1 ANG “BULLY” NGA TORPE

2 Malip-ot nga Sugilanon Ni Ernesto L. Lasafin

3 [Nabalhag sa HILIGAYNON, Setyembre 26, 2018]
4
5 MAY isa ka aksidente sa salakyan nga natabu sa banwa sa pagka-flat sang isa
6 ka ruyda sang isa ka L-3 van nga tumakingking man kag naghalit man sa kalawasan
7 ukon nagpilas man sang mga sumalakay nga nagpa-landing man sa ila sa ospital.
8 Natabuan nga sa banwa man ang duha ka laon nga sanday Lioness kag Kurit. Bangod
9 nga kinaandan nga mabinuligon, nagduaw man sila sa ospital sang mabatian nga may
10 naaksidente.
11 Daw isa ka kahalam-utan man ang natabu sa duha ka laon nga sanday Lioness
12 kag Kurit. Naabtan sang duha sa ospital ang ila kilala gid nga si Tiloy nga nabulong na
13 ang pilas sa butkon kag nagapahuway sa isa ka kama. Nagatambong man ang asawa
14 sang soldado nga tawo sang abyan man nga si Johnny Rey kag ang duha ka anak nga
15 nagatatap man kay Tiloy. Gilayon nga namuypoy ang mga tuhod kag butkon ni Lioness,
16 gani sia naman ang gintabangan sang mga doktor kag nars. Nagkadlaw man si Kurit
17 sang nagsanag man sa iya pinsar kon ngaa nalipong si Lioness.
18
19 MADUMDOMAN nga magkasilingan man ang apat Lioness, Kurit, Tiloy kag
20 Johnny Rey. Mataas nga Lupa ang ngalan sang barangay nanday Leonisa, hayu
21 Lioness. Si Lioness ilo mulo-molo nga gin-inakop sang laon nga utod nga babae ni Tyo
22 Tura. Gani daw magpakaisa ang magkaedad nga sanday Lioness kag Prince Johnny
23 nga anak ni Tyo Tura kag ni Tya Coling. Si Johnny Rey Monarca ginhayuan man sang
24 iya tiyo nga si Principe Juanito nga gin-English naman sang mga kaedad nga bata nga
25 Prince Johnny. Si Prince Johnny sia sa pareho nga mga bata, pero ginatawag man ni
26 Lioness kag sang mga kaklase nga Johnny Bully sa Inglis.
27 Napanubli ni Prince Johnny ang ugali sang amay nga si Tyo Tura Toro. Luas nga
28 mabukod kag ayhan makusog, maisog ini nga bata nga lalaki si Prince Johnny. Sia lang
29 ang bata nga lalaki nga sa edad nga anom ka tuig, waay nahadlok maglakat sa kagab-
30 ihon. Bisan sa tunga sang gaalumilaw lang ang lambunawon nga sanag sang palation
31 nga bulan, nagalagaw si Johnny Bully.
32 Isa ka adlaw may nagtalang nga manogbaligya sang nagaasu-aso nga tahu sa
33 barangay kag natabuan si Lioness nga Grade I pa lang ara sa kalye.
34 “Inday nga kyut na gwapa pa, ano ang panawag sa barangay ninyo?”
35 “Ginapabugal ko nga ipahibalo sa imo, Ginuong Tahu, nga sa Mataas nga Lupa
36 ikaw subong. Diri sa amon halos ang tanan nga mga butang ukon bagay kag tawo
37 mataas. Mataas ang mga kahoy labi na gid ang mga lubi, may matag-as man nga
38 dalagku nga bato nga daw nagapaindis-indis sa mataas nga bukid. Ang indi lang
39 mataas amo ang mga ilong.
40 “Pero labi sa tanan, may nagapataastaas nga tawo nga sadto puno sang mga
41 bugoy nga ginatawag kay Tura Toro. Si Tyo Tura Toro ukon Buenaventura Evangelista
42 Monarca ang may pinakamalaba man nga ngalan sa bilog nga barangay. Kag may
43 nagapangaduha nga si Evangelista Matimtiman Pe nga tiyo ko man nga tapik,”
44 pabutyag ni Lioness nga daw ginapahambog ang kaisog ni Tyo Tura Toro. “May anak
45 ini si Tyo Tura kay Tya Coling nga maisog man nga si Johnny Bully. May anak man ang
46 mag-asawa Pe nga gwapa katulad ko nga si Anacorita, hayu Kurit nga suod man nga
47 pakaisa ko,” daw nagadiskurso lang nga sabat ni Lioness sa manogtahu.

1
48 “Madamo gid nga salamat, beyutipol Inday, sa impormasyon mo.”
49 “Leonisa ukon Lioness ang my name is, wala bala ako sing libre nga tahu?”
50 “May ara, e. Ikaw pa nga makari kag bibo gid nga bata... May anak ako nga lalaki
51 nga kaedad mo. Pagdaku ninyo papangaluyagon ko sia sa imo, ha?”
52 “Maisog bala ang anak mo nga maglakat bisan sa tungang gab-i nga madulom,
53 daw maulan pa kay may tatlo lang ka bituon sa pisngi sang langit? Kon indi, indi mo na
54 sia pagdalhon diri sa amon pista sa madason nga bulan,” sabat ni Lioness samtang
55 ginahigop man ang libre nga tahu sa diutay nga plastik cup.
56 Sang malumbos ang manogtahu, amo man ang pag-agi ni Kurit.
57 “Kas Lioness, ngaa daw kapin gid ang kasadya mo subong?”
58 “May rason bala nga ako magkasubo? Sabado subong kag wala kita klase, a.
59 Naglakat si Nanay Agring pa-siyudad. Pagpauli niya isa ka bay-ong naman ang tinapay
60 nga dala, kundi madamo naman ako sing usapon.”
61 “Palangga ka gid ni Auntie Agring. Pirme ka pa ginabaklan sang bag-o nga
62 sapatos kag bayu kon kaadlawan mo kag kon Christmas.”
63 “Kas Kurit, palangga ko man si Nanay Agring ko. Indi ko man sia ibaylo sa
64 Mamay Fely mo,” sabat ni Lioness sa pakaisa nga hilaw.
65 Naglaghong lang si Kurit, kag naglakat sila pakadto kanday Kurit.
66 “Ti, ngaa sang malayu ka pa, Kas Kurit, daw natodasan sang imo panguntra
67 sang politana ang imo baraha?”
68 “Si Prince Johnny kag si Manong Tiloy Bugoy ginsunlog abi nila ako nga nobyo
69 ko si Maing Baking, Kas Lioness.”
70 “Ti, nangakig ka? Mas gwapo naman si Maing kay Johnny ukon Tiloy, ugaling
71 indi ka kabalo magpahid sang sip-on si Maing, Kas Kurit,” nagkadlaw man ang duha.
72 “Hoy, pulopareho lang kamo nga sip-onon, a. Nobyo-nobyo na ang
73 ginahambalan ninyo,” saway ni Mamay Fely ni Kurit sa duha nga naabtan nga
74 nagasugilanon sing binatabata.
75 “Nay, si Tatay abi mo, luyag niya nga ako ang nobyahon ni Prince Johnny. Luyag
76 niya ako tawgon nga Pincess Kurit kay amo ina ang ginkasugtanan nila ni Tyo Tura nga
77 nabatian ko, Nay.”
78 “Kag ako, Mamay Fely, gusto ni Tiyoy Evangelista, ipares kay Tiloy Bugoy nga
79 anak mo,” saligbat ni Lioness. “Mamay Fely ngaa indi ko pakas-a si Tiloy?”
80 “Indi kamo magtugda sa mga mal-am kon magsinugilanon sila ha? Lioness, indi
81 mo pakaisa si Tiloy kay mga abyan lang kami nga amay kag iloy ni Tiloy ni Nong Tura.”
82 “Nay, wala man kami gatugda, a. Kami lang ni Kas-a Lioness ang nagsugilanon.
83 Kag, Nay, matuod nga luyag man ni Tiyoy nga si Lioness ang nobyahon ni Manong
84 Tiloy ko.”
85 “Lahug-lahog lang nila ina, Indi ninyo ina pagsapakon,” payu sang iloy ni Kurit sa
86 duha ka mag-abyan nga indi man magpakaisa sa kamatuoran.
87
88 MAALIPAYON man ang iloy ni Kurit kag ang ‘iloy’ man sang gin-inakop nga si
89 Lioness bangod ang duha ka bata nga babae mga maalam ukon ismarte man sa ila
90 klase. Tubtob nangin tin-edyer na sila. Padayon man nga mga bully ang duha Prince
91 Johnny kag Tiloy Bugoy. Wala sila nga duha sang mga abyan kay pati mga kaedad nila
92 nga babae nagalikaw sa ila.
93 “Kas-a Kurit, magasinultero nga mal-adjusted ang duha, suno kay Ma’am Pepay.

2
 94 “Maisog lang sa pareho nila nga lalaki, pero kon babae na gani, ang hambalan
95 daw mga pisu sila nga nagaruko. Bully nga torpe ang panawag ni Ma’am sa duha,”
96 nasambit ni Lioness kay Kurit isa ka adlaw sang sa hayskol na sila nga nagaulopod
97 man gihapon.
98 “Kasal-anan man ina ni Tiyay Coling kon nag-amo sina si Johnny Rey.
99 Ginpasundan lang abi niya si Tiyoy Tura. Kas Kurit, naluyag ka man kay Kas Johnny
100 Rey?”
101 “Kon magtarong sia nga waay na nagapanumbag sang pareho niya nga waay
102 sing rason. Kon ayhan masarangan na niya ako sugilanunon,” sabat ni Kurit kay
103 Lioness.
104 “Si Tiloy, daw nagaamat-amat man. Wala na sia nagapangakig, bisan daw
105 naalihiran sia sang pareho nga nagabisikleta kag daw mahapit sia sa iya man bisikleta.
106 Sadto katilaw dayon hangkat sang inaway ang maghimo sina nga indi man hungod sa
107 iya. Kon makasugilanon man sia sa akon sing nagaatubangay man, basi masimpatya
108 man ako sa iya. Kon sa bagay nagahimakas man sila nga duha nga makatapos sang ila
109 kurso.”
110 Pero daw naluoy man siya kay mga himata man niya ang pagbilang sa duha, labi
111 na gid kay Prince Johnny nga daw pakaisa man niya. Half-brother ni Tyo Tura ang
112 namatay nga amay ni Tiloy Bugoy. Ang tatay ni Tiloy Bugoy indi himata ni Tyo
113 Evangelista, pero daw mag-utod ang pagkabigay nanday Tyo Tura kag Tyo Evangelista
114 nga amay ni Kurit kag padrasto ni Tiloy. Tatlo kuno sila nga magbarkada sadto sang
115 tatay ni Tiloy. Si Tya Fely anak niya si Kurit sa iya ikaduha nga bana nga si Evangelista.
116 Si Evangelista ginkabig man nga daw utod si Tyo Tura Toro.
117 Ginbuligan man ni Lioness ang iya Kas Prince Johnny kay Kas Princess Kurit
118 niya sing pagsunlog. Samtang nagmag-an man ang pagbilang niya kay Tiloy nga indi
119 na niya ginasugponan sang Bugoy, kay siling niya kay Kurit daw nabastusan man sia.
120 Sige man ang ila sunloganay kay mansig man sila duso sa duha. Si Prince Johnny kay
121 Princess Kurit kag si Tiloy Bugoy kay Lioness.
122 Sa pagpadayon sang apat sa pagbutho sa kolehiyo sa ila banwa, padayon nga
123 bully ang pagkabig sang ila mga kaklase kag kabarangay nga mga tin-edyer man
124 kanday Prince Johnny kag Tiloy Bugoy.
125 “Kas Kurit, manogtapos na kita sa kolehiyo, pero ang duha wala gid sing suod
126 nga mga abyan kay ginalikawan gani sila sang mga babae. Kita lang, Kas Kurit, kon
127 kaisa ang ila kasabay kon may disco ukon jam session. Pero ang saut nga moderno
128 naton nga mga tin-edyer, tubtob kamot lang ang uyatay. Gani ayhan sa mga palagwaon
129 lang sa TV nila makita nga duha ang pagsugilanon sang naganobyahanay.”
130 “Kas Lioness, masaulog sang iya kaadlawan ang manggaranon naton nga
131 kaklase sa psychology nga subject. Nagapakig-abyan man sia sa akon, kay luyag niya
132 kuno imbitahan sa iya handa ang duha Johnny Rey kag Tiloy. Daw naintriga sia sa
133 duha nga daw wala abyan nga mga babae,” pulong ni Kurit kay Lioness.
134 “Delikado ikaw, Kas Kurit, basi makursonadahan ni Leah si Johnny Rey. Ang bati
135 ko mahilig ini si Leah sa exciting nga affairs sa mga soltero nga daw controversial.
136 Interesado kuno sia sa mga bully type nga ulitawo,” daw nagapaandam si Lioness.
137 Pero, kay daw nagkalma si Tiloy, indi ini makabihag kay Leah.”
138 Sugod sadto, wala na nila ginatawag nga Prince si Johnny Rey kag Princess si
139 Kurit, kundi sa kinaandan nga mga ngalan nila na lang.

3
140 “Kon amo safe si Manong Tiloy para sa imo,” lahog ni Kurit kay Lioness.
141 “Ano nga safe man, wala pa gani sang nasiling sa akon, kundi si Tay Tura lang
142 ang naghambal nga naluyag si Tiloy sa akon? Sin-o bala ang maluyag sa torpe nga
143 bully kuno?
144 “Kas Lioness, sa akon si Manong naghambal liwat, nga pakasalan ka niya kon
145 but-on mo.”
146 “Kas Kurit, amo man ina ang hinambal ni Johnny Rey sa akon. Pero para sa
147 akon kon makatrabaho kita nga magbuloblag man, wala sing matabu nga pagpares-
148 pares sa aton kay sigurado nga ang duha ka lalaki mapalayu na diri sa aton.”
149 “Huo, Kas Lioness, naghambal man si Manong Tiloy sa akon nga masulod kuno
150 sila nga duha sa Army. Kay siling ni Manong Tiloy, indi man kita nga duha kauyon sa
151 tagsa sa ila man nga duha.”
152 Daw naalarma gid si Lioness. Kon makapamili sia kay Tiloy kag kon sin-o pa nga
153 mangaluyag sa iya, si Tiloy na ang pilion niya kay kilala na niya ang ulitawo sugod pa
154 sang sila mga bata pa. Ayhan amo man ang iya suod nga abyan nga si Kurit. Naluyag
155 man ini kay Johny Rey.
156
157 KAG nabalitaan na lang sang duha ka dalaga nga nagahanas na sanday Johnny
158 Rey Monarca kag Rodelo Canseco sa pagkasoldado.
159 Sanday Anacorita Pe kag Leonisa Lumbera dungan man nabaton nga
160 manunodlo sa publiko nga hayskol nga ginapatindog sa Mataas nga Lupa sang
161 nagligad nga duha ka tuig, pagkatapos nga nakalampuwas sila sa pasinawan.
162 “Kita man ang nagpapanaog sang malubha nga pamatbat sa aton. Ngaa
163 pagkamanunodlo pa ang aton napili nga trabaho, Kas Kurit?”
164 “Huo, no. Kas Lioness, wala kita sing iban nga mabasol kon magbayo man kita
165 sang salong sa pihak nga kinabuhi,” sabat ni Kurit. “Pero luyag man naton makabulig sa
166 mga bata agod mangin masinulondon, kag produktibo nga mga banwahanon sa ulihi.”
167 “Pero, dapat may buligan man kita nga mga bata nga gikan sa aton dugo agod
168 magmadinalag-on kag magbungahon man ang ila pangabuhi nga aton gid igalipay sa
169 aton pagtigulang, Kas Kurit.”
170 Pero, nagligad lang ang mga binulan kag tinuig, wala gid sing bisan isa ka
171 ulitawo sa madamo nga mga propesyonal nga mga inhenyero, abogado, negosyante,
172 pulitiko ukon mangungoma nga nakadipara sa duha.
173 “Kas daw wala man kita sing it’s you they’re talking about, pero wala gid sing
174 nagsayop sa pagsinabad sa aton. Ako bisan kargador basta honest, basi pagtiyagaan
175 ko na lang,” hambal ni Kurit kay Lioness isa ka aga sang Sabado samtang
176 nagasugilanon sila sa puloy-an sang naulihi.
177 “Ano ayhan ang natabu sa duha ka bully didto sa Mindanao? Si Tay Tura wala
178 man sing nasugid sa amon ni Nanay Agring sang magbisita sia sa balay. Ang ila
179 ginhambalan kon paano nila partihon ang ila duta,” panugid ni Lioness kay Kurit.
180 “Wala man nakasulat si Manong Tiloy kay Nanay, sa sining nagligad nga duha
181 ka tuig. Maglima na ka tuig sila sa serbisyo katulad man naton, Kas Lioness.”
182 “Ano abi kon gulpe na lang sila nga duha magmutwa diri sa Mataas nga Lupa
183 kag magkibot man sa aton?” pamangkot man ni Lioness kay Kurit.
184 “Indi gid ako makibot, kay waay man ako sing nabatian nga diretso nga hinambal
185 ni Johnny Rey sa akon nga mahal niya ako,” sabat ni Kurit.

4
186 “Ako, ayhan madismaya gid ako kon makita ko si Tiloy nga may ginaganoy na
187 nga mga retaso.”
188
189 LUMIGAD pa gid ang isa ka bulan sang ‘–ber months.’ Magasaulog sang iya
190 kaadlawan si Lioness.
191 “Kas Lioness, maga-celebrate ka sang imo kapanganakan kadungan sang
192 anibersaryo sang pag-landing nanday General MacArthur sa Leyte sang October 20,
193 1944. Sa diin bala kita makaon nga duha sa siyudad sa sina nga adlaw?”
194 “May nakatalana gali kita nga seminar sa siyudad sina. Gani, nagpaalam na ako
195 kay Nanay nga sa ulihi lang nga adlaw sang bulan mahanda kami sa balay. Belated na,
196 pero indi abi magpasupil ang laon nga indi kami magpasalamat sa aton Tagtuga.
197 “Nangin panaad na kuno niya ina ni Nanay Agring sang magmasakit ako sing
198 malubha sang duha pa lang ka tuig ang edad ko. Nasayran mo ina, Kas Kurit, nga isa
199 ka tuig kag tunga pa lang ang edad ko sang madisgrasya kami sa salakyan sang single
200 biological mother ko kag namatay sia sa ospital. Si Nanay Agring ang suod niya nga
201 abyan, gani sa iya ako gintugyan ni Nanay sa waay pa sia nabawian sang kabuhi.
202 Nasugid ko na ina sa imo, indi bala?” Si Kurit ang nagpisngu sa iya nabatian liwat.
203 “Ngaa daw naluoy ka gid sa akon. May nagapalangga man sa akon nga Nanay
204 Agring ko. Ayhan katulad gid sa tunay nga nanay ukon sobra pa ang nabatyagan ko
205 nga pagpalangga niya. Gani masiling nga malipayon man ako nga ayhan magalaon kag
206 sundon ko man ang ginhimo ni Nanay Agring ko.”
207 “Maayo ka kay daw makahanda ka na. Ako, indi ko masiling nga handa man ako.
208 Ang masiling ko nga magakasubo gid ako sa ulihi nga mamatay nga isahanon lang, Kas
209 Lioness,” sabat ni Kurit. “Ayhan pauna-paona kita kon sin-o ang mamatay sing
210 temprano pa.”
211 “Ako siguro ang mauna, kay indi ko natilawan nga may Nanay kag Tatay ako nga
212 nagpalangga. Pero daw indi ko gid masiling nga indi ako nagmalipayon sa akon kabuhi.
213 Wala ako sing malubha nga problema kundi ang handom nga makaanak man agod
214 magdugang ang kahulogan sang kabuhi sa akon,” napautwas sang ulihi ni Lioness.
215 “Tan-awon lang naton pag-abot sa kurbada kon sin-o ang makapamana sa aton.
216 Pero ginapangako ko nga kon makapamana ako buligan ka gid namon nga makakita
217 man sang nobyo,” lahog ni Kurit kay Lioness.
218 “Saligan ko gid ina, Kas Kurit, ayhan mangin mahirop pa gid kita nga mag-abyan
219 kon matabu ina.”
220
221 DISYEMBRE 17 sang dungan nga naaprub ang transfer of assignment sang
222 mag-abyan nga bully sang bataon pa sila.
223 “My friend Johnny, daw nagapalapit na sa aton ang swerte, pareho nga naaprub
224 ang aton pag-alungay nga madestino sa kampo sang Army sa Jamindan, Capiz,”
225 malipayon nga pabutyag ni Johnny Rey kay Rodelo. “Pareho pa kita nga Unang
226 Tenyente. Mabilib na sa aton sanday Lioness kag Kurit.”
227 “Kundi malipayon man kita kon matabu ina. Mapakasal kita sing dungan kon but-
228 on nila kita,” sabat ni Rodelo ukon Tiloy. “Indi bala siling ni Tiyoy Tura nga si Lioness
229 kag Kurit nagahulat man sa aton?”
230 “Basi istorya lang ni Tatay sa akon ato, kay wala man sing nagapangaluyag sa
231 duha. Iban gid kon mapangaluyagan na naton sila, mapat-od naton kon batunon nila

5
232 kita ukon indi,” sabat ni Johnny Rey nga may pagduda pa gihapon sa ila plastada sa
233 paghigugma sang duha ka dalaga nga maestra.
234 Nagbapor lang ang duha pauli sa Panay. Sa bapor, nasugata ni Johnny Rey ang
235 asawa kag duha ka anak sang iya tawo nga una nga nadestino sa Jamindan gikan sa
236 Mindanao nga wala madala ang pamilya. Taga-Mindanao ang babae gani, indi
237 natultolan ang pakadto sa Capiz nga maagi sa Iloilo.
238 “Mag-upod ka na lang kamo nga tatlo sa amon, Martha, pakadto sa Jamindan.”
239 Nagsakay man sila nga lima sa isa ka van nga nagabiahe pa-Capiz. Pero sang
240 mag-agi ang salakyan sa banwa sang duha ka mag-abyan, naaksidente ini nga nahulog
241 sa isa ka manubo nga pil-as. Wala man sing malubha nga napilasan luas kay Tiloy.
242 Natabuan nga sa banwa man ang duha ka laon nga sanday Lioness kag Kurit.
243 Bangod nga kinaandan nga mabinuligon, nagduaw man sila sa ospital sang mabatian
244 nga may naaksidente. Naabtan sang duha si Tiloy nga nabulong na ang pilas sa butkon
245 kag nagapahuway sa isa ka kama. Nagatambong man ang asawa sang tawo ni Johnny
246 Rey kag duha ka anak nga nagatatap man kay Tiloy. Gilayon nga namuypoy ang mga
247 tuhod kag butkon ni Lioness, gani sia naman ang gintabangan sang mga doktor kag
248 nars.
249 Maabtik si Johnny Rey sa pagbalutbot kay Lioness. “Kas Lioness, napaano ka?
250 “Sin-o bala atong babae kag duha ka bata nga nagatambong sa katre ni Tiloy?”
251 pamangkot ni Lioness.
252 “A, asawa sang kaupod namon ang babae kag mga anak ang duha ka bata. Gin-
253 upod namon sia kay indi katultol kon diin ang Jamindan.”
254 “Gali? Abi ko anay nga asawa kag duha ka anak ni Tiloy.” Daw naumpawan si
255 Leonisa.
256 “Ngaa kon may asawa na si Tiloy malipong ka gid?”
257 Daw nahuya man si Leonisa nga dayon man tindog. Gilayon nga nagsulod liwat
258 sa ward kon diin si Tiloy ginpapahuway-howay.
259 Madasig nga, ginwahig ang duha ka bata, nagluhod kag ginhakos ang nagahigda
260 nga si Tiloy nga sige man ang yuhom sang anay bugoy. Maabtik nga naggwa si Kurit
261 kag madasig man nga ginlagas ni Johnny Rey kag hinawiran sa abaga kag hinalukan
262 sa mga bibig ang dalaga. Nagpinalakpak man ang pila personnel sang ospital sa ila
263 nasaksihan. Sang magkitaay sanday Leonisa kag Kurit, malipayon sila nga
264 nagsuglanon.
265 “Indi na kita maglaon, Kas Leonisa. Nangisog na sanday Johnny kag Tiloy nga
266 magtuad sang ila paghigugma sa aton.”
267 “Nangisog gid man sang ulihi ang mga bully sadto. Kon magminyo na kita sa
268 kada isa sa ila, kita naman ang ma-bully sa ila.”
269 “Himuon gali naton sila nga under de saya,” dungan man nagharakhak ang duha
270 ka manoglaon na kuntani.
271 KATAPUSAN