Professional Documents
Culture Documents
14.Chiêm Thành dịch ngữ
14.Chiêm Thành dịch ngữ
^
CUON TO OIEN TIENG HAN - TIENG
CHIEM THANH DAU TIEN TREN THE GIOI
Cham va ngfldi Malay. thich nay dflde dang tren Tap san Hoc
vien Nghien cflu Phfldng Ddng ciia Dai
1. Sii p h a t h i e n c u a C h i e m T h a n h D i c h hoc London'". Luc dd, vi nhieu hoc gia
Nguf ddi M i n h T r u n g Qud'c da khdng tim tha'y mdt ban
Luu Chi Cudng, Khoa Ngon ngfl va Van hoa Phu'cing Dong. Dai hoc Bac Kinh. Trung Quoc
44 Nghien cim Dong Nam A 3/2010
Chiem T h a n h Djch Ngfl nao d T r u n g nay lai khdng cd ldi gidi thieu, ldi tiia Chu
Qudc, nen n a m 1941, mot giao sU khoa Tri P h a n lai la chfl h a n h t h a o , r a t khd doc
Lich sii Dai hoc B i c Kinh ten la Hudng hieu. Nen cho du la cd mot sd' hoc gia biet
D a t da dflng b u t chep mot b a n Chiem den, n h u n g cflng khd hieu rd tac gia va
T h a n h Dich Ngfl do hai hoc gai nfldc Anh ljch sii ciia cud'n sach nay. Trong khi
ke tren chfl thfch. Nay ban chep tay nay nghien cflu cud'n Hoa Di Dich Ngfl nay, tdi
du'dc luu gifl tai thfl vien Dai hoc Bac lai p h a t hien mot ban Lflu Cau Q u a n Dich
Kinh. Hoe gia Xingapo eflng rat quan tam Ngfl d thfl vien Dai hoc Lflu C l u Nhat
de'n b i n Chiem T h a n h Djch Ngfl nay. Mot Ban, pbcmg bi cud'n Lflu Cau Q u a n Djch
hoc gia ndi tieng cua Xingapo ten la Hfla Ngfl de: "Tien ,si Van Ljch (1573-1620)
Van Tieu da t a n g lai b a n chu thfch hai Chu Tfl P h a n , Mao Ba Phfl bien". Noi
hoc gia nudc Anh t r e n Tap san Nam d u n g ban Lflu C l u Q u a n Djch Ngfl nay
DUdng'^'. Dieu dd chflng td Chiem T h a n h vdi ban Luu C l u Q u a n Djch Ngfl thu
Djch Ngfl la mot tai lieu r a t quy gia ddi trong cud'n Hoa Di Djch Ngfl do Dai Loan
vdi nhflng ngfldi lam nghien cflu ve ljch sii xua't b a n ndi tren h o a n toan nhfl n h a u . Cd
cflng nhfl van boa C h a m p a . the la vi hi sao chep nhieu lan, chfl thao
"De" va "Mao", "Tu" va "Chi" bi I l n Ion,
Hdn niia. t h e ky de'n nay, nhieu hoc gia
cho n e n ngUdi chep sao l a n Ion sean gia
T r u n g Qud'c tUdng r i n g T r u n g Qud'c da
Mao Ba Phfl t h a n h De Ba Phfl, Chu Chi
khdng cdn mot b a n Chiem T h a n h Djch
P h a n t h a n h Chu Til P h a n .
Ngfl nao"'. Nhflng tdi lai p h a t hien mot
ban Chiem T h a n h Djch Ngfl khac khi tim Van Lich (1573-1620) la nien hieu ciia
vay: "(Hoa Di Dich Ngfl, cudn 13 tap) Nhi Q u a n Dich Ngfl, Tay Phan Djch Ngfl.
ngudi Minh Mao Ba Phfl soan. dau sach cd Hdi Hdi Djch Ngfl. Man Lat Gia Quan
ldi tUa Chu Chi P h a n , ldi tua ndi rang khi Dich Ngfl. Nfl Chan Dich Ngfl. Bach Di
dng Mao Ba Phfl lam ehflc vu Dai Hdng Lu Dich Ngfl. Trong so 13 djch ngfl nay thi
CO scan bo sach Tfl Di Kliao. ndi dung Tfl ngudi cheo sao cd danh dau "" cho 5 dich
Di Khao gom dia ly, phong luc. vat san, ngfl. tflc Chiem T h a n h Djch Ngfl. Tay
v.v cua cac d a n toe trong va ngoai nudc. P h a n Dich Ngfl. Hdi Hdi Djch Ngfl. Nfl
Cudn Hoa Di Dich nay nen la mdt phan Chan Djch Ngfl. Bach Di Djch Ngfl. Danh
cua Tfl Di Khao. N h u n g phong bi ciia Hoa da'u "•" cd nghia la ndi dung 5 djch ngfl nay
Di Dich Ngfl n a y lai de ; "Hoa Di Dich Ngfl bj d a n h mat. trong dd gdm Chiem Thanh
Tfl", nen la ngfldi sao chep lam n h a m . Dich ngfl. Nhflng khi khao cflu ky tflng
Sach gdm 13 dich ngfl la Trieu Tien. Luu djch ngfl thi tdi thay b i n Man Lat Gia
Cau, NTiat Ban. An X a m . Chiem T h a n h . Quan Dich Ngfl cd khac biet rat Idn vdi
Xiem La. M a n Lat Gia (Malacca) ""''. ban Man Lat Gia Quan Djch Xgfl cua
Nhflng hien nay cudn Hoa Di Djch Xgfl Morrison, tdi doc duoc tieng Malay. nhUng
nay nay lai khdng tha'y d dau. Dieu dang vdi ban M a n Lat Gia Quan Dich Ngfl nay
mflng la ndi d u n g cudn Hoa Di Dich Ngfl tdi doc dudc rai ft. Tdi lay b i n Chiem
do Dai Loan xuat b a n lai hdp vdi mieu ta Thanh Qudc Djch Ngfl cua Morrison de so
cua Dudng T h u Kinh. N h u vay cud'n Hoa sanh, phat hien hai ban djch ngfl nay cd
Di Dich Ngfl do Dai Loan xua't ban nam rat nhieu chem gidng nhau. Nen tdi khang
1979 chinh la ban sao ma Duong Thu Kf nh djnh r i n g ban Man Lat Gia Quan Dich
da tim thay d N h a t Ban. Ngfl nay thi r a chfnh la Chiem Thanh
Dich Ngfl.
Tac gia Mad Thuy TrUng dd tie'n si nam
1601, sau khi dd tie'n si dng mdi dUdc giao Vi sao ngfldi chep Hea Di Dich Ngfl nay
lam ehflc vu Dai Hdng Lu, mot ehflc %ai lai l i n Ion ban M a n Lat Gia Quan Djch
chuyen p h u trach le nghi cung dinh va cac Ngfl vdi Chiem T h a n h Dich Ngfl ? C h i c la
cong viec lien q u a n den cac dan toe trong \ i ngfldi chep sae nay cung khdng phai la
va ngoai nudc. Chu Chi P h a n ma't nam chuyen gia ngoai ngfl. Hdn nfla trong b i n
1624. Nhfl vay, cud'n Hoa Di Djch ngfl do Chiem T h a n h Dich Ngfl nay lai cd tfl
Mao Thuy TrUng soan nen vao nhflng "Man Lat Gia Qudc", nen ngUdi chep da
nam 1601-1624. tudng ban Chiem T h a n h Djch Xgfl nay la
Man Lat Gia Quan Djch Xgfl.
Theo muc luc thi cud'n Hoa Di Dich Ngfl
do Mao Thuy TrUng soan gdm 13 djch ngfl. Vao thdi Minh, trieu dinh nha Minh
tflc Trieu Tien Q u a n Djch Ngfl, Luu C l u rat quan t a m phien dich cac ngdn ngfl ciia
Quan Dich Ngfl, Nhat Ban Quan Djch cac dan toe trong va ngoai nfldc. Cud'n
Ngfl, An N a m Dich Ngfl. Chiem T h a n h Qudc Trieu Dien Hdi ciia n h a Minh ndi
Dich Ngfl, D a t D a n Dich Ngfl. Uy Ngot r i n g : "Nam thfl 15 Hdng Vu (Nien hieu
46 Nghien cifu Dong Nam A 312010
vua Chu Nguyen ChUdng, tflc nam 1382), Quan Nha Minh. Nam thfl 5 Vinh Lac
Hoang Thfldng cho r i n g nha Nguyen (nien hieu ciia Chu De, vua thfl 2 nha
khdng cd van tii de ra lenh thien ha, chi Minh), tflc nam 1407, Trieu dinh Minh
mUdn chfl Mdng Co phd bien thien ha thdi, cho thanh lap De Dd'c Tfl Di Quan, chuyen
nen sai Hoa Nguyen Khiet (ten ngUdi), thj phu trIch phien djch van thu cila cac
giang Vien Ham Lam (ten quan ehflc) va nudc. Nudc Chiem Thanh khdng cd mot
Bien Tu (ten quan ehflc) Ma y Xfch Hac Quan chuyen mdn, neu cd van thU cila
(ten ngfldi) lay tieng Hoa de djch tie'ng nude Chiem Thanh de'n thi dUa sang Hdi
Mdng dat ten la Hoa Di Djch Ngfl"'". Ve Hdi Quan dich ho'"'. Nhu Vay Tfl Di Quan
sau nha Minh, nha Thanh cd thanh lap khdng cd ngUdi phien dich chuyen mdn ve
mot so cd quan chuyen phu trich tiep ddn tie'ng Chiem. NhUng mot cd quan khac la
khich nUdc nhU Tfl Di Quan, Hoi Ddng Hdi Ddng Quan thuoc bo Ld nha Minh
Quan, Hdi Ddng Tfl Di Quin... Nhflng (cflng cd hoc gia cho la thuoc bo Binh) lai
ngfldi chuyen phu trIch cdng viec phien ed thdng sU ve tie'ng Chiem. Theo Dai
dich da soan ra ra't nhieu dich ngfl de tien Minh Hoi Dien thi Hoi Ddng Quan thUdng
cho nhflng ngfldi dam nhiem cdng viec cd 3 thdng sU chuyen dich tie'ng Chiem.
tie'p ddn, nhflng djch ngfl dd cflng dflde gdi Nhflng thdng sfl nay chuyen phu trach
chung la Hoa Di Dich Ngfl. (/Ic cdng viec hUdng dan, tien dfla cac
Ban Chiem Thanh Djch Ngfl trong cdng sfl"". Thee Quynh Chau Phii Chi (dia
cud'n Hoa Di Dich Ngfl do Mao Thuy chf dao Hai Nam ngay nay) thi cd mot
TrUng soan nen la tai lieu la'y tfl Hdi Ddng ngudi ten la Bd Thinh vi thdng thao chfl
Bang 1. So sanh Chiem Thanh Dich Nguf ban Mao Thuy Trvfng"" vert b a n Morrison
STT Y mud'n noi Ban Mao Thuy TrUng Ban Morrison (Nguyen van
(Ngiien vSn chfl (Nguyen vSn chfl Han/Am chfl HanyAm tie'ng Han hien
Han/Tieng Viet) tieng Han hien dai) dai)
Bang 2. So sanh Chiem Thanh Dich Ngfl ban Mao Thuy Trflng'' vdfi ban Morrison
STT y mudn ndi (Ngiien Btin Mao Thuy TrUng Ban Morrison (Nguyen van
van chfl Han/Tieng (Nguyen van chfl Han/Am chfl Han/Am tieng Han hien
Viet) tie'ng Han hien 6ai) dai)
1 '/I. (Song ) •)% Ji 'rti Ding
2 ill (Nui •/!£ Dinh Lip Ji
3 'M (Bien) 1- ' Ju m Xi
4 iH (Kenh rach Htm Axi la Dun
5 '/ft (song) 'A'- II- Ya Fei iki[^ Ao Lang
Chiem da dflde sai lam thdng sfl d trieu T h u y Trflng vd?i b a n Morrison
dinh nha Minh Theo Minh Sii tbi trieu
Ban Chiem T h a n h Dich Ngfl cua Mao
dinh nha Minh cd ngfldi biet chfl Chiem
Thuy TrUng tdng cdng cd 475 djch ngfl
lai bat dau tfl nam 1371, luc l i n thfl bai
(trong dd gdm tfl, cum tfl va cau), dUde
Che Bdng Nga b a t d i u tien cflng nha
chia lam 17 mdn loai, tflc Thien Van, Dja
Minh"". Ve ndi d u n g cua ban Chiem
Ly, Thdi Lenh (khf hau, thdi tiet), Hoa
Thanh Djch Ngfl thi p h a n Idn la nhflng tfl
Mdc (cay cd'i), Dieu T h u (dong vat), Cung
ngfl thfldng dflng h a n g ngay va nhflng ldi
Tha't (kie'n true), Khf Dung (dd dflng),
"Thien Trieu" n h u "Tie'n cdng h a n g nam",
N h a n Vat (xflng hd), N h a n Sfl, Than The
"Chd gay .sfl", "Phai cung kinh", "Khdng
(cd the con ngfldi), Y Phuc (trang phuc),
dUdc ndi nhieu", "Khdng dUdc gay
I m Thflc, Tran Bao (dd quy) , Van Sil,
loan","Thien trieu khdng t h a cho ngUdi ",
T h a n h Sic, Sd Muc (con sd), Thdng Dung
"Trieu dinh tuyen Du", "Dua ngUdi ve",
(tieng ndi thfldng dflng). Ban Chiem
v.v... Theo dd thi nhflng ldi dd chfnh la
T h a n h Djch Ngfl eua Morrison cd 601 djch
nhflng ngfldi lam trong Hdi Ddng Quan
ngfl, eflng chia lam 17 mdn loai. Cac mdn
thfldng dflng.
loai gid'ng nhfl mdn loai cfla ban Mao
Nhfl vay ban Chiem T h a n h Djch Ngfl Thuy Trflng. Khao cflu ky hai b i n Chiem
nay nen la tai lieu cua Hoi Ddng Quan. T h a n h Djch Ngfl, tdi phat hien hai ban
Lai theo Minh Thuc Luc thi n a m 1369 la djch ngfl nay khdng phai la kiet t i e ra tay
Ian d i u tien nUdc Chiem T h a n h tien cung tfl cflng mot ngfldi va hai ban lai cd mot sd'
trieu Minh, N a m 1543 la l i n tien cung k h i c biet, thil lay 10 tfl ciia mdn Thien
cudi cflng ciia nUde Chiem T h a n h cho nha Van de so s a n h nhfl sau:
Minh"-'. N h u vay thi ngdn ngfl tieng
Tuy ve sd' tfl tbi ban Morrison tfldng
Chiem trong ban Chiem T h a n h Djch Ngfl
ddi nhieu, nhflng ban Mao Thuy Trflng
nay la ngdn ngfl trong the ky 14-16.
cflng thu lai mot sd' tfl ma ban Morrison
2. C h i e m T h a n h D i c h NgCf - B a n Mao khdng cd. Tuy ,sd' lu'dng khdng nhieu.
4S Nghien cifu Dong Nam A 312010
nhflng lai la tai lieu bd s u n g quy gia. Dieu cfla ddi Minh de so s a n h vdi n h a u thi tdi
dang ndi la chfl thfch ciia hai hoc gia nUdc [)hat hien. ho cd nhieu tUdng ddng hoac
Anh cho ban Morrison cd rat nhieu thieu tUdng can so vdi tieng (^ham va tie'ng
sdt, t h a m chf ed khdng ft tfl da bj de trdng Malay ngay nay.
khdng chfl thfch. Nhfl vay hai ban djch 3.1 So sanh tieng Chdm vd tieng Malay
ngfl nay ed the bd sung, so s a n h cho n h a u . qua Chiem Thdnh Dich NgU vd Mdn Lat
Gia Dich Ngd
3. Q u a n h e n g o n nguf, v a n h o a giufa
C h a m p a va Malay Do b a n che ve sU lieu, tdi khdng tim
thay mot ngfl lieu cflng ky nao cang sdm
Q u a n he ngdn ngfl", v a n boa gifla hdn Sd vdi Chiem T h a n h Dich Ngfl va
C h a m p a va Malay la mot de tai nghien Man Lat Gia Djch Ngfl"'' thdi ky nha
cflu da dUdc nhieu hoc gia q u a n t a m den. Minh. Tdi cho r a n g neu mudn khao cflu
P h i n Idn hoc gia la b i t tay nghien cflu de q u a n he hai ngdn ngfl ve ngudn gdc thi
tai nay qua hien tUdng ngdn ngfl. Nam ngfl lieu c h u n g ta sU d u n g cang sdm cang
1901, mot hoc gia nfldc P h a p chuyen khach quan, ket qua so s a n h ciia tdi da
nghien cflu ve ngdn ngfl va van tfl chflng td dieu nay.
Champa da so s a n h mot sd tfl' tieng Cham
Theo ("hiem T h a n h Dich Ngfl va Man
va tieng Malay trong cudn s i c h "Nghien
Lat Gia Dich Ngfl thi chflng ta cd the tha'y
cflu mdi Ve Champa""", dng da so s a n h
rang tie'ng C h a m va tie'ng Malay trong the
mot sd'tfl ngfl tieng C h a m va tieng Malay.
ky 15-17 cd nhieu tfl tfldng ddng, nha't la
N a m 1941, hoc gia Paul K. Benedict trong
tieng ndi ve eon sd'. Hoc gia phfldng Tay da
bai "Ngudi C h a m trong Dao Hai Nam"""
xe'p tie'ng C h a m vao he ngdn ngfl Malayo -
cflng cd so s i n h mot sd' tfl gifla tie'ng Hdi
Polynesia"'", dieu dd chflng td tieng Cham
Huy (ngdn ngfl cfl dan ngfldi C h a m d t i n h
va tieng Malay cd quan he t h a n thuoc.
Hai Nam) va tieng Inddnexia. Nam 1957,
hoc gia Michael Sullivan cho rang toa 3.2. Sd lupc vc quan he Champa vd
Linga dUdc p h a t hien tai Kedah Malaysia Malay
ed nhieu tUdng ddng vdi toa Linga d Su gid'ng n h a u ve ngdn ngfl p h a n I n h
Champa'"''. N h u n g tac gia cflng ndi tiec sfl qua lai gifla cac dan toe cd q u a n he vdi
rang hien nay d Kedah lai khdng thay cd nhau. Ve q u a n he dan tdc ( ' h a m p a va dan
ngfldi Cham cfl t r u . toe Malay thi sach sii ghi chep r a t ft, trong
bai nay tdi chi dfla vao cac sil h e u Viet
Nhin chung cac cdng t r i n h nghien cflu
N a m , T r u n g Qud'c, va t u lieu Malay de
ve q u a n he ngdn ngfl gifla tieng Cham va
minh hoa.
tie'ng Malay thi ra't ft cd hoc gia sii dung
ngfl lieu Chiem T h a n h Dich Ngfl ndi tren. 3.2.1. Quan he Champa vd Malay trUdc
Khi .sil dung ngfl lieu (^hiem T h a n h Dich theky 10
Ngfl va Man Lat Gia (Malacca) Djch Ngfl Theo Dai Viet Sfl Ky Tien Bien thi nam
Lifii Chi Cifdng - Chiem Thanh Dich Ngif - Cudn td died tieng Hdn. 49
Bang 3: Mot so' tii giong nhau giila tieng Cham va tieng Malay qua
Chiem Thanh Dich Ngiir va Man Lat Gia Dich Ngfl
so ihii tir y m u o n noi C h i e m Thiinh Dich Ngu Man Lai Gia Dich Ngir
S Gio an in angin
I I . M o i i O i a Ly
1 Da balau balu
lltMoiiCayCoi
j IV. M o n D o n g Vtll
V. Mon Q6 Uiing
i V l l . M o n Than Thc
1
1
; I Miii mala mala
1 - -—
i •) Mui idun idong
1 "
' S Tay taiion laiigaii
VlII.M6nD6Quy
so thi'rtu y mudn noi Chiem Thanh Dich Ngu Man Lat Gia Dich N g u
X I . Mon so
1 M61 sa satu
2 Hai duii dua
767, nfldc Xa Ba (mdt nfldc d ban dao nfldc nay cd hen nhau cung tien cflng mdt
Malay) da dem quan danh (jiao ("bau"". chua d vflng nam Trung Qud'c'--'.
(^uan Xa Ba dem quan sang danh (Uao Dieu dang ndi la quan he thUdng mai
Chau chac chan phai qua nUdc Lam Ap gifla Chiem Thanh vdi Xa Ba va Sri V
ba'y gid. Lai theo van bia ciia Champa thi
ijaya (nfldc d ban dao Malay). Td'ng Hdi
nam 787, nUdc Java (nUdc d ban quan dad
Yeu Tap Cao cd nhflng ghi chep nhfl sau:
Malay) cd dem quan sang danh
- "Tfl nude Chiem Thanh sang Sri
Phanduranga (Phan Rang), va da ddt chfla
Vijaya chi can 6 ngay dUdng bien".
Bhadradhipaticvara ciia Phanduranga'-'".
Kuu Tan Dan, mot hoc gia Xingapore lai - "Nam 966, nudc Chiem Thanh cd tang
cho rang: "Vao nha Tuy, nha Dudng thi mot so vai Xa Ba cho chfla Giang Nam".
nUdc Langkasuka (nfldc d b;in dao Malay ) - "Nam 1011, vua nUdc Chiem Thanh
rat manh, nhieu hang boi tfl day dflde van ndi vdi vua nha Td'ng ring, nUdc Chiem
chuyen sang Vijaya (Binh Djnh)"'-". Thanh tien cflng mot con sfl til cho nha
3.2.'2. Quan he Champa vd Malay the Td'ng, con sfl til nay mua dUdc d Sri
ky 10-11 Vijaya"'-'"".
Trong the ky 10 thi quan he A-rap, Xa 3.2.3. Quan he Champa vd Malay the
Ba va Chiem Thanh da tflng rat mat thie't. ky 12-17
Theo Trfl Phan Chf ciia nha Td'ng thi ba Thee Td'ng Hoi Ye'u Tap Cao thi quan
Lifu Chi Cifdng - Chiem Thdnh Dii li Ngif - Cudn td dien tieng Hdn. 51