NOLI ME TANGERE guardia sibil ay natatakot gumawa ng masama ang
KABANATA 49: ANG TAGAPAGBALITA NG MGA API
o Hindi pa lumulubog ang araw nang sumakay si Ibarra
sa bangka ni Elias sa lawa
o Humingi ng paumahin si Elias dahil san ais niyang
makipag-usap kay Ibarra ng walang nakakarinig
kaya pumunta sila sa lawa
o Sabi ni Ibarra na wala daw yun, nakasalubong daw
ni Ibarra ang teniente at naalala nitong tinutugis si
Elias kaya sinabi ni Ibarra na tutungo siya sa bayan
na may kampanaryo sa simbahan upang hindi
mahanap si Elias
o Ngunit sinabi ni Elias na ayos lang daw na sumama
ang teniente dahil minsan pa lang daw nakita ng
teniente si Ibarra, napabulong si Ibarra at sinabing
napakamalas niya noong araw na iyon (abt sa nakita
niya kay Maria Clara yung isa pang kamalasan)
o Nagsimula nang magsalita si Elias, sabi niya na dala
niya ang mga karaingan ng maraming sawimpalad
o Kinuwento ni Elias sa ilang pangungusap ang usapan
nila ng pinuno ng himagsikan, pagkatapos ay
namagitan ang katahimikan sa kanila
o Sabi ni Elias na nais nila ng radikal na reporma sa
hukbong-sandatahan, sa mga pari, sa paglalapat ng
katarungan, in short maakmang pag-unawa ng
gobyerno
o Nagtanong si Ibarra na kung sa paanong paraan ang
nais na mangyari ni Elias
o Halimbawa ay ibayong paggalang sa dignidad ng
isang tao, karagdagang seguridad, pagbabawas ng
hukbong-sandatahan, pag-aalis ng ibang pribilehiyo
sa mga organisasyon na nagiging sanhi ng kanilang
pagmamalabis
o Sabi ni Ibarra na kakaiba mag-isip at kumilos si Elias,
sabi rin niya na mas makakasama kapag babaguhin
ang pamamaraan ngayon
o Maaari daw siyang makakuha ng kaibigan sa Madrid
na pwedeng gumawa ng mga talumpati kung
babayaran niya, kahit siya mismo ay makakausap
ang Kapitan-Heneral
o Kaso hindi kaya ng kapangyarihan ng Kapitan-
Heneral ang nais na mangyari ni Elias at kahit na
masama sila sa institusyong ito ay kinakailangan pa
rin sila, sila ang tinatawag na necessary evil
o Ang paniniwala ni Ibarra sa necessary evil ay parang
mga mabagsik na gamot na kinakailangan para
malunasan ang bansang may malubhang sakit
o Kabaligtaran naman ang pinaniniwalaan ni Elias, mas
gagaling daw ang sakit kung babawasan ang bagsik
ng gamot
o Sinabi ni Ibarra na kapag humina ang pwersa ng
guardia sibil ay malalagay sa panganib ang
katahimikan ng bayan
o Sumagot si Elias na maglalabinlimang taon nang
pinangangalagaan ng guardia sibil ang bayan,
ngunit pagala-gala pa rin ang mga tulisan at ang
mga tahimik na mamamayan ay napipinsala
o Nagsalita muli si Ibarra at sinabing kahit na masama
ay nagdudulot pa rin ito ng kabutihan, dahil may mga
mga tao
o Si Elias ay nagsalita ulit at sinabing dati noong wala
pang guardia sibil ay nawawala agad ang mga
tulisan pagkatapos ng taggutom ngunit ngayon ay
habambuhay na silang tulisan
o Sabi naman ni Ibarra na kinakailangan ng
pamahalaan ang guardia sibil upang sila’y igalang
ng mga tao
o Sabi ni Elias na tama si Ibarra ngunit dapat daw
ayusin ng pamahalaan ang pamamalakad nila dahil
ang kapangyarihan ay nasa kamay ng mga walang
dangal
o Nagtanong si Ibarra kung ano pa ang hinihingi ng
mga inaapi, sabi ni Elias na nais nilang paibahin ang
pamamalakad ng mga prayle
o Nagsalita si Ibarra at tinanong kung nakalimutan na
ba nila ang utang na loob sa mga korporasyon, na
ang pananampalataya ay tumatangkilik sa kanila
laban sa pamahalaan
o Hindi sumang-ayon si Elias sa sinabi ni Ibarra na
walang utang na loob ang bayan dahil ang tunay na
mabuting gawa ay hindi naghihintay ng kapalit
o Sabi ni Ibarra na pareho lang sila ng damdamin para
sa bayan ngunit hindi na daw kailangan pa ng
pagrreporma
o Sabi ni Ibarra na hindi niya isasali ang damdamin
niya tungkol sa nangyari sa kanyang pamilya para
sa ikabubuti ng bayan
o Si Ibarra ay naniniwalang ang kapanatagan ng
bayan ay dahil sa mga prayle dahil iyon ang
palagay ng halos lahat na sumulat tuungkol sa
Pilipinas
o Sa mga narinig ni Elias ay hindi niya inakalang may
ganyang palagay si Ibarra tungkol sa pamahalaan
at sa mga prayle, nagpasalamat siya kay Ibarra at
tinanong kung saan niya ito ibababa
o Hindi pumayag si Ibarra sa sinabi ni Elias at sinabing
kailangan nila ipagpatuloy ang kanilang pag-uusap
upang malaman kung sino ang tama at may katwiran
o Tumanggi si Elias dahil may kaunti lamang siyang
piang-aralan kaya hindi naman kailangan
paniwalaan ni Ibarra si Elias
o Isa pang rason ay nakikita ni Elias ang pagmamahal
ni Ibarra sa bayan at kahit na namatay ang kanyang
ama at siya’y inusig ay naniniwala pa rin siya sa
pamahalaan
o Nagddalawang isip si Elias na humingi ng tulong kay
Ibarra kaya sasabihin niya na lamang sa mga nag-
uusig na manalig na lamang sa Diyos at sa sariling
bisig
o Sabi ni Ibarra na nasugat ang kanyang puso sa mga
sinabi ni Ibarra, at nahubog na ang kanyang isipan
dahil halos sa aklat at sabi-sabi niya lamang niya
naririnig ang tungkol sa bayan
o Nais malaman ni Ibarra ang motibo ni Elias at
malaman ang kanyang karanasan dahil baka
magbago ang kanyang isip kapag nalaman niya
o (Lq sila buong chap dito pero sa last part gusto
makipag-usap ni Ibarra kay Elias about sa buhay niya
 para malaman niya ano yung pinagmumulan ng
hinanakit(?) ni Elias sa pamahalaan)
KABANATA 50: ANG KASAYSAYAN NI ELIAS
o Animnapung taon na ang nakalilipas nang nanirahan
ang lolo ni Elias sa Maynila, namasukan siya bilang
bookkeeper sa opisina ng negosyanteng Kastila.
o Bata pa ang lolo ni Elias ngunit may asawa at anak
na lalaki na ito.
o Isang gabi ay nasunog ang bodega ng negosyante,
kumalat ang sunog at kailangan na may mapanagot
doon, pinagbinyangan ng negosyante ang lolo ni Elias
o Mahirap lamang ang nuno niya kaya hindi siya
nakahanap ng mahusay na abogado, dahil dito
pinarusahan siya at inilibot sa buong Maynila habang
nilalatigo
o Ang kaparusahang ito ay lubhang nakakahiya,
tinakwil siya ng lahat maliban sa kanyang maybahay,
pinakaladkad siya sa kabayo at nung nawalan ng
malay ay doon palang pinalaya
o Ang asawa niya ay nanlimos sa bahay-bahay ngunit
hindi siya binigyan dahil asawa daw siya ng
manununog, napilitan ang babae na maghanap ng
trabaho sa paraang hindi kanais-nais, naging isang
puta (prostitute) ang babae
o (Para sa mag-asawa wala na silang paki about sa
karangalan at kahihiyan kaya okay lang sila about
sa pagiging prosti ni girl)
o Gumaling na ang mga sugat ng lalaki at sila ay
nagtago sa kabundukan ng lalawigan, ipinanganak
ng babe ang isang kulang sa buwan at may
diperensiyang sanggol, at sa kabutihang-palad(?) ay
namatay
o Ilang buwan pa ang lumipas at sila ay naninirahan pa
rin sa kahirapan, umiiwas sila sa mga namumuhing
mamamayan
o Hindi na kaya ng lolo ni Elias ang mga pangyayari
kaya nagbigti siya, nabulok ang bangkay niya sa
harap ng kanyang anak at maybahay
o Nangamoy ang bangkay at hinuli ang maybahay
dahil hindi niya ipinaalam ang pangyayari sa mga
awtoridad, sinisi rin sa kanya ang pagkamatay ng
kanyang asawa
o Naawa rin naman sila sa kanya dahil buntis ulit siya
at hihintaying hanggang makapanganak siya, ang
parusa na matatanggap ng mga Indio ay paglalatigo
lamang
o Nung nanganak na ang babae ay malusog na lalaki,
pagkaraan ng dalawang buwan ay isasagawa na
ang parusa sa babae, masaya ang bayan dahil sa
wakas ay makakapaghiganti na sila
o Ngunit hindi nila alam na tumakas ang babae kasama
ang kanyang dalawang anak sa karatig na lalawigan
at sila ay namuhay parang hayop
o Ang nakatatandang anak na lalaki ay lumakas at
naging tulisan, naging kilala siya sa lalawigan sa
pangalang ‘Balat’
o Kinatatakutan si Balat at naghihiganti gamit ang
panununog at pagpatay
o Ang bunsong lalaki na may mabait na kalooban ay
nanatili kasama ang kanyang ina
o Ang kanilang ina ay kilala bilang isang puta at
babaeng nahatulang ilatigo sa harap ng publiko, ang
bunsong anak naman ay nakilala lamang bilang anak
ng kanyang ina
o Nahanap na rin ng mga may kapangyarihan si Balat,
isang araw ay nakita ng bunso ang kanyang ina na
naliligo sa sariling dugo sa ilalim ng puno habang
nakatitig sa taas ng puno kung saan matatagpuan
ang ulo ng kanyang nakatatandang kapatid
o Nagpalipat-lipat ang bunso sa mga lalawigang hindi
nakakakilala sa kanya hanggang sa namasukan siya
sa isang mayaman bilang manggagawa sa Tayabas
o Siya ay mabait, matipid at masipag kaya kinagiliwan
siya ng lahat na hindi nakakaalam ng kanyang
nakaraan
o Hindi nagtagal ay nahulog ang loob niya sa isang
tagabayan, natatakot siyang mamanhikan dahil baka
malaman nila ang kanyang nakaraan ngunit
nangibabaw pa rin ang kanyang pagmamahal kaya
hiningi niya ang kamay ng dalaga
o Nabunyag rin ang nakaraan nito, ikinulong siya,
nanganak ang babaeng mahal niya ng kambal, isang
babae at isang lalaki
o Ang mga bata’y inalagaan at nang nagkaisip na ay
sinabing patay na ang kanilang ama
o Ipinakilala ni Elias ang kanyang sarili bilang isa sa
kambal
o Mayaman ang kanyang mga ninuno kaya sabay sila
ng kambal niyang nakapasok sa kolehiyo,
pagkatapos nilang mag-aral ay bumalik sila sa
kanilang mga ninuno
o Maganda ang kinabukasan nilang dalawa, ikakasal
na ang kanyang kapatid sa binatang nagmamahal sa
kanya
o Ngunit ang kanilang nakaraan ang sumira sa kanilang
magandang kinabukasan
o Dahil sa mapagmataas na ugali ni Elias ay ang
kanilang malayong kamag-anak ang nagpamukha sa
kanila ng kanilang nakaraan
o Ang matandang utusan ang nagpatotoo nito, ang
utusan ay ang kanilang ama, nawasak ang kasiyahan
ng kambal
o Umalis sila at nagtungo sa ibang pook, ang buhay ng
kanilang ama ay naging maikli dahil para sa kanya
kasalanan niya ang lahat ng nangyari ngunit bago
siya pumanaw ay isinalaysay niya muna ang
nakaraan
o Iniluha nila ang pagkamatay ng kanilang ama, ang
kapatid niya ay naging matimpi at hindi man niya
naririnig ang mga daing ng kapatid
o Ang lalaking mahal ng kapatid niya ay ikinasal na sa
iba
o Isang araw ay nawala ang kanyang kapatid, hinanap
niya ito hanggang makalipas ang anim na buwan
nang nabalitaan niyang may bangkay na maganda
ang kasuotan ang natagpuan
o Natiyak niya kaagad na iyon ang kanyang kapatid
o Simula noon ay nagpalipat-lipat na si Elias sa iba’t-
ibang lalawigan, minsan ay hinahamak siya ngunit
hindi na niya lamang pinapansin
o Iyon ang maikling kasaysayan ni Elias
o Sumang-ayon si Ibarra sa pinanggagalingan ni Elias
ngunit hindi naman daw magagawa ng pamahalaan
ang kanyang ninanais dahil walang ganung pera ang
pamahalaan para palitan ang mga namumuno
o Sabi ni Elias na dapat nang gawin iyon ngunit sabi ni
Ibarra na maghintay muna sila dahil pagtatawanan
lamang daw siya kung hihingin niya ang bagay na
iyon
o Nag-usap pa sila, tinanong ni Elias kung ano ang
sasabihin niya sa mga inapi, sabi ni Ibarra na
maghintay pa sila
o Nagpasalamat si Elias at hinangad kay Ibarra na
limutin na siya nito at kapag nagkita sila ay huwag
na sana siyang kilalanin ni Ibarra
KABANATA 51: ANG MGA PAGBABAGO
o Balisa si Linares nang mabasa niya ang liham mula
kay Donya Victorina, nakapaloob doon ang tungkol
sa pakikipaglaban niya sa Alperes
o Kapag hindi iyon ginawa ni Linares ay ipapaalam
niya kay Kapitan Tiago at Maria Clara ang
katotohanan tungkol kay Linares
o Hindi rin siya bibigyan ng kuwalta ng Donya
o Napagtanto ni Linares na seryoso ang Donya at wala
na siyang magagawa kung hindi hamunin ang Alperes
o Nag-iisip at kinakausap ni Linares ang sarili nang
dumating ang kura
o Dumating si Padre Salvi upang sabihin na dumating
na ang sulat ng arsobispo na tinatanggal na ang
ekskomunyon ni Ibarra
o Pinuri niya ang binata at sinabing si Padre Damaso
na lamang ang hadlang, narinig ni Maria iyon kaya
pumasok siya sa silid kasama ni Victoria
o Saktong dumating si Tiya Isabel kasama si Ibarra,
kaagad siyang kinamayan ng prayle at pinuri
o Nagtaka ang binata pero pinabayaan niya nalang,
lumapit siya kay Sinang upang itanong kung galit ba
sa kanya si Maria Clara
o Sinabi ni Sinang ang nais iparating ni Maria,
pinapalimot niya na kay Ibarra ang sarili kay Ibarra
pero nais muna siyang makausap ni Ibarra
o Nais nina Kapitan Tiago at Padre Damaso na ikasal
si Maria Clara kay Linares ngunit ayaw ng dalaga
o Sabi ni Sinang na magtungo si Ibarra sa kanila bukas
ng umaga upang ipadala ang sulat ni Ibarra
o Ilang sandali ay umalis na ang binate
KABANATA 52: ANG MAPALAD NA BARAHA
o Malamig na simoy ng hangin ang naghihiwatig na
malapit na ang Disyembre, tatlong anino ang
nagbubulungan sa may pinto ng libingan
o Tinanong ng isa kung nakausap ng isa si Elias, hindi
daw dahil titpid magsalita ngunit natitiyak niya na
sasama sa kanila si Elias dahil linigtas ni Ibarra ang
buhay niya
o Sinabi naman ng isa na sasama siya dahil pinagamot
ni Ibarra ang asawa nito sa Maynila, sasalakayin daw
niya ang kumbento upang makapaghiganti
o Ang isa naman ay sinabing sasalakay siya sa kuwartel
upang masabi na ang kanyang ama ay may anak na
lalaki
o Lima daw silang sasalakay kaya sapat na iyon, sinabi
daw ni Ibarra na 20 sila
o May narinig silang paparating kaya nagtago sila,
nakakita sila ng anino (Lucas) na sinusundan ng isa
pang anino (Elias)
o Sinalubong ng tatlo ang isang anino, sabi niya na
maghiwalay sila dahil may sumusunod sa kanya at
bukas ay ibibigay niya ang sandata sa kanila at
sasalakay sila habang sinisigaw ang mga katagang:
“Mabuhay si Don Crisostomo!”
o Umalis na ang tatlo, nilapitan ni Elias si Lucas, tinanong
niya kung ano ang ginagawa niya roon
o Sumagot si Lucas na hinihintay daw niya ang ikawalo
ng gabi upang makakuha ng baraha ng patay
o Nais manalo ni Lucas ng kuwalta, tinanong niya naman
ano ang ginagawa ni Elias doon, sumagot si Elias na
pareho lamang sila ng layunin ni Lucas
o Napagtanto nilang dalawa na hindi nakikipagsugal
ang patay sa dalawa kaya sila muna ang nagsugalan
upang malaman sino ang aalis
o Pumasok sila at umupo sa nitso, nagsindi ng posporo
si Lucas ngunit ang kanilang mga mukha ay
nagpapahiwatig na hindi sila magkakilala
o Nagpatuloy ang pagkiskis nila ng posporo, salitan
silang naglaro, natalo si Elias
o Dahil natalo si Elias, pinaalis na siya ni Lucas upang
makapaghanapbuhay siya mag-isa
o May dalawang guardia sibil ang naglalakad sa may
tabi ng simbahan, hinahap nila si Elias
o Nakita nila si Lucas at tinanong kung nakita niya si
Elias, sumagot ito at sinabing hindi niya nakita at hindi
niya kilala si Elias, pinalakad na siya muli ng mga
guardia sibil
o Nakita nila si Elias at dinala sa may liwanag upang
makita ang mukha, tinanong siya kung saan siya
pupunta at sinabi niya na hahabulin niya ang lalaking
may pilat sa mukha (Lucas) dahil siya si Elias na
bumugbog sa kanyang kapatid
o Napagtanto ng mga guardia sibil kung sino ang
tinutukoy ni Elias kaya mabilis silang umalis at hinabol
si Lucas
KABANATA 53: IPINAKILALA NG UMAGA ANG
MAGANDANG ARAW
o Pumunta si Don Filipo sa tahanan ni Pilosopo Tasyo,
ilang araw nang nakahiga at nanghihina ang
katawan ni Pilosopo Tasyo
o Sabi ni Pilosopo Tasyo na hindi niya mabati si Don
Filipo sa kanyang pagbibitiw dahil parang kalaban
na ni Don Filipo ngayon ang guardia sibil
o Kinakailangan daw manatiling nakatayo sa puwesto
ang pinuno sa panahon ng digmaan
o Nararapat lamang daw iyon sabi ni Don Filipo ngunit
ang mga nahuli niyang guardia sibil ay pinalaya ng
hindi man lang inusig, hindi siya makakakilos mag-isa
kung walang utos ng kanyang pinuno
o Hinalintulad niya ang sarili kay Ibarra, sinabi ni
Pilosopo Tasyo na ang tungkulin ni Ibarra ay
magtanim ng ideya kaya kailangan makisama ni
Ibarra habang ang kay Don Filipo naman ay
magpasunod
o Dapat daw imbes na kalabanin ni Don Filipo ang
kapitan ay kinalaban nalang dapat niya ang mga
nagmamalabis
o Kung ganon daw ay hindi mag-iisa si Don Filipo dahil
iba na ang takbo ng isipan ng mga tao
o Sabi ni Pilosopo Tasyo na hindi nakita ni Don Filipo
ang pagdami ng mga Europeo, mga aklat at mga nais
mag-aral, nagkakaroon na ng sariling isipan ang mga
tao
o Tapos na daw sila sa panahon ng pagsisiyasat tungkol
sa Diyos at pinagmulan ng mga bagay-bagay,
ngayon ay nagsisiyasat sila tungkol sa mga bagay na
nakapaligid sa kanila
o Ang mga pagsisiyasat ng mga makata sa kalikasan
ay namumunga na, kinakailangan na lamang ng
kaayusan
o Nag-iiba ang mundo bawat kilos ng mga tao, kung
papakinggan ang mga salita ng kabataan ay hindi
na nila pinag-uusapan ang mga kilalang tao at santo
na inaral nina Don Filipo at Pilosopo Tasyo habang
sila ay nag-aaral pa
o Wala nang magagawa ang simbahan laban sa mga
kabataan ngayon dahil hindi na sila naniniwala sa
mga diyos-diyosan
o Sa pagdaan ng panahon ay dadaloy ang dugo ng
iba, magkakaroon ng mga supling, ang mga ayaw
umulad ay uunlad pa rin ng hindi sinasadya
o Ang mga Heswita ay ginagaya ng mga Dominikano
ngunit tinutuligsa sila sa Europa, ang mga Heswita ay
nasa hulihan
o May tatlong uri ng pagsalakay: unahan – umaakay,
tagiliran – napadadala, nahuhuli – napapatangay sa
agos ng pag-unlad
o Ang pinag-uusapan daw nila ay tungkol sa
kasalukuyang kalagayan ng Pilipinas, si Pilosopo ay
paurong na habang sila’y papaharap pa lamang
o Ang mga nag-aaway ay ang mga kahapong
nakakapit sa Diyos laban sa mga kabataan na may
silahis na magandang balita mula sa ibang lupain
o Sandaling tumigil si Pilosopo nang makitang
nagmumuni-muni si Don Filipo
o Sabi ng Pilosopo na baka iniisip ng Don na mali si
Pilosopo Tasyo dahil may sakit ito, ang Pilosopo ay
nabubuhay sa panaginip
o Ang mga kabataan ngayon ay walang iniisip kundi
ang kanilang kaligayahan, sila ay namumulat sa
maling kagawian at ang mga matatanda ang
nagtutulak sa kanila sa kasamaan dahil sa maling
ehemplo
o Ikinagigiyak daw ni Pilosopo Tasyo ang kamatayan
dahil dito, nagtanong si Don Filipo upang maiba ang
usapan
o Tinanong niya kung kailangan uminom ng gamot ng
Pilosopo at kukunin niya ito, ngunit sabi ng matanda
na ang mamamatay ay hindi nangangailangan ng
gamot, ang gamot ay para sa maiiwan
o Nais niyang sabihin ni Don Filipo kay Ibarra na
magkita dahil may mahalagang sasabihin ang
matanda sa binate
o Kaunting araw na lamang ang nalalabi sa buhay ni
Pilosopo Tasyo, ang Pilipinas ay natatakpan ng
kadiliman
o Si Don Filipo’y nagpaalam na at dama niya ang lubos
na kalungkutan
KABANATA 54: ANG SABWATAN
o Pumunta si Elias sa bahay ni Ibarra, sinabi niya na
kailangan sunugin ni Ibarra lahat ng kanyang
dokumento na makakapinsala sa kanya at pumunta sa
isang lugar na malayo sa panganib
o Natuklasan kasi ni Elias na mayroong pag-aalsa at si
Ibarra ang sinasabing pinuno
o Nagulat si Crisostomo sa narinig niya, tinanong niya si
Elias kung hindi ba sinabi kung sino ang umupa sa tao
o Sumagot si Elias na si Ibarra ang sinasabi ng mga
inupahang tao
o Sinabi ni Elias na kailangan ng kumilos ni Ibarra dahil
mamayang gabi na ang pag-aalsa
o Naguluhan si Ibarra sa dapat gawin, hindi niya alam
kung magtatago na ba siya o pupuntahan si Maria
dahil may usapan sila ngayon
o Sabi ni Elias na maaaring magtago si Ibarra kahit
saan, sa bahay ng makapangyarihan para hindi
masabing siya ang may pakana
o Nag-isip si Ibarra at sinabi na isumbong niya nalang
sa mga nakatataas ngunit sabi ni Elias na tatawagin
na duwag at traydor si Ibarra ng mga nag-alsa
o Hindi alam ni Ibarra ang gagawin, sabi ni Elias na
sunugin ang mga kasulatan, magtago at hintayin ang
mga pangyayari
o Tinulungan ni Elias si Ibarra sa paghahanap ng mga
kasulatan nang napatigil siya sa isa, tinanong niya
kung kilala ba nila si Ginoong Eibarramendia
o Kilala daw siya ni Ibarra dahil siya ang ama ng nuno
ni Ibarra, hindi makapaniwala si Elias
o Pinaikli lamang daw ang apelyido na Ibarra, nais
makasigurado ni Elias kaya tinanong niya kung taga-
Viscaya ba ang nuno
o Opo daw sabi ni Ibarra at nagtataka sa inaasal ni
Elias
o Nagsalita si Elias at sinabing si Don Pedro
Eibarramendia ang nagbintang sa nuno ni Elias at
naging sanhi ng kanilang kasawian
o Matagal nang hinahanap ni Elias ang apelyidong iyon
at ngayon na nahanap na niya at magbabayad sila
para sa kanyang kasawian
o Kinuha niya ang mga sandata ngunit nabitawan niya
muli at umalis na sa bahay ni Ibarra
KABANATA 55: ANG KAHAMAKANG BUNGA NG
PAGSASABWATAN
o Hindi kumain ng hapunan si Maria dahil ayaw niyang
makasama si Linares at dahil hinihintay niya ang
pagdating ni Ibarra
o Sabi ni Sinang na hindi aalis ang kura (nasa likuran
nila) at darating si ng ikawalo ng gabi
o Dumating si Ibarra ng malungkot at nakaluksa (all-
black damit niya) nang may narinig silang mga
putukan
o Nagulat ang lahat maliban kay Ibarra, si Padre Salvi
ay nagtago sa likod ng isang haligi, ang tatlong
 kumakain ng hapunan ay napapunta sa bulwagan,
sina Sinang at Maria ay nagyakapan sa kaba
o Patuloy ang sigawan at putukon, sumunod naman ang
pagsasara ng mga bintana ng mga kabahayan
o Maririnig na sumisigaw ang alperes at pinalalabas
ang kura, kahit na takot ay umalis ang kura
o Pinapasok naman ni Tiya Isabel ang magkaibigan sa
isang kwarto, pinigilan niya ring umalis si Crisostomo
o Hindi pinansin ni Ibarra si Tiya Isabel at pumanaog pa
rin, narinig niya ang mga sigaw, palo, kalabugan sa
Tribunal at pagsigaw ng Alperes sa mga guardia sibil
o Binilisan ni Ibarra ang paglalakad at nang
makarating sa bahay ay nakita niya ang mga utusang
hindi mapalagay
o Pinakuha niya ang mabilis na kabayo at inutusan ang
mga utusan na matulog na, dali-daling pumunta si
Ibarra sa kanyang laboratory at nagligpit ng mga
gamit
o Habang nag-aayos siya ay nakarinig siya ng
malalakas na katok, may nagsalita at sinabing buksan
ang pinto at kung hindi ay gigibain ito
o Kinuha niya ang baril at sumilip sa bintana ngunit
nagtalo ang kanyang isip kaya binitawan niya ito at
binuksan ang pinto
o Agad siyang hinuli at dinala sa kuwartel
o Si Elias ay umalis sa bahay ni Ibarra ng walang
patutunguhan, napadpad siya sa kagubatan at sa
bawat sanga ng puno ay nakikita niya ang ulo ni
Balat at sinisisi siya ng bangkay na babae at sa
bawat agos ng tubig ay naaalala niya ang kanyang
namatay na kapatid
o Bumalik muli si Elias sa bahay ni Ibarra, tahimik siyang
lumundag sa bakod nang marinig ang pinag-uusapan
ng mga utusan
o Pumunta siya sa laboratory ni Ibarra, nakita niya ang
mga gamit nito, kinuha niya ang mga kasulatan na
makakapinsala sa binata at tinago ngunit may narinig
siyang guardia sibil
o Nagbago ang balak ni Elias, tinipon niya lahat ng
gamit at sinunog, ang iba ay nilagay sa sako at siya’y
tumalon pababa
o Dumating na ang mga guradia sibil, pinapakuha sa
kanila ang mga papeles ngunit nung buksan nila ang
pinto ay sunog na lamang ang nakita nila
o Nagsigawan ang mga tao sa labas ng bahay dahil
nakita nilang nasusunog ang bahay ni Ibarra
KABANATA 56: ANG MGA SABI-SABI
o Napuno ng takot ang mga tao dahil sa nangyari
kagabi, at wala ni isang tao sa lansangan at sa
kuwartel
o Nakasar pa rin ang mga bintana ngunit nung
nagbukas na ng bintana ang iba ay sumunod na rin
o Sina Hermana Pute at Hermana Rufa na magkatapat
ng bahay ay nagtakatinginan, nag-ngitian sila at
sabay na nag-antanda
o Sabi ng isa na parang misa de gracia sa dami ng
putok ay nagmistulang paputok o fireworks, sabi
naman ng isa na mas marami pa ang putok ngayon
kaysa nang looban ni Balat ang bayan
o Sinasabing mga utusan ni Tandang Pablo ang may
pakana ng mga putok, sabi naman ng is ana mga
guardia sibil at kuwadrilyero kaya nakakulong si Don
Filipo
o Unti-unti nang nagkatao sa lansangan at nagsimula na
ang mga sabi-sabi
o Sabi ng isa na balak daw agawin ni Ibarra si Maria
kaya lang ay napagtanggol ito ni Kapitan Tiago sa
tulong ng mga guardia sibil; 30 ang namatay at hindi
14; Lubhang nasugatan si Kapitan Tiago kaya
lumuwas patungong Maynila ang kanyang pamilya
o Sabi ng isa pa na nakita niya sa Tribunal na
nakakulong sina Don Filipo at Crisostomo Ibarra,
isinisigaw daw ni Bruno na si Ibarra ang may pakana
ng lahat dahil ipapakasal ni Kapitan Tiago si Maria
kay Linares
o Mabuti na lamang daw at nandun ang kura sa bahay
ni Kapitan Tiago, marami raw ang nakatakas, sinunog
ng mga guardia sibil ang bahay ni Ibarra at kung
hindi daw hinuli si Ibarra ay baka nasali siya sa apoy,
ang mga alipin niya ay kinulong at hanggang ngayon
ay kita pa rin ang usok sa bahay ni Ibarra
o Pagkatapos mag kwento ng isa ay sinabi ng is ana
kaawa-awa si Ibarra habang ang isa naman ay hindi
dapat kaawaan ang isang ekskomulgado
o Nabalitaan nilang nakita ang katawan ni Lucas na
nakasabit sa punong santol ng isang bahay
o Nag-usap ang mga kababaihan at napag-alaman
nilang dalawang beses nakipagkita si Lucas sa
sakristan mayor
o Makikita si Elias na lumalapit sa bangkay ni Lucas,
pagkaalis niya dun ay pumunta siya sa sakristan
mayor na natutulog
o Umupo siya at hinintay na magising ang sakristan
mayor, nalaglag ang piso sa kamay niya at nang
yumuko ay nakita niya ang baro ng sakristan na puno
ng amorseko (dahoon na dumidikit sa damit)
o Nagising ang sakristan mayor at tinanong ano ang
sadya ni Elias, sabi niya na nais niyang magpamisa
para sa taong malapit nang mamatay
o Umalis na siya roon at tinanggal ang tapal sa mukha
at bumulong sa sarili na, ‘nahuli ko na sana siya
kagabi’
o Sa binulong ni Elias, siya = sakristan mayor, so nahuli
niya na dapat kagabi ang sakristan mayor
KABANATA 57: SILANG MGA NALUPIG
o Nagtipon ang mga lider sa tribunal, ang Alperes ay
palakad-lakad habang si Donya Consolacion naman
ay nakaupo sa sulok
o Dumating ang kura nang balisa at nakakunot ang noo,
sabi niya na hindi niya nais dumalo dahil mahina ang
kanyang loob
o Sabi naman ng Alperes na wala daw kasing dadalo
na pinuno ng bayan kaya kinakailangan daw ang
kura at iaalis daw mamayang hapon ang mga
nadakip
o Malakas na amoy ang bumati sa kanila nang buksan
nila ang pintuan, narinig ang pagbukas ng kandado,
inilabas si Tarsilo na luray luray ang damit, kasunod
naman ang lalaking umiiyak at umiika
o Sunod-sunod ang tanong ng Alperes kay Tarsilo,
nagkakaroon ng imbestigasyon tungkol sa nangyari
kagabi
o Sabi ni Tarsilo na hindi naman nakipag-usap sa kanila
si Ibarra at naghiganti lamang siya para sa kanilang
ama, itanong na lamang daw nila iyon sa guardia sibil
na hinulog nila sa bangin
o Patayin na lamang daw si Tarsilo dahil wala silang
makukuha mula sa kanya
o Dinala sa labas si Tarsilo para ipakita ang limang
bangkay sa kariton, sila ay sina Pedro (asawa ni Sisa),
si Bruno na tadtad ng saksak at si Lucas
o Tinanong ng Alperes kung kilala niya ang mga
bangkay ngunit hindi siya sumagot kaya pinalo muli
siya sa likod
o Pinapapalo siya ng Alperes hanggang sa dumugo
ang katawan at dahil hindi talaga nagsasalita si
Tarsilo, ibinalik siya sa loob at tinanong muli kung
kilala niya ang puno ng sugat, muli hindi niya daw
kilala
o Pinalo at sinipa siya ulit ng Alperes, pinagapos niya si
Tarsilo at pinagpapalo ang kanyang likod, ang
katawa’y nanginginig, umuungol ng bahagya at
napapasubsob na ang lalaki
o Hindi kayang makita iyon ni Padre Salvi kaya
lumabas siya ng pasuray-suray, nakita niya doon ang
kapatid nina Bruno at Tarsilo, at parang binbilang
ang palong natatanggap ng kapatid
o Napagod na ang mga nagpaparusa kaya
ipinatanggal niya ang gapos at ibinitin patiwarik si
Tarsilo sa balon sa patyo
o Lubhang marumi ang tubig dahil ginawa na iyong
tapunan ng basura
o Nagsalita si Tarsilo at sinabing kung may puso ang
mga Kristiyano doon ay ilublob siya ng matagal o
iumpog ang kanyang ulo sa balon para mamatay na
siya
o Sinumpa niya rin sila dahil sinabi niya na balang araw
magkakaganun rin daw sila
o Sinimulan nang ilublob si Tarsilo, pagkatapos ng
kalahating minute ay itinaas siya muli, puno ng basura
ang katawan niya at nanginginig nang itaas
o Sa ikatlong paghuhugos ay pinilit niyang itaas ang
kanyang leeg upang makita ang langit na hindi na
niya kailanman makikita
o Nilublob siya ng isang minute at tatalumpung segundo
at itinaas ulit, tiwasay na ang kanyang mukha, ang
basura ay lumalabas sa kanyang bibig at may kulay
dugo iyon, hindi na gumagalaw ang kanyang
katawan
o Pinress ng Alperesa ang kanyang tabako sa pa ani
Tarsilo ngunit namatay ang apoy ng hindi man lang
gumagalaw si Tarsilo
o Ibig sabihin ay namatay si Tarsilo sa parusang
ibinigay sa kanya
KABANATA 58: SIYA NA DAPAT SISIHIN
o Ang mga bilanggo ay dadalhin na sa bayan, ang
balitang ito ay nagdulot ng hinagpis at panaghoy,
pabalik-balik sa kumbento, kuwartel at sa tribunal
ang mga kamag-anak upang makiusap
o Humingi pa ang Alperes ng mga guardia sibil upang
mamalo sa mga kababaihan at kamag-anak na
umiiyak doon
o Dalawang karitong hila-hila ng baka ang huminto sa
harap ng tribunal noong 2 pm, agad pinalibutan ng
tao iyon ngunit sinuway sila ni Kapitana Maria, may
mga gustong sumira ng kuwartel para makaganti
kaso sabi ng Kapitana na mas makakagulo pa iyon
o Lumabas ang mga bilanggo, una si Don Filipo, nung
natapat siya sa kanyang asawa na si Aling Doray ay
hindi mapigilan ng maybahay ang pag-iyak, nais
niyang lapitan ang asawa ngunit hinarang siya ng
mga guardia sibil
o Sumunod si Antonio, Andong, Albino, kambal na anak
ni Kapitana Maria at si Ibarra, si Ibarra ay hindi
nakagapos pero nakapagitna siya sa dalawang
guardia sibil
o Nakita ng isang kamag-anak at sinabing siya ang
may pakana ng lahat at siya pa ang walang gapos,
nang marinig iyon ni Ibarra ay sinabi niya sa guardia
sibil na igapos siya ng mahigpit
o Sinunod ng guardia sibil ang utos ni Ibarra, sumunod
na lumabas ang Alperes na nakasakay sa kanyang
kabayo at puno ng armas ang kanyang katawan
o May mga kamag-anak at kaibigan doon ang mga
bilanggo na nagmamakaawa maliban kay Ibarra
dahil wala siyang kaibigan
o Habang naglalakad si Ibarra ay pinagmumura siya
ng mga tao, sinusumpa, at sunod-sunod na pagbato
ngunit tinanggap na lamang lahat iyon ni Ibarra
o Habang siya’y naglalakad may bigla siyang naalala,
ang nuno ni Elias na dinanas ang dinaranas niya
ngayon
o Namasdan ni Ibarra na umuusok pa ang kanyang
bahay, bahay kung saan naranasan niya ang mga
pinakamasasayang araw ng kanyang kabataan
o Nalungkot siya dahil nawala na ang bahay na iyon
o Limang nawala kay Ibarra: tahanan, pag-ibig,
bayan, kaibigan, kinabukasan
o Sa isang mataas na pook ay nanonood doon si
Pilosopo Tasyo ang paglalakad ng mga bilanggo,
mahina na ang kanyang katawan ngunit pinilit niya
pa rin makita ang mga bilanggo
o (ang hiling ni Pilosopo Tasyo na makausapa si Ibarra
na pinapasabi niya noong nag-usap sila ni Don Filipo
ay hindi nasakatuparan kaya pinilit niya ang sarili na
makita ang mga bilanggo)
o Kinabukasan nakita ng mga pastol na namatay na si
Pilosopo Tasyo sa kanyang bahay
KABANATA 59: PAGKAMAKABAYAN AT
KAPAKANANG PANSARILI
o Nagkaroon ng iba’t ibang balita dahil sa palihim na
balitang nakuha ng mga pahayagan sa Maynila, may
iba ibang bersyon ang mga istorya at iba iba rin ang
pinaniwalaan ng bawat isang tao
o Ang unang kumalat na kwento ay mula sa kumbento
na ikinatakot ng mga mamamamayan
o Naguluhan ang mga tao sa kumbento, ang ibang ay
pumupunta sa palasyo para magbigay ng tulong sa
pamahalaan na nasa panganib
o Iba naman ang usapan sa ibang kumbento, sinasabi
nil ana nagiging pilibustero ang mga nag-aaral sa
Heswita
o Sa isang maganda at maaliwalas na bulwagan ng
isang bahay sa Tondo ay pinangangaralan ni
Kapitana Tinchang si Kapitan Tinong
o Galit na galit ang Kapitana sa kanyang asawa dahil
inimbitahan niyang kumain si Ibarra noon, sumagot
ang Kapitan na lagi daw sinasabi ng Kapitana na
makipagkaibigan lamang sila sa mga mayayaman
o Sabi naman ng Kapitana na sinabi niya lamang iyon
dahil walang ibang ginawa ang asawa kung hindi
purihin si Ibarra, hindi naman daw niya inutusan ang
asawa na makipag-usap kay Ibarra sa piging
o Nagagalit ang Kapitana dahil ang tagal niyang
pinaghirapan ang mga bagay na mayroon siya
ngayon at mawawala lamang iyon na parang bula
o Kung naging lalaki lamang daw siya ay pupunta siya
sa Kapitan-Heneral at ihahandog ang paglilingkod
laban sa mga nag-alsa
o Ang kanilang mga anak ay umiiyak sa likuran, umiiyak
sila dahil nag-aaway ang kanilang mga magulang at
dahil nag-aalala sila sa kaligtasan ng kanilang ama
dahil kapag nalaman ng iba na magkaibigan sila ni
Ibarra ay baka ipahuli din ang ama
o Muntik nang mamatay sa pagkainis ang Kapitan nang
dumating ang kanyang pinsang si Ginoong Primitivo
o Agad na nagsalita si Kapitana, humingi siya ng payo
sa pinsan tungkol sa pagiging magkaibigan ng
kanyang asawa at Crisostomo Ibarra
o Sabi ng pinsan na hindi maganda iyon at gumawa na
dapat ng huling habilin ang Kapitan na nagpalakas
ng iyak ng mga anak nina Kapitan Tinong at Kapitana
Tinchang
o Nabigla ang Kapitan at nawalan ng malay, winisikan
ng tubig at nagkaroon muli ng malay
o Sabi muli ng pinsan na isarado ang bintana at pinto
at kapag may naghanap sa Kapitan ay sabihing may
sakit, sunugin lahat ng aklat at kasulatan kagaya ni
Ibarra para walang makitang katibayan
o May naganap na isang piging sa Intramuros na
dinaluhan ng mga dalaga, asawa at mga anak ng
kawani, ang paksa ng usapan doon ay ang naganap
na pag-aalsa
o Sabi ng isang lalaki na alam ng Heneral ang kanyang
ginagawa at sinasabing galit na galit kay Ibarra
dahil sa kabutihang ibinigay niya sa binate
o Sabi naman ng isa na walang utang na loob ang mga
Indio, sabi muli ng isa na front lang daw ang
paggawa ng paaralan, magiging tanggulan talaga
dapat iyon kung sila’y lulusubin
o Sabi ng isa na ang maybahay ni Kapitan Tinong ay
naghandog ng singsing kaninang hapon sa Heneral na
nagkakahalaga ng 1,000 piso bilang regalo sa
pasko (November pa nung ginawa ni Kapitana
Tinchang iyon)
o Ang naisip na dahilan ng mga naroroon ay natatakot
siyang mahuli ang kanyang asawa
KABANATA 60: ANG KASAL NI MARIA CLARA
o Dumating sa bahay nina Kapitan Tiago sina Donya
Victorina at Don Tiburcio, at Linares
o Si Donya Victorina na lamang ang laging bida sa
kanyang mga kwento at sinabing nagpabalik-balik
daw sila sa bahay ng Heneral dahil marami silang
kilalang tao at dahil kilala si Linares sa Espanya
o Magaling na si Maria ngunit may pamumutla pa rin,
bumati siya alinsunod sa kaugalian pero sa totoo ay
napipilitan lamang siya at pagkatapos ay ngumiti na
may halong kalungkutan
o Pagkatapos nilang magbatian ay nagpatuloy si
Donya Victorina sa pagk’kwento tungkol sa kanya or
basta related sa kanya
o Sabi ni Donya Victorina na pinunta nila ang Birhen
(Maria Clara) at kailangan na nilang ipagpatuloy
ang kanilang napag-usapan (kasal)
o Nang marinig iyon ay nagpaalam na si Maria sa
kanila
o Sabi ni Kapitan Tiago na magpapapista sila bukas at
maipapakasal sila sa loob ng maikling panahon
o Kaiinggitan sila ng marami dahil aakyat-manaog sila
sa palasyo kapag naging manugang nila si Linares
(ang alam kasi nila ay kilalang tao si Linares sa
Espanya)
o Kinabukasan naganap ang pista at puno ang
bulwagan ni Kapitan Tiago, ang paksa ng mga
kababaihan ay si Maria Clara
o Sabi ng isa na maganda nga si Maria, ngunit tanga
naman dahil ganun ang pinili niyang lalaki
o Sabi naman ng isa na maganda si Maria at makisig si
Linares, sabi ng isa na ngayong malapit nang bitayin
ang unang kasintahan ay tsaka magpapakasal
o Sinundan naman ng kausap at sinabing marunong si
Maria dahil mayroong kapalit agad si Ibarra
o Ang mga kalalakihan ay nag-uusap rin, sabi ng isa na
kung hindi niya pinagkatiwalaan ang taong sinulatan
niya ay hindi sana nabigyan ng iba pang kahulugan
ang mga salita ni Ibarra sa kanyang liham ay
natitiyak na nakalaya na ito Ayon sa manananggol ni
Ibarra na ang lihma na iyon ay tungkol sa talatang
may kalabuan na, sinulat niya iyon bago siya
magtungo sa Europa
o Ang ilang talata sa sulat ay nabigyan ng iba pang
kahulugan na nagbabalak daw mag-alsa si Ibarra
laban sa pamahalaan
o Ang dalagang binigyan ng sulat ni Ibarra ay si Maria
Clara
o Nang mga sandaling iyon ay may isang bangka mng
puno ng dayami ang sumadsad sa ibaba ng bahay ni
Kapitan Tiago
o Ang isa sa dalawang lalaki ay umakyat sa hagdang
bato at lumundag sa pader hanggang makarating sa
balkonahe
o Iyon si Crisostomo, sabi ni Ibarra na si Elias na dapat
na magalit sa kanya ay itinakas siya sa bilangguan
o Sabi niya na bago siya lumayo ay nais niyang
malaman ni Maria na pinapatawad niya ang dalaga
at nais niyang maging maligaya ang dalaga
o Nagpaalam na siya kay Maria, papaalis na si Ibarra
nang pigilan siya ni Maria at inilahad ang lihim ng
kanyang pagkatao
o Sabi ni Maria na habang siya ay nilalagnat ay
nalaman niya kung sino ang kanyang tunay na ama
o Siya daw ang nagbawal kay Maria na ibigin si
Ibarra, maliban na lamang daw kung papatawarin
niya si Ibarra sa kalapastanganan na ginawa ni
Ibarra sa kanya
o Nilabas ni Maria ang sulat mula sa kanyang dibdib
at sinabing sulat daw iyon ng kanyang ina,
pinapabasa niya ito kay Ibarra para malaman nito
ang hangarin ng nanay ni Maria na mamatay ang
anak
o Ang sulat na iyon ay kapalit ng mga sulat na binigay
sa kanya ni Ibarra, hindi naman daw alam ni Maria
na gagamitin sa masama ang mga liham ni Ibarra
o Si Padre Salvi ang nakipagpalit ng liham kay Maria
o Nang marinig ni Ibarra iyon ay inunawa niya na
lamang ang sitwasyon ng dalaga at sinabing walang
kasalanan ang dalaga
o Sabi ni Maria na minsan lamang siya iibig at hindi na
siya iibig pa ng iba muli
o Nais pang makipag-usap ng binata sa dalaga ngunit
hindi na maaari dahil isa lamang siyang takas at
baka mahuli siya
o Inilagay ni Maria ang kanyang kamay sa mukha ni
ibarra at nilapit ang kanyang mukha upang halikan,
nagyakapan sila (nyaman, mukbang neh)
o Lumayo na sila sa isa’t isa at lumundag na si Ibarra at
muling sumakay sa bangka ni Elias
o Inalis ni Elias ang kanyang sumbrero at nagbigay
pugay sa dalaga
KABANATA 61: TUGISAN SA LAWA
o Habang sumasagwan si Elias patungo sa San Gabriel
ay kinausap niya si Ibarra
o Napagtanto na ni Ibarra ang kasamaan ng
pamahalaan dahil sila ang may pakana ng kanyang
mga kasawian ngayon
o Nagpatuloy sa pag-iisip si Ibarra, sabi ni Elias na
kailangan nang magibam-bansa ni Ibarra, niyaya
niya si Elias na sumama sa kanya ngunit tumanggi
siya, nagpatuloy sila sa pag-uusap
o Nang dumaan sila sa palasyo ay nakita nilang
nagkakagulo ang mga guardia kaya inutusan niya si
Ibarra na humiga sa mga dayami upang matabunan
ang kanyang katawan
o Sinunod iyon ni Ibarra, pinatigil sila at tinanong ng
mga guardia sibil si Elias kung ano ang kanyang
ginagawa doon
o Sabi ni Elias na galing siyang Maynila at maghahatid
lamang siya ng mga dayami sa hukom at kura
o Pinatuloy na sila ng mga guardia ngunit binalaan nila
si Elias tungkol sa nakatakas na bilanggo at kung sino
ang makakahuli ay mabibigyan ng pabuya
o Nag-usap muli sila at tinanong ni Elias si Ibarra kung
sigurado na daw ba ito, sumagot ang binata na
gigisingin niya ang nahihimbing at aalisin niya ang
pang-aalipin dahil karapatan ng mga tao na
makamtan ang kalayaan
o Mag-uumaga na nang makarating sila sa tahimik na
lawa ngunit may nakita silang bagay na papalapit sa
kanila
o Ang nakita nila ay ang patrolyang sibil, pinatago muli
ni Elias si Ibarra at siya’y sisisid para maligaw sila,
magpapahabol si Elias sa kanila at bahala na si
Ibarra sa kanyang sarili
o Magkita sila sa Noche Buena sa libingan ng mga
ninuno ni Ibarra
o Tinugis ng mga palwa(sibil) si Elias at sa tuwing
makikita ang katawan ay bumabaril, pagkatapos ng
kalahating oras ay may nakita silang dugo kaya
umalis na doon ang palwa
KABANATA 62: NAGPALIWANAG SI PADRE DAMASO
o Nabalitaan ni Maria Clara sa isang pahayagan na
nalunod si Ibarra (Elias) sa lawa
o Dumating si Padre Damaso, ginulat niya muna ang
dalaga, sabi niya na nanggaling pa siya sa lalawigan
upang masaksihan ang kasal ni Maria
o Biglang umiyak si Maria, tinanong siya ng padre kung
bakit siya umiiyak at tinanong rin niya kung nag-away
sila ni Linares
o Nagalit si Maria dahli ayaw niyang marinig ang
pangalan ng mapapangasawa
o Lumuhod ang dalaga sa harap ng totoo niyang ama
at tinanong kung mahal daw ba siya nito, at tulungan
siya na sirain ang kasunduan ng kasal
o Kinuwento ni Maria ang huli nilang pagkikita ni Ibarra
maliban sa pag-uusap nila tungkol sa totoong
pagkatao ng dalaga
o Sabi niya na dati ay nais niya pang mabuhay dahil
alam niya kung nasaan ang kanyang minamahal kaso
ngayon ay wala nang natitira kung hindi kumbento o
libingan
o Humingi ng tawad ang Padre at sinabing hindi niya
alam na magdudulot iyon ng kasawian sa dalaga
dahil ninanais niya lamang ikabubuti ng dalaga
o Nung sinabi ni Padre Damaso iyon ay humingi ng
permisyon ang dalaga na maging mongha
o Ayaw rin ni Padre Damaso iyon dahil hindi alam ng
dalaga ang mga hirap na nadaranasan nila sa loob
ng pader ng mga kumbento
o Pinapili siya ng kanyang totoong anak, kumbento o
kamatayan?
o Hindi alam ang ni Padre Damaso ang gagawin niya
kaya pinayagan niya nang magmongha ang kanyang
anak, huwag lang siyang magpakamatay
o Umalis na si Padre Damaso na malungkot at
napabuntong-hininga na lamang siya
KABANATA 63: NOCHE BUENA
o Nakatira sa isang kubo ang pamilya na nabubuhay
sa pangangaso at pangangahoy, may batang
nakaupo sa isang punong sinira, siya si Basilio
o Nais niyang umalis doon para mahanap ang kanyang
kapatid at ina, baka daw kasi isipin ng kanyang ina
na patay na siya kaya ngayong kapaskuhan ay nais
niyang bigyan ng regalo ang ina, isang anak
o Paika-ikang narrating ni Basilio ang San Diego,
pumunta siya sa kanilang bahay ngunit wala ng tao,
nagtanong siya at napagalaman na naging baliw ang
 kanyang ina at walang balita sa kanyang kapatid na o Nanirahan na rin sa Maynila si Padre Salvi at habang
si Crispin hinihintay ang pagbaba ng order para sa bago
o Narinig niya ang malungkot na pag-awit ng kanyang niyang tungkulin ay malimit siyang magsermon sa
ina sa bahay ng bagong Alperes kaya nagtungo siya kapilya ng monasteryo ng Sta. Clara
roon o Pinauwi na ni Kapitan Tiago si Tiya Isabel sa Malabon
o Nakita si Sisa ng babaeng nasa durungawan at para dun na manirahan dala ang lahat ng gamit ni
pinapaakyat ngunit nang nakita ni Sisa ang guardia Maria
ay mabilis siyang lumayo o Namayat si Kapitan Tiago, nanimdim at naging
o Sinundan ni Basilio ng paika-ika ang ina, binato siya mapaghinala, nalulong siya sa baraha at sabong at
sa mukha ng bato ng isang alilang babae ngunit paghithit ng opium at hindi na rin sumasama sa mga
patuloy pa rin siya sa pagsunod sa ina pamamanata sa Antipolo at hindi na rin nagpapamisa
o Pumasok si Sisa sa libingan ng matandang Kastila, o Si Donya Victorina’y nahilig sa pagpapatakbo ng
balak rin buksan ni Basilio ang pinto ngunit hindi niya karwahe, madalas niyang maaksidente dahil sa
magawa kaya umakyat na lamang siya sa sanga ng kalabuan ng kanyang mata, kaya’t nagsalamin siya
puno upang makapasok sa libingan subalit naging katatakutan
o Nakita niya ang ina na nakapatong ang ulo sa o Pumanaw naman si Linares dahil sa maling pag-
pintuan, bumitiw siya at dahil sa pagod ay nawalan aalaga ni Donya Victorina
siya ng malay o Bumalik sa Espanya ang Alperes bilang probinsyal na
o Nakita niya ang mukha ng nalaglag at napagtanto medyor, iniwan niya ang kanyang asawa sa Pilipinas
niyang iyon ang kanyang anak kaya nagliwanag ang o Naiwan si Donya Consolacion sa Pilipinas, nalulong
kanyang isipan siya sa paglalasing at pananabako kaya’t
o Niyakap niya ang anak, pinaghahalikan, tumili at kinatatakutan tuloy ng mga bata at dalaga
pagkatapos ay humandusay na sa tabi ng anak o Ang huling balita kay pumasok siya sa kumbento
o Nung nagkamalay na si Basilio ay nakita ang ina, upang maging mongha ngunit may mga bali-balita na
pinilit niyang ginising ang ina ngunit hindi man lang pumanaw na daw siya
siya gumalaw
o Idinikit ni Basilio ang kanyang tainga sa dibdib ng ina
ngunit hindi na niya narinig tumibok ang puso ng ina WAKAS!!!!
o Niyakap niya ang malamig na bangkay ng ina at
umiyak
o Noong itinaas ni Basilio ang kanyang ulo ay may
nakita siyang taong nagmamasid sa kanya, humingi
siya ng tulong para ilibing ang ina
o Sabi ng lalaki na hindi na rin siya magtatagal, sinabi
niya kay Basilio na kunin niya ang mga kahoy sa
kabilang batis at pagpatungin ang mga iyon, sindihan
ang kahoy at hayaan na lamang silang masunog
hanggang maging abo
o Kung walang taong dumating ay maghukay daw si
Basilio at makakakita siya ng maraming salapi na
magagamit niya sa kanyang pag-aaral
o Umalis si Basilio para gawin ang utos, ang lalaki ay
nagwika muli at sinabing hindi na niya makikita pa
ang bukang-liwayway at huwag daw kakalimutan ng
mga makakakita pa na batiin ito at tandan nila ang
mga nalugmok sa dilim ng gabi
o Ang lalaking sugatan na nakita ni Basilio ay si Elias
o Noong magmamadaling araw na ay nakita ng bayan
ang usok mula sa isang malaking siga
o Inisip ng mga tao na normal na siga lamang iyon, hindi
nila alam na pagsusunog ni Basilio ng bangkay ng
kanyang ina at ni Elias
KABANATA 64: ANG KATAPUSAN NG NOLI ME
TANGERE
o Makalipas ang ilang buwan ng pagpasok ni Maria sa
kumbento ay inilipat si Padre Damaso ng parokya sa
isang napakalayong lalawigan, labis niya itong
dinamdam kaya kinabukasan ay natagpuan siyang
patay sa kanyang higaan