10 CUENTOS EN QEQCHI

1 Sa naxye li son
Sa, sa, sa, naxye li son.
Sa’ naxye chan laj B’ex.
Us aj wi’ chan laj Lu’.
Nasaho qach’ool chankeb’

Li jun sumal ke’xik chi ab’ink son.

Laj B’ex ut las Lu’ ke’xtaw
sa’ b’e lix Rux.
Ma sa laach’ool a Rux
Chankeb’ re.

Lix Rux yal kise’ek, ut q’es, q’es

Li xxik chi ab’inkil son.
Li xa’an kaxlan ut eb’ ral
Ch’iw, ch’iw, ch’iw, nakexye li kok’ kaxlan,
naq nake’tz’oka
naq ke nake’reek’a’.
li xa’an kaxlan maji’ naxtaw ru
ma aj tzo’eb’ ta wi’
ma tuxeb’ ta wi’
naq nachal li hab’, Maajun naxtz’eqtaana,
chik, chik, chik, naxb’oqeb’ rub’el li xxik,

2 LI WINQ MAAK’A’ XNA’LEB’

 
Sa’ jun kutan jun winq jwal nahulak chi ru li k’anjelak sa’ li rochoch, jwal sa lixch’ool
naq wan rajlal kutan rik’in li xjunkab’al.
 
Sa’ a kutan a’an wan jun li xtz’i’, wan jun li xmis, naa’baleb’ xkaxlan ut naab’alajwi’
li xhal k’uulanb’il. Ab’anan sa’ jun kutan naq xraj k’ayinkil li tz’i’ ut li misre naq tloq’
naab’al chik li xkaxlan ut re naq jones tib’ ajwi’ ttzeka
ut naq ak
xb’aanu chi xjunil a’in eb’ li ch’ohix ut li yak xe’chal relq’ankil chi junjunq likaxlan ut
eb’ li ch’o xe’ok chi xtzekankil li hal chi jumpaat li winq x’ok chik’o’xlak ut kiyaab’ak,
aran xjultika naq chi xjunil li k’aru xb’aanu moko us ta utnaq wankeb’ naab’al li
k’aru re wan junjunq li xk’anjel jo’ li tz’i’ naqnaraalinaheb’ li ch’ohix ut li yak ut li
mis naxkamsiheb’ re naq ink’a’ te’xtzekali hal chi jumpaat. Chi rix chik a’an tento
kixloq’ jun li tz’i’ ut li mis re thulaqwi’ chik jo’ chan ru naq kiwan
chaq.
AUTOR: Alejandro Caál Cac

 3
LI QANA’ CHIN
 
Sa’ jun li k’aleb’aal kiwan jun li qana’chin jwal aj sak’a ut sa naril li ch’e’ok sa’li
ochoch naxk’e chi wa’ak li xb’eelom ut li xkok’al; ab’an sa’ jun kutan naq
 jwal tiq li
saq’e kiraj xb’alaq’inkil li xb’eelom naq yo chaq chi k’anjelak sa’ lipim ab’an moko
jwal najt ta rik’in li rochoch ut li ixq kixtikib’ xjapb’al re chi
kaw ut kixye
 –Aay aay kilech xxamlel li wochoch ink’a’ ninru chixchupb’al lixam kim ab’eelom
tenq’ahin
-
chan ut li xb’eelom kixpaab’
 
li aatin a’in kichalsa’ jumpaat chi xtenq’ankil ab’an naq kik’ulun kiril naq li rixaqil yo
chi se’ekchi kaw xb’aan naq yal tik’ti’ xye. Li xb’eelom xko’o wi’ chik chi k’anjelak
ab’ankihulak li honal naq kilech tz’aqal li xam sa’ li ochoch ut li ixq ki’ok wi’ chik
chixjapb’al re chi kaw naq xlech li xam ut sa’ li honal a’an ink’a’ chik kichal
lixb’eelom chi xtenq’ankil xb’aan naq mare yal jot’ok wi’ chik re chan, toj reetalnaq
ki’oso’ li xk’atik chi xjunil li k’aru wan re
 
sa’ rochoch.
AUTOR: Alejandro Caál Cac

4 LI MIS UT LI CH’OHIX
 
Sa’ junxil kutan li mis ut li ch’ohix jwal xlo’yeb’ chaq rib’eb’ ut nake’hulak chi
ru
li xb’aanunkil li ink’a’usil na’leb’ ut sa’ jun kutan li ch’ohix kixye re li mislaa’in jwal
kaw nakin’aanilak naq k’aru tchalq jwal naab’al li na’leb’ ninaw retinkol wi’ wib’
chan ut li mis
kixye
ut laa’in jun ajwi’ li na’leb’ ninaw ab’an
a’an jwal us chi ru chi xjunil chan toj yookeb’ aj wi’ chi aatinak naq ak te’chalqnaab’
aleb’ li
 
tz’i’ ut jwal josq’eb’ ut xe’ok chi aanilasiik li mis sa’ jumpaatkinach’ok rik’in jun toon
chi che’ ut kitaqe’ sa’ ru’j ut kixye re li ch’ohix sik’k’aru taab’aanu ut laa’in ak xintaw
chikan jun ina’aj chan ut li ch’ohix ki’ok chixsik’b’al chan ru naq taakole’q ab’an
ink’a’ kixtaw ut eb’ li tz’i’ toj reetal naqke’xtaw ut ke’xkamsi li xul a’an.
 
AUTOR: Alejandro Caál Cac

5 LI Q’UNIL Q’UQ’
 
Li q’unil q’uq’ wan chi ruq’ li loq’laj q’umet chi q’ixink
 
Chi ruq’ li loq’laj q’umet naq’ixink li q’unil q’uq’
,
Q’uq’uq’i q’uq’uq’i q’uq’uq’i.
 
AUTOR: Alejandro Caál Cac

 6 LI LOQ’LAJ NA’B’EJ.
 
 At in loq’laj na’,
 
Nawaj xk’eeb’al xsahil aach’ool
 
Sa’ li loq’laj kutan a’in,
 
Laa’at jun na’b’ej jwal tz’aqal
 Laatuulanil.
 At in loq’laj na’, nanb’anyoxi chawuNaq xakuy chaq li wilb’al sa’ linkach’inalToj
chalen toj sa’ li honal a’in.
 
 At in loq’lj na’, maak’a’ junaq chaab’ilmaatan tink’e cho’q aawe sa’ li kutanka’in,
ka’ajb’anwi’ re xb’anyoxinkil cho’q aaweli usulal li xab’aanu chaq we rik’in
link’iiresinkil,
 
b’anyox a na’.

 
7 LAJ TZOLONEL
Xhulak li honal, wakliiqo, ut t-ajq taxaq qu
Xb’aan naq xhulak xhonalil naq tooxikRik’in laj tzolonel, xb’aan naq ok re
xk’eeb’alLi chaab’il na’leb’ cho’q qe sa’ li honal a’in.
 Aran naqil ru laj tzolonel rajlal li kutank
Yook chi oyb’enink rajlal xb’aan naq naraj
Naq tootzol
o’q sa’ komonil, jo’ chan ru xb’aanu a’an.
 
B’anyox at tzolonel rik’in li qakaawresinkil li
 
Nakab’aanu rajlal li kutank, laab’aanuhom xkana sa’Li qach’ool li reetalil lak’anjel ut
maajunwa tatsachq sa’Li qach’ool.

 
8 LI KAQLA
K’ajo’ ch’ina’usil li xb’onol li kaqla,
 
Ut li xwuqub’ ru chi b’onol ha’an liWuqub’ kutan kixkanab’ chi ru li
 Xamaan.
Xb’aan naq wuqub’ ru li wajb’Naxtoch’ laj wajb’anel, jo’kan li
Ka
qla naxk’ut li xb’onol naq nachalLo loq’laj hab’.
 
Naq nanume’ li kawil hab’
 
Nalemtz’unk ru li loq’laj saq’e
 
Naq nak’utunk chaq sa’ li tzuul taq’a.
 

 9
AT XSUM LI WAAM
At xsum li waam,
K’ajo’ laatuulanil
 
Jo’ jun li mukuy
naq narupik
Chi ru li loq’laj choxa, laach’ool
 
Chan chan tawi’ li tuuxil noq’
,
Ut li xnaq’ laawu nalemtz’unk jo’Junaq li ch’ina’usil uutz’u’uj.
 
Li xnaq’ laawu chan chanTawi’ li xkji’al li kab’
 
Xb’aan naq naxsahob’resi li waam.
 
Ut li waam napisk’ok sa’ xna’aj
 
Naq nakatwil, xb’aan naq maa’ani chikJunaq jo’ laa’at, jo’kan naq nakatinraUt
nank’e laaloq’al.

 
10 SEERAQ’ CHI RIXEB’ LI WIIB’ CHI SAAJ AL.
 
Sa’ jun li kutan, wiib’eb’ li saaj winq yookeb len chi seeraq’ik chi re li b’e, ut
chi
maak’a’eb’ len sa’ xch’’ooleb’ naq ki’el chaq jun li xul sa’ li pim, ut ki’ok lenxchajb’al
re sa’ xxikeb’ ut k’ajo’ len naq xe’xiwak xb’aan, xb’aan naq ink’a’ le
rilome
b’ ru li xul a’an li xe’ril. Ut li xul a’an kixye len reheb’ li wiib’ chi kok’ winqchi jo’ka’in:
moko us ta tex’aatinaq chi rix junaq li yib’ ruhil na’leb’, ut moko us tanaq jwal txik
leech’ool chi rix junaq li ixqa’al, wi’ ink’a’ naru nakek’ul junaq li
 
ch’a’ajkilal chan reheb’ li al, jo’kan naq eb’ li al xe’sutq’iik sa’ li rochocheb’ chiink’a’
chik jultikeb’ re xb’aan li xxiweb’, jo’kan naq toj chalen anajwan ink’a’ chiktaawileb’
li saaj al chi aatinak chi rix li yib’aj na’leb’sa’ li na’ajej a’an. Jo’
kan naq
moko us ta li aatinak yib’ruhil na’leb’ sa’ junaq li na’ajej li ink’a’ taanaw chan ru
wank aran.
Li xe’tz’iib’ank re: