(1) )‫ء‬202 2‫( وجالیئ–دربمس‬..

02 ‫؍ۺامشرہۺ‬29‫دلج‬: ‫علىم اسالمیہ‬

Research Journal Ulum-e-Islamia
Journal Home Page: https://journals.iub.edu.pk/index.php/Ulum.e.Islamia/index
ISSN: 2073-5146(Print) ISSN: 2710-5393(Online)
E-Mail: muloomi@iub.edu.pk Vol.No: 29,Issue:02 .( July-Dec) 2022
Published by:Department of Islamic Studies, The Islamia University of Bahawalpur

‫ۺاپاتسکینۺرؤتیۺالہؽۺیٹیمکۺےکۺانترظۺںیم‬،‫رؤتیۺالہؽۺںیمۺىکلفۺاسحابتۺاورۺڈنیلکرۺاکۺاابتعر‬
Reliability of Astronomical Calculations and Calendar in Ruit Hilal, in the
context of Pakistani Ruit Hilal Committee
Abu Anas Rafi Ullah Marwati
Ph.D Research Scholar, Sheikh Zyed Islamic Center, University of Karachi.
Email: m.rafiullah555@gmail.com
Dr. Muhammad Mehrban Barvi
Assistant professor, Department of Islamic Learning, Federal Urdu University Abdul
Haq Campus Karachi
Email: m.mehrbanbarvi@fuuast.edu.pk
People in Pakistan have to contend with a typical predicament over the issue of moon sighting
on the advent and conclusion of Ramadan every year, splitting them into three distinct groups.
One group believes in total submission to Ruet e Hilal Committee’s decisions, the other has no
faith in the committee and the third thinks the country should follow Saudi Arabia to settle this
seemingly irresolvable issue once and for all. Unfortunately, the committee’s decisions only
serve to fan mutual discord among the groups of different persuasions. This thesis is an attempt
to find out an academic answer to the highly divisive issue by probing Sharia rules that govern
moon-sighting, astronomical aspect of the question, preconditions for the acceptance of
testimony for moon-sighting and justification of the testimony’s rejection on the basis of
scientific evidence. Since Sharia does not prohibit use of technology for the wellbeing of
humans and it certainly cannot ignore major advancements in astronomy, is it therefore
justified in the light of Sharia to declare sighting of the moon or otherwise on the basis of
astronomical evidence? The thesis tries to find an informed answer to the foregoing question
through an in-depth study of the subject to help steer Pakistani society out of this perennial
dilemma and contribute to ongoing efforts for uniting them on celebration of Eid on same day
across the country .
Key Words: moon, sighting, Ramadan, Ruet, Hilal, Committee, Pakistani, Sharia.

‫وموضعۺاکۺاعترػ‬
‫ونطۺزعزیۺںیمۺوجۺاالسؾ ۺاکۺہعلقۺوصتر ۺایکۺاجاتےہۺںیمۺرہاسؽۺراضمؿۺاوردیعۺیکۺاچدنرپۺوعاؾۺتخسۺانھجلۺاکۺاکشر ۺوہۺیتۺےہۺاورۺوپراۺاعمرشہۺ‬
‫ۺاورۺدورساۺہقبطۺوہۺوجۺرمزکیۺیٹیمکۺےکۺ‬،‫نیتۺوقبطںۺںیمۺمیسقتۺوہاجاتۺےہۺاکیۺہقبطۺوہۺےہۺوجۺاےنپۺآپۺوکۺرمزکیۺیٹیمکۺےکۺاتعبۺیتھجمسۺےہ‬
‫ۺسجۺیکۺوہجۺےسۺاپاتسکؿۺںیمۺدوۺدیعۺانمےنۺیکۺرواتیۺاقمئۺوہۺیکچۺ‬،‫ۺاورۺدوونںۺںیمۺدعؾۺاامتعدۺیکۺاضفۺاقمئۺوہیتۺےہ‬،‫االعؿۺاکۺااظتنرۺںیہنۺرکیتۺ‬
 ‫)‪(2‬‬ ‫رؤتیۺالہؽۺںیمۺىکلفۺاسحابتۺاورۺڈنیلکرۺاکۺاابتعر‪،‬ۺاپاتسکینۺرؤتیۺالہؽۺیٹیمکۺےکۺانترظۺںیم‬

‫ےہۺ‪،‬ۺاحالہکنۺوعاؾۺیکۺہیۺدیلۺوخاشہۺوہیتۺےہۺہکۺوپرےۺکلمۺںیمۺاکیۺدؿۺروزہۺراھکۺاجےئۺاورۺاکیۺیہۺدؿۺدیعۺانمیئۺاجےئۺاورۺاسۺوکۺاقلبۺ‬
‫اانمطؿۺےتھجمسۺںیہۺ‪،‬اسۺشکمشکۺیکۺوہجۺےسۺرسیتاۺہقبطۺہیۺوجتزیۺدیتیۺےہۺہکۺروزہۺاورۺدیعۺوعسدہیۺےکۺاسھتۺانمیئۺاجےئۺاتہکۺہیۺاالتخػۺیہۺہنۺ‬
‫رےہ۔‬
‫اسۺاقمہلۺںیمۺاقمہلۺاگنرۺۺرؤتی ۺیکۺرشیعۺاورۺایکلفیتۺتقیقحۺ‪،‬ۺۺرؤتیۺےس ۺقلعتمۺااکحؾ‪،‬ۺرؤتیۺیکۺوگایہۺدےنیۺ‪،‬ۺراضمؿۺودیعۺ‬
‫ےکۺوگایہۺ اکۺاصنبۺاورۺوماعنۺرپۺثحبۺرکےاگۺ‪،‬ۺزینۺبجۺایکلفیتۺاسحبۺاکۺرؤتیۺوکۺلیحتسمۺرقاردےنیۺوکۺوصرت ۺںیمۺوگایہۺوکۺردۺرکےنۺرپۺ‬
‫روینشۺڈاےلۺاگ۔‬
‫وچہکن ۺالبد ۺاالسہیم ۺںیم ۺاکی ۺدؿ ۺروزہ ۺاور ۺدیع ۺہن ۺوہےن ۺیک ۺاکی ۺڑبی ۺوہج ۺاالتخػ ۺاطمعل ۺاک ۺاابتعر ۺاور ۺدعؾ ۺاابتعر ۺےہ ۺاس ۺےئلۺ‬
‫االتخػۺعلطمۺوکۺاسۺۺاقمےلۺںیمۺزریۺثحبۺالئاۺاجےئۺاگ۔‬
‫رشتعی ۺاالسہیم ۺدجدی ۺآالت ۺےسۺاافتسدہ ۺوک ۺعنم ۺںیہن ۺرکیت ۺنکیل ۺاس ۺاکےب ۺاج ۺاامعتسؽ ۺیک ۺیھبۺااجزت ۺںیہن ۺدیتی ۺاور ۺدور ۺاحرضۺ‬
‫ںیمۺملعۺایکلفتۺےنۺتہبۺرتیقۺیکۺسجۺوکۺیلکۺوطررپرظنۺادنازۺرکانۺرشتعیۺاکۺزماجۺںیہنۺ‪،‬ۺوتایک ۺملعۺفلیکیااتۺےکۺذرےعیۺاچدنۺےکۺتوبتۺاکۺناگانۺ‬
‫ایۺاسۺیکۺوہجۺےسۺاچدنۺیکۺرؤتیۺیکۺیفنۺرکانۺۺرشاعۺنکممۺےہۺایۺںیہنۺ؟ۺذموکرہۺآلکیٹۺںیمۺاسۺرپۺداللئۺیکۺروینشۺںیمۺثحبۺیکۺاجےئیگ۔ۺ‬
‫آجۺاکۺدورۺانکیٹولیجۺاکۺدورۺےہۺ‪،‬رصعۺاحرضۺںیمۺانکیٹولیجۺےنتہبۺرتیقۺرکیلۺےہ‪،‬ۺاہیںۺکتۺہکۺااسنؿۺایسۺانکیٹولیجۺےکۺذرےعیۺ‬
‫اچدن ۺکت ۺچنہپ ۺاکچےہ‪ ،‬ۺاوراس ۺےک ۺذرےعی ۺسمش ۺورمقاور ۺوکابک ۺووجنؾ ۺیک ۺراتفر ۺوک ۺراکیرڈ ۺرکراہےہ ۺ‪ ،‬ۺسج ۺیک ۺرطػ ۺاہلل ۺرب ۺازعلت ۺ ۺ‬
‫‪۰۴۱۱‬‬
‫اسؽ ۺےلہپ ۺااشرہ ۺایک ۺاھت ۺاور ۺ ۺاس ۺوتق ۺہی ۺتقیقح ۺایبؿ ۺیک ۺیھت ۺہک ۺبج ۺااسنؿ ۺےک ۺلقع ۺوومہ ۺںیم ۺیھب ۺاتسروں ۺےک ۺرگدش ۺاک ۺوصتر ۺںیہن ۺآانۺ‬
‫لکشمۺۺاھت‪،‬اورۺرفامای‪:‬ۺہکۺوسرجۺاورۺاچدنۺاکیۺاسحبۺںیمۺڑکجےۺوہےئۺںیہۺاورۺلچۺرےہںیہ (‪ ،)1‬دورسیۺآتیۺںیمۺرفامای‪:‬ۺاورۺویہۺاہللۺےہۺ‬
‫سجۺےنۺراتۺاورۺدؿۺاورۺوسرجۺاوراچدنۺدیپاۺےئکۺاورۺبسۺےکۺبسۺیسکۺدمارۺںیمۺریتۺرےہںیہۺ(‪،)2‬ۺاورۺوسرجۺواچدنیکۺرگدشۺےکۺاسھتۺ‬
‫اہجںۺتہبۺاسرےۺوکتینیۺاعمالمتۺقلعتمۺںیہۺایسۺرطحۺرشتعیۺےکۺتہبۺاسرےۺااکحؾۺیھبۺوسرجۺاورۺاچدنۺیکۺرگدشۺاوراؿۺدوونںۺےکۺ‬
‫راتفرۺ ےسۺقلعتمۺںیہۺ‪،‬نجۺںیمۺاالسؾۺےکۺدوۺاینبدیۺرنکۺیھبۺاشلمۺںیہ‪،‬ۺامنزۺاورروزہ‪،‬ۺۺامنزۺےکاواقتۺاکۺقلعتۺوسرجۺےکۺاسھتۺےہۺہکبج ۺ‬
‫روزےۺاکۺقلعتۺاچدنۺےکۺاسھتۺےہ۔‬
‫وچہکنۺاواقتۺامنزۺںیمۺدجدیۺانکیٹولیجۺیکۺاینبدۺرپۺوسرجۺےکۺولطع‪،‬زواؽۺاورۺرغوبۺےکۺوجۺاواقتۺنیعتمۺںیہۺوہۺیعطقۺںیہۺاسۺ‬
‫ہجےسۺاواقتۺامنزۺںیمۺایکلفیتۺاسحبۺوکاقلبۺلمعۺرقاردایۺایگۺےہۺ۔‬
‫ںیمۺسکۺاکۺاالتخػۺںیہن‪،‬ۺاورۺایسۺو ۺ‬
‫نکیل ۺروزے ۺےکاعمےلم ۺںیم ۺایکلفیت ۺاسحابت ۺرپ ۺلمع ۺرکےن ۺاور ۺاؿ ۺاسحابت ۺفلکیہ ۺےک ۺذرےعی ۺاچدن ۺےک ۺتوبت ۺاور ۺیفن ۺاک ۺمکحۺ‬
‫ناگےن‪ ،‬ۺای ۺاؿ ۺاسحابت ۺےکۺذرہعی ۺوگایہۺوک ۺرد ۺرکےن ۺںیم ۺامل ٔ ۺا ت ۺاک ۺیددی ۺاالتخػ ۺےہ‪،‬ۺاکیۺہقبط ۺوت ۺوہ ۺےہۺہک ۺوج ۺرؤتی ۺےک ۺ ےلئس ۺںیمۺیھبۺ‬
‫ىکلفۺاسحابتۺوکۺیعطقۺرقارۺدےۺاسۺاکۺاابتعرۺرکاتۺےہۺ‪،‬ۺہکبجۺدورساۺہقبطۺاؿۺاسحابتۺےسۺاافتسدےۺوکۺرشاعۺونممعۺرقارۺدےۺاکچۺےہۺہکلبۺملعۺ‬
‫وجنؾۺےسۺوایگتسبۺوکۺیہۺانۺاجزئۺرقارداتیےہ‪،‬سجۺےسۺہیۺوسا ؽۺدیپاۺوہاتےہۺہکۺ‪:‬ۺامنزۺےکۺےلسلسۺںیمۺوتۺایکلفیتۺاسحبۺرپۺلمعۺایکۺاجاتۺےہۺنکیلۺ‬
‫روزےۺےکۺاعمےلمۺایسۺاسحبۺوکۺینظۺرقارۺدےۺرکۺانۺاقلبۺلمعۺویکںۺرقارۺدایۺاجاتۺےہ؟‬
‫ہیۺوموضعۺانتجۺامہۺےہۺاانتیہۺدیچیپہۺےہۺ‪،‬ۺاسۺےئلیکۺاہقف ٔۺںیمۺےسدقتمنیمۺےکزامےنۺےسرکیلۺاعمرصنیۺکتۺیکۺآرأۺوکۺدانھکیۺوہاگ‪،‬ۺ‬
‫ابوصخلصۺاالتخػۺاطمعلۺاکۺاابتعرۺرکےنۺایۺہنۺرکےن‪،‬ۺایسۺرطحۺۺرؤتیۺںیمۺایکلفیتۺاسحبۺاکۺاابتعرۺرکےن‪،‬ۺایۺۺردۺرکےن‪،‬ۺارگاابتعرۺایکۺاجےئۺوتۺ‬
‫سکۺدحۺکتۺایکۺاجےئۺ؟ۺےسیجۺابمثح ۺاکۺزجتہیۺاسۺوتقۺنکممۺںیہنۺبجۺکتۺفلسۺاورۺفلخۺےکۺاوقاؽۺوکۺاسےنمۺہنۺراھکۺاجےئۺرمزکیۺیٹیمکۺ‬
 ‫)‪(3‬‬ ‫‪:‬دلج‪29‬؍ۺامشرہۺ ‪ (.. 02‬وجالیئ–دربمس‪202 2‬ء)‬ ‫علىم اسالمیہ‬
‫رؤتی ۺالہؽ ۺ ۺاور ۺ ۺرضحات ۺامل ٔ ۺےک ۺدرایمؿ ۺافولصں ۺاک ۺوہان ۺسج ۺیک ۺوہج ۺےسہی ۺ ۺہلئسم ۺیھبک ۺابھکریددی ۺونتیع ۺاایتخر ۺرکاتیل ۺےہ۔ ۺسج ۺرطحۺ‬
‫رمزکی ۺیٹیمک ۺاور ۺرضحات ۺامل ٔ ۺےک ۺدرایمؿ ۺدعؾ ۺافمتمہ ۺاپای ۺاجات ۺےہ ۺایس ۺرطح ۺرضحات ۺامل ٔاور ۺامرہنی ۺایکلفت ۺ ۺ ۺےک ۺدرایمؿ ۺیھب ۺاامتعد ۺاکۺ‬
‫دقفاؿۺاپایۺاجاتۺےہۺ۔‬
‫اسۺےئلۺاسۺاقمےلۺںیمۺاہقف ٔۺا تۺاورۺامنیۺایکلفتۺےکۺاوقاؽۺیکۺروینشۺںیمۺرؤتیۺالہؽۺںیمۺىکلفۺاسحابتۺرکےنۺایۺہنۺرکےنۺاکۺ‬
‫افصنمہنۺزجتہیۺایکۺاجےئۺاگۺسجۺاینبدۺوقتۺدلیلۺرپۺریھکۺاجےئۺیگ۔‬
‫قیقحتۺاکۺدصقمۺاسۺلسلسمۺشیپۺآےنۺواالۺۺدیچیپہۺ ےلئسۺاک ۺ لۺاتالشۺرکانۺےہۺ یکسۺوہجۺےسۺرہۺاسؽۺراضمؿۺےسیجۺابمر ۺ‪،‬ےنیہ‪،‬ۺ‬
‫اورۺدیع ۺےسیج ۺوخیشۺےکومعق ۺرپ ۺاپاتسکینۺوعاؾ ۺانھجل ۺںیم ۺالتبمۺرےتہںیہ‪،‬اور ۺاےنپ ۺآپ ۺےسۺہیۺوساؽۺرکےتںیہ ۺ‪ :‬ۺہکۺایک ۺمہ ۺےن ۺحیحصۺوتق ۺرپۺ‬
‫روزہۺراھک؟ۺایکۺحیحصۺوتقۺرپۺدیعۺوہیئ؟‬
‫ۺقیقحتۺاکۺاکیۺدصقمۺرمزکیۺیٹیمکۺا ورۺدورسےۺامل ٔۺےکۺدرایمؿۺدوریۺاورۺدعؾۺاامتعدۺیکۺاضف ٔوک ۺمتخۺرکان‪،‬اوردلیلۺیکۺاینبدۺرپاؿۺوکۺ‬
‫رقبیۺالےنۺیکۺوکششۺےہ‪،‬ۺزینۺرضحاتۺامل ٔۺاورامرہنیۺایکلفتۺےکۺدرایمؿۺرؤتیۺالہؽۺیکۺوہجۺےسۺراضمؿۺاورۺدیعۺےکومعقۺرپۺوجۺاحمذۺ‬
‫آرایئۺاقمئۺوہیتۺےہوکۺمتخۺرکےنۺیکۺیعسۺےہ۔‬
‫رؤتیۺاکینعم‪:‬‬
‫اامؾۺرابغۺااہفصینۺےنۺرؤتیۺاکۺینعمۺویںۺذرکۺایکۺےہ‪:‬ۺ“ ”‬
‫لت‬
‫ه ر‬
‫”الرُّ ْؤ َيةُّ‪ :‬ۺإدرا ۺالْم َ ْر رُّئ‪ ،‬ۺوذكل ۺأرضب ۺبسحب ۺوقى ۺالنرفس‪ :‬ۺواأل روؽ‪ :‬ۺاباحل رسة ۺوام جۺيي ۺرجماها‪ .‬ۺوااثلئ‪ :‬ۺابول م ۺوا خیرل‪ ،‬ۺوااثلثل‪ :‬ۺاب رلنف رکر‪ ،‬ۺوالاعب‪:‬ۺ‬
‫ابلقعل“‪.3‬‬
‫رؤي ۺاکینعم ۺےہۺرمیئ ۺزیچ ۺاکۺادرا ‪ ،‬ۺاور ۺسفن ۺیکۺوقوتںۺےک ۺاابتعر ۺےسۺاسۺیک ۺیئک ۺااسقؾ ۺںیہ‪ ،‬ۺالہپ‪:‬ۺوحاسۺاور ۺوجۺھچک ۺاسۺےکۺ‬
‫اقمئ ۺاقمؾ ۺوہ ۺےک ۺذرےعی ۺادرا ۺرکان‪ ،‬ۺدورسا ۺومہ ۺلیخت ۺےک ۺذرےعی ۺادرا ۺرکان‪ ،‬ۺرسیتا‪ :‬ۺوغر ۺو ۺرکف ۺادرا ۺرکان ۺ‪ ،‬ۺوچاھت‪ :‬ۺذبرہعی ۺدامغ ۺےسۺ‬
‫ادرا ۺرکان۔‬
‫اورۺالعہمۺانبۺوظنمرۺےتھکلۺںیہ‪:‬ۺ‬
‫”زأي‪ :‬السؤٍت بالعين جخعدي ئلى مفعىل واحد‪ ،‬وبمعنى العلم جخعدي ئلى مفعىلين ابن سُده‪ :‬السؤٍت النظس‬
‫بالعين والقلب“‪.4‬‬
‫رؤتی ۺےس ۺبج ۺرؤتی ۺرصبی ۺرمادۺوہۺوت ۺاکی ۺوعفمؽ ۺیک ۺرطػۺدعتمی ۺوہاتۺےہ ۺ ۺاور ۺملع ۺاک ۺینعمۺرمادوہ ۺوت ۺدو ۺوعفمولاۺیک ۺرطػۺ‬
‫دعتمیۺوہاتےہۺانبۺدیسہۺوجۺتغل ۺےکۺامہیۺانزۺاامؾۺںیہۺےکۺوقؽۺےکۺاطمقبۺرؤتیۺآھکنۺےسۺدےنھکیۺاوۺردؽۺیکۺریصبتۺدوونںۺرپۺدالتلۺرکیتۺ‬
‫ےہ۔‬
‫رؤتیۺیکۺاالطصیحۺرعتفی‪:‬‬
‫رشاعۺرؤتیۺےسۺرمادۺاتریکیۺاورایسیہۺےکۺدعباچدناکۺالہپۺوہظرےہ‪5‬۔‬
‫امل ٔ‬
‫اسۺےسۺہیۺابتۺواحضۺوہگۺہکۺوغلیۺاابتعرۺےسۺۺرؤتیۺںیمۺآھکنۺےسۺدانھکیۺاورۺرؤتیۺیملعۺدوونںۺرمادۺےئلۺاجےتکسںیہۺاہتبلۺ ۺ‬
‫تغل ۺےن ۺہی ۺواضتح ۺیک ۺےہ ۺہک ۺبج "رأي"ۺاکی ۺوعفمؽ ۺیکۺرطػۺدعتمیۺوہ ۺوت ۺرؤتی ۺرصبی ۺاور ۺارگ ۺدوۺوعفمولںۺیک ۺرطػۺدعتمی ۺوہۺوتۺ‬
‫رؤتیۺیملعۺرمادۺوہیگ۔‬
 ‫)‪(4‬‬ ‫رؤتیۺالہؽۺںیمۺىکلفۺاسحابتۺاورۺڈنیلکرۺاکۺاابتعر‪،‬ۺاپاتسکینۺرؤتیۺالہؽۺیٹیمکۺےکۺانترظۺںیم‬

‫رؤتیۺےسۺرمادۺرؤتیۺرصبیۺےہۺایۺرؤتیۺیملع‪:‬‬
‫وہمجرۺامل ٔۺےکۺزندکیۺرؤتیۺےسۺرمادۺرؤتیۺرصبیۺےہۺۺاوراؿۺےک ۺزندکیۺوضحرۺیبنۺ ارکؾۺﷺےکرفامؿ ادقس ‪:‬‬
‫” صوموا لرؤيتو وأفطروا لرؤيتو“۔‬
‫ےسۺرمادۺآھکنۺےسۺدانھکیۺےہ‪،‬ۺاورۺرؤتیۺاکۺیقیقحۺینعمۺۺرؤتیۺرصبیۺےہ‪،‬اورۺرؤتیۺرصبیۺوکۺووجبۺراضمؿۺاکۺببسۺرقارۺدےتیۺںیہۺ۔‬
‫ہکبج ۺضعب ۺرضحات ۺرؤتی ۺوک ۺاعؾ ۺےتیل ۺںیہ ۺاور ۺاس ۺدحثی ۺوک ۺرؤتی ۺیملع ۺرپ ۺومحمؽ ۺرکےت ۺںیہ ۺ‪ ،‬ۺاؿ ۺےک ۺزندکی ۺرؤتی ۺاک ۺایلصۺ‬
‫ینعمۺ‪:‬ۺملعۺوربخۺاورۺامگؿۺ اکۺاحلصۺوہانۺےہۺ‪ ،‬اسۺےئلۺظفلۺ رؤتی ےسۺرمادۺیملعۺرؤتیۺےتیلۺںیہۺانچہچنۺاراشدۺابریۺاعتیلۺےہۺ۔‬
‫(‪.)6‬‬
‫أَفَ َم ْن ُزيِّ َن لَوُ ُسوءُ َع َملِ ِو فَ َرآهُ َح َسنًا‬
‫اورۺصخشۺےکۺےیلۺاسۺاکۺرباۺلمعۺآراہتسۺرکۺدایۺایگۺوہۺاورۺوہۺاےسۺااھچۺےھجمسۺاورۺاؿۺیسیجۺدورسیۺآایتۺےسۺادتسالؽۺرکےتۺںیہ۔‬
‫العہمۺوفکیۺےتہکۺںیہۺ‪:‬‬
‫” ۺ بجۺرؤتیۺیکۺااضتفۺنیعۺیکۺرطػۺوہۺوتۺاسۺاکۺیقیقحۺینعمۺآھکنۺےسۺدانھکیۺوہاتۺےہۺاورۺرقےنیۺےسۺرؤتیۺیملعۺاجمزاۺرمادۺےلۺےتکسۺںیہ“‬
‫(‪)7‬۔‬
‫اس ۺابعرت ۺےس ۺہی ۺولعمؾ ۺوہات ۺےہ ۺہک ۺرؤتی ۺںیم ۺتقیقح( ۺبج ۺاس ۺیک ۺااضتف ۺنیع ۺیک ۺرطػ ۺوہ) ۺرؤتی ۺرصبی ۺےہ ۺاورۺ‬
‫رؤتیۺیملعۺاجمزاۺرمادۺیلۺاجیتکسۺےہ۔‬
‫اورۺامعدۺاجمدہۺےتھکلۺںیہۺ‪:‬ۺاظبرہۺوتۺدحثی‪” :‬صىمىا لسؤٍخه“ ۺںیمۺرؤتیۺےسۺرمادۺرؤتیۺرصبیۺےہۺویکہکنۺاکیۺوتۺرؤتیۺاکیۺ‬
‫وعفمؽۺیکۺرطػۺدعتمیۺےہ‪،‬ۺاورۺدورساۺرقہنی‬
‫”فان غم علُكم“ ۺ ےک ۺاافلظ ۺںیہ ۺویکہکن ۺالہؽ ۺاور ۺااسنؿ ۺےک ۺدرایمؿ ۺابدؽ ۺاک ۺاحلئ ۺوہان ۺبت ۺیہ ۺنکمم ۺوہ ۺبج ۺرؤتی ۺےسۺ‬
‫رؤتیۺرصبیۺرمادۺوہ (‪)8‬۔ۺ‬
‫ؽںیہنۺایکۺاجاتکس۔‬
‫ذہلاۺذموکرہۺدحثیۺںیمۺرؤتیۺوکۺرؤتیۺیملعۺرپومحم ۺ‬
‫ملسمۺاممكلۺںیمۺرؤتیۺںیمۺاالتخػۺےکۺوعالمۺدرجۺذلیۺںیہ‪:‬‬
‫رغوبۺااتفبۺےکۺدعبۺرؤتیۺالہؽۺےکۺاگلۺاگلۺوہےنۺےکۺوعالمۺںیہۺدرجۺذلیۺںیہ‪:‬‬
‫‪_ ۰‬ۺاممكلۺاکۺرعضۺںیمۺامشالۺوونجابۺۺاسمتفۺیکۺتلقۺورثکتۺںیمۺفلتخمۺوہانۺ۔‬
‫‪_۲‬اممكلۺاکۺوطؽۺدلبۺاگلۺوہانۺ۔‬
‫‪_۳‬رغوتۺااتفبۺےکۺاورۺوسرجۺواچدنۺےکارتقاؿۺدعبۺوسرجۺاورۺاچدنۺےکۺدرایمؿۺزایدہۺۺدوریۺوہانۺایۺاسمتفۺاکۺمکۺوہان۔‬
‫‪_۴‬اچدنۺیکۺرعضۺیکۺتلقۺورثکتۺاورۺاسۺاکۺامشیلۺایۺونجیبۺوہانۺ۔‬
‫‪ _۵‬علطمۺاکۺاصػۺوہانۺایۺابغرۺآولدۺوہان۔‬

‫اچدنۺےکۺتوبتۺںیمۺىکلفۺاسحابتۺںیمۺملعۺوجنؾۺےسۺدمدۺانیل‬
‫ملعۺوجنؾۺیکۺدوۺںیمسقۺںیہۺ‪:‬‬
‫‪_1‬ۺاسحیب‪:‬ۺوہۺملعۺسجۺےسراتفرۺآاتفبۺواتہمبۺۺاورۺامتؾۺوکابکۺیکۺرگدشۺولعمؾۺوہیتۺوہۺےسیجۺملعۺاوتلتیقۺ۔‬
 ‫)‪(5‬‬ ‫‪:‬دلج‪29‬؍ۺامشرہۺ ‪ (.. 02‬وجالیئ–دربمس‪202 2‬ء)‬ ‫علىم اسالمیہ‬
‫‪_2‬ادتسالیل‪:‬ۺۺاسۺمسقۺےکۺذرےعیۺزامہنۺلبقتسمۺںیمۺشیپۺآےنۺواےلۺوااعقتۺووحادثۺولعمؾۺےئکۺاجےتۺںیہ‪،‬ۺالثمۺ‬
‫الفںۺاتسرےۺےکۺولطعۺوہےنۺالفںۺدنبےۺیکۺومتۺواعقۺوہیگۺایۺالفںۺتکلممۺاکۺزواؽۺوہاگ۔‬
‫ملعۺوجنؾۺیکۺیلہپۺمسقۺسجۺےسۺاواقتۺامنزۺولعمؾۺوہےتۺںیہ‪،‬ر وۺروزۺےکۺأاأۺاورۺس ہلۺم تۺولعمؾۺوہیتۺےہۺۺاسۺںیمۺ‬
‫وکیئۺکشۺںیہنۺہکۺہیۺولطمبۺےہ (‪)9‬ۺ۔ۺ‬
‫اورۺرؤتیۺالہؽۺےکۺاببۺںیمۺملعۺوجنؾۺےسۺرمادۺاسحیبۺےہ‪،‬سجۺےسۺرمادۺۺاتسروںۺےکۺربوجۺوانمزؽ‪،‬ۺوسرجۺاورۺاچدنۺ‬
‫یکۺرگدشۺاورۺۺاسۺےکۺذرےعیۺاواقتۺیکۺدحتدیۺےسیجۺوسرجۺاکۺولطعۺوزواؽۺاورۺرغوب‪،‬ۺاحمؼۺںیمۺسمشۺورمقۺاکۺارتقاؿ‪،‬ۺوسخػۺ‬
‫ووسکػۺوریغہۺیکۺدحتدی۔‬
‫رؤتیۺالہؽۺےکۺاببۺںیمۺملعۺوجنؾۺےسۺرمادۺۺادتسالیلۺںیہنۺسجۺںیمۺاوحاؽۺفلکیہۺےسۺاوحاؽۺزںیمۺرپۺادتسالؽۺایکۺاجاتۺ‬
‫ےہ‪،‬ۺایۺیسکۺمیظعۺتیصخشۺیکۺوالدتۺوومت‪،‬ۺایۺبیصمۺوالب ٔ‪،‬ۺایۺاعسدتۺویگنتۺرپۺادتسالؽۺایکۺاجاتےہۺ(‪ )10‬۔‬
‫ذہلاۺوجۺرضحاتۺایکلفیتۺاسحبۺوکۺرصػۺاسۺوہجۺےسۺردۺرکےتۺںیہۺہکۺرشتعیۺےنۺملعۺوجنؾۺےسۺعنمۺایکۺےہۺاورۺاسۺابتۺ‬
‫وطبرۺدلیلۺشیپۺںیہۺاؿۺیکۺہیۺدلیلۺوبضمطۺںیہنۺےہ۔‬
‫الہؽۺاکۺینعم‪:‬‬
‫ً‬
‫هالل لسفع الصىث عند زؤٍخه‪ ،‬وَسمى برلك لثالث لُال‪ ،‬جم بعده ٌسمى ً‬
‫قمسا‪ ،‬وسمي الشهس‬ ‫”سمي الهالل‬
‫ً‬
‫شهسا لشهسجه“ (‪.)11‬‬
‫والدتۺرمقۺ‪:‬‬
‫ملع ۺکلف ۺےک ۺاالطصح ۺےک ۺاطمقب ۺوالدت ۺرمق ۺےس ۺرماد ۺاچدن ۺاک ۺاحمؼ ۺےس ۺادتبایئ ۺرسانک ۺےہ ۺاور ۺاامتجع ۺسمش ۺورمق ۺےکاچدن ۺاک ۺےھچیپ ۺرہ ۺاجانۺےہۺ‬
‫(‪)12‬ۺ۔‬
‫فلک‬
‫‪،‬ےنیہۺیکۺتقیقحۺ یینۺاورۺاہقف ٔۺیکۺرظنۺںیم‪:‬‬
‫رشیعۺہنیہمۺمکۺےسۺ‪۲۹‬ۺدؿۺاورۺزایدہۺےسۺزایدہۺ‪۳۱‬ۺدؿۺاکۺوہاتۺےہۺوجۺفلتخمۺااحدثیۺےسۺاثتبۺےہ۔‬
‫اوررمقیۺہنیہمۺایکلفیتۺاسحبۺیکۺروۺےسۺ‪۲۹‬ۺدؿ‪۰۲،‬ےٹنھگ‪۴۴ ،‬ٹنمۺاکۺوہاتۺےہ۔‬
‫رشیعۺاابتعرۺےسۺرمقیۺ‪،‬ےنیہۺیکۺادتبأۺاچدنۺاکۺرغمبۺےکۺدعبۺرظنۺآےنۺےسۺوہیتۺےہ۔‬
‫”قال ابن زشد‪ :‬العلماء أحمعىا على أن الشهس العسبي ًكىن ً‬
‫حسعا وعشسٍن‪ ،‬وٍكىن جالجين‪ ،‬وعلى أن العخباز‬
‫في جحدًد شهس زمضان‪ ،‬ئهما هى السؤٍت‪ ،‬لقىله علُه الصالة والسالم‪":‬صىمىا لسؤٍخه‪ ،‬وأفطسوا لسؤٍخه‪ .‬وعنى‬
‫بالسؤٍت أول ظهىز القمس بعد السإاد“ (‪.)13‬‬
‫انب ۺرید ۺےتہک ۺںیہ‪ :‬ۺہکۺامل ٔ ۺاک ۺاسۺابت ۺرپ ۺاافتؼۺےہ ۺہک ۺرعیبۺہنیہم ۺ‪ ۲۹‬ۺدؿ ۺاک ۺاورۺ‪ ۳۱‬ۺدؿ ۺاک ۺوہات ۺےہ ۺوہ ۺاس ۺاابتع ۺر ۺےس ۺہک ۺہنیہم ۺیک ۺدحتدیۺںیمۺ‬
‫اابتعرۺرؤتیۺاکۺےہ‪،‬ۺویکہکنۺروسؽۺاہللۺﷺ ےنۺرفامایۺ‪:‬ۺبجۺاچدندوھکیۺوتۺروزہۺروھکںۺاورۺبجۺدوھکیںۺوتۺروزےۺےکۺدعبۺدیعۺانمؤںۺۺاورۺ‬
‫دعبیلہپۺرمہبتۺرظنۺآانۺ۔‬
‫رؤتیۺاکۺینعمۺ‪:‬اچدنۺاکۺاتریکیۺےکۺ ۺ‬
 ‫)‪(6‬‬ ‫رؤتیۺالہؽۺںیمۺىکلفۺاسحابتۺاورۺڈنیلکرۺاکۺاابتعر‪،‬ۺاپاتسکینۺرؤتیۺالہؽۺیٹیمکۺےکۺانترظۺںیم‬
‫ً‬
‫”وقال املاشزي‪:‬الشهس مقطىع بأهه ل بد أن ًكىن حسعا وعشسٍن‪ ،‬فان ظهس الهالل وئل‪ ،‬فُطلب أعلى العدد‬
‫(‪.)14‬‬
‫الري هى جالجىن‪ ،‬وهى نهاًت عدده“‬
‫اور ۺامزری ۺاورپ ۺدحثی ۺیک ۺرشتحی ۺںیم ۺرفامےت ۺںیہ ۺ‪ :‬ۺہنیہم ۺینیقی ۺوطر ۺرپ ۺ‪ ۲۹‬ۺدؿ ۺاک ۺوہات ۺےہ ۺ‪ ،‬ۺذہلا ۺارگ ۺاچدن ۺرظن ۺآایک ۺوت ۺکیھٹ ۺےہ ۺورہن ۺ‪،‬ےنیہۺںیمۺ‬
‫بسۺزایدہۺدعتادۺوکۺبلطۺاکۺاجےئۺاگۺاورۺوہۺ‪۳۱‬دؿۺےہ۔‬
‫اورۺالعہمۺۺرقایفۺےتھکلۺںیہۺ‪:‬‬
‫”وأما األهلت فلم ًنصب صاحب الشسع خسوحها من الشعاع ً‬
‫سببا للصىم‪ ،‬بل زؤٍت الهالل خازج من شعاع‬
‫الشمس هى السبب‪ ،‬فاذا لم جحصل السؤٍت لم ًحصل السبب الشسعي‪ ،‬فال ًثبت الحكم‪ ،‬وٍدل على أن‬
‫صاحب الشسع لم ًنصب هفس خسوج الهالل عن شعاع الشمس ً‬
‫سببا للصىم قىله صلى هللا علُه‬
‫وسلم«صىمىا لسؤٍخه وأفطسوا لسؤٍخه» ولم ًقل لخسوحه عن شعاع الشمس“ (‪.)15‬‬
‫اورۺاذعلبۺازلالؽۺںیمۺےہ‬
‫”السؤٍت املعخبرة في جحدًد بدء الصىم واهتهاءه هي السؤٍت البصسٍت الىاقعت عشُت بعد احخماع القمس بالشمس‬
‫وخسوحه من شعاعها“ (‪.)16‬‬
‫روزہ ۺےک ۺ رشوع ۺوہےن ۺاور ۺمتخ ۺوہےنۺیک ۺنییعت ۺںیم ۺوہ ۺ ۺرؤتی ۺ ۺرصبیۺرمادۺےہ ۺوج ۺوسرج ۺاور ۺاچدن ۺاکۺاحمؼ ۺںیمۺارتقاؿ ۺاور ۺاچدن ۺاک ۺروینش ۺےسۺ‬
‫ےنلکنۺےکۺدعبۺوایلۺاشؾۺوکۺرظنۺآےئ۔‬
‫اسۺےسۺولعمؾۺوہاۺہکۺاہقف ٔۺےکۺزندکیۺرمقیۺ‪،‬ےنیہۺیکۺادتبأۺںیمۺرؤتیۺرصبیۺیہۺرمادۺےہ‪،‬ۺنکیلۺرؤتیۺرصبیۺیکۺدوۺوصرںیتۺںیہ‬
‫‪ _1‬ۺرؤتی ۺریغبۺواےطسۺےک‪_2 ،‬رؤتی ۺۺابولاہطس ۺ ۺاور ۺاس ۺےسۺرمادۺدجدی ۺآالت ۺیک ۺدمد ۺےس ۺاچدن ۺاک ۺدانھکی ۺےہ ۺالثم ۺدورنی‪،‬يلسکوب‪ ،‬ۺہیۺیھبۺ‬
‫رؤتیۺرصبیۺیکۺاکیۺوصرت ۺےہۺاورۺاسۺرپوعسدہیۺرعبۺےکااکربۺامل ٔۺۺےناجریۺرکدہۺۺوتفی ۺےکۺاطمقبۺارگۺااسنینۺآھکنۺےسۺالبۺواہطسۺاچدنۺ‬
‫رظنۺہنۺآےئۺہکلبۺدورنیۺیکۺدمدۺےسۺداھکیئۺدےۺوتۺاسۺرپۺلمعۺایکۺاجےئۺاگۺ(‪ )17‬۔‬
‫” امرہنی ٔۺایکلفتۺےکۺزندکیۺرمقیۺ‪،‬ےنیہۺیکۺادتبأۺاسۺوتقۺوہیتۺہکۺبجۺوسرجۺاوراچدنۺاحمؼۺںیمۺعمجۺوہاجےئ‪،‬ۺاوراسۺےکۺاچدنۺوسرجۺیکۺ‬
‫ف لک‬
‫اعشع ۺےس ۺالہؽ ۺیک ۺلکش ۺںیم ۺاتلکن ۺےہاس ۺوک ۺوالدت ۺرمق ۺےسۺریبعت ۺرکےت ۺںیہ‪،‬اور ۺ یین ۺےک ۺزندکی ۺرمقیۺہنیہم ۺاکیۺاحمؼ ۺےس ۺدورسےۺ‬
‫ےکۺدوراؿۺاکۺزامہن” (‪)18‬۔‬
‫ف لک‬
‫دوونںۺںیمۺرفؼۺہیۺےہۺہکۺ یینۺےکزندکیۺ‪،‬ےنیہ ۺسمشۺورمقۺےکارتقاؿۺےکۺدعبۺدوونںۺےکۺہحملۺااصفنؽۺےسۺرشوعۺۺوہاتۺےہۺاچےہۺہیۺدؿۺ‬
‫ںیمۺوہۺایۺراتۺںیم‪،‬ۺاورۺاہقف ٔۺےکۺزندکیۺبجۺاچدنۺرغمبۺرظنۺآےئۺبتۺ‪،‬ےنیہۺیکۺادتبأۺوہیتۺےہ۔‬
‫ریہ ۺ ابت ۺ ۺالہؽ ۺیک ۺوس ۺاشرع ۺےن ۺاچدناک ۺوسرج ۺیک ۺروینش ۺےس ۺےنلکن ۺوک ۺووجب ۺوصؾ ۺاک ۺببس ۺںیہن ۺرقار ۺدای‪ ،‬ۺہکلب ۺرؤتی ۺوک ۺرقارۺدای ۺےہ‪ ،‬ۺوت ۺبجۺ‬
‫رؤتیۺ‬
‫اثتب ۺہن ۺوہوت ۺببس ۺرشیع ۺںیہن ۺاپای ۺایگ‪،‬اس ۺابت ۺیک ۺدلیل ۺہک ۺرشتعی ۺےن ۺاچدن ۺاک ۺرصػ ۺوسرج ۺیک ۺروینش ۺےس ۺےنلکن ۺوک ۺروزےےک ۺووکب ۺاکۺ‬
‫ببس ۺںیہن ۺانبای ۺروسؽ ۺاہلل ۺﷺ اک ۺاراشد ۺرگایم ۺےہ‪:‬اچدن ۺیک ۺرؤتی ۺےک ۺوتق ۺروزہ ۺروھک ۺاور ۺاچدن ۺیک ۺرؤتی ۺےک ۺوتق ۺااطفر ۺرکو ۺاور ۺدیعۺ‬
‫انمؤں‪،‬اورۺہیۺںیہنۺرفامایۺہکۺاچدنۺاکۺوسرجۺیکۺروینشۺےسانلکن۔ۺ‬
‫راضمؿۺودیعۺےکۺاچدنۺںیمۺاالسیمۺڈنیلکرۺرپۺاامتعۺرکان‬
 ‫)‪(7‬‬ ‫‪:‬دلج‪29‬؍ۺامشرہۺ ‪ (.. 02‬وجالیئ–دربمس‪202 2‬ء)‬ ‫علىم اسالمیہ‬
‫االسیمۺڈنیلکرۺںیمۺ‪،‬ےنیہۺیکۺادتبأۺاسۺاشؾۺوکۺرغوبۺااتفبۺےسۺوہیتۺےہۺسجۺدؿ ۺۺاچدنۺاحمؼۺےسۺلقنۺاکچۺوہۺاوروالدتۺرمقۺوہیئۺ‬
‫وہۺاچےہۺرؤتیۺالہؽۺواعقۺوہیئۺوہۺایۺںیہنۺ (‪ )19‬ہکبجۺرشتعیۺےنۺروزہۺیکۺرفتیضۺاکۺببسۺرؤتیۺوکۺرقارۺدایۺےہۺہنۺہکۺسفنۺووجدۺالہؽۺوکۺےسیجۺ‬
‫اسۺیکۺلیصفتۺزگریئگۺ‪،‬ۺذہلاۺڈنیلکرۺرپۺاامتعدۺرکےکۺراضمؿۺایۺدیعۺاکۺہلصیفۺرکےنۺےسۺرشتعیۺاکۺدصقمۺدبتلیۺوہۺاجےئۺاگۺ۔‬
‫امنزۺںیمۺایکلفیتۺاسحبۺرپلمعۺاورۺروزہۺاسحابتۺرپۺلمعۺانۺرکےنۺاکۺببس‪:‬‬
‫وجۺرضحاتۺایکلفیتۺاسحابتۺرپۺلمعۺرکےنۺےکۺاقلئۺاؿۺیک ۺرطػۺےسۺہیۺوساؽۺااھٹایۺاجاتۺےہۺہکۺامنزۺےکۺےلسلسۺںیمۺوتۺمہۺایکلفیتۺاسحابتۺرپۺ‬
‫ےلمںیمۺرفؼۺویکںۺ؟ۺ۔‬
‫ےکقلعتمۺایہنۺاسحابتۺوکۺاناقلبۺلمعۺرقارۺدےتیۺںیہۺروزےۺاورۺامنزۺےکۺاعم ۺ‬
‫لمعۺرکےتۺںیہۺنکیلۺروزےۺ ۺ‬
‫اسۺوساؽۺاکۺوجابۺےنھجمسۺےسۺےلہپۺںیمۺامنزۺاکۺببسۺرفتیضۺاورروزےۺےکۺببسۺۺرفتیضۺےکدرایمؿۺرفؼۺانھجمسۺ‬
‫رضوریۺےہ‪،‬ۺۺامنزۺاکۺببسۺووجبۺوتقۺاکۺدوخؽۺےہۺالثمۺبجۺرہظۺاکۺوتقۺدالخۺۺوہاجےئۺوتۺرصػۺدوخؽۺوتقۺےسیہۺامنزۺرفضۺ‬
‫وہاجیتۺےہۺانچہچنۺاراشدۺابریۺےہۺ‬
‫س إِ َل َغ َس ِق اللَّْي ِل َوقُ ْرآ َن الْ َف ْج ِر (‪.)20‬‬
‫َّم ِ‬ ‫أَقِ ِم َّ ِ ِ‬
‫الص ََلةَ ل ُدلُوك الش ْ‬
‫اکیۺآتیۺںیمۺاہللۺاعتیلۺرفاماتۺےہ‪:‬‬
‫ي تُظْ ِهُرو َن (‪.)21‬‬ ‫ات و ْاْلَر ِ ِ ِ‬ ‫اْلم ُد ِف َّ ِ‬ ‫ي تُ ْ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ض َو َعشيِّا َوح َ‬ ‫الس َم َاو َ ْ‬ ‫صب ُحو َن َولَوُ َْ ْ‬ ‫فَ ُسْب َحا َن اللَّو ح َ‬
‫ي ُتُْ ُسو َن َوح َ‬
‫اؿ ۺ ۺدو ۺآایت ۺرکہمی ۺںیم ۺاہلل ۺاعتیل ۺےنامنز ۺےک ۺاواقت ۺوک ۺایبؿ ۺایک ۺےہ‪ ،‬ۺسج ۺےسہی ۺابت ۺواحض ۺوہیت ۺےہ ۺہک ۺامنز ۺسفنۺ‬
‫دوخؽۺوتقۺےسۺیہۺرفضۺوہاجیتۺےہ‪،‬ۺذہلاۺبجۺیھبۺوتقۺدالخۺوہاگۺاورۺسجۺیھبۺرطےقیۺےسۺدوخؽۺوتقۺاکۺملعۺوہاگۺامنزرفضۺ‬
‫وہاجےئ ۺیگ ۺسج ۺاک ۺقلعت ۺوسرج ۺیک ۺرگدش ۺےس ۺےہ‪،‬اور ۺوچہکن ۺایکلفیت ۺاسحابت ۺاس ۺدح ۺکت ۺیعطق ۺںیہ‪ ،‬ۺتاقیت ۺۃال ۺ ۺاسحب ۺےکۺ‬
‫ذرےعی ۺیعطق ۺوطر ۺولعمؾ ۺایک ۺاجات ۺےہ ۺ‪ ،‬ۺوسرج ۺاک ۺولطع‪،‬زواؽ‪،‬اور ۺرغوب ۺیک ۺدحتدی ۺوٹنمں ۺےس ۺاسحب ۺیعطق ۺوطر ۺرپولعمؾ ۺوہاجاتۺ‬
‫ےہ‪،‬اورۺایکلفیتۺاسحبۺاکۺہیۺرمہلحۺاہقف ٔۺیکۺرصتاحیتۺےکۺاطمقبۺیعطقۺۺےہاسۺےئلۺامنزۺےکۺےلسلسۺاسحابتۺفلکیہۺرپۺا لمۺاامتعدۺرکےتۺ‬
‫ںیہۺےہ۔‬
‫اہتبلۺروزےۺےک ۺےلسلس ۺںیم ۺرشتعی ۺےنۺرؤتیۺوکۺببسۺرقاردای ۺےہۺہک ۺبجۺاچدن ۺرظنۺآےئۺوتۺروزہۺ ۺرفض ۺوہاگ ۺ ۺویکہکنۺ‬
‫روسؽ ۺاہلل ۺﷺ ےن ۺاراشد ۺرفامای‪ :‬ۺ"ہک ۺبج ۺاچدن ۺدوھکی ۺوت ۺروزہ ۺروھک"‪ ،‬ۺاس ۺدحثی ۺںیم ۺروزے ۺوک ۺرؤتی ۺرپ ۺوموقػ ۺایک ۺ ۺےہ‪،‬ۺ‬
‫اوررصػۺاچ دنۺاکۺوسرجۺیکۺاعشعۺےسۺےنلکنۺوکۺببسۺںیہنۺرقارۺدایۺایگ‪،‬ۺ اسیۺہکۺامنزۺیکۺےلسلسۺںیمۺرفامایۺ‪:‬ہکۺرہظۺھڑںوںۺرصػۺوسرجۺ‬
‫ےکۺڈےنلہۺےکۺوتق۔ۺذہلاۺۺامنزۺےکۺےلسلسۺںیمۺوتۺایکلفیتۺاسحبۺرپلمعۺایکۺاجےئۺاگۺنکیلۺروزےۺےئلیکۺرؤتیۺرضوریۺوہیگۺ(‪)22‬ۺ۔‬
‫ارگۺروزےۺںیمۺیھبۺرصػۺایکلفیتۺاسحبۺاکۺاابتعرۺایکۺاجےئۺاورۺوسرجۺاورۺاچدنۺاکۺاحمؼۺںیمۺارتقاؿۺےکۺبجۺاچدنۺوسرجۺ‬
‫ےسۺےھچیپۺرہۺاجےئۺوتۺروزےۺیکۺرفتیضۺاکۺمکحۺدایۺاجےئۺوتۺاسۺوصرتۺںیمۺاشرعۺاکۺدصقمۺیہۺدبتلیۺوہاجےئاگۺ‪،‬ویکہکنۺروسؽۺاہللۺ‬
‫ﷺ اسۺتقیقحۺےسۺوافقۺےھتۺہکۺاچدنۺاکۺووجدۺوہاتےہۺنکیلۺاسۺےکابوجدۺارگۺرؤتیۺںیمۺۺرصػۺۺابدؽۺاحلئۺوہ‪،‬ۺوتۺسیتۺدؿۺ‬
‫ا لمۺرکوںۺ۔‬
‫”فان غم علُكم فأكملىا العدة“‬

‫اورۺمغۺاکۺینعمۺانبۺوظنمرۺویںۺذرکایکۺےہۺ‪:‬‬
 ‫)‪(8‬‬ ‫رؤتیۺالہؽۺںیمۺىکلفۺاسحابتۺاورۺڈنیلکرۺاکۺاابتعر‪،‬ۺاپاتسکینۺرؤتیۺالہؽۺیٹیمکۺےکۺانترظۺںیم‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ً‬ ‫ُ‬
‫”ًقال غم علُنا الهالل غ ّما فهى َمغمىم ئذا حال دون زؤٍت الهالل غ ُْم َز ِقُق من غ َم ْمت الش يء ئذا غطُخه“‬
‫(‪.)23‬‬
‫رعب ُغ َّم علينا اهلَلل َغ ّماً فهو َم ْغموم اس ۺوتق ۺےتہک ۺںیہ ۺبج ۺاچدن ۺیک ۺرؤتی ۺںیم ۺابرکی ۺابدؽ ۺاحلئ ۺوہ ۺ‪،‬اور ۺہی ۺرعب ۺےک ۺاسۺ‬
‫وقمہلۺےسۺایلۺایگۺےہۺۺ‪َ ":‬غ َم ْمت الشيء"ۺاورۺاسۺوتقۺےتہکۺںیہۺبجۺاپۺیسکۺزیجۺوکڈاہبنۺےتیلۺںیہ۔‬
‫وت ۺروسؽ ۺاہلل ۺﷺ اک ۺاؿ ۺاافلظ ۺوک ۺاامعتسؽ ۺرکان ۺاس ۺابت ۺیک ۺدلیل ۺےہ ۺہک ۺوسؽ ۺاہلل ۺﷺ وک ۺہی ۺولعمؾ ۺاھت ۺہک ۺابدؽ ۺےک ۺےھچیپ ۺاچدن ۺاک ۺووجدۺ‬
‫وہاتےہۺنکیلۺاسۺےکۺابووجدۺیھب ۺہیۺاہکۺہکۺارگۺاچدنۺرظنۺہنۺآےئۺوتۺسیتۺدؿۺا لمۺرکول‪،‬ۺاورۺیہیۺوہمجرۺامل ٔۺاکۺکلسمۺےہۺسجۺیکۺلیصفتۺآےگۺ‬
‫آریہۺےہ۔‬
‫یکرشتحی‪:‬‬
‫فان غم علُكم فاقدزوا له ۺ‬
‫ۺامل ٔۺرکاؾۺاکۺروسؽۺرکمیۺﷺ ۺےکۺوقؽ‪":‬فاقدروا لو" یکۺرشتحیۺںیمۺنیتۺاوقاؽۺںیہ‪:‬‬
‫‪_1‬فان غم علُكم فاقدزوا له أي ّ‬
‫ضُقىا له‪ .‬ۺینعی ۺاس ۺںیم ۺیگنت ۺرکوں‪ ،‬ۺاورعلطم ۺارب ۺآولد ۺوہےن ۺیک ۺوصرت ۺںیمۺ‬
‫ِ‬
‫یتھ‬
‫ابدؽۺےکۺ ے ۺاچدنۺاکۺ‬
‫ادنازہۺناگؤںۺ‪،‬ۺہیۺاامؾۺادمحۺنبۺلبنحۺاورۺاؿۺےکۺنیعبتمۺاکۺوقؽۺےہ‪،‬ۺاسۺےئلۺۺوہۺرضحاتۺاربآولدوہےنۺیکۺوصرتۺںیمۺویؾۺالسکۺوکۺروزہۺرانھکۺ‬
‫ػیھبۺوسنمبۺےہ‪،‬ہکۺاؿۺےکۺزندکیۺویؾۺالسکۺاکۺروزہۺرانھکۺاجزئۺےہ۔‬
‫اجزئۺرقاردےتیۺںیہۺاورۺیہیۺانبۺرمعۺریضۺاہللۺہنعۺیکۺرط ۺ‬
‫ً‬
‫”وقد زوي عن أحمد بن حنبل أهه قال‪:‬ئذا حال دون منظس الهالل غُم‪ ،‬فلُصبح صائما لعله ًكىن من‬
‫زمضان‪ ،‬وكرلك كان ًفعل عبد هللا بن عمس“ (‪.)24‬‬
‫‪-”2‬فاقدزوا له أي اقدزوا له مناشل القمس‪ .‬ارگۺعلطمۺاربۺآولدۺوہۺوتاچدنۺےکۺانمزؽۺاکۺاسحبۺناگؤں‪،‬ۺۺہی ۺرطمػۺنبۺ‬
‫دبعاہلل‪،‬ۺدمحمۺنبۺاقملت‪،‬انبۺرسجی‪ ،‬ۺافقؽ‪،‬اقیضۺاوبۺبیط‪،‬انبۺہبیتق ۺاکۺوقؽۺےہ‪،‬ۺاسۺےئلۺوہۺاسۺدحثیۺےس ۺ‪،‬ےنیہۺیکۺادتبأۺاکۺتوبتۺۺایکلفیتۺ‬
‫(‪.)25‬‬
‫اسحبۺےکۺذرےعیۺرکےنۺاورۺاسۺوکۺاجزئۺوہےنۺرپۺادتسالؽۺرکےتۺںیہ‬
‫‪_3‬ۺۺوہمجرۺامل ٔۺسجۺںیمۺاامؾۺکلم‪،‬ۺاامؾۺاوبۺہفینحۺاورۺاامؾۺاشیعفۺاشلمۺںیہۺےکۺزندکیۺاسۺےلمجۺاکۺبلطمۺےہۺ‪:‬اچدنۺےئلیکۺسیتۺدؿۺیکۺ‬
‫یتنگۺا لمۺرکو۔‬
‫وہمجرۺامل ٔۺۺروسؽۺاہللۺﷺ اکۺاراشدۺرگایم‪:‬‬
‫”فأكملىا عدة شعبان جالجين“‬
‫وک ۺوطبر ۺاتدیئ ۺذرکےتںیہ ۺ ۺہک ۺ"فاقدزوا له" ےس ۺرماد ۺسیت ۺاک ۺامشر ۺا لم ۺرکان ۺےہ‪،‬وہمجر ۺےک ۺزندکی ۺیلہپ ۺدحثی ۺلمجم ےٍ‬
‫ۺہ ۺاور ۺ ۺدورسیۺ‬
‫ںیمیسکۺاکۺاالتخػۺںیہن۔‬
‫دحثیۺاسۺیکۺریسفتۺےہۺ‪،‬اورۺرسفمۺوکۺلمجمۺرپۺومحمؽۺرکانۺوابجۺےہۺسجۺ ۺ‬
‫قیبطت‪:‬‬
‫اؿۺدوونںۺدحوثیںۺیکۺقیبطتۺںیمۺیھبۺنیتۺاوقاؽۺےتلمۺۺںیہ‪:‬‬
‫‪ _1‬فأكملىا العدة جالجين‪ ،‬فاقدزوا له یکۺریسفتۺےہۺاورۺہیۺوہمجرۺاکۺکلسمۺےہ۔‬
 ‫)‪(9‬‬ ‫‪:‬دلج‪29‬؍ۺامشرہۺ ‪ (.. 02‬وجالیئ–دربمس‪202 2‬ء)‬ ‫علىم اسالمیہ‬
‫‪ _2‬فأكملىا العدة رپۺاسۺوتقۺلمعۺایکۺاجےئۺاگ ۺبجۺعلطمۺاصػۺوہ‪،‬ۺوتۺعلطمۺاصػۺوہےنۺابووجدۺارگۺاچدنۺرظنۺہنۺآےئۺوتۺ‬
‫ےلھچپ ۺ‪،‬ےنیہ ۺےکسیت ۺدؿ ۺا لم ۺےئک ۺاجےئ ۺ‪ ،‬ۺاور فاقدزوا له رپ ۺلمع ۺاس ۺایک ۺاجےئ ۺاگبج ۺعلطم ۺاربآولد ۺوہ ۺ‪،‬اس ۺوصرت ۺںیم ۺاچدنےکۺ‬
‫انمزؽۺاکۺاسحبۺناگئاۺاجےئۺاگ۔‬
‫‪_۳‬ۺانبۺرسجیۺاورۺاؿۺےکۺواقف ٔۺےتہکۺںیہۺہک "فأكملىا العدة جالجين" ۺےسۺاطخبۺوعاؾۺوکۺےہ‪،‬ذہلاۺوعاؾۺاورۺوہۺولگۺنجۺوکۺ‬
‫ایکلفیتۺاسحبۺاکۺملعۺںیہنۺوہۺرؤتیۺایۺاہشدتۺےکۺذرےعیۺروزےۺرںیھکۺےگۺ۔‬
‫اورۺ "فاقدزوا له" ےسۺاطخبۺوخاصۺوکۺےہۺذہلاۺنجۺرضحاتۺوکۺایکلفیتۺاسحبۺںیمۺاہمرتۺاحلصۺوہۺایۺوہۺاسۺاامؾۺیکۺاابتعۺ‬
‫رکےتۺنجۺوکۺاسۺنفۺیکۺابرایکیںۺولعمؾۺوہۺاورۺاسۺےکۺذرےعیاچدناکۺاسحبۺناگۺاتکسوہںۺوہۺاسۺدحثیۺرپۺلمعۺرکںیۺےگ(‪ )26‬۔‬
‫ایکلفیتۺاسحب ۺرؤتیۺاکۺابتمدؽ‬
‫ایکلفیتۺاسحبۺےکۺدوۺرمےلحۺںیہ‪:‬ۺ‬
‫وسرجۺواچدنۺاورۺوکابکۺیکۺرگدش‪،‬ۺارتقاؿۺسمشۺورمق‪،‬ۺوالدتۺرمق‪ ،‬ۺۺوسرجۺواچدنۺرگنہۺےسیجۺاسحابتۺاہقف ٔۺیکۺرظنۺںیمۺیھبۺیعطقۺ‬
‫ےلسلسںیمۺاؿۺاکۺاابتعرۺایکۺایگۺےہۺ۔‬
‫ںیہۺایسۺےئلۺاواقتۺۃالتۺےکۺ ۺ‬
‫اہتبل ۺااکمؿ ۺرؤتی ۺالہؽ ۺاور ۺاچدن ۺیکۺینتک ۺرمع ۺوہ ۺوت ۺرظنۺآےئ ۺاگۺ‪ ،‬ۺاسٹفۺوریۺےس ۺرؤتی‪ ،‬ۺیعطق ۺںیہن ۺاس ۺںیم ۺاچدنۺیک ۺرگدش ۺےکۺ‬
‫العوہ ۺوسرج ۺیک ۺرویش‪ ،‬ۺعلطم ۺاک ۺاصػ ۺاور ۺاربآولد ۺوہان ۺاور ۺااسنین ۺآھکن ۺوریغہ ۺاک ۺدلخ ۺوہات ۺےہ ۺ؛ایس ۺےئل ۺرشتعی ۺروزے ۺےک ۺاعمےلم ۺںیمۺ‬
‫ایکلفیتۺاسحبۺاکۺاابتعرۺںیہنۺایکۺ(‪ )27‬۔‬
‫اورۺالعہمۺابعدیۺےتہکۺںیہ‪:‬‬
‫” ۺہکۺبجۺامرہنیۺایکلفیتۺاسحبۺرؤتیۺےکۺاحمؽۺوہےنۺرپقفتمۺۺوہاجےئۺاوردورساۺہیۺہکۺۺایکلفیتۺاسحبۺۺاورۺاسۺےکۺدقمامتۺیعطقۺںیہۺیھبۺ‬
‫ےہ‪،‬ۺاورۺوکیئۺوگاہۺاسۺےکۺابووجدۺیھبۺوگایہۺدےۺوتۺاسۺیکۺوگایہۺوکۺردۺایکۺاجےئۺاگ‪،‬ۺویکہکنۺوگایہۺزایدہۺےسزایدہۺ نۺاکۺافہدہۺدیتیۺےہۺہکبجۺ‬
‫ نتیعطقۺاکۺاقمہلۺںیہنۺرکیتکس“ (‪)28‬ۺ۔ۺ‬
‫ایکلفتۺدقمامتۺیعطقۺںیہۺاورۺ ۺ‬
‫امرہۺایکلفتۺریبشۺادمحۺاکاکلیخۺےتھکلۺںیہ‪:‬‬
‫اسحب ۺدوۺرطحۺاکۺوہاتےہۺاکیۺںیمۺاالتخػۺنکممۺےہ ۺدورسےۺںیمۺںیہن ۺ‪ ،‬ۺیلہپۺوصرتۺںیمۺوہۺاسحبۺآاتۺےہ ۺہکۺاچدنۺ‬
‫رظنآےنۺےکےئلۺاچدنۺوکۺاقفۺےسۺانتکۺدنلبۺوہانۺاچےیئۺوریغہۺوریغہۺ‪،‬ۺاسۺںیمۺاالتخػۺوہاتکسۺےہ‪،‬ۺویکہکنۺاسۺںیمۺااسنینۺآھکنۺولمثۺےہۺاسۺ‬
‫ےئل ۺہی ۺطقف ۺادنازے ۺوہےت ۺںیہ ۺاور ۺومعام ۺرجتےب ۺرپ ۺرصحنم ۺوہےتںیہ ۺ‪ ،‬ۺاؿ ۺںیم ۺنج ۺاک ۺرجتہب ۺاور ۺملع ۺانتج ۺزایدہ ۺوہ ۺاس ۺاک ۺادنازہ ۺاانت ۺرتہب ۺوہاتکسۺ‬
‫ےہ۔‬
‫دورسیۺوصرتۺںیمۺوہۺاسحبۺآاتۺےہۺوجۺوالدتۺرمقاکۺوہاتۺےہۺیعتيۺاچدنۺبکۺدیپاۺوہا‪،‬اسۺےکۺاسحبۺںیمۺیھبکۺاالتخػۺںیہنۺ‬
‫وہاتۺویکہکنۺہیۺااسنینۺآھکنۺےسربماۺاکیۺاکانئیتۺواہعقۺےہوجۺوپریۺداینۺےئلیکۺاکیۺیہۺےحملںیمۺۺوہاتۺےہ‪،‬ۺاسۺںیمۺڈنکیسوںۺاکۺیھبۺاالتخػۺںیہنۺ‬
‫وہاتۺاسۺےئلۺہیۺایعطقتۺںیمۺۺدالخۺےہ‪،‬ۺاسۺےئلۺاسۺاافتسدہۺرکےنںیمۺوکیئۺرحجۺںیہنۺےہ(‪)29‬۔‬
‫اورۺڈارٹکۺۃالحۺادلنیۺےتھکلۺںیہ‪:‬‬
 ‫)‪(10‬‬ ‫رؤتیۺالہؽۺںیمۺىکلفۺاسحابتۺاورۺڈنیلکرۺاکۺاابتعر‪،‬ۺاپاتسکینۺرؤتیۺالہؽۺیٹیمکۺےکۺانترظۺںیم‬

‫” اسحبۺیکۺوہۺوصرتۺسجۺںیمۺاشمدہہۺےکدرےجۺاکۺنیقیۺوہۺرشاعۺاقلبۺلمعۺےہ۔ۺوالدتۺرمقۺےکۺدعبۺۺرؤتیۺنکممۺہنۺوہۺاکۺوکیئ ۺىکلفۺاقدعہۺ‬
‫ملسم ۺںیہن‪ ،‬ۺاس ۺےئل ۺوالدت ۺرمق ۺےک ۺدعب ۺرؤتی ۺیک ۺربخ ۺواہشدت ۺوک ۺجاناجےئاگ ۺاورۺئاق ق ۺےک ۺاطمقب ۺوہےن ۺای ۺہن ۺوہےن ۺرپ ۺلمع ۺایک ۺاجےئ ۺاگۺ‬
‫“(‪ )30‬۔ۺ‬
‫اچدنۺاکتوبتۺۺایکلفیتۺاسحبۺےکۺذرےعیۺ‪:‬‬
‫اہیںۺوطبرۺدیہمتۺہیۺاجاننۺرضوریۺےہۺہکۺعلطمۺاصػۺوہۺوتۺایۺرؤتیۺایۺرھپۺسیتۺدؿۺا لمۺےئکۺاجںیئۺےگۺاسۺرپۺاامجعۺےہ‪،‬ۺاہتبلۺارگۺ‬
‫(‪)31‬۔‬
‫علطمۺاربۺآولدۺ وہۺوتۺاسۺوصرتۺںیمۺوہمجرۺامل ٔۺاورۺاؿۺرضحاتۺاکۺاالتخػۺےہۺوجۺاسۺوصرتۺںیمۺایکلفیتۺاسحبۺوکۺربتعمۺامےتنۺںیہ‬
‫ یکسۺلیصفتۺدرجۺذلیۺےہ‬
‫ایکلفیتۺاسحبۺےکۺذرےعیۺاچدنےکۺتوبتۺںیمۺرقؿۺاوؽۺےسیہۺاہقف ٔۺےکۺدرایمؿۺاالتخػۺراہۺےہۺۺذمابہۺارہعبۺےکۺوہمجرۺاہقف ٔۺ‬
‫ےکۺزندکیۺاچدنۺےکتوبتۺںیمۺایکلفیتۺاسحبۺاکۺرشاعۺاابتعرۺںیہنۺایکۺاجےئۺاگۺاورۺوہمجرۺتوبتۺرہشۺےئلیکۺرؤتی‪،‬ایۺےلھچپۺ‪،‬ےنیہۺےکسیتۺدؿۺ‬
‫ا لمۺرکےنۺرضوريۺرقارۺدےتیۺںیہ۔‬
‫اانحػۺاکۺذمبہ‪:‬‬
‫العہمۺانبۺاعدبنیۺاشیمۺےتھکلۺںیہۺ‪:‬‬
‫”قد صسح علماؤها وغيرهم بىحىب الخماس الهالل لُلت الثالجين من شعبان‪ ،‬فان زأوه صامىا‪ ،‬وئل أكملىا‬
‫العدة‪ ،‬فاعخبروا السؤٍت أو ئكمال العدة ً‬
‫اجباعا لألحادًث اآلمسة برلك دون الحساب والخنجُم‪ ،‬وقد اجفقت‬
‫عبا اث املخىن وغيرها من كخب علمائنا الحنفُت على قىلهم‪ً :‬ثبت زمضان بسؤٍت هالله ّ‬
‫وبعد شعبان‬ ‫ز‬
‫جالجين‪ ،‬ومن املعلىم أن مفاهُم الكخب معخبرة“ (‪.)32‬‬

‫ذمبہۺامہیكل‪:‬‬
‫العہمۺرفناویۺےتھکلۺںیہ ‪:‬‬
‫”الشازع ئهما ٌعىل على السؤٍت ل على الىحىد‪ ،‬خالفا لبعض الشافعُت“ (‪. )33‬‬

‫ذمبہۺوشاعفۺ‪:‬‬
‫العہمۺونویۺےتھکلۺںیہ‪:‬‬
‫”قال الجمهىز‪ :‬ومن قال بخقدًس جحت السحاب فهى منابر لصسٍح باقي السواًاث‪ ،‬وقىله مسدود‪ ،‬ومن قال‬
‫بحساب املناشل فقىله مسدود بقىله صلى هللا علُه وسلم في الصحُحين " ئها أمت أمُت ل هحسب ول هكخب‬
‫الشهس هكرا وهكر"‪( .‬الحدًث)‪ .‬قالىا‪ :‬وألن الناس لى كلفىا برلك ضاق عليهم؛ ألهه ل ٌعسف الحساب ئل‬
‫أفساد من الناس في البلدان الكباز‪ ،‬فالصىاب ماقاله الجمهىز‪ ،‬وما سىاه فاسد مسدود“ (‪. )34‬‬

‫ذمبہۺانحۃلب‪:‬‬
‫العہمۺانبۺدقاہمۺےتھکلۺںیہ‪:‬‬
‫”لى بنى على قىل املنجمين وأهل املعسفت بالحساب‪ ،‬فىافق الصىاب‪ ،‬لم ًصح صىمه‪ ،‬وئن كثرث‬
‫ئصابتهم‪ ،‬ألهه لِس بدلُل شسعي ًجىش البناء علُه‪ ،‬ول العمل به‪ ،‬فكان وحىده كعدمه“ (‪.)35‬‬
‫)‪(11‬‬ ‫‪:‬دلج‪29‬؍ۺامشرہۺ ‪ (.. 02‬وجالیئ–دربمس‪202 2‬ء)‬ ‫علىم اسالمیہ‬
‫دورساۺوقؽ‪:‬‬
‫دورساۺوقؽۺرؤتیۺالہؽۺںیمۺایکلفیتۺاسحبۺےکۺاابتعرۺاکۺےہۺۺاورۺاخصۺوطرۺرپۺبجۺعلطمۺاربآولدۺوہ‪،‬ۺایکلفیتۺاسحبۺاکۺاابتعرۺڑبےۺ‬
‫ڑبےۺاہقف ٔۺےنۺایکۺےہۺنجۺنیمۺاتنیعب‪،‬دقتمنیم‪،‬ۺاتمرخنیۺاورۺاعمرصنیۺاشلمۺںیہۺاورۺاسۺےسۺڑبھۺرکۺہیۺہکۺاؿۺںیمۺوہۺرضحاتۺیھبۺںیہۺ‬
‫نجۺوکۺدجمدۺرصعہۺاکۺبقلۺالم۔‬
‫اتنیعب‪:‬‬
‫‪_1‬انبۺزبزبہۺےنۺاامؾۺکلمۺرطػۺاسۺمسقۺیکۺرواتیۺلقنۺیکۺےہ۔‬
‫لش‬
‫‪_2‬رطمػۺنبۺدبعاہللۺنبۺا خیرۺسجۺوکۺالعہمۺذیبہۺےنۺۺاامؾۺوشیپا‪،‬ہجحۺےسیجۺااقلبۺےسۺونازہۺےہ‪36‬۔‬
‫دقتمنیم‪:‬‬
‫دمحمےکۺاشرگدوںۺںیمۺےسۺںیہ۔‬
‫‪_1‬اانحػۺںیمۺےسۺدمحمۺنبۺاقملتۺالازیۺوجۺاامؾۺ ۺ‬
‫‪_2‬العہم‪،‬ۺریبک‪،‬اصبحۺونفؿۺہفلتخمۺانبۺہبیتقۺاوبۺدمحمۺدبعاہللۺنبۺملسمۺدونیریۺ اامؾۺاشیعفۺےکۺاشرگدۺاوتملیفۺ‪۲۷۶‬ھۺ۔‬
‫‪_3‬ۺاامؾۺخیشۺاالالسؾ‪،‬ۺہیقفۺالہۺرعاؼۺاوبۺاابعلسۺادمحۺنبۺرمعۺنبۺرسجیۺدغبادیۺاقیضۺاشیعفۺاصبحۺ‪306‬ھ‪۳۱۳ ،‬ۺںیمۺاؿۺوکۺ‬
‫دجمدۺٲفلۺاثثلۺ‬
‫اہکۺایگۺ(‪)37‬۔‬
‫‪_4‬اامؾ‪،‬ۺالعہم‪،‬ۺہیقف‪،‬ۺاوصیل‪،‬ۺوغلی‪،‬ۺاعملۺرخااسؿ‪،‬ۺاوبۺرکبۺدمحمنبۺیلعۺاشیشۺاشیعفۺافقؽۺریبکۺوتمیفۺ‪۳۶۵‬ھۺ‪،‬وجاےنپزامےنۺ‬
‫ےکاامؾۺاصبحۺاور اصتفینۺ(‪)38‬۔‬
‫اتمرخنی‪:‬‬
‫‪_1‬ۺاامؾ‪،‬ۺالعہم‪،‬ۺخیشۺاالالسؾ‪،‬ۺاقیضۺاوبۺبیطۺاطرہۺنبۺدبعاہللۺنبۺاطرہۺربطیۺاشیعفۺہیقفۺدغبادۺوتمیفۺ‪)39( ۴۱۵‬۔‬
‫‪ _2‬اامؾ‪،‬ۺہیقف‪،‬ۺدہتجم‪،‬دحمث‪،‬احظفۺادحلثی‪،‬العہم‪،‬خیشۺاالالسؾ‪،‬یقتۺادلنیۺاوبۺاحتفلۺدمحمنبۺیلعۺنبۺوبہۺمنفلویطۺامیکلۺاشیعفۺ‬
‫ؼاھتۺ(‪. )41‬‬
‫اصبحۺۺاصتفین(‪ )40‬آپۺاکۺاےنپۺزامےنۺاکۺدجمدۺوہےنۺرپۺامل ٔۺاکۺاافت ۺ‬
‫‪773‬نجۺوکۺاتمرخنیۺوشاعفۺاکیۺالعۺاقمؾۺاحلصۺےہ‪.‬‬
‫‪_3‬ادمحنبۺیلعۺنبۺدبعاکیفۺیکبسۺوتمیفۺ ۺ‬
‫اعمرصي‪:‬‬
‫‪_1‬ۺدمحمۺردیشۺنبۺیلعۺراضۺاوتملیفۺ‪۰۸۶۵‬ھ۔‬
‫لم‬
‫‪_2‬ۺدمحم جۺبۺنبۺنیسحۺا طنعيۺایفنحلۺۺاوتملفۺ‪۰۹۳۵‬ھۺآپۺہیقف‪،‬ۺرسفم‪،‬ۺاوصیل‪،‬ۺیقطنمۺیفسلف‪،‬ۺدمققۺاورۺققحمۺااسنؿۺےھت۔‬
‫‪_3‬ۺمیکحۺاالالسؾۺخیشۺاطنطویۺاوتملیفۺ‪،۰۹۴۱‬ۺآپۺۺاعملۺوسلیفػۺاورۺرسفمۺےھت‪،‬ۺآپۺےنۺاوجلارہۺیفۺریسفتۺارقلآؿۺیھکلۺ۔‬
‫م‬
‫‪_4‬ۺدمحمۺ صطفيۺارملاغۺاوتملفۺ‪1945‬۔‬
‫‪_5‬ۺشۺأدمحۺدمحمۺاشرکۺاوتملفۺ‪/1958‬ۺآپۺدحمثۺہیقفۺققحمۺتیصخشۺےکاحلمۺےھت۔‬
‫ہیۺرضحات فان غمي علُكم فاقدزوا لهۺیکۺرشتحیۺاسخدلىا بمناشله‪ ،‬وقدزوا له بمناشله‪ ،‬وقدزوا له ئجمام الشهس‬
‫لحسابه ےسۺرکےتۺںیہ (‪)42‬۔‬
 ‫)‪(12‬‬ ‫رؤتیۺالہؽۺںیمۺىکلفۺاسحابتۺاورۺڈنیلکرۺاکۺاابتعر‪،‬ۺاپاتسکینۺرؤتیۺالہؽۺیٹیمکۺےکۺانترظۺںیم‬

‫رسیتاۺوقؽ‪:‬‬
‫ےجکتۺچنہپۺاکچۺےہۺسجۺےکۺذرےعیۺاملسمؿۺ‪،‬ےنیہۺیکۺ‬
‫بتیعطقۺےکۺدر ۺ‬
‫ابۺوچہکنۺا تۺاتیمۺےسۺلکنۺیکچۺےہۺاورۺملعۺاسح ۺ‬
‫ادتبأۺینیقیۺوطرۺولعمؾۺرکےتکسۺںیہۺاسۺےئلۺابۺرصػۺملعۺاسحبۺیہۺرپۺلمعۺایکۺاجےئۺاگۺ(‪)43‬ۺ۔‬
‫داللئ‪:‬‬
‫وہمجرۺامل ٔۺےکۺداللئ‪:‬‬
‫‪_1‬وہمجرۺامل ٔۺدحثی‪:‬ۺ "صىمىا لسؤٍخه وأفطسوا لسؤٍخه" ےسادتسالؽۺرکےتۺوہےئۺسفنۺرؤتیۺوکۺابعدتۺرقارۺدےتیۺںیہۺ‪،‬ۺ‬
‫ےےکۺرفتیضۺاکۺببسۺرقارۺدےتی‪،‬ۺےسیجۺامنزۺاکۺببسۺرفتیضۺوتقۺاکۺدوخؽۺےہ‪،‬اورۺااکحؾۺرشہیعۺاکۺ‬
‫ضحمۺوہلیسۺںیہنۺ‪،‬ۺۺاورۺرؤتیۺوکۺروز ۺ‬
‫دمارۺوتلعںۺرپۺےہۺذہلاۺارگۺتلع(رؤتی)ۺاپیئۺاجےئۺوتۺمکحۺ(روزہ)ۺیھبۺاپایۺاجےئۺاگۺ۔‬
‫‪_2‬اورروسؽۺاہللۺیلصۺاہللۺہیلعۺےنۺاےنپۺوقؽۺ‪ ":‬ئها أمت أمُت ل هحسب ول هكخب"ۺےسۺایکلفیتۺاسحبۺےسۺاافتسدےۺوکۺعنمۺ‬
‫رفامای۔ۺاورۺاسۺاکافہدہۺہیۺےہۺہکۺاشرعۺےنۺںیمہۺرعمۃفتاقیتۺوصؾ ۺسجۺےئلیکۺںیمہۺملعۺاسحبۺیکۺرطػۺروجعۺرکانۺھڑےھ ۺاکۺفلکمۺںیہنۺ‬
‫انبای‪،‬ہکلبۺابعداتۺاکۺقلعتۺاؿۺہاظرہوک ہیۺےکۺاسھتۺقلعتۺرقاردایےہۺوجۺواحضۺںیہۺ‪،‬اورۺاعؾۺآدیمۺیکۺاسۺکتۺراسیئۺنکممۺےہ‪44‬۔ۺ‬
‫‪ _3‬العہمۺانبۺرجحۺرفامےتۺںیہۺ‪:‬ۺاسۺدحثیۺںیمۺروزےۺاکۺمکحۺرؤتیۺےکۺاسھتۺقلعمۺایکۺےہۺاتہکۺا تۺۺاسحبۺیکۺتقشمۺےسۺ‬
‫چبۺاجےئۺ(‪ )45‬۔‬
‫‪_۴‬العہمۺونویۺاورۺالعہمۺانبۺرجحۺےنۺملعۺاسحبۺےکۺاقلبۺاابتعرۺہنۺوہےنۺیکۺوہجۺملعۺاسحبۺاکۺریغۺیعطقۺوہانۺرقارۺدایۺےہۺاورۺہیۺ‬
‫نیمخترپۺینبمۺےہ۔‬
‫ہکۺایکلفیتۺاسحبۺرصػۺ نۺاورۺ ۺ‬
‫”قال ابن حجس‪ :‬فقد نهت الشسَعت عن الخىض في علم النجىم؛ ألنها حدس وجخمين لِس فيها قطع ول‬
‫ظن غالب مع أهه لى ازجبط ألامس بها لضاق ئذ ل ٌعسفها ئل القلُل“ (‪ )46‬۔‬
‫‪_۵‬اورۺملعۺوجنؾۺرپۺلمعۺرکےنۺےسۺرشتعیۺےنۺعنمۺایکۺےہۺویکہکنۺاسۺاکۺدمارۺدبعشہۺابزیۺرپۺےہۺۺاورۺملعۺوجنؾۺےکۺذرےعیۺرؤتیۺ‬
‫وکۺاثتبۺرکانۺااسیۺ ےہۺ اسیۺہکۺاکنہۺیکۺابتۺرپۺلمعۺرکانۺوجۺرشاعۺونممعۺےہ(‪)47‬ۺ۔‬
‫دورسےۺرفقیۺےکۺداللئ‪:‬‬
‫یفہسفنۺابعدتۺںیہنۺہکلبۺہیۺروسؽۺاہللۺﷺۺےکۺزامےنۺںیمۺاچدنۺےکۺدےنھکیۺاکۺہنکممۺوصرتۺ‬
‫‪_1‬ۺرؤتیۺوجۺدحثیۺںیمۺذرکۺےہۺ ۺ‬
‫بےسۺانۺوافقۺےھتۺوتۺرؤتیۺۺا تۺےکۺایمۺوہےنۺےکاسھتۺ‬
‫یھتۺۺاورۺاسۺیکۺوہجۺدحثیۺںیمۺایبؿۺیکۺیئگۺےہۺہکۺرعبۺاسۺوتقۺملعۺاسح ۺ‬
‫للعمۺےہۺاورۺبجۺتلعۺمتخۺوہگۺوتۺمکحۺیھبۺمتخۺوہاجےئۺاگۺاورۺرصػۺرؤتیۺتوبتۺالہؽۺاکۺوادحۺذرہعیۺںیہنۺوہاگۺ(‪)48‬۔ۺ‬
‫‪ ":_2‬ئها أمت أمُت ل هحسب ول هكخب" اس ۺدحثی ۺےس ۺولعمؾ ۺوہاتےہ ۺہک ۺاابثت ۺرہش ۺںیم ۺالص ۺ ۺاسحب ۺاہتبل ۺاسۺ‬
‫زامےنۺںیمۺوچہکنۺہیۺالصۺنکممۺہنۺاھتۺاسۺےئلۺاسۺےکۺدبؽۺرؤتیۺوکۺاایتخرۺایکۺایگۺورہنۺا تۺےکۺایمۺوہےنۺاکۺذرکۺۺویکںۺایگۺ؟ۺذہلاۺاسحب ۺیکۺ‬
‫ۺپۺاکچۺےہ‪،‬ۺوتۺابۺملعۺاسحبۺرپۺلمعۺ‬ ‫رطػۺانۺاجےنۺیکۺتلعۺا تۺاکۺایمۺوہانۺےہۺ‪،‬ۺۺاورۺا تۺاتیمۺےسۺلکنۺیئگ‪،‬ۺاورۺملعۺاسحبۺیعطقۺدرےج ٍ ج‬

‫رکانۺاجزئۺوہاگۺ(‪ )49‬۔‬
 ‫)‪(13‬‬ ‫‪:‬دلج‪29‬؍ۺامشرہۺ ‪ (.. 02‬وجالیئ–دربمس‪202 2‬ء)‬ ‫علىم اسالمیہ‬
‫‪" _3‬فاقدزوا له" اک ۺینعم ۺےہ ۺاچدن ۺاک ۺانمزؽ ۺےک ۺاابتعر ۺےس ۺاسحب ۺناگؤں ۺ‪ ،‬ۺہی ۺدحثی ۺدحثی ۺداجؽ ۺیک ۺرطح ۺےہ ۺہک ۺبجۺ‬
‫روسؽ ۺاہللﷺ ےن ۺاحصہب ۺریض ۺاہلل ۺمہنع ۺوک ۺربخ ۺدی ۺہک ۺاکی ۺدؿ ۺ ۺاسؽ ۺےک ۺربار ۺوہاگ ۺوت ۺاحصہب ۺوساؽ ۺایک ۺہک ۺایک ۺاس ۺدؿ ۺامہرے ۺےئل ۺاینتۺ‬
‫امنزںیۺھڑانھۺاکیفۺوہاگۺینتجۺوہۺاکیۺدؿۺںیمۺھڑےتھۺںیہ؟ۺوتۺرفامای‪:‬ۺ«ل‪ ،‬اقدزوا له قدزه»(‪ .)50‬وتۺسجۺرطحۺاسۺدحثیۺںیمۺۺاسۺظفلۺ‬
‫بیہۺوہاگ۔‬
‫ےسۺرمادۺاسحبۺناگانۺےہۺایسۺرطحۺروزےۺیلہپۺدحثیۺںیمۺیھبۺوصقمدۺاسح ۺ‬
‫‪"_4‬ل هحسب ول هکخبۺ "ۺںیمۺیفنۺےہۺہنۺہکۺیہنۺاورۺسجۺرطحۺۺا تۺوکۺےنھکلۺےسۺۺاسۺدحثیۺیکۺوہجۺعنمۺںیہنۺایکۺایگ‪،‬ۺہکلبۺ‬
‫اسۺوکۺرعبۺیکۺاسۺوتقۺیکۺاحتلۺیکۺربخۺرپۺومحمؽۺایکۺایگۺےہ‪،‬ۺایسۺدورسےۺےلمجۺوکۺیھبۺربخۺدےنیۺرپۺیہۺومحمؽۺایکۺاجےئۺاگۺاورۺاسۺےکۺ‬
‫ذرےعیۺملعۺاسحبۺرپلمعۺرکےنۺعنمۺںیہنۺایکۺاجےئۺاگ۔‬
‫شےسۺۺزںیمۺرپۺروامنۺوہےنۺواےلۺوحادثۺزامہنۺرپۺ‬
‫‪_5‬ۺملعۺوجنؾۺاورۺملعۺۺاسحبۺںیمۺرفؼۺےہ‪،‬ۺملعۺوجنؾۺںیمۺاتسروںۺاورۺاؿۺیکۺرگد ۺ‬
‫ادتسالؽۺایکۺاجاتۺےہ۔‬
‫ہکبجۺملعۺاسحبۺںیمۺاتسروںۺیکۺرگدشۺاورۺسفنۺراتفرۺاکۺاسحبۺناگایۺاجاتۺےہۺوجۺارمۺوکتینیۺےہۺاورۺرقآؿۺۺےنابرۺابرۺاسۺوکۺایبؿۺایکۺ‬
‫ےہۺاورۺاسۺںیمۺوغرۺرکےنۺاکۺمکحۺیھبۺدایۺےہ۔‬
‫داللئۺرپۺرصبتہ‪:‬‬
‫وہمجرۺاکۺرؤتیۺاکۺابعدتۺدےۺرکرؤتیۺوکۺروزےۺاکۺببسۺرفتیضۺرقاردےنیۺیکۺاتدیئۺروسؽۺاہللۺ ﷺۺےکۺرفامؿ‪":‬فان‬
‫غم علُكم"ۺےسۺ‬
‫وہیتۺےہ‪،‬ہیۺہلمجۺاسۺابتۺیکۺرطػۺااشرہۺرکیہۺےہۺہکۺووجدۺالہؽۺروزہۺےکۺرفتیضۺےئلیکاکیفۺںیہنۺہکلبۺرؤتیۺاکۺوہانۺرضوریۺےہویکہکنۺ‬
‫اسۺےلمجۺاکۺبلطمۺ امل ٔۺتغلۺےنۺیہیۺایبؿۺایکۺےہۺہکۺاچدنۺاکۺووجدۺوتۺوہۺنکیلۺرؤتیۺےسۺابدؽۺامعنۺوہ(‪)51‬ۺوتۺاسۺوتقۺسیتۺا لمۺرکو۔اسۺ‬
‫ےسۺہیۺابتۺیھبۺواحضۺوہیئگۺہکۺاالسیمۺڈنیلکرۺےکذرےعیۺراضمؿۺودیعۺاکۺمکحۺناگانۺرشتعیۺےکۺمکحۺےکۺاخمفلۺےہۺسجۺرطحۺہکۺضعبۺارفادۺ‬
‫اسۺرطحۺابںیتۺرکرےہۺںیہ۔‬
‫وہمجرۺامل ٔۺیکۺدورسیۺدلیلۺہکۺروسؽۺاہللﷺۺےنۺاسحبۺےسۺۺاقلطمعنمۺرفامایہیۺۺاسۺزامےنۺےکۺاابتعرۺوتۺحیحصۺےہۺنکیل‬
‫"لهحسبۺ"اسحبۺےکۺدعؾۺوجازۺاسۺرطحۺادتسالؽۺںیہنۺرکےتکسۺےسیجۺ"لهكخب" ۺےسۺاتکتبۺےکۺدعؾۺوجازۺرپادتسالؽۺںیہنۺرکےت‬
‫ۺرسیتیۺۺاوروچیھتۺدلیلۺہکۺاسحبۺےسۺا تۺتقشمۺںیمۺھڑھۺاجیت‪،‬ۺاورۺہیۺہکۺاسحبۺیعطقۺںیہنۺاز ےۺزامےنۺیکۺاابتعرۺےسۺوتۺحیحصۺ‬
‫ےہۺنکیلۺابۺملعۺاسحبۺےسۺاافتسدہۺرکانۺا تۺےئلیکۺآاسؿۺیھبۺےہۺاورۺاسحبۺۺوالدتۺرمقۺکتۺیعطقۺیھبۺاہتبلۺاسۺےکۺدعبۺاکۺرمہلحۺیعطقۺ‬
‫ںیہن؛ۺویکہکنۺرؤتیۺالہؽۺےکۺوحاےلۺےسۺایکلفیتۺاسحبۺےکۺدوۺرمےلحںیہۺ‪:‬‬
‫‪_1‬ۺارتقاؿۺاوروالدتۺرمقۺکتۺےکۺاسحابتۺیعطقۺںیہۺ۔‬
‫‪_2‬ااکمؿ ۺرؤتی ۺ‪:‬ینعی ۺبج ۺاچدن ۺوسرج ۺےس ۺدجا ۺوہاجےئ ۺوت ۺاکی ۺدمت ۺکت ۺوسرج ۺیک ۺروینش ۺیک ۺوہج ۺےس ۺرظن ۺںیہن ۺآات‪ ،‬ۺاورۺ‬
‫رظنہنۺآےنۺیک دمتۺایکۺےہ؟ۺۺاسۺیکۺنییعت ۺںیمۺامرہنیۺایکلفتۺاکۺاالتخػۺےہۺاورۺاؿۺاوقاؽۺےکۺاطمقبۺہیۺدمتۺاچدنۺیکۺدیپاشئۺےکۺدعبۺ‬
‫‪۰۵‬ۺےسۺ‪۳۱‬ۺوٹنھگںۺکتۺ ےہ‪،‬ۺاورۺفلتخمۺامرہنیۺےکۺفلتخمۺاواقتۺںیمۺفلتخمۺاجتربۺےکۺذرےعیۺولعمؾۺوہاۺےہ‪،‬ۺۺاورۺاچدنۺوکۺوجۺبسۺےسۺمکۺ‬
‫رمعۺںیمۺداھکیۺایگۺےہۺوہۺبجۺاچدنۺوسرجۺےسۺ‪۹‬ۺدرےجۺاورۺنیتۺٹنمۺدورۺوہۺاورۺوسرجۺاقفۺیکۺرطػۺ‪۵‬ۺدرےجالچۺاجےئاورۺاچدنۺیکۺوالدتۺرپۺ‬
 ‫)‪(14‬‬ ‫رؤتیۺالہؽۺںیمۺىکلفۺاسحابتۺاورۺڈنیلکرۺاکۺاابتعر‪،‬ۺاپاتسکینۺرؤتیۺالہؽۺیٹیمکۺےکۺانترظۺںیم‬

‫‪15.4‬ۺےٹنھگۺزگرۺہ ےۺوہۺ‪،‬ۺاورۺاسۺوکۺیھبۺاندرۺاحتلۺرقارۺۺدایۺایگۺےہ‪،‬اورۺاعؾۺاحتلۺںیمۺبتۺداھکیۺاجاتکسۺےہۺبجۺاچدنۺوسرجۺےسۺدسۺدرےجۺ‬
‫اورۺسیتۺٹنمۺدورۺوہ۔ۺ‬
‫زین ۺ ااکمؿ ۺرؤتی ۺےک ۺےلسلس ۺںیم ۺاسحابت ۺیعطق ۺںیہن ۺہکلب ۺاس ۺںیم ۺوممس‪،‬علطم ۺاک ۺاصػ ۺوہان ۺاور ۺاربآولد ۺوہان‪،‬وسرج ۺیک ۺروینش‪،‬ۺ‬
‫زنیم ۺےس ۺاچدن ۺاک ۺزاوہی ۺوریغہ ۺاومر ۺاک ۺیھب ۺدلخ ۺےہ ۺاس ۺےئل ۺتوبت ۺ ۺالہؽ ۺںیم ۺبج ۺکت ۺرؤتی ۺرصبی ۺےس ۺہن ۺوہ ۺوت ۺایکلفیت ۺاسحب ۺےکۺ‬
‫ذرےعیتوبتۺالہؽۺاکۺمکحۺںیہنۺناگایۺاجےئاگۺویکہکنۺاسۺوصرتۺںیمۺوہۺرصػۺ نۺاکۺافہدہۺدیتیۺےہ(‪)52‬۔‬
‫اسۺےلسلسۺریمیۺاپاتسکؿۺےکۺرعموػۺادارہۺاجۃعمۺالدیشۺںیمۺدقعنمہ ۺہبعشۺرؤتیۺالہؽۺےکۺذہمۺدارۺاورۺامرہۺایکلفتۺانجبۺیتفمۺ‬
‫لصیفۺاشدہۺےسۺرباہۺراتسۺابتۺوہیئۺوتۺاوہنںۺےنۺیھبۺیہیۺرفامای‪:‬‬
‫ہکۺملعۺۺاسحبۺےکۺۺدوۺرمےلحۺںیہۺۺ‪:‬‬
‫‪ _1‬امیپشئ ۺ‪ :‬ۺوجافرومےل ۺےسۺواحضۺوہیت ۺںیہ‪ ،‬ۺاورۺہیۺوس ۺدصیف ۺحیحصۺوہیتکس ۺںیہ ۺ‪،‬الثم ۺاچدن ۺاقف ۺےسۺانتکۺدنلبۺےہ؟ ۺای ۺاچدنۺںیم ۺروینشۺ‬
‫ینتکۺےہۺ؟ۺاچ دنۺاکۺزنیمۺےسۺاف ہل ۺایۺوسرجۺےسۺاف ہلۺ‪،‬ۺایۺاچدنۺاکۺزنیمۺےسۺدےنھکی ۺاکۺزاوہی‪،‬ہیۺوہۺزیچںیۺنجۺیکۺامیپشئۺیکۺاجیتکسۺںیہ‪،‬ۺاسۺےکۺ‬
‫ایعمراتۺےطۺںیہ‪،‬اوراسسنئۺاینتۺابرکیۺکتۺاسحبۺرکےکۺاتبۺیتکسۺےہ‪،‬ۺاورۺہیۺینیقیۺیھبۺںیہۺ۔‬
‫‪_2‬ۺ ااکمؿۺرؤتیۺ(اچدنۺاکۺرظنآےنۺایۺہنۺآےنۺاکۺہلصیف)‪:‬ۺاسٹفۺوریزۺوجۺاتبےتۺںیہۺہکۺاچدنۺرظنۺآےئۺاگۺایۺرظنۺںیہنۺآےئۺاگ؟ۺاؿۺ‬
‫اک ۺہی ۺہلصیف ۺوس ۺدصیف ۺینیقی ۺںیہن ۺوہات‪ ،‬ۺاس ۺیک ۺوہج ۺہی ۺےہ ۺہک ۺاسٹف ۺوریز ۺھچک ۺوعالم ۺوک ۺدھکی ۺرک ۺاتبےتںیہ ۺاور ۺاس ۺےک ۺالعوہ ۺیھب ۺتہب ۺاسرےۺ‬
‫وعالم ۺوہ ۺےتکس ۺںیہ ۺ‪،‬الثم ۺاسٹف ۺوری ۺابدؽ ۺےک ۺآےن ۺای ۺہن ۺآےن‪،‬ابرش ۺےک ۺوہےن ۺای ۺہن ۺوہےن ۺاک ۺاسحب ۺںیہن ۺرکاتکس‪ ،‬ۺوممس ۺرگؾ ۺوہاگ ۺای ۺاڈنھاۺ‬
‫وہاگ؟ۺاولدیگۺۺاورۺعلطمۺاکۺاصػۺوہانۺہیۺاےسیۺوعالمۺںیہۺنجۺاکۺاسٹفۺوریۺاسحبۺںیہنۺرکاتکسۺ‪،‬ۺایھبۺاسسنئۺاسۺویلؽۺرپۺںیہنۺہکۺاؿۺوعالمۺاکۺ‬
‫یھبۺاسحبۺرکےکس‪،‬ۺاسۺےئلۺاسسنئۺےکۺہیۺاسحابتۺفلتخمۺرشاطئۺےکۺاسھتۺدیقمۺوہےتںیہۺہکۺابدؽۺانۺوہ‪،‬ۺوممسۺانمبسۺوہ‪،‬دےنھکیۺواےلۺ‬
‫ےکآںیھکنۺیھب ۺکیھٹۺوہ ۺوترھپ ۺاجرکۺرظن ۺآاتکسۺےہ ۺ‪ ،‬ۺذہلا ۺاسنۺوصرت ۺںیم ۺتیعطق ۺںیہن ۺآوہیت ۺ‪،‬اس ۺںیم ۺتینظ ۺآاجیت ۺےہ ۺ‪ ،‬ۺاورۺہیۺتینظۺ‬
‫یھبۺایسیۺںیہنۺہکۺاغبلۺامگؿۺےکۺدرےجۺیکۺزیچۺوہۺہکلبۺہیۺنیقیۺےکۺرقبیۺیکۺزیچۺیھبۺوہیتکسۺےہۺارگۺاسۺاکۺاسحبۺابریکیۺاورۺافصیئۺےسۺایکۺ‬
‫اجےئۺوتۺیسکۺ‪،‬ےنیہۺاکۺاچدنۺااسیۺوہاتۺےہۺہکۺارگۺابدؽۺانۺوہۺوتۺںیمہۺنیقیۺوہاتۺےہۺہکۺرظنۺآےئۺاگۺنکیلۺاسۺنیقیۺںیمۺااہبؾۺرہبۺاحؽۺوہاتۺےہ۔‬
‫یھبکۺاچدنۺرظنۺہنۺآانۺینیقیۺوہاتۺےہۺہکۺاچدنۺاےسیۺ مہبۺاحالتۺوہےتۺںیہۺہکۺاانتۺینیقیۺوہاتۺےہۺہکۺارگۺوکیئۺيلسکوپۺاامعتسؽۺیکۺاجےئۺ‬
‫وتۺاشدیۺرظنۺآےئۺانرلمۺۺآھکنۺرظنۺںیہنۺآۺےئۺاگ‪،‬ۺایۺضعبۺدہعف ۺيلسکوپۺےسۺیھبۺرظنۺںیہنۺآاتۺ۔ۺوتۺبلطمۺاچدنۺرظنۺآےنۺایۺہنۺآےنۺاکۺہلصیفۺوجۺ‬
‫اسحبۺےسۺوہاتۺےہۺاسۺوکۺمہۺوسۺدصیفۺینیقیۺںیہنۺہۺ۔‬
‫اچدنۺیکۺیفنۺایکلفیتۺاسحبۺےکۺذرےعی‪:‬‬
‫ارگۺایکلفیتۺاسحبۺےسۺاچدنۺاکۺدانھکیۺنکممۺہنۺوہۺاورۺوگاہۺوگایہۺدےنیۺےئلیکۺآےئۺوتۺاسۺوصرتۺںیمۺایکلفیتۺاسحبۺیکۺوہجۺےسۺوگایہۺ‬
‫وکۺردۺایکۺاجےئۺایۺںیہنۺ؟‬
‫بسےسۺےلہپۺاسۺرپۺروینشۺڈایلۺےہۺاورۺاوہنںۺاسۺوصرتۺںیمۺوگایہۺوکۺردۺرکےن ۺاکاہکۺےہ۔‬
‫اتمرخنیۺںیمۺےسۺالعہمۺیکبسۺےنۺ ۺ‬
‫قطعا‪ ،‬فالري ًظهس من كالم أصحابنا‬ ‫”لى شهد عدلن بسؤٍت الهالل‪ ،‬وقال أهل الحساب‪ :‬ئهه ل جمكن زؤٍخه ً‬
‫أهه ل ًلخفت لقىل أهل الحساب‪ ،‬وقال السبكي وغيره من الشافعُت‪ :‬ئهه ل جقبل الشهادة؛ ألن الحساب أمس‬
‫قطعي‪ ،‬والشهادة ظنُت‪ ،‬والظن ل ٌعازض القطع“ (‪.)53‬‬
 ‫)‪(15‬‬ ‫‪:‬دلج‪29‬؍ۺامشرہۺ ‪ (.. 02‬وجالیئ–دربمس‪202 2‬ء)‬ ‫علىم اسالمیہ‬
‫”قال العالمت العبادي‪":‬ئهه ئذا دل الحساب القطعي على عدم زؤٍخه لم ًقبل قىل العدل لسؤٍخه‪ ،‬وجسد‬
‫شهادتهم بها“ (‪.)54‬‬
‫”وقال الهُثمي‪ :‬ووقع جسدد لهإلء وغيرهم فُما لى دل الحساب على كرب الشاهد بالسؤٍت‪ ،‬والري ًخجه منه‬
‫أن الحساب ئن اجفق أهله على أن مقدماجه قطعُت‪ ،‬وكان املخبرون منهم برلك عدد الخىاجس زدث الشهادة وئل‬
‫(‪.)55‬‬
‫فال“‬
‫العہمۺیکبسۺرہمحۺاہللۺہیۺاتبےنۺیکۺوکششۺرکرےہۺںیہۺہکۺرشتعیۺوکۺرپےنکۺاکۺرشتعیۺےنۺمکحۺدایۺےہ‬
‫ياأَيُّها الَّ ِذين آمنُوا إِ ْن جاء ُكم فَ ِ‬
‫اس ٌق بِنَبٍَإ فَتَبَ يَّنُوا (‪)56‬ۺایسۺۺرطحۺارگۺسحۺوگایہۺوکۺردۺرکےۺوتۺاسۺوصرتۺںیمۺوگایہۺوکۺردۺایکۺاجاتۺ‬ ‫ََ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ےہ؛ ۺ ذہلاۺایکلفیتۺ اسحب ۺےک ۺوقادع ۺوچہکن ۺیعطق ۺںیہ ۺاور ۺاسۺےکۺذرےعی ۺبجۺالہؽ ۺیک ۺرؤتی ۺاحمؽۺوہ ۺوت ۺاس ۺوصرتۺںیم ۺوکیئ ۺوگایہ ۺدےنیۺ‬
‫ےئلیکۺآےئۺوتۺایکلفیتۺاسحبۺےکۺ ذرےعیۺاسۺیکۺوگایہۺوکۺرپاھکۺایکۺاجےئ۔‬
‫اورۺیتفمۺلصیفۺاشدہۺرفامےتۺںیہ‪:‬‬
‫اہیںۺہیۺہتکنۺذنہۺںیمۺرانھکۺاچےیہۺہکۺ"صوموا لرؤيتو" اکۺبلطمۺہیۺوتۺےہۺہکۺرؤتیۺاکۺہلصیفۺاسسنئۺےسںیہنۺوہاگۺہکلبۺوگایہۺ‬
‫ےس ۺوہاگ ۺنکیل ۺاس ۺاک ۺبلطم ۺہی ۺںیہن ۺہک ۺدعؾ ۺرؤتی ۺیک ۺےلصیف ۺےئلیک ۺیھب ۺااسنین ۺوگایہ ۺیک ۺرضورت ۺوہیگ ۺای ۺااسنین ۺےک ۺےنہک ۺرپ ۺوہاگ ۺہکلب ۺدعؾۺ‬
‫رؤتیۺاکۺہلصیفۺاسسنئۺیکۺاینبدۺرپۺوہاتکسۺےہۺدعؾۺرؤتیۺیکۺضعبۺںیلکشۺابلکلۺنقیتمۺوہیتۺںیہۺ‪،‬الثمۺایھبۺاچدنۺدیپاۺیہۺںیہنۺوہا‪،‬ۺایۺاچدنۺوسرجۺ‬
‫ےسۺےلہپۺڈوبۺایگۺےہ‪،‬ایۺوسرجۺےکۺرقبیۺےہۺاورۺوسرجۺےکۺاحہلۺسجۺںیمۺزیتۺروینشۺوہیتۺےہۺںیمۺاسۺیکۺروینشۺپچۺاجےئاورۺاےسیۺ‪،‬ےنیہۺ‬
‫دنرظنۺںیہنۺآےئاگ۔‬
‫یھبۺںیہۺہکۺاسۺںیمۺمہۺوگایہۺاسۺےئلۺہنۺےلۺہکۺںیمہۺنیقیۺوہاتےہۺہکۺاچ ۺ‬
‫اسحابتۺاورۺدجدیۺومیسلیسیرۺےکۺذرےعیۺوگایہۺوکۺاجانچن‪:‬‬
‫اسحابتۺاورۺدجدیۺومیسلیسیرۺےکۺذرےعیۺہیۺاجؿۺےتکسۺںیہۺہکۺاچدنۺبکۺاورۺاہکں ۺرظنۺآےئۺاگ‪،‬ۺآامسؿۺںیمۺانتکۺاواچنۺوہاگ‪،‬ۺاورۺاسۺ‬
‫ےکۺرظنۺآےنۺ ےکۺااکمانتۺایکۺںیہ۔ۺمہۺہیۺاسحبۺیھبۺناگۺےتکسۺںیہۺہکۺرغوبۺآاتفبۺےکۺدعبۺاچدنۺینتکۺدریۺکتۺاُّقفۺرپۺوموجدۺرےہۺاگ‪،‬ۺاورۺ‬
‫دنیکۺلکشۺیسیکۺوہیگ۔‬
‫داھکیۺاجۺےکسۺاگ۔ۺمہۺ اسٹفۺورئیزۺاورۺومیسلڈۺاصتوریۺیکۺدمدۺےسۺےلہپۺےسۺولعمؾۺرکۺےتکسۺںیہۺہکۺرظنۺآےنۺرپۺاچ ۺ‬
‫رساکریۺاورۺریغۺرساکریۺروِتیۺالہؽۺایٹیمکںۺولوگںۺےسۺاچدنۺدےنھکیۺیکۺاہشدںیتۺبلطۺرکیتۺںیہ۔ۺاہیںۺرپۺہیۺاصتوریۺامہریۺاسۺ‬
‫رطحۺدمدۺرکۺیتکسۺںیہۺہکۺمہۺاہشدتۺدےنیۺواےلۺصخشۺوکۺاصتوریۺداھکےئۺریغبۺوساالتۺرکۺےتکسۺںیہۺہکۺاوہنںۺےنۺسکۺوتقۺاچدنۺداھکی‪،‬ۺاچدنۺ‬
‫انتک ۺاواچن ۺاھت‪ ،‬ۺوسرج ۺےک ۺزندکی ۺاھت ۺای ۺدور ۺاھت‪ ،‬ۺالہؽ ۺاورپ ۺیک ۺاجبن ۺاھت ۺای ۺاس ۺیک ۺونںیک ۺولہپ ۺرپ ۺںیھت‪ ،‬ۺاچدن ۺوسرج ۺےک ۺداںیئ ۺاجبن ۺاھت ۺای ۺابںیئۺ‬
‫اجبن‪،‬ۺوریغہ۔‬
‫اجتوي(‪: )Recommendation‬‬
‫‪ _1‬رؤتیۺالہؽۺاکیۺرشیعۺہلئسمۺےہۺاسۺتکلممۺدخادۺاپاتسکؿۺںیمۺامل ٔۺاورۺوکح تۺدوونںۺیکۺذہمۺداریۺہ یتۺےہۺہکۺراضمؿۺاورۺ‬
‫دیعۺےکۺومعقۺرپۺوجاالتخػۺدیپاۺوہاتۺےہۺاسۺوکۺ لۺرکےنۺےئلیکۺاانپۺرکدارۺادأۺرکںی۔‬
‫‪_ 2‬رضحاتۺامل ٔ ۺرکاؾ ۺاور ۺرمزکیۺیٹیمکۺوک ۺاس ۺابت ۺرپ ۺوغر ۺرکان ۺاچےیہ ۺہک ۺاالتخػ ۺاطمعل ۺاکوچہکن ۺالبد ۺرقہبی ۺںیم ۺ ۺراحج ۺوقؽ ۺےکۺ‬
‫اطمقبۺاابتعرۺںیہن ۺ اورۺبجۺاکیۺکلمۺںیمۺاچدنۺرظنۺآےئۺوتۺرقیبیۺوکلمںۺےکۺےئلۺویہۺۺرؤتیۺاکیفۺوہیتۺےہۺاورۺبسۺرپۺروزہۺرانھکۺرفضۺوہۺ‬
 ‫)‪(16‬‬ ‫رؤتیۺالہؽۺںیمۺىکلفۺاسحابتۺاورۺڈنیلکرۺاکۺاابتعر‪،‬ۺاپاتسکینۺرؤتیۺالہؽۺیٹیمکۺےکۺانترظۺںیم‬

‫اجاتۺےہۺوتۺاکیۺکلمۺںیمۺبجۺاچدنۺرظنۺآےئۺوتۺامتؾۺولوگںۺےسیک ۺالزؾۺںیہنۺوہاگۺ‪،‬نکیلۺاسۺےئلیکۺرمزکیۺیٹیمکۺاوررضحاتۺامل ٔۺرکاؾۺوکۺرکلمۺ‬

‫اکؾۺرکےنۺیکۺرضورتۺےہ۔‬
‫‪_ 3‬وکح تۺوکۺاچےیہۺہکۺرہۺڑبےۺرہشۺںیمۺواہںۺےکۺدتعمۺہبۺامل ٔۺرکاؾۺاورۺاکیۺارسفۺیکۺوموجدیگۺںیمۺیٹیمکۺلیکشتۺدےئۺاورۺبجۺ‬
‫وہ ۺاہشدت ۺیل ۺاجےئ ۺوت ۺ ۺاس ۺوک ۺاہشدت ۺیلع ۺااہشلدت ۺےک ۺذرےعی‪ ،‬ۺای ۺوتکمب ۺےک ۺذرےعی ۺرمزکی ۺیٹیمک ۺوک ۺاجیھب ۺاجےئ ۺاور ۺرمزکی ۺیٹیمک ۺاس ۺرپۺ‬
‫االعؿۺرکںی۔‬
‫‪_4‬امرہنیۺایکلفتۺاورۺرضحاتۺامل ٔۺرکاؾۺوکۺاسۺوتقۺذہمۺداریۺےسۺاکؾۺانیلۺاچےئہۺ‪،‬ۺوچہکنۺااکمؿۺرؤتیۺںیمۺایکلفیتۺاسحبۺیعطقۺ‬
‫ںیہن‪،‬ذہلاۺۺامرہنیۺایکلفتۺاسۺوکۺاینبدۺانبرکۺرؤتیۺاکۺہلصیفۺہنۺرکںی۔اورۺوچہکنۺوالدتۺرمقۺںیمۺایکلفیتۺاسحب ۺاہقف ٔۺا ت ۺےکۺرصتاحیتۺےکۺ‬
‫اطمقبۺیعطقۺےہۺاسۺےئلۺبج ۺ ایکلفیتۺاسحبۺےسۺۺرؤتیۺۺاحمؽ ۺوہۺوتۺاسۺدؿۺوگایہۺوبقؽۺہنۺیکۺاجےئۺویکہکنۺاسۺوصرتۺںیمۺاسۺوگایہۺوکۺ‬
‫سحۺردۺرکریہۺےہۺاورۺایسیۺوصرتۺںیمۺوگایہۺوکۺاہقف ٔۺےنردرکےنۺاکۺاہکۺےہ۔‬
‫‪_ ۶‬االسیم ۺڈنیلکر ۺیک ۺاینبد ۺرپ ۺوچہکن ۺرؤتی ۺاک ۺمکح ۺناگےن ۺیک ۺوصرت ۺںیم ۺرشتعی ۺاک ۺدصقم ۺدبتلی ۺوہات ۺےہ ۺاس ۺےئل ۺوکحیتم ۺیکۺ‬
‫اجبنۺےسۺوزرأۺوکۺایبؿۺدےتیۺوتقۺاایتحطۺےسۺاکؾۺانیلۺاچےئہۺاورۺااشتنرۺالیھپےنۺواےلۺایبانتۺےسرگزیۺرکانۺاچےیہ۔ۺ‬
‫اتنجئ(‪: )Results‬‬
‫‪_۰‬وہمجر ۺامل ٔ ۺےک ۺزندکی ۺ"صوموا لرؤيتو " ۺںیم ۺرؤتی ۺےس ۺرؤتی ۺرصبی ۺرماد ۺےہ‪ ،‬ۺضعب ۺاعمرصنی ۺےک ۺزندکی ۺاس ۺےس ۺرماد ۺملع ۺاورۺ‬
‫ادرا ۺےہۺاورۺایسۺےسۺایکلفیتۺاسحبۺےسۺاافتسدےۺےکۺوجازۺرپۺادتسالؽۺرکےتۺںیہ‪،‬ۺنکیلۺاہمئۺتغلۺیکۺرصتاحیتۺججہٍمورۺےکۺومفقۺیکۺ‬
‫اتدیئۺرکیتۺےہ۔‬
‫‪_ ۲‬ۺایکلفیتۺاابتعرۺےسۺاالسیمۺداینۺںیمۺاالتخػۺاطمعلۺانزگریۺےہۺ‪،‬ۺنکیلۺایکۺرشاعۺاالتخػۺاطمعلۺاکۺاابتعرۺےہۺوہاگۺایۺںیہنۺاسۺںیمۺںیتۺاوقاؽۺ‬
‫ںیہۺ‪:‬‬
‫ججم‬
‫‪ ‬ےورۺۺا تۺےکۺزندکیۺاالتخػۺاطمعلۺاکۺاابتعرۺںیہن۔‬
‫‪ ‬اہتبل ۺوشاعف ۺاور ۺدورسے ۺذمابہ ۺےک ۺضعب ۺنیققحم ۺاہقف ٔ ۺےک ۺزندکی ۺالبد ۺرقہبی ۺںیم ۺاالتخػ ۺ عالع ۺاک ۺاابتعر ۺںیہنۺ‬
‫اہتبلۺالبدۺدیعبہۺںیمۺاسۺاکۺاابتعرۺوہاگ۔‬
‫‪ ‬اقلطمۺاالتخػۺاطمعلۺاکۺاابتعرۺوہاگ۔‬
‫‪_۳‬ۺایکلفیت ۺاسحبۺبجۺرؤتیۺوکۺاحمؽۺرقارۺدےۺوت ۺایکۺاسۺوکۺامعنۺوبقؽۺاہشدتۺرقارۺدایۺاجےئۺاگۺایۺںیہن؟ۺاسۺںیمۺاالتخػۺےہۺ‪،‬ۺوہمجرۺےکۺ‬
‫زنديۺہیۺامعنۺوبقؽۺاہشدتۺںیہنۺ‪،‬ۺہکبجۺالعہمۺیکبسۺاورۺدورسےۺاتمرخنیۺےنۺاسۺامعنۺاہشدتۺرقارۺدایۺےہۺاورۺایسۺوکۺعمجمۺاہقفلۺاالالسیمۺےنۺ‬
‫اایتخرۺایکۺےہ۔‬
‫‪_4‬ملعۺوجنؾۺیکۺدوۺںیمسقۺںیہۺ‪:‬‬
‫‪ ‬اسحیب ۺسج ۺےس ۺوسرج ۺاور ۺاچدن ۺیک ۺراتفر ۺولعمؾ ۺوہ‪ ،‬ۺاس ۺمسق ۺےس ۺافہدہ ۺانیل ۺاجزئ ۺےہ ۺہکلب ۺبحتسم ۺےہ ۺاور ۺایس ۺےسۺ‬
‫تاقیتۺۃال ۺںیمۺاافتسدہۺایکۺایگۺےہ۔‬
 ‫)‪(17‬‬ ‫‪:‬دلج‪29‬؍ۺامشرہۺ ‪ (.. 02‬وجالیئ–دربمس‪202 2‬ء)‬ ‫علىم اسالمیہ‬
‫‪ ‬دورسیۺمسقۺادتسالیلۺےہۺسجۺںیمۺلبقتسمۺںیمۺشیپۺآےنۺواےلۺوااعقتۺووحادثۺولعمؾۺےئکۺاجےتۺںیہ‪،‬ۺاورۺراتفرۺ‬
‫وجنؾ ۺےس ۺوحادث ۺارض ۺرپ ۺادتسالؽ ۺرکےت ۺںیہ ۺرشاع ۺ ۺاس ۺےس ۺاافتسدہ ۺرکان ۺاجزئ ۺںیہن ۺ‪،‬اور ۺرؤتی ۺالہؽ ۺںیم ۺاسحبۺ‬
‫ےسۺرمادۺاسحیبۺےہۺہنۺہکۺادتسالیلۺ۔‬
‫‪_5‬ملع ۺکلف ۺےک ۺاالطصح ۺےک ۺاطمقب ۺوالدت ۺرمق ۺےس ۺرماد ۺاچدن ۺاک ۺاحمؼ ۺےس ۺادتبایئ ۺرسانک ۺےہ ۺاور ۺاامتجع ۺسمش ۺورمق ۺےکاچدن ۺاک ۺےھچیپ ۺرہ ۺاجانۺ‬
‫ےہ۔‬
‫رشیعۺاابتعرۺےسۺرمقیۺ‪،‬ےنیہۺیکۺادتبأۺاچدنۺاکۺرغمبۺےکۺرظنۺآےنۺےکۺدعبۺوہیتۺ۔ۺ‬
‫‪_۶‬بجۺعلطمۺاربآولدۺوہۺوتۺایکلفیتۺاسحبۺےکۺذرےعیۺرؤتیۺاکۺتوبتۺےکۺابرےۺنیتۺاوقاؽۺںیہ‬
‫‪ ‬ایکلفیتۺاسحبۺرؤتیۺالہؽۺےکۺتوبت ۺںیمۺاقلطمریغۺربتعمۺےہ ۺہکلبۺرؤتیۺرصبیۺرپۺیہۺلمعۺایکۺاجےیئۺاگ‪،‬ۺہی ۺۺوہمجرۺاکۺ‬
‫کلسمۺےہ۔‬
‫‪ ‬ایکلفیت ۺاسحب ۺرؤتی ۺالہؽ ۺےک ۺتوبت ۺںیم ۺربتعم ۺےہ ۺاہتبل ۺرؤتی ۺ ۺرصبی ۺرپ ۺیھب ۺلمع ۺایک ۺاجےیئ ۺاگ ۺہی ۺضعب ۺاتنیعب‪،‬ۺ‬
‫دقتمنیم‪،‬اتمرخنی‪،‬اورۺاعمرصنیۺامل ٔۺنجۺاکۺقلعتۺفلتخمۺذمابہۺےسۺںیہ۔‬
‫‪ ‬ۺابۺرصػۺایکلفیتۺاسحبۺےکۺذرےعیۺیہۺرؤتیۺۺالہؽۺاکۺہلئسمۺ لۺرکانۺاچےیہ‪،‬ۺاورۺابۺرؤتیۺاکۺاابتعرۺںیہنۺ۔‬
‫‪ _7‬وہمجر ۺامل ٔ ۺیک ۺاقلطم ۺایکلفیت ۺاسحب ۺوک ۺرد ۺرکےن ۺںیم ۺدلیل ۺاینت ۺوبضمط ۺںیہن ۺینتج ۺےک ۺایکلفیت ۺاسحب ۺےک ۺاابتعر ۺوہےن ۺیک ۺدلیل ۺےہ ۺاہتبلۺ‬
‫وچہکنۺایکلفیتۺاسحبۺےکۺدوۺرمےلحںیہۺ‪:‬‬
‫‪_1‬وسرجۺواچدنیکۺرگدش‪،‬ۺارتقاؿ‪،‬والدتۺرمقۺکتۺےکۺاسحابتۺیعطقۺںیہۺ۔‬
‫‪_ 2‬نکیلۺبجۺاچدنۺوسرجۺےسۺدجاۺوہاجےئۺوتۺاکیۺدمتۺکتۺوسرجۺیکۺروینش ۺیکۺوہجۺےسۺرظنۺںیہنۺآات‪،‬ۺاورۺرظنہنۺآےنۺیکۺدمتۺایکۺےہ؟ۺ‬
‫اسۺیکۺنییعتۺںیمۺامرہنی ۺایکلفتۺاکۺاالتخػۺےہۺاورۺاؿۺاوقاؽۺےکۺاطمقبۺہیۺدمتۺاچدنۺیکۺدیپاشئۺےکۺدعبۺ‪۰۵‬ۺےسۺ‪۳۱‬ۺوٹنھگںۺکتۺےہ‪،‬ۺاورۺ‬
‫فلتخمۺامرہنیۺےکۺفلتخمۺاواقتۺںیمۺفلتخمۺاجتربۺےکۺذرےعیۺولعمؾۺوہاۺےہ‪،‬ۺۺاورۺاچدنۺوکۺوجۺبسۺےسۺمکۺرمعۺںیمۺداھکیۺایگۺےہۺوہ ۺبجۺاچدنۺ‬
‫وسرجۺےسۺ‪۹‬ۺدرےجۺاورۺنیتۺٹنمۺدورۺوہۺاورۺوسرجۺاقفۺیکۺرطػۺ‪۵‬ۺدرےجالچۺاجےئاورۺاچدنۺیکۺوالدتۺرپۺ‪15.4‬ۺےٹنھگۺزگرۺہ ےۺوہۺ‪،‬ۺاورۺاسۺ‬
‫سیتٹنمۺدورۺوہ۔ۺ‬
‫وکۺیھبۺاندرۺاحتلۺرقارۺۺدایۺایگۺےہ‪،‬اورۺاعؾۺاحتلۺںیمۺبتۺداھکیۺاجاتکسۺےہۺبجۺاچدنۺوسرجۺےسۺدسۺدرےجۺاورۺ ۺ‬
‫رؤتی‪،‬ۺاورااکمؿۺرؤتیۺےکۺےلسلسۺںیمۺاسحابتۺیعطقۺںیہنۺہکلب ۺاسۺںیمۺوممس‪،‬علطمۺاکۺاصػۺوہانۺاورۺاربآولدۺوہان‪،‬وسرجۺیکۺروینش‪،‬ۺزنیمۺ‬
‫ےسۺاچدنۺاکۺزاوہیۺوریغہۺاومرۺاکۺیھبۺدلخۺےہۺاسۺےئلۺتوبتۺۺالہؽۺںیمۺبجۺرؤتیۺرصبیۺےسۺہنۺداھکیۺایگۺوہۺایکلفیتۺاسحبۺربتعمۺںیہنۺوہاگۺ‬
‫ویکہکنۺاسۺوصرتۺںیمۺوہۺرصػۺ نۺاکۺافہدہۺدیتیۺےہ۔‬
‫‪_8‬امنز ۺسفن ۺدوخؽ ۺوتق ۺےس ۺیہ ۺرفض ۺوہاجیت ۺےہ‪ ،‬ۺاور ۺسج ۺیھب ۺرطےقی ۺےس ۺدوخؽ ۺوتق ۺاک ۺملع ۺوہاگ ۺامنزرفض ۺ ۺوہاجےئ ۺیگ ۺ‪،‬اور ۺوچہکنۺ‬
‫ایکلفیتۺاسحابتۺاسۺدحۺکتۺیعطقۺںیہ‪،‬ۺاسۺےئلۺامنزۺےکۺاعمےلمۺایکلفیتۺاسحبۺاکۺاابتعرۺایکۺایگۺ۔‬
‫اہتبلۺروزےۺےکۺےلسلسۺںیمۺرشتعیۺےنۺرؤتیۺوکۺببسۺرقاردایۺےہۺ‪،‬ۺرصػۺاچدنۺاکۺوسرجۺیکۺاعشعۺےس ۺےنلکنۺوکۺببسۺںیہنۺرقارۺدایۺایگ‪،‬اورۺ‬
‫رؤتیۺےکتوبتۺےکابرےۺںیمۺایکلفیتۺاسحابتۺیعطقۺںیہنۺںیہۺاسۺےئلۺاؿۺاکۺاابتعرۺںیہنۺایکایگۺ۔ۺ‬
 (18) ‫ۺاپاتسکینۺرؤتیۺالہؽۺیٹیمکۺےکۺانترظۺںیم‬،‫رؤتیۺالہؽۺںیمۺىکلفۺاسحابتۺاورۺڈنیلکرۺاکۺاابتعر‬

.5 ،55 ،‫) _القرآن‬1(

Al-Quran, 55, 5.
.33 ،21 ،‫)_القرآن‬2(
Al-Quran, 21, 33.
.۵۲۲ ‫ لبنان‬،‫ بريوت‬،‫ داراملعرفة‬،‫ حتقيق حممد سيد كيَلين‬،‫ املفردات ف غريب القرآن‬،)۲۰۵ ‫ اْلسي بن حممد (املتوىف‬،‫)_ أصفهاين‬3(
Isfahani, Al-Hussein Bin Muhammad (deceased 502), Vocabulary in Gharib Al-Qur’an, investigation by
Muhammad Sayed Kilani, Dar Al-Ma’rifah, Beirut, Lebanon 288.
.219/14 ،) ‫ ى‬1414(3:‫ ط‬،‫ بريوت‬،‫ دار صادر‬،‫ لسان العرب‬،) ‫ى‬711 :‫ حممد بن مكرم (املتوىف‬،‫) _ ابن منظور‬4(
Ibn Manzoor, Muhammad bin Makram (deceased: 711 AH), Lisan Al Arab, Dar Sader, Beirut, vol.: 3
(1414 AH), 14/219.
.15/1 ،)200(1:‫ ط‬،‫ مراكش‬،‫ دار بيضاء‬،‫ شركة النشر والتوزيع املدارس‬،‫ العذب الزالل‬،‫ حممد بن عبد الوىاب‬،‫الفاسي‬-)5(
Al-Fasi, Muhammad bin Abdul-Wahhab, Al-Atheb Al-Zalal, Al-Madaris Publishing and Distribution
Company, Dar Al-Bayda, Marrakech, vol.: 1 (200), 1/15.
.8 ،35 ،‫)_القرآن‬6(
Al-Quran, 35, 8.
‫ حممد‬،‫ عدنان درويش‬:‫ احملقق‬،‫ الكليات معجم ف املصطلحات والفروق اللغوية‬،) ‫ى‬1094‫ أيوب بن موسى اْلنفي (املتوىف‬،‫)_ كفوي‬7(
.474/1 ،‫ بريوت‬،‫ مؤسسة الرسالة‬،‫املصري‬
Kafawi, Ayoub bin Musa Al-Hanafi (died 1094 AH), Colleges, A Dictionary of Terminology and
Linguistic Nuances, investigator: Adnan Darwish, Muhammad Al-Masry, Al-Risala Foundation, Beirut,
1/474.
.185 ،1:‫ ط‬،‫ دار أجمد‬،‫ىَلل رمضان ومواقيت الصَلة بي الشرع والفلك‬:‫ اْلىلة واملواقيت‬،‫)_ عماد جماىد‬8(
Imad Mujahid, The Crescents and Times: The Crescent of Ramadan and the Times of Prayer between
Sharia and Astronomy, Dar Amjad, I: 1, 185.
.280/1 ،‫ العذب الزالل‬،‫)_الفاسي‬9(
Al-Fasi, Al-Atheb Al-Zalal, 1/280.
.384/2 ،‫ مهجية إثبات اْلىلة‬،‫)_ حممد جرب‬10(
Muhammad Jabr, Methodology to prove the crescents, 2/384.
‫رضا‬:‫ احملقق‬،‫ى )الفواكو الدواين على رسالة ابن أيب زيد القريواين‬1126 :‫ أمحد بن غامن (أو غنيم) املالكي (املتوىف‬،‫)_ النفراوي‬11(
.699/2 ،‫ مكتبة الثقافة الدينية‬،‫فرحات‬
Al-Nafrawi, Ahmed bin Ghanim (or Ghoneim) Al-Maliki (deceased: 1126 AH) Al-Fawakeh Al-Dawani on
the message of Ibn Abi Zaid Al-Qayrawani, investigator: Reda Farhat, Religious Culture Library, 2/699.
.۲۹۵/۵ ،‫ مهجية إثبات اْلىلة‬،‫) _ حممد جرب‬12(
Muhammad Jabr, Methodology to prove the crescents, 2/392.
‫ى‬1395( 4:‫ ط‬،‫ مصر‬،‫ مصطفى البايب اْلليب وأوالده‬،‫ بداية اجملتهد و هناية املقتصد‬،) ‫ى‬595 : ‫ حممد بن أمحد (املتوىف‬،‫)_ ابن رشد‬13(
.237/1 ،)‫م‬1975/
Ibn Rushd, Muhammad bin Ahmad (deceased: 595 AH), The Beginning of the Mujtahid and the End of
the Muqtasid, Mustafa Al-Babi Al-Halabi and his sons, Egypt, I: 4 (1395 AH / 1975 AD), 1/237.
 (19) )‫ء‬202 2‫( وجالیئ–دربمس‬.. 02 ‫؍ۺامشرہۺ‬29‫دلج‬: ‫علىم اسالمیہ‬

‫ الدار التونسية‬،‫ فضيلة الشيخ حممد الشاذيل النيفر‬:‫ احملقق‬،‫ امل ْعلم بفوائد مسلم‬،) ‫ى‬536‫ حممد بن علي املالكي (املتوىف‬،‫)_ املارزي‬14(
ُ
.44/3 )‫م‬1988( 2:‫ ط‬،‫املؤسسة الوطنية للكتاب باجلزائر‬ ّ ،‫للنشر‬
Al-Marzi, Muhammad bin Ali Al-Maliki (deceased 536 AH), the teacher with the benefits of Muslim, the
investigator: His Eminence Sheikh Muhammad Al-Shazly Al-Naifer, the Tunisian Publishing House, the
National Book Foundation in Algeria, vol.: 2 (1988 AD) 3/44.
.179/2 .‫ط‬.‫ د‬،‫ عامل الكتب‬،‫ أنوار الربوق ف أنواء الفروق‬،) ‫ى‬684 :‫ أمحد بن إدريس (املتوىف‬،‫القراف‬-)15(
Al-Qarafi, Ahmed bin Idris (deceased: 684 AH), Anwar Al-Barouq fi Anwaa Al-Furuq, The World of
Books, d. 2/179.
.15/1 ،‫ العذب الزالل‬،‫)_ الفاسي‬16(
Al-Fasi, Al-Atheb Al-Zalal, 1/15.
.413/2 ،‫ مهجية إثبات رؤية اهلَلل‬،‫)_ حممد جرب‬17(
Muhammad Jabr, Methodology to Prove Seeing the Crescent, 2/413.
.227 ،2004 ،‫ يونيو‬،246_ ،‫ جملة اجلامعة اإلسَلمية‬،‫ اْلىلة بي الفلك والفقو‬،‫)_عماد أمحد الربغوثي ورفقاءه‬18(
Imad Ahmed Al-Barghouti and his companions, The Crescents between Astronomy and Jurisprudence,
The Journal of the Islamic University, _246, June, 2004, 227.
.‫)_ املصدر السابق‬19(
previous source.
.78 ،17 ،‫)_ القرآن‬20(
Al-Quran, 17, 78.
.17 ،30 ،‫ القرآن‬-)21(
Al-Qur’an, 30, 17.
.179/2 ،‫ الفروق‬،‫)_ القراف‬22(
Al-Qarafi, Al-Furuq, 2/179.
.3302/5 ،‫ لسان العرب‬،‫)_ابن منظور‬23(
Ibn Manzoor, Lisan Al Arab, 5/3302.
+ ‫ حممد بن اْلسي السليماين‬:‫ احملقق‬،‫ املسالك ف شرح موطأ مالك‬،)‫ھ‬543‫ حممد بن عبد اهلل بن العريب (املتوىف‬،‫)_ ابن العريب‬24(
.303/4 ،)‫م‬2007 ، ‫ى‬1428(1:‫ ط‬،‫ بريوت‬،‫ دار الغرب اإلسَلمي‬،‫عائشة بنت اْلسي السليماين‬
Ibn Al-Arabi, Muhammad bin Abdullah bin Al-Arabi (deceased 543 AH), Al-Masalak fi Sharh Muwatta
Malik, investigator: Muhammad bin Al-Hussein Al-Sulaymani + Aisha Bint Al-Hussein Al-Sulaymani, Dar
Al-Gharb Al-Islami, Beirut, I: 1 (1428 AH, 2007 AD), 4 /303.
.201/1 ،‫ العذب الزالل‬،‫)_ الفاسي‬25(
Al-Fasi, Az-Zalal, 1/201.

.406 ،‫ رؤيت ىَلل‬،‫)_ املفيت شفيع‬26(

The Mufti is an intercessor, Royat Hilal, 406.
.1/2 ،‫ الفروق‬،‫)_ القراف‬27(
Al-Qarafi, Differences, 2/1.
 ‫)‪(20‬‬ ‫رؤتیۺالہؽۺںیمۺىکلفۺاسحابتۺاورۺڈنیلکرۺاکۺاابتعر‪،‬ۺاپاتسکینۺرؤتیۺالہؽۺیٹیمکۺےکۺانترظۺںیم‬

‫(‪_)28‬عبد اهلل‪ ،‬عبد اهلل بن عبد الواحد اخلميس‪ ،‬مفهوم اْلساب الفلكي من ناحية شرعية‪ ،‬جامعة اإلمام حممد بن سعود اإلسَلمية‪،‬‬
‫الرياض‪ ،‬اململكة السعودية العربية‪ ،‬ط‪.14 ،1:‬‬
‫‪Abdullah, Abdullah bin Abdul Wahid Al-Khamis, the concept of astronomical calculation from a legal‬‬
‫‪perspective, Imam Muhammad bin Saud Islamic University, Riyadh, Saudi Arabia, vol.: 1, 14.‬‬
‫(‪_)29‬اکاکلیخ‪،‬ۺریبشادمح‪،‬ۺمہفۺایکلفتۺ‪،‬ۺہبتکمۺدارۺاولعلؾۺرکایچ‪،‬ۺرکایچۺ‪،‬ۺ‪.۰۵۶‬‬
‫‪Kakakhel, Shabirahmad, Fahim Falakiat, Dar Al Uloom Karachi Library, Karachi, 156.‬‬
‫(‪_)30‬ۺڈارٹکۺاحظفۺۃالحۺادلنی‪،‬ۺرؤتیۺالہؽۺاکۺرشیعۺاورۺایکلفیتۺاجزئ ‪،‬ۺذہتبیۺاالاکفر‪،‬ۺدلجۺ‪،۴‬ۺامشرہۺ‪،۰‬ۺ‪23‬‬
‫‪Dhaktar Hafez Salah al-Din, Seeing Hilal as Sharia or Permissible Philosophy, Refinement of Ideas,‬‬
‫‪Volume 4, Shamara 1, 23‬‬
‫(‪ _)31‬حممد جرب‪ ،‬منهجية إثبات اْلىلة‪.385/2 ،‬‬
‫‪Muhammad Jabr, Methodology of Proving Crescents, 2/385.‬‬
‫(‪ _)32‬ابن عابدين‪ ،‬تنبيو الغافل والوسنان على أحكام ىَلل رمضان‪ ،‬رسائل ابن عابدين‪.222/1 ،‬‬
‫‪Ibn Abidin, Alert the inattentive and the oblivious to the rulings of the crescent of Ramadan, Rasa’il Ibn‬‬
‫‪Abidin, 1/222.‬‬
‫(‪ _)33‬النفراوي‪ ،‬الفواكو الدواين على رسالة ابن أيب زيد القريواين‪.699/2 ،‬‬
‫‪Al-Nafrawi, Fruits Al-Dawani on the message of Ibn Abi Zaid Al-Qayrawani, 2/699.‬‬
‫(‪_)34‬النووي‪ ،‬اجملموع شرح املهذب‪.270/6 ،‬‬
‫‪Al-Nawawi, Al-Majmoo’ Sharh Al-Muhadhdhab, 6/270.‬‬
‫(‪ _)35‬ابن قدامو‪ ،‬املغين‪.338/4 ،‬‬
‫‪Ibn Qudamah, Al-Mughni, 4/338.‬‬
‫(‪ _)36‬الذىيب‪ ،‬عبد اهلل بن عثمان (املتوىف ‪748‬ى )‪ ،‬سريأعَلم النبَلء‪ ،‬شعيب أرنووط ورفقاءه‪ ،‬موسسة الرسالة‪ ،‬بريوت‪ ،‬لبنان‪ ،‬ط‪3:‬‬
‫(‪1985‬ى )‪.187/4 ،‬‬
‫‪Al-Dhahabi, Abdullah bin Othman (died 748 AH), Sirs of the Nobles, Shoaib Arnout and his‬‬
‫‪Companions, Al-Risala Foundation, Beirut, Lebanon, vol. 3 (1985 AH), 4/187.‬‬
‫(‪ -)37‬الذىيب‪ ،‬سريأعَلمالنبَلء‪.201/14 ،‬‬
‫‪Al-Dhahabi, Sir A’lam al-Nubala, 14/201.‬‬
‫(‪ _)38‬املصدر السابق ‪.284/16‬‬
‫‪previous source 16/284.‬‬
‫(‪ _)39‬املصدر السابق ‪669/17‬‬
‫‪previous source 17/669‬‬
‫(‪_)40‬املصدر السابق‪.688/17 ،‬‬
‫‪The previous source, 17/688.‬‬
‫‪(41 -)https://islamonline.net/%‬‬

‫(‪ _)42‬القرطيب‪ ،‬حممد بن أمحد (املتوىف‪ 671‬ى )‪ ،‬اجلامع ْلحكام القرآن‪ ،‬حتقيق ىشام مسري البخاري‪ ،‬دار عامل الكتب‪ ،‬الرياض‪ ،‬اململكة‬
‫العربية السعودية‪ ،‬ط‪ 1423 :‬ى ‪ 2003 /‬م‪.342/2 ،‬‬
 (21) )‫ء‬202 2‫( وجالیئ–دربمس‬.. 02 ‫؍ۺامشرہۺ‬29‫دلج‬: ‫علىم اسالمیہ‬

Al-Qurtubi, Muhammad bin Ahmad (died 671 AH), The Collector of the Rulings of the Qur’an,
investigated by Hisham Samir Al-Bukhari, Dar Alam Al-Kutub, Riyadh, Saudi Arabia, I: 1423 AH / 2003
AD, 2/342.
.14 ‫)_ املصدر السابق‬43(
previous source 14.
‫ جامعة اإلمام حممد بن سعود‬،‫ مفهوم اْلساب الفلكي من ناحية شرعية‬،‫ عبد اهلل بن عبد الواحد اخلميس‬،‫)_ عبد اهلل اخلميس‬44(
.15 ،1:‫ ط‬،‫ اململكة السعودية العربية‬،‫ الرياض‬،‫اإلسَلمية‬
Abdullah Al-Khamis, Abdullah bin Abdul Wahid Al-Khamis, the concept of astronomical calculation from
a legal perspective, Imam Muhammad bin Saud Islamic University, Riyadh, Saudi Arabia, vol.: 1, 15.
.127/4 ،‫ فتح الباري‬،‫)_ ابن حجر‬45(
Ibn Hajar, Fath Al-Bari, 4/127.
.127/4 ،‫ دار املعرفة‬،‫ كتاب الصوم‬،‫ فتح الباري‬،‫)_ ابن حجر‬46(
Ibn Hajar, Fath Al-Bari, The Book of Fasting, Dar Al-Maarifa, 4/127.
.17 ،‫ مفهوم اْلساب الفلكي من ناحية شرعية‬،‫)_ عبد اهلل اخلميس‬47(
Abdullah Al-Khamis, the concept of astronomical calculation from a legal perspective, 17.
.13 ،‫ أوائل الشهور العربية ىل جيوز إثابتها باْلساب الفلكي‬،‫) _شاكر‬48(
Shaker, The beginning of the Arab months, is it permissible to prove them by astronomical calculation,
13.
13 ‫)_ املصدر السابق‬49(
previous source 13
.2250/4 ،۵۹۲۲:‫ رقم اْلديث‬،‫ اجلامع الصحيح‬،‫) _ مسلم‬50(
Muslim, Al-Jami Al-Sahih, Hadith No.: 2937, 4/2250.
.3302/5 ،‫ لسان العرب‬،‫)_ابن منظور‬51(
Ibn Manzoor, Lisan Al Arab, 5/3302.
(52_) https://muftitaqiusmani.com/ar/%d%8b1
.444/1) ، ‫ ى‬1299 - 1217( ،‫ فتح العلي املالك ف الفتوى على مذىب اإلمام مالك‬،‫ حممد بن أمحد‬،‫)_ ابن عليش‬53(
Ibn Alish, Muhammad bin Ahmed, Fath al-Ali al-Malik in the fatwa on the doctrine of Imam Malik, (1217
- 1299 AH, 1/444).
‫ دار‬،‫ حتقيق مكتب البحوث والدراسات‬،‫ حاشيتان على شرح جَلل الدين احمللي على منهاج الطالبي‬،‫ أمحد بن أمحد‬،‫)_ القليبويب‬54(
.63/2 ،)‫م‬1998 - ‫ى‬1419 ( ،‫الفكر‬
Al-Qaliboubi, Ahmed bin Ahmed, two footnotes to Jalal Al-Din Al-Muhalli’s explanation of the two
students’ curriculum, investigation by the Office of Research and Studies, Dar Al-Fikr, (1419 AH - 1998
AD), 2/63.
.222/13 ،‫ موقع اإلسَلم‬،‫ حتفة احملتاج ف شرح املنهاج‬،) ‫ى‬974 : ‫ أمحد بن حجر (املتوىف‬،‫)_ اهليثمي‬55(
Al-Haythami, Ahmed bin Hajar (deceased: 974 AH), Tuhfat al-Muhtaj fi Sharh al-Minhaj, Islam website,
13/222.
.6 ،49 ، ‫)_ القرآن‬56(
 ‫)‪(22‬‬ ‫رؤتیۺالہؽۺںیمۺىکلفۺاسحابتۺاورۺڈنیلکرۺاکۺاابتعر‪،‬ۺاپاتسکینۺرؤتیۺالہؽۺیٹیمکۺےکۺانترظۺںیم‬

‫‪Quran, 49, 6.‬‬