ىمػٰ ًفَالرَ ًحيـ‬ ٍ ً‫“ )ب‬Nəml” surəsi-
nin 30-cu ayəsindədir.
“Bu məktub Süleymandan gəlmişdir və (o) “bağışla-

yan və mehriban Allahın adı ilə” (başlayır)”. <
_______________________________
;Ələq surəsi, ayə 1
<Nəml surəsi, ayə 30
32
1. Surənin əvvəli:
Surənin əvvəlindəki “bəsmələ” surənin bir hissəsi

olduğundan tilavət zamanı onu surənin başlanğıcında
oxumaq vacibdir. “Bəsmələ”siz nazil olmuş “Bəraət”
(tövbə) surəsini isə həmin ifadə ilə başlamaq olmaz.;
2. Surələrin ortası:
Surələrin ortasından qiraətə başladıqda həm

“bəsmələ” ilə, həm də “bəsmələ”siz başlamaq olar.
Amma “Bəraət” (tövbə) surəsinin ortasından “bismil-
ləh”siz başlamaq, yalnız istiazə ilə qiraət etmək yaxşı-
dır ki, “Bəraət” (tövbə) surəsinin “bəsmələ”siz başla-
dığı bilinsin.
SƏKKİZİNCİ QAYDA
QURANDA "TƏDƏBBÜR"
Qurani-kərim bütün müsəlmanları Quran qiraətinə

dəvət etmişdir. “Sizə müyəssər olan qədər Quran
oxuyun”.< Qiraət müqabilində xeyli savab və fəzilət
zikr olunmuşdur. Ona görə də yeri var ki, hər bir mü-
səlman öz vaxtının bir qədərini Quran qiraəti üçün
ayırsın. Amma Qurana münasibətdə vəzifəmiz bunun-
la tamamlanmır. Quranla ünsiyyətdə olan insanın di-
gər bir vəzifəsi də var və bu vəzifə "Quranda tədəb-
bür"dən ibarətdir.
__________________________________
;Məcməül-bəyan, c. 5, səh. 6
<Muzzəmmil surəsi, ayə 20
33
"Tədəbbürün" mənası:
Bu sözün lüğət mənası "işin sonunu düşünmək"dir.

Başqa sözlə, işin, əmrin və ya hekayənin sonuna nəzər
salmaq və ibrət götürmək. Bu isə "təfəkkür"dən geniş
bir məfhumdur.
Buna əsasən, Quranda tədəbbürün mənası budur ki,
onu oxuyan şəxs tilavət gedişində ayələrin mənala-
rına diqqət etsin. Bu mənaları düşünsün və düşündük-
dən sonra Quran maarifindən dərs alsın, Qurandakı
sərgüzəştlər həmin şəxs üçün ibrətamiz olsun.
QURANDA TƏDƏBBÜRÜN ƏHƏMİYYƏTİ
Allah-təala müsəlmanların Quran qarşısındakı vəzi-

fəsini "Sad" surəsinin 29-cu ayəsində belə bəyan edir:
"(Ey peyğəmbər, Quran) sənə nazil etdiyimiz bərə-
kətli bir kitabdır ki, onun ayələrində tədəbbür etsinlər
və (o) ağıl sahibləri üçün xatırlatmadır".
Qeyd olunmuş ayə bütün müsəlmanlara öyrədir ki,
Quranın tilavət qaydalarından biri Quranın mənala-
rına diqqət və onun ayələri haqqında düşünməkdir.
Yəni hər bir müsəlman Quran oxuyarkən ayələrin mə-
nasına diqqət yetirməli, ayənin sifarişini anlamalı,
ilahi kəlmələrin özünə ünvanlandığını bilməlidir. Bu
yolla Qurani-kərim ayələrinə əməl etmək üçün şərait
yaranır. Quran qarisi bu məqsədlə tilavətin əvvəlindən
sonunadək fikrini cəmləşdirməli, Quran və onun mə-
nasından kənar şeylər haqqında düşünməməlidir.
34
İMAM ƏLİ (ƏLƏYHİS-SALAM) VƏ
QURANDA TƏDƏBBÜR
Əslində Quranı tədəbbürsüz oxumağın elə bir

dəyəri yoxdur. Çünki Quranın nazil olmasında məqsəd
onun ayələrinə əməl olunmasıdır və mənalara diqqət,
tədəbbür əmələ doğru müqəddimə və qapıdır. İmam
Əli (ələyhis-salam) Quranda tədəbbürün əhəmiyyəti
haqqında belə buyurur: "Bilin ki, tədəbbürsüz qiraət-
də xeyir yoxdur".;
İmam Sadiq (ələyhis-salam) tədəbbür istəyir:
Quranda tədəbbürün nə dərəcədə əhəmiyyətli ol-

ması imam Sadiqin (ələyhis-salam) tilavətdən qabaqkı
duada Allahdan məhz tədəbbür istəməsindən məlum
olur: "Pərvərdigara! Qiraətimi düşüncəsiz qiraət qərar
vermə. Tövfiq ver ki, onun ayə və hökmlərini düşünüm,
sənin ayininin qanunlarına əməl edim".<
QURANDA TƏDƏBBÜRÜN AÇARLARI
İndi ki, Quranda tədəbbürün əhəmiyyətini anladıq,

gəlin, Allahın yardımı ilə, onun açarlarını və yollarını
araşdıraq.
_____________________________________
<Həmin mənbə
35
1. Tərcümə olunmuş Qurandan istifadə: Ərəb dili ilə
tanış olmayanlar ayələrin mənasını başa düşmək üçün
tərcüməli Qurandan istifadə edə bilərlər. Çalışıb sadə,
səlis, rəvan ifadəli tərcümələrə müraciət etmək lazım-
dır. Tərcüməli Quran əldə etdikdən sonra ayələrin mə-
nasını iki üsulla izləmək olar:
Birinci üsul: Ərəbcə ayəni oxumazdan əvvəl həmin

ayənin tərcüməsini oxuyub, düşünün. Beləcə, qiraətin
sonunadək uyğun üsula əməl edin.
İkinci üsul: Hər dəfə Quran oxumaq istədikdə oxu-

yacağınız səhifələri müəyyən edib, (məsələn, iki səhi-
fə) qiraətə başlamazdan əvvəl həmin hissənin tərcü-
məsini diqqətlə mütaliə edin. Həmin ayələrin maarif
gülzarından dəstə bağladıqdan sonra qiraətə başlayın.
2. Günahlardan uzaqlıq: Qurani-kərim haqq kitabdır

və bütün insanların hidayəti üçün nazil olmuşdur.
Hidayət üçün şərtlərdən biri Quranı tədəbbürlə tilavət
etməkdir. Amma günah səbəbindən bəzilərinin qəlbi
xəstələnir və Quranda tədəbbür tövfiqi onlara nəsib
olmur. Allah-təala bu barədə buyurur: "Onlar Quranda
tədəbbür etmirlərmi, ya qəlblərinə möhür vurulmuş-
dur?".;
Dünyaya və günaha vurğunluq Quran ayələrinə

diqqətə və onların mənasının düşünülməsinə maneə-
dir. Günah qəlbə vurulmuş möhkəm bir qıfıldır.
_____________________________________
;Muhəmməd surəsi, ayə 24
36
Eynən qıfılla bağlanan adi qapılar kimi. Quranın
mənalarını dərk etmək yolunda mehriban Allah tərə-
findən heç bir hicab, maneə yaradılmamışdır. Qəlb
aynasını günah pasından təmizləmək lazımdır. Yalnız
o vaxt Qurana baxmaqla dostun camalını görmək olar.
Quran, onun ayələrinin mənası ilə ünsiyyət nəticə-
sində insanın qəlbi ilahi kəlamın cazibəsinə düşür.
Rəhman və rəhim Allahdan diləyirik ki, bütün
müsəlmanlara, xüsusən əhli-beyt (ələyhimus-salam)
ardıcıllarına qiraət və Quranda tədəbbür tövfiqi mər-
həmət etsin. Eləcə də, onların yolundan Quranda tə-
dəbbür maneələrini kənarlaşdırsın!
DOQQUZUNCU QAYDA
QURANIN UCADAN VƏ ASTADAN OXUNMASI
Bir qrup möhtərəm Quran tələbəsi və qarilər belə

bir sualla müraciət edirlər: Quranı astadan oxuyaq,
yoxsa uca səslə hansı daha yaxşıdır?
Hər bir cavabdan öncə nəzərinizi beşinci imam
həzrət Baqirdən (ələyhis-salam) nəql olunmuş bir
hədisə cəlb edirik: "Bir şəxs "innə ənzəlnəhu"; uca
səslə oxusa, şəmşirlə vuruşan əsgər kimidir və bir şəxs
onu astadan oxusa, Allah yolunda öz qanına bələnmiş
kəs kimidir".<
_____________________________________
;Qədr surəsi, ayə 1
<Vəsailuş-şiə, c. 4, səh. 857
37
İmam Baqirin (ələyhis-salam) bu kəlamından mə-
lum olur ki, Quranı həm uca, həm də ahəstə oxumaq
fəzilətlidir. Buna görə də Quran qarisi şəraiti və öz
halını nəzərə almaqla iki üsuldan birini seçib, Quran
oxuya bilər. Bəzi vaxtlar elə bir şərait yaranır ki,
Quranı ucadan oxumaq daha fəzilətli olur. Bəzən də,
əksinə, astadan oxumaq daha fəzilətli ola bilər. Təlaşı-
mız budur ki, uyğun şəraitləri rəvayətlərin dili ilə
bəyan edək.
QURANI UCADAN OXUMAQ
İmam Sadiq (ələyhis-salam) Müaviyə ibn Əmmar

adlı şəxsin Quranı ucadan oxuması barədəki sualının
cavabında buyurdu:
(Quranı ucadan oxumağın) "Eybi yoxdur".; İmam Əli
ibn Hüseynin (ələyhis-salam) Quran oxumaq sədası
hamıdan üstün idi. O, uca səslə Quran oxuyardı ki, ev
əhli eşitsin.< İmam Baqir (ələyhis-salam) Quran qiraə-
tində camaatın ən xoşsədalısı idi. Gecə namazı və
Quran qiraəti üçün durduğu vaxt uca səslə Quran
oxuyardı. Yoldan ötən suçular və başqaları dayanar,
onun qiraətini dinləyərdilər.=
______________________________________
<Həmin mənbə
=Həmin mənbə
38
QURANI UCADAN OXUMAĞIN FAYDALARI
Bu şərif hədis və digər oxşar hədislər bizə öyrədir ki,

ucadan Quran oxumağın faydaları və müsbət nəti-
cələri vardır. Əgər qari bu məziyyətləri və qiraətdə
buna oxşar halları nəzərdə saxlasa, uca oxumağın fəzi-
ləti ahəstə oxumağın fəzilətindən daha çox olar.
Söhbətin bu hissəsində Quranın uca səslə oxunma-

sını fəzilətli edən hallara xülasə şəkildə işarə edirik:
1. Evdə uca səslə Quran oxuyan ata-analar öz

övladlarının ruhunda və canında tərbiyəvi əsər qoyur,
onları Quranla maraqlandırırlar.
2. Quranı ucadan oxumaq zehnin daha çox təmər-

küzləşməsi ilə nəticələnir, tilavət zamanı diqqət və
qəlbin iştirakına səbəb olur. Bu halda Quran qarisi
Quranın mənalarına daha yaxşı diqqət yetirə bilir.
3. Tilavət edən şəxsin süstlüyünü aradan qaldırır,

ona daha çox ləzzət və sevinc ərməğan edir.
4. Qarinin səsi Quranın ilahi avazı ilə ucalıb baş-

qalarına çatdıqda onların ruhunun və psixologiyasının
dərinliyində də iz qoyur. Çox olsun ki, onlarda stimul
yarana və Qurana üz tutalar. Əgər Quranı oxuya bil-
mirlərsə, onu öyrənməyə başlayalar, əgər Quran tila-
vəti ilə ünsiyyətləri yoxdursa, tilavətə şövqlənələr.
Bundan da üstün, Quran qarisinin yetərli qiraəti qafil
və günahkar insanı qəflətdən oyada bilər və onun
həyat yolunu hidayətə doğru istiqamətləndirər.
39
FÜZEYLİN HEKAYƏTİ
İlahi kitabdan bir ayə eşitməklə lərzəyə gəlib, bir

anda bütün günahları ilə vidalaşan insanlar tarixdə az
olmayıb. Onlardan biri də Füzeyl ibn Əyazdır. Onun
maraqlı bir əhvalatı var. Füzeyl öz dövrünün ən şər
insanlarından biri idi. Amma Qurandan bircə ayə eşit-
məklə dövrünün zahidlərindən birinə çevrildi. O, Allah
dərgahına tövbədən sonra təkamülün elə bir dərəcə-
sinə çatdı ki, imam Sadiqin (ələyhis-salam) kəlamları-
nın ravilərindən biri və dövrünün məşhur zahidi kimi
tanındı. Füzeyl ömrünün sonunu kəbə ətrafında yaşa-
mış və həmin yerdə aşura günü həyatla vidalaşmışdır.
O, öz həyatının əvvəllərində elə təhlükəli yolkəsən idi
ki, adı çəkiləndə bütün xalq qorxuya düşürdü.
Füzeyl bir gecə alçaq bir məqsədin icrası üçün bir
evə girmək istəyirdi. Gecə yarı ətrafdakı evlərdən bi-
rində aşiq könüllü bir kişi Quran tilavətinə məşğul idi
və bu ayəni oxuyurdu:
"Vaxtı çatmadımı ki, möminlərin qəlbi Allahın zikri

və haqdan nazil olan qarşısında xaşe (müti) ola?".;
Bu ayə Füzeylin aludə qəlbinə ox tək sancıldı, onu

lərzəyə gətirdi. Azca fikrə daldı və özünə dedi: "Bu
danışan kimdir? Kimə xəbər verir?... Ey Füzeyl, Quran
səninlə danışır!" Qəfildən Füzeylin sədası ucaldı. Fasi-
ləsiz olaraq deyirdi: "And olsun Allaha, onun vaxtı
çatmışdır!... Füzeyl üzünü göyə tutdu və çox peşiman,
tövbəkar halda dedi:
_________________________________
;Hədid surəsi, ayə 16
40
"Xudavənda! Mən sənə doğru qayıtdım və tövbəm
bu oldu ki, daim sənin evin ətrafında olum".;
QURANI AHƏSTƏ OXUMAQ
Hədis kitablarında bu mövzuda nəql olunmuş hədis-

lərdən nəticə almaq olar ki, aşağıdakı hallarda Quranı
ahəstə səslə oxumaq daha yaxşıdır:
1. O zaman ki, insan Quranı uca səslə oxumağın

onda riya və özünü nümayişə səbəb olacağından qorxa.
Çünki riya istənilən bir ibadəti nəinki dəyərdən salır,
hətta insanı Allahdan uzaqlaşdırır.
2. O zaman ki, Quranın ucadan oxunması başqaları-

nın narahatlığına, əziyyətinə səbəb olur. Məsələn, qon-
şuların istirahət və yatmaq vaxtı qiraət və ya Quranın
uca oxunmasının ibadətinə mane olduğu yer. Əgər bir
qrup mömin məsciddə namaz və digər ibadətlə məş-
ğul olduğu vaxt Quranın ucadan oxunması onlara
mane olarsa, Quranı uca səslə oxumaqdan çəkinmək
lazımdır.
3. Quranın ucadan tilavəti insanın cisminə zərərli

olarsa. Bu halda insanın haqqı yoxdur ki, uca səslə
tilavət etsin. Çünki bədənə zərər vurmaq haramdır.
Bir halda ki, Quran tilavəti müstəhəbdir, müstəhəb
əməli yerinə yetirmək xatirinə haram işə yol vermək
olmaz.
_________________________________
;Təfsiri-nümunə, bir qrup alim, c. 23, səh. 344 - 346
41
ONUNCU QAYDA
GÜNDƏLİK QİRAƏTİN
MİQDARI VƏ VAXTLARI
Soruşa bilərlər ki, Quranın gündəlik qiraəti bu qə-

dər əhəmiyyətlidirsə, gündə neçə ayə Quran oxunsun?
Bu sualın cavabı din öncüllərinin (ələyhimus-salam)
söhbətlərində verilmişdir. Bu mövzuda bir neçə hədis
nəql etməklə kifayətlənirik.
Qiraətin miqdarı: İmam Baqirdən (ələyhis-salam)

nəql edilmiş hədisdən məlum olur ki, bir müsəlman
qafillərdən sayılmaq istəmirsə, gündə ən azı on ayə
Quran oxumalıdır. İmam Baqir (ələyhis-salam) bu
mətləbi əziz islam peyğəmbərindən (səlləllahu ələyhi
və alihi və səlləm) nəql etmişdir:
"Hər kəs hər gecə on ayə Quran oxusa, bixəbərlərdən

və qəflət əhlindən yazılmayacaqdır".;
Əlbətdə, bu on ayə hər bir müsəlmanın namazda

qiraət etdiyi ayələrdən əlavədir. Çünki namazdakı ayə-
lər namazın bir hissəsidir və onu oxumaq hər bir yet-
kin müsəlmana vacibdir.
_____________________________________
;Usuli-kafi, c. 2, səh. 488
42
QƏFLƏT BU GÜNKÜ İNSANIN XƏSTƏLİYİDİR
Bu gün bəşəriyyətin ən böyük xəstəliyi qəflət və

bixəbərlikdir. Bu günkü insan özünün və varlıq aləmi-
nin yaranış hikmətlərindən xəbərsizdir.
O, dünyaya nə üçün gəldiyini, hansı vəzifələrə malik
olduğunu, nəhayət, haraya gedəcəyini bilmir. Saysız
insanlar varlıq mənbəsindən və qiyamət günündən
xəbərsizdirlər.
Gəl ey Hafiz, dinlə acı nəsihət,
Niyə hakim olmuş ömrünə qəflət?
Bu xəstəliyin yeganə dərman nüsxəsi Qurani-
məciddir. Bu kitab başdan-başa Allah, tövhid, məad
haqqında söhbətlərdən ibarətdir və bəşəriyyəti baş-
lanğıc və son haqqında düşünməyə dəvət edir. Quran-
dan (gündə) cəmi on ayə oxuyub, bu ayələrin mənaları
haqqında düşünən şəxs heç vaxt qafil və bixəbər
insanlardan olmayacaq.
QURANIN TİLAVƏT VAXTLARI
Qurani-kərim ayələrindən və hədislərdən məlum

olur ki, Quran qiraəti, Allahın zikri istənilən bir vaxt
yaxşıdır. Allah rəsulu (səlləllahu ələyhi və alihi və
səlləm) əmirəl-möminin Əliyə (ələyhis-salam) belə
tapşırır: "Bütün hallarda Quranı tilavət et".; Aşağıdakı
vaxtlarda Allahın zikri və Quran tilavəti daha çox tap-
şırılmışdır: Sübhlər sübh namazından sonra, qürub
_________________________________
43
vaxtı, gecə yatmazdan qabaq, xüsusi ilə gecə yarılar və
sübh erkən.
Hər gecə göz yaşım damdı Qurana,

Sanki hər şöləsi od vurdu cana.
Hər şəxs öz halına və imkanına uyğun olaraq, bu
vaxtlardan birini Quran tilavəti üçün seçib, Allahı ilə
ünsiyyətə qatıla bilər. Amma gecə yarı Quran oxumaq
başqa bir aləmdir. Gecə yarı və erkən sübh aşiqlərin
məbudla razi-niyaz, mehriban Allahla ünsiyyət vaxtı-
dır.
Bax ki, əsil aşiq oyaqdır necə,
Məhbubun başına dönər gizlicə.
Kimin qapısı var bağlamış artıq,
Bir dostun qapısı açıqdır gecə.
ON BİRİNCİ QAYDA
TİLAVƏTİ TAMAMLAMA ŞİVƏSİ
Qurani-kərim tilavətini tamamladıqda hansı cümlə-
lər deyilməlidir? Adətən, əhli-sünnə və onların qari-
ləri öz qiraətlərini "sadəqallahul-əzim"; ifadəsi ilə biti-
rirlər. Amma şiələr və onların qariləri qiraəti başa
çatdırdıqdan sonra "sadəqallahul-əliyyul-əzim"< deyir-
lər. Bəs bu ifadələrdən hansı daha düzgündür? Çox
olsun ki, istər şiə, istər sünni müsəlmanlar arasında
uyğun məsələyə münasibətdə həssaslıq mövcuddur.
_____________________________________
;Əzəmətli Allah düzgün buyurmuşdur.
<Əzəmətli və uca Allah düzgün buyurmuşdur.
44
Uyğun sualın cavabında deyə bilərik ki, Quran
qiraətinin necə tamamlamaq haqqında rəvayətlər nəql
olunmuşdur. Biz şiə hədis kitablarında nəql olunmuş
iki rəvayəti qeyd etməklə kifayətlənirik.
BİRİNCİ RƏVAYƏT
Əllamə Məclisi (rəhmətullahi ələyh) "Biharul-

ənvar" kitabında; bu barədə rəvayət nəql etmişdir ki,
onun müqəddiməsi belədir:
İslam peyğəmbəri (səlləllahu ələyhi və alihi və
səlləm) peyğəmbərliyə məbus olduğu vaxt imam Əliyə
(ələyhis-salam) göstəriş verdi ki, bir namə ilə kafirləri,
məsihiləri və yəhudiləri islam dininə dəvət etsin.
Zikr olunan namənin mətni Cəbrail (ələyhis-salam)
tərəfindən peyğəmbərə (səlləllahu ələyhi və alihi və
səlləm) bildirilmişdi. Xeybər yəhudiləri naməni aldıq-
dan sonra onu öz alimləri və böyükləri İsmavilə (ibn
Səlam) göstərdilər. O, naməni oxuduqdan sonra sual-
lar topladı ki, Allah rəsulunun (səlləllahu ələyhi və
alihi və səlləm) xidmətinə göndərsin və dedi: "Əgər
suallarıma düzgün cavab versə, yəhudi dinini tərk
edib, onun dininə keçəcəyəm".
Yəhudi alim Əbdüllah ibn Səlamın əziz peyğəmbərə
(səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) suallarından biri
bu idi:
"(Ey Muhəmməd) Mənə xəbər ver! Quran nə ilə
başlayıb, nə ilə tamamlanır?" Peyğəmbər (səlləllahu
ələyhi və alihi və səlləm) ona belə cavab verdi:
______________________________________
45
"Onun başlanğıcı "bismilləhir-rahmənir-rahim", so-
nu "sadəqallahul-əliyyul-əzim" ilədir".
Əllamə Məclisi (rəhmətullahi ələyh) bu rəvayəti bir
neçə yerdə görmüşdür. Onlardan birində "sadəqal-
lahul-əliyyul-əzim" yerinə "sadəqallahul-əzim" olmuş-
dur.
Buna görə də tilavəti tamamladıqda hər iki ifadəni
demək olar, amma birincini demək daha yaxşıdır.
Çünki "sadəqallahul-əzim" dedikdə Allahın sifətlərin-
dən biri bəyan olunur və bu "əzim" sifətidir. Amma
"sadəqallahul-əliyyul-əzim" deməklə, Allah-təalanın si-
fətlərindən ikisini zkir edirik.
İKİNCİ RƏVAYƏT
İkinci rəvayət "Ümmü-Davud" əməli ilə bağlıdır.

İmam Sadiq (ələyhis-salam) bu ibadətlər məcmusu-
nun rəcəbin 15-ci günü yerinə yetirilməsini tövsiyyə
etmişdir. Bu ibadətin bir hissəsi Quranın müəyyən
surələrini oxumaqdan ibarətdir.
İmam Sadiq (ələyhis-salam) Ümmü-Davuda buyur-
du: "Surələri oxuduqdan sonra üzüqibləyə olduğun
halda belə oxu: "Sadəqallahul-əliyyul-əzim".;
Bu rəvayəti böyük şiə alimi Kəfəmi (rəhmətullahi
ələyh) şərif "Misbah" kitabında qeyd etmişdir. Amma
"sadəqallahul - əliyyul - əzim" əvəzinə "sadəqallahul -
əzim" göstərilmişdir. Əlbəttə, imamın (ələyhis-salam)
buyurduğunun davamı vardır, amma biz deyilənlərlə
kifayətlənirik.
_______________________________________
46
Bu rəvayətdən də məlum olur ki, uyğun iki ifadədən
hər birini demək yaxşıdır. Amma Quranı "sadəqal-
lahul-əliyyul-əzim"lə tamamlamaq daha yaxşıdır. Bu-
nun dəlilini bir qədər əvvəl qeyd etdik.
ON İKİNCİ QAYDA
QURAN TİLAVƏTİNDƏN SONRA

DUA VƏ ONUN ZƏRURƏTİ
Dördüncü qaydada oxuyuruq ki, tilavətə başlamaz-

dan əvvəl dua Quran tilavətinin qaydalarından biridir.
Duanın təsirli olduğu yerlərdən biri də Quranın qiraə-
tindən sonradır. Bu vaxt dua qəbula yaxın olur. Quranı
onun qaydalarına riayət edərək xəlvətdə oxuyan şəxs
duanın qəbulu üçün şərait yarandığına ümid edə bilər.
Çünki Quranın nuraniyyəti zaman və məkana da sira-
yət edir. Çox zaman Quran qarisi Quranın nuraniyyəti
sayəsində ruhi və mənəvi cəhətdən elə hala düşə ki,
nəticədə dua və onun qəbulu üçün münasib fəza
yarana. Quran məclislərində iki dəlilə əsasən bu qay-
daya riayət etmək yaxşıdır:
a) Bu sayaq məclislər, adətən, məscidlərdə və mü-

qəddəs məkanlarda keçirilir. Bu isə məclislərin şəra-
fətini ikiqat artırır. Duanın qəbulunda məkanın şərafə-
ti mühüm rol oynayır.
b) Quran məclisləri saleh və imanlı insanların yığın-

caq yeridir. Nöqsan və günaha daha az aludə olmuş
yeniyetmə və gəncləri xüsusi qeyd etməliyik. Digər bir
47
tərəfdən cəm halda olunan duanın qəbul imkanı daha
çoxdur. Ona görə də, adətən, Quran məclisini başa
vuran onun son duasıdır.
Dua istənilən dildə, istənilən tərzdə yaxşıdır. Amma
tövsiyyə olunmuşdur ki, dua zamanı din başçılarının
(ələyhimus-salam) dualarından istifadə olunsun. Ona
görə də əziz Quran sevərlərə tövsiyyəmiz budur ki,
Quran məclislərinin sonunda din öncüllərinin (ələy-
himus-salam) dualarından istifadə etsinlər. Bu hissədə
qiraətin sonuna, Quran tilavətinin başa çatmasına
məxsus iki dua təqdim olunur.
BİRİNCİ DUA
Hədis kitablarında nəql olunmuşdur ki, imam Sadiq
(ələyhis-salam) Quran tilavətini tamamladıqdan sonra
bu duanı oxuyardı:
"Pərvərdigara! Həqiqətən, doğruçu peyğəmbərinə
nazil etdiyin kitabını oxudum. Həmd və sitayiş sənə
məxsusdur, ya rəbb.
Pərvərdigara! Məni Quranın halalını halal, haramını
haram sayan, onun möhkəm və mütəşabeh ayələrinə
iman gətirən kəslərdən qərar ver. Pərvərdigara, Quranı
qəbirdə və qiyamət günü mənə munis və yoldaş et.
Məni o kəslərdən qərar ver ki, oxuduqları hər ayəyə
görə behiştdə bir dərəcə yüksəlirlər. Mənim duamı
qəbul et, ey aləmlərin rəbbi!".;
_____________________________________
48
İKİNCİ DUA
Allah rəsulunun (səlləllahu ələyhi və alihi və səl-
ləm) yaxınlarından biri Hüzeyfə deyir: İslam peyğəm-
bəri (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) ilə namaz
qılırdıq, "bəqərə" surəsini başladı. Onun qiraətini bi-
tirdiyi vaxt Quran xətmində oxuduğu duanı oxumağa
başladı. Həmin duanın mətni belədir:
"Pərvərdigara! Quranın bərəkətinə, məni bağışla-

yasan. Quranı mənə rəhbər, nur və hidayət, bağışlanma
əsası qərar ver. Pərvərdigara, ondan unutduğumu yadı-
ma sal, onda xəbərsiz olduğumu mənə öyrət, gecə saat-
larında, günün əvvəli və axırında onun tilavətini mənə
nəsib et. Ey aləmlərin rəbbi, onu mənə dəlil və rəhbər
qərar ver".;
ON ÜÇÜNCÜ QAYDA
TİLAVƏT ZAMANI DİNLƏMƏ VƏ SÜKUT
Müstəhəbdir (savabdır) ki, qari Quran oxuyarkən

və ya radiodan, televizordan Quran yayımlanarkən bu
qiraəti eşidənlər sükut etsin və dinləsinlər. Qurani-
kərimdə Allahın belə bir göstərişi çatdırılmışdır:
"Quran oxunan zaman ona qulaq asın və susun ki, bəlkə
rəhm olundunuz".<
Aram dayan, dinlə Quran səsini,
Ruhuna süz onun xoş nəfəsini.
______________________________________
;Muhəccətul-bəyza, c. 2, səh. 227
<Əraf surəsi, ayə 204
49
Zikr olunan ayədə Allah-təala bizə iki şeyi əmr edir:
1. Dinləmək;
2. Sakit dayanmaq.
Ona görə də Quran qiraəti zamanı dinləyicilər bu iki
göstərişə əməl etməlidirlər. Bu ayədəki müstəhəb
əmrə o qədər təkid edilmişdir ki, hətta bəzi hədislərdə
onun vacib olduğu vurğulanmışdır. İmam Sadiqdən
(ələyhis-salam) nəql olunmuş rəvayətdə oxuyuruq:
"İstər namaz vaxtı olsun, istərsə də başqa vaxt,
Quran oxunan zaman sükut edib qulaq asmaq vacibdir.
Sənin yanında Quran oxunan zaman sükut edib qulaq
asmağın vacibdir".;
Hətta bəzi rəvayətlərə görə, imam camaat nama-
zında qiraət ("həmd" və "surə"ni) oxuyarkən, başqa
bir şəxs Qurani-kərimdən ayə oxuyarsa, müstəhəbdir
ki, ayə sona çatana qədər imam sükut etsin və daha
sonra namazın qiraətini tamamlasın. İmam Sadiqdən
(ələyhis-salam) nəql olunmuşdur ki, həzrət Əli (ələy-
his-salam) sübh namazı qılırdı, o dövrün tanınmış
münafiqlərindən olan ibn Kəvva da həzrətin (ələyhis-
salam) arxasında dayanıb namaz qılmaqda idi. Gözlə-
nilmədən namazın əsnasında bu ayəni oxumağa başla-
yır: "Sənə və səndən əvvəl gəlmiş bütün peyğəmbərlərə
vəhy olunub ki, müşrik olsan, bütün əməllərin puç olar
və ziyankarlardan olarsan".< İbni Kəvvanın namaz
əsnasında Quran oxumaqda məqsədi həzrət Əlinin
(ələyhis-salam) siffeyn döyüşündə həkəmiyyəti qəbul
____________________________________
<Zumər surəsi, ayə 65
50
etməsinə etiraz etmək idi. Lakin imam (ələyhis-salam)
Qurana hörmət əlaməti olaraq sükut edir, ibn Kəvva
ayəni oxuyub tamamladıqdan sonra həzrət (ələyhis-
salam) namazın qiraətini oxumağa başlayır. İbn Kəvva
yenidən ayəni oxumağa başlayır. İmam Əli (ələyhis-
salam) yenə də ayə tamamlanana qədər sükut edir.
İbn Kəvva Quran ayəsini üçüncü dəfə də oxuduqda
həzrət (ələyhis-salam) yenə sükut edib ayə tamamlan-
dıqdan sonra bu ayəni oxuyur:
"Sən səbirli ol ki, Allahın vədi haqqdır. İmanı

olmayanlar səni qəzəbləndirib hövsələdən çıxarmasın-
lar".; Nəhayət, imam (ələyhis-salam) surəni oxuyub
rükuya gedir.<
"İSTİMA" (DİNLƏMƏ) VƏ "İNSAT"IN (SÜKUT) MƏNASI
a) "İstima" məna və məfhuma diqqət yetirməklə

eşitməkdir. Yəni, qəlbin meyli ilə eşitmək. Bu cəhət-
dən, "istima", təkcə eşitmək deyil.
b) "İnsat" ilahi buyuruğa diqqətlə paralel sükutdur.

Buna görə də Quran qiraəti zamanı ilahi ayələri kamil
şəkildə dinləmək, sakit dayanmaq və bu halda tilavət
olunan ayələrin mənasına diqqət yetirmək bütün mü-
səlmanlar üçün vəzifədir. Bu surətdə Allahın mərhə-
mətinə çatmaq olar.
_________________________________
;Rum surəsi, ayə 60
<Təfsiri-nümunə, c. 7, səh. 73
51
Mühüm yaddaş: Bütün Quran sevərlərə bu nöqtəni
xatırlatmaq zəruridir: Müşahidə olunur ki, bəzi insan-
lar radio və ya televizordan yayımlanan Quranı dinlə-
dikləri halda, bir-birləri ilə söhbət edirlər. Bəzən də
Quran məclisinin iştirakçıları qeyri-zəruri söhbətlərə
məşğul olurlar. Bu sayaq hallar Quran ədəbinə ziddir.
Uyğun hallarda iki işdən birini seçmək lazımdır: Ya
Quranı dinləməli, ya da başqa işlə məşğul olmalıyıq.
Qulaq ver Qurandan deyən bülbülə,

Ədəbsizlik etmə, toxunma gülə.
QURAN DİNLƏMƏYİN FƏZİLƏTİ

Bəzi ibadətlərdə ilahi yardım hamıya nəsib olmur.
Çünki bəziləri həmin ibadətin böyük mükafatından
xəbərsizdirlər. Bu ibadətlərin biri də Qurani-kərimi
dinləməkdir. Allah kəlamını dinləməyin fəziləti barədə
nəql olunan bir rəvayətdə dördüncü imam həzrət
Zeynəl-abidin (ələyhis-salam) buyurmuşdur:
"Allah kitabından özü qiraət etmədən bir hərf
dinləyən şəxs üçün Allah bir savab yazar, onun bir
günahını pozar və məqamını bir dərəcə yüksəldər".;
Digər bir hədisdə isə həzrət peyğəmbər (səlləllahu

ələyhi və alihi və səlləm) buyurur: “Quran oxuyanla
dinləyənin savabı eynidir” .<
_____________________________________
;Üsuli-kafi
<Mustədrəkul-vəsail, c. 4, səh. 26
52
İlahi ayələri təkcə dinləməyin belə savabı və
mükafatı varsa, bəs nə üçün bəziləri özlərini belə əcir-
dən məhrum edir və qəflətdə qalır?!
Quran dinləmək heç bir zəhmət tələb etməməklə
yanaşı, insanı sevincə qərq edən, onun ruhunu oxşa-
yan bir ibadətdir.
Diqqət edin! Övlad evdə Quran oxuduqda, ata-ana
namazdan sonra Quran qiraət etdikdə, məclislərdə və
Quran dərslərində ilahi ayələr tilavət olunduqda hə-
min Quran ayələrini dinləyənlər eşitdikləri hər hərfə
görə bir savab alır və onların bir günahı pozulur, mə-
nəvi dərəcələri bir pillə yüksəlir. Əlbəttə, Allah kəla-
mının mənasına diqqət yetirməklə dinləmək lazımdır.
QİRAƏT ZAMANI
ZİKR DEMƏK VƏ TƏŞVİQ ETMƏK
Adətən, tanınmış qarilərin qiraəti zamanı məclisdə

olanlar "Əllah", "Əllahu əkbər", "lə iləhə illəllah",
"əlhəmdulilləh", "subhənəllah" kimi zikrlər deyirlər.
Bu zikrlər bir növ Quran qarisinin qiraətinə reak-
siyadır və iki səbəbi var:
1. Ayələrin dinləyiciyə təsiri: Quran tilavəti zamanı

dinləyici elə təsirlənir ki, özündən asılı olmayaraq,
oxunan ayəyə münasib zümzümə edir. Bu zümzümə-
lər dinləyicinin oxunan ayələrin məna və məlumatına
diqqətindən doğur.
2. Tilavət xüsusiyyətləri: Bəzi vaxtlar Quran tilavət

edən qarinin gözəl səs, fəsahət, qəmli oxumaq, ayələ-
rin mənasına diqqət kimi xüsusi üstünlükləri olur və
53
dinləyici bu xüsusiyyətlərin təsiri altında Quran qari-
sini təşviq edir.
ZİKR DEMƏK VƏ DİNLƏMƏ ƏDƏBİ

Məsələ bundadır ki, bu zikrlərin, təkbirlərin, təşviq-
lərin deyilişi dinləmə və sükut ədəbinə uyğun olmalı-
dır. Yəni dinləyici bu zikrləri Quran tilavətinin təsirin-
dən desin və riyakarlıq olmasın.
İkincisi, zikrlər uca fəryadla yox, orta səslə, vüqar və
aramlıqla deyilsin. Əgər zikrlərin deyilişində bu xüsu-
siyyətlərə riayət olunmazsa, məclisdəkilərin halı po-
zular və onlar Quran ayələrindən lazımınca faydalana
bilməzlər. Digər tərəfdən, dinləmə və sükut qaydaları-
na riayət olunmaması ilə Qurana hörmətsizlik göstə-
rilmiş olar.
ON DÖRDÜNCÜ QAYDA
BÜTÜN HALLARDA
QURANI OXUYA BİLƏRİK
Adətən, tövsiyyə və tapşırıq vermək istəyən şəxs

mühüm və taleyüklü şeyləri önə çəkir. Allah rəsulu-
nun (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) əmirəl-
möminin Əliyə (ələyhis-salam) vəsiyyətlərindən biri
Quranın ardıcıl şəkildə tilavətidir: "Bütün hallarda
Quranı tilavət et".; Evdə, küçədə, bağçada, məsciddə,
hüseyniyyədə, yolda, yatdıqda, bir sözlə, hər yerdə və
hər halda Quran oxumaq olar.
_____________________________________
54
Yalnız o yerlərdə yox ki, həmin yerlərdə Quran oxun-
ması Allah kitabına hörmətsizliyə səbəb olsun. Aqillə-
rin xüsusiyyətlərindən biri budur ki, bütün hallarda
Allahı xatırlayırlar:
"(Aqil) O kəslərdir ki, Allahı (bütün hallarda) ayaq
üstə də, oturaq da, uzanmış da olduqda xatırlayırlar".;
Müxtəlif məkanlar arasında Quran tilavəti üçün iki

məkan daha şərafətlidir:
1. Ev;
2. Məscid.
Uyğun mətləbi bu barədə nəql olunmuş bir rəva-
yətdən başa düşmək olar. Xüsusi ilə, evlərdə Quran
tilavətinin fəziləti israrla vurğulanmışdır və onun
heyranedici faydalarından danışılmışdır.
EVLƏRDƏ TİLAVƏTİN FƏZİLƏTİ
İslam peyğəmbəri (səlləllahu ələyhi və alihi və

səlləm) bu barədə buyurur:
"Evlərinizi Quran tilavəti ilə işıqlandırın və onları
qəbristanlığa döndərməyin; necə ki, yəhudilər və məsi-
hilər belə etdilər (çünki yalnız məbədlərdə ibadət edib)
və evlərini ibadətdən məhrum qoydular. Quranın çox
tilavət olunduğu hər bir evin xeyir və bərəkəti artar və
onun sakinləri vüsətdə qərar tutar. O ev səma əhlinə
nur saçar, necə ki, səmadakı ulduzlar dünya əhlinə nur
saçır".<
_____________________________________
;Ali-İmran surəsi, ayə 191
<Usuli-kafi, c. 2, səh. 446
55
kəlamından belə anlaşılır: Quran oxunmayan evlər
qəbristanlıq kimi qaranlıq və zülmətdir. Quran əhli
olmayan, Quranla ünsiyyətdən məhrum qalan insanın
qəlbi ölmüşdür və onun evi qəbristanlıqdan savayı bir
şey deyil. Nə yaxşı olar ki, müsəlmanlar Allah rəsulu-
nun (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) bu sözlərini
yadda saxlayıb, öz evlərini Quran tilavəti ilə nurani
edələr, özlərini və evlərini, yaşadıqları küçə və məhəl-
ləni Quran nuru ilə qidalandıralar. Bu nur və nuraniy-
yət yer və yer əhli dairəsini aşır, səma əhli də bu evin
nurundan bəhrələnir. Səmadakı ulduzlar yer əhlinə
nur saçdığı kimi, Quran tilavət olunan ev də səma
əhlinə nur saçır və onlar da bu nurani mərkəzdən
qidalanırlar.
FƏZİLƏT DƏLİLLƏRİ
1. Riyadan uzaqlıq: Xəlvətdə edilən dua təzahür və

özünü nümayişdən uzaqlıq və adətən, ixlaslı olur. Ona
görə də riyası az olur. Bu səbəbdən də, riya və şeytan
vəsvəsəsindən qorxan şəxs xəlvətdə, evdə Quran
tilavət etsə, daha yaxşıdır.
2. Övladlara təsir: Evdə tilavət digər ailə üzvlərinə

təsir edir. Quran qiraətini həyat proqramına daxil
etmiş ata-ananın övladları da Quran öyrənməyə və
oxumağa maraq göstərirlər. (Bu təsir ev mühitini aşıb,
qonşuları da əhatə edir). Bu yol övladlara Quran təlim
etmək yollarından biridir. Çünki uşaq və yeniyetmə
öncə valideynlərin, müəllimlərin və dostların söhbət-
56
lərinin təsiri altında olur. Uşaq daha çox ata-ananın
təsirini qəbul edir. Bir əhvalata nəzər salın və görün
əsrimizin Quran fenomeni Məhəmməd Hüseyn Təba-
təbainin (rəhmətullahi ələyh) ilk müəllimi kim olub?
"Seyyid Məhəmməd Hüseynin (ələmül-huda) anası,
adətən, onu idarə etdiyi Quran hifzi məclislərinə
aparardı. İki yaş yarımlığında atası hiss edir ki, uşaq
öz-özünə Quran ayələrini zümzümə edir və onda
Quran əzbərləmək üçün lazım olan istedad və hazırlıq
var. O, anası ilə Quran hifzi məclislərində iştirak et-
diyindən 30-cu cüzün ayələrini zümzümə edirmiş.
Şagirdlərin əzbərləyib, məclisdə söylədiyi ayələri eşit-
miş və əzbərləmişdi. Beləcə, onunla Quranı əzbərlə-
məyə başlayır və övladının istedadını düzgün qiymət-
ləndirməklə çox ali bir nəticə əldə edir. Bunun əsərləri
hazırda ölkə daxilində və xaricdə Quran hifzi məclislə-
rinin rövnəq tapmasına bais olmuşdur. Buna görə də
uşaq üçün Quran mühiti yaradın və onun müvəffəqiy-
yəti intizarında olun".;
Övladın hüquqlarından biri ona Quran təlim olun-
masıdır. Birlikdə əmirəl-mömininin (ələyhis-salam)
dilindən bir rəvayət oxuyaq: "Övladın ata öhdəsində,
atanın övlad öhdəsində haqqı var. Atanın övlad öhdə-
sində haqqı budur ki, övlad Allaha itaətsizlik istisna
olmaqla, ataya bütün işlərdə itaət etsin. Övladın ata
öhdəsində haqqı budur ki, ata ona yaxşı ad qoysun,
tərbiyə versin və Quranı öyrətsin".<
_______________________________________
;Hafize-nur, Davud Qasimi, səh. 184 - 185
<Nəhcül-bəlağə, hikmət 391
57
MƏSCİDDƏ TİLAVƏTİN FƏZİLƏTİ
Məsciddə olmağın mükafatı: Məscid Allahın yer

üzündəki evidir. Yer kürəsində məsciddən şərəfli,
möhtərəm heç bir ev yoxdur. Həqiqi müsəlmanın
xüsusiyyətlərindən biri məscid əhli olmaq, məscidlə
ünsiyyət saxlamaqdır. İlahi insanlardan birinin təbi-
rincə, "həqiqətən, mömin məsciddə balıq suda olduğu
kimidir".; İndi isə məscidə doğru qədəm götürməyin,
məsciddə olmağın mükafatı haqqında imam Sadiqin
(ələyhis-salam) dilindən oxuyun:
"Hər kəs məscidə doğru hərəkət etsə, ayağını heç

yaşa quruya qoymamış yerin yeddinci qatı onun üçün
bağışlanma tələb edər".<
Allah evi ibadət və Allahın zikri məhəllidir. Quran

qiraəti isə ən üstün ilahi ibadətdir. Yaxşı olar ki, biz
müsəlmanlardan hər biri öz vaxtının bir hissəsini məs-
ciddə Quran tilavəti üçün ayırsın. Məsciddə Quran tila-
vətinin dəyərini dərk etmək üçün bir parça tarixi mə-
lumata və Quran gətiricisinin (səlləllahu ələyhi və alihi
və səlləm) bir kəlamına nəzər salaq: Bir şəxs məsciddə
şer oxuyurdu. İslam peyğəmbəri (səlləllahu ələyhi və
alihi və səlləm) ona müraciətlə buyurdu:
"Məscidləri Quran oxumaq üçün tikiblər".=
_______________________________________
;Üsveye-arifan, Məhmud Təyyar Məraği, Sadiq Həzənzadə, səh. 138
<Rahe-nicat, səh. 85
=Vəsailuş-şiə, c. 3, səh. 493
58
Bu sözlər məscidlərdə Quran tilavətinin əhəmiy-
yətini göstərir. Peyğəmbər (səlləllahu ələyhi və alihi
və səlləm) və onun səhabələrinin yolu haqqında yazıl-
mış kitablardan məlum olur ki, müsəlmanlar evdən
əlavə, məsciddə də Quran tilavət edər və bu tilavətlər
cəm şəkildə olarmış.
Quran səsi məscidləri götürsün,

Səhər mehi iman ətri gətirsin.
ON BEŞİNCİ QAYDA
QURAN OXUNMASININ
MÜNASİB OLMADIĞI HALLAR
Yeddi halda Quran tilavəti qadağan olunmuşdur.

İmam Əli (ələyhis-salam) bir rəvayətdə buyurmuşdur:
“Yeddi dəstə Quran oxumamalıdır: Ruku halında

olanlar, səcdə halında olanlar, ayaq yolunda olanlar,
hamamda olanlar, cənabət halında olanlar, nifas və
heyz halında olan qadınlar".;
Əmirəl-mömininin (ələyhis-salam) bu kəlamından

böyük şiə fəqihləri belə nəticə çıxarmışlar ki, qeyd
olunmuş hallarda Quran oxumağın kərahəti var və
fətva vermişlər ki, cünüb, heyz və nifas halında, vacib
səcdəsi olmayan ayələrdən yeddi ayədən artıq oxu-
maq məkruhdur.
____________________________________
59
Amma yeddidən az ayə oxumaq olar. Müstəhəb
ehtiyata əsasən, cünüb bu dörd vacib səcdəli surənin
digər ayələrini də oxumamalıdır. Amma bu üç dəstə
(cünüb, heyz, nifas) vacib səcdəsi olan ayələri oxuması
haramdır. Bu mövzuda daha geniş məlumat əldə et-
mək üçün təqlid mərcələrinin əməli risalələrinə müra-
ciət edə bilərsiniz.
ON ALTINCI QAYDA
ƏRƏB DİLİNDƏ TİLAVƏT
"Biz onu ərəbcə bir Quran nazil etdik ki, bəlkə

düşünəsiniz".; Tilavətin mühüm qaydalarından biri
Quranı ərəbcə və fəsahətli oxumaqdır. Bu barədə is-
lam peyğəmbəri (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm)
və digər din öncüllərindən (ələyhimus-salam) dəyərli
söhbətlər nəql olunmuşdur. Onlardan bəzilərinə nəzər
salaq.
QURANI ƏRƏBCƏ OXUMAQ ZƏRURƏTİ
Ərəbcə oxumaq deməkdə məqsədimiz həmin dil

məsələsidir. Yəni ana dili ərəb dili olmayan hər bir
müsəlman Quranı ərəbcə oxumağa çalışsa, daha yaxşı
olar. Bilirsinizmi, Quranı fəsahətli oxumaq, onu na-
zil olduğu şəkildə oxumaq deməkdir? Bu cür oxunuş
Allah rəsulunun (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm)
istəyincə bir oxunuşdur.
________________________________
;Yusif surəsi, ayə 2
60
Allah rəsulu (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm)
Quranı ibn Məsudun dilindən dinləməyi xoşlayardı.
Bilirsinizmi nə üçün? Bu rəvayətə diqqət yetirin:
"Quranı nazil olduğu kimi (fəsih ərəbcə) təravətli,
qəlbəyatımlı oxumağı xoşlayan şəxs onu ibn Məsud
kimi oxumalıdır".; İmam Sadiq (ələyhis-salam) bu ba-
rədə buyurur: "Quranı (fəsih və ləhnlə) ərəbcə oxuyun,
çünki Quran ərəb dilindədir".< Bəziləri dərhal soruşa
bilər ki, bəs ərəbcə fəsih oxumağı bacarmayan qeyri-
ərəb müsəlmanların vəzifəsi, nədir? Yoxsa onlar
Quran oxumamalıdırlar?!
Biz bunu demirik. Deyirik ki, bacarmamaq və
istəməyib çalışmamaq arasında fərq var. Əmirəl-
möminin Əli (ələyhis-salam) öz dürlü söhbətlərindən
birində buyurdu: "İnsanın dəyəri onun təlaşı qədər-
dir".= Biz müsəlmanların əksəriyyəti bir çox məsələ-
lərdə, hətta qeyri zəruri dünyəvi işlər üçün xeyli
zaman və qüvvə sərf edirik. Amma dünya və axirət
həzzi və səadəti üçün şərt olan mənəvi və ruhani işlər-
də özümüzü azacıq da olsa zəhmətə salmaq istəmirik.
İmam Sadiq (ələyhis-salam) həzrət peyğəmbərdən
(səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) belə nəql edir:
"Quranı onun ərəbcə şəklində öyrənin".>
Bütün bu tövsiyyələrə baxmayaraq, çoxları Quran
qiraətində süstlük və mövqesizlik göstərirlər. Hansı ki,
dünyavi işlərdə belə etmirlər. Yalnız çox Quran oxu-
maq barədə düşünür, qiraətin keyfiyyəti barədə qətiy-
yən narahat olmurlar.
________________________________
;Quran və Quran araşdırma diplomu, c. 1, səh. 129 - 130
<Usuli-kafi, c. 2, səh. 450
=Nəhcül-bəlağə, hikmət 47
>Biharul-ənvar, c. 89, səh. 211
61
Bu da səbəb olur ki, Quranı səhv oxumaq, kəlmə-
lərin zir-zəbərini dəyişik salmaq, təşdidləri ötürmək,
bütöv sözləri buraxmaq, və hətta ilahi sözlərin məna-
larının dəyişməsi kimi xətalarla nəticələnsin.
Bəli əzizlərim! Bütün bunlar Allahın kitabına qarşı
ehtiramsızlıq deyilmi? Bu cür qiraətin nəyinki savabı
vardır, bəlkə də günahıda vardır. Əlbəttə əgər bir şəxs
çalışıb, ərəbcə oxumağın zəruri qaydalarını öyrənmək
istədiyi halda, öyrənə bilməsə, artıq bir vəzifəsi qal-
maz və Allah-təala onun nöqsanlı qiraəti müqabilində
fəsih ərəbi qiraətin mükafatını verər. "Allah heç bir
kəsin boynuna güc və qüvvəsindən artıq vəzifə qoy-
mur".; Amma həqiqəti bir biz bilirik, bir də Allah!
"Bilin ki, Allah ürəyinizdə olanları bilir".< İslam pey-
ğəmbəri (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) buyurur:
"Mən qiyamət günündə uca dərgahlı rəbbimə onun
kitabı və əhli-beytimlə qovuşan ilk şəxsəm. Sonra
ümmətim gələr və o zaman onlardan soruşaram:
Allahın kitabı və mənim əhli-beytimlə necə davrandı-
nız?".= Məgər "bilmirəm və ya bacarmıram" deməklə
peyğəmbərin (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm)
sualından boyun qaçırmaq olarmı? Əlbəttə ki, olmaz!
Buna görə də çalışmaq, bir qədər vaxt sərf edib, qüvvə
daxilində, bu tilavət qaydasına riayət etmək və Allahın
kəlamını ərəbcə və səhvsiz oxumaq üçün deyək: "Ey
rəbbim, mənə əqli, dini elmlər bəxş et və məni saleh-
lərə qovuşdur".> "Ey rəbbimiz, əgər biz unutsaq, ya xəta
etsək, bizi cəzalandırma!".?
____________________________________
;Bəqərə surəsi, ayə 286
=Usuli-kafi, c. 4, səh. 400
>Şuəra surəsi, ayə 83
?Bəqərə surəsi, ayə 286
62
ƏRƏB ƏLİFBASI
HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT
Hər bir qövm və millətin öz hərfləri vardır ki,

onların vasitəsi ilə bir-birləri ilə söhbət edir, danışır,
öz hədəf, məqsəd və fikirlərini bir-birlərinə ötürürlər.
Hər bir dili öyrənmək üçün ilk olaraq gərək o dilin
hərfləri və əlifbası ilə tanış olunsun. Beləliklə, Qurani-
kərimi öyrənmək üçün ilk olaraq gərək ərəb dili
hərfləri və əlifbası ilə tanış olaq. Hər bir dil müəyyən
sayda hərflərdən təşkil olunmuşdur və hər bir hərfin
isə forması, adı və xüsusi tələffüzü vardır. Ərəb dili
əlifbası say baxımından, dörd hərf Azərbaycan dili
əlifbasından azdır. Nəticədə ərəb dili əlifbası 28 hərf-
dən ibarətdir, və bu hərflər də samit səsləri bildirirlər.
Sait səslər isə "hərəkə" adlanan xüsusi işarələrlə ifadə
olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu hərflər sağdan sola
doğru yazılır və oxunur. Burada baş hərf yoxdur, yəni
ərəb dili əlifbası hərfləri böyük və kiçik hərflər kimi
növlərə bölünmür. Ərəb dilində oxumağı və yazmağı
öyrənənlər hərflərin düzgün yazılışına və tələffüzünə
xüsusi diqqət yetirməlidirlər. Əks təqdirdə ayələrdə
məna dəyişikliyinə səbəb olacaqdır. Çünki bir çox
hallarda hərflərin dəyişik tələffüzü nəticəsində kəlmə-
lərin mənası dəyişir. Bu məsələ ilə bağlı göstərilən
nümunələrə diqqət edin. Misallar namazın qiraətin-
dən seçilmişdir ki, düzgün qiraətin əhəmiyyətini dərk
edəsiniz:
63
Düzgün Səhv
Yol = ‫ط‬ ً
َ‫ص ىرَا ى‬ Qıyıq = ‫اد‬ ً
َ‫ص ىرَ ى‬
Böyük =َ‫ىع ًظيـ‬ Amansız düşmən = ‫َ ىع ًزَيـ‬
ٍَّ ‫ص‬
Salavat-salam göndər = ‫ؿ‬ ٍَّ ‫ىس‬
‫ ى‬Başsağlığı ver = ‫ؿ‬
Cədvəlin izahı: Namaz mətnində oxunan "həmd"

surəsində ki, "sirat" sözü əlifbanın 16-ci hərfi (‫" )ط‬ta"
ilə yazılır. Bu hərf (‫" )د‬dəl" kimi tələffüz olunarsa,
nəzərdə tutulmuş "yol" sözü "ayaqqabı qıyığı" məna-
sını verər. Ruku zikrində işlədilən "əzim" sözü əlifba-
dakı 17-ci yox, 11-ci (‫" )ز‬zə" hərfi ilə oxunarsa, nəzər-
də tutulmuş "böyük" sözü "qatı düşmən" mənasını
ifadə edər. Salavatdakı "salli" kəlməsi (‫" )ص‬sad" yox,
(‫" )س‬sin" hərfi kimi tələffüz olunarsa, "salam göndər"
əvəzinə "təsəlli de" mənasını verər.
ŞƏRİ CƏHƏTDƏN HƏRFLƏRİN DÜZGÜN

TƏLƏFFÜZÜNÜN ƏHƏMİYYƏTİ
Bu yerdə hərflərin düzgün tələffüzü, və onların gün-

dəlik namazlarımızdakı əhəmiyyətini daha da yaxşı
dərk etmək üçün bir neçə müctəhidin fətvasına nəzər
salaq:
"Əgər bir şəxs həmd və surənin kəlmələrindən birini

bilməsə, yaxud onu bilərəkdən deməsə və ya bir hərfin
yerinə başqa bir hərf desə, məsələn, "‫“ "ض‬zad” hərfinin
yerinə "‫“ "ز‬zə” hərfi, yaxud da fəthə və kəsrəni (“ə” və “i”
64
saitləri) dəyişik desə, və ya təşdidi (qoşalaşmış)
deməsə, namazı batildir".
Ayətullah üzma seyid Əli Hüseyni Xamenei

(həfizəhullah) fiqh risaləsi səh. 86 məsələ: 581.
"Əgər insan həmd, yaxud surənin sözlərindən birini

qəsdən, yaxud müqəssir cahil; olması səbəbi ilə deməz-
sə, yaxud bir samitin yerinə başqa bir samiti tələffüz
edərsə, məsələn, "‫“ "ض‬zad” samitinin yerinə "‫“ "ذ‬zəl”,
yaxud "‫“ "ز‬zə” samitini tələffüz edərsə və ya sait (ə, i, u)
səslərini səhv sayılacaq şəkildə düzgün tələffüz etməz-
sə, ya da təşdidli (qoşalaşmış) samitləri tək samit kimi
tələffüz edərsə, namazı batildir".
Ayətullah əl-üzma seyid Əli Hüseyni Sistani

(həfizəhullah) geniş izahlı şəriət məsələləri 1-ci cild
səh. 269 məsələ: 1180.
"Həmd və surənin kəlmələrindən birini və ya nama-

zın digər zikrlərini bilmirsə, ya saitlərin (ə, i, u) yerini
səhv salarsa; bir hərfi digər bir hərflə qarışdırırsa,
məsələn "‫“ "ض‬zad” hərfinin yerinə "‫“ "ز‬zə” hərfini
tələffüz edirsə, bu da ərəb dili baxımından səhvdir,
namazı batil olacaq".
Ayətullah əl-üzma Nasir Məkarim Şirazi (həfizə-

hullah) şəriət hökmlərinin izahı səh. 125 məsələ: 914
____________________________________
;Bilmədiyinə görə günahı olan cahil, yəni, məsələləri öyrənməyə imkanı ol-
duğu halda, tənbəllik edib öyrənməyən şəxs.
65
ƏRƏB ƏLİFBASI
Sıra Azərbaycan
Hərflər Hərflərin adı
№ dilində deyilişi
1 ‫ا ـــ ء‬ ‫ همزة‬٬‫الؾ‬ “əlif”, “həmzə”
2 ‫ب‬ ‫باء‬ “bə”
3 ‫ت‬ ‫تاء‬ “tə”
4 ‫ث‬ ‫ثاء‬ “sə”
5 ‫ج‬ ‫جيم‬ “cim”
6 ‫ح‬ ‫حاء‬ “hə”
7 ‫خ‬ ‫خاء‬ “xa”
8 ‫د‬ ‫دال‬ “dəl”
9 ‫ذ‬ ‫ذال‬ “zəl”
10 ‫ر‬ ‫راء‬ “ra”
11 ‫ز‬ ‫زاء‬ “zə”
12 ‫س‬ ‫سين‬ “sin”
13 ‫ش‬ ‫شين‬ “şin”
14 ‫ص‬ ‫صاد‬ “sad”
15 ‫ض‬ ‫ضاد‬ “zad”
16 ‫ط‬ ‫طاء‬ “ta”
17 ‫ظ‬ ‫ظاء‬ “za”
18 ‫ع‬ ‫عين‬ “əyn”
19 ‫غ‬ ‫ؼين‬ “ğayn”
20 ‫ؾ‬ ‫فاء‬ “fə”
21 ‫ق‬ ‫قاؾ‬ “qaf”
22 ‫ك‬ ‫كاؾ‬ “kəf”
23 ‫ل‬ ‫الم‬ “ləm”
24 ‫م‬ ‫ميم‬ “mim”
25 ‫ن‬ ‫نون‬ “nun”
26 ‫و‬ ‫واو‬ “vəv”
27 ‫هـ‬ ‫هاء‬ “hə”
28 ‫ي‬ ‫ياء‬ “yə”
66
Xatırlatma (1): "Həmzə" (‫ )ء‬hərfi kəlmənin əvvə-
lində "əlif" (‫ )ا‬surətində yazılır. Bəzi Quranlarda belə
"əlif"lərin yuxarı və aşağısında "həmzə" (‫ )ء‬hərfini
göstərirlər.
Məsələn: ‫ إ‬- ‫أ‬
Xatırlatma (2): Ərəb dili əlifbasının sayında "əlif"ə

(‫ )ا‬aid olan fərq vardır. Bəziləri "əlif”i əlifba hərflərin-
dən bilirlər və bəziləri isə bu fikirdə deyillər.; Lakin
biz kamil ərəb dili əlifbası cədvəlində, həm "əlif" (‫ )ا‬və
həm "həmzə”ni (‫ )ء‬qeyd etmişik.
Xatırlatma (3): Tələffüzü asanlaşdırmaq üçün adları

"həmzə" (‫ )ء‬ilə qurtaran hərflərin həmzəsi oxunmur.
Məsələn: "‫ "ب‬hərfi yazılışda "‫ "باء‬kimi yazılır, tələf-

füzdə isə həmzəsiz "‫( "با‬bə) oxunur.
Xatırlatma (4): "Əlif"dən (‫" )ا‬yə" (‫ )ي‬hərfinə qədər

olan, 28 ərəb hərflərinin sayılmasına "heca", ərəb
hərflərinin cəm formasına isə "təhəcci" hərfləri deyilir.
_____________________________________
;(Ərəb dili əlifbasında) (‫")ا‬Əlif"i təhəcci hərflərindən hesab etməyən kəs-
lərin dəlilləri belədir ki, "əlif”in məxrəci və söykənəcəyi olmağı üçün, hə-
mişə özündən əvvəlki fəthəli hərfin sakini olduğu üçün, heç vaxt ayrılıqda
oxunula bilmədiyi üçün, həmçinin şəmsi və qəməri hərflərindən də olma-
dığı üçün, "əlif" sadəcə hərəkələrdən (işarələrdən) biri olduğunu demək
olar və onu, təhəcci hərflərindən hesab etmək olmaz. Bəziləri isə "əlif" hər-
fini ərəb dili əlifbasından bilirlər və əvvəlki qrupun dediklərinə cavab ola-
raq deyirlər ki, "əlif"in məxrəci var və onun məxrəci ağız və həlq (boğaz)
hissəsidir. Bundan əlavə deyirlər ki, "əlif”in şəmsi və qəməri həriflərindən
olmaması, onun təhəcci hərflərindən hesab edilməməsinə dəlil deyildir.
67
ƏRƏB ƏLİFBASININ
1-Cİ HƏRFİNİN TƏLİMİ
Qeyd etmək lazımdır ki, ərəb hərfləri kəlmənin

əvvəlində, ortasında, axırında və müstəqil olmasından
asılı olaraq müxtəlif şəkillərdə olur.
Ərəb əlifbasının birinci hərfi (‫“ )ا‬əlif” adlanır.
Kəlmənin Kəlmənin Kəlmənin

Tənha Hərfin Sıra
axırında ortasında əvvəlində
yazılışı adı №
yazılışı yazılışı yazılışı
‫ـا‬ ‫ـا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ Əlif 1
Tələffüzü:
“Əlif” hərfi öz-özlüyündə heç bir səs bildirmir. “Əlif”

hərfi yalnız köməkçi vəzifələr daşıyır. Gələcək dərs-
lərdə “əlif”in köməkçi vəzifələri ilə tanış olacaqsınız.
2, 3 VƏ 4-CÜ HƏRFLƏRİNİN TƏLİMİ

‫ـب‬ ‫ـبـ‬ ‫بـ‬ ‫ب‬ Bə 2
‫ـت‬ ‫ـتـ‬ ‫تـ‬ ‫ت‬ Tə 3
‫ـث‬ ‫ـثـ‬ ‫ثـ‬ ‫ث‬ Sə 4
68
Xatırlatma: Qeyd olunduğu kimi, ərəb hərfləri sağ-
dan sola doğru yazılır. Buna görə də hərflər birləşər-
kən hərfin sərbəst forması sol tərəfdən açılır və uza-
nan xətt, "birləşdirici xətt" rolunu oynayır. Amma
qeyd etmək lazımdır ki, "əlif" hərfi və "əlif"dən əlavə
ərəb əlifbasının digər beş hərfi; özündən sonrakı hər-
fə birləşmir, yalnız özündən əvvəlki hərfə birləşir.
Buna görə də cədvəldə onların "birləşən forması" gös-
tərilərkən "birləşdirici xətt" hərfdən əvvəldə (yəni
hərfdən sol tərəfdə deyil, sağ tərəfdə) müşahidə olu-
nur. "Əlif" hərfinin birləşən formasına diqqət yetirin!
Tələffüzü:
Xatırlatma: Ərəb əlifbasındakı hərflərin ifadə etdiyi

səslərin bir qismi Azərbaycan dilində olduğu kimi
tələffüz edilir, bir qismi isə fərqli tələffüz edilir. Azər-
baycan dilindəki səslərdən fərqli tələffüz edilən ərəb
səslərinin tələffüz qaydası cədvəldə izah olunub.
Hərfin adı Səsi Tələffüzü

Azərbaycan dilindəki “b” səsi ki-
bə b
mi tələffüz edilir. İncə səslənir.
Azərbaycan dilindəki “t” səsi ki-
tə t
Azərbaycan dilindəki “s” səsin-
dən fərqlənir. Dilin ucu yuxarı
sə s qabaq dişlərin arasından azacıq
çıxmaqla pəltək və incə tələffüz
edilir.
_____________________________________
;Bunlar “‫”د‬, “‫”ذ‬, “‫”ر‬, “‫”ز‬, “‫ ”ك‬hərfləridir. Bir qədər irəlidə bu hərflərlə tanış
olacaqsınız.
69
Xatırlatma: Hərfləri tələffüz edərkən səsin xaric
olduğu yer, başqa sözlə desək, səsin əmələ gəldiyi və
tələffüz edildiyi yer "qiraət və təcvid" elmində
"məxrəc" adlanır. Hər bir hərfin müəyyən məxrəci
vardır. Bu barədə geniş məlumatı kitabın "təcvid" his-
səsində əldə edəcəksiniz.
5, 6 VƏ 7-Cİ HƏRFLƏRİNİN TƏLİMİ

‫ـج‬ ‫ـجـ‬ ‫جـ‬ ‫ج‬ Cim 5
‫ـح‬ ‫ـحـ‬ ‫حـ‬ ‫ح‬ Hə 6
‫ـخ‬ ‫ـخـ‬ ‫خـ‬ ‫خ‬ Xa 7
Tələffüzü:

Azərbaycan dilindəki “c” səsi ki-
cim c
Azərbaycan dilindəki “h” səsin-
dən fərqlənir. Bu “h” səsi boğa-
zın ortasında tələffüz edilir. Bu
hə h
zaman boğazın divarları bir qə-
dər yığılır və “h” səsi xüsusi bir
tutqunluqla tələffüz edilir.
Azərbaycan dilindəki “x” səsi ki-
xa x
mi tələffüz edilir. Qalın səslənir
70
8, 9, 10 VƏ 11-Cİ HƏRFLƏRİNİN TƏLİMİ

‫ـد‬ ‫ـد‬ ‫د‬ ‫د‬ Dəl 8
‫ـذ‬ ‫ـذ‬ ‫ذ‬ ‫ذ‬ Zəl 9
‫ـر‬ ‫ـر‬ ‫ر‬ ‫ر‬ Ra 10
‫ـز‬ ‫ـز‬ ‫ز‬ ‫ز‬ Zə 11
Tələffüzü:

Azərbaycan dilindəki “d” səsi ki-
dəl d
mi tələffüz edilir.
Azərbaycan dilindəki “z” səsin-
dən fərqlənir; “sə” hərfində ol-
duğu kimi dilin ucu yuxarı qa-
zəl z
baq dişlərin arasından azacıq
çıxmaqla pəltək və incə tələffüz
edilir.
Azərbaycan dilindəki “r” səsi ki-
ra r
mi, amma bir az qalın və
titrəyişlə tələffüz edilir.
Azərbaycan dilindəki “z” səsi ki-
zə z
mi tələffüz edilir. İncə səslənir
Mühüm nöqtə: Qeyd etdik ki, ərəb əlifbasında altı

hərf özündən sonrakı hərfə birləşmir. Yəni bu hərflər
sözün əvvəlində və ortasında gəldikdə özündən sonra-
kı hərfə birləşməyəcəkdir. Lakin bu, sözün bütövlü-
71
yünə xələl gətirmir və sözün oxunuşuna da heç bir
təsiri olmur.
Həmin hərflər aşağıdakılardır:
‫و‬ ‫ر ز‬ ‫ذ‬ ‫د‬ ‫ا‬

Vəv Zə Ra Zəl Dəl Əlif
Deməli, birinci dərsdə öyrəndiyimiz (‫" )ا‬əlif" hərfi

və bu dərsdə keçirilən hərflər, eləcə də əlifbanın 27-ci
hərfi olan (‫" )و‬vəv" hərfi özündən sonrakı hərfə bir-
ləşməyən hərflərdir.
12, 13, 14 VƏ 15-Cİ HƏRFLƏRİNİN TƏLİMİ

‫ـس‬ ‫ـسـ‬ ‫سـ‬ ‫س‬ Sin 12
‫ـش‬ ‫ـشـ‬ ‫شـ‬ ‫ش‬ Şin 13
‫ـص‬ ‫ـصـ‬ ‫صـ‬ ‫ص‬ Sad 14
‫ـض‬ ‫ـضـ‬ ‫ضـ‬ ‫ض‬ Zad 15
Tələffüzü:

Azərbaycan dilindəki “s” səsi ki-
sin s
Azərbaycan dilindəki “ş” səsi
şin ş
kimi tələffüz edilir.
72
Azərbaycan dilindəki “s” səsin-
dən fərqlənir; dilin kökü yuxarı
sad s
çəkilərək ağız dolusu və qalın
tələffüz edilir.
dən fərqlənir; dilin yan tərəfləri
zad z üst azı dişlərə sıxılaraq qalın
tələffüz edilir. “d-z” hərflərinin
qarışığı kimi səslənir.
16, 17, 18 VƏ 19-CU HƏRFLƏRİNİN TƏLİMİ

‫ـط‬ ‫ـطـ‬ ‫طـ‬ ‫ط‬ Ta 16
‫ـظ‬ ‫ـظـ‬ ‫ظـ‬ ‫ظ‬ Za 17
‫ـع‬ ‫ـعـ‬ ‫عـ‬ ‫ع‬ Əyn 18
‫ـػ‬ ‫ـؽـ‬ ‫ؼـ‬ ‫غ‬ Ğayn 19
Tələffüzü:

Azərbaycan dilindəki “t” səsin -
dən fərqlənir; dilin kökü yuxarı
ta t
çəkilərək ağız dolusu və qalın
tələffüz edilir.
dən fərqlənir; “zəl” hərfi kimi
za z
(yəni pəltək), lakin qalın tələf-
füz edilir.
73
Azərbaycan dilində bu hərfin
Qəbul
qarşılığı yoxdur; gərgin boğaz
etdiyi samitidir. Boğazın ortasında
əyn
hərəkə “fəthə”, “kəsrə” və “zəmmə”
ilə hərəkələri ilə tələffüz olunur.
oxunur
Tələffüz zamanı boğazın divar-
ları yığılır.
Azərbaycan dilində olan “ğ”
ğayn ğ səsinə yaxındır; boğazın yuxarı
hissəsində və qalın tələffüz edi-
lir.

‫ـؾ‬ ‫ـفـ‬ ‫فـ‬ ‫ؾ‬ Fə 20
‫ـق‬ ‫ـقـ‬ ‫قـ‬ ‫ق‬ Qaf 21
‫ـك‬ ‫ـكـ‬ ‫كـ‬ ‫ك‬ Kəf 22
Tələffüzü:

Azərbaycan dilindəki “f” səsi kimi
fə f
tələffüz edilir.
Azərbaycan dilindəki “q” səsinin
tələffüzündən fərqlənir; dilin so-
qaf q nu dilçəyin başlanğıcına birləşir
və qəfil ondan ayrılır. Qalın tələf-
füz edilir.
74
Azərbaycan dilindəki “k” (kos-
kəf k
mos) səsi kimi tələffüz edilir.

‫ـل‬ ‫ـلـ‬ ‫لـ‬ ‫ل‬ Ləm 23
‫ـم‬ ‫ـمـ‬ ‫مـ‬ ‫م‬ Mim 24
‫ـن‬ ‫ـنـ‬ ‫نـ‬ ‫ن‬ Nun 25
Mühüm nöqtə: (‫" )ک‬Kəf" hərfinin sərbəst forması

(‫" )ل‬ləm" hərfinin sərbəst formasına bənzədiyinə görə
onları bir-birindən fərqləndirmək üçün (‫" )ک‬kəf" hər-
finin birləşən forması kiçik ölçüdə onun (yəni "kəf"
hərfinin sərbəst formasının) daxilində yerləşdirilir: ‫ك‬
Tələffüzü:

Azərbaycan dilindəki “l” səsi kimi
ləm l
tələffüz edilir. İncə səslənir.
Azərbaycan dilindəki “m” səsi
mim m
Azərbaycan dilindəki “n” səsi ki-
nun n
75

‫ـو‬ ‫ـو‬ ‫و‬ ‫و‬ Vəv 26
‫ـه‬ ‫ـهـ‬ ‫هـ‬ ‫ه‬ Hə 27
‫ـي‬ ‫ـيـ‬ ‫يـ‬ ‫ي‬ Yə 28
Tələffüzü:

Azərbaycan dilində olan “v” sə-
sindən fərqli tələffüz edilir; bu
“v” səsini tələffüz edərkən do-
vəv v daqlar dişlərə toxunmadan dairə
şəkli alır və bu vəziyyətdə “v”
deməyə çalışılır. Bu hərf iki do-
dağın arasında tələffüz olunur.
Azərbaycan dilində olan “h” səsi
hə h
Azərbaycan dilindəki “y” səsi ki-
yə y
“HƏMZƏ” VƏ “TƏMƏRBUTƏ”
HƏRFLƏRİNİN TƏLİMİ
"Həmzə" və "təmərbutə" hərfləri əlifbanın əsas

hərfi kimi qəbul olunmur. Bu hərflər köməkçi hərflər
sayılır.
76
Hərfin adı Birləşən forması Tənha yazılışı
həmzə ‫ــــ‬ ‫ء‬
təmərbutə ‫ػػة‬ ‫ة‬
Tələffüzü:

Hərəkələr “Həmzə”nin qəbul etdiyi hə-
həmzə vasitəsilə rəkə boğazın dərinliyində, yə-
oxunur ni hülqumdan tələffüz edilir.
Ərəb əlifbasına müstəqil bir
Təmərbutə t hərf kimi daxil edilməmişdir.
Dilimizdəki “t” səsi kimi tələf-
füz edilir.
HƏRFLƏRİN TƏLİMİNİN YEKUNU
Siz artıq ərəb əlifbası ilə tanış oldunuz. Hərflərin

düzgün yazı qaydasını və bu hərflərin ifadə etdikləri
səslərin düzgün tələffüzünü öyrəndiniz.
Gördüyünüz kimi, ərəb əlifbasında olan hərflərin
çoxu Azərbaycan dilində olduğu kimi tələffüz edilir.
Azərbaycan dilindən fərqli tələffüz edilən hərflər isə
aşağıdakılardır:
‫و‬ ‫ق‬ ‫ع‬ ‫ظ‬ ‫ط‬ ‫ص ض‬ ‫ذ‬ ‫ح‬ ‫ث‬

Vəv Qaf Əyn Za Ta Zad Sad Zəl Hə Sə
77
QURANİ-KƏRİMDƏ
MUQATTAA HƏRFLƏRİ
Beləliklə ərəb dili hərflərinin həndəsi forması və

adları ilə tanış oldunuz. Muqattaa hərifləri bəhsini isə
bunlarla əlaqədar olduğu üçün bəyan edirik. Muqattaa,
lüğətdə tikə tikə olunmuş mənasındadır və təcvid
istilahında isə, Qurani-kərimin 29 surəsinin əvvəlində,
heç bir hərəkə və əlaməti olmadan gələn hərflərə
deyilir. Bu hərflərin oxunuş forması eynilə, ərəb dili
əlifbasının tələffüzü kimidir. Bu səbəbdən də gərək
muqattaa hərfləri ayrı-ayrı formada öz adları ilə
tələffüz olunsun.
Məsələn:
Tələffüz Muqattaa
Surə/Ayə Sıra
forması hərfləri
Bəqərə/1 ‫الؼَ ػػَالـَ ػػَميـ‬ َ‫الٓ ٓػـ‬ 1
Şuəra/1 ‫طاَ ػػَسيفَ ػػَميـ‬ ‫ط ٓس َٓػـ‬ 2
Rəd/1 ‫الؼَ ػػَالـَ ػػَميـَ ػػَرَا‬ ‫الٓ ٓػمر‬ 3
Şura/1 və 2 ‫حاَ ػػَميـَ ػػَعيفَ ػػَسيفَ ػػَقاؼ‬ َ‫ؽ‬
ٓ ‫حـَ۞َ ٓع ٓسػ‬
ٓ 4
Məryəm/1 ‫كاؼَ ػػَىاَ ػػَياَ ػػَعيفَ ػػَصاد‬ َ‫ص‬
ٓ ‫كػٓيػي ٓع‬ 5
Xatırlatma (1): Muqattaa hərflərinin tələffüzü za-

manı, axırında "həmzə" (‫ )ء‬olan hərflərin adlarında,
onların həmzələri oxunulmur.
Məsələn: (‫ ياء‬،‫ هاء‬،‫ طاء‬،‫ راء‬،‫ )حاء‬muqattaa hərfləri bu

formada tələffüz olunurlar (‫ يا‬،‫ ها‬،‫ طا‬،‫ را‬،‫)حا‬
78
Xatırlatma (2): Qurani-kərimdə təhəcci hərflərindən,
yalnız 14 hərf (təkrar olunmadan) muqattaa hərfi
formasında işlənmişdir.
Nöqtə: Bütün on dörd muqattaa hərfləri

(‫َن ٍػم ًػسػ يک َػوي‬ ٌّ ‫َح‬
‫ػؽ ي‬ ٍّ ً‫َعػم‬
‫ػی ى‬
ً
‫( )ص ىػرَا َطي ى‬Əlinin (əleyhis-salam) yolu
haqdır ki, biz onu seçmişik) cümləsində cəm olmuşdur.
MUQATTAA HƏRFLƏRİ
QURANİ-KƏRİMDƏ
(təkrar olanların silinməsi ilə)
Muqattaa Surənin
Tələffüz forması Sıra
hərfləri adı
‫صاد‬ ‫ص‬ Sad 1
‫قاؼ‬ ‫ؽ‬ Qaf 2
‫نكف‬
َ ‫ف‬ Qələm 3
‫ميـ‬ ‫حا‬ ‫حـ‬ Fussilət 4
‫سيف‬ ‫طا‬ ‫طس‬ Nəml 5
‫ىا‬ ‫طا‬ ‫طو‬ Ta-Ha 6
‫سيف‬ ‫يا‬ ‫يس‬ Yasin 7
‫َرا‬ ‫الـ‬ ‫الؼ‬ ‫الر‬ Yunus 8
‫ميـ‬ ‫الـ‬ ‫الؼ‬ ‫الـ‬ Bəqərə 9
‫ميـ‬ ‫سيف‬ ‫طا‬ ‫طسـ‬ Şuəra 10
‫َرا‬ ‫ميـ‬ ‫الـ‬ ‫الؼ‬ ‫المر‬ Rəd 11
‫صاد‬ ‫ميـ‬ ‫الـ‬ ‫الؼ‬ ‫المص‬ Əraf 12
79
‫َقاؼ‬ ‫سيف‬ ‫عيف‬ ‫ميـ‬ ‫حا‬ ‫حمعسؽ‬ Şura 13
‫َصاد‬ ‫عيف‬ ‫يا‬ ‫ىا‬ ‫كاؼ‬ ‫كيػيعص‬ Məryəm 14
Tapşırıq: Ərəb dili əlifbasını əzbərləyin və sinifdə

müəlliminizə oxuyun.
QURANİ-KƏRİMİN NÖQTƏ VƏ
ƏLAMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN QISA TARİXÇƏSİ
Ərəb qrafikası həzrət peyğəmbərin (səlləllahu

əleyhi və alihi və səlləm) besət dövründə özünün
ilkin mərhələlərini keçirirdi. O zamanlar hal-hazırda
Qurani-kərimdə mövcud olan hərəkələr, sukun, təşdid,
mədd və tənvin əlamətləri, eləcə də oxşar hərfləri
müəyyənləşdirmək üçün əlamətlər ya heç yox idi və
yaxud da onlar çox sadə və ibtidai işarələrlə göstəri-
lirdi. Həzrət rəsuli-əkrəm (səlləllahu əleyhi və alihi və
səlləm) peyğəmbərliyə seçildikdən sonra vəhy yazan-
lar Quranı o dövrün geniş yayılmış xətti ilə yazırdılar.
Quran bəyanının həddindən artıq rəvanlığı, onun
tədricən nazil olması və ayələrin düzgün tələffüzünü
peyğəmbərin (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) öz
dilindən eşitmələri, onların bu müqəddəs kitabın qira-
ətində çox az səhvə düçar olmasına səbəb olurdu. Hər
hansı bir kəlmədə şəkk etdikdə isə onun düzgün
tələffüzünü peyğəmbərin (səlləllahu əleyhi və alihi və
səlləm) özündən soruşurdular.
İslam dini genişləndikdən və qeyri-ərəb xalqları
müsəlman olduqdan sonra qarşıya bir sıra çətinliklər
80
çıxdı. Onlar ərəb dili ilə yaxından tanış olmadıqları
üçün Quranı da düzgün oxuya bilmirdilər. Bundan əla-
və, onlarla həddindən artıq ünsiyyətdə olan ərəb xalq-
larının özü də müəyyən təsirlərə qapılmış və bu dildə
müxtəlif dəyişikliklər yaratmışdılar. İş o yerə çatmışdı
ki, hətta bəzi məşhur ərəb natiqləri də öz nitqlərində
müəyyən səhvlərə yol verirdilər. Buna görə də həzrət
Əli ibni Əbu Talib (ələyhis-salam) Qurani-kərimin
düzgün oxunuşunu təmin etmək və onu qarşıya çıxan
səhv və xətalardan qorumaq üçün bir sıra qaydalar
tətbiq edərək onu öz şagirdi Əbul Əsvəd Duəliyə
öyrətdi.
Əbul Əsvəd də qiraətin asan və düzgün oxunması
üçün Quranda əlamət və işarələr qoymaq qərarına
gəldi və həmin dövrün ən məşhur yazıçılarından birini
bu işə cəlb etdi. Onun göstərişinə əsasən, artırılacaq
əlamət və işarələrin rəngi Quranın mətninin rəngi ilə
fərqlənməli idi.
Əbul Əsvəd həmin yazıçıya sait səsləri göstərən
əlamətləri müəyyənləşdirmək üçün tələffüz zamanı
dodaqların formasına diqqət yetirməyi tapşırır:
1. Tələffüz zamanı dodaqlar bir növ açıq forma

aldıqda, həmin hərfin üstündə qırmızı rəngdə bir
nöqtə qoyulmalı və bununla da həmin hərf fəthəli
sayılmalı idi.
2. Tələffüz zamanı dodaqlar bir növ aşağı çəkil-
dikdə, həmin hərfin altında qırmızı rəngdə bir nöqtə
qoyulmalı və bununla da o hərf kəsrəli sayılmalı idi.
3. Tələffüz zamanı dodaqlar bir növ qovuşmaq
forması aldıqda, qırmızı rəngdə bir nöqtə həmin
81
hərfin qarşı tərəfində qoyulmalı və bununla da həmin
hərf zəmməli sayılmalı idi.
Əbul Əsvəd ayələri yavaş-yavaş oxuyur, yazıçı da

Quranın sait hərflərini və kəlmələrin sonunu göstər-
mək məqsədi ilə onlara nöqtə qoyurdu. Əbul Əsvəd
hər bir səhifə başa çatdıqdan sonra onu nəzərdən
keçirir, qoyulan nöqtələrin düzgün olub-olmamasını
yoxlayırdı. Beləliklə də onlar Quranı əvvəldən axıra-
dək nöqtələyib qurtardılar.
Bu üslubu tətbiq etməklə hərəkələr nəzərindən
Quranın səhih oxunuşu gerçəkləşdi. Amma oxşar hərf-
lərin ayırd edilməsi hələ də bir çətinlik olaraq qalmaq-
da idi. Bu çətinliyi aradan qaldırmaq üçün də Əbul
Əsvədin Yəhya ibni Yəmur və Nəsr ibni Asim adlı iki
şagirdi onun təcrübəsindən istifadə etməklə hərflər
üzərində nöqtələr qoyub, oxşar hərfləri bir-birindən
ayırdılar. Sait hərfləri göstərən nöqtələri samit hərflə-
rin nöqtəsi ilə səhv salmamaq üçün, hərflərin nöqtələ-
rini hərfin öz rəngində (qara) və hərəkələrin nöqtələ-
rini isə qırmızı rənglə yazdılar.
Bir müddətdən sonra (‫“ )ء‬həmzə” kimi oxunan (‫)ا‬
“əlif”, (‫“ )و‬vəv” və (‫“ )ي‬yə” hərflərini ayırd etmək üçün,
sarı rəngli nöqtələrdən, kəlmələrin əvvəlində gələn
“vəsl həmzəsi”ni ayırmaq üçün isə yaşıl nöqtələrdən
istifadə edildi. Demək olar ki, bununla da hərflərin
ayırd edilməsi çətinliyi aradan qaldırıldı, amma yazı-
lışda müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunan fərqli
rənglərdən istifadə etmək çətinliyi qalmaqda idi. Bu
səbəbdən Xəlil ibni Əhməd Fərahidi hərəkə və (‫)ء‬
“həmzə” göstəriciləri olan nöqtələrin şəklini dəyişmək
məcburiyyətində qaldı.
82
O, “fəthə” hərəkəsini müəyyən etmək üçün (‫)ا‬
“əlif”dən, “kəsrə” üçün (‫“ )ي‬yə”dən və “zəmmə” üçün
də (‫“ )و‬vəv”dən istifadə etdi. Onları kiçik işarələr
formasında hərflərin üzərində yerləşdirdi. (‫“ )ء‬həmzə”
üçün (‫“ )ع‬Əyn” hərfinin yuxarı hissəsini götürdü,
sükun, təşdid, mədd və s. Əlamətlər üçün isə başqa
işarələr təyin etdi ki, Allahın köməkliyi ilə bunların
hər birini “əlamətlər” bəhsində izah edəcəyik.
Qurani-kərimin on iki formalı

əlamət və hərəkələri ilə tanışlıq
Hər bir dildə bir kəlməni başqa bir kəlmənin məna-

sı ilə səhv salmamaq üçün, hərəkə və əlamətlərdən
istifadə edilir ki, şəxs kəlmənin düzgün və əsl məna-
sını anlamaqda xətaya düçar olmasın və onun səhih
mənasını oxunuş qaydasına diqqət etməklə aydınlaş-
dıra bilsin. Ərəb dilindədə Qurani-kərimin kəlmələri
ilə tanışlığı olmayanlar üçün bu cür qaydalar vardır ki,
ləfz və mənada yanlışlığa düçar olmamaq üçün müəy-
yən olunmuş hərəkə və əlamətlərdən istifadə olunur.
zamanında Quranı yazmaq üçün seçilən Qurani-kərim
yazıçılarından biri də imam Əli (ələyhis-salam) idi.
Peyğəmbərə (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm)
Cəbrayıl (ələyhis-salam) Allah-təala tərəfindən nazil
olub tilavət etdiyi zaman, Quranın söz və hərflərini
heç bir əlamət və hərəkə olmadan yazardılar. Ərəblər
isə ayənin mənasına diqqət etməklə onu səhih və
düzgün şəkildə qiraət edərdilər. Bu vəziyyət peyğəm-
83
bərin (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) vəfatı
zamanına qədər davam etdi. Lakin, islamın geniş
inkişafı, qeyri ərəb qövmlərinin müsəlman olması və
Qurani-kərimin qeyri ərəb ölkələrinə nüfuz etdiyinə
görə lazım idi ki, Qurana əlamət (hərəkə) əlavə edilsin
ki, onun səhih qiraət edilməsi müəyyən olunsun. Bu iş
ilk dəfə imam Əlinin (ələyhis-salam) şiələrindən olan
Əbul Əsvəd Duəli tərəfindən baş tutmuşdur. O,
Qurani-kərimin hərəkələrini qırmızı rəngli nöqtələrlə
müəyyən etmişdir. Misal olaraq: hərfin yuxarsında
qoyulan nöqtə "fəthə"ni, hərfin aşağısında qoyulan
nöqtə "kəsrə"ni və qarşısında qoyulan nöqtə isə
"zəmmə" hərəkəsini bildirirdi. Ondan sonra isə Yəhya
ibni Yəmur, Nəsr ibni Asim və bu iki şəxsdən sonra isə
Xəlil ibni Əhməd Fərahidi adlı şiələrdən biri Qurani-
kərimin hərəkə və əlamətlərini indiki formaya gətirə-
rək kamilləşdirmişdirlər.
Buna əsasən də, bu yüksək məqamlı və əzəmətli
kitab olan Qurani-kərim, Allah tərəfindən insanların
hidayət, inkişaf və tərbiyələnməsi üçün nazil olaraq on
iki hərəkə və əlamətlə oxunulur. Xülasə olaraq qısa
şəkildə onların isimləri və formaları ilə bu dərsdə
tanış olacaqsınız.
İlk üç formalı hərəkələr və ya qısa səslər:
1. “Fəthə” (‫ )ػ ػ ػػىػ ػػ‬səsi. Məsələn: (Bəqərə/81) ‫ب‬

َ‫ىك ىس ى‬
2. “Kəsrə” (‫ )ػ ػ ػػًػ ػ ػ‬səsi. Məsələn: (Ğaşiyə/17) ‫ؿ‬

ًَ ً‫إًب‬
3. “Zəmmə” (‫ )ػ ػ ػ ػي ػ ػ‬səsi. Məsələn: (Ənam/124) ‫ؿ‬

َ‫يَر يس ي‬
84
İkinci üç formalı hərəkələr və ya uzadılan səslər:
1. "Məddi-əlif" (‫)ػ ػ ػ ػػىػ ػ ػػَا‬. Məsələn: (Nisa/16) ‫تى ىابا‬
2. "Məddi-yə" (‫)ػ ػ ػ ػػًػ ػ ػػَل‬. Məsələn: (Zumər/14) ‫ًدينًي‬
3. "Məddi-vəv" (‫)ػ ػ ػ ػػيػ ػ ػػَك‬. Məsələn: (Bəqərə/238) ‫قيكَ يمكا‬
Üçüncü üç formalı hərəkələr (tənvinlər):
َ‫بًىن ن‬
1. “Tənvin məftuhə” (‫)ػ ػ ػ ػَنػ ػ ػ‬. Məsələn: (Bəqərə/22) ‫اء‬
2. “Tənvin məksurə” (‫)ػ ػ ػ ػَوػ ػ ػ‬. Məsələn: (Rəd/2) ‫ىع ىموَد‬
َ‫أىلً ه‬
3. “Tənvin məzmumə” (‫)ػ ػ ػ ػَػه ػ ػ‬. Məsələn: (Bəqərə/10) ‫يـ‬
Dördüncü üç formalı hərəkələr:
ٍَ ‫ًم‬
ۡ əlaməti ilə. Məsələn: (Bəqərə/5) ‫ف‬
1. “Sükun” (‫)ـــــْـ‬
2. “Mədd və ya uzatma” (‫ ) ػ ػ ػَٓػ ػ ػ‬əlaməti ilə. Məsələn:

(Bəqərə/6) ‫ىس ىكآ هَء‬
3. “Təşdid” (‫ ) ػ ػ ػٌَػ ػ ػ‬əlaməti ilə. Məsələn: (Bəqərə/6) َ‫إًف‬
85
HƏRƏKƏLƏR (QISA SAİTLƏR)
Qurani-kərimin hərf və kəlmələrinin tələffüzündə

hərəkələrin mühüm rolu vardır.
Ərəb əlifbasında olan hərəkələr: “fəthə”, “kəsrə” və
“zəmmə”dən (‫ )ػىػ ػ ػػًػ ػػيػ‬ibarətdir. Onların yazılış, ad və
tələffüzünə diqqət yetirin:
FƏTHƏ
Bu (‫ )ػ ػ ػػىػ ػػ‬əlamətə (‫“ )َفىػتٍ ىح ٍَو‬fəthə” deyilir.

(‫“ )َفىػتٍ ىح ٍَو‬Fəthə” sözü (‫ح‬ ٍَ ٍ‫“ )َفىػت‬fəth” kəlməsindən götürül-
müşdür. Bu söz əslində bir dəfə açmaq mənasını daşı-
yan (‫“ )َفىػتٍ ىح َوه‬fəthətun” sözündən alınmışdır. Vəqf edən
zaman onun axır hərfi (‫“ )ـة‬tə” vəqf qaydalarına uy-
ğun olaraq sakin ( ْ‫“ )ـه‬hə” hərfinə çevrilir.
Fəthənin tələffüzü (‫“ )ا‬əlif” hərfinin tələffüzünə
oxşayır və buna görə də onun yazılışını göstərmək
üçün (‫“ )ا‬əlif” hərfindən istifadə edilmişdir. Onlar bir-
biri ilə dəyişik düşməsin deyə, (‫“ )ا‬əlif” bir qədər
kiçildilmiş və üfüqi vəziyyətə gətirilmiş formada hər-
fin üstündə yerləşdirilir. “ ‫” ا ↰ ػ ػ ػٰػ ػ ػ ← ػ ػ ػَىػ ػ ػ‬
Onun adının “fəthə” qoyulmasının səbəbi budur ki,

üzərində bu (‫ )ػ ػ ػػىػ ػػ‬əlamət qoyulmuş hərf tələffüz edil-
dikdə dodaqlar bir növ açılmış forma alır. Qeyd edək
86
ki, ərəb qrafikasında olan “fəthə” (‫ )ػ ػ ػػىػ ػػ‬Azərbaycan di-
lində olan “ə”; saiti kimi səslənir.
Fəthə (‫ )ػ ػ ػػىػ ػػ‬hərəkəsiylə “əlif”dən (‫“ )ا‬yə” (‫ )م‬hərfinə

qədər olan ərəb hərfləri:
َ‫ىخ‬ َ‫ىح‬ َ‫ىج‬ َ‫ث‬ ‫ى‬ َ‫ت‬ ‫ى‬ َ‫ب‬‫ى‬ ‫َأى‬

Xa Hə Cə Sə Tə Bə Ə
َ‫ى‬
‫ص‬ َ‫ى‬
‫ش‬ َ‫ى‬
‫س‬ ‫ىَز‬ ‫ىَر‬ ‫ىَذ‬ ‫ىَد‬
Sa Şə Sə Zə Ra Zə Də
َ‫ى‬
‫ؽ‬ َ‫ى‬
‫ؼ‬ ‫غى‬
َ ‫عى‬
َ َ‫ى‬
‫ظ‬ َ‫ى‬
‫ط‬ َ‫ى‬
‫ض‬
Qa Fə Ğa Ə Za Ta Za
َ‫ى‬
‫م‬ ‫ىَػى‬ ‫ىَك‬ َ‫ى‬
‫ف‬ ‫ىَـ‬ َ‫ى‬
‫ؿ‬ َ‫ى‬
‫ؾ‬
Yə Hə Və Nə Mə Lə Kə
Mühüm nöqtələr:
1) Fəthə; (‫ )ػ ػ ػػىػ ػػ‬bütün hərflərdə eyni qaydada tələffüz

olunmur. Belə ki, səkkiz “‫”خ ـ ر ـ ص ـ ض ـ ط ـ ظ ـ غ ـ ق‬
hərfdən sonra qalın surətdə (Azərbaycan dilində olan
“a” hərfi kimi), yerdə qalan iyirmi hərfdən sonra isə
nazik və incə şəkildə (Azərbaycan dilində olan “ə”
hərfi kimi) tələffüz olunur.
Məsələn:
Bəqərə/7 َ‫ىختى ىـ‬ :َ‫خ‬ 1

Tövbə/83 َ‫ىَر ىج ىع ى‬
‫ؾ‬ :َ‫ر‬ 2
87
Şura/43 َ‫ص ىب ىر‬
َ‫ى‬ :َ‫ص‬ 3
Zuxruf/17 َ‫ض ىرَ ى‬
‫ب‬ ‫ى‬ :َ‫ض‬ 4
Nisa/155 ‫طى ىب َعى‬ :َ‫ط‬ 5
Bəqərə/231 ‫ظىمىىَـ‬ :َ‫ظ‬ 6
Şura/43 َ‫ىغفى ىػر‬ :َ‫غ‬ 7
Tövbə/90 ‫قى ىعىَد‬ :َ‫ؽ‬ 8
2) Osman taha xətti ilə çap olunan Quranlarda

bəzən “fəthə” (‫ )ػ ػ ػػىػ ػػ‬hərəkəsi bir qədər uzun yazılır. Bu,
heç də bir qaydanı bildirmir və adi şəkildə oxunur.
Xatırlatma (1): Fəthə (‫ ) ػ ػ ػىػ ػ ػ‬hərəkəsi hər zaman hərfin

üzərində qoyulur. Fəthəli olan hərfə də (‫مفتكح‬
َ ) “məftuh”
deyilir.
Xatırlatma (2): Yuxarıda adı çəkilmiş hərflər (təhəc-

ci hərfləri) digər hərflərlə tərkib tapır, bir kəlməni
təşkil edir.
Fəthə (‫ )ػ ػ ػػىػ ػػ‬hərəkəsiylə “ayrı” və “bitişik” surətdə

“əlif”dən (‫“ )ا‬yə” (‫ )م‬hərfinə qədər olan “təhəcci”
hərflərinin cədvəli:
Surə/Ayə Bitişik Ayrı Hərf Sıra

Yusif/4 ‫َأى ىحىَد‬ ‫ىَح ػَػ ىَػد‬
‫أ ى‬ :َ‫ا‬ 1
Yusif/76 ‫ىبػ ىػدأى‬ ‫ىب ػَػ ىػدَأى‬ :َ‫ب‬ 2
88
‫‪Bəqərə/180‬‬ ‫تىػ ىػرَ ىؾَ‬ ‫تى ػَػ ىػرَ ىؾَ‬ ‫تَ‪:‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Bəqərə/25‬‬ ‫ثىػ ىػم ىػرَ‬ ‫ثىػَػ ىػمػَػ ىػرَ‬ ‫ثَ‪:‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Bəqərə/22‬‬ ‫ىج ىعػ ػ ىَ‬
‫ؿ‬ ‫ىجػَػعػىَػ ىَ‬
‫ػؿ‬ ‫جَ‪:‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪Fələq/5‬‬ ‫ىح ىسػ ىػدَ‬ ‫ػس ػَػ ىػدَ‬
‫ىحػَػ ى‬ ‫حَ‪:‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪Bəqərə/7‬‬ ‫ىختىػ ىَػـ‬ ‫ىخػَ ػػتىػَػ ىَػـ‬ ‫خَ‪:‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪Ali-İmran/37‬‬ ‫ىد ىخ ىؿَ‬ ‫َخػَػ ىػؿَ‬
‫ىد ى‬ ‫دَ‪:‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪Ənam/136‬‬ ‫َرَىأ‬
‫ىذ ى‬ ‫ََرََىأ‬
‫ىذ ى‬ ‫ذَ‪:‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪Tövbə/83‬‬ ‫ػؾَ‬
‫ىَر ىج ىعػ ى‬ ‫ػؾَ‬
‫ىَرَ ىجػَ ىػع ػَػ ى‬ ‫رَ‪:‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪İsra/81‬‬ ‫ػؽَ‬
‫ىَز ىى ى‬ ‫ػؽَ‬
‫ىَزَ ىىػَػ ى‬ ‫زَ‪:‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪Məaric/1‬‬ ‫ىسأ ىَ‬
‫ىؿ‬ ‫ىس ػَ ػأ ىَ‬
‫ىَؿ‬ ‫سَ‪:‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪Nisa/65‬‬ ‫ىش ىج ىرَ‬ ‫ىش ػَػ ىػجػَػ ىػرَ‬ ‫شَ‪:‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪Şura/43‬‬ ‫ص ىػب ىَ‬
‫ػر‬ ‫ى‬ ‫صػَ ػ ىػبػَػ ىَ‬
‫ػر‬ ‫ى‬ ‫صَ‪:‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪Zuxruf/17‬‬ ‫بَ‬
‫ض ىرَ ى‬ ‫ى‬ ‫بَ‬
‫ض ػَػ ىػرََ ى‬ ‫ى‬ ‫ضَ‪:‬‬ ‫‪15‬‬
‫طى ىب َعى‬ ‫طىػَ ػ ىػبػَ ىَ‬
‫ػع‬ ‫طَ‪:‬‬
‫‪Nisa/155‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪Bəqərə/231‬‬ ‫ظىمى ىـَ‬ ‫ظىػَ ػمىػَػ ىػـَ‬ ‫ظَ‪:‬‬ ‫‪17‬‬
‫‪Maidə/60‬‬ ‫ىع ىػبىَد‬ ‫ىعػَ ػ ىػبػَػ ىَػد‬ ‫عَ‪:‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪Şura/43‬‬ ‫ىغػفى ىػرَ‬ ‫ىغػَػػفىػَ ػ ىػرَ‬ ‫غَ‪:‬‬ ‫‪19‬‬
‫‪Bəqərə/76‬‬ ‫فىػتى ىَ‬
‫ح‬ ‫فىػَ ػػتىػَ ىَ‬
‫ػح‬ ‫ؼَ‪:‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪Tövbə/90‬‬ ‫قى ىع ىػدَ‬ ‫قىػَ ىػعػَػ ىػدَ‬ ‫ؽَ‪:‬‬ ‫‪21‬‬
‫‪Ənam/54‬‬ ‫ىكػتى ىَ‬
‫ػب‬ ‫ىكػَ ػػتىػَػ ىَ‬
‫ػب‬ ‫ؾَ‪:‬‬ ‫‪22‬‬
‫‪Əhzab/64‬‬ ‫لى ىع ىػفَ‬ ‫لىػَ ىػعػَػ ىػفَ‬ ‫ؿَ‪:‬‬ ‫‪23‬‬
‫ىم ىػن َعى‬ ‫ىمػَ ػ ىػنػَ ىَ‬

‫ػع‬ ‫ـَ‪:‬‬
‫‪Bəqərə/114‬‬ ‫‪24‬‬
‫‪89‬‬
Maidə/27 ‫ىنػ ػ ىػبػ ػأى‬ ‫ػَب ػػَأى‬
‫ىنػ ػ ى‬ :َ‫ف‬ 25
Ali-İmran/37 َ‫ىَك ىج ىد‬ َ‫ىَكَ ىجػَػ ىػد‬ :َ‫ك‬ 26
Nisa/176 َ‫ىى ػمىػ ى‬
‫ػؾ‬ َ‫ىى ػَػ ػمىػَػ ى‬
‫ػؾ‬ :َ‫ق‬ 27
Maidə/28 َ‫َؾ‬
‫ىي ىػد ى‬ َ‫َؾ‬
‫ىي ػَػ ىػد ى‬ :َ‫م‬ 28
Çalışma:
Möhtərəm müəllimin köməyi ilə bir kəlmə ki,

“əlif”dən (‫“ )ا‬yə” (‫ )م‬hərfinə qədər “təhəcci” hərf-
lərinin cədvəlində yazılmışdır, bir dəfə “ayrı” və bir
dəfə də “bitişik” surətdə tələffüz edin.
KƏSRƏ
Bu (‫ ) ػ ػ ػ ػً ػ ػػ‬əlamətə (َ‫“ ) ىك ٍس ىرٍه‬kəsrə” deyilir.

(َ‫“ ) ىك ٍس ىرٍه‬Kəsrə” sözü (َ‫“ ) ىك ٍس ٍر‬kəsr” kəlməsindən alın-
mışdır. Bir dəfə sınmaq mənasını daşıyan bu söz, əs-
lində ( ‫“ ) ىك ٍس ىرََةه‬kəsrətun” məsdərindən götürülmüşdür
və tələffüz zamanı dodaqlar bir növ sınıq vəziyyət
aldığı üçün belə adlandırılmışdır. Vəqf edən zaman
onun sonunda gələn (‫“ )ـة‬tə” hərfi vəqf qaydalarına
uyğun, olaraq sakin ( ْ‫“ )ـه‬hə” hərfinə çevrilir.
Kəsrədən doğan “i” səsi bir növ (‫“ )ي‬yə” hərfinə
uyğundur. Ona görə də onu göstərmək üçün şərti işarə
olaraq (‫“ )ي‬yə” hərfindən istifadə edilmişdir. Bu işarə
əsl (‫“ )ي‬yə” hərfi ilə dəyişik düşməsin deyə, əvvəldə
gələn (‫“ )يـ‬yə” hərfi nöqtəsiz halətdə onun altında ya-
90
zılır (‫)ى ← ى ػ ← ػ ػَ ػػػً ػ‬. Kəsrənin ilk şəkli çıxıntılı olmuşdur.
Bu işarə həddindən artıq çox işləndiyi və yazı üslu-
bunda asanlaşdırmaq lazım gəldiyi üçün, sonralar
onun çıxıntısı ixtisara salındı (‫) ػ ػ ػًػ ػ ػػ‬.
Kəsrə (‫ ) ػ ػ ػًػ ػ ػػ‬hərəkəsiylə “əlif”dən (‫“ )ا‬yə” (‫ )م‬hərfinə

qədər olan ərəb hərfləri:
َ‫ًخ‬ ًَ
‫ح‬ َ‫ًج‬ َ‫ًث‬َ‫ًت‬ َ‫ًب‬ ً‫َإ‬
Xi Hi Ci Si Ti Bi İ
ًَ
‫ص‬ ًَ
‫ش‬ ًَ
‫س‬ ‫ًَز‬‫ًَر‬ ‫ًَذ‬ ‫ًَد‬
Si Şi Si Zi Ri Zi Di
ًَ
‫ؽ‬ ًَ
‫ؼ‬ ًَ
‫غ‬ ًَ
‫ع‬ ًَ
‫ظ‬ ًَ
‫ط‬ ًَ
‫ض‬
Qi Fi Ği İZi Ti Zi
‫م‬
ًَ ًَ
‫ق‬ ‫ًَك‬ ًَ
‫ف‬ ‫ًَـ‬ ًَ
‫ؿ‬ ًَ
‫ؾ‬
Yi Hi Vi Ni Mi Li Ki
Birinci nöqtə:
Kəsrə (‫ ) ػ ػ ػ ػً ػ ػػ‬hərəkəsi olan hərfə istilahda (‫مكسكر‬

َ )
“məksur” deyilir.
İkinci nöqtə:
Necəki “təhəcci” hərfləri bir-birləriylə tərkib tapır,

bir kəlməni təşkil edirlər. Məsələn: Aşağıdakı cədvəl.
91
‫‪ ) hərəkəsiylə “ayrı” və “bitişik” surətdə‬ػ ػ ػ ػً ػ ػػ( ‪Kəsrə‬‬
‫”‪) hərfinə qədər olan “təhəcci‬م( ”‪) “yə‬ا( ‪“əlif”dən‬‬
‫‪hərflərinin cədvəli:‬‬
‫‪Surə/Ayə‬‬ ‫‪Bitişik‬‬ ‫‪Ayrı‬‬ ‫‪Hərf‬‬ ‫‪Sıra‬‬

‫‪Ənam/144‬‬ ‫إًَبً ًَ‬
‫ػؿ‬ ‫إًَبً ػَػ ًَ‬
‫ػؿ‬ ‫اَ‪:‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Bəqərə/22‬‬ ‫بً ًَػو‬ ‫بً ػَػ ًَػو‬ ‫بَ‪:‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Taha/111‬‬ ‫ىعىَػن ًتَ‬ ‫ىعػَػ ىػنػَ ػ ًتَ‬ ‫تَ‪:‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Muddəssir/4‬‬ ‫ثً ىػي ىابػ ىَ‬
‫ؾ‬ ‫ثً ػَػىَػياَ ىب ػَػ ى‬
‫ػؾَ‬ ‫ثَ‪:‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪İsra/64‬‬ ‫ىَر ًجمً ىَ‬
‫ؾ‬ ‫ىَر ًجػَػ ًػمَػَػ ىَ‬
‫ػؾ‬ ‫جَ‪:‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪Nisa/15‬‬ ‫ًح ىش َةى‬ ‫ًحػَ ػ ىشػَ ػ َةى‬ ‫حَ‪:‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪Maidə/80‬‬ ‫ىس ًخ ى‬
‫طَ‬ ‫ىس ػَ ػ ًخػَ ػ ىَ‬
‫ط‬ ‫خَ‪:‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪Nəml/72‬‬ ‫ىَرًَد ىَ‬
‫ؼ‬ ‫ىَرًَدَ ىَ‬
‫ؼ‬ ‫دَ‪:‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪Nur/36‬‬ ‫أًىذَ ىَ‬
‫ف‬ ‫ف‬ ‫أً‬
‫ىَذََ ىَ‬ ‫ذَ‪:‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪Bəqərə/249‬‬ ‫بَ‬ ‫ش ًَر ى‬‫ىَ‬ ‫بَ‬ ‫ىشَػَ ػ ًَرَ ى‬ ‫رَ‪:‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪Nəml/87‬‬ ‫فىػفى ًزَ ىَ‬
‫ع‬ ‫فىػَػػفىػَػ ًػزَ ىَ‬
‫ع‬ ‫زَ‪:‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪Kəhf/57‬‬ ‫ىن ًس ىَ‬
‫ي‬ ‫ىنػَػ ًػس ػَػ ىَ‬
‫ػي‬ ‫سَ‪:‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪Yasin/11‬‬ ‫خ ًش ىَ‬
‫ي‬ ‫ىَ‬ ‫خػَػ ًػش ػَػ ىَ‬
‫ػي‬ ‫ىَ‬ ‫شَ‪:‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪Nəhl/62‬‬ ‫ص يَ‬
‫ؼ‬ ‫تى ً‬ ‫ػص ػَ ػ يَ‬
‫ػؼ‬ ‫تى ػَػ ً‬ ‫صَ‪:‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪Maidə/13‬‬ ‫ض ًعػ ًَػو‬‫ً‬ ‫ضػَ ًػعػَػ ًَػو‬
‫ً‬ ‫ضَ‪:‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪Qəsəs/58‬‬ ‫ىب ًط ىرَ‬ ‫ب ػَػ ً‬
‫ػطػَػ ىػرَ‬ ‫ى‬ ‫طَ‪:‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪Yasin/56‬‬ ‫ًظمىػٰػ وَ‬
‫ػؿ‬ ‫ًظػَػ ػمىػٰػَػ وَ‬
‫ػؿ‬ ‫ظَ‪:‬‬ ‫‪17‬‬
‫‪Zumər/68‬‬ ‫ص ًع ىَ‬
‫ؽ‬ ‫فى ى‬ ‫ػص ػَػ ًػع ػَػ ىَ‬
‫ػؽ‬ ‫فى ػَػ ى‬ ‫عَ‪:‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪92‬‬
Haqqə/36 ‫ػسػمً و‬
َ‫يف‬ ٍ‫غ‬
ً َ‫ػس ػَ ػػمًيػَػ وػف‬ ٍ‫غ‬
ً :َ‫غ‬ 19
ً ‫ىس ػَػ ًػفػَػ ىَػو‬
Bəqərə/130 ‫ىسػف َوى‬ :َ‫ؼ‬ 20
Məaric/36 َ‫ًق ىػبمى ى‬
‫ػؾ‬ َ‫ًق ػَػ ىػبػَ ػمىػَػ ى‬
‫ػؾ‬ :َ‫ؽ‬ 21
Nas/2 ًَ ً‫ىمَم‬
‫ؾ‬ ًَ ‫ىمػَػػمًػَػ‬
‫ػؾ‬ :َ‫ؾ‬ 22
Saffat/158 ًَ ‫ىعػمً ىم‬
‫ت‬ ًَ ‫ىعػَػػمًػَػ ىػمػَػ‬
‫ػت‬ :َ‫ؿ‬ 23
Əraf/98 َ‫ىم ى‬
‫ف‬ ً‫أ‬ َ‫ىَم ػَ ػ ى‬
‫ػف‬ ً ‫أ‬ :َ‫ـ‬ 24
Yunus/92 َ‫بًىب ىدنً ى‬
‫ؾ‬ َ‫بًػَػ ىػبػَػ ىػدَنًػَػ ى‬
‫ػؾ‬ :َ‫ف‬ 25
Bəqərə/148 ‫ًَك ٍجيى َةه‬ ‫ًَك ٍجػَػيىػَػ َةه‬ :َ‫ك‬ 26
Zuxruf/86 ‫ىش ًيىَد‬ ‫ىش ػَػ ًيػَػ ىَػد‬ :َ‫ق‬ 27
Hucurat/1 ًَ‫ىي ىدم‬ ‫م‬
ًَ َ‫ىيػَػ ىَػد‬ :َ‫م‬ 28
Çalışma:
Möhtərəm müəllimin köməyi ilə bir kəlmə ki,

“əlif”dən (‫“ )ا‬yə” (‫ )م‬hərfinə qədər “təhəcci” hərf-
lərinin cədvəlində yazılmışdır, bir dəfə “ayrı” və bir
dəfə də “bitişik” surətdə tələffüz edin.
ZƏMMƏ
Bu (‫ )ػ ػ ػيػ ػ ػ‬əlamətə (‫ضمَ ٍَو‬

‫“ ) ى‬zəmmə” deyilir.
(‫)ض ّم‬
َ “Zəmm” kəlməsindən alınan bu söz, əslində
(َ‫)ضمةه‬
‫“ ى‬zəmmətun” olmuşdur və mənası da girdə şəkil-
də bir-birinə qovuşmaqdır. Bu sözün axırında gələn
93
(‫“ )ـة‬tə” hərfi vəqf qaydalarına uyğun olaraq sakin ( ْ‫)ـه‬
“hə” hərfinə çevrilir. Zəmmənin doğurduğu səs bir növ
(‫“ )و‬vəv” hərfinə uyğun olduğundan, onu görsətmək
üçün (‫“ )و‬vəv” hərfindən istifadə olunmuşdur. Bu işarə
də (‫“ )و‬vəv” hərfi ilə dəyişik düşməsin deyə onu kiçik
(٫) “vəv” şəklində hərfin üzərində yerləşdirmişlər
(‫ ← ــُـ‬٫ ← ‫)و‬. Onun zəmmə adlandırılmasının səbəbi
budur ki, bu (‫ )ػ ػ ػ ػي ػ ػ‬əlamətə malik olan hərfi tələffüz et-
dikdə dodaqlar bir-birinə yaxınlaşaraq qönçələnir.
Xatırlatma: Bəzi yerlərdə səhv olaraq “zəmmə”ni

(‫“ )ػ ػ ػيػ ػ ػ‬ü” saiti kimi tələffüz edirlər. Diqqət yetirmək la-
zımdır ki, ərəb dilində olan bu “zəmmə” (‫ )ػ ػ ػيػ ػ ػ‬işarəsi
Azərbaycan dilində olan qısa “u” hərfinin səsini verir.
Zəmmə (‫ )ػ ػ ػيػ ػ ػ‬hərəkəsiylə “əlif”dən (‫“ )ا‬yə” (‫ )م‬hərfi-

nə qədər olan ərəb hərfləri:
َ‫يخ‬ َ‫يح‬ َ‫يج‬ َ‫ث‬ ‫ي‬ َ‫ت‬ ‫ي‬ َ‫ب‬‫ي‬ ‫َأي‬

Xu Hu Cu Su Tu Bu U
َ‫ي‬
‫ص‬ َ‫ي‬
‫ش‬ َ‫ي‬
‫س‬ ‫يَز‬ ‫يَر‬ ‫يَذ‬ ‫يَد‬
Su Şu Su Zu Ru Zu Du
َ‫ي‬
‫ؽ‬ َ‫ي‬
‫ؼ‬ ‫غي‬
َ ‫عي‬
َ ‫ظي‬
َ ‫طي‬
َ َ‫ي‬
‫ض‬
Qu Fu Ğu U Zu Tu Zu
َ‫ي‬
‫م‬ ‫ىَػي‬ ‫يَك‬ َ‫ي‬
‫ف‬ ‫يَـ‬ َ‫ي‬
‫ؿ‬ َ‫ي‬
‫ؾ‬
Yu Hu Vu Nu Mu Lu Ku
94
Birinci nöqtə:
Zəmmə (‫ )ػ ػ ػيػ ػ ػ‬hərəkəsi olan bir hərfə istilahda

(‫مضمكـ‬
َ ) “məzmum” deyilir.
İkinci nöqtə:
Necəki “təhəcci” hərfləri bir-birləriylə tərkib tapır,

bir kəlməni təşkil edirlər. Məsələn: Aşağıdakı cədvəl.
Zəmmə (‫ )ػ ػ ػيػ ػ ػ‬hərəkəsiylə “ayrı” və “bitişik” surətdə

“əlif”dən (‫“ )ا‬yə” (‫ )م‬hərfinə qədər olan “təhəcci”
hərflərinin cədvəli:

Vaqiə/70 ‫اجا‬
‫يج ن‬
‫أى‬ ‫اَجا‬
‫يَج ن‬
‫أ ى‬ :َ‫ا‬ 1
Bəqərə/258 َ‫ت‬‫فى يػب ًي ى‬ ‫فىػَػ يػبػَػ ًيػَػ ى‬
َ‫ػت‬ :َ‫ب‬ 2
Ənam/115 َ‫ىكػمً ىم ي‬
‫ت‬ َ‫ىكػَػػمًػَػ ىػمػَػ ي‬
‫ػت‬ :َ‫ت‬ 3
Nəhl/94 ‫ثيػ يػبكَتًيىا‬ ‫ثيػَ ػ يػبكََتً ػَػػيىا‬ :َ‫ث‬ 4
ً َ‫يجػَػ ًػمػَ ى‬
‫يجم َعى‬ ‫ػع‬ :َ‫ج‬
Qiyamət/9 5
Əhqaf/6 ‫يح ًش ىَر‬ َ‫يحػَػ ًػشػَػ ى‬
‫ػر‬ :َ‫ح‬ 6
Ənbiya/37 َ‫يخمً ى‬
‫ػؽ‬ َ‫يخػَ ػ ًػمػَػ ى‬
‫ػؽ‬ :َ‫خ‬ 7
İsra/64 ‫ىي ًع يد يىيَـ‬ ‫َىػَػ يَػـ‬ ً
‫ىيػَػعػَػ يػد ي‬ :َ‫د‬ 8
Maidə/3 َ‫يَذبً ى‬
‫ح‬ َ‫يَذَبً ػَػ ى‬
‫ػح‬ :َ‫ذ‬ 9
Yunus/11 َ‫فىىن ىذَ ير‬ َ‫فىػَػ ىػنػَ ػ ىذََ ير‬ :َ‫ر‬ 10
Şuəra/196 ‫يَزيب ًَر‬ ًَ ‫يَزَيبػََػ‬
‫ػر‬ :َ‫ز‬ 11
95
‫‪Maidə/16‬‬ ‫يس يػب ىػؿَ‬ ‫يس ػَ ػ يػبػَػ ىػؿَ‬ ‫سَ‪:‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪Hucurat/13‬‬ ‫يش يعكَنبا‬ ‫يش ػَػ يػعكََنبا‬ ‫شَ‪:‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪Əla/19‬‬ ‫ص يح ًَ‬
‫ؼ‬ ‫ي‬ ‫ػحػَػ ًَ‬
‫ػؼ‬ ‫ص ػَػ ي‬ ‫ي‬ ‫صَ‪:‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪Həcc/73‬‬ ‫ض ًرَ ىَ‬
‫ب‬ ‫ي‬ ‫ض ػَػ ًػرَ ىَ‬
‫ب‬ ‫ي‬ ‫ضَ‪:‬‬ ‫‪15‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫فىطيب َعى‬ ‫ػعَ‬
‫فى ػَ ػطيػَ ػبػَػ ى‬ ‫طَ‪:‬‬
‫‪Munafiqun/3‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪Nisa/148‬‬ ‫ظيمًىَـ‬ ‫ظيػَػػمًػَػ ىَػـ‬ ‫ظَ‪:‬‬ ‫‪17‬‬
‫‪Sad/31‬‬ ‫ضَ‬‫ع ػ ًَر ى‬ ‫يَ‬ ‫ضَ‬‫يعػَػ ًػرََ ى‬ ‫عَ‪:‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪Rum/2‬‬ ‫يغػمً ىػب ًَ‬
‫ت‬ ‫يغػَػػمًػَػ ىػبػَػ ًَ‬
‫ػت‬ ‫غَ‪:‬‬ ‫‪19‬‬
‫‪Nəbə/19‬‬ ‫فيػتً ىح ًَ‬
‫ت‬ ‫في ػَ ػػتًػََػ ىػحػَػ ًَ‬
‫ػت‬ ‫ؼَ‪:‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪Cümə/10‬‬ ‫ض ىي ًَ‬
‫ت‬ ‫قي ً‬ ‫ػض ػَ ػ ىػيػَػ ًَ‬
‫ػت‬ ‫قي ػَػ ً‬ ‫ؽَ‪:‬‬ ‫‪21‬‬
‫‪Mücadilə/5‬‬ ‫يكبً ىَ‬
‫ت‬ ‫يكػَػ ػبًػَ ػ ىَ‬
‫ت‬ ‫ؾَ‪:‬‬ ‫‪22‬‬
‫‪Zümər/65‬‬ ‫ػؾَ‬
‫ىع ىمػمي ى‬ ‫ػؾَ‬
‫ىعػَػ ىػمػَ ػميػَػ ى‬ ‫ؿَ‪:‬‬ ‫‪23‬‬
‫‪Muminun/99‬‬ ‫ىح ىد يى يـَ‬ ‫َأ ى‬ ‫َى ػَػ يػـَ‬‫ىَحػَػ ىػد ي‬
‫َأ ى‬ ‫ـَ‪:‬‬ ‫‪24‬‬
‫‪Haqqə/13‬‬ ‫ين ًػف ىَ‬
‫خ‬ ‫ين ػَػ ًػفػَػ ىَ‬
‫ػخ‬ ‫فَ‪:‬‬ ‫‪25‬‬
‫‪Ali-İmran/96‬‬ ‫ض ىَع‬‫َك ً‬ ‫ػع‬ ‫َكَ ً‬
‫ض ػَػ ىَ‬ ‫كَ‪:‬‬ ‫‪26‬‬
‫ي‬ ‫ي‬
‫‪Muminun/99‬‬ ‫ىح ىد يىيَـ‬ ‫َأ ى‬ ‫َى ػَػ يَػـ‬
‫ىَحػَػ ىػد ي‬
‫َأ ى‬ ‫قَ‪:‬‬ ‫‪27‬‬
‫‪Yusif/29‬‬ ‫ؼَ‬
‫ييكَ يس ي‬ ‫ػؼَ‬
‫ييكََ يس ػَػ ي‬ ‫مَ‪:‬‬ ‫‪28‬‬
‫‪Çalışma:‬‬
‫‪Möhtərəm müəllimin köməyi ilə bir kəlmə ki,‬‬

‫‪) hərfinə qədər “təhəcci” hərf-‬م( ”‪) “yə‬ا( ‪“əlif”dən‬‬
‫‪lərinin cədvəlində yazılmışdır, bir dəfə “ayrı” və bir‬‬
‫‪dəfə də “bitişik” surətdə tələffüz edin.‬‬
‫‪96‬‬
MƏDD HƏRFLƏRİ
(UZUN SAİTLƏR)
(‫“ ) َم ّد‬Mədd” sözünün lüğəvi mənası “uzatmaq”

deməkdir.
Fəthə, kəsrə və zəmmə hərəkələrindən sonra onlara
müvafiq olan hərf gəldiyi zaman həmin hərəkənin səsi
iki; dəfə uzadılır, yəni uzun “ə”, uzun “i” və uzun “u”
səslərini bildirir.
1. Fəthəyə (‫ )ػ ػ ػ ػػىػ ػ ػػ‬müvafiq olan hərf: (‫“ )ا‬əlif”
2. Kəsrəyə (‫ )ػ ػ ػ ػػًػ ػ ػػ‬müvafiq olan hərf: (‫“ )ى‬yə”
3. Zəmməyə (‫ )ػ ػ ػ ػػيػ ػ ػػ‬müvafiq olan hərf: (‫“ )و‬vəv”
Mədd
Səsi Yazılışı
hərflərinin adı
Məddi-əlif uzun “ə” ‫ػ ػىػ ػػَا‬ ‫ػ ػىػ ػػا‬
Məddi-yə uzun “i” ‫ػػًػػَل‬ ‫ػػًػػى‬
Məddi-vəv uzun “ ” ‫ػ ػػيػػَك‬ ‫ػ ػ ػي ػػك‬
Mühüm nöqtə: Unutmayın ki, (‫“ )ا‬əlif”, (‫“ )م‬yə” və

(‫“ )ك‬vəv” hərflərinin özləri bu zaman hərəkəsiz olurlar.
________________________________
;Məddin miqdarını göstərmək üçün bəzi vaxtlar “əlif” hərfinin tələffüzü və
bəzi vaxtlar isə əl barmaqlarının bir-bir bağlanıb və ya açılmasından istifa-
də olunur. Əlbəttə, qeyd olunan bu qayda təsəvvürü asanlaşdırmaq üçün
qəbul olunan şərti üsuldur. Əsas ölçü vahidi həmin hərəkədir; yəni hərə-
kəli bir hərfin tələffüz olunma zamanı onun dəqiq meyarıdır.
97
“MƏDDİ-ƏLİF” (‫ )ـــــَـــ ا‬UZUN (Ə) SƏSİ
Hər zaman fəthəli (‫ )ػ ػ ػػىػ ػػ‬hərfdən sonra "əlif" (‫ )ـــَـ ا‬gə-

lərsə, bu "əlif", mədd hesab olur və "fəthə"; səsinin
(iki qat) uzadılmasına səbəb olur. Buna görə də ona
“məddi-əlif” və ya uzadılan səs deyilir.
Uzadılaraq Qısa Uzadılaraq Qısa

oxunur oxunur oxunur oxunur
Za - ‫ضا‬
‫ى‬ Za - ‫ض‬
َ‫ى‬ Ə - ‫ىءا‬ Ə - ‫َأى‬
Ta - ‫طا‬
‫ى‬ Ta - ‫طى‬
َ Bə - ‫ىبا‬ Bə - ‫ب‬
َ‫ى‬
Za - ‫ظا‬
‫ى‬ Za - ‫ظ‬
َ‫ى‬ Tə - ‫تىا‬ Tə - ‫ت‬
َ‫ى‬
Ə - ‫ىعا‬ Ə - ‫عى‬
َ Sə - ‫ثىا‬ Sə - ‫ث‬
َ‫ى‬
Ğa - ‫ىغا‬ Ğa - ‫غى‬
َ Cə - ‫ىجا‬ Cə - ‫ج‬
َ‫ى‬
Fə - ‫فىا‬ Fə - ‫ؼ‬
َ‫ى‬ Hə - ‫ىحا‬ Hə - ‫ح‬َ‫ى‬
Qa - ‫قىا‬ Qa - ‫ؽ‬َ‫ى‬ Xa - ‫ىخا‬ Xa - ‫خ‬
َ‫ى‬
Kə - ‫ىكا‬ Kə - ‫ؾ‬
َ‫ى‬ Də - ‫ىدا‬ Də - ‫ىَد‬
Lə - َ‫ىال‬ Lə - ‫ؿ‬
َ‫ى‬ Zə - ‫ىذا‬ Zə - َ‫ىذ‬
Mə - ‫ىما‬ Mə - ‫ىَـ‬ Ra - ‫ىَرا‬ Ra - ‫ىَر‬
Nə - ‫ىنا‬ Nə - ‫ف‬
َ‫ى‬ Zə - ‫ىَزا‬ Zə - ‫ىَز‬
Və - ‫ىَكا‬ Və - ‫ىَك‬ Sə - ‫ىسا‬ Sə - ‫س‬
َ‫ى‬
Hə - َ‫ىَىا َػيىا‬ Hə - ‫قَ َه َ ىَػو‬
‫ى‬ Şə - ‫ىشا‬ Şə - ‫ش‬
َ‫ى‬
Yə - ‫ىيا‬ Yə - ‫م‬ َ‫ى‬ Sa - ‫صا‬
‫ى‬ Sa - ‫ص‬
َ‫ى‬
98
1. ;“Məddi-əlif”in səsi, bütün hərflərin yanında eyni

deyildir. Səkkiz hərfdə, yəni,
(‫ ق‬- ‫ غ‬- ‫ ظ‬- ‫ ط‬- ‫ ض‬- ‫ ص‬- ‫ ر‬- ‫)خ‬
Hərflərində kobud və qalın (Azərbaycan dilində

olan "a" hərfi kimi) olaraq, digər iyirmi hərflərdə isə
nazik və zərif şəkildə (Azərbaycan dilində olan "ə"
hərfi kimi) əda olunur. Bu ona görədir ki, “məddi-əlif”
tələffüz cəhətdən həmişə özündən əvvəlki hərfə tabe-
dir. Belə ki, əgər "əlif" təfximli və kobud hərflərdən
sonra gələrsə, təfximli və kobud olaraq əda olunacaq-
dır, yox əgər "əlif" tərqiqli və nazik hərflərdən sonra
gələrsə, kiçik və nazik olaraq tələffüz olunacaqdır.
Məsələn:
İbrahim/14 َ‫اؼ‬
‫ىخ ى‬ :َ‫خ‬ 1
Bəqərə/104 ً ‫َر‬
‫اع ىنا‬ :َ‫ر‬
‫ى‬ 2
Məryəm/54 ‫ؽ‬ ً
َ‫صاد ى‬ :َ‫ص‬
‫ى‬ 3
Hud/77 َ‫اؽ‬
‫ض ى‬ ‫ى‬ :َ‫ض‬ 4
Bəqərə/249 ‫طىاقى َةى‬ :َ‫ط‬ 5
ً
Qiyamət/3 ‫ام َوي‬‫عظى ى‬ :َ‫ظ‬ 6
Ali-İmran/160 َ‫ىغالً ى‬
‫ب‬ :َ‫غ‬ 7
Bəqərə/30 َ‫اؿ‬
‫قى ى‬ :َ‫ؽ‬ 8
99
2. Rəsmi xətti farsca olan Quranlarda, “məddi-
əlif”dən əvvəlki fəthəni düz (ayaq üstə) formada işarə-
ləyirlər (ki, əlif məqsurə adı ilə məşhurdur) “‫ ” ػ ػَٰػ ػَا‬ki, bu
işarə fəthənin tələffüzündə uzadılan səslə tələffüz ol-
masını bildirsin.
Məsələn:
Fatihə/4 َ‫ػال ًػؾ‬

ً ٰ‫مػ‬
3. Rəsmi xətti ərəbcə olan Quranlarda, həmişə

“məddi-əlif”dən əvvəl bir fəthə (‫ )ػ ػ ػػىػ ػػ‬qoyurlar ki, bu cür
bir yazılış səhihdir. Çünki, məddi-əlifdən əvvəlki hərə-
kə, həmişə fəthəlidir və əgər əlif məqsurə olsa, daha
ona “məddi-əlif” demirlər.
Məsələn:
Nuh/5 َ‫اؿ‬
‫قى ى‬
4. Rəsmi xətti ərəbcə olan Quranlarda, əlif məqsurə

(‫ ) ػ ػَٰػ ػ‬bir çox kəlmələrdə fəthə hərəkəsindən sonra
gəlmişdir ki, gərək əlif məqsurənin bu cür kəlmələrin
qiraətində “məddi-əlif” hökmündə olduğuna diqqət
olunsun, yəni gərək fəthə və əlif məqsurə hərəkəsi
olan hərf (‫“ )ا‬əlif” səsi ilə oxunulsun.
Məsələn:
Fatihə/4 َ‫ىَمػَٰػ ػمً ًػؾ‬

100
Fatihə/7 َ‫ص ىػرََطى‬ ً
Bəqərə/2 َ‫ىَذَلً ى‬
‫ػؾ‬
5. Qeyd edildi ki, Qurani-kərimin əvvəlki yazılışında

bəzi kəlmələrin “məddi-əlif”i hər hansısa bir dəlilə
əsasən yazmırdılar. Sonralar Qurani-kərimə qiraətin
səhihliyi üçün işarələr əlavə olunduğu zaman, bu cür
yerlərdə bəziləri fəthənin kənarına kiçik bir “əlif” (əlif
məqsurə) artırmaqla (‫) ػ ػَٰػ ػ‬, məsələn, (Tövbə/19) ‫ىجػٰيى ىَػد‬
kimi, bəziləri isə (Qiyamət/1) ‫ ًقػ ٰي ىػم ًَػة‬kimi “məddi-əlif”in
tələffüzünün lazımlılığını bu cür işıqlandırmışdırlar.
6. “Məddi-əlif”in şəkli bəzən kiçik şəkildə (‫)ػىػ ػػٰ ػ‬, bəzən

də (‫“ )ل‬yə” və (‫“ )ك‬vəv” üzərində (‫ي‬ َٰ ‫ ػ ػَػىػ‬، ‫ )ػ ػ ػػىػ ػ َٰك‬qoyulur.
Tələffüz cəhətindən birinci şəkillə ikinci şəkilin heç bir
fərqi yoxdur.
Məsələn:
Bəqərə/2 َ‫ىذَلً ىؾ‬

Zuha/3 َ‫قىػمى ٰى‬
Tövbə/103 َ‫ػؾ‬
‫صمى ٰكَتى ى‬
‫ى‬
7. Nə zaman uzadılaraq oxunan "məddi-əlif" (‫)ــَـ ا‬

"vəsl həmzəsinə" (‫ )ٱ‬çatarsa, nə "məddi-əlif" oxunacaq,
nə də "vəsl həmzəsi". Bu halda, "məddi-əlif"dən öncəki
hərf, özündən sonrakı kəlmənin sakin və ya təşdidli
101
olan ilk hərfinə birləşəcəkdir. Aşağıdakı cədvəldə gə-
lən kəlmələr kimi.
Məsələn:
Surə/Ayə Oxunuşu Quranda Sıra

Fatir/14 ‫ىم ٍستى ىج يابػكٍََا‬ ‫اٱستى ىج يابػكٍََا‬
ٍَ ‫ىَم‬ 1
Ənam/6 َ‫ػار‬
‫ىك ىج ىعػٍم ىػنػٍمػأَى ٍنيىػ ى‬ َ‫اٱلَىَ ٍنيىػٰػ ىػر‬
ٍ ‫ىك ىج ىعػٍَم ىػن‬ 2
Təkvir/1 َ‫إً ىذَش ٍم ي‬
‫س‬ َ‫َإً ىذاٱلش ٍم ي‬
‫س‬ 3
8. “Məddi-əlif”in uzadılma miqdarı, fəthə (‫ )ػ ػ ػػىػ ػػ‬hərə-

kəsinin tələffüzünün iki bərabəri qədərdir ki, ona
“təbii mədd” də deyilir.
Tapşırıq: Aşağıdakı cədvəlin kəlmələrini bir dəfə

ayrılıqda və bir dəfə də bitişik şəkildə hörmətli
müəllimin göstərişi ilə tələffüz edin.

Ənfal/54 ًَ ‫ىء‬
‫اؿ‬ ًَ ‫ىء‬
‫اَؿ‬ :َ‫ء‬ 1
Hicr/40 َ‫اد ى‬
‫ؾ‬ ‫ًع ىب ى‬ َ‫َؾ‬ ‫ًعػَػ ىػب ى‬
‫اَد ى‬ :َ‫ب‬ 2
Nisa/16 ‫تىػابػىػػا‬ ‫تىػاَبػىػػا‬ :َ‫ت‬ 3
Maidə/73 َ‫ثىػػالً ي‬
‫ػث‬ َ‫ثىػػاَلً ػَ ػ ي‬
‫ػث‬ :َ‫ث‬ 4
Kəhf/62 ‫ىج ىاكَ ىَزا‬ ‫اَكََ ىَزا‬
‫ىج ى‬ :َ‫ج‬ 5
Hud/8 َ‫اؽ‬
‫ىح ى‬ َ‫اَؽ‬
‫ىح ى‬ :َ‫ح‬ 6
Əhzab/50 َ‫خالً ى‬
‫ؾ‬ َ‫ى‬ َ‫ىخالًػَػ ى‬
‫ػؾ‬ :َ‫خ‬ 7
Həcc/10 َ‫اؾ‬
‫ىي ىد ى‬ َ‫اَؾ‬
‫ىي ػَػ ىػد ى‬ :َ‫د‬ 8
102
‫‪Bəqərə/201‬‬ ‫ابَ‬
‫ىع ىذ ى‬ ‫اَبَ‬
‫ىعػَ ػ ىذ ى‬ ‫ذَ‪:‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪Fatihə/7‬‬ ‫ً‬
‫ص ىرََاطىَ‬ ‫ط‬ ‫ًَ‬
‫ص ػَ ػ ىَراَ ىَ‬ ‫رَ‪:‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪Kəhf/62‬‬ ‫ىج ىاكَ ىَزا‬ ‫اَكََ ىَزا‬
‫ىج ى‬ ‫زَ‪:‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪Nisa/22‬‬ ‫اءَ‬
‫ىس ى‬ ‫ىساََ ىءَ‬ ‫سَ‪:‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪Kövsər/3‬‬ ‫شانًػ ىﺌ ىَ‬
‫ؾ‬ ‫ىَ‬ ‫ىشاََنًػَ ػﺌىَػ ىَ‬
‫ػؾ‬ ‫شَ‪:‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪Hud/89‬‬ ‫ابَ‬
‫ىص ى‬
‫أ ى‬ ‫اَبَ‬
‫ىَص ى‬ ‫أ ى‬ ‫صَ‪:‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪Hud/77‬‬ ‫ض ىَ‬
‫اؽ‬ ‫ى‬ ‫ضاََ ىَ‬
‫ؽ‬ ‫ى‬ ‫ضَ‪:‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪Bəqərə/249‬‬ ‫طاقى َةى‬
‫ى‬ ‫طاَقىػَ ػ ىةَ‬
‫ى‬ ‫طَ‪:‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪Qəsəs/48‬‬ ‫اى ىرَا‬
‫ظ ى‬ ‫تى ى‬ ‫اَىػَػ ىػرَا‬
‫ظ ى‬ ‫تى ػَ ػ ى‬ ‫ظَ‪:‬‬ ‫‪17‬‬
‫‪Fəth/10‬‬ ‫اى ىدَ‬
‫ىع ى‬ ‫ىعاََ ىىػَػ ىػدَ‬ ‫عَ‪:‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪Fəth/20‬‬ ‫ىم ىغانًىَـ‬ ‫ىم ػَػ ىػغاَنً ػَػ ىَػـ‬ ‫غَ‪:‬‬ ‫‪19‬‬
‫‪Bəqərə/229‬‬ ‫ىي ىخافىا‬ ‫ىي ػَػ ىػخاَفىا‬ ‫ؼَ‪:‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪Ənbiya/66‬‬ ‫قى ىَ‬
‫اؿ‬ ‫قى ىَ‬
‫اَؿ‬ ‫ؽَ‪:‬‬ ‫‪21‬‬
‫‪Mülk/8‬‬ ‫ادَ‬
‫تىػ ىك ي‬ ‫تى ػَ ػ ىكاََ يدَ‬ ‫ؾَ‪:‬‬ ‫‪22‬‬
‫‪Ənfal/48‬‬ ‫ىال ىغالً ىَ‬
‫ب‬ ‫َغاَلً ػَػ ىَ‬
‫ػب‬ ‫ىال ى‬ ‫ؿَ‪:‬‬ ‫‪23‬‬
‫‪Səbə/23‬‬ ‫ىما ىذا‬ ‫ىماَ ىذا‬ ‫ـَ‪:‬‬ ‫‪24‬‬
‫‪Şuəra/215‬‬ ‫ؾَ‬
‫اح ى‬‫ىج ىن ى‬ ‫ػؾَ‬
‫اَحػَػ ى‬
‫ىجػَػ ىػن ى‬ ‫فَ‪:‬‬ ‫‪25‬‬
‫‪Məryəm/71‬‬ ‫ىَك ًَ‬
‫ار يد ىىا‬ ‫َىا‬ ‫ىَك ًَ‬
‫اَرَ يد ى‬ ‫كَ‪:‬‬ ‫‪26‬‬
‫‪Ənbiya/105‬‬ ‫ىي ًرَثييىا‬ ‫ىيػَػ ًػرَثيػَػيىا‬ ‫قَ‪:‬‬ ‫‪27‬‬
‫‪İnsan/21‬‬ ‫ثً ىػي يَ‬
‫اب‬ ‫ثً ػَػ ىػي يَ‬
‫اَب‬ ‫مَ‪:‬‬ ‫‪28‬‬
‫‪103‬‬
“MƏDDİ-YƏ” (‫ )ـــــَـــ ي‬UZUN (İ) SƏSİ
Hər zaman kəsrəli (‫ )ـــِـ‬hərfdən sonra "yə" (‫)ـــِـ ي‬

gələrsə, bu "yə", mədd hesab olunur və kəsrə səsinin
(iki qat) uzadılmasına səbəb olur. Buna görə də ona
"məddi-yə" və ya uzadılan səs deyilir.
“Məddi-yə”nin səsi bütün hərflərin yanında eynidir
və eynilə Azərbaycan dilindəki "i" (‫ )ـــِـ ي‬səsidir ki,
uzadılaraq deyilir.

ً
Zi - ‫ضي‬ ًَ
Zi - ‫ض‬ I - ‫إًم‬ İ - ً‫َإ‬
Ti - ‫ًطي‬ ًَ
Ti - ‫ط‬ Bi - ‫بًي‬ ًَ
Bi - ‫ب‬
Zi - ‫ًظي‬ ًَ
Zi - ‫ظ‬ Ti - ‫تًي‬ ًَ
Ti - ‫ت‬
İ - ‫ًعي‬ İ - َ‫ًع‬ Si - ‫ثًي‬ ًَ
Si - ‫ث‬
Ği - ‫ًغي‬ Ği - َ‫ًغ‬ Ci - ‫ًجي‬ Ci - َ‫ًج‬
Fi - ‫ًفي‬ ًَ
Fi - ‫ؼ‬ Hi - ‫ًحي‬ Hi - ‫ح‬
ًَ
Qi - ‫ًقي‬ ً
Qi - َ‫ؽ‬ Xi - ‫ًخي‬ Xi - ‫خ‬
ًَ
Ki - ‫ًكي‬ ًَ
Ki - ‫ؾ‬ Di - ‫ًدم‬ Di - ‫ًَد‬
Li - ‫لًي‬ Li - َ‫ًؿ‬ Zi - ‫ًذم‬ Zi - َ‫ًذ‬
Mi - ‫ًمي‬ Mi - ‫ًَـ‬ Ri - ‫ًَرم‬ Ri - َ‫ًر‬
Ni - ‫نًي‬ Ni - َ‫َ ًف‬ Zi - ‫ًَزم‬ Zi - َ‫ًز‬
Vi - ‫ًَكم‬ Vi - ‫ًَك‬ Si - ‫ًسي‬ ً
Si - َ‫س‬
Hi - ‫ًىي ػ ًَيي‬ Hi - ‫ىَػً ًَە ًَػو‬ Şi - ‫ًشي‬ ً
Şi - َ‫ش‬
Yi - ‫يًي‬ Yi - ‫م‬
ًَ ً
Si - ‫صي‬ ً
Si - َ‫ص‬
104
1. Rəsmi xətti farsca olan Quranlarda, “məddi-yə”

dən əvvəlki kəsrəni düz (ayaq üstə) formada işarələ-
yirlər (ki, əlif məqsurə kimi tanınır) ki, kəsrənin tələf-
füzdə uzadılan səslə tələffüz olunmasını bildirsin.
(‫) ػ ػ ػ ػػَم‬
Məsələn:
Fil/1 ً
َ‫فيؿ‬
2. Rəsmi xətti ərəbcə olan Quranlarda, həmişə

“məddi-yə”dən əvvəl kəsrə qoyurlar ki, bu cür bir ya-
zılış səhihdir. Çünki, “məddi-yə”dən əvvəlki hərəkə
gərək həmişə kəsrəli olsun. (‫)ـــِـ ي‬
Məsələn:
Zumər/14 ‫ًدينًي‬
3. “Məddi-yə”nin uzadılma miqdarı, kəsrə hərəkəsi-

nin tələffüzünün iki bərabəri qədərdir ki, ona təbii
mədd də deyilir.
4. “Məddi-yə”yə, uzadılmış kəsrə və ya köməkçi

hərəkə də deyilir. Çünki, “məddi-yə” səbəb olur ki, əv-
vəlki hərfi uzadıb oxuyaq.
105
5. Qurani-kərimin bəzi kəlmələrində kəsrəli hərf-
dən sonra (‫“ )م‬yə” hərfi gəlməsə də bu hərf mədd və
uzatma şəklində oxunacaq.
Məsələn:
Surə/Ayə Oxunur Yazılır

Bəqərə/61
َ‫اىلنبً ٍّػيػي ىػف‬ ‫َاىل َّن ِبـيـ ۧــ َن‬
(13 dəfə təkrar gəlmişdir)
6. Nə zaman uzadılaraq oxunan "məddi-yə" (‫)ـــِـ ي‬

"vəsl həmzəsinə" (‫ )ٱ‬çatarsa, nə "məddi-yə" oxunacaq,
nə də "vəsl həmzəsi". Bu halda, "məddi-yə"dən öncəki
hərf, özündən sonrakı kəlmənin sakin və ya təşdidli
olan ilk hərfinə birləşəcəkdir. Aşağıdakı cədvəldə gə-
Məsələn:

Təkvir/20 ًَ َ‫ًذٍَل ىع ٍر‬
‫ش‬ ًَ َ‫ًذلَٱٍل ىع ٍر‬
‫ش‬ 1
Yusuf/59 َ‫أيكَ ًفػٍم ىك ٍػي ى‬
‫ؿ‬ َ‫أيكَ ًفىَٱٍل ىك ٍػي ى‬
‫ؿ‬ 2
ً ً
Zumər/9 ‫ىي ٍستىًكَلَذ ى‬
َ‫يف‬ ‫ىي ٍستىًكَلَٱلَذ ى‬
َ‫يف‬ 3
Xatırlatma: Osman Taha xətti ilə olan Quranlarda,

"təşdidli yə"nin üzərinə bu əlaməti (‫ )ۦ‬qoyurlar ki,
təşdidli “yə” (َ‫)م‬
ٌ hərfinin uzadılaraq oxunmasını bil-
dirsin.
106
‫‪Məsələn:‬‬
‫‪Bəqərə/61‬‬ ‫َاىل َّن ِبـيـ ۧــ َن‬
‫‪Tapşırıq: Aşağıdakı cədvəlin kəlmələrini bir dəfə‬‬

‫‪ayrılıqda və bir dəfə də bitişik şəkildə hörmətli‬‬
‫‪müəllimin göstərişi ilə tələffüz edin.‬‬

‫‪Ənam/158‬‬ ‫يم يان َيىا‬
‫ِٕا ى‬ ‫ِٕايػَ ػ ىػمػاَينػَ َػيىا‬ ‫ءَ‪:‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Nəml/28‬‬ ‫ًكػتىابًي‬ ‫ًكػَػػتىاَبًي‬ ‫بَ‪:‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Ənam/162‬‬ ‫ص ىلَتًي‬ ‫ى‬ ‫ص ػَػ ىػلَتًي‬ ‫ى‬ ‫تَ‪:‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Əraf/142‬‬ ‫ثىػمىػٰػػثً ىَ‬
‫ػيف‬ ‫ثىػَػ ػمىػٰ ػَ ػػثًػيػَػ ىَ‬
‫ػف‬ ‫ثَ‪:‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Məsəd/5‬‬ ‫ًج ًيد ىىا‬ ‫َىا‬ ‫ً‬
‫ًجي ػَػػد ى‬ ‫جَ‪:‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪Yunus/22‬‬ ‫طى‬
‫يحي َ‬‫أً‬ ‫أ ً‬
‫يَحي ػَ ػ ىَ‬
‫ط‬ ‫حَ‪:‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪Əbəsə/34‬‬ ‫َأى ًخ ً‬
‫يوَ‬ ‫َأىَ ًخي ػَػ ًػوَ‬ ‫خَ‪:‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪Bəqərə/211‬‬ ‫ىشًد يَ‬
‫يد‬ ‫ىش ػَػ ًػدي ػَػ يَػد‬ ‫دَ‪:‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪Həcc/9‬‬ ‫ينًذيقي َوي‚‬ ‫ينػَػ ًػذيػَػػقيػَ َػوي‚‬ ‫ذَ‪:‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪Bəqərə/253‬‬ ‫يي ًرَ يَ‬
‫يد‬ ‫ييػَػ ًػرَيػَػ يَػد‬ ‫رَ‪:‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪Bəqərə/58‬‬ ‫ىَك ىس ىن ًزَ ي‬
‫يدَ‬ ‫َس ػَػ ىػنػَػ ًػزَيػَػ يػدَ‬
‫ىك ى‬ ‫زَ‪:‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪Zumər/71‬‬ ‫ًس ىَ‬
‫يؽ‬ ‫ًسي ػَػ ىَ‬
‫ػؽ‬ ‫سَ‪:‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪Saffat/83‬‬ ‫يعػتً ًَو‬
‫ش ى‬
‫ً‬ ‫ًشيػَ ىػعػَ ػػتًػَػ ًَػو‬ ‫شَ‪:‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪Tövbə/90‬‬ ‫ص يَ‬
‫يب‬ ‫سي ً‬ ‫ػصيػَػ يَ‬
‫ػب‬ ‫س ػَػػيػَػ ً‬ ‫صَ‪:‬‬
‫ىي‬ ‫ى ي‬ ‫‪14‬‬
‫‪Nəcm/22‬‬ ‫ض ىيزَمَٰ‬ ‫ً‬ ‫ضي ػَػ ىػزَمَٰ‬ ‫ً‬ ‫ضَ‪:‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪107‬‬
‫‪Ənam/153‬‬ ‫اطي‬ ‫صرَ ً‬ ‫ً‬ ‫اَطي‬ ‫ص ػَػػرَ ً‬ ‫ً‬ ‫طَ‪:‬‬
‫ى‬ ‫ى‬ ‫‪16‬‬
‫‪İnfitar/10‬‬ ‫لى ىحػٰ ًػف ًظ ىَ‬
‫يف‬ ‫ػظيػَػ ىَ‬
‫ػف‬ ‫لىػَحػٰػَػ ًػفػَػ ً‬
‫ى‬ ‫ظَ‪:‬‬ ‫‪17‬‬
‫ػسى‬ ‫ً‬ ‫ً‬
‫‪Bəqərə/87‬‬ ‫ع ػي ى‬ ‫ػسى‬ ‫ع ػي ػَ ػ ى‬ ‫عَ‪:‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪Tövbə/120‬‬ ‫ىي ًَغػي َ‬
‫ظي‬ ‫ىيػَػ ًػغػيػَ ػظيَ‬ ‫غَ‪:‬‬ ‫‪19‬‬
‫‪Fil/1‬‬ ‫ًف ًَ‬
‫ػيؿ‬ ‫ًفػي ػَػ ًَ‬
‫ػؿ‬ ‫ؼَ‪:‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪Fatihə/6‬‬ ‫يم ٍستى ًػق ىَ‬
‫ػيـ‬ ‫يم ٍس ػَ ػػتىػَ ػ ًػقػي ػَػ ىَػـ‬ ‫ؽَ‪:‬‬ ‫‪21‬‬
‫‪Maidə/95‬‬ ‫اك ىَ‬
‫يف‬ ‫مس ً‬ ‫اَكيػَػ ىَ‬
‫ػف‬ ‫م ػَػػس ً‬ ‫ؾَ‪:‬‬
‫ىى‬ ‫ى ى‬ ‫‪22‬‬
‫‪Yunus/41‬‬ ‫ىع ىمًمي‬ ‫ىعػَػ ىػمػَػ ًػمي‬ ‫ؿَ‪:‬‬ ‫‪23‬‬
‫‪Ali-İmran/179‬‬ ‫ىي ًم ىَ‬
‫يز‬ ‫ىي ػَ ػ ًَػميػَػ ىَ‬
‫ػز‬ ‫ـَ‪:‬‬ ‫‪24‬‬
‫‪Yunus/104‬‬ ‫ًدينًي‬ ‫ًديػَػػنًي‬ ‫فَ‪:‬‬ ‫‪25‬‬
‫‪Muzzəmmil/7‬‬ ‫ط ًكَ ى‬
‫يلَ‬ ‫ى‬ ‫ط ػَػ ًػكَيػَػ ىػلَ‬‫ى‬ ‫كَ‪:‬‬ ‫‪26‬‬
‫‪Bəqərə/282‬‬ ‫ىش ًي ىَ‬
‫يد‬ ‫ىش ػَػ ًييػَػ ىَػد‬ ‫قَ‪:‬‬ ‫‪27‬‬
‫‪Əhzab/40‬‬ ‫ىنبً ٍّػيػ ػ ػ ۧۧػ ػ ػ ىػفَ‬ ‫ىنػَػ ػبًيػَػ ٍّػيػ ػ ػ ۧۧ ػ ػ ػَػ ىػفَ‬ ‫مَ‪:‬‬ ‫‪28‬‬
‫ػاؾ )‪) “yə” hərfi bu kəlmələrdə (Fatihə/5‬م( ‪Diqqət:‬‬ ‫إًي ىَ‬

‫اب )‪və (İnsan/21‬‬‫”‪) “yə‬م( ‪ “məddi-yə” deyil. Çünki,‬ثً ىػي يَ‬
‫‪hərfi birinci kəlmədə təşdidli və ikinci kəlmədə‬‬
‫‪uzadılan fəthə hərəkəsi ilədir.‬‬
‫‪108‬‬
“MƏDDİ-VƏV” (‫ )ـــُـ و‬UZUN (U) SƏSİ
Hər zaman zəmməli (‫ )ـــُـ‬hərfdən sonra "vəv" (‫)ـــُـ و‬

gələrsə, bu “vəv”, mədd hesab olunur və zəmmə
səsinin (iki qat) uzadılmasına səbəb olur. Buna görə
də ona “məddi-vəv” və ya uzadılan səs deyilir.
“Məddi-vəv”in səsi bütün hərflərin yanında eynidir
və eynilə Azərbaycan dilindəki "u" (‫ )ـــُـ و‬səsidir ki,
uzadılaraq deyilir.

Z - ‫ضك‬‫ي‬ Zu - ‫ض‬
َ‫ي‬ - ‫أيك‬ U - ‫َأي‬
T - ‫طيك‬ Tu - ‫طي‬
َ B - ‫يبك‬ Bu - ‫ب‬
َ‫ي‬
Z - ‫ظيك‬ Zu - ‫ظي‬
َ T - ‫تيك‬ Tu - ‫ت‬
َ‫ي‬
- ‫يعك‬ U - ‫عي‬
َ S - ‫ثيك‬ Su - ‫ث‬
َ‫ي‬
Ğ - ‫يغك‬ Ğu - ‫غي‬
َ C - ‫يجك‬ Cu - ‫ج‬َ‫ي‬
F - ‫فيك‬ Fu - ‫ؼ‬
َ‫ي‬ H - ‫يحك‬ Hu - ‫ح‬َ‫ي‬
Q - ‫قيك‬ Qu - ‫ؽ‬َ‫ي‬ X - ‫يخك‬ Xu - ‫خ‬
َ‫ي‬
K - ‫يكك‬ Ku - َ‫ؾ‬
‫ي‬ D - ‫يدك‬ Du - ‫يَد‬
L - ‫ليك‬ Lu - َ‫يؿ‬ Z - ‫يذك‬ Zu - ‫يَذ‬
M - ‫يمك‬ Mu - ‫يَـ‬ R - ‫يَرك‬ Ru - ‫يَر‬
N - ‫ينك‬ Nu - ‫ف‬
َ‫ي‬ Z - ‫يَزك‬ Zu - ‫يَز‬
V - ‫يَكك‬ Vu - ‫يَك‬ S - ‫يسك‬ Su - ‫س‬
َ‫ي‬
H - ‫يَىػك َػييػك‬ Hu - ‫ىػَي ەيَ َػوي‬ Ş - ‫يشك‬ Şu - ‫ش‬
َ‫ي‬
Y - ‫ييك‬ Yu - ‫م‬ َ‫ي‬ S - ‫صك‬
‫ي‬ Su - ‫ص‬
َ‫ي‬
109
1. “Məddi-vəv”in uzadılma miqdarı zəmmə hərəkə-

sinin tələffüzünün iki bərabəri qədərdir ki, ona təbii
mədd də deyilir.
2. “Məddi-vəv”ə işbalı (‫“ )ك‬vəv”, uzadılan (‫“ )ك‬vəv”

və köməkçi hərəkə də deyilir. Çünki, "məddi-vəv"
səbəb olur ki əvvəlki hərfi uzadıb oxuyaq.
3. Nə zaman uzadılaraq oxunan "məddi-vəv" (‫)ـــُـ و‬

"vəsl həmzəsinə" (‫ )ٱ‬çatarsa, "məddi-vəv" və "vəsl
həmzəsi" tələffüz olunmayacaqdır. Bu halda, "mədd-
vəv"dən öncəki hərf özündən sonrakı kəlmənin sakin
və ya təşdidli olan ilk hərfinə birləşəcəkdir. Belə ki,
"vəv"lər işbasız (uzadılmadan) deyiləcəkdir. Çünki,
uzadılmadan və "mədd" olaraq oxunmayacaqdır.
Aşağıdakı cədvəldə gələn kəlmələr kimi.
Məsələn:

Ğafir/15 ًَ َ‫يذٍَل ىع ٍر‬
‫ش‬ ًَ َ‫يَذكَٱٍل ىع ٍر‬
‫ش‬ 1
Bəqərə/101 َ‫أيكَتيػٍم ًكػتى ى‬
‫ػاب‬ َ‫أيكَتيَكٍَاَٱٍل ًكػتى ػٰػ ى‬
‫ػب‬ 2
Maidə/55 َ‫امينمًذ ى‬
‫َيف‬ ‫ىء ى‬ َ‫امينَكٍَاَٱلًذ ى‬
‫َيف‬ ‫ىء ى‬ 3

ayrılıqda və bir dəfə də bitişik şəkildə hörmətli
müəllimin göstərişi ilə tələffüz edin.
110
‫‪Ənam/19‬‬ ‫أيكَ ًح ىَ‬
‫ي‬ ‫ػي‬ ‫أ ً‬
‫يكَحػَػ ىَ‬ ‫ءَ‪:‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Maidə/74‬‬ ‫ىيػتيكَيبكَ ىفَ‬ ‫ىيػَػػتيكََيبكََ ىفَ‬ ‫بَ‪:‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Hud/3‬‬ ‫تيكَيبػػكٍََا‬ ‫تيكََيبػػكٍََا‬ ‫تَ‪:‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Əhqaf/15‬‬ ‫ثىػمىػٰ ػثيكَ ىفَ‬ ‫ثىػَػ ػمىػٰ ػَ ػثيكََ ىفَ‬ ‫ثَ‪:‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Tövbə/47‬‬ ‫ىخ ىرَ يجكَا‬ ‫ىخػَػ ىػرََ يجكَا‬ ‫جَ‪:‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪Kəhf/61‬‬ ‫يحكَتىيي ىػما‬ ‫يحكََتى ػَػػيي ىػما‬ ‫حَ‪:‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪Ənfal/27‬‬ ‫تى يخكَينػكٍَاَ‬ ‫ػخكََينػكٍَاَ‬ ‫تى ػَػ ي‬ ‫خَ‪:‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪Nəhl/86‬‬ ‫يَدَكنً ىَ‬
‫ػؾ‬ ‫يدكََنً ػَ ػ ىَ‬
‫ػؾ‬ ‫دَ‪:‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪Ali-İmran/181‬‬ ‫يذكَقيكٍَاَ‬ ‫يذكََقيكٍََا‬ ‫ذَ‪:‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪Hicr/29‬‬ ‫يَرَك ًحي‬ ‫كَ ًحي‬ ‫يَر َ‬ ‫رَ‪:‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪Mutəffifin/30‬‬ ‫ام يزََك ىَ‬
‫ف‬ ‫كَ ىفَ ىيػتى ىغ ى‬
‫اَمػَػ يػزَ َ‬
‫ىيػَ ػػتىػَػ ىػغ ى‬ ‫زَ‪:‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪Fəth/29‬‬ ‫ىَر يسكَ يَ‬
‫ؿ‬ ‫ىَرَ يسكََ يَ‬
‫ؿ‬ ‫سَ‪:‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪Şura/38‬‬ ‫يشكَ ىَرمَٰ‬ ‫يشكََ ىَرمَٰ‬ ‫شَ‪:‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪Nisa/12‬‬ ‫صكَ ىفَ‬ ‫تيكَ ي‬ ‫صكََ ىفَ‬ ‫تيكََ ي‬ ‫صَ‪:‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪Maidə/119‬‬ ‫ضكٍََا‬
‫ىَر ي‬ ‫ضكٍََا‬
‫ىَرَ ي‬ ‫ضَ‪:‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪Rəd/29‬‬ ‫طيكَ ىب ٰيَ‬ ‫طيكََ ىب ٰيَ‬ ‫طَ‪:‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪Ənam/92‬‬ ‫يي ىح ًافظيكَ ىَ‬
‫ف‬ ‫ف‬ ‫ي ػَػػح ً‬
‫اَف ػَ ػظيكََ ىَ‬ ‫ي ى‬ ‫ظَ‪:‬‬ ‫‪17‬‬
‫‪Muminun/97‬‬ ‫ىعكَيَذ‬
‫أي‬ ‫ىَعكََيَذ‬
‫أ ي‬ ‫عَ‪:‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪Nuh/23‬‬ ‫ثَ‬
‫ىي يغكَ ى‬ ‫ثَ‬
‫ىي ػَ ػ يغكََ ى‬ ‫غَ‪:‬‬ ‫‪19‬‬
‫‪Bəqərə/61‬‬ ‫فيكَ ًميػىػػا‬ ‫فيكََ ًمػَ ػيػىػػا‬ ‫ؼَ‪:‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪Bəqərə/238‬‬ ‫قيكَ يمكٍَاَ‬ ‫قيكََ يمكٍَاَ‬ ‫ؽَ‪:‬‬ ‫‪21‬‬
‫‪111‬‬
Tövbə/119 َ‫يككَينكٍَا‬ َ‫يككََينكٍَا‬ :َ‫ؾ‬ 22
İbrahim/22 َ‫ليكَ يمػػكٍَا‬ َ‫ليكََ يمػػكٍَا‬ :َ‫ؿ‬ 23
Bəqərə/243 َ‫يمكَتيكٍَا‬ َ‫يمكََتيكٍَا‬ :َ‫ـ‬ 24
Hud/49 ‫ينكَ ًحييىا‬ ‫ينكََ ًحي ػَػػيىا‬ :َ‫ف‬ 25
Əraf/20 َ‫يَكَك ًَر ى‬
‫م‬ َ‫يَكَكَ ًَرَ ى‬
‫م‬ :َ‫ك‬ 26
Hud/53 َ‫يىػكَ يد‬ َ‫يىػكََ يد‬ :َ‫ق‬ 27
Ənam/84 َ‫ييكَ يس ى‬
‫ؼ‬ َ‫ييكََ يس ػَػ ى‬
‫ػؼ‬ :َ‫م‬ 28
Mühüm xatırlatmalar:
1. Qurani-kərimin 9 kəlməsində zəmməli (‫ ) ػ ػػيػػ‬hərf-

lərdən sonra “məddi-vəv”in (‫ )ػػيػ ك‬gəlmədiyinə baxma-
yaraq bu hərflər uzun və işba; şəkilində tələffüz edilir.
____________________________
;Qiraət istilahında hərəkəni (‫ )ػ ػ ػػىػ ػ ػػًػ ػ ػػيػػ‬doyurmaq və ya doldurmaq mənasında-
dır. Fəthədən (‫“ )ػ ػ ػػىػػ‬məddi-əlif” (‫) ػ ػ ػػىػ ػ ا‬, kəsrədən (‫“ ) ػ ػ ػًػ ػ ػػ‬məddi-yə” (‫ ) ػ ػ ػػًػ ػ م‬və
zəmmədən (‫“ ) ػ ػ ػػيػ ػػ‬məddi-vəv” (‫ )ػ ػ ػػيػ ػ ك‬əmələ gəlməsi də bu qəbildəndir.
112
Bu 9 kəlmə aşağıdakı cədvəldə surə və ayələrin də
ünvanı qeyd edilməklə verilmişdir:
Surə və Ayə Oxunur Yazılır Sıra

Bu söz 16 dəfə
təkrar gəlmişdir. َ‫ىَدَا يَكَك يد‬ َ‫ىَدَا يَك يد‬ 1
Məsələn: Bəqərə/251
Ali-İmran/78 َ‫ىيٍم يكََك ىف‬ َ‫ىيٍم يكَ ىف‬ 2
Ali-İmran/153 َ‫تىػٍم يكََك ى‬
‫ف‬ َ‫تىػٍم يكَ ى‬
‫ف‬ 3
Nisa/135 ‫تىػٍم يكََكا‬ َ‫تىػٍم يكٍَا‬ 4
Əraf/20 ‫يَكَك ًَر ى‬
َ‫ل‬ ‫يَك ًَر ى‬
َ‫ل‬ 5
Tövbə/19 َ‫ىي ٍستى يػكََك ى‬
‫ف‬ َ‫ىي ٍستى يػكَ ى‬
‫ف‬ 6
Kəhf/16 ‫فىػأ يٍكََكا‬ َ‫فىػأ يٍكٍَا‬ 7
Şuəra/94 və 224 َ‫اكََك ىف‬
‫ىغ ي‬ َ‫اكَ ىف‬‫ىغ ي‬ 8
Zuxruf/13 ‫لًػتى ٍستى يػكََكا‬ ‫لًػتى ٍستى يػكٍَََا‬ 9
Diqqət: Ərəb rəsmul xətti (yazı üslubu) ilə olan bir

sıra Quranlarda yuxarıdakı kəlmələrdə “zəmməli
vəv”dən sonra kiçik bir (‫“ )ك‬vəv”də yazılır.
Məsələn: (‫ ) ىَدَا يَككَيَد‬sözündə olduğu kimi.
Həmçinin fars rəsmul xətti ilə olan bəzi Quranlarda

da “zəmməli vəv”i əks şəkildə yazılır ki, yuxarıdakı
kəlmələrdə olan “zəmməli vəv”lərin işbasına dəlalət
etsin. Məsələn: (‫ف‬
َ‫ )ىيٍم يَك‘ ى‬kəlməsində olduğu kimi.
113
2. Zəmməli həmzədən (َ‫ )أي‬sonra “məddi-vəv” (‫ )َأيك‬və
ondan sonra isə “ləm” (‫ )ؿ‬hərfi gələrsə, bu zaman
“məddi-vəv” oxunmur. Oxunmayan “məddi-vəv”dən
öncə gəlmiş zəmməli həmzə (َ‫ )أي‬isə qısa tələffüz olunur.

Bu söz 204 dəfə
təkrar gəlmişdir. َ‫ػؾ‬
‫َأيلىػٰ ػﺌً ى‬ َ‫ػؾ‬
‫أيكَلىػٰ ػﺌً ى‬ 1
Bu söz 26 dəfə
təkrar gəlmişdir. ‫َأيلًَى‬ ‫َأيَكَلًى‬ 2
Bu söz 17 dəfə
təkrar gəlmişdir. َ‫َأيليكٍَا‬ َ‫أيكَليكٍَا‬ 3
َ‫ال ًء‬
Ali-İmran/119 4
Ta-Ha/84 َ‫َأي ىال ًء‬ َ‫أيكَ ى‬
Nisa/91
َ‫َأيلىػٰ ػﺌًػ يَك ٍـ‬ َ‫أيكَلىػٰ ػﺌًػ يَك ٍـ‬ 5
Qəmər/43
Təlaq/4 ‫َايَلىػٰ ي‬
َ‫ػت‬ َ‫ت‬‫ايكََلى ػٰػَ ي‬
6
Təlaq/6 ًَ ٰ‫َايَلىػ‬
‫ػت‬ ًَ َ‫ايكََلى ػٰػ‬
‫ت‬
Yaddaş: Qurani-kərimdə yalnız yuxarıdakı cədvəldə

zikr olunan altı kəlmədə, deyilən şəraitdə “məddi-vəv”
işbasız oxunur.
İstisna: Qurani-kərimdə 4 kəlmə yuxarıdakı qayda-

dan istisna olunur. Belə ki, zəmməli həmzədən ( ‫) َأي‬
sonra “məddi-vəv” (‫)َأيك‬, sonra “ləm” (‫ )ؿ‬hərfi və ondan
114
sonra isə “yə” (‫ )م‬hərfi kiçik “əlif”lə gələrsə (‫ي‬
َٰ ‫ )َأيَكلى‬bu
zaman “məddi-vəv” kimi oxunmalıdır.
Bu 4 kəlmə aşağıdakı cədvəldə surə və ayələrin də

ünvanı qeyd edilməklə verilmişdir.
Bu söz 17 dəfə
təkrar gəlmişdir. َ‫َأيَكلى ٰي‬ 1
Məsələn: Ta-Ha/21
İsra/5 ‫َأيكلىػ ٰييي ىما‬ 2
Əraf/38 ‫ليَكلى ٰيييٍَـ‬ًَ 3
Əraf/39 ‫َأيَكلى ٰيييٍَـ‬ 4
Diqqət: Rəsmul xətti fars və ərəbcə olan Quranla-

rın, bəzi kəlmələrində (‫“ )ل‬yə” hərfinin nöqtələri
qoyulmur. Məsələn: ‫( أيكَلىَٰىيي ىما‬İsra/5)
3. Qurani-kərimin yalnız bir kəlməsində “məddi-

vəv”dən (‫ )أَيك‬sonra “‫ ”ؿ‬hərfinin gəlmədiyinə baxmaya-
raq, məddi-vəv (‫ )َأيك‬qısa ( ‫ ) َأي‬tələffüz olunur.
Surə və Ayə Oxunur Yazılır

Əraf/145
َ‫ىسػاَي ًَري يك ٍـ‬ َ‫ىسَػايَك ًَري يك ٍـ‬
Ənbiya/37
115
SÜKUN
Heç bir hərəksi olmayan hərfə sakin deyilir.

Sakin hərf hərəkəli olmadığı üçün onu sözün baş-
lanğıcında demək qeyri mümkün və ya çox çətindir.
Belə ki, özündən əvvəlki hərəkəli hərfin köməkliyi ilə
oxuna bilir.
Məsələn:
Rəd/5 َ‫ب‬ٍ‫ج‬ َ‫تى ٍع ى‬

Maidə/29 َ‫إًثٍ ًم ى‬
‫ؾ‬
Ənam/14 ‫ط ًعيَـ‬ٍ ‫يي‬
Sükun ümumilikdə üç hissəyə bölünür:
1-Lazımi sükun: O sükundur ki, hərfin üstündə yer-

ləşir və hərfin əsl hissəsi (gövdəsi) hesab olunur.
Vəqf; və vəsl zamanı isə hərfdən ayrılmır və sabit
qalır. (Başqa bir sakinə çatdığı haldan başqa. Bu bəhs
iltiqayi sakineyn dərsində gələcək inşəAllah).
Sakin hərfi göstərmək üçün bu (‫)ـــــْـ‬

ۡ formada olan
əlamətdən istifadə olunur. Aşağıdakı cədvəldəki kəl-
mələr kimi:
_______________________________
;Vəqf sözü lüğətdə “dayanmaq” mənasındadır. Qiraət elmi istilahında isə
qiraəti davam etdirmək məqsədi ilə kəlmənin sonunda səsin və nəfəsin qı-
sa şəkildə dayandırılmasına vəqf deyilir.
116
‫‪Surə/Ayə‬‬ ‫‪Kəlmə‬‬ ‫‪Hərf‬‬ ‫‪Sıra‬‬
‫‪Əraf/80‬‬ ‫أىتىأٍتيكَ ىَ‬
‫ف‬ ‫ءَ‪:‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Bəqərə/23‬‬ ‫ىع ٍبًد ىنا‬ ‫بَ‪:‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Ta-Ha/126‬‬ ‫أىتىػتٍ ىَ‬
‫ػؾ‬ ‫تَ‪:‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Maidə/29‬‬ ‫إًثٍ ًم ىَ‬
‫ؾ‬ ‫ثَ‪:‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Ali-İmran/171‬‬ ‫ىج ىرَ‬
‫أٍ‬ ‫جَ‪:‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪Hicr/9‬‬ ‫ىن ٍح يَ‬
‫ف‬ ‫حَ‪:‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪Ali-İmran/47‬‬ ‫ؽَ‬
‫ىي ٍخمي ي‬ ‫خَ‪:‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪Ali-İmran/155‬‬ ‫لىقىٍَد‬ ‫دَ‪:‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪Yunus/3‬‬ ‫إً ٍذنً ًَو‬ ‫ذَ‪:‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪Nəml/40‬‬ ‫ػؾَ‬
‫طى ٍرَفي ى‬ ‫رَ‪:‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪Şərh/2‬‬ ‫ًَك ٍَز ىَر ىَ‬
‫ؾ‬ ‫زَ‪:‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪Bəqərə/233‬‬ ‫يَك ٍس ىعػيىا‬ ‫سَ‪:‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪Bəqərə/97‬‬ ‫يب ٍش ىرَمَٰ‬ ‫شَ‪:‬‬ ‫‪13‬‬
‫ص ىن َعي‬‫ىي ٍ‬ ‫صَ‪:‬‬
‫‪Əraf/137‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪Cinn/24‬‬ ‫ىض ىع يَ‬
‫ؼ‬ ‫أ ٍ‬ ‫ضَ‪:‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪Ənam/14‬‬ ‫ط ًعيَـ‬
‫ىي ٍ‬ ‫طَ‪:‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪Ali-İmran/117‬‬ ‫ظمً يمكَ ىَ‬
‫ف‬ ‫ىي ٍ‬ ‫ظَ‪:‬‬ ‫‪17‬‬
‫‪Yusif/10‬‬ ‫ضَ‬ ‫ىب ٍع ي‬ ‫عَ‪:‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪Ali-İmran/116‬‬ ‫تي ٍغنً ىَ‬
‫ي‬ ‫غَ‪:‬‬ ‫‪19‬‬
‫‪Maidə/110‬‬ ‫ىكفىػ ٍف يَ‬
‫ت‬ ‫ؼَ‪:‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪İsra/30‬‬ ‫ىي ٍقًد يَر‬ ‫ؽَ‪:‬‬ ‫‪21‬‬
‫‪117‬‬
Kəhf/101 ‫ًذ ٍك ًرَم‬ :َ‫ؾ‬ 22
Bəqərə/139 َ‫يق ٍؿ‬ :َ‫ؿ‬ 23
Əraf/184 َ‫أ ىىكلى ٍـ‬ :َ‫ـ‬ 24
Ali-İmran/152 ‫ًم ٍن يكٍَـ‬ :َ‫ف‬ 25
Təkasur/4 َ‫ؼ‬
‫ىس ٍكَ ى‬ :َ‫ك‬ 26
Bəqərə/26 ‫ىي ٍيًدم‬ :َ‫ق‬ 27
Ali-İmran/150 َ‫ىخ ٍي ير‬ :َ‫م‬ 28
1. Sözlərdə "sakin vəv"dən əvvəl fəthə (‫ ) ػ ػػىػ ػ‬hərəkəsi

gəldikdə (‫" )ك‬vəv" hərfi incə tələffüz edilir və tələffüz
zamanı "əv" (‫ػك‬ٍَ ‫" )ػ ػىػ ػ‬əu"¹ kimi deyilir. Elmi ədəbiyyatda
"əu" qoşasəslisi "diftonq" adlanır. Diqqət yetirmək
lazımdır ki, "sakin vəv"dən əvvəl gələn fəthə (‫ػك‬ ٍَ ‫)ػ ػىػ ػ‬, "o"
səsi kimi tələffüz edilməsin.
Həmçinin, "sakin yə"dən əvvəl fəthə (َ‫ػي‬ ٍ ‫ ) ػػىػ‬hərəkəsi
gəldikdə (‫" )ی‬yə" hərfi incə tələffüz edilir. Burada da
diqqət yetirmək lazımdır ki, "sakin yə"dən əvvəl gələn
fəthə hərəkəsi "e" səsi kimi tələffüz edilməsin.
Fəthə hərəkəsindən sonra gələn "sakin vəv" və
"sakin yə" incə tələffüz edildiyinə görə onlara "lin
hərfləri" deyilir.
_____________________________
;Burada diqqət etmək lazımdır ki, "sakin vəv"dən əvvəl gələn fəthə hərəkəsi
(‫ )خَ ػ ػػَرَػ ػ ػَصَػ ػ ػَضََػ ػ ػَطَػ ػ ػَظَػ ػ ػَغَػ ػ ػَؽ‬hərfləri ilə yanaşı gəldikdə "əu" deyil, "au"
kimi deyiləcəkdir.
118
Məsələn:
Bəqərə/17 Həuləhu ‫ىح ٍكَلى َوي‬

Bəqərə/4 İləykə َ‫إًلى ٍي ى‬
‫ؾ‬
2. “Sakin həmzə” (َ‫ئ‬

ٍ – ‫)ء – ﹾأ – ٍَؤ‬
ٍَ oxunuşda yumşaq
qırılaraq deyilir.
Məsələn:
Bəqərə/109 Yə’tiyə َ‫ىَيػٍَأتً ىي‬

Yusif/103 Bimu'mininə َ‫بً يم ٍؤَ ًمَنًػ ى‬
‫يف‬
Ta-Ha/64 İ'tu ‫إً ٍﺌتيكا‬
ۡ əlamət xafif (‫)خ ًفيؼ‬

3. Bu (‫)ـــ‬ ‫ ى‬kəlməsinin əvvəlindən
götürülmüşdür və hərəkəli (və ya təşdidli) hərfin
qarşısındakı sakin hərfin yüngül və ya yumuşaq (xafif)
tələffüzünün göstəricisidir. Çox işləndiyi və ixtisar (qı-
saltmaq) üçün ardı və nöqtəsi silinmişdir.
( ‫) ۡـــ →َخـ → خفيؾ‬
4. Bəzi Quranlarda sakin hərfi göstərmək üçün (‫)م‬

"mim" hərfinin baş hissəsindən (‫ )ـ ْــ‬istifadə edilir. Bu
əlamət ‫ف‬ ٍَ ‫ يم ىسک‬sözünün əvvəlindən götürülmüşdür.
(‫)ه → م ػ → مس ٌكف‬. Məsələn: Bəqərə/4 ‫ؾ‬ َ‫ًم ٍفََقىػٍبمً ى‬
119
5. Osman Taha rəsmi xətti ilə yazılan Quranlarda, bu
(‫ )ـ ْــ‬əlamət hərfin tələffüz olunmamasını bildirir.
Başqa sözlə, bu (‫ )ـ ْــ‬əlamət hansı hərfin üstündə olar-
sa, oxunulmur.
Məsələn:
Bəqərə/5 َ‫أ ٍيكَلىػٰػﺌً ىؾ‬

Bəqərə/9 َ‫امينكٍا‬
‫ىء ى‬
6. Bəzilərinin inancına görə bu əlamət (‫ )ـ ْــ‬hesab-

lardakı sıfırdan götürülmüşdür. Riyazi elmində sıfır,
qiraət elmində isə hərəkənin yoxluğunu bildirir.
2-Zati sükun: O sükundur ki, sakin əlamətinə (‫)ــــ ْــ‬

ۡ
malik deyildir. Beləliklə, heç bir hərəkəsi və əlaməti
olmayan hərflərə zati sükun deyilir. Bu hərflər iki
hissəyə bölünür:
a) mədd hərfləri (‫)ا ـ و ـ ي‬:
1. "Əlif" (‫ )ا‬səsli, məsələn:
Bəqərə/10 َ‫فى ىزَ ىاد يى يـ‬
2. "Yə" (‫ )ی‬səsli, məsələn:
َ‫يف‬ ً
Bəqərə/16 ‫يم ٍَيػتىد ى‬
120
3. "Vəv" (‫ )و‬səsli, məsələn:
Bəqərə/17 َ‫بًينكَ ًَر ًى ٍـ‬
b) Vali hərfləri (‫)و ـ ا ـ ل ـ ي‬:
1. "Vəv" (‫ )و‬hərfi, məsələn:
Nur/58 َ‫صمى ٰكَ ًة‬

‫ى‬
Bəqərə/3 َ‫يي ٍؤَ ًمينكَ ى‬
‫ف‬
2. "Əlif" (‫ )ا‬hərfi, məsələn,
Bəqərə/58 ‫ىَىػَٰػًذ ًهَٱٍلَقىػ ٍَر ىي َةى‬

İnşiqaq/25 َ‫امينكٍا‬
‫ىء ى‬
3. Lam (‫ )ل‬hərfi, məsələn:
Bəqərə/87 َ‫بًٱلرَ يس ًؿ‬

Buruc/1 ًَ ‫ىَكٱلس ىم‬
‫اء‬
4. "Yə" (‫ )ی‬hərfi, məsələn:
Bəqərə/2 ‫يى ندی‬

Bəqərə/120 َ‫ىحت ٰی‬
121
Vali hərfləri: Qurani-kərimdə yalnız dörd hərf
(‫ ی‬- ‫ ل‬- ‫ ا‬- ‫ )و‬nə zaman hərəkəsiz və əlamətsiz olarsa,
oxunmurlar. Buna görə də bu hərflər, vali hərfləri kimi
tanıdılmışdır.
Tapşırıq: Aşağıdakı cədvəldə gələn kəlmələri, diq-

qətlə oxuyun, daha sonra mədd hərfləri və vali hərf-
lərini yada salmaq üçün onları tapın.
Surə/Ayə Mədd hərfləri Kəlmə Sıra

Ənbiya/53 ‫ ا – ا‬- ‫َا‬ ‫اءَ ىنا‬
‫ىء ىاب ى‬ 1
Nəml/33 ‫ ا‬- ‫َا‬ ‫ىما ىذا‬ 2
Nəml/13 ‫ا‬ ‫ىىػٰػ ىذا‬ 3
Bəqərə/101 ‫ ك‬- ‫َك‬ َ‫أيكَتيكٍا‬ 4
Tur/24 ‫ك‬ َ‫كؼ‬‫ىيطي ي‬ 5
Bəqərə/59 ‫ك‬ ‫ظىػمى يمكٍَا‬ 6
Yunus/41 ‫م‬ ‫ىع ىمًمي‬ 7
Fil/1 ‫م‬ ًَ ‫ًف‬
‫ػيؿ‬ 8
Ənam/38 ‫م‬ َ‫ىي ًط يير‬ 9
Surə/Ayə Vali hərfləri Kəlmə Sıra

Bəqərə/68 ‫ ا‬- ‫َا‬ ‫فىػٱ ٍف ىعػميكٍَا‬ 1
Bəqərə/70 ‫ا‬ َ‫إًفَٱٍل ىبقى ىر‬ 2
Bəqərə/71 ‫ ا‬- ‫َم‬ َ‫تى ٍس ًقيَٱٍل ىح ٍرَ ى‬
‫ث‬ 3
Bəqərə/71 ‫ ا‬- ‫َا‬- ‫َك‬ َ‫قىاليكٍَاٱٍلىَﺌ ػٰ ىف‬ 4
Bəqərə/102 ‫ ا‬- ‫َا‬ ‫ىَكٱتَػ ىب يعكٍَا‬ 5
122
‫ ؿ‬- ‫َا‬- ‫َا‬- ‫َك‬ َ‫يف‬ ً
Bəqərə/102 ‫تىػتٍػميكٍَاٱلش ىيػٰط ي‬ 6
Bəqərə/109 ‫ ا‬- ‫َا‬ ‫ٱصفى يحكٍَا‬
ٍ ‫ىَك‬ 7
Bəqərə/120 ‫ م‬- ‫َؿ‬- ‫َا‬- ‫َا‬ ‫صػٰ ىػرَی‬
‫الَٱلن ى‬
َ‫ىَك ى‬ 8
Bəqərə/120 ‫م‬ َ‫ىحت ٰی‬ 9
Bəqərə/132 ‫م‬ َ‫ىَكص ٰی‬ 10
Bəqərə/143 ‫ا‬ ‫ىَك ىسطنا‬ 11
Bəqərə/143 ‫ ا‬- ‫َم‬ َ‫ىعمىیَٱلًذ ى‬
‫يف‬ 12
Bəqərə/144 ‫ ؿ‬- ‫َا‬- ‫َم‬ ًَ ‫ًفیَٱلس ىم‬
‫اء‬ 13
Bəqərə/42 ‫ ا‬- ‫َا‬- ‫َك‬ َ‫َتىػ ٍكتي يمكٍَاٱٍل ىحؽ‬ 14
3-Arizi sükun: Hərfin əsl hissəsi (gövdəsi) olmayan

və vəqf zamanı kəlmənin axırına ariz olan (artan)
sükunlardır. Məsələn, Aşağıdakı cədvəldə gələn kəl-
mələr kimi:
Vəqf zamanı
Surə/Ayə Arizi sükun Yazılır Sıra
oxunur
Fələq/5 َ‫ٍد‬ ‫ىح ىسٍَد‬ َ‫ىح ىس ىد‬ 1
Nas/2 ٍَ
‫ؾ‬ ٍَ ً‫ىمػم‬
‫ػؾ‬ ًَ ً‫ىمػم‬
‫ػؾ‬ 2
Ənam/115 َ‫ت‬
ٍ ٍَ ‫ىكػمً ىم‬
‫ت‬ َ‫ىكَػمً ىم ي‬
‫ت‬ 3
Ali-İmran/85 ‫ػ ٍَػو‬ ‫ًم ٍن ٍَو‬ ً
‫م ٍن َوي‬ 4
Yunus/2 َ‫ٍف‬ َ‫اف‬ٍ ‫أى ىك‬ َ‫أى ىك ى‬
‫اف‬ 5
Hud/53 ‫ٍَد‬ ‫يىكٍََد‬ َ‫يىكَ يد‬ 6
Fil/1 َ‫ٍؿ‬ ٍَ ‫ًف‬
‫يؿ‬ ًَ ‫ًف‬
‫يؿ‬ 7
123
TƏŞDİD
Təşdid: Əgər hərf bir və ya iki kəlmədə bir-birinin

ardınca təkrar olarsa və birinci hərf sakin, ikincisi
hərəkəli olarsa, birinci hərf ikinci hərfdə idğam; edilir.
Nəticədə, ikinci hərfin üstünə təşdid (‫ ) ػ ػ ػَػٌ ػ ػ‬əlaməti qo-
yulur.
Məsələn: <‫دَد ىخميكا‬

‫ قى ى‬birləşməsində ‫ قىد‬kəlməsinin “‫”د‬
hərfi ‫ ىد ىخميكا‬kəlməsinin “‫ ”د‬hərfində idğam olur və onu
‫ قىد ىخميكا‬kimi oxuyuruq.
=‫ ًمنا‬əslində ‫فَ ىنا‬

ٍَ ‫ ًم‬idi yazılışda idğam olunub.
>‫ ىنزٍَل ىنا‬əslində ‫ؿَ ىنا‬

ٍَ ‫ ىن ٍزَ ىَز‬idi ki, yazılışda idğam olunub.
Mühüm nöqtə: Təşdidin yaranmasının səbəbi bun-

dadır ki, əgər bir hərf ard-arda təkrar gələrsə (yəni
birinci sakin və ikinci hərəkəli olursa) onun tələffüzü
danışıq aləti üçün çətin olacaqdır. Çünki, dil gərək
təkrar olaraq eyni hərfin məxrəcinə toxunsun.
__________________________________
;İdğam yəni birinci hərf silinərək ikinci hərfin üzərinə təşdid əlavə etməklə
bir hərfin digər hərfə daxil olmasına deyilir.
=Cinn surəsi, ayə 11
124
Bu çətinliyi aradan qaldırmaq üçün birinci hərf ikin-
cidə idğam olunur. Nəticədə, dil bir dəfə, lakin möh-
kəm və şiddətli olaraq o hərfin məxrəcinə toxunur və
ayrılır. (Yəni, toxunuş zamanı sükun halında, ayrılma
zamanı isə hərəkəli halda olur.) Məsələn:
ًَ َ‫ب‬
(Nuh/28) ‫ب‬ ٍَ ‫ ىَر‬idğam zamanı ٍَّ‫ ىَرب‬olur
1. Təşdidli hərfi tələffüz edərkən birinci hərfin üzə-

rində ani olaraq susmaq, sonra ikinci hərfi şiddətlə
tələffüz etmək lazımdır. Diqqət yetirmək lazımdır ki,
bu ani susmaq sözü hecaya bölməsin.
2. Təşdid idğam olunmuş birinci hərfin dirilməsinə

səbəb olur.
ً sözünün əvvəlin-
3. Təşdidin əlaməti (‫ ) ػ ػ ػَػٌ ػ ػ‬şiddə (َ‫)شد‬
dən götürülmüşdür və tələffüz zamanı hərfin möh-
kəm və şiddətli əda olunmasına səbəb olur. Onun
nöqtələri və ardı silinmiş, dişcikləri isə saxlanılmışdır.
( َ‫) ػ ػٌػ ػ → شـ → ًشد‬
4. Təşdidin əlaməti həmişə hərfin üstündə qərarla-

şır.
125
5. Bəzi Quranlarda “kəsrə” (‫ ) ػ ػػًػ ػػ‬hərəkəsi hərfin üzə-
rindəki təşdidin altında (‫ ) ػ ػػٍّػ ػػ‬qərarlaşır. Buna görə də
diqqətli olmaq və kəsrəni, fəthə ilə səhv salmamaq
lazımdır.
Məsələn:
Ali-İmran/51 ‫ىَرٍّبػي‬
Bəqərə/30 ‫ػس ٍّػب ي‬
َ‫ػح‬ ‫ين ى‬
6. Təşdid yalnız sözün ortasında və axırında işlənir.
Məsələn:
Bəqərə/30 َ‫ينػقى ٍّػد يس‬

Əraf/30 َ‫ىحػؽ‬
7. Vəqf zamanı gərək axırı təşdid əlaməti ilə bitən

kəlmələrə diqqət olunsun ki, hər iki hərf aydın və
aşkar şəkildə tələffüz olunsun. Lakin, ikinci hərf sakin
olduğu səbəbindən, səsin qayıdışı zamanı birinci hərfə
nisbətən daha zəif səslə tələffüz olunur.
Məsələn:
Bəqərə/18 َ‫ًمثٍػمىييف‬
Təlaq/12 َ‫صـ‬
‫ي‬
126
8. َ‫( ًإناى‬Bəqərə/14), ‫( ًإٍّني‬Bəqərə/30), َ‫( ًإال‬Bəqərə/32) bu
cür kəlmələrin vəqfi zamanı təşdidli hərflərdən sonra
mədd hərfləri gəldiyi üçün, təşdidli hərf tam və şiddət-
li olaraq mədd şəklində tələffüz olunacaqdır.

ayrılıqda və bir dəfə də bitişik şəkildə hörmətli müəl-
limin göstərişi ilə tələffüz edin.
Surə/Ayə Bitişik Ayrı Sıra

Ali-İmran/51 ‫ىَربٍّي‬ ‫بََبًي‬
ٍ ‫ىَر‬ 1
Nisa/65 َ‫ىحت ٰي‬ َ‫تََتى ٰي‬
ٍ‫ح‬َ‫ى‬ 2
Nisa/1 َ‫ىبث‬ َ‫ثَ ى‬
‫ث‬ ٍ ‫ىَب‬ 3
Yunus/103 ‫ين ىنجٍّي‬ ًَ َ‫يَن ػَ ػىَن ٍج‬
‫جي‬ 4
Şuəra/37 ‫ىسحار‬ ‫حار‬
َ‫س ٍحَ ى‬
َ‫ى‬ 5
Nisa/77 ‫أىخ ٍرََتىػ ىنا‬ ‫خػَ ػ ٍَرَتىػَ ػ ىنا‬
َ‫َأى ٍخَ ى‬ 6
Qiyamət/31 َ‫ؽ‬
‫صد ى‬‫ى‬ َ‫ؽ‬
‫ص ٍدَىَدَ ى‬
َ‫ى‬ 7
Tövbə/26 َ‫ىعذ ى‬
‫ب‬ َ‫ع ػَ ػ ٍذَىَذَ ى‬
‫ب‬ َ‫ى‬ 8
Bəqərə/69 َ‫تى يسر‬ َ‫س ٍرَ ير‬
َ‫َتىػَ ػ ي‬ 9
Qədr/5 َ‫َتىػ ىنزَ يؿ‬ َ‫َتىػَ ػىَن ٍزَ ىَزَ ي‬
‫ؿ‬ 10
Saffat/8 َ‫ىيسم يعكَ ىف‬ َ‫س ٍـَ ىَمػَػ يعكَ ىف‬َ‫ىَي ٍسَ ى‬ 11
Bəqərə/74 َ‫ىيشَػقَػ ي‬
‫ؽ‬ َ‫شػ ٍؽََقىػَ ػ ي‬
‫ؽ‬ َ‫ىَي ٍشَ ى‬ 12
Ənam/125 َ‫ىيصع يد‬ َ‫عػَ ػ يد‬
َ‫ص ٍَعَ ى‬
َ‫صَ ى‬ ٍ ‫ىَي‬ 13
Ali-İmran/106 َ‫َتىػ ٍب ىيض‬ َ‫ضَ ي‬
‫ض‬ ٍ ‫َتىػٍَبػَ ػىَي‬ 14
127
TƏNVİN
Tənvin, artıq olan sakin "nun"dur ki, yazılmır amma

oxunur və onu bəzi ərəb isimlərinin axrına əlavə
edirlər.
Artıq (əlavə) olan sakin "nun"u (َ‫)ف‬ ٍ kəlmənin əsl
hissəsindən hesab etməmək üçün onu yazılışda gətir-
mirlər. Bu səbəbdən də, nə zaman kəlmənin axır hərfi
iki fəthə (‫)ػ ػ ػ ػَنػ ػ ػ‬, iki kəsrə (‫ )ػ ػ ػ ػَوػ ػ ػ‬və ya iki zəmmə (‫)ػ ػ ػ ػَهػ ػ ػ‬
olarsa, ikinci fəthə, kəsrə və zəmməni, artıq olan sakin
"nun"un (َ‫)ف‬ٍ yerində qərarlaşdırırlar. Aşağıdakı cəd-
vəldə yazılan kəlmələr kimi:
Surə/Ayə Oxunur Yazılır Sıra Tənvin

Bəqərə/17 ٍَ َ‫ىن ىار‬
‫ف‬ ‫ىن نارَا‬ 1 Tənvin
Bəqərə/22 َ‫بًىنا ىَء ٍف‬ َ‫بًىنا نء‬ 2 məftuh
Bəqərə/17 ٍَ ً‫ظيمي ىمػٰػت‬
‫ف‬ َ‫ظيمي ىمػٰ و‬
‫ػت‬ 3 Tənvin
Bəqərə/23 ٍَ ً‫ىَر ٍيب‬
‫ف‬ َ‫ىَر ٍي وب‬ 4 məksur
Bəqərə/6 َ‫س ىَكا يء ٍف‬
َ‫ى‬ َ‫س ىَكا هء‬
َ‫ى‬ 5 Tənvin
ٍَ ‫يم‬
‫ف‬ ً َ‫ىع ًظ ه‬ məzmum
‫ىعظ ي‬ ‫يـ‬
Bəqərə/7 6
Diqqət: Qeyd edilmiş cədvəldə gördüyünüz kimi,

hər üç tənvinin (‫) ػَنػ ػ ػَوػ ػَػه ػ‬, tənvin məftuhə, tənvin məksurə,
128
tənvin məzmumənin ikinci hərəkələri həmin artıq
olan sakin "nun"dur (َ‫)ف‬
ٍ ki, yazılmır lakin oxunur.
Fars dilində yalnız iki fəthəli tənvindən (‫ )ػ ػ ػ ػَنػ ػ ػ‬istifa-
də olunur. Məsələn: ‫( حتمَان‬hətmən), ‫لن‬
َ ‫( کام‬kamilən), ‫َاتٌػفاقَان‬
(ittifaqən).
Baxmayaraq ki, tənvin xüsusi olaraq ərəb sözlərin-
də işlənən bir əlamətdir. Lakin Qurani-kərimdə tənvin
3 hissəyə bölünür.
1-Nəsb tənvini və ya iki fəthəli tənvin, məsələn:

(Bəqərə/29) ‫يعا‬ ً
‫ىجم ن‬
2-Cərr tənvini və ya iki kəsrəli tənvin, məsələn:

(Bəqərə/29) ‫َشيْ ٍء‬
3-Rəf tənvini və ya iki zəmməli tənvin, məsələn:

َ‫ىعمً ه‬
(Bəqərə/29) ‫يـ‬
129
Nəsb tənvini (‫ )ــــــــَـــــ‬hərfin üzərinə qoyulur və "ən";
səsini verir.
Təhəcci (əlifba) hərfləri nəsb tənvini ilə (‫)ػ ػ ػ ػَنػ ػ ػ‬
َ‫نخ‬ َ‫نح‬ َ‫نج‬ َ‫ث‬ ‫ن‬ َ‫ت‬ ‫ن‬ َ‫ب‬‫ن‬ ‫َأن‬

Xan Hən Cən Sən Tən Bən Ən
َ‫ن‬
‫ص‬ َ‫ن‬
‫ش‬ َ‫ن‬
‫س‬ ‫نَز‬ ‫نَر‬ ‫نَذ‬ ‫نَد‬
San Şən Sən Zən Ran Zən Dən
َ‫ن‬
‫ؽ‬ َ‫ن‬
‫ؼ‬ ‫غن‬
َ ‫عن‬
َ َ‫ظ‬
‫ن‬ َ‫ط‬
‫ن‬ َ‫ن‬
‫ض‬
Qan Fən Ğan Ən Zan Tan Zan
َ‫ن‬
‫م‬ ‫ىَػن‬ ‫نَك‬ َ‫ن‬
‫ف‬ ‫نَـ‬ َ‫ن‬
‫ؿ‬ َ‫ن‬
‫ؾ‬
Yən Hən Vən Nən Mən Lən Kən
َ‫نء‬ ‫َةن‬
Ən Tən
1. Bəzi Quranlarda "cərr tənvini", hərfin üzərindəki

təşdidin altında (‫ ) ػ ػ ػٍّػ ػ ػػ‬qərarlaşır. Buna görə də diqqətli
olmaq və "cərr tənvini”ni, "nəsb tənvini" ilə səhv
salmamaq lazımdır.
_____________________________
;Nəsb tənvini (‫ )ػ ػ ػ ػَنػ ػ ػ‬bütün hərflərdə "ən" səsini vermir. Belə ki, səkkiz
“‫ضَػ ػ ػَطَػ ػ ػَظَػ ػ ػَغَػ ػ ػَؽ‬
َ َ‫ ”خَ ػ ػػَرَػ ػ ػَصَػ ػ ػ‬hərflərində "an", yerdə qalan iyirmi hərf-
lərdə isə "ən" səsini verir.
130
Məsələn:
Həcc/52 ٍّ ً‫ىنػب‬
َ‫ػي‬
Əraf/43 ‫ػؿ‬ ً ‫ًمػف‬
ٍَّ ‫َغ‬ ٍ
2. Təhəcci hərflərində, müşahidə etdiyiniz kimi,

nəsb tənvinindən sonra, artıq (əlavə) olaraq gətirilmiş
(‫" )ا‬əlif", Qurani-kərimdə də eynilə bu qaydadadır.
Yəni, kəlmənin axır hərfi nəsb tənvini ilə bitdiyi zaman,
artıq olan "əlif"lə yazılır ki, vəqf zamanı o hərfin
uzadılaraq oxunmasına səbəb olsun.
Məsələn:
‫ََقىػَمًػ ى‬
َ‫يل‬ Vəqf zamanı oxunur ;َ‫َقىػَمًػيلن‬
‫َ ىَر ىغ ىدا‬ Vəqf zamanı oxunur <‫ىَر ىغ ندا‬
İstisna: Qurani-kərimdə üç yerdə kəlmənin axır hər-

fi nəsb tənvini (‫ )ػ ػ ػ ػَنػ ػ ػ‬ilə bitməsinə baxmayaraq, onların
yazılışlarında (‫" )ا‬əlif" artırması yoxdur.
a) Bütün yumru "tə" (‫ ــة‬- ‫ )ة‬hərfi ilə bitən sözlərdə-

ki sonuncu "tə" hərfi, vəqf zamanı sakin (‫" )ه‬hə" hərfi
kimi tələffüz olunur.
__________________________________
131
Məsələn: (Bəqərə/30) ‫ىخَمًػيفى َةن‬
Vəqf zamanı ‫ ىخَمًػيفى َةن‬sözü ‫ ىخَمًػيفى ٍَو‬kimi oxunur.
b) Bütün "vali;"hərflərindəki (‫" )ي‬yə" hərfi ilə bitən

kəlmələrin sonu vəqf zamanı "əlif" formasında oxunur.
Məsələn:
Bəqərə/2 ‫يى ندم‬

Əraf/98 ‫ض نحي‬
‫ي‬
Ta-Ha/58 ‫يس نكَم‬
Ta-Ha/12 ‫طي نكَم‬
Vəqf zamanı ‫ يى ندم‬sözü ‫م‬

َٰ ‫ يى ىد‬kimi oxunur.
Vəqf zamanı ‫ض نحي‬
‫ ي‬sözü َ‫ض ىح ٰي‬
‫ ي‬kimi oxunur.
Vəqf zamanı ‫ يس نكَم‬sözü ‫م‬
َٰ َ‫ يس ىك‬kimi oxunur.
Vəqf zamanı ‫ طي نكَم‬sözü ‫م‬
َٰ َ‫ طي ىك‬kimi oxunur.
c) Son hərfləri kiçik (‫“ )ء‬həmzə” ilə bitən bəzi kəl-

mələr də vəqf zamanı (‫" )ا‬əlif" kimi tələffüz olunur.
__________________________________
;Quranda əlamətsiz (hərəkəsiz) gələn dörd hərf (‫ ی‬- ‫ ل‬- ‫ ا‬- ‫ )و‬vali hərfləridir
ki, oxunulmur. Bu hərflərə vali deyilir.
132
Məsələn:
Bəqərə/22 َ‫اء‬
‫ىم ن‬
Nəbə/36 َ‫ىج ىزَ ن‬
‫اء‬
Hud/108 َ‫اء‬
‫ىعطى ن‬
Mursəlat/26 َ‫ىح ىي ن‬
‫اء‬ ٍ‫أ‬
‫ ىم ن‬sözü َ‫ ىما ٰء‬kimi oxunur

Vəqf zamanı َ‫اء‬
‫ ىج ىزَ ن‬sözü َ‫ ىج ىزَا ٰء‬kimi oxunur

‫ ىعطى ن‬sözü َ‫ ىعطىا ٰء‬kimi oxunur

Vəqf zamanı َ‫اء‬ ٍ ‫ أ‬sözü َ‫ىح ىيا ٰء‬
‫ىح ىي ن‬ ٍ ‫ أ‬kimi oxunur
Diqqət: Qurani-kərimdə bəzi kəlimələrin axır

həriflərinin kiçik (‫" )ء‬həmzə" ilə bitməsinə baxmaya-
raq, artırılmış (‫" )ا‬əlif" ilə yazılmışdır.
Məsələn:
Tövbə/102 ‫ىسينٍّﺌا‬
Bəqərə/48 ‫ىش ٍينﺌا‬
Yusif/25 ‫كءا‬
‫يس ن‬
Bəqərə/260 ‫يج ٍزنءا‬
133
‫‪) "əlif" ilə bitən‬ا( ‪Nöqtə: Axır hərfləri artırılmış‬‬
‫"‪bütün kəlmələrin sonuncu "əlifi", zinət (bəzək) "əlifi‬‬
‫‪hesab edilir və vali hərflərindəndir.‬‬
‫‪) ilə bitən kəlmələrin cədvəli:‬ػ ػ ػ ػنػ ػ ػػ( ‪Nəsb tənvini‬‬
‫‪Surə/Ayə‬‬ ‫‪Vəqf‬‬ ‫‪Oxunur Yazılır Sıra‬‬

‫‪İnşiqaq/19‬‬ ‫طى ىبػقىػا‬ ‫طى ىبػقى ٍَ‬
‫ف‬ ‫طَ ىبػقػنػا‬
‫ى‬ ‫‪1‬‬
‫‪Nisa/30‬‬ ‫َكَ ىانا‬
‫يع ٍد ى‬ ‫َكَ ىان ٍَ‬
‫ف‬ ‫يع ٍد ى‬ ‫َكَ نانا‬
‫يع ٍد ى‬ ‫‪2‬‬
‫‪Ali-İmran/56‬‬ ‫ىع ىذ ىابا‬ ‫ىع ىذ ىاب ٍفَ‬ ‫ىع ىذ نابا‬ ‫‪3‬‬
‫‪Məryəm/11‬‬ ‫يب ٍكىَرٍهَ‬ ‫يب ٍك ىرَتى ٍَ‬
‫ف‬ ‫يب ٍك ىرََةن‬ ‫‪4‬‬
‫‪Hud/108‬‬ ‫طػا َٰء‬ ‫ىع ى‬ ‫َفَ‬
‫ػاء ٍ‬‫ط ى‬ ‫ىع ى‬ ‫ط نَ‬
‫ػاء‬ ‫ىع ى‬ ‫‪5‬‬
‫‪Nəbə/36‬‬ ‫ىج ىزَا ٰءَ‬ ‫اء ٍَ‬
‫َف‬ ‫ىج ىزَ ى‬ ‫اءَ‬
‫ىج ىزَ ن‬ ‫‪6‬‬
‫‪Nəbə/36‬‬ ‫ح ىس ىابا‬ ‫ًَ‬ ‫ًح ىس ىاب ٍَ‬
‫ف‬ ‫ًح ىس نابا‬ ‫‪7‬‬
‫‪İsra/49‬‬ ‫ًعظىػٰػ ىػما‬ ‫ام ٍَ‬
‫ف‬ ‫عظى ى‬
‫ً‬ ‫ًعظىػٰػ نػما‬ ‫‪8‬‬
‫‪Nisa/43‬‬ ‫ىغػفيكَ ىَرا‬ ‫ىغػفيكَ ىَر ٍفَ‬ ‫ىغػفيكَ نَرا‬ ‫‪9‬‬
‫‪Ta-Ha/97‬‬ ‫اكػفىػا‬‫عً‬ ‫عً‬
‫اكػفى ٍَ‬
‫ف‬ ‫عً‬
‫اكػفنػا‬
‫ى‬ ‫ى‬ ‫ى‬ ‫‪10‬‬
‫‪Nur/61‬‬ ‫طى ٍّػي ىػب ٍَو‬ ‫طى ٍّػي ىػبتى ٍفَ‬ ‫طى ٍّػي ىػب َةن‬ ‫‪11‬‬
‫‪Tövbə/102‬‬ ‫ع ىػم ىلَ‬
‫ىَ‬ ‫عػ ىمَمى ٍَ‬
‫ف‬ ‫ىَ‬ ‫عػ ىم نَ‬
‫ل‬ ‫ىَ‬ ‫‪12‬‬
‫‪Ali-İmran/99‬‬ ‫ًع ىكَ ىجا‬ ‫ًع ىكَ ىج ٍَ‬
‫ف‬ ‫ًع ىكَ نجا‬ ‫‪13‬‬
‫‪Maidə/114‬‬ ‫ًع ى‬
‫ػيدا‬ ‫ًع ى‬
‫ػيد ٍَ‬
‫ف‬ ‫ًع ن‬
‫ػيدا‬ ‫‪14‬‬
‫‪134‬‬
Cərr tənvini (‫ )ــــــــٍــــــ‬hərfin altına qoyulur və "in" səsini
verir.
Təhəcci (əlifba) hərfləri cərr tənvini ilə (‫)ػ ػ ػ ػوػ ػ ػػ‬
ٍ‫خ‬ ٍ‫ح‬ ٍ‫ج‬ َ‫وث‬ َ‫وت‬ َ‫وب‬ ‫َإو‬

Xin Hin Cin Sin Tin Bin İn
َ‫و‬
‫ص‬ َ‫و‬
‫ش‬ َ‫و‬
‫س‬ ‫وَز‬ ‫وَر‬ ‫وَذ‬ ‫وَد‬
Sin Şin Sin Zin Rin Zin Din
َ‫و‬
‫ؽ‬ َ‫و‬
‫ؼ‬ َ‫و‬
‫غ‬ َ‫و‬
‫ع‬ َ‫و‬
‫ظ‬ َ‫و‬
‫ط‬ َ‫و‬
‫ض‬
Qin Fin Ğin İn Zin Tin Zin
َ‫مو‬ ‫ىَػو‬ ‫وَك‬ َ‫و‬
‫ف‬ ‫وَـ‬ َ‫و‬
‫ؿ‬ َ‫و‬
‫ؾ‬
Yin Hin Vin Nin Min Lin Kin
َ‫وء‬ َ‫وة‬
İn Tin
Nöqtə: Axır hərfləri tənvin məksurə ilə bitən kəlmə-

lərdə, vəqf zamanı məksurə tənvini, sakin olaraq də-
yişilir.
Məsələn:
َ‫ ىخَمىػَٰػ و‬sözü َ‫ ىخَمىػَٰػ ٍؽ‬kimi oxunur

Vəqf zamanı ;‫ؽ‬
__________________________________
135
‫‪) ilə bitən kəlmələrin cədvəli:‬ػ ػ ػ ػ ػو ػ ػػ( ‪Cərr tənvini‬‬
‫‪Surə/Ayə‬‬ ‫‪Vəqf‬‬ ‫‪Oxunur‬‬ ‫‪Yazılır Sıra‬‬

‫‪Ənam/141‬‬ ‫ىم ٍع يػرََك ىشػٰ ٍَ‬
‫ػت‬ ‫ىم ٍع يػرََك ىشاتً ٍَ‬
‫ف‬ ‫ىم ٍع يػرََك ىشػٰ وَ‬
‫ػت‬ ‫‪1‬‬
‫‪Rəd/2‬‬ ‫ىع ىم ٍدَ‬ ‫ىع ىمًد ٍَ‬
‫ف‬ ‫ىع ىموَد‬ ‫‪2‬‬
‫‪Ali-İmran/195‬‬ ‫ىعػٰػ ًػم ٍَ‬
‫ؿ‬ ‫ىعػٰػ ًػمػمً ٍَ‬
‫ف‬ ‫ىعػٰػ ًػم وَ‬
‫ؿ‬ ‫‪3‬‬
‫‪Ğaşiyə/5‬‬ ‫ىع ٍػي ٍػفَ‬ ‫ىع ٍػيػنً ٍَ‬
‫ف‬ ‫ىع ٍػي وػفَ‬ ‫‪4‬‬
‫‪Əraf/41‬‬ ‫غ ىَك ٍَ‬
‫اش‬ ‫ىَ‬ ‫اش ٍَ‬
‫ف‬ ‫ىغكَ ً‬ ‫ىغكَ و‬
‫اشَ‬ ‫‪5‬‬
‫ى‬ ‫ى‬
‫‪Muzzəmmil/13‬‬ ‫يغص ٍوَ‬ ‫يغصتً ٍَ‬
‫ف‬ ‫يغص وَة‬ ‫‪6‬‬
‫‪Kəhf/17‬‬ ‫فى ٍجىَكَهٍ‬ ‫فى ٍج ىكَتً ٍَ‬
‫ف‬ ‫فى ٍج ىكَ وةَ‬ ‫‪7‬‬
‫‪Fələq/3‬‬ ‫ػاس ٍَ‬
‫ؽ‬ ‫ىغ ً‬ ‫ػاس ًق ٍَ‬
‫ػف‬ ‫ىغ ً‬ ‫ػاس وَ‬
‫ؽ‬ ‫ىغ ً‬ ‫‪8‬‬
‫‪Nəhl/66‬‬ ‫ثَ‬
‫فى ٍػرَ ٍ‬ ‫فى ٍػرَثً ٍَ‬
‫ػف‬ ‫فى ٍػرَ وثَ‬ ‫‪9‬‬
‫‪Səba/13‬‬ ‫قي يػدكَ ٍرَ‬ ‫قي يػدكَ ًَر ٍفَ‬ ‫قي يػدكَ ورَ‬ ‫‪10‬‬
‫‪Bəqərə/228‬‬ ‫قي يػرََك ٍَء‬ ‫قي يػرََك ًء ٍَ‬
‫َف‬ ‫قي يػرََك وَء‬ ‫‪11‬‬
‫‪Əraf/96‬‬ ‫ػتَ‬
‫ىَب ىَر ىكػٰػ ٍ‬ ‫ىَب ىَر ىكػاتً ٍَ‬
‫ف‬ ‫ىَب ىَر ىكػٰػ وَ‬
‫ػت‬ ‫‪12‬‬
‫‪Mülk/1‬‬ ‫ىش ٍي ٍَء‬ ‫ىش ٍي ًء ٍَ‬
‫َف‬ ‫ىش ٍي وَء‬ ‫‪13‬‬
‫‪Ta-Ha/52‬‬ ‫ًكتىػٰ ٍَ‬
‫ػب‬ ‫ًكتىػابً ٍَ‬
‫ف‬ ‫ًكتىػٰ وَ‬
‫ػب‬ ‫‪14‬‬
‫‪136‬‬
Rəf tənvini (‫ )ــــــــَـــــ‬hərfin üzərinə qoyulur və "un"
səsini verir.
Təhəcci (əlifba) hərfləri rəf tənvini ilə (‫)ػ ػ ػ ػ ػه ػ ػػ‬
َ‫هخ‬ َ‫هح‬ َ‫هج‬ َ‫ث‬ ‫ه‬ َ‫ت‬ ‫ه‬ َ‫ب‬‫ه‬ ‫َأه‬

Xun Hun Cun Sun Tun Bun Un
َ‫ه‬
‫ص‬ َ‫ه‬
‫ش‬ َ‫ه‬
‫س‬ ‫هَز‬ ‫هَر‬ ‫هَذ‬ ‫هَد‬
Sun Şun Sun Zun Run Zun Dun
َ‫ه‬
‫ؽ‬ َ‫ه‬
‫ؼ‬ ‫غه‬
َ ‫عه‬
َ ‫ظه‬
َ ‫طه‬
َ َ‫ه‬
‫ض‬
Qun Fun Ğun Un Zun Tun Zun
َ‫ه‬
‫م‬ َ‫ه‬
‫ق‬ ‫هَك‬ َ‫ه‬
‫ف‬ ‫هَـ‬ َ‫ه‬
‫ؿ‬ َ‫ه‬
‫ؾ‬
Yun Hun Vun Nun Mun Lun Kun
َ‫هء‬ ‫َةه‬
Un Tun
Nöqtə: Axır hərfləri məzmumə tənvini ilə bitən

kəlmələrdə, vəqf zamanı, bu kəlmələrin üzərində
məzmumə tənvini sakin olaraq dəyişilir.
Məsələn:
َ‫ َأَىلًػ ه‬sözü َ‫ أَىلًػ ٍيـ‬kimi oxunur

Vəqf zamanı ;‫يـ‬
__________________________________
137
‫‪) ilə bitən kəlmələrin cədvəli:‬ػ ػ ػ ػهػ ػ ػػ( ‪Rəf tənvini‬‬
‫‪Surə/Ayə‬‬ ‫‪Vəqf‬‬ ‫‪Oxunur‬‬ ‫‪Yazılır Sıra‬‬

‫‪Rəd/11‬‬ ‫يم ىعػقٍّ ىػب ٍَ‬
‫ػات‬ ‫يم ىعػقٍّ ىػباتي ٍَ‬
‫ف‬ ‫يم ىعػقٍّ ىػبػٰ هَ‬
‫ػت‬ ‫‪1‬‬
‫‪Bəqərə/198‬‬ ‫احَ‬
‫يج ىن ٍ‬ ‫اح ٍفَ‬
‫يج ىن ي‬ ‫احَ‬
‫يج ىن ه‬ ‫‪2‬‬
‫‪Qaf/17‬‬ ‫قى ًع ٍَ‬
‫ػيد‬ ‫قى ًع ي‬
‫ػيد ٍَ‬
‫َف‬ ‫قى ًع هَ‬
‫ػيد‬ ‫‪3‬‬
‫‪Bəqərə/266‬‬ ‫ص ٍارَ‬ ‫إً ٍع ى‬ ‫ص يارَ ٍفَ‬ ‫إً ٍع ى‬ ‫ص هارَ‬ ‫إً ٍع ى‬ ‫‪4‬‬
‫‪Saffat/47‬‬ ‫ىغ ٍكَ ٍَ‬
‫ؿ‬ ‫ىغ ٍكَلي ٍَ‬
‫ف‬ ‫ىغ ٍكَ هَ‬
‫ؿ‬ ‫‪5‬‬
‫‪Bəqərə/7‬‬ ‫ىع ًظ ٍَ‬
‫يـ‬ ‫يم ٍَ‬
‫ف‬ ‫ىعظ ي‬
‫ً‬ ‫ىع ًظ هَ‬
‫يـ‬ ‫‪6‬‬
‫‪Bəqərə/68‬‬ ‫ىع ىكَ ٍَ‬
‫اف‬ ‫ىع ىكَ يان ٍَ‬
‫ف‬ ‫ىع ىكَ هَ‬
‫اف‬ ‫‪7‬‬
‫‪Qiyamət/24‬‬ ‫اسىَرٍَه‬ ‫ب ً‬ ‫اس ىرَتي ٍَ‬
‫ف‬ ‫ب ً‬ ‫اس ىرََةه‬ ‫ب ً‬
‫ى‬ ‫ى‬ ‫ى‬ ‫‪8‬‬
‫‪Bəqərə/68‬‬ ‫ىبقىىَػرٍَه‬ ‫ىبقى ىػرَتي ٍَ‬
‫ف‬ ‫ىبقى ىػرََةه‬ ‫‪9‬‬
‫‪Bəqərə/71‬‬ ‫يم ىسم ىم ٍوَ‬ ‫يم ىسم ىمتي ٍفَ‬ ‫يم ىسم ىم َةه‬ ‫‪10‬‬
‫‪Bəqərə/158‬‬ ‫ىعمً ٍَ‬
‫يـ‬ ‫يم ٍَ‬
‫ف‬ ‫ً‬
‫ىعم ي‬ ‫ىعًم هَ‬
‫يـ‬ ‫‪11‬‬
‫‪Nəhl/69‬‬ ‫شفىػا ٍَء‬‫ًَ‬ ‫شفىػا يء ٍَ‬
‫َف‬ ‫ًَ‬ ‫شفىػا هَء‬‫ًَ‬ ‫‪12‬‬
‫فى ً‬
‫ػاق ٍَ‬
‫ػع‬ ‫فى ً‬
‫ػاق يػع ٍَ‬
‫ف‬ ‫فى ً‬
‫ػعه‬
‫ػاق َ‬
‫‪Bəqərə/69‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪Bəqərə/72‬‬ ‫يم ٍخ ًرَ ٍجَ‬ ‫يم ٍخ ًرَ يج ٍفَ‬ ‫يم ٍخ ًرَ هجَ‬ ‫‪14‬‬
‫‪Tapşırıq: Qurani-kərimdə mübarək Bələd surəsinə‬‬

‫‪müraciət etməklə, bu surədə nə qədər məftuhə, mək-‬‬
‫‪surə və məzmumə tənvinləri olduğunu aydınlaşdıra-‬‬
‫‪raq, vəqf zamanı necə oxunulduğunu deyin.‬‬
‫‪138‬‬
HƏMZƏ (‫ )ء‬VƏ ƏYN (‫)ع‬
HƏRFLƏRİNİN OXUNUŞU
Bütün hərflər (həmzə ‫ ء‬və əyn ‫ ع‬hərflərindən baş-

qa) hərəkələr ilə oxunarkən, əvvəl samit hərfin adının
birinci səsi, sonra isə hərəkəsi (fəthə ‫ ﹷ‬, kəsrə ‫ ﹻ‬,
zəmmə ‫ ) ﹹ‬deyilir.
Məsələn:
‫ ب‬+ ‫ب → ــَـ‬
َ‫ى‬ ًَ
‫ ب‬+ ‫ب → ــِـ‬ ‫ ب‬+ ‫ب → ــُـ‬
َ‫ي‬
b + ə → bə b + i → bi b + u → bu
Lakin həmzə (‫ )ء‬və əyn (‫ )ع‬hərfləri hərəkələrlə

(‫ ) ػ ػىػ ػ ػ ػػًػ ػ ػػيػ ػػ‬və tənvinlərlə (‫ )ػ ػػنػ ػ ػ ػػوػ ػ ػ ػػهػ ػػ‬aşağıdakı kimi oxunur:
‫يَء‬ َ‫ًء‬ َ‫ىء‬ َ‫هء‬ َ‫وء‬ َ‫نء‬

↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓
u i ə un in ən
‫عي‬
َ َ‫ًع‬ َ‫ع‬
‫ى‬ ‫عه‬
َ َ‫وع‬ َ‫ع‬
‫ن‬
↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓
u i ə un in ən
Həmzədən (‫ )ء‬fərqli olaraq əyn (‫ )ع‬hərfi hərəkə

(‫ ) ػ ػىػ ػ ػ ػػًػ ػ ػػيػ ػػ‬və tənvinlərlə (‫ )ػ ػػنػ ػ ػ ػػوػ ػ ػ ػػهػ ػػ‬öz məxrəcində (boğazda)
oxunur.
139
İLTİQAİ SAKİNEYN
İltiqai sakineyn: Yəni, iki hərfin iki kəlmədə sakin

olduqlari halda bir-birinə çatmasına deyilir. Bu səbəb-
dən də mümkündür ki, birinci kəlmə zati ya lazımi
sükunu olan hərflərlə bitsin və ya mümkündür ki, üç
formalı tənvinlərdən (‫ ) ػَنػ ػ ػَوػ ػَػه ػ‬biri sonda gəlsin. Beləliklə,
bu mətləbə diqqət etməklə iltiqai sakineyn üç hissəyə
bölünür.
Birinci hissə: Qurani-kərimin yazılışında iltiqai

sakineyn aradan qaldırılmışdır. Aşağıdakı cədvəldə
gələn kəlmələr kimi.
Kəlmənin Kəlmənin
Surə/Ayə Sıra
yazılışı əsli
ٍ ‫إً ًف‬
‫َٱم يرَ هكٍَا‬ ٍ ‫إً ٍف‬
‫َٱم يرَ هكٍَا‬
Nisa/176 1
Hücurat/14 َ‫ىع ىرَ ي‬
‫اب‬ ٍ ‫قىػالى ًت‬
ٍ ‫َٱل‬ َ‫اب‬
‫ىع ىرَ ي‬ ٍ ‫َٱل‬
ٍ ‫ت‬ ٍ ‫قىػالى‬ 2
Munafiqun/7 َ‫يى يـَٱلًذ ى‬
‫يف‬ َ‫يى ٍـَٱلَ ًذ ى‬
‫يف‬ 3
Bəqərə/101 َ‫ًم ىفَٱلًذ ى‬
‫يف‬ َ‫ًم ٍفَٱلًذ ى‬
‫يف‬ 4
Maidə/3 ًٍ ‫لى يكـ‬
‫َٱْل ٍسمىػٰ ىَػـ‬ ًٍَ ‫لى يك ٍـ‬
‫َٱْل ٍسمىػٰ ىَػـ‬ 5
‫ي‬
Maidə/3 َ‫َٱضطير‬ ٍ ‫فى ىم ًف‬ َ‫َٱضطير‬ ٍ ‫فى ىم ٍف‬ 6
Nisa/106 َ‫ٱستى ٍغ ًف ًرَٱلم ىو‬
ٍ ‫ىَك‬ ‫ٱستى ٍغ ًف ٍرَٱلم ىَو‬
ٍ ‫ىَك‬ 7
Nisa/49 ‫ىب ًؿَٱلم َوي‬ ‫ىب ٍؿَٱلم َوي‬ 8
140
Birinci nöqtə: ‫َكَلًػٍّ ىی َٱلم َوي‬ ً
‫( َإف ى‬beləliklə mənim vəlim
Allahdır) cümləsində ‫ٍّی‬ َ‫ ىكلًي ى‬kəlməsi, əslində Əraf surəsi-
nin 196-cı ayəsində ‫ ىكلًيٍّی‬idi ki, (yəni, axrıncı "yə" hərfi-
nin heç bir əlaməti yox idi) "‫ "أىل ٰمٌو‬sözünün təşdidli hər-
finə çatdığına görə fəthə hərəkəsi "‫"كًليٍّی‬ ‫ ى‬kəlməsinin
axrıncı "yə" hərfinə verilmişdir ki, iltiqai sakineyn
aradan qaldırılsın.
İkinci hissə: Hər zaman mədd hərfləri vəsl həmzə-

sinə çatarsa iltiqai sakineynin aradan qaldırılması
üçün mədd hərfləri oxunmur. Aşağıdakı cədvəldə gə-
Surə/Ayə Oxunur Yazılır Sıra

Təkvir/1 َ‫إً ىذش ٍم ي‬
‫س‬ َ‫إًىَذاٱلش ٍم ي‬
‫س‬ 1
Bəqərə/58 َ‫قيػٍم ىن ٍد يخميكٍا‬ َ‫اٱد يخميكٍا‬
ٍ ‫قيػٍم ىن‬ 2
Bəqərə/118 ًَ ٰ‫ىبػيػنٍمػأَىَ ىيػ‬
‫ػت‬ ًَ ٰ‫اٱلَىَ ىيػ‬
‫ػت‬ ٍ ‫ىبػيػن‬ 3
Təkvir/20 ًَ َ‫ًذٍل ىع ٍر‬
‫ش‬ ًَ َ‫ًذلَٱٍل ىع ٍر‬
‫ش‬ 4
Bəqərə/178 َٰ ‫ًفػٍمقىػتٍػمى‬
‫ى‬ َٰ ‫ًفىَٱٍلقىػتٍػمى‬
‫ى‬ 5
Nisa/59 َ‫أيلًٍمػأ ٍىم ًر‬ ٍ ً‫أ ٍيكَل‬
َ‫ىَٱل ٍىم ًر‬ 6
Rəhman/27 َ‫يذٍل ىجمىػٰ ًػؿ‬ َ‫يذكَٱٍل ىجمىػٰ ًػؿ‬ 7
Ali-İmran/19 َ‫أيكتيػٍم ًكتىػٰ ى‬
‫ػب‬ َ‫أيكتيكٍاٱٍل ًكتىػٰ ى‬
‫ػب‬ 8
Ali-İmran/18 ‫أيليػٍم ًعٍمًَـ‬ ‫أ ٍيكليكٍاٱٍل ًعٍمًَـ‬ 9
141
Üçüncü hissə: Hər vaxt tənvinli kəlmədən sonra, ilk
hərfi lazımi sakin və ya təşdidli olan kəlmə gələrsə, bu
zaman iki sakin hərf bir-birinin kənarında qərarlaşmış
olur. İltiqai sakineyni aradan qaldırmaq üçün, həmişə
tənvinin nunu oxunuş zamanı kəsrə (‫ )ــِـ‬hərəkəsi ilə
oxunulur. Aşağıdakı cədvəldə gələn kəlmələr kimi.

İxlas/1-2 ‫ىح يػد ًفَلم َوي‬‫أى‬ ‫أىحػىػ هػدَٱلم َوي‬ 1
Maidə/3 ‫ؽََنًٍم ىي ٍكىَـ‬
َ‫ًف ٍس ي‬ ‫ؽَٱٍل ىي ٍكىَـ‬‫ًف ٍس ه‬ 2
ًً ‫و‬
Məryəm/7 ‫بً يغمىػا َمنػ ٍس يم َوي‬ ‫َٱس يم َوي‬ٍ ‫بً يغمىػػٰػـ‬ 3
Əraf/49 ‫بً ىػرَ ٍح ىم ًةَنً ٍػد يخميكا‬ ‫ٱد يخميكٍَا‬ ٍ ََ‫بً ىػرَ ٍح ىم وة‬ 4
Bəqərə/180 ‫صي َةي‬ ً َ‫ىخ ٍيرَنًػٍمك‬ ‫صي َةي‬ ً َ‫ىخ ٍيرَاٱٍلك‬ 5
‫ى ى‬ ‫ن ى‬
Cümə/11 ًَ َ‫لى ٍي ىك‬
‫فَ ٍنفىضكا‬ َ‫لى ٍي نكَاٱنفىضكٍا‬ 6
Diqqət: Quran öyrənənlərə bildiriş üçün bəzi Quran-

larda, kəsrəli kiçik nun hərfi, tənvinli kəlmənin altında
yazılır.
Məsələn:
Əraf/177 َ‫لفًَ اٍَلقى ٍكَ يـ‬َ‫ىمثىػ ن‬

Məryəm/61 ‫ففًَ التًي‬ َ‫ىع ٍد و‬
Furqan/4 ‫إً ٍف ه‬
‫ؾَفًَ ا ٍفتىىرَ َاهي‬
142
ٍ ‫ بً ٍﺌ ىس َٱٍل‬kəlməsində, vəsl həmzəsini
İkinci nöqtə: ‫ٱسيَـ‬
aradan qaldırdıqdan (sildikdən) sonra "َ‫ "إً ٍس ٍـ‬kəlməsin-
də iki "‫ "ل‬və "‫ "س‬hərfləri bir-birinin kənarında
qərarlaşdığı üçün, iltiqai sakineyni aradan qaldırmağa
görə "ləm" hərfi kəsrəli olaraq oxunulur. Qurandakı bu
kəlmədə iltiqai sakineyn aradan qaldırılmış və "ləm"
hərfi kəsrəli olaraq yazılmışdır.
Məsələn:
;‫ بًٍﺌ ىسَٱٍلٱ ٍسيَـ‬kəlməsi ‫ بً ٍﺌ ىسَلً ٍسيَـ‬kimi oxunur
Üçüncü nöqtə: Qurani-kərimdə bəzi kəlmələrin axır

hərfinə artırılmış hərəkələrə (fəthə, kəsrə, zəmmə)
arizi (artırılmış) hərəkələr deyilir və arizi hərəkələr
onlardır ki, hərfin əsl hissəsi sayılmır. Sadəcə olaraq
iki sakin hərfin bir-birinə çatdığı üçün birinci hərfə
artırılır (ariz olur) ki, iltiqai sakineyn aradan qaldı-
rılsın.
Məsələn:
َ‫يف‬ ً ٍ ‫يفََػ ػػََقىالى ًت‬ ً ً

‫ابََػ ػػََ يى يـَٱلذ ى‬
‫ىع ىرَ ي‬
ٍ ‫َٱل‬ ‫م ىفَٱلذ ى‬
ٍَ ‫ ًم ٍفََػ ػػََقىالى‬kəlmələrinin hərə-

Kəlmələrindəki ‫ يىٍَـ‬və ‫ت‬
kələrinin hamısının arizi olduğu kimi.
________________________________
;Hucurat surəsi, ayə 11
143
‫‪Tapşırıq: Aşağıdakı cədvəldə yazılan kəlmələri,‬‬
‫‪diqqətlə oxuyaraq, bir neçə dəfə təkrarlayın ki, səlis və‬‬
‫‪rəvan oxuya biləsiniz.‬‬
‫‪Surə/Ayə‬‬ ‫‪Oxunur‬‬ ‫‪Yazılır‬‬ ‫‪Sıra‬‬

‫‪Əraf/164‬‬ ‫َقى ٍكىَم ًفَالم َوي‬ ‫َقى ٍك نماَٱلم َوي‬ ‫‪1‬‬
‫‪Həcc/25‬‬ ‫اءََنًٍم ىَعػَٰػ ًك يَ‬
‫ؼ‬ ‫س ىك ىَ‬
‫ىَ‬ ‫اءٱٍل ىَعػَٰػ ًك يَ‬
‫ؼ‬ ‫س ىك ن‬ ‫ىَ‬ ‫‪2‬‬
‫‪Kəhf/88‬‬ ‫اءََنًٍم يح ٍس ىن َٰ‬
‫ی‬ ‫ج ىَز ىَ‬ ‫ىَ‬ ‫اءَٱٍل يح ٍس ىن َٰ‬
‫ی‬ ‫ج ىَز ن‬ ‫ىَ‬ ‫‪3‬‬
‫‪Əraf/8‬‬ ‫ىَي ٍك ىمَﺌًًَذَنًٍم ىحؽَ‬ ‫ىَي ٍك ىمَﺌًوذَٱٍل ىحؽَ‬ ‫‪4‬‬
‫‪Nəhl/87‬‬ ‫ىَي ٍك ىمﺌًًَذَنًسمىىَـ‬ ‫ىَي ٍك ىمَﺌًوذَٱلسمىىَـ‬ ‫‪5‬‬
‫اج َةي‬ ‫يَزج ً ً‬ ‫و‬
‫‪Nur/35‬‬ ‫اج َةََنزَ ىج ى‬ ‫ى ى‬ ‫اج َةي‬
‫يَز ىجا ىجةَٱلزَ ىج ى‬ ‫‪6‬‬
‫يَنَك َ ً‬
‫‪Hud/42‬‬ ‫حََن ٍب ىن َوي‬‫ي‬ ‫َٱب ىن َوي‬
‫يَنَك هح ٍ‬ ‫‪7‬‬
‫‪Muminun/38‬‬ ‫ؿََنً ٍفتىىرَیَٰ‬ ‫ىَر يج يَ‬ ‫ىَر يج هؿَٱ ٍفتىىرَیَٰ‬ ‫‪8‬‬
‫‪Tövbə/30‬‬ ‫ع ىَز ٍي يَرََنً ٍب يفَٱلم ًَو‬ ‫يَ‬ ‫َٱب يفَٱلم ًوَ‬
‫ع ىَز ٍيهر ٍ‬
‫يَ‬ ‫‪9‬‬
‫‪144‬‬
OXUNULMAYAN HƏRFLƏR
Qurani-kərimdə vali hərfləri kimi tanınan (‫)و ا ل ى‬

ümumilikdə dörd hərf vardır ki, hərəkə və əlamətləri
olmazsa oxunulmur. Beləliklə, təcvid istilahında onla-
ra oxunmayan hərflər deyilir.
OXUNMAYAN VƏ YA VALİ HƏRFLƏR

QURANİ-KƏRİMDƏ YEDDİ HİSSƏYƏ BÖLÜNÜR
1. Bu günkü kitabların bəzi kəlimələrində (‫)و ا ی‬

hərfləri kiçik həmzənin (‫ )ء‬oturacağı kimi göstərilir.
Aşağıdakı kəlmələr kimi.
Məsələn:
Məaric/1 َ‫ىؿ‬
‫ىسأ ى‬
Ənam/14 َ‫يم ٍرَ ي‬
‫ت‬ ً‫أ‬
‫أ‬
Yusif/4 ًَ ‫أ ىىب‬
‫ت‬
Ali-İmran/49 َ َ‫أ ٍيب ًر‬

‫ئي‬
Əraf/204 َ َ‫قي ًر‬
‫ئى‬ َ‫ل‬
Maidə/110 َ َ‫تيٍب ًر‬
‫ئي‬
Qəsəs/10 َ‫في ىؤ ياد‬

Ənfal/34 ‫اؤَهي‬
ً
‫أ ٍىكَل ىي ي‬ َ‫ك‬
Rəhman/22 ‫لي ٍؤَلي يَؤ‬
145
Birinci nöqtə: Bəzi vaxtlar, ortada yazılan "yə" (‫)يـ‬
hərfi kiçik həmzənin (‫ )ء‬oturacağı kimi göstərilir. Bəzi
Quranların rəsmi xəttlərində, ortadakı "yə" hərfinin
nöqtələrini bu cür kəlmələrdə silirlər.
Məsələn:
Bəqərə/134 َ‫تي ٍسىﺌميكَ ىف‬

Kövsər/3 َ‫ىشانًىﺌ ى‬
‫ؾ‬
Bəqərə/33 ‫أ ٍىنبً ٍﺌييـ‬
Şuəra/30 َ‫ًج ٍﺌَتيػ ى‬
‫ؾ‬
İkinci nöqtə: Bəzi Quranların rəsmi xəttində, "yə"

hərfi ortada məksurə "əlif"inin oturacağı olduğu za-
man, onun nöqtələri silinir.
Məsələn:
Ğaşiyə/1 َ‫أَىتىػ ٰى ىؾ‬

Şəms/1 ‫ض ىح ٰىيىا‬ ‫ي‬
Şəms/5 ‫ىب ىن ٰىيىا‬
Şəms/10 ‫ىدس ٰىيىا‬
Əraf/60 ‫لىىن ىرَ ٰى ى‬
َ‫ؾ‬
Əraf/39 ‫أيكَلى ٰىييٍَـ‬
146
Üçüncü nöqtə: Farsca olan Quranların rəsmi xəttin-
də, bəzi vaxtlar, zati sükunu olan "vəv" və "yə" hərf-
lərindən əvvəl məksurə "əlif" gəlir. Belə olduğu halda
"vəv" və "yə" hərfləri oxunmayan və vali hərfləri-
dirlər.
Məsələn:
َ ‫ىَز َٰك‬
‫ػكَةى‬
Bəqərə/43
‫ك‬
Nəcm/20 ‫ىمَٰنَكَةى‬
َٰ َ‫ىي ٍر‬
‫ضي‬
Nəcm/26
‫م‬
Nəcm/36 َٰ َ‫يمك‬
‫سي‬
Dördüncü nöqtə: Məksurə "əlif", kiçik "əlif"dir ki,

(‫ ) ػ ػػٰ ػ ػ‬bəzən onu "vəv" və (sonda və ortada gələn) "yə"
hərflərinin üzərində, bəzən (Bəqərə/25) ‫ف‬ َ‫ ىخَٰػمً يدكَ ى‬kəlmə-
sindəki kimi digər hərflərin üzərində və bəzən də
(Bəqərə/26) ‫ثير‬ ‫ ىك نا‬kəlməsində olduğu kimi hərflərin
altında yazırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, hərflərin
üstündə gələn məksurə "əlif", böyük (‫" )ا‬əlif" hərfinin
əvəzinə yazılır.
Beşinci nöqtə: Osman Taha rəsmi xəttində olduğu

kimi bəzi Quranların rəsmi xəttində, kəsrəli kiçik (‫)ء‬
həmzə (‫ )ا و يـ‬hərflərinin altında yazılmışdır.
147
Məsələn:
Bəqərə/11 ‫إًن ىما‬ ‫إ‬

Bəqərə/5 َ‫أ ٍيكَلىػٰ ِٕى ىؾ‬
‫ىَ ػ‬
Tariq/7 ًَ ‫تىىرَ ِٕاى‬
‫ب‬
Vaqiə/23 ‫لي ٍؤَلي َِٕك‬ َ‫ك‬
2. Bəzi kəlmələrdə iki (‫ )و ي‬hərfləri gərək "əlif" səsi

ilə oxunulsun.
Məsələn:
(Hədid/20) ‫ َ ىح ىي ٰكَةَي‬və (Əla/10) ‫ی‬ َٰ ‫ ىي ٍخ ىش‬kəlmələri

‫ ىي ٍخ ىشا‬-َ‫ ىح ىياةي‬kimi oxunulur. Osman Taha kimi bəzi Quran-
ların rəsmi xəttində, qariyə göstəriş üçün, bu iki hərfin
üzərinə məksurə "əlif"i yazılmışdır ki, qari onun səhih
tələffüz edilməsinə diqqət etsin. Amma rəsmi xətti
farsca olan digər Quranların bəzilərində, (‫ )و ی‬hərf-
lərindən əvvəlki hərflərin fəthəsini düz formada və
(‫ )و ی‬hərflərini isə əlamətsiz (hərəkəsiz) olaraq ya-
zırlar.
Məsələn:
Ğafir/41 َ‫ىن ٰجكَ ًة‬ ‫ػ ػَػٰ ػػَك‬

Əla/7 ‫ىي ٍخ ٰفی‬ ‫ػ ػَػٰ ػػَل‬
148
Hər bir halda "vəv" və "yə" hərflərinin hər ikisi
məksurə "əlif"in oturacaqları olurlar və gərək "məddi-
əlif" kimi oxunsunlar.
Osman Taha rəsmi xətti ilə olan Quranlardan

misallar:
Hədid/20 ‫ىحىَي َٰكَةي‬ ‫ك‬

Bəqərə/43 ‫ىَز ىك ٰكََةى‬
َ‫لًتى ٍشقى ٰی‬

Ta-Ha/2
‫ل‬
Ta-Ha/9 َٰ ‫يَمَك ىس‬
‫ی‬
Rəsmi xətti farsca olan Quranlardan misallar:
‫ىم ٰنكََةى‬
‫ك‬
Nəcm/20
Ğafir/41 ‫ىن ٰجكًََة‬
Hədid/20 ‫ىح ٰيكََةي‬
‫فىَتىػ ٍَر ٰدی‬

‫ی‬
Ta-Ha/16
Ta-Ha/17 ‫يمكَ ٰسی‬
Ta-Ha/56 ‫أى ٰبی‬
149
3. Cəm halda olan fellərin axırında gələn “əlif”, vali
və oxunmayan hərflərdən hesab olunur.;
Məsələn:
Bəqərə/9 َ‫امينكٍا‬
‫ىء ى‬
Bəqərə/11 ‫الَتي ٍف ًس يدكٍَا‬
َ‫ى‬
Bəqərə/11 َ‫قىاليكٍا‬
Bəqərə/20 َ‫امكٍا‬
‫قى ي‬
Bəqərə/21 َ‫يعيب يدكٍا‬
ٍ‫أ‬
__________________________________
;Bu "əlif"in cəm fellərinin axırında gəlməsinin səbəbi odur ki, bu cür kəlmə-
lərin sonundakı cəmlik bildirən və ya əvəzlik olan "vəv" hərfi, başqa "vəv"
və ya qeyri cəm olan "vəv"la səhf salınmasın. Cəm fellərinin sonunda gələn
"əlif"ə "fariqə" (ayırıcı) "əlif"də deyilir. Çünki bu "əlif", "vəv"ın cəm və ya
qeyri cəm olduğunu aydınlaşdırır. İstisna olaraq Qurani-kərimdə bir kəl-
mədə cəmlik bildirən "vəv"dan sonra işləndiyinə baxmayaraq "əlif", mədd
hərflərindən hesab olunur və oxunmayan və ya vali hərflərdən deyildir.
150
Diqqət: Qurani-kərimdə bəzi kəlmələrlə qarşılaşırıq
ki, kəlmənin sonundakı "vəv" hərfi, cəmlik bildirən
"vəv" hərfi deyildir və ondan sonra gələn "əlif" də
cəmlik bildirən "əlif" deyil. Bu halda bu cür "əlif" oxun-
mayan hərflərdəndir və zinət (bəzək) "əlif"i sayılır.
Aşağıdakı cədvəldə olan kəlmələr kimi:
Diqqət: "Vəv" hərfi bu iki ;"‫ " ىي ٍرَيبكٍَا‬və <"َ‫ "أى ٍش يككٍا‬kəlmə-
lərində cəmlik bildirən "vəv" deyildir. Burada işbalı
oxunan mədd hərfləridirlər.

Muhəmməd/4 َ‫َلًػ ىيٍبمي ىك‬ ‫َلًػ ىيٍبمي ىكٍََا‬ 1
Muhəmməd/31 ‫ىنٍبمي ىَك‬ َ‫ىنٍبمي ىكٍَا‬ 2
Ta-Ha/18 َ‫أىتى ىكَك يؤ‬ َ‫أىتى ىكَك يؤٍَا‬ 3
Şura/21 ‫يش ىرَ ىَكػٰ يَؤ‬ َ‫يش ىرَ ىَك ػٰ يؤٍَا‬ 4
Rum/39 َ‫َلًػ ىي ٍرَيب ىك‬ ‫َلًػ ىي ٍرَيب ىكٍََا‬ 5
Yusif/86 َ‫أى ٍش يكك‬ ‫أى ٍش يككٍََا‬ 6
Yusif/85 ‫َتىػٍَفػتى يَؤ‬ َ‫َتىػٍَفػتى يؤٍَا‬ 7
Rum/39 َ‫ىي ٍرَيبك‬ َ‫ىي ٍرَيبكٍَا‬ 8
__________________________________
;Rum surəsi, ayə 39
<Yusif surəsi, ayə 86
151
4. "Məddi-vəv" Qurani-kərimdəki yeddi kəlmədə
oxunmayan və vali hərflərdən sayılır. Yəni uzadılaraq
mədd formasında oxunmur və onlar aşağıdakılardır:

Bəqərə/179 ‫َأيَلًى‬ ‫أيكََلًى‬ 1
Bəqərə/269 َ‫َأيليك‬ َ‫أيكَليكٍَا‬ 2
Təlaq/4 َ‫ػت‬‫َايَلىػٰ ي‬ َ‫ت‬‫ايكََلى ػٰػَ ي‬ 3
Ali-İmran/119 ‫َأي ىال ًَء‬ ‫ال ًَء‬
َ‫أيكَ ى‬ 4
Bəqərə/5 َ‫ػؾ‬
‫َأيلىػٰ ػﺌً ى‬ َ‫ػؾ‬
‫أيكََلىػٰ ػﺌً ى‬ 5
Nisa/91 َ‫َأيلىػٰ ػﺌًػ يَك ٍـ‬ َ‫أيكَلىػٰ ػﺌًػ يَك ٍـ‬ 6
Əraf/145 ‫ىسأ ًيرَي يكٍَـ‬ ‫ىسأيكَ ًَري يكٍَـ‬ 7
Yaddaş: Osman Taha rəsmi xətti ilə olan Quranlar-

da, qarilərə göstəriş üçün qeyd edilən yeddi kəlmə-
dəki "vəv"lərin, fellərin sonunda gələn cəmlik bildirən
"əlif"in və həmçinin bəzi kəlmələrin axırında işlənən
zinət "əlif"inin üstündə (‫ ) ػ ػ ػٍَػ ػ ػ‬bu işarəni yazırlar və bu
da həmin hərflərin tələffüz olunmamasına səbəb olur.
Aşağıdakı kəlmələr kimi:
َ‫أى ٍش يككٍا‬ َ‫َلًػ ىي ٍرَيب ىكٍا‬ َ‫أىتى ىكَك يؤٍا‬ َ‫ىسأ ٍيكَ ًَري يك ٍـ‬ َ‫ػؾ‬
‫أ ٍيكَلىػٰ ػﺌً ى‬ ‫أ ٍيكََلًى‬
َ‫امكٍا‬
‫قى ي‬ ‫ىالَتيػ ٍف ًس يدكٍَا‬ ‫قىاليكٍَا‬ ‫يعيب يدكٍَا‬
ٍ‫أ‬ َ‫ىك يانكٍا‬ َ‫امينَكٍا‬
‫ىء ى‬
152
5. Hər zaman kəlmənin əvvəlində gələn vəsl həm-
zəsi özündən əvvəlki kəlmə ilə oxunarsa, bu halda vəsl
həmzəsi oxunmayan və vali hərflərindən sayılacaqdır.
Aşağıdakı cədvəldə gələn kəlmələr kimi:

Əraf/18 ٍَ َ‫َخ ير‬
‫ج‬ ٍ ‫اؿ‬
‫قى ى‬ ٍَ َ‫َٱخ ير‬
‫ج‬ ٍ ‫اؿ‬‫قى ى‬ 1
Bəqərə/126 َ‫َج ىَعػ ٍؿ‬
ٍ ‫ب‬ ٍّ ‫ىَر‬ َ‫َٱج ىَعػ ٍؿ‬
ٍ ‫ب‬ ٍّ ‫ىَر‬ 2
Muzzəmmil/8 ‫ىَك ٍذ يك ًرَ ٍسىَـ‬ ٍ َ‫ىَكٱ ٍذ يك ًر‬
‫ٱسىَـ‬ 3
Ta-Ha/27 َ‫ىَك ٍحَميػ ٍؿ‬ ٍَ ‫ٱحَميػ‬
‫ؿ‬ ٍ ‫ىَك‬ 4
Nəml/40 ًَ ‫ًم ىفٍَل ًكَتىػَٰػ‬
‫ب‬ ًَ ‫ًم ىفَٱٍل ًكَتىػَٰػ‬
‫ب‬ 5
Vaqiə/90 ًَ ‫حػَٰػ ًبٍَل ىي ًم‬
‫يف‬ َ‫ىص ى‬ ً ‫حػَٰػ ًبَٱٍل ىي ًم‬
ٍ ‫يفَ أ‬ َ‫ىص ى‬ٍ ‫أ‬ 6
Vaqiə/49 َ‫َلىَكًَل ى‬
‫يف‬ ٍَ ‫إًف‬ َ‫َٱلىََكلً ى‬
‫يف‬ ٍَ ‫إًف‬ 7
Bəqərə/9 َ‫ىَكلًذ ى‬
‫يف‬ َ‫ىكَٱلًذ ى‬
‫يف‬ 8
6. Bilirik ki, mədd hərflərində (‫ أُو‬- ‫ إِي‬- ‫ ) َءا‬gərək qısa

səslər (fəthə, kəsrə, zəmmə) iki dəfə uzadılaraq oxun-
sun. Amma bu mədd hərfləri vəsl həmzəsinə çatarlar-
sa (yəni, özündən sonrakı hərflərlə oxunarlarsa), daha
uzadılaraq mədd formasında tələffüz olunmayacaqdır
və öncədən olduğu kimi uzadılmadan, qısa səsli hərə-
kə ilə oxunacaqdır. Bu səbəbdən də, bu hərflər bu hal-
da olduqda, oxunmayan və vali hərflərdən sayılırlar.
153

Bəqərə/25 ‫تى ٍحتًيى ٍْل ٍىن َيىػَٰػ يَر‬ ٍ ‫تى ٍحتًيى‬
‫اَٱل ٍىن َيىػَٰػ يَر‬ 1
Bəqərə/26 َ‫فىأىممًذ ى‬
‫يف‬ َ‫فىأىماَٱلًذ ى‬
‫يف‬ 2
Bəqərə/71 َ‫تى ٍس ًقٍم ىح ٍرَ ى‬
‫ث‬ َ‫تى ٍس ًقيَٱٍل ىح ٍرَ ى‬
‫ث‬ 3
Bəqərə/124 َ‫ىع ٍيًدظَٰػمً ًم ى‬
‫يف‬ َ‫ىع ٍيًدیَٱلظَٰػمً ًم ى‬
‫يف‬ 4
Bəqərə/42 َ‫َتىػ ٍكتي يمٍم ىحؽ‬ َ‫َتىػ ٍكتي يمكٍاَٱٍل ىحؽ‬ 5
Bəqərə/25 ًَ ‫حػَٰػ‬
‫ت‬ َ‫ىع ًمميصَػَٰػمً ى‬ ًَ ‫حػَٰػ‬
‫ت‬ َ‫ىع ًمَميكٍاَٱلصَٰػمً ى‬ 6
Diqqət: Burada vəqf edən zaman "mədd-hərfləri"

oxunur.
7. Oxunmayan hərflərin sonuncu bölümü isə şəmsi

və qəməri ("əlif" və "ləm") hərfləridir. Lakin, onu da
qeyd edək ki, ("əlif" və "ləm") həmişə oxunmayan və
vali hərflərindən sayılmır. Bəzi vaxtlar (‫" )ا‬əlif", bəzi
vaxtlar (‫" )ل‬ləm" və bəzi vaxtlar isə əlif və lam (‫)ال‬
oxunmayan və vali hərflərindən sayılır.

Bəqərə/20 َ‫ادٍل ىب ٍرَ ي‬
‫ؽ‬ ‫ىي ىك ي‬ َ‫ادَٱٍل ىب ٍرَ ي‬
‫ؽ‬ ‫ىي ىك ي‬ 1
Bəqərə/12 َ‫يى يـٍَل يم ٍف ًس يدكَ ى‬
‫ف‬ َ‫يى يـَٱٍل يم ٍف ًس يدكَ ى‬
‫ف‬ 2
Bəqərə/24 ‫ىَكٍل ًح ىج ىارََةي‬ ‫ىَكٱٍل ًح ىج ىارََةي‬ 3
Bəqərə/8 ًَ ‫ًم ىنن‬
‫اس‬ ًَ ‫ًم ىفَٱلن‬
‫اس‬ 4
Bəqərə/19 ً ‫ًم ىنسم‬
َ‫اء‬ ًَ ‫ًم ىفَٱلس ىم‬
‫اء‬ 5
‫ى‬
154
َ‫ؽ‬ ً َ‫ًم ىنصك‬
ً ‫اع‬ ً َ‫ًمفَٱلصك‬
ً ‫اع‬
َ‫ؽ‬ 6
Bəqərə/19 ‫ى‬ ‫ى‬ ‫ى‬
Diqqət: Bəzi kəlmələrdə, vəsl həmzəsi, oxunmayan

və vali hərflərdən sayılır. Amma ondan sonra gələn
sakin "ləm" hərfi, kəlmənin əsl hərflərindən sayılır. Bu
səbəbdən də, "ləm" hərfi ("əlif" və "ləm") şəmsi və
qəməri hərflərindən sayılmır.

Qiyamət/29 ًَ ‫ىَكٍلَتىػف‬
‫ت‬ ًَ ‫ىَكٱٍلَتىػف‬
‫ت‬ 1
Ali-İmran/155 َ‫ىي ٍكَ ىـٍَلَتىػقى ٰی‬ َ‫ىي ٍكَ ىـَٱٍلَتىػقى ٰی‬ 2
Ənfal/44 ‫إًًذٍلَتىػَقىػ ٍيتيٍَـ‬ ‫إًًذَٱٍلَتىػَقىػ ٍيتيٍَـ‬ 3
Hədid/13 ‫ىفٍمتى ًم يسكٍَا‬ ‫فىٱٍلتى ًم يسكٍَا‬ 4
Saffat/142 ‫ىفٍمَتىػقى ىَم َوي‬ ‫فىٱٍلَتىػقى ىم َوي‬ 5
Qəsəs/8 ‫ىفٍمَتىػقىطى َوي‬ ‫فىٱٍلَتىػقىطى َوي‬ 6
Tapşırıq: Mübarək "Əla" surəsini qiraət etməklə, bu

surədə neçə oxunmayan və vali hərflərinin işləndiyini
aydınlaşdırın.
155
Şəmsi və Qəməri olan (‫" )ال‬əlif" və "ləm"
"Əlif" və "ləm"dəki, "ləm" hərfi, təhəcci (əlifba)

hərflərinin yanında iki formadadır: 1. İzhar (aşkar,
zahir) olurlar, 2. İdğam olurlar.
1. İzhar olan (‫" )ال‬əlif" və "ləm"in, "ləm" hərfi, on

dörd hərfin yanında: Təhəcci hərfləri iki hissəyə, şəmsi
və qəməri hərflərinə bölünür. "Ət tuhfəh" kitabının
sahibi, qəməri hərflərini bu cümlədə cəmləmişdir:
ً ‫ؼ‬
‫يم َوي‬
‫َعق ى‬
‫َك ىخ ٍ ى‬ ‫( اىبً ٍغ ى‬Öz həccini tamamla və onun nata-
‫َحج ىؾ ى‬
mam qalmasından qorx), beləliklə, qəməri hərfləri
daha geniş formada bu cürdür:
‫ك‬ ‫ؾ‬ ‫ج‬ ‫ح‬ ‫غ‬ ‫ب‬ ‫ء‬

‫ه‬ ‫ـ‬ ‫م‬ ‫ؽ‬ ‫ع‬ ‫ؼ‬ ‫خ‬
Hər zaman (‫" )ال‬əlif" "ləm", qəməri hərflərindən

birinin əvvəlində gələrsə, bu halda, "əlif" "ləm"dəki,
"ləm" hərfi izhar olacaqdır (yəni oxunacaqdır). Bu cür
izhara qəməri izhar, "əlif" "ləm"dəki, "ləm"ə qəməri
"ləm" və "əlif" "ləm"ə isə, qəməri "əlif" "ləm" deyilir.
Bəqərə surəsinin 20-ci ayəsində, ‫ؽ‬ َ‫ اىٍل ىب ٍرَ ي‬kəlməsində
olduğu kimi. (Vəsl həmzəsi olan) "əlif" + qəməri "ləm"
= qəməri "əlif" və "ləm"
َ‫ؽ‬
‫ؽ = اىٍل ىب ٍرَ ي‬
َ‫ ىب ٍرَ ي‬+ ‫ؿ‬
ٍَ ‫اى‬
156
(‫" )ال‬əlif" və "ləm", (‫" )ب‬bə" hərfinin əvvəlində gəl-
mişdir və "bə" hərfi də qəməri hərflərindən olduğu
üçün, "əlif" "ləm"dəki "ləm" hərfi, izhar olunmuşdur.
Digər misallara diqqət yetirin:
Bəqərə/24 ‫ ًح ىج ىارََةي = اىٍل ًح ىج ىارََةي‬+ ‫ؿ‬ ٍَ ‫اى‬

Bəqərə/26 َ‫ ىحؽَ = اىٍل ىحؽ‬+ ‫ؿ‬ ٍَ ‫اى‬
Bəqərə/26 َ‫يف = اىٍلَفىػٰػ ًسًَقػ ى‬
‫يف‬ َ‫ َفىػَٰػ ًسًَقػ ى‬+ ‫ؿ‬ ٍَ ‫اى‬
Yuxarıda qeyd olunan kəlmələrdəki (‫" )ال‬əlif" "ləm",

qəməri hərflərindən əvvəldə gəlmişdir. Buna görə də
"ləm" hərfi izhar olunmuşdur. Beləliklə, "əlif" və "ləm"
bu kəlmələrdə qəməri "əlif" və "ləm"dir.
Diqqət: Hər zaman qəməri hərflərinin əvvəlində

gələn "əlif" və "ləm" hərfləri, özündən əvvəl gələn
kəlmələrlə oxunarsa, "əlif", vəsl həmzəsi sayılacaq və
oxunmayacaqdır (yəni, "əlif" oxunmayan və vali hərf-
lərindən sayılacaqdır). Amma "ləm" hərfi oxunacaqdır.
Aşağıdakı kəlmələr kimi.
Bəqərə/20 َ‫ؽ‬
‫اداٍل ىب ٍرَ ي‬
‫ؽ = ىي ىك ي‬
َ‫ اىٍل ىب ٍرَ ي‬+ ‫اد‬
َ‫ىي ىك ي‬
Bəqərə/26 َ‫ اىٍل ىحؽَ = أىنويَاٍل ىحؽ‬+ ‫أىن َوي‬
Burada vəsl həmzəsi qiraət zamanı tələffüz olunma-

yacaqdır.
157
‫‪) "əlif" "ləm"dəki, "ləm" hərfinin qəməri‬ال( ‪Diqqət:‬‬
‫"‪hərflərinin yanında izhar olunmasının səbəbi, "ləm‬‬
‫‪hərfinin qəməri hərflərinə nisbətdə, məxrəclərinin‬‬
‫‪uzaq olmasıdır.‬‬
‫‪) "əlif" "ləm hərf-‬ال( ‪Tapşırıq: Aşağıdakı kəlmələrdə,‬‬

‫‪ləri, əlifba sırası ilə, on dörd qəməri hərflərinin əvvə-‬‬
‫‪lində gəlmişdir. Onları diqqətlə oxuyaraq məşq edin.‬‬
‫‪Surə/Ayə‬‬ ‫‪Oxunur‬‬ ‫‪Yazılır‬‬ ‫‪Hərf‬‬ ‫‪Sıra‬‬

‫‪Huməzə/7‬‬ ‫ؿَأى ٍفﺌً ىدًَة‬
‫ىعَمىػ ٍَ‬ ‫یَٱلى ٍفﺌً ىدًَة‬
‫ىعمى ٍ‬ ‫ءَ‪:‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Nisa/15‬‬ ‫ًفٍميبييكَ ًَ‬
‫ت‬ ‫ًفیَٱٍليبييكَ ًَ‬
‫ت‬ ‫بَ‪:‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Təkasur/6‬‬ ‫لىتىىرَ يَكفٍَل ىج ًح ىَ‬
‫يـ‬ ‫لىتىىرَ يَكفَٱٍل ىج ًح ىَ‬
‫يـ‬ ‫جَ‪:‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Huməzə/4‬‬ ‫ًَفػٍم يحطى ىم ًَة‬ ‫ًفیَٱٍل يحطى ىم ًَة‬ ‫حَ‪:‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Bəqərə/45‬‬ ‫ؿَ ىخَٰػ ًش ًع ىَ‬
‫يف‬ ‫ىعَمىػ ٍَ‬ ‫ىعمىیَٱٍل ىخَٰػ ًش ًع ىَ‬
‫يف‬ ‫خَ‪:‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪Qariə/5‬‬ ‫ىَكػٍم ًع ٍي ًَ‬
‫ف‬ ‫ىكٱٍل ًع ٍي ًَ‬
‫ف‬ ‫عَ‪:‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪Bəqərə/210‬‬ ‫ًم ىفٍَل ىغ ىم ًَ‬
‫اـ‬ ‫ًم ىفَٱٍل ىغ ىم ًَ‬
‫اـ‬ ‫غَ‪:‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪Bəqərə/237‬‬ ‫ض ىؿَ‬
‫الََتىػ ٍن ىس يكٍَلفى ٍ‬
‫ىَك ىَ‬ ‫ض ىؿَ‬
‫الََتىػ ٍن ىس يكٍاَٱٍلفى ٍ‬
‫ىَك ىَ‬ ‫ؼَ‪:‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪Bəqərə/178‬‬ ‫ًَفػٍمَقىػَتٍػمى َٰ‬
‫ی‬ ‫ًفیَٱٍلَقىػَتٍػمى َٰ‬
‫ی‬ ‫ؽَ‪:‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪Bəqərə/177‬‬ ‫ىَكٍل ًكَتىػَٰػ ًبَ‬ ‫ىَكٱٍل ًكَتىػَٰػ ًبَ‬ ‫ؾَ‪:‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪Maun/7‬‬ ‫اَعكَ ىفَ‬
‫ىي ٍم ىن يعكَ ىفٍَل ىم ي‬ ‫اَعكَ ىفَ‬
‫ىي ٍم ىن يعكَ ىفَاىٍل ىم ي‬ ‫ـَ‪:‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪Bəqərə/233‬‬ ‫ار ًَ‬
‫ث‬ ‫ىعَمىػٍم ىكَ ًَ‬ ‫ار ًَ‬
‫ث‬ ‫ىعمىیَٱٍل ىكَ ًَ‬ ‫كَ‪:‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪Ənam/93‬‬ ‫ابٍَلييكَ ًفَ‬ ‫ىع ىذ ى‬ ‫ابَٱٍلييكَ ًفَ‬ ‫ىع ىذ ى‬ ‫هَ‪:‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪Təkasur/5‬‬ ‫ًعٍم ىـٍَل ىيًَقػ ًَ‬
‫يف‬ ‫ًعٍم ىـَٱٍل ىيًَقػ ًَ‬
‫يف‬ ‫مَ‪:‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪158‬‬
2. (‫" )ال‬əlif" "ləm", hərflərindəki "ləm" hərfinin digər
on dörd hərflərin yanında idğamı: Qəməri hərflərin-
dən başqa, digər on dörd hərflər şəmsi hərflərindən
sayılırlar ki, aşağıda bir beyt şeir formasında olaraq
hər kəlmənin ilk hərfi on dörd şəmsi hərfləridirlər.
َ‫َزَ ٍرَ ىش ًرَيفانَلًٍم ىك ىرًَـ‬

‫كءَظى ٍّف ي‬
‫َس ى‬
‫ع ي‬ ‫ؼَ ىذاَنً ىع ٍـ ى‬
ٍ ‫َد‬ ً ‫َتىػَفيػ ٍز‬
ٍ ‫َض‬ َ ‫َرَ ًحمان‬ ً ٍ ‫ًط‬
‫بَثيـَص ٍؿ ى‬
- Pak halda sileyi-rəhm et ki, böyük dərəcəli olasan

və bu cür nemətlərin ardınca ol.
- Daha sonra sui-zənni tərk et, şərafətli və hörmətli

şəxsləri böyüklüklərinə və kəramətlərinə görə ziyarət
et və onlarla görüş.
Şeirdə qeyd edilən kəlmələrin ilk hərflərinə əsasən

şəmsi hərfləri daha geniş olaraq aşağıdakılardır.
‫ذ‬ ‫ض‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫ص‬ ‫ث‬ ‫ط‬

‫ؿ‬ ‫ش‬ ‫ز‬ ‫ظ‬ ‫س‬ ‫د‬ ‫ف‬
Hər zaman, (‫" )ال‬əlif" və "ləm", şəmsi hərflərindən

birinin əvvəlində gələrsə, "ləm" hərfi qiraət zamanı
şəmsi hərfi olaraq dəyişib idğam olacaqdır. Belə ki,
(‫" )ال‬əlif" və "ləm" hərfləri, şəmsi hərflərinin əvvəlində
gələrsə, (‫" )ال‬əlif" "ləm"dəki, "ləm" hərfi oxunulmaya-
caq və "ləm"in özündən sonrakı hərf təşdidli olacaqdır.
159
Bəqərə surəsinin 3-cü ayəsində, ‫ الصمى ٰكََةى‬kəlməsindəki
kimi
‫صمى ٰكََةى = اىصمى ٰكَةىَ= اىلصمى ٰكََةى‬

‫ص ى‬
ٍ ‫صمى ٰكَةىَ= اى‬
‫ ى‬+‫ؿ‬
ٍَ ‫اى‬
(‫" )ال‬əlif" və "ləm", hərfləri, (‫“ )ص‬sad” hərfinin

əvvəlində gəlmişdir və "sad" hərfidə şəmsi hərflərdən
olduğu üçün, əvvəldə gələn "ləm" hərfi, əvvəlcə (yazı-
lışda deyil, oxunuşda) "sad" hərfinə çevrilir, sakin olan
"sad" hərfi özündən sonrakı hərəkəli "sad" hərfi ilə
idğam olunur və kəlmə, ‫ اىلصَمى َٰكَةى‬olaraq tələffüz olunur.
Digər misallara da diqqət yetirək:
Bəqərə/8 َ‫اس‬
‫اس = اىلن ى‬َ‫اس = اىن ى‬ َ‫اس = اى ٍن ىن ى‬ َ‫ ىن ى‬+ ‫ؿ‬ ٍَ ‫اى‬
Bəqərə/13 َ‫اء = اىلسفىيى ي‬
‫اء‬ َ‫اء = اىسفىيى ي‬ َ‫اء = اى ٍس يسفىيى ي‬ َ‫ يسفىيى ي‬+ ‫ؿ‬ ٍَ ‫اى‬
Bəqərə/22 ًَ َ‫ات = اىلث ىم ىر‬
‫ات‬ ًَ ‫ات = اىث ىَم ىَر‬
ًَ َ‫ات = اىثٍثى ىم ىر‬
ًَ َ‫ ثى ىم ىر‬+ ‫ؿ‬ ٍَ ‫اى‬
Diqqət: "Əlif" "ləm"dəki, "ləm"in şəmsi hərflə idğam

olmasının səbəbi, "ləm" hərfinin şəmsi hərflərlə nis-
bətdə, məxrəclərinin yaxın olmasıdır.
160
‫"‪) "əlif" "ləm‬ال( ‪Tapşırıq: Aşağıdakı kəlmələrdə,‬‬
‫‪hərfləri, əlifba sırası ilə on dörd şəmsi hərflərin əvvə-‬‬
‫‪lində gəlmişdir. Onları diqqətlə oxuyaraq məşq edin.‬‬
‫‪Surə/Ayə‬‬ ‫‪Oxunur‬‬ ‫‪Yazılır‬‬ ‫‪Hərf‬‬ ‫‪Sıra‬‬

‫‪Nisa/17‬‬ ‫إًن ىَمت ٍكَ ىب َةي‬ ‫إًن ىماَٱلت ٍكَ ىب َةي‬ ‫تَ‪:‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Ali-İmran/195‬‬ ‫يح ٍس يفَثكَ ً‬
‫ابَ‬ ‫يح ٍس يفَٱلثكَ ً‬
‫ابَ‬ ‫ثَ‪:‬‬ ‫‪2‬‬
‫ى‬ ‫ى‬
‫‪Əraf/169‬‬ ‫ىَكد يارَ‬ ‫ىَكٱلد يارَ‬ ‫دَ‪:‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Yusif/17‬‬ ‫فىأى ىَكػمىوي ٍّ‬
‫َذ ٍﺌ يَ‬
‫ب‬ ‫فىأى ىَكػمىوي ٍّ‬
‫َٱلذ ٍﺌ يَ‬
‫ب‬ ‫ذَ‪:‬‬ ‫‪4‬‬
‫اع َةى‬ ‫ً‬ ‫ً‬
‫‪Bəqərə/233‬‬ ‫ض ى‬ ‫ييتـَرَ ى‬ ‫اع َةى‬‫ض ى‬ ‫ييتـَٱلرَ ى‬ ‫رَ‪:‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪Bəqərə/177‬‬ ‫ىء َاتىػزَ ىك ٰػكََةى‬ ‫ىءاتىیَٱلزَ ىك ٰػكََةى‬ ‫زَ‪:‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪Bəqərə/169‬‬ ‫َبًػسكَ ًَء‬ ‫بًٱلسكَ ًَء‬ ‫سَ‪:‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪Bəqərə/217‬‬ ‫ىع ًفَشَ ٍي ًرَ‬ ‫ىع ًفَٱلشَ ٍي ًرَ‬ ‫شَ‪:‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪Bəqərə/25‬‬ ‫ىَك ىع ًمَميصَٰػمً ىحَٰػ ًَ‬
‫ت‬ ‫ىَك ىع ًمميكٍاَٱلصَٰػمً ىحَٰػ ًَ‬
‫ت‬ ‫صَ‪:‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪Bəqərə/177‬‬ ‫ىَكضرَ ًَ‬
‫اء‬ ‫ىَكٱلضرَ ًَ‬
‫اء‬ ‫ضَ‪:‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪Bəqərə/227‬‬ ‫ؽَ‬
‫ىع ىزَ يَمطَػَمىػَٰػ ى‬ ‫ؽَ‬
‫ىع ىزَ يمكٍاَٱلطَػَمىػَٰػ ى‬ ‫طَ‪:‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪Bəqərə/229‬‬ ‫يى يـَظَٰػمً يمكَ ىَ‬
‫ف‬ ‫يى يـَٱلظَٰػمً يمكَ ىَ‬
‫ف‬ ‫ظَ‪:‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪Bəqərə/213‬‬ ‫إًلَػمًذ ىَ‬
‫يف‬ ‫إًالَٱلًذ ىَ‬
‫يف‬ ‫ؿَ‪:‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪Bəqərə/24‬‬ ‫َفىػتَػَقيػن ىَ‬
‫ار‬ ‫فىٱتَػقيكٍاَٱلن ىَ‬
‫ار‬ ‫فَ‪:‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪161‬‬
İstisna (1):
َ‫يف‬ ً
Bəqərə/3 ‫اىلذ ى‬
Bəqərə/17 ‫اىلًذی‬
Nisa/16 ً ‫اىل ىذ‬
َ‫اف‬
Fussilət /29 َ‫اىلَ ىذ ٍي ًف‬
Bəqərə/24 ‫اىلتًی‬
Nisa/15 ‫اىل ٰىتًی‬
Əhzab/4 ‫اىل ٰىﺌًی‬
və bu kimi kəlmələr əslində
َ‫َلى ىذ ٍي ًف‬+َ‫اى ٍؿ‬ ً ‫َلى ىذ‬+َ‫اى ٍؿ‬

َ‫اف‬ ‫َلىًذم‬+َ‫اى ٍؿ‬ َ‫يف‬ ً
‫َلىذ ى‬+َ‫اى ٍؿ‬
‫َلى ٰىﺌًی‬+َ‫اى ٍؿ‬ ‫َلى ٰىتًی‬+َ‫اى ٍؿ‬ ‫َلىتًي‬+َ‫اى ٍؿ‬
idilər.
(‫" )ال‬əlif" "ləm"dəki, "ləm" hərfi, özündən sonrakı

kəlmənin, "ləm" hərfi ilə idğam olunur və nəticədə
kəlmədəki "ləm", təşdidli olur, (‫" )ال‬əlif" "ləm"dəki,
"ləm" isə yazılışda silinir.
İstisna (2): Hər zaman şəmsi və qəməri "əlif" və

"ləm"dən əvvəl, kəsrəli və ya fəthəli "ləm" hərfi
gələrsə (‫) َل ِل‬, bu halda, vəsl həmzəsi olan "əlif",
yazılışda və oxunuşda silinir. Amma "əlif" "ləm"in,
"ləm" hərfi, özündən sonrakı hərfin şəmsi ya qəməri
162
olmasına baxmayaraq, idğam və ya izhar olunur.
Aşağıdakı kəlmələr kimi:
َ‫يف‬ ً ً َ ‫َمتَ ػًَق‬+َ‫ؿ‬ ًَ

Bəqərə/2 ‫يفَ=َلٍم يمتَ ػق ى‬
‫َاى ٍَ ي ى‬+َ‫ؿ‬
(Vəsl həmzəsi yazılış və oxunuşda silinir və (‫)ال‬

"əlif" "ləm"in, "ləm"i izhar olunur.)
Bəqərə/228 ً ‫اؿَ=َلً ٍّمرَ ىج‬

َ‫اؿ‬ ًَ ‫َ ًَر ىج‬+َ‫ؿ‬ ًَ
ٍَ ‫َاى‬+َ‫ؿ‬
(Vəsl həmzəsi yazılış və qiraətdə silinir və (‫" )ال‬əlif"

"ləm"in, "ləm"i özündən sonrakı hərfə idğam olunur.)
Nisa/32 ً ‫اءَ=َلً ٍّمنس‬

َ‫اء‬ ً ‫َنًس‬+َ‫َاى ٍؿ‬+َ‫ًؿ‬
‫ى‬ ‫ى‬
Ənam/32 َ‫َد يارَ=َلىمد يار‬+َ ‫َاى ٍؿ ى‬+َ‫ىؿ‬
Bəqərə/24 َ‫يفَ=َلًٍم ىَكػَٰػ ًف ًرَ ى‬
‫يف‬ ً
‫َ ىَكػَٰػَفػ ًَر ى‬+َ‫َاى ٍؿ‬+َ‫ًؿ‬
İstisna (3):
Nisa/131 َ‫لًم ًو‬

Nisa/18 َ‫لًمًذ ى‬
‫يف‬
Ali-İmran/96 ‫لىمًذی‬
kəlmələrində fəthəli və kəsrəli "ləm" hərfi, kəlmələrin

əvvəlində gəlmişdir. (‫" )ال‬əlif" "ləm"in, "əlif"i yazılışda
və oxunuşda silinmişdir. Lakin (‫" )ال‬əlif" "ləm"in,
"ləm"i kəlmədəki "ləm"də idğam olunmuş və yalnız
yazılışda silinmişdir.
163
Nöqtə:َ‫ لىمًذم‬və ‫يف‬
َ‫ لًمًَذ ى‬، ‫ لًم ًَو‬kəlmələrinin hər biri, 3 kəl-
mədən təşkil olunmuşdur ki, aşağıda açıqlama veril-
mişdir.
َ‫َإًلىػٰ ٍو‬+َ‫ؿ‬ ًَ َ=َ‫لًم ًو‬

ٍَ ‫َاى‬+َ‫ؿ‬
Burada ‫ إًلىػٰ ٍَو‬sözünün həmzəsi daha çox işlənib eşi-

dildiyinə görə, silinmişdir. (‫" )ال‬əlif" "ləm"in, "ləm"i
‫ إًَلىػٰ ٍَو‬sözünün "ləm"ində idğam olunmuş, "əlif" "ləm"in,
həmzəsi isə özündən əvvəlki kəlmə ilə oxunuşuna gö-
rə (yəni kəsrəli "ləm") yazılış və oxunuşda silinmişdir.
‫َلىًذم‬+َ‫َاى ٍؿ‬+َ‫مَ=َؿ‬
ً ‫لًمًذ‬
(‫" )ال‬əlif" "ləm"in həmzəsi, özündən əvvəlki kəlmə

ilə oxunduğuna görə (yəni kəsrəli "ləm"), yazılış və
oxunuşda silinmiş, (‫" )ال‬əlif" "ləm"in, "ləm"i isə ‫لىًذم‬
kəlməsinin "ləm"i ilə idğam olunmuşdur. ‫ لىمًذم‬kəlməsi
də ‫ لًمًذم‬kimidir, sadəcə olaraq əvvəlindəki "ləm" hərfi,
fəthəlidir.
Mühüm nöqtə:
1. Şəmsi və qəməri hərflərindəki ("əlif" "ləm"də)

məqsəd, o "əlif" və "ləm"dir ki, kəlmənin əsli deyildir.
Çünki onu kəlmədən ayırdığımız zaman, kəlmənin
mənasında heç bir dəyişiklik (ziyan) yaranmır.
َ‫ َاىٍل ًكَتى ػَٰػ ي‬yəni (o kitab) sözü kimi, (‫" )ال‬əlif"
(Bəqərə/2) ‫ب‬
164
"ləm" hərfini, ondan ayırdığımız zaman, ‫اب‬ َ‫ ًكتى ي‬kəlməsi
qalır və (kitab) mənasını verir.
Amma (Rum/22) ‫ أىٍل ًس ىنتً يكٍَـ ىكأىٍل ىكانً يكٍَـ‬kəlməsində, fəthəli
həmzə və sakin "ləm", kəlmənin əsl hissəsidirlər. Əgər
onları kəlmədən ayırsaq, mənasız bir kəlmə olacaqdır.
Buna görə də (‫" )ال‬əlif" "ləm" bu cür kəlmələrdə
şəmsi və qəməri "əlif" və "ləm" hesab olunmur. Çünki
(‫" )ال‬əlif" "ləm", kəlmənin əslidirlər və ona əlavə
olunmuş hərflər deyildir. Beləliklə, bəzi kəlmələrdə
həmzə kəlmənin əsli sayılmır amma sakin "ləm" hərfi,
kəlmənin əsli sayılır. Əgər sakin "ləm" hərfini kəlmə-
dən ayırsaq, mənasız bir kəlmə olacaqdır. Aşağıdakı
kəlmələr kimi:
Qiyamət/29 َ‫ىكٱٍلَتىػف ًت‬

Ali-İmran/155 َ‫ىي ٍكَ ىـَٱٍلَتىػقى ٰی‬
Hədid/13 ‫فىٱٍلتى ًم يسكٍَا‬
Ənfal/44 ‫إًًذَٱٍلتىقى ٍيتيٍَـ‬
Saffat/142 ‫فىٱٍلَتىػقى ىم َوي‬
Qəsəs/8 ‫ط َوي‬
‫فىٱٍلَتىػقى ى‬
Ali-İmran/13 ‫ًف ىﺌتىٍي ًفَٱٍلَتىػَقىػتىا‬
Buna görədə bu kəlmələrdə, "ləm" hərfi kəlmənin

əsli olduğu üçün, daha "ləm" və həmzə, şəmsi və
qəməri "əlif" və "ləm" hərfləri olaraq hesablanmır.
Burada "əlif" vəsl həmzəsi və sakin "ləm" isə, kəlmə-
nin əsli sayılır.
165
2. Hər zaman bir kəlmənin əvvəlində, (‫" )ال‬əlif" və
"ləm" gələrsə, ərəb dilində o kəlməyə isim deyilir.
Başqa sözlə, ərəbcə olan kəlmələrdə ismin əlamətlə-
rindən biri də, (‫" )ال‬əlif" "ləm" hərflərinin, onun əvvə-
linə əlavə olunmasıdır.
Məsələn:
َ‫ = اىٍل ىخَٰػ ًس يرََك ى‬o ziyankar;

(Bəqərə/27) ‫ف‬
ًَ ‫ = اىلس ىم‬o asiman;
(Bəqərə/29) ‫اء‬
(Bəqərə/31) ‫ = اىٍل ىممىػٰ ِٕى ىك ًَة‬o mələk
3. Şəmsi və qəməri (‫" )ال‬əlif" "ləm" kimi tanınan,

"əlif" "ləm"in, həmzəsi həmişə fəthəlidir.
(‫" )ال‬əlif" və "ləm"in, "ləm"inin qəməri və şəmsi

adlandırılmasının səbəbi: Ona görə qəməri "ləm" ad-
landırılmışdır ki, ulduzlara bənzərliyi vardır. O ulduz-
lar ki, gecə olduğu zaman ayın (qəmər) ətrafında gö-
rünərlər.
ًَ ‫ؼ‬
‫يم َوي‬
‫َعَقػ ى‬
‫َكَخ ٍ ى‬ ‫أىبً ٍغ ى‬
‫َحج ىؾ ى‬
(‫" )ال‬əlif" "ləm"in, "ləm"i də bu cəmlənmiş hərflərin

yanında gəldikdə, qəməri hərfləri adlanırlar. Amma
(‫" )ال‬əlif" "ləm"in, "ləm"inin özündən sonrakı hərfdə
idğam olan şəmsi "ləm" adlandırılmasının səbəbi isə,
"ləm" hərfinin günəşin (şəms) çıxışı zamanı onun ət-
rafında gizlənən ulduzlara bənzəməsidir ki, özündən
sonrakı on dörd hərf şəmsi hərfləri adlandırılmışdır.
166
Çünki (‫" )ال‬əlif" "ləm"in, "ləm"i onların hamsının ya-
nında günəşin ətrafında gizlənən ulduzlara bənzəyir-
lər.
Tapşırıq: (‫" )ال‬əlif" və "ləm"i yazılan kəlmələrin əv-

vəlinə artırmaqla, boş sıraları doldurun və hər birinin
şəmsi və qəməri olmalarını aydınlaşdırın.
Şəmsi “Əlif” “Əlif”

Surə/Ayə Sıra
qəməri “ləm” ilə “ləm”siz
Ali-İmran/2 ‫َقىػيكَيَـ‬ 1
Ali-İmran/3 َ‫ًَكػَتى ػَٰػ ى‬
‫ب‬ 2
Ali-İmran/5 ًَ ‫ىس ىم‬
‫اء‬ 3
Ali-İmran/7 َ‫اس يخكَ ى‬
‫ف‬ ً ‫َر‬
‫ى‬ 4
Ali-İmran/4 َ‫في ٍرَقى ى‬
‫اف‬ 5
Ali-İmran/14 ًَ ‫ىذ ىى‬
‫ب‬ 6
Ali-İmran/6 َ‫أ ٍىرَ ىح ًاـ‬ 7
Ali-İmran/17 َ‫صػًٰدًَقػ ى‬
‫يف‬ ‫ى‬ 8
Ali-İmran/6 َ‫ىح ًك ي‬
‫يـ‬ 9
Ali-İmran/19 َ‫ًد ى‬
‫يف‬ 10
Ali-İmran/26 َ‫يمٍَمػ ى‬
‫ؾ‬ 11
Ali-İmran/23 َ‫لىًذ ى‬
‫يف‬ 12
167
Vəsl (birləşdirici) və qət (ayırıcı) həmzəsi
Qət (ayırıcı) həmzəsi: O həmzəyə deyilir ki, kəlmə-

nin əvvəlində oxunulur və əgər özündən əvvəlki kəl-
məyə birləşərsə (yəni özündən əvvəlki kəlmə ilə oxu-
narsa) yenədə tələffüz olunur.
Məsələn: (Bəqərə/11) ‫ َإً ىذا‬- (Bəqərə/126) ‫يـ‬ ً ‫ َإً ٍبر‬və
َ‫اى ي‬ ‫ى‬
(Şəms/9) ‫ح‬َ‫ َأى ٍفمى ى‬kəlmələrindəki kimi ki, bu kəlmələr
özündən əvvəlki sözlə birgə qiraət olunduğu zaman
həmzələri silinmir və oxunur.
Məsələn:
َ‫قى ٍدَأى ٍفمى ىح‬ َ‫يـ‬ ً ً ‫قى ى‬

‫اؿَإ ٍبىَراى ي‬ ‫ىكًا ىذا‬
Vəsl həmzəsi: O həmzəyə deyilir ki, kəlmənin

əvvəlində oxunur, amma özündən əvvəlki kəlmə-
yə birləşdiyi zaman silinir və oxunmur. Məsələn:
(Nuh/28) ‫ ًا ٍغ ًف ٍرَلًي‬kəlmənin əvvəlində və ayrılıqda tələf-
füz olunur. Lakin özündən əvvəlki kəlməyə birləşdiyi
zaman silinir və oxunmur. Məsələn: ‫َٱغ ًف ٍرَلًي‬ ٍّ ‫ىَر‬
ٍ ‫ب‬
Burada vəsl həmzəsinə aid bir neçə məqama nəzər

salaq.
1. Qeyd etdik ki, vəsl həmzəsi ilə başlanan söz

cümlənin ortasında işləndikdə (yəni vəsl həmzəsi ilə
başlanan sözdən əvvəl hər hansı bir söz, bağlayıcı və
ya ədat gəldikdə), vəsl həmzəsi oxunmayacaq və
168
vəslədən əvvəlki heca vəslədən sonrakı sükunlu hərfə
birləşəcəkdir.
Məsələn:

Əraf/18 ٍَ َ‫َخ ير‬
‫ج‬ ٍ ‫اؿ‬
‫قى ى‬ ٍَ َ‫َٱخ ير‬
‫ج‬ ٍ ‫اؿ‬‫قى ى‬
2. (‫" )ال‬əlif" "ləm"in birinci hərfi olan "əlif", vəsl

həmzəsidir. (‫" )ال‬əlif" "ləm" ilə işlənən söz cümlənin
əvvəlində işləndikdə (yəni bu (‫" )ال‬əlif" "ləm" ilə işlə-
nən sözdən əvvəl heç bir söz, bağlayıcı və ya ədat
gəlmədikdə) buradakı vəsl həmzəsi "fəthə" (‫ )ػ ػ ػػىػ ػػ‬ilə
oxunur.
Məsələn:

Fatihə/1 ‫اىٍل ىح ٍميَد‬ ‫ٱٍل ىح ٍميَد‬
3. (‫" )ال‬əlif" "ləm" ilə işlənən sözlərdən başqa, vəsl

həmzəsi ilə başlanan sözlər cümlənin əvvəlində işlən-
dikdə "kəsrə" (‫ ) ػ ػ ػًػ ػ ػػ‬və "zəmmə" (‫ )ػ ػ ػيػ ػ ػ‬ilə oxunur. Bu
sözlər 2 qismə bölünür: isimlər və feillər.
İsimlərdə vəsl həmzəsi "kəsirə" (‫ ) ػ ػ ػًػ ػ ػػ‬ilə oxunur.
Məsələn:

Muminun/50 َ‫ًا ٍب ى‬
‫ف‬ َ‫ٍٱب ى‬
‫ف‬
169
Feillerdə isə vəsl həmzəsi həm "kəsrə" (‫) ػ ػ ػًػ ػ ػػ‬, həm də
"zəmmə" (‫ )ػ ػ ػيػ ػ ػ‬ilə oxunur. Quranda vəsl həmzəsi ilə
başlanan feillərdə onun hansı saitlə səslənəcəyi
aşağıdakı qayda ilə müəyyən edilir.
a) Sözün üçüncü hərfinin hərəkəsi "zəmmə" (‫)ػ ػ ػ ػي ػ ػ‬

olarsa, vəsl həmzəsi də "zəmmə" (‫ )ػ ػ ػيػ ػ ػ‬ilə oxunur.
Məsələn:

Əraf/18 ٍَ ‫ََايخ يَر‬
‫ج‬ ٍَ ‫َٱخ يَر‬
‫ج‬
b) Sözün üçüncü hərfinin hərəkəsi "fəthə" (‫ )ػ ػ ػػىػ ػػ‬və ya

"kəsrə" (‫ ) ػ ػ ػ ػً ػ ػػ‬olarsa, vəsl həmzəsi "kəsrə" (‫ ) ػ ػ ػ ػً ػ ػػ‬ilə oxu-
nur.
Məsələn:

Ənbiya/1 َ‫ًَا ٍقتىىرَ ى‬
‫ب‬ َ‫َٱ ٍقتىىرَ ى‬
‫ب‬
Fatihə/6 ‫ًََا ٍىًد ىنا‬ ‫َٱ ٍىًد ىنا‬
Beş feil vardır ki, (Yunis/71) ‫ضكٍَا‬

‫( ٱ ٍق ي‬Kəhf/21) ‫ٍٱبينكٍَا‬
(Sad/6) ‫ٱم يشكٍَا‬
ٍ (Hicr/65) َ‫ضكٍا‬
‫ٱم ي‬
ٍ (Ta-Ha/64) ‫ٱ ٍﺌتيكٍَا‬
bu beş feilin vəsl həmzələri, qiraətə başlanan zaman,
170
kəsrəli (‫ )ػ ػ ػػًػ ػػ‬olaraq tələffüz olunacaqdır. Çünki bu
feillər əslində ‫َا ٍﺌتًييكا‬-َ‫ضييكا‬
ً ‫َام‬-َ‫َام ًشيكا‬-َ‫َ ٍابنًيكا‬-َ‫ضيكا‬
ٍ ‫ٍ ي‬ ‫ي‬
ً
‫ ا ٍق ي‬idilər.
2. (Ta-Ha/64) ‫( ٱ ٍﺌتيكٍَا‬Yusif/59) ‫( ٱ ٍﺌتيكنًى‬Fussilət/11)‫ٱ ٍﺌتًىيا‬

ًَ ‫( ٱ ٍﺌ‬Tövbə/49) ‫ف‬
(Yunis/15) ‫ت‬ ٍَ ‫ ٱ ٍﺌ ىذ‬bu kəlmələrdəki sakin
olan həmzələr, özündən əvvələ birləşən zaman sakin
həmzə olaraq oxunur və kəlmənin əvvəlində gəldiyi
zaman isə "məddi-yə" olaraq oxunulur.
Yəni bu cür: ‫ف‬ ٍَ ‫ًَاي ىذ‬-َ‫يت‬
ً ‫ًَا‬-َ‫ًَايتًيا‬-َ‫ًَايتيكنًی‬-َ‫ًايتيكا‬
‫ى‬
3. Sakin həmzə (Bəqərə/283) ‫ف‬ َ‫ٱؤتي ًم ى‬

ٍ kəlməsində
özündən əvvələ birləşən zaman həmin formasında
oxunacaqdır və kəlmənin əvvəlində gəldikdə isə
َ‫ ايكتي ًم ى‬oxunacaqdır.
"məddi-vəv" ilə bu cür ‫ف‬
4. Osman Taha kimi bəzi Quranların rəsmi xəttində,

vəsl həmzələrini qət həmzəsindən asanlıqla seçə bil-
mək üçün əlamətlərdən (işarələrdən) istifadə edilib ki,
Quran öyrənciləri onların düzgün seçimində yanlışlığa
düçar olmasınlar. Misal olaraq vəsl həmzələrinin
üstünə ‫ؿ‬ َ‫ص ى‬
‫ ىَك ى‬kəlməsindən götürülmüş və vəsl həmzəsi-
nə dəlalət edən kiçik sad (‫ )ص‬hərfi yazılmışdır. Məsə-
lən: Əraf/148 ‫خىَذ‬ َ‫ ىَكٱت ى‬və Ali-İmran/195 ‫اب‬
َ‫ػٱستى ىج ى‬
ٍ ‫ فى‬qət həm-
zələrinin üstündə və ya altında qətliyə dəlalət edən
kiçik həmzədən (‫ )ء‬istifadə edilir. Məsələn: Bəqərə/4
َ‫ إًلى ٍي ى‬və Bəqərə/4 ‫ؿ‬
‫ؾ‬ َ‫أ ٍين ًزَ ى‬
171
"Hə" (‫ )ـه ـ ه‬əvəzliyi
"Hə" əvəzliyi: İsmin əvəzinə gəlir və onun təkrar-

lanmasının qarşısını alır (və bu dərsdə "hə" əvəzliyin-
də məqsəd, təklik halında naməlum olan müzəkkərin
(kişi cinsi) müttəsil (birləşik) əvəzliyidir) ki, bu for-
malarda (‫ )ـ ُه ـ ـ ِه هُ ـ ِه‬ərəbcə olan kəlmələrin axırların-
da gəlir.
Məsələn:
;‫َػويَ=َقى ٍكَ يم َوي‬+َ‫ قى ٍكَيَـ‬yəni "onun qövmü" (ki, "onun" əvəz-

liyi həzrət İbrahimin (əleyhis-salam) adının əvəzinə
gəlmişdir).
<َ‫َ=َعٍم ًم ًو‬
ً ‫َ ًػو‬+َ‫ ًعمًٍـ‬yəni "onun elmi" (ki, "onun" əvəzliyi
Allah-təalanın adının əvəzinə gəlmişdir).
ً ُ‫َه‬+َ‫ ًع ٍن ىد‬yəni "onun yanında" (ki, "onun" əvəz-

=‫=َع ٍن ىدَهي‬
liyi həzrət Əlinin (əleyhis-salam) adının əvəzinə gəl-
mişdir.
>‫=َع ٍنًدًَه‬
ً ‫ ِه‬+َ‫ ًع ٍنًد‬yəni "onun yanında" (ki, "onun" əvəz-
liyi Allah-təalanın adının əvəzinə gəlmişdir.
________________________________
;Ənam surəsi, ayə 80
=Rəd surəsi, ayə 43
>Maidə surəsi, ayə 52
172
Bəzi vaxtlar "zəmmə"li və bəzi vaxtlar "kəsrə"li olan
"hə" əvəzliyi, işbalı və işbasız olaraq iki hissəyə
bölünür.
İşbalı və işbasızın tərifi
İşba luğətdə doydurmaq mənasındadır və təcvid

istilahında isə, qısa səsin uzun səsə çevrilməsinə deyi-
lir. Məsələn: (Bəqərə/17) ‫ ىح ٍكلى َوي‬- (Bəqərə/23) ‫ ًم ٍثمً ًَو‬kəl-
mələri qiraət zamanı işbalı olaraq yəni ‫ ىح ٍكلىييك‬və ‫ًمَثٍػمً ًيى‬
oxunur. Amma işbasızın tərifi isə tamamilə işbalı-
nın əksinədir. Yəni, "hə" əvəzliyi, özünün qısa səsi
ilə ("kəsrə" ya "zəmmə") tələffüz olunur. Məsələn:
(Bəqərə/37) ‫ ىعمى ٍي ًَو‬və (Bəqərə/60) ‫ ًم ٍن َوي‬kəlmələri ‫ ىعمى ٍي ًيى‬və
‫ ًم ٍنييك‬olaraq deyil, öz qısa səsləri ilə yəni işbasız tələffüz
olunurlar.
a) İşbalı (‫" )ـه ـ ه‬hə" əvəzliyi: Hər zaman "hə"

əvəzliyindən əvvəlki hərf, qısa hərəkələrdən (‫) ػ ػىػ ػ ػًػ ػ ػػيػ‬
birinə malik olarsa, "hə" işba olacaqdır. Yəni uzadıla-
raq oxunacaqdır. Aşağıdakı kəlmələr kimi:

Rum/46 ‫ضَػمً ًيى‬
ٍ ‫فى‬ ‫ضػمً ًَو‬ ٍ ‫فى‬ 1
Həcc/78 ‫ػاد ًىى‬
ً ‫ًجي‬
‫ى‬ ‫ػادًَه‬ ً ‫ًجي‬
‫ى‬ 2
Bəqərə/177 ‫يحٍّب ًيى‬ ًَ ‫يحب‬
‫ٍّو‬ 3
Əhzab/4 ‫ىج ٍكَ ًف ًيى‬ ‫ىج ٍكَ ًف ًَو‬ 4
Kəhf/35 ‫ىجنػتىييك‬ ‫ىجنػتىَوي‬ 5
173
Ənkəbut/68 ‫اء يىك‬
‫ىج ى‬ ‫اءَهي‬ ‫ىج ى‬ 6
Bəqərə/112 ‫ىج يرَ يىك‬
ٍ‫أ‬ ‫ىج يرَهي‬
ٍ‫أ‬ 7
Qəsəs/78 ‫أيكَتًػيتيييك‬ ً
‫أيكََتػيتيَوي‬ 8
Xatırlatma (1): Hud surəsinin 69-cu ayəsindəki, ‫ىَىػَٰػ ًذًَه‬

kəlməsi və digər ayələrdə, kəlmənin axır "hə" hərfi
əvəzlik olmadığı və kəlmənin əsl hissəsindən (əsl hərf-
lərindən) olduğu halda, istisna olaraq, işbalı yəni ‫ىَىػَٰػ ًذ ًىى‬
kimi qiraət olunur və eynilə "hə" əvəzliyi hökmünü
daşıyır.
Xatırlatma (2): Furqan surəsinin 69-cu ayəsində,

;‫َميى نَانا‬ ً ً
‫ فػيو ي‬kəlməsində, "hə" əvəzliyindən əvvəlki hərf
"məddi-yə"dir və heç bir hərəkəyə malik deyil, amma
istisna olaraq "hə" əvəzliyi işbalı, yəni ‫یَميى نانا‬ ً ً
‫ َفػيي ي‬olaraq
qiraət olunur.
b) İşbasız (‫" )ـه ـ ه‬hə" əvəzliyi: Hər zaman "hə"

əvəzliyindən əvvəl, üç mədd hərflərindən biri, yəni
(‫َل‬-‫َك‬-َ‫ )ا‬və ya lazimi sukuna (‫ )ػ ػ ػ ػػٍػ ػ ػ ػ‬malik olan hərf-
lərdən biri gələrsə, "hə" əvəzliyi özündən sonrakı vəsl
həmzəsi olan kəlmə ilə oxunsa da, işbasız yəni, qısa
hərəkə ilə qiraət olunacaqdır. Aşağıdakı kəlmələr
kimi:

Bəqərə/172 َ ‫إًي‬
‫اهي‬ َ ‫إًي‬
‫اهي‬ 1
Yusif/61 ‫اهي‬
َ ‫أ ىىب‬ ‫اهي‬
َ ‫أ ىىب‬ 2
174
Bəqərə/178 ً ‫ىخ‬
َ‫يو‬ ً‫أ‬ ً ‫ىخ‬
َ‫يو‬ ً‫أ‬ 3
Ali-İmran/73 ًَ ً‫يي ٍؤَت‬
‫يو‬ ًَ ً‫يي ٍؤَت‬
‫يو‬ 4
Bəqərə/75 ‫كهي‬
َ ‫ىع ىقمي‬ ‫كهي‬
َ ‫ىع ىقمي‬ 5
Duxan/47 ‫كهي‬
َ ‫يخ يذ‬ ‫كهي‬
َ ‫يخ يذ‬ 6
Bəqərə/211 ‫اءتٍ َوي‬
‫ىج ى‬ ‫اءتٍ َوي‬
‫ىج ى‬ 7
Ənam/38 َ‫اح ٍي ًو‬
‫بً ىج ىن ى‬ ‫اح ٍي ًَو‬
‫بً ىج ىن ى‬ 8
Ali-İmran/144 ‫ؿ‬ َ‫قى ٍػبًم ًوَٱلرَ يس ي‬ َ‫قى ٍػبمً ًوَٱلرَ يس ي‬
‫ؿ‬ 9
َ‫يحَ إًَ ٍس يمويَٱٍل ىم ًس ي‬
Ali-İmran/45 ‫يح‬ ً
‫إً ٍس يمويَٱٍل ىمس ي‬ 10
________________________________
;Burada ‫َميى نانا‬ ً ً
‫ َفػيو ي‬kəlməsinin işbalı oxunmasının səbəbi "hə" əvəzliyinin
"kəsrə"sini surətli olaraq ‫ يميى نانا‬kəlməsinin "zəmmə" hərəkəsinə çevrilməsi-
dir və həmçinin onlarda məxrəc uzaqlıqı ("hə" həlq hərflərindən və "mim"
şəfəvi hərflərdən) olduğu üçün çətinlik və ağırlığa səbəb olur. Beləliklə
asanlıq yaranması və asan qiraət olunması üçün Həfsin Asimdən rəvayə-
tinə əsasən işbalı edilmişdir.
175
Xatırlatma (3): Zumər surəsinin 7-ci ayəsindəki,
;‫ضويَلى يكٍَـ‬
‫ ىي ٍرَ ى‬kəlməsində, ‫ض َوي‬
‫ ىي ٍرَ ى‬sözünün sonundakı "hə"
qaydalara əsasən işbalı olmalıdır, amma istisna olaraq
işbasız qiraət olunur. Çünki bu kəlmə əslində ‫ضاهيَلى يكٍَـ‬ ‫ىَي ٍَر ى‬
idi.
1. (Muminun/19) ‫اك َوي‬ ً ‫ ىفك‬- meyvələr, (Hud/91) ‫ ىن ٍفقى َو‬-

‫ى‬ ‫ي‬
anlayırıq, (Ələq/15) ‫َي ٍنتىًَو‬ ‫ لى ٍـ ى‬- əl çəkən deyildi,
(Məryəm/46) ‫ لى ٍـَتىٍنتىًَو‬- əl çəkən deyildin. kəlmələrində,
sonuncu "hə" hərfi kəlmənin əsl hissəsindəndir və
əvəzlik deyildir. Buna görədə öz qısa və uzadılmayan
səsi ilə işbasız oxunacaqdır.
2. (Əraf/111) ‫ قىاليكٍاَأ ٍىرَ ًج ٍَو‬və (Nəml/28) ‫ فىأىٍل ًق ٍوَإًلىٍي ًيٍَـ‬kəlmə-

lərində sonuncu "hə" hərfi əvəzlikdir və sakin əlaməti
ilə yazılaraq həmin əlamətlə də qiraət olunur.
________________________________
; Burada ‫ضويَلى يك ٍَـ‬
‫ ىي ٍرَ ى‬kəlməsinin işbasız qiraət edilməsinə görə deyilir. Çünki bu
kəlmə əslində ‫اهي‬
َ‫ض‬ ‫ ىي ٍرَ ى‬idi və onun "əlif"i silinmişdir. (‫ض َوي‬ ‫ ىي ٍرَ ى‬şərtin cavabıdır.
Bunun üçün də gərək məczum olsun və onun cəzm əlaməti də "əlif"in
silinməsindədir. Bu səbəbdən naqis feildir). Beləliklə, "hə" əvəzliyinin
özündən əvvəli sakin olduğu üçün "hə" əvəzliyi işbasız qiraət olunacaqdır.
(Şərtin cavabıdır) ‫ضويَلى يك ٍَـ‬
‫( ىي ٍرَ ى‬Şərt feilidir) ‫ىكًا ٍفَتى ٍش يك يركا‬
Əgər Allaha şükür etsəniz, onu sizin üçün qəbul edəcəkdir.
176
3. (Haqqə/25) ‫ ًكتىابًىي ٍَو‬- (Haqqə/26) ‫ ًح ىسابًىي ٍَو‬-
(Haqqə/28) ‫ ىمالً ىي ٍَو‬- (Haqqə/29) ‫ يسٍمطىانًىي ٍَو‬- (Qariə/10) ‫اى ىي ٍَو‬
ً ‫م‬
‫ى‬
kəlmələrində sonuncu "hə" hərfi nə əvəzlikdir və nə
kəlmənin əsl hissəsindəndir. Burada ayələrin axrının
sakin olduğu halda bərabər və gözəl şəkildə bəzi
kəlmələrə birləşməsi üçündür ki, buna "səkt hə"si
deyilir. (Beləki, bu kəlmələr özündən sonrakı kəlmə-
lərlə oxunduqda, bu kəlmələrlə özlərindən sonrakı
kəlmələrin arasındakı qiraətdə qısa məks (dayanmaq)
yaranır ki, bu əmələ səkt deyilir).
4. "Hə" hərfi gizli arizi sifətə malikdir, yəni yüngül

və asan formada qiraət olunur ki, zahirdən gizlin
olduğu anlaşılır. Buna görə də "hə" əvəzliyini, özündən
əvvəli və sonrası hərəkəli olduğu hallarda işbalı
edirlər ki, bu sifət ondan ayrılmasın;
Tapşırıq: Aşağıdakı misallardan hansının işbalı və

işbasız "hə" əvəzliyi kimi işlənməsini dəlilləri ilə deyin.
Maidə/5 ‫ىع ىممي َوي‬

ً ً
Maidə/6 ‫م ٍنويَ ػ ػَن ٍع ىمتىَوي‬
Maidə/7 ‫ًميَثىػَٰػقىويَٱلًذی‬
Maidə/13 ‫اض ًع ًَو‬ ً ‫مك‬
‫ىى‬
________________________________
;Hidaətul Quran fi elmit təcvid. Ç. 1363 əvəzlik bəhslərinin altında.
177
ً
Maidə/18 ‫أىحبَػٰ يؤَهي‬
Maidə/18 ‫ير‬ ً ‫إًلى ٍي ًوَٱٍلم‬
َ‫ص ي‬ ‫ى‬
Əraf/157 ‫كهي‬
َ ‫ص ير‬ ‫ىن ى‬
Hicr/27 ‫ىخمى ٍقىَنػٰ َوي‬
"Vəv" hərfi ilə yazılan

"zəmmə"li kiçik "həmzə"nin (‫)ؤَ ـــــ ءو‬
oxunuş qaydası
"Vəv" hərfi ilə birlikdə yazılan kiçik "həmzə" ya

işbalı və ya işbasız olaraq oxunur. "Vəv" hərfi, kiçik
"həmzə"nin oturacağı və söykənəcəyi kimi yazılan ( ُ‫)ؤ‬
bəzi rəsmi xətti farsca olan Quranlarda, kiçik
"həmzə"nin işbalı və ya işbasız formada oxunacağını
bildirəcək heç bir əlamət və ya işarə nəzərdə tutulma-
mışdır. Belə ki, diqqət etmək lazımdır ki, bu cür yazılış,
kəlmələrin işbalı və işbasız olduğu zaman düzgün və
səhih şəkildə oxunma qaydası necə də Quran öyrənci-
ləri üçün çətindi. Bu səbəbdən də bəzi təcvid kitabla-
rında bu çətinliyin aradan qaldırılması üçün qaydalar
vardır. Misal üçün, bəzi hörmətli yazıçılar, Qurandakı
işbasız kəlmələri toplayaraq, Quran öyrəncilərindən o
kəlmələri əzbərləmələrini istəyirlər ki, Quran qiraəti
zamanı onları düzgün şəkildə oxuya bilsinlər. Amma
bu qayda, yəni işbasız kəlmələri əzbərləmək onları öz
yaddaşlarında saxlayaraq qiraət zamanı düzgün oxun-
ması, bəzi öyrənciləri yenə də çətinliyə salır. Beləliklə,
deyilən bu qaydanın icra olunması ilk zamanlarda
178
mümkün və zahirdə bəzi çətinliklərin həlli ola bilər,
lakin ehtimal var ki, uzun müddətli zamanlarda müəy-
yən edilən səbəblərə əsasən kəlmənin işbalı ya işbasız
olmasını düzgün şəkildə, xəta və yanlışlıqlardan ayır-
maq mümkün olsun.
Bəzi başqa hörmətli yazıçılar isə, ərəb ədəbiyyatını
bilən Quran öyrəncilərinə, "vəv" hərfinin "zəmmə”li
kiçik "həmzə"nin oturacaq və söykənəcəyi olduğu
zaman eləcə də kəlmələrin işbalı və işbasız olduğu
halda necə düzgün qiraət olacağını bilmək üçün bəzi
qaydalar müəyyən etmişlər ki, bu qaydalara riayət
etməklə o kəlmələri əzbərləməyə ehtiyac qalmasın.
Misal olaraq:
a) "Vəv"lə bitən bütün keçmiş zaman və əmr olan

fellərin hamsı işbalı olaraq oxunulur. Məsələn:
1. Keçmiş zaman (mazi) feilləri: (Yusif/16) ‫اؤا‬ ‫= ىج ي‬

gəldilər, (Bəqərə/167) ‫ = تىىبرَ يؤا‬bezdilər, (Bəqərə/226)
‫اؤا‬
‫ = فى ي‬qayıtmaq.
2. Əmr felləri: (Haqqə/19) ‫ = إً ٍق ىرَ يؤا‬oxuyun, (Mumi-

nun/108) ‫ = إً ٍخ ىس يؤا‬uzaqlaşın, (Tövbə/64) ‫= إً ٍستى ٍي ًزَ يؤا‬
məsxərə edin, (Ənam/143) ‫ٍّؤَنًى‬ ‫ = ىنب ي‬xəbər verin.
b) "Vəv" hərfi ilə bitən bütün əmr və gələcək zaman

fellərinin hamsı işbasız oxunulurlar.
179
1. Gələcək zaman (muzare) felləri: (Yunus/4 ) ‫= ىي ٍب ىد يؤٍَا‬
başlayacaq, (İsra/93) ‫ = ىن ٍق ىرَ يؤَهي‬onu oxuyuruq, (Fur-
qan/77) ‫ = ىم ىاي ٍع ىب يؤٍَا‬diqqət etmir, (Nəhl/48) ‫ = ىيتىفىي يؤٍَا‬qayıda-
caq.
2. İsimlər: (Şura/21) ‫ = يش ىرَ ىكػٰ يؤٍَا‬şəriklər, (Nisa/11)

‫اؤَ يكٍَـ‬
‫ = ىء ىاب ي‬atalarınız. Yuxarıda qeyd edilən qayda, ərəb
ədəbiyyatı ilə tanışlığı olan Quran öyrənciləri üçün çox
yaxşı bir qaydadır. Amma bildiyimiz kimi Quran öy-
rəncilərinin əksəriyyəti Qurani-kərimin üzünə oxunuş
və təcvidini öyrənməyə başladıqları zaman ya ərəb
ədəbiyyatı elmi ilə heç bir tanışlıqları olmur və ya çox
az tanışlıqları olur ki, oda kəlmələrin işbalı ya işbasız
olduğunu aydınlaşdırmaq üçün heç bir köməklik etmir.
Sizin fikrinizcə buna diqqət etməklə, "vəv"lə yazılan
"zəmmə"li "həmzə"lər olan kəlmələrin işbalı və ya
işbasız olduğunu asan və düzgün şəkildə aydınlaşdır-
maq üçün daha hansı yollar (qaydalar) vardır.
Bu kəlmələrin düzgün şəkildə aydınlaşması üçün
olan asan yollardan biridə işbalı və işbasız kəlmələri
və "vəv"lə yazılan "zəmmə"li kiçik "həmzə”ni yazılışda
müəyyən etməkdir ki, bu vasitə ilə Quran öyrənciləri
bu cür kəlmələri heç bir çətinlik olmadan qiraət edə
bilsinlər. Buna görə də, Osman Taha rəsmi xətti ilə
olan Quranlarda çox asan və bəyənilən yolla, qeyd
edilən kəlmələrin düzgün şəkildə işbalı ya işbasız
olduğunu aydınlaşdırmaq olur ki, daha, nə işbalı və
işbasız kəlmələri əzbərləməyə və nə ərəb ədəbiyyatı
qaydalarını bilməyə ehtiyac qalmır.
180
Bu rəsmi xətdə, işbalı və işbasız kəlmələrin yazılı-
şına iki yolla əməl olunur.
a) İşbalı kəlmələr: Bütün özündən sonra "vəv" hərfi

yazılan "zəmmə"li kiçik "həmzə"lər (‫)ءك‬
‫ ي‬işbalı şəkildə
oxunulur. Məsələn:
Ali-İmran/184 ‫اءك‬
‫ىج ي‬
İnsan/30 َ‫اءكَ ىف‬ ‫تى ىش ي‬
Tövbə/13 ‫ىب ىد يءكَ يكٍَـ‬
Rəd/22 َ‫ىي ٍد ىرَ يءكَ ىف‬
Diqqət: Yuxarıda qeyd edilən kəlmələrdəki və onun

kimi digər kəlmələrdə "vəv" hərfi mədd hərflərindən
sayılır.
b) İşbasız kəlmələr: Oturacağı və kürsüsü "vəv" olan

bütün "zəmmə"li kiçik "həmzə"lər ( ُ‫ )ؤ‬işbasız formada
oxunulur. Məsələn:
Furqan/77 َ‫اؤَ يك ٍـ‬

‫يد ىع ي‬
Ta-Ha/18 ‫أىتى ىكَك يؤٍَا‬
İsra/63 َ‫اؤَ يك ٍـ‬‫ىج ىز ي‬
Nur/8 ‫ىي ٍد ىرَ يؤٍَا‬
Diqqət: Yuxarıda qeyd edilən kəlmələrdə və onlar

kimi digər kəlmələrdəki "vəv" hərfi vali və oxunmayan
kəlmələrdən sayılırlar.
181
Mühüm nöqtə: İşbalı və işbasız kəlmələrin vəqf
zamanı qiraəti, eynilə işbalı və işbasız zaman olduğu
kimidir. Başqa sözlə desək, nə zaman işbalı kəlmənin
üzərində vəqf etmək istəsək "zəmmə"li "həmzə"ni
uzadılaraq və ya işbalı şəkildə tələffüz etməliyik.
Məsələn: ‫اءكا‬
‫ ىج ي‬kəlməsində olduğu kimi ki, vəqf zamanı
eynilə (Ali-İmran/184) ‫اءكا‬ ‫ ىج ي‬olaraq qiraət olunur. Və
nə zaman işbasız kəlmənin üzərində vəqf etmək istə-
sək, "həmzə"nin hərəkəsini sakin olaraq dəyişəcəyik,
daha sonra isə sukun əlaməti ilə qiraət edəcəyik.
Məsələn: ‫ ىي ٍب ىد يؤا‬kəlməsi kimi ki, vəqf zamanı ‫ ىي ٍب ىد ٍؤا‬olaraq
qiraət olunacaqdır.
Diqqət: "Vəv" hərfi "zəmmə"li kiçik "həmzə"nin

kürsüsü və oturacağı kimi qeyd olunan, rəsmi xətti
farsca olan bəzi Quranlarda, bu cür kəlmələrin işbalı
olduğunu müəyyən etmək üçün kiçik "həmzə"nin
"zəmmə" hərəkəsini əksinə olaraq yazmışlar ki, (‘‫)ؤ‬
əziz Quran öyrənciləri Quran qiraəti zamanı bu kəlmə-
ləri işbalı və uzadılaraq tələffüz etsinlər. Məsələn:
‫( ىب ىدؤ‘ يكٍَـ‬Tövbə/13).
182
VƏQF
Vəqf sözü lüğətdə "saxlamaq", "durdurmaq" və "da-

yanmaq" mənasındadır.
Qiraət elmi istilahında isə qiraəti davam etdirmək
məqsədi ilə kəlmənin sonunda səsin və nəfəsin qısa
şəkildə dayandırılmasına vəqf deyilir.
Bu bəhsdə kəlmələrin və ayələrin sonunda olunan
vəqfdən danışılacaq. Başqa sözlə, bu dərsin mövzusu,
kəlmələrin və ayələrin axırında vəqfin keyfiyyəti və
necəliyidir ki, bunların bəzi bəhslərinə Quranın yazılış
xəttində riayət olunub və bəzi başqa bəhslərində isə
lazımdır ki, Quran qarisi onlar haqqında məlumat
tapsın və daha sonra ona vəqf zamanı səhih tərzdə
riayət etsin.
VƏQFİN NÖVLƏRİ
1. İskan vəqfi: "iskan" sözü lüğətdə sakin etmək

(dayandırmaq) mənasındadır. Təcvid istilahında isə,
vəqf zamanı kəlmənin sonuncu hərfinin hərəkəsinin
dayandırılmasına deyilir. Bu vəqf fəthə, kəsrə, zəmmə,
tənvin kəsrə, tənvin zəmmə hərəkələrində də bu cür
işlənir.
Məsələn:
İskan vəqfi
Surə/Ayə Yazılır
zamanı oxunuşu
ٍَ ٍّ‫صم‬
‫يف‬ ً ٍّ ‫لًٍمم‬
Maun/4 ‫لٍم يم ى‬ َ‫يف‬
‫صم ى‬‫ي ى‬
183
Maun/5 َ‫اىكَ ٍف‬
‫ىس ي‬ َ‫اىكَ ىف‬
‫ىس ي‬
Nas/1 َ ٍ ‫بَٱلن‬
‫اس‬ ٍّ َ‫بً ىر‬ ًَ ‫بَٱلن‬
‫اس‬ ٍّ َ‫بً ىر‬
İxlas/2 َ‫اىلمويَٱلص ىم ٍد‬ َ‫اىلمويَٱلص ىم يد‬
Əsr/2 ‫لىًف ي‬
‫ىَخ ٍس ٍَر‬ ‫لىًَفيَ يخ ٍس وَر‬
Bəqərə/90 َ‫ب‬
ٍ ‫ػض‬ ‫ىغ ى‬ َ‫ػض وب‬
‫ىغ ى‬
İxlas/1 ‫ىحٍَد‬
‫أى‬ َ‫ىح هد‬
‫أى‬
Bəqərə/48 َ‫ىع ٍد ٍؿ‬ َ‫ىع ٍد ه‬
‫ؿ‬
1. Beləliklə, bir kəlmənin axırı fəthəli vəv və özün-

dən əvvəlki hərfi zəmməli hərf olarsa, vəqf zamanı bu
cür kəlmələrdə "vəv"in hərəkəsi sakin edilərək kəlmə,
məddi-vəv (işbalı) şəklində qiraət edilməlidir.
Məsələn:
َ‫َى ىك‬ ً ً ‫اىل ٰمٌو ى‬

Bəqərə/255 ‫ََلَالىػٰوىَاال ي‬‫ي‬
burada vəqf zamanı "‫ "ه َُو‬kəlməsindəki "‫"و‬ َ hərfinin

hərəkəsi sakin olaraq dəyişilir və beləliklə "‫ "ه َُو‬işba
şəklində, yəni "‫( "هُو‬h ) kimi tələffüz olunur.
Vəqf zamanı
oxunur
Nisa/99 ‫َاىفَ ىي ٍعفيك‬ َ‫فَي ٍعفي ىك‬
‫اى ى‬
Kəhf/14 ‫َن ٍد يعك‬
‫َلى ٍف ى‬ ‫َن ٍد يع ىكٍَا‬‫لى ٍف ى‬
184
2. Beləliklə, bir kəlmənin axırı fəthəli "yə" (َ‫)م‬ ‫ ى‬və
özündən əvvəlki hərfi kəsrəli hərf (َ‫ػَم‬ ً
‫ ) ػ ػ ػ ى‬olarsa, vəqf
zamanı bu cür kəlmələrdə "‫ "م‬hərfinin hərəkəsi sakin
edilməli və daha sonra "‫ "م‬hərfinin özündən əvvəlki
hərfinin hərəkəsi uzadılaraq işbalı şəkildə qiraət edil-
məlidir.
Məsələn:
Vəqf zamanı
oxunur
Əraf/186 ‫َى ًادم‬
‫ََفى ىل ى‬ َ‫م‬ ً ‫فى ىل‬
‫َىاد ى‬‫ى‬
Əraf/43 ‫ََلً ىن ٍيػتىًدم‬ َ‫لً ىن ٍيػتىًد ى‬
‫م‬
Bəqərə/68 ‫اىي‬ ً ‫ََم‬ ً ‫م‬
َ‫اى ى‬
‫ي‬
‫ى‬ ‫ى‬
3. Həmçinin, bir kəlmənin axırı təşdidli olarsa, vəqf

zamanı, bu cür kəlmələrdə təşdidli hərfin hərəkəsi
sakin şəklində tələffüz olunacaq.
Amma gərək diqqət yetirilsin ki, kəlmənin axır
hərfinin təşdidi artıq qalacaq və bu zaman hərfin üzə-
rinə güc salaraq onu təşdidlə tələffüz etmək lazımdır.
Məsələn:
Vəqf zamanı
oxunur
Bəqərə/61 ٌٍَ ‫َبً ىغ ٍػي ًرَٱٍل ىح‬
‫ؽ‬ ٍّ ‫بً ىغ ٍػي ًرَٱٍل ىح‬
َ‫ؽ‬
Təlaq/4 َ‫َ ىح ٍمػمىيي ٌٍػف‬ َ‫ىح ٍمػمىييػف‬
185
Ənbiya/88 َ‫َ ًم ىفَٱٍل ىغ ٌٍـ‬ َ‫ًم ىفَٱٍل ىغ ٍّـ‬
ً ‫َ ًمف‬
ٌٍَ ‫َغ‬
‫ؿ‬ ٍَّ ‫ًم ٍفَ ًغ‬
‫ؿ‬
Əraf/43 ٍ
Hud/42 َ‫َ ىيػٰػ يػب ىػن ٌٍي‬ َ‫ىيػٰػ يػب ىػني‬
Qiyamət/12 ٌٍَ ‫َ ىي ٍكَ ىمَِٕػى وذَٱٍل يم ٍسػتىػقى‬
‫ػر‬ َ‫ىي ٍكَ ىمَِٕػىوذَٱٍل يم ٍسػتىػقىػر‬
4. Həmçinin, bir kəlmənin axır hərfi işbalı "‫"ق‬

əvəzliyi olarsa, vəqf zamanı bu cür kəlmələrdə, işbalı
"‫ "ق‬əvəzliyinin hərəkəsi sakin olaraq dəyişilir və "‫"ق‬
əvəzliyi sakin (sükun) əlaməti ilə uzadılmadan tələf-
füz olunur.
Məsələn:
Vəqf zamanı
oxunur
Bəqərə/27 ‫ََ ًميثىػٰػ ًػق ٍَو‬ ًَ ‫ًميثىػٰػ ًػق‬
‫وے‬
Rəd/43 ‫ََ ًع ٍػن ىدٍَه‬ ‚‫ًع ٍػن ىدَهي‬

Hud/78 ‫آءَهي‚َقى ٍكَ يم ٍَو‬ ‫ََ ىَك ىج ى‬ ‚‫آءَهي‚َقى ٍكَ يم َوي‬ ‫ىَك ىج ى‬
Bəqərə/54 َ‫ََإًن ٍو‬ ‚‫إًن َوي‬
Bəqərə/25 ‫ََبً ٍَو‬ ‫وے‬ ًَ ً‫ب‬
5. Vəqf zamanı, axır hərfləri özündən əvvəlki hərfi

zəmməli olan təşdidli "vəv" (َ‫ ) ػ ػػيػ ػ ٌك‬hərfi və özündən
əvvəlki hərfi kəsrəli olan təşdidli "yə" (‫ي‬ ٌَ ‫ ) ػ ػػًػ ػ‬hərfində
gərək diqqət olunsun ki, axrıncı hərfin təşdidi tələffüz
olunsun.
186
Beləliklə, təşdidli "yə" və "vəv" hərflərini sakinə və
ya "vəv" və "yə" məddinə çevirmək olmaz.
Məsələn:
Vəqf zamanı
oxunur
Bəqərə/36 ‫َََ ىع يد ٌٍَك‬ َ‫ىع يد ٌّك‬
Bəqərə/246 ٌٍَ ً‫َََلً ىػنب‬
‫ي‬ ٍَّ ً‫لً ىػنب‬
‫ي‬
Hud/44 ٌٍَ ‫َََ ىعمىيَٱٍل يجكَ ًد‬
‫م‬ ٍَّ ‫ىعمىيَٱٍل يجكًَد‬
ۧ‫م‬
Mədd surətində Sakin surətində

Yazılır
vəqf vəqf
‫َََ ىع يدك‬ ‫ىع يد ٍَك‬ َ‫ىع يد ٌّك‬
‫َََلً ىػنبًي‬ ٍَ ً‫لً ىػنب‬
‫ي‬ ٍَّ ً‫لً ىػنب‬
‫ي‬
‫َََ ىعمىيَٱٍل يجكًَدم‬ ٍَ ‫ىعمىيَٱٍل يجكَ ًد‬
‫م‬ ٍّ ‫ىعمىيَٱٍل يجكًَد‬
َ‫م‬
2. İbdal vəqfi: ibdal lüğətdə "dəyişmək" və "əvəz

etmək" mənasındadır. Təcvid istilahında isə ibdal
vəqfi kəlmənin axır hərəkə və ya hərfinin, başqa bir
hərəkə və ya hərflə əvəz olunmasına deyilir.
İbdal vəqfi 3 qisimdən ibarətdir:
1-Müdəvvər "tə" (‫ )ة‬hərfinin sakin (‫ )ه‬hərfinə dəyi-

şilməsi.
187
Axır hərfləri yumru "tə" (‫ )ـة ـ ه‬ilə bitən kəlmələr,
vəqf zamanı sakin "hə" (‫ )ـه ـ ه‬hərfinə dəyişəcək.
Məsələn:
İbdal vəqfi
zamanı oxunuşu
Qariə/7 ً َ‫َ ًعػي ىش وةَر‬
‫اض ىي ٍَو‬ َ‫اض ىي وة‬
ً َ‫ش وةَر‬
َ‫ًعػي ى‬
‫ى‬
Qariə/9 َ‫َفىػأيم َوي‚َ ىى ًاكَ ىي ٍو‬ ‫فىػأيم َوي‚َ ىى ًاكَ ىي َةه‬
Ğaşiyə/11 ‫َ ًفػييىالىػٰ ًػغ ىي ٍَو‬ ‫ًفػييىالىػٰ ًػغ ىي َةن‬
Bəqərə/30 َ‫َ ىخمًػيفى ٍو‬ ‫ىخمًػيفى َةن‬
Qariə/1 َ‫ػارَ ىع ٍو‬ ً ‫َاىٍلقػ ػ‬ ً ‫اىٍلقػ ػ‬
‫ػارَ ىع َةي‬
‫ى‬ ‫ى‬
Bəqərə/35 ‫ىىػٰ ًػذ ًهَٱلش ىج ىرٍَه‬ ‫ىىػٰ ًَػذ ًهَٱلش ىج ىرََةى‬
Bəqərə/74 ‫ىكٱٍل ًح ىج ىارٍَه‬ ‫ىكٱٍل ًح ىج ىارًََة‬
Əraf/44 َ‫ػبَٱٍل ىجن ٍَو‬ ‫ىص ىحػٰ ي‬ٍ ‫َأ‬ ‫ػبَٱٍل ىجن ًَة‬ ‫ىص ىحػٰ ي‬ ٍ ‫أ‬
2-Kəlmənin axırındakı həmzənin "məddi-yə"yə dəyi-

şilməsi.
Hər vaxt bir kəlmənin axırı özündən əvvəlki hərfi

kəsrəli olan həmzə olarsa, vəqf zamanı bu cür kəlmə-
lərdə axrıncı həmzə "məddi-yə"yə dəyişiləcək.
Məsələn:
Surə/Ayə Vəqf zamanı oxunur Yazılır

Həşr/24 ‫َ يى ىكَٱلمويَٱٍل ىخػٰػػمً ي‬
‫ؽَٱٍل ىب ًارَم‬ ‫يى ىكَٱلمويَٱٍل ىخػٰػػمً ي‬
َ‫ؽَٱٍل ىب ًارَ ي‬
‫م‬
188
3-Tənvin fəthənin "məddi-əlif"ə dəyişilməsi.
Axır hərfləri tənvin fəthə ilə bitən kəlmələr, vəqf

zamanı tənvin fəthə “məddi-əlif”ə dəyişiləcək.
Məsələn:
Vəqf zamanı
oxunur
Adiyat/2 ‫ػتَ ىق ٍد ىحا‬ ً ‫ََفىػٱٍلمكَ ًَريػٰػ‬ ‫ػتَقى ٍد نحا‬ ً ‫فىػٱٍلمكَ ًَريػٰػ‬
‫ي ى‬ ‫ي ى‬
Tariq/16 ‫يدَ ىكٍَي ىدا‬‫ىك ي‬ ً ‫َََكأ‬ ‫يدَ ىك ٍي ندا‬
‫ىك ي‬ ً ‫َكأ‬
‫ى‬ ‫ى‬
Bəqərə/17 ‫ار‬
‫ََ ىن ىا‬ ‫ار‬
‫ىن نا‬
Bəqərə/22 َ‫ََ ًف ٰىػرَ ىشا‬ ‫ًف ٰىػرَ نشا‬
Bəqərə/26 ‫َ ىكثً ىا‬
‫ػير‬ ‫ىكثً نا‬
‫ػير‬
Bəqərə/41 َ ‫َقىػمًي‬
‫لى‬ َ ‫قىػمًي‬
‫لن‬
Bəqərə/2 َٰ‫َ يى ىدم‬ ‫يى ندم‬
Ənam/60 َ‫َم ىسم ٰي‬
‫ىج هؿ ي‬
‫ََأ ى‬ ‫َم ىس ًّمي‬
‫ىج هؿ ي‬
‫أى‬
3. Dəyişikliksiz vəqf.
Qurani-kərimdə bəzi kəlmələrin axır hərfləri sakin

və ya mədd hərfləri (‫َي‬,‫َو‬,‫ )ا‬ilə bitdiyi üçün, vəqf
zamanı bu cür kəlmələrin axır hərflərində heç bir
dəyişiklik baş vermir və bu şəkildə vəqf olunurlar:
Məsələn:
189
Dəyişikliksiz vəqf
zamanı oxunuşu
Mutəffifin/30 ‫اَمرََكٍاَبً ًيٍَـ‬ ً
‫َ ىَكإ ىذ ى‬ َ‫اَمرََكٍاَبً ًي ٍـ‬ ً
‫ىَكإ ىذ ى‬
َٰ‫َمفَتىىكَالم‬ ً ً
Ğaşiyə/23 ‫َََإال ى‬ َٰ‫َمفَتىىكَالم‬ ‫إال ى‬
Şəms/8 ‫َََفي يجكَ ىَر ىىا‬ ‫في يجكَ ىَر ىىا‬
Bəqərə/9 ‫امينكٍَا‬
‫ََ ىء ى‬
َ َ‫امينكٍا‬
‫ىء ى‬
Fəcr/30 ‫يَجنػتًي‬ ً ٍ ‫ََك‬
‫ٱد يخم ى‬ ‫ى‬ ‫يَجنػتًي‬
‫ٱد يخم ى‬
ً ٍ ‫َك‬
‫ى‬
4. İlhaq vəqfi.
İlhaq sözü lüğətdə "birləşdirici" mənasındadır. Təc-

vid istilahında isə vəqf zamanı ayənin axırındakı
bərabərliyi və ya kəlmənin axır hərfinin hərəkəsini
qorumaq məqsədi ilə "səkt hə"sini (‫ )ه‬və ya "məddi-
əlif"in (‫ )ـــَـ ا‬bəzi kəlmələrin axırına artırmaqdır.
İlhaq vəqfi aşağıdakı iki hissədən ibarətdir:
1. Səkt "hə"sinin (‫ )هـ‬kəlmənin axırına ilhaq olması

aşağıdakı 7 hissədən ibarətdir.
Bəqərə/259 َ‫ػسػن ٍو‬ ‫َيػتى ى‬ ‫لى ٍػـ ى‬ 1

Ənam/90 ‫ًا ٍقػتى ًػدٍَه‬ 2
Haqqə/19 ‫ًَكَػتىػٰػبً ىػي ٍَػو‬ 3
‫ػسػابً ىػي ٍَػو‬ ً
Haqqə/20 ‫حى‬ 4
Haqqə/28 ۧ ‫ىمػاَلً ىػي ٍَػو‬ 5
190
Haqqə/29 َ‫يسػٍمػطىػٰػنً ىػي ٍػو‬ 6
Qariə/10 ً ‫م‬
‫ػاى ىػي ٍَػو‬ 7
‫ى‬
Diqqət: Yuxarıda qeyd olunmuş kəlmələrin axırına

ilhaq olmuş sakin "‫ "هـ‬hərfi artırma və kəlimə sırasın-
dan deyildir. Birləşdirmə və vəqf zamanında isə sabit
olaraq oxunulur, heç vaxt silinmir.
2. Yeddi kəlmənin axırına ilhaq olan “məddi-əlif”.
Vəqf Vəsl Kəlmənin

Daha ətraflı zamanı zamanı Quranda Sıra
oxunuşu oxunuşu yazılışı
Quranda
bu kəlmə
َ‫َأىنٰػا‬ َ‫َأى ىف‬ َ‫َأىىنػا‬ 1
təkrar gəlir
(Bəqərə-258)
(Kəhf – 38) َ‫لػٰ ػ ًك ٌَٰنػا‬ ََ‫لػٰ ػ ًكف‬ َ‫لػٰ ػ ًكنَا‬ 2
(Əhzab – 10) َ‫ىَٱلظَػينكََٰنػا‬ َ‫ف‬
َ‫ىَٱلظَػينكَ ى‬ َ‫ىَٱلظَػينكَىَنػا‬ 3
(Əhzab - 66) َٰ َ‫ىَٱلرَ يسك‬
َ‫ال‬ َ‫ؿ‬
َ‫ىَٱلرَ يسكَ ى‬ َ‫ال‬
َ‫ىَٱلرَ يسكَ ى‬ 4
(İnsan - 15) َ‫قى ٰكََا ًَريَرَٰا‬ َ‫قى ٰكََا ًَري ىَر‬ َ‫قى ٰكََا ًَري ىَرا‬ 5
(Əhzab - 67) َ ٰ ‫ىَٱلسَبًػيػ‬
َ‫ل‬ َ‫ىَٱلسَبًػيػ ى‬
َ‫ؿ‬ َ‫ىَٱلسَبًػيػ ى‬
َ‫ل‬ 6
(İnsan - 4) َ‫ل‬ َٰ ‫ىس‬
َ ٰ ‫لَ ًس‬ َ‫لَ ًس ى‬
َ‫ؿ‬ َٰ ‫ىس‬ َ‫لَ ًس ى‬
َ‫ل‬ َٰ ‫ىس‬ 7
َ‫ " قى ىكاَ ًَر ى‬kəlməsi bir dəfə Dəhr surəsinin

Diqqət: " ‫يرٍَا‬
15-ci ayəsinin axırında, bir dəfə də Dəhr surəsinin
16-cı ayəsinin əvvəlində gəlmişdir. Bizim məqsədi-
miz Dəhr surəsinin 15-ci ayəsinin axırında gələndir.
191
َ‫ ” قى ىكاَ ًَر ى‬kəlməsi Dəhr surəsinin 16-cı ayəsində, bir-
“ ‫يرٍَا‬
ləşdirmə (vəsl) zamanı qısa fəthə hərəkəsi (qısa səsli)
ilə və vəqf zamanı sükun əlaməti ilə oxunulur.
َ‫قى ىكَاَ ًَر ى‬

¹‫ير‬ َ‫قى ىكَاَ ًَر ى‬
Vəsl zamanı َ‫يرٍا‬
ٍَ ‫قى ىكَاَ ًَر‬
¹‫ير‬ َ‫قى ىكَاَ ًَر ى‬
Vəqf zamanı ‫يرٍَا‬
Diqqət: Məddi-əlif, yuxarıda qeyd olunan 7 kəlmə-

də yalnız vəqf zamanında oxunulur. Amma birləşdir-
mə zamanı özündən sonrakı sözdən düşür və oxunul-
mur.
‫"س ىػل ًسػ ى‬

Qeyd: "َ‫ل‬ ً
‫ ى‬kəlməsi vəqf zamanı "َ‫"س ىػلس ٍػؿ‬
‫ ى‬də oxu-
nur.
Mətləb: İlhaq vəqfinin digər hissələridə vardır ki,

Həfsin qiraətində caiz deyildir və onun dinlənməsi və
işlədilməsi qiraət ixtilaflarındandır.
5. Rəvm vəqfi. Rəvm lüğətdə "iradə" və "qəsd"

mənasındadır. Təcvid istilahında isə, kəlmənin axır
hərəkəsinin (⅓) üçdə-bir hissəsinin tələffüz olunması
və vəqf zamanı onun (⅔) üçdə-iki hissəsinin silinmə-
sindən ibarətdir. Rəvm xüsusilə, kəsrə (‫)ـــِـ‬, tənvin
kəsrə (‫)ــٍـ‬, zəmmə (‫ )ــُـ‬və tənvin zəmmə (‫ )ـــٌـ‬hərəkələ-
rinə aiddir.
_____________________________
;İnsan surəsi, ayə 16
192
Kəsrə (‫)ـــِـ‬:
Tariq/14 َ‫ػاَى ىػكَبًػاٍلػيى ٍػزَ ًؿ‬

‫َم ي‬ ‫ىك ى‬
Rəvm vəqfi zamanı "‫ "ل‬hərfinin hərəkəsinin (⅓)

hissəsi tələffüz olunur.
Tənvin kəsrə (‫)ــٍـ‬:
Fəcr/2 َ‫َعػ ٍش وػر‬ ‫َكلى ىػي و‬

‫ػاؿ ى‬ ‫ى‬
Rəvm vəqfi zamanı "‫ "ر‬hərfinin hərəkəsi tənvin

kəsrənin (⅓) hissəsi tələffüz olunur.
Zəmmə (‫)ــُـ‬:
َ‫ػب‬ ً
Tariq/3 ‫الن ٍػج يػـَالػثػاق ي‬
Rəvm vəqfi zamanı "‫ "ب‬hərfinin hərəkəsinin (⅓)

hissəsi tələffüz olunur.
Tənvin zəmmə (‫)ـــٌـ‬:
İxlas/1 َ‫اى ىح هد‬
Rəvm vəqfi zamanı "‫ "د‬hərfinin hərəkəsi tənvin

zəmmənin (⅓) hissəsi tələffüz olunur.
193
Mətləb: Rəvm vəqfi qaydasında tənvin kəsrə, kəsrə
hərəkəsi kimi, tənvin zəmmə isə zəmmə hərəkəsi kimi
əda olunacaqdır.
Diqqət: Rəvm vəqfinin faydası odur ki, kəlmənin

(⅓) hərəkəsinin tələffüz olunması nəticəsində, dinlə-
yənlər və görmə qabiliyyətini itirmiş şəxslər qari vasi-
təsilə kəlmənin axır hərəkəsini anlaya (seçə) bilsinlər.
6. İşmam vəqfi. İşmam lüğətdə "qoxulatdırmaq"

mənasındadır. Təcvid istilahında isə, kəlmənin axır
hərəkəsini sakin etdikdən sonra dodaqları cəm etmək-
dir. O şəkildə ki, baxanlar təsəvvür etsinlər ki, qari
zəmmə hərəkəsini əda etmək istəyir. Başqa sözlə, axır
hərfi zəmməli və ya tənvin zəmməli olan kəlməni
sakin etdikdən sonra dodaqları (ərəb dilində vəv
hərfinin ədası kimi) qönçələndirməkdir.
Məsələn:
Bəqərə/37 َ‫ىَر ًحػي يػـ‬

Bəqərə/25 َ‫اى ٍن َػيىػٰ ي‬
‫ػر‬
Bəqərə/69 َ‫صػ ٍف ىػرَٓا يء‬ ‫ى‬
Bəqərə/29 ‫ىعَػمًػي هَػـ‬
Bəqərə/48 َ‫ىع ٍَػدَ هؿ‬
Bəqərə/61 َ‫ىخ ٍػي هػر‬
194
Diqqət: Qurani Kərimdə yalnız bir yerdə işmam
qaydası kəlmənin ortasında icra olunub və o Yusuf
surəsinin 11-ci ayəsindəki "‫ " تىٍَػا ىمػنػا‬kəlməsidir. Çünki bu
kəlmə, əslində idğamdan əvvəl " ‫ " تىٍَا ىَميَن ىنا‬imiş (“nun”
hərfinin hərəkəsi olan zəmmə silinərək, hərəkəli “nun”
hərfindəki sakin “nun”a idğam olunur). Bu kəlmədə
işmam qaydasının icra olunma yolu belədir ki, qari
sakin “nun”un tələffüzü zamanı dodaqları cəm və
qönçə formasında edir, fasilə etmədən və səsi kəsmə-
dən fəthəli “nun”un işbalı səsini tələffüz edir.
Diqqət: İşmamın faydası odur ki, izləyən şəxslər

qarinin dodaq formasından, kəlmənin axır hərfinin
hərəkəsini seçə bilsinlər. Amma görmə qabiliyyətini
itirmiş insanlar bu növ vəqfdən heç bir şey dərk
etmirlər.
7. Silinmiş vəqf. Silinmiş sözü lüğətdə "düşürtmək"

mənasındadır. Təcvid istilahında isə vəqf halında
kəlmənin axır hərfinin silinməsinə "silinmiş" deyilir və
o bir neçə formadadır ki, Qurani-Kərimin yazılışında
Həfsin rəvayəti ilə deyilib. Və biz onlardan yalnız
birini zikr edəcəyik.
Məsələn:
Bəqərə/41 َ‫فىػٱتػقيػكَ ًف‬

Yasin/25 َ‫ػٱس ىػم يػعػكَ ًف‬
ٍ ‫فى‬
Ali-imran/50 ًَ َ‫اى ًطػي يػعػك‬
‫ف‬
195
Bu kəlmələr əslində
‫ اى ًطػي يػعػكََنًي‬və ‫ػٱس ىػم يػعػكََنًي‬ ً

ٍ ‫ فى‬، ‫فىػٱتػقي َػكَني‬
idilər ki, Qurani-Kərim yazılışında, kəlmənin axır

hərfinin "yə"si (‫ )ي‬silinmişdir.
8. İsbat vəqfi. İsbat lüğətdə "qərar vermək" və "isbat

etdirmək" mənasındadır. Təcvid istilahında isə vəqf
zamanı kəlmənin axır hərfinin saxlanılmasına və silin-
məməsinə isbat vəqfi deyilir. Bu da silinmiş vəqfin
əksidir.
Məsələn:
İsbat vəqfi
zamanı oxunuşu
Şuəra/108 ‫يعكَنًي‬ ً
‫َََأىط ي‬ َ‫يعكَ ًف‬ ً
‫أىط ي‬
Bəqərə/197 ‫َََ ىَكٱتػقيكَنًي‬ َ‫ىَكٱتػقيكَ ًف‬
Yasin/25 ‫ػٱس ىم يعكَنًي‬
ٍ ‫َََفى‬ َ‫ػٱس ىم يعكَ ًف‬
ٍ ‫فى‬
Rəd/7 َ‫َََ ىى ًادم‬ َ‫ىى و‬
‫اد‬
Rəhman/26 ‫َفىانًي‬ َ‫فى و‬
‫اف‬
Həcc/54 ‫ػادم‬ً ‫ََلىي‬ ًَ ‫لىيى‬
‫ػاد‬
‫ى‬
Diqqət: Qurani-kərim xətt yazısında, yuxarıda qeyd
olunan və onlar kimi olan kəlmələr, sonunda "yə" hərfi
olmadan yazılmışdır. Beləliklə caizdir ki, qari vəqf
zamanı bu cür kəlmələri, sonlarındakı "yə" hərfi ilə
qiraət etsin və ya öncədən qeyd edilən "silinmiş vəqf"
qaydasına əməl etsin.
196
9 və 10. İdğam vəqfi və Nəqli vəqf. İdğam vəqfi və
Nəqli vəqf, Həfsin qiraətinə əsasən caiz deyil. Yalnız,
qarilərdən bəziləri onlara əməl ediblər. Amma biz,
əziz Quran öyrənənlərin daha çox faydalanması üçün
bunların hər biri haqqında xüsusi izahlar verəcəyik.
İdğam vəqfi: Vəqf zamanı kəlmənin axır hərfini,

özündən əvvəlki hərfin cinsindən edərək bir-birinə
idğam edilməsidir. Məsələn: ‫ ىش ٍى وَءَػ ػَ ىس ٍكيَء‬kəlmələrini qari-
lərdən bəziləri ‫ىَػ ػَ ىس ٌٍَك‬
ٌٍَ ‫ ىش‬kimi qiraət edirlər.
Nəqli vəqf: Ona deyilir ki, vəqf zamanı kəlmənin axır

hərfinin hərəkəsini əvvəlki kimi desinlər (nəql etsin-
lər). Bu şərtlə ki, axırıncı hərfdən əvvəlki hərf sakin
olsun.
Məsələn:
;‫ص ًَر‬
ٍ ‫َ ىكاٍل ىع‬ ًَ ٍ‫بًاٍلفىت‬
²‫ح‬ ³‫بًالص ٍب ًَر‬
kəlmələrini Həmzə və Heşam vəqf zamanında
ًَ ‫ىكاٍل ىع‬
َ‫ص ٍر‬ َ‫بًاٍلفىَتً ٍح‬ َ‫بًالصَبً ٍر‬
kimi qiraət ediblər.
______________________________
;Əsr surəsi, ayə 1
<Nəsr surəsi, ayə 1
=Əsr surəsi, ayə 3
197
HƏRƏKƏ VƏQFİ VƏ SÜKUNA BİRLƏŞDİRMƏ
Hərəkə vəqfi: Əgər qari məddi-əlif ilə bitən kəlmə-

lərdən başqa, kəlmənin axırındakı vəqf zamanı, sözün
axır hərfinin hərəkəsini tələffüz edərsə, bu növ vəqf
təcvidin xilafınadır və hərəkə vəqfi adlanır.
Məsələn:
َ‫يف‬ ً
‫اىٍل ىعػٰ ػمىم ى‬
Yalnış vəqf
َ‫بَٱٍل ىع ػٰ ػمى ًم ى‬
¹‫يف‬ ٍّ َ‫َر‬ ًً
‫اىٍَل ىح ٍم يدَلمو ى‬
Vəqf zamanı
َ‫يف‬ ً
ٍ ‫اىٍل ىعػٰ ػمىم‬
Düzgün vəqf
َ‫ىح هد‬
‫أى‬
Yalnış vəqf
²‫ىحهَد‬
‫َى ىكَٱَلمويَأ ى‬
‫قي ٍػؿ ي‬
Vəqf zamanı
َ‫ىح ٍد‬
‫أى‬
Düzgün vəqf
______________________________
;Fatihə surəsi, ayə 2
<İxlas surəsi, ayə 1
198
Sükuna birləşdirmə: Əgər qari kəlmənin axır hərfi-
nin hərəkəsini, özündən sonrakı kəlməyə birləşdirdi-
yi zaman sakin edərsə, bu əməl təcvid qaydalarına
uyğun deyil və "sükuna birləşdirmə" adlanır.
Məsələn:
ًَ َ‫ٱلر‬
َ‫حي ٍػـ‬
Yalnış birləşdirmə
ًَ َ‫اىلرَ ٍح ىمػٰػ ًػفَٱلر‬
¹‫حي ًَػـ‬
Özündən sonrakı
kəlməyə
birləşdirmə zamanı
ًَ َ‫ٱلر‬
َ‫حي ًػـ‬
Düzgün birləşdirmə
َ‫ىن ٍع يػب ٍد‬

Yalnış birləşdirmə
²‫َن ٍع يػبيَد‬ ‫إًَي ى‬
‫ػاؾ ى‬
Özündən sonrakı
kəlməyə
birləşdirmə zamanı
َ‫ىن ٍع يػب يد‬
Düzgün birləşdirmə
_______________________________
;Fatihə surəsi, ayə 3
<Fatihə surəsi, ayə 5
199
Diqqət: Hərəkə vəqfi və sükuna birləşdirmə, bütün
qarilərin yanında batildir və səhih olanı budur ki,
qiraət zamanı hərəkə vəqfi və sükuna birləşdirməyə
əməl olunmasın.
Qeyd: Kəlmələrdən bəziləri, özündən əvvəlki sözün

axır hərfi sakin oduğu üçün, əgər onların axırında vəqf
olunarsa kəlmənin axırında 2 sakin olacaq bu cür
kəlmələrdə (xüsusi ilə o kəlmələr ki, yumru "hə" (‫ )ه‬ilə
bitərsə) gərək diqqət edilsin ki, kəlmənin axır sakin
hərfi vəqf zamanı tələffüz edilsin.
Məsələn:
Vəqf zamanı
oxunur
Hud/123 ‫ػٱع يػب ٍدٍَه‬
ٍ ‫ََََفى‬ ‫ػٱع يػب ٍدَهي‬
ٍ ‫فى‬
Ali-İmran/117 َ‫ىىػمى ىكتٍ ٍو‬ٍ ‫ََََفىػأ‬ ‫ىىػمى ىكتٍ َوي‬ ٍ ‫فىػأ‬
Bəqərə/37 ‫ََََ ىعمى ٍي ٍَو‬ ‫ىعمى ٍي ًَو‬
VƏQF VƏ İBTİDA
Qeyd etdik ki, "vəqf" sözü lüğətdə "saxlamaq",

"durdurmaq" və "dayanmaq" mənasındadır. Qiraət
elmi istilahında isə qiraəti davam etdirmək məqsədi
ilə kəlmənin sonunda səsin və nəfəsin qısa şəkildə
dayandırılmasına "vəqf" deyilir. "Vəqf"dən sonra tila-
vətin başlanmasına isə "ibtida" deyilir.
200
QURAN TİLAVƏTİNDƏ
VƏQF VƏ İBTİDANIN ƏHƏMİYYƏTİ
Qurani-kərimin oxunuşunda “vəqf" və "ibtida” qay-

dalarına riayət etmək çox böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Çünki ona əməl edilmədikdə ayələr başa düşülmür,
hətta bəzi vaxtlarda onların mənası ayrı şəkildə an-
laşılır. Buna görə də necə gəldi "vəqf" etmək olmaz,
"vəqf" nəticəsində gərək məna təhrif olunmasın. Həz-
rət Əli (əleyhis-salam) Müzəmmil surəsinin 4-cü ayə-
َ‫افَتىٍرَتً ن‬
sinin bir hissəsinin (‫يل‬ ‫ ) ىَك ىَرَتٍّػ ًؿَٱٍلقيَرىء ى‬şərh və təfsirində
buyurur:
ًَ ‫يدَاٍل يح يرََك‬
¹‫ؼ‬ ‫َكَتى ٍج ًكَ ي‬ ً
‫َم ٍع ًرَفىةيَاٍل يكَقيكَؼ ى‬
ً
‫اىلت ٍرَتي يؿ ى‬
Yəni tərtil, "vəqf" yerlərinin tanınması və hərflərin

gözəl, düzgün (təcvidlə) əda olunmasıdır. Beləliklə, bu
hədisə diqqət etməklə aydın olur ki, tərtilin məna və
əsaslarından biri də, "vəqf"in Qurani-kərimdə yer və
mövqeyini tapıb aydınlaşdırmaqdır ki, bu bəhs bütün
Quran öyrəncilərinə, qarilərə və tilavətçilərə "vəqf" və
"ibtida"nın necə əhəmiyyətli və mühüm bir mövzu
olduğunu aydınlaşdırır. Qiraət alimləri də bu fikirdə-
dirlər ki:
ً ‫َلىـ‬،َ‫ؼ‬ ً َ ‫مفَلىـ‬
َ‫آف‬ ‫َي ٍع ًرَؼَاٍل ىكَ ٍق ى ٍ ى‬
‫َي ٍَعػمىـَاٍلقي ٍرَ ى‬ ‫ىٍ ٍ ى‬
"Vəqf" yerlərini düzgün tanımayan şəxslər, Quranı

bilmirlər".
_____________________________
;Qurani-kərim qiraətində vəqf və ibtida qaydaları, c. 8, səh. 17
Muhəmməd Kazimi Şakir, ənnəşru fi qiraətil əşər nəqli ilə, c. 1, səh. 316
201
VƏQF VƏ İBTİDANI TANIMAĞIN FAYDASI
"Vəqf" və "ibtida"nın fənnlərini tanımağın əhəmiy-

yətindən sonra, bu mühüm fənnlərin öyrənilməsinin
faydasına yetişirik. Qurani-kərimin gözəl, kamil və
nöqsansız (ləfz və məna cəhətdən) oxunmasının amil-
lərindən biri də Qurani-kərimdə "vəqf" və "ibtida"nın
yer və mövqeyini bilməkdir. Çünki qari öz tilavəti ilə
Allahın ayə və kəlamlarını, onun məqsədini öz iradə
etdiyi formada dinləyicilərə çatdırmaq istəyir. Amma
əgər qari Qurani-kərimdə "vəqf" və "ibtida" qaydala-
rından xəbərsiz olarsa, mümkündürki qari öz tilavə-
tində (bilərəkdən və ya bilməyərəkdən) elə bir kəlmə-
də "vəqf" etsin və ya elə bir kəlmədən "ibtida" etsin ki,
Qurani-kərimin ayələrinin mənasında fəsad, xələl,
nöqsan yaransın. Belə ki, bu qayda səbəb olur ki,
Allahın Quran ayələrində olan məqsəd və iradəsi,
düzgün və gözəl şəkildə dinləyicilərə çatmasın. Buna
görə də gərək diqqət olunsun ki, əgər qari öz tilavə-
tində qəsdən elə bir kəlmənin ya ayənin axırında
"vəqf" edərsə və ya "vəqf"dən sonra elə bir kəlmə ya
ayədən "ibtida" edərsə ki, Quran ayəsinin mənasında
fəsad, xələl, nöqsan yaranmasına səbəb olarsa, günaha
düçar olmuş sayılır və hətta bəzi qeyd edilən yerlərdə
də küfür etmiş hesab olunur.
202
YANLIŞ VƏQF VƏ İBTİDA NÜMUNƏLƏRİ
1. Allah-təala Maidə surəsinin 54-cü ayəsinin bir

hissəsində buyurur:
ً ‫ً و‬ ًً ‫ً و‬ ً ‫ؼ َيأٍتًيَٱلمو َبًقىكَوـ َي ًحبيـ‬
‫َعمىىَٱٍل ىكاف ًرَ ى‬
َ‫يف‬ ‫يف َأىعزَة ى‬
‫َعمىىَٱٍل يم ٍؤَمن ى‬
‫َكَييحبكَىنوي َأىذلة ى‬
‫ي ٍ ي يٍ ى‬ ‫فى ىس ٍكَ ى ى‬
yəni, "Allah gələcəkdə bir qrup gətirəcək ki, onları sevir
və onlar da onu sevirlər. Mehriban və təvazökar
möminlərin qarşısında, və inadkar və güclü kafirlərin
qarşısında".
Belə ki, əgər qari ‫ؼ‬ َ‫ ىف ىس ٍكَ ى‬kəlməsindən tilavətə baş-
layarsa və ‫ أًىذل وَة‬kəlməsinin axırında "vəqf" edərsə,
"vəqf"dən sonra isə ‫يف‬َ‫ ىعمىيَٱٍل يم ٍؤَ ًمنً ى‬kəlməsindən tilavətə
başlayarsa, ayənin mənası belə olacaqdır: "Allah gələ-
cəkdə bir qrup gətirəcəkdir ki, onları sevir və onlar da
onu sevirlər təvazökar, (yanlış vəqf) onlar inadkar və
güclüdürlər möminlərə və kafirlərə".
Şahid oldunuz ki, bir yalnış "vəqf" və "ibtida" ilə
ayədə neçə yanlış və batil məna yarandı.
2. Allah-təala Maidə surəsinin 51-ci ayəsində buyur-

َ‫ص ىار ٰل َأ ٍىكَلً ىي ى‬
muşdur: .... ‫اء‬ ‫َكالن ى‬ ‫َتىػت ًخ يذكٍا َٱٍل ىييي ى‬
‫كد ى‬ َ ‫َال‬
‫امينكٍا ى‬
‫َء ى‬
‫يف ى‬
ً
‫ىيا َأىييىا َٱلذ ى‬
"Ey iman gətirənlər yəhud və məsihini özünüzə başçı
seçməyin".
Əgər Quran qarisi ayənin əvvəlindən tilavət etməyə
başlayarsa və ‫َتىػت ًخ يذكٍَا‬ َ ‫ ىال‬kəlməsinin sonunda "vəqf" etsə,
"vəqf"dən sonra isə ‫ اىٍل ىيييكَىَد‬kəlməsindən tilavətə başla-
yarsa məna belə olcaqdır: "Ey iman gətirənlər seçmə-
yin, (yanlış vəqf (yanlış ibtida) "yəhud və məsihi
rəhbər və başçıdırlar". Şahidi oldunuz ki, birinci
203
"vəqf"də anlaşılmayan bir məna və "vəqf"dən sonrakı
kəlmədəki "ibtida"da isə (başlanğıcda) tamamilə batil
və yanlış əqidə yarandı.
3. Allah-təala mübarək Maidə surəsinin 72-ci ayə-

ً ً
sində buyurur: ‫َم ٍرَ ىيىَـ‬
‫َٱب يف ى‬
ٍ ‫يح‬ ‫يف َقىاليكٍا َإًف َالموى ي‬
‫َى ىك َٱٍل ىمس ي‬ ‫لىقى ٍد َ ىكفى ىر َٱلذ ى‬
"O kəslər ki, dedilər Məryəmin övladı məsih həmin
Allahdır, kafirdirlər".
Əgər qari yuxarıdakı ayənin əvvəlindən tilavət
etməyə başlayarsa və ‫ ىم ٍرَ ىيٍَـ‬kəlməsinin sonunda "vəqf"
edərsə, bura qədər düzgün gəlmişdir. Amma bu"vəqf"-
ً
dən sonra əgər qari bilmədən ‫َم ٍرَ ىيىَـ‬ ‫َٱب يف ى‬
ٍ ‫يح‬ ‫إًفَٱلموى ي‬
‫َى ىكَٱٍل ىمس ي‬
"Həqiqətən Allah Məryəmin oğlu Məsihdir". Cümlə-
sindən başlayarsa, bu yanlış və səhv "ibtida" ayənin
mənasında fəsad yaradacaqdır. Və əgər bu yanlışlığı
qəsdən edərsə, o şəxs həmin an kafir hesab olunur.
4. Mübarək Saffat surəsinin 35-ci ayəsində Allah-

َ‫سػَتىػ ٍكبًيرَ ى‬ ً ‫إًنيـَ ىكانيكٍاَإً ىذ‬
təala buyurmuşdur: ‫كف‬ ‫َالَإًلىػٰوىَإًالَٱلموي ى‬
ٍَ ‫َي‬ َ‫اَقي ىؿَلىيي ٍـ ى‬ ٍ‫ي‬
"Onlara, Allahdan başqa məbud yoxdur deyildikdə,
təkəbbür göstərdilər".
Əgər qari ayənin əvvəlindən tilavət etməyə başla-
yarsa, və ‫ إًلىػٰ َوى‬kəlməsində "vəqf" edərsə və yenidən
ayənin əvvəlindən tilavətə başlayaraq ayənin axırına
qədər qiraət edərsə, birinci "vəqf"in mənası belə
olacaqdır: "Onlara deyildikdə Allah yoxdur". (Yanlış
vəqf).
Bu halda şahidi oldunuz ki, qarinin birinci "vəqf"i
tamamilə yanlış və küfrdür, amma ilk olaraq başlan-
204
ğıcda ayənin əvvəlindən axırına qədər olan ikinci
qiraətdə tilavət səhih və düzgündür.
5. Allah-təala Bəqərə surəsinin 255-ci ayəsində

‫َالَإًلىػٰوىَإًال ي‬
buyurmuşdur: ‫َى ىكَٱٍل ىحيَٱٍلقىيكَيَـ‬ ‫" اىلموي ى‬Bütün məxluqa-
tı yaradan və yaşadan Allahdan başqa məbud yoxdur".
Əgər qari ayənin əvvəlindən tilavət etməyə başla-
yarsa və ‫ إًلىػٰ َوى‬kəlməsində "vəqf" edərsə və daha sonra
"vəqf"dən sonrakı kəlmədən oxumaqa başlayarsa ayə-
nin mənası belə olacaqdır: ‫َالَإًلىػٰ َوى‬ ‫" اىلموي ى‬Allah məbud deyil".
‫" إًال ي‬Bütün məxluqatı yara-
(Yalnış vəqf). ‫َى ىكَٱٍل ىحیَٱٍَلَقىػيكَيَـ‬
dan və yaşadandan başqa". (Yalnış və anlaşılmaz
ibtida). Şahidi oldunuz ki, bir yalnış "vəqf" və "ibtida"
ayənin mənasında necə fəsad, küfür və anlaşılmazlıq
icad edir.
6. Allah-təala Maidə surəsinin 18-ci ayəsində

ً ‫َن ٍحف َأ ٍىبىَنػَٰػؤٍا َٱلم ًو َكَأ‬ ً
buyurmuşdur: ‫ىحبَػٰ يؤَهي‬ ‫ى‬ ‫ي‬ ‫صَٰػ ىر ٰی ى ي‬
‫ىَكقىالىت َٱٍل ىيييكَ يد َكٱلن ى‬
"Yəhud və Nəsəra (Məsihi) dedilər ki, biz Allahın
övladları və onun dostlarıyıq". Beləki əgər qari ayənin
əvvəlindən tilavətə başlayarsa və ‫ىحبَ ػٰ يؤَهي‬ ً ‫ َكأ‬kəlməsinin
‫ى‬
axırında "vəqf" edərsə, bura qədər düzgün gəlmişdir
və düzgün, yaxşı bir yerdə "vəqf" etmişdir. Amma əgər
qari "vəqf"dən sonra, yenidən öz tilavətini ‫ف‬ َ‫ ىن ٍح ي‬kəlmə-
sindən başlayaraq ayənin davamını oxuyarsa, məna
belə olacaqdır: "Biz Allahın övladları və Onun dostla-
rıyıq". Bu cümləyə diqqət etməklə aydındır ki, qari öz
tilavətində qiraətə başlamaq üçün yanlış yer seçmişdir
205
ki, bu da ayənin mənasında küfr və batil məna icad
olmasına səbəb olmuşdur.
7. Allah-təala Ali-İmran surəsinin 181-ci ayəsində

belə buyurmuşdur:
َ‫ىغنًىي ي‬
‫اء‬ ٍ‫ف أ‬ َ‫َكىن ٍح ي‬ ً ً
‫يف َقىاليكٍا َإف َٱلموى ََفىػق هير ى‬
ً
‫َسم ىع َٱلموي َقى ٍكَ ىؿ َٱلذ ى‬
ً ‫ لىقى ٍد‬Onlar
‫ى‬
(yəhudilərdən) "Allah fəqirdir (kasıb) və biz ehtiyac-
sız" dediklərini Allah eşitdi.
Əgər qari yuxarıdakı ayəni tilavət etdikdən və
‫اء‬ ٍَ ‫ أ‬kəlməsində "vəqf" etdikdən sonra öz tilavətini
‫اء‬ ٍ ‫َن ٍح يفَأ‬ ‫َك ى‬ ً ً
‫ إفَٱلم َوى َفىػق هير ى‬cümləsindən başlayarsa, bu cüm-
lənin mənası belə olacaqdır: "Beləliklə, Allah fəqir və
biz ehtiyacsızıq". Gördüyünüz kimi qari bir yanlış
başlanğıc ilə, batil və küfür olan bir mənanın yaran-
masına səbəb oldu.
Mövzu cəhətdən, özündən sonrakı ayə ilə əlaqəsi
olmayan bəzi Quran ayələrinin sonunda "vəqf"in ol-
maması, Qurani-kərimin mənasında xələl və fəsad
yaranmasına səbəb olacaqdır. Beləliklə, qari üçün
lazımdır ki, bu cür ayələrin sonunda "vəqf" etsin.
Mübarək Ğafir surəsinin 6 və 7-ci ayələrində olduğu
kimi ki, burada Allah-təala, cəhənnəm əhli olan
kafirlər haqqında buyurur:
ً ً ‫تَ ىكمً ىم ي‬ ًٰ
َ‫يف‬‫﴾َٱلذ ى‬٦﴿َ‫بَٱلن ًار‬ ‫حػٰ ي‬
َ‫ىص ى‬
ٍ ‫يفَ ىكفىيركٍاَأىنيي ٍـَأ‬
‫َعمىىَٱلذ ى‬ ‫ٍّؾ ى‬‫َرَب ى‬
‫تى‬ ٍ ‫َحق‬ ‫ىَك ىك ىذل ىؾ ى‬
َ‫َكَ ىي ٍستى ٍغ ًف يرََك ىف‬ ًً ً
‫َكَيي ٍؤَمينكَ ىفَبو ى‬
ً ‫ٍّحكَ ىفَبً ىح ٍمًد‬
‫َرٍَّبي ٍـ ى‬
‫ى‬ ‫َي ىسب ي‬
‫َح ٍكَلىوي ي‬
‫َكَ ىم ٍف ى‬
‫شى‬ ‫ىي ٍح ًمميكَ ىفَٱٍل ىع ٍرَ ى‬
َ‫َكٱت ىب يعكٍا‬
َ‫يفَتى يابكٍا ى‬ ً ً ً ٍ ‫تَ يكؿَ ىشي وءَرَ ٍحمةنَكَ ًعٍمماَفى‬
‫اَكَ ًس ٍع ى‬ ًً
‫ٱغف ٍرَلمذ ى‬ ‫ٍ ى ى ى ن‬ ‫َرَب ىن ى‬
‫َء ى‬
‫يف ى‬
‫لمذ ى‬
﴾٧﴿َ‫ابَٱٍل ىج ًح ًيـ‬ ‫َكًق ًي ٍـ ى‬
‫َع ىذ ى‬ ً
‫ىسبيمى ىؾ ى‬
206
"Allahın hökmü kafir olanlar haqqında belə dəqiq-
ləşdi ki, onların hamısı cəhənnəm əhlidirlər (6) Allah
ərşini daşıyanlar və onun ətrafında olanlar (mələklər)
öz rəbbini həmd-səna ilə təsdiq edir, ona (qəlbən)
inanır...." (7)
Əgər qari 6-cı ayənin sonunda "vəqf" etməzsə və
onu 7-ci ayəyə birləşdirərsə bu, belə bir yanlışlıq
yaradacaqdır ki, cəhənnəmlilər Allahın ərşini daşıyan-
lardır. Halbuki, Allahın ərşini daşıyanlar onun mələk-
ləridir.
Beləliklə, bəzi ayələrin sonunda, deyilən səbəblərə
görə "vəqf" etmək lazımdır və bəzilərinin sonunda isə
"vəqf" etməmək lazımdır. Başqa sözlə, əgər qari bəzi
ayələrin sonunda "vəqf" etsə və onu sonrakı ayəyə
birləşdirməsə, mümkündür ki, bu cür "vəqf" ayənin
mənasında anlaşılmazlıq və batil məna yaratsın.
Mübarək Maun surəsinin 4 və 5-ci ayələrində olduğu
ً ً ٍّ ‫فىكٍَي هؿَلًٍمم‬
kimi:َ﴾٥﴿َ‫اىكَ ىف‬ ‫َص ىلََت ًي ٍـ ى‬
‫َس ي‬ ‫َع ٍف ى‬
‫َى ٍـ ى‬
‫يف ي‬
‫﴾َٱلذ ى‬٤﴿َ‫يف‬ ‫صم ى‬‫ي ى‬ ‫ى‬
Vay o namaz qılanların halına ki, (4) Onlar öz
namazlarında səhlənkarlıq və yüngüllük edənlərdir
(qafildirlər) (5)
5-ci ayənin başlanğıcındakıَ‫يف‬ َ‫ ٱلًذ ى‬kəlməsi, 4-cü ayə-
َ‫صمٍّ ى‬
dəki ‫يف‬ ‫ يم ى‬kəlməsi üçün sifətdir.
Həqiqətən َ‫ ىكٍي هؿ‬o kəslərə aiddir ki, namazlarından
qafildirlər. Lakin, ‫يف‬َ‫صمٍّ ى‬
‫ يم ى‬kəlməsində "vəqf" olarsa, bu
207
cür yanlış məna yaranacaqdır ki, َ‫ ىكٍي هؿ‬bütün namaz
qılanlara şamil olunur.
Beləliklə, 4-cü ayənin sonunda ‫يف‬ َ‫صمٍّ ى‬‫ يم ى‬kəlməsindəki
"vəqf" yanlış "vəqf"dir. Həmçinin gərək diqqət edilsin
ki, Qurani-kərimin bəzi ayələrinin sonundakı "vəqf"
yanlış və ondan sonrakı başlanğıc da səhv başlanğıc-
dır. Bu mövzu ilə əlaqədar mübarək Saffat surəsinin
151 və 152-ci ayələrinə diqqət edin:
﴾۱۵۱﴿َ‫َكًَإنيي ٍـَلى ىك ًاذيبكَ ىف‬ َ‫ ى‬۱۵۱﴿َ‫َم ٍفًَإ ٍف ًك ًي ٍـَلىىيقيكَليكَ ىف‬
‫﴾َكلى ىدَٱلموي ى‬
ً ‫أ ىىالًَإنيـ‬
ٍ‫ي‬
Bilin ki, onlar bu böyük töhmətləri səbəbindən
deyəcəklər (151) Allah övlad törətmişdir. Amma onlar
həqiqətən yalançıdırlar (152)
Bu iki ayədə ‫ف‬َ‫ لىىيقيكَليكَ ى‬kəlməsinə əsasən sözlə, sözü
deyənin arasında fasilə yaranır və bu yanlışlığa səbəb
olur. Buna görədə ‫ ىَكلى ىدٱلم َوي‬kəlməsinin əvvəlində gəlməsi
yanlışdır.
AYƏLƏRİN SONUNDAKI "VƏQF" HAQQINDA

MÜXTƏLİF NƏZƏRLƏR
Ayələrin sonundakı "vəqf" haqqında iki nəzər

vardır:
1. "Vəqf" mütləq olaraq caizdir, istər tam "vəqf"

növündən olsun, istər kafi "vəqf" növündən olsun,
yanlış ya səhih olsun.
208
2. Onlardakı "vəqf"in hökmü, ayələrin arasındakı
"vəqf"in hökmündən fərqlənmir. Yəni "vəqf" istər tam
olsun, istərsə də kafi, bu hallarda həm onların "vəqf"i
caizdir və həm özündən sonrakı ayənin başlanğıcı
(ibtida) caizdir. Həsən (səhih) olduğu halda da onların
"vəqf"i caizdir, lakin özündən sonrakı başlanğıc
(ibtida) hallarında çox zaman caiz olmur. Yalnış oldu-
ğu hallarda isə, burada "vəqf" caiz deyildir. Yalnız
özündən sonrakı ayəyə birləşdirilməlidir. Birinci nəzə-
riyyənin tərəfdarları, peyğəmbərin (səlləllahu əleyhi
və alihi və səlləm) Ummi-Sələmə tərəfindən nəql olu-
nan hədisinə əsasəndir. Ummi-Sələmə deyir: Allahın
rəsulu (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) Quran
oxuduğu zaman hər bir ayənin sonunda "vəqf" edirdi.
Buyururdu: ‫يـ‬ ًَ ‫فَٱلرَ ًح‬ ًَ ‫" بً ٍسًـَٱلم ًوَٱلرَ ٍح ىَمػَٰػ‬vəqf" edirdi və sonra
buyururdu: ‫يف‬ َ‫بَٱٍل ىَعػَٰػمى ًم ى‬ ٍّ َ‫َر‬ ًً
‫" اىٍل ىح ٍم يدَلمو ى‬vəqf" edirdi və dərhal
buyururdu: ‫يـ‬ ًَ ‫" اىلرَ ٍح ىمػٰ ًفَٱلرَ ًح‬vəqf" edib yenidən buyurur-
ٍّ ‫َي ٍكًَـ‬
ًَ ‫َٱلد‬
du: ‫يف‬ ً ً
‫ ىَمػَٰػمک ى‬hədisin sonuna qədər;
Birinci nəzəriyyənin müxalifləri həm bu rəvayətin
sənədinə və həm mətninə xələl gətirmişlər. Sənəd
haqqında deyiblər ki, sənədi müttəsil (birləşik) deyil
və mətni haqqında isə deyiblər ki, bu rəvayətin mətni
yalnız həmd surəsinin ayələrini bəyan edir. Deməli
"vəqf"in digər surələrə də şamil edilməsi məlum deyil-
dir.<
_____________________________
;"Vəqf" və "ibtida"nın Quran-kərimdə qaydaları, səh. 176 - 177
Əbu-Davudun sünnəti 176 və 177 hədis 4001 və sunəni tirmizi,
hədis 2923
<Quran-kərimdə "vəqf" və "ibtida" qaydaları, çap. 8, səh. 117.
"Mualimul ehtida ila muərrifətil "vəqf" vəl "ibtida", səh. 112 - 116 nəqli ilə.
209
Diqqət: Ayələrin sayındakı ixtilafın dəlillərindən
birinidə belə bəyan etmişlər ki, peyğəmbər (səlləllahu
əleyhi və alihi və səlləm) hər ayənin başlanğıcında
"vəqf" etmiş (bu səbəbdən ki, Quran yazıçıları ayənin
sonunu bilsinlər və qeyd etsinlər), məlum olduqdan
sonra isə o həzrət (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm)
ayəni özündən sonrakına vəsl etmişdir (birləşdirmiş-
dir). Buna görədə bəziləri düşünürdülər ki, o həzrətin
(səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) vəsl etməsi ayə-
nin tamamlanmamasını bildirir. Buda səbəb oldu ki,
müsəlmanlar arasında ayələrin sayına görə ixtilaf ya-
ransın.; Beləliklə, bəyan edilən bəhslərə əsasən belə
bir nəticə yaranır ki, əgər Ummi-Sələmənin rəvayə-
tinin sənədinin səhih olduğunu fərz etsək, yenədə
bu rəvayət Quran-kərimin bütün ayələrinin sonunda
"vəqf" olunmasına şamil olacaq dəlil deyildir. Çünki,
əvvəldə də qeyd etdildiyi kimi bəzi ayələrin sonundakı
"vəqf", ləfz və mənada xələl və fəsad yaratdığına görə
yalnışdır və əgər peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alihi
və səlləm) bu cür ayələrin sonunda "vəqf" etmiş
olsada mütləq və şübhəsiz olaraq Quran yazıçılarının
ayənin sonunu aydınlaşdıra bilmələri səbəbindəndir
ki, yanlışlığa düçar olmasınlar. Amma sonradan yuxa-
rıdada qeyd edildiyi kimi ayələri bir-birinə birləşdir-
mişdir.
___________________________
;Dərsnameye ulumi Quran, səh. 11, çap. 12
Aşinayi ba ulum Qurani-doktor Əliəsğər Hələbi, səh. 102
"Əl-itqan", c. 1, səh. 21 nəqli ilə
"Moceze ulumi Quran", səh. 181
210
Vəqf və ibtidanın tanınmasında təsiri olan amillər
"Vəqf" və "ibtida"nın yer və mövqelərinin səhih

şəkildə tanınmasına təsir edən səbəb və amillərini
üstünlük sırası və əhəmiyyətinə görə 4 hissədə cəmlə-
mişlər ki, onlar aşağıdakılardır:
1. Quranın lüğət və kəlmələrinin mənası ilə tanışlıq.
2. Ərəb ədəbiyyatı elmi ilə tanışlıq (sərf və nəhv).
3. Quran elmi ilə tanışlıq (məqsəd, Quranın bəzi

kəlmələrinin qiraətindəki ixtilafdır).
4. Bəzi ayələrin təfsirindəki ixtilaflarla tanışlıq.
1. Quranın lüğət və kəlmələrinin mənası ilə tanışlıq:

Şübhəsiz, Quranın lüğət və kəlmələrinin mənasını
bilmək, "vəqf" və "ibtida"nın yerinin, mövqeyinin ta-
nınmasında ilk addım və ən mühüm amildir. Belə ki,
əgər qari Quranın "isim, fel və hərfə" şamil olan lüğət
və kəlmələrinin mənasından xəbərdar olsa, bir baxışla
və rahatlıqla cümlədə ya ayədə işlənən kəlmənin mə-
nasını aydınlaşdıracaqdır. Beləliklə bu, səbəb olacaq-
dır ki, Quranı təhqiq, tərtil, təhdir üsulu ilə oxuyan
şəxs, qiraət zamanı "vəqf" və "ibtida"nın düzgün olan
yer və məkanlarının harda olacağını bilsin.
Misal olaraq aşağıdakı ayələrə diqqət yetirin:
﴾٧٤٨﴿َ‫﴾ ىَكبًٱلٍي ًؿَََۗأىفى ىلَتى ٍَعػ ًقميكَ ىف‬٧٣٧﴿ ‫يف‬

َ‫صبً ًح ى‬
ٍ ‫َم‬ ً ‫َكإًن يكـَلىتىمرََك ىف ى‬
‫َعمى ٍيي ٍـ ي‬ ‫ى ٍ ي‬
Həqiqətən siz səhər çağı onların yanından keçirsiniz
(137) Həmçinin axşamçağıları! Belə isə heç düşünmür-
sünüz? (138)
211
Əgər Quran qarisi yuxarıdakı iki ayənin kəlmələri-
nin mənasını bilərsə, heç vaxt 137-ci ayənin sonunda
yəni, ‫يف‬ َ‫صبً ًح ى‬ ٍ ‫ َ يم‬kəlməsində "vəqf" etməyəcəkdir və َ
َ‫صبً ًح ى‬
‫يف‬ ٍ ‫ يم‬kəlməsini 138-ci ayənin əvvəlinə yəni, ‫ؿ‬ ًَ ‫ىكَبًٱلٍَيػ‬
kəlməsinə birləşdirəcəkdir. Daha sonra isə tilavətini
َ‫ أىفى ىلَتى ٍَعػ ًقمي ى‬kəlməsindən başlayacaqdır.
‫كف‬
Beləliklə, yuxarıdakı qeyd edilənlərə əsasən, 137 və
138-ci ayələrdəki birinci və ikinci hissələr belə olacaq-
dır: Həqiqətən siz səhər və axşam çağları onların
yanından keçirsiniz (birinci hissə). Belə isə heç düşün-
mürsünüz? (ikinci hissə).
Amma əgər qarinin, Quran kəlmələrinin mənaları
ilə yaxşı tanışlığı yoxdursa, mümkündür ki, 137-ci
ayənin sonunda yəni, ‫يف‬ َ‫صبً ًح ى‬
ٍ ‫ يم‬kəlməsində "vəqf" etsin
və bu "vəqf"dən sonra tilavətini 138-ci ayənin əvvəlin-
dən yəni, ‫ؿ‬ ًَ ‫ ىكَبًٱلٍي‬kəlməsindən başlayaraq ayənin axırına
yəni, ‫كف‬ َ‫ أىفى ىلَتى ٍَعػ ًقمي ى‬qədər davam etsin. Beləliklə, bu növ
tilavətə diqqət etməklə, hər iki ayədən bu cür məna
yaranır: Həqiqətən siz səhərlər davamlı olaraq onların
yanından keçirsiniz (birinci hissə) 137
Və gecələr düşünmürsünüz? (ikinci hissə) 138
Beləliklə, Quran kəlmələrinin mənası ilə tanışlığın
olmamasını bildirən yanlış "vəqf" və "ibtida"ya diqqət
etməklə, birinci hissə naqis və natamam tilavət olundu
və ikinci hissənin tilavətindən də aydın olur ki, ‫ؿ‬ ًَ ‫ىكَبًٱلٍَيػ‬
kəlməsinin ‫كف‬ َ‫ أىفى ىلَتى ٍَعػ ًقمي ى‬kəlməsi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.
Belə ki, bu cür tilavət Quran ayələrində naqis və anla-
şılmaz cümlələr təsəvvür edilməsinə səbəb olacaqdır.
Beləliklə, qari Qurani-kərimdən Allah təalanın sözlə-
212
rini insanlara çatdıran biri olduğu üçün, əgər Quranın
lüğətlərinin mənaları və kəlmələri ilə tanışlığı olarsa,
öz gözəl tilavətindən əlavə insanlara və onun qiraətini
dinləyən şəxslərə çox gözəl müsbət və mənəvi təsir
bağışlaya bilər.
Mühüm xatırlatmalar:
1. Qurani-kərimin kəlmələrinin və cümlələrinin

mənasını öyrənməyin üsullarından biri də hər gecə
Qurani-kərimin ayələrinin alt yazı və tərcüməsindən
ciddiyət və diqqətlə bir ya iki səhifə mütaliə etməkdir
ki, Qurani-kərimin "vəqf" və "ibtida" yerlərinin tanın-
masında böyük təsiri vardır.
2. Qurani-kərimin bütün ayələrinin tərcüməsini

tamamilə ciddi və diqqətlə oxuyub yadda saxlayan
şəxs, öyrəndiklərini unutmamaq və ya zehnindəki hifz
etdiyi ayələrin mənasında xələl yaranmaması üçün
gərək öz gündəlik tilavətləri zamanı Quranın kəlmə-
ləri və cümlələrinin mənalarını zehnində təkrarlasın.
Başqa sözlə, bu şəxs gündəlik tilavəti zamanı gərək
həm Qurani-kərimin kəlmələrinə və həm mənasına
diqqət etsin. Əgər bu üsul davamlı olarsa qari, oxunul-
muş ayələrin mənalarından müəyyən qədərini yadda
saxlayacaqdır.
3. Əgər şəxs, onun tilavətini dinləmək istəyən və

çoxluq təşkil edən insanların olduğu bir yerdə tilavət
etmək istəyərsə, yaxşı olar ki, qiraətdən öncə oxuya-
cağı ayələrin mənalarına diqqət etsin və ya əgər buna
fürsəti olmazsa, ən azından tilavətdən öncə qiraət
213
edəcəyi hissələrin mənalarını sürətlə gözdən keçirsin
ki, "vəqf" və "ibtida"nın yerlərindən xəbərdar ola
bilsin.
4. Qurani-kərimin ayələrinin tərcümə və anlayışını

öyrənmək, "vəqf" və "ibtida"nın yerlərini, məqamları-
nı bilmək üçün mühüm olmasından əlavə, səbəb olur
ki, qari ən azından bir dəfə də olsa, Qurani-kərimin
ayələrinin mənalarını diqqətlə mütaliə etsin, əxlaqi,
etiqadi, fiqhi, tarixi və ibrətli mesajlar və nöqtələrlə
tanış olsun. Bu isə şəxsə ilahi rəhmət və hikmət qapı-
larının açılmasına, dini elmlərin öyrənilməsinin baş-
lanğıcına, islam cəmiyyəti və bəşəriyyətdə digər xeyir
işlərin baş tutmasına səbəb olacaqdır. Bəzi şəxsiyyət-
lərin elmi və əməli cəhətdən yüksək və ali dərəcəli
məqamlara çatmaları da bu yolla olmuşdur.
2. Ərəb ədəbiyyatı (sərf və nəhv): Hər kəs ki, ərəb

ədəbiyyatı elmini, xüsusilə "nəhv" bəhsini öyrənmiş
olarsa, qiraət zamanı "vəqf" və "ibtida"nın yer və
mövqeyini tanımağa və müvəffəqiyyətlə ona əməl
etməyə qadir olacaqdır. Belə ki, Quranın cümlələrin-
dəki kəlmələrin rollarını tanıyıb bilinməsi, "vəqf" və
"ibtida"nın yerlərinin düzgün anlaşılmasında çox
təsiri vardır. Lakin, bunları bilməmək isə qarinin
yanlış və mənada anlaşılmazlıq yaradan yerlərdə
"vəqf" və "ibtida" etməsinə səbəb olacaqdır. Beləliklə,
əgər Quran qarisi, Quranın lüğətinin mənalarından
xəbərdar olarsa amma ərəb ədəbiyyatı elmi ilə lazımlı
və kifayət qədər tanışlığı olmazsa, mümkündür ki,
"vəqf" və" ibtida"nın düzgün yerlərini tanımaqda xəta
214
və yanlışlığa düçar olsun ki, bu da yanlış və anlaşılmaz
"vəqf" və ibtidaya səbəb olacaqdır.
Aşağıdakı misallara diqqət edin:
َ‫َرَبويَبً ىكمً ىمػٰ و‬

1. (Bəqərə/124) ‫ت‬ ‫يـ ى‬
ً ً ٍ ‫َكإًًذ‬
‫َٱبَتىػمى ٰيَإ ٍب ىراى ى‬ ‫ى‬
"O zaman ki, Pərvərdigarı İbrahimi imtahan etdi,

kəlmələrə".
Əgər qari yuxarıdakı ayədə ‫ ىَرب َوي‬kəlməsinin ‫ی‬ َٰ ‫ًإ ٍبَتىػمى‬

kəlməsinin faili olduğunu bilməzsə, mümkündür ki,
ً ‫ٱَبَتىػمى ٰیَإً ٍبر‬
‫اىٍَـ‬ ٍ ‫ ىَكإًًَذ‬cümləsinin fel, fail, məfullu və tam cümlə
‫ى‬
olduğunu güman etsin və ‫ی‬ َٰ ‫ إً ٍبَتىػمى‬feli failsiz qiraət olun-
duğuna görə burada "vəqf" edərək həm ləfz və həm
məna cəhətdən yanlışlığa düçar olacaqdır. Bu halda
isə anlaşılmaz bir məna yaranacaqdır.
2. (Mumtəhənə/1)..‫َكًَإياَ يك ٍـََۗأىفَتي ٍؤَ ًمينكٍاَبًٱلم ًو ىَرٍَّب يكـ‬

‫يي ٍخ يرَ يجكَ ىفَٱلرَ يسكَ ىؿ ى‬
"Sizin pərvərdigarınız olan Allaha imanınız olduğu

üçün, (kafirlər) sizi və rəsulu (şəhər və diyarından)
xaric edirlər".
Əgər qari ərəb ədəbiyyatı qaydaları ilə tanış deyilsə,

Qurani-kərimin kəlmələrinin mənalarını bilsə də
mümkündür ki, ‫ؿ‬ َ‫ اىلرَ يسكَ ى‬kəlməsində "vəqf" etsin və son-
ra isə ‫ إًيا يکٍَـ‬kəlməsindən "ibtida" edərək qiraətinə
başlasın. Yuxarıdakı bəhsi nəzərə alaraq, aşağıdakılara
diqqət yetirin:
215
َ‫َيي ٍخ ًرَ يجكَ ىفَٱلرَ يسكَ ى‬- xaric edirlər (kafirlər)
(Birinci hissə)َ‫ؿ‬
rəsulu (şəhərdən)
(İkinci hissə) ‫َرٍَّب يکٍَـ‬ ً ً ً ً

‫ ىَكإيا يک ٍـَأىفَتي ٍؤَمينكٍاَبٱلمو ى‬- Pərvərdigarımız
olan Allaha iman gətirməkdən uzaq olun.
Birinci hissədə ki, ‫ؿ‬

َ‫سَك ى‬
َ‫َلرَ ي‬kəlməsində "vəqf" olundu,
rəsulun xaric olunmasının səbəbi məlum deyil və
məfhumsuz (aydın olmayan, mənasız) bir cümlədir.
Bunun səbəbi də, birinci hissəni ikinci hissəyə birləş-
dirməməkdir. Çünki, ikinci məful və həmçinin xaric
olunmanın səbəbi ikinci hissədə bəyan edilmişdir və
ikinci hissə qiraət olunmayana qədər, birinci hissə ləfz
və məna cəhətdən naqis və anlaşılmaz olacaqdır.
İkinci hissədə ‫ ًإيا يکٍَـ‬kəlməsi ‫ف‬

َ‫ يي ٍخ ًرَ يجكَ ى‬felinin ikinci
məfuludur ki, birinci hissəyə birləşməyərək ikinci
hissədən qiraətdə "ibtida" olaraq istifadə olunduğu
üçün öz məfulluq mənasını itirərək mənfi və uzaq
durmaq (pəhriz etmək) mənasını qazanmışdır. Buna
görə də təzə mənaya diqqət etməklə, ikinci hissə
özündə küfür icad edən və batil bir məna yaradır.
Qeyd edilən bu misallara diqqət etməklə, ərəb
ədəbiyatı elminin, "vəqf" və "ibtida"nı səhih şəkildə
müəyyən etməkdəki rolunu və həmçinin ərəb dilini
öyrənmək haqda məsumlardan (əleyhimus-salam)
olan dəyərli hədislərə əsasən deyə bilərik ki, çox yaxşı
olar ki, Quran öyrənciləri həftə ərzində ən azından bir
ya iki saatlıq vaxtlarını ərəb ədəbiyatı elmini öyrən-
məyə sərf etsinlər. Çünki Qurani-kərimin kəlmələrinin
216
mənalarını, "vəqf" və "ibtida"nın yerlərini öyrənmək-
də çox mühüm və əsas olan, ərəb ədəbiyatı elmini
bilməkdir. Bu elmi öyrənmək, ilk başda bəziləri üçün
çətin ola bilər. Lakin bir az müddət keçdikdən sonra
onun çətinliyi azalacaqdır və asanlaşaraq şirinləşəcək-
dir. Xüsusilə Quran kəlmələrinin mənalarını öyrəndi-
yiniz zaman bu daha çox özünü göstərəcəkdir. İmam
Sadiq (əleyhis-salam) buyurmuşdur:
‫یَي ىكمٍّ يـَبً ًو ى‬ ً ًٰ

¹َ‫َخمىقى َوي‬ ‫تى ىعم يمكاَاٍل ىع ىرَبًيةىَفًإنيىاَ ىك ىل يـَالمٌوَالذ ي‬
"Ərəb dilini öyrənin ki, Allah öz kəlamını bəndə-

lərinə o dillə söyləmişdir".
َ‫اَع ىرَبًيًّاَلى ىعم يك ٍـَتى ٍَعػ ًقميكَ ىف‬ ‫َإًناَأ ى‬:‫یَكتىاَبً ًَو‬ ً ‫اؿَال ٰمٌوَتىعالى‬
ً ‫یَف‬
‫ىنزٍلىَنػٰويَقي ٍرىء نان ى‬ ‫قى ى ي ى‬
Allah-təala öz kitabında (Quranda) buyurmuşdur:

"Biz Quranı ərəbcə nazil etdik ki, bəlkə siz camaat
təfəkkür edəsiniz".
3. Bəzən qiraətdəki ixtilafların da "vəqf" və

"ibtida"ya təsiri vardır. Misal üçün, mübarək İbrahim
surəsinin 1 və 2-ci ayələrində Allah-təala buyurmuş-
dur:
َ‫َرٍَّب ًي ٍـ‬ ًً ً ً ً ‫ىنزٍَلىَنػٰوَإًلىٍَيػ ىؾَلًتي ٍخ ًرَجَٱلن‬ ‫الرََۗ ًكَتىػٰ ه‬
‫اسَم ىفَٱلظمي ىمػٰتَإلىیَٱلنكَ ًرَبإ ٍذ ًف ى‬ ‫ى‬ ‫ى‬ ‫بَأ ى ي‬
َ‫َكَ ىما‬ ً ً ‫﴾َالم ًَوَالًذمََلىو‬٧﴿َ‫يد‬ ًَ ‫يزَٱٍل ىح ًم‬ ً ‫َصر‬
ً َ‫اطَٱٍل ىعز‬ ً ً
‫َماَفيَٱلس ىم ىاكات ى‬ ‫ي ى‬ ‫إلى ٰی ى‬
﴾٢﴿َ‫ابَ ىشًد ويد‬ ‫َع ىذ و‬ ً َ‫ضََََۗكَكٍي هؿَلًٍم ىك ًاف ًر‬
‫يفَم ٍف ى‬‫ى‬ ‫ىى‬
ً َ‫يَٱل ٍىر‬ ٍ ‫ًف‬
___________________________
;Sərf müqəddimati, ç. 1391. Həmid Muhəmmədi. Biharul-ənvar, c. 2, səh. 212
217
1. "Əlif, Lam, Ra! (Ya Rəsulum! Bu Qur’an) elə bir
Kitabdır ki, onu sənə insanların öz Rəbbinin izni ilə
zülmətlərdən nura (küfrdən imana) - yenilməz qüvvət
sahibi, (hər cür) tə’rifə (şükürə) layiq olan Allahın
yoluna (islam dininə) çıxartmaq üçün nazil etmişik".
2. "Elə bir Allah ki, göylərdə və yerdə nə varsa,

hamısı Onundur. Düçar olacaqları şiddətli əzabdan ötrü
vay kafirlərin halına!".
Əgər qari ‫يد‬ٍَ ‫ ىح ًم‬kəlməsində "vəqf" edərsə, Rafe' və
ibni Amirin yoluna (metoduna) əsasən yəni, ‫ اىلم ًَو‬kəlmə-
sinin axırındakı hərfin "zəmmə"sinin qiraət oldundu-
ğu üçün bu "vəqf" tamdır. (Yəni bu "vəqf", ləfz və
məna cəhətdən kamildir və özündən sonrakı ayə ilə
heç bir rabitəsi yoxdur). Lakin digər qarilərin və
həmçinin Asimin Həfsdən olan rəvayətinə əsasən ki,
‫ اىلم ًَو‬kəlməsinin sonuncu hərfinə "kəsrə" işarəsi verərək
oxuduqları üçün bu cür qiraətdəki "vəqf" həsəndir.
(Yəni, "vəqf" etməyin işkalı yoxdur amma sonrakı
ayəyə birləşdirilməsi daha yaxşıdır).
Təbii ki, Qurani-kərimin hərəkə və əlamətlərinin
qoyulma yolu Həfsin Asimdən olan rəvayəti ilə bu gün
islam dünyasında daha düzgün hesab olunan bir
yoldur (metoddur). Qiraətdə olan daha çox problem-
lərdən biri, qiraətlərdəki ixtilaflardır ki, Həfsin Asim-
dən olan rəvayətinə əsasən qiraət edənlər, qiraətlərin-
dəki ixtilafı ən az həddə çatdırmışdırlar. Çünki Qurani-
kərimin hərəkə və əlamətləri (bəzi xüsusi hissələrdən
başqa) Həfsin Asimdən olan qiraətinə əsasən yazılmış-
dır.
218
Diqqət: Asim, Həmzə və o kəslər ki, qiraətin böyük
şəxsiyyətlərindəndirlər, şiə və əhli-beyti (əleyhimus-
salam) sevənlərdən idilər. Həfsin Asimdən olan rəva-
yətinə əsasən oxunan hazırki məşhur qiraət forması
da şiənin Quran qiraəti mövqeyini dünyaya bəyan
edir.;
Xatırlatma: Şiə və əhli-beyt (əleyhimus-salam) da-

vamçılarının inanclarına əsasən Quran bir qiraətlə na-
zil olmuşdur və qiraətdəki ixtilaf isə 1-ci və 2-ci hicri
qəməri əsrində yaşayan bütün Quran qarilərindən
başlamışdır.
İmam Muhəmməd Baqirdən (əleyhis-salam) nəql
olunur:
²َ‫َقىب ًؿَٱلرىكًَاة‬
ً ‫َمف‬
ً ‫ؼَي ًج‬ ًٍ ‫احودَكلى ًكف‬
َ‫َٱال ٍختً ى‬ ً ‫َع ٍنًد‬
ً ‫َمف‬
ً ‫َن ىز ى‬ ً ‫إًفَٱٍلقيرآفَك‬
ٍ ‫یء‬
‫لَ ى ى ي‬ ‫َك ى‬ ‫ى‬ ٍ ‫اؿ‬ ‫اح هد ى‬ ‫ٍ ى ى‬
"Quranın bir qiraəti vardır və o, yeganə olan Allah

tərəfindən nazil edilmişdir. Amma Quranda (onun
qiraətində) qarilər tərəfindən ixtilaf yaranmışdır".
Əminul islam Əllamə Təbərsi (rəhmətullahi əleyh),
Quranın bir qiraətlə nazil edilməsi haqqında olan
xəbərin, daha çox şiələr tərəfindən olduğunu nəql
etmişdir.=
__________________________________
;Quran elmi dərslikləri, Hüseyn Cavan Arastə, c. 12, səh. 292. Kitab 1377 ci
ildə hövzədə seçilmişdir.
<Quran elmi dərslikləri, Hüseyn Cavan Arastə, c. 12, səh. 224. Üsuli Kafi
nəqli ilə. Fəslul Quran kitabı. "Babun Nəvadir".
=Quran elmi dərslikləri, Hüseyn Cavan Arastə, c. 12, səh. 224. "Əttəmhid"
c. 1, səh. 335 nəqli ilə.
219
4. Təfsiri cəhətdən ixtilaf: "Vəqf" və "ibtida"nın
düzgün yer və mövqeyinin tanınmasına aid olan
amillərin sonuncusu, təfsiri cəhətdən olan ixtilaflar-
dan agah olmaq haqqındadır. Misal olaraq, Ali-İmran
surəsinin 7-ci ayəsi haqqında, bəziləri arasında
çox böyük, şiddətli ixtilaflar yaranmışdır. Allah-təala
Ali-İmran surəsinin 7-ci ayəsində buyurur:
ً ً ً ٌّ ً ‫َفیَٱٍل ًعٍمًـَيقيكَليكَفء‬
ً ‫اس يخكَف‬
ً ‫َكمايعىمـَتىأ ًٍكَيىموًَإالَٱلموَكٱلر‬
‫امنابًوَ يكؿَم ٍفَع ٍند ى‬
‫َرَب ىٍّنا‬ ‫ىىى‬ ‫ى‬ ‫ى‬ ‫يى‬ ‫ي‬ ‫ى ى ىٍ ي‬
"Və bilmirlər ki, onların yozumunu (həqiqi mənası-

nı) Allahdan (yaxud Allahdan və elmdə qüvvətli olan-
lardan) başqa heç kəs bilməz. Elmdə qüvvətli olanlar
isə: "Biz onlara iman gətirdik, onların hamısı Rəbbi-
mizin dərgahındandır", deyərlər. Bunları ancaq ağıllı
adamlar dərk edərlər."
Ümumilikdə demək olar ki, yuxarıda qeyd edilən
ayənin qiraət edilmə forması haqqında iki fikir vardır:
Birinci fikir: Belə ki, ‫ اىلم َوي‬kəlməsinin sonunda olunan

"vəqf", tam və lazımlı "vəqf"dir. Çünki, bu fikirdə
olanların nəzərinə əsasən, mütəşabeh olan ayələrin
yozumu (təvili) və təfsirini Allahdan başqa kimsə bil-
mir və elmdə qüdrətli olanlar isə mütəşabeh ayələrin
təfsirini etməkdə acizdirlər.
İkinci fikir: Belə ki, ‫ اىلم َوي‬kəlməsində "vəqf" lazım deyil

və gərək özündən sonrakı kəlməyə birləşdirilsin.
Çünki, bu fikirdə olanların nəzərinə əsasən mütəşabeh
olan ayələrin yozum və təfsirini Allah və həmçinin
elmdə qüdrətli olanlar da bilirlər.
220
Deməli ‫كف‬ َ‫اس يخ ى‬ ً ‫ كٱلر‬kəlməsinin "vəv" hərfi istinafiyə
‫ى‬
(təəccüb, sual) yox, atifə (ətf) "vəv"ıdır. Beləliklə,
‫ ىَك ىم ىاي ٍعمى يـَتىأ ًٍكَيمىويَإًالََٱلم َوي‬cümləsi gərək qiraət zamanı özündən
sonrakı cümləyə yəni, ‫فَ ًفيَٱٍل ًعٍمًَـ‬ ً ‫ كٱلر‬cümləsinə birləş-
َ‫اس يخكَ ى‬ ‫ى‬
dirilsin ki, mütəşabeh ayələri təfsir etmək, elmdə
qüdrətli olanlara (elm sahiblərinə) da şamil edilsin.;
Mühüm xatırlatma: Qeyd edilən amillərdə deyilən-

lərə diqqət etməklə "vəqf" və "ibtida"nın düzgün yer-
lərinin müəyyən olunması haqqında iki amil yəni,
"Quran kəlmələrinin mənalarını və ərəb ədəbiyyatı
elmini xüsusilə nəhv bəhsini tanımaq" çox mühüm və
əsas amildir ki, bu amillər vasitəsilə Qurani-kərimdə
"vəqf" və "ibtida"nın düzgün yerləri müəyyən edilir.
__________________________________
;İmam Baqir (əleyhis-salam) buyurmuşdur: Allah-təala buyurur ki, Quranın
yozumunu (təvilini), Allah və elm sahiblərindən başqa heç kəs bilmir. Və
biz (əhli-beyt) onu bilirik.
Qurani-kərim əhli-beytin nəzəri ilə, c. 1, səh. 77, Biharul-ənvar, c. 89,
səh. 97, Əssafi, c. 1, səh. 29.
221
Vəqf və onun növləri
Keçən dərslərdə işarə olunduğu kimi, "vəqf"in

lüğəvi mənası dayanmaq, durmaq deməkdir. Amma
qiraət elmi istilahında isə sözün və ya ayənin axırında,
yenidən qiraət etməyə başlamaq məqsədi ilə səs və
nəfəsin qısa müddətli kəsilməsinə (dayanmasına)
"vəqf" deyilir.
Kəsilmənin tərifi və vəqflə olan fərqi: Kəsilmə, qiraət

istilahında bunlardan ibarətdir:
Qurani-kərimin qiraətini tamamlayıb, məqsədə ça-
taraq digər bir işə (qiraətə) keçişdir. Ayələrin başlan-
ğıcı, Quran qiraətini kəsə bilmək (vəqf etmək) üçün-
dür. Beləliklə, ayələrin başlanğıcında qiraəti kəsmək
səhihdir. İki "kəsilmə və vəqf" istilahlarının təriflərinə
diqqət etməklə, bu ikisinin də fərqləri məlum və aydın
oldu və artıq izah və şərhə ehtiyac yoxdur.
Qurani-kərimdə Həfsin qiraətinə əsasən səkt və

onun 4 növünün tərifi:
"Səkt" kəlməsi lüğətdə, "vəqf və sükut etmək" mə-
nasındadır. Amma qiraət istilahında isə bunlardan
ibarətdir:
Səsin qısaca kəsilməsi, nəfəs yeniləmədən dərhal
qiraəti davam etmək. Səkt və "vəqf"in fərqi isə nəfəs-
sizlik və nəfəs yenilənməsindədir.
Diqqət: Səktin zamanı iki qısa hərəkənin tələffüzü

qədərdir.
222
Quranda səkti vacib olan hissələr:
A) (Kəhf/1) ‫ ًع ىك نجا‬kəlməsinin "əlif" hərfində səkt edib

və sonra (Kəhf/2)‫ٍّما‬ ‫ َقىػي ن‬kəlməsini oxumaq. Bu hissədəki
səkt, Kəhf surəsinin 1-ci və 2-ci ayələrini bir-birinə
birləşdirir. Başqa halda, əgər qari birinci ayənin so-
nunda "vəqf" edərsə, burada səkt yaranmayacaqdır və
əgər ‫ٍّما‬ ً
‫ ع ىكَ ىجاََقىػي ن‬hissəsində səktsiz birləşmə olarsa, ‫ٍّما‬ ‫َقىػي ن‬
kəlməsi ‫ ًع ىكَ نجا‬kəlməsinin sifəti hesab olacaqdır və
mənası isə "əyrilikdə sabitlik" olacaqdır ki, bu məna
isə yanlış və Allahın məqsədinin əksinə olan mənadır.
Halbuki, ‫ٍّما‬ ‫ َقىػي ن‬kəlməsi birinci ayədəki ‫اب‬ َ‫ اىٍل ًكتى ى‬kəlməsinin
sifətidir.
B) (Yasin/52) ‫ ىم ٍرَقىًد ىنا‬kəlməsinin "əlif" hərfində səkt

edib, sonra isə ‫ ىَىػٰ ىذا‬kəlməsini oxumaq. Burada isə
sadəcə olaraq ‫ ىم ٍرَقىًد ىنا‬kəlməsini ‫ ىَىػٰ ىذا‬kəlməsinə birləşdir-
mək istənilərsə səkt baş verəcəkdir və əslində isə ‫ىم ٍرَقىًد ىنا‬
kəlməsində "vəqf" edildiyi zaman səkt edilməyəcək-
dir. Amma hər iki kəlmə səktsiz birləşdirilərsə, müm-
kündür dinləyici belə güman etsin ki, ‫ ىَى ػٰ ىذا‬kəlməsi ‫ىم ٍرَقىًد ىنا‬
kəlməsinə aid edilir və bu halda isə ayənin qalan
hissəsi Allahın vədəsinin mənfi və peyğəmbərin
(səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) iddiasının da
yalan olduğu mənada olacaqdır.
223
C) (Qiyamət/27) ‫ؽ‬ َ‫ ىم ٍفَ ار و‬kəlməsindəki ‫ف‬
ٍَ ‫ ىم‬sözünün
üzərində olan iki qısa səsli hərəkənin zamanı qədər
edilən səkt və sonra ‫ؽ‬ َ‫ ار و‬kəlməsini oxumaq.
Səkt olmadığı halda, "‫ "ن‬hərfi "‫ "ر‬hərfində idğam
َ‫ ىم ار و‬kəlməsi yaranacaqdır ki, bu da dindən
olunaraq, ‫ؽ‬
"xaric edən" mənasında olacaqdır və ya ayənin əsl
mənası ilə ixtilaflı olacaqdır.
D) (Mutəffifin/14) ‫اف‬ َ‫ ىب ٍؿََۗ ىر ى‬kəlməsindəki ‫ؿ‬

ٍَ ‫ ىب‬sözünün
üzərində olan iki qısa səsli hərəkənin zamanı qədər
edilən səkt və sonra ‫اف‬َ‫ ىر ى‬kəlməsini oxumaq.
Səkt olmadığı halda "‫ "ل‬hərfi "‫ "ر‬hərfində idğam
olunaraq, ‫اف‬
َ‫ ىبر ى‬kəlməsi yaranacaqdır ki, "iki yaxşı əməlli
insan" mənasında olacaqdır. Halbu ki, ayə bu mənanı
bəyan etmir və bu məna ixtilaf yaradır.
1. Həfsin Asimdən olan rəvayətində olduğu kimi,

vacib səktin növləri, yalnız yuxarıdakı qismlərə aiddir
və Quranda da "‫ "س‬hərfini yazmaqla müəyyən edilir.
2. Kəlmələrin axırında "vəqf"in qanuni yollarına

səktdə də əməl olunur. Belə ki, Kəhf surəsinin birinci
ayəsində səktlə birləşmədə ‫اجا‬ ً
‫ ع ىك ن‬kəlməsinin tənvini,
"əlif" məddi olaraq dəyişilir və ‫اجا‬ ً
‫ ع ىك ى‬formasında tələf-
füz olunur.
224
3. Vacib səktin 4 hissəsində əgər səktə əməl olun-
mazsa ayənin mənası dəyişiləcəkdir.
Vəqfin növləri:
Gərək diqqət olunsun ki, "vəqf" ümumilikdə 2 hissə-

yə ayırılır.
1) Təcili vəqf: bundan ibarətdir ki, müxtəlif səbəb-

lərdən, məsələn; nəfəsin bitməsi, asqırıq, öskürək,
ayənin unudulması və hər hansısa səbəbdən qarinin
qiraətin davamını gətirə bilməməsi zamanı baş verə
bilər. Belə ki, əgər qari (əvvəl və sonraya diqqət
etməklə) ayənin mənasında xələl və naqislik yaranma-
yacaq uyğun bir yerdə "vəqf" edərsə, "vəqf" etdiyi
yerdən dərhal sonrakı kəlmədən olunan başlanğıc
səhih hesab edilir. Əgər qari, Qurani-kərimdə yanlış və
anlaşılmaz məna yaradan bir yerdə "vəqf" edər, gərək
bu təcili "vəqf"dən sonrakı qiraətini elə bir kəlmədən
davam etməyə başlasın ki, düzgün və anlaşılan mənanı
çatdırmış olsun. Aşağıdakı misallara diqqət edin:
1. Mübarək Bəqərə surəsinin 22-ci ayəsindəki düz-

gün "vəqf" və "ibtida":
َ‫ىخ ىرىج‬
ٍ ‫اءَفىأ‬ ً ً ‫َف ار نشاَكٱلسماءَبًىنا َءََكأ ى‬ ً ‫َٱلىر‬ ً
‫َم ن‬
‫ىنزَ ىؿَم ىفَٱلس ىماء ى‬ ‫ض ى ى ى ى نى‬ ‫یَج ىع ىؿَلى يك يـ ٍ ٍ ى‬
‫اىلذ ى‬
َ‫اَكأىنتي ٍـَتى ٍعمى يم ى‬
‫كف‬ ‫َرَ ٍَزقناَلى يك ٍـََۗفى ىلَتى ٍج ىعميكٍاَلًم ًوَأ ى‬
‫ىند ناد ى‬
ً ‫بً ًَو ۦَ ًمفَٱلثىمر‬
ً ‫ات‬ ‫ى ىى‬
"O Allah ki, sizin üçün yer üzünü döşədi, göyü isə
tavan yaratdı, göydən yağmur endirdi və onun
vasitəsilə sizin üçün müxtəlif meyvələrdən ruzilər
225
yetişdirdi. İndi siz də Allaha (onun heç bir oxşarı və
bənzəri olmadığını) bilə-bilə şəriklər qoşmayın"!
Beləliklə, qari ‫ ِر ْز ًقا لَ ُك ْم‬kəlməsində təcili "vəqf" edərsə

və daha sonra "vəqf" etdiyi yerdən sonrakı kəlmədən
qiraətə başlayarsa, burada həm "vəqf" və həm "ibtida"
caizdir. Başqa sözlə, bu cür təcili "vəqf"dən dərhal
sonra qiraətə başladıqda düzgün və anlaşılan məna
yaranır. Beləcə, "vəqf" və "ibtida" hər ikisi caiz hesab
olunur.
2. Mübarək Ali-İmran surəsinin 181-ci ayəsindəki

yanlış vəqf və ibtida:
َ‫اء‬ ً ٍ ‫لىقى ٍدَس ًمعَٱلموَقىك ىؿَٱلًذيفَقىاليكٍاَإًفَٱلموَفىًقيرَكىن ٍحفَأ‬

‫ىغن ىي ي‬ ‫ى ه ى ي‬ ‫ى‬ ٍ ‫ى ى ي‬
"Allah kasıbdır, biz isə dövlətliyik!"- deyənlərin söz-

lərini Allah, əlbəttə, eşitdi".
Belə ki, qari ‫ َقالُو ْا‬kəlməsində təcili (məcburi) "vəqf"

edərsə və daha sonra qayıdıb təzədən tilavətə başla-
maq üçün münasib yer seçmədən, təcili "vəqf"dən
sonra tilavətə davam etməyə başlasa, bu halda təcili
"vəqf" anlaşılmaz bir məna yaradacaq və özündən
sonrakı sözdən tilavətə başlayarsa, fəsad və batiledici
bir məna icad edəcəkdir.
Qeyd: "Vəqf"in, əlaməti olmayan, nisbətən uzun olan

ayələrdə və ya iki "vəqf" yerinin fasiləsi, qarinin nə-
fəsi çatmayacaq miqdarda olarsa, gərək qari bu cür
ayələrin tilavətindən öncə "vəqf" üçün münasib yeri
müəyyən etsin.
226
2) İxtiyari vəqf: O "vəqfə" deyilir ki, heç bir məcbu-
riyyət olmadan, qari öz ixtiyarı ilə "vəqf" etsin.
İxtiyari vəqfin növləri: "Vəqf"in ən məşhur dörd
növü vardır ki, onlar aşağıdakılardır:;
1- Tam vəqf
2- Kafi vəqf
3- Həsən vəqfi
4- Qəbih vəqf
Qeyd edilən növlərin əsas mənbəsi ləfzi və mənəvi
rabitədir. Beləliklə, yaxşı olar ki, hər şeydən əvvəl bu
iki rabitədə hədəfin nə olduğunu açıqlayaq: iki cümlə
arasındakı mənəvi rabitədə məqsəd budur ki, iki cüm-
lə mövzu və məna cəhətdən bir-birinə bağlı olsunlar.
Misal üçün, Bəqərə surəsinin 2-dən 5-ə qədər olan
ayələrinin məna cəhətdən bir-biri ilə rabitələri vardır.
Belə ki, onların hamısı müttəqin və onların hallarının
şərhi haqqındadır. Bu surənin 6 və 7-ci ayələri kafirlə-
rin hallarının şərhi haqqındadır. Beləliklə, bir-biriləri
ilə mənəvi rabitələri vardır.
8-ci ayədən 20-ci ayəyə qədər isə münafiqlər haq-
qındadır və beləliklə onların da bir-biriləri ilə mənəvi
rabitələri vardır.
İki cümlə arasında ləfzi rabitədə məqsəd isə, erab
(hərəkə) cəhətdən olan rabitədir. Belə ki, ya birinci
hissədəki erabın amili (səbəbi) ikinci hissədə olsun və
ya əksinə, erabın amili birinci hissədə olsun.
__________________________________
;Qurani-kərimdə vəqf və ibtidanın qiraəti, c. 2, səh. 33,
Doktor Muhəmməd Kazim Şakir
227
Birinci hissəyə misal: (Həmd/6) ‫يـ‬ َ‫اَٱلص ىارطىَٱٍل يم ٍسَتىػ ًق ى‬
ٍّ ‫ًا ٍىًد ىن‬
ٍّ məfuldur və onun amili ‫ ًَا ٍىًَد‬feilidir.
burada َ‫ٱلص ىارطى‬
İkinci hissəyə misal: (Həmd/5) ‫َن ٍعيبيَد‬ ‫ إًي ى‬burada ‫ؾ‬
‫اؾ ى‬ َ‫إًيا ى‬
sözü ‫ ىن ٍعيبيَد‬sözünün məfuldur. Deməli hər iki halda deyi-
rik ki, ‫ط‬ ٍّ və ‫ إً ٍىًد ىنا‬ilə ‫اؾ‬
َ‫ٱلص ىار ى‬ َ‫ إًي ى‬və ‫ ىن ٍعيبيَد‬arasındakı rabitədə
ləfzi rabitə mövcuddur. Beləliklə, ləfzi rabitədə məq-
səd, mütləq rabitə deyildir. (Yəni kəlmənin mənasına
diqqət etməklə deyilsin ki, ‫اؾ‬ َ‫" إًي ى‬təkcə sənə" məna-
sındadır və ‫ ىن ٍعيبيَد‬isə "pərəstiş edirəm" mənasındadır.
Deməli, bu iki ‫اؾ‬ َ‫ إًي ى‬və ‫ ىن ٍعيبيَد‬kəlmələrinin bir-biri ilə ləfzi
rabitələri vardır).
Əksinə məqsəd xass (xüsusi) ləfzi rabitədir və o da
erabi (hərəkə) rabitədir. Yəni iki cümlənin hissələrin-
dən biri, digər hissənin erabının amilidir. Beləliklə,
mümkündür ki, iki cümlə zahirdə bir-birinə ətf
(qayıdış) olunsun amma "vəqf və ibtida elmi" cəhət-
dən ləfzi rabitə hesab olunmasın. Həmd surəsinin
5-ci ayəsində olduğu kimi. ‫يف‬ َ‫َن ٍستى ًع ي‬
‫ؾى‬ ‫َكَإًيا ى‬
‫َن ٍعبي يد ى‬
‫ؾى‬ ‫ إًيا ى‬bu ayədə
َ‫َن ٍستى ًع ي‬
‫يف‬ ‫ إًي ى‬cümləsi, ‫إياؾَنعبد‬
‫اؾ ى‬ ‫ي‬ cümləsinə ətf olsa da bu iki
cümlənin heç biri, digər olan cümlənin erabının amili
deyildir. Belə ki, birinci cümləyə müstənifə (başlanğıc)
deyilir və erabın əhəmiyyəti yoxdur. İkinci cümlə isə
birinci müstənifə olan cümləyə ətf olunmuşdur ki,
onda da erabın əhəmiyyəti yoxdur.
Beləliklə deyirik ki, iki cümlə ‫َن ٍعيبيَد‬ ‫ إًي ى‬və ‫يف‬
‫اؾ ى‬ َ‫َن ٍستى ًع ي‬
‫ؾى‬ ‫إًيا ى‬
arasında mənəvi rabitə olsa da ləfzi rabitə mövcud
deyildir.
228
Belə ki, bir şəxs yalnız Allaha ibadət edirsə, yəni
bütün işlərini Allah üçün edirsə, təbiidir ki, yalnız
ondan kömək tələb etsin. Beləliklə, iki kəlmə ya iki
kəlmədən ibarət olan bir cümlə arasında və ya iki
mətn arasındakı rabitə aşağıdakı üç haldan biridir:
1. Mənəvi rabitələri var lakin, ləfzi rabitələri yoxdur.
Məsələn, Bəqərə surəsinin 2-dən 5-ə qədər olan ayə-
ləri kimi.
2. Nə mənəvi rabitələri var və nə ləfzi rabitələri var.
Məsələn, Bəqərə surəsinin 5 və 6-cı ayələri kimi.
3. Həm mənəvi rabitələri var və həm ləfzi rabitələri
var. Bu hissədə olan vəqf mümkündür ki, həsən vəqfi
olsun və həmçinin mümkündür ki, qəbih vəqf olsun.
Əgər birinci hissədəki cümlə və ya sözdə olunan vəqf
bu iki xüsusiyyətlərdən ibarət olarsa, həsən vəqfidir,
əgər olmazsa qəbih vəqfdir. O iki xüsusiyyət aşağıda-
kılardır:
1-Mənasının olması; yəni ləfz və ya cümlənin məna-
sı olsun və buna mənalı kəlam deyilsin.
2-Məqsəd və hədəfinin olması; yəni onun Allah tərə-
findən olduğunu bilib, deyə bilək ki, "bu mənanı Allah
iradə etmişdir". Misal olaraq, ‫يف‬ َ‫بَٱٍل ىعالى ًم ى‬
ٍّ َ‫َر‬ ًً
‫ اىٍل ىح ٍَم يدَلمو ى‬cümlə-
sindəki ‫ اىٍل ىح ٍم يدًلم ًَو‬cümləsi və ‫يف‬ َ‫بَٱٍل ىعالى ًم ى‬ٍّ ‫ ىَر‬cümləsi arasında
ləfzi rabitə və ona uyğun mənəvi rabitə mövcuddur.
Belə ki, ‫يف‬ َ‫بَٱٍل ىعالى ًم ى‬
ٍّ ‫ ىَر‬cümləsi ‫ اىلمو‬kəlməsinin sifətidir və
sifətin erabı isə mosufdandır. Yəni eynilə mosufun
(sifət olanın) erabıdır. Beləliklə, ‫ اىلمو‬kəsrəli olduğu
üçün, ٍَّ‫ ىَرب‬də kəsrəlidir. Amma eyni zamanda da ‫اىٍل ىح ٍم يدلًم ًَو‬
َ‫بَٱٍل ىعالى ًم ى‬
və ‫يف‬ ٍّ ‫ ىَر‬arasında da ləfzi və mənəvi rabitə möv-
229
cuddur. Lakin, ‫ اىٍل ىح ٍم يدلًم ًَو‬cümləsində vəqf etdikdə, diqqət
etməliyik ki, ‫ اىٍل ىح ٍم يدلًم ًَو‬cümləsi mübtəda və xəbərdən
təşkil olunmuş, mənalı və kamil bir cümlədir. Yəni
"həmd Allaha məxsusdur" və bu məna mütləq Allahın
nəzərində olan və onun hədəfi olan mənadır. Deməli,
‫ اىٍل ىح ٍم يدلًمَ ًَو‬cümləsində olan vəqf, həsən vəqfidir. Amma
eyni bu misalda, ‫ اىٍل ىح ٍميَد‬kəlməsində vəqf edildiyini fərz
etsək, ‫ اىٍل ىح ٍميَد‬və ‫ لًم ًَو‬kəlməsinin arasında da ləfzi və
mənəvi rabitə olduğunu görərik. Belə ki, ‫ لًم ًَو‬kəlməsi
َ‫ اىٍل ىح ٍم يد‬kəlməsinin xəbəridir və mübtəda isə xəbərdəki
zəmmənin amilidir (səbəbidir).
Digər tərəfdən isə diqqət etdikdə, görürük ki, ‫اىٍل ىح ٍميَد‬
anlayışlı mənası olan faydalı bir kəlmə deyil. Deməli
burada olunan vəqf, qəbih (yanlış) vəqfdir.
Beləliklə, yuxarıdakı mətni bu cür xülasə edək:
Əgər nə mənəvi və nə ləfzi məna olarsa, iki cümlə
arasındakı vəqf, tam vəqfdir. Əgər mənəvi rabitə olar-
sa və ləfzi rabitə olmazsa, bunların arasındakı vəqf,
vəqfin kafi növüdür. Əgər hər iki rabitə olarsa, eyni
zamanda birinci hissə mənalı və Allahın məqsəd və
iradəsi olarsa, buradakı vəqf həsəndir. Amma əgər
kəlamda məna olmazsa, Allahın məqsəd və iradəsi
olmazsa, buradakı vəqf qəbihdir.
230
İxtiyari vəqfin növləri
1-Tam vəqf: Hər vaxt aralarında heç bir ləfzi və

mənəvi rabitə olmayan, hər biri ayrı-ayrılıqda müstə-
qil məna daşıyan iki cümlə olarsa, bu iki cümlə arasın-
dakı vəqf tam vəqfdir və ikinci cümlədən olan ibtida
(başlanğıc) isə çox düzgün və bəyəniləndir.
Vəqfin bu növü hansısa bir dastanın, kəlamın və ya
mövzunun bitməsindən sonra olur və bəzən ayələrin
ortasında olsa da, adətən ayələrin sonunda gəlir. Belə-
liklə deyə bilərik ki, tam vəqf iki hissədən ibarətdir:
Biri sözün (kəlamın) bitməsi, digəri isə ikinci cüm-
lənin birinci cümlədən ehtiyacsız olmasıdır.
Tam vəqfin mövqeyi:
ٍّ ‫َي ٍكًَـ‬
ً ‫َٱلد‬
A) Ayənin sonunda: Misal; (Həmd/4) َ‫يف‬ ًً
‫ ىمالؾ ى‬-
Qiyamət gününün sahibidir.
(Həmd/5) ‫يف‬َ‫َن ٍستى ًع ي‬

‫ؾى‬ ‫َكَإًيا ى‬
‫َن ٍعيب يد ى‬
‫ؾى‬ ‫ إًيا ى‬- Yalnız Sənə pərəstiş
edirəm və yalnız Səndən kömək istəyirəm.
َ‫ؾَ يى يـَٱٍَل يم ٍفمً يح ى‬

(Bəqərə/5) - ‫كف‬ َ ‫َرٍَّب ًيٍَـ‬
َ‫َۗ ىكأ ٍيكَلىػٰ ِٕى ى‬ ً
‫َىنَدلَم ٍف ى‬
‫ؾَ ىعمى ٰى ي‬
َ‫أ ٍيكَلىػٰ ِٕى ى‬
َ‫َي ٍؤَ ًم ين ى‬
(Bəqərə/6) -‫كف‬ ‫ىـَلىٍَـَتي ًنذ ٍرَ يىٍَـَ ىال ي‬
ٍَ‫َعمىٍَي ًيٍَـَ ىءأىن ىذ ٍرَتىييٍَـَأ‬ ً
‫ًإفَٱلذ ى‬
‫يفَ ىك ىف يركٍَاَ ىس ىكٓا هء ى‬
Məhz onlar öz Rəbbi tərəfindən (göstərilmiş) doğru
yoldadırlar. Nicat tapanlar (axirət əzabından qurtarıb
Cənnətə qovuşanlar) da onlardır. (5) Həqiqətən, kafir-
ləri əzabla qorxutsan da, qorxutmasan da, onlar üçün
birdir, iman gətirməzlər. (6)
Yuxarıdakı misallarda, kamilləşmək üçün iki ayənin
bir-birinə ehtiyacı yoxdur.
231
B) Ayənin ortasında: Furqan surəsinin 29-cu ayəsin-
də olduğu kimi:
‫ال‬ ًَ ٰ‫نسػ‬
َ‫ف َ ىخ يذكن‬ ًٍَ ً‫اف َٱلشٍَيطىػٰ يف َل‬
‫لَ ى‬ ‫اءنیۗ َ ىك ىك ى‬
ً ‫َٱلذ ٍَك ًَر َب َعىَد َإًٍَذ َج‬
‫ى ى‬ ٍ‫ى‬
ٍّ ‫یَع ًف‬ ‫ىضمن ى‬
ً ‫لىقىٍَد َأ‬
‫ى‬
and olsun ki, Quran mənə gəldikdən sonra məni ondan
(Qurana iman gətirməkdən) o azdırdı. Şeytan insanı
(yoldan çıxartdıqdan, bəlaya saldıqdan sonra) yalqız
buraxar (zəlil, rüsvay edər).
Burada ‫اءنًي‬ ‫ ىج ى‬kəlməsində vəqf etməklə günahkar və
zalım sözləri bitir və ondan sonrakı isə Allahın
kəlamıdır.
(Nəml/34) - َ‫ىعزةى‬ ً ‫جعميكٍَاَأ‬ ‫كؾَإً ىذ ى‬ َ‫تَإًفَٱٍَل يممي ى‬
‫كىاَ ىَك ىَ ى‬
‫اَد ىخميكٍَاَقى ٍرَ ىيةنَأىٍَف ىس يد ى‬ ٍَ ‫قىالى‬
َ‫َيٍَف ىعمي ى‬
‫كف‬ ًٰ ً ًٍَ ‫أ‬
‫ىىميىاَأىذل َةنَۗ ىك ىك ىَذ ل ىؾ ى‬
Dedi: Hökmdarlar bir ölkəyə (zorla) girdikləri za-
man onu xarabazara çevirər, xalqının böyüklərini də
zəlil (qul, əsir) edərlər. Onlar məhz belə hərəkət edər-
lər.
Bu ayədə Bəlqisin sözü ‫ىىمًيىاَأًىذل َةن‬ ٍَ ‫ىعزَةىَأ‬ ً ‫َجعميكاَأ‬
‫ ىك ىَ ى‬cümləsini
deməklə tamam olduğu üçün və ‫ف‬ َ‫َيٍَف ىعميكَ ى‬ ً
‫ََك ىك ىذال ىؾ ى‬Allahın
sözü olduğu üçün ‫ أًىذل َةن‬kəlməsində olunan vəqf tam
vəqfdir.
(Yunus/65) - ۗ‫يعا‬ ً ‫نؾَقىكَلييَـََۗإًفَٱٍَل ًعزََةىَلًم ًو‬
‫َجم ن‬ ‫ى‬ ٍ ‫ح يز ىَ ٍ ي‬ ٍَ ‫َي‬
‫ىَك ىال ى‬
Onların (kafirlərin boş, mnasız) sözləri səni kədər-
ləndirməsin. Yenilməz izzət (qüvvət) bütövlükdə yal-
nız Allaha məxsusdur. O, (hər şeyi) eşidəndir, biləndir.
Buradaَ‫ قى ٍكَليييٍَـ‬kəlməsindəki vəqf tam bəyan olunmuş
vəqfdir və əgər vəsl olunarsa, mənada fəsad və dəyi-
şikliyə səbəb olacaqdır. Beləliklə, ayənin ortasında
232
yerləşən bəzi kəlmələrin sonunda vəqf etmək vacib və
lazımdır.
Tam vəqfdən yaranan iki qayda:
1-Gərək birinci cümlədə vəqf və ikinci cümlədə isə
ibtida olunsun. Bu, iki cümlənin vəsli zamanı ayənin
mənasında fəsad və dəyişiklik yaratdıqda olmalıdır.
Tövbə surəsinin 19 və 20 ci ayələrində olduğu kimi:
َ‫يؿَٱلم ًو‬
ً ً‫یَسب‬ ً
‫اج يركٍَاَ ىك ىجػٰيى يدكٍَاَف ى‬
‫ام ينكٍَاَ ىك ىى ى‬
‫َء ى‬
‫يف ى‬
ً
‫﴾َٱلذ ى‬٧٩﴿َ‫يف‬
ًً ً ‫َال ى‬
‫َي ٍَيَدیَٱٍَل ىق ٍكَىَـَٱلظَٰػمم ى‬ ‫ىكٱلموي ى‬
Məgər siz hacılara su verməyi və Məscidülhəramı
təmir etməyi Allaha və qiyamət gününə iman gətirib
Allah yolunda cihad edənlərdən eynimi tutursunuz?
Onlar Allah yanında eyni olmazlar. Allah zalım tayfanı
doğru yola yönəltməz. (19) İman gətirib hicrət edən-
ləri, Allah yolunda malları və canları ilə vuruşanları
Allah yanında ən yüksək dərəcələr gözləyir. Onlar
nicat tapanlardır. (20)
Bu misalda əgər 19-cu ayə 20-ci ayəyə vəsl olarsa,
ayənin mənasında fəsad və dəyişiklik yaranmasına
səbəb olacaqdır. Beləliklə, bu cür yerlərdə ayənin
sonundakı ya cümlənin əvvəlindəki vəqf, lazım və
mütləqdir. Bu cür vəqfi isə tam bəyan olunmuş vəqf
adlandırırlar. (yəni məqsəddəki mənanı bəyan etdik-
də, bu yerdə olan vəqf tam, vacib və lazımdır).;
2-İki cümlənin mənasının çətin və ağırlığına səbəb

olduğu üçün, birinci cümlədə vəqf olunması daha
yaxşıdır. Lakin ayənin mənasında fəsad və dəyişiklik
yaranmasına səbəb olmazsa iki cümlənin vəsli də
caizdir.
__________________________________
;Qurani-kərim qiraətində vəqf və ibtida qaydaları, cild. 8, səh. 44, "Lətaiful
işarat lifununil qiraat" səh. 251 nəqli ilə.
233
Misal: Həmd surəsinin 4 və 5-ci ayələrinin vəsli
َ‫يف‬ ً َ ‫َن‬ ‫َن ٍَعيبيَدَ ىكَإًي ى‬ ‫﴾َإًي ى‬٤﴿َ‫يف‬ ٍّ َ‫َي ٍكًََـ‬

ً ‫ٱلد‬ ًً
‫ستىع ي‬
ٍ ‫اؾ ى‬ ‫اؾ ى‬ ‫ىمالؾ ى‬
2-Kafi vəqf: Hər zaman vəqfin hər iki tərəfdəki

cümlələrin arasında heç bir ləfzi rabitə olmazsa və
yalnız mənəvi rabitə olarsa, bu ikisi arasındakı vəqf
kafi vəqfdir və ikinci cümlədən ibtida etmək isə yaxşı
və bəyəniləndir.
Vəqfin bu növünə ona görə kafi vəqf deyirlər ki,
birinci cümlə ilə kifayətlənmək olar və ikinci cümlənin
də birinci cümləyə ehtiyacı yoxdur. Bu növ vəqfə həm
ayələrin sonunda və həm ayələrin ortasında çox rast
gəlmək olar.
Beləliklə, kafi vəqf iki hissədən ibarətdir:
1-Söz, ləfz cəhətdən tamam olsun (iki cümlə arasın-

da ləfzi rabitə olmasın)
2-Məna cəhətdən özündən sonrakı ilə rabitəsi olsun

(iki cümlədə mənəvi rabitə olsun)
Kafi vəqfin mövqeyi:
A) Ayələrin sonunda vəqf: misal; (Bəqərə/3-4)
َ‫ينزَ ىؿَإًلىٍَيػ ىؾ ى‬
َ...‫َك‬ َ‫َي ٍؤَ ًمينكَ ى‬
ً ‫فَبً ىماَأ‬ ‫يف ي‬
ً
‫﴾َكٱلذ ى‬
‫ ى‬٣﴿َ‫كف‬
ً
‫اَرَ ىَزٍَقىَنػٰييٍَـَ يينفقي ى‬ ً
‫ىكمم ى‬
O kəslərki, qeybə (Allaha, mələklərə, qiyamətə, qəza
və qədərə) inanır, (lazımınca) namaz qılır və onlara
verdiyimiz ruzidən (ailələrinə, qohum-qonşularına və
digər haqq sahiblərinə) sərf edirlər. (3) O kəslərki,
sənə göndərilənə (Qurana) və səndən əvvəl göndəri-
234
lənlərə (Tövrat, İncil, Zəbur və s.) iman gətirir və
axirətə də şəksiz inanırlar (Bəqərə/51-52)
ً ًً ً َ‫ج ى‬ٍَ ‫يفَلىٍَيمى َةنَثيـَٱت ىخٍَذتييَـَٱٍَل ًع‬ ً
َ﴾٥٧﴿َ‫كف‬
‫ؿَمفَۗىب ٍَعدَهۦَ ىكأىنتيٍَـَظىَٰػم يم ى‬ ‫كس ٰىَأ ٍىرَىب َع ى‬ ‫ىَكإًٍَذَ ىك ى‬
‫اعٍَدىناَ يم ى‬
َ‫ش يك يرََك ى‬
‫ف‬ ٍَ ‫َعفى ٍَكىناَ ىعن يكٍَـَ ًمفَۗىب ٍَعًَدَىَذ الً ىؾَلى ىعم يكٍَـَتى‬
‫ثيـ ى‬
Xatırlayın ki, Biz Musaya qırx gecəlik vədə vermiş-

dik. (O, Tur dağına gedəndən) sonra siz buzovu özü-
nüzə (tanrı) qəbul etdiniz və (bu hərəkətinizlə Allah-
dan başqasına ibadət etməklə) zalım oldunuz (51).
Sonra da sizi əfv etdik ki, bəlkə, şükür edəsiniz
(Bəqərə/68-69) َ‫اؿَإًن َوۥيَ ىيقيك يؿ‬ ‫یَۗقى ى‬ ً ‫ٍّفَلىىناَم‬

َ‫اَى ى‬ ‫َي ىبي ٍَ ى‬ ‫اَرَبَػ ىؾ ي‬
‫عيَلىىن ى‬
َ ‫ٱد‬
ٍَ َ‫قىاليكٍَا‬
َ‫افَۗ ىبٍَي ىفَ ىذالً ى‬
َ‫ؾََۗفىػٱٍَف ىعميكٍَاَ ىماَتي ٍؤَ ىم ير ى‬
‫كف‬ َ‫ضَ ىَك ىالَبً ٍَكهَرَ ىع ىك ي‬ ‫إًنيى ى‬
َ‫اَبقى ىرَةهَالَفى ًار ه‬
Onlar dedilər: "Bizdən ötrü rəbbini çağırıb (rəbbinə
dua edib) soruş ki, o (inək) nə cür olmalıdır?" (Musa:)
"Allah o inəyin nə çox qoca, nə də çox cavan deyil,
bunların ikisinin arasında (düyə) olduğunu buyurur.
Sizə əmr olunan şeyi yerinə yetirin!"-dedi. (68) Onlar
dedilər: "Bizdən ötrü rəbbini çağırıb soruş, qoy onun
rəngini də bizə bildirsin". O da cavabında: "(Allah)
onun tünd sarı rəngli və görənlərə xoş gələn (bir inək)
olduğunu buyurur", dedi.
B) Ayələrin ortasında vəqf: misal; (Bəqərə/44)

َ‫بَۗأىفى ىلَتى ٍَعػ ًقميكَ ى‬
‫ف‬ َ‫فَٱٍَل ًكَتىػٰ ى‬
َ‫فَأىنفي ىس يكٍَـَ ىكأىنتيٍَـََتىػَتٍػميكَ ى‬ ‫اسَبًٱٍَلبًٍَّرَ ىَكتى ى‬
َ‫نس ٍكَ ى‬ َ‫أىتىٍَأ يم يرََك ى‬
‫فَٱلن ى‬
Siz insanlara yaxşı işlər görmələrini əmr etdiyiniz
halda, özünüzü unudursunuz? Halbuki özünüz kitab
(Tövrat) oxuyursunuz. Məgər (çirkin əməllərinizi)
başa düşmürsünüz?
235
َ‫ اىٍَل ًكتى ى‬kəlməsində olan vəqf, vəqfin kafi növü-
Burada ‫اب‬
dür və ondan sonra olunan ibtida caizdir.
َ‫َعمىىَٱٍَل ىخػٰ ًش ًَع ى‬

(Bəqərə/45) ‫يف‬ ً ًَ‫ك‬
‫ٱستى َع يينكٍَاَبًٱلصٍَب ًَرَ ىكٱلصمى ٰكََةَۗ ىكًانيىاَلى ىكبً ىيرَةهَإًال ى‬
ٍ ‫ى‬
Səbr etmək və namaz qılmaqla (Allahdan) kömək

diləyin! Bu, ağır iş olsa da, (Allaha) itaət edənlər üçün
ağır deyildir.
Burada ‫ ىكٱلصمى ٰكًََة‬kəlməsində olan vəqf, vəqfin kafi
növüdür və ondan sonra olunan ibtida yaxşıdır
(bəyəniləndir).
(Bəqərə/55) َ‫َج ٍَي ىَرَةن‬

‫َحت ٰىَ ىن ىرلَٱلموى ى‬ َ‫كس ٰىَلىفَن ٍؤَ ًم ى‬
‫فَلى ىؾ ى‬ ‫ىكًاٍَذَ يقٍَمتيٍَـَىَيػٰ يم ى‬
َ‫َكأىنتيٍَـَتىنظيير ى‬
‫كف‬ ً
‫ىخ ىذَتٍ يكيَـَٱلصػٰعقىةي ى‬ ‫فىأ ى‬
siz: "Ya Musa, Allahı aşkar surətdə görməyincə, heç

vaxt sənə inanmayacağıq" dediyiniz zaman gözünüz
görə-görə sizi ildırım vurmuşdu.
Burada ‫ ىج ٍَي ىرَةن‬kəlməsində olan vəqf, vəqfin kafi növü-
dür və ondan sonra olunan ibtida caizdir.
Kafi vəqfdən yaranan qaydalar:
1-Birinci hissədə vəqf caizdir.

2-İkinci hissədən olan ibtida, vəqfdən sonra caizdir.
3-İki hissənin (cümlənin) vəsli də caiz və səhihdir.
236
İxtiyari vəqfin növləri
3-Həsən vəqfi: Birinci hissə məna cəhətdən mənalı

və kamil, ikinci hissə isə ləfz və məna cəhətdən naqis
olan və özünü kamilləşdirmək üçün birinci hissəyə
ehtiyacı olan cümlənin birinci hissəsində olan vəqfə
həsən vəqfi deyilir. Misal; (Həmd/2) ‫ اىٍَل ىح ٍَم يدَلًمَ ًَو‬kəlməsin-
dəki vəqf həsən vəqfidir. Amma burada vəqfin özün-
dən sonra ibtida etmək səhih deyildir.
Həsən vəqfinin qaydaları:
Həsən vəqfi iki xüsusiyyətdən ibarətdir.
1-Faydalı (anlaşılan və kamil) mənası olsun: Deməli

َ‫ إًي ى‬və ‫ ىغٍَي ًَر‬kəlmələrin-
mübarək Həmd surəsinin ‫اىٍَل ىح ٍَميَد‬, ‫اؾ‬
dəki vəqf, həsən vəqfi deyildir. Çünki faydalı və kamil
mənası yoxdur.
2-Məna eyni zamanda məqsəd (hədəf) də olmalıdır:
Misal; (Nisa/43) ‫َتىػٍَق ىَريبكٍَاَٱلصمى ٰكَةى‬
َ ‫" ىال‬Namaza yaxınlaşma-
yın" cümləsi, kamil mənaya malikdir, lakin Allahın
məqsəd və hədəfi deyildir. Beləliklə bu cür yerlərdə
olan vəqf qəbihdir (pisdir).
Həsən vəqfinin yer və məkanı:
A) Ayənin sonunda:
ًَ ‫فَٱلرَ ًح‬
(Həmd/2-3) ‫يـ‬ ًَ ٰ‫ح ىمػ‬
ٍَ َ‫﴾َٱلر‬٢﴿َ‫يف‬ ً
‫َرَبٍَّ ٱٍَل ىَعػَٰػمى َم ى‬
ًً
‫ٱٍَل ىح ٍَميَدَلمو ى‬
Həmd olsun aləmlərin Rəbbi Allaha (2) Mərhəmətli
və Rəhmlidir.
237
İkinci ayənin sonunda vəqf olunarsa, onun mənası
kamil və anlaşılandır. Amma üçüncü ayədən ibtida
edilərsə, ayənin mənası naqis olar. Çünki, ləfzi cəlalə
olan ‫ اىلمو‬kəlməsinin sifətidir.
(Həmd/6-7) ...‫تَ ىعمىٍَي ًيٍَـ‬
َ‫يفَأٍَىن ىع ٍَم ى‬ ً ‫﴾َص َٰر ى‬
ً ٦﴿َ‫سَتىػًَقيـ‬ َ‫ٱ ٍَى ًد ىناَٱلص ٰى‬
‫طَٱلذ ى‬ ‫ى‬ ‫طَٱٍَل يم ٍَ ى‬
‫ٍّر ى‬
Bizi doğru (düz) yola yönəlt (6) Nemət verdiyin
kəslərin yoluna! Qəzəbə düçar olmuşların və (haqdan)
azmışların (yoluna) yox.
6-cı ayənin sonunda vəqf olunarsa, bu həsən

vəqfidir və ayənin mənası da kamil və faydalıdır.
Amma 7-ci ayədən ibtida edilərsə, bu ibtida qəbihdir.
Çünki 7-ci ayənin özündən əvvəlki ayə ilə ləfzi və
mənəvi rabitəsi vardır. Beləliklə, gərək 6-cı ayənin
əvvəlindən 7-ci ayənin sonuna qədər birgə qiraət
olunsun.
(Bəqərə/219-220) ‫كف‬ َ‫ٍّفَٱلمويَلى يك يـَٱٍَل ػىا ىيػٰ ًتَلى ىعم يكٍَـَتىتىفىك ير ى‬ ًٰ
‫َي ىبي ي‬
‫ ىك ىَذ ل ىؾ ي‬...
...ۗ‫اخىَ ًرَة‬ ً ‫﴾َفیَٱلدٍَنياَكٱٍَل ػى‬ ً ٢٧٩﴿َ
‫ى ى‬
Səndən içki və qumar (meysir) haqqında sual
edənlərə söylə: "Onlarda həm böyük günah, həm də
insanlar üçün mənfəət (dünya mənfəəti) vardır. Lakin
günahları mənfəətlərindən daha böyükdür"! (Allah
yolunda) nəyi paylamalı olduqlarını soruşanlara isə
de: "Ehtiyacınızdan artıq qalanını (möhtaclara payla-
yın)!" Allah sizə öz ayələrini bu cür bildirir ki, bəlkə,
fikirləşəsiniz (219) Dünya və axirət (işləri) barəsində.
Səndən yetimlər haqqında sual edənlərə söylə: "Onlar
üçün (onların malını qorumaq və güzəranlarını)
yaxşılaşdırmaq xeyirlidir (nəcib əməldir). Əgər onlar-
la birlikdə yaşayırsınızsa, onlar sizin qardaşlarınızdır".
238
Allah islah (yaxşılıq) edənləri də, fəsad salanları da
tanıyır. Əgər Allah istəsəydi, sizi, əlbəttə, əziyyətə
salardı. Həqiqətən, Allah yenilməz qüvvət, hikmət
sahibidir.
219-cu ayənin sonunda olunan vəqf həsən vəqfidir.

Çünki faydalı (kamil) bir məna bildirir. Lakin, vəqfdən
sonra, əvvəlki cümlədən ibtida etməyib, özündən
sonrakı ayədən ibtida edərsə qəbihdir.
Çünki ‫َٱلى ًخ ىرًََة‬
ٍَ ‫ ًفيَٱلدٍَن ىياَ ىك‬cümləsi ləfz və məna cəhətdən
özündən əvvələ bağlıdır (özündən əvvələ qayıdır) və
220-ci ayədən olunan ibtida anlaşılmaz və naqis məna
verir.
B) Ayənin ortasında: (Bəqərə/8)

َ...‫صػٰ ًرَ ًىٍَـَ ًغ ىشػٰ ىكَةه‬ ً
‫ىس ٍَمع ًيٍَـََۗ ىك ىعمى ٰیَأٍَىب ى‬
İnsanlar içərisində elələri də vardır ki, iman gətir-
mədikləri halda: "Biz Allaha və qiyamət gününə iman
gətirdik" deyirlər.
Burada ‫ يقميكَبًػ ًيٍَـ‬kəlməsində olunan vəqf həsən vəqfidir.
Çünki birinci hissə faydalı və kamil mənaya malikdir.
Amma özündən sonra edilən ibtida səhih deyildir.
Beləki, ikinci hissə yəni, (‫صػٰ ًرَ ًىٍَـَ ًغ ىشػٰ ىكََةه‬ ً ‫)َكعمى ٰی‬
‫َس ٍَمع ًيٍَـَ ىَك ىعمى ٰیَأٍَىب ى‬
‫ىى ى‬
ləfz və məna cəhətdən özündən əvvələ bağlıdır. Buna
görə də gərək birinci və ikinci hissə qiraət zamanı vəsl
olunaraq oxunsun.
َ‫َمفَقىٍَبًم يكٍَـَلى ىعم يكٍَـََتىػتَػقيكَ ى‬
(Bəqərə/21)...‫ف‬ ً ‫َخمىقى يكَـَكٱلًذيف‬ ً
‫َٱع يب يدكٍَا ىَرب يك يـَٱلذ ى ٍ ى ى‬
ٍَ ‫اس‬
‫ىيَٰػأىييىاٱلن ي‬
Ey insanlar! Sizi və sizdən əvvəlkiləri yaratmış
rəbbinizə ibadət edin ki, müttəqi olasınız! (Allahdan
qorxub pis əməllərdən çəkinəsiniz!)
239
Burada ‫ ىخمىقى يكٍَـ‬kəlməsindəki vəqf həsən vəqfidir.
Çünki faydalı və kamil mənaya malikdir. Amma
özündən sonra edilən ibtida səhih deyildir. Beləki,
(‫َمفَقىٍَبمً يكٍَـ‬
ً ‫ )َكٱلًذيف‬hissəsi ləfz və məna cəhətdən özündən
‫ى ى‬
əvvəlki hissəyə bağlıdır. Beləliklə, gərək qari ayənin
əvvəlindən ‫ ًمفَقىٍَبمً يكٍَـ‬kəlməsinə qədər tilavət etsin.
(Maidə/55) (Vilayət ayəsi olaraq məşhurdur)
َ‫ف‬
َ‫َكَ يي ٍؤَتيكَ ى‬ ً ‫إًنماكَلًي يكـَٱلمَوَكََرسكَلي َوۥََكٱلًذيفءامينكٍَاَٱلًذيف‬
‫يمكَ ىفَٱلصمى ٰكةى ى‬
‫َيق ي‬
‫ى ي‬ ‫ى ى ي ي ىى ي ي ى ى ى ى‬
َ‫اك يعكَ ى‬
‫ف‬ ً ‫ٱلزَ ىك ٰكةىَكىَـََر‬
‫ى يٍ ى‬
“Sizin vəliniz yalnız Allah, onun rəsulu və iman
gətirənlərdir. O kəslər ki, namaz qılır və rukuda
olduqları halda zəkat verirlər”.
Burada ‫امينكٍَا‬ ‫ ىء ى‬kəlməsindəki vəqf həsən vəqfidir. Çün-
ki faydalı və kamil mənaya malikdir. Amma özündən
sonra ibtida edilməsi səhih deyildir. Beləki, ləfz və
məna cəhətdən özündən əvvəlki cümlə ilə rabitəsi
vardır.
Digər cümlə ilə bəyan edək: ‫َكَيي ٍؤَتيكَ ىَفَٱلزَ ىك ٰكَةى‬ ً َ ‫ل ًذيف‬
‫كفَٱلصمى ٰكةى ى‬‫يم ى‬
‫َيق ي‬
‫ى ي‬
cümləsi ‫امينكٍَا‬ ً
‫َء ى‬
‫يف ى‬ ‫ ىَكٱلذ ى‬cümləsinin sifətidir. Yəni, demək
istəyir ki, ey müsəlmanlar sizin başçınız və mövlanız o
möminlərdir ki, namaz qılan halda namazın rükusun-
da zəkat vermək xüsusiyyətinə malikdirlər. "Bu ayə
Həzrət Əlinin (ələyhis-salam) başçılığı və vilayətinin
sübutudu olaraq nazil olmuşdur. Həzrət məsciddə
namaz qıldığı zaman idi ki, rükuya getdikdə kasıb bir
şəxs məscidə daxil olur və kömək istəyir. Həzrət Əli
(ələyhis-salam) rükuda olduğu halda öz üzüyünü o
kasıb şəxsə verir".
240
Həsən vəqfinin hökmləri:
1-Birinci cümlədə vəqf caizdir. Çünki məna cəhət-

dən kamil və faydalıdır.
2-İkinci cümlədən ibtida etmək caiz deyildir. Çünki
birinci cümlə ilə ləfz və məna cəhətdən rabitəsi var.
3-İmkan daxilində həsən vəqfində vəqf edilməməsi

daha yaxşıdır. Çünki vəqf edildikdə gərək qayıdılsın və
münasib yerdən ibtida edilsin.
Həsən vəqfinin səhihlik və caizliyinin dəlili:

Həsən vəqfinin səhihliyini bu cür isbat edirlər: Elə
hissələr var ki, dastanların (nağılların) uzunluğuna və
ya kəlmələrin bir-biriləri ilə rabitələrinin olduğuna
görə, qari nəfəs cəhətdən tilavətini tam və ya kafi vəqf
hissəsinə çatdıra bilmədiyi üçün cümlənin anlayışlı və
hədəfli bir hissəsində vəqf edir. Dində və ərəb dilində
(kəlamlarında) bu haqda heç bir problem (ixtilaf)
yoxdur.;
Qəbih vəqfi: Ayədə Allahın məqsəd və hədəfinin

məlum olmamasına qəbih vəqf deyilir.
Çünki birinci hissəsinin ləfz və məna cəhətdən
ikinci hissə ilə rabitəsi vardır. Misal: (Həmd/2) ‫ٱٍَل ىح ٍميَد‬
kəlməsindəki və ya (Maidə/43) ‫َتىػٍَق ىَربيكاَٱلصمى ٰكَةى‬
َ ‫ ىال‬cümləsin-
də olunan vəqf.
__________________________________
;Qurani-kərimdə vəqf və ibtida qaydaları, c. 8, səh. 60, Doktor Muhəmməd
Kazim Şakir. Əlmuktəfa fil nəqfi vəl ibtida nəqli ilə, səh. 139,
241
Beləliklə, bu cümlələrdə olunan vəqf naqis və düz-
gün olmayan mənalar icad edir və bəzi vaxtlar isə
küfür yaradan mənalar yaranmasına səbəb olur ki,
buna da əqbəh (‫ )اى ٍق ىبح‬vəqfi deyilir.
Həm ayənin ortasında və həm axırında gələn qəbih
vəqfi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:
A) Faydalı və kamil mənası olmayan hissələrdə olu-

nan vəqf. Aşağıdakı misallar kimi:
1-(Həmd/2) ‫يف‬َ‫ب َٱٍَل ىَعػَٰػَمى ًم ى‬

‫ اىٍَل ىح ٍَميَد َلمو ى‬cümləsindəki ‫اىٍَل ىح ٍَميَد‬
kəlməsində olunan vəqf.
Həmd (şükür və tərif) olsun Allaha (və ya: Həmd
məxsusdur Allaha) – aləmlərin rəbbinə
2-(Həmd/4) ‫يف‬ ٍّ َ‫َي ٍكًََـ‬

ًَ ‫ٱلد‬ ًً ًَ ً‫ ىمال‬kəlməsin-
‫ ىمالؾ ى‬cümləsində ‫ؾ‬
dəki vəqf – (Qiyamət gününün sahibi)
3-(Rəd/16) ‫ض‬ًَ ‫ٱلىٍَر‬

ٍَ ‫َك‬ ً
‫ ىَربَٱلس ىم ىاكات ى‬cümləsində َ‫ ىَرب‬kəlmə-
sindəki vəqf – (Göylərin və yerin pərvərdigarı)
B) Nisbi (müqaisə və xüsusilik) mənası bildirən və

özündən sonra ibtida edilərsə yanlış və batil məna
bildirən vəqf. Məsələn;
1-(Maidə/73) َ‫ل َثى وة‬ ‫يف َقىاليكٍا َإًف َٱلموى َثىالً ي‬

َ‫ث َثى ى‬ ً
‫ لىقىٍَد َ ىكفى ىر َٱلذ ى‬cümlə-
sində ‫ قىاليكٍَا‬kəlməsindəki vəqf.
"Allah üçün (üç ilahinin) üçüncüsüdür!" – deyənlər,
əlbəttə, kafir olmuşlar. Halbuki bir olan Allahdan
başqa heç bir tanrı yoxdur. Əgər onlar dediklərinə son
242
qoymasalar, onlardan kafir olanlara, şübhəsiz ki, şid-
dətli bir əzab üz verəcəkdir (toxunacaqdır).
2-(Maidə/64) ‫َم ٍَغميكَلى َةه‬ ً ً

‫ ىَكقىالىتَٱٍَل ىيييكَيَدَ ىي يدَٱلمو ى‬cümləsində َ‫كد‬
‫اىٍَل ىييي ي‬
kəlməsindəki vəqf .
Yəhudi qövmü dedilər: Allahın əlləri bağlıdır.
3-(Nuh/1) َ‫ؿ َأىف‬ ٍَ ‫ؾ َ ًم‬

ًَ ‫ف َقىٍَب‬ َ‫ىف َأٍَىنًذ ٍَر َقى ٍكَ ىم ى‬
ٍَ ‫إًناَأ ٍىرَ ىسٍَم ىنا َينكَ نحاًَإلى ٰى َقى ٍكَ ًم ًَو َأ‬
َ‫ابَأىلً ه‬
‫يـ‬ ‫ ىيٍَأتًىَيييٍَـَ ىع ىذ ه‬cümləsində ‫ ىيٍَأتًىيييٍَـ‬kəlməsindəki vəqf.
Həqiqətən, Biz Nuhu: "Qövmünə şiddətli bir əzab
gəlməmişdən əvvəl onları (Allahın əzabı ilə) qorxut!" -
deyə öz tayfasına peyğəmbər göndərdik.
C) bu mənada fəsad və dəyişiklik yaradan hallardakı

vəqf. Aşağıdakı misallar kimi.
1-(Ğafir/28) َ‫اب‬ َ‫س ًَر ه‬

‫ؼ َ ىكذ ه‬ ٍَ ‫َم‬ ٍَ ‫َال ىي ٍَيًدم َ ىم‬
‫ف َ يى ىك ي‬ ‫ إًف َٱلموى ى‬səsində
‫ الىىي ٍَيًدل‬kəlməsindəki vəqf.
Həqiqətən, Allah həddi aşanı, yalançını doğru yola
yönəltməz.
ً َ‫فَص ى‬ ً َ ٍّ‫ؿَلٍٍَّممصم‬
2-(Maun/5) ‫ف‬ ‫لَت ًيٍَـَ ىس ي‬
َ‫اىكَ ى‬ ‫َىٍَـَ ىع ٍَ ى‬
‫يف ي‬
‫يفَٱلذ ى‬
‫فى ىكٍََي هَ ي ى ى‬
cümləsindəki ‫يف‬َ‫صمٍّ ى‬ ً
‫ لٍَم يم ى‬kəlməsində olan vəqf.
Vay halına o namaz qılanların ki, (4). Onlar öz
namazlarından qafildirlər və ona etinasızdırlar (5).
3-(Nisa/43) ...َٰ‫َتىػٍَقػ ىَريبكٍَاَٱلص ىلَةىَ ىكأىنتيٍَـَ يس ىك ىارَل‬

َ ‫َال‬
‫امينكٍا ى‬ ً
‫َء ى‬
‫يف ى‬
‫ىَيػَٰػأىييىاَٱلذ ى‬
cümləsindəki ‫ اىلص ىلَةى‬kəliməsində olunan vəqf .
243
Ey iman gətirənlər ayıq olmadığınız halda (məst
halda) namaza yaxınlaşmayın.
D) Mənanın dəyişməsi və küfür bildirən hallardakı

vəqf. Bu cür vəqfə əqbəh vəqfi deyilir (əqbəh vəqfi
qəbih vəqfdən daha pisdir).
Məsələn; (Saffat/35) ‫ ىالَإًلىػٰوىَإًالَٱلم َوي‬cümləsindəki ‫ىالَإًلىػٰ َوى‬
Allahdan başqa məbud yoxdur.
2-(Sad/65) ‫ار‬ ً ‫فَإًلىػٰ ووَإًالَٱلموَٱٍَلك‬

َ‫احيَدَٱٍَلقىي ي‬ ً ‫ َكم‬cümləsindəki ‫إًلىػٰوَو‬
ٍَ ‫اَم‬
‫ي ى‬ ‫ىى‬
Bir olan, (hər şeyi) qəhr edən Allahdan başqa heç
bir tanrı yoxdur!
3-(İsra/105) ‫ير‬ ‫اَكىنًذ نا‬ ٍّ ‫اؾَإًال‬

‫َم ىبش نر ى‬
‫ي‬ َ‫ ىَك ىماَأ ٍىرَ ىسٍَم ىن ى‬cümləsindəki َ‫ىَك ىما‬
َ‫ أ ٍىرَ ىسٍَم ىن ى‬kəlməsində olunan vəqf.
‫اؾ‬
Biz (Qur’anı) haqq olaraq nazil etdik, o da haqq
olaraq (heç bir dəyişikliyə uğramadan) nazil oldu.
Səni də yalnız (mö’minlərə Cənnətlə) müjdə verən və
(kafirləri cəhənnəm əzabı ilə) qorxudan sifəti ilə
göndərdik.
Qəbih vəqfin hökmləri
1-Buradakı bəzi istisna hallarda vəqf etməyin işkalı

yoxdur lakin vəqf olunduqdan sonra isə özündən
sonra ibtida edilməməlidir. Yəni münasib və ya səhih
bir yerdə vəqf edilsin.
244
2-Burada ixtiyari olaraq vəqf etmək səhih və caiz
deyildir. Çünki qəbih vəqfi istisna və xüsusi hallarda
caizdir. Məsələn nəfəs bitərsə, boğaz və səs tutularsa
və s.
3-Bəzi yerlərdə vəqf olunarsa ayənin mənasında

şirk və küfür yaranır. Bu cür hallarda qəti olaraq vəqf
edilməsindən çəkinmək lazımdır.
İbtida
İbtida - lüğətdə əvvəl və başlanğıc mənasındadır.

Qiraət cəhətdən isə iki növ ibtida vardır.
1-İbtida, Qurani-kərimin qiraətinin başlanması

mənasında
2-İbtida, vəqfdən sonra yeni başlanğıc və ya qiraətin

davamın mənasında
İbtida, Qurani-kərimin qiraətinin başlanması

mənasında
Qurani-kərimin qiraətinə başlamadan öncə müstə-

həbdir ki, qari istiazə etsin. Yəni şeytanın şərrindən
Allaha pənah aparsın ki, vəsvəsə və azdırıcı fikirlərdən
amanda qalsın. İstiazənin müstəhəbliyinin mənbəsi
mübarək Nəhl surəsinin 98-ci ayəsidir ki buyurulur:
ًَ ‫افَٱلرَ ًج‬
‫يـ‬ ًَ ‫ٱستى ًعٍَذَبًٱلم ًو‬
ًَ ‫َم ىفَٱلشٍَيطى‬ ٍَ ‫افَفى‬ َ‫فىًإ ىذاَقى ىٍَأر ى‬
َ‫تَٱٍَلقيٍَرىء ى‬
Quran oxumaq istədiyin zaman məlun şeytandan
Allaha sığın!
245
Beləliklə qiraətin başlanğıcında istiazə demək istər
namazda, istər namazdan qeyri vaxtlarda müstəhəb
hökmlərdəndir və fəqihlər də bu haqda buyurmuş-
dular müstəhəbdir ki, namaz qılan şəxs birinci rükət-
də həmd surəsini oxumamışdan öncə desin:
ٍَ ‫افَالرَ ًج‬
‫يـ‬ ًَ ‫ط‬ ً ‫أىعكيذَبًٱلم ًو‬
‫َم ىفَٱلشٍَي ى‬ ‫ي‬
İstiazə müxtəlif yollarla nəql olunmuşdur. Amma
onların ən səhih olanı mübarək Nəhl surəsinin 98-ci
ayəsinə uyğun olan və Asim, ibni Kəsir və Əbu
Əmrudan olan rəvayətdə ‫يـ‬ ٍَ ‫اف َٱلرَ ًج‬ًَ ‫ط‬ ً ‫أىعكَ يذ َبًٱلم ًو‬
‫َم ىف َٱلشٍَي ى‬ ‫ي‬
cümləsidir.;
Bəsmələ, onun kəsilib və vəsl olması
Bəsmələ ‫يـ‬ًَ ‫فَٱلرَ ًح‬ ٍَ َ‫سًَـَٱلم ًوَٱلر‬

ًَ ٰ‫ح ىمػ‬ ٍَ ً‫ ب‬cümləsinin qısaldılmış
formasıdır ki, Qurani-kərimin tövbə surəsi istisna
olmaqla bütün surələrin əvvəlində gəlmişdir. İmamiy-
yə alimlərinin nəzərinə əsasən bəsmələ Tövbə surə-
sindən başqa hər surənin bir hissəsidir. Belə ki, onun
namazda oxunması vacibdir. Bu haqda əhli-sünnətin
isə 3 nəzəri vardır:
1-Tövbə surəsindən başqa hər surənin bir hissəsidir
2-Həmd surəsinin bir hissəsidir, lakin digər surələr-

də təyəmmun (mübarək,bərəkət) və təbərrük üçün
gəlmişdir.
__________________________________
;Qurani-kərimin vəqf və ibtida qaydaları, c. 8, səh. 130
246
3-Heç bir surənin bir hissəsi deyildir və təyəmmun
və təbərrük üçün zikr olunmuşdur.
Bəsmələnin özündən əvvəlki ya özündən sonrakı

surələrdə kəsilib və vəsl olması, aşağıdakı 4 yolla
mümkündür:
1-İki tərəfə olunan vəsl, yəni əvvəlki surənin

axırından sonraki surənin əvvəlinə.
2-İki tərəfdən kəsilmək, yəni əvvəlki surənin

axırından sonrakı surənin əvvəlini ayırmaq.
3-Əvvəlki surənin axırından kəsib sonrakı surənin

əvvəlinə vəsl etmək.
4-Əvvəlki surənin axırına vəsl edib, sonrakı surənin

əvvəlindən kəsmək.
Üç hissə yəni, 1-ci, 2-ci və 3-cü hissələr caizdir, lakin

dördüncü hissə isə qadağandır. Beləki ümumi olaraq
deyilmişdir ki, bəsmələ hər surənin ilk ayəsi və onun
açılış və başlanğıcı üçündür. Özündən əvvəlki ayənin
bitməsini bildirmək üçün deyildir.;
Bəsmələ surələrin arasında:
ًَ ‫ف َٱلرَ ًح‬
Gərək deylsin ki, ‫يـ‬ ٍَ َ‫سًَـ َٱلم ًو َٱلر‬
ًَ ٰ‫ح ىمػ‬ ٍَ ً‫ ب‬cümləsinin
cümlələr arasında qiraət hökmü müstəhəbdir. Yəni
əgər qari surələrin ortasından qiraət etmək istəsə
istiazədən sonra bəsmələni qiraət etməsi müstəhəb-
dir.
247
Bəsmələnin surələr arasında qiraətinin müstəhəb
olmasının dəlilləri:
Allah-taala ələq surəsinin 1-ci ayəsində peyğəmbər-

dən (səlləllahu ələyhi və əlihi və səlləm) istəyir ki,
qiraətini Allahın adı ilə başlasın. Bu ayədən aydın olur
ki, Qurani-kərimin qiraəti zamanı bəsmələnin zikr
olunması yaxşı və bəyənilən əmrdir.
(Ələq/1) ‫ؽ‬ ‫ٍّؾَٱلًذ ى‬
َ‫مَخمى ى‬ ٍَ ً‫ًاٍَق ىٍَأرَب‬
‫ٱسًَـَ ىَرب ى‬
(Ey peyğəmbər) yaradan Allahın adı ilə oxu.
Peyğəmbərdən (səlləllahu ələyhi və əlihi və səlləm)

nəql olunmuşdur ki:
ً ‫َف‬
ً ‫سًَـَٱلم ًو‬
ٍَ ً‫َي ىذ ىك يرََب‬ ‫مَب و‬ ً َ ‫يكؿَأ‬
..‫يوَفىيي ىكَأٍَىبتىيَر‬ ‫َال ي‬
‫اؿ ى‬ ‫ىم وَرَذ ى‬
ٍ
Allahın adı ilə başlamayan bütün mühüm işlər
nəticəsiz qalar.<
Beləliklə, ‫يـ‬ ٍَ َ‫سًَـَٱلم ًوَٱلر‬
ًَ ٰ‫ح ىمػ‬ ٍَ ً‫ ب‬cümləsinin hər mühüm
işin başlanğıcında deyilməsinin bəyənilən və mühüm
olduğu deyildiyi üçün mütləq çox dəyərli və mühüm
olan Qurani-kərimin qiraətinin başlanğıcında da deyil-
məsi bəyənilən və yaxşı əməldir.
__________________________________
;Qurani-kərimin qiraətində vəqf ibtida qaydaları, c. 8, səh. 131
Sirrul bəyan fi ulumil Quran, səh. 266 və 267 nəqli ilə
<Qurani-kərimin qiraətində vəqf ibtida qaydaları, c. 8, səh. 132
Vəsailuş-şiə, c. 4, səh. 1194 nəqli ilə.
248
Vəqfdən sonrakı ibtida: ümumilikdə vəqfdən
sonrakı ibtida iki növdür:
1-Təcili (istisna) ibtida

2-İxtiyari ibtida
1-Təcili ibtida: O hallarda olur ki, qari nəfəs çatışma-

mazlığına görə Quranda əvvəldən axıra qədər olan
uzun bir mövzunu qiraət edə bilmir. Buna görə də
vəqfdən sonra yenidən mövzunun ortasından ibtida
etməkdən başqa çarəsi qalmır. Misal olaraq Mominun
surəsinin 33-dən 38-ə qədər olan ayələrini deyə bilə-
rik ki, bütünlüklə kafirlərin axirətə və öz peyğəmbər-
lərinə heç bir etiqadlarının olmadığından bəhs edir.
Bu ayədə də kafirlərin batil və azdırıcı əqidələrindən
bəhs edildiyinə görə qari vəqfdən sonra yenidən bu
ayələrin ortasından qiraətinə ibtida etmək istəsə əlac-
sız qalıb kafirlərin sözləri olan hissədən qiraət etməyə
başlayacaqdır.
Diqqət: Bəzi kitablarda yuxarıda qeyd edilən təcili

vəqfi (Mominun surəsinin 33-38-ci ayələri) qəbih
ibtida adlandırmışlar ki, əslində bu məlumat düzgün
deyildir. Çünki qari bucür hallarda nəfəs çatışmamaz-
lığına görə heç vaxt mövzunun əvvəlindən axırına
qədər bir dəfəyə qiraət edə bilməz. Beləliklə, bu qiraət
qari üçün heç vaxt bacara bilməyəcəyi bir qiraət
olduğu üçün qəbih ibtida məsələsi də məntiqli deyil-
dir.
2-İxtiyari ibtida: İxtiyari ibtida, ixtiyari vəqfin

dördüncü hissəsi kimidir.
249
A) Tam ibtida: Özündən əvvəlki cümlə ilə heçbir
ləfzi və mənəvi rabitəsi olmayan cümləyə deyilir.
Başqa sözlə hər vaxt tam kəlmənin üzərində vəqf
olunarsa, özündən sonra olunan ibtida da tam olacaq-
dır. Bəqərə surəsinin 124-cü ayəsində olan ibtida kimi
َ‫يـَ ىَرب َويَبً ىكمً ىم و‬

َ‫اتََفىػأىتىمييف‬ ً ‫ىَإًٍَبر‬
َ‫اى ى‬ ٍَ ‫ىَكإًًذ‬
‫َٱبَتىػمى َٰ ى‬
İbrahimi öz rəbbi bir neçə sözlə (bəzi əmrləri ilə)
imtahana çəkdiyi zaman o, Allahın əmrlərini tamamilə
yerinə yetirdi.
Bu ayə özündən əvvəlki ayə olan
َ‫ؿَ ًمٍَنيىاَ ىعٍَدَ ه‬

ََََََ‫ؿ‬ َ‫الَييٍَقىب ي‬ َ‫سَ ىعفَنٍَف و‬
َ‫سَ ىشٍَينﺌاَ ىَك ى‬ َ‫ج ًَزمَ ىنٍَف ه‬
ٍَ ‫َي ٍكَ نماَالََتى‬
‫ىَكٱتَػقيكٍا ى‬
َ‫نص يرََك ىف‬
‫الَ يىٍَـَيي ى‬
َ‫اع َةهَ ىَك ى‬
‫الَتىنفى يعيىاَ ىشفى ى‬
َ‫ىَك ى‬
Qorxun elə bir gündən ki, (o gün) heç kəs heç kəsin
işinə yarıya bilməz (heç kəs heç kəs üçün bir şey
ödəyə bilməz), heç kəsdən (gördüyü pis işlər müqabi-
lində) əvəz (fidyə) qəbul edilməz, heç kəsin şəfaəti
fayda verməz və (Allahın əzabından xilas olmaqda)
onlara (günahkarlara) heç bir kömək də göstərilməz!
Bu ayə ilə heç bir ləfzi və mənəvi rabitəsi yoxdur.
Bəqərə surəsinin 120-ci ayəsini də misal gətirə
bilərik.
ً ‫نؾَٱٍَلييكَيَدََك ىالَٱلنصارَ ٰلَحت ٰىَتىتَبًػع‬

..‫َممتىييٍَـ‬‫ى‬ ‫ىى ى‬ ‫ىَ ىع ىَ ى ي ى‬ َٰ ‫ض‬
‫ىَكلىفَتىٍرَ ى‬
(Ya Rəsulum!) Sən yəhudi və xaçpərəstlərin millət-
lərinə (dinlərinə) tabe olmayınca onlar səndən qətiy-
yən razı qalmayacaqdır.
250
Burada da özündən əvvəlki ayə olan
َ‫ابَٱٍَل ىج ًح ًيـ‬
ًَ ‫ىص ىح‬
ٍَ ‫فَأ‬
ٍَ ‫ؿَ ىع‬
َ‫سأى ي‬
ٍَ ‫اَكَ ىالَتي‬ ً ‫ؽَب ًشير‬
‫اَكَ ىنذ نير ى‬
ً َ‫إًناَأ ٍىرَ ىسٍَم ىن ى‬
‫اؾََبٱٍَل ىح ٍَّ ى ن ى‬
Biz səni (möminlərə) haqq ilə (Quranla) müjdə
verməyə və (kafirləri) qorxutmağa gondərdik. Cəhən-
nəm əhli barəsində isə sən sorğu-suala tutulmayacaq-
san.
Bu ayə ilə heç bir ləfzi və mənəvi rabitəsi yoxdur.
B) Kafi ibtida: Özündən əvvəlki cümlə ilə mənəvi

rabitəsi olan və ləfzi rabitəsi olmayan cümləyə deyilir.
Başqa sözlə, hər vaxt kafi (kifayət) bir kəlmənin
üzərində vəqf olunarsa, özündən sonra olunan ibtida
da kafi olacaqdır. Bəqərə surəsinin 7-ci ayəsində olan
ibtida kimi.
َ‫يـ‬ ً َ‫ىَأٍَىبص ًارَ ًىَـَ ًغ ىشاكَةهَكلىيَـَع ىذ ه‬ ً ً َ‫ىَ ى‬

َٰ ‫َعمى ٰىَ يقميكَبً ًيٍَـَ ىك ىعمى‬
‫ابَ ىعظ ه‬ ‫ى ى يٍ ى‬ ٍ ‫س ٍَمعي ٍَم ىَك ىعمى َٰ ى‬ ‫ىختى ىـَٱلموي ى‬
Allah onların ürəyinə və qulağına möhür vurmuş-

dur. Gözlərində də pərdə vardır. Onları böyük bir əzab
gözləyir!
َ‫الَ يي ٍؤَ ًمينكَ ىف‬

َ‫ىـَلىٍَـَتي ًنذ ٍرَ يىٍَـَ ى‬
ٍَ‫َعمىٍَي ًيٍَـَ ىءأىن ىذ ٍرَتىييٍَـَأ‬
‫اء ى‬
‫َس ىك ه‬
ً
‫إًفَٱلذ ى‬
‫يفَ ىكَفىػ يركٍا ى‬
Həqiqətən, kafirləri əzabla qorxutsan da, qorxutma-
san da, onlar üçün birdir, iman gətirməzlər.
Bu ayə ilə mənəvi rabitəsi vardır lakin ləfzi rabitəsi

yoxdur.
251
Bəqərə surəsinin 29-cu ayəsində ki, ibtida
...‫يعا‬ ً ًَ ‫يَٱلىَر‬ ً ‫يى ىكَٱلًذ ى‬

‫ضَ ىجم ن‬ ٍ ٍَ ‫ؽَلى يكـَماَف‬
‫مَخمى ى‬
Yer üzündə nə varsa, hamısını sizin üçün yaradan

odur.
ً ٍَ ‫ىحىيا يكٍَـَثيـََيي ًميتي يكٍَـَثيـََيَي‬ ً ً َ ‫ؼََتىػ ٍَكفيرََك‬

‫حَيًػي يكٍَـَثيـًََإلىٍَي َوَتيٍرَ ىج يع ى‬
َ‫كف‬ ٍَ ‫ىم ىكاتناََفىػأ‬
ٍَ ‫َكَ يكنتيٍَـَأ‬
‫فََبٱلمو ى‬
‫ىكٍَي ىَ ي ى‬
Allahı necə inkar edirsiniz ki, siz ölü idiniz, o sizi

diriltdi. O sizi (əcəliniz gəldikcə) yenə öldürəcək,
sonra (qiyamətdə) yenə də dirildəcək və daha sonra
siz (əməllərinizin haqq-hesabı çəkilmək üçün) Ona
tərəf (Onun hüzuruna) qaytarılacaqsınız. (Bəqərə/28)
Bu ayə ilə yalnız mənəvi rabitədədir lakin ləfzi

rabitəsi yoxdur.
C) Həsən ibtida: Özünün müstəqil mənası olan və

özündən əvvəlki cümlə ilə mənəvi və ləfzi rabitəsi olan
cümləyə deyilir.
Bəqərə surəsinin 16-cı ayəsində
‫أ ٍيكلىػٰﺌً ى‬
َ‫ؾ‬
Kəlməsindəki vəqf və özündən sonrakı ibtida kimi.
ً ً ً
‫اَرَبً ىحتَتٍّ ىج ىارَتيييٍَـَ ىَك ىماَ ىك يانكٍَاَ يم ٍيتىد ى‬
..‫يف‬ ‫لَىل ىةَبًٱٍَليي ىدلََٰ ىف ىم ى‬
َ‫شتى يػريكٍَاَٱلض ى‬
ٍَ ‫يفَٱ‬
‫أ ٍيكىلػٰﺌ ىؾَٱلذ ى‬
252
Onlar doğru yol əvəzində əyri yolu satın almış
kəslərdir. Onların alveri xeyir gətirmədi və haqq yolu
da tapmadılar.
Bəqərə surəsinin 21-ci ayəsində
َ‫اس‬
‫ىياَأىييىاَٱلن ي‬
Kəlməsindəki vəqf və özündən sonrakı ibtida kimi.
َ‫َمفَقىٍَبمً يكٍَـَلى ىعم يكٍَـَتىتَػقيكَ ى‬

..‫ف‬ ً ‫مَخمىقى يكَـََكٱلًذيف‬ ً
‫َٱع يب يدكٍَاَ ىَرب يك يـَٱلذ ى ٍ ى ى‬
ٍَ ‫اس‬
‫ىَياَأىييىاَٱلن ي‬
Ey insanlar! Sizi və sizdən əvvəlkiləri yaratmış
rəbbinizə ibadət edin ki, müttəqi olasınız! (Allahdan
qorxub pis əməllərdən çəkinəsiniz!)
D) Qəbih ibtida: Hər vaxt cümlə ləfz və məna cəhət-

dən özündən əvvəlki cümləyə bağlı olarsa və ayənin
mənasında dəyişiklik və fəsada səbəb olarsa buna
qəbih ibtida deyilir. Aşağıdakı cümlələrdə ki olunan
ibtidalar kimi:
1-(Bəqərə/116)
‫َكَلى ندا‬
‫ات ىخ ىذَٱلموي ى‬
Allah (özü üçün) övlad götürmüşdür.
2-(Ali-İmran/181)
َ‫اء‬ ً ٍَ ‫فَأ‬ ً ً
‫ىغن ىي ي‬ َ‫ح ي‬
ٍَ ‫َكَ ىن‬
‫إفَٱلموىََفىػق هير ى‬
Allah kasıbdır, biz isə dövlətliyik!
253
3-(Maidə/64)
‫َم ٍَغميكَلى َةه‬ ً

‫ىي يدَٱلمو ى‬
Allahın əli bağlıdır!
4-(Saffat/138)
َ‫كف‬ ً َ‫ؿََۗأىفى ى‬
ًَ ‫ىَكبًٱلمٍَي‬
‫لَتى ٍَعػقمي ى‬
Eləcə də axşam vaxtı. Məgər bir düşünüb-daşınmır-
sınız?
5-(Bəqərə/220)
َ‫ٱلى ًخ ىرًة‬
ٍَ ‫ًفيَٱلدٍَن ىياَ ىك‬
Dünya və axirət (işləri) barəsində
Bu ayə gərək özündən əvvəlki yəni 219-cu ayə ilə

oxunsun ki, bu oxunuşla Allahın hədəf və məqsədinin
nə olduğu ayənin ibtidasında məlum olsun.
6-(Yasin/22)
‫ٱلذمَفىطى ىرََنًي‬
ً ‫ىعبيَد‬
‫ىالَأ ٍَي‬
Axı mən niyə məni yaradana ibadət etməməliyəm?
7-(Mumtəhənə/1) ‫َرٍَّب يكٍَـ‬ ً ً

‫ىكًايا يكٍَـَأفَتي ٍؤَمنكٍَاَبٱلمو ى‬
َٰ ‫ص ٰم‬
8-(Ələq/10) ‫ي‬ ‫ىعٍَب نداَإً ىذاَ ى‬
254
9-(Maidə/72) ‫سيح‬ ‫إًفَٱلموى ى‬
َ‫َى ىكَٱٍَل ىم ي‬
10-(Maidə/73) ‫إًفَٱلموىَثىالًثََثىمىَٰػثىوَة‬
Vəqfin əlamətləri
Təcvid və qiraət elminin alimləri, Qurani-kərimdə

vəqf və ibtidanın yerlərinin tanınması üçün bəzi
əlamətlər təyin etmişlər ki, Qurani-kərimin qiraətində
vəqf və ibtidanın düzgün formada qiratəinə riayət
olunsun. Bu əlamətlərin ən tanınmış olanları
"səcavənd rəmzləri" adlanır ki, bunlar da altı hissədən
ibarətdir:
1 - Lazım vəqf "‫ "م‬əlaməti ilə
2 - Mütləq vəqf "‫ "ط‬əlaməti ilə
3 - Caiz vəqf "‫ "ج‬əlaməti ilə
4 - Mücəvviz (icazəli vəqf) "‫ "ز‬əlaməti ilə
5 - Murəxxəs vəqf "‫ "ص‬əlaməti ilə
6 - Qadağan vəqf "‫ "ال‬əlaməti ilə
Vəqf əlamətlərinin tərifi:
1 - Lazım vəqfin əlaməti "‫"م‬-dir, lazımlı və mütləq

şəkildə kəlmənin üzərində vəqf edilməyini bildirir.
Əgər özündən sonrakı kəlməyə birləşdirilərsə ayənin
mənasında xələl və naqislik yaradacaqdır. Ənam surə-
sinin 36-cı ayəsində olduğu kimi
َ‫ىَ ىيٍَب ىعثييييَـَٱلمويَثيـَإًلىٍَي ًَوَيي ٍرَ ىج يعكَ ىف‬

َٰ ‫كفََۗىَكٱٍَل ىم ٍكَتى‬
َ‫س ىم يع ى‬
ٍَ ‫َي‬
‫يف ى‬
ً َ ‫ستى ًج‬
‫يبَٱلذ ى‬ ‫إًن ىم ى‬
‫اَي ٍَ ي‬
255
(Sənin dəvətini) ancaq cani-dildən eşidənlər qəbul
edər. Ölüləri də Allah dirildər. Sonra onlar Allahın
hüzuruna qaytarılar.
Əgər ‫ف‬َ‫س ىم يعكَ ى‬
ٍَ ‫ ىي‬kəlməsində vəqf etmək əvəzinə ‫ى‬
َٰ ‫ىكٱٍَل ىم ٍكَتى‬
kəlməsində vəqf edilsə ayənin mənası dəyişilərək bu
cür olacaqdır: Beləliklə qəbul edirlər (sənin dəvətini)
ölülər və həmçinin o kəslər ki eşidirlər.
Beləliklə, ayənin mənasında yaranan dəyişikliyə
görə, üzərində "‫ "م‬əlaməti olan kəlmələr də vəqf etmək
lazımlıdır.
Dördlü vəqflərdə (tam, kafi, Həsən, qəbih) vəqfin

yeri: Bəzilər lazım vəqfin eynilə tam vəqf olduğunu
düşünürlər. Lakin belə deyil.
Lazım vəqfin tam vəqflə olan əlaqəsi üç hissədə
xülasə edilmişdir.
A) Bəzi vəqflər həm lazımdır və həm tamdır. Ğafir
surəsinin 6-cı ayəsində olduğu kimi.
)6(‫ابَٱلن ًار‬
َ‫ىص ىح ي‬
ٍَ ‫يفَ ىكفىيركٍاَأىنييٍَـَأ‬ ً َ‫تَ ىكمً ىم ي‬
َ‫تَ ىَرٍَّبػ ى‬ ًٰ
‫ؾَ ىعىمىَٱلذ ى‬ ٍَ ‫َحق‬‫ىَك ىك ىذل ىؾ ى‬
)7(...‫ش‬ َ‫ح ًممي ى‬
َ‫كفَٱٍَل ىع ٍرَ ى‬ ٍَ ‫َي‬
‫يف ى‬
ً
‫ٱلذ ى‬
Küfr edənlərin cəhənnəmlik oduna dair sənin rəbbi-
nin sözü (hökmü) belə gerçəkləşdi!(6)
Ərşi daşıyanlar və ...(7)
Altıncı ayənin sonunda olan vəqf həm tam vəqfdir

və həm lazım vəqfdir. Ona görə lazım vəqfdir ki, əgər
özündən sonrakı ayəyə vəsl edilərsə, ayənin mənasın-
da fəsad yaradılacaqdır. Ona görə tam vəqfdir ki, cüm-
lə ləfz və məna cəhətdən tamdır və yeddinci ayə ilə
heç bir rabitəsi yoxdur.
256
B) Bəzi vəqflər lazım deyil lakin tamdırlar. Mubarək
‫يـ‬ ٍَ َ‫سًَـَٱلم ًوَٱلر‬
ًَ ٰ‫ح ىمػ‬ ٍَ ً‫ ب‬cümləsində olduğu kimi ki, özündən
sonrakı ayəyə vəsl olunmasında işğal yoxdur və caiz-
dir. Və ya (Həmd/4) ‫يف‬ ًَ ‫ٱلد‬ٍّ َ‫َي ٍكًََـ‬ ًً
‫ ىمَٰػمؾ ى‬ayəsində ki, vəqf kimi.
Və ya (Həmd/5) ‫يف‬ َ‫سَتى ًع ي‬ َ‫َن ٍَعيبيَدَ ىَكإًي ى‬
ٍَ ‫اؾَ ىن‬ ‫ إًي ى‬ayəsində ki, vəqf
‫اؾ ى‬
kimi. Bu misalların hamısında cümlə ləfz və məna
cəhətdən tamdır və onları özündən sonrakı ayələrə də
vəsl etmək olar.
C) Bəzi vəqflər lazımdır lakin tam deyillər. Bəqərə

surəsinin 8-ci ayəsinin sonundakı vəqf kimi
)8(‫يف‬ َ‫اَىٍَـَبً يم ٍؤَ ًمنً ى‬
‫ٱَلخ ًَرَ ىَك ىم ي‬
ً ٍَ َ‫ؿَآمناَبًالم ًَوََكبًاٍَليكًََـ‬
ٍ‫ى ى‬ ‫فَ ىيقيك يَ ى‬
ٍَ ‫َم‬ ً ‫َك ًم ىفَٱلن‬
‫اس ى‬ ‫ى‬
)9(‫ش يع يرََك ىف‬ ً
ٍَ ‫فَإالََأٍَىنفي ىسييٍَـَ ىَك ىماَ ىي‬َ‫خ ىد يعكَ ى‬
ٍَ ‫اَي‬ ً ً
‫اَكَ ىم ى‬
‫َآمينك ى‬
‫يف ى‬
‫َكَٱلذ ى‬ ‫يي ىخاد يعكَ ىفَالموى ى‬
İnsanlar içərisində elələri də vardır ki, iman gətir-
mədikləri halda: "Biz Allaha və qiyamət gününə iman
gətirdik", – deyirlər.(8)
Onlar elə güman edirlər ki, (qəlblərində olan küfrü

gizlətməklə) Allahı və möminləri aldadırlar. Bilmirlər
ki, əslində ancaq özlərini aldadırlar.(9)
Səkkizinci ayə doqquzuncu ayəyə vəsl edilən zaman

belə bir yanlış anlayış yaranacaqdır ki,
‫َآمينكٍَا‬ ً ‫خ ًادعكَفَٱلمو‬
‫يف ى‬‫َكَٱلذ ى‬
‫يي ىَ ي ى ى ى‬
"Allah və möminləri azdırıllar" möminlərin sifətləri-
dir. Beləliklə səkkizinci ayənin sonunda olan vəqf
lazım vəqfdir amma tam vəqf deyildir. Çünki, səkkizin-
ci ayənin özündən sonrakı ayə ilə mənəvi rabitəsi
vardır buna görə də kafi vəqfdir.
257
Lazım vəqflə tam vəqfin arasındakı rabitə aydın
olduğu üçün deyə bilərik ki, lazım vəqfin kafi və Həsən
vəqflərinin hər biri ilə olan rabitəsi də üç hissəyə
bölünür. Amma aydındır ki, lazım vəqflə qəbih vəqfin
bir biri ilə heç bir rabitəsi yoxdur. Çünki lazım vəqf
buna görədir ki, ayənin mənası dəyişməsin və qəbih
vəqf yaranmasın.
Lazım vəqfin kafi vəqflə rabitəsi:
A) Bəzi vəqflər həm lazımdırlar və həm kafidirlər.

Bəqərə surəsinin 116-cı ayəsində olduğu kimi;
‫َكَلى ندا ۧ يسٍَب ىح ىان َوي‬
‫ ىَكقىاليكٍاَٱتَ ىخ ىذَٱلموي ى‬...və (kafirlər) dedilər Allah
özü üçün övlad seçmişdir, o (Allah) pak və münəz-
zəhdir...
Burada ‫ ىَكلى ندا‬kəlməsində olan vəqf həm lazımdır, həm
kafidir və əgər özündən sonrakı ayəyə vəsl olunarsa,
ikinci hissə (‫ح ىان َوي‬ َ‫صٍَب ى‬
‫ ) ي‬kafirlərin sözü olduğu fikri yara-
nacaqdır.
B) Bəzi vəqflər lazım deyillər amma kafidirlər.

Bəqərə surəsinin 4-cü ayəsində olduğu kimi
ٍَ ‫ىَ يى ندلَ ًم‬
)5(....‫فَ ىَرٍّب ًيٍَـ‬ َ‫)َأيكَلىػٰﺌً ى‬4(‫ف‬
َٰ ‫ؾَ ىعمى‬ َ‫ٱَل ًخ ىرًََةَ يىٍَـَييكَ ًقينكَ ى‬
ٍَ ً‫ىَكب‬
...və axirətə də şəksiz inanırlar.(4) Məhz onlar öz
rəbbi tərəfindən (göstərilmiş) doğru yoldadırlar...(5)
Dördüncü ayənin sonundakı vəqf lazım deyil lakin

kafidir.
258
C) Bəzi vəqflər lazımdırlar amma kafi deyildirlər.
Həşr surəsinin 7-ci ayəsində olduğu kimi:
َ‫اج ًرَ ى‬
)8(...‫يف‬ ً ً ًَ ‫إًفَٱلموَ ىشًدي يدَٱٍَل ًعقى‬
ً ‫اءَٱٍَلمي‬
‫)َلٍَمفيقىىر َ ي ى‬7(‫اب‬ ‫ى‬
Həqiqətən, Allahın cəzası çox şiddətlidir.(7) ...yoxsul
mühacirlərə məxsusdur.(8)
7-ci ayənin sonunda vəqf lazımdır. Çünki əgər 8-ci

ayəyə vəsl olunarsa belə bir yanlış anlaşma yarana-
caqdır ki, Allah-təalanın əzabı yoxsul mühacirlərə
şamildir. Əslində isə belə deyildir.
Bu vəqf kafi vəqf deyildir və tam vəqfdir. Çünki
cümlə ləfz və mənəvi cəhətdən tamdır və özündən
sonrakı ayə ilə rabitəsi yoxdur.
Lazım vəqfin Həsən vəqflə rabitəsi.
A) Bəzi vəqflər həm lazımdırlar və həm həsəndirlər.

Tövbə surəsinin 40-cı ayəsində ki kimi
)44(...‫َعمىٍَي ًَوَ ىَكأىي ىدَهيَبً يجينكَوَدَلىٍَـَتىىرٍََك ىىا‬ ً ‫ؿَٱلمو‬
‫َسك ىينتىوي ى‬
‫فىأٍَىن ىَز ىَ ي ى‬
O vaxt Allah ona bir arxayınlıq (rahatlıq) nazil
etmiş, onu sizin görmədiyiniz (mələklərdən ibarət)
əsgərlərlə müdafiə etmiş, kafirlərin sözünü alçalt-
mışdı.
Qeyd edilmişdir ki, ‫ ىعمىٍَي ًَو‬əvəzliyi Əbubəkrə və ‫ىكاىي ىدَهي‬

əvəzliyi isə peyğəmbərə (s) qayıdır. Buna görə də hər
iki əvəzliyin peyğəmbərə (s) ya Əbubəkrə qayıtma-
ması üçün "‫ " ىعمىٍَي ًَو‬kəlməsində vəqf lazımdır. İkinci misal
isə Fəth surəsinin 9-cu ayəsidir.
ًَ ‫كهيَيب ٍَك ىرَةنَ ىكأ‬
َ‫ىص ن‬
‫يل‬ ‫َكَتيىكَقٍّيرَكهيََۗ ىَكتي ىسب ي‬
َ ‫ٍّح‬ ‫َكَتي ىعٍّزَ يَركهي ى‬
ًً
‫َكَ ىَر يسكَلو ى‬
ً ً ً ً
‫لتي ٍؤَمينكٍَاَبٱلمو ى‬
259
(Biz onu göndərdik ki, siz insanlar) Allaha və onun
rəsuluna iman gətirəsiniz, ona (Allaha, yaxud peyğəm-
bərə) yardım edəsiniz, onu böyük sayıb ehtiramını
saxlayasınız və (Allahı) səhər-axşam təqdis edib
şəninə təriflər deyəsiniz!
َ َ‫ "تيىكَقٍّير‬kəlməsindəki vəqf həm lazımdır və

Burada "‫كهي‬
həm həsəndir. ‫كهي‬ َ َ‫ تيىكَقٍّير‬kəlməsində həsən vəqfi olmasını
ٍّ
belə bəyan edə bilərik ki, ‫كهي‬ َ ‫ٍّح‬
‫َكَتي ىسب ي‬ ‫ ىَكتي ىعٍّزَ يَركهي ى‬olan bu
‫ََكَتيىكَق يرَكهي ى‬
üç fel ‫ لًتي ٍؤَ ًمينكٍَا‬kəlməsinə olan ətfdir (qayıdışdır) və ٍَ‫لًتي ٍؤَ ًمنكا‬
kəlməsi müqəddər (daxildə gizli) ‫ف‬ ًَ ‫ اى‬hərfi ilə mənsub
(fəthəli) olduğu üçün bu 4 felin arasında ləfzi rabitə
mövcuddur və aralarındakı mənəvi rabitənin mövcud-
luğu isə aydındır. Belə ki, bu 3 felin hər birində olan
vəqf həsən vəqfidir. Lakin ‫كهي‬ َ َ‫ تيىكَقٍّير‬felində lazım vəqf
olmasının səbəbi isə budur ki, əgər vəsl olunarsa,
yanlışlıq yaranacaqdır. Yəni 3-cü şəxs əvəzliyinin
qayıdışı (ُ‫ )ه‬hər üç feldə eyni bir yer olacaqdır, ya Allah
və ya rəsul. Halbuki 3-cü şəxs əvəzliyi iki feldə yəni,
َ َ‫َكَتيىكَقٍّير‬
‫كهي‬ ‫ىَكتي ىعٍّزَ يَركهي ى‬
fellərində peyğəmbərə (s) qayıdır. Amma ‫كهي‬
َ ‫ٍّح‬
َ‫تي ىسب ي‬
Allaha aiddir.
B) Bəzi vəqflər lazım deyildirlər, amma həsəndirlər.

Həmd surəsinin 2-ci ayəsində olduğu kimi
)2(‫بَٱٍَل ىعالى ًمي ىف‬
Həmd olsun aləmlərin Rəbbi Allaha,
260
2-ci ayənin sonundakı vəqf həsən vəqfidir və lazım
vəqf deyildir.
C) Bəzi vəqflər lazımdırlar və həsən deyildirlər.

Bəqərə surəsinin 274-cü ayəsində olduğu kimi
)275(...‫ٱلر ىب ٰكٍا‬ َ‫َيٍَأ يكمي ى‬
ٍَّ َ‫كف‬ ً َ‫ؼَ ىعمىٍَي ًيٍَـَ ىَك ى‬
‫يف ى‬
‫)َٱلذ ى‬274(‫ف‬
َ‫ح ىَزينكَ ى‬
ٍَ ‫الَ يىٍَـَ ىي‬ َ‫َخ ٍكَ ه‬
‫ ىَك ىال ى‬...
...Onların (axirətdə) heç bir qorxusu yoxdur və
onlar qəm-qüssə görməzlər.(274) O kəslər ki, sələm
yeyirlər...(275)
2 - Ta «‫ »ط‬mütləq vəqfin əlamətidir və bunda məq-

səd budur ki, həm bu kəlmədə vəqf etmək və həm
ondan sonrakı kəlmədən ibtida etmək yaxşı və bəyəni-
ləndir və eyni zamanda vəsl etməyin də problemi
yoxdur və caizdir. Nisa surəsinin 87-ci ayəsində
olduğu kimi:
‫فَالم ًَوَ ىحًديثنا‬
َ‫ؽَ ًم ى‬
َ‫ىص ىد ي‬
ٍَ ‫فَأ‬ ًَ ‫بَ ًف‬
ٍَ ‫يوََۗ ىك ىم‬ َ‫ام ًَةَ ى‬
َ‫الَ ىَرٍَي ى‬ ً ً َٰ ‫جمعن يكَـَإًلى‬
‫ىَ ىي ٍكََـَاٍَلق ىي ى‬ ٍ ‫لىىي ٍَ ى ى‬
Sizi mütləq, (qəbirlərinizdən) barəsində heç bir
şəkk-şübhə olmayan Qiyamət gününə (hesaba) topla-
yacaqdır. Sözdə kim Allahdan daha doğruçu ola bilər?!
Burada ‫يو‬ ًَ ‫ ًف‬kəlməsindəki vəqf, vəqfin mütləq növü-

dür. Yəni, həm onda vəqf etmək olar, həm vəqfin
özündən sonrakı kəlmədən ibtida etmək, həm vəqf
etmədən özündən sonrakı kəlməyə vəsl etmək olar.
Nisa surəsinin 83-cü ayəsində olduğu kimi:
َََََََََ‫كهي‬ َ ‫اعكٍاَبً ًوََۗ ىَكلى ٍَكَ ىَرد‬
‫ؼَأى ىذ ي‬ًَ َ‫فَأ ًىكَٱٍَل ىخ ٍك‬ ٍَ ‫ىمهَرَ ًم ىف‬
ًَ ‫َٱلى ٍَم‬ ٍَ ‫اء يىٍَـَأ‬ ‫ىَكإً ىذ ى‬
‫اَج ى‬
َ‫كن َويَ ًمٍَنييٍَـََۗ ىَكلى ٍكَ ى‬
َ‫ال‬ ‫ستىٍَنبًطي ى‬
ٍَ ‫َي‬ ً ً ً ٍَ ‫إًلىىَٱلرَسكَ ًؿَكَإًلى ٰىَأيكًَل‬
‫يَٱلى ٍَم ًَرَم ٍنييٍَـَلى ىعم ىم َويَٱلذ ى‬
‫يف ى‬ ‫ي ى‬
ً
َ‫افَإًالَ ىقم ن‬
‫يل‬ َ‫ط ى‬
‫الَتَػ ىب ٍَعتييَـَالشٍَي ى‬َ‫ح ىمتيَويَ ى‬ٍَ ‫ؿَالم ًَوَ ىعمىٍَي يكٍَـَ ىَك ىَر‬
َ‫ض ي‬
ٍَ ‫فى‬
261
Onlara (münafiqlərə bəzi müsəlmanların sadəlövh-
lüyü üzündən döyuş meydanından) əmin-amanlıq və
ya qorxu xəbəri gəldikdə dərhal onu yayarlar. Halbuki
əgər (müsəlmanlar) bunu (münafiqlərə deyil), pey-
ğəmbərə və ya özlərindən (möminlərdən) olan ixtiyar
(əmr) sahiblərinə demiş olsaydılar, əlbəttə, həmin
xəbəri onun mahiyyətinə varan (belə bir xəbərin
yayılmasının məqsədəuyğun olub-olmadığını təyin
etməyə qadir olan) kimsələr bilərdilər. Əgər Allahın
lütfü (mərhəməti) üzərinizdə olmasaydı, şübhəsiz ki,
az bir qisminiz müstəsna olmaqla, Şeytana uyardınız.
Burada «‫ » ًمٍَن َييٍَـ‬kəlməsində vəqf və vəsl yaxşıdır və

həmçinin özündən sonrakı kəlmədən ibtida edilməsi
də caizdir.
Dördlü vəqflərdə mütləq vəqfin mövqeyi:
Tam vəqfin "tam bəyan edilən vəqf" adlı maddəsi

vardır ki, burada vəqf lazımdır. Tam vəqfin bu
maddəsindən başqa bütün maddələri mütləq vəqfə də
şamil edilir. Burada əlavə deyilmişdir ki, kafi vəqfin də
vəqf lazım olan maddəsindən başqa bəzi maddələri
vardır ki, onlar da mütləq vəqfə şamil edilir.
3 - Cim «‫ »ج‬caiz vəqfin əlamətidir və bunda məqsəd

budur ki, vəqf və vəslin hər ikisi caizdir, amma vəqf
etmək daha yaxşıdır. Bəqərə surəsinin 286-cı ayəsində
olduğu kimi:
َۗ‫ت‬
ٍَ ‫تَ ىَك ىعمىٍَييىاَ ىماَٱ ٍَكتى ىس ىب‬ ٍَ ‫َنٍَف نساَإًالََ يَك‬
ٍَ ‫س ىعيىاََۗلىيىاَ ىماَ ىك ىس ىب‬ ‫َي ىكمٍّ ي‬
‫ؼَٱلموي ى‬ ‫ىال ي‬
262
Allah hər kəsi yalnız qüvvəsi yetdiyi qədər yükləyər
(bir işə mükəlləf edər). Hər kəsin qazandığı yaxşı əməl
də, pis əməl də özünə aiddir.
Həcc surəsinin 78-ci ayəsində olduğu kimi:

..‫ج‬
َ‫فَ ىح ىرَ و‬ ً ‫يف‬
ٍَ ‫َم‬ ٍّ َ‫َعىمٍَي يكٍَـًَفي‬
ً ‫ٱلد‬ ‫َحؽَ ًجيى ًاد ًه ي‬ ً ً ً
‫اج ىع ىؿ ى‬
‫ٱجتىىبا يكٍَـَ ىك ىم ى‬
ٍَ ‫َى ىك‬ ‫ٍَك ىجاى يدكاَفيَٱلمو ى‬
(Ey möminlər!) Allah yolunda layiqincə cihad edin.
O (öz dini üçün) sizi seçdi və dində sizin üçün heç bir
çətinlik yeri qoymadı...
Dördlü vəqflərdə caiz vəqfin mövqeyi:
Ümumi olaraq demək olar ki, kafi vəqfin, "tam

bəyan edilən vəqf" yəni "vəqf lazım və vacib olan"
maddəsindən başqa bütün maddələri caiz vəqfə də
şamil edilir.
Diqqət: Birinci cümlənin ikinci cümlə ilə ləfzi
cəhətdən rabitəsinin olmaması caiz vəqfdə vəqf
olunmasına səbəb olur.
4 - Zə «‫ »ز‬mücəvviz vəqfin əlamətidir və bunda məq-

səd budur ki, vəsl etmək bəyənilsə də bu əlamət olan
kəlmədə vəqf etmək caizdir və vəqf olunan halda isə
özündən əvvəlki kəlməyə qayıtmaq lazım deyildir.
Bəqərə surəsinin 256-cı ayəsində olduğu kimi.
ٍَّ ‫شيَدَ ًم ىفَٱٍَل ىغ‬
‫ي‬ ٍَ َ‫فَٱلر‬ ً ‫يَٱلد‬
َ‫يفََۗقىٍَدَتىىبي ى‬ ٍّ ‫َف‬ً ‫ىالَإً ٍَكَراه‬
‫ىى‬
...Dində məcburiyyət (zorakılıq) yoxdur. Artıq doğ-
ruluq (iman) azğınlıqdan (küfrdən) ayırd edildi.
ٍّ ‫ ًَف‬kəlməsindəki vəqf mücəvviz vəqfidir

ًَ ‫یَٱلد‬
Burada ‫يف‬
və mücəvviz vəqfdə iki cümlənin vəsl edilməsi bəyə-
263
nilsədə özündən sonrakı kəlmədən ibtida edilməsinin
də problemi yoxdur. Nisa surəsinin 36-cı ayəsində
olduğu kimi.
ًَ ‫ش ًَر يكَكٍاََبً ًوَ ىشٍَينﺌاََۗ ىَكَبًٱٍَل ىكالً ىدٍَي‬
ٍَ ً‫فَإ‬
...َ‫ح ىس نانا‬ ٍَ ‫َكَ ىالَتي‬
‫ٱعيب يدكٍَاَٱلموى ى‬
ٍَ ‫ىك‬
Allaha ibadət edin və Ona heç bir şeyi şərik
qoşmayın! Ata-anaya yaxşılıq edin...
Diqqət: Bəziləri bu vəqfin həsən vəqfi ilə eyni

olduğunu deyirlər; ki, bunun düzgün olmadığı anlaşı-
lır. Çünki həsən vəqfində özündən sonra ibtida edil-
məsi yaxşı deyil və bəyənilmir. Buna görə də kafi vəqf
haqqında olan çox maddələr, vəqf lazım olan hissələr-
dən başqa daha çox mücəvviz vəqfə uyğundur.
Yaddaş: Misallarda deyilənlərdən məlum olur ki,
cümlənin bu iki hissəsi arasında, yuxarıda qeyd edilən
maddələrlə heç bir işarə (əlamət cəhətdən) rabitəsi
yoxdur. Yəni cümlənin bir hissəsindəki əlamətin amili
(səbəbi) cümlənin digər hissəsində yoxdur. Deməli,
yuxarıdakı maddələrin və Qurani-kərimdəki mücəvviz
vəqflərin nümunələrinə gətirilən çoxlu misalların heç
biri həsən vəqfi deyil və onların hamısı kafi vəqfin
növündəndirlər. Beləliklə, caiz və mücəvviz vəqflərin
ikisidə kafi vəqfin nümunələrindəndirlər.
Caiz və mücəvviz vəqflərin arasındakı fərq budur ki,
mücəvviz vəqfdəki iki cümlənin birləşməsi ləfzi və
mənəvi cəhətdən caiz vəqfdən daha çoxdur. Yəni daha
çox uyğunluqları vardır. Lakin caiz vəqfdə, onun vəqfi
və vəsli bərabərdir.
__________________________________
;Qurani-kərimin qiraətində vəqf və ibtida qaydaları, c. 8, səh. 121
Sirrul bəyan fi ulumil Quran, səh. 250 (nəqli ilə)
264
5 - Sad «‫ »ص‬Mürəxxəs vəqfin əlamətidir və bunda
məqsəd budur ki, qari nəfəs çatışmamazlığına və ya
ayənin çox uzun olduğuna görə cümlədə mürəxxəs
vəqfin əlaməti olan yerdə vəqf edə bilsin. Bu cümlədə
özündən əvvəlki cümləni bərpa etməyə də ehtiyac
yoxdur. Çünki, ikinci cümlənin bəzi yerlərdə özündən
əvvəlki ilə ləfzi cəhətdən və özündən sonrakı ilə
mənəvi cəhətdən mənası anlaşılandır. Bu vəqf üçün
deyilən maddələrdən tamamilə aydındır ki, vəqfin bu
növü daha çox kafi vəqfin və bəzi vaxtlar isə həsən
vəqfin nümunələrindəndir.
Mübarək Bəqərə surəsinin 22-ci ayəsi:
ً ً ً َ ‫َٱلىَر‬ ً
ََ...َ‫اء‬
َ‫َم ن‬
‫َكَأ ٍىن ىزَ ىؿَم ىفَالس ىماء ى‬ ‫اءَبًىن ن‬
‫اء ى‬ ‫اَكَٱلس ىم ى‬
‫ضَف ىار نش ى‬‫مَج ىع ىؿَلى يك يـ ٍَ ٍ ى‬
‫ٱلذ ى‬
O Allah ki, sizin üçün yer üzünü döşədi, göyü isə

tavan yaratdı, göydən yağmur endirdi...
Bu misalda şahid oluruq ki, ‫ؿ‬ َ‫ ىكأٍَىن ىَز ى‬kəlməsinin özün-

dən əvvəlki sözə ehtiyacı olsa da, onun istinadı birinci
cümlədəki əvəzlik olan faildir. Lakin, cümlənin özü
mənalı və anlaşılandır.;
Mübarək Mominun surəsinin 1-2-3-4-cü ayələri:
ََََََ)1(‫ف‬ َ‫حَٱٍَل يم ٍؤَ ًمينكَ ى‬

َ‫قىٍَدَأىٍَفمى ى‬
)2(‫ف‬ ً ‫لَتً ًيَـَ ىخ‬
َ‫اش يعكَ ى‬ ً ‫ٱلًذيف‬
ٍ َ‫ص ى‬ ‫َىٍَـَفيَ ى‬ ‫ى ي‬
ً
)3(‫ف‬َ‫ضكَ ى‬‫فَٱلم ٍَغ ًَكَ يم ٍَع ًَر ي‬ ًَ ‫َىٍَـَ ىع‬ ‫يف ي‬‫ىكٱلذ ى‬
)4(‫ف‬ َ‫اعميكَ ى‬ً ‫اةَفى‬ ًَ ‫َىٍَـَلًمزَ ىك‬ ً
‫يف ي‬‫ىكٱلذ ى‬
__________________________________
; Qurani-kərimin qiraətində vəqf və ibtida qaydaları, c. 8, səh. 123
Əl-etqan fi ulumil Quran, c. 1, səh. 183-184 nəqli ilə.
265
1. Həqiqətən, möminlər nicat tapmışlar! (Cənnətə
nail olmaqla mətləblərinə çatıb əbədi səadətə qovuş-
muşlar!)
2. O kəslər ki, namazlarında (hər şeyi unudaraq
ruhən və cismən yalnız Allaha) müti olub (ona) boyun
əyərlər! (Allahın qarşısında kiçilərlər!)
3. O kəslər ki, lağlağıdan (lüzumsuz şeylərdən,
qadağan olunmuş əməllərdən) üz döndərərlər;
4. O kəslər ki, zəkat verərlər;
Diqqət: Şəms surəsinin birinci ayəsinin sonundakı

vəqfdən, doqquzuncu ayəsinə qədər olan vəqf.
‫ض ىحػٰيىا‬ ًَ ‫ ىكٱلش ٍَم‬ayəsindən, ‫فَ ىَزكَػٰيىا‬
‫سَ ىَك ي‬ ٍَ ‫حَ ىم‬
َ‫ قىٍَدَأىٍَفمى ى‬qədər.
Təkvir surəsinin birinci ayəsinin sonundakı vəqfdən

on dördüncü ayəsinə qədər olan vəqf.
َ‫ إً ىذاَٱلش ٍَم ي‬ayəsindən, ‫ت‬
ٍَ ‫سَ يككَ ىَر‬
‫ت‬ ٍَ َ‫ض ىر‬
‫ىح ى‬
ٍَ ‫سَماَأ‬ ٍَ ‫ ىعمً ىم‬qədər.
َ‫تَ ىنٍَف ه‬
Kafirun və ixlas surələrindəki ayələrinin sonların-

dakı vəqf. Buna da diqqət etmək lazımdır ki, ayələrin
hər biri məqule qol adlanır. Yəni ilk ayədə ‫ قُل‬kəlməsi
olduğuna görə sonrakı ayələrin hamısı o, kəlməyə
qayıdır və burada vəqf edildikdə ayənin mənası tam
olur.
Gördüyünüz kimi ixlas və kafirun surələrindəki
ayələrinin sonunda və arasındakı fasilələr kimi,
mürəxxəs vəqfin bəzi maddələri həsən vəqfi olsa da,
onlar ayrılmışlardırlar. (Məqul) və mənsub (fəthə)
yerindədirlər. Mənsub olmağının amili isə bu surələ-
rinin birinci ayəsindəki ‫ قُل‬felidir. Amma digər çox
maddələr də vardır ki, orada vəqfin kafi növüdür.
266
6 - Lə (‫ )ال‬qəbih vəqfin əlamətidir və onda məqsəd
budur ki, bu əlamət olan kəlmələrdə vəqf etmək
qadağandır. Əgər vəqf edilərsə yenidən özündən əv-
vəlki hissədən qiraət edilməsi lazımlıdır. Çünki, belə
edilməzsə ayənin mənasında dəyişiklik yaranmasına
səbəb olacaqdır. Buna da diqqət etmək lazımdır ki,
yuxarıdakı tərif ayənin mənasının dəyişməsinə səbəb
olan vəqf haqqındadır. Lakin Qurani-kərimdəki səca-
vənd əlamətləri kimi olan maddələrdə «‫ »ال‬əlaməti
qərarlaşdırılmışdır. Bundan aydın olur ki, heç vaxt o,
maddələrin çoxunda olan həsən vəqfi və bəzi maddə-
lərdə olan kafi vəqflərdə məqsəd qəbih vəqf deyildir.
İbni Cəzəri belə deyir: "‫ ”ال‬vəqfinin səcavəndiyində
mübaliğə (şişirdilmə, çoxaldılma) olunmuşdur və de-
mək olar k, bu maddələrin çoxunda olan vəqf səhihdir.
(Yəni, sadəcə özündən sonra ibtida edilməsi qəbihdir
lakin vəqf səhihdir) və daha çox maddələrdə isə
özündən sonrakı ibtida da səhihdir".;
İbni Cəzəri səcavəndlik baxımından "‫ "ال‬vəqfinin
düzgün mənası haqqında deyir: Bunu qeyd etmək
lazımdır "‫"ال‬-nın səcavənd olmasında məqsəd budur
ki, özündən sonrakı kəlmədən ibtida etmək istədikdə
bu əlamət olarsa orada vəqf edilməməlidir. (Yəni vəqf
edilə bilər lakin, vəqf edildikdə özündən sonrakı
kəlmədən ibtida edilməsin. Əksinə, gərək qayıdılsın və
ibtida olunması bəyənilən yerdən qiraətə başlanılsın)<
__________________________________
;Qurani-kərimin qiraətində vəqf və ibtida qaydaları, c. 8, səh. 124
Ən-nəşr fil qiraətil əşər, c. 1, səh. 327 nəqli ilə
<Qurani-kərimin qiraətində vəqf və ibtida qaydaları, c. 8, səh. 124 və 125
Ən-nəşr fil qiraətil əşər, c. 1, səh. 327 nəqli ilə.
267
Bəzi Quranlarda "‫ "ال‬əlaməti ilə olan qəbih vəqfin
nümunələri.
1-(Ələq/9-10)
َ‫َ ىعٍَب نداَإً ىذاَ ى‬-َ‫ى‬

َ‫صم ٰى‬ َٰ ‫مَيٍَنيى‬ ً َ‫أىرَأٍَىي ى‬
‫تَٱلذ ى‬ ‫ى‬
Gördünmü o kimsəni (Əbu Cəhli) ki, mane olur. (9)
Bir bəndəyə (sənə) namaz qıldığı vaxt? (10)
2-(Zumər/33)
ً ً ‫ؽََكصد ى‬ ً
‫ؽَبًوَأيكَلىﺌ ىؾ ي‬
َ‫َى يـَٱٍَل يمتَػقيكَ ىف‬ ٍَ‫اءَبًٱلص‬
‫ٍّد ًَ ى ى‬ ‫مَج ى‬
‫ىكٱلذ ى‬
Haqqı (Quranı) gətirən və onu təsdiq edənlər

(peyğəmbər və möminlər) isə əsl müttəqilərdir.
3-(Nəhl/32)
ََ‫ٱد يخميكٍَاَٱٍَل ىجن َةىَبً ىما‬ ً ً

ٍَ َ‫َعمىٍَي يكيَـ‬
‫َس ىل هـ ى‬
‫َيقيكَليكَ ىف ى‬ ‫اى يـَٱٍَل ىم ىلﺌ ىك َةيَطىٍّيبً ى‬
‫يف ى‬ ‫يفَتىتى ىكف ي‬
‫ٱلذ ى‬
َ‫يكٍَنتيٍَـَتى ٍَع ىَمميكَ ىف‬
O kəslər ki, mələklər onların canlarını pak olduqları

halda alıb: "Sizə salam olsun! Etdiyiniz (gözəl) əməl-
lərə görə Cənnətə daxil olun!" - deyərlər.
Bəzi Quranlarda bəzi maddələr vardır ki, "‫"ال‬

əlaməti ilə işarələnmişdir. Lakin, onlar vəqfin kafi
növündəndirlər.
268
1-(Bəqərə/3-4)
َ‫اىٍَـَييٍَنًَفقيكَ ى‬
(3(َۧ‫ف‬ ‫اَرَ ىَزٍَق ىن ي‬
ً َ
‫َ ىَكمم ى‬...
َ‫ؿَإًَلىٍَيػ ى‬
)4(....‫ؾ‬ َ‫َي ٍؤَ ًمينكَ ى‬
َ‫فَبً ىماَأٍَين ًَز ى‬ ‫يف ي‬
ً
‫ىكٱلذ ى‬
onlara verdiyimiz ruzidən (ailələrinə, qohum-
qonşularına və digər haqq sahiblərinə) sərf edirlər.(3)
O kəslərki, sənə göndərilənə (Qurana) iman

gətirir...(4)
2-(Bəqərə/10)
...‫ضا‬
‫َم ىرَ ن‬ َ‫ًفيَ يقميكَبً ًيٍَـَ ىم ىرَ ه‬
‫ضََۗفى ىز ىاد يىيَـَٱلموي ى‬
Allah onların (şəkk, kin və nifaq) mərəzini daha da
artırar. Yalan dedikləri üçün onlar şiddətli bir əzaba
düçar olacaqlar.
3-(Bəqərə/18-19)
َ‫الَ ىي ٍرَ ًج يعكَ ى‬

)18(َۗ‫ف‬ َ‫يَفىييٍَـَ ى‬
َ‫َب ٍَكهَـَ يع ٍَم ه‬
‫ص ٌّـ ي‬
‫ي‬
ًَ ‫َم ىفَٱلس ىم‬

)19(...‫اء‬ ً ‫ٍّب‬
‫صي و‬
‫ىكَ ىك ى‬
ٍَ ‫أ‬
Onlar kar, lal və kordurlar (haqqı eşitməz, danışmaz

və görməzlər). Buna görə də (öz pis adətlərindən,
yaramaz əməllərindən) dönməzlər.(18)
Yaxud (o münafiqlər) qaranlıqlarda göy gurultusu

və şimşəklə səmadan şiddətlə yağan yağışa düşmüş
kimsələrə bənzərlər...(19)
269
Bəzi Quranlarda bəzi maddələr vardır ki, "‫"ال‬
əlaməti ilə işarələnmişdir. Lakin onlar vəqfin həsən
növüdür.
1-(Həmd/2-3)
َ‫بَٱٍَل ىعالى ًم ى‬
)2(ََۗ‫يف‬ ٍّ َ‫َر‬ ًً
)3(‫يـ‬ ًَ ‫ح ىم‬
ٍَ َ‫ٱلر‬
Həmd (şükür və tərif) olsun Allaha (və ya: Həmd

məxsusdur Allaha) – aləmlərin Rəbbinə,(2)
(Bu dünyada hamıya) mərhəmətli, (axirətdə isə

ancaq möminlərə) rəhmli olana,(3)
2-(Həmd/3-4)
)3(ََۗ‫فَٱلرَ ًح ًيـ‬
ًَ ٰ‫ح ىمػ‬
ٍَ َ‫ٱلر‬
ٍّ َ‫َي ٍكًََـ‬
ًَ ‫ٱلد‬
)4(َ‫يف‬ ًً
‫ىمالؾ ى‬
(Bu dünyada hamıya) mərhəmətli, (axirətdə isə

ancaq möminlərə) rəhmli olana,(3)
Haqq-Hesab (qiyamət) gününün sahibinə!(4)
3-(Həmd/7)
َ‫الَٱلضالٍّ ى‬ ًَ َ‫ضك‬
َ‫بَ ىعمىٍَي ًيٍَـَ ىَك ى‬ ً ‫صرَا ى‬ ً
َ‫يف‬ ‫تَ ىعمىٍَي ًيٍَـََۗ ىغٍَي ًَرَٱٍَل ىم ٍَغ ي‬
َ‫يفَأٍَىن ىع ٍَم ى‬
‫طَٱلذ ى‬ ‫ى‬
Nemət verdiyin kəslərin yoluna! Qəzəbə düçar
olmuşların və (haqdan) azmışların (yoluna) yox!
270
Vəqf haqqında digər əlamətlər
Keçən dərsdə bəyan edilən altılı əlamətlər, əhli

sünnət alimlərindən olan Şeyx Əbu Cəfər Səcavəndi
tərəfindən yaradılmış səcavənd rəmzləri olaraq
məşhurdur. Amma digər bəzi təcvid alimləri başqa
əlamətləri də buna artırmışdırlar ki, aşağıda bəyan
ediləcəkdir.
َ‫ ًق ىل‬- 1
Bu əlamət ‫َعمىيو‬
‫َكَقؼ ى‬ ‫ ًًَََق ى‬kəlməsinin qısaldılmış
‫يؿ َال ى‬
formasıdır. Yəni vəqf etmək yaxşıdır. (Bu əlamətdə
vəqf edilmədiyi deyilmişdir).
َ‫ ىقمى ٰی‬- 2
Yəni vəqf və vəsl ikisidə caizdir, lakin vəqf daha
yaxşıdır.
ً -3
َ‫ؽ‬
Yəni vəqf və vəsl ikisidə caizdir, lakin vəsl daha
yaxşıdır.
َ‫ ىؾ‬- 4
َ‫ ىك ىذلً ى‬kəlməsinin qısaldılmış formasıdır və
Bu əlamət ‫ؾ‬
bunda məqsəd budur ki, bu əlamət (َ‫)ؾ‬
‫ ى‬əvvəlki vəqfin
hökmünü daşıyır.
ٍ ‫ ًق‬- 5
َ‫ؼ‬
İndiki zamanda olan əmirdir. ‫ؼ‬
َ‫ ىَكقى ى‬- dən götürülmüş-
dür və "vəqf et" mənasındadır. Buradan da bu aydın
271
olur ki, vəqf və vəsl ikisidə caizdir, lakin vəqf daha
yaxşıdır.
‫س‬-6
Səkt əlamətidir yəni nəfəsi kəsmədən iki hərəkə
uzunluğunda səsi kəsmək və daha sonra qiraətə
davam etmək deməkdir. Bəzi Quranlarda ‫ س‬əlaməti-
nin əvəzinə "‫ "سكتو‬yazılmışdır. Həfsin Asimdən olan
rəvayətinə əsasən "‫ "سكتو‬yalnız 4 yerdə vacibdir.
(Kəhf/1-2) ‫ٍّما‬ ً
‫ع ىكَ نجاَََۗقىػي ن‬
(Yasin/52) ‫ىم ٍرَقىًد ىناََۗ ىَىػٰذا‬
(Qiyamət/27) ‫ؽ‬ َ‫فََۗ ىار و‬ٍَ ‫ىم‬
( Mutaffifin/14) ‫اف‬
َ‫ؿََۗ ىر ى‬
ٍَ ‫ىب‬
ً -7
َ‫ص ٍؿ‬
İndiki zamanda olan əmrdir. ‫ؿ‬ َ‫ص ى‬
‫ ىك ى‬- dən götürülmüş-
dür və "vəsl et" mənasındadır. Burdan isə aydın olur
ki, vəqf və vəsl ikisidə caizdir lakin vəsl daha yaxşıdır.
َ‫صمى ٰى‬
‫ ى‬-8
Bu əlamət ‫ؼ‬ ًَ ‫فَٱٍَل ىَكٍَق‬
َ‫ليَ ًم ى‬
َٰ َ‫ؿَاى ٍك‬
َ‫ص ي‬
‫ اىٍَل ىَك ى‬cümləsinin qısaldılmış
formasıdır və bunda məqsəd budur ki, vəsl etmək vəqf
etməkdən daha yaxşıdır. (َ‫ص ٍؿ‬ ً əlamətinin təəkidi ‫ى‬ َٰ ‫صمى‬
‫ى‬
əlamətindən daha çox olduğu deyilmişdir).
272
ً -9
َ‫ص ٍؽ‬
Özündən əvvəlkinə vəsl etmək əlamətidir və bunda
məqsəd budur ki, buradan ibtida edilməsin. Əksinə,
həsən vəqfinə riayət etməklə özündən əvvəlki ki,
kəlmədə ibtida edilərək qiraət edilsin.
َ‫ب‬
ٍ‫ص‬ً - 10
Özündən sonraya vəsl etmək əlamətidir. Yəni
burada vəqf edilməsin.
َ‫ ًج ٍو‬- 11
Vəqf etməyin yersiz olduğuna işarədir yəni vəqf caiz
olsada vəsl etmək vəqf etməkdən daha yaxşıdır.
(‫ )؞( )؞‬- 12
Bu əlamət ‫ يم ىارقىىبو‬ya ;‫ يم ىع ىانقىو‬əlamətidir və bunda

məqsəd budur ki, əgər birincidə vəsl edildisə, gərək
ikincidə vəqf edilsin və əgər birincidə vəqf edildisə,
ikincidə vəsl edilsin. Buna da diqqət etmək lazımdır ki,
ikisində də vəqf edilməsin. Bəqərə surəsinin 2-ci
ayəsində olduğu kimi.
َ‫يف‬ ً ً ًَ ‫بََۗ ًف‬

‫يوََۗ يى ندلَلٍَم يمتَػق ى‬ َ‫َرٍََي ى‬ َ‫ٰىذلً ىؾَٱٍَل ًكتى ي‬
‫ابَ ىال ى‬
Bu, (Allah tərəfindən nazil edilməsinə, haqdan
gəlməsinə) heç bir şəkk-şübhə olmayan, müttəqilərə
(Allahdan qorxanlara, pis əməllərdən çəkinənlərə)
doğru yol göstərən Kitabdır.
__________________________________
;‫( يم ىع ىانؽ‬muaneqə) sözünün lüğəvi mənası əlini başqasının boynuna atmaq
deməkdir.
273
Bu ayədə əgər ‫ب‬
َ‫َرٍََي ى‬
‫ ىال ى‬kəlməsində vəqf edilərsə daha
ًَ ‫ ًف‬kəlməsində vəqf edilməməlidir. Əgər ‫ب‬
‫يو‬ َ‫َرٍََي ى‬
‫ ىال ى‬kəlmə-
sində vəqf edilməzsə yaxşı olar ki, ‫يو‬ ًَ ‫ ًف‬kəlməsində vəqf
edilsin və əgər bunların heç birində vəqf edilməzsə,
hamısının vəsl edilərək oxunmasıda caizdir.
Diqqət: Bəzi Quranlarda muaniqə əlamətinin yerinə

‫ َم َع‬və ya ‫ َمعً ا‬əlamətidə yazırlar.
Mühim nöqtələr:
1 - Bəzi Quranlarda "‫ " ًقٍَف َوي‬əlamətini yazırlar. Bunda

məqsəd səkt əlamətidir. Lakin burdaki səktin uzunlu-
ğu, səktin 4 yerdə vacib deyildiyi və ‫ س‬əlaməti ilə
işarələndiyi səktdən daha uzundur. Bu səktin uzunlu-
ğu vacib səktin uzunluğunun iki bərabəri qədərdir və
buda beş yerdədir.
1-(Kəhf/71-74-77) ‫طمىقىا‬
َ‫فى ٍَٱن ى‬
2-(Ənkəbut/33) ‫ف‬ ٍَ ‫ح ىَز‬
ٍَ ‫ىَك ىالَتى‬
3-(Ənkəbut/38) ‫اكنً ًيٍَـ‬
ً ‫فَمس‬
‫م ٍَ ى ى‬
ً
Səktin bu növü Həfs qiraətində caiz deyildir.
Beləliklə, onun səkt edilməməsi daha yaxşıdır.
:‫ ع‬- 2
Rüku əlamətidir. Nə zaman bir dastan və ya mövzü
sona çatırsa, onun sonuncu ayəsinin axırına ‫ ع‬əlaməti
qoyulur.
Kəhf surəsinin 82-ci ayəsində olduğu kimi. Bəzi
Quranlarda bu ayə həzrət Musa (ələyhis-salam) və
274
həzrət Xızrın (ələyhis-salam) dastanının sonu olduğu
üçün bu ayənin sonunda ‫ ع‬işərəsi qoyulmuşdur.
Bəqərə surəsinin 253-cü ayəsində də Talut və Calut
dastanının sonu olduğu üçün bəzi Quranlarda Calut
Talutun əli ilə öldürüldüyü ayənin sonuna ‫ ع‬işərəsi
qoyulmuşdur. Bu əlamətlərdən, Qurani-kərimin hifz
edilməsində və bəzi müstəhəb namazlarda istifadə
edilir. Beləliklə, ‫ ع‬əlaməti vəqf əlaməti hesab edilmir.
Quranın səcdələri:
Qurani-kərimin səcdələri iki növdür:
1-Vacib səcdələr
2-Müstəhəb səcdələr
1-Vacib səcdələr: Qurani-kərimin surələrindən 4

ayənin ayrı-ayrılıqda tam şəkildə oxunulması səcdə
şəraiti ilə insana vacib hökmündədir və o ayələr
aşağıdakılardır.
1-Mübarək Səcdə surəsinin 15-ci ayəsi:

‫يفَإً ىذاَ يذ ٍّك يركٍاَبًيى ى‬ ً ً َ ‫إًنماَيؤَ ًم‬
َ‫َسج ند ى‬
‫اَك‬ ‫اَخركٍا ي‬ ‫فَبً ىآيات ىناَٱلذ ى‬ ‫ى يٍ ي‬
2-Mübarək Fussilət surəsinin 37-ci ayəsi:
َ...َ‫َخمىقىييف‬ ‫ٱس يج يدكٍَاَلًم ًوَٱلًذ ى‬ ٍَ ‫ىك‬
3-Mübarək Nəcm surəsinin 62-ci ayəsi:
...‫ٱس يج يدكٍَاَلًم ًَو‬
ٍَ ‫َفىػ‬
4-Mübarək Ələq surəsinin 19-cu ayəsi:
ٍَ ‫َالَتي ًط ٍَع َويَىَك‬
...‫ٱس يجٍَد‬ ‫ىكل ى‬
275
Vacib səcdələrin hökmləri:
Vacib səcdənin şərti, yuxarıdakı 4 surənin qeyd

edilən ayələrini bir-başa və canlı olaraq tam şəkildə
eşitmək və ya qiraət etməkdir. (Yəni, əgər səcdə vacib
olan ayələrdən hətta bir hərfi də eşidilməzsə və ya
qiraət edilməzsə, həmçinin qarinin qiraəti keçmiş səs
yazısı kimi qeydə alınmış və canlı veriliş olmazsa
səcdə vacib hesab olunmur.)
Qari səcdəsi vacib olan ayələrdən oxuduğu zaman,
bir şəxs bu səsi eşidərsə lakin dinləməzsə, (yəni,
sadəcə olaraq qarinin səsi həmin şəxsin qulağına çatsa
amma o şəxs onu dinləməzsə) həmin şəxsə səcdə
etmək vacib deyildir.
Səcdə vacib olan ayələr təkrar olaraq oxunulsa və
ya dinlənilsə yenidən səcdə etmək vacibdir.
Səcdə vacib olan ayələrin tərcüməsini oxumaq və ya
dinləmək səcdənin vacib olmasına səbəb olmur. (Yəni
gərək mütləq ərəbcə oxunulub, eşidilsin).
Vacib səcdədə üzü qibləyə durmaq, təharətli olmaq,
qüsl və dəstəmazlı olmaq, alının təmiz olması, övrət
hissələri örtmək və digər bu kimi şərtlər lazım
deyildir. Üzərinə səcdə edilməsi səhih olan hər bir
şeyə də səcdə etmək olar.
Səcdədə zikr demək vacib deyildir, lakin yaxşı olar
ki, müctehidlərin əməli risalələrində qeyd edilən bu
zikr deyilsin:
َ‫الًَالى َوىَ ِٕاالََٱلموي‬َ‫صًديقناَ ى‬ ٍَ ‫اَكَتى‬

‫يم نان ى‬
ً ً ‫ىال ًَالىو َِٕاالَٱلموَحقىانَحقىان ى‬
‫َالَالىوى َِٕاالَٱلمويَا ى‬ ‫ي ى ى‬ ‫ى‬
َََََ‫سَتىػ ٍَكبًنار‬ َ‫ستىٍَن ًكفناَ ىَكَ ى‬
ٍَ ‫الَ يم‬ َ‫ؾَ ىياَ ىَربٍََّتى ىعب نداَ ىَك ًَرقَانَ ى‬
ٍَ ‫الَ يم‬ َ‫تَلى ى‬ ‫َكَ ًَرقان ى‬
َ‫َس ىجٍَد ي‬ ً
‫يعيبكَديةن ى‬
َ‫ج ه‬
‫ير‬ ًَ ‫ستى‬
ٍَ ‫َم‬
‫ؼ ي‬ ‫َخاﺌً ه‬
‫يؼ ى‬ ‫ض ًَع ه‬
‫ؿَ ى‬ َ‫ؿَاىىناَ ىعٍَبهَدَ ىذًلي ه‬
ٍَ ‫ىب‬
276
‫‪2-Müstəhəb səcdələr: Qurani-kərimdə 10 ayənin‬‬
‫‪tam şəkildə qiraət edilməsi və ya eşidilməsi müstəhəb‬‬
‫‪səcdə edilməsinə səbəb olur.‬‬
‫‪Onlar aşağıdakılardır.‬‬
‫)‪1-(Əraf/206‬‬
‫ؾ‪...‬‬ ‫إًفَٱلًذيف ً‬
‫َعٍَنىَدَ ىَرٍّب ىَ‬ ‫ى‬
‫)‪2-(Rəd/15‬‬
‫ٱلىٍَر ًَ‬
‫ض‪َ ...‬‬ ‫َك ٍَ‬ ‫ً‬ ‫سجيَدَم َ ً‬ ‫ًً‬
‫فَفيَٱلس ىم ىاكات ى‬ ‫َي ٍَ ي ى ٍ‬ ‫ىَكلمو ى‬
‫)‪3-(Nəhl/49‬‬
‫ض‪...‬‬ ‫يَٱلىٍَر ًَ‬
‫اَف ٍَ‬ ‫اتَكَم ً‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫ًً‬
‫س يجيَدَ ىماَفيَٱلس ىم ىاك ى ى‬ ‫َي ٍَ‬
‫ىَكلمو ى‬
‫)‪4-(İsra/107‬‬
‫الَتي ٍؤَ ًمينَكٍا‪...‬‬ ‫آمينكٍاََبً ًوَأ ٍىكَ ىَ‬‫ؿَ ً‬‫َقيػ ٍَ‬
‫)‪5-(Məryəm/58‬‬
‫َعمىٍَي ًيٍَـ ‪...‬‬ ‫ً ً‬
‫يفََأٍَىن ىعىَـَٱلموي ى‬ ‫أيكَلىػٰﺌ ىؾَٱلذ ى‬
‫)‪6-(Həcc/18‬‬
‫ض ‪...‬‬ ‫فَ ًفيَ ٍَ‬
‫ٱلىٍَر ًَ‬ ‫َكَ ىم ٍَ‬ ‫ً‬
‫فَفيَٱلس ىم ىاكات ى‬
‫سجيَدَلى َوَم َ ً‬
‫َي ٍَ ي ي ى ٍ‬ ‫أىلىٍَـَتىىرَأىفََٱلموى ى‬
‫)‪7-(Həcc/77‬‬
‫ج يدكٍَا‪...‬‬‫ٱس يَ‬‫َٱرَ ىك يعكٍَاَ ىك ٍَ‬ ‫ً‬
‫َآمينكٍا ٍ‬ ‫يف ى‬ ‫ىياأىييىاَٱلذ ى‬
‫)‪8-(Furqan/60‬‬
‫ف‪...‬‬ ‫ح ىمػٰ ًَ‬‫َٱس يج يدكٍَاَلًمرَ ٍَ‬‫يؿَلىيي يـ ٍَ‬ ‫اَق ى‬‫َكإً ىذ ً‬
‫ى‬
‫)‪9-(Nəml/25‬‬
‫ج‪...‬‬ ‫خ ًَر يَ‬‫مَي ٍَ‬ ‫ًً ً‬
‫س يج يدكٍَاَلم َوَٱلذ ي‬ ‫َي ٍَ‬
‫أىال ى‬
‫)‪10-(Sad/24‬‬
‫ؾ‪...‬‬ ‫اؿَ ىن ٍَع ىجَتًػ ىَ‬
‫ؾَبً يس ىؤ ًَ‬ ‫ظمى ىم ىَ‬
‫اؿَلىقىٍَدَ ى‬‫قى ى‬
‫)‪11-(İnşiqaq/21‬‬
‫ف‪...‬‬
‫ج يدكَ ىَ‬
‫س يَ‬ ‫َي ٍَ‬‫آفَ ىال ى‬ ‫َعمىٍَي ًييَـَٱٍَلقي ٍرَ يَ‬‫ىَكإً ىذاَقي ًرَئى ى‬
‫‪277‬‬
Beləliklə, Quran öyrənciləri vəqf və ibtida qaydaları
haqqında daha çox məlumat əldə etmək istəsələr,
aşağıdakı kitablara müraciət edə bilərlər.
1-Qurani-kərimin vəqf və ibtida qaydaları.
Yazıçı: Dr. Muhamməd Kazim Şakir
2-Ən-nəşru fil qiraətul əşər.
Yazıçı: İbni Cəzəri
3-Əl-muktəfi fil vəqf vəl ibtida fi kitabilləh.
Yazıçı: Əbu Əmri Dani
4-Məalimul ihtida ila mərifə fil vəqfi vəl ibtida.
Yazıçı: Ustad Məhmud Xəlil Usari
Quran öyrənciləri, Quran ustadlarının səhih qiraət-
ləri ilə vəqf və ibtidanı öyrənmək istəsələr, ustad
Məhmud Xəlil Usari, ustad Əbdülbasid və ustad
Muhamməd Sadiq Minşavinin tərtil və qiraətlərinə
müraciət edib bəhrələnə bilərlər.
Fərşul huruf
"Fərş" sözünün lüğəvi mənası pərakəndəlik, "huruf"

isə həriflərin cəmi deməkdir. Burada isə qarilərdən
hər hansısa birinin qiraəti mənasındadır. Fərşul huruf
xüsusi bir qiraətlə Quranın bəzi kəlmələrinin xüsusi
hökmündən ibarətdir.
Başqa sözlə desək, məqsəd Hakimin qiraəti, Həfsin
Asimdən olan rəvayətindəki üsul və yollardır.
Keçən dərslərdə öyrəndiyimz qaydalar Həfsin Asim-
dən olan rəvayətinin ümumi üsullarıdır ki, müəyyən
olunmuş qaydalar şəklindədir. Beləliklə, bu qaydaya
qiraət üsulu deyilir. Bütün qurrai səbe (yeddi qari) və
onların ravilərinin hər biri üçün xüsusi qiraət üsulu
müəyyən edilmişdir. (məsələn; mədd, ixfa və idğamın
278
hökümləri) Amma bəzi qarilər və onların ravilərinin
hər biri Qurandakı bəzi kəlmələri pərakəndə, sabit və
müəyyən olunmayan, digərlərindən fərqli olaraq
oxumuşlar. Belə ki, hər qari və ya onların ravilərinin
qiraətinin bu hissəsinə fərşul huruf deyilir.
Buna da diqqət etmək lazımdır ki, Quran öyrənciləri
bu hissənin bəzi kəlmələri ilə bu müddət ərzində tanış
oldular amma təcvid bəhslərinin sonunda Həfsin
Asimdən olan rəvayətinə əsasən fərşul huruf adı ilə
yenidən və cəmlənmiş formada bütün bu maddələr
qeyd ediləcəkdir.
1-(Fussilət/44) ‫ي‬ٌَّ ‫ع ىج ًم‬ ٍَ ‫ ىءاى‬- bu kəlmənin ikinci həmzəsi
asanlıqla; oxunur, yəni təhqiq< formasındadır və öz
məxrəcindən əda olunmur. Əksinə, ikinci həmzənin
sadəcə fəthəsi eşidiləcək dərəcədə çox yumuşaq və
yüngül formada oxunulur.
2-(Ənam/143-144) ‫ف‬ ًَ ‫ىءآلذ ىك ىرٍََي‬
(Yunis/51-91) ‫ف‬ َ‫ىءآٍَل ٰىيﺌ ى‬
(Yunis və Nəml/59) ‫ىءآلم َوي‬
Bu kəlmələri Həfsin Asimdən olan rəvayətinə
əsasən aşağıdakı iki formada qiraət etmək olar:
A) Məddi-əlif lazım məddə çatdıqda altı hərəkə
uzunluğunda tilavət ediləcəkdir.
B) Fəthəli iki həmzə, ikinci həmzənin asanlığı ilə
tilavət ediləcəkdir.
__________________________________
;Asan yəni, asanlıqla rəvan oxunuşdur.
<Təhqiq lüğətdə bir şeyin həqiqəti haqqında məlumatlanmaq və təcvid
istilahında isə hərfin haqqını əda etmək deməkdir.
279
3-(Hucurat/11) ‫ٱسيَـ‬ ٍَ ً‫ ٱل‬Bu kəlmə ibtida ya vəsl halında,
Həfsin Asimdən olan rəvayəti kimi aşağıdakı formada
tilavət ediləcəkdir.
A) Özündən əvvəlki kəlməyə birləşdiyi zaman
"Ləm" hərfinin kəsrəsi və ləmdan sonrakı vəsl
həmzəsinin silinməsi ilə oxunacaqdır. ‫ٱسيَـ‬ ٍَ ً‫سَٱل‬
َ‫بًٍَﺌ ى‬
B) Qeyd edilən kəlmədən ibtida olunduğu halda iki
ٍَ ً‫ اىل‬və ‫سيَـ‬
formada ‫سيَـ‬ ٍَ ً‫ ل‬oxunacaqdır.
4-(Hud/41) ‫َۗ ٰىيىا‬ َ ‫ىمجر‬
Bu kəlmədə məddi-əlif "ra" hərfindən sonra "imalei
kubra" olaraq oxunacaqdır.
5-(Bəqərə/258 və digər ayələr) ‫أ ىىنٍَا‬
(Kəhf/38) ‫لىػٰ ًكنٍَا‬
(Əhzab/10) ‫كنٍَا‬
‫اىلظين ى‬
(Əhzab/66) ‫ال‬
ٍَ‫اىلرَ يسكَ ى‬
(Əhzab/67) ‫يل‬ ٍَ‫اىلسبً ى‬
(İnsan/4) ‫ل‬ٍَ‫لَ ًس ى‬ َ‫ىس ى‬
(İnsan/15) ‫ير‬ ‫قى ىكا ًَر ىٍَا‬
Bu kəlmələr vəsl və vəqf zamanı aşağıdakı formada
oxunur.
A) Vəqf zamanı məddi-əlif ilə oxunur.
B) Vəsl zamanı, sonuncu hərfin özündən əvvəlki fət-
həsi ilə oxunur. (Yəni sonuncu əlif oxunulmur)
Qeyd: Qeyd edildi ki, ‫ل‬ ٍَ‫لَ ًس ى‬
َ‫ ىس ى‬kəlməsi vəqf zamanı ləm
hərfini sakin etməklədə (yəni ‫ؿ‬ ٍَ ‫لَ ًس‬
َ‫ ) ىس ى‬oxunmuşdur.
280
6-(Hud 42/) ‫ًا ٍرَ ىكبَم ىع ىنا‬
(Əraf/176) ‫ؾ‬ َ‫ىيٍَميىثَذَ ٰٰلً ى‬
Bu kəlmələr də Həfsin Asimdən olan rəvayəti kimi
aşağıdakı iki formada oxunur.
A) Özündən sonrakı hərfdə "‫ "ب‬və "‫ "ث‬hərflərinin
izhar (bəyan) olunması.
B) Burada "‫ "ب‬və "‫ "ث‬hərflərinin "‫ "م‬və "‫ "ذ‬hərflərinə
idğam olunmasına (yəni iki eyni cinsli hərflərin
idğamı) üstünlük verilir.
7-(Bəqərə/245) ‫طي‬ َ ٰ‫ىيٍَبصۗ ي‬
(Əraf/69) ‫ىبصۗ ٍَٰطىة‬
Bu kəlmələr Həfsin Asimdən olan rəvayəti kimi iki
formada oxunulmuşdur.
A) "‫ "ص‬hərfi ilə oxunulsun.
B) "‫ "ص‬hərfinin əvəzinə "‫ "س‬hərfi ilə oxunulsun
‫ط َةن‬
‫سى‬
ٍَ ‫ ىب‬-َ ‫طي‬ َ ‫( ىيٍَب يس‬qeyd edək ki, bu formaya daha çox
üstünlük verilir).
8-(Tur/37) ‫ف‬ َ‫ٱٍَل يمصۗ ىٍََٰي ًط يرََك ى‬
(Ğaşiyə/22) ‫صٍَي ًط وَر‬ ‫بً يم ى‬
Bu kəlmələr Həfsin Asimdən olan rəvayəti kimi
iki formada oxunulur.
A) "‫ "ص‬hərfinin əvəzinə "‫ "س‬hərfi ilə oxunulsun
‫ بً يم ىسٍَي ًط وَر‬- ‫ف‬ َ‫اىٍَل يم ىسٍَي ًط يرََك ى‬
B) "‫ "ص‬hərfi ilə qiraət edilsin (qeyd edək ki, daha
çox buna üstünlük verilir).
9-(Rum/54) ‫ض ٍَعفنا‬ ‫ ى‬-‫ؼ‬ َ‫ض ٍَع و‬
‫ ى‬bu iki kəlmə zəmmə hərə-
kəsi ilə (‫ض ٍَعفنا‬ ‫ ي‬-‫ؼ‬ َ‫ض ٍَع و‬‫ ) ي‬Həfsin Asimdən olan rəvayəti ki-
mi də oxunur, lakin fəthə hərəkəsi ilə daha yaxşıdır.
281
10-(Məryəm/1) ‫ص‬
َ ٓ ‫كٓيي ٓع‬
(Şura/1-2) ‫ؽ‬َٓ ‫ ٓع ٓس‬- ‫حـ‬ َٓ
Bu muqattaa hərflərində, ‫ ع‬hərfi Həfsin Asimdən
olan rəvayəti kimi 3 formada oxunulmuşdur.
A) 2 hərəkə azaltmaq
B) 4 hərkə vasitəsi ilə
C) 6 hərəkə uzunluğunda. Bu formada daha üstün-
dür.
11-(Mursəlat/20) ‫خميقكـ‬ ٍَ ‫ ألىٍَـَ ىن‬bu kəlmə Həfsin Asimdən
olan rəvayəti kimi iki formada oxunulmuşdur.
A) "‫ "ق‬hərfinin "‫ "ك‬hərfində naqis formada idğam
olunması (mutəğaribəyn idğamı dərsinə müraciət
olunsun)
B) "‫ "ق‬hərfinin "‫ "ك‬hərfində kamil və tam şəkildə
idğam olunması. (Bu forma daha üstündür)
12-(Yusif/12) ‫ ىالَتىٍَأىَـَۗنا‬bu kəlmədə təşdidli nun hərfi
işmamlı oxunacaqdır. Yəni, onun tələffüzü zamanı
dodaqlar zəmmə formasında cəm olunmalıdır. Beləki,
bu kəlmə əslində belədir ‫الَتىٍَأ ىمين ىنا‬ َ‫ى‬
13-(Yasin/1-2) ‫يـ‬ ًَ ‫افَٱٍَل ىح ًك‬َ‫ ىكاٍَلقيٍَرىء ى‬- ‫يس‬ َٓ
(Qələm/1) ‫ف‬َ‫سطييرََك ى‬ ٍَ ‫ ىكاٍَل ىقمىًَـَ ىَك ىماَ ىي‬- ‫ف‬
َٓ
Bu iki misalda, sakin nun hərfi muqatta hərflərinin
hecasında vəsl zamanı "vav" hərfinin yanında izhar
olunacaqdır. (Yəni idğam olunmayacaqdır.)
14-(Şuəra/36 və Əraf/111) ‫أ ٍىرَ ًج ٍَو‬
(Nəml/28) ‫فىأىٍَل ًق ٍَو‬
Bu kəlmələrin sonundakı "hə" əvəzliyi vəqf və vəsl
zamanı sükun olaraq oxunulmuşdur.
282
15-(Zumər/7) ‫ض َويَلى يکٍَـ‬ ‫ ىي ٍرَ ى‬- burada vəsl zamanı ‫ض َوي‬ ‫ىي ٍرَ ى‬
kəlməsindəki "ُ‫ "ه‬əvəzliyi işbasız və qısa zəmmə
hərəkəsi ilə oxunacaqdır. Çünki, əslində ‫اهي‬ َ‫ض‬
‫ ىي ٍرَ ى‬idi.
16-(Furqan/69) ‫َميى نانا‬ ًً
‫ فيو ي‬- burada vəsl zamanı "‫" ِه‬
əvəzliyi işbalı formada yəni, ‫یَم َيى نانا‬ ًً
‫ فيي ي‬olaraq oxunacaq-
dır.
17-(Nur/52) ‫َيتَػٍَق ًَو‬ ‫ ىك ى‬- özündən sonrakına vəsl zamanı
bu kəlmədəki "qaf" hərfi sükun və "‫ "ه‬əvəzliyi isə
işbasız olaraq oxunmalıdır.
18-(Nəml/36) ‫ف‬ ًَ ‫ ىءاتىٰى‬- vəsl və vəqf zamanı bu kəlmə
aşağıdakı formalarda oxunacaqdır:
A) Vəsl zamanı fəthəli "yə" kimi oxunacaqdır.
B) Vəqf zamanı bu formada oxunacaqdır:
1-"yə" hərfinin isbatı yəni, "nun" hərfinin kəsrə
hərəkəsi uzadılaraq işbalı formada oxunulacaqdır.
‫ىءاتىٰىنًی‬
2-"yə" hərfinin silinməsi - yəni, "yə" hərfi vəqf
zamanı silinəcəkdir və "nun" hərfi sakin formada
oxunacaqdır. ‫ف‬ ٍَ ‫ىءاتىٰى‬
19-A) (Yasin/52) ‫ىم ٍرَقىًد ىناََۗ ىىػٰذا‬
B) (Kəhf/1-2) ‫ٍّما‬ ً
‫ع ىكَ نجاَََۗقىػي ن‬
C) (Mutaffifin/14) ‫اف‬ َ‫ىبؿََۗۗ ىر ى‬
D) (Qiyamət/27) ‫ؽ‬َ‫فََۗ ىار و‬
ٍَ ‫ىم‬
Bu maddələrin dördündə də birinci və ikinci kəlmə-
lərin arasında Həfsin Asimdən olan rəvayəti kimi səkt
qaydası icra olunmalıdır. (Səkt yəni, nəfəsi kəsmədən
283
iki qısa hərəkə miqdarında səsin kəsilməsi və sonra
qiraətə davam edilməsidir)
20-(Ali imran/1-2) ‫حیَٱٍَلَقىػييَـ‬ ‫َالَإلىػٰوىَإًال ي‬
َ‫َى ىكَٱٍَل ى‬ ‫﴾َالموي ى‬۱﴿َ‫ٓـ‬َٓ‫ال‬
Muqattaa hərflərinin ‫ اىل ٰمٌ َوي‬kəlməsinə vəsli zamanı
“mim” hərfi fəthəli olaraq qiraət ediləcəkdir.
ٰ ‫ ًم‬- ‫ الَـ‬- ‫ؼ‬ ً
‫يـَٱلمٌ َوي‬
‫ى‬ ٍ ‫اىل ٍَ ى‬
21-(Quranın hər yerində) ‫ص ىَر‬ ٍَ ‫ًم‬
ٍَ ‫اىٍَل ًق‬
(Səba/12) ‫ط ًَر‬
(Şuəra/63) ‫ؽ‬ َ‫ًف ٍرَ و‬
Bu kəlmələrdəki “ra” hərfi, caizdir ki, Həfsin Asim-
dən olan rəvayətinə əsasən iki yolla yəni təfxim və
tərqiq olaraq oxunsun.
22-İxtilas: lüğətdə mənimsəmək (oğurluq) məna-
sındadır. Təcvid istilahında isə vəsl zamanı qısa kəsrə
və zəmmə hərəkəsinin üçdə bir hissəsini mənimsəyib
(qısaldıb) üçdə iki hissəsini saxlayaraq nə hərəkəli və
nə sakin halda tələffüz edilməməsi mənasındadır.
Çünki, bu növ qiraətdə bu cür kəlmələr yüngül və
mülayim əda olunurlar. Məsələn: (Bəqərə/137) özün-
dən sonra ‫يـ‬َ‫َك يى ىكَٱلس ًميعيَٱٍَل ىعَمً ي‬ ً ٍَ ‫ فىسي‬gələn ‫اءاىل ٰمٌ َو‬
ً
‫کَفي ىکيي يـَٱلموي ى‬ ‫ىى‬ ‫ ىى ي‬ixtilası.
Bu tilavət, qiraətin təhdir (sürətli oxu) növünə
məxsusdur.
Qurani-kərimdə istisna olan kəlmələr
1-(Zariat/47) ‫ بًأٍَىي ٍيوَد‬bu kəlmədəki ikinci "yə" hərfi

oxunulmur.
(Ənam/34) ‫م‬ ٍَ ‫ ىن ىبًإ‬bu kəlmədəki "yə" hərfi oxunulmur.
284
Diqqət: Osman Taha rəsmi xətti ilə yazılan Quran-
larda "yə" "əlif" "vav" bu üç hərflər bəzi kəlmələrdə
oxunulmur və heç bir şəraitdə də oxunulmamışdır.
Riyaziyyatdakı kiçik sıfır "‫ " ػ ػٍَػ ػ ػ‬işarəsinə bənzəyən bu
əlamət hərfin oxunulmamasını bildirir.
2-(Nur/2 və Bəqərə/259) ‫ًم ٍا ىﺌ َةى‬
(Bəqərə/261) ‫ًم ٍا ىﺌ َةي‬
(Saffat/147) ‫ًم ٍا ىﺌ ًَة‬
Bu kəlmələrin hər üçündə də "əlif" oxunulmur.
3-(Ənfal/65-66) ‫ًم ٍا ىﺌ َةه‬
(Kəhv/25) ‫ًم ٍا ىﺌ وَة‬
Bu kəlmələrin ikisində də "əlif" oxunulmur.
4-(Ali-İmran/144) ‫ف‬ٍَ ‫أىفىًإ ٍي‬
(Yunis/83) ‫ل ٍي ًيٍَـ‬ ً‫م ى‬
‫ى‬
Bu kəlmələrin hər ikisində də ya oxunulmur.
5-(Yunis/75, Hud/97, Möminun/32, Qəsəs/32,
Zuxruf/46) ‫ل ٍي ًَو‬
ً ‫ م ى‬bu kəlmədə "yə" hərfi oxunulmur
‫ى‬
lakin "hə" əvəzliyi uzadılaraq və işbalı şəkildə oxunu-
lur.
6-(Kəhv/23) ‫ل وَء‬ ٍَ ‫ لً ىش ٍا‬əlif oxunulmur.
7-(Zumər/69 və Fəcr/23 ) ‫ل ىَء‬ ٓ ‫" ًج ٍا‬əlif" oxunulmur .
ًَ ‫" ًم ٍا ىﺌتىٍَي‬əlif" oxunulmur.
8-(Ənfal/65-66) ‫ف‬
9-(Yusif/87) ‫س‬
َ‫ ىي ٍاٍَي ىﺌ ي‬- ‫ تىٍاٍَي ىﺌ يسكٍَا‬əlif oxunulmur.
ًَ ‫ ىي ٍاٍَي ىﺌ‬əlif oxunulmur.
10-(Rəd/31) ‫س‬
‫ قى ىك ًارَ ىٍَا‬vəsl və vəqf zamanı ikinci "əlif"
11-(İnsan/16) ‫ير‬
oxunulmur.
285
12-(Hud/68, Yusif/87, Furqan/38, Ənkəbud/38,
Nəcm/51) ‫كدٍَا‬
‫ ثى يم ى‬vəsl və vəqf zamanı "əlif" oxunulmur.
13-(Nəml/21) ‫ ىالىٍاٍَذ ىب ىحن َوي‬kəsilən həmzədən (qət həmzə-
si) sonrakı hərif oxunulmur.
14-(Bəqərə/179) Quranda 26 dəfə təkrar olunmuş-
dur) ‫أ ٍيكلًى‬
(Bəqərə/269 Quranda 17 dəfə təkrar olunmuşdur)
‫أ ٍيكليكٍَا‬
َ‫أ ٍيكلى ٰى ي‬
(Təlaq/4-6) ‫ت‬
(Ali-İmran/119 və Taha/84) ‫ال ًَء‬ ٓ‫أ ٍيكَ ى‬
(Nisa/91 və Qəmər/43) ‫أ ٍيكلى ٰىٓ ِٕى يكٍَـ‬
(Bəqərə/5 Quranda 204 dəfə təkrar olunmuşdur)
َ‫أ ٍيكلى ٰىٓ ِٕى ى‬
‫ؾ‬
(Əraf/145 və Ənbiya/37) ‫ ىسأ ٍيكَ ًَري يكٍَـ‬bütün bu kəlmələr-
də zəmməli həmzədən sonrakı vav hərfi oxunulmur.
15-(Taha/21 Quranda 17 dəfə təkrar olunmuşdur)
َٰ ‫أيكلى‬
‫ي‬
(Əraf/38) ‫ًليكَلى ٰيييٍَـ‬
(Əraf/39) ‫أيكَلى ٰيييٍَـ‬
(İsra/5) ‫ أيكلى ٰييي ىما‬bütün bu kəlmələrdə “vav” hərfi uza-
dılaraq və işbalı qiraət olunacaqdır.
16-(Yunis/71) ‫ضٓكٍَا‬ ‫ ٱٍَق ي‬- ( Kəhv/21 və Saffat/97) ‫ ٍَٱبينكٍَا‬-
(Sad/6) ‫ٱم يشكٍَا‬
ٍَ (Hicr/65) ٍَ‫ضكا‬
‫ٱم ي‬
ٍَ (Taha/64) ٍَ‫ضكا‬
‫ ٱٍَﺌتي ي‬- bu beş
felin vəsl həmzələrində (yəni kəlmənin ilk həmzəsi)
ibtida zamanı kəsrə ilə oxunulur.
286
Çünki (‫ًَاٍَﺌتيكا‬-َ‫ضكا‬ ً ً ً
‫َا ٍَم ي‬-َ‫َا ٍَم يشكا‬-َ‫َاٍَبينكا‬-َ‫ضَكا‬
ً
‫ )اٍَق ي‬felləri əslində
(‫َٱٍَﺌَتًييك‬-َ‫ضييكا‬
ًَ ‫ٱم‬ ٍَ َ-َ‫ًَاٍَبَنًييكا‬-َ‫ضييكا‬
ًَ ‫ٱم‬
ٍَ َ-َ‫شييكا‬ ً ‫ )ٱ ٍق‬idilər.
17-Bu kəlmələrdəki sakin həmzələr
1-(Taha/64) ‫ٱٍَﺌتيكٍَا‬
2-(Yusif/59 və başqa ayələr) ‫ٱٍَﺌتيكَنًی‬
3-(Fussilət/11) ‫ٱٍَﺌَتًىيا‬
ًَ ‫ٱٍَﺌ‬
4-(Yunis/15 və Şüəra/10) ‫ت‬
5-(Tövbə/49) ‫ٱٍَﺌ ىذف‬
özündən əvvəlkinə, həmzəyə vəsl olunan zaman bu
formada
‫ََٱٍَﺌتيكٍَا‬
َ‫ ثيـ‬- 1
‫ََٱٍَﺌتيكَنًی‬
َ‫ قى ى‬- 2
‫اؿ‬
‫ضٱٍَﺌَتًىيا‬
ًَ ‫ْلى ٍَر‬
ٍَ ‫َل‬ً ‫ك‬-3
‫ى‬
‫تَٱٍَلقى ٍكَىَـ‬ً ًَ ‫ أ‬- ‫ت‬
َ ‫ََٱٍَﺌ‬
‫ىف‬ َ ‫ لًقىآ ىء ىناٱٍَﺌ‬- 4
ً
‫ََٱٍَﺌ ىذف‬
َ‫ ىيقيك ي‬- 5
‫ؿ‬
olur.
Kəlmənin əvvəlində ibtida olduğu zaman isə sakin
həmzə dəyişərək "məddi-yə" olacaq və həmzənin kəs-
rəsi ilə oxunulacaqdır. Yəni bu formada:
‫ ًايتيكٍَا‬- 1
‫ ًايتيكنًی‬- 2
‫ ًايتًىيا‬- 3
ًَ ‫ ًا‬- 4
‫يت‬
َ‫ ًاي ىذ ٍف‬- 5
287
18-Sakin həmzə (Bəqərə/283) ‫ف‬ َ‫ اى ٍؤَتي ًَم ى‬kəlməsində də
özündən əvvələ, həmzəyə vəsl olunan zaman bu
formada «‫ف‬ َ‫ٱؤتي ًم ى‬
ٍَ َ‫ »اىلًذی‬olur.
Kəlmənin əvvəlində ibtida olduğu zaman isə
"məddi-vav" ilə bu formada «‫ف‬ َ‫ »ايكَتي ًم ى‬oxunulacaqdır.
19-Qurani-kərimdə 9 kəlmədə zəmməli hərfdən
sonra məddi-vav olmamasına rəğmən, bu hərflər
uzadılaraq işbalı formada oxunulur. Bu kəlmələr
1-(Bəqərə/251 - Quranda 16 dəfə təkrar olunmuş-
dur) ‫ىد ياكيَد‬
2-(Ali-İmran/78) ‫ف‬
َ‫ىيٍَم يَك ى‬
3-(Ali-İmran/153) ‫ف‬
َ‫تىٍَم يَك ى‬
4-(Nisa/135) ‫َتىػٍَم يكٍَا‬
5-(Əraf/20) ‫يَك ًَری‬
6-(Tövbə/19) ‫ف‬
َ‫ستىيكَ ى‬
ٍَ ‫ىي‬
7-(Kəhf/16) ‫فىٍَأ يكٍَا‬
8-(Şüəra/94-225) ‫ف‬ َ‫اكَ ى‬
‫ىكٱٍَل ىغ ي‬
ٍَ ‫ًلتى‬
9-(Zuxruf/13) ‫ستىيكٍَا‬
Diqqət: Osman Taha rəsmi xətti ilə olan Quranla-
rında, zəmməli vav hərflərindən sonra kiçik vav
yazmışdırlar (‫ )وُ ۥ‬və bu da hərfin işbalı olduğunu
bildirir. Yuxarıda qeyd edilən kəlmələr kimi.
20-Tərif hərfləri adlanan "əlif" və "ləm" (‫)اَل‬
isimlərin əvvəlində yazılır. Beləliklə, feillərin əvvəlin-
də yazılan "əlif və ləm" tərif hərfləri deyildir. Buna
288
görə də şəmsi hərflərdən sonra idğam olmurlar. İftial
babında olan aşağıdakı 4 fel kimi.
A) (Qəmər/12) ‫آء‬َ‫فىٱٍَلَتىػَقىیَٱٍَل ىم ي‬
B) (Ali-İmran/155-166 və Ənfal/41) ‫اف‬ ًَ ‫ىي ٍكَىَـَٱٍَلَتىػقىىَٱٍَل ىج ٍَم ىع‬
ً ‫ًف‬
ًَ ‫ىَف ىﺌتىٍَي‬
C) (Ali-İmran/13) ‫فَٱٍَلَتىػقىتىا‬
ًَ ‫ىكٱٍَلتىف‬
D) (Qiyamət/29) ‫ت‬
Bu kəlmələrdəki olan ləm hərfi, kəlmənin əsas
hərflərindəndir.
Vəqf və ibtida hökmlərindən xülasə və seçmələr

(2 ci dərsdən 10 cu dərsə qədər)
Vəqf və ibtida Quranın təcvid elmindəki ən mühüm

bəhslərdən biridir ki, təcvid kitablarının çoxunda bu
haqda məlumatlar qeyd edilmişdir. Bu haqda imam Əli
(ələyhis-salam) buyurmuşdur:
¹َ‫التَّرَتَیلَمعَرَفةََٱلوَقوَفَوَتجَوَیدَٱلَحرََوف‬
"Tərtil, vəqf və ibtidanın düzgün yerlərini tanımaq və
hərfləri düzgün və gözəl əda etməkdir".
Qiraət elminin alimlərindən biri olan Əbu Hatəm
Səcistani (vəfat: 248 h.q) vəqf və ibtidanın əhəmiyyəti
haqqında deyir:
َ‫منََلمََیعَرَفََٱلَوَقَفََلمََیعَممََٱلَقرَءان‬
"Vəqfi tanımayan hər kəs, Quranı tanımamışdır".
Vəqf və ibtidanı tanımağın faydalarından biri də,
Qurani-kərimi ləfz və məna cəhətdən gözəl, kamil və
nöqsansız qiraət etməkdir.
__________________________________
;Qurani-kərimin qiraətində vəqf və ibtida qaydaları, səh. 17, ç. 8
Doktor Muhəmməd Kazim Şakir.
289
Bu yolla Allah-Təalanın kəlamı artıb azalmadan
insanların qulağına çatdırılır. Çünki, əks halda olan
qiraətlər mümkündür ki, Quranın ayələrində nöqsan
və zərər yaratsın və həmçinin mənasında da təhrifə
səbəb olsun. Nümunə olaraq, qəbih vəqf və ibtidaya
aşağıdakı misalı gətirə bilərik:
َ‫َإنَالمَّهَهوَٱلَمسَیحَٱبَنََمرَیم‬
َّ ‫لقدََکفرَٱلَّذینَقالٓوا‬
"O kəslərki dedilər Allah, Məryəmin oğlu İsadır
mütləq kafirdirlər".
Əgər qari ayənin başlanğıcından ‫ ىم ٍرَ ىيٍَـ‬kəlməsinə
qədər tilavət edərsə həm etdiyi başlanğıc yaxşıdır,
həm ləfz və məna cəhətdən yaxşı yerdə vəqf etmiş
sayılır. Amma əgər qari ayənin əvvəlindən tilavətə
başlayıb ‫ قىاليكا‬kəlməsində vəqf etsə anlaşılmaz bir cümlə
oxumuş sayılır və buna da qəbih (yanlış) vəqfi deyilir.
Bundan daha da yanlışı qarinin ‫ إًفَٱلم َوى‬kəlməsindən
ibtida etməsidir ki, bu cümlədə qari nəuzubilləh
Allahın məsih olduğunu bildirir və bu da Quranın
mənəvi təhrif olmasına səbəb olur. Bu isə heç çür
Quranı insanların hidayəti üçün göndərən Allah-
Təalanın razılığına səbəb olmur.
Ayələrin sonundakı vəqf haqqında iki fikir vardır ki,
bunlardan ikincisi səhihdir:
1-Vəqfin tam, kafi, həsən, qəbih növlərindən olsalar
da mütləq şəkildə onlarda vəqf etmək caizdir.
2-Vəqfin onlara olan hökmü ilə vəqfin ayələr arasın-
dakı hökmü arasında heç bir fərq yoxdur. Yəni, tam ya
kafi vəqf olsalar da, həm onlarda vəqf etmək və həm
özündən sonrakı ayədən ibtida etmək caizdir. Əgər
həsən vəqfi olarsa onda vəqf etmək caizdir lakin
290
özündən sonrakı ayədən ibtida etmək çox vaxtlarda
caiz deyildir. Qəbih vəqfi olduğu zaman isə onda vəqf
etmək caiz deyildir, əksinə gərək özündən sonrakı
ayəyə vəsl edilsin.
Vəqf və ibtidada təsirli amillər
1-Qurani-kərimin lüğət və kəlmələrinin mənaları ilə

tanışlıq: Şübhəsiz Quran kəlmələri və lüğətinin
mənalarını bilmək, vəqf və ibtida yerlərinin tanınması
üçün ən mühüm amil və ilk addımlardandır. Bu haqda
aşağıdakı nümunəyə diqqət edin: (Saffat/137-138)
﴾۷۳۱﴿ََ‫﴾َوَبٱلَّیَلَأفَلَتعَقموَن‬۷۳۱﴿ََ‫وَإ َّنکمََلتمرَنََعمَیَهمَمصَبحن‬
"Siz (Şama getdiyiniz zaman) səhər vaxtı onların
yurdundan keçirsiniz (137). Eləcə də axşam vaxtı.
Məgər bir düşünüb-daşınmırsınız? (138).
Əgər qari bu iki ayənin kəlmələrinin mənasını
bilərsə heç vaxt 137-ci ayənin sonunda vəqf və 138-ci
ayədən də ibtida etməz. Əksinə, ya ‫ؿ‬ ًَ ‫ بًٱلٍَي‬kəlməsində
vəqf edər ya 138-ci ayənin sonuna qədər tilavət edər
və burada vəqf edər. Əgər 137-ci ayənin sonunda vəqf
etsə də yenidən ayənin əvvəlindən tilavətə başlayıb ya
ًَ ‫ بًٱلٍَي‬kəlməsində və ya 138-ci ayənin sonunda vəqf
‫ؿ‬
edər. Çünki 137-ci ayənin sonunda olan vəqf məna
anlaşılması baxımından, həsən vəqfidir və 138-ci
ayədən ibtida olduqda isə bu ayə 137-ci ayəyə mənsub
olduğu üçün buradan ibtida etmək qəbihdir (yanlış-
dır).
291
2-Ərəb ədəbiyyatı (sərf və nəhv): Hər kəs ərəb
ədəbiyyatı elmini, xüsusilə nəhv (kəlmələrin cümlə-
dəki rolu) bəhsini bilərsə asanlıqla Qurani-kərimin
qiraətində vəqf və ibtidanın düzgün yer və mövqeyinə
müvəffəqiyyətlə əməl edə bilər. Buna görə də ərəb
ədəbiyyatı elmini bilməmək mümkündür ki, Qurani-
kərimin qiraətində yanlış, anlaşılmaz və qəbih vəqf və
ibtida etməyə səbəb olsun. Bu nümunəyə diqqət edin:
(Bəqərə/124)
ٍَ ‫وَإذَابَتمىََإبَراهیمََرَبهََبكمم‬
َ...‫ات‬
"O zaman ki, pərvərdigarı İbrahimi bir necə sözlə
imtahan etdi".
Əgər qari qeyd edilən bu ayədə ‫ ىَرب َوي‬kəlməsi ‫ی‬ َٰ ‫ٍابَتىػمى‬

kəlməsinin faili olduğunu bilməzsə, mümkündür ki,
ً ‫َٱبَتىػمى ٰىََإً ٍبر‬
َ‫اى ى‬
‫يـ‬ ٍ ‫ ىَكإًًذ‬cümləsinin feil, fail və məfulu olan kamil
‫ى‬
bir cümlə olduğunu güman etsin və burada vəqf etsin.
Halbuki ‫ی‬ َٰ ‫ ًا ٍبَتىػمى‬feili, failsiz qiraət olduğu üçün onda həm
ləfzi və həm mənəvi cəhətdən nöqsan yaranacaqdır.
3-Bəzən ixtilaflı qiraətlərin də vəqf və ibtidaya təsiri

vardır: Aşağıdakı nümunəyə diqqət edin:
(İbrahim/1-2)
َ‫َرٍَّب ًي ٍـ‬ ً ‫َمفَٱلظميم‬

ًً ً ‫اتَإًلىىَٱلن‬ ً ‫ابَأ ٍىن ىزٍَل ىناهَإًلىٍَيػ ىؾَلًتي ٍخ ًرَجَٱلن‬ ً ‫ال‬
‫كرَبإ ٍذ ًف ى‬ ‫ى‬ ‫اس ى‬ ‫ى‬ ‫ى‬ ‫ي‬ ‫ٓرَكتى ه‬
ً ‫اتَكَم‬ ً ً َ ‫)َٱلم ًوَٱلًذمَلىو‬٧(َ‫يزَٱٍلح ًم ًيد‬ ً ً
َ‫يَٱلى‬
ٍَ ‫اَف‬ ‫َماَفيَٱلس ىم ىاك ى ى‬ ‫ي ى‬ ‫إًلى ٰىَص ىراطَاٍل ىع ًزَ ً ى‬
)٢(َ‫ابَ ىشًد ويد‬
‫َع ىذ و‬ ً َ‫ضَكََكٍي هؿَلٍٍّم ىك ًاف ًر‬
‫يفَم ٍف ى‬
‫ى‬ ً
‫ٍَر ى ى‬
292
Əlif, Ləm, Ra! (Ya Rəsulum! Bu Quran) elə bir
kitabdır ki, onu sənə insanların öz rəbbinin izni ilə
zülmətlərdən nura (küfrdən imana) - yenilməz qüvvət
sahibi, (hər cür) tərifə (şükürə) layiq olan Allahın
yoluna (islam dininə) çıxartmaq üçün nazil
etmişik.(1)
Elə bir Allah ki, göylərdə və yerdə nə varsa, hamısı
onundur. Düçar olacaqları şiddətli əzabdan ötrü vay
kafirlərin halına!(2)
ًَ ‫ ٱٍل ىح ًم‬kəlməsində vəqf edərsə, ibni Amir və

Əgər qari ‫يد‬
Nafenin qiraət metoduna əsasən ‫ اىلمو‬kəlməsinin sonun-
cu hərfinin zəmməsindəki bu vəqf tamdır (Yəni, bu
vəqf ləfz və məna cəhətdən kamildir və özündən
sonrakı ilə də heç bir rabitəsi yoxdur). ‫ اىلم ًَو‬kəlməsinin
sonuncu hərfini kəsrəli oxuyan Həfsin Asimdən olan
və digər qarilərin qiraətlərinə əsasən isə bu vəqf
həsən vəqfidir. (Yəni, vəqf etməyin işkalı yoxdur lakin
özündən sonrakı ayəyə vəsl etmək daha yaxşıdır).
4-Təfsir ixtilafı: Vəqf və ibtidanın yer və mövqeyini

tanımaqda sonuncu amil, təfsir cəhətdən olan
ixtilafları bilməkdir. Nümunə olaraq Ali-İmran surəsi-
nin 7-ci ayəsinə diqqət edək.
ٍّ ‫َآمناَبً ًوَ يك ٌّؿ‬

َ‫َم ٍف‬ ًً ً ً
‫اَي ٍعمى يـَتىأ ًٍكَيمىويَإًالَٱلمويََۗىَكٱلراس يخكَ ىفَفيَٱٍلعٍمـ ى‬
‫َيقيكَليكَ ىف ى‬ ‫ىَك ىم ى‬
...ََۗ‫َرب ىٍّنا‬ ًً
‫ع ٍند ى‬
Halbuki onların yozumunu (həqiqi mənasını) Allah-

dan (yaxud Allahdan və elmdə qüvvətli olanlardan)
293
başqa heç kəs bilməz. Elmdə qüvvətli olanlar isə: "Biz
onlara iman gətirdik, onların hamısı rəbbimizin
dərgahındandır", – deyərlər.
Bəziləri belə düşünürlər ki, mütləq ‫ اىلم َوي‬kəlməsində

vəqf edilməlidir. Çünki, mütəşabeh ayələri yalnız Allah
bilir. Bəziləri isə deyir ki, ‫ اىلم َوي‬kəlməsində vəqf
edilməməlidir, əksinə özündən sonrakı ayəyə vəsl
edilməlidir. Çünki, mütəşabeh ayələri bilmək Allaha
və elmdə qüvvətli olanlara məxsusdur və onlarda
14 məsumlardır (ələyhimus-salam).
Vəqf və onun növləri:
Vəqf lüğətdə saxlamaq, dayanmaq mənasında və

təcvid istilahında isə qiraəti davam etmək məqsədi ilə
qısa müddət ərzində səs və nəfəsin kəsilməsidir.
Qət (xitam) və səkt: Qət-təcvid istilahında başqa
məsələlərə diqqət yetirmək üçün qiraəti tamamla-
maqdır və qət etmək Qurandakı ayələrin başlanğıcıdır.
Amma səkt-lüğətdə vəqf və sükut, təcvid istilahında
isə qısa olaraq səsi kəsmək və nəfəsi yeniləmədən
yenidən qiraətə davam etmək mənasındadır. Həfsin
Asimdən olan rəvayətinə əsasən isə Quranda səkt
yalnız dörd yerdə vacibdir :
1-(Kəhf/1-2) ‫ٍّما‬ ً
‫ ع ىكَجانَََۗقىػي ن‬- burada özündən sonrakı
ayəyə vəsl zamanı ‫ ًع ىكَ ىجا‬kəlməsindəki əlifdə səkt edib
daha sonra ‫ٍّما‬
‫ َقىػي ن‬kəlməsini oxumaq lazımdır.
294
2-(Yasin/52) ‫ناَىذا‬ ً ً
‫ ىم ٍرَقىد ى‬- burada ‫ ىم ٍرَقىد ىنا‬kəlməsindəki
əlifdə səkt edib daha sonra isə ‫ ىَىػٰ ىذا‬kəlməsini oxumaq
lazımdır.
3-(Qiyamət/27) ‫اق‬ٍ ‫ َمنْ َر‬- burada ْ‫ َمن‬kəlməsində səkt
etmək və daha sonra isə ‫اق‬ ٍ ‫ َر‬kəlməsini oxumaq
lazımdır.
4-(Mutaffifin/14) ‫ان‬َ ‫ َب ْل َر‬- burada ‫ َب ْل‬kəlməsində səkt
etmək və daha sonra isə ‫ان‬ َ ‫ َر‬kəlməsini oxumaq
lazımdır. (Səkt 2 qısa hərəkət uzunluğunda tələffüz
edilməlidir)
Vəqfin növləri:
1-Təcili vəqf: Müxtəlif səbəblərdən, o cümlədən nə-

fəs çatışmamazlığı və hər hansı bir səbəbdən oxumağa
davam edə bilməməkdən yaranan vəqfdir ki, bu halda
özündən sonrakı cümlədən ibtida etmək düzgün olar-
sa çox gözəl olar, lakin əgər özündən sonrakı cümlə
ləfz və məna baxımından düzgün olmazsa gərək özün-
dən əvvəlki düzgün ibtida yerindən tilavət edilsin.
Düzgün vəqf və ibtida: (Bəqərə/22)‫ ًَر ٍَزقنالى يکٍَـ‬kəlməsin-
dəki vəqf və özündən sonrakı kəlmədən edilən ibtida
kimi.
Qəbih vəqf və ibtida: (Ali-İmran/181) ‫ قىاليٓكٍَا‬kəlməsin-
dəki vəqf və özündən sonrakı kəlmədən edilən ibtida
kimi.
2-İxtiyari vəqf: Bu vəqfdə məqsəd qarinin heç biri

təcili vəziyyət olmadan öz ixtiyarı ilə vəqf etməsidir və
bu 4 növdür:
295
1) Tam vəqf: Hər zaman cümlələr arasında heç bir
ləfzi və mənəvi rabitə olmazsa və hər biri ayrı ayrı-
lıqda müstəqil mənaya malik olarsa, bu ikisi arasında-
kı vəqf "tam vəqf" adlanır, özündən sonrakı cümlədən
ibtida etmək isə çox yaxşı və bəyəniləndir.
Tam vəqfin yerləri:
A) Ayənin sonunda: (Həmd/4-5)

﴾٥﴿َ‫َن ٍستى ًعيف‬ ‫َن ٍعيبيَدَ ىَكإًي ى‬
‫اؾ ى‬ ‫﴾َإًي ى‬٤﴿َ‫يف‬
‫اؾ ى‬ ٍّ ‫َي ٍكًَـ‬
ً ‫َٱلد‬ ًً
‫ىمالؾ ى‬
B) Ayənin ortasında: (Furqan/29) ‫جآءنًي‬ ‫ ى‬kəlməsində-

ki vəqf kimi.
َ‫َخ يذكَ ن‬
‫ال‬ ‫اف ى‬ ً ٍ ً‫افَل‬
ً ‫لَ ٍن ىس‬ َ‫اءنًيََۗ ىَك ىك ى‬
‫افَٱلش ٍيطى ي‬ ‫َب ٍع ىدَإً ٍذ ى‬
‫َج ى‬
ٍّ ‫يَع ًف‬
‫َٱلذ ٍك ًر ى‬
ً ‫لىقى ٍدَأ‬
‫ىضمن ى‬
‫ى‬
And olsun ki, Quran mənə gəldikdən sonra məni
ondan (Qurana iman gətirməkdən) o sapdırdı. Şeytan
insanı (yoldan çıxartdıqdan, bəlaya saldıqdan sonra)
yalqız buraxar (zəlil, rüsvay edər).
2-Kafi vəqf: Hər zaman vəqfin hər iki tərəfindəki

cümlələrdə ləfzi cəhətdən heç bir rabitə olmazsa,
əksinə yalnız mənəvi rabitəsi olarsa bu ikisi arasında
olan vəqf "kafi vəqf" adlanır, ikinci cümlədən ibtida
etmək isə yaxşı və bəyəniləndir.
Kafi vəqfin yərləri:
A) Ayənin sonunda: (Bəqərə/3-4) 3-cü ayənin so-

nundakı vəqf və özündən sonrakı ayədən olan ibtida
kimi.
296
ً ً ً ‫﴾َكٱلًذيف‬٣﴿َ‫ك ًمماََر ىَز ٍق ىناىـَي ٍن ًفقيكَف‬...
‫َي ٍؤَمينكَ ىفَب ىماَأ ٍين ًزَ ىؿَإلى ٍي ىؾ ى‬
﴾٤﴿...‫َك‬ ‫ى ى ي‬ ‫يٍ ي ى‬ ‫ىَ ى‬
...onlara verdiyimiz ruzidən (ailələrinə, qohum-
qonşularına və digər haqq sahiblərinə) sərf edirlər.(3)
O kəslərki, sənə göndərilənə (Qurana) və səndən
əvvəl göndərilənlərə (Tövrat, İncil, Zəbur və s.) iman
gətirir və..(4)
B) Ayənin ortasında: (Bəqərə/45) ‫ ىَكٱلصمى ٰكًََة‬kəlməsin-

dəki vəqf kimi.
ًً ً ً ً ٍ‫ك‬
‫َكٱلص ىلةََۗ ىَكإًنيىاَلى ىكبً ىيرََةهَإًالََ ىعمىىَٱٍل ىخاشع ى‬
﴾٤٥﴿َ‫يف‬ ‫ٱستىع يينكٍاَبٱلص ٍب ًر ى‬ ‫ى‬
(Müsibət vaxtında) səbr etmək və namaz qılmaqla
(Allahdan) kömək diləyin! Bu, ağır iş olsa da, (Allaha)
itaət edənlər üçün ağır deyildir.(45)
3) Həsən vəqfi: Birinci cümlədə məna cəhətdən

anlaşılan və kamil, ikinci cümlədə isə ləfz və məna
cəhətdən naqis olan və kamil olması üçün birinci cüm-
ləyə ehtiyacı olan vəqfə yəni, birinci cümlədəki vəqfə
həsən vəqfi deyilir.
Həsən vəqfinin meyarları:
1-Anlaşılan kamil mənası olsun: Dəməli, Fatihə

َ‫ إًي ى‬sözlərindəki vəqf həsən vəqfi
surəsində ‫ اىٍل ىح ٍميَد‬və ‫اؾ‬
deyildir. Çünki anlaşılan kamil mənası yoxdur.
2-Mənası həm də onun məqsədi olsun: (Nisa/43)

‫َتىػ ٍق ىرَيبكٍاَٱلص ٰمكَةى‬
َ ‫ ىال‬- "Namaza yaxınlaşmayın" - cümləsi kamil
bir mənaya malikdir lakin Allahın məqsədi deyil, buna
görə də bu cür yerlərdə vəqf etmək qəbihdir.
297
Həsən vəqfinin yərləri:
A) Ayənin sonunda: (Bəqərə/219)
ً ‫﴾َفيَٱلد ٍنياَك ٍٱل‬
...َۗ‫ىخ ى ًرة‬ ً ٢٧٩﴿َ‫َٱلىيػٰ ًتَىلعم يكـَتىتىفىكركَف‬ ً
‫ى ى‬ ‫ي ى‬ ‫ ىك ىذال ىؾَييىبي ي‬..
ٍ ‫ٍّفَٱلمويَىل يك يـ ٍ ى ى‬
....Allah sizə öz ayələrini bu cür bildirir ki, bəlkə,
fikirləşəsiniz (219)
Dünya və axirət (işləri) barəsində....(220)
219-cu ayənin sonunda olunan vəqf həsən vəqfidir.

Çünki, anlaşılan mənası vardır. Amma özündən sonra-
kı cümlədə olunan ibtida əgər, özündən əvvəlki cümlə-
dən başlanmazsa qəbihdir. Çünki, ‫ىخ ىرًَة‬ ً ‫ ًفیَٱلد ٍنياَك ٍٱل‬cümləsi
‫ى ى‬
ləfz və məna cəhətdən özündən əvvəlki cümlədən
asılıdır və 220-ci ayədən ibtida olunduğu zaman
anlaşılmaz və naqis məna bildirir.
B) Ayənin ortasında: (Bəqərə/7)
ً ‫َأبص ًارَ ًىـ‬
... ‫َغ ىش ىاكَةه‬ ً ً ‫َعمى ٰى ى‬ ًً
ٍ ‫َعمى ٰى ٍ ى‬‫َك ى‬
‫َس ٍمعي ٍـ ى‬ ‫َك ى‬ ‫َعمى ٰى َ يقميكَبي ٍـ ى‬
‫ىختى ىـ َٱلموي ى‬
ayəsindəki ‫ يقميكَبً ًيٍَـ‬kəlməsində olan vəqf kimi.
Allah onların ürəyinə və qulağına möhür vurmuş-

dur. Gözlərində də pərdə vardır...(7)
4) Qəbih vəqf: Ayədə Allahın hədəf və məqsədi

məlum deyilsə burada olunan vəqf qəbih vəqfdir.
Çünki, birinci cümlənin ləfz və məna cəhətdən ikinci
cümlə ilə rabitəsi vardır və 4 hissədən ibarətdir:
A) Mənası anlaşılmayan yerlərdə edilən vəqf.
(Həmd/2) ‫يف‬ َ‫بَٱٍل ىعالى ًم ى‬
‫ اىٍل ىح ٍم يدَلمو ى‬ayəsinin ‫ اىٍل ىح ٍميَد‬kəlməsin-
dəki vəqf kimi
298
B) Nisbi məna daşıyan yerlərdə edilən vəqf. Özün-
dən sonra ibtida edilərsə yanlış və batil məna yarada-
caqdır. (Maidə/73) ...‫ثَثىمى ٰىثىوَة‬
‫يفَقىاليكٍاَإًَفَٱلموىَثىالً ي‬ ً
‫ لىقى ٍدَ ىكفى ىرَٱلذ ى‬ayə-
sindəki َ‫ قىاليكٍا‬kəlməsi kimi.
"Allah üçün (üç ilahinin) üçüncüsüdür!" – deyənlər,

əlbəttə, kafir olmuşlar...(73)
C) Mənada fəsad və dəyişiklik yaradan yerlərdə

olunan vəqf: (Ğafir/28) ‫اب‬ ‫َم ٍس ًرَ ه‬
َ‫ؼ َ ىكذ ه‬ ً ‫إًَف َٱلمو ى‬
‫َى ىك ي‬
‫مَم ٍف ي‬
‫َال ىي ٍيد ى‬ ‫ى‬
ayəsindəki ‫َي ٍيًدم‬
‫ ىال ى‬kəlməsi kimi.
...Şübhəsiz ki, Allah (ona şərik qoşmaqla, böhtan

atmaqla) həddi aşanı, yalançını doğru yola müvəffəq
etməz.(28)
D) Mənada dəyişiklik və küfr yaradan yərlərdə

edilən vəqf. Beləliklə, bu cür vəqflərə əqbəh vəqfi də
deyilir. (Saffat/35) ‫ ىالَإلىػٰوىَإالَٱلم َوي‬ayəsindəki ‫ ىالَإًلىػٰ َوى‬kəlməsi
kimi.
"Allahdan başqa heç bir tanrı yoxdur!"...(35)
İbtida: İbtida lüğətdə giriş və başlanğıc (əvvəl)

mənasındadır. Qiraət cəhətdən iki növ ibtida vardır:
1-Qurani-kərimin qiraətinin başlanması mənasında
olan ibtida: Müstəhəbdir ki, Quranın qiraətinə başla-
mazdan əvvəl qari istiazə etsin.
299
Yəni, ‫يـ‬ ٍَ ‫افَٱلرَ ًج‬ ً ‫ أىعكَ يذَبًٱلم ًو‬desin. Qovulmuş şeyta-
ً ‫َم ىفَٱلش ٍيطى‬ ‫ي‬
nın vəsvəsələri və şərrindən Allaha pənah aparırarm.
Daha sonra müstəhəbdir ki, istiazədən sonra
ًَ ‫ بً ٍسًـَٱلم ًوَٱلرَ ٍح ىم ٰى ًفَٱلرَ ًح‬zikrini Tövbə surəsinin başlanğı-
‫يـ‬
cından başqa bütün yerlərdə dilə gətirsin. Yaxşı olar
bunada diqqət edilsin ki, Qurani-kərimin qiraətinə
başlanan zaman surələr arasında ‫يـ‬ ٍَ ‫بً ٍسًـَٱلم ًوَالرَ ٍح ىم ٰى ًفَٱلرَ ًح‬
demək müstəhəbdir.
2-İbtida, yenidən başlamaq ya vəqfdən sonrakı
qiraətin davamı mənasındadır: Ümumi olaraq vəqfdən
sonrakı ibtida iki növdür:
1-Təcili ibtida: O ibtidaya deyilir ki, qari nəfəs azlığı

səbəbindən Qurandakı uzun bir mövzunu əvvəldən
axıra qədər qiraət edə bilmir və buna görə də vəqfdən
sonra yenidən o mövzunun ortasından ibtida etmək
məcburiyyətində qalır. Mominun surəsinin 33-dən 38-
ci ayəsinə qədər olan ayələrin hamısı kafirlərin sözlə-
ridir və qari məcburdur vəqfdən sonra yenidən kafir-
lərin sözləri olan bir yerdən tilavətə davam etməyə
başlasın.
2-İxtiyari ibtida: ixtiyari ibtida 4 hissədən ibarət

olan ixtiyari vəqf kimidir:
A) Tam ibtida: burada məqsəd, özündən əvvəlki
cümlə ilə heç bir ləfzi və mənəvi rabitəsi olmayan
cümlədir. Beləliklə, hər zaman tam (kamil) kəlmədə
vəqf olunarsa özündən sonrakı ibtida da tam olacaq-
dır. Məsələn; (Bəqərə/124) ...‫َرَب َوي‬ ً ٍ ‫َٱبَتىػمى ٰى‬
ٍ ‫ ىكََإًًذ‬ayəsin-
‫يـ ى‬
‫َإب ىراى ى‬
300
dəki ibtida kimi. Özündən əvvəlki ‫س‬ َ‫َع ٍفَنىفٍ و‬ ‫س ى‬ ‫اَالَتى ٍج ًز ى‬
‫مَنفٍ ه‬ ‫ىي ٍكَ نم ى‬
ayə ilə heç bir ləfzi və nənəvi rabitəsi yoxdur.
B) Kafi ibtida: Özündən əvvəlki cümlə ilə mənəvi
rabitəsi olan və ləfzi rabitəsi olmayan ibtidaya kafi
ibtida deyilir. Başqa sözlə, hər zaman kafi kəlmədə
vəqf olunarsa, özündən sonrakı ibtida da kafi
olacaqdır. Məsələn; (Bəqərə/7)
...‫َس ٍم ًع ًيٍَـ‬
‫َعمى ٰى ى‬ ‫َك ى‬ ًً
‫َعمى ٰىَ يقميكَبي ٍـ ى‬ ‫ ىختى ىـَٱلموي ى‬bu ayə özündən əvvəlki
َ﴾6﴿‫َي ٍؤ ًمينكَ ىف‬ ‫َال ي‬‫َءأ ٍىن ىذ ٍرَتىيي ٍـَأ ٍىـَلى ٍـَتيٍنًذ ٍرَ يى ٍـ ى‬
‫َعمى ٍي ًي ٍـ ى‬
‫اء ى‬
‫اَس ىك ه‬
‫يفَ ىكفىيرك ى‬
ً
‫إًفَٱلذ ى‬
ayə ilə mənəvi rabitəsi vardır.
C) Həsən ibtida: Anlaşılan, müstəqil mənası olan və
özündən əvvəlki cümlə ilə ləfzi və mənəvi rabitəsi olan
ibtidaya deyilir. (Bəqərə/21)
َ‫َم ٍف َقىٍبمً يك ٍـ َلى ىعم يك ٍـ َتىتقيكَ ى‬
‫ف‬ ً ‫َخمىقى يكـ َكٱلًذيف‬
‫َرَب يك يـ َٱلذم ى ٍ ى ى‬
ً
‫َٱعيب يدكا ى‬
ٍ ‫اس‬ ‫ىيا َأىييىا َٱلن ي‬
ayəsinin ‫اس‬
َ‫ ىياَأىييىاَٱلن ي‬hissəsində olan vəqf və özündən
sonrakı ibtida kimi .
D) Qəbih ibtida: Hər zaman ibtida, ləfz və məna
cəhətdən özündən əvvəlki ayəyə bağlı olarsa, ayənin
mənasında fəsad və dəyişiklik yaranmasına səbəb
olarsa ona qəbih ibtida deyilir. Aşağıdakı ibtidalar
kimi:
1-(Bəqərə/116) ...‫َكَلى ندا‬ ‫ ات ىخ ىذَٱلموي ى‬Allah övlad götürmüş-
dür.
2-(Ali-İmran/181) ...‫اء‬ ٍ ‫َكَ ىن ٍح يفَأ‬ ً ً
‫ إفَٱلموىََفىػق هير ى‬Allah kasıb-
dır biz (yəhud) isə dövlətliyik
3-(Maidə/64) ...‫َم ٍغميكَلى َةه‬ ً

‫ ىي يدَٱلمو ى‬Allahın əli bağlıdır.
301
Vəqfin əlamətləri: Əhli-sünnət alimlərindən olan
Şeyx Əbu Cəfər Səcavəndi Quranda vəqf və ibtidanın
yerlərini tanımaq üçün əlamətlər bildirmişdir və onlar
1-Lazım vəqfin əlaməti: ‫م‬
2-Mütləq vəqfin əlaməti: ‫ط‬
3-Caiz vəqfin əlaməti: ‫ج‬
4-Mücəvvəz vəqfin əlaməti: ‫ز‬
5-Murəxxəs vəqfin əlaməti: ‫ص‬
6-Qadağan vəqfin əlaməti: ‫ال‬
Vəqf əlamətlərinin tərifi:
1-Lazım vəqfin əlaməti olan "‫"م‬: Bunda məqsəd

budur ki, bu kəlmədə vəqf etmək mütləq lazımdır.
Əgər özündən sonraya vəsl edilərsə ayənin mənasında
nöqsan və xələl yaranmasına səbəb ola bilər. Ənam
surəsinin 36-cı ayəsindəki kimi.
ً ً
‫َي ٍب ىعثييي يـَٱلمويَثيـًَإىل ٍيو ي‬
﴾36﴿َ‫َي ٍرَ ىج يعكَ ىف‬ ‫َي ٍس ىم يعكَ ىفََۗىَكٱٍل ىم ٍكَتى ٰى ى‬
‫يف ى‬ ‫اَي ٍستى ًج ي‬
‫يبَٱلذ ى‬ ‫ًإن ىم ى‬
(Sənin dəvətini) ancaq cani-dildən eşidənlər qəbul
edər. Ölüləri də Allah dirildər. Sonra onlar Allahın
hüzuruna qaytarılar.(36)
Əgər ‫ف‬َ‫ ىي ٍس ىم يعكَ ى‬kəlməsinin əvəzinə ‫ى‬

َٰ ‫ ىكٱٍل ىم ٍكَتى‬kəlməsində
vəqf edilərsə ayənin mənası dəyişilərək belə olacaq-
dır: (Sənin dəvətini) qəbul edər ancaq cani-dildən
eşidənlər və ölülər.
302
Dördlü vəqflərdə (tam - kafi - həsən - qəbih) lazım
vəqfin mövqeyi:
A) Bəzi vəqflər həm lazım və həm tamdırlar. Ğafir
surəsinin 6-cı ayəsinin sonundakı vəqf və özündən
sonra edilən ibtida kimi.
ََ﴾6﴿َ‫ابَٱلن ًار‬ ً ‫تَ ىكمً ىم ي‬ ً
‫ىص ىح ي‬
ٍ ‫يفَ ىكفىيرَكاَأىنيي ٍـَأ‬ ‫َرٍََّبػ ىؾ ى‬
‫َعمىىَٱلذ ى‬ ‫تى‬ ٍ ‫َحق‬ ‫ىَك ىك ىذال ىؾ ى‬
﴾7﴿َ...‫ش‬ ‫َي ٍح ًمميكَ ىفَٱٍل ىَع ٍَر ى‬
‫يف ى‬
ً
‫ٱلذ ى‬
Küfr edənlərin cəhənnəmlik oduna dair sənin
rəbbinin sözü (hökmü) belə gerçəkləşdi! (6) Ərşi
daşıyanlar .. (7)
B) Bəzi vəqflər lazım deyil lakin tamdırlar. Mübarək

ًَ ‫ بً ٍسًـ َٱلم ًو َٱلرَ ٍح ىم ٰى ًف َٱلرَ ًح‬cümləsindəki vəqf kimi. Burada
‫يـ‬
özündən sonrakı cümləyə vəsl etmək olar və caizdir.
C) Bəzi vəqflər lazımdır lakin tam deyil. Bəqərə
surəsinin 8-cı ayəsinin sonundakı vəqf kimi.
ًً ً ٍ ‫اسَمفَيقيكَ يؿَءامناَبًٱلم ًوَكَبًٱٍليكًَـ‬ ً
﴾8﴿َ‫يف‬ ‫اَى ٍـَبً يم ٍؤَمن ى‬
‫َكَ ىم ي‬ ‫َٱلىخ ًر ى‬ ٍ‫ى ى‬ ‫ىى‬ ‫ىَكم ىفَٱلن ً ى ٍ ى‬
﴾9﴿َ‫اَي ٍش يع يرََك ىف‬ ً ً ‫ي ىخاًدعكَفَٱلمو‬
‫َكَ ىم ى‬ ‫اَي ٍخ ىد يعكَ ىفَإالَأ ٍىنفي ىسيي ٍـ ى‬
‫َكَ ىم ى‬
‫َء ى‬
‫يف ى‬
‫َكَٱلذ ى‬
‫ي ي ى ىى‬
İnsanlar içərisində elələri də vardır ki, iman
gətirmədikləri halda: "Biz Allaha və qiyamət gününə
iman gətirdik", – deyirlər.(8)
Onlar elə güman edirlər ki, (qəlblərində olan küfrü
gizlətməklə) Allahı və möminləri aldadırlar. Bilmirlər
ki, əslində ancaq özlərini aldadırlar.(9)
Lazım vəqflə kafi vəqfin rabitəsi:

A) Bəzi vəqflər həm lazımdır və həm kafi: Bəqərə
surəsinin 116-cı ayəsi kimi
...َ‫َكلى نداََۗ يس ٍب ىح ٰى ىن َوي‬
‫ىكَقىاليكاَٱتَ ىخ ىذَٱلموي ى‬
303
(Və kafirlər) Allah özünə övlad götürmüşdür. Pak və
münəzzəhdir O (Allah). (116)
Burada ‫ ىَكلى ندا‬kəlməsindəki vəqf həm lazım vəqf və

həm kafi vəqfdir. Əgər özündən sonraya vəsl edilərsə
belə bir anlayış yaranacaqdır ki, ikinci cümlə yəni
‫ يس ٍب ىح ٰى ىن َوي‬kafirlərin sözüdür.
B) Bəzi vəqflər lazım deyil amma kafidirlər.
(Bəqərə/4)
ََ﴾۵﴿...َۗ‫َرٍَّب ًي ٍـ‬ ً ً ً ‫ىخرَ ًةَىـ‬
ً
‫َى ندلَم ٍف ى‬
‫َعمى ٰى ي‬ ‫ ىَكبً ٍٱل ى ي ٍ ي‬...
‫﴾َأ ٍيكَلىػٰﺌ ىؾ ى‬۴﴿‫َيكَقينكَ ىف‬
... və axirətə də şəksiz inanırlar.(4) Məhz onlar öz
Rəbbi tərəfindən (göstərilmiş) doğru yoldadırlar.(5)
C) Bəzi vəqflər lazımdır lakin kafi deyil. (Həşr/7)

ً ً
ً ‫اءَٱٍلمي‬ ً ً ‫ إًفَٱلموىَ ىشًد ي‬...
‫اج ًرَ ى‬
﴾۸﴿َ...‫يف‬ ‫﴾َلٍمفيقى ىر ي ى‬۷﴿‫يدَٱٍلعقىاب‬
...həqiqətən, Allahın cəzası çox şiddətlidir.(7) Yoxsul
mühacirlərə məxsusdur...(8)
Lazım vəqflə həsən vəqfinin rabitəsi:

A) Bəzi vəqflər həm lazımdırlar və həm həsəndirlər:
(Fəth/9)
﴾۹﴿‫يل‬ ً ‫لًتيؤَ ًمينكٍاَبًٱلم ًوَكََرسكَلً ًوَكَتيعٍّزََركهَكَتيكَقٍّرَكهَكَتيسبٍّحكهَب ٍكرَةنَكَأ‬
‫ىص ن‬ ‫ىى ي ى ى ي ي ى ى ي ي ى ى ي ي ي ى ى‬ ٍ
Bu ona görədir ki, (kafirlər) Allahın nazil etdiyini
(Quranı) bəyənmədilər, (Allah da) onların əməllərini
puç etdi. (9)
َ َ‫ تيىكَقٍّير‬kəlməsində vəqf olunmazsa mümkündür

Əgər ‫كهي‬
düşünülsünki ‫ٍّحكهَي‬
‫ تي ىسب ي‬kəlməsindəki ُ‫ ه‬əvəzliyi peyğəm-
304
bərə (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) aiddir. Bu isə
mütləq surətdə yanlışdır.
B) Bəzi vəqflər lazım deyil lakin həsəndirlər:
(Həmd/2) ﴾۱﴿‫يف‬ ً ٍّ َ‫َر‬ ًً
‫بَٱٍل ىعالىم ى‬ ‫ٱٍل ىح ٍم يدَلمو ى‬
Həmd-səna aləmlərin rəbbi olan Allaha məxsusdur.
C) Bəzi vəqflər lazımdır lakin həsən deyil:

(Bəqərə/274)
ً ‫َي ٍأ يكميكَ ىف‬
﴾٢٧٥﴿...‫َٱلرَىبا‬ ً ً ‫ؼ ى‬
‫يف ى‬
‫﴾ٱلذ ى‬٢٧٤﴿‫ف‬
َ‫َي ٍح ىزَ ينكَ ى‬
‫َى ٍـ ى‬
‫َكَ ىال ي‬
‫َعىم ٍيي ٍـ ى‬ ‫َخ ٍكَ ه‬
‫ال ى‬
َ‫ ىَك ى‬...
Onların (axirətdə) heç bir qorxusu yoxdur və onlar
qəm-qüssə görməzlər. (274) Sələm (müamilə, faiz)
yeyənlər...(275)
274-cü ayənin sonundakı vəqf həm lazım vəqfdir və

həm tam vəqfdir. Ona görə lazımdır ki,əgər özündən
sonraya vəsl olunarsa burada anlaşılmazlıq yarana-
caqdır ki, sələm yeyənlər öz işlərindən qorxmurlar.
Ona görə tamdır ki, ləfz və məna cəhətdən özündən
sonrakı ayə ilə rabitəsi yoxdur.
Mütləq vəqfin əlaməti olan ‫ط‬: Burada məqsəd budur
ki, bu kəlmədə vəqf etmək və ondan sonra ibtida
etmək bəyənilən və yaxşıdır. Eyni zamanda onu vəsl
etmək də caizdir və heç bir problemi yoxdur.
(Nisa/87)
﴾٨٧﴿‫َحًديثنا‬ ً َ ‫ؽَ ًم‬
‫فَٱلمو ى‬
‫ىص ىد يَ ى‬
ٍ ‫فَأ‬
ً ‫َف‬
ٍَ ‫يوََۗ ىَك ىم‬ ً ‫َالَرَ ٍيب‬
‫امة ى ى ى‬
ً ‫ىلي ٍجمعن يكـًَإىل ٰىَيكًَـَٱٍلًقي‬...
‫ىى‬ ٍ‫ى‬ ٍ ‫ى ىى‬
...olacağına şübhə edilməyən qiyamət günü hamınızı
(bir yerə), əlbəttə, O toplayacaqdır. Allahdan daha
doğru danışan kim ola bilər?!(87)
305
Mütləq vəqfin dördlü vəqflərdə yeri (mövqeyi):
Vəqfin lazım olduğu maddələrdən başqa, tam vəqfin
bütün maddələri mütləq vəqfə də şamil olunur.
Caiz vəqfin əlaməti olan ‫ج‬: Burada məqsəd budur ki,
vəqf və vəsl hər ikisi caizdir lakin vəqf daha yaxşıdır.
(Həcc/78) َ‫َعمى ٍي يك ٍـ‬
‫اَج ىع ىؿ ى‬
‫َكَ ىم ى‬ ٍ َ‫َجيى ًاد ًهََۗ يى ىَك‬
‫ٱجتىىبا يك ٍـ ى‬
ً ‫َحؽ‬ ً ً ً
‫ىَك ىجاى يدكٍاَفيَٱلمو ى‬
...َۗ‫َح ىرَ وج‬ ً ً ‫يَٱلد‬
ٍّ ‫ًف‬
‫يفَم ٍف ى‬
(Ey möminlər!) Allah yolunda layiqincə cihad edin.
O (öz dini üçün) sizi seçdi və dində sizin üçün heç bir
çətinlik yeri qoymadı....(78)
Dördlü vəqflərdə caiz vəqfin yeri:

Ümumi olaraq demək olar ki, vəqfin lazım və vacib
olduğu maddələrindən başqa kafi vəqfin bütün
maddələri caiz vəqfə də şamil olunur.
Mücəvviz vəqfin əlaməti olan "‫"ز‬: Burada məqsəd
budur ki, vəsl etmək yaxşı olsa da, bu əlamət olan
kəlmədə vəqf etmək caizdir. Əgər vəqf edilərsə,
özündən əvvəlki kəlməyə qayıdıb oradan qiraət etmək
lazım deyildir.
(Bəqərə/256) ...‫ي‬ ً ‫يفَقى ٍدَتىبيفَٱلرَ ٍش يد‬
ٍَّ ‫َم ىفَٱٍل ىغ‬ ً ‫يَٱلد‬
ٍّ ‫َف‬ً ‫ىالَإً ٍكرَاه‬
‫ى ى‬ ‫ى ى‬
Dində məcburiyyət (zorakılıq) yoxdur. Artıq doğru-
luq (iman) azğınlıqdan (küfrdən) ayırd edildi...(256)
Dördlü vəqflərdə mücəvviz vəqfin yeri: Vəqfin lazım

olduğu maddələrdən başqa kafi vəqfin bir çox
maddələri mücəvviz vəqfdə də var.
Mürəxxəs vəqfin əlaməti olan "‫"ص‬: Burada məqsəd
budur ki, ayə uzun olduğu üçün və ya nəfəs çatışma-
mazlığından qari mürəxxəs vəqfin əlaməti olan kəlmə-
də vəqf edə bilər. Bu vəqfdə ayənin özündən əvvəlki
306
hissəsinə qayıdıb oradan qiraətə başlamaq da lazım
deyildir. (Bəqərə/22)
ً ً ً َ‫َٱلىر‬ ً
...َ‫اء‬
َ‫َم ن‬
‫َكأ ٍىن ىزَ ىؿَم ىفَٱلس ىماء ى‬ ‫اءَبًىن ن‬
‫اء ى‬ ‫اَكٱلس ىم ى‬
‫ضَف ىار نش ى‬
‫مَج ىع ىؿَلى يك يـ ٍ ٍ ى‬
‫ٱلذ ى‬
O Allah ki, sizin üçün yer üzünü döşədi, göyü isə
tavan yaratdı, göydən yağmur endirdi...(22)
Dördlü vəqflərdə mürəxxəs vəqfin yeri: Bu vəqf

haqqında qeyd edilən maddələrdən tamamilə məlum-
dur ki, vəqfin bu növü daha çox kafi vəqfin və bəzən
də həsən vəqfin nümunələrindəndir. Beləliklə, dördlü
vəqflərdə mürəxxəs vəqfin yeri eynilə kafi və həsən
vəqflərin yeri kimidir.
Qəbih vəqfin əlaməti olan "‫"ال‬: Burada məqsəd budur
ki, üzərində bu əlamət olan kəlmədə vəqf etmək
qadağandır. Əgər vəqf edilərsə özündən əvvəlki cüm-
lədən qiraət etmək lazımdır və əgər belə edilməzsə
ayənin mənasında dəyişiklik yaranacaqdır. Məsələn,
Ələq surəsinin 9-cu ayəsinin sonundakı vəqf və
özündən sonrakı ibtida kimi.
ً ‫أىرَأ ٍىي ى‬
‫﴾َ ىع ٍب نداَإً ىذ ى‬۹﴿َ‫مَي ٍنيىى‬
﴾۱۱﴿َ‫اَصم ٰى‬ ‫تَٱلذ ى‬ ‫ى‬
Gördünmü o kimsəni (Əbu Cəhli) ki, mane olur.(9)
Bir bəndəyə (sənə) namaz qıldığı vaxt?(10)
Diqqət: Bunuda bilməliyik ki, yuxarıdakı tərif ayənin

mənasında dəyişiklik yaranmasına səbəb olan vəqfə
aiddir.
Amma bəzi Quranlarda səcavənd əlamətləri kimi
nümunələr vardır ki, onlarda da (‫ )ال‬əlaməti yazılmış-
dır. Buradan aydın olur ki, bu nümunələrin çoxunda
olan vəqf həsən vəqfi, bəzilərində isə kafi vəqfdir və
heç zaman qəbih vəqf hesab edilmir.
307
Məsələn: Bəqərə surəsinin 3-cü ayəsinin sonundakı
kafi vəqfdir, lakin bəzi Quranlarda olan səcavənd
əlamətləri kimi (‫ )ال‬əlaməti yazılmışdır.
﴾٤﴿َ...‫َي ٍؤَ ًمينكَ ىفَبً ىماَأ ٍين ًزَ ىؿَإًلىٍَيػ ىؾ‬
‫يف ي‬
ً
‫﴾َكٱلذ ى‬
ً ‫ َك ًمماَرَ ىَز ٍق ىناىـ‬...
‫ ى‬٣﴿َ‫َي ٍنفقيكَ ىف‬
‫يٍ ي‬ ‫ى‬ ‫ى‬
Və həmçinin Həmd surəsinin 2-ci ayəsinin sonun-

dakı vəqf həsən vəqfidir lakin bəzi Quranlarda
səcavənd əlamətləri kimi (‫ )ال‬əlaməti yazılmışdır.
﴾۳﴿َ‫﴾َٱلرَ ٍح ىمػٰ ًفَٱلرَ ًح ًيـ‬۱﴿َ‫يف‬ ً ٍّ َ‫َر‬
‫بَٱٍل ىعالىم ى‬
ًً
‫ٱٍل ىح ٍم يدَلمو ى‬
1-Vəqf etməmək daha yaxşıdır - ‫ًقمى ٰىا‬

2-Vəqflə vəslin ikisidə caizdir lakin vəqf daha
yaxşıdır - ‫ی‬
َٰ ‫ىقمى‬
3-Vəqflə vəslin ikisidə caizdir lakin vəsl daha
ًَ
yaxşıdır - ‫ؽ‬
4-Bu əlamət öncəki vəqfin hökmünü daşıyır - ‫ؾ‬
َ‫ى‬
5-Vəqflə vəslin ikisidə caizdir lakin vəqf daha
ٍَ ‫ًق‬
yaxşıdır - ‫ؼ‬
6-Səkt əlamətidir - ‫س‬
7-Vəqflə vəslin ikisidə caizdir lakin vəsl daha
yaxşıdır - ‫ؿ‬ ً
ٍَ ‫ص‬
8-Vəsl etmək vəqfdən yaxşıdır - ‫ی‬َٰ ‫صمى‬
‫ى‬
9-Özündən əvvələ vəsl əlamətidir, yəni buradan
ibtida edilməsin əvvələ qayıdılsın - ‫ؽ‬ ٍَ ‫ص‬ً
10-Özündən sonraya vəsl əlamətidir yəni, burada
vəqf edilməsin - ‫ب‬ ً
ٍَ ‫ص‬
11-Vəsl etmək vəqfdən daha yaxşıdır - ‫ًج ٍَو‬
308
12-Müraqib vəqfin əlamətidir, yəni əgər birincidə
vəqf edildisə ikincidə vəsl edilsin, lakin əgər birincidə
vəqf edilmədisə ikincidə vəqf edilsin - (.•.) (.•.)
1-Bəzi Quranlarda ‫ ًق ٍف َوي‬əlamətini yazırlar. Bu səkt

əlamətidir. Lakin bu səktin miqdarı dörd vacib səktin
miqdarından daha uzundur. Bu növ səkt, Həfsin
qiraətində qadağandır.
2-(‫ )ع‬Rüku əlamətidir

Nə zaman bir mövzu ya hekayə (hadisə) sona
çatarsa, sonuncu ayənin üzərinə bu (‫ )ع‬əlaməti qoyu-
lur. Beləliklə, (‫ )ع‬əlaməti vəqf əlamətlərindən hesab
olunmur.
309
İKİNCİ HİSSƏ
TƏCVİD
310
MÜQƏDDİMƏ
Təcvid lüğətdə "yaxşılaşdırmaq", "gözəlləşdirmək",

"düzgünlük" mənasındadır. Amma qiraət elmi istila-
hında təcvid bunlardan ibarətdir:
Hərfi səhih məxrəcdən tələffüz etmək və onun sifət-
lərinə riayyət etmək. Hərfin başqa bir hərflə tərkibi
zamanı səhih tələffüz edilməsidir ki, buna da hərfin
hökmü deyilir. Deyilən bu mətləblərə diqqət etməklə
təcvid üç hissədən ibarətdir:
1. Hərflərin məxrəcləri ilə tanışlıq.

2. Hərflərin sifətləri ilə tanışlıq.
3. Qurani-kərimin kəlmələrindəki hərflərin
hökmləri ilə tanışlıq.
Təcvid elminin öyrənilməsinin

əhəmiyyəti və faydası.
Təcvid elmi ən nurlu və ən şərəfli islam maarif-

lərindən biridir. Çünki bu elm ən şərəfli və ən əzəmətli
kitab, yəni əbədi möcüzə və cavidan olan Qurani-
kərimə məxsusdur. Təcvid elmini öyrənən şəxs, Qura-
nı eyniylə Allahu təalanın peyğəmbərinə (səlləllahu
ələyhi və alihi və səlləm) nazil etdiyi kimi qiraət edir.
Yəni, Qurani-kərimin qiraəti zamanı təcvid qaydaları-
na riayət etməklə tilavətin gözəlləşməsi və yaxşılaş-
ması ilə yanaşı, ilahi kəlamın qorunmasına, təhrif və
dəyişikliklərdən hifz olunmasına səbəb olur. Misal
üçün, əgər bir şəxs hərflərin məxrəclərini yaxşı tanı-
mırsa və agah deyilsə, mümkündür ki, “َ‫”عػمًػي هػـ‬
‫" ى‬bilən"
311
mənasında olan sözünü ;"‫ " ىَكالػمػويَبًػ يک ٍّػؿَ ىشػ ٍي وَءَ ىعػمًػي هَػـ‬cümləsin-
də, (Allah hər şeyi bilən və agahdir) "ağrılı" mənasın-
da olan <“‫ ”َأىلًػي هَػـ‬sözü kimi qiraət etsə bu ilahi kəlamın
təhrif olunmasına və mənasının dəyişməsinə səbəb
olacaq. Əgər qəsdən deyilərsə, böyük günah hesab
olunur. Beləliklə, təcvid elminin öyrənilməsinin əhə-
miyyəti və faydası üç hissədə xülasə olunub:
1. Allah təalanın rəsuli Əkrəmə (səlləllahu ələyhi və

alihi və səlləm) nazil etdiyi kimi Qurani-kərimin qiraət
olunması.
2. Qurani-kərimin yaxşı və gözəl oxunuşu.
3. Qurani-kərimdə ləfzi və mənəvi dəyişikliyin və
təhrifin olmaması.
Deyilməmiş qalmasın ki, Qurani-kərim qiraətində

yaxşı səs, gözəl və münasib musiqi, Allah rəsulundan
(səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) və məsumlar-
dan (ə) nəql olunmuş rəvayətlərdə təkid olunmuşdur.
Həmçinin aşağıdakı cümlələr də bunlardan ibarətdir.
İmam Rza (ə) Allah rəsulundan (səlləllahu ələyhi və
alihi və səlləm) nəql etmişdir: “Qurana öz səslərinizlə
zinət verin ki, yaxşı səs Quranın gözəlliyini artırar”.=
İmam Sadiq (ə) peyğəmbərdən (səlləllahu ələyhi və
alihi və səlləm) buyurub: “Quranı musiqi və ərəb səs-
ləri (ərəb ləhcəsi) ilə qiraət edin”.>
__________________________________
;Təğabun surəsi, ayə 11
=Vəsailuş-şiə, c. 4, səh. 858 - 860
>Usuli-Kafi, c. 2, səh. 616
312
SƏSİN MƏXRƏCLƏRİ İLƏ TANIŞLIQ
Ərəb hərflərinin tələffüz formalarını tanımaq üçün,

əvvəlcə səsin məxrəci ilə tanış olmaq lazımdır. Bu
məxrəclər hərflərin tələffüzündə əsas rol oynayır və
aşağıdakı kimi sıralanmışdır:
1 Ağ ciyərlər 8 Yumşaq damaq

2 Nəfəs borusu 9 Dilçək
3 Qırtlaq 10 Dil
4 Boğaz 11 Xəyşum
5 Üst damaq 12 Dodaqlar
6 Diş əti 13 Dişlər
7 Sərt damaq
Hər biri haqqında daha geniş izah olunacaq. (yuxa-

rıda qeyd olunan bütün məxrəclərin şəkilləri bu dər-
sin axırında gətirilmişdir)
1. Ağ ciyərlər: Ağ ciyərlər iki süngər formasındadır

ki, döş qəfəslərində yerləşir və nəfəs borusuna birlə-
şikdir. Bu məxrəcin başqa bir adı da (döş qəfəsləri)
adlanır. Havanın ağ ciyərlərə daxil olması və ağ ciyər-
lərdən çölə çıxması prosesinə tənəffüs deyilir.
Havanın ağ ciyərlərdən çölə çıxdığı prosesə nəfəs
almaq deyilir. Bu proses zamanı bütün hərəkələr və
ərəb hərfləri yaranır və tələffüz olunur. Beləliklə, səsin
yaranmasının əsl maddəsi, ağciyərlərdən çıxan hava-
313
dır və onun səs cihazından (səs tellərindən) və qırt-
laqdan keçməsi səbəbi ilə, dalğalar icad olunur və
nəticədə səs yaranır.
2. Nəfəs borusu: Bir borudur ki, insanın ağ ciyərlə-

rini qırtlağa və boğaza birləşdirir. Onun eni 2-2,5 sm
və uzunluğu isə təqribən 11 sm dir. Keçmişdə insan-
lardan bir qismi nəfəs borusunun insan səsinə heç bir
təsir qoymadığını düşünürdülər, amma bu gün elm,
səsin ölçüsünün azaldılıb yüksəldilməsində (xüsusilə
bəm səsdə) nəfəs borusunun aydın təsiri olduğunu
kəşf etmişdir.
3. Qırtlaq: Səs istehsalının əsas alətidir. Belə ki, qırt-

laqın daxilində iki səs vardır ki, səslərin və hərflərin
yaranmasında mühüm rol oynayır.
Səs telləri: İki həddən artıq nazik və enli əzələ

pərdələridir ki, qapaq formasında qırtlaqda yerləşir.
Səs tellərinin işi budur ki, hərflərin çoxunun tələffüzü
zamanı, ardıcıl və sürətli şəkildə açılıb bağlanır. Səs
tellərinin sürətli açılıb bağlanmasına, səs tellərinin
titrəməsi deyilir. Bilməyimiz yaxşıdır ki, bir hərfin
səsi, səs tellərinin titrəməsi ilə icad olursa, gərək səs
telləri hər saniyədə 16 dəfədən çox açılıb bağlansın ki,
o hərfin səsi istehsal olunsun. Ərəb əlifbasındakı hərf-
lərin içində bu hərflərin tələffüzü səs tellərinin titrə-
məsi ilə birlikdədir.
‫ظ‬ ‫ط‬ ‫ض‬ ‫ز‬ ‫ر‬ ‫ذ‬ ‫د‬ ‫ج‬ ‫ب‬

‫ی‬ ‫ك‬ ‫ف‬ ‫ـ‬ ‫ؿ‬ ‫ؽ‬ ‫غ‬ ‫ع‬
314
4. Boğaz: Qırtlaqla ağız arasında yerləşən bir məx-
rəcdir. Boğazın yeri aşağıdan, qırtlaqdakı səs tellərin-
də və yuxarıdan isə dilçək sərhəddində məhdudlaşır.
5. Üst damaq: Damaq ağız tavanı, dişlərin arxasın-

dan dilçəyə qədər uzanır. Damağa dişlər, diş ətləri,
sərt damaq, yumuşaq damaq və dilçək şamil edilir.
6. Dişlərin əti: İnsanın çənə hissəsindəndir ki, dişlə-

rin kökü o hissədə qərarlaşmışdır.
7. Sərt damaq: Ağızın o hissəsinə deyilir ki, günbəz

şəklində sərt divarı və sümüyü vardır.
8. Yumuşaq damaq: Ağızın arxa tavanı hissəsinə yu-

muşaq damaq deyilir.
9. Dilçək: Yumuşaq damağın başlanğıcında piramida

şəklində asılmış artıq bir ətdir. Dilçək boğazla ağız
boşluğu arasındakı sərhəddə qərarlaşmışdır.
10. Dil ya (lisan): Yumuşaq və ətli məxrəcdir ki, çox-

lu hərəkət etmək qabiliyyətini daşıyır. Bu üzv bir-başa
ərəb hərflərinin çoxunun tələffüzünə aiddir. Dil ən
mühüm yer, səs və danışıq məxrəci sayılır və 6 hissə-
dən təşkil olunmuşdur.
315
Dilin forması və onun müxtəlif hissələri
ٍ ‫صيَالمٍّ ىس‬
Dilin kökü 1
َ‫اف‬ ‫أى ٍق ى‬ Dilin arxası 2
ٍ ‫طيَالمٍّ ىس‬
َ‫اَف‬ َ ‫ىَكَ ىس‬ Dilin ortası 3
Dilin başı və
ٍ ‫ؼَالمٍّ ىس‬
َ‫اَف‬ ‫ط ىَرَ ي‬
َ‫ى‬ ya dilin 4
ucunun üstü
Dilin ucu 5
Dilin
َ‫ىحاقَ َةيَالمٍّ ىساَ ٍف‬ 6
kənarları
11. Xəyşum: Burunun daxilindən sonuna qədər olan

hissəyə xəyşum deyilir. Xəyşum “‫ ”ف‬və “‫ ”ـ‬hərflərinin
tələffüzünə aiddir. Beləliklə, bu iki hərfin tələffüzü
burun boşluğundan eşidilir.
12. Dodaqlar: Bu məxrəc hərflərdən bəzilərinin

tələffüzündə, əsas amillərdən biri olmaqla yanaşı, öz
formasının dəyişməsi və hərəkələrin vasitəsi ilə, ağı-
zın həcminin dəyişməsinə də səbəb olur. Buna görə
başqa hərflərin tələffüzündə də iştirak edə bilir.
13. Dişlər: Ən çox hərflərin tələffüzü dişlərə bağlıdır.

Buna görə də dişləri tanımaq əziz Quran öyrənənlər
üçün lazımlıdır. Hər insanın iki sıra dişləri vardır ki,
yuxarı və aşağı çənədə yerləşir. Hər insanda dişlərin
sayı 32 ədəddir. 16 ədəd üst çənədə, 16 ədədi isə alt
çənədədir. Bu dişlər 4 hissəyə bölünürlər ki, onlarında
izahını verəcəyik.
316
A) Sənayə (səniyyə cəmdə): Hər iki çənənin ortasın-
da və ağızın qarşısında yerləşir. Onların sayı 4 ədəddir.
2 ədəd yuxarı çənədə və 2 ədədi aşağı çənədədir.
Adətən, üst çənənin 2 ön dişləri, alt çənənin 2 ön dişlə-
rindən böyükdür.
B) Rəbaiyyat (rəbaiyəh təşdidsiz cəmdir) (kəsici

dişlər): 4 ədəddir. 2 ədəd yuxarı çənədə və 2 ədəd isə
aşağı çənədədir ki, ön dişlərin iki tərəfində yerləşir.
C) Ənyab (cəmi "nab"dır) (köpək dişləri): Onların

sayı 4-dür. Hər çənədə 2 ədəddir və rəbaiyat dişlərinin
ətrafında yerləşirlər. Bu dişlərin piramida şəklində
tacları və iti ucları vardır.
D) Əzras (cəmi "zirs"dir) (azı dişləri): Üst səviyyə-

nin dişi olmasına görə "zers" adlandırılır. Bu dişlərin
sayı 20 ədəddir. Əzras (asiya) dişləri 3 hissəyə bölü-
nür:
1. Zəvahik (Zahikə cəmidir): Sayları 4 ədəddir. Hər

çənədə (alt və üst) 2 ədəd yerləşir. Bu dişlər ənyab
dişlərin ətrafındadırlar və gülən zaman görünürlər.
2. Təvahin (tahinə cəmidir): Dəyirman və yumuşal-

dıcı mənasındadır. Beləliklə, onlar yeməyin tikələrini
ağızda yumuşaldır və daha sonra uddurur. Onların
sayı 12 ədəddir. 6 ədəd yuxarı çənədə və 6 ədəd isə
aşağı çənədə yerləşir ki, onlar da növbə ilə 3 ədədi hər
çənənin sağ tərəfində, 3 ədədi isə sol tərəfində
yerləşir və zəvahik dişlərinin ətrafındadırlar.
317
3. Nəvaciz (nacizəh cəmidir): Onların sayı 4 ədəddir
ki, həm üst, həm də alt çənədə 2 ədədi yerləşir. Bu
dişlər ki, təvahin dişlərinin kənarındadırlar, fars dilin-
də ağıl dişləri olaraq mərufdur.
DİŞLƏR:
Əzras Əzras
318
İNSAN SƏSİNİN ÇIXDIĞI YERLƏRİN SXEMİ:
HƏRFLƏRİN MƏXRƏCİNİN TƏQRİBİ ŞƏKLİ:
319
HƏRFLƏRİN MƏXRƏCLƏRİ
Məxrəclər, bütün məxrəcin cəmidir və məxrəc lü-

ğətdə "xaric olmaq" mənasındadır. Təcvid elmi istila-
hında isə, hərfin başqa hərflərdən seçilməsi üçün çıx-
dığı yerə deyilir.
Hecalı hərflərin məxrəcləri ibni Cəzərinin nəzərinə
əsasən 17 məxrəcdən ibarətdir. Onları da 5 hissədə
xülasə etmək olar ki, irəlidə adlarını deyəcəyik. Bu 5
"ümumi və ya cəm" ləqəbli məxrəclər aşağıdakılardan
ibarətdir:
1-Cəvf hissəsi (ağız boşluğu və boğaz) burada 1

məxrəc vardır;
2-Həlq hissəsi (boğaz) burada 3 məxrəc vardır;
3-Lisan hissəsi (dil) burda 10 məxrəc vardır;

4-Şəfəteyn hissəsi (dodaqlar) burda 2 məxrəc
vardır;
5-Xəyşum hissəsi (burun boşluğu) burda 1 məxrəc
vardır.
Hecalı hərflərin məxrəclərinin

tələffüz formaları
Hecalı hərflərin məxrəclərinin asan əda olunmasına

səbəb olan metodlardan biridə bu cürdür ki, əda
etmək istədiyimiz hərfi sakin edirik, daha sonra onun
əvvəlinə fəthəli həmzə gətiririk. Bu formada o hərfin
320
məxrəcini tələffüz edirik. Misal üçün, əgər məxrəci
dodaqların arası olan "‫ "ب‬hərfini tələffüz etmək
istəsək, "‫ "ب‬hərfini əvvəlcə sakin edirik, sonra fəthəli
həmzəni onun əvvəlinə gətiririk (َ‫ىب‬ٍ ‫)أ‬, ağ ciyərlərdən
xaric olan hava, qırtlaqdan keçdikdən sonra, dodaqla-
rın arxasında məhdudlaşır və dodaqların bir-birindən
ayrılması ilə, "‫ "ب‬hərfi yaranır.
Birinci məxrəc:
1. CƏVF HİSSƏSİ
Cəvf lüğətdə "iç və ara (orta)" mənasındadır. Amma

təcvid elmi istilahında, danışılan cihazın boş fəzasına
(boğaz və ağız) cəvf deyilir. Üçlü mədd hərfləri, yəni
özündən əvvəli zəmməli olan sakin vəv (‫)ػػيػَك‬, özündən
əvvəli kəsrəli olan sakin "yə" (‫) ػػًَم‬, və özündən əvvəli
fəthəli olan sakin əlif (‫ )ػػىػَا‬bu məxrəcdən tələffüz
olunurlar. Mədd hərflərini "cəvfi hərflər" və ya "hava
hərfləri" adlandırırlar. Çünki bu hərflər danışılan ciha-
zın, ağız boşluğu fəzasında və boğazda, müəyyən olun-
muş bir yerə söykənmədən yaranırlar.
Məsələn:
Bəqərə/228 َ‫قي يػرََٓك وء‬

Bəqərə/213 ‫ػكهي‬
َ ‫َأيكتي‬
Bəqərə/235 ‫كهي‬
َ َ‫ػٱحػ ىذ ير‬
ٍ ‫فى‬
321
Nisa/112 ‫ىب ًػرَٓي نػﺌػا‬
Nisa/111 ‫ىح ًػكػي نػمػا‬
Nisa/110 ‫ىَر ًحػي نػمػا‬
Bəqərə/208 ‫ىكػآفػ َةن‬
Bəqərə/178 َ‫َبًًَإ ٍح ى‬
َ‫ػسػٰ وػف‬
Bəqərə/93 ‫َأى ىخػ ٍذ ىنػا‬
2. HƏLQ HİSSƏSİ
Danışıq üzvlərindən bir hissədir ki, aşağıdan səs tel-

lərinə (boğazın qarşıdan çıxan hissəsi) və yuxarıdan
dilçək sərhəddində məhdudlaşır. Üç məxrəcdən iba-
rətdir və 6 hərfin yaranmasında rol oynayır;
‫ء‬ ‫َىػ‬ ‫ع‬ ‫ح‬ ‫غ‬ ‫خ‬
322
Həlqin məxrəcləri aşağıdakılardan ibarətdir:
İkinci məxrəc:
1. Əqsal həlq (boğazın ən uzaq hissəsi): yəni, boğa-

zın və həlqin insan sinəsinə ən yaxın olan yeri. Bu
məxrəcdən iki hərf "‫ "ء‬və "‫ "ه‬tələffüz olunur.
Üçüncü məxrəc:
2. Vəsətul həlq (boğazın arası): yəni, boğazın baş-

lanğıcının və sonunun arasıdır ki, iki hərf "‫ "ع‬və "‫ "ح‬bu
məxrəcdən tələffüz olunur.
Dördüncü məxrəc:
3. Ədnəl həlq (boğazın ən yaxın hissəsi): yəni, boğa-

zın başlanğıcıdır ki, ağız boşluğu fəzasına birləşir. İki
hərf "‫ "غ‬və "‫ "خ‬bu məxrəcdən tələffüz olunur. Bu altılı
hərflər yəni, (‫ ء‬٬ ‫ هـ‬٬ ‫ ع‬٬ ‫ ح‬٬ ‫ غ‬٬ ‫ )خ‬hərflərinin hamısı
boğazdan tələffüz olunduğu üçün "həlq hərfləri"
adlandırılır.
323
Həlq hərflərinin tələffüz formaları
1. Əqsal həlq (boğazın ağıza nisbətən ən uzaq his-

səsi): Bu məxrəc, səs tellərinin olduğu yerdə yerləşir
və iki hərfin "‫ "ء‬və "‫ "ه‬hərflərinin məxrəcidir.
A) "‫ "ء‬hərfinin tələffüz forması: Bu hərfin tələffüzü

zamanı, səs telləri bir-birinə yapışır və havanın cərə-
yan etdiyi yol tamamilə bağlanaraq, səs tellərinin bir-
birindən ayrılması ilə hava partlayıcı şəkildə bayıra
atılır və "‫ "ء‬hərfi yaranır.
Məsələn:
Bəqərə/221 َ‫يم ٍػؤَ ًم هػف‬

Maidə/54 ‫ىيػأٍَتًػي‬
Nisa/6 َ‫فىػٍم ىيػ ٍأ يك ٍػؿ‬
Ali-İmran/159 ٍَ ‫ًف‬
َ‫يَٱلى ٍم ًػر‬
Nisa/58 َ‫إًَف‬
Nisa/60 ‫َأي ًم يػرََٓكٍَا‬
1. Sakin həmzənin tələffüzü zamanı, səs tamamilə

kəsilir və hava cərəyanı olmur.
2. Sakin həmzə, tələffüz zamanı, hərəkə götürmə-

məlidir.
324
3. Sakin həmzə (Ali-İmran/6) ‫ػآء‬ َ‫ ىيػ ىش ي‬kimi sözlərin
axırında vəqf zamanı gərək möhkəm əda olunsun və
onun xüsusi itiliyi (yəni iti sifəti) hərəkə verilmə-
dən dinləyicinin qulağına çatsın. Əlbəttə gərək diqqət
olunsun ki, sakin həmzələrin əda olunması zamanı, bu
cür kəlmələrdə həmzə, qəlqələ sifətini özünə götür-
məsin.
َ‫ يي ٍػك ًم ي‬kimi kəlmələrdə, sakin həmzə

4. (Bəqərə/232) ‫ػف‬
kəlmənin ortasında yerləşdikdə, əgər hava cərəyanı
tamamilə kəsilsə sakin həmzənin yumuşaq və süst
tələffüz olmasına səbəb olacaq ki, buda səhih deyildir.
Beləliklə, bu cür kəlmələrin tələffüzündə gərək çox
diqqətli olunsun.
B) "‫ "هـ‬hərfinin tələffüz forması: Səs tellərinin bir-

birinə yaxınlaşması və hava yolunun darlaşdırılması
ilə "‫ "هـ‬hərfi yaranır. Başqa sözlə, "‫ "هـ‬hərfi həmin səsli
tənəffüsdür.
Məsələn:
Nisa/51 َٰ‫َأى ٍى ىػدم‬

Nisa/75 ‫َأى ٍىػميػيىػا‬
Bəqərə/26 ‫ىي ٍػي ًػدم‬
Nisa/75 ‫ىَىػػٰ ًػذًَه‬
Ali-İmran/154 ‫ىَىػػٰػيي ىػنػا‬
Ali-İmran/164 ‫ًف ػيػ ًي ٍَػـ‬
325
1. "‫ "هـ‬hərfinin tələffüzü zamanı səs tellərində titrə-

yiş olmamalıdır.
2. "‫ "هـ‬hərfinin tələffüzü zamanı havanın alınmasın-

da ifrata yol verilməməlidir. Çünki "‫ "خ‬hərfinə oxşa-
yacaq.
3. "‫ "هـ‬hərfinin tələffüzü zamanı hava alınmasında,

təfritə yol verilməməlidir. Çünki mənası olmayan cəvf
hərfli bir hərfə oxşayacaq.
4. Sakin "‫ "هـ‬hərfinin vəqf zamanı tələffüzündə,

(Bəqərə/116) ‫ػحػٰ ىان َػوي‬ ً ‫اىٍلػقى‬... kimi kəlmə-
َ‫ يس ٍػب ى‬, (Qariə/1) ‫ػارَ ىعػ َةي‬
lərdə gərək diqqət olunsun ki, sakin "‫ "هـ‬hərfinin səsi
eşidilsin.
5. Tapşırıq üçün, ustad Muhəmməd Siddiq Min-

şavinin və ustad Əbdulbasitin qiraətində, mübarək
Buruc surəsinin tərtil tilavətini dinləmək məsləhətli-
dir.
2. Vəsətul həlq (boğazın başlanğıcı və sonu arası):

"‫ "ع‬və "‫ "ح‬hərflərinin yarandığı yerdir.
A) "‫ "ع‬hərfinin tələffüz forması: "‫ "ع‬hərfi boğazın

ortasından əda olunur. Bu hərfin tələffüzü zamanı,
boğazın divarcıqları darlaşır və səs telləri titrəyir.
Məsələn:
326
Fatihə/5 َ‫ىن ٍػع يػب يػد‬
Rəd/24 ‫فىَػنً ٍػع ىَػـ‬
Ali-İmran/159 َ‫ػؼ‬ ‫ػٱع ي‬
ٍ ‫فى‬
Nisa/3 ‫تى ٍػع ًػدليػكٍَا‬
Nisa/1 َ‫ىعػمى ٍػيػ يك ٍػـ‬
Bəqərə/21 ‫لى ىػعػمػ يك ٍَػـ‬
Bəqərə/29 ‫ىع ًػمَي هَػـ‬
‫ػظػي هَػـ‬ ً‫ع‬
Bəqərə/7 ‫ى‬
Hud/107 َ‫ػاؿ‬
‫فىػع ه‬
1. "‫ "ء‬hərfi şiddətli və ağır əda olunur, amma "‫"ع‬

hərfi yumuşaq və uzatma ilə tələffüz olunur.
2. Sükun və təşdid zamanı "‫ "ع‬hərfinin səsi kəsilmir

və hava "‫ "ء‬hərfinin tələffüzünün əksinə olaraq cərə-
yan edir.
3. "‫ "ع‬hərfi az həcmli və nazik formada tələffüz

olunur.
4. "‫ "ع‬hərfinin səsini uzadarkən ifrat və təfrit

edilməməlidir.
5. "‫ "ع‬hərfi şiddətli və çox gücə salınaraq oxunulma-

malıdır. Çünki, "‫ "غ‬hərfinə oxşayacaq.
327
B) "‫ "ح‬hərfinin tələffüz forması: Boğaz divarcıqları-
nın darlaşdırılması nəticəsində (hava tənəffüsü), titrə-
yiş olmadan yol açılaraq tutulmuş və nisbətən quru
(‫ )ح‬səsi yaranır.
Məsələn:
Mülk/2 َ‫ػس يػف‬

‫َأى ٍح ى‬
Ali-İmran/169 َ‫ػس ىػبػف‬
‫الَتى ٍػح ى‬ َ‫ىكى‬
Nisa/20 َ‫إًَ ٍح ىػدَ ٰيػييػف‬
Ali-İmran/159 َ‫يي ًػحػب‬
Nisa/2 ‫ػكبػا‬
‫يح ن‬
Hucurat/7 َ‫ػب‬
‫ىحػب ى‬
Tövbə/107 َ‫ػارَ ى‬
‫ب‬ ‫ىح ى‬
Furqan/22 ‫ًح ٍػج نػرَا‬
Həcc/23 َ‫ىح ًػرَي ه‬
‫ػر‬
"‫ "ح‬hərfinin səsi eynilə, əlləri qızdırmaq üçün iki

əlin arasından alınan nəfəs kimi və ya eynilə tum
dənələrinin qabıqları ya başqa bir şeyi boğazın divar-
larında ilişdikdə, xaric etmək üçün alınan nəfəs kimi-
dir.
1. Sakin ya təşdidli "‫ "ح‬hərfinin tələffüzü zamanı səs

kəsilməməlidir.
328
2. "‫ "ح‬hərfi gərək, nazik və az həcmli tələffüz olun-
sun.
3. "‫ "ح‬hərfini çox gücə salmaqla və şiddətlə tələffüz

etmək olmaz. Çünki, "‫ "خ‬hərfinə oxşayacaq. Bu hərfin
tələffüzündə təfritə də yol verilməməlidir. Çünki, mə-
nası olmayan cəvf hərfli bir səs yaranacaq.
3. Ədnəl həlq (boğazın ağıza ən yaxın hissəsi): Ədnəl

həlq boğaz və ağız boşluğu arasındakı hissədir və iki
hərfin "‫ "خ‬və "‫ "غ‬məxrəcidir.
A) "‫ "غ‬hərfinin tələffüz forması: "‫ "غ‬və "‫ "خ‬eyni

məxrəclidirlər. Fərqləri bundadır ki, "‫ "غ‬hərfinin səsi
yumuşaq, davamlı və səs tellərinin titrəyişi ilədir. Belə
ki, boğazın başlanğıcı dilçəyə yaxınlaşır və hava axını
nəticəsində yumşaq və davamlı "‫ "غ‬səsi yaranır.
Məsələn:
Əraf/126 ٍ َ‫َأى ٍف ًػر‬

َ‫غ‬
Əraf/136 َ‫فىػَأى ٍغ ىػرَ ٍقىَػنػػٰيي ٍػـ‬
Ali-İmran/116 ‫تي ٍػغػنًػي‬
Ali-İmran/97 ٌَّ ً‫ىغػن‬
‫ػي‬
Ali-İmran/99 ‫تى ٍػب يػغػكَ ىنػيىػا‬
Ali-İmran/156 ‫يغ ًّػزَم‬
Əraf/140 ‫اى ٍب ًػغػيػ يك ٍَػـ‬
Əraf/13 َ‫ًم ىػفَٱلػصَػٰ ًػغ ًػرَي ى‬
‫ػف‬
329
"‫ "غ‬hərfinin səsi, boğazda fırlatdığımız su səsi kimi-
dir ki, ona qarqara etmək deyilir.
1. "‫ "غ‬hərfinin səsi yumuşaq və davamlıdır. Yəni,

quru və uzatmasız olan "‫ "ق‬hərfinin əksinədir.
2. "‫ "غ‬hərfinin səsi sükun halında kəsilməməlidir.
Çünki, mümkündür ki, "‫ "ق‬hərfinə oxşasın.
3. "‫ "غ‬hərfi bütün hallarda kobud və həcmli tələffüz
olunur.
4. "‫ "غ‬hərfinin tələffüzü zamanı, "‫ "خ‬hərfinin əksinə
olaraq, səs telləri titrəyir (əl barmaqlarından birini
boğazın çıxan hissəsinə qoymaqla, səs tellərinin titrə-
yişini hiss etmək olar).
5. "‫ "غ‬hərfini tələffüz etmək üçün məxrəcə həddən

artıq güc salmaq olmaz. Çünki, "‫ "خ‬hərfinə oxşaya bilər.
6. Əgər "‫ "غ‬hərfi öz məxrəcindən bir miqdar yuxa-
rıda əda olunsa, onun səsi "‫ "ق‬hərfinin səsinə oxşaya-
caq ki, bu da səhih deyil.
B) "‫ "خ‬hərfinin tələffüz forması: "‫ "خ‬hərfinin tələf-

füzü zamanı səs telləri titrəmədən, öz məxrəcində qa-
şındırıcı səs icad etməklə yaranır.
Məsələn:
330
َ‫ػكف‬ ً
Ali-İmran/44 ‫ىي ٍػخػتىػص يػم ى‬
Əraf/13 ٍَ‫ػٱخ يػر‬
‫ج‬ ٍ ‫فى‬
Nisa/36 َ‫ػاال‬
‫يم ٍػخػتى ن‬
Əraf/130 َٓ‫َأى ىخػٍَذ ىنػا‬
Ali-İmran/150 َ‫ىخ ٍػي يػر‬
Nisa/28 َ‫يخػمً ى‬
‫ػؽ‬
Nisa/36 ‫ػكر‬
‫ػخ نا‬‫فى ي‬
Əraf/124 َ‫ًخػمىػٰ و‬
‫ػؼ‬
َ‫كف‬ ً
Ali-İmran/107 ‫ىخػٰػم يػد ى‬
1. "‫ "خ‬hərfinin tələffüzü zamanı, qaşındırıcı səsdə

ifrat və təfrit edilməməlidir.
2. "‫ "خ‬hərfi, "‫ "غ‬hərfi kimi kobud və həcmli tələffüz
olunur.
3. Əgər "‫ "خ‬hərfi tələffüz zamanı qaşındırmasız və

süst əda olunarsa, onun səsi "‫ "ح‬hərfinin səsinə oxşa-
yacaq ki, bu da səhih deyil.
4. Tapşırıq üçün, mübarək Mürsəlat surəsinin qiraə-

tini ustad Məhmud Xəlil Husari və ustad Əbdulbasitin
tərtil tilavətini dinləmək məsləhətdir.
331
3. LİSAN HİSSƏSİ
Lisan dil mənasındadır və danışıq üzvlərinin ən

geniş hissəsi olaraq, ərəb əlifbasındakı 18 hərfin məx-
rəcidir.
1. Ləhvi hərflər: Dilçəyin (ləhət) iki "‫ "ق‬və "‫ "ک‬hərf-

lərinin icad olunmasında təsiri olduğu üçün, bu iki
hərfə ləhvi hərflər deyilir.
Beşinci məxrəc:
"‫ "ق‬hərfinin tələffüz forması: "‫ "ق‬hərfi dilin arxası-

nın, ağızın yuxarı tavanına (yumşaq damaq və dilçək)
birləşməsindən yaranır. Başqa sözlə dilin dilçəklə üz-
bəüz olan arxa hissəsi yuxarı dartılır və yumuşaq
damağın sonuna yapışaraq ağız yolunda hava axınını
bağlayır. Hava dilçəyin arxasında sıxılaraq qalır və dil
aşağı enən kimi qəfil surətdə bayıra atılaraq "‫ "ق‬hərfi
yaranır.
Məsələn:
Ali-İmran/44 َ‫َأى ٍقػَمىػ ػٰ ىمػيي ٍػـ‬

Əraf/130 َ‫ىنػ ٍق و‬
‫ػص‬
Ali-İmran/155 َ‫لىػ ٍق ٍػد‬
Əraf/127 ‫فى ٍػكَقىػيي ٍَػـ‬
Əraf/127 َ‫َقىػػٰ ًي يػرََك ىف‬
Ali-İmran/47 َ‫قى ى‬
‫ػاؿ‬
332
Ali-İmran/47 َ‫ػؽ‬
‫ىي ٍػخػمي ي‬
Nisa/90 َ‫ًمػيػَثىػػٰ ه‬
‫ػؽ‬
Ali-İmran/51 َ‫ػسػتى ًػق ه‬
‫ػيـ‬ ٍ ‫يم‬
Ənam/152 ًَ ‫ػس‬
‫ػط‬ ً
ٍ ‫بًػٱٍلػق‬
1. "‫ "ق‬hərfinin tələffüzü zamanı səs telləri titrəyir.
2. "‫ "غ‬hərfinin yumşaq və davamlılığının əksinə

olaraq, "‫ "ق‬hərfi həmdə möhkəm və şiddətli əda olu-
nur. "‫ "ق‬hərfi sükun halında qəlqələ sifətini qəbul edir
ki, hərflərin xarakter əlamətləri bəhsində inşəƏllah
izah ediləcək.
3. "‫ "ق‬hərfi də "‫ "غ‬hərfi kimi kobud və həcmli

tələffüz olunur.
Altıncı məxrəc:
"‫ "ک‬hərfinin tələffüz forması: Dilin arxası onun kötü-

yündən biraz qarşıda olan dilçəyə (ləhət) sürtülərək
ağız yolunu bağlayır və eyni zamanda burun yolu da
bağlanır. Dilin arxası və yumuşaq damaq bir-birindən
ayrıldığı zaman "‫ "ک‬hərfi yaranır. Başqa sözlə, dilin
arxası yumuşaq damağa və dilçəyin yaxınlığına yapışır.
Yumuşaq damaq yuxarı dartılır və havanın burundan
keçən yolunu bağlayır. Dilin arxası və yumşaq damaq
qəfil bir-birindən ayrıldığı zaman, hava birdən birə
qoparaq bayıra çıxır və "‫ "ک‬hərfi tələffüz olunur.
333
Məsələn:
Nisa/37 َ‫ىيػ ٍكػتي يػمػكَ ىف‬

Nisa/6 ‫ىيػ ٍك ىػب يػركٍََا‬
Nisa/2 ‫ىكػبًػي نػرَا‬
Nisa/62 َ‫ىجػآ يَءََك ىؾ‬
Bəqərə/282 ‫ىكػاتًػب‬
Hud/93 ‫ىَكػ ػًٰذ ه‬
َ‫ب‬
Nisa/59 ‫ًم ٍػنػ يك ٍَػـ‬
İxlas/4 ‫ػكا‬
َ‫يكَػفي ن‬
Nəml/28 ‫ًكَػتىػػٰبًػي‬
Ğafir/56 َ‫ًك ٍػب هػر‬
1. "‫ "ک‬hərfinin məxrəci "‫ "ق‬hərfinin məxrəcindən

ağızın qarşısına daha yaxındır.
2. "‫ "ک‬hərfi, "‫ "ق‬hərfinin məxrəcinə nisbətən dilin

arxasında geniş səviyyəli xüsusi bir yerdədir.
3. "‫ "ک‬hərfinin tələffüzü zamanı səs telləri titrəmir.
4. "‫ "ک‬hərfi şiddətlə və bütünlüklə maneədən sonra

tələffüz olunur.
334
5. Tapşırıq üçün, mübarək Fəcr surəsinin qiraətini
ustad Əbdülbasitin tərtil tilavəti ilə dinləmək məslə-
hətdir.
Yeddinci məxrəc:
2. Şəcəri hərfləri: Şəcəri hərfləri kimi tanınan, üç

hərfin "‫ ج‬- ‫ ش‬- ‫ "ی‬məxrəci dilin ortası ilə üzbəüz olan
yuxarı tavanıdır. Dilin ortası, arasındakı boşluq və
fasilə, dilin özü ilə üzbəüz yuxarı damaq hissəsinə
şəcəri deyilir. Buna görə də bu üç hərfə "şəcəri hərf-
ləri" deyilir.
A) "‫ "ج‬hərfinin tələffüz forması: Bu hərf dilin orta-

sının ön hissəsinin möhkəm damaq tərəfdən özü ilə
üzbəüz hissəsinə yapışması və daha sonra onların
ayrılması zamanı yaranır.
Məsələn:
Ali-İmran/171 َ‫ج ىػر‬ٍَ ‫َأى‬

Nisa/75 ‫ٱج ىَػعػؿ‬
ٍ ‫ىَك‬
Maidə/22 ً ‫ىجػب‬
َ‫ػارَي ىػف‬
Yunus/103 ‫ين ىػنجٍّي‬
Fatir/27 َ‫يج ىػد هد‬
Həcc/78 ‫ػادًَه‬
ً ‫ًجػي‬
‫ى‬
B) "‫ "ش‬hərfinin tələffüz forması: "‫ "ش‬hərfi dilin ara-

sının, möhkəm damaq tərəfdən (boşluq və çala halına
335
düşərək) özü ilə üzbəüz hissəsinə yaxınlaşmasından
yaranır. Başqa sözlə, dilin ətrafı yuxarı dişlərin divar-
cıqlarına yapışaraq, yumuşaq damaq yuxarı dartılır və
havanın burundan keçən yolunu bağlayır. Hava azacıq
sıxılaraq yaranan keçiddən keçir və bu aşınmadan "‫"ش‬
hərfi yaranır.
Məsələn:
Nisa/6 َ‫فىػَأى ٍشػ ًي يػدكٍا‬

Nisa/36 َ‫الَتيػ ٍش ًػرَ يكػكٍا‬
َ‫ىَك ى‬
Nisa/41 ‫ىشػ ًيػي نػدا‬
Ali-İmran/159 َ‫ػاكَ ٍَر يى ٍػـ‬ ً ‫ىش‬
Nisa/157 ‫يش ٍّػب َػوى‬
Yunus/57 ‫ًشػفىػآ ٍَء‬
C) "‫ "ی‬hərfinin tələffüz forması: "‫ "ی‬hərfi dilin ar-

xasının möhkəm damaq tərəfdən özü ilə üzbəüz his-
səsinə yaxınlaşmasından yaranır. Başqa sözlə, dilin
ortasından bir hissəsi özü ilə üzbəüz yuxarı damağa
yaxınlaşır və sürətlə aşağı tərəfə sürünür.
Məsələn:
Nisa/3 َ‫َأى ٍي ىَػمػَػٰ ػينػ يك ٍػـ‬

Nisa/66 ‫ىخ ٍػي نػرَا‬
Ali-İmran/26 َ‫بً ىػي ًػد ى‬
‫ؾ‬
336
Yusif/43 َ‫ػسػػٰ وت‬
َ‫ىيػابً ى‬
َٰ‫ػس ىػرَم‬ ً
Əla/8 ٍ ‫لػٍم يػي‬
1. "‫ "ج‬hərfinin tələffüzü zamanı səs telləri titrəyir.
2. Sakin "‫ "ج‬hərfi qəlqələ sifətinə malikdir.
3. "‫ "ش‬hərfi yaranan zaman səs telləri titrəmir.
4. Əgər dilin arası əvəzinə, yalnışlıqla dilin ucunda

havanı çox sıxmaqla dişlər tərəfə yaxınlaşdırsaq, "‫"ش‬
hərfinin məxrəci "‫ "س‬hərfinin məxrəci tərəfə itələnə-
cək və beləliklə "‫ "ش‬hərfinin səsi iti və "‫ "س‬kimi
tələffüz olunacaq ki, bu da səhvdir.
5. "‫ "م‬hərfinin tələffüzü zamanı səs telləri titrəyir.
6. "‫ "ش‬və "‫ "ج‬hərflərinin əksinə, "‫ "ی‬hərfinin tələf-

füzü zamanı heç bir maneə ya havanın burun və ağız-
dakı keçid yolunun darlaşdırılması kimi maneələr
mövcud olmur.
7. "‫ "م‬hərfindəki sıxlıq və hava axını "‫ "ش‬hərfində-

kindən azdır.
8. Hava axınında ifrat olunarsa "‫ "م‬hərfi "‫ "ش‬hərfi-

nə bənzəyəcək.
337
9. "‫ "م‬məddinin məxrəci eynilə adi "‫ "م‬hərfinin
məxrəcidir. Fərqi bundadır ki, "‫ "م‬məddinin məxrə-
cində hava axını yoxdur və onun səsi daha rəvandır.
10. Şəcəri hərfləri tanımaq üçün ən yaxşı nümunə

ustad Məhmud Xəlil Husari və ustad Əbdülbasitin
tərtil tilavəti ilə Təkvir surəsini dinləməkdir.
Səkkizinci məxrəc:
3. Zirsi hərf: Məxrəci dil hissəsi olan növbəti hərf

"‫ "ض‬hərfidir. Bu məxrəcin yeri, dilin kənarı ilə (sağ-
dan və ya soldan) eyni tərəfdə olan yuxarı əzras diş-
ləridir.
"‫ "ض‬hərfinin yaranma forması: Dilin böyük hissə-

sinin kənarını, yuxarı əzras (Asya) dişlərə toxundura-
raq yaranır.
Məsələn:
Ali-İmran/130 ‫ض ىَػعػػٰػفنػا‬
ٍ ‫َأى‬
Fatihə/7 َ‫الَٱلػضػآلٍّػي ى‬
‫ػف‬ َ‫ىَك ى‬
Nisa/24 ‫ض ٍػيػتي ٍَػـ‬
‫تى ىػرَا ى‬
Ali-İmran/146 َ‫ػاض يػعػفيػكٍا‬
‫ىَك ىم ى‬
Ali-İmran/118 َ‫ػضػآ يء‬
‫َأىٍل ىػب ٍػغ ى‬
Nisa/21 َٰ ‫ػض‬
‫ػی‬ ‫َأى ٍف ى‬
Fatihə/7 ًَ ‫ػض‬
‫ػكب‬ ‫َأىٍل ىػم ٍػغ ي‬
338
Ali-İmran/106 َ‫تى ٍػب ىػيػض‬
ً‫ك‬
Ali-İmran/96 ‫ػعى‬
َ‫ض‬ ‫ي‬
Əraf/38 ‫ػؼ‬ ً
َ‫ض ٍػع ه‬
1. "‫ "ض‬hərfinin tələffüzü zamanı səs telləri titrəyir.
2. "‫ "ض‬hərfi kobud və həcmli tələffüz olunur.
3. Gərək diqqət olunsun ki, "‫ "ض‬hərfi "‫ "ظ‬hərfi kimi

tələffüz olunmasın.
4. "‫ "ض‬hərfinin tələffüzü sərt və çətin olduğu üçün,

ona "‫ػح يػرََكؼ‬
‫ػبَاٍل ي‬ ٍ ‫( "اى‬ən çətin hərf) deyirlər.
‫ص ىػع ي‬
5. "‫ "ض‬hərfinin tələffüzü "‫ "د‬hərfi kimi müfəxxəm

(kobud və həcmli) olması səhih deyildir. Çünki "‫"ض‬
hərfində (xüsusilə sükun halında) səs davamlıdır yəni
"‫ "د‬hərfində səs kəsilir amma "‫ "ض‬onun əksinədir.
6. "‫ "ض‬hərfinin tələffüzü zamanı əzras dişlərin-dən

istifadə olunduğu üçün, onu "zersi hərf" adlandı-rırlar.
7. "‫ "ض‬hərfini tanımaq üçün ən yaxşı nümunə, ustad

Məhmud Xəlil Husari və ustad Əbdülbasitin tərtil
tilavəti ilə Vaqiə surəsini dinləməkdir.
339
4. Lisəvi hərflər: üç hərfin "‫ "ؿَػ ػ ػَرَػ ػ ػَف‬məxrəcidir. Bu
hərflərin əda olunmasında diş ətlərinin təsiri olduğu
üçün onları "lisəvi hərflər" adlandırırlar.
Doqquzuncu məxrəc:
A) "‫ "ل‬hərfinin yaranma forması: Bu hərfi dilin ucu-

nun diş əti və yuxarı tavan boşluğu sərhəddinə birləş-
məsi (yuxarı dişlərin arxasındakı diş ətinin başlanğıcı)
yaradır.
Məsələn:
Fatihə/2 َ‫َأىٍل ىػح ٍػم يػدَلًػم ًػو‬

Bəqərə/3 َ‫َأىل ًػذي ى‬
‫ػف‬
Bəqərə/4 َ‫َإًلى ٍػي ى‬
‫ػؾ‬
Bəqərə/5 َ‫َأي ٍكَلىػػٰٓػﺌً ى‬
‫ػؾ‬
Bəqərə/7 ‫قيػميػكَبًػ ًي ٍَػـ‬
َ‫ػحػكَ ى‬
‫ف‬ ً ‫م‬
Bəqərə/11 ‫ػصػم ي‬ ٍ ‫ي‬
1. "‫ "ل‬hərfinin tələffüzü zamanı səs telləri titrəyir.
2. "‫ "ل‬hərfinin tələffüzü zamanı dilin ucu və onun

hər iki tərəfdən kənarları, (sənayə, rəbaiyyat, ənyab
və zəvahik) dişlərinin ətinə toxunur. Bu səbəbdən də
"‫ "ل‬hərfinə "‫خرج‬ ًَ
َ ‫حرؼ كسيعيَالم‬ " deyilir.
340
3. Dilin ortasını ağız tavanına və sonra onun kənar-
larını dişlərə qeyri adi yaxınlaşdırdıqda, hava sıxlığın-
dakı ifrat aşınma yaradır və "j" hərfinə bənzər səs
yaranır ki, ondan çəkinmək lazımdır.
4. Təcvidin dəqiq nöqtələrindən biri də budur ki,

sükun və təşdidli "‫ "ل‬hərfinin səsi kəsilməsin. Belə-
liklə, bu hissənin çoxsaylı nümunələrdə diqqət mər-
kəzində olması gözlənilir.
5. "‫ "ؿَػ ػ ػَرَػ ػ ػَف‬hərflərinin tələffüzündə dilin itiliyinin

və ucunun təsiri olduğu üçün, bu hərflərə "zəlqi və ya
zəvləqi" hərflər deyilir.
Onuncu məxrəc:
B) "‫ "ر‬hərfinin tələffüz forması: "‫ "ر‬hərfi dilin ucu,

yuxarı diş ətinin arxa hissəsi ilə çox sürətli şəkildə
birləşib ayrılması ilə tələffüz olunur.
Məsələn:
Kövsər/2 َ‫ىك ٍٱن ىػح ٍػر‬

Fatihə/3 ‫اىلػرَ ٍح ىَػمػ ػٰ ًفَٱلػرَ ًحػي ًَػـ‬
Bəqərə/10 ‫ضػا‬
‫ىم ىػرَ ن‬
Bəqərə/26 َ‫َأى ىَر ىاد‬
Bəqərə/25 ‫يَر ًَزقيػكٍَا‬
Bəqərə/17 ‫بً يػنػكَ ًَر ًى ٍَػـ‬
341
1. "‫ "ر‬hərfinin tələffüzü zamanı səs telləri titrəyir.
2. "‫ "ر‬hərfinin ifrat dərəcədə təkrarlanaraq titrə-

məsi səhih deyildir.
3. "‫ "ر‬hərfinin səsi sükun ya təşdid zamanı kəsilmir.
On birinci məxrəc:
C) "‫ "ن‬hərfinin tələffüz forması: Bu hərf dilin ucu

yuxarı diş ətinin arxa hissəsi ilə əlaqəsindən yaranır.
Məsələn:
Yunus/2 َ‫ًم ٍػنػيي ٍػـَاى ٍف‬

Yunus/3 َ‫َإًف‬
Yunus/2 َ‫ػاف‬
‫َأى ىك ى‬
Yunus/2 ٓ‫َأى ٍك ىح ٍػي ىػنػَا‬
Yunus/2 َ‫ام يػن ٓػكٍا‬
‫ىء ى‬
Yunus/3 ‫ًإَ ٍذنً ًَػو‬
342
1. "‫ "ن‬hərfinin tələffüzü zamanı, dilin hər iki tərəf-

dən ucları tamamilə yuxarı çənə dişlərinə yapışır.
2. "‫ "ن‬hərfinin tələffüzü zamanı səs telləri titrəyir.
3. "‫ "ن‬hərfinin tələffüzü zamanı havanın ağızdan

keçdiyi yol tamamilə qapanır. Beləliklə, "‫ "ن‬hərfinin
səsi burun boşluğundan xaric olur.
4. "‫ "ن‬hərfinin səsi, sükun ya təşdid halında kəsilmir.
5. Tapşırıq üçün Bələd surəsinin qiraətini ustad

Xəlil Husari və Əbdülbasitin tərtil tilavəti ilə dinləmək
məsləhətdir.
On ikinci məxrəc:
5. Nit'i hərflər: üç hərf (‫َت‬،‫َد‬،‫ )ط‬damaq (yuxarı da-

maq çıxıntısı) ilə əlaqəsi olduğu üçün, nit'i hərflər
adlandırırlar. Dilin ucunun (dilin ucunun üstünə) yu-
xarı diş ətinin arxa hissəsi ilə əlaqəsindən bu üç hərf
(‫َت‬،‫َد‬،‫ )ط‬yaranır.
Dilin hər iki tərəfdən uclarının yuxarı çənə dişləri
ilə əlaqəsindən, havanın ağızdan çıxan yolu qapanır və
yumşaq damaq burun yolunu bağlayır. Çıxılacaq hava,
ağız və burunun arxasında həbs olur dilin ucunun
qəfildən azad olması və burun yolunun bağlı qalması
ilə hava dilin üstünə diqqət salaraq xaric olur və deyi-
lən bu hərflər yaranır.
343
A) "‫ "ت‬hərfinin tələffüz forması: "‫ "ت‬hərfi dilin
ucunun üstü, yuxarı dişlərin arxa hissəsi ilə əlaqədə
olması nəticəsində tələffüz olunur. "‫ "ت‬hərfinin tələf-
füzü zamanı səs telləri titrəmir və gərək diqqət olun-
sun ki, dilin ucunun üstü (dilin ucu) diş ətinin arxasın-
dan ayrılması ahəstə sürətdə olmasın. Çünki, iti səsin
yaranması "‫ "س‬hərfinə oxşaya bilər.
Məsələn:
Ali-İmran/161 َ‫ػت‬
ٍ ‫ػس ىػب‬
‫ىك ى‬
Nisa/3 ٍَ ‫ىمػمىػ ىك‬
‫ػت‬
Nisa/64 ‫تىػكَ نابػا‬
Nisa/65 َ‫ىحػت ٰػي‬
Nisa/77 َ‫ظػمى يػمػكَ ىف‬
ٍ ‫ىَك ىالَتيػ‬
Nisa/77 َ‫فىػتً ػي ن‬
‫ػل‬
B) "‫ "د‬hərfinin tələffüz forması: "‫ "د‬hərfi dilin ucu-

nun, yuxarı dişlərin arxa hissəsindən diş əti ilə əlaqə-
də olması nəticəsində tələffüz olunur. "‫ "ت‬hərfinin ək-
sinə olaraq "‫ "د‬hərfinin tələffüzü zamanı səs telləri
titrəyir və "‫ "د‬hərfi sakin olduğu zaman isə qəlqələ
sifətinə malik olur.
Məsələn:
Ali-İmran/164 َ‫لىػقى ٍػد‬
344
Nisa/3 َ‫ػي‬
ٰٓ ‫َأىٍَدَ ىن‬
Nisa/6 ‫ىَدَفى ٍػعػتيػـ‬
Nisa/6 ‫بً ىػد نارَا‬
Nisa/78 َ‫ػادكَ ىف‬
‫ىيػ ىك ي‬
Nisa/78 ‫ًعػن ًػدَالػم ًَػو‬
C) "‫ "ط‬hərfinin tələffüz forması: "‫ "ط‬hərfi dilin

ucunun yuxarı dişlərin arxa hissəsindən diş əti ilə
əlaqədə olmasından kobud və həcmli tələffüz olunur.
"‫ "ط‬hərfi, "‫ "د‬hərfi kimi müfəxxəm tələffüz olunma-
malıdır. Çünki, "‫ "ط‬hərfinin kobud tələffüz olunması
iki "istila" və "itbaq" sifətinə görədir. Amma "‫ "د‬hərfi
bu sifətlərə malik deyildir və beləliklə buna da diqqət
olunmalıdır ki, "‫ "ط‬hərfinin tələffüzü zamanı səs
tellərinin titrəyişi "‫ "د‬hərfinin tələffüzü zamanı səs
tellərinin titrəyişi kimidir.
Məsələn:
Ali-İmran/126 َ ً‫ط ىػمﺌ‬

‫ػف‬ ٍ ‫لًػتىػ‬
Əraf/131 َ‫ىيػطػي يػرَكٍا‬
Ali-İmran/49 ‫طى ٍػي نػرَا‬
Əraf/149 َ‫يس ًػقػطى‬
Əraf/131 ‫طىَػػٰٓػﺌً يػرَ يى ٍَػـ‬
Nisa/80 َ‫ػاع‬
‫ط ى‬ ‫َأى ى‬
Ali-İmran/200 ‫ىَك ىَرابًطيػكٍَا‬
345
Ali-İmran/51 ‫طه‬
َ ‫ص ىػرَا‬ً
ً ٰ‫َب ػػ‬
َ‫ػط ه‬
‫ػؿ‬
Əraf/139 ‫ى‬
Ali-İmran/49 ًَ ‫ًم ىػفَٱَلػطٍّ ػي‬
‫ػف‬
Qeyd: Nit'i hərfləri tanımaq üçün ən yaxşı nümunə,

Naziat surəsinin qiraətini ustad Xəlil Husari və ustad
Əbdülbasitin tərtil tilavəti ilə dinləmək məsləhətdir.
On üçüncü məxrəc:
6. Əsəli hərflər: üç hərfi (‫ ص‬٬‫ ز‬٬‫ )س‬əsəli hərflər

adlandırırlar. Belə ki, bu üç hərfin tələffüzündə dil sət-
hinin ön hissəsinin təsiri olduğu üçün "‫ػسػاف‬ ٍّ
‫ "اى ىسػمىػةيَال ى‬deyi-
lir.
D) "‫ "س‬hərfinin yaranma forması: "‫ "س‬hərfinin

tələffüzü zamanı dilin ucu aşağıdakı ön dişlərin ətinə
birləşir. Eyni zamanda dilin ön səthi diş əti çıxışı ilə
möhkəm damağa çox yaxınlaşır və dilin kənarları əz-
ras dişlərinə yapışır. Bu zaman hava dilin üst səthinin
özü ilə üzbəüz hissəsi arasındakı yaranan dar keçid-
dən böyük aşınma ilə xaric olur.
Məsələn:
Ali-İmran/159 َ‫ٱسػتى ٍػغ ًػف ٍػرَلىػيي ٍػـ‬

ٍ ‫ىك‬
Nisa/65 ‫ػسػمًػي نػمػا‬
ٍ ‫تى‬
Nisa/9 ‫ىس ًَػدي نػدا‬
346
Nisa/22 َ‫ىسػٓا ىء‬
Nisa/43 َٰ‫يسػ ىكػػٰ ىػرَم‬
Nisa/6 ‫ىح ًػسػي نػبػا‬
Diqqət: "‫ "س‬hərfinin tələffüzü zamanı səs telləri

titrəmir.
B) "‫ "ز‬hərfinin yaranma forması: "‫ "ز‬hərfinin yaran-

ma forması, "‫ "س‬hərfinin yaranma forması kimidir. Bu
fərqlə ki, "‫ "ز‬hərfinin tələffüzü zamanı səs telləri
titrəyir.
Məsələn:
Əraf/8 َ‫ىكٱٍل ىػكَ ٍَز يف‬

Nisa/57 َ‫َأى ٍَز ىَكا ه‬
‫ج‬
Ali-İmran/154 َ‫َأى ٍن ىػزَ ىؿ‬
Furqan/60 َ‫ىَز ىاد يى ٍػـ‬
Nisa/81 ‫ىب ىػرَ يَزَكٍَا‬
Ənam/84 ‫ىن ٍػج ًػزَم‬
C) "‫ "ص‬hərfinin yaranma forması: "‫ "ص‬hərfinin

yaranma forması da "‫ "س‬hərfinin yaranma forması
kimidir. Bu fərqlə ki, "‫ "ص‬hərfinin istila sifəti (yüksək-
lik tələb olması) və itbaq sifəti (dilin bir hissəsinin
yuxarı damaqla uyğunlaşması) olduğu üçün, eyni za-
manda, dilin alt hissəsinin geniş, batıq olan məxrəcin-
347
də, dilin kökü yuxarı tərəfə çəkilməsi nəticəsində çox
həcmli və kobud "‫ "ص‬hərfi tələffüz olunur.
Məsələn:
Əraf/128 ‫ٱصػبً يػرََكا‬

ٍ ‫ىَك‬
Əraf/137 ‫ػعي‬
َ ‫ػص ىػن‬ٍ ‫ىي‬
Nisa/164 ‫ػصىَػنػػٰػيي ٍَػـ‬
ٍ ‫ػص‬
‫قى ى‬
Ali-İmran/39 ‫ػصػمٍّػي‬ ‫يي ى‬
Ali-İmran/117 َ‫ػت‬
ٍ ‫ػاب‬ ‫صى‬‫َأى ى‬
Ali-İmran/39 َ‫ًم ىػفَٱلػصَػٰػمً ًػحػي ى‬
‫ػف‬
Nisa/61 َ‫ػصػدكَ ى‬
‫ف‬ ‫ىي ي‬
Ali-İmran/39 ‫ػصػكَ نَرا‬
‫ىح ي‬
َ‫ػص يػمػكَ ى‬
‫ف‬ ً ‫ي ٍػخػتى‬
Ali-İmran/44 ‫ى‬
ً ‫ي‬
َ‫ػصػميػكَ ى‬
‫ف‬
Nisa/90 ‫ى‬
Diqqət: "‫ "ص‬hərfinin tələffüzü səs tellərinin titrə-

yişsiz olması ilədir.
On dördüncü məxrəc:
7. Zəvləqi hərflər: Üç hərfin (‫ ذ‬٬ ‫ ث‬٬ ‫ )ظ‬məxrəcidir.

Dilin ucu və onun üstü, yuxarı ön dişlərin kənarları ilə
deyilən hərflərin yaranmasında təsiri olduğu üçün, on-
lara zəvləqi hərflər deyilir. Çünki, ‫ؽ‬
ٍَ ‫ ىذٍل‬ya ‫ؽ‬
ٍَ ‫ ىذ ٍكلى‬kənar və
uc mənasındadır.
348
A) "‫ "ذ‬hərfinin yaranma forması: Bu hərf, dilin
ucunun üstü, yuxarı ön dişlərin uclarına toxunaraq
hava çıxışı və səs tellərinin titrəyişi ilə birgə yaranır.
Məsələn:
Ali-İmran/191 َ‫ىيػ ٍذ يك يػرََك ىف‬

Ali-İmran/152 ًَ ً‫بًػًَإ ٍذن‬
‫ػوے‬
Bəqərə/221 َ‫ىيػتىػ ىذك يػرََك ىف‬

Nisa/40 ‫ىذرَوَة‬
Ənfal/43 ًَ ‫بًػ ىذ‬
‫ات‬
Ali-İmran/185 ‫ىذآﺌًػقىػ َةي‬
Səcdə/20 َ‫يذكَقيػكٍا‬
İnsan/14 ٍَ ‫يذلٍّػمى‬
‫ػت‬
Kəhf/101 ‫ًذ ٍك ًػرَم‬
‫اعػا‬ ً
Haqqə/32 ‫ذ ىرَ ن‬
1. "‫ "ذ‬hərfinin tələffüzü zamanı, ağız üfüqi istiqa-

mətdə açılır. Beləliklə bu hərf nazik şəkildə və az
həcmli tələffüz olunur. Dil isə saf və düz şəkildə olur.
2. "‫ "ذ‬hərfinin səsi sükun ya təşdid halında kəsilmir

və davamlıdır.
3. "‫ "ذ‬hərfinin tələffüzü zamanı dilin ucunun bir

hissəsi, yuxarı və aşağı ön dişlərin arxasında qərar-
349
laşır ki, bu da "‫ "ذ‬hərfinin səhih və asan tələffüzünə
çox təsir edir.
B) "‫ "ث‬hərfinin yaranma forması: Bu hərf, dilin

ucunun üstü, yuxarı ön dişlərin ucları ilə hava çıxışı
əlaqəsindən və səs tellərinin titrəyişsiz yaxınlığı ilə
yaranır.
Məsələn:
Ənam/99 َ‫َأىثٍ ىػم ىػر‬

Nisa/3 َٰ ‫ىمػثٍ ىػن‬
‫ػي‬
Nisa/1 َ‫ىبػث‬
Ali-İmran/164 َ‫ػث‬
‫ىب ٍػع ى‬
Rum/9 َ‫ػارَكٍا‬
‫َأىثى ي‬
İbrahim/24 َ‫ثىػابً ه‬
‫ػت‬
Ali-İmran/154 َ‫ثيػـ‬
Əraf/14 َ‫يي ٍػب ىػعػثيػكَ ىف‬
Əraf/54 ‫ىحػثًػيػثنػا‬
َ‫ػابػ ى‬
‫ؾ‬ ً
Muddəssir/4 ‫ث ىػي ى‬
1. "‫ "ث‬hərfinin tələffüzü zamanı ağız üfüqi istiqa-

mətdə açılır. Beləliklə bu hərf "‫ "ذ‬hərfi kimi nazik və az
həcmli tələffüz olunur. Dil isə düz və saf forma alır.
350
2. "‫ "ث‬hərfinin səsi, sükun və təşdid halında kəsil-
mir və davamlıdır.
3. "‫ "ث‬hərfinin tələffüzü zamanı, alınan havadan

çoxu sıxılaraq çölə çıxır.
4. "‫ "ث‬hərfinin tələffüzü zamanı, dilin ucunun bir

hissəsi (əlbəttə "‫ "ذ‬hərfindəkindən az) yuxarı və aşağı
ön dişlərin arxasında qərarlaşır.
C) "‫ "ظ‬hərfinin tələffüz forması: Bu hərf dilin ucu-

nun üstünün yuxarı ön dişlərin uclarıyla əlaqəsindən,
daha sonra hava çıxışı və səs tellərinin titrəyişi ilə,
dilin ortasındakı dil çuxuru ilə birgə onun kökünün
yuxarı qalxmasından yaranır.
Məsələn:
Ali-İmran/117 َ‫ظػمً يػمػكَ ىف‬

ٍ ‫ىيػ‬
Tövbə/33 ‫ظػ ً ى ي‬
‫يػرَه ك‬ ٍ ‫لً يػيػ‬
Ali-İmran/117 َ‫ىَك ىمػاَظىػمى ىػمػيي ٍػـ‬
Hicr/14 ‫فىػظىػمػكٍَا‬
Bəqərə/51 َ‫ظىَػَٰػ ًػم يػمػكَ ى‬
‫ف‬
Ğafir/29 َ‫ظ ػٰػ ًي ًػرَي ى‬
‫ػف‬ َ‫ى‬
Ali-İmran/108 ‫ظيػٍم نػمػا‬
Nisa/58 ‫ىي ًػعػظيػ يك ٍَػـ‬
‫ػظػي هَػـ‬ ً‫ع‬
Ali-İmran/105 ‫ى‬
Nisa/11 ٍّ‫ظ‬
َ ‫ىحػ‬
351
1. "‫ "ظ‬hərfi kobud və həcmli tələffüz olunur.
2. Dilin ortasının çuxurlaşması və onun kökünün

yuxarı qalxması və "‫ "ظ‬hərfini tələffüz etmək qəsdi
təcvid elmində "itbaq" adlandırılır ki, inşəƏllah bu
bəhs hərflərin xarakter əlamətləri (sifətləri) bəhsində
vurğulanacaq.
3. "‫ "ظ‬hərfinin səsi sükun və təşdid halında kəsilmir

və davamlıdır.
4. Təcvid elminin bəzi alimləri "‫ ذ‬٬ ‫ ث‬٬ ‫ "ظ‬hərfləri-

nin məxrəci yuxarı ön dişlərinin ətlərinə yaxın olduğu
üçün onları "lisəvi hərflər" adlandırmışlar (dilin ucu
birbaşa yuxarı ön dişlərin ətlərinə toxunmasada belə).
5. Tapşırıq üçün, mübarək Hədid surəsinin qiraətini

ustad Əbdülbasitin tərtil tilavəti ilə dinləmək məslə-
hətdir.
352
4. ŞƏFƏTEYN HİSSƏSİ
‫ ىشفىػو‬ya ‫ ىشػفى ًػكَی‬ya ‫" ىشػفىػ ًيػی‬dodaq" mənasında və şəfə-

teyn "iki dodaq" (aşağı və yuxarı dodaq) mənasında-
dır.
Dörd "‫ و‬- ‫ م‬- ‫ ب‬- ‫ "ؾ‬hərflərini dodaqla əlaqəsi oldu-
ğu üçün şəfəvi ya şəfəhi hərflər adlandırırlar.
Şəfəteyn iki dodaq mənasındadır və danışıq üzv-
lərindən dördüncü hissədir. Üç hissə "cəvf, həlq və
lisan" keçmiş dərslərdə bəyan oldu. Bu dərsdə, iki
məxrəcə malik olan və dörd hərfin yaranmasına səbəb
olan şəfəteyn hissəsi ilə tanış olacağıq.
On beşinci məxrəc:
1 "‫ "ف‬hərfinin yaranma forması: "‫ "ؾ‬hərfi yuxarı ön

dişlərin ucları, dodağın nəm hissəsinə toxunması, hava
çıxışı və titrəyişsiz səs telləri ilə tələffüz olunur.
Məsələn:
Ali-İmran/167 ‫بًػَأى ٍف ىػكَا ًىػ ًيػـ‬

Nisa/6 ٍَ ‫ػسػتى ٍػع ًػف‬
‫ػؼ‬ ٍ ‫فىػٍم ىػي‬
Maidə/110 َ‫ىكػفىػ ٍف ي‬
‫ت‬
Yusif/61 َ‫لىَػفىػػٰ ًػعػميػكَ ى‬
‫ف‬
Rəhman/54 َ‫في يػرَ و‬
‫ش‬
Kəhf/18 َ‫ًف ىػرَ ن‬
‫ارا‬
353
On altıncı məxrəc:
2. Üç hərfin çıxış yeri "‫َو‬-َ‫َم‬-َ‫"ب‬
A) "‫ "ب‬hərfinin tələffüz forması: Dodaqların nəm his-

sələrinin bir biri ilə üzbəüz qərarlaşması, səs tellərinin
titrəyişi ilə hava axını bir anlıq dodaqların arxasında
həbs olur və dodaqların qəfildən açılması ilə "‫ "ب‬hərfi
yaranır.
Məsələn:
َ‫ػس‬ ً
Hud/36 ٍ ‫تى ٍػبػتىػﺌ‬
Kövsər/3 ‫ٱلىَ ٍبَػتىػ يَر‬
ٍَ َ‫يى ىػك‬
Bəqərə/59 َ‫فى ىػبػد ىؿ‬
Əraf/54 َ‫ػارَ ىؾ‬
‫تى ىػب ى‬
Bəqərə/97 َٰ‫يبػ ٍش ىػرَم‬
Nisa/65 ‫ىَرٍّب ى‬
َ‫ػؾ‬
1. "‫ "ب‬hərfinin tələffüzü zamanı burun yolu yumu-

şaq damaq və dilçək vasitəsilə qapanır.
2. Əgər "‫ "ب‬hərfinin tələffüzü zamanı səs telləri

titrəməsə, "‫ "ب‬hərfinin səsi farsca çıxacaq.
3. "‫ "ب‬hərfi nazik və az həcmli tələffüz olunur.
354
4. Sakin "‫ "ب‬hərfi qəlqələ sifətinə malikdir.
B) "‫ "م‬hərfinin tələffüz forması: "‫ "م‬hərfi dodaqların

quru hissəsini bir-birinin üstünə qoymaqla (dodaqla-
rın çöl hissəsini), səs tellərinin titrəyişi ilə havanın və
səsin burundan xaric olması ilə yaranır.
Məsələn:
Nisa/2 َ‫َأى ٍم ىػكَالىػيي ٍػـ‬

Nisa/6 ‫َإًلى ٍػيػ ًي ٍَػـ‬
Nisa/8 ‫ىم ٍػع يػرََكفنػا‬
Nisa/10 ‫َإًن ىػمػا‬
Nisa/14 َ‫يمػ ًيػي هػف‬
Nisa/15 ‫ًم ٍػنػ يك ٍَػـ‬
1. "‫ "م‬hərfinin tələffüzü zamanı havanın ağızdan ke-

çən yolu tamamilə qapanır.
2. "‫ "م‬hərfinin tələffüzü zamanı bu hərfin səs və

havası burun yolundan xaric olur.
3. "‫ "م‬hərfi nazik və az həcmli tələffüz olunur.
4. Diqqət edilməlidir ki, sakin "‫ "م‬hərfi, "‫ "و‬hərfi kimi

hərflərlə yaxınlığı zamanı hərəkəli olmasın.
355
Məsələn:
Nisa/2 َ‫َأى ٍم ىػكَالىػيي ٍػـ‬
5. "‫ "م‬hərfinin səsi burundan xaric olduğu üçün

onun bu halına ‫( يغػن ًػكی‬ğünnəli) deyilir.
C) "‫ "و‬hərfinin tələffüz forması: "‫ "و‬hərfi iki dodağın

quru hissəsi səs tellərinin titrəməsi və hava çıxışı ilə
bir-birinə yaxınlaşmasından (zəmməli hərflərin tələf-
füzü kimi) yaranır.
Məsələn:
Yunus/2 ٓ‫َأى ٍَك ىح ٍػي ىػنػَا‬

Yunus/5 ‫لًػقى ٍػكَوَـ‬
Nisa/57 َ‫ىَكٱلٍّ ًػذي ى‬
‫ػف‬
Ali-İmran/165 َٓ‫َأى ىَكلىػمػا‬
Nisa/3 ‫فى ىػكَا ًح ىػدَةن‬
Nisa/64 ‫تىػكَ نابػا‬
Ali-İmran/106 ‫ػكهه‬
َ ‫يَك يج‬
Bəqərə/148 ‫ًَك ٍجػيىػ َةه‬
1. "‫ "و‬hərfinin tələffüzü zamanı gərək dodaqlar sü-

rətlə cəmlənib qönçələnsin.
356
2. Azərbaycan dilində "v" hərfi, yuxarı ön dişlərin alt
dodağa toxunmasından yaranır. Amma ərəb dilində
"‫ "و‬hərfi dişlərə və dodaqlara toxunmadan, dodaqlar
da bir-birinə yapışmadan cəmlənərək yumru qönçə
formasına düşür.
3. "‫ "و‬hərfi nazik və az həcmli tələffüz olunur.
4. "‫ "و‬hərfinin səsi sükun ya təşdid halında kəsilmir

və davamlıdır.
5. Tapşırıq üçün mübarək Qaf surəsinin qiraətini

ustad Xəlil Husari və ustad Əbdülbasitin tərtil tilavəti
ilə dinləmək məsləhətdir.
On yeddinci məxrəc:
5. XƏYŞUM HİSSƏSİ
Xəyşum danışıq üzvünün beşinci hissəsi və on yed-

dinci məxrəcidir. İki "‫ "م‬və "‫ "ن‬hərflərinin ğünnə səsi
ilə çıxış yeridir.
Ğünnənin tərifi: Burundan çıxan səsə "xəyşumlu

səs" ya "ğünnə" deyilir. Bu hal iki "‫ "م‬və "‫ "ن‬hərfləri-
nin xüsusiyyətidir ki, gərək dəqiqliklə riayət olunsun.
Məsələn:
Əhqaf/24 ً ‫مػم‬
‫ػط يػرَ ىنػا‬ ٍ‫ي‬
357
Əraf/195 َ‫ىي ٍػمػ يشػكَ ىف‬
Ali-İmran/116 ‫َأى ٍم ىػكَاليػيي ٍَػـ‬
İbrahim/11 َ‫ىي يػمػف‬
Ənfal/64 َ‫ىَي ػػٰٓػَأىيػيىػاٱلػنػبًػي‬
Həcc/67 َ‫ييىَػنػػٰ ًػزَ يعػنػ ىؾ‬
1. Ğünnəli hərfi daha yaxşı dərk etmək üçün kifa-

yətdir ki, verilən bu misalları:
Hud/48 َ‫ػؾ‬ ٍّ ‫ىَك ىعػمى ٰػيََٓأي ىم وػـ‬

‫َمػم ٍػفَم ىػع ى‬
Hud/48 ‫ًمػنػا‬
Hud/54 َ‫إًَنػقيػكَ يؿ‬
əl barmağınızla burnunuzu tutmaqla tələffüz edəsiniz.

Görəcəksiz ki, bu iki hərf açıq və səhih şəkildə tələffüz
olunmur. Barmaqları burundan götürən kimi açıq və
səhih tələffüz olacaqdır.
2. İki "‫ "م‬və "‫ "ن‬hərfi bütün hallarda (sakin və

hərəkəli) ğünnə sifətinə malikdir.
3. İki "‫ "م‬və "‫ "ن‬hərfi yeganə hərflərdir ki, iki hissə
və məxrəcə malikdirlər. "‫ "م‬hərfi xəyşum məxrəcin-
dən əlavə şəfəvi məxrəcə, "‫ "ن‬hərfi xəyşum məxrəcin-
dən əlavə lisəvi məxrəcə malikdir.
358
HƏRFLƏRİN SİFƏTLƏRİ
(ƏLAMƏTLƏRİ)
Hər bir hərfin öz məxrəci vardır və danışıq üzv-

lərində yeri və özünün vahid ya başqa hərflərlə müştə-
rək çıxış yeri vardır. Bütün hərflərin sifətləri də vardır
ki, bu da hərfin başqa hərflərdən seçilməsinə səbəb
olur. Belə ki, hər hərf özündən əvvəl və sonrakı hərf-
lərə diqqət etməklə, tək şəkildə tələffüz olunur və uni-
kal səsə malikdir. Bu hərflərin bir-birindən seçilməsi
üçün, xüsusilə ərəb dilində hərflərin sifətlərinə riayət
etmək lazımlı və vacibdir. Misal üçün, "‫ "ص‬hərfi ərəb
dilində istila (yüksəkliyə meyilli) və itbaq (dilin orta-
sının çuxurlaşması və onun kökünün yuxarı damağa
yapışması) sifətlərinə malikdir ki, əgər "‫ "ص‬hərfinin
tələffüzündə bu sifətlərə riayət olunmasa, bu hərf "‫"س‬
hərfinə çevriləcək ki, bu da yalnışdır. Məsələn fars
dilində hərflərin bəziləri müştərək məxrəclərdən tə-
ləffüz olunmalarına baxmayaraq, eyni formada oxu-
nurlar və aydındır ki, bu cür fars dilində hərfin haqqı
əda olunmur. Amma ərəb dilində bütün hərflərin zati
sifətlərinin olması ilə yanaşı, bir-birindən fərqlidir-
lər. Bu səbəbdən də, bütün hərflər fərqli səslərlə oxu-
nulur. Amma 32 hərfdən ibarət olan fars dilində hərf-
lərin sifətlərinə riayət edilmədiyinə görə, məsələn
(‫ ث‬- ‫ ص‬-‫ )س‬٬ )‫ غ‬- ‫ (ق‬٬ )‫ ء‬- ‫ (ع‬٬ (‫ ظ – ض‬- ‫ ذ‬-‫ (ز‬hamısı bir
formada tələffüz olunur. Əməli surətdə fars hərfləri 25
hərf olaraq azaldılır.
359
Hərflərin sifətlərinin tərifi: sifətin cəmi sifətlərdir və
lüğətdə nəyinsə ağlığı, qaralığı və elmin hal və xüsu-
siyyətinə deyilir. Amma təcvid elmi istilahında sifət,
hər hərfin öz məxrəcindən çıxdığı zaman tapdığı hal
və keyfiyyətdən ibarətdir.
HƏRFLƏRİN SİFƏTLƏRİNİN NÖVLƏRİ
Hərflərin sifətləri iki əsas və ikinci dərəcəli dəstəyə

ayrılır:
1. Əsas sifət:
Ziddiyyətli sifət kimi tanınan əsas sifət, bir-birinin

ziddinə olan 10 sifətdən təşkil olunmuşdur ki, onlar
aşağıdakılardan ibarətdir:
1 və 2 - “Həms”in ziddinə olan “Cəhr”

3 və 4 - “Şiddət”in ziddinə olan “Rixvət”
5 və 6 - “İzlaq”ın ziddinə olan “İsmat”
7 və 8 - “İstila”nın ziddinə olan “İstifal”
9 və 10 - “İtbaq”ın ziddinə olan “İnfitah”
ƏSAS SİFƏT CƏDVƏLİ:
1 Həms 2 Cəhr
3 Şiddət 4 Rixvət
5 İzlaq 6 İsmat
7 İstila 8 İstifal
9 İtbaq 10 İnfitah
360
1. Həms sifəti: Lüğətdə yumşaq və ahəstə səs mə-
nasındadır. Amma təcvid istilahında, səsin mahiyyəti-
ni üzə çıxartmadan, mülayim və ahəstə şəkildə titrə-
yişsiz səs telləri ilə əda olunmasına həms deyilir. Bu
hərflər “‫ ت‬٬ ‫ ث‬٬ ‫ ح‬٬ ‫ خ‬٬ ‫ س‬٬ ‫ ش‬٬ ‫ ص‬٬ ‫ ؾ‬٬ ‫ ک‬٬ ‫ ” ه‬həms
hərfləridir ki, bu bəhsin asanlıqla öyrənilməsi üçün
cəm edilmişdir.
¹‫ػص‬
َ‫ػتَفى ىحػثػويَ ىش ٍػخ ه‬
‫ىسػ ىک ى‬
Məsələn:
Nisa/3 َ‫ػت‬
ٍ ‫ىمػمىػ ىك‬
Nisa/1 َ‫ىبػث‬
Mülk/2 َ‫ػس يػف‬
‫َأى ٍح ى‬
Əraf/13 ٍَ َ‫ػٱخ يػر‬
‫ج‬ ٍ ‫فى‬
İbrahim/3 َ‫ػسػتى ًػحػبػكَ ى‬
‫ف‬ ٍ ‫ىي‬
İbrahim/5 ‫ىشػ يكػكَ وَر‬
َ ‫ػص ىػن‬
ٍ ‫ىي‬
İbrahim/9 ‫ػيََأى ٍف ىػكَا ًىػ ًي ٍَػـ‬
ٓ‫ف‬
ً
İbrahim/9 ٍَّ ‫ىش‬
‫ػؾ‬
Bəqərə/26 ‫ىي ٍػي ًػدم‬
Qeyd edildi ki, həmsli hərflərin tələffüzü zamanı, bu

hərflərin zəifliyi, yəni öz məxrəclərinə söykənməsi
səbəbindən səs telləri titrəmir.
____________________________________
;Yəni sakin idi, ama kimsə onu hərəkətə gətirdi.
361
Başqa sözlə, bu hərflərin əda olunmasında səs
telləri rol oynamır və bu da, səsin mülayim və ahəstə
olmasına səbəb olur. Misal üçün, əgər "‫ "س‬hərfini
hərəkəli həmzə ilə tələffüz etsək və bu halda da
barmağımızı qıtlağın üstünə qoysaq anlayacayıq ki,
"‫ "س‬hərfinin tələffüzü zamanı səs telləri titrəmir.
Diqqət: Həmsli hərflərin içində "‫ "ص‬hərfi istila və

İtbaq sifətinə və "‫ "خ‬hərfi də istila sifətinə malik
olduğu üçün daha çox qüvvətlidirlər.
2. Cəhr sifəti: Cəhr lüğətdə aşikar etmək mənasın-

dadır. Amma təcvid istilahında güclülüyü, yəni bu
hərflərin öz məxrəcinə söykənməsi, səs tellərinin tit-
rəyişli olması səbəbi ilə səsin yüksək və aşikar olma-
sına deyilir. Başqa sözlə bu hərflərin əda olunması za-
manı səsin mahiyyəti tamamilə aydın və aşikar olunur.
Misal üçün, əgər cəhrli hərflərdən olan şiddətli "‫"ز‬
hərfini hərəkəli həmzə ilə tələffüz etsək və o halda da
barmağımızı qırtlağımızın üstünə qoysaq "‫ "ز‬hərfinin
tələffüzü zamanı səs tellərinin titrədiyini hiss edəcə-
yik. Cəhrli hərflərin həmsli hərflərdən seçilməsi üçün
olan yollardan biri də budur ki, əvvəlcə barmağınızı
qulaqlarınıza qoyun, sonra həmsli hərflərdən birini
məsələn "‫ "غ‬hərfini təklikdə və ya hərəkəli həmzə ilə
"‫ "َأىغ‬kimi davamlı və uzatmalı şəkildə tələffüz edin, bu
zaman səsin başınızın içində əks olunmasının şahidi
olacaqsız ki, bu da həmin səs tellərinin əks olunma-
sıdır. İndi isə həmsli hərflərdən birini məsələn "‫"ث‬
hərfini öyrəndiyiniz kimi davamlı şəkildə tələffüz edin.
Bu zaman başınızda heç bir səs əks olunması hiss
etməyəcəksiniz və bu da həmin titrəyişsiz səs telləri-
362
dir. Cəhr sifətinə malik olan hərfləri cəhrli hərflər ad-
landırırlar. Həmsli hərflərdən başqa, yerdə qalan hərf-
lər cəhrli hərflərdir ki, onlar aşağıdakılardır:
‫ط‬ ‫ض‬ ‫ز‬ ‫ر‬ ‫ذ‬ ‫د‬ ‫ج‬ ‫ب‬ ‫ء‬

‫ی‬ ‫ك‬ ‫ف‬ ‫ـ‬ ‫ؿ‬ ‫ؽ‬ ‫غ‬ ‫ع‬ ‫ظ‬
Cəhr və həms sifətlərini

tanımağın faydası
Qari, Quran tilavəti zamanı gərək diqqət etsin ki,

cəhrli hərfləri həmsli etməkdən, həmsli hərfləri isə
cəhrli etməkdən çəkinsin və cəhrli hərflərin vəqfi
zamanı "‫ ی‬- ‫ ن‬- ‫ م‬- ‫ ر‬- ‫ د‬- ‫ "ب‬kimi hərfləri, misallardakı
sözlərdə
َ‫ػاب‬
ٍ ‫ػس‬ ً
Bəqərə/212 ‫حى‬
İxlas/1 ‫َأى ىح ٍَػد‬
Kövsər/2 َ‫ىَك ٍٱن ىػح ٍػر‬
Kafirun/4 ‫ىع ىػبػدت ٍَػـ‬
Maun/6 َ‫يي ىػرَآ يءَََك ٍف‬
Ali-İmran/67 ٌٍَ ً‫ىَى ػٰػ ىذاَٱلػنػب‬
‫ػي‬
bu hərfləri aşikar şəkildə tələffüz etsin və onlara həms

sifətini verməkdən çəkinsin.
363
‫‪Cəhrli hərflərə aid misallar:‬‬
‫‪İbrahim/10‬‬ ‫فىػأٍتيػكَ ىنػا‬ ‫‪َ- Həmzə‬ء‬ ‫‪1‬‬

‫‪Yunus/4‬‬ ‫ىي ٍػب ىَػدَ يؤٍاَ‬ ‫‪َ- Bə‬ب‬ ‫‪2‬‬
‫‪Nur/43‬‬ ‫جػ ىػب وَ‬
‫ػاؿ‬ ‫ًَ‬ ‫‪َ- Cim‬ج‬ ‫‪3‬‬
‫‪Nisa/124‬‬ ‫ىي ٍَػدَ يخػميػكَ ىفَ‬ ‫‪َ- Dəl‬د‬ ‫‪4‬‬
‫‪Maidə/24‬‬ ‫فىػٱ ٍذ ىى ٍَ‬
‫ػب‬ ‫‪َ- Zəl‬ذ‬ ‫‪5‬‬
‫‪Bəqərə/64‬‬ ‫ك‬
‫ىَر ٍح ىػمػتي َػوي‬ ‫‪َ- Ra‬ر‬ ‫‪6‬‬
‫‪Hud/40‬‬ ‫ىَز ٍَك ىج ٍػي ًَ‬
‫ػف‬ ‫‪َ- Zə‬ز‬ ‫‪7‬‬
‫‪Bəqərə/273‬‬ ‫َبػا‬
‫ض ٍػر ن‬
‫ى‬ ‫‪َ- Zad‬ض‬ ‫‪8‬‬
‫‪Bəqərə/168‬‬ ‫طى ٍّػي نػبػا‬ ‫‪َ- Ta‬ط‬ ‫‪9‬‬
‫‪Yunus/24‬‬ ‫ظػفَ‬
‫ى‬ ‫‪َ- Za‬ظ‬ ‫‪10‬‬
‫‪Fatihə/5‬‬ ‫ىن ٍػع يػب يػدَ‬ ‫‪َ- Ayın‬ع‬ ‫‪11‬‬
‫‪Sad/25‬‬ ‫فى ىػغػفى ٍػرَ ىنػا‬ ‫‪َ- Ğayn‬غ‬ ‫‪12‬‬
‫‪Bəqərə/186‬‬ ‫قى ًػرَي ه‬
‫ػبَ‬ ‫‪َ- Qaf‬ؽ‬ ‫‪13‬‬
‫‪Ali-İmran/8‬‬ ‫لى يػد ٍن ىَ‬
‫ػؾ‬ ‫‪َ- Ləm‬ؿ‬ ‫‪14‬‬
‫‪Vaqiə/33‬‬ ‫ىم ٍػم يػنػكَ ىع وػةَ‬ ‫‪َ- Mim‬ـ‬ ‫‪15‬‬
‫‪Yunus/103‬‬ ‫ين ىػنػجٍّػي‬ ‫‪َ- Nun‬ف‬ ‫‪16‬‬
‫‪Bəqərə/233‬‬ ‫يَك ٍس ىػع َػيىػا‬ ‫‪َ- Vəv‬ك‬ ‫‪17‬‬
‫‪Bəqərə/97‬‬ ‫ىي ىػد ٍي ًَػو‬ ‫‪َ- Yə‬م‬ ‫‪18‬‬
‫‪364‬‬
3. Şiddət sifəti: Şiddət lüğətdə "qüvvət və çətinlik"
mənasındadır. Amma təcvid istilahında, şiddət sifəti
olan hərfin tələffüzü zamanı səs axınının həbs olunma-
sından ibarətdir.
Bu cür hərflərin tələffüzü zamanı səs axının həbs
olunmasının səbəbi budur ki, əda zamanı tamamilə öz
məxrəclərinə söykənirlər. "Şədidəh" hərfləri kimi tanı-
nan bu hərflər bütünlükdə səkkiz hərfdir ki, onları bir
cümlədə xülasə etmək olar.
¹‫تَطى ىػبػقىػک‬
‫َأى ىج ٍػد ي‬
O hərflər sırası ilə aşağıdakılardan ibarətdir:
‫ؾ‬ ‫ؽ‬ ‫ب‬ ‫ط‬ ‫ت‬ ‫د‬ ‫ج‬ ‫ء‬
Bu hərfləri ona görə "şədidəh" adlandırırlar ki,

şiddətli və qüvvətli tələffüz olunurlar. Səsin qısa müd-
dətli kəsilməsi və nəfəsin həbs olunması da buna görə-
dir. Qeyd olunmuş hərflər sakin olduqları zaman bu
şiddət daha da aşikar olur.
Məsələn:
Nisa/84 َ‫ٍس‬
‫ىبػأ ى‬
Bəqərə/25 ‫تى ٍػج ًػرَم‬
__________________________________
;Yəni, öz dərəcəni bağışladın.
365
Həcc/14 َ‫يي ٍػد ًخػ يؿ‬
Bəqərə/129 َ‫ىيػتٍ ػميػكٍا‬
Bəqərə/260 َ‫ط ىػمػﺌًػف‬ ٍ ‫لً ىػيػ‬
Rəd/26 ‫طي‬
َ ‫ػسػ‬ َ‫ىي ٍػب ي‬
İsra/30 ‫ىيػ ٍق ًػد يَر‬
Bəqərə/217 َ‫أى ٍك ىػب ي‬
‫ػر‬
İki "‫ "ط‬və "‫ "ق‬hərfləri kobud və həcmli, başqa

hərflər isə nazik və az həcmli tələffüz olunur.
Beş "‫ د‬- ‫ ج‬- ‫ ب‬- ‫ ط‬- ‫ "ق‬hərfləri sükun halında qəlqələ
sifətinə malik olurlar ki, ikinci dərəcəli sifətlər bəhsin-
də inşəƏllah onları qeyd edəcəyik.
Diqqət: Şiddət sifətlərinin əmələ gəlməsinin səbəbi,

səsin müvəqqəti həbsi və səs yaradan iki məxrəcin
möhkəm yapışmasından sonra ayrıldığında eşidilən
partlayıcı səsdir ki, buna görə bu hərflərə tutulmuş və
partlayıcı hərflər də deyilir.
4. Rixvət sifəti: Rixvət lüğətdə yumşaq və süstlük

mənasındadır. Amma təcvid istilahında, süstlük və
yumşaqlıqla əda olan hərflərin tələffüzündə səs axını
və uzatmasına rixvət deyilir. Başqa sözlə, rixvət hərf-
ləri süstlüyünə və öz məxrəcinə söykənməsi zəifliyinə
görə, süst və yumuşaq əda olunur, hava və ya səs yolu-
nu da bağlamır. Rixvət hərflərinə rəxavət (‫)ر ىخ ىاكة‬
‫ ى‬də de-
yilir. Rixvət ya rəxavət hərfləri on beş hərfdən təşkil
olunmuşdur ki, onları sırası ilə qeyd edirik.
366
‫ز‬ ‫ذ‬ ‫خ‬ ‫ح‬ ‫ث‬
‫ظ‬ ‫ض‬ ‫ص‬ ‫ش‬ ‫س‬
‫ی‬ ‫ق‬ ‫ك‬ ‫ؼ‬ ‫غ‬
َ
Məsələn:
Məryəm/85 َ‫ىن ٍػحػ يش يػر‬

Nisa/36 َ‫يم ٍػخػتى ن‬
‫ػاال‬
Ənfal/11 َ‫ييػ ٍذ ًى ى‬
‫ػب‬
Nisa/41 ‫ىشػ ًيػي نػدا‬
Əraf/126 َ‫أى ٍف ًػرَغ‬
Nisa/66 ‫ىخ ٍػي نػرَا‬
1. Rixvət hərflərinin tələffüzü zamanı hava və səs

axını tamamilə açıq olur. Xüsusilə sükun ya təşdid
zamanı.
Məsələn:
Ali-İmran/167 َ‫بًػأى ٍف ىػكَا ًىػ ًي ٍػـ‬

Nisa/40 َ‫ًمػثٍػقى ى‬
‫ػاؿ‬
2. Rixvət hərflərinin tələffüzü zamanı, səsin çıxdığı

yerlər və bu hərflərin məxrəclərini təşkil edənlər,
tamamilə bir-birlərinə yapışmırlar. Lakin havanın keç-
367
məsi üçün yol açıqdır və nə qədər ki, alınan nəfəsin
hava axını var, hərflərin səsi eşidiləcəkdir.
Məsələn:
Nisa/3 َ‫َأى ٍي ىَػمػٰ يػنػ يك ٍػـ‬
3. Səs düzəltmədə, rixvət sifəti olan hərflər "sür-

tülmüş" hərflər kimi tanınırlar. Beləliklə, hava hərfin
məxrəcinin arxasında tamamilə həbs olunmadan, sür-
tünərək məxrəcin ortasından keçir.
Məsələn:
Ali-İmran/159 َ‫ٱسػتى ٍػغ ًػف ٍػرَلىػيي ٍػـ‬

ٍ ‫ىَك‬
4. Rixvət sifətinin əmələ gəlmə səbəbi, bu hərflərin

öz məxrəclərinə söykənməsi zəifliyidir.
5. Rixvət hərflərinin içində "‫ "ض‬hərfinin rixvəti

daha azdır və gərək tələffüz zamanı buna riayət olun-
sun.
Şiddət və rixvət sifətlərini

tanımağın faydası
Şiddət və rixvət sifətlərini tanımağın faydalarından

biri də budur ki, "şədidəh" hərflərinin tələffüzü zama-
nı səsin qısa müddətli kəsilməsidir.
368
Məsələn:
Ali-İmran/171 َ‫َأى ٍج ىػرَٱٍل يػم ٍػؤَ ًمػنًػي ىػف‬
Amma “rixvət” hərflərində xüsusi ilə sakin ya təş-

didli olduğu zaman səs kəsilmir.
Məsələn:
Ali-İmran/153 َ‫َإً ٍذ‬

Nisa/36 َ‫الَتيػ ٍش ًػرَ يكػكٍا‬
َ‫ىَك ى‬
Ali-İmran/42 ًَ ٰ‫ٱصػطىَػفىػػ‬
‫ػؾ‬ ٍ ‫ىَك‬
Gərək diqqət olunsun ki, "rixvət" sifətinə riayət

olunması qiraət elminin mühüm məsələlərindəndir.
Elə vaxt olur ki, qarilərdən bəzilərinin bu sifətə düz-
gün riayət etmədiklərinin şahidi oluruq və buna görə
də bir hərfin başqa bir hərfə dəyişildiyini görürük.
Məsələn hərəkəli "‫ "ذ‬hərfini elə tələffüz edirlər ki, "‫"د‬
hərfinə bənzəyir. Məsələn: (Ali-İmran/155) ‫ػف‬ َ‫ َإًفَال ًػذي ى‬sö-
َ‫ إًَفَال ًػدي ى‬kimi eşidilir; və ya (Ən'am/126) ‫ف‬
zü ‫ػف‬ َ‫ ىيػذک يػرََك ى‬sö-
zündə təşdidli "‫ "ذ‬hərfi ‫ف‬ َ‫ ىيػدک يػرََك ى‬kimi eşidilir.
Təvəssüt sifəti: Təvəssüt lüğətdə orta və normal

səviyyə mənasındadır. Amma təcvid istilahında, hərf-
lərin tələffüzü zamanı səsin orta səviyyəsinə deyilir.
Bu sifət xüsusi olaraq bu beş "‫ "ل ـ ن ـ ع ـ م ـ ر‬hərflərinə
369
aiddir və asan öyrənilməsi üçün ¹‫ػر‬
ٍَ ‫َع ىػم‬ ً
‫ ل ٍػف ي‬cümləsində
cəmlənmişdir.
Məsələn:
Nisa/3 َ‫َأىال‬
Nisa/6 َ‫فىػًَإ ٍف‬
Nisa/3 ‫تى ٍػع ًػدليػكا‬
Nisa/80 ‫ىعػمى ٍػيػ ًي ٍَػـ‬
Ali-İmran/147 ‫ػص ٍػرَ ىنػا‬
‫ىَك ٍٱن ي‬
Bu hərflər nə çətinliklə, nədə şiddətlə tələffüz

olunur ki, hava tamamilə kəsilsin və nə süst, nədə
rixvətli əda olunur ki, səs davamlı və cərəyanlı olsun.
Beləliklə, onların tələffüzü sifət və orta xüsusiyyətə
malikdir. Rixvət və şiddət arasında isə bu xüsusiyyət
orta dərəcədədir. Buna görə də onlara ‫( ىب ٍػيػنًػيػو‬bəyniy-
yəh) və ‫طو‬
َ‫س ى‬
ٍَّ ‫( يَمَتىىَك‬mütəvəssitə) hərfləri deyilir. Hərflərdə
"təvəssüt" sifəti xüsusilə sükun ya təşdid zamanı hərə-
kəli olmaq qabiliyyəti vardır, amma rixvət hərflərində
səhih şəkildə əda olunsalarda bu qabiliyyət yoxdur.
____________________________________
;Yəni, yumuşaq və mülayim ol Ömər.
370
Diqqət:
Belə aydın olur ki, bu iki "‫ "و‬və "‫ "ی‬hərfləri təvəssüt
sifətinə malikdirlər. Çünki bu sifətin beşli hərflərdə
tapılması üçün lazım olan bütün xüsusiyyətlər, bu iki
hərfdə də mövcuddur. Amma təcvidin məşhur alimləri
o iki hərfin "təvəssüt" hərflərindən saymırlar. Hərflər-
də "təvəssüt" sifətinin olması, iki məxrəcin toqquşma-
sından sonra, hava aşınma yaratmadan xaricə nüfuz
etmək üçün yol tapmasıdır. Çünki bu "təvəssüt" sifəti-
nin yaranmasına səbəb olur. Başqa sözlə, "təvəssüt"
sifəti olan hərflər nə partlayışlıdır, nə aşınmalı.
371
5. İzlaq sifəti: İzlaq lüğətdə tez, iti və rəvan məna-
sındadır. Təcvid istilahında isə sözün (hərfin) deyiliş
və tələffüzünün sürətindən ibarətdir.
Altı "‫ ب‬- ‫ ل‬- ‫ ن‬- ‫ م‬- ‫ ر‬- ‫ "ؾ‬hərf "ٍَّ‫ ;"فىػرَ ًم ٍػفََليب‬kəlməsində
cəmlənən bu hərfləri "izlaq" ya "müzləqəh" hərfləri
adlandırırlar və tələffüz zamanı bu hərflər tez, iti,
asan və rəvan şəkildə əda olunur.
Məsələn:
Nisa/62 َ‫ػؼ‬
‫َفىػ ىك ٍػي ى‬
Ali-İmran/169 َ‫يي ٍػرَ ىَزقيػكَ ى‬
‫ف‬
Ənam/160 ‫َأى ٍمػثىػالًػيىػا‬
Ğaşiyə/19 ٍَ ‫ػص ىػب‬
‫ػت‬ ً ‫ين‬
Nisa/94 َ‫َأىٍلػقى ٰػي‬
Bəqərə/213 َ‫فى ىػب ىػع ى‬
‫ػث‬
Üç "‫َن‬-َ‫َر‬-َ‫ "ل‬hərfləri, lisəvi hərflərdəndir və dilin

uc və kənar hissəsindən tələffüz olunurlar. İkinci üç
"‫َب‬-َ‫َم‬-َ‫ "ؾ‬hərfləri şəfəvi hərflərdəndir və dodaqlar-
dan tələffüz olunurlar. Bu səbəbdən də rəvan və sü-
rətli formada deyilir və bu hərfləri izlaq və ya müzlə-
qəh adlandırırlar.
_______________________________
;Yəni, ağıldan qaçdı.
372
Diqqət edilməlidir ki, "izlaq" zati bir sifətdir və heç
bir şəraitdə (sakin və ya hərəkəli halda) azalmır,
çoxalmır və silinmir. Bəziləri ki, deyirlər "izlaq" bu
hərflərin sükun halına aiddir və gərək sükun zamanı
"izlaq" hərflərindən sürətlə keçilsin, qətiyyən düzgün
deyildir.
Qeyd: Ərəbin dörd ya beş hərfli (‫ػيَكَخػمػاسػي‬ َ‫ي‬ ‫) يَربػاع‬

kəlmələrində mümkün deyil ki, bütün hərfləri səmat
hərflərindən olsun. Məsələn: ‫ج‬
َ‫( ىد ٍح ىػرَ ى‬dəyişdirmək) və
َ‫( ىسػفى ٍػرَ ىج ٍػؿ‬armud), çünki izlaq hərflərindən ən azı biri
onlarda gəlib ki, onun tələffüzündəki çətinlikdən azalt-
sın və əgər dörd hərfli (rübai) və ya beş hərfli kəlmə-
lər (xümasi) olsa və onlarda izlaq hərflərindən biri də
olmazsa o, ərəb kəlməsi və xalis kəlmə yox, ərəb dilinə
daxil olunmuş kəlmələrdəndir. Məsələn: "Qızıl" məna-
sını verən ‫ػس ىػجد‬ ٍ ‫ ىع‬kəlməsi kimi.
Diqqət: Qeyd etmək lazımdır ki, məddi ya ğünnəsi

olan hərflərdən başqa, hərflərin üstündəki səsi uzat-
maq və məks etmək qadağandır.
Məsələn:
İnsan/3 ،َ‫ََإًمػا‬،َ‫َإًنػا‬
Qədr/1 ‫َإًنػآََأى ٍن ىػزٍَل ىػنػػٰ َػوي‬
373
Hörmətli qarilərdən bəziləri öz qiraətinin ahənginə
görə (Bəqərə/61) ‫ؽ‬ ٍَّ ‫ َأىٍل ىح‬kəlməsindəki “‫ ”ؿ‬hərfinin səsini
uzadırlar və bu da səhih deyildir.
6. İsmat sifəti: İsmat lüğətdə sakit olmaq, sakit

etmək və ağırlıq mənasındadır. Amma təcvid elmi
istilahında, hərfin ahəstə və ağırlıqla əda olunmasına
ismat deyilir. İsmat sifəti hərfi canlandırır və silinmə-
sinə mane olur. İzlaq bəhsindəki altı izlaq hərfindən
başqa yerdə qalan hərflər ismat hərflərindəndir ki,
heca hərfi sırası ilə aşağıdakılardan ibarətdir.
‫ش‬ ‫س‬ ‫ز‬ ‫ذ‬ ‫د‬ ‫خ‬ ‫ح‬ ‫ج‬ ‫ث‬ ‫ت‬ ‫ء‬
‫م‬ ‫ق‬ ‫ك‬ ‫ؾ‬ ‫ؽ‬ ‫غ‬ ‫ع‬ ‫ظ‬ ‫ط‬ ‫ص ض‬
Məsələn:
Hicr/3 ‫ىيػٍَأ يكػميػك‬ ‫َء‬- Həmzə 1

Hicr/6 َ‫لى ىػم ٍػج يػنػكَ هف‬ ‫َج‬- Cim 2
Hicr/9 َ‫ىن ٍػح ي‬
‫ػف‬ ‫َح‬- Hə 3
Hicr/9 ‫ىنػزٍَل ىػنػا‬ ‫َز‬- Zə 4
Hicr/11 َ‫ػسػتى ٍػي ًػزَ يَءََك ٍف‬
ٍ ‫ىي‬ ‫َس‬- Sin 5
Hicr/14 َ‫ىي ٍػع يػرَ يجػكَ ى‬
‫ف‬ ‫َع‬- Ayın 6
Hicr/44 َ‫ػسػكَ هـ‬ ‫ىمػ ٍق ي‬ ‫َؽ‬- Qaf 7
Hicr/70 ‫َأى ىَكلى ٍَػـ‬ ‫َك‬- Vəv 8
Hicr/72 َ‫ىي ٍػع ىػمػييػكَ ىف‬ ‫َم‬- Yə 9
374
7. İstila sifəti: İstila lüğətdə "ən yaxşısını tələb
etmək" və "yüksəkliyə meyilli" mənasındadır. Təcvid
istilahında isə "‫ "ر‬hərfinin tələffüzü zamanı dilin kökü-
nün yuxarı damağa (ağız tavanına) tərəf qalxmasına
istila deyilir.
Yeddi hərf "‫ ق‬- ‫ خ‬- ‫ غ‬- ‫ ظ‬- ‫ ط‬- ‫ ض‬- ‫ "ص‬ərəb dilində
istila sifətinə malikdirlər, bütün hallarda və bütün
hərəkələrdə isə kobud və həcmli əda olunurlar.
Mətləb: İstila hərflərinin həcmlilik və kobudluluq

miqdarı müxtəlif hallarda fərqlənir. Amma onun dərə-
cəsi ən yüksəkdən ən az kobudluluğa qədər aşağıdakı
kimi bəyan edilir:
1. Məddi-Əlif (‫ )ـــــَا‬ilə,
Məsələn:
Təkvir/21 َ‫ػاع‬
‫ط و‬ ‫يمػ ى‬
‫ػاحػ نكػا‬ً ‫ض‬
Nəml/19 ‫ى‬
Bəqərə/156 ‫ص ػٰ ىػبػتٍػيي ٍَػـ‬
َ‫َأى ى‬
Mücadilə/2 َ‫ظ ػٰػ ًي يػرََك ىف‬ َ‫ييػ ى‬
Nisa/76 َ‫ييَػقىػ ػٰػتًػميػكَ ى‬
‫ف‬
Əraf/178 َ‫يى يػـَٱٍل ىػخػٰ ًس يػرََك ى‬
‫ف‬
Ənam/131 َ‫غػ ػٰ ًػفػميػكَ ى‬
‫ف‬ َ‫ى‬
375
‫‪) ilə,‬ـــــــ( ‪2. Fəthə‬‬
‫‪Qaf/10‬‬ ‫ػعه‬
‫طىػٍم َ‬
‫‪Taha/124‬‬ ‫ض ٍػنػ نكػا‬
‫ى‬
‫‪Bəqərə/45‬‬ ‫ىَكٱلػصَػمى ٰػكَ ًةَ‬
‫‪İsra/88‬‬ ‫ظىػ ًيػي نػرَا‬
‫‪Bəqərə/95‬‬ ‫ػتَ‬
‫قىػد ىم ٍ‬
‫‪Bəqərə/29‬‬ ‫ىخػمى ىَ‬
‫ػؽ‬
‫‪Ali-İmran/179‬‬ ‫ىعػمىػيَٱٍل ىػغ ٍػي ً‬
‫ػبَ‬
‫‪) ilə,‬ــــ( ‪3. Zəmmə‬‬
‫‪İsra/37‬‬ ‫طيػكَ نالَ‬

‫‪Yusif/10‬‬ ‫ػضَ‬
‫ىب ٍػع ي‬
‫‪Bəqərə/18‬‬ ‫ص ٌَّػـ‬
‫ي‬
‫‪Həcc/15‬‬ ‫ىيػظيػفَ‬
‫‪Ənam/19‬‬ ‫افَ‬
‫ىَى ػٰػ ىذاٱٍلػقيػ ٍَر ىء ي‬
‫‪Bəqərə/168‬‬ ‫يخػطي ىػكَٰ ًَ‬
‫ت‬
‫‪Ali-İmran/99‬‬ ‫تى ٍػب يػغػكَ ىنػيىػا‬
‫‪376‬‬
‫‪) halında,‬ــــــ( ‪4. Sükun‬‬
‫‪Ənam/14‬‬ ‫ط ًػع يػـَ‬

‫يَيػ ٍ‬
‫‪Taha/119‬‬ ‫ػض ىػح َٰ‬
‫ػي‬ ‫تى ٍ‬
‫‪Əraf/138‬‬ ‫ص ىػن وَ‬
‫ػاـ‬ ‫َأى ٍ‬
‫‪Bəqərə/272‬‬ ‫ظػمى يػمػكَ ىَ‬
‫ف‬ ‫تيػ ٍ‬
‫‪Vaqiə/85‬‬ ‫بَ‬
‫َأى ٍق ىػرَ ي‬
‫‪Əraf/13‬‬ ‫ػٱخ يػرَ ٍَ‬
‫ج‬ ‫فى ٍ‬
‫‪Bəqərə/50‬‬ ‫َأى ٍغ ىػرَ ٍق ىػنػَآ‬
‫‪) ilə,‬ـــ ــ( ‪5. Kəsrə‬‬
‫‪Ənam/116‬‬ ‫تي ً‬
‫ػط ٍػعَ‬
‫‪Yunus/5‬‬ ‫ض ىػيػآ نَء‬‫ً‬
‫‪Nisa/78‬‬ ‫ػص ٍػبػيي ٍَػـ‬ ‫تي ً‬
‫‪Hud/92‬‬ ‫ًظ ٍػي ًػرًَّيػا‬
‫‪Ali-İmran/18‬‬ ‫ػس ًَ‬
‫ػط‬ ‫ً‬
‫بًػٱٍلػق ٍ‬
‫‪Əraf/205‬‬ ‫ًخػيػفىػ َةن‬
‫‪Haqqə/36‬‬ ‫ػس ًػمػي وَ‬
‫ػف‬ ‫غٍ‬
‫ً‬
‫‪377‬‬
1. Yuxarıdakı yeddili hərflərin kobud və həcmli

tələffüz olunmasına istiladan əlavə, təfxim də deyilir ki,
üç kəlmədə "‫ظػقىػط‬ ٍّ ‫َغ‬
‫ػضَ ى‬ ‫"خػص ى‬
‫ ى‬xülasə olunmuşdur.
2. İstila hərfləri arasında 4 hərf "‫َظ‬-َ‫َط‬-َ‫َض‬-َ‫"ص‬

itbaq sifətinə malik olduğu üçün, bu üç "‫َغ‬-َ‫َخ‬-َ‫"ق‬
hərflərə nisbətən daha çox təfximlidir.
3. İstila hərfləri içində "‫ "ط‬hərfinin kobudluq və

təfximi daha çoxdur.
4. İstila hərflərinin tələffüzü zamanı gərək diqqət

olunsun ki, bu hərflərin təfximi bitişik hərflərin üzə-
rində təsir qoymasın.
Məsələn:
Əla/3 َ‫قىػدََ ىر‬

Ənam/162 ‫ػلَتًػي‬
َ‫ص ى‬ ‫ى‬
Tur/25 َ‫َأى ٍق ىػب ى‬
‫ػؿ‬
Bəqərə/114 َ‫ظػمى يػـ‬
ٍ ‫َأى‬
5. İstila sifəti zati bir sifətdir və heç bir şəraitdə,

hətta kəsrə halında da silinmir və ən az kobudluq
həddinə çatır. Misal üçün, əgər "‫ "ص‬hərfindən istila
sifəti silinsə, "‫ "س‬hərfinə bənzəyəcəkdir.
378
Məsələn:
Yunus/2 َ‫ؽ‬ ً
‫صٍَدَ و‬
8. İstifal sifəti: "İstifal" sözü lüğətdə "aşağı gəlmək"

mənasındadır. Amma təcvid elmi istilahında, hərfin
tələffüzü zamanı dilin kökünün aşağı gəlməsi ya uzaq-
laşmasıdır ki, hərfi nazik və az həcmli tələffüz olunma-
ğa tərəf çəkir. Başqa sözlə, dilin ağız səthində yuxarı
damağa nisbətən uzaq olan hissədə aşağı enməsinə
istifal deyilir. Mustəliyə hərflərindən başqa, yerdə qa-
lan 21 hərf istifal sifətinə malikdirlər ki, onlar aşağıda-
kılardır:
‫د‬ ‫ح‬ ‫ج‬ ‫ث‬ ‫ت‬ ‫ب‬ ‫ء‬

‫ؼ‬ ‫ع‬ ‫ش‬ ‫س‬ ‫ز‬ ‫ر‬ ‫ذ‬
‫م‬ ‫ق‬ ‫ك‬ ‫ف‬ ‫ـ‬ ‫ؿ‬ ‫ؾ‬
Məsələn:
Nəhl/5 َ‫تىٍَػا يكػميػكَ ىف‬ ‫ء‬ 1

Nəhl/11 َ‫ىيػتىػفىػك يػرََك ى‬
‫ف‬ ‫َت‬ 2
Nəhl/13 َ‫ىيػذََك يػرََك ىف‬ ‫ذ‬ 3
Nəhl/14 َ‫تىػ ٍشػ يك يػرََك ى‬
‫ف‬ ‫ش‬ 4
Nəhl/26 َ‫ىمػ ىك ىػر‬ ‫ؾ‬ 5
Nəhl/27 َ‫ىيػقيػكَ ي‬
‫ؿ‬ ‫م‬ 6
379
1. İstifal hərflərinin tələffüzü zamanı ağız üfüqi isti-

qamətdə açılır.
2. Hərfin nazik və az həcmli tələffüz olunmasına

istifaldan əlavə "tərqiq" də deyilir.
3. Məddi-əlif özündən əvvəlki hərfə tabedir, belə ki,

ondan əvvəlki hərf istila hərflərindən olsa məddi-əlif
kobud və həcmli tələffüz olunacaq və istifal hərf-
lərindən olarsa məddi-əlif nazik və az həcmli tələffüz
olunacaq. Bəzi yerlərdə bu iki "‫ "ل‬və "‫ "ر‬hərfləri kobud
və həcmli, bəzi yerlərdə isə nazik və az həcmli tələffüz
olunur ki, inşəƏllah hərflərin hökmləri bəhsində bun-
lara aydınlıq gətiriləcəkdir.
380
9. İtbaq sifəti: İtbaq kəlməsi lüğətdə yapışmaq və iki
səthi hissəni bir-birinin üstündə qərar vermək demək-
dir. Təcvid istilahında isə, ağızın yuxarı tavan hissəsin-
dən öz müqabilində olan dilin bir hissəsinə uyğunlaş-
masına itbaq deyilir. Başqa sözlə dilin ortasının çuxur-
laşmasına və onun kökünün yuxarı damaqla uyğunlaş-
masına itbaq deyilir ki, hərfin kobud və qəliz əda olun-
masına səbəb olur. İtbaq "‫ ظ‬- ‫ ط‬- ‫ ض‬- ‫ "ص‬hərflərindən
ibarətdir.
İtbaqın mərhələləri: "‫ "ط‬hərfinin itbaqı başqa itbaq

hərflərindən daha çox və "‫ "ظ‬hərfinin itbaqı isə digər
hərflərin hamısından daha azdır. Başqa sözlə, dilin
forması və onun dil tavanına olan yaxınlıq miqdarı "‫"ط‬
və "‫ "ض‬hərflərində çox yaxın, "‫ "ص‬hərfində uzaq və
"‫ "ظ‬hərfində isə başqa üç hərflərdən daha çox uzaqdır.
Diqqət: İtbaq sifəti istila sifəti üçün çox əhəmiy-

yətlidir. Ona görə ki, itbaq sifəti icra olmadıqda itbaq
hərflərinin istilası naqis olur. Belə ki, təcvid alimlərin-
dən bəziləri itbaq sifətini istila sifətindən öndə bilirlər.
İtbaqlı hərflərin həm də istila sifətləri olduğuna görə
bu iki sifətin fərqləri Quran öyrənənlərə daha da yaxşı
aydınlaşması üçün, aşağıdakı misalların başlanğıcları-
nı istila sifəti və daha sonra istila və itbaq sifətləri ilə
tələffüz edin.
381
‫‪Hud/29‬‬ ‫ػارًَدَ‬
‫بًػطى ً‬
‫‪Fatihə/7‬‬ ‫الَٱلػضػالٍّػي ىَ‬
‫ػف‬ ‫ىَك ىَ‬
‫صً‬
‫‪1‬‬
‫‪Məryəm/54‬‬ ‫ػاد ىَ‬
‫ؽ‬ ‫ى‬
‫‪Bəqərə/35‬‬ ‫ًم ىػفَٱلػظػٰػمً ًػمػي ىَ‬
‫ػف‬
‫‪Nəml/40‬‬ ‫ػؾَ‬‫ط ٍػرَفي ى‬ ‫ى‬

‫‪Hud/71‬‬ ‫ػض ًػحػ ىك ٍَ‬
‫ػت‬ ‫فى ى‬
‫‪2‬‬
‫‪Səcdə/24‬‬ ‫ص ىػب يػرَكٍَا‬
‫ى‬
‫‪Ali-İmran/182‬‬ ‫بًػظىػلَوَـ‬
‫‪Tövbə/87‬‬ ‫طيػبً َ‬
‫ػعى‬
‫‪Fatihə/7‬‬ ‫ػض ًَ‬
‫ػكب‬ ‫َأىٍل ىػم ٍػغ ي‬
‫‪3‬‬
‫‪Muddəssir/52‬‬ ‫ػحػفنػا‬
‫صي‬ ‫ي‬
‫‪Bəqərə/17‬‬ ‫ظيمي ىَػمػٰػ وَ‬
‫ػت‬
‫‪Yasin/47‬‬ ‫ػويَٓكَ‬
‫ط ىػع ىػم َ‬
‫َاى ٍ‬
‫‪Fil/2‬‬ ‫ػضػمًػي وػؿَ‬
‫تى ٍ‬
‫‪4‬‬
‫‪Səff/14‬‬ ‫ػحػكٍاَ‬‫ص ىػب ي‬‫فىػَأى ٍ‬
‫‪Yunus/44‬‬ ‫ظػمً يػمػكَ ىَ‬
‫ف‬ ‫ىيػ ٍ‬
‫‪Həcc/5‬‬ ‫ًطػ ٍف نػلَ‬

‫‪Bəqərə/231‬‬ ‫ارا‬
‫ض ىػرَ نَ‬ ‫ً‬
‫ً‬
‫‪5‬‬
‫‪Fatihə/7‬‬ ‫ص ىػرَاَ ىَ‬
‫ط‬
‫ػضػؿَ‬ ‫ي ً‬
‫‪Rəd/27‬‬ ‫ي‬
‫‪382‬‬
1. Diqqət olunmalıdır ki, itbaqlı hərflərin kobud-

luğunun özünə bitişik hərflərə təsiri olmasın.
Məsələn:
Yasin/47 َ‫ػويَٓك‬
َ ‫ط ىػع ىػم‬
ٍ ‫َأى‬
2. Sükunlu ya təşdidli "‫ "ص ـ ض ـ ظ‬hərflərinin tələf-

füzü zamanı səs kəsilməməlidir.
Məsələn:
Səff/14 َ‫ػحػكٍا‬
‫ص ىػب ي‬
ٍ ‫فىػَأى‬
3. Sakin "‫ "ط‬hərfi qəlqələ sifətinə malikdir ki, inşə-

Əllah ikinci dərəcəli sifətlər dərsində qeyd olunacaq.
4. Dörd itbaq hərfləri "‫َظ‬-َ‫َط‬-َ‫َض‬- ‫ "ص‬itbaq sifətinə

malik olduqları üçün onların təfximi "‫َغ‬-َ‫َق‬-َ‫ "خ‬hərf-
lərində daha çoxdur.
5. Bu üç "‫َغ‬-َ‫َق‬-َ‫ "خ‬hərflərində itbaqın olmama-

sının səbəbi, dilin ortasının (itbaq yerinin) tələffüzdə
heç bir rabitəsinin olmamasıdır. Çünki, "‫ "ق‬hərfinin
məxrəci dilin kökü, "‫ "خ‬və "‫ "غ‬hərflərinin məxrəci isə
həlqdir. Buna görə də deyilən bu hərflər infitah hərf-
ləri sırasındandır.
383
10. İnfitah sifəti: İnfitah lüğətdə "açılmaq" və "ay-
rılmaq" mənasındadır. Amma təcvid elmində dilin sət-
hinin (dilin ortasının) ağız tavanı ilə itbaqsızlığından
ibarətdir. Başqa sözlə, infitahlı hərflərin tələffüzü za-
manı dilin səthi itbaq hərfləri kimi, qövs və kaman
formasında olan yuxarı damaqla uyğunlaşmır, infitah
hərflərinin hər biri müəyyən fasilə ilə yuxarı damaq-
dan (ağız tavanı) tələffüz olunurlar.
İtbaq "‫ ظ‬- ‫ ط‬- ‫ ض‬- ‫ "ص‬hərflərindən başqa yerdə
qalan hərflər infitah sifətinə malikdirlər. Məsələn,
mübarək "‫ػس ًػـ َٱلم ًو َٱلػر ٍح ىَػمػٰ ًػف َٱلػرَ ًحػي ًَػـ‬
ٍ ً‫ ”ب‬cümləsi kimi. Onun
bütün hərfləri infitahlı (münfətihəh) hərfləridir.
384
2. İkinci dərəcəli sifətlər (qeyri ziddiyyətli):
Öz ziddlərinə olmayan sifətlərdirlər və "hərflərin

məxrəclərinin cəmindən və əlavə olaraq onun əsl
sifətlərindən" əldə olunurlar.
Başqa sözlə, ikinci dərəcəli sifətlər bir-birlərinin
ziddinə olmamaqdan əlavə hərflərin əsl sifətlərinin də
ziddinə deyillər və hər birinin hərflərdə başqası ilə
cəmlənməsi (sifət baxımından) mümkündür.
İkinci dərəcəli sifətlər, İbni Cəzərinin dediyinə əsa-
sən yeddidir. Amma bəzi mötəbər kitablarda; hərflə-
rin sifətlərinin bəzilərini ikinci dərəcəli sifətlərdən
hesab edirlər ki, bu da inkar olunmayan həqiqətdir.
İkinci dərəcəli sifətlər aşağdakı 18 hissədən ibarətdir.
İKİNCİ DƏRƏCƏLİ SİFƏTLƏR CƏDVƏLİ:
1 Qəlqələ 7 Səfir 13 İnhiraf

2 Nəbr 8 Təkrir 14 Ğünnə
3 Nəfs 9 Təfəşşi 15 Lin
4 Nəfx 10 İstitalə 16 Xəfa
5 Buhhi 11 Ğərurət 17 Havi
6 Xərurət 12 Mərurət 18 Sükun
___________________________________
;Hidayətul Quran fi ulumil təcvid, çap 1363, ağa Əlirza Sədrəddini; Misba-
hul Quran, c. 3, ağa Muhəmməd Bunyadi; Qurani Kərimin rəvan oxunuşu
və təcvidi, Həbibi və Şəhidi ağaları; Hilliyyətul Quran ikinci səviyyə, çap
1390, ağa Musəvi Bulde.
385
1. Qəlqələ: Qəlqələ lüğətdə qərarsızlıq, hərəkət və
iztirab mənasındadır. Amma təcvid elmi istilahında,
hərfin səsini sükun halında azad və zahir etməkdən
ibarətdir ki, ondan səs partlayışına çevrilir. Başqa söz-
lə, sükun halında bu hərflər əda olunan zaman, onla-
rın məxrəcində qısa bir hərəkət icad olur ki, tamamilə
aşikar olsunlar. Qəlqələ hərfləri "َ‫َج ٌػد‬
‫ػب ى‬
‫ط ي‬
ٍ ‫ "قيػ‬kəlməsində
cəm olan "‫ "ق ط ب ج د‬hərflərindən ibarətdir.
Məsələn:
Bəqərə/25 ‫يَر ًَز ٍق ىػنػا‬

Adiyat/4 ‫ىنػ ٍق نػعػا‬ ‫ ؽ‬- Qaf 1
Ələq/1 َ‫َإً ٍق ىػرٍَأ‬
Bəqərə/75 َ‫ط ىػم يػعػكَ ىف‬

ٍ ‫َأىفىػتىػ‬
Qədr/5 ًَ ‫طػمى ًػعَٱٍلػفى ٍػج‬
‫ػر‬ ٍ ‫ىمػ‬ ‫ ط‬- Ta 2
Ələq/6 َ‫ػي‬
ٰٓ ‫ط ىػغ‬
ٍ ‫لى ىػيػ‬
Bəqərə/17 َ‫ػرَك ىف‬ ًَ ‫يي ٍػب‬

َ‫ػص ي‬
Məsəd/2 ٍَ ‫ػس‬
‫ػب‬ ‫ىَك ىمػا ىك ى‬ ‫ – ب‬Bə 3
Adiyat/3 ‫ص ٍػب نػحػا‬
‫ي‬
Bəqərə/19 َ‫ػكف‬
‫ىي ٍػج ىػعػمي ى‬
Bəyyinə/8 ‫تى ٍػج ًػرم‬ ‫ ج‬- Cim 4
Tin/6 َ‫َأى ٍج هػر‬
386
Bəqərə/23 َ‫ٱد يعػكٍا‬
ٍَ ‫ىَك‬
‫َيػكَلى ٍَػد‬ ً ‫لىػـ‬ ‫ – د‬Dəl
İxlas/3 ‫َكَلى ٍػـ ي‬
‫َيػم ٍػد ى‬
‫ٍ ى‬ 5
Adiyat/2 ‫قى ٍػد نحػا‬
Qəlqələ sifətinin tapılması səbəbi: Qəlqələ sifətinin

tapılması səbəbi, iki "şiddət" və "cəhr" sifətlərinin
sükun halında bu beş hərfdə cəmlənməsidir. Belə ki,
şiddət sifəti səbəbindən, hərfin səsi məxrəcində həbs
olur və cəhr sifəti səbəbindən isə o hərfin səsi azad və
zahir olur. Əgər hərfin səsi bu halda zahir olmazsa və
məxrəcindən çıxmazsa, dinləyici onu anlamaqda çətin-
liyə düçar olacaq və onun növünün aydınlaşmasına
görə də qəlqələ sifəti ilə tələffüz olunur. Başqa sözlə,
qəlqələ hərfləri sakin olduğu zaman zəifləmək qabiliy-
yəti səbəbindən mümkündür ki, dinləyici onları başqa
hərflərlə səhv salsın, bu səhvliyin və onların həmsli
olmasının qarşısının alınması üçün, hərfin səsinin
daha da çox zahir olunması lazımdır.
Qəlqələnin mərhələləri: "‫ "ق‬hərfinin istila sifətinə

görə və "‫ "ط‬hərfinin isə istila və itbaq sifətlərinə görə
onların qəlqələləri kobud və həcmli, "‫ د‬- ‫ ج‬- ‫ "ب‬hərf-
lərinin qəlqələsi isə o hərflərin əksinə olaraq nazik və
az həcmlidir. Qəlqələnin ən yüksək mərtəbəsi aşağıda-
kı kimi şərh olunub.
A) Vəqf zamanı kəlmənin axırında təşdid əlaməti

ilə;
387
Məsələn:
Bəqərə/176 ٌٍ ‫بًاٍل ىػحػ‬

َ‫ؽ‬ :‫ؽ‬
Bəqərə/196 ٌٍَ ‫ًفيَٱٍل ىػح‬
‫ػج‬ :‫ج‬
Yusif/96 َ‫ػٱرَتى ٌٍػد‬
ٍ ‫فى‬ :‫د‬
Yusif/10 ٌٍَ ‫ػج‬
‫ػب‬ ‫َأىٍل ي‬ :‫ب‬
B) Vəqf zamanı kəlmənin axırında sakin əlaməti ilə;
Məsələn:
Ali-İmran/181 ٍ ‫َأىٍل ىػح ًػرَي‬

َ‫ػؽ‬ :‫ؽ‬
ً
Ali-İmran/18 ‫ط‬ ٍ ‫بًػٱٍلػق‬
ٍَ ‫ػسػ‬ :‫ط‬
Buruc/1 َ‫َأىٍل يػب يػرََك ٍج‬ :‫ج‬
Həcc/21 ‫َح ًػدي ٍَػد‬
‫م ٍػف ى‬
ً :‫د‬
Hud/62 ٍَ ‫يم ًػرَي‬
‫ػب‬ :‫ب‬
C) Kəlmənin ortasında;
Məsələn:
Tin/4 ‫ىخػمىػ ٍق ىػنػا‬ :‫ؽ‬

Bələd/14 ٍ ً‫َإ‬
َ‫ط ىَػعػٰػ هػـ‬ :‫ط‬
Ənfal/8 َ‫َأىٍل يػم ٍػج ًػرَ يمػكَ ى‬
‫ف‬ :‫ج‬
Müzəmmil/20 َ‫َأىٍَدَ ىن ٰػي‬ :‫د‬
Əhzab/23 َ‫تى ٍػب ًَػدَي ن‬
‫ػل‬ :‫ب‬
388
1) Sükun halında olan iki "‫ "ت‬və "‫ "ک‬hərflərinin

qəlqələ sifətləri yoxdur. Çünki cəhr sifətləri yoxdur,
lakin şiddət və həms sifətləri vardır. Şiddət sifəti sə-
bəb olur ki, onlar partlayıcı şəkildə yaransınlar və bu
hal isə kamil sükunun ziddinədir.
Məsələn:
Məsəd/1 َ‫ػت‬
ٍ ‫تىػب‬
Nəsr/1 َ‫ىَكٱٍلػفىػتٍ ي‬
‫ػح‬
Nisa/6 َ‫ىيػ ٍك ىػبػ يَركٍا‬
Nisa/37 َ‫ىيػ ٍكػتي يػمػكَ ىف‬
2) Bəzi vaxtlar hörmətli qarilərdən bəziləri, qəlqə-

lədən sonra, qəlqələli hərflərin və ondan sonrakı
hərfin arasında qısa səqt edirlər ki, bu da səhih deyil-
dir. Çünki qəlqələli hərflər gərək fasiləsiz və hər cür
tərəddüdsüz özündən sonrakı hərfə birləşsin.
3) Sakin həmzə hərfinin cəhr, şiddət sifətləri və

qəlqələ sifətinə malik olma şəraiti olsa da qəlqələ sifə-
ti yoxdur.; Çünki nəbr sifətinə malikdir.
__________________________________
;Sibviyəh ‫ قطبَجد‬hərflərindən əlavə “‫ ”ء‬və "‫ "ت‬hərflərinin də qəlqələ sifətinə
malik olduqlarını düşünür. Baxmayaraq ki, "‫ "ت‬hərfinin həms sifəti vardır
və qüdrətli hərfdir. Mubərrəd, “‫ ”ؾ‬hərfini də qəlqələ hərflərindən adlandı-
rıb. Lakin onun qəlqələsinin “‫ ”ؽ‬hərfindən daha az olduğunu bildirib. O dü-
şünür ki, hərflərdən bəzilərinin qəlqələsi digərlərindən daha şiddətlidir.
(Təcvid və səs tanıma, səh. 128, c. əvvəl, 1389 cu il, müəllif ağayi Seyyid
Hüseyn Mirtəqi)
389
Yəni xüsusi bir itiliyi və yetkinliyi vardır və səsi
sükun halında zəif və yüngül deyildir ki, qəlqələyə
ehtiyacı olsun. Bundan əlavə həmzənin qəlqələsi xüsu-
si ilə kəlmənin axırında (vəqf zamanı) xoşa gəlməz
dəyişikliyə bənzər səs yaradır ki, Quranın lətafətli və
gözəl kəlmələrinin ziddinədir.
4) İstila sifətinə malik olduqlarına görə iki "‫ "ق‬və

"‫ "ط‬hərflərinin qəlqələlərinin səsi, zəmməyə meyillidir.
5) İstifal sifətinə malik olduqlarına görə "‫ د‬- ‫ ج‬- ‫"ب‬

hərflərinin qəlqələlərinin səsi, kəsrəyə meyillidir.
390
2. Nəbr: "‫ " ىن ٍب ىرَة‬kəlməsi lüğətdə şərafətli və qüdrətli
mənasındadır. Amma təcvid elmi istilahında, yetişgin
və güclü səsin "‫ "ء‬hərfinin tələffüzü zamanı eşi-
dilməsidir.
Məsələn:
Nas/3 ً ‫َإًَلىػٰ ًػوَٱلػن‬

َ‫ػاس‬
Fələq/1 َ‫َأى يعػكَ يذ‬
İxlas/1 َ‫َأى ىح هػد‬
Fil/5 ٍَ َ‫ىمٍَػا يكػك‬
‫ؿ‬
Huməzə/8 ‫ص ىػدَةه‬
‫يم ٍػؤَ ى‬
"‫ "ء‬hərfi səs tellərinin tamamilə bağlanması səbə-

bindən, hava cərəyanının tamamilə həbs olunması və
daha sonra səs tellərinin qəfildən xüsusi itilik və ağır-
lıqla birgə açılması, digər hərflərə nisbətən bu şərafət
və üstünlük səbəb oldu ki, onu "‫( "اىثٍػقىػ يؿَاٍل يح يػرََكؼ‬ən ağır
hərflər) adlandırsınlar. Nəbr halına həmzə təhqiqi
(araşdırması) də deyilir.
1. Həmzənin sakin, ya hərəkəli halda tələffüzü za-

manı, gərək diqqət olunsun ki, "‫ "ء‬asanlaşmasın və ya
dəyişdirilməsin. Çünki, nəbr sifətinə riayət olunmazsa,
391
həmzəni uzadılmış səsə çevirəcəkdir ki, bu da səhih
deyildir.
2. Sakin həmzənin nəbr sifətinin şiddət və itiliyi

hərəkəli halından daha çoxdur.
3 "‫ "ء‬hərfi iki cəhr və şiddət sifətlərinə malik ol-

duğu üçün gərək itilik və ağırlıqla əda olunsun.
4 "‫ "ء‬hərfi gərək möhkəm və iti əda olunsun, süst və

boş yox. Həmçinin gərək diqqət olunsun ki, onun əda
olunmasında ifrat ya təfrit olmasın.
5. Həfsin Asimdən olan rəvayəti kimi, həmzənin

asan əda olunması yalnız mübarək Fussilət surəsinin
ٌَّ ‫ " ىَءَأى ٍع ىػج ًػم‬kəlməsindədir ki, onda
44-cü ayəsindəki "‫ػی‬
ikinci “ ‫ ” ىأ‬asanlaşdırılmışdır. Yəni, nəbr sifəti həmzə-
dən götürülmüşdür, həmzə və məddi-əlif arasında bir
formada tələffüz olunmuşdur. Başqa sözlə, birinci
həmzənin təhqiq və nəbrlə olan tələffüzündən sonra,
ikinci həmzəni boş formada və itilik olmadan tələffüz
edin. Belə ki, ikinci həmzədən sadəcə onun hərəkəsi-
nin səsi, yəni fəthə eşidilsin.
3. Nəfs: "َ‫ "فى ٍع ٍؿ‬kökündəndir və lüğətdə çox az rütu-

bət halı ilə üfürmək mənasındadır.; Amma təcvid el-
mi istilahında "‫ "ث‬hərfinin tələffüzü zamanı dilin ucu-
nun yuxarı və aşağı ön dişlər arasındakı sıxlığına nəfs
ya mənfusə deyilir.
______________________________
;Bəziləri mütləq üfürməyə nəfs deyirlər.
392
Başqa sözlə, dilin ucu yuxarı və aşağı ön dişlərin
arasında qərarlaşdığı zaman "‫ "ث‬hərfinin titrəyişsiz
səs telləri ilə və dilin ucunun yuxarısında havanın
sıxlaşması ilə xaric olmasına mənfusə deyilir.
Məsələn:
Kövsər/1 َ‫َأىٍلػ ىك ٍػكَثىػ ىر‬

Təkasur/1 َ‫َأىلػتػ ىكػاثي ي‬
‫ػر‬
Qariə/6 َ‫ػت‬
ٍ ‫ثىػَقي ػمى‬
Zəlzələ/2 ‫َأىثٍػقىػالىػيىػا‬
Mətləb: "Rəxavət və həms" sifətlərinin zati sifətinə

riayət etmək "nəfsin" tapılmasına səbəb olur və yu-
xarıda qeyd olunan sifətlərə riayət olunmadığı halda
"‫ "ث‬hərfi "‫ "س‬hərfinə bənzəyərək eyni səsli olacaq ki,
bu da səhih deyildir.
4. Nəfx: "َ‫ "فى ٍع ٍؿ‬kökündəndir və lüğətdə ağızla üfür-

mək mənasında və digəri isə fəxr və təkəbbür məna-
sında gəlmişdir. Amma təcvid elmi istilahında, "‫"ؾ‬
hərfinin üfürmə halı ilə tələffüzünə nəfx ya mənfuxə
deyilir.
Məsələn:
İxlas/4 ‫يكػفي نػكَا‬

Nəsr/3 َ‫ػس ٍّػب ٍػح‬
‫فى ى‬
393
Nəsr/2 ‫اجػا‬
‫َأى ٍف ىػكَ ن‬
Qureyiş/2 ً ‫َكٱلػص ٍػي‬
َ‫ػؼ‬ ‫ى‬
Huməzə/7 ‫ػيَٱلىَ ٍفػﺌً ىػدًَة‬
ٍَ ‫ىعػمى‬
Təkasur/4 َ‫ىس ٍػكَ ى‬
‫ؼ‬
Nəfx sifəti iki "həms və rəxavət" sifətlərinin riayət

olunması üçün olunan təkiddir.
Mətləb: Əgər "‫ "ؾ‬hərfinin tələffüzü zamanı səs

tellərində titrəyiş olmadan, havanı xaric etsək "‫"ؾ‬
hərfi eşidiləcək, amma səs telləri titrəyişli olarsa "‫"و‬
hərfi kimi eşidiləcək.
5. Buhhi: Lüğətdə səsin tutqunluğu, boğuqluğu və

çətinliyi mənasındadır. Amma təcvid elmi istilahında,
"‫ "ح‬hərfinin tələffüzü zamanı səsin tutqunluğu, bo-
ğuqluğu və çətinliyinə buhhi ya mubhuhə deyilir.
Buhhi sifəti "‫ "ح‬və "‫ "هـ‬hərflərinin fərqliliyidir. Çünki,
"‫ "هـ‬hərfi yuxardakı sifətlərə malik deyil və asanlıqla
əda olunur. Amma "‫ "ح‬hərfinin tələffüzü zamanı nəfəs
borusu bir-birinə yaxınlaşır və hava səs tellərində
titrəyiş olmadan sıxılaraq xaric olur.
Məsələn:
Fatihə/2 َ‫َأىٍل ىػح ٍػم يػد‬

Fatihə/3 ‫َأىلػرَ ًحػي ًَػـ‬
İxlas/1 َ‫َأى ىح هػد‬
394
‫ًو‬
Fələq/5 َ‫ػس ىػد‬ ‫ىحػاسػدَإًَ ىذ ى‬
‫اح ى‬
Kövsər/2 ٍَ ‫ىَك ٍٱن ىػح‬
‫ػر‬
1. Hörmətli talilər və qarilərin bəziləri, buhhi sifə-

tinə riayət etmək üçün "‫ "ح‬hərfini çox çətin və qəlizlik-
lə kobud və təxfimli əda edirlər ki, bu yol səhih deyil-
dir. Çünki "‫ "ح‬hərfi əsl istifal sifətinə malikdir və gərək
nazik və zərif əda olunsun.
2. Buhhi sifəti iki əsl "rəxavət və həms" sifətlərinin

cəmindən yaranır.
3. Buhhi sifətinə riayət olunmaması "‫ "ح‬hərfinin "‫"هـ‬

hərfi kimi tələffüz olmasına səbəb olacaqdır.
6. Xərurət: Lüğətdə qaşındırıcı mənasındadır. Am-

ma təcvid elmi istilahında, "‫ "خ‬hərfinin tələffüzü zama-
nı həlqdə icad olan qaşınmaya "xərurət" ya "məxru-
rət" deyilir. Beləliklə "‫ "خ‬hərfinin tələffüzü zamanı
gərək onun bir miqdarı məxrəcdə uzadılsın.
Məsələn:
Nəsr/2 َ‫ىي ٍػد يخػميػكَ ىف‬

Qureyiş/4 َ‫ىخ ٍػكَ و‬
‫ؼ‬
Əsr/2 َ‫ػس و‬
‫ػر‬ ٍ‫خ‬ َ‫ي‬
Bəyyinə/8 َ‫خػٰػمً ًػدي ى‬
‫ػف‬ َ‫ى‬
395
Bəyyinə/5 َ‫ػصػي ىػف‬ ً ً‫م ٍػخػم‬
‫ي‬
Zuha/4 ‫لىَ ًخ ىػرََةي‬
ٍَ ‫ىَكلى‬
Mətləb: "‫ "خ‬hərfinin tələffüzü zamanı gərək ifrat və

təfritdən çəkinilsin. Çünki, "‫ "خ‬hərfinin tələffüzü zama-
nı ifrat olunarsa, bu "‫ "خ‬hərfinin "‫ "ق‬hərfinə çevrilmə-
sinə səbəb olacaq və əgər təfrit olunarsa, "‫ "ح‬hərfinə
çevrilməsinə səbəb olacaqdır.
7. Səfir: Lüğətdə toyuqların və quşların səs və

avazına bənzəyən səsə və avaza səfir deyilir. Amma
təcvid elmi istilahında, hərfin əsl səsindən əlavə, yuxa-
rı və aşağı ön dişlərin və dodaqların arasından çıxan
səs və avazdan ibarətdir. Bu səfir "‫ "ص‬hərfində ördək
növlərindən birinin ahəstə səsinə bənzəyir. "‫ "س‬hər-
fində çəyirtkə səsinə və "‫ "ز‬hərfində isə arı səsinə
bənzəyir.
Məsələn:
İxlas/2 َ‫ٱلػمػويَٱلػص ىػم يػد‬

Nəsr/1 ‫ػص يػرَٱلػم ًَػو‬
ٍ ‫ىن‬
Kövsər/2 َ‫ػص ٍّػؿ‬
‫فى ى‬
Zuha/10 َ‫ىَكَأىمػاٱلػسػآﺌً ىػؿ‬
Qədr/4 َ‫تى ىػنػزَ يؿ‬
Qədr/1 ‫َأى ٍن ىػزٍَلػنَىػٰ َػوي‬
396
Səfir sifəti "‫ "س‬və "‫ "ص‬hərflərində "rixvət və həms"
sifətlərinin riayəti, "‫ "ز‬hərfində isə "rixvət və cəhr"
sifətlərinin riayətidir. "‫ "س‬və "‫ "ص‬hərflərinin ədası
zamanı uzadılan səs gərək hiss olunsun. Məsələn:
şagirdlərin dərsdə sakit olmaları üçün müəllimin
çıxartdığı səs kimi.
Səfir sifətinin tapılması səbəbi: Bu sifət, yuxarı və

aşağı ön dişlərin və dodaqların arasından, havanın sı-
xışıb və cəmlənərək çox nazik bir keçiddən keçməsin-
dən yaranır.
Qeyd olunan hərflərdə səfirin şiddət mərhələsi
"‫ "ص‬hərfinin səfiri istila və itbaq sifətinə malik

olduğu üçün "‫ "س‬hərfindən çoxdur və "‫ "س‬hərfinin
səfirinin səsi, çıxan hava sıxlığının şiddətinə görə "‫"ز‬
hərfindən çoxdur. Beləliklə, gərək diqqət olunsun ki,
səfirin şiddəti təşdidli halda sükun halından daha
çoxdur və sükun halında isə hərəkəli haldan daha çox-
dur.
1) Səfir sifətində məqsəd, o deyil ki, hərflərin xüsu-

silə "‫ "ص‬hərfinin tələffüzü zamanı məxrəcdən şiddətli
səs eşidilsin ya "‫ "ز‬hərfinin əda olunmasında həddən
artıq şiddətli şəkildə arının səsi eşidilsin. Bu sifət də
gərək başqa sifətlər kimi mülayim olsun, ifrat və təfrit-
dən uzaq olsun.
397
2) Səfirin səsi "‫ ز‬- ‫ س‬- ‫ "ص‬hərflərinin sükun ya
təşdid zamanında qəfldən kəsilməməlidir. Çünki, bu
hərflər rixvət sifətinə malikdirlər və səslə hava onun
tələffüzü zamanı cərəyanlıdır. Əlbəttə, bu hərflərin
üzərində həddindən artıq məks və tərəddüd etmək
səhih deyildir.
3) Səfir sifəti, üç "‫ ز‬- ‫ س‬- ‫ "ص‬hərf üçün zati bir sifət-
dir. Buna görə də bu sifət bütün hallarda (sakin, təş-
didli və hərəkəli) görünür.
4) "‫ "ص‬hərfinin səfirini kobud və həcmli tələffüz

etmək üçün gərək, boğaza hava keçirilsin və səs qalın
və həcmli olsun ki, bu da həqiqətdə "‫ "ص‬hərfinin iki
istila və itbaq sifətlərinin riayətidir.
398
8. Təkrir: Təkrir təfil babının məstəridir, "təkrar
etmək" və "bir şeyin öz yerinə qayıtması" mənasında-
dır.
Amma təcvid elmi istilahında, "‫ "ر‬hərfinin tələffüzü
zamanı dilin ucunun titrəməsindən ibarətdir.
Başqa sözlə, "‫ "ر‬hərfinin ədası zamanı, bu hərfin
məxrəcində yaranan qısa titrəyişə təkrir deyilir.
Məsələn:
Fatihə/2 َ‫ىَربٍََّٱٍل ىَػعػٰػمى ًػمػي ىػف‬

Fatihə/3 ‫َأىلػرَ ٍح ىَػمػٰ ًفَٱلػرَ ًحػي ًَػـ‬
Fatihə/7 ًَ َ‫ػضػك‬
‫ب‬ ‫ىغ ٍػي ًػرَٱٍل ىػم ٍػغ ي‬
Fələq/4 ٍَّ ‫ىَك ًم ٍػفَ ىش‬
‫ػر‬
ً
Nəsr/3 ‫ٱسػتى ٍػغػف ٍػرَهي‬ٍ ‫ىَك‬
Kövsər/2 ٍَ ‫ىَك ٍٱن ىػح‬
‫ػر‬
Fil/3 ‫طى ٍػي نػرَا‬
Fil/4 ‫تى ٍػرَ ًمػيػ ًي ٍَػـ‬
Adiyat/2 ًَ ٰ‫ػكرَىَيػػ‬
‫ػت‬ ً ‫فىػٱٍل يػم‬
Zəlzələ/7 ‫ىَذَرَوَة‬
Təkrir sifətinin tapılma səbəbi: "‫ "ر‬hərfinin tələf-

füzü zamanı məxrəcində olan qayıdış və titrəyiş nəti-
cəsində təkrir sifəti əmələ gəlir. Bu sifətdə məqsəd isə
"‫ "ر‬hərfinin təkrarlanmasının qarşısının alınmasıdır.
Xüsusi ilə, "‫ "ر‬hərfi sakin ya təşdidli olduğu zaman.
399
Beləliklə, qari gərək "‫ "ر‬hərfinin neçə dəfələrlə zahir
olunmasından və təkrarlanmasından çəkinsin.
Diqqət: Bəzi təcvid kitablarında, təkrir sifətinin

tapılması səbəbi bu cür bəyan edilir: "‫ "ر‬hərfi yaranan
zaman dilin ucunun çox surətlə titrəməsi nəticəsində,
təkrar surətdə eşidilir. (Ənam/94) " ‫"مػروَه‬
‫ ى‬kəlməsi kimi
ki, (‫ ) ىم ٍرَ ٍَر ٍَر ىره‬formasında eşidilir. Belə ki, "‫ "ر‬hərfi dilin
ucunun çox surətli şəkildə titrəməsi nəticəsində ya-
ranması və eşidilməsi səhih və düzgündür. Amma dilin
ucunun çox sürətli titrəyişinə görə "‫ "ر‬hərfi "َ‫ػرة‬ ‫ "م و‬kəl-
‫ى‬
məsində "‫ " ىم ٍرَ ٍَر ٍَر ىره‬kimi təkrar eşidilməsi bəhsi səhih və
məntiqə uyğun deyil. Çünki, təcvid elmində təkrir sifə-
tinin məqsədi, bu hərfin təkrar olunmamasıdır. Xüsusi
ilə "‫ "ر‬hərfində sükun ya təşdid əlaməti olduğu zaman.
İbn Cəzəri təkrir bəhsində xatırladır ki, gərək "təşdidli
ra" hərfinin tələffüzü zamanı məxrəcin titrəməsi dəfə-
lərcə aşkar olmasın, yəni gərək bu təkrir ixfa olunsun,
ً ‫ "َكَأى ٍخ‬gərək "‫"ر‬
daha sonra deyir ki, "...‫ػؼَتىػ ٍک ًػرَيػ َانرًََإ ىذاَتىػ ىشػدٍَد‬ ‫ى‬
hərfinin təkririni təşdidli olduğu halda ixfa edəsən.;
Əlbəttə ixfada məqsəd bu deyil ki, heç vaxt təkrir bir-
birinə çatmır. Çünki təkrir sifətinə riayət olunmaması,
uydurma bir səsin eşidilməsinə səbəb olacaqdır.
__________________________________
;Qurani-kərimin təcvidi, səh. 101 - 102, çap 1388, müəllif: MuhəmmədSadiq
Qomhavi.
400
1. Sakin "‫ "ر‬hərfinin təkriri, hərəkəli olduğu vaxt-

dan daha çoxdur və kəsrəli "‫ "ر‬hərfinin təkriri isə
zəmməli, ya fəthəli olduğu zamandan daha çoxdur.
2. Təkrir sifətində ifrat və təfrit etmək qadağandır,

gərək bu sifət bərabər halda olsun və təbii surətdə
yaransın.
3. "‫ "ر‬hərfinin təkriri gərək tam və xırda formada

olsun, kobud və aşikar yox. Çünki təfxim zamanı,
gərək dilin ucu cəmlənərək yuxarı damağa tərəf getsin
və "‫ "ر‬hərfinin azalması zamanı gərək dil tamamilə
infitah (sovurmaq) forması tapsın və onun ucu, yuxarı
ön dişlərin sonuna tərəf meyl etsin.
9. Təfəşşi: Təfəul babının məsdəridir və "‫ "ی‬hər-

findən əvvəlki zəmmə, elal qaydalarında olduğu kimi
kəsrə olaraq dəyişiləcək. Təfəşşi lüğətdə nəşr etdir-
mək (yaymaq), dağıtmaq və paylamaq mənasındadır.
Amma təcvid elmi istilahında, "‫ "ش‬hərfinin tələffüzü
zamanı ağız fəzasında havanın yayılmasından ibarət-
dir.
Məsələn:
Qureyş/2 َ‫ػشػتىػآ ًء‬

ٍّ ‫ًَر ٍحػمىػةىَٱل‬
Qariə/4 ً َ‫ىكػٱٍلػفى ىػر‬
َ‫اش‬
Qariə/7 ‫ًعػيػ ىش وَػة‬
401
Adiyat/7 َ‫لىػ ىشػ ًيػي هػد‬
Zəlzələ/6 ‫َأى ٍشػتىػاتنػا‬
Şərh/1 َ‫َنػ ٍش ىػرَ ٍح‬
‫َأىلى ٍػـ ى‬
Şəms/1 ًَ ‫ىَكٱٍلػش ٍػم‬
‫ػس‬
"‫ "ش‬hərfinin təfəşşi sifətinin tələffüz forması: "‫"ش‬

hərfinin əda olunması zamanı dilin ortası yuxarı da-
mağa yaxınlaşır və "rəxavət və həms" sifətlərinə riayət
etməklə, "‫ "ش‬hərfi öz məxrəcində yayılıb paylaşır.
Təfəşşi sifətinin tapılması səbəbi də buna görədir.
1. Əgər təfəşşi sifətinə "‫ "ش‬hərfində riayət olun-

masa, bu hərf əməli olaraq “ç” və ya "j" hərfinə çevri-
ləcək.
2. "‫ "ش‬hərfinin tələffüzü zamanı, bütün hava ağızın

önündə cəmlənməməlidir, çünki "‫ "س‬hərfinə bən-
zəyəcəkdir. Gərək onun səsi dilin səthində yayılsın.
3. Təfəşşi sifətinin tələffüzü zamanı ağız yuxarı

tərəfə meyilli olmamalıdır. Əksinə, gərək ağız üfiqi
istiqamətdə açılıb əda olunsun. Belə ki, "‫ "ش‬hərfi ko-
bud və həcmli sifətdə əda olunmamalıdır. Çünki bu
hərf istifal sifətinə malikdir.
4. Bəziləri təfəşşi sifətini əda edən zaman fit çalır-

lar ki, bu hal da səhih deyildir.
402
5. "‫ "ش‬hərfinin əda olunması zamanı təfəşşi sifəti
hərfin məxrəcindən "‫ ظ‬- ‫ ط‬- ‫ "ل‬hərflərinin məxrəcinə
qədər dağınıq olur.
6. Təfəşşi "‫ "ش‬hərfinə məxsus olan sifətlərdəndir.

Əlbəttə bu nəzəriyyə digər səslərin üstünlüyü üçün
deyilən rəylərdir.
Belə ki, bəziləri "‫ س‬-‫ ر‬- ‫ ص‬- ‫ ض‬- ‫ ث‬- ‫ "ؾ‬hərflərinin
təfəşşi sifəti olduğunu deyirlər. Lakin, birinci nəzəriy-
yədə təfəşşinin "‫ "ش‬hərfinə məxsus olduğu deyilib ki,
bu daha da səhihdir.;
10. İstitalə: İstifal babının məstəridir və lüğətdə

istəmək və tələb etmək mənasındadır. Amma təcvid
elmi istilahında səsin "‫ "ض‬hərfinin məxrəcindən "‫"ل‬
hərfinin məxrəcinə qədər uzadılması və davamlılığın-
dan ibarətdir. Bu sifət isə "‫ "ض‬hərfinə məxsusdur.
Başqa sözlə, "‫ "ض‬hərfi sakin və təşdidli halda əda
olunduğu zaman dil təvahin dişlərinin kənarından "‫"ل‬
hərfinin məxrəcinədək uzadılır. İkinci dərəcəli istitalə
sifəti olan "‫ "ض‬hərfinə müstətalə də deyilir.
Məsələn:
Fil/2 َ‫ػضػمًػي وػؿ‬

ٍَ ‫ًفػيَتى‬
Şərh/2 ‫ض ٍػع ىػنػا‬
‫ىَك ىَك ى‬
Qariə/7 ‫اض ىػي وَػة‬
ً ‫َر‬
‫ى‬
__________________________________
;Qurani-kərimin təcvidi səh. 102, çap 1388, müəllif: MuhəmmədSadiq
Qomhavi.
403
Bəyyinə/8 ‫ضػكا‬
‫ىَر ي‬
Fəcr/18 َ‫ػحػٰٓػضػكَ ىف‬
َ‫تى ى‬
Mutəffifin/32 ‫ف‬ َ َ‫ػضػآل‬
َ‫ػك ى‬ ‫لى ى‬
1. Hərəkəli "‫ "ض‬hərfinin uzadılması, sakin, ya da

təşdidli “‫ ”ض‬hərfinin uzadılmasından daha azdır.
2. "‫ "ض‬hərfi istitalə sifətinə malik olduğu üçün, ərəb

əlifbasında ən uzun məxrəcli hərf xüsusiyyəti bu hərfə
ixtisas olunmuşdur.
3. "‫ "ض‬hərfinin tələffüzü üçün gərək diqqət olun-

sun ki, qəlqələ sifəti və ya hərəkə qəbul etməsin.
4. "‫ "ض‬hərfi ərəb dilində "‫عبَالحركؼ‬

‫( "َاىص ي‬ən çətin
hərflər) adı ilə məşhurdur.
5. "‫ "ض‬hərfi müfəxxəm “‫ ”د‬hərfi kimi əda olunma-

malıdır. Çünki, "‫ "ض‬hərfi rixvət sifətinə, "‫ "د‬hərfi isə
şiddət sifətinə malikdir. İki ziddiyyətli sifətin cəmlən-
məsi isə qeyri mümkündür.
6. Təcvid kitablarından birində gəlmişdir ki, "dil

qəfldən tutularaq partlayıcı şəkildə buraxılır və bu
zaman istitalə sifəti baş verir", bu mətləb tamamilə
yanlışdır və düzgün deyildir. Çünki, "‫ "ض‬hərfi rixvət
sifətinə malikdir və onun səsi şiddətli və tutqun deyil,
404
əksinə, davamlı və uzadılır. Hətta, sükun ya təşdid
halında da onun səsi kəsilmir.
7. İki "‫ "ض‬və "‫ "ظ‬hərfləri bir-birinin kənarında

qərarlaşdıqları zaman, gərək diqqət olunsun ki, onla-
rın məxrəc və sifətləri düzgün tələffüz olunsun.
Məsələn:
Hucurat/12 ٍَّ‫ػضَٱلػظػف‬ ‫ىب ٍػع ى‬

Ənam/129 َ‫ػضَٱلػظػٰ ًػم ًػمػي ى‬
‫ػف‬ ‫ىب ٍػع ى‬
11. Ğərurət: Lüğətdə suyun boğazda fırladılması

mənasındadır və təcvid istilahında isə "‫ "غ‬hərfinin,
suyun boğazda qarqara olan hissəsindən tələffüz ol-
masına ğərurət ya məğrurət deyilir.
Məsələn:
Fatihə/7 َ‫ػضػكَ ًب‬

‫ىغ ٍػي ًػرَٱٍل ىػم ٍػغ ي‬
Fələq/3 ‫ؽ‬ ً ‫ىغ‬
َ‫ػاسػ و‬
ً
Nəsr/3 ‫ٱسػتى ٍػغػف ٍػرَهي‬
ٍ ‫ىَك‬
Şərh/8 ٍَ ‫غػ‬
‫ب‬ َ‫ػٱرَ ى‬ٍ ‫فى‬
1. "‫ "غ‬hərfi rixvət, ismat və cəhr sifətlərinə malik

olduğu üçün partlayıcı surətdə tələffüz olunmamalı-
dır.
405
2. Bəzi təcvid kitablarında məxrurə və məğrurə
sifətlərinin eyni olduqlarını gətirirlər. Lakin hərflərin
məxrəcləri bəhslərində deyildiyi kimi, "‫ "خ‬hərfinin
məxrəci "‫ "غ‬hərfinin məxrəcindən ağız fəzasına nisbə-
tən daha öndədir. Belə ki, "‫ "غ‬hərfini suyun boğazın
qarqara olunan hissəsindən əda edirik və "‫ "خ‬hərfini
isə onun biraz ön hissəsindən qaşındırıcılıqla tələffüz
edirik.
3. Bəzi təcvid kitablarından birində, məğrurə sifə-

tinin tərifində gəlmişdir ki, "‫ "غ‬hərfi boğazda təkrar-
lanır; bu mətləb səhih deyil. Çünki, "‫ "غ‬hərfi qətiyyən
təkrar olunmur. Əksinə "‫ "غ‬hərfi "‫ "ر‬hərfi kimi tələf-
füzdə kiçik titrəyiş yaradır.
406
12. Mərurət: Mərurət sifətində məqsəd, səsin və
avazın səs tellərinin titrəyişi ilə məxrəcdə uzadılma-
sıdır. Bu sifət "‫ "ع‬hərfinə məxsusdur.
Məsələn:
Fatihə/5 َ‫ىن ٍػع يػب يػد‬

Fatihə/7 ‫ىعػمى ٍػيػ ًي ٍَػـ‬
Əsr/1 َ‫ػص ًػر‬
ٍ ‫ىَكٱٍل ىػع‬
Nas/1 َ‫َأىعُـوَ يذ‬
Diqqət: Mərurət sifətinin "‫ "ع‬hərfində riayət olun-

maması bu hərfin "‫ "ء‬hərfinə çevrilməsinə səbəb ola-
caq.
13. İnhiraf: İnfial babının məsdəridir və "yanlış et-

mək", "meyl tapmaq" və "qəsd" mənasındadır. Amma
təcvid istilahında iki "‫ "ل‬və "‫ "ر‬hərflərinin tələffüz
zamanı öz məxrəcindən yanlışlıq tapmasına inhiraf
deyilir.
Məsələn:
Şərh/1 َ‫َص ٍػد ىرَ ىؾ‬

‫ػؾ ى‬
‫َنػ ٍش ىػرَ ٍحَلى ى‬
‫َأىلى ٍػـ ى‬
Şərh/3 َٓ ‫ٱل ًػذ‬
‫ی‬
Şərh/5 َ‫ػس ًر‬
ٍ ‫ػعَٱٍل يػع‬
‫ىم ى‬
407
َ‫ػب‬
ٍ ‫ػٱرَ ىغ‬ ٍ ‫ػؾَفى‬‫َرٍَّب ى‬ ً
Şərh/8 ‫ىَكإَلى ٰػي ى‬
İxlas/1 ‫َى ىػكَٱلػمػويََأى ىحػهَد‬
‫قي ٍػؿ ي‬
İnhiraf sifətinin tapılması səbəbi: Baxmayaraq ki, "‫"ل‬

və "‫ "ر‬hərfləri bəzən kobud və həcmli, bəzən isə nazik
və az həcmli tələffüz olunurlar, onlarda inhiraf halı da
yaranır.
1. İnhiraf iki "‫ "ل‬və "‫ "ر‬hərflərinin zati və lazımı

sifətlərindəndir. Çünki, onların ikisi də öz məxrəclə-
rindən, başqa bir məxrəcə münhərif (yanlış yönlən-
mə) olurlar. Belə ki, "‫ "ل‬hərfinin tələffüzü üçün dil öz
məxrəcindən dişlər və diş ətinə tərəf yayılır və "‫"ر‬
hərfi üçün isə dil, azacıq yuxarı damağın içinə inhiraf
olur.
2. İnhiraf sifəti iki "‫ "ل‬və "‫ "ر‬hərflərinin təfxim və

tərqiqində vacib əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, bu iki
halda (təfxim və tərqiq) dil çox əhəmiyyətli dərəcədə
inhiraf tapır.
14. Ğunnə: Ğunnə kəlməsi lüğətdə, xəyşum (burun)

hissəsindən xaric olan bir səs mənasındadır. Təcvid
elmi istilahında isə, bu iki "‫ "ن‬və "‫ "م‬hərflərinin tələf-
füzü zamanı burun fəzasından eşidilən səsdən ibarət-
dir.
Məsələn:
408
Fatihə/7 َ‫ػت‬
‫َأى ٍن ىػع ٍػم ى‬
Nisa/10 ‫َإًن ىػمػا‬
Bəqərə/6 َ‫يس ىػكَٓا هء‬
Bəqərə/11 َ‫ىن ٍػح ي‬
‫ػف‬
Bəqərə/17 َ‫فىػمىػمػٓا‬
Bəqərə/20 َ‫لىػييػـَمػ ىش ٍػكٍَا‬
Bəqərə/23 ‫ًمػمػا‬
Ğunnə sifətinin tapılması səbəbi: Havanın ağ ciyər-

lərdən xaric olub ağız fəzasına varid olduğu zaman,
digər hərflərin xilafına (əksinə) dəyişikliklər icad olur.
Bu şəkildə ki, yumuşaq damaq aşağı gəlir, bu zaman
məxrəc nahiyəsində maneə yaranır, hava çıxış yolunu
burundan tapır və hərfin səsi burundan eşi-dilir.
1. İki "‫ "م‬və "‫ "ن‬hərfləri bütün hallarda yəni, sakin,

təşdidli və ğunnə sifəti hərəkəli ilə yaranır.
2. Hər iki "‫ "م‬və "‫ "ن‬hərflərində ğunnənin ən çox

uzadılma miqdarı, iki qısa hərəkədir.
3. "‫ "ن‬hərfinin ğunnəsi, keyfiyyət və ğunnə uzadıl-

ması baxımından "‫ "م‬hərfinin ğunnəsindən üstündür.
4. Ğunnə sifətinin tələffüzü sakin ya təşdidli "‫ "م‬və

"‫ "ن‬hərflərində şiddətli və partlayıcı olmamalıdır, səs
isə sürətlə və qəfildən kəsilməməlidir.
409
ِ ‫( " ُؼـ َّن‬ğunnəli) hərflər
5. İki "‫ "م‬və "‫ " ن‬hərflərinə "‫ـوی‬
deyilir.
15. Lin: Lin sözü lüğətdə "yumuşaqlıq" və "kobud-

luğun ziddi" mənasındadır. Amma təcvid istilahında,
iki hərfin yəni özündən əvvəl fəthə olan sükunlu "‫ "و‬və
özündən əvvəl fəthə olan sükunlu"‫ "ی‬hərflərinin uza-
dılması və yumuşaqlıqla əda olunmasına lin deyilir. Bu
hərflərə "‫( "لًػينً ٍّػيػو‬linli) hərflər də deyilir.
Başqa sözlə, lin hərflərinin tələffüzü zamanı ağız
açılaraq iki, özündən əvvəl fəthə olan sükunlu "‫ "و‬və
özündən əvvəl fəthə olan sükunlu "‫ "ي‬hərfləri uza-
dılaraq, mülayimlik və yumuşaqlıqla, heç bir təklif və
çətinliksiz əda olunur.
Məsələn:
Bəqərə/2 َ‫ػب‬
‫الَ ىَر ٍي ى‬ َ‫ى‬
Bəqərə/4 َ‫إًََلى ٍػي ى‬
‫ػؾ‬
Bəqərə/20 َ‫ػي و‬
‫َء‬ ٍ ‫ىش‬
Bəqərə/28 ‫إًَلى ٍػي ًَػو‬
Bəqərə/8 ‫بًػٱٍل ىػي ٍػكًََـ‬
Bəqərə/17 ‫ػوي ك‬َ ‫ىح ٍػكَلى‬
Bəqərə/26 ‫فى ٍػكقىػيىػا‬
Bəqərə/48 ‫ىي ٍػكَ نمػا‬
410
1. Lin sifətində məqsəd özündən əvvəl fəthə olan

sakin "‫ "و‬və "‫ "ي‬hərflərinin canlanmasıdır.
2. Bəzi vaxtlar eşidilir ki, sükunlu “‫ ”ك‬və “‫ ”م‬hərf-

lərindən əvvəlki fəthə hərəkəsini zəmmə formasın-
da tələffüz edirlər ki, bu da yanlışdır. Misal üçün,
(Həmd/4) ‫ػف‬ ًَ ‫ ىي ٍػكًَـ َال ٍّػدي‬kəlməsini ‫ يي ٍكًَـ َال ٍّػديػف‬kimi və
(Kövsər/1) َ‫ػاؾَٱٍلػ ىک ٍػكَثى ىػر‬ ‫ إًَنػآََأى ٍعػ ى‬kəlməsini isə َ‫ػاؾ‬
‫ط ٍػيىَػنػػٰ ى‬ ‫َإًَنَػآََأى ٍعػ ى‬
‫ط ٍػيىَػنػػٰ ى‬
َ‫کػ ٍَكثى ى‬
‫ػر‬ َ‫ ٱٍلػ ي‬formasında tələffüz edirlər.
3. Lin sifətinə riayət olunmaması, sakin "‫ "و‬və "‫"ي‬

hərflərinin silinməsinə səbəb olur.
4. Lin səsinin yaranması zamanı, ağciyərlərdən

ağıza tərəf gələn hava ən az maneəsiz və tutqunluq-
suzluqla, boğaz və ağız yolunda səsə çevrilir. Buna
görə də bu hərflərə, havalı hərflər deyilir.
16. Xəfa: Xəfa lüğətdə gizlin və örtülü mənasındadır.

Təcvid istilahında isə, sakin "‫ "هـ‬hərfini, "‫ "هـ‬əvəzliyini
(özündən əvvəlki hərfi hərəkəli olduğu halda) və
mədd hərflərini xəfa və ya məxfiyyə adlandırırlar.
Sakin "‫ "هـ‬hərfi xəfa sifətinə malikdir. Belə ki, sakin
"‫ "هـ‬hərfində havanın qəfildən xaric olması, yarımçıq
azalma yaradır (havada) və buna görə də bu hərf
yüngül, rəvan və asan tələffüz olunur. Sakin "‫"هـ‬
hərfində xəfa sifətinə riayət olunması səbəb olur ki,
"‫ "هـ‬hərfi hərəkəli olsun.
411
Məsələn:
Bəqərə/14 َ‫ػسػتى ٍػي ًػزَ يَءََك ىف‬ٍ ‫يم‬

Bəqərə/15 َ َ‫ػسػتى ٍػي ًػز‬
‫ئي‬ ٍ ‫ىي‬
Bəqərə/16 َ‫يم ٍػيػتىػًَدَي ى‬
‫ػف‬
Bəqərə/27 ‫ىع ٍػي ىػدَٱَالػم ًَػو‬
Özündən əvvəlki hərfi hərəkəli və uzadılaraq

oxunan "‫ "هـ‬əvəzliyi və həmçinin mədd hərfləri, xəfa
sifətinə malikdirlər. Belə ki, bu hərflərin tələffüzü za-
manı səs uzadılır və bu da "‫ "هـ‬əvəzliyi və mədd hərf-
lərinin (‫َا‬٬‫َو‬٬‫ )ی‬yüngül və asan oxunmasına səbəb olur
ki, guya məxfidirlər. Buna görə də bu hərflərə xəfa ya
məxfiyyə hərfləri deyilir.
Məsələn:
Məsəd/4 ‫ك‬ ‫ٱم ىػرََأىتي َػوي‬

ٍ ‫ىَك‬
Huməzə/3 ‫ػويَك‬ َ ‫ىمػالى‬
Huməzə/3 ‫خػمى ىػدَهيَك‬
ٍ ‫َأى‬
ً
Əla/15 ‫ىَرٍّب َػوےَفى ى‬
َ‫ػصػم ٰػي‬
412
Məddi-əlif:
Qariə/1 ً ‫َأىٍلػقى‬
‫ػارَ ىعػ َةي‬
Adiyat/9 َ‫َأىفى ىػل‬
Zəlzələ/3 َ‫ىَكقى ى‬
‫ػاؿ‬
Məddi-yə:
Nəsr/2 َ‫ًَدَي ًػفَٱالػم ًػو‬

َ‫ػصػمٍّػي ى‬
‫ػف‬ ً
Məun/4 ‫لػٍم يػمػ ى‬
Əsr/3 َ‫الَٱلػذَي ى‬
‫ػف‬ ٌَ ًَ‫إ‬
Fil/4 ‫تى ٍػرَ ًمػيػ ًي ٍَػـ‬
Məddi-vəv:
Nas/5 ً ‫ص يَػدََك ًَرٱلػن‬

َ‫ػاس‬ ‫ي‬
Nas/1 َ‫َأى يعػكَ يذ‬
İxlas/3 َ‫ييػكَلى ٍػد‬
17. Havi: Havi havalı deməkdir. Söykənəcəkləri

olmayan və ağız fəzasından tələffüz olan mədd hərflə-
rini "həvaiyə", "cəvfiyə" və ya "havi" adlandırırlar.
Məsələn:
Zəlzələ/1 ‫ًَزٍل ىػزَالىػيىػا‬

Qariə/4 َ‫ىيػ يكػكَ ي‬
‫ف‬
413
َ‫ػؾ‬ ً ‫يػع‬
‫ػطػي ى‬
Zuha/5 ٍ‫ي‬
Qeyd: Bəziləri havi sifətinin xüsusi olaraq məddi-

əlifə aid olduğunu deyirlər. Lakin, havinin mənasına
həmçinin mədd hərflərinin keyfiyyət və əda olma for-
masına diqqət etdikdə bu sözün batil olduğu aydın
olur. Bəziləri isə "‫ "هـ‬hərfini haviyə hərflərindən hesab
edirlər ki, bu da tamamilə yanlışdır. Çünki, "‫ "هـ‬hərfi-
nin məxrəci var (əqsal həlqdən əda olunur). Amma
haviyə hərfləri elə hərflərdir ki, onların söykənəcəyi
yoxdur və boğazın boş fəzasından və ağızdan əda olu-
nurlar. (mədd hərfləri kimi)
18. Sükun: Sükun lüğətdə aramlıq və hərəkətsizlik

mənasındadır. Təcvid istilahında isə bu sifət sakin
olan hər hərfə şamil edilir.; Qəlqələ sifətinə malik olan
"‫ "ؽََطََبََجَد‬hərfləri istisna olmaqla. Beləliklə, sükun
halında olan bütün hərflər (‫ ؽ َط َبَج َد‬hərflərindən
başqa) gərək elə əda olunsunlar ki, onlarda sükun
sifətinə riayət olunsun. Başqa sözlə, bu hərflər sükun
halında gərək elə tələffüz olunsunlar ki, hərəkəli hal-
ları üzərlərinə götürməsinlər.
Məsələn:
Nas/6 َ‫ًم ىػفَٱٍل ًػجػن ًػة‬

Nas/5 َ‫يي ىػكَ ٍس ًػكَ يس‬
_________________________________
;Burdakı sükunda məqsəd, zati sükun deyildir. Lazımi və arizi sükundur.
414
‫‪Nas/1‬‬ ‫قي ٍػؿَ‬
‫‪Məsəd/1‬‬ ‫تىػب ٍَ‬
‫ػت‬
‫‪Məsəd/2‬‬ ‫ىمػآََأى ٍغ ىػن ٰػيَ‬
‫‪Məsəd/3‬‬ ‫ػصػمى ٰػيَ‬
‫ىس ىػي ٍ‬
‫‪Məsəd/4‬‬ ‫ك‬
‫ٱم ىػرََأىَتي َػوي‬
‫ىَك ٍ‬
‫‪Nəsr/2‬‬ ‫اجػا‬ ‫َأى ٍف ىػكَ ن‬
‫‪Kövsər/2‬‬ ‫ىَك ٍٱن ىػح ٍػرَ‬
‫‪Fil/2‬‬ ‫ػضػمًػي وَ‬
‫ػؿ‬ ‫تى ٍ‬
‫‪Fil/5‬‬ ‫ىمػٍَأ يكػكَ وؿَ‬
‫‪Huməzə/3‬‬ ‫ػبَ‬
‫ػس ي‬
‫ىي ٍػح ى‬
‫‪Şərh/4‬‬ ‫ًَذَ ٍك ىػرَ ىَ‬
‫ؾ‬
‫‪Şərh/1‬‬ ‫ىنػ ٍش ىػرَ ٍحَ‬
‫‪Şərh/2‬‬ ‫ًَك ٍَز ىَر ىَ‬
‫ؾ‬
‫‪Bələd/8‬‬ ‫ىع ٍػي ىػن ٍػي ًػفَ‬
‫‪Bələd/17‬‬ ‫بًػٱٍل ىػم ٍػرَ ىح ىػم ًػةَ‬
‫‪Tariq/7‬‬ ‫ىي ٍػخ يػرَ يجَ‬
‫‪415‬‬
HƏRFLƏRİN HÖKMLƏRİ
Hərflərin hökmləri müxtəlif dəyişikliklərdir ki, hərf-

lərin qarışmasının təsiri ilə kəlmələrdə yaranır. Başqa
sözlə, hərflərin sözdə istifadə olunması və işlənməsi
nəticəsində yaranan bir haldır ki, hərəkə, sükun və
başqa hərflərlə birləşərək bir hərfin qarşısına çıxır.
Sifətlər və məxrəclər bəhsində, sadəcə hərflərin öz-
ləri mühümdür. Amma hərflərin hökmləri bəhsində,
hərflərin sözdəki tərkibinə (qarışığına) diqqət etmək-
lə hərflərin yanındakı və onlara bitişik olan digər hərf-
lər də mühümdür.
"Təfxim" sözünün tərifi:
Təfxim lüğətdə, çox yemək, kökəltmək və kobud-

laşdırmaq mənasındadır. Amma təcvid elmi istilahın-
da, hərfin kobud və həcmli olmasına təfxim deyilir.
Başqa sözlə, hərfin kobud və həcmli əda olması,
dilin kökünün damağa tərəf (yumuşaq damaq) qalx-
ması səbəbindən ağız, hərfin səsi ilə dolur və bu əmələ
təfxim deyilir.
"Tərqiq" sözünün tərifi:
Tərqiq təxfifin sinonimidir və təfximin ziddinə ola-

raq, lüğətdə nəyinsə çətinliyinin azaltmaq və asanlaş-
dırmaq mənasındadır. Amma təcvid elmi istilahında
"‫ "ر‬hərfinin nazik, incə və az həcmli tələffüz olun-
masına tərqiq deyilir.
416
"Təğliz" sözünün tərifi:
Təğliz sözü lüğətdə, təfxim sözü ilə eyni mənada və

sinonimdir. Təcvid istilahında isə, "‫ "اىلػ ٰمٌػو‬sözündəki
cəlalə “‫ ”ؿ‬hərfinin kobud əda olunmasına təğliz de-
yilir və təfximin əksi sözü ilə məşhurdur.
"‫ "ر‬hərfinin hökmü:
“‫ ”ر‬hərfi zatən təfximdir və onun tərqiqi aşağıdakı

dəlillərə əsasən qeyd olunur:
1. Kəsrəsi lazım olan bütün kəsrəli "ra"lar tərqiq

olunur.
Məsələn:
Bəqərə/275 ‫ًَر ىبػا‬
və ya arizi olduqda.
Məsələn:
ً ‫أ‬
Yunus/2 ‫ىفَأ ٍىنػذ ًرَالػن ى‬
َ‫ػاس‬ ٍ
2. Özündən əvvəlki hərfi kəsrə olan sakin “‫ ”ر‬ki,

onun kəsrəsi lazımdır.
Məsələn:
417
Rəd/7 َ‫يم ٍػن ًَػذَ ٍر‬
Qəmər/12 ‫قي ًَػدَ ٍَر‬
3. Özündən əvvəli sakin müstəflə hərfi olan sakin “‫”ر‬

və hər ikisinin əvvəlki hərfi kəsrə olduqda.
Məsələn:
Bəqərə/102 َ‫ًس ٍػح ٍػر‬

Sad/49 ٍَ ‫ًذ ٍك‬
‫ػر‬
Hud/4 ٍَ ‫قى ًػدي‬
‫ػر‬
Hud/1 ٍَ ‫ىخػبًػي‬
‫ػر‬
4. Özündən əvvəli sakin "‫ "م‬hərfi olan sakin "‫ "ر‬və

hər ikisinin əvvəlki hərfi fəthəli olduqda.
Məsələn:
Yunus/11 َ‫بًػٱٍل ىػخ ٍػي ٍػر‬

Səba/10 ٍَ ‫ىَكٱلػط ٍػي‬
‫ػر‬
"‫ "ر‬hərfinin təfxim formaları:
1. Fəthəli və ya zəmməli "‫ "ر‬hərfi təfxim olunur.
Məsələn:
418
Nəml/72 ‫ىَرًد ى‬
َ‫ؼ‬
Qəmər/12 ‫قي ًػد ىَر‬
Nəcm/6 ‫ًمػرَوَة‬
Bəqərə/25 َ‫يَر ًَزقيكٍا‬
Bəqərə/182 َ‫ىغػفيػكَهر‬
İsra/107 َ‫ىي ًػخػرََك ى‬
‫ف‬
2. Sakin “‫ ”ر‬hərfinin özündən əvvəlki hərfi zəmmə

və ya fəthə olduqda təfxim olunur.
Məsələn:
Əla/4 َ‫َأىٍل ىػم ٍػرَ ىع ٰػي‬

Bəqərə/279 َ‫بً ىػح ٍػرَ و‬
‫ب‬
Nisa/77 ‫َأىخ ٍػرَتى ىػنػَٓا‬
Muddəssir/5 ٍَ ‫ػج‬
‫ػر‬ ‫ػٱى ي‬
ٍ ‫فى‬
Əraf/6 َ‫َأي ٍَر ًس ى‬
‫ػؿ‬
Bəqərə/256 ‫بًػٱٍل يػع ٍػرَ ىَكًَة‬
3. Sakin “‫ ”ر‬hərfinin özündən əvvəlki hərfi sakin

(məddi ya lazimi) və onların hər ikisinin əvvəlki hərfi
də fəthəli və ya zəmməli hərf olduqda, təfxim olunur.
Məsələn:
َ‫ػار‬ ً
Tövbə/40 ٍ ‫فػيَٱٍل ىػغ‬
419
Şura/33 َ‫ػكر‬
ٍ ‫ىشػ يك‬
Fəcr/1 ٍَ ‫ىَكٱٍلػفى ٍػج‬
‫ػر‬
Əsr/1 َ‫ػص ٍػر‬
ٍ ‫ىَكٱٍل ىػع‬
Əsr/2 ٍَ ‫ػس‬
‫ػر‬ ‫لى ًػف ي‬
ٍ ‫ػيَخ‬
Bəqərə/185 َ‫ػس ٍػر‬
ٍ ‫َأىٍل يػع‬
4. Sakin “‫ ”ر‬özündən əvvəlki hərfi sakin istila hərfi

olan və onların hər ikisinin əvvəlki hərfi kəsrəli
olduqda təfxim olunur.
Məsələn:
َ‫ػص ٍػر‬ ً
Quranın hər yerində ٍ ‫م‬
Səba/12 ٍَ ‫ط‬
‫ػر‬ ٍ ‫َأىٍل ًػقػ‬
5. Sakin “‫ ”ر‬özündən əvvəlki hərfi kəsrəli və özün-

dən sonrakı hərfi istila hərflərindən və bir kəlmədə
olduqda, təfxim olunur.
Məsələn:
Ənam/7 ‫ط و‬
َ‫ػاس‬ ‫ًق ٍػرَ ى‬
‫ػادا‬
‫صن‬ ً
Nəbə/21 ‫م ٍػرَ ى‬
Tövbə/107 ‫صػا ندا‬ ‫إًَ ٍَر ى‬
Tövbə/122 ‫ًف ٍػرَقى وَػة‬
Şüəra/63 َ‫ًف ٍػرَ و‬
‫ؽ‬
420
6. Sakin “‫ ”ر‬özündən əvvəlki hərfi arizi kəsrə ilə
kəsrəli olduqda, lazimi kəsrədən fərqlənməsi üçün təf-
xim olunur.
Məsələn:
َ‫ػض ٰػي‬ ً
Nur/55 ‫ٱ ٍرَتى ى‬
Hədid/13 ‫ًٱ ٍرَ ًج يػعػكٍَا‬
Maidə/106 ‫ًٱ ٍرَتى ٍػبػتي ٍَػـ‬
‫ػاب ٓػكٍََا‬ ً
Nur/50 ‫ٱ ٍرَتى ي‬
1. Beşinci forma təkcə bir yerdədir ki, sakin "‫ "ر‬və

müstəliyə hərfi bir kəlmədə olsunlar. Əgər sakin "‫ "ر‬və
müstəliyə hərfi iki kəlmədə olsalar, yuxarıdakı hökm
tətbiq edilməyəcək və sakin "‫ "ر‬hərfi özündən əvvəlki
hərəkəyə tabe olacaqdır.
Məsələn:
Loğman/18 َ‫ػص ٍّػع ٍػرََ ىخػد ىؾ‬

‫الَتي ى‬
َ‫ىَك ى‬
2. Bu formalarda,
Məsələn:
Bəqərə/20 َ‫قى ًػدي هػر‬

Yunus/76 َ‫لى ًػس ٍػح ه‬
‫ػر‬
Nur/41 َ‫ىَكٱلػط ٍػي يػر‬
421
ki, "ra"nın hökmü vəqf zamanı kəlmənin axırında
tərqiqdir, əgər "‫ "ر‬əslində zəmməli olarsa və onu rəvm
(‫َم‬،َ‫َو‬،َ‫ ) َر‬olaraq vəqf etmək istəsək, "‫ "ر‬hərfi təfxim
olunur. (Rəvm təcvid istilahında, kəlmənin axır hərə-
kəsinin ⅓-ni vəqf zamanı gətirməkdir ki, dinləyici
kəlmənin axır hərəkəsinin hansı hərəkə olduğunu ba-
şa düşsün).
3. Təşdidli "‫ "ر‬hərfinin bu kəlmələrdəki tələffüzü-

nün,
Məsələn:
Nəcm/6 َ‫يذكَ ًمػرَ وة‬

Bəqərə/189 َ‫ػسَٱٍلػبًػر‬ ‫ىَكلى ٍػي ى‬
Yunus/22 ٍَّ ‫ًفيَٱٍل ىػب‬
‫ػر‬
daha çox diqqətə ehtiyacı var. Təəssüf ki, bəzi qarilə-

rin təşdidli "‫ "ر‬hərfini yarımçıq təfxim və yarımçıq
tərqiqlə oxuduqlarını görürük. Misal üçün, (Nəcm/6)
‫ يذكَ ًمػرَوَة‬kəlməsinin əvvəlində azacıq tərqiq və daha sonra
təfxim edirlər və ya (Yunus/22) "‫ػر‬ ٍَّ ‫ " ًفیَاٍل ىػب‬kəlməsinin
əvvəlində azacıq təfxim və daha sonra tərqiq edirlər ki,
bu əməl təcvid qaydaları baxımından düzgün deyil.
Çünki, təşdidli "‫ "ر‬hərfi yuxarıda qeyd olunan kəlmə-
lərdə və ya onlar kimi olan kəlmələrdə bir söz kimi
hesab olunur və hərəkəli "‫ "ر‬hərfinin qaydasına uyğun
olaraq tələffüz olunur.
422
4. Qari Qurani-Kərimin tilavəti zamanı və müfəx-
xəm "‫ "ر‬hərfinin tələffüzü zamanı gərək diqqət etsin ki,
bitişik və ya yaxın mürəqqəq hərflərinin üzərinə təsir
qoymasın.
Məsələn:
Ənbiya/69 ‫ىب ٍػرَ ندا‬

Yusif/80 َ‫َأى ٍب ىػرَ ىح‬
5. Fəthəli "‫ "ر‬hərfi (Hud/41) "‫اىػا‬‫ " ىم ٍػجػرَ ى‬kəlməsində

tərqiq olunur və kəsrəli formada oxunulur. Belə ki, "‫"ر‬
hərfindən sonra məddi-əlif imalei kubra olur və "‫"ر‬
hərfi onun təsiri ilə tərqiq olunur.
6. “‫ ”ر‬hərfi aşağıdakı kəlmələrdə, hər iki formada

təfxim və tərqiq oxunur.
A) (Şuəra/63)"‫ؽ‬َ‫ " ًف ٍػرَ و‬kəlməsinin təfxim forması:

Sakin "‫ "ر‬hərfindən sonra müstəliyə "‫ "ؽ‬hərfinin olma-
sı.
Tərqiq forması: Sakin "‫ "ر‬iki kəsrənin arasında

yerləşir və bu kəlmədə "‫ "ر‬hərfinin tərqiqi danışıq
üzvü üçün daha da asanlaşır.
423
B) Quranın hər yerində "َ‫ػص ٍػر‬ ً
ٍ ‫ "م‬kəlməsi və (Səbə/12)
"‫ػر‬ ٍ ‫ "َاىٍل ًػقػ‬kəlməsi, hər iki kəlmədə vəqf formasında.
ٍَ ‫ط‬
Təfxim forması: Sakin "‫ "ر‬hərfindən əvvəlki müs-

təliyə hərfinin ardıcılı olması səbəbi. Belə ki, "‫ "ر‬hərfi-
nin tərqiqi, "‫ "ص‬və "‫ "ط‬hərflərinin təfximindən sonra
danışıq üzvü üçün çətindir. Beləliklə "‫ "ر‬hərfinin
təfximi yuxarıdakı hərflərdə daha yaxşıdır.
Tərqiq forması: Özündən əvvəli sakin olan, sakin "‫"ر‬

hərfi və onların hər ikisindən əvvəlki hərf isə kəsrəli
olduqda tərqiq olur.
C) (Taha/77) "َ‫ىس ًػر‬

ٍ ‫ "أ‬və (Qəmər/16) "َ‫"نػ يذ ًر‬
‫ ي‬kəlmələri
Quranın hər yerində və (Fəcr/4) "َ‫ػس ًػر‬
ٍ ‫"ي‬
‫ ى‬kəlməsi vəqf
şəklində.
Təfxim forması: Özündən əvvəlki hərfi sakin olan,

sakin "‫ "ر‬hərfi və onların hər ikisindən əvvəlki isə,
fəthəli ya zəmməli olduqda təfxim olunur.
Tərqiq forması: Bu kəlmələrin əsl işarələri (hərə-

kələri) formasıdır ki, əslində bu cür idilər. ‫ََنيػ يذ ًرَی‬،‫َأى ٍس ًػرَی‬
və ‫ػس ًرَی‬
ٍ ‫ىي‬
7. Tapşırıq üçün 29-cu cüzün mübarək surələrinin

qiraətini, ustad Məhmud Xəlil Husari və ustad Əbdül-
basitin tərtil tilavəti ilə dinləmək məsləhətdir.
424
“‫ ”ل‬CƏLALƏNİN HÖKMLƏRİ
“‫ ”ؿ‬hərfi müstəflə hərflərdəndir. Beləliklə, hər iki

tərəfi müstəflə və ya müstəliyə olduqda, gərək tərqiq
formasında əda olunsun. Lakin, "‫ " اىلػ ٰمٌػو‬cəlalə kəlməsin-
də olan “‫ ”ؿ‬hərfi “‫ ”ؿ‬cəlalə adlandırılır, xüsusi hökm-
ləri də vardır ki, aşağıda bəyan olunacaq:
1. Hər vaxt “‫ ”ؿ‬cəlalədən əvvəlki hərf fəthəli ya

zəmməli olarsa, “‫ ”ؿ‬cəlalə təğliz olunur.
Məsələn:
Ali-İmran/18 ‫ىشػ ًي ىَػدَٱلػم َػوي‬

Həşr/22 ‫يى ىػكَٱلػم َػوي‬
Mumtəhənə/10 ‫يحػ ٍك يػـَٱلػم ًَػو‬
Mumtəhənə/11 ‫ىَكٱتَػقيػكٍَاَٱلػم َػوى‬
2. Hər vaxt “‫ ”ؿ‬cəlalədən əvvəlki hərf kəsrəli olarsa

“‫ ”ؿ‬cəlalə hərfi tərqiq olunur.
Məsələn:
Səff/1 َ‫َلًػم ًػو‬

Bəqərə/8 َ‫بًػٱلػم ًػو‬
425
Səff/11 َ‫ػيَسػبًػي ًػؿَٱلػم ًػو‬
‫ف ى‬
ً
1. “‫ ”ؿ‬cəlalənin təğliz halında tələffüz forması itbaq

hərflərinin tələffüzü kimidir.
2. Allah "‫ "ٱلػ ٰمٌػو‬sözündəki “‫ ”ؿ‬cəlalədən başqa ki, təğliz

olunur, “‫ ”ؿ‬hərfi başqa kəlmələrdə tərqiq və nazik
surətdə tələffüz olunur.
Məsələn:
Ələq/2 َ‫ػؽ‬
‫ىخػمى ى‬
Ənkəbut/45 ‫ىٱلػصػمى ٰػكََةى‬
İxlas/1 ٍَ ‫َقي‬
‫ػؿ‬
“‫ ”ا‬təfxim və tərqiq hökmləri
"‫ "ا‬hərfi zatən heç cür təfxim və tərqiqi xoşlamır və

özündən əvvəldə gələn hərfin qarşısında qərarla-
şaraq ona tabe olur. Beləliklə, "‫"ا‬, heca hərflərinin iki,
tərqiqli və təfximli formada əda olunması ilə yanaşı iki
hal tapır.
426
1. Hər vaxt “əlif” "‫"ا‬, müstəliyə hərfləri və "‫"ر‬
hərfindən sonra gələrsə təfximli formada əda olunur.
Məsələn:
İnsan/15 َ‫ػاؼ‬
‫ط ي‬‫ييػ ى‬ :‫ط‬ 1
Nisa/79 َ‫ػؾ‬
‫ػاب ى‬
‫صى‬ ‫َأى ى‬ :‫ص‬ 2
Bəqərə/190 ‫ىَكقىػٰػتًػميػكٍَا‬ :‫ؽ‬ 3
Nisa/97 َٓ ‫ظىػالً ًػم‬
‫ػي‬ :‫ظ‬ 4
Ali-İmran/149 َ‫ىخػٰ ًػس ًػرَي ى‬
‫ػف‬ :‫خ‬ 5
Tövbə/40 ًَ ‫ًفػيَٱٍل ىػغ‬
‫ػار‬ :‫غ‬ 6
Fatihə/7 َ‫ىَك ىالَٱلػضػآلٍّػي ىػف‬ :‫ض‬ 7
Fatihə/6 َ‫ٍّػرَا ى‬
‫ط‬ ‫َأىلػص ى‬ :‫ر‬ 8
2. Hər vaxt "‫"ا‬, "‫ "ر‬hərfindən başqa, müstəliyə

hərflərindən sonra gələrsə tərqiqli formada əda olu-
nur.
Məsələn:
Fatihə/2 َ‫بَٱٍل ىَػعػَػٰ ػىم ًػمػي ىػف‬

ٍّ ‫ىَر‬ :‫ع‬
Fatihə/3 ًَ ٰ‫اىلػرَ ٍح ىَػمػ ػ‬
‫ف‬ :‫ـ‬
Fatihə/5 ‫إًَي ى‬
َ‫ػاؾ‬ :‫م‬
Bəqərə/2 َ‫ػؾَٱٍَل ًكَػتىا ي‬
‫ب‬ ‫ىذلً ى‬ :‫ت‬
Bəqərə/3 ‫ىَر ىَز ٍقىَػنا يى ٍَػـ‬ :‫ف‬
427
Təfxim və tərqiqin daha çox şərhi: Təfxim və tərqiq
həmin istila və istifaldır. Beləliklə, təfxim və istila yəni,
hərfin kobud və həcmli əda olunmasıdır, tərqiq və
istifal isə yəni, hərfin nazik və az həcmli tələffüz
olunmasıdır.
İstila və təfximin fərqi:
İstila yeddi "‫ ق‬٬ ‫ خ‬٬ ‫ غ‬٬ ‫ ظ‬٬ ‫ ط‬٬ ‫ ض‬٬ ‫ "ص‬hərflərinə
aiddir. Amma təfxim yeddi istila hərfindən əlavə bəzi
yerlərdə ləfzi cəlalə olan "‫ "ٱلػ ٰمٌػو‬sözündəki "‫ "ل‬hərfinə və
"‫ "ر‬hərfinə də aid edilir.
İstifal və tərqiqin fərqi:
İstifal, istila hərflərindən başqa və "‫ "اىلػمػو‬cəlalə

ləfzindəki "‫ "ؿ‬hərfindən və bəzi yerlərdə təfxim olan
"‫ "ر‬hərfindən başqa yerdə qalan 21 hərfə aiddir. Am-
ma tərqiq 21 istifal hərflərinə, "‫ "ٱلػ ٰمٌػو‬cəlalə sözündəki
"‫ "ؿ‬hərfinə və bəzi yerlərdə isə "‫ " ر‬hərfinə aiddir.
Beləliklə, təfxim eyni istiladır ki, cəlalə ləfzindəki
"‫ "ؿ‬hərfinin təfximi və bəzi yerlərdə isə "‫ "ر‬hərfinin
təfximləri ona əlavə olunub, tərqiq isə eyni istifaldır ki,
cəlalə ləfzindəki "‫ "ؿ‬hərfinin tərqiqi və bəzi yerlərdə
isə "‫ "ر‬hərfinin tərqiqi ona əlavə olunur.
İstila hərflərinin təfximi:

"‫ ق‬٬ ‫ خ‬٬ ‫ غ‬٬ ‫ ظ‬٬ ‫ ط‬٬ ‫ ض‬٬ ‫ "ص‬hərfləri bütün hallarda
yəni, bütün sakin, təşdid və hərəkəli hallarda
428
təfximlidirlər, kobud və həcmli əda olunurlar. Amma
əsas məsələ budur ki, bu hərflərin təfximləri müxtəlif
hallarda eyni miqdarda deyil və öz mərhələləri vardır
ki, ən yüksək mərhələdən, ən az mərhələyədək aşağı-
dakı kimi şərh olunub.
1. Təfximin ən yüksək dərəcəsi istila hərfləri haq-

qındadır ki, fəthəli (‫ )ــَـ‬olur və "‫ "ا‬onlardan sonra gəlir.
Məsələn:
Bəqərə/9 َ‫ػخػٰ ًػد يعػكَ ىف‬َ‫يي ى‬ :‫خ‬ 1

Məaric/40 ًَ َ‫َكٱٍل ىػم ىَػغ ػٰ ًػر‬
‫ب‬ :‫غ‬ 2
Yunus/24 َ‫َقى ػٰػ ًَػدَ يَرَك ى‬
‫ف‬ :‫ؽ‬ 3
Bəqərə/265 ‫ػابػيىػا‬
‫صى‬ ‫َأى ى‬ :‫ص‬ 4
Bəqərə/20 َ‫ضػٓا ىء‬ ‫َأى ى‬ :‫ض‬ 5
Bəqərə/247 َ‫طىػاليػكَ ى‬
‫ت‬ :‫ط‬ 6
Kəhf/35 ‫ظىػالً هَػـ‬ :‫ظ‬ 7
2. Təfximin ikinci mərhələsi, fəthəli olan müstəliyə

hərflərinə aid edilir.
Məsələn:
Əraf/130 ‫َأى ىخػ ٍذ ىنػا‬ :‫خ‬ 1

Ali-İmran/97 ٌَّ ً‫ىغػن‬
‫ػي‬ :‫غ‬ 2
Əraf/127 َ‫فى ٍػكَقىػيي ٍػـ‬ :‫ؽ‬ 3
Ali-İmran/39 ‫ػصػمٍّػي‬ ‫يي ى‬ :‫ص‬ 4
429
Nisa/24 ‫اض ٍػيػتيػـ‬
‫تى ىػرَ ى‬ :‫ض‬ 5
Əraf/149 ‫يس ًػقػطَى‬ :‫ط‬ 6
Hicr/14 َ‫فىػظىػمػكٍَا‬ :‫ظ‬ 7
3. Təfximin üçüncü mərhələsi, zəmməli olan müs-

təliyə hərflərinə aid edilir.
Məsələn:
Nisa/28 ‫يخ ًػم ى‬

َ‫ػؽ‬ :‫خ‬ 1
Ali-İmran/99 ‫تى ٍػب يػغػكَ ىنػيىػا‬ :‫غ‬ 2
Ali-İmran/47 َ‫ػؽ‬
‫ىي ٍػخػمي ي‬ :‫ؽ‬ 3
Ali-İmran/39 ‫ػصػكَ نَرا‬
‫ىح ي‬ :‫ص‬ 4
Fatihə/7 َ‫ػضػكَ ًب‬
‫اىٍل ىػم ٍػغ ي‬ :‫ض‬ 5
Ali-İmran/51 ‫طه‬
َ ‫ص ىػرَا‬ ً :‫ط‬ 6
Ali-İmran/108 ‫ظيػٍم نػمػا‬ :‫ظ‬ 7
4. Təfximin dördüncü mərhələsi sakin (‫ )ـ ْــ‬olan müs-

təliyə hərflərinə aid edilir.
Məsələn:
Nisa/36 َ‫ػاال‬
‫يم ٍػخػتى ن‬ :‫خ‬ 1
Ali-İmran/116 َ‫تي ٍػغػنً ى‬
‫ػي‬ :‫غ‬ 2
Əraf/130 َ‫ىنػ ٍق و‬
‫ػص‬ :‫ؽ‬ 3
َ ‫ػص ىػن‬
ٍ ‫ىي‬ :‫ص‬ 4
430
Ali-İmran/130 ‫ض ىَعػٰػفنػا‬
ٍَ ‫َأى‬ :‫ض‬ 5
Ali-İmran/126 َ‫ط ىػمػﺌًػف‬ ٍ ‫لًػتىػ‬ :‫ط‬ 6
Tövbə/33 ‫ظػ ً ى ي‬
‫يػرَه ك‬ ٍ ‫لً يػيػ‬ :‫ظ‬ 7
5. Təfximin sonuncu mərhələsi, kəsrəli (‫ )ــِـ‬olan

müstəliyə hərflərinə aid edilir.
Məsələn:
Əraf/124 َ‫ػؼ‬ ‫ًخػَمىػٰ و‬ :‫خ‬ 1

Əraf/140 ‫َأى ٍب ًػغػيػ يك ٍَػـ‬ :‫غ‬ 2
Ənam/152 ًَ ‫ػس‬
‫ػط‬ ً
ٍ ‫بًػٱٍَلػق‬ :‫ؽ‬ 3
َ‫ػصػميػكَ ى‬
‫ف‬ ً ‫ي‬ :‫ص‬
Nisa/90 ‫ى‬ 4
Ali-İmran/96 َ‫ض ى‬
‫ػع‬ ً ‫َك‬ :‫ض‬
‫ي‬ 5
َ‫ػط ه‬
‫ػؿ‬ ً ٰ‫َبػػ‬ :‫ط‬
Əraf/139 ‫ى‬ 6
‫ػظػي هَػـ‬ً‫ع‬ :‫ظ‬
Ali-İmran/105 ‫ى‬ 7
1. Təfximin səbəbi istiladır. Amma təfxim istilanın

səbəbi deyil. Belə ki, istila hərflərindən olmadıqla-
rına baxmayaraq "‫ "ٱلػ ٰمٌػو‬cəlalə ləfzindəki "‫ "ؿ‬hərfi, "‫"ر‬
hərfi və "məddi-əlif" təfxim yerlərində olurlar.
2. Gərək diqqət olunsun ki, müstəliyə hərflərini

kəsrə hərəkəsi ilə olduqları zaman zəmməli, fəthəli və
sakin olduqları zamandakı kimi təfxim edilməsin.
431
İmalənin tərifi: İmalə lüğətdə meyl vermək və meyl
etdirmək (arzu və istək) mənasındadır. Təcvid elmi
istilahında isə bir hərfin başqa bir hərfə meyl etmə-
sidir.
İmalənin növləri:
İmalei Kubra (böyük imalə): İmalei Kubra Asimin

qiraətində yalnız bir yerdə gəlmişdir və o, (Hud/41)
‫ ىم ٍجرَىَػٰيىا‬kəlməsindəki "‫ "ر‬hərfindən sonrakı "əlif"dir ki,
bu “‫“ ”ا‬məddi-yə"yə tərəf meyl edir. Onun qiraətinin
keyfiyyəti də bu surətdədir ki, "‫ "ر‬hərfinin fəthəsini
əməli olaraq kəsrə halında tələffüz edərək hərəkəsini
uzadırıq.
İmalei Suğra (kiçik imalə): “məddi-əlif”i fəthə halın-

dan azacıq "məddi-yə" tərəfinə meyl etməsinə imalei
suğra deyilir. İmalənin bu növünə təqlil və ya bəynul
bəyn (fəthə halı ilə imalei kubra arasındakı hal) də de-
yilir.
Məsələn:
Nəsr/1 َ‫ىجػٓا ىء‬

Nisa/22 ‫ىسػآ ىَء‬
Diqqət: Həfsin Asimdən olan rəvayətinə əsasən

imalei suğra nəql edilməmişdir.;
_______________________________
;Quranın tədris və təcvid göstərişləri ikinci səviyyə, 1389, c. 1, səh. 148
432
İDĞAM
İdğamın tərifi: İdğam sözü lüğətdə, bir şeyi başqa

bir şeyə daxil etmək mənasındadır. Təcvid elmi istila-
hında isə, sakin hərfi hərəkəli hərfə daxil etməkdir. Bu
cür ki, sakin hərfdən heç bir əlamət qalmasın və hə-
rəkəli hərf isə təşdidli (‫ )ــّـ‬əda olunsun. Məsələn:
(Ənbiya/87) ‫ػب‬َ‫ إًذذ ىى ى‬sözündəki sakin "‫ "ذ‬hərfi, hərəkəli
َ‫ إًذ ىى ى‬kimi oxunur. Başqa
"‫ "ذ‬hərfində idğam olundu və ‫ػب‬
sözlə, idğam, birinci sakin hərfin silinərək sonrakı
hərəkəli hərfi təşdidli etməkdir ki, birinci sakin hərfə
"mudğəm" (idğam olunmuş) və hərəkəli olan ikinci
hərfə isə "mudğəmun fih" (mudğəmin onda idğam
olduğu hərf) deyirlər.
İdğamın şəraiti: İdğam üç şərtdən ibarətdir:
A) Mudğəm hərfi gərək sakin olsun. Çünki, əgər

hərəkəli olsa, onun idğamı mümkünsüz olacaq və ya
gərək sakin olunsun.
B) Mudğəmun fih gərək hərəkəli olsun, çünki iki

sakin hərfin bir-birinə idğam olunması mümkün deyil.
C) Mudğəm və mudğəmun fih gərək bir-birinə

bitişik olsunlar və onların ikisinin arasında isə heç bir
vasitə olmamalıdır. Məsələn: (Əraf/189) ‫ػس‬ َ‫ ًمػفَنػ ٍف و‬sözü
َ‫ ًمػنػ ٍف و‬olaraq oxunulur.
kimi ki, idğam zamanı ‫ػس‬
433
İdğamın faydası: İdğamın faydası, tələffüzdəki
ağırlığı aradan qaldıraraq, sözdə asanlıq və gözəllik
yaratmasıdır. Çünki, əgər bir hərf bir dəfə tələffüz
olursa və onun məxrəci açılırsa, daha sonra yenidən o
hərf və ya ona yaxın olan hərf tələffüz olunursa, bu
əməl danışıq üzvü üçün ağır olacaq. Bunu aradan qal-
dırmaq üçün isə gərək idğam qaydaları icra olunsun.
Məsələn:
Əraf/205 َ‫ػؾ‬
‫ىَكٱ ٍذ يكػرَرَب ى‬
Nisa/113 ‫ػتَطػآﺌًَػفىػ َةه‬
ٍ ‫لىػيىػم‬
İdğamın növləri:
İdğam, mudğəm və mudğəmun fih baxımından iki

dəstəyə ayrılır:
1. Səğir (kiçik) idğam;
2. Kəbir (böyük) idğam.
1. Səğir idğam: Hər vaxt mudğəm sakin və mud-

ğəmun fih hərəkəli olsa, bu növ idğama səğir idğam
deyilir ki, bu da üç hissədən təşkil olunmuşdur:
A) Mütəmasilin idğamı: Yəni, məxrəc və sifətdə eyni

olan bir-birinə birləşik, birincisi sakin ikincisi hərəkəli
olan iki eyni hərf.
Məsələn:
434
Bəqərə/270 َ‫ًمػفَنػٍَذَ ور‬
Ali-İmran/20 ٍ ‫فىػقى ًػد‬
َ‫َٱىػتى ىَػدََكاَك‬
Ali-İmran/23 ‫يىػـَم ٍػع ًػرَ ي‬
َ‫ضػكَ ىف‬
Ali-İmran/41 َٓ ٍّ‫َٱج ىػعػؿَل‬
‫ػي‬ ٍ ‫ب‬ ٍّ ‫ىَر‬
Ali-İmran/154 ‫ىىػؿَل ىػنػا‬
Nisa/78 ‫يي ٍَػدَ ًَركػك يػـَٱٍل ىػم ٍػكَ ي‬
َ‫ت‬
Maidə/61 ‫قىػدَد ىخػميػكٍََا‬
1. Əgər mudğəm, mədd hərfi olarsa idğam caiz deyil.

Çünki, mədd hərfinin iki təbii mədd hərəkəsi var,
idğam və mədd bir-birinin ziddinədir.
Məsələn:
Şüəra/96 َ‫َكَ يى ٍػـ‬

‫قىػاليػكٍَا ى‬
َ‫مَي ىػكَ ٍس ًػكَ ي‬
‫س‬ ً
Nas/5 ‫َأىلػذ ي‬
2. Əgər mudğəm hərfi, lin hərflərindən olarsa idğam

caizdir.
Məsələn:
Ali-İmran/112 َ‫ػانػكٍَا‬
‫ػصػكٍَاَكَ ىك ي‬
‫ىع ى‬
Ənfal/23 ‫لىػتى ىػكَلػكٍَاَكَ يىػـ‬
Ali-İmran/188 َ‫َأىتىػكٍَاَكَيي ًػحػبػكَ ى‬
‫ف‬
435
3. İki ayədə "‫ "هـ‬hərfinin qiraəti iki formalıdır.
(Haqqə surəsi/28-29).
Haqqə/28 َۗ‫ػیَمػاَلً ىػي ٍػو‬

‫َع ٍّػن ى‬ ٍ ‫ىمػآَأ‬
‫ىغ ىػن ٰػی ى‬
Haqqə/29 ‫طػانً ىػي ٍَػو‬ ‫َعٍَّػن ي‬
‫ػیَسٍمػ ى‬ ‫ػؾ ى‬
‫ىىَػمى ى‬
A) İki "‫ "هـ‬hərfinin idğamı 28-ci ayənin axır kəlmə-

sində və 29-cu ayənin ilk kəlməsində caizdir. Çünki,
orda mütəmasilin idğamının şəraiti vardır.
B) Birinci "‫ "هـ‬hərfinin səktlə həmrah olması, idğam-

sızlıqdır. Çünki, onun əsli səkt və məksdədir, yəni,
sakin "‫ "هـ‬hərfinin tələffüzündən sonra çox qısa bir
anlıq, nəfəsi təzələmədən səs kəsilir və sonra ikinci
"‫ "هـ‬hərfi tələffüz olunur.
4. Hərəkəli "‫ )اىؿ( "ؿ‬hərfindəki idğamdan sonraya

"mütəmasiləyn idğamı" deyilir. Məsələn, َ،َ‫ػف‬ َ‫ََأىل ًػذي ى‬،َ‫َأىلَػتًی‬
‫ أَىل ًػذی‬kəlmələri əslində və idğamdan öncə ‫ََأىٍلػمى ًػذی‬،َ‫ َأىٍلػمى ًػذي ىػف‬və
‫ أَىٍلػمىػتًػی‬idilər.
B) Mütəcanisəyn idğamı: Hər vaxt mudğəm və

mudğəmun fihin bir məxrəcləri olsa, lakin sifətləri bir-
birindən fərqli olsa, bir ya iki kəlmədə yerləşənlərin
hamısında mütəcanisəyn idğamı yaranır ki, Həfsin
Asimdən olan rəvayətinə əsasən, yalnız yeddi yerdə
caizdir və onlar aşağıdakılardır:
436
1. "‫ "د‬hərfinin "‫ "ت‬hərfində idğamı. Məsələn, (Ali-
İmran/194) ‫ػاك ىعػدت ىػنػا‬
‫ ىم ى‬sözü idğam zamanı ‫ػاَك ىعػت ىػنػا‬
‫ ىم ى‬kimi
oxunur.
2. "‫ "ت‬hərfinin "‫ "د‬hərfində idğamı: Məsələn

(Yunus/89) ‫ َأي ًجػي ىػبػت َد ٍع ىػكَتيػ يک ىػمػا‬sözü idğam zamanı
ً ‫ أ‬kimi oxunur.
‫يجػي ىػبد ٍع ىكَتيػ يک ىػمػا‬
3. "‫ "ت‬hərfinin "‫ "ط‬hərfində idğamı. Məsələn: (Ali-

ًَ ‫ ىىػمَػتَطػٓاﺌًػفىػتى‬sözü idğam zamanı ‫ػاف‬
İmran/122) ‫ػاف‬ ًَ ‫ىىػمػطػآﺌًػفىػتى‬
kimi oxunur.
4. "‫ "ط‬hərfinin "‫ "ت‬hərfində idğamı ki, bu növ

idğama naqis idğam deyilir.
Məsələn:
Nəml/22 َ‫ػت‬
‫ط ي‬ٍ ‫َأى ىحػ‬
Maidə/28 َ‫ط ى‬
‫ػت‬ ٍ ‫ػسػ‬
‫ىب ى‬
Yusif/80 َ‫طػتي ٍػـ‬
ٍ َ‫فىػر‬
Zumər/56 َ‫ط ي‬
‫ػت‬ ٍَ َ‫فىػر‬
"‫ "ط‬hərfinin "‫ "ت‬hərfindəki naqis idğam forması bu

cürdür ki, dil "‫ "ط‬hərfinin ədası üçün, itbaq və təfxim
halına düşür, amma "‫ "ط‬hərfi tələffüz olunmur, "‫"ت‬
hərfi fasiləsiz olaraq təşdidli halda tələffüz olunur.
Beləliklə, keçmiş misallar bu formada oxunulur.
َ‫فىػرَطػت‬ َ‫فىػرَطػت ٍػـ‬ َ‫ػسػطػت‬

‫ىب ى‬ َ‫َأى ىحػطػت‬
437
Diqqət: Qüvvətli sifətə malik olan "‫ "ط‬hərfi istila və
itbaq sifətləri səbəbindən, qeyd olunan hərf "‫"ت‬
hərfində tamamilə idğam olunmur.
5. "‫ "ذ‬hərfinin "‫ "ظ‬hərfində idğamı; Məsələn,

(Nisa/64) ‫ إًذ َظػمى يػم ٓػكٍَا‬sözü idğam zamanı ‫ إًظػمى يػم ٓػكٍََا‬kimi
oxunur.
6. "‫ "ث‬hərfinin "‫ "ذ‬hərfində idğamı; Məsələn,

َ‫ ىيػٍمػيىػثَ ىذالً ى‬sözü idğam zamanı ‫ػؾ‬
(Əraf/176) ‫ػؾ‬ َ‫ ىيػٍمػيىػذالً ى‬kimi
oxunur.
7. "‫ "ب‬hərfinin "‫ "م‬hərfində idğamı; Məsələn,

(Hud/42) ‫ إً ٍرَ ىکػبَم ىػع ىػنػا‬sözü idğam zamanı ‫ إً ٍرَ ىکػم ىػع ىػنػا‬kimi
oxunur.
Diqqət: Həfsin Asimdən olan rəvayətinə əsasən, 7-ci

hissədəki "‫ "ب‬hərfinin qəlqələsi, yəni izhar kimi nəql
olunur. Amma "‫ "ب‬hərfinin "‫ "م‬hərfində idğamı, səhih
tələffüzdəki ağırlığı aradan qaldırıb sözü asan-
laşdırmasına görədir.
C) Mütəqaribəyn idğamı: Hər vaxt mudğəm və

mudğəmun fih hərfləri sifət və məxrəc baxımından
bir-birinə yaxınlaşarsa, bir ya iki kəlmədə olduqda
bütün bunlardan mütəqaribəyn idğamı əmələ gəlir ki,
Həfsin Asimdən olan rəvayətinə əsasən yalnız üç yer-
də caizdir və aşağıdakılardan ibarətdir.
438
1. "‫ "ل‬hərfinin "‫ "ر‬hərfində idğamı. Məsələn;
(Nisa/158) ‫ ىبػؿَرَفى ىػعػوي َٱلػم َػوي‬sözü idğam zamanı ‫ىبػرَفى ىػعػوي َالػ ٰمٌ َػوي‬
kimi oxunur. Amma "‫ "ر‬hərfinin "‫ "ل‬hərfində idğamı,
"‫ "ر‬hərfinin təkrir sifətinə görə caiz deyil. Məsələn;
(Ali-İmran/147) ‫ إًَ ٍغ ًػف ٍػرَلى ىػنػا‬kəlməsi səhih deyil ki, ‫إًَ ٍغ ًػفػمىَػنػا‬
kimi oxunsun. "‫ "ؿ‬hərfinin "‫ "ر‬hərfində idğamının
səbəbi ibni Əlcəzərinin əqidəsinə əsasən, iki "‫ "ر‬və "‫"ل‬
hərflərinin məxrəclərinin bir-biri ilə yaxınlığı və "‫" ر‬
hərfinin qüvvətli olmasıdır.;
Diqqət: (Mutəffifin/14) ‫اف‬َ‫ َ ىب ٍػؿ َۗ َ ىَر ى‬sözündə istisna

olaraq, idğam forması olmur və ‫ػؿ‬ ٍَ ‫ ىب‬sözündəki "‫ "ؿ‬hərfi
qısa səkt və məkslə izhar olunur. İdğamın olmaması-
nın səbəbi budur ki, əgər idğam olunsa, yuxarıdakı söz
َ‫ < ىبػرَ ى‬formasında oxunacaq ki, bu da ayənin təhrif və
‫اف‬
mənasının dəyişməsinə səbəb olacaqdır. Buna görə də
idğam olunmur.
2. "‫ "ق‬hərfinin "‫ "ك‬hərfində idğamı. Məsələn:

(Mursəlat/20), ‫َن ٍػخػميػٍَقػ يک ٍَػـ‬
‫ َأىلى ٍػـ ى‬idğam zamanı ‫َن ٍػخػميػک ٍَػـ‬
‫ َأىلى ٍػـ ى‬kimi
oxunur və bu idğama tam (kamil) idğam deyilir.
Diqqət: Həfsin Asimdən olan rəvayətinə əsasən, "‫"ؽ‬

hərfinin "‫ "ؾ‬hərfindəki naqis idğamı da caizdir.
_______________________________
;“‫ ” الػنػشػرَفیَقػرَاﺌػاتَالػعػشػر‬c. 1, səh. 22
<Yəni, iki yaxşı əməli olan insan (ki, ayənin mənası ilə mütənasib deyil).
439
Bu idğamdakı dilin kökü sakin "‫ "ؽ‬hərfini əda etmək
üçün yuxarı damağa tərəf hərəkət edir, ağız təfxim
formasını alır və fasilə olmadan "‫ "ؾ‬hərfi təşdidli
formada tələffüz olunur. Məsələn: ‫ک ٍَػـ‬ َ‫ػـَن ٍػخػميػ ٍقػ ي‬
‫ َأىلى ى‬sözü naqis
idğam zamanı ‫ َأىلىٍَـَ ىن ٍػخػميػقػکػـ‬kimi oxunur.
3. Sakin "‫ "ن‬hərfinin "yərməlun" hərfində idğamı.
Məsələn:
İdğam zamanı
Surə və Ayə Yazılır Sıra
oxunur
Nisa/85 ٍَ ‫ىمػيػثٍػ ىغ‬
‫ػع‬ َ‫ػفَيػ ٍشػفى ٍػع‬
‫ىم ى‬ 1
Əraf/181 َ‫ايمػةيَي ٍػي يػدكَ ىف‬ َ‫َي ٍػي يػدكَ ى‬
‫ف‬ ‫َأيمػةه ى‬ 2
Ali-İmran/84 ٍّ ‫ًمػر‬
‫َبػ ًيػـ‬ ‫ػفَرٍَّبػ ًي ٍَػـ‬
‫م ى‬
ً 3
Ali-İmran/129 ‫ىغػفيػكَ يَررَ ًحػي هَػـ‬ ‫ىغػفيػكَهَررَ ًحػي هَػـ‬ 4
Bəqərə/164 َ‫ًمػم و‬
‫ػاء‬ ‫ًمػفَمػآ وَء‬ 5
Nisa/8 ‫قى ٍػكَلىػم ٍػع يػرََكفنػا‬ ‫قى ٍػكَ نالَم ٍػع يػرََكفنػا‬ 6
Nisa/85 َ‫ىيػ يكػم َوي‬
‫ك‬ ‫ك‬
‫ىيػ يكػفَل َػوي‬ 7
Ali-İmran/138 ًَ ‫ػافَلٍّػمػن‬
‫ػاس‬ ‫ىب ىػي ي‬ ًَ ‫ػافَلٍّػمػن‬
‫ػاس‬ ‫ىب ىػي ه‬ 8
ً ‫عػكَلى ًػد‬
‫َهَے‬ ‫ػدًَه ے‬ ً ‫عػفَكَلى‬
Loğman/33 ‫ى‬ ‫ى ى‬ 9
Diqqət: Həfsin Asimdən olan rəvayətinə əsasən,

(Qiyamət/27) ‫ؽ‬ َ‫ ىم ٍػفََۗ ىَرا و‬sözündə idğam qaydası icra
olunmur. Sakin "‫ "ن‬hərfi izhardan əlavə, səkt olunur
və qısa məkslə birgədir. İdğamın olunmamasının səbə-
440
َ‫ىمػرَا و‬
bi budur ki, əgər idğam olarsa, yuxarıdakı kəlmə ;‫ؽ‬
formasında oxunulur ki, bu da kəlmənin təhrif olması
və mənasının dəyişməsinə səbəb olur. Buna görə də
idğam icra olunmur.
Qeyd: Sakin "‫ "ف‬hərfinin iki "‫ "ك‬və "‫ "م‬hərflərində

idğamına, naqis idğam deyilir. Çünki sakin “nun”un
"‫ "م‬və "‫ "ك‬hərflərində idğamı zamanı, sakin “nun”un
ğunnə səsi (⅔) burundan və (⅓) ağızdan eşidilir.
Hərçənd ki, iki "‫ "ك‬və "‫ "م‬hərfləri təşdidli formada
tələffüz olunur. Buna görə də bu idğama, naqis idğam
deyilir.
2. Kəbir (böyük) İdğam: Əgər mudğəm hərəkəli olsa,
idğam üçün onu sakin edirlər. Bu idğamın "Kəbir
idğam" adlandırılmasının səbəbi, buna görədir ki, on-
da səğir idğama nisbətən bir əməl çox icra olunur (yə-
ni, hərəkəli mudğəm hərfini sakin etmək). Məsələn;
(Ali-İmran/59) ‫ػاؿَلى َػوي‬
‫ قى ى‬sözünü bəzi səb'ə qariləri, iki "‫"ؿ‬
hərflərini idğam formasında, yəni, ‫ قىػالػ َوي‬kimi qiraət edib-
lər.
Diqqət: Kəbir idğam Asimin Həfsdən olan rəva-
yətinə əsasən qadağandır. Amma əgər Qurani-Kərimin
rəsmi xəttində ona əməl olunsa gərək qari diqqət etsin
ki, bu kəlmələri səhih qiraət etsin. Məsələn; (Zu-
mər/64) ‫نی‬َٓ ‫ٍم يػرََٓك‬ ً
‫ تىػأ ي‬sözü ki, əslində ‫ٍم يػرََك ىنػنػی‬
‫ تىػأ ي‬idi və ya
(Kəhf/95) ‫ ىمػک ٍّػنػی‬sözü ki, əslində ‫ ىمػک ىػنػنًػی‬idi.
_________________________________
;Yəni, dindən çıxaran (ki, sözün və deyilən ayənin mənasının dəyişməsinə
səbəb olur).
441
SAKİN “‫ ”ن‬HƏRFİ VƏ
TƏNVİNİN (‫ )ــــــــٍــــــ‬QAYDALARI
(1)
Hər zaman sakin “‫ ”ف‬və tənvinlərdən (‫ )ػ ػ ػه ػ ػو ػنػػ‬sonra

ərəb qrafikasında olan iyirmi səkkiz hərfdən hər hansı
biri gələrsə bu zaman aşağıdakı dörd qaydadan (izhar,
idğam, iqlab, ixfa) biri baş verər. Hər zaman sakin “‫”ف‬
və tənvin (‫ )ػ ػ ػه ػوػ ػنػػ‬həlq (‫ خ‬- ‫ غ‬- ‫ ح‬- ‫ ع‬- ‫ ى ػ‬- ‫ )ء‬hərflərinə
yetişsə izhar, yərməlun (‫ ف‬- ‫ ك‬- ‫ ؿ‬- ‫ ـ‬- ‫ ر‬- ‫ )م‬hərflərinə
yetişdikdə idğam, “‫ ”ب‬hərfinə yetişdikdə iqlab, yerdə
qalan bütün hərflərə yetişdikdə isə ixfa olur.
1. İzhar
İzhar kəlməsinin lüğəvi mənası bir şeyi aşkar etmək

deməkdir. Təcvid elminin istilahında isə sakin olan “‫”ف‬
və “tənvin” boğaz hərflərinə yetişən zaman sakin “‫”ف‬
və “tənvini” zahir (aşkar) etməkdir. Bəzən sakin “‫ ”ف‬və
“tənvin” boğaz hərflərindən (‫ خ‬- ‫ غ‬- ‫ ح‬- ‫ ع‬- ‫ ى ػ‬- ‫ )ء‬birinə
yetişərək izhar oxunur. Yəni tələffüzdə heç bir
dəyişikliyə məruz qalmadan sadə şəkildə oxu-naraq,
dil kamil şəkildə “‫ ”ف‬hərfinin məxrəcinə yapışır.
442
Eyniylə “pünhan” və “ənam” kəlmələrinin tələffüzü
üçün sakin olan “‫ ”ف‬heç bir dəyişikliyə məruz qal-
madan sadə şəkildə zahir olunur. Sakin olan “‫ ”ف‬və
“tənvin” ərəb dilinin kəlmələrinin çoxunda izhar olur.
Aşağıdakı cədvəldəki gələn kəlmələr kimi:
Məsələn:
Tənvinin “‫”ــــــٍـــــ‬
Sakin “‫”ن‬ Sakin “‫”ن‬
Həlq
izharı izharı hərfləri
izharı
İki kəlmədə Bir kəlmədə
ًَ ‫ػش‬
³‫َاےَلىػٰػ ًػف ًيٍَـ‬ ‫قيىرَ ٍي و‬ ًَ ‫َء‬
²‫اؿ‬ ‫م ٍف ى‬
ً ¹‫ف‬َ‫ىي ٍػنػأ ٍىكَ ى‬ ‫ءَ–َا‬
‫ًَك ٍجيىةه ي‬
@‫َى ىَك‬ ?‫َىػػًٰذًَه‬
َ‫ع ٍف ى‬ َ‫ى‬ >‫ًم ٍنيػٰا‬ ‫ق‬
C ُۧۧ‫بً ٍكهرَ ىع ىكَاف‬ B‫ي‬َ‫َع ًف ى‬
‫فى ىم ٍف ي‬ A‫ؽ‬َ‫ىي ٍػن ًع ي‬ ‫ع‬
ً ‫ىنػارَح‬
¹² ۧ‫ام ىي َةي‬ ¹¹‫ث‬َ‫َح ٍي ي‬ ً
‫ه ى‬ ‫م ٍف ى‬ ¹:‫ىَكٱ ٍن ىح ٍَر‬ ‫ح‬
ً ‫ًمف‬ ¹³‫ف‬
َ‫ضكَ ى‬ ً
َ¹?ََۧ‫اغ ٍي ىرهيَك‬
‫ىَز ٍَك نج ى‬ ¹>‫َغ ٍَّؿ‬ ٍ ‫فى ىسيي ٍنغ ي‬ ‫غ‬
‫ىذَرَ وة ى‬
¹B‫َخ ٍي نرَا‬ ¹A ۧ‫ؼ‬ ًَ َ‫َخ ٍك‬
‫ًم ٍف ى‬ ¹@‫ىَكٱٍل يم ٍن ىخنًقى َةي‬ ‫خ‬
__________________________________________________________________________
;Ənam surəsi, ayə 26 ;:Kövsər surəsi, ayə 2

<Bəqərə surəsi, ayə 49 ;;Bəqərə surəsi, ayə 149
=Qureyş surəsi, ayə 1-2 ;<Qariə surəsi, ayə 11
>Bəqərə surəsi, ayə 48 ;=İsra surəsi, ayə 51
?Əraf surəsi, ayə 20 ;>Əraf surəsi, ayə 43
@Bəqərə surəsi, ayə 148 ;?Bəqərə surəsi, ayə 230
ABəqərə surəsi, ayə 171 ;@Maidə surəsi, ayə 3
BBəqərə surəsi, ayə 178 ;AQureyş surəsi, ayə 4
CBəqərə surəsi, ayə 68 ;BZəlzələ surəsi, ayə 7
443
Boğaz hərflərinin yanında gələn sakin “‫ ”ن‬və tənvi-
nin izhar edilməsinin səbəbi
Boğaz hərflərinin məxrəclərinin “‫ ”ف‬hərfinin məx-

rəcindən uzaq olması, sakin “‫ ”ف‬və tənvinin boğaz
hərflərinin kənarında izhar olmasına səbəb olmuşdur.
“‫ ”ف‬hərfinin məxrəci dilin uc hissəsidir. “‫ ”ف‬hərfini
tələffüz edən zaman dilin ucu yuxarı qabağ dişlərin
dibinə və ətrafına birləşir. Lakin boğaz hərflərinə gə-
lincə isə, onların məxrəc yerləri boğazdır.
Sakin “‫ ”ف‬və tənvin izhar olunduğu vəziyyətlərdə
aşağıdakı nöqtələrə diqqət yetirmək lazımdır:
1. Sakin “‫ ”ف‬və “tənvin” izhar olunan zaman “‫ ”ف‬hər-

finin hərəkət edərək qəlqələyə oxşamamasına diqqət
olunmalıdır.
Məsələn:
‫يما‬ ً
Nisa/11 ‫ىعم ن‬
‫يما‬ ً
Nisa/11 ‫ىحك ن‬
2. Sakin “‫ ”ف‬və “tənvin” fasilə olmadan və surətlə

oxunur. Fasilə olarsa təşdidə oxşayar və ya ğünnə (iki
hərəkə çəkmə) şəkli alar.
3. Sakin “‫ ”ف‬və “tənvin”in tələffüzü zamanı səs gə-

rək axıcı olsun və kəsilməsin.
444
2. İdğam
Əvvəldə deyildiyi kimi idğam kəlməsi lüğətdə bir

şeyi digər bir şeyə daxil etmək mənasındadır. Təcvid
elminin istilahında isə sakin olan hərfi özündən sonra
gələn hərəkəli hərfə sakin hərfin heç bir əsəri qalma-
dan və hərəkəli hərfi təşdidli etməklə daxil etməkdir.
Bu səbəbdən sakin “‫ ”ف‬və “tənvinin” qaydaları
bəhsində belə deyilir ki, hər zaman sakin “‫ ”ف‬və “tən-
vin” altı “yərməlun” hərflərindən (‫ ف‬-‫ ك‬- ‫ ؿ‬- ‫ ـ‬-‫ ر‬- ‫)م‬
birinə yetişərsə, idğam əmələ gəlir. Yəni, sakin “‫ ”ف‬və
“tənvin” oxunuşda itərək ondan sonra gələn hərf
təşdidli oxunur.
“Yərməlun” hərflərində sakin “‫ ”ف‬və “tənvinin”
idğamı iki qisimdir:
1. İdğam məlğunnə. (ğünnəli idğam)

2. İdğam bilağunnə. (ğünnəsiz idğam)
1. İdğam məlğunnə. (ğünnəli idğam)
Sakin “‫ ”ف‬və “tənvin” dörd hərfə (‫ ف‬، ‫ ك‬، ‫ ـ‬، ‫)م‬

“yəmun” yetişdiyi zaman bu hərflərə idğam olunur. Bu
idğam iki hərəkə çəkməklə (yəni ğunnəylə) birlikdə
olan idğamdır.
Məsələn:
445
Nisa/133 ‫إً ى‬
َ‫فَيػ ىشػاٍأ‬
Maidə/91 َ‫ىفَيػكَ ًق ى‬
‫ػع‬ ‫أ ي‬
َ‫َي ٍػعػمى يػمػكَ ى‬
‫ف‬ ‫ً و‬
Ənam/97 ‫لػقى ٍػكَـ ى‬
Bəqərə/182 َ‫ًمػفَمػكَ و‬
‫ص‬
Bəqərə/23 ‫ے‬ َ‫ػفَمػثٍ ػمً ًػو‬
ٍّ ‫ًم‬
Ali-İmran/140 ‫ك‬ َ‫َمػثٍ ػمي َػوي‬
ٍّ ‫قى ٍػرَ هح‬
Bəqərə/107 ٍَّ ً‫ػفَكَل‬
‫ػي‬ ‫م ى‬
ً
Yusif/75 ‫ػفَكَ ًج ىَػد‬
‫ىم ي‬
Bəqərə/96 ‫ىح ىػي ٰػكَوَةَك‬
Ənam/83 َ‫ىمػفَنػ ىشػآ ي‬
‫َء‬
Bəqərə/270 ‫ًمػفَنػ ٍذ وَر‬
Tövbə/127 َ‫ظ ىػر‬
‫يسػكَ ىَرةهَنػ ى‬
Qeyd: Sakin olan “‫ ”ف‬və “‫ ”ـ‬hərflərini tələffüz edən

zaman, ağızdan səsin çıxma yolu bütöv şəkildə bu iki
hərfin məxrəclərinin vasitəsilə bağlı olur. Buna görə
də səsin hamısı təbii şəkildə burun fəzasından iki hə-
rəkə çəkməklə xaric olunur.
Məsələn:
Muminun/55 ‫ًمفَم و‬
َ‫اؿ‬
Ənam/83 َ‫ًمفَن ىش ي‬
‫ػآء‬
446
Əgər burun yolu bağlı olarsa, səsin çıxması kamil
şəkildə kəsilmiş olur. Lakin sakin olan “yə” və “vəv”in
idğamı zamanı, səsin yarısı ağızdan, yarısı isə burunun
fəzasından xaric olur. Buna “qarışıq səs” (ağız-burun)
səsi yada “ənfəmi” deyilir. Burun və ağızın hər ikisinin
vasitəsilə əmələ gələn səsə “ənfəmi” deyilir.
Məsələn:
Bəqərə/90 َ‫فَي ىشػآ يء‬

‫ىَم ى‬
Məryəm/35 ‫فَكَلىوَد‬
‫م ى‬
ً
1. “‫ ”ف‬və “‫ ”ـ‬hərflərində sakin “‫ ”ف‬və “tənvinin”

idğamı kamil idğamdır. Və idğam olunmuş hərfdən heç
bir əsər qalmır.
2. “‫ ”ك‬və “‫ ”م‬hərflərində sakin “‫ ”ف‬və “tənvinin”

idğamı isə naqis idğamdır. Çünki idğam zamanı “‫”ف‬
hərfi tam şəkildə aradan getmir.
3. “Yərməlun” hərflərində sakin “‫ ”ف‬və “tənvinin”

idğamı kiçik idğam növündəndir. Çünki idğam olunan
hərf sakindir.
4. “‫ ”ك‬və “‫ ”م‬hərflərinin idğamında “ənfəmi” (ağız-

burun) xüsusiyyətinin aradan getməsiylə səsin çıxışı-
447
nın ağız və burundan birinə məxsus olması, təcvid xə-
tası hesab olunur.
2. İdğam bilağunnə. (ğünnəsiz idğam)
Sakin “‫ ”ف‬və “tənvin” (‫ )ؿ‬və (‫ )ر‬hərflərinə yetişən

zaman oxunuşda tam şəkildə aradan gedirlər. Onların
yerinə “‫ ”ؿ‬və “‫ ”ر‬ğunnə olmadan təşdidli (‫ )ػ ػػٌػػ‬tələffüz
olunur.
Məsələn:
Tövbə/40 َ‫ػكدَل ٍػـ‬َ‫ػج يػن و‬

‫بً ي‬
‫ل‬
Tövbə/41 ‫ػرَلػ يك ٍَػـ‬
َ‫ىخ ٍػي ه‬
Ali-İmran/8 َ‫ًمػفَل يػدن ى‬
‫ػؾ‬
Taha/27 ‫ػسػانًػي‬ٍّ ً
‫مػفَل ى‬
Bəqərə/285 ‫ے‬ َ‫ًمػفَرَ يسػمً ًػو‬

Yunus/59
Bəqərə/143
َ‫ػفَرَ ٍَز و‬
‫ؽ‬
َ‫كؼَرَ ًحػي هػـ‬
ٍّ ‫ًم‬
َ‫لى ىػرَ يء ه‬
‫ر‬
Tövbə/5 ‫ػكرَرَ ًحػي هَػـ‬
َ‫ىغػفي ه‬
Gunnəsiz olan idğam barəsində mühüm xatırlama-

lar:
1. Sakin “‫ ”ف‬və “tənvin”in (‫ )ؿ‬və (‫ )ر‬hərflərində olan

idğamı kamil idğamdır.
448
2. Sakin “‫ ”ف‬və “tənvin”in (‫ )ؿ‬və (‫ )ر‬hərflərində olan
idğamı kiçik idğamdır.
3. İdğam zamanı “‫ ”ؿ‬və “‫ ”ر‬hərflərinin səslənməsi

heç bir dartma olmadan ağız fəzasından xaric olur.
4. Təşdidli olan “‫ ”ؿ‬və “‫ ”ر‬hərflərini tələffüz edən

zaman gərək səs qırılmasın.
5. Təşdidli olan “‫ ”ؿ‬və “‫ ”ر‬hərflərini tələffüz edən

zaman gərək təşdiddən çox sürətli keçilməsin. Əksinə,
hərflərin təşdid halı gərək zahir olunsun və ğunnəsiz,
dartmadan tələffüz olunsun.
İstisnalar:
1. Həfsin Asimdən nəql elədiyi rəvayətə əsasən

َ‫ ىم ٍفََۧ ىَرا و‬kəlməsində idğam baş vermir. Əksinə “‫”ف‬
;‫ؽ‬
hərfi sakin halda izhar edilməklə yanaşı ondan sonra
qısa bir zamanda nəfəsi təzələməmək şərti ilə səda-
nı iki hərəkə miqdarında kəsdikdən sonra oxunulur.
Burada da idğam olmamasının səbəbi budur ki, idğam
baş verəcəyi halda yuxarıda ki, kəlmə <‫ؽ‬ َ‫ ىمرَا و‬oxunula-
caqdır ki, bu da ayənin mənasının dəyişməsinə və
təhrif olmasına gətirib çıxaracaqdır. Bu səbəbdən də
idğam baş vermir.
______________________________________
;Qiyamət surəsi, ayə 27
<Yəni dindən xaric edən (kimi mənayə gələcəy ki, bu da ibarənin mənasının
dəyişməsinə səbəb olur və əlaqədar ayənində mənasının təhrifinə gətirib
çıxardır).
449
2. Gərək diqqət olunsun ki, idğam baş verən zaman
sakin “‫ ”ف‬və “tənvin”, “yərməlun” hərflərilə birlikdə iki
kəlmədə olsun. Buna əsasən hər vaxt bir kəlmədə bu
iş baş verərsə, sakin “‫ ”ف‬və “tənvin” idğam yox, izhar
olunacaq.
Məsələn:
َ‫ًق ٍػن ىكاَ ه‬

;‫ف‬ <‫ف‬ ً
َ‫ص ٍن ىكَاَ ه‬ = ‫يَدَ ٍن ىيا‬ > ‫ػاف‬
َ‫يب ٍػن ىي ه‬
Qurani-kərimdə yalnız həmin bu dörd kəlmədir ki,

sakin “‫ ”ف‬və “yərməlun” hərflərinin bir kəlmədə gəl-
məsi səbəbiylə idğam bu kəlmələrdə qadağan olubdur.
Necə ki, idğam olduğu təqdirdə kəlməni səsləndirən
şəxs üçün əsl məfhum və mənada səhv, eləcədə onla-
rın tələffüzündə çətinlik əmələ gələcək. Bu səbəbdən-
dir ki, yuxarıdakı kəlmələrin idğam halında tələffüz
olunması (‫ػاف‬
ٍَ ‫ يَبػي‬، ‫ يَدَيا‬، ‫ف‬ ًَ ، ‫ف‬
ٍَ َ‫صكَا‬ ٍَ َ‫ ) ًقػَكا‬düzgün olmayacaq-
dır.
3. İki yerdə (?‫ف‬

َ‫َكَ ىم ىاي ٍسطييرََك ى‬ ً ًَ ‫افَٱٍل ىح ًك‬
‫ )فََۧ ىَكٱٍلقىػمىـ ى‬və (A‫يـ‬ ً ‫ىَكٱٍلقيٍرَ ىء‬
۞@‫ )يس‬muqatta’a hərfləri sonrakı ayəyə vəsl olduqda
sakin “‫( ”ف‬yərməlun) hərflərindən olan “‫ ”ك‬hərfinə
çatdıqda idğam deyil, izhar olunur.
﴾‫ف‬
َ‫َكَ ىم ىاي ٍسطييرََك ى‬ ً
‫فَ ىَكٱٍلقىػمىـ ى‬ ًَ ‫افَٱٍل ىح ًك‬
ٍَ َ‫ ﴿ ينك‬- ﴾ ‫يـ‬ ً ‫يفَ ىَكٱٍلقي ٍرَ ىء‬ ً
ٍ ‫﴿ ٰياس‬
_________________________________________________________________
;Ənam surəsi, ayə 99 ?Qələm surəsi, ayə 1
<Rəd surəsi, ayə 4 @Yasin surəsi, ayə 1
=Bəqərə surəsi, ayə 86 AYasin surəsi, ayə 2
>Səff surəsi, ayə 4
450
SAKİN “‫ ”ن‬HƏRFİ VƏ
TƏNVİNİN (‫ )ــــــــٍــــــ‬QAYDALARI
(2)
3.İqlab
İqlab kəlməsinin lüğəvi mənası dəyişmə, əvəz olma-

dır. Təcvid elminin istilahında isə bir hərfi başqa bir
hərfə dəyişmək mənasındadır.
Məsələn:
Maidə/20 َ‫َأىنـ ِبـ َيـﺂ ىء‬

Hud/49 ‫َأىنـ َبـﺂ ًَء‬
Ənam/6 َ‫ًمػفَۗ ىب ٍػع ًػد ًى ٍػـ‬
İqlabın yaranma səbəbi: İqlabın yaranma səbəbi “‫”ب‬

hərfinin yanında sakin “‫ ”ف‬və “tənvinin” asan izhar
oluna bilməməsidir. Çünki bir tərəfdən gərək dil yuxa-
rı dişlərin dibiylə rastlaşaraq “‫ ”ف‬hərfinin səsi burun
boşluğunda eşidilsin və fasilə olmadan “‫ ”ب‬hərfinin
səsinin yaranması üçün dodaqlar bir-birinin üzərinə
qoyulsun. Digər bir tərəfdən də “‫ ”ف‬hərfinin idğamı “‫”ب‬
hərfində düzgün hesab olunmur. Çünki onların məx-
rəcləri fərqlidir və bu ikisinin arasında uyğunluq azdır.
451
İqlabın düzgün üslubu: Hər zaman sakin “‫ ”ف‬və
“tənvin” (‫ )ب‬hərfinə yetişərsə, “‫ ”ـ‬hərfinə çevrilir. “‫”ـ‬
hərfini tələffüz edən zaman dodaqlar nazik bir kağız
ölçüsündə bir-birinə yapışır və bu zaman “‫ ”ـ‬hərfi bu
iqlabdan əmələ gəlir. Özündən sonra gələn “‫ ”ب‬hərfi
isə ixfa olur. (Yəni, iki hərəkə uzunluğunda olan mü-
hüm bir sürət burnun fəzasından xaric olur) Sonra isə
“‫ ”ب‬hərfi tələffüz olunur.
Məsələn:
Tənvində İki kəlmədə Bir kəlmədə

iqlab iqlab iqlab
َ³َ‫ػؽَۧبً ًَو ے‬َ‫ضآ ًىػ ي‬‫ى‬ َ‫ًمفَۧ ىب ٍػيػتً ى‬
²‫ػؾ‬ ¹َ‫لً ىجنػۗػبً ًَو ے‬
ًَ ‫يـَۧبً ىذ‬
@‫ات‬ َ‫ىعًم ي‬ ٍَ ‫ىَكلىػٰػ ًػكفَۧ ىب يع ىد‬
?‫َت‬ >‫ىيػۗ ينبكَ نعا‬
C‫آءَۧبً ىما‬َ‫ىج ىزَ ى‬ َ‫س ٰىَٓر ًَءَ ى‬
B‫يؿ‬ ٍَ ً‫ًمفَۧ ىبػنً ٓىَإ‬ A‚‫ىَي ٍسػتىػۗنبًطيكَ ىن َوي‬
ٍَّ ‫يعػتي‬
¹²‫ػؿَۧ ىب ٍعىَد‬ ¹¹‫ؾ‬َ‫أىفَۧ يبكَ ًَر ى‬ َ‫ىي ٍسػتىػۧنبًػ ػيػكَ ىن ى‬
¹:‫ؾ‬
_______________________________________________________________________________________
;Yunus surəsi, ayə 12 ?Tövbə surəsi, ayə 42 CTövbə surəsi, ayə 95
<Ənfal surəsi, ayə 5 @Hud surəsi, ayə 5 ;:Yunus surəsi, ayə 53
=Hud surəsi, ayə 12 ANisa surəsi, ayə 83 ;;Nəml surəsi, ayə 8
>İsra surəsi, ayə 90 BMaidə surəsi, ayə 78 ;<Qələm surəsi, ayə 13
452
4.İxfa
İxfa kəlməsinin lüğəvi mənası gizlətmək, geyindir-

məkdir, üstün örtmək deməkdir.
Lakin təcvid elminin istilahında isə ğünnə sifətin
saxlamaqla sakin “‫ ”ف‬və “tənvin”i gizlətməkdir. Başqa
sözlə desək, sakin “‫ ”ف‬və “tənvin” nə tam şəkildə aşkar
olur (izhar), nə də tam şəkildə aradan gedir (idğam).
Əksinə iki hərəkə çəkməklə (ğünnə) birlikdə idğam və
izhar arasında olan bir halda tələffüz olunur. Bu qay-
daya Azərbaycan dilinin bəzi kəlmələrində də rast
gəlmək olar.
Məsələn: İnsan, münsif, incil və bu kimi digər kəlmə-

lərdə onların “n” hərfi tam şəkildə tələffüz olunmur.
İxfanın yerləri və necəliyi
Sakin “‫ ”ف‬və “tənvin”, izhardan sonra boğaz hərflə-

rinin yanında, idğamdan sonra “yərməlun” hərflərinin
yanında, iqlabdan sonra “‫ ”ب‬hərfinin yanında və yerdə
qalan heca (əlifba) hərflərinin yanında ixfa olunur.
İxfa bəzən bir kəlmədə, ya da iki kəlmədə olur. Bu
ixfada diqqət olunası məqam, səsin “ənfəmi” (burun
və ağız) halıdır ki, burun boşluğunun səsinin çıxışı,
onun ağız hissəsindən artıqdır.
453
İxfa qaydası
Heca hərflərinin yanında sakin “‫ ”ف‬və “tənvinin”

ixfası üç mərhələdə yerinə yetirilir:
1. Əvvəlcə sakin “‫ ”ف‬və “tənvini” gizlədirik.
2. Sonra dil və danışıq alətlərini ixfadan sonra gələn

hərfin məxrəcinə yaxınlaşdırırıq. Bu zaman sakin
“‫ ”ف‬və “tənvinin” ğünnəsinin səsini burun fəzasın-
da iki hərəkə uzunluğunda saxlayırıq.
3. Sonda isə dil və danışıq alətlərini ixfadan sonra

gələn hərfdən azad edərək tələffüz edirik.
Məsələn:
(Bəqərə/9) ‫ أىنفي ىسييٍَـ‬kəlməsini tələffüz edərkən dilin

ucu “sakin nun”un məxrəcinə bitişmədən, aşağı dodaq
yuxarı qabaq dişlərin başına azacıq toxunur. Bu əsas
halı qorumaqla, səs burundan ğünnəli halda iki hərəkə
uzunluğunda davam edir, sonra isə “‫ ”ؼ‬hərfi tələffüz
olunur.
Düzgün ixfanın göstəricisi: İxfa edən zaman, ixfanı

eşidən gərək gələn hərfi təsəvvür etsin. Başqa sözlə
deyəsi olsaq, ixfa edən zaman gələn hərfin səsi müəy-
yən olunsun.
Məsələn:
454
Tənvində İki kəlmədə Bir kəlmədə İxfa
Sıra
ixfa ixfa ixfa hərfləri
‫و‬ ²‫صبًيرََكا‬
¹‫ف‬
َ‫َضكَ ى‬
‫ىي ٍك ىمػىًػذَتي ٍع ىر ي‬ ٍ ‫ىكَإًَ ٍفَتى‬ ³‫إً ٍفََأى ٍنتيٍَـ‬ :‫ت‬ 1
>‫اجاَثىػمٰػَثىػ َةن‬
‫أ ٍىزَ ٰك ن‬ ?‫ت‬
ٍَ ‫ىم ٍفَثىػقيػمى‬ @‫را‬
َ‫ىم ٍنثيكَ ن‬ :‫ث‬ 2
ً
‫ل يك ٍّػؿ ى‬
A‫َج ىعػٍمىَػنػ ػٰػا‬ B‫حكَا‬ ‫ىَكإًَ ٍف ى‬
‫َج ىن ي‬ C‫َأى ٍن ىج ٍينػٰػا‬ :‫ج‬ 3
َ¹:‫َدانً ىػي َةه‬
ٰ ‫ًق ٍػن ٰكاَ هف‬ ¹¹‫َداَ ًَر ًىٍَـ‬
ٰ ‫ًم ٍف‬ ¹²‫ًع ٍػن ىد يىٍَـ‬ :‫د‬ 4
¹³‫ؾ‬َ‫اعاَ ٰىذََلً ى‬‫سرََٰ ن‬
ً ¹>‫ىم ٍفَ ىذاالًَذل‬ ¹?‫َأى ٍنًذ ٍرَ يىٍَـ‬ :‫ذ‬ 5
¹@‫ىن ٍف نساَ ىَز ًكػي َةن‬ ¹A‫َزَكاىػٰػا‬ ‫ىم ٍف ى‬ ¹B‫َأى ٍن ىزٍَلنػٰػا‬ :‫ز‬ 6
‫لىيػٰ و‬
¹C‫ػاؿَ ىس ًكَيًّا‬ ²:‫ف‬
َ‫َس ىػيػ يككَ ي‬
‫َأى ٍف ى‬ ²¹‫خ‬
ٍَ ‫ػاَن ٍػن ىس‬
‫مػٰ ى‬ :‫س‬ 7
²²‫ىغػفيكَهرَ ىش يككَهَر‬ ²³‫فىًَإ ٍفَ ىش ًي يدكَا‬ ²>‫أ ٍىن ىشٍَأنػٰػا‬ :‫ش‬ 8
²?‫اَصفًّا‬‫صفًّ ى‬ ‫ى‬ ²@‫َص ىب ىَر‬
‫ىكلى ىم ٍف ى‬ ²A‫صكَ نَرا‬‫ىَم ٍن ي‬ :‫ص‬ 9
²B‫اَض ٍعفنا‬ً ‫ع ٰذاب‬ َ‫َض ًرَ و‬
²C‫يع‬ ً ³:‫ضكَوَد‬
‫ى ن‬ ‫م ٍف ى‬ ‫ىم ٍن ي‬ :‫ض‬ 10
‫ص ًع ن‬
³¹‫يداَطىػينٍّبا‬ ‫ى‬ ³²‫يف‬َ‫َط و‬ ً ‫ًمف‬
ٍ ³³‫ػارَا‬ ً
‫قٍَػنطى ن‬ :‫ط‬ 11
َ‫ظًم ن‬
³>‫ػيل‬ ‫ًظ ًّلَ ى‬ َ‫ظ ًي و‬
³?‫ير‬ ‫ًم ٍفَ ى‬ ³@‫ف‬
َ‫ىي ٍػنظييرََك ى‬ :‫ظ‬ 12
³A‫خػٰػالً نداَ ًفػييٰػػا‬ ³B‫ؿ‬ َ‫ض و‬ٍ ‫ًم ٍفَفى‬ َ‫يي ٍػن ًفػقيكَ ى‬
³C‫ف‬ :‫ؼ‬ 13
>:‫يب‬ َ ‫ىس ًم‬
َ‫يعهَقى ًرَ ه‬ >¹‫ؿ‬ ًَ ‫ًم ٍفَقى ٍػب‬ َ‫تى ٍػن ًق يػمكَ ى‬
>²‫ف‬ :‫ؽ‬ 14
>³‫يما‬‫قى ٍكَ نالَ ىك ًرَ ن‬ >>‫ػانكَا‬ ‫إً ٍفَ ىَك ي‬ >?‫فى ٍان ًك يحكَا‬ :‫ؾ‬ 15
_______________________________________________________________________________________
;Haqqə surəsi, ayə 18 ;AŞəms surəsi, ayə 9 =:Vaqiə surəsi, ayə 29
<Ali-İmran surəsi, ayə 186 ;BQədr surəsi, ayə 1 =;Maidə surəsi, ayə 6
=Maidə surəsi, ayə 106 ;CMəryəm surəsi, ayə 10 =<Sad surəsi, ayə 76
>Vaqiə surəsi, ayə 7 <:Muzzəmmil surəsi, ayə 20 ==Nisa surəsi, ayə 20
?Qariə surəsi, ayə 6 <;Bəqərə surəsi, ayə 106 =>Nİsa surəsi, ayə 57
@Furqan surəsi, ayə 23 <<Fatir surəsi, ayə 30 =?Səbə surəsi, ayə 22
AMaidə surəsi, ayə 48 <=Nisa surəsi, ayə 15 =@Mutəffifin surəsi, ayə 35
BƏnfal surəsi, ayə 61 <>Ənbiya surəsi, ayə 11 =ANisa surəsi, ayə 93
CŞuəra surəsi, ayə 65 <?Fəcr surəsi, ayə 22 =BƏraf surəsi, ayə 39
;:Ənam surəsi, ayə 99 <@Şura surəsi, ayə 43 =CŞura surəsi, ayə 38
;;Rəd surəsi, ayə 31 <Aİsra surəsi, ayə 33 >:Səbə surəsi, ayə 50
;<Tur surəsi, ayə 37 <BSad surəsi, ayə 61 >;Ta-Ha surəsi, ayə 114
;=Qaf surəsi, ayə 44 <CĞaşiyə surəsi, ayə 6 ><Maidə surəsi, ayə 59
;>Əzhab surəsi, ayə 17 >=İsra surəsi, ayə 23
;?Məryəm surəsi, ayə 39 455 >>Tövbə surəsi, ayə 62
;@Kəhf surəsi, ayə 74 >?Nisa surəsi, ayə 3
Sakin “‫ "ف‬və "tənvinin" özündən sonra gələn hərf-
lərdə növ və keyfiyyəti nəzərindən aşağıda bəyan olu-
nan iki haldan xaric deyildir:
1. Təfxim ixfa:
Hər vaxt sakin “‫ "ف‬və "tənvindən" sonra itbaq və

istila sifətinə malik olan hərflərdən biri gələrsə, "Təf-
xim ixfa" əmələ gəlir. Yəni sakin “‫ "ف‬və "tənvinin" ixfa-
sı kobud və geniş həcmdə icra edilir.
Məsələn:
Ənfal/6 َ‫ىيػنػظي يػرََك ىف‬ :‫ظ‬

Tövbə/40 ‫كهي‬
َ َ‫ػص يػر‬ ‫تىػن ي‬ :‫ص‬
Tövbə/48 َ‫ًمػفَقى ٍػبػ ي‬
‫ؿ‬ :‫ؽ‬
Bəqərə/168 ‫ط ٍّػي نػبػا‬
‫ػلَ ى‬
َ‫ىحػَمىػٰ ن‬ :‫ط‬
َ‫ػض و‬
‫ػكد‬ ً
Hud/82 ‫مػن ي‬ :‫ض‬
2. Tərqiqi ixfa:
Hər vaxt sakin “‫ "ف‬və "tənvindən" sonra istifal hərf-

lərindən biri gələrsə, "Tərqiqi ixfa" əmələ gəlir. Yəni
sakin “‫ "ف‬və "tənvinin" ixfası nazik və qısa həcmdə icra
edilir.
456
Məsələn:
Tövbə/43 َ‫تَلىػيي ٍػـ‬ َ‫لًىَـََأىًَذَ ٍن ى‬

Yunus/65 َ‫الَ ىي ٍح يزٍََنػ ى‬
‫ؾ‬ َ‫ىَك ى‬
Hud/61 َ‫شَأى يك ٍػـ‬
َ‫َأى ٍن ى‬
Ənfal/3 َ‫يي ٍػن ًػفػقيػكَ ى‬
‫ف‬
Bəqərə/185 َ‫َايٍن ًػزَ ىؿ‬
Nisa/12 َ‫فَ ٰىَذَلً ى‬
‫ؾ‬ ٍَ ‫ًم‬
Diqqət:
İxfa əməli kamil formada açıq və bağlı şəkildə icra

olunmur.
Məsələn:
Ali-İmran/101 َ‫َأى ٍنػتي ٍػـ‬

Bəqərə/22 ‫َأى ٍن ىػد نادا‬
‫فَتيػرَ و‬
َ‫اب‬ ً
Fatir/11 ‫م ٍَ ى‬
Sad/52 ‫ًع ٍػن ىػد يَى ٍَػـ‬
457
SAKİN “‫ ”م‬HƏRFİNİN
QAYDALARI
Hər zaman sakin "‫ "م‬hərfindən sonra ərəb qrafika-

sında olan iyirmi səkkiz hərfdən hər hansı biri gələrsə
bu zaman aşağıdakı üç qaydadan (idğam, ixfa, izhar)
biri baş verər. Başqa bir izahla desək hər zaman sakin
"‫ "م‬hərfi "‫ "م‬hərfinə yetişsə idğam, "‫ "ب‬hərfinə yetiş-
dikdə ixfa, qalan bütün iyirmi altı hərflərə yetişdikdə
isə izhar olur.
1. Sakin "‫ "م‬hərfinin İdğam qaydası:
Sakin olan "‫ "م‬hərfi hərəkəli "mim" (‫ ) يَـًََـَىَـ‬hərfinə

yetişərsə, bu zaman ğünnənin iki hərəkə çəkilməsiylə
birlikdə idğam qaydası baş verir.
Məsələn:
Ənfal/1 َ‫يكػنػتيػـَم ٍػؤَ ًمػنًػي ىػف‬

Tövbə/49 ‫ىَك ًمػنػييػـَمػف‬
Yunus/18 ‫ىعػـَمػا‬
Yunus/20 َ‫ػـَم ىػف‬
ٍّ ‫ىم ىػعػ يك‬
Yunus/21 َ‫لىػييػـَمػ ٍك ه‬
‫ػر‬
458
ٍّ ‫ىي ٍػرَ يَزقيػ يك‬
1. Sakin olan "mim”in idğamı, mütəmasileyn və

kiçik idğam növündəndir.
2. Sakin olan "mim”in idğamı tam idğamdır. Çünki

"‫ "ـ‬hərfinin səsi kamil surətdə burundan eşidilir və
onu tələffüz edən zaman ağız bağlı olur.
3. Təşdidli "mim”in olması səbəbiylə sakin olan

"mim”in idğamı iki hərəkə çəkməklə və ğünnəylədir.
2. Sakin "‫ "م‬hərfinin ixfa qaydası:
Sakin olan "‫ "م‬hərfi "‫ "ب‬hərfinə yetişən zaman ixfa

qaydası əmələ gəlir. İxfanın düzgün şəkildə icrasının
yolu bucürdür ki, ixfanı edən zaman dodaqlar o qədər
bir-birinə yaxınlaşır ki, yalnız arasından bir nazik
kağız vərəqi keçirmək mümkün olur. Bu zaman səsin
əsas hissəsi iki hərəkə çəkməklə burun fəzasından
ğünnəylə xaric olur. Bu zaman "‫ "ب‬hərfi tələffüz olu-
nur.
Məsələn:
Sad/22 ‫ػـَبٍَػي ىػن ىػنػا‬

‫ػٱحػ يك ى‬
ٍ ‫فى‬
Bəqərə/93 َ‫ىءاتى ٍػيىَػن ػٰػ يكػـَبًػقيػكَ وة‬
Bəqərə/93 ‫ػو ے‬ًَ ً‫ٍم يػرَ يكػـَب‬ ‫ىيػأ ي‬
459
Ənfal/9 ‫م ًػمػدَ يكػـَبًػأىٍل و‬
َ‫ػؼ‬ ‫ي‬
Yunus/11 َ‫لىػييػـَبًػٱٍل ىػخ ٍػي ًػر‬
Yunus/47 ًَ ‫ػس‬
‫ػط‬ ً
ٍ ‫ىب ٍػي ىػنػييػـَبًػٱٍلػق‬
Sakin "‫ "م‬hərfinin "‫ "ب‬hərfinin yanında olan

ixfasının səbəbi:
Məxrəc baxımından "‫ "م‬və "‫ "ب‬hərfləri müştərək ol-

duqları kimi, bir-birinin növü və mütəcanis sifətdəndə
belədirlər. Kamil izhar və ya kamil idğam olmaları
çətin və ağır olduğundan, qiraətin asan olması üçün
onların yerinə ixfayla tələffüz olunur.
1. "‫ "ب‬hərfinin yanında sakin olan "mim”in ixfası

"şəfəvi" ixfa adlanır. Çünki hər iki hərf dodaq məhəl-
lindən əmələ gəlir.
2. İxfanın surəti gərək tərkibi "ənfəmi" (burun-ağız)

olsun.
3. "Sakin" "mim"in ixfası tam açıq və bağlı olunmur.

Əksinə elə icra olunur ki, sonra gələcək hərfi eşidən
təxmin edir.
460
‫‪" hərfinin izhar qaydası:‬م" ‪3. Sakin‬‬
‫‪" hərflərindən başqa,‬ب" ‪" və‬م" ‪" hərfi‬م" ‪Sakin olan‬‬

‫‪yerdə qalan iyirmi altı hərfə yetişdiyi zaman izhar‬‬
‫‪olunur.‬‬
‫‪Nisa/113‬‬ ‫ًَم ٍػنػيي ٍػـََأى ٍفَ‬ ‫ا ‪ -‬ء‪:‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪Fatihə/7‬‬ ‫َأى ٍن ىػع ٍػم ىَ‬
‫ػت‬ ‫تَ‪:‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Ta-Ha/104‬‬ ‫َأى ٍمػثىػ ػمييي ٍـَ‬ ‫ثَ‪:‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Bəqərə/25‬‬ ‫َجػن وَ‬
‫ػات‬ ‫لىػيي ٍػـ ى‬ ‫جَ‪:‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Qəmər/50‬‬ ‫ىكػمى ٍػم وػحَ‬ ‫ح‪:‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪Mücadilə/16‬‬ ‫َجػنػ َةن‬‫اى ٍي ىَػما ىنػيي ٍػـ ي‬ ‫خ‪:‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪Fatihə/2‬‬ ‫َلػم ًَػو‬
‫ػحم يػد ً‬
‫اىٍل ىَ ٍ‬ ‫د‪:‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪Ali-İmran/135‬‬ ‫ػسػيي ٍػـَىَذَ ىك يػرََكاالمَ َوى‬ ‫َأى ٍنػفي ى‬ ‫ذ‪:‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪Ənfal/11‬‬ ‫َرَ ٍج ىػزَ‬ ‫ىع ٍػنػ يك ٍػـ ً‬ ‫ر‪:‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪Tövbə/124‬‬ ‫َزَ ىادَتٍ َوي‬
‫َأىيػ يك ٍـ ى‬ ‫ز‪:‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪Şəms/1‬‬ ‫َكٱلػش ٍػم ً‬
‫ػسَ‬ ‫س‪:‬‬ ‫‪11‬‬
‫ى‬
‫‪Hədid/28‬‬ ‫تى ٍػمػ يشػكَ ىفَ‬ ‫‪ 12‬ش ‪:‬‬
‫‪Bəqərə/23‬‬ ‫ػادَقًَػي ىَ‬
‫ػف‬ ‫َص ًَ‬ ‫‪ 13‬ص ‪ :‬إًَ ٍفَ يك ٍػنػتي ٍػـ ى‬
‫‪Maidə/106‬‬ ‫َض ىػرَ ٍبػتي ٍَػـ‬
‫َأى ٍنػتي ٍػـ ى‬ ‫‪ 14‬ض ‪:‬‬
‫‪İnsan/10‬‬ ‫ط ًػرَي نػرَا‬ ‫قى ٍػمػ ى‬ ‫ط‪:‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪Ali-İmran/128‬‬ ‫فىػًَإنػيي ٍػـَظىَاػمً يَػم َ‬
‫ػك ىَ‬
‫ف‬ ‫ظ‪:‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪Bəqərə/7‬‬ ‫ىس ٍػم ًػعػ ًي ٍَػـ‬ ‫ع‪:‬‬ ‫‪17‬‬
‫‪461‬‬
Yasin/6 ً ‫َغ‬
َ‫ػافػميػكَ ىف‬ ‫فىػيي ٍػـ ى‬ :‫غ‬ 18
ً ‫ىػـ‬
‫َفػييىػا‬ :‫ؼ‬
Bəqərə/25 ٍ‫ي‬ 19
Ali-İmran/73 َ‫ىَرٍّبػ يك ٍػـَقي ٍػؿ‬ :‫ؽ‬ 20
Bəqərə/61 ‫بًػَأىنػيي ٍػـَ ىك ي‬
‫ػانػكٍَا‬ :‫ؾ‬ 21
Nəml/18 َ‫ىن ٍػمػ يؿ‬ :‫ؿ‬ 22
Maun/7 َ‫ىي ٍػم ىػن يػعػكَ ىف‬ :‫ف‬ 23
Tariq/17 ‫َأى ٍمػ ًيػٍمػيي ٍَػـ‬ :‫ق‬ 24
Bəqərə/155 ًَ َ‫َأى ٍم ىػك‬
‫اؿ‬ :‫ك‬ 25
İxlas/3 ‫َيػمً ٍَػد‬
‫لى ٍػـ ى‬ :‫م‬ 26
1. Sakin olan "mim"in "‫ "و‬və "‫ "ؾ‬hərflərinin yanın-

da olan izharının daha çox diqqətə və əməli çalışmağa
ehtiyacı vardır ki, "‫ "و‬hərfinin yanında sakin olan
"mim"in idğam halı və "‫ "ؾ‬hərfinin yanında olan ixfa
halı əmələ gəlməsin. Hər üç hərf dodaqlardan ya-
randığı üçün, onun izharının danışıq vasitələri üçün az
çətinliyi vardır. Bu səbəbdən ona "şiddətli izhar" deyi-
lir.
2. İzhar zamanı diqqət olunmalıdır ki, sakin "‫"م‬

hərəkəli olub "qəlqələ”yə oxşamasın.
Məsələn :
Nisa/10 ‫َأى ٍم ٰىػك ى‬

َ‫َؿ‬
462
3. İzhar edən zaman təşdidə oxşamamağına görə
sakin olan "‫ "م‬hərfinin üzərində dayanılmamalıdır.
Həmçinin diqqət olunmalıdır ki, tələffüz zamanı sakin
olan "‫ "م‬hərfinin sədası kəsilməsin.
4. Sakin olan "‫ "م‬hərfinin qalan iyirmi altı hərfin

yanında olan izharı gərək ğünnəsiz olsun. Yəni sakin
olan "‫ "م‬hərfi iki hərəkə uzunluğunda çəkilib uzanma-
sın.
5. Bəzən sakin "‫ "م‬hərfinin izharı Qurani-kərimin bir

kəlməsində gözə çarpır.
Məsələn:
Fatihə/7 َ‫ػت‬
‫َأى ٍن ىَػع ٍَػم ى‬
Bəzən isə Qurani-kərimin iki kəlməsində gözə

çarpır.
Məsələn:
Bəqərə/21 َ‫لى ىػعػمػ يك ٍػـَتىػت ػَقيَػك ىف‬
6. Sakin olan "‫ "م‬hərfi ilə məxrəcləri yaxın olan hərf-

ləri idğam etmək olmaz. Eyniylə sakin "‫ "م‬hərfinin "‫"ؾ‬
hərfi ilə məxrəcləri yaxın olduğundan "‫ "م‬hərfinin
idğam olunması düzgün deyildir. Çünki "‫ "م‬hərfinin
ğünnə sifəti vardır, əgər "‫ "و‬və "‫ "ؾ‬hərflərində idğam
olunarsa onun ğünnə sifəti aradan gedər. Nəticədə isə
463
"‫ "م‬hərfinin düzgün qaydasında pozğunluq baş verər
və haqqı əda olunmaz.
Həmçinin "‫ "و‬və "‫ "م‬hərflərinin məxrəcləri mütəca-
nis olmalarına baxmayaraq sakin olan "‫ "م‬hərfinin "‫"و‬
hərfində idğam olunmaması deyilir.
Eşidənin səhvə düçar olacağı nəzərə alınaraq "‫"و‬
hərfinin "‫ "م‬hərfində idğamının düzgün olmaması de-
yilmişdir. Çünki eşidilən hərfin "‫ "م‬hərfi yoxsa "‫ "ن‬hərfi
olması şübhəsi əmələ gələcəkdir. Həmçinin sakin "‫"م‬
hərfini "‫ "ؾ‬hərfində idğam etmək olmaz. Çünki "‫"م‬
hərfi "‫ "ؾ‬hərfinə nisbətən daha qüvvəlidir. Bu dəlilə
əsasən "‫ "م‬hərfi zəiflik və şiddətlilik arasında olan bir
sifətdən faydalanır. "‫ "ؾ‬hərfində isə süstlük və zəiflik
vardır. Qaydanın tələbinə görə də güclü yəni "‫ "م‬hərfi,
zəifdə yəni "‫ "ؾ‬hərfində idğam ola bilməz.
464
ĞÜNNƏ
Ğünnənin tərifi:
Burun boşluğundan xaric olan səsə ğünnə deyilir.

Ğünnənin əsli sifətləri "‫ "ن‬və "‫ "م‬hərfləridir. Bu iki hərf
hər bir halda bu sifətə malikdir. Ğünnə bir yol və tex-
nikadır ki, qarilər Qurani-kərimdə öz tilavətlərini gö-
zəlləşdirməkdən ötəri, həmçinin Quran kəlmələri üzə-
rində düzəltmə aparmaqdan ötəri ondan bəhrələnirlər.
Ğünnənin qarilər üçün manevr fürsəti yaratmasınada
gərək diqqət olunsun.
Ğünnənin bir neçə növü vardır:
1. Əsli ğünnə (zati):
Sakin və hərəkəli "‫ "ن‬və "‫ "م‬hərflərinin xüsusiyyəti o

vaxtdır ki, izhar olur və iki hərəkə çəkilmədən tələffüz
olunur.
Ənfal/2 ‫ادَتٍػيي ٍػـََإًي ىػمػٰ نػنػا‬

َ‫ىَز ى‬
Ənfal/4 َ‫ػت‬
‫َدَ ىَر ىجػٰ ه‬
َ‫لىػيي ٍػـ ى‬
465
Ənfal/17 َ‫ػت‬
‫ىَر ىم ٍػي ى‬
Ənfal/19 َ‫تي ٍػغػنً ى‬
‫ػي‬
2. Ğünneyi fəri (artıq):
İki hərəkə çəkmə uzunluğunda, aşağıda gələn xüsu-

siyyətlərdə olur.
1. Təşdidli "‫"م‬:
Yunus/18 ‫ىعػمػا‬
Yunus/23 َ‫فىػمىػمػٓا‬
2. Təşdidli "‫"ن‬:
Bəqərə/11 ‫إًَن ىػمػا‬

Bəqərə/12 َ‫إًَنػيي ٍػـ‬
Bəqərə/14 ‫امػنػا‬ ‫ىء ى‬
3. Sakin "‫ "م‬hərfinin "‫ "م‬hərfində idğamı:

ٍّ ‫لىػيي‬
466
‫‪Tövbə/49‬‬ ‫ىَك ًم ٍػنػييػـَمػف‬
‫‪Yunus/21‬‬ ‫لىػييػـَمػ ٍك هػرَ‬
‫"‪" və "tənvinin‬ن" ‪” hərflərində sakin olan‬ف“ ‪” və‬ـ“ ‪4.‬‬

‫‪idğamı:‬‬
‫‪Ənfal/5‬‬ ‫فى ًػرَيػقن ٍّ‬

‫ػاَم ىػفَ‬
‫‪Bəqərə/164‬‬ ‫ًمػفَمػآ وَ‬
‫َء‬
‫‪Tövbə/127‬‬ ‫ظ ىػرَ‬‫يسػكَ ىَرةهَنػ ى‬
‫‪Bəqərə/270‬‬ ‫ًمػفَنػٍَذَ وَر‬
‫‪" və "tən-‬ن" ‪" hərflərində sakin olan‬ي" ‪" və‬و" ‪5.‬‬

‫‪vinin" idğamı:‬‬
‫‪Tövbə/41‬‬ ‫ػاكَثًػقى ن‬
‫ػاالَ‬ ‫ً‬
‫خػفىػافن ى‬
‫‪Bəqərə/107‬‬ ‫ػفَكَلً ٍَّ‬
‫ػي‬ ‫م ى‬
‫ً‬
‫ػيب ىػنػَآ‬ ‫ً‬
‫‪Tövbə/51‬‬ ‫ػفَيص ى‬‫لى ي‬
‫َيػتىػفىػك يػرََك ىَ‬
‫ف‬ ‫ً و‬
‫‪Yunus/24‬‬ ‫لػقى ٍػكَـ ى‬
‫‪" hərfinin yanında sakin olan "mim"in ixfası:‬ب" ‪6.‬‬
‫‪Yunus/51‬‬ ‫ے‬ ‫يكٍَػنػتيػـَبً ًػوَ‬

‫‪Yunus/68‬‬ ‫طػٰ وفَبً َػيى ػٰػ ىذا‬
‫يسػٍمػ ى‬
‫‪467‬‬
7. "‫ "ب‬hərfinin yanında sakin olan "‫ "ن‬və "tənvinin"
iqlabı:
Bəqərə/61 ‫تيػفَۗبً ي‬
َ‫ػت‬
Yunus/29 ‫ىشػ ًيػي نػد ى‬
‫اَب ٍػي ىػن ىػنػا‬
Hicr/19 ‫َأىفَۗ ىبػتٍ ىػنػا‬
8. Qalan 15 hərfin yanında sakin olan "‫ "ف‬və "tən-

vinin" ixfası.
Tövbə/54 َ‫َأىفَتيػ ٍق ىػبػ ىؿ‬

Tövbə/117 ًَ ‫ػص‬
‫ػار‬ ‫ٱلىَن ى‬ ٍَ ‫ىك‬
Tövbə/122 ‫لً ىػيػن ًػفػ يَركٱ‬
Yunus/19 ٍ ‫ىكػمً ىػمػ َةهَ ىس ىػبػقى‬
َ‫ػت‬
ĞÜNNƏNİN MƏRHƏLƏLƏRİ
Birinci mərhələ:
Bu mərhələdə ğünnənin səsi kamil şəkildə burun

boşluğundan xaric olur. Əli burunun üzərinə tutmaqla
aşağıda gələn yerlərdə bunu təcrübə etmək olar:
1. Təşdidli "‫ "ـ‬və "‫ "ف‬hərfləri:
Yunus/8 َ‫ػار‬
‫َاىلػن ي‬
468
Yunus/39 ‫لىػمػا‬
2. Sakin olan "‫ "ـ‬hərfində hərəkəli olan "‫ "ـ‬hərfinin

idğamı:
Yasin/8 َ‫ػكف‬
‫ػح ى‬‫فىػييػـَمػ ٍق ىػم ي‬
3. Sakin olam "‫ "ف‬və "tənvinin", "‫ "ـ‬və "‫ "ف‬hərflə-

rindəki idğamı:
Yasin/12 َ‫ػيف‬ َ‫إًَ ىم و‬

‫ػاـَمػبً و‬
Bəqərə/182 َ‫ًمػفَمػكَ و‬
‫ص‬
Yasin/34 ‫ًمػفَن ًػخ و‬
َ‫يؿ‬
Tövbə/127 َ‫ظ ىػر‬
‫يسػكَ ىَرَةهَنػ ى‬
İkinci mərhələ:
Bu mərhələdə ğünnənin səsi "ənfəmi" (burun və

ağızdan) xaric olur. Lakin səsin (⅔)-si burundan,
(⅓)-i isə ağızdan xaric olur. Bu mərhələ "‫ "ف‬sakin və
"tənvinin", (‫ )ك‬və (‫ )م‬hərflərində olan idğamına məx-
susdur ki, ona naqis idğam deyilir:
Yusif/75 َ‫ىمػفَ يَك ًجػ ىػد‬

Yunus/19 ‫َأيمػ َةنَ ىَٰكَ ًح ىَػدََةن‬
Yunus/31 َ‫ىَك ىمػفَيي ٍػخ ًػرَ يج‬
469
َ‫ػس ىػم يػعػكَ ىف‬ ‫ً و‬
Yunus/67 ٍ ‫لػقى ٍػكََـَ ىي‬
Üçüncü mərhələ:
Bu mərhələ ğünnə baxımından ən aşağı mərtəbədə

qərarlaşır, burada ğünnənin səsi "ənfəmi" (ağız və
burun) surətindədir. Çünki aşağıda gələn yerlərdə
olduğu kimi səsin yarısı ağızdan, qalan yarısı isə bu-
run boşluğundan xaric olur.
1. "‫ "ب‬hərfinin yanında olan sakin "‫ "ـ‬hərfinin ixfası.
Məsələn:
Tövbə/94 ‫فى يػي ىػن ٍّػب يػﺌػ يکػـَبً ىػمػا‬
2. "‫ "ب‬hərfinin yanında olan sakin "‫ "ف‬və "tənvinin"

iqlabı.
Məsələn:
Muminun/20 َ‫ػت‬
‫تىػفۗ يب ي‬
Bəqərə/261 ٍَ ‫َأىفۗ ىبػتى‬
‫ػت‬
Ənfal/58 َ‫فىػٱفۗ بًػ ٍذ‬
Huməzə/4 َ‫لى يػيػفۗ ىبػىَذ ف‬
3. Yerdə qalan 15 hərfin yanında olan sakin "‫ "ف‬və

"tənvinin" ixfası.
470
Məsələn:
Yunus/29 ‫إًَفَ يكػنػا‬

Yunus/61 ٍَ ‫ًمػفَقي‬
َ‫ػرَ ىءاَ وف‬
Yunus/68 ‫ًعػن ىَػد يكػـ‬
Yunus/68 ‫ًمػفَ يسػٍمػ ى‬
َ‫طػٰ وف‬
1. "‫ "ف‬hərfinin ğünnəsi "‫ "ـ‬hərfinin ğünnəsindən

daha kamildir. (Yəni "‫ "ف‬hərfini tələffüz edən zaman
burundan xaric olan səs, "‫ "ـ‬hərfini tələffüz edən za-
man xaric olan səsdən daha qüvvətlidir.)
Məsələn:
Bəqərə/6 َ‫إًَف‬
Bəqərə/11 ‫إًَن ىػمػا‬
2. Ğünnəli olan təşdidli hərfin üzərində vəqf edən

zaman, hərfin çəkilməsinin ölçüsü iki hərəkə olur.
Məsələn:
471
Bəqərə/29 َ‫ػسػكََيػٰػييػف‬
‫فى ى‬
3. İki hərəkə ölçüsündə ğünnələri çəkəndə uzun-

luqlara və ahəngə riayət etmək lazım və zəruridir.
4. Ğünnələrin çəkilmə ölçüsü tilavətin növünə bağlı-

dır. Tilavətdə tərtilin üslubu təhqiqin üslubundan aza-
cıq daha aydındır.
5. Qarşıda keçən dərslərin (idğam, ixfa, iqlab, izhar

və.s...) və bu dərsin çalışmaları üçün, Ustad Əbdul-
Basit, Ustad Xəlil Husri və Ustad Muhəmməd Sədiq
Minşavinin tərtillə tilavət etdikləri mübarək "Fussilət
və Nəbə" surələrinə qulaq asmaq təklif olunur.
472
MƏDD VƏ ONUN ƏHKAMI
Müqəddimə: Bu babın rəvayətinin əsli və götürüldü-

yü yer bir hədisdəndir ki, Abdullah ibn Məsud rəvayət
etmişdir. Deyilən hədisin məzmunu belədir:
“Bir kişi İbni Məsudun yanında olan zaman qiraə-
tini ona ərz etdi. Bu kişi Tövbə surəsinin 60-cı ayəsini
oxuyan əsnada (.‫ػفَك‬ ًَ ‫ػسَٰػ ًكػي‬ ً َ ‫ػتَلًػٍمػفيَػقى‬
‫ػرآ َءَ ىكٱٍل ىػم ى‬
‫ى‬ َ‫ )َإًن ىػمػاَٱَلص ىَػدَقىػٰ ي‬kəlmə-
sinə yetişən zaman kəlməni qısaldaraq, məddsiz və
çəkmədən qiraət etdi. İbni Məsud həmin kişiyə dedi:
Allahın Rəsulu (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) bu
ayəni sən qiraət etdiyin kimi mənə deməmişdi. Həmin
kişi İbni Məsuda dedi: Bəs hansı keyfiyyətdə bunu sə-
nə qiraət edim? İbni Məsud dedi: Onu mənə belə oxu:
ًَ ‫ػسَٰػ ًكػي‬
..‫ػفَك‬ ‫ػرآ َءَ ىكٱٍل ىػم ى‬
‫ى‬ َ‫ًان ىػمػاَٱَلص ىَػدَقىٰػ ي‬
ً َ ‫ػتَلًػٍمػفيَػقى‬
İbni Məsud ‫ػرٓا ًَء‬

َ‫ ًلػٍمػفيَػقى ى‬kəlməsini onun üçün mədd və
çəkməklə qiraət etdi.
Mədd və Qəsrin tərifi:
Mədd: Lüğəti baxımından çəkmək və artırmaqdır.

Təcvid elminin istilahında isə, mədd hərflərindən üç
hərfdən birinin gəldiyi yerdə səsi uzatmaq və çəkmək
mənasınadır.
473
Məsələn:
Nəsr/1 َ‫ىجػٓا ىء‬

Qədr/1 ‫إًَنػآَََأىن ىػزٍَلىَػنػػٰ َػوي‬
Qəsr: Məddin müqabilində olan bir nöqtədə lüğət

cəhətindən həbs etmək, qoruyub saxlamaq və məhsur
etmək mənalarındadır. Təcvid elminin istilahında isə
mədd hərflərini təbii ölçüdə yerinə yetirməkdir.
Məsələn:
Əraf/129 ًَ ‫َأي‬
‫كذَي ىػنػا‬
Məddin düzəlməsi:
Məddin düzəlməsi aşağıda gələn iki amildən təşkil

tapır:
a) Mədd hərfləri:
"‫"ا‬, "‫ "ك‬və "‫ ”م‬dən ibarətdir ki, zatən səsi çəkmək
qabiliyyətləri vardır. Bunun üçün mədd hərfləri adlan-
dırılıblar ki, onun izahı aşağıdakı şərhdədir:
1. Sakin olan "‫ "ا‬hərfindən qabaqkı hərf fəthəli

(‫ )ػ ػىػ ػػَا‬olduqda:
474
Məsələn:
‫َثىػا‬ ‫َتىػا‬ ‫ىبػا‬
2. Sakin olan "‫ "ك‬hərfindən qabaqkı hərf zəmməli

(‫ )ػ ػ ػيػَك‬olduqda:
Məsələn:
‫َثيػك‬ ‫تيػك‬ ‫يبػك‬
3. Sakin olan "‫ "م‬hərfindən qabaqkı hərf kəsrəli

(‫ )ػ ػ ػًػ ػػَم‬olduqda.
Məsələn:
‫َثًػي‬ ‫تًػي‬ ‫بًػي‬
b) Səbəb məddi:
Hər vaxt mədd hərflərindən sonra məddin səbəb-

lərindən biri “həmzə” (‫)ء‬, “sükun” (‫ ) ػ ػٍػ ػػ‬ya “təşdid” (‫)ػ ػ ػَػٌ ػ ػ‬
qərarlaşarsa, mədd hərfi öz təbbi uzunluğundan
qabaq çəkilir ki, onun izahı aşağıdakı şərhdədir:
1) Həmzədir ki, düz surətdə (‫ )ا‬və ya 6-bucaqlı

həndəsi (‫ )ء‬fiqur formasında yazılır.
475
Məsələn:
Nəsr/1 َ‫ىجػآ ىء‬

Qədr/1 ‫َإًنػَآََأىن ىػزٍَلىَػنػػٰ َػوي‬
2. Sakindir ki, iki surətdə zahir və zahir olmayan

surətlərdə olur.
Zahir forması:
Məsələn:
Yunus/51 َ‫ىءآٍل ىػﺌػٰ ىف‬
Zahir olmayan surəti:
Məsələn:
Fatihə/5 َ‫ػسػتى ًػعػي يػف‬

ٍ ‫ىن‬
Bu misallarda vəqf edən zaman "‫ "ػ ػ ػيػ‬əlaməti "sakinə"

çevrilir. Həmçinin "müqəttə" hərflərinin də "sükun"
əlamətləri yazıda zahir olmur.
476
Məsələn:
Bəqərə/1 َ‫الٓ ٓػـ‬
Qiraət zamanında (‫يـ‬ ٍَ ‫َ ًم‬-َ‫َ ىال ٍـ‬-َ‫ؼ‬

ٍ ً‫ )اىل‬oxunur və "sükun"
əlamətləri (‫ ًميـ‬və ‫)الـ‬
‫ ى‬də səbəb məddi olur.
3.Təşdiddir ki, sakin olan bir hərf özündən sonra

gələn hərfdə idğam olur.
Məsələn:
Fatihə/7 َ‫اىلػضػآلٍّػي ىػف‬

Tövbə/36 ‫ىكآفػ َةن‬
477
MƏDDİN QİSMLƏRİ
Məddi əvvəlcə iki hissəyə ayıra bilərik.
a) Əsli mədd.
b) Fəri mədd.
A) Əsli mədd: Həmin məddi təbiidir. Yəni heç bir

mədd səbəblərindən (həmzə, sakin, təşdid) biri olma-
yan məddir. Əksinə belə bir mədd üçün 3 formada
olan mədd hərflərindən birinin olması (sakin əlif,
özündən qabaq gələn fəthəli. Sakin yə, özündən qabaq
kəsrəli. Sakin vəv, özündən qabaq gələn zəmməli)
kifayətdir.
Məsələn:
Hud/49 ‫ينػكَ ًحػيػيىػَٓا‬

Fatihə/4 ًَ ً‫ىمػٰ ػم‬
‫ػؾ‬
Qədr/4 ‫حَ ًفػيػيىػا‬ َ‫ىكٱلػرََك ي‬
Bəqərə/4 ‫ػٱالى ًخ ىػرًََة‬ ٍ ً‫ب‬
Bəqərə/7 ‫قيػميػكَبًػ ًي ٍَػـ‬
Bəqərə/9 َ‫ىَكٱل ًَػذَي ى‬
‫ػف‬
Təbii məddin uzadılmasının miqdarı bir əlif ölçü-

sündədir. Əlif də iki hərəkə ölçüsündə olur. (fəthənin
iki hərəkəsini əda etmək zamanı üçün istifadə olunur).
478
Həmçinin deyilmişdir ki, hər hərəkə açıq ya bağlı olan
əl barmağlarının ölçüsündədir ki, bərabər formada
(nə sürətli, nə də yavaş) əmələ gəlir, özünə məxsus
olan zamanı əhatə edir. Təbii məddin digər adı "qəsr"
olur.
B) Fəri mədd ya (təbii olmayan mədd): Hər zaman

mədd hərflərindən sonra həmzə, sükun ya təşdidin
səbəblərindən biri qərar tapsa, mədd hərfi təbii uzun-
luğundan artıq dartılır. Fəri mədd iki kulli hissəyə
bölünür.
Həmzə və məddin növləri ki, ondan əmələ gəlir:
Həmzə üç növ məddə səbəbdir.
1) Məddi muttəsil.
2) Məddi munfəsil.
3) Məddi bədəl.
1. Məddi muttəsil ya (vacib mədd)
Hər vaxt mədd hərfi və onun səbəbi bir kəlmədə

yanaşı gəlsələr, məddi muttəsil ya vacib mədd baş
verəcəkdir. Məddi muttəsilin səbəbi həmzədir. Bu
məddə "məddi muttəsil" adının verilmə səbəbi bir kəl-
mədə mədd hərfinin və həmzənin cəm olmasıdır.
Məsələn:
Ənfal/16 َ‫ىبػٓا ىء‬

Tövbə/23 ‫ىء ىابػآ ىَءَ يك ٍَػـ‬
479
Tövbə/23 َ‫َأى ٍَكَلً ىػيػٓا ىء‬
Tövbə/24 ‫َأى ٍب ىػنػآ يؤَ يك ٍَػـ‬
Tövbə/26 َ‫ىج ىػزَٓا يء‬
Tövbə/27 ‫ىمػفَ ىيػ ىشػآ يَء‬
Tövbə/28 َ‫َإًفَ ىشػآ ىء‬
Tövbə/37 ‫يس ٓػكَ يَء‬
Adlandırmanın səbəbi: Bu məddə vacib mədd adının

verilməsinin səbəbi budur ki, bütün qarilərin hamısı
deyiblər ki, gərək mədd həriflərini bu cür yerlərdə
təbbi məddən (qəsr) artıq yerinə yetirəsən. Vacib
mədd yerlərində mədd hərflərini özündən sonra gələn
kəlməyə vəsl halında 4 ya 5 hərəkə uzunluğunda qo-
ruyub dartırıq. Lakin "məmdud" kəlmədə (yəni axır
hərfi "‫ "ء‬olan kəlmə) vəqf olur, mədd hərfini qorumaq
baxımından 6 hərəkə uzunluğunda dartırıq.
Məsələn:
Tövbə/93 َ‫َأى ٍغػنً ىػيػٓا يء‬

Yunus/24 ‫ىك ىػمػآ وَء‬
Yunus/24 ‫ػفَٱلػس ىػمػآ ًَء‬ َ‫ًم ى‬
Vəqf zamanında bu kəlmələrin 6 hərəkə uzunlu-

ğuna çəkilməsinin səbəbi "iki səbəblə həmzə və sa-
kinin bir yerdə cəm olmasıdır" deyilmişdir.
480
1. Qariyə icazə verilir ki, məddi muttəsili özündən

sonra gələn kəlməyə vəsl edən zaman 4 ya 5 hərəkə
dartsın. Buna əsasən hər hansı birini seçirsə, tilavəti-
nin sonuna qədər gərək ona riayət etsin.
2. Bir zaman ki, iki məddi muttəsil bir-birinin ardıy-

ca gəldi, gərək oxuyan uzunluğun ölçülərinə daha çox
diqqət etsin.
Məsələn:
Ənam/99 َ‫ػفَٱلػس ىػمػآ ًَءَ ىمػٓا نء‬

َ‫ؿَ ًم ى‬ َٓ ‫ىَك يى ىػكَٱل ًػذ‬
َ‫یََأى ٍن ىػزَ ى‬
3. Böyük fəqihlərdən bir dəstəsi özlərinin izahlı

şəriət məsələləri risalələrində, bir kəlmədə gəlmiş
olan məddin səbəblərindən biriylə (həmzə, sakin, ya
təşdid) onun dartılmasının vacib və tərk olunmasını
namazın batil olunmasının səbəbi hesab ediblər.
Digər bir dəstə onun dartılmasını vacib hesab edib
və belə deyiblər ki, əgər tərk olunsa ehtiyata əsasən
namaz qılan namazını tamamlayacaq və yenidən ikinci
dəfə namazını əda edəcəkdir.
Digər bir dəstə isə onun dartılmasını müstəhəb
hesab ediblər. Bu kəlmələr kimi:
Məsələn:
Fatihə/7 َ‫ىَك ىالٱلضػآََلٍّػي ىػف‬

Nəsr/1 ‫َإً ىذ ى‬
‫اجػآ ىَء‬
481
Qureyş/2 َ‫ػشػتىػآ ًء‬
ٍّ ‫ًَر ٍحػمىػ َةىَٱل‬
Zuha/7 َ‫ضػآََال‬
‫ى‬
Huməzə/3 ‫ك‬ َ‫ىمػالى َػويَﹶكََأى ٍخػمى ىػدَهي‬
Qədr/4 ‫تى ىػنزَ يؿَٱٍل ىممىػ ػٰ َِٕٓػى ىك َةي‬
Diqqət:
Yuxarıda göstərilən və onun kimi kəlmələrdə mədd

hərfinin dartılmasının ölçüsü vacib deyildir ki, 4, 5, ya
6-hərəkə ölçüsündə olsun. Əksinə onun dartılması 2-
hərəkədən çox miqdar olsa kifayətdir.
2. Məddi munfəsil (ya məddi caiz)
Hər zaman mədd hərfi bir kəlmənin sonunda və

onun səbəbi (həmişə "‫ "ء‬olur) özündən sonra gələn
kəlmənin əvvəlində gələrsə, "məddi munfəsil" ya caiz
(müstəhəb) mədd əmələ gəlir:
Məsələn:
Kövsər/1 َ‫َإًنػَآََأى ٍعػطى ٍػي ىػنػٰ ػ ىؾ‬

Qədr/1 ‫َإًنَػَآََأى ٍن ىػزٍَلىَػنػٰ َػوي‬
Tin/4 َ‫ػس ًػف‬
‫ػيََأى ٍح ى‬ َٓ ‫ًف‬
Şərh/3 َ ‫مََأى ٍنػقى ى‬
‫ػض‬ َٓ ‫اىل ًػذ‬
Tövbə/36 َ‫ٱعػمى يػم ٓػكٍََاََأىف‬
ٍ ‫ىَك‬
482
Tövbə/114 ‫ػويََٓكََأىنػوۥَك‬
َ ‫لى‬
Yunus/16 َ‫ًمػفَقى ٍػبػمً ًَػوےََأىفى ىػل‬
Qədr/2 َ‫ػؾ‬
‫َرَيٰػ ى‬ ‫ىَك ىمآََأى ٍد ى‬
Tövbə/113 ‫ىَكلى ٍكَ ىك يانٓكٍَاََأي ٍَكلًي‬
Munfəsil məddin uzanma miqdarı
Munfəsil məddi aşağıdakı qaydaların biriylə uzat-

maq olar.
1. Qəsr (yəni iki qısa hərəkə)
2. Təvəssüt (yəni 4 qısa hərəkə)
3. Fövqi təvəssüt (yəni 5 qısa hərəkə)
1. Bu məddin caiz və ya müstəhəb adlandırılmasının

səbəbi, onun qəsr şəklində oxunulmasına görədir.
2. Həfsin rəvayətinə əsasən munfəsil məddin uzan-

ma miqdarı 4 ya 5 hərəkədir.
3. Munfəsil məddində, bəzən mədd hərfi yazılışda

zahir olur.
Məsələn:
483
Məsəd/2 َ‫ىمػآَََأى ٍغ ىػن ٰػي‬
və bəzən də yazılışda yox, təkcə oxunuş zamanı

aşkar olur.
Məsələn:
Huməsə/3 ‫خػمى ىػدَهيَك‬

ٍ ‫كََأى‬ ‫ىماَلىوۥ‬
4. Hər vaxt mədd hərfli bir kəlmədə vəqf olunsa,

özündən sonrakı kəlmənin birinci hərfi munfəsil mədd
səbəblərindən “‫ ”ء‬olsada, mədd hərfinin uzanma miq-
darı 2 hərəkə, yəni qəsr olacaq. Çünki munfəsil məd-
din düzəlişi o vaxt təşkil olunur ki, mədd hərfinin
səbəbi olan “‫ ”ء‬ilə oxunulsun.
Məsələn:
Tövbə/34 َ‫ام يػن ٓػكٍََاَإًَف‬ َ‫ىيٰػاىيػيىػاَٱل ًَػذَي ى‬

‫ػفَ ىء ى‬
Əgər ‫ام يػن ٓػكٍََا‬

‫ ىء ى‬kəlməsində vəqf olunsa, mədd hərfi qəsr
şəklində oxunacaq.
5. Qari tilavət zamanı mütləq bu üç (qəsr, təvəssüt,

fövqi təvəssüt) qaydalarından birini seçib, tilavətin
sonuna qədər ona riayət etməlidir.
6. Munfəsil məddin, muttəsil məddən zəif olmasına

baxmayaraq, onun uzatmaq miqdarı muttəsil məddən
484
çox olmamalıdır. Ya bərabər olmalıdır, ya ondan az
olmalıdır.
7. Hər vaxt iki munfəsil mədd bir-birinin kənarında

qərar tutarlarsa, gərək bu ikisinin vəzninə və eyni
miqdarda uzadılmasına daha çox diqqət edilsin.
Məsələn:
Tövbə/31 َ ً‫ىَك ىمآََأي ًم يرََكٍَاََإ‬

‫ال‬
8. Məddin vücudunun faydalarından biri də tilavəti

gözəlləşdirməsi, manevr qüdrətinin yüksəldilməsi və
təhrir verməsinə diqqət etməklə yanaşı, yaxşı olar ki,
qari onu qəsrlə (2 hərəkə) oxumasın.
9. Muttəsil və munfəsil məddlərin əməli surətdə

tapşırığı üçün Mutəffifin, Əbəsə və Naziat surələrinin
tərtilini ustad Mühəmməd Minşavi və ustad Əbdül-
basitin səsi ilə olan tilavətlərini dinləmək tövsiyə olu-
nur.
3. Məddi bədəl
Hər vaxt “‫ ”ء‬mədd hərfindən əvvəl qərar tutarsa, o

məddi "məddi bədəl" adlandırırlar.
Məsələn:
Ənfal/12 َ‫ام يػنػكٍَا‬

‫ىء ى‬
485
Ənfal/2 ‫إًَي ىػم ن‬
‫ػانػا‬
Həşr/9 َ‫َأيَكتيكٍَا‬
Məddi bədəlin uzanma miqdarı: Məddi bədəl yalnız

Vərşin Nafe'dən olan rəvayətinə əsasən, təvəssüt (4
hərəkə) və tul (6 hərəkə) şəklində oxunur. Amma
bütün qarilər, həmçinin Asimin Həfsdən olan rəvayə-
tində də onu qəsr şəklində oxuyublar.
Qeyd: Biz bilirik ki, əgər iki muttəsil vacib mədd bir-
birinin kənarında olarsa,
Məsələn:
Bəqərə/22 َ‫ػآء‬ ًَ ‫ػفَٱلػس ىػم‬

‫ػآءَ ىم ن‬ َ‫ؿَ ًم ى‬
َ‫َأىن ىػزَ ى‬
səhih deyil ki, onlardan biri məddli, digəri isə

məddsiz oxunsun. O zaman səhih olar ki, gərək hər
ikisi bərabər şəkildə qeyri təbii məddlə yəni, uzadıl-
mış şəkildə qiraət edilsin.
Bu səbəbdən də əgər iki munfəsil caiz mədd bir-
birinin kənarında olarsa,
Məsələn:
Bəqərə/4 ‫ؿَ ًمػفَقى ٍػب ًػم ى‬

َ‫ػؾ‬ َ‫ؿَإًَلى ٍػي ى‬
َ‫ػؾَ ىَكَ ىمػآََأين ًػزَ ى‬ َ‫بً ىػمػآََأين ًػزَ ى‬
ya gərək hər ikisi məddlə və ya hər ikisi qəsrlə

tilavət olunsun. Mədd və qəsr baxımından da onları
486
bir-birindən fərqli qiraət etmək olmur. Bu bəhsin
dəlili İbnul Cəzərinin sözüdür “‫ػظي ًػرًَهَ ىك ىػمػثٍػمً ًَػو‬
ًَ ‫ظي ًفيَ ىن‬
َ ‫ ” ىَكالمػ ٍفػ‬Yəni,
söz, iki munfəsil caiz mədd barəsindədir. Belə ki, iki
muttəsil vacib mədd kimi bir-birinin kənarında qərar
tuturlar. (yəni, iki munfəsil caiz mədd bir-birinin kə-
narında qərar tutduğu zaman gərək ikisidə eyni miq-
darda uzadılsın, eynilə iki muttəsil vacib məddin bir-
birinin kənarında olduğu zaman uzadılması kimi)
Həmzədən əvvəlki mədd hərfinin uzadılaraq oxun-
masının səbəbi: Həmzədən əvvəlki məddlərin uzadıla-
raq oxunmasının səbəbi bu cür bəyan edilib. "Mədd
hərfləri kifayət qədər qüvvətli deyildir. Yəni zəyif he-
sab olunurlar. Amma həmzə qüvvətlidir. Bu səbəbdən
də zəif hərfin qüvvətli hərf kənarında qüvvətlənməsi
üçün (həmzə kimi) mədd və uzatmaya, mədd hərfi
artırılır ki, birlikdə zəiflik və qüvvət baxımından eyni
ola bilsinlər". Başqa bir deyimə əsasən, zikr olunan
məddin səbəbi budur ki, mədd hərfindən sonrakı
həmzənin tələffüzü asan və mümkün olsun. Çünki
həmzənin "şiddət" sifəti var və "cəhr" sifətini də qəbul
edir. Amma mədd hərfləri "xifa" sifətinə malikdirlər.
Əgər mədd hərflərini tez oxuyub həmzənin oxunuşuna
keçmək istəsək, mədd hərfləri xifa sifətini və həmzə
isə şiddət sifətini itirəcək. Və əgər həmzəni şiddətlə
oxumaq, lakin mədd hərflərini uzatmadan oxumaq is-
təsək, bu zaman səsin musiqisi qarışaraq bərabərlik-
dən çıxacaq.
Beləliklə, adları qeyd olunan sifətlərə riayət
edilməsinə və həmçinin səsin qiraət zamani bərabər
və gözəl olmasına görə mədd verilir.
487
MƏDD VƏ ONUN ƏHKAMI
Sükun, təşdid və məddin növləri ki, ondan əmələ

gəlir:
Sükun və təşdid üç növ məddin səbəbidir.
1. Məddi lazım
2. Məddi ariz
3. Məddi lin
1.Məddi lazım: Məddi lazım bir məddir ki, onun

səbəbi təşdid və ya lazım olan bir sükun olur ki, oda
dörd qismə bölünür:
a) Məddi muxəffəfi kəlimi: O yerdə olur ki, mədd

hərfindən sonra sakin bir hərf gəlir, onun sükunu vəqf
və vəsl halında sabit olur.
َ‫ ىءآٍل ىﺌػٰ ى‬bu kəlmə Qurani-Kərimin yalnız iki
Məsələn: ‫ػف‬
yerində mübarək Yunus surəsinin 51 və 91-ci ayə-
lərində gəlmişdir. Bu məddin dartılma ölçüsü altı hə-
rəkədir.
b) Məddi musəqqəli kəlimi: O yerdə olur ki, mədd

hərfindən sonra sakin bir hərf gəlir, özündən sonra
gələn hərfdə idğam olunur.
Məsələn:
Fatihə/7 َ‫الَٱلػضػآََلٍّػي ىػف‬

َ‫ىَك ى‬
488
Zuha/7 َ‫ضػٓا ًّال‬
‫ى‬
Ənam/143 َ‫ىءآلػذََ ىك ىػرَ ٍي ًػف‬
Hud/6 ‫ىدآب وَػة‬
Tövbə/36 ‫ىكػآفػ َةن‬
َ‫ػايػ َةىَٱٍل ىػحػآ ٍّج‬ ً
Tövbə/19 ‫سػقى ى‬
Yunus/59 ‫ىءآلم َوي‬
Yunus/89 َ‫تىػتػبً ىػعػآف‬
Ənfal/13 ‫ىشػآقػكٍَاَٱلم َوى‬
Əbəsə/33 ‫َٱلػصػآخػ َةي‬
(Məddi əvvəl, məddi muttəsil vacib və məddi ikinci,

məddi lazım və musəqqəli kələmi növündən olur). Bu
məddin dartılma ölçüsüdə altı hərəkə olur.
C) Məddi muxəffəfi hərfi: O yerdədir ki, mədd

hərfindən sonra sakin olan bir hərf gəlir, onun sükunu
vəsl və vəqf halında sabit olur. Bu mədd üç hərfli olan
"muqattaa" hərflərinə məxsusdur ki, onların ortancıl
hərfi mədd hərfi olur. Deyilən hərflər bunlardan ibarət
، “َ‫ص ٍاد‬
‫َ ”ص = ى‬، “َ‫اؼ‬
ٍ ‫َََ ”ؽ = قى‬، “‫ف‬
ٍَ ‫”ف = ين َك‬ ، “‫يف‬ ًَ = ‫”س‬
ٍَ ‫س‬
، “َ‫َََ”ـ = ًم ٍيـ‬vəَََ ، “َ‫اؼ‬

ٍ ‫”ؾ = ىك‬ ، “َ‫”ؿ = ىال ٍـ‬
olur ki, ixtisar üçün iki kəlmədə "‫ " ىس ىػنػقيػصََلىػ يك ٍَػـ‬cəm
olmuşdur. Bu yeddi hərfdən hər biri təcvid və qiraət
alimlərinin nəzərincə gərək altı hərəkə uzunluğunda
489
dartılsın. Məsələn: İki hərf "‫ "ؿ‬və "‫"ـ‬-in Bəqərə surəsi-
nin birinci ayəsindəki kimi:
ٍَ ‫َ ًم‬-َ‫يف‬
(Qəsəs/1) ‫يـ‬ ً ً ٍ ً‫الىىَـ = اىل‬
ٍ ‫َس‬-َ‫ م ٍيـ̶̶̶̶̶̶ََ ̶̶̶̶̶̶َ ̶̶̶̶̶̶ََ ط ٓسَٓـ = طىا‬- ‫َ ىالٍَـ‬-َ‫ؼ‬
d) Məddi musəqqəli hərfi: Əgər mədd hərfindən

sonra sakin bir hərf gələrsə, hərəkəli həmcins olan
hərflərdə özündən sonra idğam olur. Onu "məddi
musəqqəli hərfi" adlandırırlar.
Bu mədd yalnız muqattaa hərflərindən birinə, "‫"ـ‬
hərfinə şamil olur. Məsələn: Bəqərə surəsinin əv-
ٍَ ‫ َ ًم‬- ‫َ ىالٍَـ‬-َ‫ؼ‬
vəlində olan "‫ "الٓ َٓػـ‬kimi. Bunun açılışı "‫يـ‬ ٍ ً‫"اىل‬
surətində yazılır. Amma qiraət zamanında “‫ػؼَػَ ىال ٍَّمي ٍَػـ‬ ٍَ ً‫” اىل‬
surətində oxunur. Yəni birinci "mim" ikinci "mim"də
idğam olur. Və bu iş "məddi musəqqəli hərfini" əmələ
gətirən səbəbdir. Bu məddin dartılma ölçüsünüdə altı
hərəkə olması deyilmişdir.
Bu məddin məddi lazım adlandırılmasının səbəbi:
Bu məddə məddi lazım adının verilməsinin səbəbi

budur ki, məddin səbəbi olan sükun, hərfi olan təşdid
mədd hərfindən sonra baş verməklə vəqf və vəsl hal-
larında heç bir səbəblə aradan getmədən sabit və
lazımdır.
1. Üç kəlmə
490
Yunus/51 və 91 َ‫ىءآٍلىَػﺌػػٰ ىف‬
Yunus/59 ‫ىءآلم َوي‬
Ənam/144 َ‫ىءآلػذ ىك ىػرَ ٍي ًػف‬
əslində belə olurlar:
َ‫ىءَاىلػذ ىك ىػرَ ٍي ًػف‬ ٰ

‫ىَءَاىلَمٌ َوي‬ َ‫ىءَاىٍلىَػﺌػ ػٰ ىف‬
ikinci həmzə yüngüllük və ağırlığın aradan get-

məsinə görə bir həmzədə, yəni bədəl olan əlifin səsi
olmuşdur. Yuxarı məddə, məddi ibdal və qəlbdə deyib-
lər. Əslində bu mədd məddi munfəsilin növündəndir.
(İstifham (yəni sual) həmzəsi və özündən sonra gələn
kəlmənin səbəbiylə). Lakin bu dəlilə görə üç kəlmədən
hər birini müstəqil bir kəlmə bilmişlər və onları məddi
lazımın cüzü hesabıyla gətirmişlər.
2. Mübarək "Ali-İmran surəsinin" əvvəlindəki

"muqattaa" hərflərini ikinci ayəyə vəsl etmək surətin-
də gərək "‫ "ـ‬hərfini fəthə hərəkəsi ilə “‫ ”ٱلمَو‬sözündəki
ləfzi cəlalə olan "‫ "ؿ‬hərfinə vəsl edəsən ki, "iltiqayi-
sakineyn" (yəni iki sakin hərfin yanaşı düşməsi)
əmələ gəlməsin.
Misal üçün:
ٰ ً
‫َ ىالـَ ٍَّمػي ىَػـََاىلمٌ َوي‬،‫اىلػؼ‬
491
Vəqf zamanında "‫ "ـ‬hərfinin lazım məddinin dartıl-
ma ölçüsü deyildiyi kimi gərək altı hərəkə (uzunluq)
yerinə yetirilsin. Lakin "َ‫ "اىل ٰمٌوي‬kəlməsinə vəsli surətində
aşağıda gələn iki yol caizdir;
a) Uzun oxunur: Bu səbəbə əsasən "‫ "ـ‬hərfi zatən

sakindir, vəsl halında aradan getmir. Bunun üçün
"məddi lazimi müxəffəfi hərfi" əmələ gəlir.
b) Qısa oxunur: Çünki vəsl zamanında zati olan

sükun hərəkəyə çevrilir.
3. Kitabların bəzilərində Quranın muqattaa hərfin-

dən olan "‫"ع ٍػيػف‬
‫ ى‬hərfini mədd hərflərindən hesab
etmələrinə baxmayaraq bu belə deyildir. "َ‫"ع ٍػي ٍػف‬
‫ ى‬hərfi üç
hərfli və ortası sakindir, lakin mədd hərfi deyildir. Qa-
baqcadan deyildiyi kimi, sakin olan "‫ "م‬özündən
qabaq gələn hərf isə kəsrəli olarsa mədd hərflərindən
sayılır. Belə deyildir ki, sakin olan "‫ "م‬özündən qabaq
gələn hərf fəthəli olsun. Buna əsasən bu hərfin başqa
bir düzəlişi vardır ki, ona "məddi lin" deyiblər. Onun
bəhsi inşəƏllah tezliklə bəyan olunacaqdır.
2. Məddi arizi: Özündən qabaq mədd hərflərindən

biriylə işlədilmiş olan kəlmənin axır hərfi, hər zaman
sakin olur "məddi arizi" əmələ gəlir. Çünki onun sü-
kunu yalnız vəqf zamanı əmələ gəlir, zati deyildir.
492
Məsələn:
َ‫فَٱلرَ ًحػي ىػـ‬

ًَ ٰ‫ػس ًَػـَٱلموَٱلػرَ ٍح ىػمػ‬
ٍ ً‫ب‬
dəki "‫ "اىلػرَ ًحػي ًَػـ‬kəlməsində "‫ "ـ‬hərfini sakin etdiyimiz

surətdə, vəqf zamanında "məddi arizi" əmələ gəlir.
Lakin özündən sonra gələn kəlməyə vəsl etdiyimiz
surətdə sükun aradan getməklə, mədd aradan gedir.
Mədd hərfi təbii miqdarında (qəsr) oxunur. Eyniylə
aşağıda gələn kəlmələr kimi ki, onların axır hərflərin-
də vəqf etdiyimiz zaman məddi arizi qarşıya gəlir.
Məsələn:
Vəqf zamanı
Yazılır
oxunur
¹‫ف‬ٍَ َ‫ييكَ ًق يػنك‬ َ‫ييكَ ًق يػنكَ ىف‬
ٍَ َ‫َي ٍكَ ًمينك‬
²‫ف‬ ‫ىال ي‬ َ‫َي ٍكَ ًمينكَ ى‬
‫ف‬ ‫ىال ي‬
³‫اس‬
َ ٍ ‫ام ىفَٱلن‬ ‫ىء ى‬ َ‫اس‬
‫ام ىفَٱلن ي‬ ‫ىء ى‬
>‫ار‬
ٍَ ‫اىلن‬ َ‫اىلن ى‬
‫ار‬
ٍَ ً‫ىعػم‬
?‫ػيـ‬ َ‫ىعػمً ه‬
‫ػيـ‬
___________________________________
=Bəqərə surəsi, ayə 13
?Bəqərə surəsi, ayə 29
493
Məddi arizinin dartılma ölçüsü:
Məddi arizini aşağıda gələn ölçülərdə uzada bilərik:
a) İki hərəkə (qəsr): Əsl kəlməyə diqqət və arizi

olan sükuna diqqət etməmək dəlilinə əsasən.
b) Dörd hərəkə (təvəssut, orta): Vəqfdə mövcud

olan sükun və iki sakinin cəm olmasına riayət etmək
cəhətiylə.
c) Altı hərəkə (tul, uzun): Eyniylə onun sükununun

arizi olmasına diqqət etmədən məddi lazım.
Nöqtə: (incə fikir): Təhqiqi qiraət üslubunda məddi

arizidə uzunluğa riayət etmək zəruri deyildir. Qari
səsin ahənginin gözəl və dolğun olması cəhətiylə çoxlu
əməl etmək ixtiyarı vardır. Hərçənd yaxşıdır ki, uzun-
luğa riayət olunsun. Amma tərtili qiraət üslubuna
əsasən məddi arizidə uzunluğa riayət etmək lazımdır.
Gərək qari tilavətinin sonuna qədər məddi arizinin
birinci dartılma ölçüsünü meyar qərar versin.
Diqqət: Əməli çalışmalar üçün, ustad Xəlil Husri,

ustad ƏbdulBasit və ustad Məhəmməd Sadiq Minşavi-
nin tərtillə tilavət etdikləri mübarək "Mumtəhənə",
"Həşr" və "Mücadilə" surələrinə qulaq asmaq təklif
olunur. (məsləhət görülür).
494
MƏDD VƏ ONUN HÖKMLƏRİ
3. Məddi lin: "lin"in lüğəvi mənası yumuşaqlıq və

mülayimlik deməkdir. Təcvid istilahında isə lin hərf-
lərindən yəni, sakin "‫ "ك‬və sakin "‫ "م‬özündən əvvəlki
hərfi məftuh (fəthəli) olan hərfdən sonra sakin bir
hərf gələrsə ona məddi lin deyilir.
Məddi "lin"də sükunun növləri:
1. Kələmi Arizi sükun: vəqf zamanı yaranır.
(Mübarək Qureyş surəsinin 1-dən 4-ə qədər olan

ayələrinin son kəlmələri)
Vəqf zamanı
Yazılır
mədd lin
¹‫ػش‬
ٍَ ‫َقيىرَ ٍي‬ َ‫قيىرَ ٍي و‬
‫ػش‬
²َ‫ؼ‬
ٍ ‫ىكٱلص ٍي‬ ً ‫كٱلص ٍي‬
َ‫ؼ‬ ‫ى‬
³‫ت‬
ٍَ ‫َ ىىػٰػ ىذاٱٍل ىب ٍي‬ ًَ ‫ىىػٰػ ىذاٱٍل ىب ٍي‬
‫ت‬
>‫ؼ‬
ٍَ َ‫َ ىخ ٍك‬ َ‫ىخ ٍكَ و‬
‫ؼ‬
_______________________________
;Qureyş surəsi, ayə 1
<Qureyş surəsi, ayə 2
=Qureyş surəsi, ayə 3
>Qureyş surəsi, ayə 4
495
;‫ف‬ٍَ ‫ىع ٍػي ىنػ ٍػي‬ َ‫َ ىع ٍػي ىنػ ٍػي ًف‬
<‫ف‬ ٍَ ‫ثىانً ىيَٱثٍ ىػن ٍػي‬ ًَ ‫ثىانً ىيَٱثٍ ىػن ٍػي‬
‫ف‬
=‫َ ىادآىًػ ىػرََةيَٱلس ٍكَ ٍَء‬ ‫ىدآىًػ ىػرََةيَٱلس ٍكَ ًَء‬
>‫ت‬ ٍَ َ‫ًم ىفَٱٍل ىم ٍك‬ َ‫ًم ىفَٱٍل ىم ٍكَ ًت‬
2. Hərflərdə lazımi sükun: Məryəm və Şura surələ-

rindəki muqattaa hərflərinin xüsusi olaraq "‫ "ع‬hərfin-
də var.
Məsələn:
(Məryəm/1) ‫ص ٍآدَ" کٓػيػيػ ٓعػص‬ ‫ػفََ‚ ى‬ٍَ ‫آؼ ‚ ىىػا ‚ ىيػا ‚ ىع ٍي‬ ٍَ ‫ " ىك‬kimi
oxunur. (Şura/1) ‫ؽ‬
َٓ ‫ػآؼ" ح ٓػـَ ٓعػ ٓسػ‬
ٍَ ‫يف َ‚َقى‬ ٍَ ‫ػف ‚ ًس‬ ٍَ ‫ " ىحا ‚ ًم‬kimi
ٍَ ‫يـ ‚ ىع ٍي‬
oxunur.
Məddi linin uzanma miqdarı: Məddi linin uzanma

miqdarı arizi mədd kimidir və qari onun məddini qəsr,
təvəssüt və tul kimi əda edə bilər. Amma muqattaa
hərflərindəki, sükunu lazım olan və hərflər sırasından
olduğu üçün "َ‫"ع ػٓي ٍػف‬
‫ ى‬hərfinin uzadılması yaxşı olar ki,
altı hərəkə olsun.
_______________________________
;Bələd surəsi, ayə 8
<Tövbə surəsi, ayə 40
=Tövbə surəsi, ayə 98
>Muhəmməd surəsi, ayə 20
496
1. Əgər qari arizi məddi qəsr kimi vəqf edərsə, gə-

rək məddi lini də qəsr kimi vəqf etsin və əgər arizi
məddi təvəssüt kimi vəqf edərsə, caizdirki məddi lini
də qəsr ya təvəssüt kimi vəqf etsin və arizi məddi tul
kimi qiraət etdikdə caizdirki, məddi lini 3 formada
"qəsr, təvəssüt və tul" kimi əda etsin.
2. Kəlmələrə olan vəqf zamanı; Məsələn: ‫ػآء‬ َ‫ىمػف ىيػ ىش ي‬

(Tövbə/27) və ‫كء‬َ‫( يس ي‬Tövbə/37) və s. burada iki muttə-
sil və arizi məddin cəmi yaranır ki, bu zaman gərək
arizi məddən güclü olan muttəsil məddin hökmünə
əməl olunsun və mədd hərfləri fövqi təvəssüt kimi
(5 hərəkə) əda olunsun.
3. Bir tilavətdə əvvəldən axıra qədər, muttəsil

məddin uzanma miqdarı munfəsil məddin uzanma
miqdarından az olmamalıdır. Ya gərək bərabər olsun,
ya gərək ondan çox olsun.
4. Həfsin Asimdən olan rəvayətinə əsasən, qiraətdə

məddi linin səbəbi yalnız sükundur. Amma bəziləri
yanlışlıqla, məddi linin səbəbinin həmzə olduğunu
bilirlər və onlardan bəziləri
Bəqərə/113 َ‫ػی وء‬

ٍ ‫ىش‬
Furqan/40 َ‫اىلس ٍكًء‬
497
bu kəlmələrin vəqf halında olduğunu dəlil gətirirlər.
Yəni, özündən əvvəlki hərfi məftuh olan sakin "‫ "م‬və
sakin "‫ "ك‬hərflərinin səbəbi (‫ )ء‬həmzədir. Bu əzizlərə
cavab olaraq demək olaraq ki, bu kəlmələr özlərindən
sonrakı kəlmələrə birləşdikləri zaman məddi linli olur
ya yox? Əlbəttə ki, cavab mənfidir. Deməli onun səbəbi
həmzə yox, arizi sükundur ki, vəqf halında ona ariz
(əlavə) olur.
5. Tərtil tilavətinin əməli surətdə tapşırığı üçün Rəd

surəsinin 18-dən 28-ə qədər olan ayələri və Şura
surəsinin 1-dən 10-a qədər olan ayələrini ustad Mu-
həmməd Siddiq Minşavi və ustad Əbdulbasitin səsi ilə
dinlənilməsi tövsiyə olunur.
6. Məddlərin uzanma miqdarlarını tanıma üsulla-

rından biri də, ustadların, o cümlədən ustad Muhəm-
məd Siddiq Minşavi, Əbdulbasit və Xəlil Əlhəsrinin
tərtil və təhqiq (qiraət) tilavətlərini dinləməkdir.
Məddin mərhələləri: məddin qüvvətli və zəiflik

baxımından növlərinin mərhələləri, onların səbəbinin
növündən asılıdır. Səbəb hər nə qədər güclü olarsa,
onun məddi də bir o qədər güclüdür və sükunun səbə-
bi, həmzənin səbəbindən daha güclüdür.
498
Məddin güclüdən zəifə olan mərhələləri aşağıda-
kılardan ibarətdir:
1. Lazım mədd; səbəbi sükun “‫ ”ػ ػػٍ ػ ػ‬və təşdiddir “‫”ػ ػػٌػ ػ‬.
Məsələn:
Yunus/51 َ‫ىءآٍل ىػﺌ ىػف‬

Zuha/7 َ‫ضػآال‬ ‫ى‬
2. Muttəsil mədd (ya vacib mədd): Səbəbi həm-

zədir.
Məsələn:
Tövbə/26 َ‫آء‬
‫ىج ىزَ ي‬
3. Arizi mədd; Səbəbi arizi sükundur.
Məsələn:
Bəqərə/2 َ‫لًػٍم يػمػت ًػقػي ىػف‬
4. Məddi lin; Səbəbi lazımi və arizi sükundur.
Məsələn:
Məryəm/1 َ‫ىع ٍػي ٍػف‬
499
Qureyş/2 َ‫ػؼ‬
ٍ ‫ىكَالص ٍػي‬
Qureyş/1 ٍَ ‫ىخ ٍػك‬
‫ؼ‬
5. Munfəsil mədd; Səbəbi həmzədir.
Məsələn:
Qədr/2 ‫ىك ىمآََأى ٍدرَ ٰي ى‬

َ‫ػؾ‬
6. Məddi bədəl; Səbəbi “‫ ”ء‬və mədd hərfindən əvvəl

gəlməsidir.
Məsələn:
Ənfal/12 َ‫ام يػنػكٍا‬

‫ىء ى‬
Diqqət:
Əziz Quran öyrənənlər, məddlərin uzanma miqdar-

ları üçün işlədilən kəlmələrin adları ilə dərsin mətnin-
də tanış oldunuz. Yada salıb və nəticə çıxartmaq üçün
onları aşağıdakı cədvəldə yenidən zikr edirik.
Uzanma mıqdarı Ad Sıra

2 hərəkə Qəsr 1
3 hərəkə Fövqi qəsr 2
4 hərəkə Təvəssüt 3
5 hərəkə Fövqi təvəssüt 4
6 hərəkə Tul 5
500
Və sonda, bu mübarək elmi əldə etməyimdə böyük
zəhmətləri olan əziz müəllimlərim, Hacı Hümmət və
Kərbəlayi Zabitə, o cümlədən, bu mübarək kitabın
ərsəyə gəlməsində istər maddi, istərsə də mənəvi zəh-
məti olan əziz qardaşım, Hacı Əliyə, tərcümə işlərində
isə bacım Tamella xanıma, dərin minnətdarlığımı bil-
dirir və uca Allahdan hər birinə müvəffəqiyyət arzu
edirəm.
İlahi, Pərvərdigara! Səni and veririk əzəmətli kita-

bına bizim qəlbimizi Quran nuru, gözlərimizi iffət pər-
dəsi, ruhumuzu təqva libası, vücudumuzu hidayət işığı
ilə nurani qərar ver. İlahi, müsəlman dünyası bir sıra
problemlərlə qarşı-qarşıyadır. İslam düşmənləri gecə-
gündüz həm daxildə, həm də xaricdə Sənin nurunu
söndürməyə çalışırlar. İlahi, Süleymana (ə) əzəmətli
qüdrəti əta edən Sənsən! Musaya (ə) fironçular qarşı-
sında sarsılmaz gücü Sən vermişdin! Bizi düşmənlər
qarşısında qalib et, doğru yola gəlmək ləyaqəti olma-
yanları Ad, Hud, Səmud və Lut qövmləri kimi məhv et!
Amin, ya Rəbbəl-aləmin!
501
İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYAT
1) Qurani-kərim. Nasir Məkarim Şirazinin tərcü-

məsi ilə. Çap 1389.
2) Nümunə təfsiri. Nasir Məkarim Şirazi. Çap 1379.
3) Qurani-kərim Əhli-beytin (ə) baxışı ilə. Murtəza

Turabi. 1-ci cild.Çap 1389.
4) Qamuse Quran. Seyid Əli-Əkbər Qerşi. Çap 1378.
5) Əl-Mucəmul Mufehriz Li Əlfazil Quranil-kərim.

Muhəmməd Fuad Əbudulbaqi. Çap 1374.
6) Nəhcul-Bəlağə Məhəmməd Dəştinin tərcüməsi

ilə. Çap 1380.
7) Təcvid elmindən çıxarışlar. Məhəmməd ibni

Məhəmməd ibni Cəzəri. Əbulfəzl Əlami və Səfəri
Sefidru tərcüməsi ilə. Çap 1389.
8) Quran elmi dərslikləri 1-ci hissə. Hüseyn Cəvan

Araste. Çap 1380.
9) Qurani-kərimin öyrənilməsi cild 1 və 2. Əli

Həbibi. Çap 1389.
10) Hilliyətul Quran (1 və 2) Seyid Möhsün Musəvi

Bəlde. Çap 1390.
11) Ümumi Təcvid. İbrahimpur Fərzib (Molayi) Çap

1387.
502
12) Quranın təcvid tədrisinin öyrədilməsi (2). Rza
Muhəmmədi Porçui. Çap 1389.
13) Qurani-kərimin təcvid və üzünə rəvan oxunuşu.

Əli Həbibi və Muhəmməd Rza Şəhidi. Çap 1390.
14) Quran-kərimin təcvidi. Muhəmməd Sadiq Qom-

havi. Çap 1388.
15) Hidayətul-Qurra fi elmil təcvid. Əli Rza Sədrəd-

dini. Çap 1363.
16) Misbahul-Quran (1,2,3) Muhəmməd Bunyadi.

Çap 1387.
17) Sirrul-Bəyan fi elmil Quran. Həsən Bigləri. Çap

1339.
18) Qurani-kərimin tədris metodu. Muhəmməd

Porçui. Çap 1387.
19) Ər-risalətu fi elmit təcvid. Murtəza Muxmilbaf.

Çap 1380.
20) Qurani-kərimin üzündən və rəvan oxunuşu.

(Quran dili) Həmid Muhəmmədi. Çap 1379.
21) Terminoloji təcvid mədəniyyəti. Mustafa Əsrar.
22) Təhsinul Qiraət (1 və 2). Davud Ehsani. Çap

1373.
503
23) Təcvid və Ava şünaslıq. Seyyid Hüseyn Mirtəqi.
Çap 1389.
24) Qurani-kərimdə vəqf və ibtida qaydaları. Dr.

Muhəmməd Kazım Şakir. Çap 1389.
25) Əl-muktəfi fil vəqf vəl ibtida fi kitabullah əzzə

və cəl. Ömər Dai. Çap 1382.
26) Təcvid elminin qiraəti ilə tanışlıq (1).

Dr. Sütudenia və Əbulfəzl Əlami. Çap 1388.
27) Quran elmi ilə tanışlıq. Seyyid Məhmud Kazemi.

Çap 1389.
28) Qurani-Məcidin anlayışı üçün Quran elmi ya

muqəddiməsi ilə tanışlıq. Dr. Əli-Əsğər Hələbi. Çap
1389.
29) Quran tilavətinin ədəb qaydaları. Əbulfəzl

Əlami.
30) Qurani-kərimin tarixi. Seyid Muhəmməd Baqir.

Höccəti. Çap 1384.
31) Rəsmul mushəf və Qurani-kərimdəki hərəkələ-

rin metodları. Həsən Təfəkküri. Çap 1385.
504
MÜNDƏRİCAT
BİRİNCİ HİSSƏ
505

Kitab - 01.01.22

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kitab - 01.01.22

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

QURANİ-KƏRİMİN

Alicənab insanlardan gözlənilən ən böyük kəramət, lütf və

Tərtib edən: Vüqar Bəhrəmov

Təklif, irad və suallarınız üçün (055) 612-46-47

Qurani-Kərimin rəvan oxunuş və təcvidinin öyrədilməsi.

Çapa imzalanmışdır: 14.12.2022. Formatı 70x100 1/16.

ƏRƏB ƏLİFBASININ TƏLİMİ

Həmd aləmlərin rəbbi olan Allaha məxsusdur.

Mütəal Allah Qurani-kərimdə buyurur:

“Bizim rəsulumuz sizə nə verirsə götürün və sizə

Allah rəsulu (səlləllahu ələyhi və alihi və səlləm) isə

"Sizin aranızda iki dəyərli əmanət qoyuram. Allahın

“Məgər onlar bu Quran barəsində düşünmürlər?”.;

Nə üçün Quran barəsində düşünmürlər? Quran ba-

“Sizə yetişən müsibətlər özünüzün qazandığınız

Əgər bizim yeniyetmələr, hər gün məktəbdə “Ey

(Həmin gün) Allahın peyğəmbəri deyəcəkdir: “Ey

(Həmin gün) Allahın peyğəmbəri deyəcəkdir: “Ey

Başqa bir yerdə isə belə buyurur:

“Allahdan qorxun, Allahdan qorxun, Quran barəsin-

İndiyədək dediklərimiz Quranın xüsusiyyətlərinin

QURAN OXUMAĞIN QAYDALARI

Quran tilavətinin birinci qaydası Quran qarisinin

“Paklardan başqa ona (Qurana) əl vurmasınlar.<

Peyğəmbərlərin (ələyhimus-salam) əxlaqi xüsusiy-

"Misvak vurmaq (diş fırçalamaq) peyğəmbərlərin

Fırçala dişini, unutma bu iş,

ZAHİRİN PAKLIĞI VƏ BƏZƏYİ

İslamın müsəlmanlara tövsiyyələrindən biri də za-

Pak olsun, gül xəyal bir aləm kimi,

Zahirən bəzənmək təzə və çeşidli paltarlar geyin-

"Libaslarını daim pak saxlayarlar".;

Quran qiraəti zamanı yaxşı olar ki, insan üzü qibləyə,

“Odur ki, üzünü Məscidül-Hərama tərəf döndər”.<

Məscidül-hərama döndər üzünü,

QURAN TİLAVƏTİNDƏ İXLAS

Allahın rəsulundan (səlləllahu ələyhi və alihi və

Belə ixlas bu mənadadır ki, Quran qarisi qiraətin

İbadət yolunu kəsmək üçün nəfs şeytanının pus-

Şeytanın bu qurğusu ilə əsas mübarizə yollarından

Çalışmalıyıq ki, bu ixlas halı Quran tilavətindən və

"Əməldə ixlasın israrı əməlin özündən daha çətin-

Bir məna əhli maraqlı bir bənzətmədə ixlası çay

"Hansı rəng ilahi rəngdən üstündür?". <

Deyirlər bir gün şagirdləri seyyid Bəhrül-ülumu

"İyirmi beş illik cihaddan sonra özümə baxıb gördüm

Siz müsəlman qardaş və bacılar Quranı ixlasla oxu-

“Bir şəxs Allahın razılığı və Allahın dinini anlamaq

Çoxları ibadətlərdə və Quran qiraətində keyfiyyət

"Əməlini xalis et ki, xalis əməlin azı da sənə fayda

Sonda deməliyik ki, Quranı ixlasla oxumaq istəsək

“Dua” sözü islam terminalogiyasında belə mənalan-

DUA YERLƏRİNDƏN BİRİ

Dua üçün münasib yerlərdən biri Quran tilavətinə

GÖZƏL SƏSLƏ TİLAVƏT

Gözəl səs ilahi nemətdir:

İnsan təbii şəkildə gözəlliyi sevir. Bütün gözəl şeylər

XOŞAVAZLILARIN VƏZİFƏSİ VƏ QURAN

İndi ki, xoş avaz ən böyük ilahi nemətlərdəndir,

Mütləq gözəllik Allah-təaladır və bütün gözəlliklər

Kimsə soruşa bilər ki, nə üçün Quranın gözəl

ƏN GÖZƏL SƏSLİ QARİ

Bu sətirlərə əziz oxuyucular, xüsusi ilə, əziz Quran

Lüğətdə “istiazə” “pənah aparmaq, sığınmaq”, başqa