JERZY APANOWICZ

METODOLOGIA
OGÓLNA

GDYNIA 2002
 A P A N O W I C Z J. Metodologia o g ó l n a . G d y n i a 2002, s. 154, rys. 16,
tab. 2, literatura 35 poz., zał.8.

Opracowanie zawiera e l e m e n t a r n ą w i e d z ę z zakresu metodologii.

W treści pracy ujęto istotę poznania naukowego, procesy badawcze, etapy
b a d a ń i p r o c e d u r ę badawczą. Zamieszczono t a k ż e rodzaje i formy prac
naukowych oraz w s k a z ó w k i d o t y c z ą c e wykonania koncepcji pracy naukowej
(kwalifikacyjnej). Przedstawiono metody, techniki i narzędzia badawcze,
w tym c z y n n o ś c i prowadzenia optymalnych b a d a ń . Jest to pomoc
dydaktyczna o charakterze przewodnika metodycznego przeznaczonego dla
studentów i innych o s ó b podejmujących pracę n a u k o w ą (kwalifikacyjną).
J.A.

Recenzent:
prof. zw. dr hab. Elżbieta Kilińska

Opracowanie komputerowe:
kpt. mar. mgr inż. J a r o s ł a w Jerzy A p a n o w i c z

ISBN 83-910869-9-3

Druk:
Wydawnictwo Diecezji IVlplińskiej
„BERNARDINUM"
u l . B p a D o m i n i k a 11, 83 - 130 Pelplin
 SPIS T R E Ś C I

Spis treści 3

Wstęp 7

1. Istota i p o j ę c i e metodologii 9
1.1. Metodologia o g ó l n a 10
1.2. Metodologia s z c z e g ó ł o w a 11
1.3. Metodologia opisowa i normatywna 11

2. Istota i p o j ę c i e wiedzy (nauki) 13

2.1. Elementy systemu wiedzy 13
2.2. Podział nauki 15

3. P o j ę c i e , istota i zasady b a d a ń naukowych 19

3.1. Cele i funkcje badań naukowych 19
3.2. Zadania badań naukowych 20
3.3. Zasady procesu poznania naukowego 21
3.4. Procesy poznania m y ś l o w e g o 23
3.4.1. A n a l i z a i synteza 24
3.4.2. Dedukcja i indukcja 25
3.4.3. P o r ó w n y w a n i e i przeciwstawianie 26
3.4.4. Uogólnianie i wnioskowanie 27
3.4.5. Poznanie (badania) empiryczne 28
3.5. Rodzaje wyjaśnień naukowych 30
3.5.1. Wyjaśnienia genetyczne 31
3.5.2. Wyjaśnienia funkcjonalne 31
3.5.3. Wyjaśnienia teleologiczno - funkcjonalne 32
3.5.4. Wyjaśnienia logiczne 32
3.6. Typy badań naukowych 33
3.6.1. Badania podstawowe 34
3.6.2. Badania stosowane 35
3.6.3. Badania diagnostyczne 36
3.6.4. Badania weryfikacyjne 36
3.6.5. Badania kompleksowe 36
3.6.6. Badania przyczynkarskie 37
3.6.7. Badania heurystyczne 37
3.7. Procedury badawcze 38
3.7.1. Procedura diagnostyczna 38
3.7.2. Procedura eksperymentalna 39
3.7.3. Procedura operacyjna 40
3.7.4. Procedura ewaluacyjna 41
3.7.5 Procedura korelacyjna 41

4. Istota i uwarunkowania p r o b l e m ó w badawczych 43

4.1. Problem badawczy (naukowy) 44
4.2. Tezy (pytania problemowe, problemy s z c z e g ó ł o w e ) 45
4.3. Hipotezy i ich znaczenie w badaniach naukowych 47
4.4. Zmienne i ich wskaźniki 52
4.4.1. Rodzaje zmiennych 52
4.4.2. Zmienne ilościowe i j a k o ś c i o w e 54
4.4.3. W s k a ź n i k i i ich znaczenie 54
4.4.4. Rodzaje w s k a ź n i k ó w 54

5. Geneza, istota i znaczenie metod badawczych 59

5.1. Metoda badawcza 60
5.2. Zadania metod badawczych 60
5.3. Rodzaje metod badawczych 61
5.3.1. Metoda obserwacyjna 62
5.3.2. Metoda eksperymentalna 63
5.3.3. Metoda monograficzna 67
5.3.4. Metoda badania d o k u m e n t ó w 68
5.3.5. Metoda indywidualnych p r z y p a d k ó w 70
5.3.6. Metoda sondażu diagnostycznego 70
5.3.7. Metoda analizy i krytyki p i ś m i e n n i c t w a (źródeł) 72
5.3.8. Metoda analizy i konstrukcji logicznej 73
5.3.9. Metody statystyczne 74
53.10. Metody symulacji komputerowej 75
53.11. Metody heurystyczne 77
5.4. Techniki badań naukowych 80
5.4.1. Obserwacja 81
5.4.2. Wywiad 85
5.4.3. Ankietowanie 86
5.4.4. Badanie d o k u m e n t ó w 89
5.4.5. Techniki socjometryczne 90
5.5. N a r z ę d z i a badawcze 90
5.5.1. Kwestionariusz ankiety (wywiadu) 91
5.5.2. Test 93
5.5.3. A r k u s z obserwacji 93

6. Organizacja i etapy b a d a ń naukowych 95

6.1. Czynności w procesie rozwiązywania problemów
badawczych 96
6.2. F o r m u ł o w a n i e i uzasadnianie problemu badawczego 99
6.2.1. Problem badawczy, przedmiot b a d a ń i temat pracy 101
6.2.2. Zbiór szczegółowych informacji niezbędnych do
s f o r m u ł o w a n i a problemu badawczego 102
6.3. Określenie tez (pytań problemowych, problemów
szczegółowych) 104
6.4. F o r m u ł o w a n i e hipotez 106
6.5. D o b ó r metod, technik i narzędzi badawczych 107
6.6. Opracowanie procedury badawczej 108
6.7. Przeprowadzenie badań 110
6.8. U p o r z ą d k o w a n i e w y n i k ó w badań, ich kontrola i analiza... 111
6.9. Pisemne przedstawienie w y n i k ó w b a d a ń 114

7. Istota i p o j ę c i e pomiaru w badaniach naukowych 117

7.1. Rodzaje pomiaru 117
7.2. Typy skal pomiarowych 118
7.2.1. Skala nominalna 119
7.2.2. Skala p o r z ą d k o w a 120
7.2.3. Skala interwałowa 121
7.2.4. Skala ilorazowa 122
7.3. Rzetelność i trafność pomiaru 122
7.4. Błędy pomiaru 123

8. Prace naukowe 125

8.1. Rodzaje prac naukowych 125
8.1.1. Referaty naukowe 128
8.1.2. A r t y k u ł y i komunikaty naukowe 129
8.1.3. Dzieła i rozprawy naukowe 130
8.2. Prace kwalifikacyjne 131
8.2.1. Istota i znaczenie prac kwalifikacyjnych 131
8.2.2. Koncepcja pracy kwalifikacyjnej 133
8.2.3. Układ treści pracy kwalifikacyjnej 135
8.3. Charakterystyka układu treści pracy kwalifikacyjnej 136
8.3.1. W s t ę p do pracy 137
8.3.2. T r e ś ć g ł ó w n a pracy 139
8.3.3. Wnioski końcowe 140
8.3.4. Spis literatury 1 4 1

8.3.5. Elementy informacyjno - pomocnicze pracy

kwalifikacyjnej 144

Wnioski k o ń c o w e l ^ 4

Spis literatury 1 4 8

Załączniki 150
 WSTĘP

Od najdawniejszych c z a s ó w ludzie dążyli do poznawania swojego

otoczenia (realnej rzeczywistości). Obserwowali i rejestrowali w swoim
umyśle różne zjawiska i wydarzenia uzyskując w ten sposób niezbędne
informacje potrzebne im w codziennym życiu. G d y poczęli gromadzić
informacje i klasyfikować je ś w i a d o m i e , w e d ł u g ściśle określonych zasad,
tak gromadzone i klasyfikowane fakty nabrały cech wiedzy naukowej.
Zorganizowany przebieg ś w i a d o m y c h i planowych czynności badawczych
i ich wartości poznawcze stworzyły teorię i praktykę, którą zajmuje się
w nauce metodologia. Metodologia w swoich z a ł o ż e n i a c h stanowi zestaw
dyrektyw badawczych wynikających z przyjętych założeń teoretycznych
i praktycznych, które należy w y k o n a ć opracowując pracę naukową.
Spośród wielu prac naukowych p o k a ź n ą liczbę stanowią prace
kwalifikacyjne. Dotyczą one p r z e w a ż n i e analiz. Zgromadzone i pogrupowane
w ich treści informacje (fakty naukowe, dane) r o z k ł a d a n e są na czynniki
składowe lub też grupowane i dokładnie opisywane przybierają charakter
zmiennych i ich w s k a ź n i k ó w (danych statystycznych). Uzyskane w taki
sposób zmienne w aspekcie z w i ą z k ó w i zależności są podstawą
do wysuwania (stawiania) wyważonych wniosków i propozycji,
a z uogólnianych wyjaśnień i sądów tworzy się teorię i prawa naukowe danej
dziedziny lub dyscypliny naukowej.
Obiektywny obraz ujmowania i przedstawiania badanej
rzeczywistości jest j e d n ą z podstawowych cech każdej pracy naukowej.
P o n i e w a ż prace kwalifikacyjne są pracami naukowymi, z tego też w z g l ę d u
ich treść stanowi przeważnie w ę ż s z e lub szersze sprawozdanie naukowe.
Musi ono odpowiadać wszystkim wymaganiom metodologicznym
i merytorycznym, a jako sprawozdanie naukowe powinno być
sformalizowane. Dlatego też opracowując pracę n a u k o w ą (kwalifikacyjną)
należy przestrzegać procedurę b a d a w c z ą i ściśle określonych zasad pisarstwa
naukowego.
P o s t ę p o w a n i e badawcze jest n a s t ę p s t w e m logicznego myślenia
ujętego w etapy badawcze, a n o r m ą pisarską bezosobowy styl wyrażania
myśli. A n a l i z a faktów (danych statystycznych) zawsze poprzedza założenia,
wyjaśnienia teoretyczne oraz stosowane w badaniach pojęcia, metody,
techniki i n a r z ę d z i a badawcze. Zebrane i pogrupowane fakty naukowe (dane)
stanowią natomiast faktyczny (statystyczny) ilościowy lub j a k o ś c i o w y
materiał ź r ó d ł o w y podlegający wyjaśnieniu (analizie) i przedstawieniu jego
w formie opisu. W procesie badawczym musi być zachowana kolejność,
rzetelność i jasny układ tez zapewniający w ł a ś c i w ą strukturę treści pracy.
Niniejsze opracowanie przeznaczone jest dla s t u d e n t ó w szkół
w y ż s z y c h i tych wszystkich, którzy mają zamiar o p r a c o w a ć pracę n a u k o w ą
(kwalifikacyjną). Ma ono stanowić pomoc m e t o d y c z n ą w podjęciu problemu
badawczego, umiejscowieniu go w systemie nauki, a przede wszystkim
wyjaśnieniu procedury badawczej oraz s p o s o b ó w wykonania sprawozdania
naukowego, na wymaganym poziomie naukowym w danej dziedzinie lub
dyscyplinie naukowej.
 1. Istota i p o j ę c i e metodologii

Metodologia (gr. methodos = badanie + logos = s ł o w o , nauka) jest

nauką o c z y n n o ś c i a c h poznawczych b a d a ń naukowych oraz wytworach
poznawczych tych c z y n n o ś c i . S z c z e g ó l n y m zainteresowaniem metodologii są
metody badawcze i ich wytwory w postaci faktów, c z y l i uzyskanych
informacji, czy też danych przedstawionych jako j a k o ś c i o w e lub ilościowe
zmienne i ich w s k a ź n i k i .

R y s . 1.1. Metodologia nauki

M e t o d o l o g i ę m o ż n a i należy p o j m o w a ć w dwu znaczeniach.

W znaczeniu pragmatycznym i w ó w c z a s należy ją p r z y j m o w a ć jako n a u k ę
o metodach działalności naukowej i stosowanych procedurach badawczych.
W znaczeniu apragmatycznym, jako n a u k ę o elementach i strukturze
s y s t e m ó w nauk, to jest o wytworach nauki w postaci, tez, pojęć, twierdzeń,
teorii i praw naukowych. W poznaniu naukowym m o ż e m y posługiwać się
elementami i zasadami metodologii ogólnej jak t e ż zaleceniami metodologii
szczegółowej.

1.1. Metodologia ogólna

Metodologia ogólna bada czynności i rezultaty poznawcze

funkcjonujące (występujące) w nauce. Jej zasady i elementy obowiązują we
wszystkich dziedzinach oraz dyscyplinach naukowych. Metodologia ogólna
zajmuje się sposobami uzasadniania t w i e r d z e ń i metodami konstrukcji
s y s t e m ó w naukowych. Wypracowuje ona o g ó l n e pojęcia metodologiczne do
których m o ż n a zaliczyć na przykład wnioskowanie i uogólnianie, dedukcję
i indukcję, definicje i klasyfikację, ... . Ujmuje w szerokim zakresie wiedzę
( n a u k ę ) m ó w i ą c o jej strukturze logicznej, o całości wiedzy i rodzajach
wyjaśnień naukowych, a t a k ż e o metodach stosowanych w badaniach
naukowych, o procedurze badawczej od p o g l ą d ó w , tez, hipotez i stwierdzeń,
aż do teorii i praw naukowych. Zajmuje się r ó w n i e ż metodami
weryfikowania w y n i k ó w ( w n i o s k ó w ) i w ogóle ustaleń badawczych.

Rys. 1.2. Metodologia ogólna

Funkcjonuje pogląd, że metodologia o g ó l n a jest filozofią i zarazem

logiką s t o s o w a n ą obejmującą logiczny i filozoficzny aspekt nauki w ogóle.
 1.2. Metodologia s z c z e g ó ł o w a

Metodologia s z c z e g ó ł o w a uwzględniając klasyfikację nauki zajmuje

się metodami p o s t ę p o w a n i a badawczego i ich rezultatami w obrębie dziedzin
lub dyscyplin naukowych. Odnosi się do przedmiotu i metod naukowo
badawczych charakterystycznych dla konkretnej dyscypliny, a nawet
specjalności naukowej.

Rys. 1.3. Metodologia s z c z e g ó ł o w a

Bada z a r ó w n o m e t o d o l o g i c z n ą o d r ę b n o ś ć określonej dyscypliny naukowej

lub jej działu, jak i przeprowadza analizę odpowiednich dla tej dyscypliny
czynności badawczych. Ustala także zasady i normy, którym te metody
muszą o d p o w i a d a ć . Dąży do kodyfikacji norm realizujących zamierzone cele
badawcze. Wypracowuje pojęcia s z c z e g ó ł o w e , do których m o ż n a na
przykład zaliczyć: pojęcie obserwacji, eksperymentu, pomiaru, weryfikacji
hipotez, ustalenia zmiennych i ich w s k a ź n i k ó w oraz innych e l e m e n t ó w
procedury badawczej w danej dyscyplinie naukowej.

1.3. Metodologia opisowa i normatywna

Badania nad czynnościami poznawczymi jak i ich wytworami

zarówno w metodologii ogólnej jak i szczegółowej pozwalają wyodrębnić
metodologię o p i s o w ą i m e t o d o l o g i ę normatywną. Metodologia opisowa
zmierza do opisu czynności poznawczych i ich w y t w o r ó w , podczas gdy
metodologia normatywna opracowuje i zaleca normy poprawnego
postępowania naukowego i określa stopień rozwoju danej nauki.
 2. Istota i pojecie wiedzy (nauki)

Działalność ludzi mająca na celu poznanie rzeczywistości,

wyrastająca z potrzeb jej opanowania i przekształcania, obejmująca proces
badania i jego w y n i k i oraz nauczanie o tych wynikach, stanowi istotę
i pojęcie nauki [ M E P P W N s. 698 ]. Rozwijając, poszerzając i uściślając
powyższe stwierdzenie należy przyjąć, że nauka to ogół zgromadzonej,
uporządkowanej i należycie uzasadnionej przez pokolenia wiedzy [ M S J P
P W N s. 433 ]. Jest ona rozwijana i doskonalona poprzez ciągłe badania,
których w y n i k i ujmuje się w zorganizowany system pojęć, a zachodzące
procesy sprzyjają wypracowaniu sądów o rzeczywistości, sądów
dowiedzionych i sprawdzonych, sądów prawdziwych [ 12 ].

2.1. Elementy systemu wiedzy (nauki)

Nauka jako systemem wiedzy gwarantuje obiektywne poznanie

rzeczywistości (rys. 2.1.). Będąc pojęciem wieloznacznym m o ż e być
rozpatrywana w aspekcie t r e ś c i o w y m , c z y n n o ś c i o w y m i instytucjonalnym
(rys. 2.2.).
W aspekcie treściowym nauka jest systemem należycie
uzasadnionych pojęć, twierdzeń i hipotez zawierających możliwie
obiektywną i a d e k w a t n ą na danym etapie rozwoju poznania naukowego
i praktyki s p o ł e c z n o - gospodarczej w i e d z ę . Jest to wiedza o przedmiotach
(obiektach), zjawiskach, procesach, strukturach, zależnościach
i prawidłowościach w określonej dziedzinie lub dyscyplinie naukowej. Jest
wytworem odkrywczej działalności badawczej, stanowiącą najwyżej
rozwiniętą postać świadomości społecznej. M ó w i ą c prościej nauka
w aspekcie treściowym to zasób obiektywnej wiedzy o przyrodzie,
społeczeństwie lub człowieku, o związkach miedzy nimi, genezie
i rządzących nimi p r a w i d ł o w o ś c i a c h . W aspekcie t r e ś c i o w y m jest ona
przedmiotem wyspecjalizowanej praktyki [2, 3, 9, 12].
 R y s . 2.1. Elementy systemu wiedzy (nauki)

Nauka w aspekcie c z y n n o ś c i o w y m (funkcjonalnym) obejmuje ogół

czynności składających się na poznanie naukowe. Są to czynności polegające
na ustaleniu i przekazywaniu uzyskanych z badań w y n i k ó w . Jest to także
w d r a ż a n i e tych w y n i k ó w do praktyki. Jak r ó w n i e ż stosując naukowe metody
badawcze weryfikowanie i przedstawianie t w i e r d z e ń i praw naukowych
w oparciu o prawdziwe, zasadne, pełne, ścisłe i u p o r z ą d k o w a n e fakty
naukowe badanego przedmiotu lub obszaru badań. Z p o w y ż s z y c h stwierdzeń
wynika, że jest to działalność badawcza prowadząca do tworzenia
i rozwijania nauki w sensie t r e ś c i o w y m zgodnie z procedurą badawczą
zapewniającą obiektywne poznanie rzeczywistości.
 R y s . 2.2. Aspekty nauki

N a u k ę określa się także jako „ ... rzemiosło uczonych, c z y l i ogół

czynności wykonywanych przez uczonych ..." [ 1 ]. Stanowi ona „ ... w y t w ó r
tych c z y n n o ś c i , a w i ę c system t w i e r d z e ń , do których uznania doszli uczeni
w swym dążeniu do poznania r z e c z y w i s t o ś c i " [ 1 ]. P o w y ż s z e stwierdzenia
są wobec siebie komplementarne i zawierają dwa podstawowe elementy,
to jest procesy i rezultaty tych p r o c e s ó w . Rozumienie w tym sensie nauki,
to znaczy w aspekcie c z y n n o ś c i o w y m i t r e ś c i o w y m prowadzi do określenia
reguł, zasad wedle których taki proces przebiega, a treść zostaje zbadana
i wyjaśniona oraz utrwalona.
W polskiej tradycji i znaczeniu potocznym nauka pojmowana jest
również jako przekazywanie i przyswajanie wiedzy. Obejmuje ona, zatem
system dydaktyczny i proces nauczania - uczenia się. Stanowi, więc aspekt
edukacyjny (dydaktyczny) nauki. W i e d z a , bowiem poddana jest ustalonym
wymaganiom t r e ś c i o w y m i metodycznym. Jest ona zorganizowana
i realizowana jako przedmiot, kierunek studiów i w rezultacie jako
dyscyplina naukowa w dydaktyczno - naukowych jednostkach
organizacyjnych w postaci szkół, uczelni w y ż s z y c h , instytutów naukowych,
o ś r o d k ó w badawczych i innych p l a c ó w e k edukacji narodowej. Takie ujęcie
nauki pozwala r o z p a t r y w a ć ją w aspekcie instytucjonalnym.

2.2. Podział nauki

Najczęściej stosowanym podziałem nauki jest podział

dychotomiczny (rys.2.3.).
W podziale tym w y r ó ż n i a m y nauki teoretyczne, c z y l i podstawowe
oraz stosowane c z y l i praktyczne. N a u k i teoretyczne oparte są na pojęciach
abstrakcyjnych i d o t y c z ą t w i e r d z e ń analitycznych w z b o g a c a j ą c y c h ogólne
 1

prawa naukowe. N a u k i stosowane zajmują się problemami praktycznymi

(pragmatycznymi) i dostarczają wiedzy oraz umiejętności do konkretnego
działania. Ich twierdzenia empiryczne oparte są na badaniach stosowanych
i sprzyjają przede wszystkim e f e k t y w n o ś c i działania. Poznawcze rezultaty
nauk teoretycznych uzasadniają i dostarczają naukom stosowanym w i e d z ę
i umiejętności do praktyki przemysłowej, rolniczej, ekonomicznej,
medycznej, technicznej, pedagogicznej, . . . .
U w z g l ę d n i a j ą c przedmiot i metody b a d a ń , co w metodologii jest
najistotniejszym, w nauce m o ż n a w y o d r ę b n i ć nauki formalne i nauki
empiryczne (rys. 2.3.). N a u k i formalne o k r e ś l a się mianem nauk
racjonalnych, dedukcyjnych lub matematycznych. N a l e ż ą do nich logika,
filozofia, matematyka, ... . N a u k i empiryczne określa się mianem nauk
indukcyjnych lub realnych. D z i e l ą się one na nauki humanistyczne
i przyrodnicze (rys. 2.3.). W skład nauk humanistycznych określanych także
jako s p o ł e c z n e wchodzi: historia, pedagogika, ekonomia, socjologia,
a w i ę c te nauki, które zajmują się wytworem świadomej i celowej
działalności człowieka. N a u k i przyrodnicze, takie jak: fizyka, chemia,
biologia, badają przeważnie ż y w i o ł o w o kształtowane wytwory przyrody.
Jak z tego w y n i k a nauki humanistyczne od nauk przyrodniczych różnią się
przede wszystkim przedmiotem b a d a ń , a to sprawia, iż z a c h o d z ą między nimi
r ó w n i e ż d o ś ć istotne różnice w metodach b a d a ń , technikach wyjaśniania
poszczególnych faktów naukowych ( p r o c e s ó w ) , narzędziach badawczych
oraz rodzajach uzasadniania t w i e r d z e ń .
W celach organizacyjno - p o r z ą d k o w y c h naukę dzieli się na:

- dziedziny,
- dyscypliny,
- specjalności,
- specjalizacje.

Ten podział (rys. 2.3.) ma uzasadnienie prawne przy określaniu form

i zasad działalności naukowo - badawczej i w systemie oraz procesie
kształcenia.
M o ż n a przyjąć twierdzenie, iż „ ... gromadzona przez pokolenia
wiedza o świecie narosła tak dalece, że nie ma dziś jednej nauki" [ 3, 5 ],
lecz jest wiele nauk z różnych o b s z a r ó w wiedzy i specjalności działania
c z ł o w i e k a . K a ż d a z tych nauk ma w ł a s n y przedmiot b a d a ń i adekwatne do
niego metody i procedury badawcze.
Rys.2.3. P o d z i a ł nauki
 3. P o j ę c i e , istota i zasady b a d a ń naukowych

Badania naukowe to poznawanie świata we wszystkich jego

przejawach. Przebiega jako wieloetapowy, ś w i a d o m y i celowy proces
zróżnicowanych działań poznawczych. Działania te są regulowane
konkretnymi zasadami i procedurą badawczą, aby otrzymane w y n i k i były
pełne, ścisłe, rzetelne i adekwatne w stosunku do zgłębianej rzeczywistości.
Postępowanie badawcze musi być zgodne z metodami naukowymi,
zapewniającymi racjonalny dobór, układ i m e t o d o l o g i c z n ą oraz merytoryczną
poprawność czynności i z a b i e g ó w w gromadzeniu oraz rozpatrywaniu
uzyskiwanych informacji (danych). Język i styl pisarski powinien być taki by
pozwalał na ścisłe i jednoznaczne f o r m u ł o w a n i e s ł o w n e i zdaniowe w y n i k ó w
poznania. Układ zdań w treści powinien z a p e w n i a ć ich powszechne
rozumienie, p o z y t y w n ą lub n e g a t y w n ą s p r a w d z a l n o ś ć oraz możliwość
porównania z istniejącymi teoriami na dany problem (temat). M u s i być
również zachowana w e w n ę t r z n a spójność treści. W ż a d n y m przypadku nie
może wystąpić sprzeczność zbioru twierdzeń dotyczących przedmiotu badań
w danej dziedzinie lub dyscyplinie nauki. Powinien to być logicznie
powiązany system tez, hipotez, metod badawczych i twierdzeń naukowych.
Obowiązuje ciągły krytycyzm wobec wszelkich przyjmowanych założeń
i hipotez oraz prowadzenie ustawicznej weryfikacji, kontrolowania
i rozbudowy istniejącego systemu twierdzeń naukowych. Rezultaty badań
naukowych m u s z ą w y k a z y w a ć t w ó r c z y charakter oraz możliwości ich
praktycznego zastosowania i wykorzystania.

3.1. Cele i funkcje badań naukowych

Badania naukowe m o g ą być prowadzone w szerokim i wąskim

ujęciu. W szerokim ujęciu to proces t w ó r c z y c h czynności przebiegający od
ustalenia i p o w z i ę c i a problemu badawczego, aż do jego pisemnego
opracowania. Badania w wąskim ujęciu sprowadzają się do konkretnych
czynności badawczych i mają na celu poznanie nie znanych lub m a ł o
znanych właściwości (cech, p a r a m e t r ó w ) o b i e k t ó w , p r z e d m i o t ó w , zdarzeń,
procesów, f a k t ó w , . . . . Są to zwykle elementy (fragmenty) szerszej (większej)
rzeczywistości, dotyczące wycinka poznawanej (badanej) działalności
społecznej, ekonomicznej, pedagogicznej, technicznej, kulturowej,
ekologicznej,....
 Procesy badań naukowych z a r ó w n o w szerokim jak i wąskim ujęciu
świadczą, iż każda dziedzina i dyscyplina wiedzy oraz działalność ludzka
jest z ł o ż o n a i wielostronnie uwarunkowana. Dlatego t e ż jedynie ś w i a d o m i e
i celowo zastosowana procedura badawcza jest w stanie z a p e w n i ć
podstawowe funkcje badań naukowych, w tym:

- teoretyczną polegającą na konfrontowaniu aktualnie

funkcjonujących teorii, w potrzebie ich korygowanie
i dążenie do konstruowania na ich podstawie nowych
(uzasadnionych naukowo) teorii i praw naukowych,
- m e t o d o l o g i c z n ą polegającą na rozwijaniu instrumentarium
badawczego przy tworzeniu nowych hipotez, ich e m p i r y c z n ą
weryfikację, doszukiwanie się istotnych zmiennych i ich
w s k a ź n i k ó w , a t a k ż e na analizie tych zmiennych oraz
ustalaniu związku i zależności w badanych zjawiskach,
procesach i strukturach,
- p r a k t y c z n ą polegającą na budowie modeli weryfikowanych
empirycznie i w konsekwencji w d r a ż a n y c h do praktyki.

Na podstawie p o w y ż s z y c h stwierdzeń m o ż n a przyjąć, iż celową

i ś w i a d o m ą działalność b a d a w c z ą m o ż n a s p r o w a d z i ć do trzech etapów:

- wyjściowej formy b a d a ń , j a k ą jest rozpoznanie przedmiotu

badań,
- opracowanie efektów rozpoznania,
- konfrontacji w y n i k ó w badań z praktyką.

3.2. Zadania badań naukowych

W y n i k i e m badań naukowych powinien być zawsze nowy i wymierny

rezultat ( w y t w ó r ) pracy twórczej. N o w a praca t w ó r c z a może dotyczyć
wyjaśnienia problemu s p o ł e c z n o - gospodarczego, wychowawczego, ... lub
stwierdzenia i ustalenia nieznanych wartości i z w i ą z k ó w między,
przedmiotami, organizacjami, strukturami, procesami i innymi parametrami
badanych zjawisk. Jeżeli w w y n i k u z a b i e g ó w badawczych, uznanymi
metodami lub technikami, uzyskuje się w y t w ó r o w ł a ś c i w o ś c i a c h j u ż
znanych i stosowanych nie jest to praca t w ó r c z a . Jest to praca w y t w ó r c z a .
N i e w ą t p l i w i e posiada ona swoją wartość n a u k o w ą i przydatność społeczną
lecz jej obiektywny wynik nie mieści się w pojęciu nowej pracy twórczej.
Twórcze badania naukowe powinny się c e c h o w a ć nowością myśli, ich
unikalnością, oryginalnością i niepowtarzalnością [2, 24, 26, 32].
W nauce i badaniach naukowych w y r ó ż n i a się k i l k a rodzajów pracy
twórczej. M o ż e to być praca naukowa, wynalazczo - techniczna, artystyczna,
wychowawcza, organizacyjna, ... . By jednak m o ż n a było ją zaliczyć do
pracy naukowo twórczej powinna ona m i e ć charakter odkrywczy, to znaczy:

- rozwiązywać lub umożliwiać poznanie faktów, zjawisk,

p r o c e s ó w , struktur, . . . , dotychczas nieznanych,
- opisywać, poszukiwać i wyjaśniać nowe zjawiska, metody
i teorie służące do opracowania pojęć, zasad, wzorów,
algorytmów, modeli, funkcjonujących w danej rzeczywistości.

Z p o w y ż s z e g o wynika, że zadaniem badań naukowych jest

ujawnianie nowych prawd, tworzenie nowych teorii naukowych. Ujmując
inaczej, to teoretyczne i empiryczne wyjaśnianie lub odzwierciedlanie realnej
rzeczywistości [4, 17, 25, 26].

3.3. Zasady procesu poznania naukowego

Postawa naukowa (dyspozycje psychiczne i intelektualne badacza)

oraz zabiegi instrumentalne to dwie najważniejsze s k ł a d o w e (elementy)
regulujące proces poznania naukowego. Obie składowe wynikają
z konkretnych zasad i zapewniają pełny, rzetelny i adekwatny w danej
sytuacji rezultat poznawczy. Przyjmuje się, iż zasady procesu poznania
naukowego są uniwersalne. Ich u n i w e r s a l n o ś ć znajduje niezawodne
zastosowanie do różnych specjalności ludzkiej wiedzy i działalności. Należy
je przestrzegać we wszystkich dziedzinach, dyscyplinach i specjalnościach
naukowych. Podstawowe ujęcie tych zasad głosi:

- p o s t ę p o w a n i e badawcze musi zawsze być oparte o uznane

metody badawcze zapewniające racjonalny dobór, układ
i m e t o d o l o g i c z n ą oraz m e r y t o r y c z n ą p o p r a w n o ś ć czynności
i z a b i e g ó w wyjaśniania oraz gromadzenia wiedzy,
- wyrażanie myśli i przedstawianie badanych elementów
(obiektów, p r o c e s ó w ) powinno p o z w a l a ć na pełne, ścisłe
i jednoznaczne formułowanie uogólnień i wniosków,
zapewniając tym samym ich powszechne rozumienie oraz
m o ż l i w o ś ć powtarzania i p o r ó w n y w a n i a z wynikami kontrolnymi
i j u ż istniejącymi teoriami na dany problem (temat, zagadnienie),
 - w sprawozdaniach naukowych należy zachować logiczną
spójność wyjaśniającej treści, musi ona być zgodna
z faktycznymi ustaleniami badawczymi przedmiotu i problemu
badania oraz u p o r z ą d k o w a n a w logicznie powiązany system
twierdzeń i teorii naukowych,
- obowiązuje ciągły krytycyzm wobec przyjmowanych tez
i hipotez oraz prowadzenie ustawicznej weryfikacji,
kontrolowania i rozbudowy istniejącego systemu twierdzeń
naukowych,
- rezultaty badań naukowych m u s z ą w y k a z y w a ć twórczy charakter
oraz m o ż l i w o ś c i ich praktycznego zastosowania i wykorzystania,
w każdej działalności ludzkiej.

Powyższe zasady osiągnięte zostaną w ó w c z a s , gdy prowadzący

badania wykażą:

- intelektualną dociekliwość, cierpliwość i sztukę wyszukiwania

interesujących, z punktu widzenia naukowego, problemów.
Słuszny jest pogląd, że s ł a w ę w nauce zyskuje się nie dzięki
zręczności w rozwiązywaniu poszczególnych problemów
naukowych lecz umiejętności ich wybierania [ 17, 19 ],
- śmiałość i inwencję myślenia. W każdej dyscyplinie naukowej
obowiązuje szereg schematów i twierdzeń. N a l e ż y je
przestrzegać o tyle, o ile nie stoją w sprzeczności z praktyką
życia codziennego. Inwencja i śmiałość działania to klucz do
rozwoju nauki. Zgodnie z twierdzeniem A. Einsteina „nie
dokonuje wielkich odkryć - kto nie bada n i e m o ż l i w o ś c i " [ 19, 20
32, 34 ],
- krytycyzm i ostrożność. Wystarczy, że przytoczymy tu
przestrogę Kartezjusza, który m a w i a ł : „nie należy przyjmować
żadnych sądów p r ó c z tych, których p r a w d z i w o ś ć jest tak
oczywista i w y r a ź n a , że nie m o ż n a w nią wątpić". Wątpienie
jednak w e d ł u g M. Bunge jest t w ó r c z e , a nie paraliżujące, zaś R.
Morton u w a ż a , iż „ ... nauka czyni ze sceptycyzmu c n o t ę " [ 4,
19, 32, 3 4 ] ,
- s y s t e m a t y c z n o ś ć , ścisłość i precyzję. Są to cechy dobrej roboty
(T. Kotarbiński). J a s n o ś ć myśli i o s z c z ę d n o ś ć słów to
najważniejszy atrybut sformułowań naukowych.
W sprawozdaniu naukowym, j a k i m jest praca naukowa
 (kwalifikacyjna) ma zastosowanie brzytwa Ockhama - „pojęć nie
należy m n o ż y ć ponad k o n i e c z n o ś ć " [ 13, 19, 24, 32, 34 ],
- w s z e c h s t r o n n o ś ć i bezstronność o d n o s z ą c a się do wyjaśniania
(analizowania) przedmiotu b a d a ń i rzetelne (uczciwe) ocenianie
uzyskanych w y n i k ó w . N i e należy dyskwalifikować osób
p r o w a d z ą c y c h badania, tylko stosowane metody i uzyskane
w y n i k i , jeżeli są one faktycznie błędne [ 4, 19, 25 ],
- rozległą w i e d z ę o przedmiocie badań. C h o d z i przede wszystkim
o d o t y c h c z a s o w ą w i e d z ę z badań i o p r a c o w a ń (literaturę)
dotyczących r o z w i ą z y w a n e g o problemu. M u s i być znana
podstawowa literatura badanej problematyki. Aktywne
studiowanie specjalistycznej literatury chroni przed
„ w y w a ż a n i e m otwartych d r z w i " i spełnia bardzo w a ż n y postulat
prakseologiczny.

Przedstawione zasady i u w z g l ę d n i o n e cechy procesu poznania

naukowego (badań naukowych) s t a n o w i ą schemat podstaw badawczych
i reguły naukowego p o s t ę p o w a n i a . Z p e w n o ś c i ą schemat ten nie jest pełny
ani ostateczny, jako, że działalność badawcza nie m o ż e być nigdy zamknięta
w ścisłych ramach p o s t ę p o w a n i a . W badaniach naukowych dopuszczalny jest
zawsze margines swobody i s a m o d z i e l n o ś c i , bo to jest warunek
oryginalności, bez której nie ma postępu w nauce [ 19, 24 ].

3.4. Procesy poznania m y ś l o w e g o

Dochodzenie do t w i e r d z e ń i praw naukowych w danej dziedzinie lub

dyscyplinie naukowej jest procesem etapowym. W pierwszym etapie
następuje poznanie z m y s ł o w e . C z ł o w i e k bezpośrednio za p o m o c ą swoich
zmysłów lub też pośrednio korzystając z informacji innych ludzi odbiera
określone spostrzeżenia i wrażenia. Te spostrzeżenia i w r a ż e n i a gromadzone
i rejestrowane jako fakty (informacje, dane) s t a n o w i ą podstawowe zmienne
etapu procesu poznania zmysłowego. Gdy zgromadzone fakty
i zarejestrowane zjawiska zaczniemy ś w i a d o m i e przetwarzać, ustalać ich
genezę oraz związki i zależności m i ę d z y zmiennymi, przechodzimy do etapu
poznania m y ś l o w e g o . Proces poznania m y ś l o w e g o opierając się na wynikach
poznania z m y s ł o w e g o , zmierza do wyjaśnienia istoty zgromadzonych faktów
i zjawisk, uchwycenia tego co jest w nich o g ó l n e , a co s z c z e g ó ł o w e . Proces
poznania m y ś l o w e g o ma charakter z ł o ż o n y i jest rezultatem ś w i a d o m e g o ,
a przy tym celowego w y s i ł k u badawczego. Rezultaty poznawcze procesu
poznania m y ś l o w e g o zapewniają takie operacje m y ś l o w e jak:
 - analiza i synteza,
- dedukcja i indukcja,
- p o r ó w n y w a n i e i przeciwstawianie,
- uogólnianie i wnioskowanie.

Tak w i ę c fakty i zjawiska przedstawiane jako zmienne i ich

wskaźniki w procesie ś w i a d o m e g o i celowego rozumowania przekształca się
w pojęcia i sądy. Za p o m o c ą procesu poznania m y ś l o w e g o praktycznie
w każdej metodzie rozwiązuje się problemy i są one p o d s t a w ą do uogólniania
i wnioskowania. Proces poznania m y ś l o w e g o trwa do momentu
rozumowego rozwiązania problemu (zadania). Z chwilą m y ś l o w e g o
(rozumowego) rozwiązania problemu następuje empiryczna weryfikacja jako
kolejny etap w procesie poznania m y ś l o w e g o .

3.4.1. A n a l i z a i synteza

A n a l i z a (gr. analysys = rozbiór) to proces m y ś l o w y polegający na

rozłożeniu pewnej całości na jej części s k ł a d o w e i rozpatrywanie, każdej
z nich osobno. Badania analityczne w naukach empirycznych mają na celu
przede wszystkim wykrycie struktury i mechanizmu działania. Rozróżniamy
analizę c z y n n i k o w ą i wariancji. A n a l i z a czynnikowa (ang. factor analysis),
to zabieg statystyczny pozwalający na sprowadzenie dużej ilości zmiennych
do znacznie mniejszej ilości (liczby) oraz na w y o d r ę b n i e n i e podstawowych
zagregowanych c z y n n i k ó w wywołujących korelację m i ę d z y zmiennymi.
Wykrycie c z y n n i k ó w w s p ó l n y c h pozwala na sformułowanie hipotez
odnośnie istnienia i natury ogólnych w p ł y w ó w kształtujących istniejące
zależności. A n a l i z a wariancji jest zabiegiem statystycznym pozwalającym na
ilościowe określenie w p ł y w u poszczególnych c z y n n i k ó w wejściowych oraz
przypadku na z m i e n n o ś ć czynnika w y j ś c i o w e g o , a ponadto pozwalająca na
ocenę istotności w p ł y w u tych c z y n n i k ó w na z m i e n n o ś ć wielkości
wyjściowej.
Stosując analizę przy r o z w i ą z y w a n i u danego problemu naukowego
należy dążyć do rozłożenia go na tyle części (tez, struktur, zjawisk, faktów),
na ile jest to m o ż l i w e , dopuszczalne i niezbędne, by m o ż n a było zgłębić
(ustalić) istotę, związki przyczynowo - skutkowe i właściwości. Analizę
najczęściej prowadzi się pod j a k i m ś wyróżniającym ją kątem, to znaczy
rozkłada się tylko jeden lub kilka a s p e k t ó w badanych zdarzeń lub procesów,
celowo pomijając inne. Aspekty te wyizolowuje się w ó w c z a s z bardziej
złożonej całości. To samo, chociaż nieco w innym sensie następuje, gdy
 analiza wymaga większej i dokładniejszej wszechstronności. Wyodrębniony
element struktury, fakt czy szczegół zostaje w tym przypadku na czas jego
badania wyizolowany ze struktury lub zespołu. Wskazana jest analiza
systemowa. Jej p o d s t a w ę stanowi systemowe traktowanie i rozpatrywanie
zjawisk i p r o c e s ó w jako systemu lub organizacji.
Synteza (gr. synthesis = zestawienie) to łączenie w y o d r ę b n i o n y c h
c z y n n i k ó w , e l e m e n t ó w , części, cech, relacji, danego problemu, procesu,
struktury lub organizacji. Jest to c a ł o ś c i o w e poznawcze potraktowanie
danego zjawiska lub struktury w procesie m y ś l o w e g o poznania i działalności
ludzkiej. Jako proces m y ś l o w y synteza polega na łączeniu w całość
w y o d r ę b n i o n y c h przez analizę c z y n n i k ó w , p a r a m e t r ó w , części, elementów
s k ł a d o w y c h badanej struktury lub organizacji. Synteza przy pomocy takich
operacji m y ś l o w y c h jak p o r ó w n y w a n i e , abstrahowanie i uogólnianie zmierza
do wykrywania w połączonej, nowej całości istotnych właściwości
i zależności (związków). P o w y ż s z e przesądza, że synteza stanowi swoistą
j e d n o ś ć z analizą, a proces analizy i syntezy jest z a m k n i ę t ą całością.

3.4.2. Dedukcja i indukcja

Dedukcja (łac. deductio = wyprowadzenie) jako proces rozumowania

polega na przechodzeniu od o g ó ł u do s z c z e g ó ł u , c z y l i jest to taki proces
myślowy, w którym na podstawie w i a d o m o ś c i o całości, wnioskujemy
o niektórych częściach s k ł a d o w y c h (elementach, przedmiotach) z danej
całość. Jest to zatem zabieg m y ś l o w y oparty na przyjęciu podstawowych
zasad (przesłanek lub a k s j o m a t ó w ) , których słuszność uznaje się bez
zastrzeżeń i następującym po tym dalszym wnioskowaniu opartym na
zasadach logiki p r o w a d z ą c y m do bardziej szczegółowych twierdzeń
ogólnych. D l a udowodnienia dowolnej implikacji wystarczy z poprzednika
tej implikacji w y d e d u k o w a ć jej następnik. Dedukcja, zatem polega na
dobieraniu n a s t ę p s t w a do danej racji logicznej. Dlatego też gdy dana jest
racja, jako zdanie uznane za prawdziwe, na tej podstawie uznaje się
następstwo ( E P P W N , Warszawa 1973, s. 567).
Indukcja (łac. inductio = wprowadzenie) jest to rozumowanie
polegające na wyprowadzeniu w n i o s k ó w z przesłanek będących ich
poszczególnymi przypadkami. W szerszym znaczeniu jest to rozumowanie
od szczegółu do ogółu. Na podstawie informacji ( w i a d o m o ś c i ) o niektórych
przedmiotach (procesach, zjawiskach) j a k i e j ś klasy m o ż n a w n i o s k o w a ć
o wszystkich przedmiotach tam znajdujących się (danej klasy). W naukach
empirycznych indukcja jako proces m y ś l o w y polega na wyprowadzaniu
uogólnień na podstawie e k s p e r y m e n t ó w lub obserwacji faktów. Pewność
wnioskowania indukcyjnego jest z u p e ł n a w ó w c z a s gdy m o ż n a z b a d a ć
wszystko. W badaniach jest to jednak n i e m o ż l i w e . Dlatego też mamy do
czynienie przeważnie z indukcją niezupełną. Polega ona na wyprowadzeniu
stwierdzeń przybliżonych, „ o takim stopniu p r a w d o p o d o b i e ń s t w a , jaki
odnotowano w czasie obserwacji jednostkowych egzemplarzy" [32, 34].
P r a w d o p o d o b i e ń s t w o z kolei w działalności praktycznej uzyskuje się drogą
statystyczną. P r a w d o p o d o b i e ń s t w o wniosku indukcyjnego zwiększa się [ 1 ]:

- „im w i ę k s z a jest liczba badanych p r z e d m i o t ó w , zjawisk,

których dotyczą przesłanki",
- „im bardziej się te przedmioty, zjawiska, między sobą
różnią".

W rezultacie m o ż n a stwierdzić, iż wniosek indukcyjny tym bardziej

jest słuszny (prawdziwy), im większa liczba faktów, zdarzeń lub procesów
zostanie zbadana i im w i ę k s z e wystąpią m i ę d z y nimi różnice indywidualne.
W uogólnianiu m o ż n a także stosować indukcję eliminacyjną. Polega ona na
wykrywaniu zależności przyczynowo - skutkowych i jest oparta na
m i l l o w s k i c h schematach wnioskowania (kanony J.S. M i l l a ) .
M i ę d z y dedukcją a indukcją c z y m ś p o ś r e d n i m jest analogia.
A n a l o g i a polega na przenoszeniu p o d o b i e ń s t w a cech (wartości) z jednego
przedmiotu na drugi. O analogii m ó w i m y w ó w c z a s , kiedy przedmiot
(zjawisko, proces) posiada pewne cechy podobne do cech w innych
przedmiotach. Jeśli w i ę c dedukcja jest „ d o b i e r a n i e m n a s t ę p s t w a do racji,
a indukcja racji do następstwa, to analogia poszukuje wspólnej racji między
przedmiotami czy też pojęciami"[ 27 ].

3.4.3. P o r ó w n y w a n i e i przeciwstawianie

P o r ó w n y w a n i e i przeciwstawianie określonych cech, wartości

( w y n i k ó w , danych), p a r a m e t r ó w stanowi proces m y ś l o w y wielu badań
naukowych. Polega on na zestawianiu ze sobą cech, p a r a m e t r ó w lub danych,
celem znalezienia ich wspólnych lub różniących właściwości.
Przeciwstawianie to także konfrontacja myśli, pojęć, faktów lub procesów.
Z w y k l e p o r ó w n u j e m y lub przeciwstawiamy otrzymane ilościowe bądź
j a k o ś c i o w e w y n i k i badań z określoną skalą porównawczą. Taką skalą
odniesienia m o g ą być:

- normatywy obowiązujące w danej dziedzinie i dyscyplinie

wiedzy,
- modele teoretyczne i fizyczne o k r e ś l o n y c h cech i wartości,
 - normy określające p o ż ą d a n y stan i natężenie danego
zjawiska lub właściwości,
- metody i zasady (w tym moralne) p o s t ę p o w a n i a
kierowniczego oraz wiele innych e l e m e n t ó w i parametrów
w y r a ż a n y c h w badaniach ilościowo i j a k o ś c i o w o .

W y b ó r skali p o r ó w n a w c z e j zależy od celu badania. P o r ó w n y w a n i e

parametrów lub faktów z reprezentatywnymi wartościami umożliwia ich
dokładne rozpoznanie, jednak nie pozwala w pełni stwierdzić, czy otrzymane
rozwiązanie jest optymalne. Do ustalenia tego n i e z b ę d n a jest analiza
i synteza.

3.4.4. U o g ó l n i a n i e i wnioskowanie

Synteza w niektórych badaniach pojmowana i przyjmowana jest jako

wystarczający proces uogólniania. Jednak w procesach badawczych
stosowanych w naukach empirycznych taki zabieg m y ś l o w y jest często
niewystarczający. Dlatego też uogólnianie należy r o z u m i e ć i stosować
w takim scalaniu rozłożonych analitycznie zjawisk ( p r o c e s ó w ) , by stanowiły
w nowym ujęciu charakterystyczne właściwości (cechy) i wiodące funkcje
proponowanego, całkiem innego ilościowego i j a k o ś c i o w e g o rozwiązania.
Uogólnianie jest w i ę c teoretycznym lub praktycznym połączeniem części,
właściwości, cech i s t o s u n k ó w badanych faktów lub zjawisk, które poddane
analizie w kompleksowym ujęciu pozwalają stawiać całkiem nowe,
oryginalne wnioski.
Wnioskowanie to podstawowy proces m y ś l o w y przyjmujący
w swoim rozumowaniu za p o d s t a w ę p r a w d z i w o ś ć określonego zdania
i dochodzenie na tej podstawie do p r z e ś w i a d c z e n i a o p r a w d z i w o ś c i innego
lub innych (następnych) zdań. Jest to rozumowanie polegające na
wyprowadzaniu, zgodnie z prawami logiki, nowych w n i o s k ó w (twierdzeń).
Wnioskować to znaczy d o m n i e m y w a ć lub w n o s i ć ze znanych faktów,
sytuacji lub innych o b j a w ó w s t a n o w i ą c y c h zdania prawdziwe, nowe (inne)
zdania stanowiące rozwiązanie. Zdaniem lub zdaniami wyjściowymi
rozpoczynającymi proces m y ś l o w y we wnioskowaniu są przesłanki. Rezultat
procesu m y ś l o w e g o w postaci zdania lub zdań k o ń c o w y c h są wnioski.
Najczęściej występujące rodzaje wnioskowania to:

- wnioskowanie bezpośrednie,
- wnioskowanie pośrednie,
- wnioskowanie przez analogię,
 - wnioskowanie redukcyjne,
- wnioskowanie statystyczne.

Wnioskowanie b e z p o ś r e d n i e ma miejsce w ó w c z a s , gdy proces

rozumowania odbywa się na podstawie tylko jednej przesłanki. Wniosek
w y n i k a z jednej przesłanki i opiera się na jednym j u ż uznanym zdaniu.
Wnioskowanie pośrednie opiera się na d w ó c h przesłankach. Wniosek jak
z tego w y n i k a ma szersze p o d ł o ż e i głębsze uzasadnienie. We wnioskowaniu
przez analogię przesłanki pozwalają stwierdzić, że każdy z kolejno
rozpatrywanych p r z e d m i o t ó w badanego rodzaju ma p o d o b n ą właściwość
(cechę). N a l e ż y z a z n a c z y ć , że wnioskowanie przez analogię jest zawodne,
g d y ż wniosek nie wynika logicznie z przesłanek, jak i przesłanki nie
wynikają z wniosku. Wnioskowanie redukcyjne opiera się na rozumowaniu,
że wniosek nie wynika logicznie z przesłanek lecz przesłanki wynikają
z wniosku. Wnioskowanie statystyczne, zwane t e ż indukcją statystyczną
opiera się na zbiorach probabilistycznych. W n i o s k i wyprowadza się
z szczegółowych zestawień i twierdzeń statystycznych. Są one formułowane
z określonym p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m .
Wnioskowanie jak z tego w y n i k a jest procesem m y ś l o w y m mającym
na celu zwarte i przejrzyste s f o r m u ł o w a n i e najistotniejszych w y n i k ó w
zrealizowanych badań. Jego p o d s t a w ą są udokumentowane dane. Z tych też
względów pożądane jest uzasadnianie sformułowanych wniosków
p r z y w o ł a n i e m konkretnych danych ( w y n i k ó w ) . Trafne wnioskowanie
powinno się c h a r a k t e r y z o w a ć :

- wnikliwością,
- ostrożnością,
- zwartością
- praktycyzmem.

Uzyskane w taki s p o s ó b wnioski z p e w n o ś c i ą będą interesujące,

oczywiste i rzetelne.

3.4.5. Poznanie (badania) empiryczne

Poznanie empiryczne jest etapem k o ń c z ą c y m proces poznania

m y ś l o w e g o . Weryfikuje ono poznanie z m y s ł o w e i m y ś l o w e . Dostarcza także
informacji (danych), których nie m o ż n a osiągnąć poznaniem z m y s ł o w y m ani
m y ś l o w y m . Tworzy wiarygodne podstawy do f o r m u ł o w a n i a twierdzeń, teorii
i praw naukowych. Poznanie empiryczne można realizować (osiągnąć)
w dwojaki sposób:

- eksperymentalny,

- nie eksperymentalny.

Z a r ó w n o pierwszy s p o s ó b jak i drugi m o ż e spełniać funkcję:

- idiograficzną (opisową),
- eksplanacyjną (wyjaśniającą),
- p r a g m a t y c z n ą (praktyczną),
- p r o g n o s t y c z n ą (przewidującą).
Funkcja idiograficzną w poznaniu empirycznym polega na opisie
pojedynczej organizacji lub struktury. M o ż e o p i s y w a ć także jedno
wydarzenie, zjawisko, proces, w y o d r ę b n i o n ą społeczność, względnie ściśle
określony problem badawczy. W naukach empirycznych opis taki nazywa się
monografią. Celem monografii jest wnikanie w szczegóły. Szczegóły zawarte
w jej treści w toku badań m u s z ą być weryfikowane i selekcjonowane.
To pozwala f o r m u ł o w a ć hipotezy robocze, a w dalszej procedurze badawczej
weryfikować je i u z n a w a ć za prawdziwe lub falsyfikować i u z n a w a ć za
fałszywe.
Funkcja eksplanacyjną sprowadza się do wyjaśniania badanego
zjawiska poprzez formułowanie zespołu twierdzeń, z których logicznie
wynikają zdania stwierdzające pojawianie się wyjaśnianego zdarzenia lub
właściwości (struktury) danego przedmiotu b a d a ń . Twierdzenie jest zdaniem
orzekającym coś o strukturze badanego przedmiotu. Jest wiele kategorii
twierdzeń. Podstawowy podział w y o d r ę b n i a twierdzenia:

- dedukcyjne (zdania analityczne),

- empiryczne (zdania syntetyczne).

Poznanie empiryczne bierze swoje uzasadnienia z potrzeb

społecznych i życia społecznego któremu służy. Dynamika procesów
społeczno - gospodarczych wymusza posługiwanie się w i e d z ą n o w o c z e s n ą
rzetelną i wiernie oddającą istotę zachodzących w nich zjawisk. Jego
znaczenie w y n i k a z faktu, że jest ono w a ż n y m ź r ó d ł e m wiedzy
instrumentalnej, niezbędnej w bieżącej polityce społeczno - ekonomicznej,
z drugiej zaś strony w planowaniu i prognozowaniu konkretnych
przedsięwzięć badawczych. N a l e ż y także podkreślić znaczenie diagnostyczne
poznania empirycznego, p o n i e w a ż pozwala ono na rozpoznanie i terapię
zjawisk i p r o c e s ó w niepożądanych oraz wprowadzanie wartości i rozwoju,
w kierunkach pożądanych.
Poznanie empiryczne praktycznie we wszystkich dyscyplinach
naukowych sprowadza się do funkcji:

- weryfikacyjnej,
- i diagnostycznej.

M o ż n a także przyjąć i s t o s o w a ć inny podział, który wyodrębnia:

- badania generalizujące,
- i badania diagnostyczne.

Badania generalizujące mają na celu odkrywanie i uzasadnianie

p r a w i d ł o w o ś c i ogólnych. Zadaniem zaś b a d a ń diagnostycznych jest ustalenie
cech i zasad funkcjonowania określonego wycinka rzeczywistości,
a g ł ó w n y m elementem z a i n t e r e s o w a ń diagnostycznych jest przedmiot
jednostkowy, c h o c i a ż w trakcie jego poznania trzeba niejednokrotnie
o p e r o w a ć w i e d z ą o g ó l n ą do której ów przedmiot m o ż n a zaliczyć (należy).
W badaniach diagnostycznych stosuje się niejednokrotnie badania
heurystyczne i weryfikacyjne. Badania heurystyczne o d k r y w a j ą nowe
w ł a ś c i w o ś c i badanego przedmiotu lub jego inne nieznane dotąd istotne
cechy. Natomiast w wyniku badań weryfikacyjnych sprawdza się postawioną
diagnozę (hipotezę). Badania weryfikacyjne pozwalają także na uchwycenie
różnego rodzaju zależności p o m i ę d z y przyczynami i skutkami. Weryfikacja
zależności prostych, między zmiennymi i ich w s k a ź n i k a m i może przebiegać
zasadniczo nawet w postaci rozumowania indukcyjnego lub dedukcyjnego.
Badanie weryfikacyjne oddziałują na przedmiot diagnozowany niezależnie
od tego, czy to będzie psychika ludzka, czy zaburzenie w j a k i m ś procesie
albo też w funkcjonowaniu organizacji społecznej.

3.5. Rodzaje wyjaśnień naukowych

Wyjaśnienia naukowe to zespół określonych czynności

zmierzających do poznania i objaśnienia wybranej (wskazanej)
r z e c z y w i s t o ś c i . P r a w d o p o d o b i e ń s t w o trafnego wyjaśnienia naukowego jest
tym w i ę k s z e im więcej zdań ma postać praw ogólnych, stosowania zasad
statystycznych lub generalizacji historycznej oraz tym w i ę k s z e im częściej
m i ę d z y zdaniami - p r z e s ł a n k a m i i zdaniem wnioskiem zachodzi stosunek
wynikania logicznego, zależności genetycznej lub celowościowej.
Najczęściej stosowanymi wyjaśnieniami naukowymi są wyjaśnienia:

- genetyczne,
- funkcjonalne,
- teleologiczno - funkcjonalne,
- logiczne.

3.5.1. Wyjaśnienia genetyczne

Wyjaśnienie genetyczne polega na ustaleniu przemian, j a k i m podlega

przedmiot, proces, zjawisko, instytucja, organizacja, struktura, otoczenie, ...
w ciągu j a k i e g o ś czasu. Ukazuje ono też okoliczności, w jakich dochodzi do
powstania i przekształceń zjawiska. Wyjaśnia rodzaje i nasilenie c z y n n i k ó w
powodujących zmiany w badanym przedmiocie (obiekcie) lub procesie. Jest
to próba odpowiedzi na pytania: „dlaczego zaszło takie zdarzenie?" lub ,jak
doszło do takiego zdarzenia?", w z g l ę d n i e ,jaka jest przyczyna takiego
stanu?"
Wyjaśnić genezę czegoś, znaczy d o k ł a d n i e o d p o w i e d z i e ć na pytanie,
jak i z czego to powstało. W wielu dziedzinach i dyscyplinach naukowych
występujące przyczyny nie oddziałują natychmiast i bezpośrednio. Ich
następstwem bywają odległe w czasie skutki. Dlatego też spośród ogółu
odległych przyczyn obecnego stanu rzeczy bierze się pod u w a g ę g ł ó w n i e te,
które wiążą z wyjaśnianym skutkiem j a k ą ś łączność substancjalną lub
strukturalną. Pomimo rozpowszechniania się funkcjonalnego podejścia do
analizy w s p ó ł c z e s n y c h zjawisk s p o ł e c z n o - gospodarczych, gdzie obserwuje
się zainteresowanie głównie zdarzeniami b e z p o ś r e d n i o poprzedzającymi
badane zjawisko, proces, adekwatnym w y j a ś n i e n i e m przyczynowym staje
się wyjaśnienie genetyczne, sięgające nie tylko w przeszłość, ale również
i w przyszłość.

3.5.2. Wyjaśnienie funkcjonalne

P o d s t a w ą wyjaśnienia funkcjonalnego jest założenie, że zjawiska nie

wywołują się wzajemnie, lecz tylko w p ł y w a j ą wzajemnie na swoje zmiany.
Zmiana zjawiska A w p ł y w a na z m i a n ę zjawiska B, a ta zmiana powoduje
zmianę zjawiska A. Występuje, więc tutaj szczególna sytuacja sprzężeń
wielokierunkowych. Badania polegają na selekcji i wyodrębnianiu
zasadniczych zjawisk reagujących funkcjonalnie w z g l ę d e m siebie, oraz co
bardzo w a ż n e - udowodnieniu, że taka z a l e ż n o ś ć na pewno istnieje lub jej
istnienie jest wielce prawdopodobne.
Przy wyjaśnianiu funkcjonalnym odrzuca się przyczyny. N i e stawia
się pytania „ d l a c z e g o ? " , lub „co jest p r z y c z y n ą danego zjawiska?" Formułuje
się pytanie od ,jak"; J a k zjawisko A w p ł y w a na zjawisko B ? " . Inny jest też
wymiar czasowy zachodzących zależności. Przedział czasowy między
zdarzeniami jest niewielki, a zdarzenia m o g ą r ó w n i e ż w y s t ę p o w a ć
równocześnie.

3.5.3. Wyjaśnienia teleologiczno - funkcjonalne

Wyjaśnienia genetyczne i funkcjonalne nie wyczerpują różnych

możliwości interpretacji zależności m i ę d z y zdarzeniami lub zjawiskami.
Z tego powodu w w i e l u naukach (na przykład s p o ł e c z n y c h ) stosuje się
wyjaśnienia teleologiczne ( c e l o w o ś c i o w e ) . Polega ono na wskazywaniu celu,
do którego dane zdarzenie lub proces prowadzi lub p r o w a d z i ć powinien.
Pytaniem pomocniczym przy p r ó b i e interpretacji teleologicznej jest „po co?"
„ P o co zaszło zdarzenie A ? " . „ P o co istnieje instytucja X lub Y ? " . Szukamy
zatem dla wyjaśnienia faktów, struktur lub zdarzeń okoliczności
„przyszłych", którym owe fakty lub zdarzenia „służą". Także ich
powstawanie t ł u m a c z o n e być m o ż e zamierzonym w y w o ł a n i e m przez
istniejący lub przyszły cel.

3.5.4. Wyjaśnienie logiczne

K a ż d e z wymienionych wyjaśnień zasadniczo jest oparte w j a k i m ś

stopniu o określone prawidła wyjaśnienia (wnioskowania) logicznego.
W logice funkcjonuje schemat gwarantujący szczególną niezawodność
wyjaśnienia ( w n i o s k ó w ) . T y m schematem jest formalny schemat logicznego
wnioskowania, pozwalający w pewnych warunkach z powodzeniem
s t o s o w a ć prawa logiczne, sylogizmy i schematy zdaniowe. W e d ł u g ich
założeń j e ż e l i każde Sjest P i K jest S, to K jest P, albo jeszcze inaczej: jeżeli
A jest w i ę k s z e od B, a B jest w i ę k s z e od C, to A jest w i ę k s z e od C.
P r a w i d ł o w o ś ć tych s c h e m a t ó w gwarantowana jest samą ich w e w n ę t r z n ą
budową, a zależność m i ę d z y ich częściami nosi znamiona oczywistości.
N a l e ż y również z a z n a c z y ć , iż w nauce funkcjonują wyjaśnienia
alternatywne. Zazwyczaj są one przeciwstawne i zarazem konkurencyjne.
N i e k t ó r e z nich traktuje się jednak jako komplementarne (uzupełniające)
w stosunku do wyżej opisanych wyjaśnień naukowych.
 3.6. Typy badań naukowych

K o ń c o w y m rezultatem wyjaśnień naukowych zawsze musi być

rzetelna ocena i interpretacja faktów oraz s ą d ó w aby w ostateczności prawa
nauki były należycie uzasadnione, twierdzenia sprawdzone i ujęte w zdania
ogólne lub zbliżone do o g ó l n y c h . Suma praw naukowych, hipotez ogólnych
i wszystkich innych twierdzeń o jednolitej dziedzinie (obszarze
rzeczywistości) powinna t w o r z y ć teorię n a u k o w ą danej dziedziny, gdyż
teoria naukowa to nic innego jak: „system zdań powiązanych ze sobą
logicznie i rzeczowo oraz spełniających określone kryteria pragmatyczne"
[1. 10].

Rys. 3.1. Teoria naukowa

 Z tych też w z g l ę d ó w z a s a d n i c z ą rolę w badaniach naukowych
spełniają przyjęte typy badań naukowych. Najczęściej stosowanymi typami
b a d a ń naukowych są:

- badania podstawowe,
- badania stosowane,
- badania diagnostyczne,
- badania weryfikacyjne,
- badania kompleksowe,
- badania przyczynkarskie,
- badania heurystyczne.

3.6.1. Badania podstawowe

Badania podstawowe zwane t a k ż e jako poznawcze mają na celu

teoretyczne wzbogacenie wiedzy danej dziedziny lub dyscypliny. Ich celem
jest odkrywanie nowych prawd, z w i ą z k ó w z a c h o d z ą c y c h m i ę d z y zjawiskami,
tworzenie podbudowy teoretycznej i opracowywanie nowych teorii. Badania
podstawowe polegają na f o r m u ł o w a n i u o g ó l n y c h praw nauki. Opierając się
na teoretycznych założeniach tych badań (typu poznawczego) rozpatruje się
i wyjaśnia problemy (zagadnienia) określonej teorii naukowej lub koncepcji.
W a ż n y m elementem tych badań jest historyczny r o z w ó j myśli problemowej.
Badania podstawowe m o g ą u j m o w a ć zjawisko:

- rozwojowo ( n a s t ę p s t w o czasowe),
- genetycznie (proces poznawania),
- historycznie (rozwój i geneza relacji podmiotowo -
przedmiotowych).

Schemat badań typu poznawczego można przedstawić

w następującym ujęciu:

- postawienie nowego problemu na podstawie

dotychczasowych u o g ó l n i e ń ,
- wyjaśnienie teoretyczne nowego problemu i postawienie
nowych tez i hipotez,
- logiczna i empiryczna weryfikacja tych tez i hipotez,
- postawienie nowych u o g ó l n i e ń i twierdzeń (tez) oraz
w y s u n i ę c i e nowych teorii.
 3.6.2. Badania stosowane

Badania stosowane to przede wszystkim badania empiryczne.

Umożliwiają one sformułowanie nowych pragmatycznych w n i o s k ó w , które
mogą być w d r o ż o n e do praktyki w celu poprawy efektywności działania.
D o t y c z ą przede wszystkim zmian organizacyjnych, udoskonalenia metod
nauczania, wychowania, w ogóle p o s t ę p o w a n i a w tym nowych stylów
zarządzania. Prace badawcze na potrzeby praktyki to najczęściej prace
empiryczne mające charakter prac deskryptywnych, eksplanacyjnych
i replikacyjnych.
Badane fakty lub zjawiska w pracach deskryptywnych przedstawia
się pod kątem ich struktury i m e c h a n i z m ó w funkcjonowania. Pytania
problemowe w tych badaniach zaczynają się od partykuły: jaka?, jaki?,
która?, . . . . Są to zatem p r z e w a ż n i e pytania dopełnienia.
Prace eksplanacyjne ujmują badania z w i ą z k ó w i zależności
przyczynowych m i ę d z y o k r e ś l o n y m i zjawiskami. W badaniach stosuje się
przeważnie pytania rozstrzygnięcia. Prace replikacyjne z zasady noszą
znamiona prac o d t w ó r c z y c h , g d y ż przedstawiany w nich problem badawczy
był j u ż przez innych badany w c z e ś n i e j . Rozszerzają one uprzednie badania
lub też m o g ą być przeprowadzane innymi metodami. Zmierzają zazwyczaj
do znalezienia potwierdzenia lub różnicy w badanym uprzednio zjawisku lub
procesie. Są r ó w n i e ż źródłem nowych hipotez. Z tego też względu m o ż n a
stosować z a r ó w n o pytania dopełnienia jak i rozstrzygnięcia.
Badania stosowane na użytek praktyki d o s k o n a l ą umiejętności
korzystania z literatury, uczą organizacji i prowadzenia badań oraz
opracowywania w y n i k ó w , a t a k ż e ich pragmatycznej interpretacji. Schemat
badań stosowanych m o ż n a ująć w następujący s p o sób:

- postawienie problemu w y n i k a j ą c e g o z praktyki,

- przyjęcie określonych hipotez na podstawie
dotychczasowych teorii i w y n i k ó w badań empirycznych,
- krytyka logiczna i weryfikacja istniejących (obowiązujących)
teorii,
- przedstawienie nowych t w i e r d z e ń typu diagnostycznego,
terapeutycznego lub prognostycznego.

Twierdzenia diagnostyczne w tym przypadku orzekają o istniejącym

stanie faktycznym badanego zjawiska lub procesu s p o ł e c z n e g o . Twierdzenia
terapeutyczne odpowiadają na pytania, jak d o p r o w a d z i ć do określonych
przekształceń lub zmian badanej struktury czy organizacji i jak zmiany te
należy p r z e p r o w a d z a ć . Twierdzenia prognostyczne orzekają o przyszłych
stanach p r o c e s ó w i zjawisk. Pozwalają także określić tendencje rozwojowe
w badanych zjawiskach i procesach. K a ż d e z tych twierdzeń m o ż e być
przydatne nie tylko w praktyce, ale r ó w n i e ż w teorii.

3.6.3. Badania diagnostyczne

Rzetelna diagnoza jest warunkiem optymalnego funkcjonowania

i działania. Dlatego też badania diagnostyczne mają na celu stwierdzenie
prawdziwych faktów lub zjawisk, ustalenie stanu faktycznego, rzeczywistych
cech i zasad funkcjonowania. W badaniach diagnostycznych formułuje się
nowe hipotezy ale przede wszystkim ustala się stan faktyczny, w y k r y w a się
rzeczywiste zależności m i ę d z y zjawiskami i procesami pomimo, że punktem
wyjścia w tych badaniach jest badanie istniejącej struktury (stanu
faktycznego). Badania diagnostyczne p r z y g o t o w u j ą fakty naukowe
(informacje, dane) do prognozowania.

3.6.4. Badania weryfikacyjne

Badania weryfikacyjne mają na celu potwierdzenie lub zaprzeczenie

danego stanu w obrębie rozpatrywanych zjawisk i p r o c e s ó w . Zmierzają one
przede wszystkim do ustalenia zależności m i ę d z y zmiennymi niezależnymi,
a zmiennymi zależnymi. Punktem wyjścia badań weryfikacyjnych są albo
znane bliżej skutki (bez znajomości przyczyn), albo znane d o k ł a d n i e
przyczyny bez znajomości skutków. Najczęściej stosuje się badania
weryfikacyjne typu indukcyjnego (sprawozdawcze albo projektujące) lub
redukcyjnego. Badania weryfikacyjne typu indukcyjnego polegają na
ustalaniu następstw dla znanych przyczyn. Określa się w nich zmienne
zależne, które są wynikiem znanych zmiennych niezależnych. Na przykład
ustalając w j a k i m stopniu różne czynniki w p ł y w a j ą na p o p r a w ę efektywności
działania organizacji społecznej lub uczenia się na danym kierunku studiów.
Ten typ badań m o ż e być sprawozdawczy albo projektujący. Badania
weryfikacyjne typu redukcyjnego polegają na ustaleniu, w j a k i m stopniu
znane zmienne zależne w p ł y w a j ą na nieznane zmienne niezależne. W tym
przypadku znane są skutki, należy ustalić przyczyny.

3.6.5. Badania kompleksowe

O badaniach kompleksowych m ó w i m y w ó w c z a s gdy rozpatrujemy

i rejestrujemy różne formy działalności. Przedmiot ich badań nie stanowi
zwykle spójności. Cechy nie są jednorodne. C a ł o ś ć nie stanowi wyrazistego
systemu. Do badań wykorzystuje się w ó w c z a s r ó ż n e metody, techniki
i narzędzia badawcze. Interdyscyplinarny charakter problemu badawczego
i różni specjaliści zatrudnieni do jego r o z w i ą z a n i a w y m u s z a j ą organizowanie
zespołu badawczego. Badania kompleksowe z e s p o ł o w e są zawsze
zdeterminowane wieloma czynnikami i z tego t e ż powodu obowiązują tu
zasady:

- badania kompleksowe powinny m i e ć charakter empiryczny,

- należy stosować rygorystyczną, p e w n ą i s p r a w d z o n ą
procedurę badawczą,
- m u s z ą być starannie sprawdzane i dokumentowane
wszystkie informacje,
- występuje b e z w z g l ę d n a k o n i e c z n o ś ć koordynowania działań
na k a ż d y m etapie b a d a ń ,
- musi istnieć ś w i a d o m o ś ć odpowiedzialności nie tylko
w zakresie analizy i syntezy b a d a ń ale także co do
dyscypliny czasowej, metodycznej i merytorycznej.

3.6.6. Badania przyczynkarskie

Badania przyczynkarskie d o t y c z ą w ą s k i e g o zakresu zjawiska.

Ograniczone są do wąskiej populacji ( z b i o r o w o ś c i statystycznej). Tego typu
badaniami m o ż n a na przykład a n a l i z o w a ć w y b r a n ą grupę p r a c o w n i k ó w danej
organizacji społecznej (instytucji) w zakresie ich motywacji p ł a c o w y c h lub
pracy produkcyjnej, w z g l ę d n i e w y b r a n ą grupą s t u d e n t ó w i ich aktywność
w procesie nauczania - uczenia się o k r e ś l o n y c h treści i form kształcenia.
Badania przyczynkarskie m o g ą t e ż m i e ć zastosowanie celem dokonania
przeglądu literatury problemu (tematu, zagadnienia) podczas opracowywania
naukowego lub pisania pracy kwalifikacyjnej. Ze w z g l ę d u na wysokie walory
kształcące, badania przyczynkarskie znajdują szerokie zastosowanie,
a szczególnie w pracach empirycznych.

3.6.7. Badania heurystyczne

S z c z e g ó l n e miejsce aktualnie w nauce i działalności społeczno -

gospodarczej zajmują badania heurystyczne. S ł o w o heurystyka w y w o d z i się
od greckiego H E U R I S K O = Z N A J D U J Ę i dotyczy umiejętności wykrywania
nowych faktów i z w i ą z k ó w m i ę d z y nimi zachodzących. Są to
niekonwencjonalne t w ó r c z e sposoby r o z w i ą z y w a n i a p r o b l e m ó w . Za ich
p o m o c ą m o ż n a d o c h o d z i ć do nowych rozwiązań i nowych prawd
naukowych. Czynności rozwiązywania problemów metodami
heurystycznymi sprowadzają się do:

- identyfikacji problemu (zadania),

- wyboru koncepcji p o s z u k i w a ń ,
- zbieranie informacji,
- poszukiwanie idei (metody) rozwiązania wyłonionego
problemu (postawionego zadania),
- opracowanie w a r i a n t ó w rozwiązania,
- w d r o ż e n i e wybranego wariantu rozwiązania do praktyki.

3.7. Procedury badawcze

Strategia badawcza dotycząca wyboru tematu i koncepcji badań

z punktu widzenia rozwiązania problemu m o ż e w y m u s z a ć różne podejścia
badawcze i zastosowanie w tym zakresie r ó ż n y c h procedur badawczych.
Procedura badawcza rozumiana jako zes p ó ł dyrektyw określających
sekwencję poszczególnych e t a p ó w badań, połączeń metod i różnych technik
oraz narzędzi badawczych powinna u w z g l ę d n i a ć z jednej strony założenia
formalnej struktury procesu badawczego, a z drugiej prakseologiczne reguły
(zasady) sprawnego i ekonomicznego działania. Biorąc za p o d s t a w ę podziału
wybranych procedur badawczych kryterium celu badań, m o ż n a w y o d r ę b n i ć
następujące procedury badawcze:

- diagnostyczną,
- eksperymentalną
- operacyjną
- ewalucyjną
- korelacyjną.

3.7.1. Procedura diagnostyczna

Procedura diagnostyczna to czynności badawcze polegające na

ustaleniu danego stanu rzeczy lub zmian s t a n ó w rzeczy dokonujących się
w pewnym przedziale czasowym. Stosuje się ją aby ustalić istniejący
aktualnie stan rzeczy oraz w y k r y ć przyczyny tego stanu. Ustalenie
aktualnego stanu funkcjonowania dowolnej struktury (zjawiska, procesu,
organizacji społecznej) można uzyskać za pomocą technicznych
(elektronicznych) narzędzi badawczych lub też sondażu diagnostycznego
posługując na przykład kwestionariuszem ankiety, wywiadu czy też arkusza
obserwacji. Niezależnie od zastosowanego narzędzia badawczego, czy
będzie ono wysoce zautomatyzowane, czy t e ż proste musi z a p e w n i a ć
rzetelny wynik rozpoznania ( w ł a ś c i w ą diagnozę).
W ł a ś c i w i e określona diagnoza s t a n ó w rzeczy czy znamiennych
faktów wyjaśnia ich genezę, prawidłowości i fazy rozwoju, znaczenie części
składowych dla większych całości rzeczowych, osobowych i społecznych,
w których występują oraz przewidują ich dalszy r o z w ó j . W procedurze
diagnostycznej dąży się do odpowiedzi na pytania:

- j a k i jest stan rzeczy?,

- dlaczego stan rzeczy jest w ł a ś n i e taki?,
- jak będzie przebiegał rozwój i jego k o ń c o w e rezultaty?,
- co zrobić aby stan rzeczy był zgodny z naszymi
oczekiwaniami?.

Odpowiadając na tak postawione pytania m o ż n a sformułować cztery

funkcje diagnozy:

- funkcję dyskryptywno - ewaluacyjną,

- eksplikacyjną,
- predykcyjną,
- korekcyjną.

Diagnoza w naukach humanistycznych i ekonomicznych zapewnia

głównie realizację funkcji pierwszej i stanowi punkt wyjścia dla innych
badań eksperymentalnych.

3.7.2. Procedura eksperymentalna

Procedura eksperymentalna polega na badaniu o k r e ś l o n e g o wycinka

rzeczywistości wywołując lub tylko zmieniając badane zjawisko (proces)
poprzez wprowadzenie do niego j a k i e g o ś czynnika i obserwowaniu zmian
z a c h o d z ą c y c h pod jego w p ł y w e m . Procedura eksperymentalna znajduje
zastosowanie przy badaniu zjawisk powtarzających się w warunkach
przynajmniej c z ę ś c i o w o takich samych. Oznacza to, że nie sposób
e k s p e r y m e n t o w a ć nad zjawiskami indywidualnymi i niepowtarzalnymi.
Najistotniejszą c e c h ą każdej procedury eksperymentalnej jest:

- wybranie odpowiedniego czynnika eksperymentalnego

(zmiennej niezależnej),
 - ustalenie prawdopodobnego (przypuszczalnego) kierunku
zmian.

Przypuszczalne zależności i zmiany występujące między zmienną

niezależną i zmiennymi zależnymi stanowią treść hipotezy:

- eksperymentalne weryfikowanie hipotezy roboczej przez

w y w o ł y w a n i e lub zmienianie biegu realnych p r o c e s ó w ,
- obserwowanie i d o k ł a d n e mierzenie zmiennych zależnych.

G ł ó w n e zasady procedury eksperymentalnej nakazują:

- w y o d r ę b n i e n i e przedmiotu (obiektu, zjawiska, procesu)

badań od w p ł y w ó w ubocznych, c z y l i utworzenie w miarę
m o ż l i w o ś c i układu wyizolowanego,
- ustalenie zmiennych danego zjawiska i określenie w a r u n k ó w
mających stanowić przedmiot czynnej ingerencji
eksperymentatora, w y w o ł a n i e zmian w y o d r ę b n i o n y c h
warunków zjawiska (procesu),stwierdzenie charakteru
i zakresu zmiany czynnej w y w o ł a n e j (zmiennych z a l e ż n y c h ) .

Działania eksperymentalne dowodzą, że procesy społeczno -

gospodarcze należy b a d a ć w takiej postaci, w jakiej realnie one występują.
Procedura eksperymentalna musi być przeprowadzana w całej jej złożoności.
Koniecznością staje się uwzględnianie wszystkich wielorakich
u w a r u n k o w a ń . Z tego t e ż w z g l ę d u musi być stosowana bardzo r o z w a ż n i e .

3.7.3. Procedura operacyjna

Z procedurą operacyjną mamy do czynienie w ó w c z a s , gdy

przygotowujemy dane, w celu podjęcia na ich podstawie określonych decyzji.
W e d ł u g P . M . M o r s e ' a i G . E . K i m b a l l a procedury operacyjne „ ... służą do
uzyskania podstawy ilościowej, do podejmowania przez organy wykonawcze
decyzji o działaniach, którymi powinny k i e r o w a ć " . „ P o d s t a w y ilościowe" to
nic innego jak pewne quantum informacji na temat zdarzeń przeszłych
i aktualnych, które są niezbędne do przewidywania zdarzeń przyszłych.
Procedury operacyjne służą do wskazywania p o d o b i e ń s t w i różnic
analizowanych s y s t e m ó w organizacyjnych jak i ustalania, który z nich jest
bardziej optymalny. Wykorzystuje się je t a k ż e do przygotowania,
projektowania i konstruowania różnych rozwiązań działania
w p o s z c z e g ó l n y c h systemach organizacyjnych. Procedury operacyjne
wykorzystuje się w badaniach komparastycznych koncepcji, rozwiązań
problemowych, prądów i kierunków działania określanych
w metodologii jako badania retrogresywne, progresywne lub optymalizacyjne
nad e f e k t y w n o ś c i ą procesu rozwojowego z zastosowaniem podejścia
systemowego, kompleksowego lub wieloczynnikowego.

3.7.4. Procedura ewaluacyjna

Procedura ewaluacyjna polega na badaniu p r o g r a m ó w działania oraz

efektów uzyskanych w w y n i k u ich wprowadzenia. Idea procedury
ewaluacyjnej wynika z dążenia do określenia kryteriów sukcesu lub
niepowodzenia. Badania prowadzone p r o c e d u r ą e w a l u a c y j n ą są zasadniczo
ostatnim ogniwem działania zorganizowanego, na które składają się:

- przygotowanie,
- projektowanie,
- realizowanie,
- kontrolowanie,
- ocenianie.

Ewaluacja programu działania polega na badaniu i ocenie samego

programu oraz efektów jego realizacji. C h o d z i o stwierdzenie:

- czy i w j a k i m stopniu cele i zadania o k r e ś l o n e w programie

zostały osiągnięte?,
- czy dany program w o g ó l e jest m o ż l i w y do zrealizowania?,
a j e ś l i tak,
- to jakie m u s z ą być spełnione warunki?,
- jakie czynniki sprzyjają a jakie nie sprzyjają realizacji
programu?,
- jaki czynniki sprzyjają optymalizacji i modernizacji
programu?.

3.7.5. Procedura korelacyjna

Procedura korelacyjna zmierza do wyznaczenia w s p ó ł z a l e ż n o ś c i

i w s p ó ł z m i e n n o ś c i zjawisk. Badania za p o m o c ą procedury korelacyjnej
pozwalają na ustalenie tych c z y n n i k ó w , które w w y s o k i m i bardzo wysokim
stopniu różnicują czynniki o k r e ś l a n e jako zmienne. Stosowana jest
w przypadku gdy bada się zależność zmiennej zależnej (czynnik będący
z m i a n ą ) od jednej zmiennej niezależnej (czynnik różnicujący) oraz
w przypadku badania zależności zmiennej zależnej od kilku zmiennych
niezależnych (wielu c z y n n i k ó w różnicujących). Badania m o g ą być
prowadzone z a r ó w n o na zmiennych ilościowych, jak i j a k o ś c i o w y c h .
Procedura korelacyjna jest etapowa i przebiega w następujących
siedmiu etapach:

1) Zebranie informacji dotyczących:

a. liczby zmiennych niezależnych (jedna lub więcej),

b. skali pomiarowej zmiennej zależnej,
c. skali pomiarowej zmiennej niezależnej (lub zmiennych
niezależnych)
d. charakteru z a k ł a d a n e g o w hipotezie badawczej związku
m i ę d z y zmiennymi,
e. wielkości próby (wielka czy m a ł a ) .

2) Wylosowanie (ustalenie) z badanej populacji (zbioru

statystycznego) wielkości reprezentatywnej próby,

3) Dokonanie p o m i a r ó w natężenia w y s z c z e g ó l n i o n y c h zmiennych,

4) Dobór współczynników korelacji, które odpowiadają

informacjom (zjawiskom, zdarzeniom) zebranym w etapie 1,

5) P o r ó w n a n i e wybranych w s p ó ł c z y n n i k ó w korelacji pod kątem ich

ograniczeń i wyboru takiego, którego użycie nie byłoby
obciążone zbyt d u ż y m błędem,

6) Wykonanie obliczeń,

7) Weryfikacja (testowanie) hipotez (y).

 4. Istota i uwarunkowania p r o b l e m ó w badawczych

Pojęcie problem pochodzi z języka greckiego „problema",

co oznacza przeszkoda lub trudność. M o ż n a pojęcie to także rozumieć jako
sprawę sporną, zadanie, zagadnienie w y m a g a j ą c e i podlegające rozwiązaniu,
rozstrzygnięciu lub wyjaśnieniu.

Rys.4.1. Istota i znaczenie problemu badawczego

W sytuacjach (okolicznościach, otoczeniu), które charakteryzują się

określoną t r u d n o ś c i ą nowością i niepewnością [2] problem może
w y s t ę p o w a ć w znaczeniu:
 - potocznym,
- dydaktycznym,
- naukowym.

Problem w znaczeniu potocznym, to zadanie w y m a g a j ą c e

rozwiązania, załatwienia sprawy, c z ę s t o natychmiastowego rozstrzygnięcia,
g d y ż wymaga tego sytuacja lub o k o l i c z n o ś c i . Z a ł a t w i e n i e sprawy, jej
rozstrzygnięcie lub r o z w i ą z a n i e zależy od naszej wiedzy (kompetencji).
W i e d z ę (kompetencje) m o ż e m y p o s i a d a ć i w ó w c z a s problem usuniemy, gdy
jej nie posiadamy w ó w c z a s problem pozostaje nie rozwiązany. K i e d y wiedza
obiektywnie istnieje tylko, że my jej nie znamy (nie mamy kompetencji)
i powstaje potrzeba jej poznania (uzyskania kompetencji), mamy do
czynienie ze znaczeniem problemu w sensie dydaktycznym. A b y rozwiązać
problem dydaktyczny musimy po prostu m i e ć o d p o w i e d n i ą w i e d z ę
i umiejętności ( u z y s k a ć kompetencje).
Sens (znaczenie) naukowy pojęcia problemu, to stan niewiedzy
posiadający charakter obiektywny. W r z e c z y w i s t o ś c i , zatem problem
naukowy to niewiedza, którą należy u s u n ą ć za p o m o c ą badań naukowych.
W z b o g a c a j ą c n a s z ą w i e d z ę , o o k r e ś l o n y stan nowej wiedzy, w stosunku do
sytuacji w y j ś c i o w e j , tworzymy nowe r o z w i ą z a n i a , w y j a ś n i a m y nie znane
fakty, zdarzenia i procesy, wysuwamy w n i o s k i i teorie, wskazując
j e d n o c z e ś n i e na skutki nowych osiągnięć badawczych i ich wprowadzenia do
naszej wiedzy [2,4].

4.1. Problem badawczy (naukowy)

Problem badawczy, jak j u ż zaznaczono, to w rezultacie stan naszej

niewiedzy w o b r ę b i e danej wiedzy. N i e w i e d z a ta musi m i e ć charakter
obiektywny. Problemem badawczym (naukowym) jest, zatem stan
subiektywnego odzwierciedlenia n i e d o s t a t k ó w w danej dyscyplinie
(specjalności) naukowej. Niedostatki m o g ą w y s t ę p o w a ć jako braki
odpowiedzi naukowych na stawiane pytania wynikające logicznie
z aktualnego stanu wiedzy, w z g l ę d n i e błędy w odpowiedziach.
S f o r m u ł o w a n i e problemu w konkretnych badaniach polega na
określeniu i objaśnieniu pewnego, obiektywnego stanu niewiedzy na gruncie
dotychczasowej wiedzy. Ujmując bardziej praktycznie określenie znaczenia
pojęcia problemu naukowego w danych badaniach m o ż n a stwierdzić, że są to
swoiste pytania i jako takie zakładają p e w n ą w i e d z ę , coś się wie formułując
o d p o w i e d ź na postawione pytanie i c z e g o ś się nie wie udzielając odpowiedzi
i właśnie chodzi o to, aby się d o w i e d z i e ć , c z y l i p o z n a ć p r a w d ę w obrębie
tego, czego się nie wie [17,24,26,32,34].
N i e k a ż d e pytanie, jak z tego w y n i k a m o ż e b y ć problemem
badawczym. Jest nim tylko takie pytanie, które stanowi punkt wyjścia do
badań naukowych lub chociażby do badań c z ę ś c i o w y c h w zakresie szeroko
pojętej metody naukowej. A b y uzyskać w i a r y g o d n ą o d p o w i e d ź koniecznym
staje się aktywne studiowanie literatury, gromadzenie spostrzeżeń i faktów
naukowych, ich selekcja i szereg p r o c e s ó w m y ś l o w y c h (na przykład analiza)
oraz pisemne opracowanie sprawozdania naukowego. Jeśli na pytanie
znajdujemy wystarczającą o d p o w i e d ź dzięki c h w i l i zastanowienia się
i m y ś l e n i a lub na drodze dyskusji, albo uczenia się (nauczania), nie ma
potrzeby w z g l ę d n i e nie b ę d z i e m y stosowali żadnej metody i procedury
badawczej, takie pytanie nie m o ż e być problemem naukowym.
Problemy badawcze ze w z g l ę d u na przedmiot, zakres, stan badań,
rolę i inne czynniki ś r o d o w i s k o w e m o g ą b y ć :

- teoretyczne,
- praktyczne,
- podstawowe,
- cząstkowe,
- ogólne,
- szczegółowe.

N a l e ż y zawsze u z m y s ł o w i ć sobie, jakie znaczenie ma w danych

badaniach i dla danej pracy r o z w i ą z y w a n y problem. Na ile on m o ż e być
ogólny, a na ile musi być szczegółowy. Stopień ogólności i szczegółowości
p r o b l e m ó w powinien w y n i k a ć z obiektywnego stanu wiedzy w danej
dyscyplinie i specjalności naukowej. Problemy r o z w i ą z y w a n e metodami
wynikającymi z myślenia t w ó r c z e g o (badania podstawowe), które bywają
ogólne i czasem niewyraźnie p o w i ą z a n e z aktualnymi potrzebami życia
codziennego n o s z ą znamiona p r o b l e m ó w teoretycznych. Sens nazwy jest ten,
że rozwiązania w takim badaniu dotyczą wizji i szerokiej teorii. Problemami
praktycznymi (badania stosowane) z a ś są te gdzie rozwiązania dotyczą
określonych potrzeb w działalności s p o ł e c z n o - gospodarczej lub
dydaktyczno - wychowawczej, p r z e w a ż n i e d o t y c z ą c e aktualnej sytuacji lub
przyszłości w istniejących lub przewidywanych konkretnych warunkach.
Rozstrzygnięcie problemu badawczego może, więc mieć dwojakie
konsekwencje [2,4,10,11,17,26]. M o ż e p r z y n i e ś ć o k r e ś l o n e natychmiastowe
korzyści praktyczne lub też poprzez przedstawienie wizji (założeń
teoretycznych) d o p r o w a d z i ć w przyszłości do w a ż n y c h ustaleń naukowo -
poznawczych.

4.2. Tezy (pytania problemowe, problemy s z c z e g ó ł o w e )

Teza jest to założenie, konkluzja lub twierdzenie, którą w procesie

badawczym, na podstawie przyjętych przesłanek należy u d o w o d n i ć [ EP
P W N , s.441 ]. W ujęciu metodologicznym są to problemy szczegółowe lub
pytania problemowe (robocze) wynikające z problemu badawczego
(naukowego). Jest to, zatem to, co w y r a ż o n e twierdzeniem lub pytaniem
należy z b a d a ć , p o z n a ć i u d o w o d n i ć . Im nasza wiedza o badanym problemie
(obszarze badań) będzie w i ę k s z a i głębsza, tym będzie nam łatwiej
u z m y s ł o w i ć , stwierdzić lub zapytać o konkretny wycinek naszej niewiedzy.
Jak z p o w y ż s z e g o w y n i k a teza, pytanie problemowe lub problem
s z c z e g ó ł o w y musi przynajmniej w stopniu dostatecznym opierać się
( w y n i k a ć ) o w i e d z ę o g ó l n ą dotyczącą badanego przedmiotu, zjawiska,
procesu,....
W y r ó ż n i a się cztery rodzaje pytań problemowych ( p r o b l e m ó w
s z c z e g ó ł o w y c h ) [17,20,26,32]. Są to pytania:

- definicyjne (opisowe),
- wyjaśniające,
- quasi - wyjaśniające,
- prakseologiczne.

W pytaniach definicyjnych m i e s z c z ą się te wszystkie tezy,

za p o m o c ą których chcemy uzyskać w i e d z ę dotyczącą:

- istnienia i istoty danego zjawiska,

- przynależności zjawisk, faktów czy zależności do danej
dziedziny, dyscypliny lub specjalności naukowej.

Z pytań wyjaśniających wynikają tezy o charakterze pytającym.

W pytaniach quasi - wyjaśniających mieszczą się te wszystkie tezy, które są
w pewnym stopniu pochodne od pytań wyjaśniających i pośrednio służą
wyjaśnieniu zjawisk, faktów czy zależności. Pytania te najczęściej dotyczą:

- c e l ó w działania,
- rodzajów działania p r o w a d z ą c y c h do realizacji zakładanych
celów,
 - efektów działania ze w z g l ę d u na z a k ł a d a n e cele i istniejące
warunki,
- w a r u n k ó w określających skuteczność działania,
- zakresu stosowania o k r e ś l o n e g o typu b a d a ń .

U w z g l ę d n i a j ą c cele poznania naukowego dla k t ó r e g o prowadzi się

badania, pytania problemowe jako tezy (problemy s z c z e g ó ł o w e ) m o g ą być:

- opisowe, dotyczą one stwierdzenia faktów, zjawisk, stanów,

rzeczy i ich w ł a ś c i w o ś c i ( charakterystyki). Pytania opisowe
rozpoczynają się od: J a k i ?, który ?, dlaczego ?,...
- przyczynowo - skutkowe, stanowiące o zależnościach
i powiązaniach między r ó ż n y m i zjawiskami lub procesami,
- utylitarne, związane z zastosowaniem p r o c e s ó w , faktów,
zjawisk w praktyce. M o g ą one dotyczyć oceny wartości
pomiarowych t e s t ó w . Pytania stawiane w celu dokonania
rozwiązań w pracach konstrukcyjnych, w d r o ż e n i o w y c h lub
adaptacyjnych, a także mogą dotyczyć skuteczności
o d d z i a ł y w a n i a w nauczaniu i wychowaniu.

Tezy (problemy s z c z e g ó ł o w e lub pytania problemowe), wynikające

z procesu f o r m u ł o w a n i a i r o z w i ą z y w a n i a danego problemu badawczego są
niezbędne przynajmniej z dwu p o w o d ó w :

- problemy s z c z e g ó ł o w e lub pytania problemowe mieszczące

się w danym problemie badawczym w y z n a c z a j ą s z c z e g ó ł o w e
hipotezy, jakie dla r o z w i ą z a n i a problemu badawczego
należy sformułować,
- sformułowane hipotezy z kolei stanowią podstawowe
w s k a z ó w k i do podejmowania decyzji co do strategii
(procedury badawczej), j a k ą należy z a s t o s o w a ć podczas
r o z w i ą z y w a n i a problemu naukowego (badawczego).

4.3. Hipotezy i ich znaczenie w badaniach naukowych

Wyrażając w tezach (problemach s z c z e g ó ł o w y c h , pytaniach

problemowych) założenie, konkluzję lub twierdzenie istnienia związków
i zależności m i ę d z y poszczególnymi przedmiotami, faktami lub zjawiskami
(procesami) w danym problemie badawczym przygotowujemy przesłanki
 (fakty naukowe) do sformułowania hipotezy. Hipoteza, słowo pochodzące
z greckiego „ h i p o t h e s i s " oznacza podkład lub przypuszczenie.
Hipoteza jest przypuszczeniem lub p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m istnienia
( o b e c n o ś c i ) lub nie, danej rzeczy, zdarzenia, czy też zjawiska (procesu)
w o k r e ś l o n y m miejscu lub czasie. Stanowi p r a w d o p o d o b i e ń s t w o zależności
danych zjawisk od innych lub związku wielkości statystycznie empirycznie
ustalonych. Opierając się na faktach znanych i dostatecznie sprawdzonych
m o ż n a p r z y p u s z c z a ć , że badane zjawisko jest „ t a m , a tam" zlokalizowane,
że w o k r e ś l o n y m czasie się działo lub nadal dzieje, że powstaje
w konkretnym otoczeniu (warunkach) bądź też, że jest skutkiem określonych
przyczyn i działań. Podobnie jest z przypuszczeniami co do związku
logicznego określonych pojęć lub twierdzeń. Opierając się na twierdzeniach
udowodnionych i na w y p r ó b o w a n y c h metodach dochodzenia prawdy m o ż n a
przypuszczać, że za p o m o c ą określonych s p o s o b ó w uzyskuje się oczekiwane
rozwiązanie.

R y s . 4.2. Istota hipotez

T. Kotarbiński [13] pojęciem hipotezy określa „...takie

przypuszczenie dotyczące zachodzenia pewnych zjawisk lub zależności
m i ę d z y nimi, które pozwalają wyjaśnić j a k i ś nie w y t ł u m a c z o n y dotąd zespół
faktów, będących problemem".
K. Ajdukiewicz [1] uważa, że hipoteza to nie przyjęta jeszcze racja
r o z w a ż a n a w trakcie prób wyjaśnienia j a k i e g o ś faktu, którą poddajemy
dopiero procedurze sprawdzania. J. Pieter [24,25] określa hipotezę jako
naukowe przypuszczenie co do istnienia lub n i e o b e c n o ś c i danej rzeczy czy
zjawiska w o k r e ś l o n y m miejscu lub czasie. M o ż n a , w i ę c przyjąć, że hipoteza
to nic innego jak zmiana gramatycznej formy pytania problemowego
(problemu s z c z e g ó ł o w e g o , tezy) ze zdania pytającego na twierdzące lub
przeczące.
Hipotezy jako przypuszczenia ( p r a w d o p o d o b i e ń s t w o ) dotyczące
procesów, zjawisk lub zależności m i ę d z y nimi, które pozwalają wyjaśnić
jakieś niewytłumaczony dotąd zespół faktów będących problemem
badawczym do rozwiązania powstają wtedy, gdy dla pewnych faktów nie
znajduje się racji w ś r ó d uznanych ( uzasadnionych) twierdzeń. Hipoteza
poddana procesowi weryfikacji (procedurze badawczej), bądź zostaje
obalona, bądź też wzrasta stopień jej p r a w d o p o d o b i e ń s t w a , niekiedy tak
dalece, iż staje się prawem naukowym. Hipotezy mają swoją i n d y w i d u a l n o ś ć ,
p o n i e w a ż każda z nich, wynika ze swoistych źródeł powstania. Natomiast
stopień ich ogólności m o ż e być różny. Prosta hipoteza może być tylko
uogólnieniem obserwacji. Hipotezy bardziej złożone m o g ą postulować
istnienie powiązań między zdarzeniami. Wysuwanie hipotez nie zależy od
istoty określonej dyscypliny naukowej, lecz przede wszystkim od charakteru
p r o b l e m ó w , które mamy rozwiązać. Tezy lub inaczej ujmując konkretne
problemy badawcze (pytania problemowe) decydują o tym, w j a k i m zakresie
i w j a k i c h fazach (etapach) należy z a s t o s o w a ć ( p o s ł u ż y ć się) w badaniach
hipotezami.
W zafeżności ocf postawionych tez (pytań prob/emowycfi, prob/emow
szczegółowych) w y r ó ż n i a się hipotezy:

- opisowe,
- przyczynowo - skutkowe.

Hipotezy opisowe przewidują współwystępowanie lub

w s p ó ł z m i e n n o ś ć badanych zjawisk. W s p ó ł w y s t ę p o w a n i e oznacza łączne
w y s t ę p o w a n i e rozpatrywanych zjawisk, p r o c e s ó w lub innych zdarzeń.
W s p ó ł z m i e n n o ś ć dotyczy wzajemnego określania się przez zjawiska.
Hipotezy przyczynowo - skutkowe zawierają o d p o w i e d ź na pytanie o genezę
badanych zjawisk. Na przykład m o ż n a p r z y p u s z c z a ć , iż studenci o w y ż s z y m
ilorazie inteligencji szybciej i lepiej rozwiązują zadania problemowe niż
studenci o niższym ilorazie inteligencji. W z g l ę d n i e , przedmioty (towar)
estetycznie opakowane bardziej przyciągają u w a g ę klienta, niż przedmioty
bez opakowania.
Hipoteza pracy badawczej musi m i e ć :

- charakter zadaniowy,
 - u j m o w a ć p r ó b ę odpowiedzi na postawione tezy (pytania
problemowe) i stanowić zarazem przypuszczalne
r o z w i ą z a n i e problemu badawczego,
- s t a n o w i ć zasadniczy element wyjaśnienia i przewidywania
faktów, zjawisk,
- zależności, cech,...

Poprawnie s f o r m u ł o w a n a hipoteza powinna:

- u m o ż l i w i a ć dedukcyjne wnioskowanie,
- być zgodna z obowiązującymi obiektywnie prawami
i uznanymi naukowo zasadami,
- jej ścisłość, stopień j e d n o z n a c z n o ś c i , liczba pozytywnych
w s k a ź n i k ó w musi p o t w i e r d z a ć p r a w d z i w o ś ć treści w niej
zawartej.

Najczęściej wymienianymi funkcjami hipotez w systemie wiedzy

naukowej są funkcje:

- odkrywcza,
- wyjaśniająca,
- prewidystyczna,
- praktyczna.

Trzy pierwsze m o ż e m y określić w s p ó l n y m mianem funkcji

heurystycznej. Spełniają one z a s a d n i c z ą rolę w rozwoju wiedzy naukowej
oraz realizacji procesu poznania naukowego. Tworzenie hipotez jest, więc
f o r m ą gdzie w s p o s ó b bezpośredni mamy przejście od wiedzy j u ż istniejącej
do wiedzy nowej. Spełnianie przez hipotezy funkcji odkrywczej w poznaniu
naukowym realizuje się przez d o ł ą c z e n i e nowej wiedzy do aktualnego jej
stanu. Ta nowa wiedza na etapie f o r m u ł o w a n i a hipotezy jest oczywiście
jeszcze bardzo niepewna i dopiero w toku dalszego sprawdzania m o ż e zostać
potwierdzona. N o w a wiedza zawierająca się w konkretnych hipotezach
stanowi zatem niejako p r ó b n ą o d p o w i e d ź na pytania:

- jakie zależności występują m i ę d z y zjawiskami ?,

- co jest p r z y c z y n ą o k r e ś l o n e g o zjawiska?,
- jaka jest struktura i organizacja tego zjawiska?,
- jakie czynniki w y w i e r a j ą w p ł y w na to zjawisko?,
- dlaczego dane zjawisko ma taki, a nie inny charakter?
 Praktyczna funkcja hipotez jest n a s t ę p s t w e m ich funkcji ogólnych
i przejawia się w tym, że:

- stanowi podstawowe n a r z ę d z i e ustalenia zakresu i ś r o d k ó w

działania w rozwiązywaniu p r o b l e m ó w naukowych,
- operacjonalizuje problem, w y z n a c z a j ą c empiryczne warunki
i w s k a ź n i k i jego rozwiązania.

Ze w z g l ę d u na stopień ogólności tez (pytań problemowych)

mieszczących się w problemie badawczym w y r ó ż n i a m y :

- hipotezy ogólne,
- hipotezy s z c z e g ó ł o w e .

T r e ś ć tez (pytań problemowych) o p r ó c z hipotez opisowych

i przyczynowo - skutkowych pozwala w y o d r ę b n i ć także:

- hipotezy nomologiczne,
- diagnostyczno - deskryptywne,
- prakseologiczne.

W rozwiązywaniu problemów badawczych o charakterze

wyjaśniającym najczęściej stosujemy hipotezy nomologiczne. S p o ś r ó d tych
hipotez zastosowanie znajdują:

- dedukcyjno - nomologiczne,
- probabilistyczne,
- statystyczne.

Hipotezy zasadniczo związane są z każdą pracą naukowo -

badawczą, a szczególnie występują one w pracach kwalifikacyjnych.
Pożądane są tam gdzie badania dotyczą związku zjawisk lub wielkości
(parametrów) pojęciowych. Gdzie chodzi o poznanie przebiegu i w a r u n k ó w
zjawisk ( p r o c e s ó w ) powtarzających się. G d y problem zawiera pytanie:

- od czego ten fakt zależy?

- w j a k i c h warunkach powstaje?
- jakie skutki w y w o ł u j e ?

Szukając odpowiedzi na takie pytania formułuje się zwykle hipotezy.

 4.4. Zmienne i ich wskaźniki

W pracach kwalifikacyjnych uogólnień dokonuje się zwykle

w oparciu o indukcję niezupełną. Oznacza to, że badania wykonuje się na
niepełnej liczbie danych ( e l e m e n t ó w , zdarzeń, p r z e d m i o t ó w , ...,) j a k i e g o ś
globalnego zbioru. Ten niepełny zbiór powinien jednak stanowić próbę
reprezentatywną charakteryzującą się określoną (ograniczoną) liczebnością
oraz w ł a ś c i w o ś c i a m i statystycznymi całej badanej z b i o r o w o ś c i . Tych
kilkanaście cech konstytutywnych w danym zbiorze reprezentujących
elementy zbioru organizacji, struktury, procesu, zjawiska lub innego
zdarzenia, dających się z a o b s e r w o w a ć i utrwalić nosi n a z w ę zmiennych.
Z m i e n n ą j e s t , zatem dowolna cecha, w ł a ś c i w o ś ć , czynnik,..., która przybiera
charakterystyczne, reprezentatywne wartości w badanym zbiorze.

4.4.1. Rodzaje zmiennych

Zdefiniowanie zmiennych polega na w y o d r ę b n i e n i u tych właściwości

(cech, charakterystyki), które określają dane zjawisko (proces, strukturę,
organizację lub element). W zależności od przyjmowanych kryteriów
podziału w y o d r ę b n i ć m o ż n a różne rodzaje zmiennych. I tak ze względu na
wielkość, z którego badana zmienna przyjmuje różne wartości wyróżnia się
zmienne:

- dwuwartościowe,
- wielowartościowe.

P r z y k ł a d e m zmiennej d w u w a r t o ś c i o w e j m o ż e być płeć, gdyż

przyjmuje ona tylko dwie m o ż l i w o ś c i , na przykład: mężczyźni i kobiety lub
studenci i studentki. Zmienne w i e l o w a r t o ś c i o w e to na przykład osobowa
charakterystyka c z ł o w i e k a , a w i ę c jego wiek, z a w ó d , miejsce zamieszkania,
wzrost, waga, lub też techniczna charakterystyka j a k i e g o ś urządzenia,
aparatury, przedmiotu, obiektu, określająca jego d ł u g o ś ć , szerokość,
wysokość, m a s ę , . . . .
Uwzględniając właściwości (cechy) zjawiska (struktury, procesu)
spełniające funkcję zmiennych, m o ż n a w y r ó ż n i ć :

- zmienne ś r o d o w i s k o w e , do których zaliczamy zjawiska lub

procesy występujące poza organizmem, w środowisku
społecznym lub biologicznym,
 - zmienne osobowościowe, stanowiące różne wartości
(składniki, cechy) o s o b o w o ś c i człowieka,
- zmienne behawioralne, w y s t ę p u j ą c e w ludzkim zachowaniu
się, które czynimy przedmiotem b a d a ń .

P o n i e w a ż w licznych badaniach (diagnostycznych, prognostycznych,

weryfikacyjnych) celem jest w y k r y c i e przede wszystkim zależności
i związków występujących m i ę d z y badanymi zjawiskami, biorąc to pod
u w a g ę w y r ó ż n i a się zmienne:

- zależne,
- niezależne,
- pośredniczące.

Wyłaniając zmienne zależne należy p a m i ę t a ć , że stanowią one skutek

w o k r e ś l o n y m badaniu. Są to takie zmienne, które w danym procesie,
zdarzeniu, zjawisku, strukturze czy t e ż organizacji ulegają zmianom. Z tego
też powodu zainteresowania kieruje się g ł ó w n i e na nie oraz ich związki
z tymi zmiennymi, od których one zależą. Zmienne, od których zależą
zmienne zależne nazywamy zmiennymi n i e z a l e ż n y m i . Zmiennymi
niezależnymi są zatem te zmienne, które oddziałują na zmienne zależne. Są
one przyczyną o k r e ś l o n e g o skutku, c z y l i zmian w zmiennych zależnych.
O p r ó c z zmiennych zależnych i niezależnych w badaniach występują
także zmienne p o ś r e d n i c z ą c e . Z w y k l e nie są one przedmiotem szerszych
badań. Dokładne badania wskazują jednak, iż oddziałują (wpływają) one na
obie zmienne. Ich w p ł y w z różną siłą wzmacniają, bądź osłabiają zmienne
zależne lub zmienne niezależne. Badając związki zachodzące między
zmiennymi, należy określić z a r ó w n o w p ł y w zmiennej niezależnej na zmienną
zależną jak i w p ł y w zmiennej pośredniczącej. Zmienne niezależne najsilniej
działające traktuje się jako g ł ó w n e , działające słabiej jako uboczne. Zmienne
niezależne uboczne m o g ą być kontrolowane i nie kontrolowane.
Ze w z g l ę d u na zakres zjawisk, spełniających funkcję zmiennych,
występują zmienne globalne, które obejmują szeroki zakres zjawisk oraz
zmienne s z c z e g ó ł o w e ( c z ą s t k o w e ) , obejmujące w ę ż s z y zakres badanych
zjawisk. Zmienne mające charakter globalnych w y m a g a j ą odpowiednich
redukcji do zmiennych szczegółowych, których w y s t ę p o w a n i e i stopień
nasilenia m o ż n a wyrazić wartością na pojedynczej skali pomiarowej.
 4.4.2. Zmienne ilościowe i j a k o ś c i o w e

Zmienne m o g ą być w y r a ż o n e ilościowo lub j a k o ś c i o w o . Zmienne

ilościowe przedstawiane są liczbowo. L i c z b a będąca miernikiem pozwala na
określenie ilości, nasilenia lub częstości w y s t ę p o w a n i a . K a ż d y miernik
liczbowy m o ż e być policzony, zmierzony, z w a ż o n y , ... . Zmienne j a k o ś c i o w e
określa się s ł o w n y m opisem. Opis przedstawia charakterystykę słowną.
M i e r n i k i j a k o ś c i o w e opierają się na danych empirycznych i uzyskuje się ich
przeważnie, za p o m o c ą obserwacji, wywiadu lub analizy przedmiotu badania
(wytworu działania). Najistotniejszym w wyznaczaniu m i e r n i k ó w jest, j a k i
m i ę d z y nimi zachodzi związek, jakie są zależności, g d y ż właśnie to sprawia
(powoduje) wyodrębnienie rodzaju zmiennych i ich w s k a ź n i k ó w .

4.4.3. W s k a ź n i k i i ich znaczenie

Jednym z koniecznych warunków właściwego przygotowania

procedury b a d a ń , po w y ł o n i e n i u zmiennych, jest ustalenie, na podstawie
jakich danych orzeka się o w y s t ę p o w a n i u poszczególnych zmiennych, czyli
ustalenie ściśle określonych w s k a ź n i k ó w dla badanych zjawisk lub procesów.
Wskaźniki na podstawie, których wnosimy (przypuszczamy) o zajściu
j a k i e g o ś zjawiska m o g ą być z oczywistych w z g l ę d ó w zdarzeniami lub
procesami p r z e d m i o t ó w badanych (obserwowalnych). Jak z tego wynika
w s k a ź n i k to pewna charakterystyczna cecha, zdarzenie, zjawisko lub fakt na
podstawie którego wnioskujemy z p e w n o ś c i ą bądź z określonym
p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m , albo też z p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m w y ż s z y m od
przeciętnego, iż istnieje (ma miejsce) to co nas w danych badaniach
interesuje [5,20]. W s k a ź n i k zatem jest przejawem, wyrazem określonej
zmiennej. Wskazuje on na określone zjawiska mierzalne względnie
obserwowalne, które pozwalają stwierdzić, że dane zjawisko zaszło. Na
przykład, m o ż e to być w s k a ź n i k a k t y w n o ś c i społecznej, skuteczności
działania, osiągnięć w procesie nauczania - uczenia się, w z g l ę d n i e innego
organizacyjno - kierowniczego p o s t ę p o w a n i a i działania.

4.4.4. Rodzaje w s k a ź n i k ó w

W badaniach empirycznych operuje się p r z e w a ż n i e wskaźnikami

mającymi charakter wartości statystycznej. Przykładem takich wskaźników
typu statystyczno - liczbowego m o g ą być średnie oceny studentów
z e g z a m i n ó w i zaliczeń w danym semestrze, średnie płace pracownicze za
dany okres, reakcja na dane b o d ź c e motywacyjne lub liczba p o m y ś l n i e
rozwiązanych p r o b l e m ó w pracowniczych. W zależności od charakteru
wskazywanego przez nie zjawiska oraz od rodzaju związku, jaki łączy te
wskaźniki z danym zjawiskiem m o g ą one b y ć :

- empiryczne,
- definicyjne,
- inferencyjne.

Wskaźniki empiryczne występują wtedy, gdy wskazywane przez nie

zjawiska daje się z a o b s e r w o w a ć . O tym, że dany w s k a ź n i k łączy się ze
zjawiskiem wskazywanym, m o ż n a się przekonać na drodze empirycznej, za
p o m o c ą bezpośredniej obserwacji. Na przykład po ubiorze lub marce
posiadanego samochodu m o ż n a sądzić o z a m o ż n o ś c i danego człowieka.
Zatem teza o zachodzeniu pewnej korelacji między wskaźnikami,
a zjawiskiem przezeń wskazywanym jest tezą empiryczną, rozstrzygalną na
drodze obserwacji [4,32]. Przy tych w s k a ź n i k a c h jest duża na ogół łatwość
wykazywania ich słuszności. Co nie wyklucza r ó w n i e ż i pomyłek. Są one
najbardziej przydatne przy różnych badaniach opinii społecznej, podczas
bezpośrednich wypowiedzi badanych.
Wskaźniki definicyjne stosujemy w ó w c z a s , gdy w definicji są
wymienione zjawiska obserwowalne będące przedmiotem badań. Między
danymi zjawiskami, a w s k a ź n i k i e m zachodzi, bowiem relacja tożsamości,
gdyż w s k a ź n i k jest r ó w n o c z e ś n i e badanym zjawiskiem. Na przykład
w s k a ź n i k i e m absencji jest liczba opuszczonych godzin zajęć dydaktycznych,
zaś w s k a ź n i k i e m pozycji społecznej studenta w grupie (zespole) jest liczba
uzyskanych przez niego pozytywnych wyborów podczas badań
socjometrycznych. W s k a ź n i k definicyjny spełnia swoją funkcję tym lepiej,
im bardziej wyczerpująca jest definicja wskazywanego przez niego zjawiska.
Wskaźniki inferencyjne dotyczą zjawisk bezpośrednio nie
obserwowalnych i niewchodzących do definicji badanych zjawisk, a o ich
istnieniu wnioskujemy z hipotetycznych zmiennych. Przykładem może tu
być umiejętność opracowania niestereotypowych rozwiązań na dowolny
temat. W s k a ź n i k i e m naszej twórczej inwencji i aktywności będzie
umiejętność sformułowania problemu, postawienie tez i hipotezy. Tak, więc
wskaźniki inferencyjne dotyczą ukrytych hipotetycznych zmiennych, które
wprawdzie są nie obserwowalne, ale same mają obserwowalne następstwa.
Dobieranie w s k a ź n i k ó w inferencyjnych do zjawisk nie obserwowalnych,
których definicje nie pozwalają na ustalenie szukanych w s k a ź n i k ó w ,
następuje najczęściej poprzez o d w o ł a n i e się do teorii na temat tych zjawisk.
O p r ó c z wyżej wymienionych w s k a ź n i k ó w w literaturze wyodrębnia
się również wskaźniki przedmiotowe i podmiotowe. Wskaźniki
przedmiotowe charakteryzują określone zjawisko za p o m o c ą cech zjawisk
intersubiektywnie sprawdzalnych. Na przykład w s k a ź n i k i e m przedmiotowym
dobrej i systematycznej nauki m o g ą być w y ż s z e oceny, a także i wyższa
stawka stypendium. Natomiast wskaźniki podmiotowe odwołują się do
s ą d ó w i ocen jednostek. Na przykład pragnąc z b a d a ć poziom aspiracji danego
osobnika w grupie m o ż n a o d w o ł a ć się do subiektywnych ocen i opinii osób
tej grupy, prosząc ich o ocenę p o s z c z e g ó l n y c h wartości charakteryzujących
aspiracje z cech o s o b o w o ś c i badanego.
W badaniach naukowych nie zawsze w y s t ę p u j ą c y m zmiennym
m o ż n a p r z y p o r z ą d k o w a ć konkretne w s k a ź n i k i . Dlatego też w praktyce
badawczej stosuje się w s k a ź n i k i mieszane. W poprawnym doborze takich
wskaźników dopomóc może uświadomienie sobie różnych więzi
przyczynowych, jakie łączą wskaźniki ze zmiennymi przez nich
wskazywanymi.
Procedura doboru w takich przypadkach wymaga przeprowadzenia
badań weryfikacyjnych. Opracowując koncepcję pracy naukowej
(kwalifikacyjnej) należy zdefiniować podstawowe zmienne na podstawie
pojęć znanych w literaturze naukowej danej dyscypliny. Przyjmujemy
w ó w c z a s j e d n ą z tych definicji, która spełnia funkcję definicji
sprawozdawczej albo formułujemy definicję regulującą, będącą
z m o d y f i k o w a n ą formą jednej lub k i l k u znanych definicji danego pojęcia.
W razie trudności jej wypracowania formułujemy definicję przez wyliczenie
cech lub definicje kontekstowe.
Realizując konkretne badania stosunkowo często łączymy wskaźniki
różnych t y p ó w , to znaczy jak j u ż zaznaczono posługujemy się wskaźnikami
mieszanymi. A b y były one wiarygodne należy u w z g l ę d n i ć ich wzajemne
powiązania i powiązania ze zmiennymi. Najczęściej występuje pięć rodzajów
takich powiązań:

- wskaźnik łączy się ze zmienną, ale nie wiadomo czy jest ona
skutkiem
- czy przyczyną,
- w s k a ź n i k i zmienna są skorelowane, mają bowiem wspólną
przyczynę, ale związek przyczynowy między nimi nie
istnieje,
- w s k a ź n i k jest przyczyną zmiennej,
- w s k a ź n i k jest skutkiem zmiennej,
- w s k a ź n i k powiązany jest ze zmienną.
 Ustalając wskaźniki należy:

- precyzyjnie, jasno i zrozumiale w y d z i e l i ć zjawisko (obiekt)

i sytuacje będące przedmiotem ustalenia w s k a ź n i k ó w ,
- d o b ó r rzetelnych i trafnych wskaźników oprzeć na
możliwościach współczesnych badań, znajomości
w a r u n k ó w , w jakich przebiegać będzie badanie
- jak r ó w n i e ż w ł a ś c i w o ś c i a c h charakteryzujących badane
zjawiska (struktury, organizacje, obiekty).

Nieprecyzyjny lub mało rzetelny d o b ó r w s k a ź n i k ó w wywołuje błędy.

Jeśli przyjmiemy na przykład, że w s k a ź n i k i e m efektywności ćwiczeń
studenta jest tylko jego o b e c n o ś ć w uczelni na zajęciach to m o ż e m y dojść do
mylnych w n i o s k ó w . Pewniejszym w s k a ź n i k i e m b y ł y b y jego odpowiedzi na
pytania, a k t y w n o ś ć i wykonawstwo określonych czynności (poleceń). Z tych
też w z g l ę d ó w procedura doboru w s k a ź n i k ó w , szczególnie w ó w c z a s , gdy nie
ma pełnej i wiarygodnej informacji (w o g ó l e danych) zaleca przeprowadzanie
badań próbnych. Badania p r ó b n e uściślają wskaźniki poprzez na przykład
korektę pytań w kwestionariuszu ankiety, bardziej p r z y s t ę p n e g o
i zrozumiałego formułowania dla r e s p o n d e n t ó w pytań, a nawet zmiany ich
kolejności w zadawaniu (stawianiu pytań). Tak, w i ę c dobierając wskaźniki
należy:

- u w z g l ę d n i a ć potrzebę i m o ż l i w o ś c i dobierania wielu

w s k a ź n i k ó w do tej samej zmiennej,
- poddawać wybrane wskaźniki ocenie sędziów
kompetentnych i na podstawie ich opinii s t o s o w a ć te, które
uzyskały najwyższą o c e n ę .

N a l e ż y zawsze p a m i ę t a ć , że m a t e r i a ł y badawcze (zbiory

statystyczne), w których d o k ł a d n i e , precyzyjnie i rzetelnie odzwierciedlone
są zmienne i ich wskaźniki stanowią g ł ó w n y materiał dowodowy. T y l k o takie
zmienne i ich wskaźniki mają w a r t o ś ć p o z n a w c z ą i nadają się do
opracowania opisowo - statystycznego.
 5. Geneza, istota i znaczenie metod badawczych

O k r e ś l e n i e metoda posiada wymiar interdyscyplinarny. Samo s ł o w o

w y w o d z i się z greckiego „ m e t a hodos", co w t ł u m a c z e n i u oznacza droga do
celu lub posuwanie się, podążanie za kimś, ściganie go lub śledzenie. Platon
przedstawiał m e t o d ę jako doktrynę, Arystoteles - jako doktrynę badawczą.
Kartezjusz uważał, że „metoda, która uczy iść za w ł a s n y m porządkiem
i r o z r ó ż n i a ć wszystkie okoliczności tego, czego się szuka, zawiera wszystko,
co daje p e w n o ś ć p r a w i d ł o m arytmetyki" [2]. T. Kotarbiński [13]
utożsamiając m e t o d ę z systematycznym p o s t ę p o w a n i e m wskazuje, że ,jest to
sposób umyślny, który stosuje osoba lub zespół działający". Zwraca również
u w a g ę na p o w t a r z a l n o ś ć toku p o s t ę p o w a n i a oraz potrzebę jego
modyfikowania i adaptowania do sytuacji czy t e ż problemu, który należy
rozwiązać.
Encyklopedia brytyjska [4,20] pojęciem metoda określa
zorganizowane, systematyczne p o s t ę p o w a n i e , w k t ó r y m działalność
prowadzona jest w s p o s ó b zorganizowany. W e d ł u g A. C z e r m i ń s k i e g o [8]
metoda oznacza s p o s ó b p o s t ę p o w a n i a , d o b ó r rodzaju działania, przyjęty do
stosowania z m o ż l i w o ś c i ą powtarzania go we wszystkich przypadkach
danego typu. Dążąc do zachowania tradycji oraz zasad logiki m e t o d ą badań
naukowych m o ż n a określić „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów
koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość
p o s t ę p o w a n i a badawczego, zmierzającego do rozwiązania określonego
problemu naukowego [8,12,20,22,27,31,32,34].

R y s . 5.1. Istota i cechy metody

 5.1. Metoda badawcza

Treść p.5 i rys. 5.1. pozwala stwierdzić, że metoda badawcza to nic

innego jak s p o s ó b postępowania (poznania naukowego). P o n i e w a ż wszelkie
poznanie naukowe odbywa się w określonej formie, to różnice między
poznaniem potocznym, a poznaniem naukowym należy u p a t r y w a ć
w planowych i celowych sposobach postępowania badawczego.
W badaniach naukowych nie można posługiwać się dowolnymi,
przypadkowymi sposobami. M u s z ą one być poprawne i skuteczne, a więc
celowo dobrane i zaplanowane oraz ś w i a d o m i e zastosowane, uwzględniając:

- treści badań, które powinny brać pod u w a g ę skuteczność

i m o ż l i w o ś c i zastosowania danej metody (sposobu
p o s t ę p o w a n i a ) , a także czy są adekwatne do koncepcji
rozwiązania problemu badawczego,
- cele zakładanych badań,
- zasób posiadanych ś r o d k ó w [2].

Precyzując pojęcie metody badawczej należy przyjąć, że jest to

s p o s ó b pracy badawczej charakteryzujący się z a r ó w n o określonymi
czynnościami p o s t ę p o w a n i a (procedurą b a d a w c z ą ) , jak i zastosowaniem
odpowiednich narzędzi badawczych. Istota metody badawczej powinna
zmierzać do skoordynowania sposobu p o s t ę p o w a n i a z z a k ł a d a n y m celem
badań.

5.2. Zadania metod badawczych

K a ż d a dyscyplina naukowa posiada w ł a ś c i w e jej metody badawcze,

których zadaniem jest r o z w i ą z a n i e p r o b l e m ó w naukowych, to jest ustalanie
i wyjaśnienie nowych faktów, zjawisk, p r o c e s ó w , związków i zależności
m i ę d z y nimi zachodzących. Metoda badawcza musi zawierać w sobie szereg
działań o różnym charakterze z a r ó w n o koncepcyjnym jak i rzeczowym,
zjednoczonych celem generalnym i o g ó l n ą koncepcją badań. N i e bez powodu
o metodzie badań m o ż n a m ó w i ć w d w ó c h znaczeniach. W znaczeniu
s p o s o b ó w badawczego docierania do prawdy i p o j ę c i o w e g o przedstawienia
prawdy poznanej oraz o sposobach uzyskiwania tak zwanego materiału
naukowego (zmiennych niezależnych i zależnych), c z y l i o znaczeniu
roboczej metody badań [26]. Z tych też w z g l ę d ó w metoda musi spełniać
następujące wymogi:
 - jasności - m e t o d ę musi c e c h o w a ć powszechna zrozumiałość,
- j e d n o z n a c z n o ś c i - metoda powinna w y k l u c z a ć dowolność
stosowania różnych s p o s o b ó w i zasad,
- celowości - musi być p o d p o r z ą d k o w a n a określonemu
celowi,
- skuteczności - powinna z a p e w n i a ć osiąganie zamierzonego
celu,
- n i e z a w o d n o ś c i - metoda musi z a p e w n i a ć uzyskanie
zamierzonego rezultatu (celu) o dużym stopniu
prawdopodobieństwa,
- e k o n o m i c z n o ś c i - metoda powinna p o z w a l a ć osiągnąć
zamierzony rezultat przy najmniejszych kosztach, zużyciu
sił i ś r o d k ó w oraz czasu.

5.3. Rodzaje metod badawczych

Istnieje wiele metod badawczych. Prawie każda dyscyplina naukowa

posługuje się kilkoma roboczymi metodami badawczymi. Z w y k l e przy
rozwiązywaniu konkretnego problemu badawczego j e d n ą m e t o d ę przyjmuje
się jako w i o d ą c ą ( g ł ó w n ą ) , a inne są metodami pomocniczymi
(uzupełniającymi). J. Pieter [24,25] do zasadniczych roboczych metod
badawczych zalicza metody: obserwacyjne, eksperymentalne, statystyczne,
konstrukcyjne, krytyki źródłowej, p o r ó w n a w c z e i analizy logicznej. Miejsce
szczególne wśród metod badawczych zajmują metody intuicyjne. Do
najczęściej stosowanych metod badawczych n a l e ż ą metody przedstawione na
rys. 5.2.

Rys. 5.2. Metody badań naukowych

 5.3.1. Metoda obserwacyjna

Metoda obserwacyjna jest j e d n ą z najstarszych metod badawczych.

Była ona prawie do końca X I X wieku g ł ó w n ą m e t o d ą badawczą nauk
przyrodniczych. Obecnie, wskutek rozwoju innych, bardziej efektywnych
metod badawczych, traci swoje pierwotne znaczenie, stając się m e t o d ą
uzupełniającą lub nawet t e c h n i k ą b a d a w c z ą [20]. N i e z a l e ż n i e od tego
obserwacja nadal posiada cechy metody badawczej, p o n i e w a ż , w wielu
przypadkach jest podstawowym sposobem gromadzenia materiału
badawczego przeznaczonego do opisu i klasyfikacji w celu poznania badanej
rzeczywistości. Wszelkie zjawiska bowiem znajdują w y t ł u m a c z e n i e naukowe
po ich spostrzeżeniu, d o k ł a d n y m rozpoznaniu, uporządkowaniu w klasy
i opisie.
Obserwacja jako metoda badawcza nie ogranicza się, więc jedynie do
rejestracji jednostkowych faktów, lecz fakty te ujmuje we wzajemnych
związkach i zależnościach, z przyczynowo - skutkowymi włącznie. Jeżeli
ś w i a d o m i e o b s e r w a c j ę organizuje się, celowo i kompleksowo ją się stosuje,
a uzyskane planowo informacje gromadzi się i interpretuje jako zdarzenia
czy t e ż zjawiska oddziałujące na elementy i procesy danego systemu czy też
określonej struktury organizacyjnej, obserwacja staje się w ó w c z a s m e t o d ą
badawczą.
Obserwacja jako metoda badawcza musi z a k ł a d a ć w y b ó r spostrzeżeń
w e d ł u g z góry określonych w a r u n k ó w . Przyjmować o d p o w i e d n i ą ich
selekcję, przy czym kryterium selekcji zostaje określone ze względu na cel
obserwacji. Obserwacja jest m e t o d ą b a d a w c z ą w ó w c z a s , gdy u w z g l ę d n i a
wszystkie etapy działalności badawczej. Pozwala m i ę d z y innymi stawiać
hipotezy. G r o m a d z i ć określone dane. W e r y f i k o w a ć i selekcjonować
zgromadzony materiał badawczy. Obserwacja jako metoda badawcza nie
tylko gromadzi materiał badawczy lecz także uściśla podjętą w danym
problemie badawczym p r o b l e m a t y k ę , pomaga f o r m u ł o w a ć tezy (pytania
problemowe lub problemy s z c z e g ó ł o w e ) , sprzyja nawiązaniu kontaktu
z b a d a n ą z b i o r o w o ś c i ą (populacją) i zapewnia sobie warunki do prowadzenia
badań w s t ę p n y c h i zasadniczych. Obserwacja jako metoda określa również
sposoby przygotowania i zastosowania technik badań oraz narzędzi
badawczych. W protokołach utrwala spostrzeżenia, stanowiące podstawę do
opracowania w y n i k ó w badań. Pozwala także d o k o n a ć naukowych uogólnień.
Najbardziej c h a r a k t e r y s t y c z n ą c e c h ą obserwacji jako metody badawczej jest
jej cykliczny charakter. Wychodzi bowiem od faktów i kończy się na nich,
przy czym fakty kończące jeden c y k l , rozpoczynają cykl następny.
P r o w a d z ą c y obserwację m o ż e utrzymać swoje założenia badawcze
w s p o s ó b prowizoryczny. Zawsze istnieje m o ż l i w o ś ć odrzucenia ich, jeśli
fakty nie zgadzają się z przewidywaniami. Jeżeli seria obserwacji, która
potwierdzić miała prognozy nie spełnia o c z e k i w a ń , m o ż n a przyjąć nowe,
bardziej udoskonalone. Proces ten trwa n i e s k o ń c z e n i e i m o ż e być
powtarzany.
Obserwacja jako metoda badawcza różni się od prostego
spostrzegania tym, że jest procesem ciągłym i celowym. Jest badaniem tego,
czego zaistnienia w e d ł u g hipotezy spodziewamy się i oczekujemy. N i e jest,
więc spostrzeganiem w sensie percepcji. Obserwacja jako metoda musi
wykazywać następujące w ł a ś c i w o ś c i :

- powinna być prowadzona celowo i planowo w taki s p o s ó b

aby nie w p ł y w a ł a na przedmiot, proces, zjawisko i w ogóle
obiekt obserwacji,
- musi b y ć obiektywna, a w i ę c skutecznie p r z e c i w d z i a ł a ć
subiektywnym, a nawet obiektywnym ograniczeniom.

5.3.2. Metoda eksperymentalna

Metoda eksperymentalna lub ujmując inaczej eksperyment naukowy

w ciągu ostatnich k i l k u w i e k ó w stał się j e d n ą z najważniejszych metod
badawczych. Jeszcze przed kilkudziesięciu laty s ą d z o n o , że eksperyment
jako metoda badawcza wykorzystywana m o ż e być jedynie w badaniach
stosowanych. Obecnie eksperyment znajduje coraz szersze zastosowanie
i odgrywa istotną rolę we wszystkich badaniach. W swojej istocie często
bywa u w a ż a n y za o d m i a n ę obserwacji. O ile obserwacja jako proces
spostrzegania to nic innego jak obserwacja bierna, to eksperyment naukowy
stanowi o b s e r w a c j ę czynną. C e c h ą z n a m i e n n ą obserwacji czynnej jest
aktywny stosunek do poznawanej r z e c z y w i s t o ś c i , polegający na celowym
organizowaniu procedur badawczych. Z tego punktu widzenia eksperyment
jako metoda badawcza polega na celowo wprowadzanym do procesu
poznania naukowego czynnika, który jest c z y n n i k i e m eksperymentalnym
(zmienną niezależną). Obserwowane zmiany, jakie powstają pod w p ł y w e m
wprowadzonego czynnika eksperymentalnego, s t a n o w i ą zmienne zależne, bo
są one z a l e ż n e od zmiennej niezależnej (eksperymentalnej). Tak, w i ę c
podstawowe składniki eksperymentu naukowego c z y n i ą c e zeń m e t o d ę to:

- zmienna niezależna i z a ł o ż e n i e przypuszczalnego kierunku

zmian przezeń powodowanych,
- sam proces sprawdzania słuszności p r z y p u s z c z e ń przez
wprowadzenie zmiennej n i e z a l e ż n e j ,
 - pomiar i rejestrowanie zmiennych z a l e ż n y c h .

G ł ó w n e zasady eksperymentu naukowego to:

- w y o d r ę b n i e n i e badanego zjawiska (procesu, struktury)

od w p ł y w ó w ubocznych (niekontrolowanych czynników),
czyli utworzenie w miarę m o ż l i w o ś c i układu wyizolowanego
(jego wyabstrahowanie),
- ustalenie zmiennych badanego zjawiska i określenie
w a r u n k ó w mających stanowić przedmiot czynnej ingerencji
eksperymentatora,
- w y w o ł a n i e zmian w w y o d r ę b n i o n y m zjawisku (procesie),
- stwierdzenie charakteru i zakresu w y w o ł a n e j zmiany czynnej
(zmiennych zależnych).

Najistotniejszą c e c h ą k a ż d e g o eksperymentu naukowego jest:

- wybranie odpowiedniego czynnika eksperymentalnego

(zmiennej niezależnej),
- ustalenie prawdopodobnego (przypuszczalnego) kierunku
zmian. Przypuszczalne zależności i zmiany występujące
między z m i e n n ą niezależną i zmiennymi zależnymi stanowią
treść hipotezy,
- eksperymentalne weryfikowanie hipotezy roboczej przez
w y w o ł a n i e lub zmienianie biegu realnych procesów,
- obserwowanie i dokładne mierzenie (rejestrowanie)
zmiennych zależnych.

U w z g l ę d n i e n i e tych założeń odgrywa decydującą rolę w toku

organizacji i realizacji eksperymentalnych badań wybranych zjawisk
i p r o c e s ó w . Ze z m i a n ą badanego zjawiska czy procesu wiąże się ściśle
zagadnienie dotyczące sposobu wykrywania zależności między zmienną
n i e z a l e ż n ą a innymi elementami badanego układu (badanej struktury), czyli
zmiennymi zależnymi. Eksperyment naukowy znajduje szczególne
zastosowanie przy badaniu zjawisk powtarzających się w warunkach
przynajmniej c z ę ś c i o w o takich samych. Oznacza to, że nie ma możliwości
prowadzenia eksperymentu nad zjawiskami indywidualnymi
i niepowtarzalnymi.
Należy podkreślić, że metoda naukowego badania
eksperymentalnego znajduje swoje uzasadnienie w zasadach p r z y c z y n o w o ś c i
i rozumowania indukcyjnego opracowanych przez J.S. M i l l a (1806 - 1873)
w postaci pięciu k a n o n ó w [24,32]. Są to kanony:

- jednej różnicy,
- jednej z g o d n o ś c i ,
- połączonej różnicy i zgodności,
- zmian towarzyszących,
- kanonu reszty.

Kanon jednej różnicy m ó w i : „ G d y przypadek, w którym badane

zjawisko zachodzi, i przypadek, w którym ono nie zachodzi, mają wszystkie
okoliczności w s p ó l n e z wyjątkiem jednej, obecnej tylko w pierwszym
przypadku; w takim razie okoliczność, którą się różnią oba te przypadki, jest
skutkiem lub p r z y c z y n ą lub niezbędną częścią przyczyn owego zjawiska".
Kanon jednej zgodności głosi: „ G d y dwa lub więcej p r z y p a d k ó w
danego zjawiska mają wspólną tylko j e d n ą o k o l i c z n o ś ć , to okoliczność,
w której jedynie znajdują się wszystkie przypadki, jest przyczyną (lub
skutkiem) danego zjawiska".
Kanon połączonej różnicy i zgodności lub inaczej pośredniej różnicy
określa, że „Jeżeli dwa lub więcej p r z y p a d k ó w , w których występuje dane
zjawisko, mają tylkoo ą okoliczność wspólną, gdy dwa lub więcej
przypadków, w których ono nie występuje, nie mają nic w s p ó l n e g o prócz
nieobecności tej okoliczności; w takim razie ta okoliczność, którą wyłącznie
różnią się oba szeregi p r z y p a d k ó w , jest skutkiem lub przyczyną, lub
niezbędnym składnikiem przyczyny tego zjawiska".
Kanon zmian towarzyszących podaje, iż „ K a ż d e zjawisko,
zmieniające się w j a k i ś s p o s ó b określony wraz innym zjawiskiem, jest bądź
przyczyną lub skutkiem tego zjawiska, bądź jest z nim związane j a k i m ś
skutkiem przyczynowym". I wreszcie kanon reszt stanowi: „ O d e j m i e m y od
danego zjawiska tę jego część, którą znamy dzięki dokonanym uprzednio
indukcjom jako skutek określonych p o p r z e d n i k ó w , a reszta zjawiska będzie
skutkiem pozostałych p o p r z e d n i k ó w " .
N a l e ż y stwierdzić, iż w badaniach stosowanych trudno jest uzyskać
w dwu szeregach złożonych zjawisk stale wszystkie w s p ó l n e składniki
z wyjątkiem jednego (kanon jednej różnicy) lub tylko jeden składnik
wspólny przy różnej całej reszcie. Dlatego też ocena wartości
metodologicznej k a n o n ó w przez T. K o t a r b i ń s k i e g o jest ze wszech miar
słuszna, chociażby przy wykrywaniu z w i ą z k ó w przyczynowo - skutkowych
obok ogólnych zasad metodologicznych.
 Najszersze zastosowanie w badaniach eksperymentalnych ma kanon
jednej różnicy. Sformułowanie jego znaczenia należy rozumieć, że jeżeli
zjawisko A jest jednakowe ze zjawiskiem B pod w z g l ę d e m cech a, b, c, d, a
różni się odeń jedynie cechą X, w takim razie różnice w przebiegu tego
zjawiska w y w o ł a n e eksperymentalnie przypisać należy różnicowej cesze X.
Istota eksperymentu w tym ujęciu, odnosząc to na przykład do badań
konkretnych grup s p o ł e c z n y c h , jest następująca: , j e ż e l i dwie pod istotnymi
w z g l ę d a m i jednakowe grupy ludzi w y k o n u j ą pod w p ł y w e m jednakowych
b o d ź c ó w t a k ą s a m ą c z y n n o ś ć i jeśli jedna z tych grup poddana zostanie
dodatkowemu bodźcu, w takim razie różnice w skutkach przypisać należy
temu właśnie b o d ź c o w i " .
W praktyce m o ż n a spotkać się z dwoma rodzajami eksperymentów
naukowych:

- eksperymentem naturalnym,
- eksperymentem laboratoryjnym.

Eksperyment naturalny jest to badanie przebiegu zjawiska (procesu),

wprawdzie w y w o ł a n e g o i kontrolowanego, lecz w warunkach rzeczywistych
(naturalnych). K a ż d y badany czynnik musi być analizowany w układzie
naturalnej struktury (otoczeniu) danego procesu. P r z y k ł a d e m takiego
eksperymentu naturalnego m o ż e być badanie p o d a ż y i popytu na rynku
kapitałowym światowym, krajowym lub w wymiarze lokalnym
(miejscowym) albo też n o t o w a ń walut w określonych sytuacjach
gospodarczych.
Eksperyment laboratoryjny (sztuczny) stosuje się zasadniczo
w badaniach stosowanych, a wykonuje się go p r z e w a ż n i e z zastosowaniem
odpowiednich i n s t r u m e n t ó w (technicznej aparatury). W eksperymencie
laboratoryjnym nie czeka się, aż j a k i e ś zjawisko wystąpi w sposób naturalny,
tylko je na żądanie wywołuje. U m o ż l i w i a on swobodnie „ m a n i p u l o w a ć "
z m i e n n ą n i e z a l e ż n ą którą m o ż n a w z g l ę d n i e dokładnie izolować i tym
samym dość ściśle oznaczać siłę i kierunek jej oddziaływania.
Poprawnie przeprowadzony eksperyment naukowy powinien
odznaczać się tymi samymi cechami, co obserwacja naukowa. M u s i przez to
być starannie przygotowany i przeprowadzony. P r a w i d ł o w o ś ć przebiegu
eksperymentu i jego w y n i k i zależą g ł ó w n i e od umiejętności operowania
czynnikiem eksperymentalnym ( z m i e n n ą niezależną). Teoria i praktyka życia
codziennego dowodzi, że procesy s p o ł e c z n o - gospodarcze (a także i inne)
należy badać w takiej postaci, w jakiej realnie one w y s t ę p u j ą w całej ich
złożoności, wraz ze wszystkimi wielorakimi uwarunkowaniami. Z tego też
względu metodę eksperymentalną należy s t o s o w a ć bardzo rozważnie.

5.3.3. Metoda monograficzna

Metoda monograficzna polega na szczegółowym badaniu

konkretnego (indywidualnego) przypadku, to jest jednostki statystycznej,
którą m o ż e być j a k a ś instytucja, zakład, warsztat, grupa społeczna,
(określona z b i o r o w o ś ć lub populacja), gdzie u w z g l ę d n i a się przede
wszystkim informacje w formie j a k o ś c i o w o - opisowej. Służy ona
naukowemu zgłębieniu w y o d r ę b n i o n y c h cech i e l e m e n t ó w j a k o ś c i o w y c h
określonej struktury, systemu lub procesu, określenie ich charakteru,
wielkości oraz scharakteryzowaniu ich funkcjonowania i rozwoju. M o ż e być
także wykorzystywana do gruntownego rozpoznania struktur instytucji
handlowej, usługowej lub produkcyjnej, zasad i efektywności ich działań
oraz opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych. Metoda ta
powinna być ukierunkowana na badanie r z e c z y w i s t o ś c i dla c e l ó w
usprawnienia organizacji i zarządzania, aby uzyskać lepsze wyniki
ekonomiczne. M o ż n a ją na przykład s t o s o w a ć do opisu każdej instytucji i jej
infrastruktury w rozumieniu „struktury sformalizowanej".
Metoda monograficzna pozwala g ł ę b o k o w n i k n ą ć w istotę zjawiska
poprzez wszechstronne oświetlenie badanej struktury, procesu, organizacji,
za p o m o c ą odpowiednich faktów (danych) podlegających przeważnie
zabiegom i zasadom statystycznym. Badania tego typu poruszają bardzo dużą
ilość p r o b l e m ó w , które przy innych metodach zwykle się pomija. Tak, więc
metoda monograficzna jako metoda opisująca przede wszystkim j a k o ś c i o w e
elementy danej rzeczywistości pozwala b a d a ć ludzi, instytucje z nimi
związane, a t a k ż e współdziałające i funkcjonujące elementy badanego
systemu. M e t o d ą tą m o ż e m y na przykład z b a d a ć warunki życia ludzi w danej
miejscowości lub dzielnicy związanych z o k r e ś l o n y m zakładem, instytucją
lub organizacją . Jeżeli chcemy z b a d a ć warunki bytowe ludzi określonego
regionu poddajemy ich ś r o d o w i s k o badaniu monograficznemu. W badaniach
takich ustalamy pochodzenie s p o ł e c z n e , liczbę o s ó b w rodzinie, zarobki
i dochody, wydatki na w y ż y w i e n i e , odzież, kulturę, sport, zainteresowania,....
Analizujemy i ustalamy jednym s ł o w e m nie tylko podstawowe komponenty
ale r ó w n i e ż d o k ł a d n y obraz rzeczywistego życia danej populacji związanej
z badanym ś r o d o w i s k i e m .
Zasadniczo dwa czynniki d e c y d u j ą że zastosowana procedura jest
metodą monograficzną. Przedmiot badań, którym m o ż e być organizacja czy
też struktura o charakterze przedsiębiorstwa, zakładu, instytucji
charytatywnej, p l a c ó w k i handlowej, usługowej lub produkcyjnej, a także
 człowiek z nią związany oraz s p o s ó b prowadzenia badań ukierunkowany na
s z c z e g ó ł o w e i d o g ł ę b n e ustalenie faktów (danych) i ich wielostronne
p o w i ą z a n i e . W a d ą metody monograficznej jest to, że sąd czy dane zjawisko
jest typowe w danej rzeczywistości ( z b i o r o w o ś c i ) , czy nie jest, jest raczej
sądem subiektywnym. W wielu przypadkach uzależnione od prowadzącego
badania.
Badania monograficzne m o g ą b y ć realizowane r ó ż n y m i technikami.
Prawie zawsze prowadzi się badanie dokumentacji danej instytucji. Stosuje
się także obserwację u c z e s t n i c z ą c ą ankietowanie i wywiady. Jak każda inna
metoda, zgodnie z zasadami p o p r a w n o ś c i metodologicznej nie poprzestaje na
jednej technice badań , łączy ich kilka, traktując je jako formę uzupełnienia
wiedzy i wzajemnej kontroli.

5.3.4. Metoda badania d o k u m e n t ó w

K a ż d a instytucja, zakład, czy też grupa s p o ł e c z n a (zawodowa)

wytwarza (opracowuje) i przechowuje r ó ż n e dokumenty. D o t y c z ą one
p r z e w a ż n i e szeroko pojętego systemu zadaniowego i organizacyjno -
sprawozdawczego. Dokumenty te z reguły obejmują zakres zadań,
organizację, strukturę, efekty finansowe, realizację i sprawozdawczość
z podstawowej działalności. Są to więc dokumenty urzędowe, gdyż
uwierzytelnia się je pieczęcią instytucji i podpisem o s ó b upoważnionych,
a zatem i kompetentnych, posiadających odpowiednie uprawnienia.
Sporządzone w codziennej działalności przez p r a c o w n i k ó w i petentów
dokumenty zawierają konkretne informacje i dane o rzeczywistej działalności
oraz osiągnięciach danej organizacji lub zainteresowanych o s ó b . T y m samym
s t a n o w i ą materiał poznawczy (badawczy) i dane do r ó ż n y c h kontroli i analiz
sprawozdawczych.
Dokumentem podlegającym badaniu m o ż e b y ć , zatem każdy w y t w ó r
ludzki (przedmiot materialny), który w y r a ż a myśl, wizję, misję, osiągnięcie,
p r o p o z y c j ę i służy do odtworzenia rzeczywistej działalności lub stanu
badanej struktury organizacyjnej w formie prawnie, a nawet zwyczajowo
s p o r z ą d z o n e g o dokumentu. Jest to, w i ę c niezmiernie w a ż n y , rozległy,
szczegółowy i konkretny materiał źródłowy (na przykład zakres
o b o w i ą z k ó w ) d o t y c z ą c y danej instytucji lub c z ł o w i e k a . Badanie tego
materiału u m o ż l i w i a ustalić rzeczywisty obraz konkretnych zdarzeń, faktów
i dokonań.
Metoda badania d o k u m e n t ó w w swojej zasadniczej istocie polega
zatem na gromadzeniu, selekcji, opisie i naukowej interpretacji zawartych
w nich interesujących nas faktów. Jest to analiza polegająca na
w y o d r ę b n i e n i u , a następnie rozłożeniu i interpretacji e l e m e n t ó w składowych
konkretnego zjawiska lub procesu rzeczywistego działania. Badanie
d o k u m e n t ó w należy rozpocząć od ścisłego określenia celu badań, przyjęcia
hipotezy i koncepcji rozwiązania podjętego problemu, zastosowania
procedury badawczej, która powinna p r z e w i d y w a ć :

- gromadzenie d o k u m e n t ó w ,
- w s t ę p n ą selekcję,
- ustalenie autentyczności zebranych m a t e r i a ł ó w ,
- sprawdzenie ich w i a r y g o d n o ś c i ,
- analizę i opracowanie w n i o s k ó w .

O wartości poznawczej metody badania d o k u m e n t ó w świadczą

możliwości jej szerokiego zastosowania. Za jej p o m o c ą m o ż n a między
innymi ustalać:

- cele i zadania badanej instytucji,

- j a k o ś ć działania i uzyskane efekty,
- m o t y w a c j ę , aktywizację, formy, metody, siły i środki
działania.

Dokumentacja pozwala także ustalić w i a d o m o ś c i , umiejętności,

doświadczenie i nawyki, a zatem kompetencje badanych o s ó b . Stanowi
jedno z ważniejszych źródeł dotarcia do przyczyn, s k u t k ó w i w a r u n k ó w ,
jakie leżą u podstaw z a c h o w a ń ludzkich, a t a k ż e psychologicznego,
społecznego i etycznego tła powstawania w z o r c ó w osobowych i elit
w społeczno - gospodarczym działaniu.
N i e w ą t p l i w ą zaletą metody badania dokumentacji jest m o ż l i w o ś ć
przeprowadzenia analizy p o r ó w n a w c z e j o k r e ś l o n y c h w y n i k ó w , danych,
faktów, zjawisk i p r o c e s ó w . W tym zakresie jest ona w a r t o ś c i o w y m
sposobem poznawania o k r e ś l o n e j , p r z e w a ż n i e minionej rzeczywistości.
Należy jednak z a z n a c z y ć , że w a r t o ś ć d o k u m e n t ó w jako źródeł informacji
bywa zmienna i wysoce zawodna. Dokumenty są jedynymi ś w i a d k a m i
przeszłości i tylko na ich podstawie m o ż n a o d t w o r z y ć minione fakty, stany,
osiągnięcia i zaniedbania. W sytuacji destabilizacji s p o ł e c z n o - gospodarczej
mogą one jednak być wykorzystywane do r ó ż n y c h c e l ó w partykularnych,
a także i fałszowane, dlatego też nie m o g ą s t a n o w i ć jedynego źródła
wiedzy. W sytuacjach w ą t p l i w y c h , a s z c z e g ó l n i e przy badaniu zjawisk
i procesów społecznych, m e t o d ę badania d o k u m e n t ó w należy uzupełniać
innymi metodami lub technikami badawczymi.
 5.3.5. Metoda indywidualnych p r z y p a d k ó w

Metoda indywidualnych przypadków opiera się na analizie

konkretnych, w y o d r ę b n i o n y c h zdarzeń i o s ó b . Na przykład m o ż n a nią badać
(analizować) wizerunek lub o s o b o w o ś ć ludzi znaczących w różnych
sytuacjach i okolicznościach ich działania społeczno - gospodarczego. Można
badać także style kierowania i kulturę organizacyjną oraz charakterystyczne
problemy związane z k o n k r e t n ą o s o b ą lub s y t u a c j ą a dotyczące arogancji
władzy, afery, korupcji, ł a p o w n i c t w a , złodziejstwa, narkomanii, prostytucji,
pijaństwa i innych patologii społecznych. Metoda ta służy do badania
konkretnego c z ł o w i e k a , wydarzenia, zjawiska lub procesu z nim związanego,
p r z e w a ż n i e nie typowego, nie racjonalnego, odbiegającego od powszechnie
uznanych i przyjętych norm zachowania się ( p o s t ę p o w a n i a ) w danej
strukturze organizacyjnej lub ś r o d o w i s k u s p o ł e c z n y m . Są to zwykle trudne
i z ł o ż o n e problemy, dotyczące przestępstw, negatywnego i nagannego
postępowania społecznego, nieprzyjemnych sytuacji wymagających
s z c z e g ó ł o w e g o rozpoznania, diagnozy i działań terapeutycznych. Trudności
adaptacji w zespole, niskie osiągnięcia w nauce i pracy,
niezdyscyplinowanie, brak akceptacji i nieprzystosowanie społeczne, a także
wysoce negatywne oceny, z a r ó w n o p o d w ł a d n y c h jak i przełożonych
sięgające niekiedy patologii społecznej to podstawowe problemy
r o z w i ą z y w a n e tą metodą.
Pedagogika społeczna i opiekuńcza, a szczególnie psychologia
i resocjalizacja stosując różne techniki badawcze za p o m o c ą tej metody,
przyjmując ją jako w i o d ą c ą ustala zindywidualizowane przyczyny i skutki
dewiacji społecznej oraz kierunki profilaktyki zapobiegawczej. Każda
z technik badawczych m o ż e być zastosowana przy metodzie indywidualnych
p r z y p a d k ó w jeżeli przyniesie pożądane skutki. Wysoce użyteczny jest
wywiad, badania ś r o d o w i s k o w e , a także badania d o k u m e n t ó w osobistych.
W sytuacji zindywidualizowanej pracy z uczniem, studentem lub
pracownikiem, a szczególnie nie „ s z a b l o n o w y m " lub w r ę c z „ t r u d n y m "
m o ż n a i należy s t o s o w a ć obserwację lub eksperyment. Zależy to przede
wszystkim od charakteru i złożoności poszczególnych przypadków
( p r o b l e m ó w badawczych) ich dotyczących.

5.3.6. Metoda sondażu diagnostycznego

Metoda sondażu diagnostycznego to przedsięwzięcie naukowe

polegające na statystycznym gromadzeniu faktów i informacji (danych)
o zjawiskach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice ich rozwoju
[22,26]. Zebrane i pogrupowane informacje (dane) d o t y c z ą c e określonego
zjawiska społecznego pozwalają ustalić ich zasięg, zakres, poziom
i intensywność. To z kolei umożliwia ocenić ich przyczyny i skutki
i w rezultacie z a p r o j e k t o w a ć inne (nowe) rozwiązanie. Metoda sondażu
diagnostycznego u m o ż l i w i a statystyczny opis i sprzyja wyjaśnieniu pewnych
zjawisk masowych, jak r ó w n i e ż ważniejszych p r o c e s ó w występujących
w wielkich zbiorach na podstawie reprezentatywnych p r ó b statystycznych.
Zjawiska instytucjonalne, przeważnie nie zlokalizowane, posiadające
znaczenie organizacyjne i praktyczne, s t a n o w i ą s z c z e g ó l n e zainteresowanie
tej metody. W i e d z ę o badanym przedmiocie tą m e t o d ą osiąga się p r z e w a ż n i e
w oparciu o dobrane próby reprezentatywne, charakteryzujące ogólną
zbiorowość statystyczną. Liczebność badanej próby zależy od możliwości
badającego, stosowanych technikach badań, z a ł o ż o n e g o stopnia dokładności
i dostępności poznawczej w sensie czasowym i terytorialnym. A b y uzyskane
wyniki były rzetelne, badana p r ó b a musi być zawsze reprezentatywna.
Populacja (liczebność z b i o r o w o ś c i ) taka, aby na jej podstawie badania
odzwierciedlały stan faktyczny (rzeczywisty). R e p r e z e n t a t y w n o ś ć , a w tym
liczebność powinna p o z w a l a ć na uogólnienia i wysnucie w n i o s k ó w oraz
opracowanie i przyjęcie odpowiedniej (nowej) teorii.
Badania s o n d a ż o w e mogą dotyczyć stanu ś w i a d o m o ś c i określonej
społeczności w zakresie poczynań społeczno - gospodarczych w ujęciu
ogólnym i s z c z e g ó ł o w y m . Tendencje i zainteresowania młodzieży (w ogóle
ludzi) różnego rodzaju działalnością społeczną, k u l t u r a l n ą charytatywną
i sportową. Najczęściej s t o s o w a n ą techniką b a d a w c z ą w metodzie sondażu
diagnostycznego jest w y w i a d i ankietowanie. Techniki te u z u p e ł n i a n e są
analizą d o k u m e n t ó w i metodami statystycznymi. W praktyce metody
statystyczne są realizowane następującymi technikami b a d a ń s o n d a ż o w y c h :

- sondaże jednorazowe na próbie nie w a ż o n e j . Polegają one na

wybieraniu co n-tej jednostki z o k r e ś l o n e g o zbioru,
- sondaże jednorazowe na próbie w a ż o n e j . D o b ó r próby w tym
przypadku nie jest losowy. Charakteryzuje się ona z w i ę k s z o n ą
r e p r e z e n t a t y w n o ś c i ą badanych jednostek z b i o r o w o ś c i , mających
specjalne znaczenie z punktu widzenia potrzeb badającego,
- s o n d a ż e na próbie kontrastowej. Czasami jest bardziej wskazane
dobieranie p r ó b z grup różniących się z punktu widzenia ważnej
w danym badaniu zmiennej,
- s o n d a ż e powtarzane.
 Każdy z wyżej wymienionych sondaży sam dla siebie jest
statystycznym opisem zjawisk. P o r ó w n a n i e tych zjawisk daje możliwości
obserwowania dynamiki zmian.

5.3.7. Metoda analizy i krytyki p i ś m i e n n i c t w a (źródeł)

M e t o d ę tę praktycznie w pierwszym etapie poznania naukowego

musi z a s t o s o w a ć każdy, kto chce napisać pracę naukową. Jej istota polega na
wykazaniu celowości, oryginalności i nowego ujęcia wyłonionego
i podjętego do badań problemu. N a l e ż y za p o m o c ą tej metody wykazać co
znamy, a czego nie znamy, co j u ż istnieje i jest zawarte (znane) w literaturze,
a czego nie ma i należy badaniami p o z n a ć i u d o w o d n i ć . Poznania dokonuje
się za p o m o c ą analizy i krytyki literatury badanego przedmiotu
(zagadnienia). C h o d z i o wykazanie na ile podjęty problem jest inny
(oryginalny) od dotychczasowego stanu wiedzy na ten temat. Jakie są
różnice, podobieństwa, związki, zależności, istotne cechy w znanych
dotychczasowych teoriach naukowych. Jakie są rozbieżności
w funkcjonujących hipotezach, założeniach badawczych, ideach działania,
w przekonaniach i poglądach. Co zyska i jakie wartości naukowe zapewni
proponowane rozwiązanie. Jaka jest w i a r y g o d n o ś ć i użyteczność nowych
propozycji w stosunku do j u ż istniejącej wiedzy i praktyki działania.
Rezultaty badań oparte na tej metodzie p r o w a d z ą do ważnych odkryć
naukowych i dzieł twórczych. Właściwie zaplanowane i przeprowadzone
badania w n o s z ą niejednokrotnie całkiem nowe rozwiązania lub też korygują
błędne poglądy i teorie. Jest to metoda specyficzna dla każdej nauki,
a w naukach humanistycznych i ekonomicznych zajmuje szczególne miejsce
i w badaniach odgrywa wiodącą rolę.
Ściśle z tą metodą wiąże się metoda analizy i krytyki źródłowej.
A n a l i z a i krytyka ź r ó d ł o w a znajduje powszechne zastosowanie w każdych
badaniach. Jej założenia naukowe nakazują najpierw stwierdzenie celowości,
autentyczności i rzeczywistego ( w ł a ś c i w e g o ) sensu działalności ludzkiej, na
przykład między innymi m o t y w ó w p o s t ę p o w a n i a w danej strukturze
organizacyjnej i na tej podstawie dochodzenie do dalszego, szczegółowego
poznania przyczyn, skutków, w a r u n k ó w i przebiegu, czy to minionej
działalności określonego rodzaju, czy to istniejących j u ż realnie
i powstających w y t w o r ó w działalności ludzkiej.
P o c h o d n ą metody analizy i krytyki ź r ó d ł o w e j jest tak zwana analiza
p o r ó w n a w c z a . Jej celem jest stwierdzenie zależności jednych zjawisk lub
w y t w o r ó w działalności ludzkiej od drugich. Na przykład jednej koncepcji
organizacyjnej na i n n ą lub też jednej teorii na drugą. P o n i e w a ż porównanie
jest j e d n ą z czynności p r o c e s ó w m y ś l o w y c h , przeto stanowi ono część
składową wielu metod badawczych. Jeżeli p r z y k ł a d o w o badania analityczne
dotyczą wyszukiwania, mierzenia i p o r ó w n y w a n i a e l e m e n t ó w ze związków
zachodzących między zjawiskami ekonomicznymi oraz wykrywania
prawidłowości w zachowaniu się p o d m i o t ó w gospodarczych i ich relacji na
bodźce z otocznia, w ó w c z a s analizę taką nazywa się analizą ekonomiczną.
A n a l i z a ekonomiczna dotycząca różnych instytucji obejmuje przede
wszystkim badania zadań, struktur, zjawisk i p r o c e s ó w występujących
w działalności podstawowej (gospodarczej). Jej celem jest określenie
wielkości i przyczyn odchyleń od stanu z a k ł a d a n e g o (planowanego).
Ustalenie powiązań m i ę d z y zjawiskami i procesami oraz projektowanie
działań korekcyjnych, mogących tak kształtować zjawiska i procesy, aby
stały się one ekonomicznie uzasadnione i realne. P r o w a d z ą c analizę
e k o n o m i c z n ą należy spełnić następujące wymagania:

- m u s z ą one opierać się na w ł a ś c i w y c h i obiektywnych danych

(wynikach), rzetelnych stwierdzeniach i ocenach,
- należy uwzględniać wszystkie wyróżnione elementy
wpływające na określoną sytuację gospodarczą, bądź celowo
wybrane zjawiska ekonomiczne,
- opierać się na potwierdzonych danych liczbowych, po
doprowadzeniu ich do p o r ó w n y w a l n o ś c i ,
- p r e z e n t o w a ć rezultaty badań w s p o s ó b zwarty, jasny
i przejrzysty.

A n a l i z ą e k o n o m i c z n ą jako m e t o d ą b a d a w c z ą m o ż n a stwierdzić
przyczyny i skutki działania. Jeżeli w założeniach będziemy dążyli do
rozłożenia danej całości na jej elementy s k ł a d o w e i badanie k a ż d e g o z nich
osobno przyjmie on postać analizy strukturalnej, która wykrywa i opisuje
elementy struktury badanej całości, związki i zależności występujące między
jej elementami oraz m i ę d z y k a ż d y m z tych e l e m e n t ó w , a całością. M o ż n a też
przeprowadzić analizę przyczynową, która dąży do poznania mechanizmu
funkcjonowania badanej całości, zmian w niej z a c h o d z ą c y c h , jak identyfikuje
czynniki oddziałujące na tę całość oraz ustalenie kierunku i natężenia
wpływu p o s z c z e g ó l n y c h c z y n n i k ó w na stwierdzone zmiany.

5.3.8. Metoda analizy i konstrukcji logicznej

Metoda analizy i konstrukcji logicznej w swojej zasadniczej istocie

opiera się na analizie i syntezie. Poprzez analizę i przeważnie nową
konstrukcję metoda ta scala treści badanego problemu pozwalając wysunąć
nowe optymalne rozwiązanie. R o z ł o ż e n i e problemu naukowego na części,
elementy s k ł a d o w e i badanie k a ż d e g o z nich oddzielnie jest ujęciem
redukcjonistycznym. Natomiast synteza łącząca elementy w n o w ą całość
stanowi ujęcie holistyczne. W rezultacie pozwala to na formułowanie
twierdzeń ogólnych na podstawie uznanych twierdzeń cząstkowych. Mówiąc
0 charakterze konstrukcyjnej tej metody, a s z c z e g ó l n i e w aspekcie
praktycznym należy z d a w a ć sobie sprawę, iż jej integralnymi składowymi są:

- obserwacja,
- eksperyment,
- statystyka.

S k ł a d o w e te są niezbędne na przykład w przypadku przeprowadzania

jakichkolwiek badań technicznych. Konstruując najpierw zawsze określa się
cel uwzględniając potrzebę j u ż istniejącą lub przewidywaną, a następnie
poszukuje się rozwiązania stosując p o w y ż s z e s k ł a d o w e . W metodzie, gdzie
elementami s k ł a d o w y m i są analiza i synteza, zawsze u w z g l ę d n i a się
podstawowe zasady l o g i k i :

- porównanie,
- abstrahowanie,
- uogólnianie.

Metoda analizy i konstrukcji logicznej jest m e t o d ą „ m y ś l o w e g o

eksperymentu". Mając dane w y j ś c i o w e i warunki ograniczające oraz znając
w zarysie cel badań, analizuje się zależności i związki zachodzące między
danymi w y j ś c i o w y m i w granicach o k r e ś l o n y c h warunkami brzegowymi
1 konstruuje się ciąg logiczny w celu rozwiązania danego problemu. Metoda
analizy i konstrukcji logicznej jest swego rodzaju ciągiem procesu
iteracyjnego, przy c z y m iteracje są korekcjami procesu logicznego, jego
s p r z ę ż e n i a m i zwrotnymi. Jest ona tym skuteczniejsza, im pełniejsza jest
wiedza o problemie badawczym oraz im dokładniej opanowany jest aparat
logiczny i procedury badawcze, w ł a ś c i w e dla danego problemu badawczego.

5.3.9. Metody statystyczne

Badania statystyczne, a raczej metody statystyczne jako metody

badań naukowych r o z w i n ę ł y się stosunkowo niedawno, g d y ż dopiero w X I X
wieku. Jako metoda badawcza w empirycznych badaniach naukowych
wykorzystywana jest przy gromadzeniu i p o r z ą d k o w a n i u faktów naukowych
(informacji, danych) d o t y c z ą c y c h danego systemu, układu, organizacji,
zjawiska lub procesu. Badania polegają na wyciąganiu wniosków
z w y o d r ę b n i o n y c h cech z b i o r ó w e l e m e n t ó w statystycznych. Chodzi głównie
0 dwa rodzaje p r o b l e m ó w w y m a g a j ą c y c h analiz statystycznych. Problemu
rozproszenia jednej zmiennej i problemu w s p ó ł z a l e ż n o ś c i , c z y l i korelacji
dwu lub więcej zmiennych. W obrębie pierwszego rodzaju p r o b l e m ó w
sprowadza się ją do poszukiwania średnich lub odchyleń w uporządkowanej
liczbie spostrzeżeń z zakresu danej cechy zmiennej. Natomiast w obrębie
drugiego rodzaju p r o b l e m ó w prowadzone badania zmierzają do uzyskania
w s p ó ł c z y n n i k ó w korelacji, c z y l i współzależności d w ó c h lub większej liczby
badań nad przyczynowymi zależnościami zjawisk ( p r o c e s ó w ) .
Metody statystyczne m o g ą w y s t ę p o w a ć w ujęciu j a k o ś c i o w y m lub
ilościowym. Oba ujęcia nie wykluczają się ale wzajemnie uzupełniają się
1 wspierają. Ujęcie j a k o ś c i o w e , jako bardziej subiektywne, jest m a ł o
precyzyjne. Stosując podejście ilościowe uściśla się ujęcie j a k o ś c i o w e
i przez to staje się ono bardziej obiektywne. A l g o r y t m badania statystycznego
powinien uwzględniać:

- cel badania,
- koncepcję badania,
- zdefiniowanie z b i o r o w o ś c i generalnej,

ujmując zmienne i ich wskaźniki,

- w y b ó r zbiorowości próbnej,
- techniki zbierania danych (zmiennych),
- opracowanie i prezentowanie danych,
- opracowanie w y n i k ó w i w n i o s k ó w ,
- interpretacja w y n i k ó w i w n i o s k ó w ,
- określenie osiągnięć w kategoriach użyteczności.

N a l e ż y podkreślić, że poprawne stosowanie metod ilościowych

(statystycznych) wymaga rozumienia ich istoty, z a ł o ż e ń i ograniczeń.
Niewystarczająca jest znajomość samych w z o r ó w i s c h e m a t ó w obliczeń.
Należy podzielić poglądy [27], które m ó w i ą że „nic tak nie przemawia, jak
liczby". M u s z ą one jednak być poprzedzone głęboką w i e d z ą i znajomością
istoty r o z w i ą z y w a n e g o problemu i stosowanych zasad sporządzanych
zestawień statystycznych. W ł a ś c i w i e przeprowadzone badania statystyczne
ukazują n i e z a k ł a m a n ą r z e c z y w i s t o ś ć , dlatego t e ż znajdują coraz szersze
zastosowanie w wielu dyscyplinach naukowych. Ich stosowanie u m o ż l i w i a
w y c i ą g a n i e racjonalnych wniosków o cechach (właściwościach) całej
z b i o r o w o ś c i nawet na podstawie badanych cech ograniczonej ale
reprezentatywnej p r ó b k i .

5.3.10. Metody symulacji komputerowej

Metody symulacji komputerowej nie są jeszcze powszechnie

stosowane. Jednak z p e w n o ś c i ą mają one wyznaczone rozwojem techniki
i technologii swoje znaczenie i swoją przyszłość w badaniach naukowych.
Najszersze zastosowanie aktualnie znajdują w naukach przyrodniczych,
ekonomicznych i badaniach technicznych.
W ł a ś c i w i e zorganizowana i przeprowadzona symulacja komputerowa
jest w a ż n ą p r o c e d u r ą b a d a w c z ą w każdej dyscyplinie naukowej, należy
jednak z a z n a c z y ć , że bywa niekiedy jako narzędzie badawcze n a d u ż y w a n e .
Symulację k o m p u t e r o w ą należy stosować w ó w c z a s , gdy:

- badanie zjawiska (procesu) rzeczywistego byłoby zbyt

kosztowne lub niebezpieczne,
- badania w y m a g a ł y b y zbyt długich o c z e k i w a ń na wynik lub
rezultat planowanych osiągnięć,
- obiekt (przedmiot) badań jeszcze realnie nie istnieje, a my
j e s t e ś m y na etapjego projektowania, opracowywania
koncepcji, a prognoza rozwiązania jest terminowo niezbędna.

Podstawowymi elementami procesu modelowania i symulacji

komputerowej są:

- obiekt (przedmiot) rzeczywisty,

- układ eksperymentalny,
- model badanego obiektu (model matematyczny),
- komputer wraz z oprogramowaniem.

Układ symulacji zakłada opracowanie modelu (modelu

matematycznego lub algorytmu), to jest jego postaci ogólnej oraz
identyfikacji p a r a m e t r ó w samego modelu. Na podstawie znanego j u ż modelu
badanego obiektu opracowuje się program symulacji oraz dane wejściowe,
to jest wartości zmiennych w i e l k o ś c i , których w p ł y w na badany obiekt
chcemy b a d a ć . Zatem, metoda symulacji komputerowej sprowadza się do
badania modelu badanego procesu (zjawiska, systemu, urządzenia, ...).
Wykonując badania symulacyjne jesteśmy zawsze zainteresowani
dokładnością uzyskanych w y n i k ó w . D o k ł a d n o ś ć ta głównie zależy od:

- a d e k w a t n o ś c i modelu badanego procesu,

- p o p r a w n o ś c i programu symulacyjnego,
- dokładności wykonywanych obliczeń przez komputer.

Stopień adekwatności modelu m o ż e być różny. R o z r ó ż n i a m y

adekwatność replikatywna, predykcyjną i strukturalną. Adekwatność
replikatywna zachodzi w ó w c z a s , gdy dane uzyskane z symulacji
odpowiadają danym uzyskanym podczas badania procesu (obiektu)
rzeczywistego. Natomiast a d e k w a t n o ś ć predykcyjną istnieje w ó w c z a s , gdy
dane uzyskane z symulacji umożliwiają prognozowanie nieznanych
właściwości procesu rzeczywistego. M o d e l jest adekwatny strukturalnie, gdy
odtwarza nie tylko zaobserwowane reakcje procesu, ale t a k ż e wiernie
odzwierciedla s p o s ó b , w jaki zachodzi dany proces rzeczywisty
wytwarzający taką reakcję. A d e k w a t n o ś ć replikatywna jest wystarczająca do
badania sytuacji typowych. M o ż n a w i ę c taki model w y k o r z y s t y w a ć na
przykład w sytuacjach kształtujących określone nawyki działania lub też
zachowania się w typowych sytuacjach zawodowych (szkolnych). Natomiast
adekwatność predykcyjną jest niezbędna do c e l ó w ściśle badawczych
i prognostycznych różnych zjawisk społeczno - gospodarczych.
Najpewniejsza (najlepsza) jest jednak a d e k w a t n o ś ć strukturalna. J e d n a k ż e nie
zawsze jest ona osiągalna. Uzyskanie jej m o ż e b y ć r ó w n i e ż zbyt kosztowne
i pracochłonne.

5.3.11. Metody heurystyczne

Istotą metod heurystycznych jest dochodzenie do nowych rozwiązań

poprzez wykrywanie nowych faktów i z w i ą z k ó w między nimi zachodzących
w realnie istniejącej rzeczywistości. M o ż n a na przykład sformułować
hipotezę, co jest przeciwstawne c z y n n o ś c i o m uzasadniającym inowacyjnie
i kreatywnie rozpatrywanie wybranej działalności s p o ł e c z n e j , gospodarczej,
kulturalnej, wychowawczej, charytatywnej, ... K a ż d a z metod
heurystycznych służy do osiągnięcia określonych wyników i jest
modyfikowana do problemu lub fazy (etapu) rozwiązania. Tak, więc
wykorzystywanie odpowiednich metod heurystycznych oddziałuje na
organizację, zarządzanie, stosunki społeczne, a przede wszystkim bardzo
często inną filozofię myślenia i działania w badanej rzeczywistości [2,3,19].
Jak j u ż zaznaczono metody heurystyczne zasadniczo nie są metodami
tworzenia, one tylko w określonej dziedzinie naukowej i okolicznościach
sprzyjają tworzeniu. Spośród wielu metod heurystycznych szczegółowych
m o ż n a w y o d r ę b n i ć cztery grupy metod ogólnych. Są to:

- metody odroczonego w a r t o ś c i o w a n i a ,
- metody transpozycji,
- metody sugerowania,
- metody złożone.

Metody odroczonego w a r t o ś c i o w a n i a , takie jak na przykład B U R Z A

M Ó Z G Ó W i wszystkie jej odmiany zakładają, że każdy człowiek jest zdolny
do t w ó r c z e g o działania. W y n i k i tego działania zależą jedynie od sposobu ich
wykorzystania. Podstawowym z a ł o ż e n i e m tych metod jest zbiorowe
poszukiwanie nowych p o m y s ł ó w . W tym celu tworzy się interdyscyplinarne
zespoły, których zadaniem jest generowanie (wysuwanie) nowych p o m y s ł ó w .
D o b ó r różnych specjalistów do zespołu powinien p o w o d o w a ć „wzajemną
p r o w o k a c j ę i inspirację twórczą" do wysuwania nowych p o m y s ł ó w . Zespół
0 takim składzie wnosi także elementy optymalizacji rozwiązywanego
problemu (zadania). Zwykle do rozwiązania określonego problemu
organizuje się (powołuje) zespoły zadaniowe. Są to zespoły twórcze i zespół
oceniający. Zespoły t w ó r c z e poszukują (generują) p o m y s ł y . Każdy członek
takiego zespołu może zgłaszać d o w o l n ą ilość p o m y s ł ó w , które po akceptacji
przez zespół stają się jego własnością. Z e s p ó ł oceniający z kolei analizuje
1 ocenia zgłaszane p o m y s ł y przez p o s z c z e g ó l n e zespoły twórcze. Dokonuje
syntezy zebranych p o m y s ł ó w i wypracowuje najbardziej trafny sposób
rozwiązania postawionego problemu.
Metody transpozycji takie jak antynomie, analiza funkcji, analogie,
antytemat lub p o r ó w n a n i e sprowadzają się do wykrywania sprzeczności
m i ę d z y dwoma wyłączającymi się wzajemnie twierdzeniami (antynomie) lub
też na ś w i a d o m y m i wymuszonym poszukiwaniu podobieństw między
danymi zdarzeniami, rozwiązaniem organizacyjnym albo zarządzaniem,
a innym procesem w celu poznania, przeniesienia i wykorzystania informacji
z opisu procesu znanego na opis nieznany ( w y j ś c i o w y ) . Na przykład metoda
M I D E (metoda integracji i dezagregacji e l e m e n t ó w ) służy do badania
złożonych p r o c e s ó w organizacji i zarządzania oraz p r o c e s ó w produkcyjnych
i technologicznych. Istota jej polega na swoistym sposobie porządkowania
p r o c e s ó w . Zapisuje się je w formie krótkich zdań, a następnie porządkuje
zgodnie z relacjami między nimi, dokonując j e d n o c z e ś n i e stałej agregacji lub
dezagregacji procesów o różnym stopniu złożoności. W trakcie
porządkowania powstają pomysły, które m o g ą służyć do usprawnienia
badanego procesu.
Metody sugerowania w skład których w c h o d z ą takie metody jak:
metoda kruszenia, gra ze s ł o w a m i , super pozycji, zestawy informacyjne,
pytania naprowadzające, za i przeciw oraz inne, jak na przykład, krytyczna
ocena i analiza służą do badań nad dokonaniem, modyfikacją lub adaptacją
istniejącego procesu (zjawiska) do nowej sytuacji ( w a r u n k ó w ) . Istota tych
metod polega na sugerowaniu, ekstrapolacji, odwracaniu, przeciwstawianiu,
stosowaniu, w y p r ó b o w y w a n i u i uogólnianiu za p o m o c ą zbioru pytań
badanych procesów. Procedura realizacji przewiduje k i l k a e t a p ó w (cykli)
postępowania. Z w y k l e jest to:

- określenie przedmiotu, obiektu, procesu, zdarzenia

podlegającego usprawnieniu (zmianie),
- sformułowanie listy pytań,
- wykorzystanie pytań w procesie badania,
- pisemne opracowanie uzyskanych rozwiązań.

Ujmując p o w y ż s z ą procedurę krótko, m o ż n a stwierdzić, iż jest to

„analiza słów zawartych w pytaniach i skojarzenia do nich".
W skład metod z ł o ż o n y c h w c h o d z ą : synektyka, algorytm
rozwiązywania zadań wynalazczych ( A R Z W ) , metoda morfologiczna,
metoda delficka, ... . Ich p o d s t a w o w ą w s p ó l n ą c e c h ą jest to, iż sprzyjają
tworzeniu i modernizacji wyrobów, procesów technologicznych,
produkcyjnych, społecznych, a także organizacji i zarządzania jednostek
gospodarczych, w y d z i a ł ó w , d z i a ł ó w i k o m ó r e k , ... . Metody te znajdują
zastosowanie do r o z w i ą z y w a n i a s z c z e g ó l n i e trudnych i złożonych
p r o b l e m ó w , w sytuacjach ugruntowanych przez tradycję i traktowanych jako
niezmienne i niepowtarzalne.
Stosując metody heurystyczne do rozwiązania p r o b l e m ó w (zadań)
należy przestrzegać podstawowych zasad dobrej roboty [3,19]. Przede
wszystkim:

- wszelkie badania p r o w a d z i ć w s p o s ó b zorganizowany,

- p l a n o w a ć pracę i d o t r z y m y w a ć t e r m i n ó w realizacji,
- korzystać z najlepszych źródeł informacji,
- unikać uogólnień,
- stosować określenia ścisłe,
- w y z n a c z a ć bardzo d o k ł a d n i e koszty,
- w y c e n i a ć każdy pomysł,
 - określać koszty tolerancji,
- niszczyć, t w o r z y ć i doskonalić,
- myśleć twórczo,
- oceniać w y r ó b przez p o r ó w n a n i e ,
- s t o s o w a ć wyroby i r o z w i ą z y w a n i a znormalizowane,
- w y k o r z y s t y w a ć najnowsze technologie,
- wykorzystywać możliwości kooperantów,
- rozszerzać w i e d z ę specjalistyczną poprzez wykorzystywanie
(zatrudnianie) specjalistów,
- u w z g l ę d n i a ć zdania innych, a szczególnie krytyczne,
- p r z e w i d y w a ć opory ludzi i umiejętnie (rozsądnie, mądrze) je
pokonywać,
- s p r a w d z a ć , czy otrzymuje się n a p r a w d ę w a r t o ś c i o w y w y r ó b
za poniesione n a k ł a d y , zadając sobie pytanie: C z y swoje
pieniądze w y d a ł b y ś w ten s p o s ó b ?

Przytoczone w s k a z ó w k i o d n o s z ą się zasadniczo do procesu

produkcyjnego, nie mniej jednak z powodzeniem m o ż n a je z a s t o s o w a ć
w różnych innych sytuacjach i okolicznościach działalności ludzkiej.
N a l e ż y r ó w n i e ż p a m i ę t a ć i o tym, że podczas rozwiązywania
p r o b l e m ó w s t a n o w i ą c y c h przedmiot pracy naukowej (kwalifikacyjnej)
o p r ó c z opisanych w tym podrozdziale o g ó l n y c h metod badawczych, stosuje
się r ó w n i e ż wiele tak zwanych s z c z e g ó ł o w y c h metod b a d a ń . Są one
p r z e w a ż n i e wykorzystywane tylko w o b r ę b i e jednej dyscypliny naukowej,
a nawet są specyficzne tylko dla danej teorii naukowej. P r z y k ł a d e m tego
m o ż e być stosowanie statystyki matematycznej, rachunku probabilistycznego
lub teorii p o m i a r ó w .

5.4. Techniki badań naukowych

Techniki badań naukowych, to czynności postępowania

przeznaczone do specjalnego celu, elementu lub okresu [ 8 ].
Są to szczegółowe czynności wykonywania różnych prac
c z ą s t k o w y c h . Pozwalają one na przykład z g r o m a d z i ć i uporządkować
potrzebne dane. Są c z y n n o ś c i a m i p r z e w a ż n i e praktycznymi, w procesie
poznania naukowego starannie wypracowanymi dyrektywami,
pozwalającymi na uzyskanie sprawdzonych informacji, opinii, faktów, ... .
S t a n o w i ą c z y n n o ś c i wynikające z doboru odpowiedniej metody i przez
m e t o d ę uwarunkowane. W y n i k a j ą z rodzaju problemu badawczego i przyjętej
hipotezy. W sensie logicznym techniki badań naukowych są pojęciami
p o d r z ę d n y m i w stosunku do metody, a w sensie rzeczowym o znacznie
w ę ż s z y m zakresie niż metoda. Techniki badawcze ograniczają się do
czynności pojedynczych lub pojedynczo jednorodnych [4,20,26]. Jako
techniki badań naukowych m o g ą w y s t ę p o w a ć :

- obserwacja,
- wywiad,
- ankietowanie,
- badanie d o k u m e n t ó w ,
- techniki socjometryczne.

R y s . 5.3. Techniki badawcze

5.4.1. Obserwacja

Obserwacja naukowa staje się w ó w c z a s t e c h n i k ą b a d a w c z ą gdy

ogranicza się ją tylko do prostego spostrzegania jednostkowych faktów,
zjawisk, o s ó b lub p r z e d m i o t ó w w ściśle wyznaczonym czasie i miejscu.
Praktycznie przedmiotem obserwacji w badaniach naukowych m o ż e być
wszystko to, co jest m o ż l i w e i d o s t ę p n e z m y s ł o m obserwatorowi.
Podstawowe rodzaje technik obserwacji naukowej to:

- technika obserwacji z e w n ę t r z n e j ,
- technika obserwacji u c z e s t n i c z ą c e j ,
- technika obserwacji własnej działalności.

Techniki te pomimo swojej specyfiki i o d r ę b n o ś c i , szeregu zalet

i wad z a p e w n i a j ą celowe, zgodne z k o n c e p c j ą badań obserwowanie ściśle
wyznaczonych o s ó b , p r z e d m i o t ó w lub zdarzeń z nimi związanych. W tym
celu organizacja i przebieg obserwacji powinna p r z e w i d y w a ć :

- uzyskanie (nawiązanie) kontaktu z obserwowaną

zbiorowością (populacją),
- prowadzenie obserwacji (spostrzegania) zgodnie
z wytycznymi instrukcji lub zapotrzebowaniem danych do
sporządzenia algorytmu,
- sporządzanie protokołu z obserwacji.

S p o s ó b utrwalania spostrzeżeń u z a l e ż n i o n y jest od jego charakteru,

zastosowanej techniki i narzędzi badawczych. Stosując arkusze obserwacyjne
m o ż n a o d n o t o w a ć istnienie lub brak oczekiwanego faktu albo zdarzenia.
W bardziej d o k ł a d n y c h i u s z c z e g ó ł o w i o n y c h spostrzeżeniach celem
uchwycenia czasu trwania lub natężenia badanego zjawiska, rejestracja może
być dokonywana tabelarycznie lub za p o m o c ą liniowej skali ocen. Tab.5.1.
przedstawia przykładową, najprostszą, p r z y m i o t n i k o w ą skalę częstości
z a k u p ó w w supermarkiecie przez jego p r a c o w n i k ó w w ciągu miesiąca.

Tab. 5.1. Tabelaryczna skala przymiotnikowa

Kolejny Częstość zakupów

numer Nigdy Niekiedy Rzadko Często B . często
pracownika
1
2
3
4
n
Suma

Po w y p e ł n i e n i u pól makiety tab. 5.1. na podstawie uzyskanych

z obserwacji danych (liczb), m o ż n a stwierdzić jak często kupują pracownicy
we w ł a s n y m supermarkiecie.
Skale przymiotnikowe, tabelaryczne m o ż n a t w o r z y ć dla szeregu
innych z a c h o w a ń ludzkich lub p r o c e s ó w organizacyjnych. M o g ą one
p r z y j m o w a ć formę liniową lub cyfrową polegającą na przyporządkowaniu
przymiotnikom określonych cyfr i w ó w c z a s zamiast pisać w tabeli
przymiotniki podaje się cyfry, na przykład:
 Nigdy Niekiedy Rzadko Często B . często
0 1 2 3 4

Obserwacja z a r ó w n o jako metoda i jako technika musi być:

- obiektywna,
- wierna,
- wyczerpująca,
- wnikliwa.

Obserwacja obiektywna to taka, która nie jest s k a ż o n a nastawieniami

obserwatora. Najlepiej, gdy wynika ona z idei przewodniej badań, czyli
hipotezy roboczej oraz w y r a ź n i e o k r e ś l o n e g o celu badawczego. Są to złożone
i wysoce subiektywne uwarunkowania u z a l e ż n i o n e od wiedzy, rozumowania
i oceny przedmiotu obserwacji przez obserwatora. Zawsze m o g ą wystąpić
zniekształcenia zakłócające obiektywizm. Zniekształcenia te m o g ą w y n i k a ć
zarówno z emocjonalno - intelektualnych jak i biofizycznych (somatycznych)
czynników, a także z niedoskonałości z m y s ł ó w obserwatora, które
funkcjonują bardzo często niezależnie od jego woli i zdolności
intelektualnych. Obserwacja u z a l e ż n i o n a jest r ó w n i e ż od r e c e p t o r ó w , które
mają określone minimum i maksimum w r a ż l i w o ś c i . I wreszcie od sytuacji
i w a r u n k ó w spostrzegania p r o c e s ó w i s t a n ó w , jako że znane są w praktyce
złudzenia optyczne, które w znacznym stopniu utrudniają a d e k w a t n ą ocenę
spostrzeganych zdarzeń. W i a d o m y m na przykład jest, iż obserwator m o ż e
spostrzegać równolegle (jednocześnie) nie więcej jak 5 - 7 danych (faktów).
Dlatego też organizując i p r o w a d z ą c obserwację należy b e z w z g l ę d n i e ten
stan u w z g l ę d n i ć .
Obserwacja wierna to taka obserwacja, w której fakty są ujmowane
w s p o s ó b wolny od zniekształceń. Jak j u ż w y ż e j zaznaczono, obserwator
może być uwikłany w zależność z obserwowanym przedmiotem (strukturą).
Jego o b e c n o ś ć jest zawsze p e w n ą ingerencją w obserwowany przedmiot
(układ). Z kolei obserwowana jednostka m o ż e zawsze z m i e n i a ć swoje
postępowanie (zachowanie), gdy wie, że jest obserwowana. M o ż e
d o p a s o w y w a ć się i nawet spełniać ż y c z e n i a obserwatora. Z tego też względu
nie zależnie od formy obserwacji czy jest ona uczestnicząca czy też
z e w n ę t r z n a należy dążyć do wiernego odnotowania i oceny widzianych
(stwierdzonych) faktów.
Obserwacja w y c z e r p u j ą c a to taka obserwacja, która ze struktury
całości k a ż d o r a z o w o ujmuje w y b r a n ą liczbę e l e m e n t ó w . Oznacza to, że nie
musi ona b e z w z g l ę d n i e rejestrować wszystkiego. Powinna dobierać tylko to,
co ma podlegać obserwacji w postawionym zadaniu poznawczym
syntezującym hipotezę roboczą. O b s e r w a c j ą wyczerpującą bezwzględnie
należy o b e j m o w a ć to wszystko (nawet najdrobniejsze szczegóły), co rzutuje
na założenie robocze danych badań.
M ó w i ą c o obserwacji wnikliwej należy r o z u m i e ć , iż chodzi tu przede
wszystkim o poszukiwanie u w a r u n k o w a ń i zależności zachodzących między
obserwowanymi zmiennymi. Chodzi o zarejestrowanie elementów
przypuszczalnie związanych ze s o b ą a w i ę c kolejnych następstw między
elementami i zmian im towarzyszących.
Istotną rolę w obserwacji naukowej spełnia obserwator. Powinien on
posiadać cechy, które wynikają z w ł a ś c i w o ś c i samej obserwacji. A więc,
obok rzetelności, o b i e k t y w n o ś c i , wnikliwości musi go c e c h o w a ć wyostrzona
spostrzegawczość, umożliwiająca „ c h w y t a n i e " nawet subtelnych różnic
zmian b o d ź c ó w wzrokowych lub s ł u c h o w y c h . Z d o l n o ś ć dowolnego
skupiania uwagi na faktach istotnych w obserwowanych zdarzeniach
i pomijanie tego wszystkiego, co nie jest w a ż n e z punktu widzenia przyjętego
celu poznawczego. Wysoce p o ż ą d a n ą c e c h ą dobrego obserwatora jest
łatwość kojarzenia różnych faktów. Jako przykład m o ż n a tu przytoczyć
kojarzenie nieobecności studentów na zajęciach w zależności od dni tygodnia
poprzedzających święta i po kilkudniowych świętach. Niepowiązane
obserwowanych p r z e d m i o t ó w i zdarzeń w zależności i struktury organizacje
nie t w o r z ą pełnego obrazu badanej rzeczywistości.
O b s e r w a c j ę m o ż n a p r o w a d z i ć za p o m o c ą instrumentów. W ó w c z a s
badania takie m o ż n a n a z w a ć obserwacyjno - instrumentalne. G ł ó w n a idea
tych badań sprowadza się do spostrzegania faktów, rzeczy, procesów, ...
gołym okiem n i e m o ż l i w y c h . Z a s a d n i c z ą s p r a w ą staje się instrument,
aparatura, środek techniczny do wykrywania danego przedmiotu, zjawiska
lub procesu. Ze względu na r ó ż n o r o d n o ś ć relacji, jakie m o g ą w y s t ę p o w a ć
m i ę d z y elementami s k ł a d o w y m i sytuacji poznawczej (przedmiot, podmiot,
środki i warunki informacji) w y o d r ę b n i a się różne formy obserwacji:

- indywidualną lub zbiorową,

- bierną lub uczestniczącą,
- b e z p o ś r e d n i ą lub pośrednią,
- ciągłą lub okresową.

Obserwacja musi być dokładnie przygotowana. N a l e ż y ustalić:

- przedmiot (zjawisko, proces) obserwacji,

 - cele o g ó l n e i zadania s z c z e g ó ł o w e obserwacji,
- czas, s p o s ó b , środki techniczne i warunki obserwacji,
- s p o s ó b rejestrowania i gromadzenia w y n i k ó w obserwacji.

Ustalenia te ujmuje się w planie obserwacji, który powinien stanowić

podstawę jej przygotowania i przeprowadzenia. N a l e ż y r ó w n i e ż przygotować
arkusz (dziennik) obserwacji. Powinien on z a w i e r a ć :

- n a z w ę i c h a r a k t e r y s t y k ę obserwowanego przedmiotu lub

zjawiska,
- co należy z a o b s e r w o w a ć ,
- co ustalono w czasie obserwacji,
- czas obserwacji,
- warunki obserwacji,
- inne uwagi i spostrzeżenia mające w p ł y w na badania.

Forma arkusza (dziennika) obserwacji jest praktycznie dowolna

i pozostawia się ją inwencji obserwatora. W ł a ś c i w i e arkusz obserwacji
w k a ż d y m przypadku powinien być konstruowany dla konkretnego badania.

5.4.2. W y w i a d

W y w i a d przeprowadza się w przypadku, gdy nie ma możliwości

uzyskania informacji lub ustalenia faktów o danej populacji (zbiorowości)
innymi technikami badań. Polega on na pozyskiwaniu danych przy pomocy
bezpośredniej rozmowy. W y w i a d m o ż e być skategoryzowany i nie
skategoryzowany. A b y dostarczał potrzebnych informacji (danych) musi być
starannie przygotowany. W tym celu należy:

- określić cel i p r o b l e m a t y k ę wywiadu,

- ustalić s z c z e g ó ł o w ą listę pytań, które stanowić mają g ł ó w n ą
treść rozmowy,
- poczynić starania by w czasie rozmowy w y w o ł a ć
u respondenta p o z y t y w n ą i szczerą m o t y w a c j ę do
wypowiedzi.

Stawiając pytania nie należy ich r o z p o c z y n a ć od czy? Kojarzy się to

bowiem z sytuacją typowo egzaminacyjną. Sytuacja zaś egzaminacyjna nie
sprzyja szczerości, a nawet chęci wypowiedzi respondenta. Dlatego też
pytania należy f o r m u ł o w a ć : jaki?, który?, dlaczego? Odpowiedzi
respondenta należy słuchać ze szczerym zainteresowaniem, sympatią
i zrozumieniem. N i e wolno nigdy respondenta p o p r a w i a ć ani wykazywać
wobec niego zniecierpliwienia. Jego wypowiedzi nie m o ż n a w żaden sposób
k o m e n t o w a ć , a tym bardziej lekceważyć. Respondent powinien odnosić
w r a ż e n i e , że swoimi odpowiedziami całkowicie zadowala nasze oczekiwania
i przyczynia się do osiągnięcia przez nas z a k ł a d a n e g o celu.

5.4.3. Ankietowanie

Ankietowanie to technika badawcza polegająca na pisemnym

udzielaniu odpowiedzi na pytania tworzące świadomy, logiczny,
konsekwentny i spójny zestaw pytań służących do rozwiązania określonej
tezy lub szczegółowego problemu badawczego. Przeprowadzając
ankietowanie należy u w z g l ę d n i ć :

- c e l o w o ś ć badań. Chodzi o to by nie n a d u ż y w a ć tej techniki

w badaniach. Badania ankietowe m o g ą dotyczyć tylko tych
p r o b l e m ó w w stosunku do których nie m o ż n a uzyskać bardziej
rzetelnej informacji oraz tych sytuacji, w których badane osoby
będą w stanie w y p o w i e d z i e ć się rzeczowo i odpowiedzialnie,
- o d p o w i e d n i ą formę i treść pytań. N i e w ł a ś c i w i e sformułowane
pytanie z a r ó w n o pod w z g l ę d e m formy jak i treści, przekreśla
szansę uzyskania wiarygodnej odpowiedzi, a tym samym
uzyskania rzetelnych danych. N a l e ż y zadbać, aby użyte
w ankiecie pytania:

1) były merytoryczne i o d p o w i a d a ł y kryterium

logiki,
2) zostały s f o r m u ł o w a n e w sposób zrozumiały,
nie były trudne i u w z g l ę d n i a ł y rzeczywiste
m o ż l i w o ś c i badanych,
3) nie sugerowały odpowiedzi,
4) uwzględniały szczegółowe problemy
związane z zasadniczą problematyką
rezygnując z o g ó l n i k o w o ś c i na rzecz bliżej
skonkretyzowanych ujęć,
5) w y r a ż o n e były w formie grzecznościowej.

- p r a w i d ł o w a kolejność pytań. Pytania m u s z ą stanowić zwartą

i logiczną całość. W pierwszej kolejności formułuje się pytania
 o g ó l n e , dotyczące danego zagadnienia w najszerszym jego
zakresie, a następnie pytania coraz to bardziej zawężające
zakres badanego problemu. Pytania m u s z ą być r ó w n i e ż
uszeregowane w e d ł u g stopnia t r u d n o ś c i , od najłatwiejszego do
pytań najtrudniejszych,
- w ł a ś c i w y s p o s ó b prowadzenia badań. Odnosi się to do czysto
technicznej i organizacyjnej procedury gromadzenia materiału
badawczego. Polega na starannym wydrukowaniu arkuszy
kwestionariusza ankiety, przekazaniu ich osobom
ankietowanym, podaniu instrukcji i zapewnieniu odpowiednich
w a r u n k ó w do ich wypełnienia,
- weryfikację i ocenę uzyskanych odpowiedzi. Niemal zawsze
m o ż n a mieć wątpliwości co do szczerości i obiektywności
uzyskanych odpowiedzi. Dlatego też z ostrożnością
i krytycyzmem należy interpretować uzyskane odpowiedzi i na
ich podstawie stawiać w y w a ż o n e wnioski.

Ankietowanie podobnie jak i inne techniki b a d a ń naukowych ma

swoje zalety i wady. P o z y t y w n ą stroną ankietowania jest:

- stosunkowo szybkie tempo b a d a ń ,

- o p e r a t y w n o ś ć procesu badawczego polegająca na zastosowaniu
ankiet pocztowych, prasowych, radiowo - telewizyjnych lub
środowiskowych gdzie przy niewielkich nakładach
organizacyjno - technicznych i finansowych m o ż n a uzyskać
znaczne efekty,
- możliwość zastosowania do badań licznych populacji
(zbiorowości), zachowania anonimowości, intymności
i stosunkowo wysoki stopień wiarygodności otrzymanych
odpowiedzi.

Niedostatki badań ankietowych to:

- niewielkie możliwości stymulowania m o t y w a c j ą konieczności

i poprawności wypełnienia ankiety,
- niski stopień operatywności opracowywania w y n i k ó w badań
w oparciu o pytania otwarte i opisowe,
- wysoka zależność wiarygodności odpowiedzi od stopnia jej
anonimowości,
 - brak możliwości słownego instruktażu w poprawnym
zrozumieniu treści pytań i sformułowaniu odpowiedzi.

Konstruując ankietę należy z d a w a ć sobie sprawę, że nie m o ż e to być

dowolny ani przypadkowy zbiór pytań. Powinien to być świadomy,
konieczny i logiczny, zawsze konkretny, ścisły i jedno problemowy zestaw
zapytań. Pytania ankietowe m o g ą być:

- zamknięte,
- półotwarte,
- koniunktywne,
- dysjunktywne.

Kafeteria z a m k n i ę t a jest w ó w c z a s gdy wszystkie odpowiedzi na dane

pytania w ankiecie są wymienione i czynności respondenta polegają na
podkreślaniu lub zaznaczaniu wybranej odpowiedzi. Najlepiej gdy
o d p o w i e d ź ogranicza się d o stwierdzenia T A K lub N I E albo N I E W I E M ,
w z g l ę d n i e : Z A , P R Z E C I W , W S T R Z Y M U J Ę SIĘ i inne jednoznaczne
i zdecydowane odpowiedzi zamieszczone w ankiecie.
Ponieważ kafeteria zamknięta ogranicza zestaw możliwych
odpowiedzi, w kafeterii półotwartej w zestawie m o ż l i w y c h odpowiedzi
umieszcza się o d p o w i e d ź „inne". Pozwala to z a p r e z e n t o w a ć (napisać)
dowolną własną odpowiedź (pogląd) na postawione pytanie,
jeśli w zaproponowanym zestawie odpowiedzi nie ma takiego
sformułowania.
Kafeteria koniunktywna pozwala na wybranie i napisanie kilku
odpowiedzi w tym odpowiedzi w ł a s n y c h . N i e ogranicza ona możliwości
w y r a ż a n i a poglądu na badany problem tylko poprzez zaproponowany zestaw.
Daje respondentowi całkowitą s w o b o d ę własnej odpowiedzi na postawione
pytanie. Natomiast kafeteria dysjunktywna ogranicza w y b ó r odpowiedzi,
spośród podanych, tylko do jednej.
Kafeteria ułatwia w y b ó r odpowiedzi, a nawet umożliwia utworzenie
hierarchii, co sprzyja późniejszym analizom statystycznym, lecz musi być
stworzona tak, aby przede wszystkim u j m o w a ł a i wyrażała poglądy
r e s p o n d e n t ó w . Badania ankietowe z reguły powinny być sprawdzone innymi
technikami badań.
 5.4.4. Badanie d o k u m e n t ó w

Trudno sobie w y o b r a z i ć , a s z c z e g ó l n i e w badaniach stosowanych,

aby nie trzeba było sięgnąć do pojedynczych, tematycznych, związanych
ściśle z r o z w i ą z y w a n y m problemem d o k u m e n t ó w ź r ó d ł o w y c h . M o g ą to być
w zależności od potrzeb i zainteresowania u r z ę d o w e dokumenty takie jak:
zakresy o b o w i ą z k ó w , sprawozdania i rozliczenia finansowe, rachunki,
a także opinie i orzeczenia oraz inne opracowania s ł u ż b o w e dotyczące
badanej instytucji lub osoby, jej otoczenia, ś r o d o w i s k a i infrastruktury. M o g ą
także to być inne prywatne wytwory materialne o s ó b z a a n g a ż o w a n y c h
w dane struktury, organizacje, procesy i zdarzenia.
Technika badań d o k u m e n t ó w polega na analizie ilościowej
i j a k o ś c i o w e j zawartej w nich treści. Rys. 5.4. graficznie przedstawia zakres
badania d o k u m e n t ó w firmy (instytucji). Z przedstawionych na rysunku
e l e m e n t ó w wynika, że analizie, której celem jest uzyskanie analitycznych
danych o sprawności działania, efektach gospodarczych, wydajności pracy,
płynności finansowej i procesach oraz elementach systemu organizacyjnego
poddaje się badaniu to, co m o ż n a stwierdzić na podstawie podstawowych,
organizacyjnych d o k u m e n t ó w .

R y s . 5.4. Badanie d o k u m e n t ó w firmy

Techniki badań d o k u m e n t ó w m o g ą o g r a n i c z y ć się do ustalenia

faktycznego stanu rzeczy, m o g ą t e ż g r o m a d z i ć dane do prognoz
przyszłościowych. S w o i m zasięgiem i zainteresowaniem m o g ą dotyczyć
analiz pojedynczych jednostek jak i całokształtu działalności społecznej,
wychowawczej, dydaktycznej, produkcyjnej, kulturalnej, handlowej lub
u s ł u g o w e j . N i e w ą t p l i w ą zaletą tej techniki jest to, że mając do czynienie
z przedmiotem materialnym j a k i m jest dokument przedstawiający
„zmaterializowaną" myśl, czyn, ... , m o ż n a go w każdej chwili oglądać
i dotykać, a n a l i z o w a ć i oceniać, a tym samym u z y s k a ć wysoce wiarygodną
informację.

5.4.5. Techniki socjometryczne

Techniki socjometryczne służą do określania stosunków

m i ę d z y l u d z k i c h w grupach s p o ł e c z n y c h (studenckich, pracowniczych,
kulturowych, ...). Za ich pomocą można ocenić poszczególnych
p r a c o w n i k ó w , studentów, ... i ustalić stosunki m i ę d z y nimi panujące.
Techniki te dostarczają także informacji o stopniu natężenia pozytywnych
i negatywnych o d c z u ć , emocjach oraz postawach wobec zespołu i jego
c z ł o n k ó w . Pozwalają określić wzajemne sympatie lub antypatie, popularność
lub jej brak, a także w y o d r ę b n i ć cechy i w ł a ś c i w o ś c i mówiące
o k o l e ż e ń s t w i e , atrakcyjności lub p r z y w ó d z t w i e w zespole (grupie). T w o r z ą
m o ż l i w o ś c i w g l ą d u w postawy emocjonalne badanych o s ó b . Pozwalają
z b a d a ć odbicie struktury grupy w ś w i a d o m o ś c i jej c z ł o n k ó w oraz
u p o r z ą d k o w a ć ( u s z e r e g o w a ć ) grupę nadając w y o d r ę b n i o n y m cechom
( w ł a ś c i w o ś c i o m ) rangi. A b y u z y s k a ć p e ł n y i wiarygodny materiał badawczy
stawia się badanym pytania i wydaje polecenia. Pytania i polecenia dotyczą
konkretnych odpowiedzi w danych sytuacjach i okolicznościach
określających stosunki s p o ł e c z n e w grupie i m i ę d z y p o s z c z e g ó l n y m i jej
członkami.
Do najczęściej stosowanych technik socjometrycznych w naukach
społecznych zaliczamy:

- klasyczną technikę J . L . Moreno,

- technikę „zgadnij kto?",
- t e c h n i k ę szeregowania rangowego,
- technikę o s z a c o w a ń ,
- plebiscyt życzliwości i niechęci.

5.5. N a r z ę d z i a badawcze

N a r z ę d z i a m i badawczymi w badaniach naukowych są przedmioty,

instrumenty, urządzenia techniczne, aparatura pomiarowa, służąca do
realizacji technik b a d a ń . Jest to wszystko to, co m o ż n a w y k o r z y s t a ć do
zbierania i rejestrowania badanych faktów, informacji i zjawisk. O ile
technika badawcza oznacza c z y n n o ś ć , to narzędzie badawcze jest
instrumentem służącym do gromadzenia danych z badań naukowych. Do
współczesnych narzędzi badawczych należy zaliczyć takie środki materialne,
jak skomplikowane narzędzia techniczne i systemy elektroniczne wraz
z oprogramowaniem, g d y ż stają się one nieodzowne do ustalania
rzeczywistych faktów i decydują o uzyskaniu pożądanych (rzetelnych)
w y n i k ó w . Jak z tego wynika jest to rozległy wachlarz ś r o d k ó w materialnych
bardzo prostych ale także i wysoce zautomatyzowanych (technicznych,
elektronicznych, komputerowych) zapewniających gromadzenie materiału
ź r ó d ł o w e g o , jego rejestrację i przechowywanie oraz poprawne
funkcjonowanie procedury badawczej.
Z pośród wielu narzędzi badawczych na szczególną uwagę,
ze w z g l ę d u na powszechne ich zastosowanie w każdej pracy naukowej,
a w kwalifikacyjnej w szczególności, niezależnie od sytuacji i w a r u n k ó w
badań należy w y m i e n i ć :

- kwestionariusz ankiety lub wywiadu,

- test,
- arkusz obserwacji.

5.5.1. Kwestionariusz ankiety (wywiadu)

Kwestionariusz ankiety lub wywiadu jest jednym z ważniejszych

narzędzi badawczych przeznaczonych do rejestracji odpowiedzi
respondentów. Zawiera on ś w i a d o m ą i logiczną k o m p o z y c j ę pytań. Pytania
w kwestionariuszu powinny d o t y c z y ć tylko jednego zjawiska (procesu)
w podjętym problemie badawczym (naukowym). M u s z ą być tak ułożone, aby
tworzyły zwartą i k o n s e k w e n t n ą całość. Z a s a d ą jest, by pytań było jak
najmniej. Im mniej pytań tym lepiej. Jednak powinno ich być tyle aby
możliwie najpełniej w y c z e r p y w a ł y badany problem. Uzyskane odpowiedzi
muszą całkowicie z a p e w n i a ć pożądaną informację. N i e należy pytać
o sprawy oczywiste lub te, które m o ż n a ł a t w o osiągnąć w inny sposób, które
na przykład badającemu powinny być j u ż znane po w s t ę p n y m zapoznaniu się
(rekonesansie) ze ś r o d o w i s k i e m . Na przykład z kartotek personalnych lub
o g ó l n e g o opisu (dokumentacji) danego zjawiska.
Pytania w kwestionariuszu powinny być krótkie, jasne i zrozumiałe,
by o d p o w i e d ź była jednoznaczna, nie w y m a g a ł a dalszych wyjaśnień.
Udzielający odpowiedzi musi r o z u m i e ć , o co jest pytany. W pytaniach nie
należy również żądać odpowiedzi poufnych z obszaru tajemnicy p a ń s t w o w e j ,
służbowej, a nawet prywatnej. N i e m o g ą one być pytaniami kłopotliwymi.
żenującymi, w z b u d z a j ą c y m i u respondenta podejrzenia lub obawy. N a l e ż y je
także tak u s z e r e g o w a ć by tworzyły zestaw odpowiedzi ułatwiający
grupowanie i analizę statystyczną.
Kwestionariusz z zasady s k ł a d a się:

- z informacji o instytucji p r o w a d z ą c e j badania,

- z instrukcji dotyczącej sposobu odpowiedzi na pytania,
- pytań w ł a ś c i w y c h ,
- krótkiej charakterystyki (danych personalnych) osób
badanych,
- wzmianki o zapewnieniu a n o n i m o w o ś c i i podziękowanie
r e s p o n d e n t o m za w ł o ż o n y t r u d i czas p r z e z n a c z o n y na
odpowiedzi.

Pomimo a n o n i m o w o ś c i ankiety lub w y w i a d u p r z e w a ż n i e zawsze

potrzebna jest informacja o charakterystyce socjologicznej (cechach
s p o ł e c z n o - demograficznych) o s ó b badanych. Pytania dotyczące tych
informacji, tak zwane metryczkowe m o g ą być na początku lub na końcu
kwestionariusza i o d n o s z ą się zwykle do:

- pochodzenia społecznego,
- wieku,
- wykształcenia,
- stażu pracy zawodowej,
- płci,
- danych o rodzinie,
- miejscu zamieszkania,
- innych danych.

Pytania i odpowiedzi w kwestionariuszu m u s z ą być ponumerowane

cyframi arabskimi. Z uwagi na szerokie zastosowanie i znaczenie ankiety
oraz ankietowania w badaniach naukowych, w literaturze m o ż n a spotkać
określenia, że jest to metoda badań naukowych [20,24]. Etymologiczne
znaczenie s ł o w a z a r ó w n o z francuskiego ankieta = e n q u ê t e , co oznacza
badanie pytaniami i łacińskie znaczenie questio = pytanie uzasadnia
c z ę ś c i o w o takie stanowisko. P o n i e w a ż w j ę z y k u polskim funkcjonuje także
s ł o w o kwestionariusz co po francusku (questionuaire) oznacza arkusz pytań,
a w j ę z y k u łacińskim jak powiedzieliśmy questio = pytanie, najrozsądniej
w polskiej terminologii metodologicznej ankietę albo kwestionariusz zaliczyć
do narzędzi badawczych, natomiast ankietowanie jako c z y n n o ś ć do technik
badań służących określonym metodom badawczym.

5.5.2. Test

Test jest kolejnym istotnym narzędziem badawczym.

Wykorzystywany jako próba (norma) służy do stwierdzenia lub sprawdzenia
stanu cechy, właściwości lub jakiejś czynności (umiejętności) w badanym
zjawisku (obiekcie) i p o r ó w n a n i e otrzymanego wyniku z obowiązującymi
w tym zakresie wymaganiami (normami), na przykład w y m a g a n ą wiedzą lub
sprawnością [20,26]. Testy m o g ą być standaryzowane i nie standaryzowane.
Przykładem standaryzowanego testu m o ż e być Test Wechslera (i innych)
służący do badania i ustalania ilorazu inteligencji lub też Test Eysencka
(i innych) wykorzystywany do ustalania r e a k t y w n o ś c i emocjonalnej,
refleksu, s p o s t r z e g a w c z o ś c i , . . . .
W wielu przypadkach są opracowywane testy specjalne dla potrzeb
konkretnych z a w o d ó w i specjalności, a nawet zastosowania w konkretnych
sytuacjach i okolicznościach. Służą one do ustalania stopnia przydatności do
wykonywania ściśle określonych czynności (na przykład kierowcy,
policjanta, ). Badania psychotechniczne za pomocą testów
standaryzowanych i nie standaryzowanych w d u ż y m stopniu przyczyniają się
do w ł a ś c i w e g o doboru ludzi na dane stanowisko. N a l e ż y zawsze w pierwszej
kolejności w y k o r z y s t y w a ć do badań testy standaryzowane, g d y ż są one
poprawnie opracowane i wszechstronnie sprawdzone w praktyce.

5.5.3. A r k u s z obserwacji

Arkusz lub dziennik obserwacji służy do zarejestrowania w toku

badań naukowych różnych faktów i informacji w postaci danych liczbowych
lub stwierdzeń opisowych. Konstrukcja obu tych narzędzi badawczych,
0 ile nie jest standaryzowana, m o ż e być dowolna. M u s i jednak zawsze
umożliwiać i ułatwiać gromadzenie, selekcję, kategoryzację i skalowanie
uzyskanych i rejestrowanych danych.
G r o m a d z i ć , c z y l i zbierać i zapisywać należy to wszystko co dotyczy
uzasadniania tezy lub r o z w i ą z y w a n i a konkretnego problemu, co ma wartość
poznawczą, co stanowi dane do wyjaśnienia istoty ilościowej lub j a k o ś c i o w e j
badanego przedmiotu. A b y wyjaśnienie było rzetelne, j u ż w czasie rejestracji
danych, należy p r o w a d z i ć weryfikację. Podstawowym zadaniem weryfikacji
jest określenie j a k o ś c i i wartości naukowej zbieranego (gromadzonego)
materiału dowodowego (statystycznego). Ustalenie rzetelności
1 wiarygodności uzyskanych danych i wyeliminowanie informacji
nieprawdziwych, a nawet wątpliwych. Selekcja materiału badawczego
przebiega zazwyczaj w d w ó c h etapach. W pierwszym etapie, spośród
nagromadzonych danych należy w y b r a ć tylko część niezbędną do
rozwiązania podstawowego problemu, a w y e l i m i n o w a ć informacje niepewne,
nie mające zasadniczych wartości poznawczych. W drugim etapie należy
porządkować materiał w e d ł u g w a ż n o ś c i i wartości, aby m o ż n a było dokonać
klasyfikacji.
Klasyfikacja polega na wydzieleniu istotnych (charakterystycznych)
cech dla danego zbioru zjawisk, p r z e d m i o t ó w lub osób. M u s i ona
o d p o w i a d a ć przyjętym kryteriom podziału. Suma zjawisk wyrażona
w poszczególnych podzbiorach musi r ó w n a ć się ilości zjawisk danego zbioru
i być rozłączna, to znaczy w w y r a ż o n y c h podzbiorach nie m o ż e być zjawisk
w s p ó l n y c h . Poprawna klasyfikacja powinna z a p e w n i a ć jednolite, ściśle
określonej treści, dane (wartości). Kategoryzacja polega na łączeniu (lub
dzieleniu) uzyskanych danych ze w z g l ę d u na w s p ó l n e ich wartości.
Przyporządkowanie określonym kategoriom pojęciowym wszystkich
m o ż l i w y c h na ten temat odpowiedzi ( z a c h o w a ń , danych). Tworzenie
określonego rodzaju kategorii i w s k a ź n i k ó w powinno ściśle wiązać się
z charakterem zmiennych zależnych i celami badań. Ustalone kategorie
powinny być na tyle ogólne, aby m o g ł y objąć wszystkie odmiany
odpowiedzi. Jednocześnie na tyle zróżnicowane i jednoznaczne,
żeby e l i m i n o w a ł y n i e m o ż l i w o ś ć ich zakwalifikowania.
Z kategoryzacją łączy się skalowanie danych. Polega ono na
przyporządkowaniu cechom, zjawiskom czy też zależnościom określonych
wartości, liczb lub symboli. Jest to pewnego rodzaju zabieg pomiarowy,
za pomocą którego dążymy do ilościowego scharakteryzowania
j a k o ś c i o w y c h a s p e k t ó w badanego zjawiska.
 6. O r g a n i z a c j a i etapy b a d a ń n a u k o w y c h

Organizacja i etapy b a d a ń naukowych w y n i k a j ą z p e ł n e g o aktu

myślenia refleksyjnego i u w z g l ę d n i a j ą następujące p r z e d s i ę w z i ę c i a
i elementy badawcze [5,10,17,20,24,25]:

- stwierdzenie b r a k ó w lub odczucie trudności natury

teoretycznej w z g l ę d n i e praktycznej w poznaniu naukowym,
- tworzenie sytuacji problemowej,
- s f o r m u ł o w a n i e problemu badawczego w rozumieniu jego
ustalenia i uzasadnienia oraz przedstawienie zagadnień
pochodnych, to znaczy tez lub pytań problemowych
( p r o b l e m ó w szczegółowych),
- ocena (krytyka naukowa) podjętego problemu badawczego
w świetle dotychczasowych b a d a ń i osiągnięć naukowych na
podstawie aktywnie przestudiowanej literatury,
- przyjęcie założeń badawczych, s f o r m u ł o w a n i e hipotez(y)
i ustalenie zmiennych oraz ich w s k a ź n i k ó w ,
- w y b ó r i przyjęcie metod, technik oraz narzędzi badawczych,
- ustalenie m o ż l i w y c h w a r i a n t ó w rozwiązań i u w z g l ę d n i e n i e
przyszłych konsekwencji wynikających z wyboru
rozwiązania ostatecznego (optymalnego),
- przeprowadzenie badań w s t ę p n y c h , to znaczy wykonanie
czynności pozwalających (powodujących) ostateczne
zweryfikowanie problemu, tez i hipotez(y) oraz metody
i technik badawczych,
- przeprowadzenie badań w ł a ś c i w y c h i na ich podstawie
opracowanie szczegółowych danych (syntetycznych
zestawień w y n i k ó w ) w celu odrzucenia, korekty lub
przyjęcia planowanej struktury ( u k ł a d u ) pracy (planowanych
rozwiązań t r e ś c i o w y c h pracy, to znaczy podziału treści pracy
na rozdziały i podrozdziały),
- pisarskie opracowanie uzyskanych i przyjętych z badań
w y n i k ó w do stanu odbioru pracy przez zainteresowanych
(w przypadku pracy kwalifikacyjnej przez promotora),
a następnie jej opublikowanie,
 - niekiedy krytyczne ustosunkowanie się do przebiegu
w ł a s n y c h badań i do uzyskanych w y n i k ó w .

R o z w i ą z y w a n i e p r o b l e m ó w badawczych, jak z tego wynika, stanowi

proces. Składa się on z kilku e t a p ó w (faz). A b y badania w y k a z y w a ł y cechy
poprawności metodologicznej, kolejność realizacji tych e t a p ó w i elementy
w nich zawarte, m u s z ą być w pełni przestrzegane i uwzględniane.
Elementami ( s k ł a d o w y m i ) procesu badawczego są:

- przedmiot i cel badań,

- założenia teoretyczne,
- problemy badawcze,
- metody, techniki i narzędzia badawcze,
- populacja (reprezentacyjna próba) do badań empirycznych,
- określony teren badań,
- uzyskane z faktycznych badań w y n i k i ,
- struktura i treść sprawozdania naukowego.

W y s z c z e g ó l n i o n e etapy, a w nich elementy procesu badań

naukowych nie są oddzielone od siebie sztywnymi, niezmiennymi granicami.
Przejścia p o m i ę d z y nimi są na ogół dość płynne, jednak ściśle ze sobą
powiązane. Z tego też powodu nie m o ż n a ich dowolnie przestawiać lub
zmieniać. Wynikają one, bowiem z kolejnych, następujących po sobie
czynności i są zbieżne (zbliżone), przynajmniej w zarysie, do podstawowych
p r o c e s ó w ludzkiego myślenia podczas rozwiązywania jakichkolwiek nowych
p r o b l e m ó w . Dlatego też m u s z ą uwzględniać ustaloną logicznie i sprawdzoną
w praktyce procedurę postępowania badawczego, g d y ż tryb działania musi
być zawsze ścisły, racjonalny i zorganizowany.

6.1. Czynności w procesie rozwiązywania p r o b l e m ó w badawczych

W literaturze przedmiotu m o ż n a spotkać różne naukowo uzasadnione

etapy (fazy) i zawarte w nich czynności r o z w i ą z y w a n i a problemów
badawczych [4,10,12,24,26,32,34]. T r e ś c i o w o , na ogół są one do siebie
zbliżone, a j e d y n ą w y r a ź n i e rzucającą się w oczy różnicą jest liczba
wymienianych etapów. W niniejszym opracowaniu zakładając, że będzie ono
przede wszystkim służyło studentom do opracowywania prac
kwalifikacyjnych, przyjęto za najważniejsze nie liczbę etapów, lecz
czynności i efektywną oraz skuteczną kolejność ich realizacji. Do
najważniejszych czynności zaliczono (rys. 6.1.):
- s f o r m u ł o w a n i e i uzasadnienie problemu badawczego,
- określenie tez ( p r o b l e m ó w s z c z e g ó ł o w y c h ) i wysunięcie
hipotez(y),
- w y ł o n i e n i e i zdefiniowanie zmiennych oraz ich w s k a ź n i k ó w ,
- d o b ó r metod, technik i narzędzi badawczych,
- opracowanie i przyjęcie procedury badawczej ( b a d a ń ) .
 Etap pierwszy przy rozwiązywaniu dowolnego problemu
badawczego, to etap K O N C E P C J I . D r u g i m etapem jest etap R E A L I Z A C J I
b a d a ń i do niego należy zaliczyć (rys. 6.1.):

- przeprowadzenie b a d a ń w s t ę p n y c h i zasadniczych,
- uporządkowanie w y n i k ó w badań i ich analiza,
- opracowanie materiałów badawczych, uogólnienia,
postawienie wniosków końcowych i pisemne ich
przedstawienie.

Działanie zorganizowane przy rozwiązywaniu problemów

badawczych, a z w ł a s z c z a w pracach kwalifikacyjnych nakazuje także
uwzględniać:

- postawienie celu pracy i badań ( p o ż ą d a n e g o stanu rzeczy)

oraz przedmiotu b a d a ń ,
- ustalenie ś r o d k ó w i w a r u n k ó w niezbędnych do realizacji
p o w z i ę t e g o planu,
- przygotowanie ś r o d k ó w i w a r u n k ó w do badań,
- wykonanie przyjętego planu,
- kontrolę otrzymanych w y n i k ó w .

Przyjmując tok rozumowania działania zorganizowanego należy

r ó w n i e ż wziąć pod u w a g ę :

- diagnozę problemu,
- poszukiwanie rozwiązań,
- decyzję o realizacji przyjętej koncepcji.

K a ż d a z tych składowych z p e w n o ś c i ą jest charakterystyczną

c z y n n o ś c i ą lecz nie stanowi o d r ę b n e g o , w y r a ź n i e zarysowanego etapu. Na
przykład podczas diagnozy należy:

- s z c z e g ó ł o w o rozpoznać, określić, a nawet zdefiniować

wszystkie pojęcia (określenia, terminy) problemu
badawczego na podstawie dostępnej literatury,
- uściślić tezy (pytania problemowe, problemy szczegółowe),
hipotezy i zmienne oraz ich w s k a ź n i k i .
 W rezultacie s k ł a d o w e diagnozy powinny d o p o m ó c w:

- uściśleniu pełnej charakterystyki problemu badawczego,

- s f o r m u ł o w a n i u celu pracy i celu b a d a ń naukowych oraz
przedmiotu badań,
- ustaleniu zakresu i o g r a n i c z e ń w realizacji procedury
badawczej,
- ustaleniu kryteriów do ujęcia poszczególnych części
(rozdziałów i p o d r o z d z i a ł ó w ) i całości pracy,
- ustaleniu harmonogramu i ram czasowych p o s z c z e g ó l n y c h
e t a p ó w realizacji pracy.

Aktywne studiowanie dostępnej literatury i gromadzenie danych

empirycznych pozwala ustalić możliwości realizacji podjętego problemu
badawczego, a także sprzyja procesowi t w ó r c z e g o myślenia, p o n i e w a ż
poprzez: preparację, inkubację, olśnienie i weryfikację, zapewnia
przeprowadzenie poprawnej procedury badawczej.
Preparacja to zbieranie informacji (faktów, danych) i tworzenie
koncepcji pracy. Inkubacja oznacza dojrzewanie p o m y s ł ó w i procesy
myślowe towarzyszące. K a ż d a myśl związana z koncepcją pracy twórczej
„dojrzewa", aby w y b r a ć ostatecznie r o z w i ą z a n i e . Dojrzewanie jest wyrazem
poznania m y ś l o w e g o i empirycznego. Występuje w t w ó r c z y m myśleniu,
praktycznie w każdej działalności ludzkiej. Olśnienie nie jest tylko
przywilejem wybranych ludzi, na przykład uczonych. M o ż e ono w y s t ę p o w a ć
u każdego, kto t w ó r c z o myśli i pracuje. T w ó r c z e myślenie prowadzi do
olśnienia i w rezultacie sprzyja rozwiązaniu danego problemu. N a t u r a l n ą
rzeczą jest weryfikacja p o m y s ł ó w będących rezultatem inkubacji
i olśnienia. Weryfikacja koncepcji rozwiązania danego problemu powinna
zespalać krytyczne myślenie z m y ś l e n i e m logicznym i analitycznym.
Są to wstępne czynności decyzji pozwalające racjonalnie sformułować,
uzasadnić i rozwiązać postawiony problem badawczy.

6.2. F o r m u ł o w a n i e i uzasadnianie problemu badawczego

F o r m u ł o w a n i e problemu badawczego rozpoczyna proces badawczy

(twórczy) [2,25,26,32]. O k r e ś l e n i e problemu badawczego wyznacza kierunek
i treść badań, ich zakres, a także u m o ż l i w i a przyjęcie tez (pytań
problemowych), hipotez, metod, technik i narzędzi badawczych. Błędy
popełnione przy określaniu i uzasadnianiu problemu badawczego wpływają
na dalsze badania, a ich wyeliminowanie później bywa bardzo trudne lub
w r ę c z n i e m o ż l i w e [4,10,12,24,26,32,34].
Temat każdej pracy naukowej, a w i ę c i kwalifikacyjnej musi
zawierać ściśle określony problem badawczy. Jak j u ż zaznaczono w p. 6
powinien on w y n i k a ć z odczucia trudności natury teoretycznej lub
praktycznej w danej dyscyplinie (specjalności) naukowej i dążyć do wykrycia
oraz określenia prawd naukowych opartych na wnioskach
z przeprowadzonych (dokonanych) rozwiązań. Problemami badawczymi
m o g ą być zatem wszelkie zjawiska, procesy i sytuacje mające znaczenie
w działalności ludzkiej.
Przedmiotem badań m o ż n a uczynić wszystko to, co stanowi problem
w działalności edukacyjnej, wychowawczej, produkcyjnej, handlowej,
u s ł u g o w e j , społecznej, politycznej, a w niej te osoby, przedmioty, obiekty,
zjawiska i procesy, które kształtują organizację, struktury, motywacje,
o s o b o w o ś ć , w i e d z ę , postawę i d o ś w i a d c z e n i e konkretnych ludzi i grup
społecznych. Powinny to być elementy mieszczące się w teorii i praktyce
danej dyscypliny naukowej lub kierunku studiów, w y o d r ę b n i o n y c h w celach
badawczych. Przykładem takich p r o b l e m ó w badawczych, a w nich
przedmiotu badań, może być tematyka z zakresu osiągnięć i zmian społeczno
- gospodarczych, edukacyjnych, kulturalnych, dydaktycznych, moralnych
i innych w dobie współczesnych przemian, restrukturyzacji, modernizacji,
adaptacji społeczno - zawodowej, aspiracji ż y c i o w e j , ... . Wszystko to co
nadaje pracy (działaniu, nauce) charakter badawczy lub zapewnia lepsze
poznanie otaczającej nas rzeczywistości, a także poznanie efektów
i skuteczności działania m o ż e stanowić problem badawczy.
Ostateczne sformułowanie problemu badawczego, czyli inaczej
m ó w i ą c jego „ustawienie w pracy naukowej", w tym i pracy kwalifikacyjnej
polega na:

- precyzyjnym, merytorycznym i logicznym określeniu jego

treści i znaczenia, c z y l i ujmując to inaczej, postawieniu
pytania zasadniczego (ogólnego),
- określeniu miejsca badanego problemu w systemie teorii
i praktyki danej dyscypliny naukowej lub kierunku studiów,
- analizie zawartości treściowej problemu badawczego,
wyodrębniając jego elementy s k ł a d o w e i przedstawiając je
w postaci tez (problemów szczegółowych, pytań
problemowych),
 - ustaleniu zasadniczych założeń, miejsca i zakresu badań
wynikających z różnych uwarunkowań strukturalnych
i organizacyjnych,
- przedstawieniu i uzasadnieniu aktualności problemu
badawczego oraz jego w a ż n o ś ć dla poznania naukowego lub
przydatności społecznej.

Formułując problem badawczy należy zawsze dążyć, aby był on

poprawny pod względem merytorycznym, logicznym i redakcyjnym.
Poprawność merytoryczną osiąga się poprzez w ł a ś c i w y podział treści,
adekwatność treści do celu, zadań i istoty problemu badawczego.
Poprawność merytoryczna to także d o g ł ę b n o ś ć podziału odpowiadająca
potrzebom danej pracy, zawierająca w swojej strukturze tylko te elementy,
które są n i e z b ę d n e do realizacji wyznaczonego zadania badawczego. Problem
badawczy w pracy naukowej musi być rzeczowy i logiczny. Ma on
odzwierciedlać przebieg badania naukowego, przybliżając procedurę
badawczą do odpowiedzi na postawione g ł ó w n e pytanie. Redakcyjna
p o p r a w n o ś ć problemu, to przede wszystkim j a s n o ś ć zadaniowa i zdaniowa
sformułowania, która pozwala szybko i dokładnie zrozumieć,
o co w konkretnym przypadku chodzi.

6.2.1. Problem badawczy, przedmiot b a d a ń i temat pracy

W pracach naukowych c z y m ś innym jest przedmiot badań, a zupełnie

czymś innym problem badawczy, na który szukamy odpowiedzi w związku
z tym przedmiotem. Nieporozumienie niekiedy polega na pomieszaniu pojęć,
p r o b l e m ó w badawczych, to jest konkretnych tez czy też pytań problemowych
z przedmiotem badań, to znaczy obiektami badań czy też zjawiskami,
o j a k i c h w odpowiedzi na s f o r m u ł o w a n e tezy (pytania problemowe)
formułuje się twierdzenia (daje się o d p o w i e d ź ) [2,4,11,25,26,32]. Często
bywa tak, że określenie (nazwanie) przedmiotu badania zastępuje się
zestawem pytań, a dzieje się tak dlatego, że badający nie widzi jasno
problemu, nie wie, co uzasadnia (rozwiązuje), jakiej szuka odpowiedzi i co
stanowi przedmiot jego badań. Z tego też w z g l ę d u należy uznać,
iż przedmiotem badań naukowych m o ż e być określony fakt (informacja)
ujęty w danym wyjaśnieniu naukowym podstawowego problemu
badawczego. M o g ą to być te elementy i działania, które w toku badań
podlegają wyjaśnieniu i opracowaniu, a także wszelkie informacje
o opracowywanym podmiocie przyjmującym formę nowych w i a d o m o ś c i .
 N i e określenie w temacie pracy naukowej problemu badawczego
i przedmiotu badań powoduje, iż praca staje się pozorowana. Praca bez
w y r a ź n i e o k r e ś l o n e g o problemu badawczego i przedmiotu badań jest
pozbawiona cech i e l e m e n t ó w naukowych. Jeżeli nawet p o ś w i ę c o n a jest
w ą s k i e m u tematowi i ma sprecyzowane cele, to i tak, nie zastępuje to
n i e z b ę d n y c h e l e m e n t ó w pracy naukowej i cech badawczych. Praca bez
problemu badawczego (pytania zasadniczego, o g ó l n e g o ) staje się
przypadkowym zbiorem gromadzonych informacji, faktów, ... , metod
i nigdy nie wnosi ona nowych rozwiązań. T y m samym nie motywuje i nie
pobudza w y k o n a w c ę do t w ó r c z e g o myślenia i działania. Problem badawczy
obok przewodnictwa w pracy naukowej jest wyznacznikiem roboczej metody
badań, g d y ż metoda badań jest funkcją problemu [2,27,31 ].
Temat (gr. thema = rzecz postawiona, sformułowana,
zaproponowana) to zespół zjawisk, zdarzeń lub zagadnień stanowiących
przedmiot badań i o p r a c o w a ń naukowych [ M E P , P W N Warszawa 1969, s.
1063]. W temacie powinna być ujęta g ł ó w n a (podstawowa) myśl przewodnia
pracy naukowej (kwalifikacyjnej). Temat pracy kwalifikacyjnej powinien
niezbyt szeroko, ale też nie za w ą s k o , informować czytelnika o problemie
(zadaniu) badawczym, wyrażając go tytułem pracy.
Kryterium p o p r a w n o ś c i merytorycznej tytułu pracy naukowej
(kwalifikacyjnej) jest zawarcie (zaznaczenie) w nim substancji podstawowej
r o z w i ą z y w a n e g o problemu badawczego. Tytuł powinien uwypuklać jego
istotę i informować o kierunku badań, a przede wszystkim określać,
co chcemy badać i ustalać, a tym samym w s k a z y w a ć przedmiot badań. Tytuł
powinien z w i ę ź l e , trafnie i jednoznacznie określać temat pracy. Tytuł pracy
kwalifikacyjnej musi być:

krótki,
informacyjnie nośny,
j ę z y k o w o poprawny,
poznawczo ciekawy,
w y w o ł u j ą c y zainteresowanie.

6.2.2. Zbiór szczegółowych informacji niezbędnych do

s f o r m u ł o w a n i a problemu badawczego

Poprawne sformułowanie problemu badawczego wymaga

u w z g l ę d n i e n i a wielu informacji z przeszłości, istniejącej aktualnie sytuacji
i także z przyszłości. Formułując problem badawczy należy brać pod uwagę
jego z ł o ż o n o ś ć , uwarunkowania, ograniczenia i m o ż l i w o ś c i wykonawcze.
Ujmując kompleksowo m o ż n a przyjąć, że należy u w z g l ę d n i ć aspekty:
koncepcji, ekonomiczne, s p o ł e c z n e , kulturowe, wykonawstwa i inne
determinujące działalność ludzką. By problem p o s i a d a ł wymagane elementy
(właściwości) m u s z ą w nim być zawarte [ 2 ]:

- parametry j a k o ś c i o w e , ilościowe, wymierne i czasowe,

- charakterystyka problemu; to znaczy: Dlaczego problem istnieje?
K o g o lub czego dotyczy? Z czyjej inspiracji powstaje? Jakie
skutki m o ż e w y w o ł a ć ?
- rodzaje odchyleń, uwzględniające aspekt koncepcji,
wykonawstwa, ekonomiczny i s p o ł e c z n y ,
- obszar problemowy, obejmujący m o ż l i w o ś ć podziału problemu
na tezy (pytania problemowe) i ustalenie jakie jest ich
uwarunkowanie oraz wpływ na problem podstawowy
(zasadniczy),
- istotność, to znaczy w a ż n o ś ć i znaczenie problemu,
a w szczególności: Jaki jest w p ł y w problemu na efekt całości?
Na przykład, całej organizacji lub struktury społecznej? Jaki jest
stopień zainteresowania się i z a a n g a ż o w a n i a wykonawstwem
problemu kierownika lub kierownictwa? Jakie są tego słabe
i mocne strony?
- d o s t ę p n o ś ć , w sensie: C z y istnieje i j a k i jest dostęp do źródeł
informacji o problemie? Jaka jest ewentualnie luka w tych
informacjach? Czego brakuje?
- zakres problemu. Chodzi tu o stopień ogólności i szczegółowości
problemu. C z y problem dotyczy całości, na przykład całej
organizacji, czy też tylko jej f r a g m e n t ó w , albo też jej otoczenia?
Jaka jest lokalizacja problemu w badanej sytuacji: terytorialnej,
funkcjonalnej, strukturalnej, czasowej, innej? Jakie jest
usytuowanie ( p o ł o ż e n i e ) problemu w istniejącej hierarchii?
- złożoność problemu. Dotyczy ilości i j a k o ś c i obiektów, relacji
i c z y n n i k ó w , które są związane z problemem g ł ó w n y m . Jaki
jest stan i zależność p o w i ą z a ń ? Jeżeli w problemie g ł ó w n y m
z o s t a n ą wydzielone tezy (pytania problemowe), to jaka jest ich
liczba i jakie między nimi występują wzajemne powiązania? Jaki
jest w p ł y w czasu (bieżącego, p r z y s z ł e g o , ograniczonego) na
funkcjonowanie (istnienie) problemu?
- strukturalizacja problemu, to ustalenie: C z y problem istnieje
samoistnie? Jaki jest w p ł y w innych c z y n n i k ó w , relacji, struktur.
... ? C z y w p ł y w ten m o ż n a p o m i n ą ć ? Jak ścisłe są powiązania,
 których w p ł y w trudno s p r e c y z o w a ć ? C z y istnieją powiązania
o w y r a ź n y m w p ł y w i e j a k o ś c i o w y m lub ilościowym?
- czas w y s t ę p o w a n i a problemu. Jaki jest moment pojawienia się
problemu, okres jego trwania, c z ę s t o t l i w o ś ć powstawania?
- cel rozwiązania problemu. Po co i dlaczego problem należy
rozwiązać? Jakie po rozwiązaniu, względnie nie rozwiązaniu
problemu b ę d ą korzyści lub straty, zalety lub wady, pozytywy
lub negatywy? Jakie jest p r a w d o p o d o b i e ń s t w o w ogóle
rozwiązania problemu? Jaki jest (był) w p ł y w na rozwiązanie lub
nie rozwiązanie problemu kierownictwa, wykonawców,
odbiorców i użytkowników?

Udzielenie na p o w y ż s z e pytania pełnych i rzetelnych odpowiedzi

sprawia, że problem badawczy posiada wiarygodne i wszechstronne
uzasadnienie i jest w ł a ś c i w i e oraz w y r a ź n i e s f o r m u ł o w a n y .

6.3. Określenie tez (pytań problemowych, p r o b l e m ó w szczegółowych)

Punktem w y j ś c i o w y m do określenia tez (pytań problemowych), jak

j u ż zaznaczano, jest nasza ogólna wiedza o problemie badawczym. Im ta
wiedza będzie głębsza tym łatwiej będzie m o ż n a określić (ustalić) za pomocą
tez (pytań problemowych) co chcemy w i e d z i e ć , a tym samym zbadać,
poznać, u d o w o d n i ć i rozwiązać. Stawiając tezy (pytania problemowe)
musimy pamiętać by były one konkretne, s z c z e g ó ł o w e i krótkie. Teza
powinna d o t y c z y ć tylko jednego zagadnienia. Jednej konkretnej,
s z c z e g ó ł o w o uzasadnionej (udokumentowanej) odpowiedzi. Procedura
formułowania tez (pytań problemowych) przewiduje:

- postawienie tezy (pytania problemowego) i ustalenia

znaczenia wszystkich zawartych w niej pojęć,
- ustalenie danych oraz szukanych niewiadomych tezy,
- sprecyzowanie zmiennych: niezależnej i zależnej oraz ich
wskaźników.

Z p o w y ż s z e g o wynika, że jest to sprowadzenie problemu

badawczego ( o g ó l n e g o ) do szeregu p r o b l e m ó w s z c z e g ó ł o w y c h (tez),
najlepiej w postaci pytań rozstrzygnięcia wysnutych w oparciu o hipotezę
dzięki czemu istnieje m o ż l i w o ś ć dalszej konstrukcji koncepcji badań,
a co najważniejsze stawianie hipotez roboczych. Hipoteza robocza, będąc
założeniem przypuszczalnych zależności, jakie zachodzą między wybranymi
zmiennymi, staje się w istocie p r o p o z y c j ą odpowiedzi na tezę (pytania
problemowe), zawarte w przyjętym problemie badawczym.

Rys. 6.2. F o r m u ł o w a n i e p r o b l e m ó w szczegółowych

F o r m u ł o w a n i e tez (pytań problemowych) to u z m y s ł a w i a n i e sobie

obiektywnego stanu niewiedzy i na tym gruncie szukanie istniejącej wiedzy
[24,32], poprzez opracowywanie d r o g ą badań konkretnych odpowiedzi.
Zestaw tez, c z y l i pytań problemowych, musi być kompletny, konieczny
i wystarczający [4,20,26]. W e d ł u g Kartezjusza każdy problem badawczy
należy rozbić na tyle oddzielnych prostych e l e m e n t ó w (tez), na ile to jest
tylko m o ż l i w e [19,25,26,30,32]. Uzyskanie odpowiedzi na te konkretne
pytania problemowe (tezy) zapewnia osiągnięcie celu pracy, a tym samym
u m o ż l i w i a wykonanie zadania badawczego, jakie stawia się w temacie
realizowanej pracy. Formułując tezy należy u w z g l ę d n i ć :

- co j u ż wiemy o problemie badawczym (na ten temat),

- co zostało napisane w literaturze,
- jakie wysnuto wnioski,
- jakie kierunki zaproponowano do dalszych badań,
- w j a k i c h zagadnieniach występują kontrowersje,
nie dopowiedzenia lub polemiki.

Uzyskanie w pełni wiarygodnej odpowiedzi będzie m o ż l i w e jeżeli

w nowo sformułowanej tezie czy t e ż pytaniu problemowym z a ł o ż y m y :
 - wyjaśnienie zależności ( z a c h o w a ń , praw, związków, faktów,
zjawisk, ... .) m i ę d z y badanymi procesami, systemami,
a warunkami (sytuacją, otoczeniem) danego środowiska,
- ustalenie wielkości i wartości p a r a m e t r ó w określonych
e l e m e n t ó w badanego systemu (organizacji, struktury) oraz
ustalenie ich ilościowego i j a k o ś c i o w e g o w p ł y w u na
efektywność określonego działania,
- ustalenie technologii realizacji określonych zjawisk,
procesów, warunków funkcjonowania danych struktur,
organizacji, sił i ś r o d k ó w do realizowania wyznaczonych
zadań,
- opracowanie dokumentów i niektórych materiałów
pomocniczych do zabezpieczenia optymalnego
funkcjonowania danej infrastruktury organizacyjnej
w obrębie danego otoczenia ( ś r o d o w i s k a ) .

6.4. F o r m u ł o w a n i e hipotez

Hipotezy jak j u ż zaznaczono są niezbędne w przypadku problemów

dotyczących współzależności m i ę d z y określonymi zmiennymi. Jeżeli
opisujemy tylko fakty lub zjawiska (na przykład niektóre zdarzenia
z historii) taka konieczność nie zachodzi. W niektórych badaniach
odtwarzających rzeczywisty przebieg zdarzeń wysuwanie hipotez roboczych
nawet nie jest wskazane, gdyż m o g ą one w y w i e r a ć niepożądaną sugestię
i k r ę p o w a ć poczynania badawcze p r o w a d z ą c e g o badania. W badaniach
należy stawiać hipotezy w ó w c z a s , gdy pomagają one skutecznie te badania
o r g a n i z o w a ć i d o k u m e n t o w a ć . G d y pozwalają one ukierunkować działania
i wskazują na to co ma być przedmiotem badań. Dzięki hipotezom powinno
się konkretyzować rozwiązywany problem badawczy. Dlatego też,
w procedurze f o r m u ł o w a n i a hipotez zaleca się:

- na podstawie analizy problemu ustalić, jakie efekty są

przedmiotem badań,
- określić, w jakich warunkach należy osiągać zamierzone
cele,
- przyjąć założenia rodzaju i zakresu działania badawczego,
- u s y s t e m a t y z o w a ć i p o d p o r z ą d k o w a ć całokształt wiedzy
teoretycznej i praktycznej z zakresu organizacji i realizacji
danych p r o c e s ó w poznawczych z a ł o ż o n y m celom badań,
 - o p r a c o w a ć na podstawie znanych j u ż danych teoretycznych
oraz praktycznych projekt badań.

P o d s t a w ą tworzenia hipotez(y) musi być zasada, że przypuszczenie

względnie p o m y s ł rozwiązania pośrednio lub bezpośrednio wynika
z przedmiotu b a d a ń danego problemu lub tezy. Hipoteza powinna także
znajdować swoje uzasadnienie w aktywnie przestudiowanej literaturze
specjalistycznej. Jeżeli sformułujemy hipotezy (lub je zweryfikujemy) po
przeprowadzeniu badań p r ó b n y c h nada to im jeszcze w y ż s z ą w i a r y g o d n o ś ć ,
a nas upewni w przekonaniu, że weryfikacja potwierdzi p r a w d z i w o ś ć
planowanych rozwiązań, wyników i wniosków przewidywanych
w badaniach.

6.5. D o b ó r metod, technik i narzędzi badawczych

Postawienie problemu, określenie tez i s f o r m u ł o w a n i e hipotez(y)

sprzyja doborowi metod, technik i narzędzi badawczych. Metody, techniki
i narzędzia badawcze są r ó w n i e ż n a s t ę p s t w e m pozyskania rzetelnych
zmiennych, ich j a k o ś c i i wartości, a także ich w s k a ź n i k ó w . N a l e ż y dokładnie
ustalić za pomocą, jakiej metody i j a k i c h technik badawczych m o ż n a
poprawnie (optymalnie) stwierdzić w y s t ę p o w a n i e i nasilenie wartości
ilościowych lub j a k o ś c i o w y c h badanej zmiennej.
Spośród wielu metod, technik i narzędzi badawczych
przedstawionych w rozdziale 5, w pracy kwalifikacyjnej stosuje się zwykle
j e d n ą metodę wiodącą i kilka uzupełniających. W dobrze przemyślanej pracy
powinna być jedna lub, co najwyżej dwie metody rozwiązujące dany problem
badawczy. Technik i narzędzi badawczych m o ż e b y ć natomiast więcej gdyż
służą one do rozwiązań szczegółowych. K a ż d ą tezę m o ż n a rozwiązywać inną
techniką badawczą. Przyjmując jednak j a k ą k o l w i e k procedurę badawczą
należy uwzględniać najwyższą c e l o w o ś ć i użyteczność danej metody lub
techniki. Przede wszystkim metody m u s z ą być adekwatne do swoistego
charakteru przedmiotu badań, właściwości zjawiska, jego cech
diagnostycznych lub prognostycznych. Jest też istotne czy zamierza się
opisać przebieg j a k i e g o ś prostego procesu, czy t e ż u c h w y c i ć złożoną
zależność, jaka m o ż e z a c h o d z i ć m i ę d z y dwoma lub nawet kilkoma badanymi
faktami (zjawiskami, elementami). C e l badań powinien to ściśle określać.
D o b ó r metod, a także technik i narzędzi badawczych jest w dużej
mierze zdeterminowany czasem przeznaczonym na badanie i przedstawienie
w y n i k ó w badań. W y b i e r a ć wobec tego należy w pierwszej kolejności metody
proste, które nie są pracochłonne, nie w y m a g a j ą d u ż e g o nakładu czasu
i wysiłku, a przy tym są sprawdzone i najlepiej opanowane. Bez właściwie
dobranej i trafnej metody, technik i narzędzi badawczych wszystkie twórcze
propozycje i wnioski mogą pozostać jedynie gołosłownymi
sformułowaniami, nie zweryfikowanymi naukowo, a więc wątpliwe
w praktycznym stosowaniu.

6.6. Opracowanie procedury badawczej

Opracowanie procedury badawczej k o ń c z y zasadniczo etap koncepcji

pracy naukowej. W toku realizacji tej ostatniej czynności chodzi przede
wszystkim o uzyskanie wysokiego uprawdopodobnienia tez i hipotez (y),
a w i ę c o wstępne ich zweryfikowanie oraz wykazanie niesprzeczności z j u ż
znanymi i dowiedzionymi w danej dyscyplinie teoriami. Chodzi także
o ustalenie zakresu badań i przyjęcie reprezentatywnej populacji lub zbioru
statystycznego z pełną charakterystyką o s o b o w ą lub środowiskową. W tym
celu należy sporządzić pisemny plan badań. Plan ten musi uwzględniać:

- określenie terenu (miejsca, otoczenia, środowiska) i zasięgu

(zakresu) badań,
- szczegółową charakterystykę badanej zbiorowości
(populacji),
- ustalenie chronologicznego przebiegu badań
i reprezentatywnej próbki badawczej oraz koniecznego czasu
badań.

Określenie terenu to wyznaczenie obszaru, instytucji, szkoły lub

zakładu, z którego do badań należy brać badane elementy problemu
badawczego przedstawione w pracy kwalifikacyjnej jako przedmiot badań.
Są to populacje lub zbiory, zjawiska, procesy, fakty i ich właściwości oraz
wskaźniki. Wszystkie te s k ł a d o w e na danym terenie powinny być
odnalezione i zbadane. M u s z ą one być u w z g l ę d n i o n e w odpowiednich
ilościach, układach i zależnościach przyczynowo - skutkowych. Prawie nigdy
nie udaje się z b a d a ć całej z b i o r o w o ś c i . Dlatego też, jak j u ż zaznaczono bada
się najczęściej tylko część w y b r a n ą c z y l i próbę. Próba ta musi być
reprezentatywna dla danej zbiorowości i danego zjawiska.
R e p r e z e n t a t y w n o ś ć jest w ó w c z a s zapewniona, gdy jej struktura odpowiada
charakterystycznym (znaczącym) właściwościom danej zbiorowości.
W y o d r ę b n i e n i e takiej próby osiąga się na przykład drogą losowania. Jest
k i l k a s p o s o b ó w doboru prób drogą losowania. W y b ó r losowy prosty polega
na wylosowaniu pożądanej liczby p r z y p a d k ó w indywidualnych spośród całej
zbiorowości, lub też systematyczny w y b ó r losowy, polegający na dobieraniu
próby z ponumerowanego wykazu wszystkich jednostek statystycznych danej
zbiorowości w e d ł u g ściśle określonej kolejności. Na przykład należy
uwzględniać, co piątą lub dziesiątą j e d n o s t k ę z danej populacji (zbioru
statystycznego).
D o b ó r próby reprezentatywnej m o ż e też być warstwowy. Losowanie
warstwowe przeprowadza się, gdy z b i o r o w o ś ć jest znacznie z r ó ż n i c o w a n a ze
względu na badaną zmienną. Polega na podziale zbiorowości na warstwy
(podgrupy) i losowanie reprezentacji z każdej warstwy (podgrupy). O d m i a n ą
losowania warstwowego jest losowanie grupowe. Stosuje się go w ó w c z a s ,
gdy z b i o r o w o ś ć generalna jest bardzo liczna. N a l e ż y w tym przypadku
dokonać podziału zbiorowości na grupy (zespoły) i wśród grup (zespołów)
p r z e p r o w a d z i ć losowanie. Z a s a d ą przydziału do grupy (zespołu) jest
posiadanie określonej cechy. Innym typem losowania jest losowanie próby
warstwowej wielostopniowej. Losowanie to przebiega przez dwa lub nawet
więcej e t a p ó w i wykorzystuje się do tego w y ż e j o m ó w i o n e sposoby
losowania warstwowego. Prócz doboru losowego stosuje się także celowy
dobór próby. Polega on na ś w i a d o m y m , uwzględniającym określone kryteria
doborze jednostek statystycznych, mających być przedmiotem badań. Dobór
celowy p r ó b y p o ż ą d a n y jest na przykład w k a ż d y m przypadku badania
skuteczności określonych oddziaływań kierowniczych i decyzyjnych.
Istotnym jest także ustalenie wielkości (liczebności) próby. Powinna
ona z określonym p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m i w warunkach określonego
przedziału ufności pozwalać uzasadniać twierdzenia i wysnute wnioski na
podstawie badanej populacji ( z b i o r o w o ś c i ) . Próba i stopień jej wiarygodności
( r e p r e z e n t a t y w n o ś c i ) , z j a k ą ona przybliża zmienne (parametry) danej
populacji (zbiorowości) do rzeczywistości zależy przede wszystkim od liczby
branych do badań jednostek statystycznych. N i e ulega bowiem wątpliwości,
że gdy p r ó b a jest duża, to sama jej w i e l k o ś ć ( l i c z e b n o ś ć ) , redukuje i niejako
w y g ł a d z a wahania losowe, przez co p r ó b a staje się reprezentatywna
i wiarygodna. N a l e ż y zaznaczyć, że próby nie m u s z ą być aż tak duże. Istnieje
w statystyce wiele s p o s o b ó w i w z o r ó w pozwalających ich liczebność
zmniejszyć bez szkody dla dokładności o s z a c o w a ń .
W pracach kwalifikacyjnych dopuszczalne są badania na próbie
incydentalnej, obejmującej stosunkowo niewielką zbiorowość.
Spowodowane to jest zwykle ograniczonymi m o ż l i w o ś c i a m i dyplomanta
(magistranta); ograniczeniem czasu trwania b a d a ń , n a k ł a d a m i ś r o d k ó w
i w ogóle pracochłonnością, które to przyczyny w przypadku studentów
zawsze m o g ą mieć miejsce. N a l e ż y jednak z d a w a ć sobie s p r a w ę , iż badania
pozbawione starannie dokonanego wyboru terenu badań i zmiennych oraz ich
zadawalającej liczebności są badaniami bez większej wartości
metodologicznej, a tym samym i naukowej oraz u ż y t k o w e j . W każdej pracy
badawczej należy dokładnie opisać i uzasadnić w y b ó r terenu badań, a także
p o d a ć kryteria i liczebność doboru p r ó b y . Opracowanie procedury badań jest
zawsze c e l o w y m z a ł o ż e n i e m w y z n a c z a j ą c y m kierunek badawczego
p o s t ę p o w a n i a , wynikającego z o g ó l n y c h zasad prakseologii jako podstawy
rzetelnych dociekań naukowych.

6.7. Przeprowadzenie b a d a ń

Prowadzenie badań stanowi najważniejszą c z y n n o ś ć w etapie

realizacji pracy badawczej. Z w y k l e badania w ł a ś c i w e (zasadnicze)
poprzedzane są badaniami p r ó b n y m i . Ich zadaniem jest sprawdzenie:

- poprawności sformułowania problemu i tez (pytań

problemowych),
- empirycznej m o ż l i w o ś c i weryfikacji hipotez metodami,
technikami i narzędziami, które mają być zastosowane
w badaniach,
- m o ż l i w o ś c i przeprowadzenia badań. Dotyczy to koniecznego
czasu i miejsca (terenu) na wykonanie p o s z c z e g ó l n y c h prób
(na przykład obserwacji lub eksperymentu).

W badaniach p r ó b n y c h w ł a ś c i w i e wszystko podlega sprawdzeniu

i ewentualnemu uzupełnieniu lub poprawieniu. Badania próbne powinny
d o p r o w a d z i ć do uściślenia, bądź nawet w niektórych przypadkach
p r z e f o r m u ł o w a n i a tez i hipotez (y), do bardziej dokładniejszego
zaplanowania procedury badawczej, odrzucenia lub wzbogacenia badań
0 nowe fakty (informacje naukowe). Badania p r ó b n e umożliwiają także
uzyskanie umiejętności (nabycie wprawy) w r o z w i ą z y w a n i u poszczególnych
p r o b l e m ó w , posługiwaniu się technikami i narzędziami badawczymi.
Badania w ł a ś c i w e (zasadnicze) z kolei mają na celu zgromadzenie
1 zgrupowanie pełnych, wiarygodnych danych (jednostek statystycznych).
Grupowanie i zliczenie materiału badawczego powinno być wykonane
w e d ł u g ściśle określonych zasad (reguł) statystycznych, w oparciu także
o wymagania i postanowienia planu b a d a ń , przyjętego na podstawie
koncepcji rozwiązania danego problemu badawczego. A b y materiał
badawczy był pełny i rzetelny m u s z ą być s p e ł n i o n e warunki podmiotowe
(subiektywne) i przedmiotowe (obiektywne) b a d a ń . P o d m i o t o w o ś ć badań
sprowadza się do pełnej i bezstronnej rejestracji rzeczywistości. Oparta
powinna być na gruntownej wiedzy przedmiotu b a d a ń , a także krytycyzmie
i dążeniu do wykrycia (zarejestrowania) istotnych i prawdziwych informacji
(faktów). P r z e d m i o t o w o ś ć to adekwatny d o b ó r metod, technik i narzędzi
badawczych. N a l e ż y uwzględnić c e l o w o ś ć i możliwości ich zastosowania,
kompletność i p o p r a w n o ś ć zapisu obserwowanych faktów, a także
sprawność organizacyjną badań. N i e m o ż n a na przykład posługiwać się złym,
wadliwie opracowanym kwestionariuszem, testem lub arkuszem obserwacji,
w którym nie da się o d n o t o w a ć w a ż n y c h i rzeczywiście zaistniałych faktów.
Jeżeli zgromadzone dane nie będą zgodne z obiektywnym stanem rzeczy,
uzyskane uogólnienia i wnioski będą fałszywe, a przedstawione rozwiązania
błędne. K a ż d a , zatem niedokładność lub zaniedbanie w prowadzeniu badań
właściwych obniża wartość pracy naukowej, a w tym konkretnym przypadku
wartość (ocenę) pracy kwalifikacyjnej (dyplomowej, magisterskiej lub
doktorskiej).
D l a uzyskania p e w n o ś c i , co do p o p r a w n o ś c i przeprowadzonych
badań i uzyskanych w y n i k ó w m o ż n a , a w niektórych przypadkach nawet
należy, przeprowadzić badania kontrolne. Badania kontrolne są badaniami
dodatkowymi, przeprowadzonymi już po opracowaniu właściwych
materiałów badawczych. Mogą one i zasadniczo powinny być
przeprowadzone przy zastosowaniu tych samych metod, technik i narzędzi,
co badania w ł a ś c i w e lecz powinny dotyczyć innej próby badanej populacji
czy też zbiorowości statystycznej.

6.8. U p o r z ą d k o w a n i e w y n i k ó w badań, ich kontrola i analiza

Czynności ujęte w tytule p. 6.8. realizuje się przede wszystkim

poprzez j a k o ś c i o w e i ilościowe p o r z ą d k o w a n i e w y n i k ó w badań, ich kontrolę
oraz analizę uzyskanych danych. P o r z ą d k o w a n i e rozpoczyna się od wstępnej
selekcji. Zadaniem selekcji jest odrzucenie danych ( m a t e r i a ł ó w ) zbytecznych,
niewiarygodnych, m a ł o istotnych, n i e d o k ł a d n y c h , zbyt ogólnikowych,
budzących wątpliwości i różne inne zastrzeżenia. Jest to praktycznie kontrola
j a k o ś c i o w a w y n i k ó w badań zmierzająca do uzyskania (ustalenia) rzetelnych
faktów i zjawisk. Selekcja pozwala także na w s t ę p n e grupowanie, czyli
zestawienie uzyskanych danych w e d ł u g pewnych odróżniających cech,
umożliwiających opis. P o d s t a w ą opisu jest określona cecha, właściwa tylko
charakteryzowanemu przypadkowi jednostkowemu lub całej ich klasie. Taką
w s p ó l n ą i istotną dla danego zbioru (rzeczy czy p r o c e s ó w ) cechą jest cecha
konstytutywna. Zatem po uporządkowaniu danych pod względem
poprawności i rzetelności dokonuje się porządkowania, systematyzowania
i grupowania w e d ł u g cechy konstytutywnej oraz określonych kryteriów
wynikających z c e l ó w badań. Grupowanie tych danych m o ż e być proste,
to znaczy dotyczyć jednej cechy lub złożone gdy będzie dotyczyć kilku cech.
W taki s p o s ó b pogrupowane dane ( w y n i k i b a d a ń ) , które są jeszcze
w zasadzie „ s u r o w e " pozwalają uzyskać w miarę jednorodny materiał
statystyczny nadający się do dalszych o p r a c o w a ń . W tym do:

- wnioskowania,
- dowodzenia,
- definiowania.

Systematyzując wyniki najczęściej stosowaną odmianą ich

jakościowego ujmowania jest grupowanie typologiczne. Ma ono
zastosowanie w ó w c z a s , gdy mamy do czynienia ze zbyt wielką
różnorodnością danych i gdy stwierdzone różnice nie dają się ująć w żaden
bardziej s z c z e g ó ł o w y podział. Systematyzacja i klasyfikacja typologiczna
polega zatem na tym, że wybiera się o k r e ś l o n y przypadek, w którym
występują najwyraźniej badane cechy, jako „ o b r a z typowy", „ m o d e l "
i grupuje się w o k ó ł niego wszystkie inne przypadki jako bardziej podobne do
wybranego typu niż do innego z w y o d r ę b n i o n y c h t y p ó w . Dlatego też jakości
cech i t y p ó w m u s z ą być p r z e m y ś l a n e i sprawdzone w badaniu próbnym.
W szeregowaniu j a k o ś c i o w y m obowiązują zawsze reguły logiczne:

- ścisłego i poprawnego definiowania p r z y p a d k ó w dla ich

wzajemnego r ó ż n i c o w a n i a ,
- klasyfikacji, adekwatności i rozłączności podziałów.

Przystępując do grupowania w y n i k ó w dokonujemy tym samym

kontroli ilościowej. Kontrola ilościowa, przez fakt wprowadzenia do niej
operacji arytmetycznych i statystycznych, zyskuje walor ścisłości. Jest to
jednak słuszne w ó w c z a s , kiedy do jej przeprowadzenia zostały użyte
w ł a ś c i w e i d o k ł a d n e narzędzia badawcze, a do prezentacji w y n i k ó w i analizy
danych poprawne metody i techniki badawcze.
Porządkowanie w y n i k ó w badań w pracach kwalifikacyjnych należy
tak prowadzić, aby uzyskać j e d n o z n a c z n ą o d p o w i e d ź na wysnute tezy lub
postawione pytania problemowe ( s z c z e g ó ł o w e ) . P o z w o l i to zweryfikować
hipotezy. Wykonane zestawienie w y n i k ó w b a d a ń , p o r ó w n a n i e ich, analiza,
synteza i uogólnienia p o z w o l ą z kolei na sformułowanie jednoznacznych
w n i o s k ó w s z c z e g ó ł o w y c h i k o ń c o w y c h oraz przygotowanie zgromadzonego
materiału do dalszego pisarskiego przedstawienia w formie sprawozdania
naukowego.
D o k ł a d n e i wszechstronne w n i k n i ę c i e w rozpatrywane dane pozwala
na wykrycie logicznych związków i zależności między zjawiskami
(procesami). Poprzez analizę, syntezę i porównania zakładanych
i uzyskanych w y n i k ó w wyjaśnia się badane zjawiska, ustala dowody,
formułuje pojęcia i twierdzenia, odpowiada na pytania jak i czy osiągnięty
został zakładany cel badań. Zabiegi te sprzyjają r ó w n i e ż systematyzowaniu
w y n i k ó w , a w rezultacie w ł a ś c i w e j ich interpretacji. Systematyzowanie
nadaje w y n i k o m formę p r z y d a t n ą w teorii, ale t a k ż e i w praktyce.
Interpretowanie, to wyjaśnianie w y n i k ó w (zjawisk). Zmierza ono do
ustalenia, dlaczego o k r e ś l o n y fakt lub proces m i a ł miejsce i jakie jest jego
znaczenie. A b y interpretacja była poprawna m u s z ą być s p e ł n i o n e warunki.
Wśród nich należy w y m i e n i ć :

- znajomość ogólnych teorii dotyczących danej dyscypliny

i dziedziny wiedzy,
- umiejętność uzasadniania własnej teorii,
- posiadanie obiektywnych (suwerennych), niezależnych
faktów (danych). W y j a ś n i a n e fakty (zjawiska) m u s z ą
stanowić logiczną myśl p r z e w o d n i ą wynikającą z teorii
i uzyskanych danych.

Same fakty, bez ich interpretacji, nie s t a n o w i ą wiarygodnego

wyjaśnienia. Dopiero powiązanie w całokształt zdarzeń (organizację) stanowi
o wartości w y n i k u badań [2,7,24,32]. Z tego t e ż w z g l ę d u schemat
wyjaśnienia musi uwzględniać:

- spostrzeżenia,
- obserwacje,
- doświadczenia,
- teorie,
- o g ó l n e twierdzenia,
- wysnucie prognoz ( p r a w d o p o d o b i e ń s t w zdarzeń),
- przełożenie prognoz na zro zu m ia ły język oraz ich
interpretacje.

Z p o w y ż s z e g o wynika, iż u p o r z ą d k o w a n i e w y n i k ó w badań,
ich kontrola i analiza obok systematyzowania i interpretacji to r ó w n i e ż
wnioskowanie, dowodzenie i definiowanie, które b e z w z g l ę d n i e musi być
zaznaczone w pisemnym przedstawieniu w y n i k ó w b a d a ń .
 6.9. Pisemne przedstawienie w y n i k ó w b a d a ń

Opracowanie m a t e r i a ł ó w badawczych, ich pisemne przedstawienie,

jak j u ż zaznaczono jest s z c z e g ó l n e g o rodzaju sprawozdaniem naukowym.
Powinno ono obok z e s t a w i e ń w y n i k ó w b a d a ń , analizy, syntezy, porównań
i uogólnień z a w i e r a ć w n i o s k i , dowody, twierdzenia i definicje. Opierając się
na wynikach j a k o ś c i o w y c h i ilościowych oraz stosując operacje m y ś l o w e
m u s z ą być s f o r m u ł o w a n e wnioski teoretyczne lub praktyczne, względnie
jedne i drugie. Jest to c z y n n o ś ć polegająca na m y ś l o w y m podsumowaniu
(rozumowaniu u o g ó l n i a j ą c y m ) całości b a d a ń nad danym problemem
i u ł o ż e n i a koncepcji przedstawienia tego na p i ś m i e w postaci wywodu
m y ś l o w e g o , stosując na przykład indukcję, to znaczy rozumowanie
zmierzające od szczegółu do ogółu. N a l e ż y z uzyskanych w y n i k ó w według
ich zakresu i znaczenia sporządzić ujęcie problemowe, dające p o d s t a w ę do
wysnucia u o g ó l n i e ń . Nadając im charakter u o g ó l n i o n y c h t w i e r d z e ń trzeba
w o k ó ł nich z g r o m a d z i ć reprezentatywne dane statystyczne, popierające
p r a w d z i w o ś ć lub w s k a z u j ą c e istnienie badanych zależności lub tendencji
rozwojowych (stagnacji).
W y t w ó r uzyskanego poznania, w y r a ż o n y w j ę z y k u informatycznym,
nie m o ż e ograniczać się li tylko do porządkującego opisu, lecz winien on
zawierać analizę i interpretację, w celu wyjaśnienia faktów, zdarzeń, zjawisk
i p r o c e s ó w oraz ich o c e n ę i wnioski. W n i o s k i uogólniające tym bardziej stają
się prawdopodobne im obszerniejszy i rzetelniejszy zbadano materiał
źródłowy. W n i o s k i przy tym m o g ą być diagnostyczne, przyjmujące postać
twierdzeń, m o g ą też dotyczyć z w i ą z k ó w i zależności zachodzących między
badanymi zjawiskami lub procesami, j a k t e ż przyczyn i w a r u n k ó w
powstawania badanych faktów oraz d e t e r m i n u j ą c y c h je c z y n n i k ó w .
F o r m u ł o w a n e wnioski należy zawsze p o r ó w n y w a ć z wnioskami z podobnych
b a d a ń i ewentualne różnice jednoznacznie w y j a ś n i a ć . N a l e ż y b e z w z g l ę d n i e
unikać b ł ę d ó w przedwczesnego uogólniania, który w większości przypadków
jest n a s t ę p s t w e m przypisywaniu w ł a ś c i w o ś c i posiadanych przez niektóre
zjawiska, przedmioty lub osoby należące do danego zbioru jego wszystkim
przedstawicielom. Z w y k l e następuje to w sytuacjach niewystarczającej liczby
badań lub nie reprezentatywnej z b i o r o w o ś c i . P o n i e w a ż badania w ramach
prac kwalifikacyjnych m o g ą d o t y c z y ć stosunkowo niewielkiej próby, nie
zawsze reprezentatywnej, f o r m u ł o w a n i e w n i o s k ó w , wysuwanie twierdzeń
i definiowanie należy z a w ę ż y ć , o g r a n i c z y ć zakres, a tym samym uniknąć
błędu przedwczesnego dowodzenia i w rezultacie uogólnienia. Należy
p a m i ę t a ć , że dowodzenie jest wnioskowaniem o charakterze dedukcyjnym,
w k t ó r y m stwierdza się n a s t ę p s t w a . Polega na dobieraniu racji
i wnioskowaniu na tej podstawie. D o w ó d uznaje się za słuszny, j e ś l i zostanie
zweryfikowany. W celu dokonania weryfikacji gromadzi się fakty
przewidziane i zaobserwowane, a sam proces weryfikacji polega na
porównaniu p r z e w i d y w a ń z faktami. Ostatecznie pozwala to uznać teorię za
wiarygodną lub nie.
Definiowanie w przedstawianiu w y n i k ó w badań jest czynnością
najważniejszą i bardzo odpowiedzialną. Sprowadza się ono do formułowania
użytych w y r a z ó w , ich zakresu i treści, w celu ułatwienia myślenia
i porozumiewania się. Definicja w ó w c z a s staje się trafna, kiedy ujmuje
pojęcie, czy też dany przedmiot tak, aby m o ż l i w e było w y r a ź n e odróżnienie
tego co się określa od innych pojęć czy p r z e d m i o t ó w . Definicja jest
poprawna w ó w c z a s , gdy:

- człon definiujący jest zrozumiały,

- człon definiujący nie zawiera wyrazu definiowanego,
- definicja jest adekwatna, to znaczy człon definiujący
i definiowany mają identyczne zakresy.

W niektórych pracach naukowych, a szczególnie kwalifikacyjnych,

definicje nie zawsze są ostateczne. Trudności definiowania powodują,
iż noszą one charakter roboczy i pomocniczy.
Reasumując należy stwierdzić, iż dowodzenie i definiowanie musi
wynikać z analizy i interpretacji analizowanych m a t e r i a ł ó w badawczych.
B e z w a r t o ś c i o w e są z a r ó w n o wnioski jak i definicje, jeśli nie wynikają one
z m a t e r i a ł ó w ź r ó d ł o w y c h . Najlepiej by w danej dyscyplinie naukowej
dotyczyły one praktycznego zastosowania w podstawowej działalności.
Szczególnie cenne są w ó w c z a s , gdy d o t y c z ą optymalizacji działań,
wprowadzania uzasadnionych zmian strukturalnych i w o g ó l e systemowych
rozwiązań społeczno - gospodarczych. Jeśli w y n i k i badań znajdują
zastosowanie w praktyce s p o ł e c z n o - gospodarczej, wtedy przeprowadzone
badania i uzyskane rozwiązania nie tylko umożliwiają uzyskanie
odpowiedniego dyplomu, ale także spełniają w a ż n ą funkcję społeczną.
 7. Istota i p o j ę c i e pomiaru w badaniach naukowych

W rozumieniu encyklopedycznym [EP P W N , Warszawa 1975,

s. 640] pomiarem określamy takie czynności, które mają na celu wyznaczenie
wartości lub wielkości. Pomiar naukowy, to zabieg poznawczy, którego
celem jest dostarczanie danych do i l o ś c i o w e g o opisu badanych p r z e d m i o t ó w
lub zjawisk. Pomiar w badaniach naukowych polega na p r z y p o r z ą d k o w a n i u
zgodnie z obowiązującymi regułami (zasadami), cechom badanych
p r z e d m i o t ó w lub zjawisk określonych liczb rzeczywistych wyrażających ich
miary. Ze stwierdzenia tego wynika, że aby d o k o n a ć pomiaru trzeba mieć coś
konkretnego. N i e m o ż n a mierzyć c z e g o ś , co nie p o d p o r z ą d k o w a n e jest
z góry przyjętym p r a w i d ł o w o ś c i o m . Istota pomiaru polega więc na
uporządkowaniu, na ilościowym określeniu badanych zjawisk (procesów)
lub cech zjawisk o charakterze j a k o ś c i o w y m , a także na przekształceniu
zbioru faktów j a k o ś c i o w y c h uznanych jako cechy hierarchii ilościowych
rozumianych jako zmienne lub ich w s k a ź n i k i .

7.1. Rodzaje pomiaru

Rozwiązując jakiekolwiek problemy naukowe, pomiary można

p r z e p r o w a d z a ć dwoma generalnymi sposobami:

- sposobami j a k o ś c i o w y m i ,
- sposobami ilościowymi.

Sposoby j a k o ś c i o w e charakteryzują się tym, że dotyczą opisu

badanych zjawisk bez o d w o ł y w a n i a się do jakiegokolwiek ich pomiaru. Na
przykład, analizy dokonuje się pod w z g l ę d e m dających się wyróżnić w nich
j a k o ś c i o w o części składowych, czy też zachodzących m i ę d z y nimi związków
i zależności, jak i spełnianych przez nie funkcji lub przysługujących im
różnych innych właściwości.
W sposobach ilościowych stosuje się liczby. Są one na ogół bardziej
jednoznaczne i wymowne niż litery lub s ł o w a stosowane w sposobach
j a k o ś c i o w y c h . P r z y k ł a d o w o ocena kompetencji danego pracownika urzędu
w y r a ż o n a przez jego kierownika w postaci liter A, B, C, jest mniej
wymowna i ścisła, a także i mniej jednoznaczna niż ocena wyrażona
w skali cyfrowej 1, 2, 3, ... . D l a k a ż d e g o w tym przypadku jest faktem
oczywistym, że dwa jest w i ę k s z e od jednego, a trzy jest w i ę k s z e od d w ó c h .
N a l e ż y u ś w i a d o m i ć sobie jednak fakt, że co innego obejmuje procedura
badań, a co innego ilościowa analiza materiału badawczego. Czasami
bardziej korzystnie z punktu widzenia logicznego i metodycznego może
okazać się w badaniach użycie słów w formie określonej skali
przymiotnikowej: bardzo dobry, dobry lub niedbały w z g l ę d n i e leniwy, niż
liczb w postaci skali cyfrowej. N a l e ż y tutaj w y r a ź n i e stwierdzić, iż badając
poszczególne zjawiska, procesy i inne zagadnienia do każdego z nich należy
p o d c h o d z i ć indywidualnie. S t o s o w a ć w i ę c należy taką skalę p o m i a r o w ą jaka
w danych warunkach i sytuacji jest najodpowiedniejsza i pozwala osiągnąć
z a k ł a d a n y cel badawczy (naukowy).

7.2. Typy skal pomiarowych

Najczęściej w badaniach naukowych stosuje się cztery rodzaje

pomiaru, zwanych typami skal pomiarowych. Są to skale:

- nominalna,
- porządkowa,
- interwałowa,
- stosunkowa.

Podstawowym kryterium ich podziału są określone reguły dotyczące

sposobu przypisywania liczb (cyfr) badanym przedmiotom lub zdarzeniom.
Ujmując inaczej, są nimi o k r e ś l o n e operacje arytmetyczne i statystyczne,
jakich u ż y w a się w ramach poszczególnych typu skal. W y r ó ż n i o n e skale
tworzą układ hierarchiczny, poczynając od skali najprostszej, j a k ą jest skala
nominalna, a kończąc na skali bardziej złożonej j a k ą jest skala stosunkowa.
Stąd nasuwa się wniosek, im wyżej p o ł o ż o n a jest j a k a ś skala w owej
hierarchii, tym więcej m o ż n a w y k o n a ć operacji na liczbach uzyskanych
w danym pomiarze. W celu rozróżnienia jednego typu skali od drugiego
obowiązują poniższe twierdzenia stanowiące podstawowy zbiór warunków
dotyczących d o s k o n a ł e g o pomiaru. I tak:

1) albo a = b lub a * b,
2) jeżeli a = b, to b = a,
3) jeżeli a = b i b = c, to a = c,
4) jeżeli a > b, to b < a,
5) jeżeli a > b i b > c, to a > c,
6) jeżeli a = p i b > 0 , t o a + b > p ,
 7) a + b = b + a,
8) jeżeli a = p i b = q, t o a + b = p + q,
9) (a + b) + c = a + (b + c).

Pierwsze trzy warunki d o s k o n a ł e g o pomiaru dotyczą spełnienia

sądów o równości (identyczności). N a s t ę p n e dwa określają, jakie warunki
powinny być spełnione przy ustalaniu porządku, a cztery ostatnie przy
dodawaniu.

7.2.1. Skala nominalna

Skala nominalna jest najprostszą ze znanych skal pomiarowych.

Ma zastosowanie w ó w c z a s , gdy należy rozróżnić j a k i e ś przedmioty,
zdarzenia lub procesy ze w z g l ę d u na przyjętą cechę. Stąd często skalę tę
nazywa się skalą cech j a k o ś c i o w y c h . Pomiar przeprowadzony zgodnie
z wymogami skali nominalnej jest pomiarem j a k o ś c i o w y m i opiera się na
ujawnianiu stosunków równości albo różności pod w z g l ę d e m badanych cech.
Pomiar w tej skali polega na podziale całej zbiorowości na rozłączne
podzbiory, kategorie, którym przypisuje się liczby jedynie w celu
zidentyfikowania tych kategorii. Stąd w skali nominalnej funkcja pomiarowa
f ujawnia jedynie zachodzące między mierzonymi właściwościami lub
cechami stosunki równości x R y zawsze i tylko, jeżeli f(x) = f(y).
A b y d o k o n a ć pomiaru za p o m o c ą skali nominalnej należy spełnić
trzy podstawowe warunki:

1) w odniesieniu do d w ó c h o b i e k t ó w badanych musi być

rozstrzygnięte, czy ze względu na b a d a n ą cechę są one takie
same czy nie, zatem m o ż l i w a jest tu tylko jedna z dwu sytuacji:
a = b lub a * b,
2) identyczność dwu o b i e k t ó w badanych musi być relacją
s y s t e m a t y c z n ą to znaczy jeżeli obiekt a ma tę samą cechę
badaną co obiekt b, to obiekt b ma tę s a m ą cechę badaną co
obiekt a, czyli jeżeli a = b, to b = a,
3) jeżeli badany obiekt a ma tę s a m ą w a r t o ś ć cechy co obiekt
badany b, obiekt zaś b tę samą w a r t o ś ć cechy co obiekt c, to
obiekt a ma tę s a m ą w a r t o ś ć cechy co obiekt c. To jest a = b
i b = c, to a = c.

Mierzone za p o m o c ą tej skali cechy charakteryzują się tym, że ogół

możliwych wartości tych cech stanowi zbiór n i e u p o r z ą d k o w a n y . Ustalenie
jakichkolwiek s t o s u n k ó w metrycznych m i ę d z y p o s z c z e g ó l n y m i cechami tych
wartości jest, więc n i e m o ż l i w e . Ogranicza to wprawdzie zakres
dopuszczalnych operacji arytmetycznych i statystycznych, ale ich bynajmniej
nie wyklucza. W zakresie technik statystycznych znajduje zastosowanie
obliczanie częstości i frakcji procentowych, wyznaczanie miar: położenia,
rozproszenia i w s p ó ł z m i e n n o ś c i , badanie istotności różnic miar, badanie
niezależności cech jakościowych, badanie zgodności rozkładów
empirycznych, ... . Natomiast operacją a r y t m e t y c z n ą w tej skali jest jedynie
zliczanie e l e m e n t ó w (składników) w poszczególnych kategoriach. O dwóch
mierzonych w tej skali elementach m o ż n a stwierdzić, czy są r ó w n e czy różne
tylko wtedy, gdy należą do tej samej lub do d w ó c h różnych kategorii.

7.2.2. Skala p o r z ą d k o w a

Kolejną skalą p o m i a r o w ą jest skala p o r z ą d k o w a zwana również

rangową. Pomiaru dokonuje się w wyniku mierzenia właściwości określanej
za p o m o c ą u p o r z ą d k o w a n e g o nazewnictwa. M o ż l i w e jest uporządkowanie
kategorii pod w z g l ę d e m stopnia, w j a k i m posiadają one pewną cechę.
Popularnym symbolem w pomiarze p o r z ą d k o w y m są liczby zwane rangami.
Z w y k l e są to liczby naturalne 1, 2, 3, n. Na skali porządkowej można,
przy p o r ó w n y w a n i u dwu jednostek ( o b i e k t ó w ) używać określeń: dwie
jednostki są jednakowe, dwie jednostki są różne, a także jedna z nich jest
lepsza, w i ę k s z a lub gorsza w z g l ę d n i e mniejsza. N i e m o ż n a natomiast
s f o r m u ł o w a ć odpowiedzi na pytanie:

- o ile lepsza?,
- o ile gorsza?.

Stąd przyjmuje się, że jest to pomiar ilościowy. L i c z b y występują tu

tylko w charakterze rang i wskazują na pozycję badanej cechy (przedmiotu,
zdarzenia, procesu, ...) w pewnym szeregu r o s n ą c y m lub malejącym.
Operacją arytmetyczną dopuszczalną w tej skali jest,
więc p o r ó w n y w a n i e . Funkcja pomiarowa f skali porządkowej odzwierciedla
jedynie z a c h o d z ą c e między mierzonymi w ł a ś c i w o ś c i a m i (cechami) stosunki
wyprzedzania i r ó w n o ś c i . W statystyce m o g ą być wykorzystywane takie
techniki jak: p o r z ą d k o w a n i e w y n i k ó w pomiaru cechy ilościowej w tabelach
jedno - lub wielowymiarowych, obliczanie miar: położenia, rozproszenia
i w s p ó ł z m i e n n o ś c i , badanie istotności różnic miar, badanie niezależności
cech p o r z ą d k o w y c h , badanie zgodności r o z k ł a d ó w empirycznych dwu cech
porządkujących, ... .Jak z p o w y ż s z e g o wynika zmienne porządkowe muszą
stanowić takie cechy, których wartości są lub m o g ą być uporządkowane
według w y r a ź n e g o kryterium. Na przykład takim kryterium m o ż e być:
wykształcenie, miejsce zamieszkania, pochodzenie społeczne, ... .
Przyporządkowując poszczególnym pozycjom liczby określamy kolejność
wyprzedzenia i tworzymy określony porządek.

7.2.3. Skala i n t e r w a ł o w a

Skala interwałowa, zwana r ó w n i e ż przedziałową, powstaje w wyniku

przyporządkowania elementom zbiorowości liczb rzeczywistych,
które pozwalają określić, o ile jeden element różni się od drugiego pod
w z g l ę d e m badanej cechy.
R ó ż n i c e m i ę d z y kolejnymi liczbami są r ó w n e (uznane jest to za
standard), czego nie m o ż n a p o w i e d z i e ć o różnicach p o m i ę d z y
p o s z c z e g ó l n y m i rangami. J e d y n ą n i e w i a d o m ą jest określenie, w jakiej
odległości od zera absolutnego znajduje się k a ż d a z tych liczb. D w i e
jednostki, którym p r z y p o r z ą d k o w a n o takie same liczby są identyczne pod
w z g l ę d e m natężenia danej cechy. Jednostki, którym p o d p o r z ą d k o w a n o różne
liczby różnią się między sobą. Jednostka, której przypisano większą liczbę
posiada więcej badanej w ł a ś c i w o ś c i od jednostki, której p r z y p o r z ą d k o w a n o
mniejszą liczbę. Na skali przedziałowej istnieje m o ż l i w o ś ć wyznaczenia
różnicy p o m i ę d z y w a r t o ś c i a m i jednostek. Przyjmuje się, że różnice p o m i ę d z y
wartościami l i c z b o w y m i , jak powiedziano (zaznaczono), są znane i stałe.
Ponieważ wartości liczb zmieniają się o stały przedział, stąd też nazwa skali.
Charakterystycznym przykładem skali przedziałowej jest
standaryzowana skala testowa, lub też skale temperatur, odległości,
pojemności, ... . Dopuszczalnymi statystykami i testami istotności, obok
wymienionych w c z e ś n i e j , są: średnie arytmetyczne, wariancja, odchylenie
standardowe, w s p ó ł c z y n n i k korelacji „ r " Pearsona, test „ t " i inne testy
parametryczne. Ponieważ punkt zerowy na skali interwałowej
(przedziałowej) przyjęty jest arbitralnie z tego powodu niedopuszczalne są
m n o ż e n i a i dzielenia oraz działania pochodne jak: p o t ę g o w a n i e ,
pierwiastkowanie i logarytmowanie,... . Natomiast może ona
z powodzeniem być zastosowana w metodach statystycznych, a mianowicie
w konstruowaniu s z e r e g ó w rozdzielczych i tabel korelacyjnych. Skala ta w
hierarchii skal jest wyżej postawiona od d w ó c h poprzednich, g d y ż pozwala
nie tylko na określenie relacji r ó w n o w a ż n o ś c i o w e j i porządkującej, ale
r ó w n i e ż na stwierdzenie wielkości i różnic m i ę d z y badanymi obiektami,
cechami, zadaniami i procesami.
 7.2.4. Skala ilorazowa

Skala ilorazowa, często także nazywana skalą s t o s u n k o w ą obok

w ł a ś c i w o ś c i typowych dla poprzednich skal, pozwala stwierdzić, że jedna
w i e l k o ś ć jest tyle a tyle razy w i ę k s z a od innej lub o pewien procent większa
niż druga, a ponadto cechuje ją fakt posiadania zera absolutnego w stosunku,
do którego porównuje się poszczególne w y n i k i .
Pozwala to nie tylko na ustalenie wielkości różnic m i ę d z y badanymi cechami
(właściwościami), ale również stosunków m i ę d z y nimi. Innymi słowy, jeżeli
skala interwałowa odpowiada na pytanie „o ile", to skala ilorazowa
odpowiada na pytanie „ile razy" jedna jednostka jest w i ę k s z a od drugiej,
czyli pozwala na obliczenie stosunku wielkości.
Pomiar na tej skali polega, podobnie jak w skali interwałowej, na
przyporządkowaniu liczb rzeczywistych elementom określonej zbiorowości,
które to liczby pozwalają stwierdzić, ile razy jeden element różni się od
drugiego, ile razy dany wynik jest w i ę k s z y lub mniejszy od drugiego.
Operacjami arytmetycznymi wykonalnymi w tej skali jest dodawanie,
odejmowanie, m n o ż e n i e i dzielenie. Na przykład, jeśli będziemy badać czas
reakcji d w ó c h o s ó b na określony bodziec, to dokonując pomiaru w skali
ilorazowej b ę d z i e m y mogli stwierdzić, ile razy szybciej lub wolniej reaguje
na ten sam bodziec jedna osoba od drugiej. W zakresie operacji
statystycznych skala ilorazowa dopuszcza praktycznie wszystkie metody
analizy statystycznej.

7.3. Rzetelność i trafność pomiaru

Dokonując pomiaru należy z d a w a ć sobie sprawę, że jeśli j a k a ś cecha

jest mierzalna w skali w y ż s z e j , to jest r ó w n i e ż mierzalna w skali niższej. Nie
zachodzi jednak relacja odwrotna. Dlatego też transformacja skali jest
m o ż l i w a tylko w kierunku od wyższej do niższej. Z metodologicznego
punktu widzenia m o ż e się o k a z a ć , że pomiar spełniający wymogi stawiane
skali interwałowej jest gorszy od pomiaru na poziomie skali porządkowej lub
nominalnej. Sytuacja taka m o ż e m i e ć miejsce w ó w c z a s , gdy pomiar na
w y ż s z y m poziomie okazuje się mniej d o k ł a d n y i mniej skoncentrowany na
problemie (przedmiocie) badań, niż pomiar oparty na skali pomiarowej
o niższym poziomie. Z tego też w z g l ę d u rzetelność i trafność są
podstawowymi warunkami p o p r a w n o ś c i wszelkiego pomiaru, niezależnie od
typu skali, o ile dana skala w ł a ś c i w i e zostanie dobrana (dostosowana) do
danego pomiaru.
 7.4. Błędy pomiaru

Rzetelność i trafność pomiaru w żadnej dyscyplinie naukowej nigdy

nie osiąga granic absolutnych. Jest w niej zawsze miejsce na nieznaczny
przynajmniej margines błędu. W y c h o d z ą c jednak z założenia, że pomiar nie
jest nigdy celem samym w sobie, lecz ś r o d k i e m poznania badanej
rzeczywistości s p o ł e c z n o - gospodarczej, należy u ś w i a d o m i ć sobie zawsze
źródła, rodzaje i zakres tych błędów. Źródeł b ł ę d ó w należy d o p a t r y w a ć się
w niedostatecznie jednoznacznym i w y r a ź n y m określeniu cech (właściwości)
poddanych pomiarowi. M o g ą to też być n i e w ł a ś c i w i e przyjęte metody
badawcze, a szczególnie błędnie (wadliwie) skonstruowane techniki
i narzędzia badawcze. Wreszcie m o ż e to być niedokładność (nierzetelność)
i zaniedbania w prowadzeniu badań i p o m i a r ó w .
Niezmiernie w a ż n y m powodem jest rzetelność i trafność pomiaru. Im
w y ż s z y jest ten stopień, tym mniej n a r a ż o n y jest pomiar na błędy
i odwrotnie. Rodzaj b ł ę d ó w pomiaru, ze w z g l ę d u na ich pojawianie się czy
to przypadkowe, czy też systematyczne, m o ż e być spowodowany
przyczynami losowymi i to zasadniczo jest m a ł o szkodliwe i trudne nawet
czasami do uniknięcia. Najbardziej obciążają w y n i k i pomiaru błędy
systematyczne. Są one wynikiem n i e w ł a ś c i w i e zastosowanej procedury
pomiaru, a niekiedy także interpretacji zebranego statystycznego materiału
ź r ó d ł o w e g o . W tym celu należy zawsze określić, do jakiego typu skal
zaliczamy pomiar, a znając miejsce i w a r t o ś ć zastosowanego pomiaru,
z r o z w a g ą a nawet ostrożnie interpretować uzyskane w y n i k i (dane). Na
przykład, zamiast kategorycznie stwierdzić, że iloraz inteligencji danej osoby
wynosi 115, bezpieczniej p o w i e d z i e ć , iż znajduje się w przedziale 105 - 125
lub, że istnieje p r a w d o p o d o b i e ń s t w o 0,5, iż jego wartość mieści się pomiędzy
110 i 120.
 8. Prace naukowe

K a ż d e badanie naukowe k o ń c z y się opisem, który jest „niczym

innym, jak rygorystycznie przemyślaną i u p o r z ą d k o w a n ą pisemną „relacją"
z przebiegu badań i uzyskanych w nim w y n i k ó w wraz z wynikającymi
z nich (tych w y n i k ó w ) w n i o s k a m i " [25,32,34]. E . B . W i l s o n podkreśla,
że badania naukowe nie są kompletne, dopóki ich w y n i k i nie zostaną ujęte
w postaci sprawozdania, w miarę m o ż l i w o ś c i opublikowanego [30]. Prace
naukowe są zatem k o ń c o w y m efektem b a d a ń . Ich j a k o ś ć zawsze zależy od
j a k o ś c i badań.

8.1. Rodzaje prac naukowych

W zależności od j a k o ś c i i zakresu b a d a ń , a także od rodzaju pracy

naukowej opis może przyjmować różną formę. M o ż e to być krótkie
sprawozdanie w postaci raportu z b a d a ń , ale m o ż e to być i obszerny opis
monograficzny. W e d ł u g rozmiaru badań i opracowania pisarskiego w y r ó ż n i a
się:
- drobne przyczynki,
- przyczynki,
- sprawozdania z badań,
- systematyczne opracowania,
- eseje,
- w y n i k i badań,
- dzieła,
- wielkie dzieła.

W e d ł u g zasady oryginalności m o g ą to b y ć :

- kompilacje,
- prace n a ś l a d o w c z e ,
- prace samodzielne,
- prace oryginalne,
- prace p r z e ł o m o w e .
 Coraz w i ę k s z a z ł o ż o n o ś ć p r o b l e m ó w badawczych oraz coraz
silniejsze dążenia do w y o d r ę b n i a n i a nowych dyscyplin i specjalności
naukowych uzasadniają podział prac na:

- zespołowe,
- wspólne,
- zbiorowe.

W publikacjach zespołowych występuje organizacyjne powiązanie

różnych o s ó b dla osiągnięcia w s p ó l n e g o celu. W miarę rozwoju wiedzy
(nauki) prace z e s p o ł o w e będą w y s t ę p o w a ć coraz częściej, ze względu na
swoją s k u t e c z n o ś ć i szybkość ich realizacji. Trudno jednej osobie w y k o n a ć
kompleksowe opracowanie i to tym trudniej, im bardziej nagli czas,
a tematyka jest interdyscyplinarna. Zakres prac z e s p o ł o w y c h obejmuje różne
specjalności w ramach danej dziedziny wiedzy, w odróżnieniu od prac
w s p ó l n y c h , których temat jest s z c z e g ó ł o w y , a zakres mieści się w jednej
specjalności. Publikacją wspólną jest na przykład łączne wykonanie na
wszystkich etapach procesu poznania naukowego przez k i l k a o s ó b jednego,
ściśle określonego tematu, niepodzielnego z punktu widzenia
merytorycznego, a ł a t w e g o do podzielenia na etapie wykonawstwa. Praca
zbiorowa jest publikacją różnych a u t o r ó w opracowujących odrębne
zagadnienia. Prezentowany w niej temat o g ó l n y dotyczy zwykle jednej
dyscypliny, ale różnych specjalności.
Uwzględniając zestawienie wiedzy dla celów naukowych,
w y o d r ę b n i a się takie prace jak:

- biuletyny,
- noty,
- kompendia naukowe,
- słowniki,
- encyklopedie.

Biorąc pod u w a g ę wymagania dydaktyczne opracowania pisemne

m o g ą przyjmować formę:

- sprawozdań z ćwiczeń laboratoryjnych,

- referatów,
- prac proseminaryjnych i seminaryjnych,
- skryptów,
- podręczników.
 Znaczenie praktyczne w rozróżnianiu prac mają ich elementy
uwzględniające związek treści z określonymi składnikami metod naukowych.
Z tego punktu widzenia w y r ó ż n i a się prace naukowe s t a n o w i ą c e opracowania
kwalifikacyjne (promocyjne), do których zalicza się m i ę d z y innymi prace
dyplomowe, magisterskie i doktorskie, a t a k ż e r ó ż n e prace poznawcze, oparte
na badaniach określonych p r o b l e m ó w i zjawisk wynikających z działalności
społeczno-gospodarczej i innej. W y n i k i badań najczęściej przedstawia się
w pracach mających charakter:

- referatów i artykułów naukowych,

- prac kwalifikacyjnych i rozpraw naukowych.

Na przyjęcie określonej formy i rodzaju pracy naukowej w p ł y w a nie

tylko cel wykonawczy danego opracowania i charakter badań, lecz zawarta
w niej treść, wiedza, umiejętności oraz d o ś w i a d c z e n i e metodologiczne
i pisarskie wykonawcy, a także czas przeznaczony na badania i wykonanie
danej publikacji. Stąd też publikacje m o g ą być ściśle naukowe i popularno­
naukowe. Na przykład monografie przedstawia się w formie ściśle naukowej,
natomiast referaty i artykuły m o g ą być opracowane z a r ó w n o w formie
naukowej jak i popularno-naukowej. O wyborze odpowiedniej formy
publikacji decyduje najczęściej przeznaczenie danego opracowania. J. Pieter
[25] twierdzi, iż istnieje obecnie szereg grup o d b i o r c ó w pisarstwa
naukowego z najrozmaitszym przygotowaniem. T o t e ż spotyka się wiele form
pisarskiego udostępniania w y n i k ó w badań; od ściśle specjalistycznego do
bardzo elementarnego, prawie, że pozbawionego w y r a ż e ń fachowych.
W pisarstwie specjalistycznym i naukowym obowiązują także zasady
dydaktyki. Jeśli tylko jest to wykonalne bez uszczerbku dla w y n i k ó w badań,
fachowe prace naukowe powinny być pisane j ę z y k i e m z r o z u m i a ł y m dla jak
największego kręgu czytelników. Reasumując należy stwierdzić, że prace
naukowe nie ograniczają się li tylko do o m ó w i e n i a w y n i k ó w badań, lecz
zawierają r ó w n i e ż informacje dotyczące genezy tematu, realizacji badań
i w y n i k ó w z powszechnie z r o z u m i a ł y m komentarzem [17,26,32]. Jak z tego
w y n i k a nie tylko uzyskane rozwiązania badanego problemu muszą
z n a j d o w a ć się w pracy naukowej lecz i p o z o s t a ł e elementy s k ł a d o w e danego
badania i opracowania. M u s i być przedstawiona (zachowana) w ł a ś c i w a
strukturalizacja procesu poznania naukowego ( b a d a ń ) ujmująca następujące
elementy:

- kartę tytułową sporządzoną w e d ł u g powszechnie przyjętych

wzorów,
 - spis treści,
- wstęp,
- przegląd dotychczasowej wiedzy o badanym problemie na
podstawie literatury,
- problem badawczy, tezy, hipotezy, metody, techniki,
narzędzia i organizację badań w ł a s n y c h ,
- analizę i prezentację w y n i k ó w badań,
- wnioski wynikające z badań, u p o r z ą d k o w a n e w grupę
w n i o s k ó w poznawczych (teoretycznych) i w n i o s k ó w
praktycznych,
- streszczenie sprawozdania i p r z e t ł u m a c z e n i e go na j ę z y k
angielski i inne,
- przypisy w e d ł u g norm bibliograficznych,
- literaturę w zestawieniu bibliograficznym,
- załączniki (aneksy).

Są to składniki treściowe, które powinny znaleźć się w każdej pracy

naukowej. Ich usytuowanie w autonomicznych częściach, rozdziałach lub
punktach z w ł a s n y m tytułem zależy od wielu c z y n n i k ó w , a mianowicie
rodzaju i formy opracowania, liczby stron, złożoności rozwiązywanych
p r o b l e m ó w i procedur badawczych. D ą ż y ć jednak należy do tego, aby
w y o d r ę b n i o n e zagadnienia miały mniej więcej j e d n a k o w ą objętość. N i e może
być tak, aby jeden rozdział od drugiego był dwa, trzy,... razy większy
(dłuższy).

8.1.1. Referaty naukowe

W y c h o d z ą c z założenia, że treścią prac naukowych m o ż e być ustne

lub pisemne przedstawienie rezultatów określonej działalności twórczej,
referaty naukowe s t a n o w i ą najprostszą ustną formę upowszechniania
w y n i k ó w badań i osiągnięć naukowych. Ich podstawowym zadaniem jest:

- przekazanie określonej wiedzy; zasadniczo wiedzy

najnowszej,
- zapoznanie u c z e s t n i k ó w ( s t u d e n t ó w ) danego spotkania
(seminarium, konwersatorium,... ) z problemami naukowymi
oraz metodami, technikami i n a r z ę d z i a m i b a d a ń ,
- opanowanie metod i technik pracy twórczej i u m y s ł o w o -
naukowej,
 - przygotowanie uczestników spotkań do udziału w dyskusjach
naukowych, do rzeczowego uzasadniania i jasnego
formułowania własnych i cudzych zapatrywań,
do przezwyciężania lęku i o d w a ż n e g o brania udziału
w polemikach i dyskusjach naukowych.

W referatach przedstawia się z zasady istotę badanego zjawiska czy

też określonego procesu społeczno - gospodarczego. Treści naukowe należy
tak dobierać i układać żeby referat był przekonujący. Jeżeli treść referatu
przewidziana jest do przedyskutowania, należy u w z g l ę d n i ć tezy i czas do
dyskusji. Objętość referatu zależy od problemu badawczego, stopnia
przygotowania zgromadzonych o s ó b do dyskusji oraz od czasu
przeznaczonego na jego w y g ł o s z e n i e .

8.1.2. Artykuły i komunikaty naukowe

Artykuł to przeważnie niewielka praca naukowa opublikowana

w czasopiśmie, zbiorze prac, zeszytach naukowych lub innym wydawnictwie
naukowym lub specjalistycznym. Artykuł z zasady powinien stanowić
rzeczowe przedstawienie najistotniejszej treści badanej problematyki.
Powinien przejrzyście ujmować tezy i u w y p u k l a ć p r z e w o d n i ą myśl badanego
(przedstawianego) zjawiska. Z tego też w z g l ę d u do artykułów zalicza się
wstępy do badań, o m ó w i e n i a , przyczynki, doniesienia i komunikaty
naukowe. Artykuły m o g ą być:

- przeglądowe,
- prezentujące w y n ik i badań.

Artykuły przeglądowe ujmują sprawozdania z analizy i krytyki

piśmiennictwa na określony temat. Artykuły prezentujące w yniki badań
zawierają w różnej postaci rezultaty dociekań naukowych. Wartość
poznawcza i metodologiczna tych krótkich s p r a w o z d a ń naukowych polega na
ich aktualności i oryginalności. Mają one tę s a m ą rangę, co referaty naukowe.
Szczególną rolę w sprawozdawczości naukowej spełniają
komunikaty naukowe. Mają one rangę rozprawy, g d y ż są jej zwiastunem.
Publikowane ( w y g ł a s z a n e ) są w skrócie i szybko, w czasie, gdy rozprawa
dopiero jest w opracowaniu. Komunikaty naukowe pozwalają postawić
(zarysować) problem, o m ó w i ć metody i spodziewane w y n i k i badań,
a nade wszystko ułatwiają pracę innym , g d y ż pozwalają uniknąć dublowania
(powielania) badań. Rozwój nauki (badań naukowych) wymusza
przyspieszenie informacji, stąd też wiele k o m u n i k a t ó w naukowych nie jest
recenzowana .

8.1.3. Dzieła i rozprawy naukowe

Najbardziej w a r t o ś c i o w y m i pracami naukowymi są dzieła i rozprawy

naukowe. Są to opracowania elitarne, adresowane do czytelników
0 n a j w y ż s z y m poziomie przygotowania naukowego (intelektualnego).
Cechuje je k o m p l e k s o w o ś ć , g r u n t o w n o ś ć i oryginalność ujęcia badanej
problematyki, a także ścisłość i rzetelność w uzasadnianiu rozpatrywanych
tez (zagadnień), stosowanych metod badawczych i uzyskanych rezultatów.
Dzieła naukowe z zasady s t a n o w i ą o d r ę b n e publikacje. Treść w nich
ujęta jest kompleksowo i szeroko. C h o c i a ż rozprawy naukowe są również
opracowaniami kompleksowymi i szerokimi, opierają się one jednak
przeważnie na wynikach badań w ł a s n y c h , podczas gdy dzieła naukowe mogą
przedstawiać ( c y t o w a ć ) dorobek innych. Rozprawy naukowe ujmują
w sposób nowy i odkrywczy b a d a n ą rzeczywistość społeczno - gospodarczą
1 inną.
Od wyżej wymienionych prac naukowych wymaga się zawsze
w n i k l i w y c h studiów nad podjętym problemem badawczym. Dokładnych
analiz. Rezultatów wynikających z przebadanych gruntownie na
jednakowych założeniach teoretycznych i metodologicznych. Wyników
w różnych aspektach (ujęciach) uogólnień i w n i o s k ó w . Do dzieł i rozpraw
naukowych zalicza się:

- monografie,
- traktaty,
- prace doktorskie i habilitacyjne,
- wszelkie inne prace teoretyczne i utylitarne na wysokim
poziomie naukowym.

Wymienione wyżej prace integrują naukę i niejednokrotnie tworzą

podstawy dla nowych dziedzin i dyscyplin naukowych. Na przykład
monografia jest rozprawą n a u k o w ą p o ś w i ę c o n ą jednemu zagadnieniu lub
działowi wiedzy opisującą dokładnie dane zjawisko (proces) i sumującą
wszechstronnie dotychczasowy dorobek autora w danej dyscyplinie
naukowej. Monografie z zasady t w o r z ą naukowe podstawy do dalszych prac
badawczych. Ich wyczerpujący charakter powoduje, że są liczącą się pozycją
w dorobku naukowym k a ż d e g o autora.
 Dzieła i rozprawy naukowe m o g ą być publikowane w czasopismach
fachowych takich jak roczniki, kwartalniki, zeszyty naukowe, prace zbiorowe
i inne tego typu wydawnictwa. Ze w z g l ę d u jednak na objętość treści,
dogłębne wyjaśnienie problemu, przeważnie całą publikację poświęca się
danemu tematowi lub d a n ą t w ó r c z o ś ć publikuje się w postaci odrębnej
książki.

8.2. Prace kwalifikacyjne

S z c z e g ó l n e miejsce w p i ś m i e n n i c t w i e naukowym zajmują prace

kwalifikacyjne (promocyjne). Muszą one p r e z e n t o w a ć taki poziom naukowy,
aby na ich podstawie m o ż n a było nadać odpowiednie tytuły zawodowe lub
stopnie naukowe. Zadaniem w i ę c tych prac jest nie tylko eksponowanie
określonych w y n i k ó w badań, ale także umożliwienie prześledzenia
i zweryfikowania p o p r a w n o ś c i biegu myśli, sposobu gromadzenia
m a t e r i a ł ó w naukowych, stosowania metod i technik badawczych oraz
interpretacja uzyskanych w y n i k ó w . Ich cel to t a k ż e sprawdzenie wiedzy
i umiejętności autora w zakresie p r a w i d ł o w e g o sposobu rozumowania,
uzasadniania, wnioskowania, doboru literatury i m a t e r i a ł ó w ź r ó d ł o w y c h [24].
N a l e ż y a k c e p t o w a ć poglądy, że prace naukowe to nie „literatura
p i ę k n a " [9,18,25,27]. To jasny i zwięzły j ę z y k . Język, który oddaje sens
treści pracy za p o m o c ą optymalnej liczby krótkich i zrozumiałych słów. Słów
ułożonych w zdania pozbawionych ekshibicjonizmu, niepewności,
zarozumiałości, braku logiki i wewnętrznej spójności. Język spójny,
„kl a row ny" , czy też mówiąc inaczej styl jasny, uzyskuje się w ó w c z a s , gdy
w momencie powstawania myśli formułuje się zdanie krótkie i zrozumiałe.
J e ś l i myśl jest jasna, to i styl staje się naturalnie przejrzysty i na odwrót
[32,34]. I o to właśnie, między innymi w pracach kwalifikacyjnych chodzi.

8.2.1. Istota i znaczenie prac kwalifikacyjnych

Prace dyplomowe, magisterskie i doktorskie zalicza się do prac

kwalifikacyjnych (promocyjnych). Przeważnie są one rezultatem
przeprowadzonych badań naukowych. Rozwiązuje się w nich podjęty
problem badawczy pod kierownictwem promotora. W swojej istocie stanowią
jednak swoisty rodzaj pracy naukowej, g d y ż obok zadania badawczego są
także sprawdzianem wiedzy i umiejętności dyplomanta (magistranta,
doktoranta). O p r a c o w u j ą c pracę kwalifikacyjną, zainteresowany musi
wykazać się wiedzą i umiejętnościami nabytymi podczas studiów i w toku
seminarium. Seminarium utrwala umiejętności i nawyki studenta
w p o s ł u g i w a n i u się metodami naukowymi w procesie rozwiązywania
wyznaczonego przez promotora problemu badawczego oraz przedstawiania
na odpowiednim poziomie pisarstwa naukowego, uzyskanych w y n i k ó w
b a d a ń w formie pracy naukowej. W pracach kwalifikacyjnych typu
magisterskiego lub dyplomowej chodzi o wykazanie, że magistrant, czy też
dyplomant, ma u k s z t a ł t o w a n e takie umiejętności jak:

- czynnego posługiwania się nabytą w czasie studiów wiedzą

i wykorzystanie jej w zastosowaniu do praktyki lub do
wnioskowania teoretycznego,
- rozszerzenia swojej wiedzy przez samodzielne poszukiwanie
rozwiązań w istniejących opracowaniach naukowych,
- dostrzegania prawidłowości występujących w obrębie
badanych zjawisk,
- budowania samodzielnie prawidłowych konstrukcji
logicznych,
- stosowania metod pracy naukowej,
- prowadzenia logicznego toku uzasadnień i w y w o d ó w ,
- ć w i c z e n i a w myśleniu naukowym i posługiwania się jasnym
i precyzyjnym j ę z y k i e m .

W. Pytkowski [27] podkreśla ć w i c z e b n y , kontrolny i twórczy

charakter prac kwalifikacyjnych. W e d ł u g niego wysoko powinno się oceniać
p o m y s ł o w o ś ć i s a m o d z i e l n o ś ć m y ś l e n i a przy opracowywaniu tematu,
a t a k ż e eksponowanie przez piszącego przewodniej myśli w danym
problemie badawczym. P o d k r e ś l a r ó w n i e ż , że nie bez znaczenia jest nabycie
przez piszących umiejętności technicznych w zbieraniu materiału
ź r ó d ł o w e g o , dokonywaniu badań, formułowaniu spostrzeżeń i wyników
obserwacji.
Każda praca kwalifikacyjna powinna realizować chociaż
w skromnym zakresie cel naukowy. Z tego t e ż w z g l ę d u z zasady powinna
ona o b e j m o w a ć dwa desygnaty. Pierwszym z nich jest realizacja zadania
badawczego, czyli całego układu działań prowadzących do pewnych
zamierzonych konstrukcji rzeczowych i do wyprowadzenia z nich poprawnie
ujętych w n i o s k ó w i ich uzasadnienie. D r u g i m z a ś desygnatem jest układ
treści pracy dyplomowej lub magisterskiej jako zwartej całości, zawierającej
w ł a ś c i w e przedstawienie i uzasadnienie w y n i k ó w badań, niekiedy również
przebiegu badań z s f o r m u ł o w a n y m celem, przedmiotem i problemem
badawczym, u o g ó l n i e n i a m i i wnioskami. Jest to zatem sprawdzenie
umiejętności studentów w myśleniu naukowym, wdrażanie ich do
samodzielnego posługiwania się nabytą w i e d z ą w praktyce, a także
rozszerzenie zasobu wiedzy przez lekturę dzieł, monografii i innych
publikacji z zakresu ich specjalności.
Prace kwalifikacyjne typu dyplomowej lub magisterskiej, służące
w e d ł u g J. Pietera [24,25] do zaprawy w określonej metodzie badań
i w pisarstwie naukowym, a w i ę c mające charakter ć w i c z e b n y , nie muszą
w n o s i ć wielkich osiągnięć nowych, wystarczy gdy fakty naukowe w ł a ś c i w i e
i poprawnie będą u p o r z ą d k o w a n e . I to w e d ł u g J. Pietera jest ich celem
naukowym i odkrywczym. Prace doktorskie natomiast m u s z ą stanowić
„oryginalne rozwiązanie przez doktoranta problemu (zagadnienia)
naukowego oraz w y k a z y w a ć jego o g ó l n ą w i e d z ę t e o r e t y c z n ą w danej
dyscyplinie naukowej i umiejętności samodzielnego prowadzenia pracy
naukowej" [12].

8.2.2. Koncepcja pracy kwalifikacyjnej

Na podstawie wiedzy uzyskanej w procesie nauczania - uczenia się

(studiowania) oraz przestudiowanej aktywnie literatury, korzystając w toku
seminarium z pomocy, to jest w s k a z ó w e k i zaleceń promotora, student
opracowuje koncepcję swojej pracy dyplomowej lub magisterskiej. Treść
koncepcji musi u w z g l ę d n i a ć :

- problem badawczy wraz z tezami i hipotezą,

- p r o c e d u r ę b a d a w c z ą ujętą w harmonogram realizacji pracy,
- operacyjny plan wykonania (realizacji) badań,
- proponowany układ treści pracy.

Treść koncepcji stanowi, zatem szereg pracochłonnych

p r z e d s i ę w z i ę ć , a przede wszystkim w zakresie studiowania literatury
i planowanych badań oraz procedury z tym z w i ą z a n e j . A b y uniknąć błędów
i daremnych t r u d ó w przygotowawczych i badawczych najlepiej każdy etap
b a d a ń p r z y g o t o w a ć pisemnie. Redagowanie pisemne stwarza korzystne
warunki do n a m y s ł u koncepcyjnego nad całością pracy, jak też i nad jej
poszczególnymi rozdziałami i podrozdziałami. Przedyskutowanie każdego
w ł a s n e g o p o m y s ł u na seminarium pozwala uniknąć błędów, a także
wzbogaca własną, p i e r w o t n ą koncepcję o nowe elementy.
W y r a ź n e sprecyzowanie e l e m e n t ó w koncepcji pracy, takich jak
problem badawczy, tez (pytań problemowych), hipotezy, zmiennych, metod,
technik i narzędzi badawczych oraz terenu badań stanowi p o d s t a w ę
sporządzenia układu treści pracy dyplomowej (magisterskiej). Układ treści
pracy, a w i ę c nazwy r o z d z i a ł ó w ( p o d r o z d z i a ł ó w ) oraz wykaz zagadnień
zawartych w p o s z c z e g ó l n y c h rozdziałach ( p o d r o z d z i a ł a c h ) u m o ż l i w i a dalszy
proces badawczy i wykonawczy pracy. Im dokładniejszy będzie układ treści
pracy (plan pracy) tym szybsza i skuteczniejsza b ę d z i e jego realizacja.
Koncepcja z u k ł a d e m treści pracy (planem pracy) są p o d s t a w ą do
opracowania kalendarzowego planu wykonania danej pracy. Kalendarzowy
plan wykonania pracy, zwany także harmonogramem realizacji pracy
wykonuje się zazwyczaj w formie tabeli (zał. 2). Harmonogram ujmuje
p o s z c z e g ó l n e p r z e d s i ę w z i ę c i a (elementy) pracy do wykonania i terminy ich
realizacji (czas wykonania). Studenci d y s p o n u j ą ściśle o k r e ś l o n y m czasem na
wykonanie swojej pracy dlatego też czas ten musi być racjonalnie
zaplanowany i wykorzystany. W harmonogramie z reguły umieszcza się
takie przedsięwzięcia jak:

- studiowanie literatury z zakresu przedmiotu b a d a ń ,

- przygotowanie narzędzi i stanowiska badawczego,
- f o r m u ł o w a n i e wykazu tez (pytań problemowych, p r o b l e m ó w
s z c z e g ó ł o w y c h ) podlegających zbadaniu i opracowaniu,
- badania w s t ę p n e , zasadnicze i uzupełniające,
- planowane terminy realizacji innych p r z e d s i ę w z i ę ć .

W harmonogramie powinny się też z n a l e ź ć c z y n n o ś c i i terminy

uzyskiwania m a t e r i a ł ó w ź r ó d ł o w y c h oraz z a k o ń c z e n i e redagowania
p o s z c z e g ó l n y c h r o z d z i a ł ó w i p o d r o z d z i a ł ó w pracy. Harmonogram powinien
p r z e w i d y w a ć termin z a k o ń c z e n i a pracy i przekazanie promotorowi w celu jej
sprawdzenia i zaakceptowania do druku.
Koncepcja pracy kwalifikacyjnej oraz harmonogram powinny być
zaaprobowane przez promotora. Są one z reguły tematami seminariów
magisterskich. Ze w z g l ę d u na ich w a ż n o ś ć i zazwyczaj aktualność
p r o b l e m ó w (tez) m o g ą b y ć dyskutowane na seminariach, a nawet
konwersatoriach w zakładach lub katedrach. W takich spotkaniach
uczestniczą w ó w c z a s nie tylko studenci, lecz r ó w n i e ż i nauczyciele
akademiccy, a szczególnie z niewielkim s t a ż e m pracy dydaktyczno -
wychowawczej. W czasie dyskusji i omawiania metodologicznej oraz
merytorycznej strony pracy, dodatnich i ujemnych ujęć poszczególnych
s f o r m u ł o w a ń w koncepcji i planie, studenci uczą się poprawnego
uzasadniania oraz r o z w i ą z y w a n i a p r o b l e m ó w naukowych, opracowywania
tez i d o k u m e n t ó w z tym z w i ą z a n y c h , a także umiejętności referowania,
wypowiadania się i obrony w ł a s n y c h p o g l ą d ó w .
Koncepcja pracy i pozostałe dokumenty z nią związane po
przedyskutowaniu na seminarium, po wprowadzeniu uwag przez promotora
i po dokonanych poprawkach oraz u z u p e ł n i e n i a c h stają się dokumentami
obowiązującymi w e d ł u g których należy realizować pracę. Nieuzasadnione
o d s t ę p s t w a są niedopuszczalne, c h o c i a ż problem ostatecznej konstrukcji
pracy praktycznie pozostaje otwarty aż do jej z a k o ń c z e n i a .
Opracowanie koncepcji pracy (a w niej układu treści)
i harmonogramu zajmuje stosunkowo d u ż o czasu i wysiłku, jednak
w zdecydowany s p o s ó b dokumenty te p o m a g a j ą później w prowadzeniu
b a d a ń , gromadzeniu danych statystycznych, opracowaniu poszczególnych
rozdziałów i przestrzegania terminów realizacji poszczególnych
przedsięwzięć. Dokumenty te wyznaczają g ł ó w n y kierunek działania.
Pozwalają one uniknąć rażących błędów, p o m y ł e k i z a h a m o w a ń . W trakcie
prowadzenia badań i opracowywania tekstu są one n i e z b ę d n e promotorowi,
g d y ż pozwalają o r i e n t o w a ć się czy student w ł a ś c i w i e i terminowo pracuje,
czy jest należycie przygotowany do podjęcia p o s z c z e g ó l n y c h przedsięwzięć
organizacyjnych i czy nie ma o p ó ź n i e ń oraz z a g r o ż e n i a w terminowym
z a k o ń c z e n i u swojej pracy i studiów.

8.2.3. Układ treści pracy kwalifikacyjnej

Układ treści pracy kwalifikacyjnej musi opierać się na dwóch

podstawowych zasadach:

- ciągu wynikania,
- układu hierarchicznego treści.

Pierwsza zasada decyduje o kolejności p o s z c z e g ó l n y c h fragmentów

tekstu. Oznacza to, że rozdział kolejny musi być k o n t y n u a c j ą poprzedniego,
a rozdział poprzedni powinien stanowić p o d b u d o w ę rozdziału następnego.
Zasada wynikania dotyczy t a k ż e mniejszych f r a g m e n t ó w treści pracy,
to znaczy podrozdziałów, paragrafów, p u n k t ó w , kwestii i zdań.
Druga zasada dotyczy nie r ó w n o r z ę d n y c h fragmentów treści, czyli
podziału jej na rozdziały, podrozdziały, paragrafy, punkty, wyliczenia
oznaczone literami i myślnikami oraz ustępy. Kolejność i hierarchię podziału
tekstu pracy określa się przez stosowanie numeracji liczbowej wielorzędowej
(dwu lub trójrzędowej). Rozdziały, p o d r o z d z i a ł y i paragrafy (te ostatnie tylko
przy numeracji trójrzędowej) należy z a o p a t r y w a ć w tytuły oraz numery
odpowiedniego rzędu. Oznaczenia te przedstawiają się następująco:

- rozdziały - 1., 2., 3.,...

- podrozdziały - 1.1., 2.1., 3.1.,...
 - paragrafy - 1.1.1., 1.1.2., 1.1.3., ...
- 2 . 1 . 1 . , 2.1.2., 2.1.3
- 3 . 1 . 1 . , 3.1.2., 3.1.3., ...

Tytuły oraz numerację rozdziałów, p o d r o z d z i a ł ó w i paragrafów

podaje się w spisie treści. W s t ę p oraz wnioski k o ń c o w e r ó w n i e ż zamieszcza
się w spisie treści, ale bez numeracji i podziału na fragmenty ich treści.
K a ż d y kolejny rozdział należy r o z p o c z y n a ć od nowej strony, rozpoczynając
pisanie treści na w y s o k o ś c i 3/4 licząc od dołu i nie numerując tej strony.
Treść zawarta w p o s z c z e g ó l n y c h podrozdziałach (paragrafach) m o ż e również
w y m a g a ć podziału i oznaczenia jej kolejności i hierarchii. W takich
sytuacjach w y m a g a j ą c e oznaczenia należy w p r o w a d z a ć w następujący
sposób:

- punkty: cyframi arabskimi 1), 2), 3),

- wyliczenia: m a ł y m i literami alfabetu łacińskiego a), b), c),....

P o w y ż s z e partie tekstu opatruje się tytułami, ale tytułów tych nie

umieszcza się w spisie treści. U s t ę p y (akapity) zaznacza się przez
przesunięcie wiersza o pięć z n a k ó w w prawo. W komputerowych edytorach
tekstu m o ż e m y ustawić to odpowiednio za p o m o c ą tabulacji. Z w y k l e treść
zdania przesuwa się o j e d n ą tabulację. Zdecydowanie należy unikać zbyt
krótkich ustępów, g d y ż „rozdrabniają" tekst. Jedna myśl powinna stanowić
jeden zwarty ustęp i nie powinna być rozdzielana akapitem. Zbyt długie
ustępy są nużące i sprawiają wrażenie złego u p o r z ą d k o w a n i a myśli, dlatego
należy r ó w n i e ż tego unikać.

8.3. Charakterystyka układu treści pracy kwalifikacyjnej

Praca kwalifikacyjna powinna składać się z kilku elementów,

z których sześć uznaje się za niezbędne:

1) wstępu,
2)tekstu g ł ó w n e g o (treści pracy) w postaci części, a w nich kilku
rozdziałów lub tylko rozdziałów,
3) w n i o s k ó w k o ń c o w y c h ,
4) spisu literatury,
5) spisu tabel, r y s u n k ó w i ujęć graficznych zamieszczonych w treści
pracy,
 6) załączników.

Każdy z powyższych e l e m e n t ó w jest w a ż n y , g d y ż spełnia istotne

naukowe zadanie. Zadaniem w s t ę p u jest wprowadzenie czytającego pracę
w jej t e m a t y k ę . W s t ę p jest także przewodnikiem po zawartej w pracy treści.
Tekst g ł ó w n y zawiera zasadniczą treść pracy. Przede wszystkim i głównie
przedstawia w ł a s n e badania i uzyskane w y n i k i . Eksponuje dane s z c z e g ó ł o w e
i ich analizę. Podaje udowodnione wnioski i uogólnienia. Niejednokrotnie
w tekście g ł ó w n y m pracy ujmuje się opis warsztatu badawczego. Pracę
kończą wnioski k o ń c o w e (ogólne), p o d s u m o w u j ą c e wykonane badania.
Wnioski k o ń c o w e powinny jednoznacznie określać czy i jak został osiągnięty
cel pracy oraz w j a k i m zakresie została zweryfikowana hipoteza. Spis
literatury w ujęciu bibliograficznym przedstawia publikacje i materiały
ź r ó d ł o w e , z których korzystał student opracowując swoją pracę. O d r ę b n e
spisy sporządza się dla tab., rys, i innych ujęć graficznych zamieszczonych
w tekście pracy. Załączniki (aneksy), jeśli zachodzi potrzeba ich
przedstawiania zamieszcza się na końcu pracy lub też w o d r ę b n y m tomie.
Z a ł ą c z n i k a m i m o g ą być wszystkie te opracowania, zestawienia, wydruki,
schematy, rysunki i fotografie, które nie zostały zamieszczone w treści pracy,
a są istotne jako dokumenty uzasadniające dane zjawisko, proces, obliczenia
lub działania.
Praca kwalifikacyjna, a s z c z e g ó l n i e dyplomowa lub magisterska
powinna być tak napisana a ż e b y po przeczytaniu w s t ę p u i w n i o s k ó w
k o ń c o w y c h oraz zapoznaniu się z z a m i e s z c z o n ą literaturą m o ż n a było orzec
0 jej treści, a przede wszystkim o jej wartości metodologicznej
1 merytorycznej. G ł ó w n a część pracy ma być ścisłym i rzetelnym
sprawozdaniem naukowym, na podstawie, którego m o ż n a o d t w o r z y ć badania
i s a m o d z i e l n ą pracę studenta. Rzetelność i u c z c i w o ś ć pisarska wymaga
podawania literatury i źródeł, z których zaczerpnięto poszczególne
informacje i dane, a szczególnie cytaty lub w y n i k i (dane liczbowe) innych
autorów. N i e obniża i nie stoi to w sprzeczności z własnymi dokonaniami,
zamieszczonymi uogólnieniami, wnioskami i poglądami. Takie ujęcie treści
wzbogaca pracę w ł a s n ą o wartości naukowe innych i dobrze świadczy o jej
wykonawcy, należy to tylko w y r a ź n i e zaznaczyć.

8.3.1. W s t ę p do pracy

Jak j u ż zaznaczono zadaniem w s t ę p u jest wprowadzenie czytającego

d a n ą pracę w jej istotę. W tym sensie w s t ę p do pracy powinien być
atrakcyjnym przedstawieniem zawartości jej treści. Praktyka pokazuje.
że stanowi on ten element pracy, z którym czytelnik (członek komisji
egzaminacyjnej), zawsze się zapoznaje i doznane w r a ż e n i a w p ł y w a j ą na
ocenę pracy. W s t ę p w wielu dyscyplinach naukowych m o ż e mieć charakter
metodologiczny. Pisze się go zawsze po z a k o ń c z e n i u pisania tekstu
g ł ó w n e g o i w n i o s k ó w k o ń c o w y c h . W pracach dyplomowych, a także
magisterskich nie powinien przekraczać 3 - 4 stron. W s t ę p z zasady powinien
zawierać:

- uzasadnienie wyboru tematu pracy,

- cel pracy (ogólny i s z c z e g ó ł o w y ) , w tym sformułowanie
problemu g ł ó w n e g o , tez i hipotez (y), które student zamierza
rozwiązać lub u d o w o d n i ć ,
- aktualny stan wiedzy d o t y c z ą c y (w zakresie) danego
problemu (zagadnienia),
- b ę d ą c e g o przedmiotem (obiektem) r o z w a ż e ń w pracy,
opracowany na podstawie literatury przedmiotu,
- zakres pracy,
- krótką charakterystykę metod badawczych i procedurę
b a d a w c z ą z a s t o s o w a n ą w badaniach,
- ocenę literatury i materiałów ź r ó d ł o w y c h ,
- wyjaśnienia (jeżeli zachodzi taka potrzeba) pojęć
terminologicznych,
- o m ó w i e n i e układu pracy, to jest krótką charakterystykę
poszczególnych rozdziałów,
- ewentualnie inne uwagi dotyczące realizacji najważniejszych
p r o b l e m ó w naukowych z krótkim podsumowaniem.

Jeżeli w pracy zamieszczamy o d r ę b n y rozdział metodologiczny,

co jest c z ę s t o stosowane w naukach humanistycznych, w ó w c z a s wstęp
m o ż n a p o z b a w i ć e l e m e n t ó w metodologicznych i podkreślić jedynie te
elementy wstępu, których nie będzie w tym rozdziale.
Niekiedy w pracach naukowych zamiast w s t ę p u opracowuje się
W P R O W A D Z E N I E . Stosuje się to p r z e w a ż n i e w pracach przeglądowych
typu monograficznego, dotyczących piśmiennictwa, stanu badań,
terminologii i innej tematyki związanej z metodologią nauk.
W wprowadzeniu w ó w c z a s zamieszcza się:

- cel pracy,
- uzasadnienie wyboru tematu pracy i jego znaczenie
- dla danej dyscypliny lub dziedziny nauki,
 - punkt widzenia autora przyjęty przy grupowaniu materiałów
źródłowych,

- przeznaczenie i sposób wykorzystania opracowania.

8.3.2. Tekst główny pracy

Tekst główny pracy przedstawia się w częściach (zwykle dwóch)
i rozdziałach, względnie w kilku rozdziałach. Klasyczne ujęcie treści pracy
kwalifikacyjnej może być wykonane w trzech rozdziałów. N i e stanowi to
jednak sztywnej zasady i faktycznie liczba rozdziałów powinna zależeć od
problemu badawczego, przyjętego tematu pracy, jej objętości
i odrębności treści, dyscypliny naukowej, a także organizacyjno -
dydaktycznych w y m a g a ń danej uczelni. Istotne jest to, aby treść w pracy była
logicznie uporządkowana. Kolejne części, rozdziały, podrozdziały, paragrafy,
punkty i podpunkty wynikały z siebie i były ze sobą powiązane. Musi być
wyraźnie zarysowana część teoretyczna i część empiryczna pracy. Część
teoretyczna ujęta jest zwykle w rozdziale pierwszym. Rozdział ten powinien
zawierać uzasadnienia rozwiązania problemu naukowego (badawczego)
zgodnie z aktualnym stanem wiedzy przedstawionym na podstawie literatury.
Układ treści tego rozdziału może być zaprezentowany w układzie
chronologicznym (historycznym) lub problemowym (przedmiotowym)
podbudowującym teoretycznie tezy pracy i pozwalający p o r ó w n y w a ć dane
teoretyczne z wynikami badań własnych zawartych w części szczegółowej
(empirycznej) stanowiącej dalsze rozdziały.
Jeśli praca ze względu na jej cel, zakres i charakter zawiera
rozbudowaną procedurę badawczą przedstawia się ją zwykle w odrębnym
rozdziale. Jest to z zasady rozdział poprzedzający badania własne. Ujmuje się
w nim zastosowane metody i techniki badawcze rozwiązywanych problemów
oraz system przetwarzania i opracowywania w y n i k ó w badań. Omawia się
również problem badawczy, tezy i hipotezy, zmienne i ich wskaźniki, dobór
i charakterystykę badanej zbiorowości oraz inne zagadnienia procedury
badawczej.
W y n i k i badań i dokonań własnych wraz z analizą, omówieniem
i uogólnieniami, stanowiącymi część szczegółową (empiryczną) pracy
prezentuje się w jednym lub kilku rozdziałach dalszych. Powinna to być treść
oryginalna wynikająca z własnych badań i przemyśleń. Prezentowana treść
tych rozdziałów powinna uwzględniać następującą kolejność:

- ekspozycję danych i ich opis,

- analizę i interpretację wyników,
 - o c e n ę danych, a przede wszystkim ich w a r t o ś c i o w a n i e
i porównywanie,
- u o g ó l n i a n i e i wnioskowanie.

Taki układ rozdziałów s z c z e g ó ł o w y c h pozwoli unikać

powtórzeń, a ich treść będzie ujęta w s p o s ó b zwarty i logiczny. Należy
r ó w n i e ż zwrócić u w a g ę , aby treść w c h o d z ą c a w zakres danego rozdziału
c a ł k o w i c i e w y c z e r p y w a ł a zasygnalizowane w tytule rozdziału kwestie
merytoryczne. T y t u ł y (nazwy) r o z d z i a ł ó w badawczych jak i tytuły (tematy)
w tych rozdziałach należy formułować ze słów, które użyto przy
redagowaniu tez (pytań problemowych). M u s z ą one przy tym być w ę ż s z e niż
tytuł pracy, tak jak paragrafów, w ę ż s z e niż tytuły (nazwy) rozdziałów
i adekwatne do przedstawianej treści.

8.3.3. W n i o s k i k o ń c o w e

Pracę d y p l o m o w ą czy też magisterską kończą wnioski. M u s z ą one

być:
- konkretne,
- udowodnione,
- adekwatne do treści pracy.

W n i o s k i k o ń c o w e s t a n o w i ą podsumowanie całości pracy w formie

syntezy w n i o s k ó w wynikających z poszczególnych rozdziałów. Należy
w nich uzasadnić otrzymane w y n i k i realizacji tez lub odpowiedzi na pytania
problemowe w aspekcie myśli przewodniej pracy (rozwiązywanego
problemu badawczego). Istotne jest by j u ż w pierwszych zdaniach wniosków
k o ń c o w y c h znalazło się w y r a ź n e stwierdzenie i ocena stopnia osiągnięcia
z a k ł a d a n e g o celu badań. W n i o s k i i ewentualne propozycje uzyskanych
rozwiązań powinny być tak s f o r m u ł o w a n e , aby uzasadniały potwierdzenie
lub odrzucenie hipotezy. M u s z ą one w e r y f i k o w a ć hipotezę, oceniać
zastosowane w pracy metody, techniki i narzędzia badawcze, a także
e k s p o n o w a ć i w s k a z y w a ć propozycje skutecznych rozwiązań kto, kiedy,
w j a k i c h warunkach i j a k i m i siłami oraz ś r o d k a m i powinien wykonać
wynikające z pracy propozycje. W n i o s k i k o ń c o w e pracy to krótka synteza jej
podstawowej problematyki uogólniająca badania w ł a s n e .
W pracach p r z e g l ą d o w y c h typu monograficznego zamiast wniosków
m o ż n a zamieścić PODSUMOWANIE. Zmierza ono w ó w c z a s do
s z c z e g ó ł o w e g o wyeksponowania uzyskanych w y n i k ó w i uogólnień badań
własnych i w rezultacie do stwierdzenia czy został osiągnięty zakładany cel
pracy i czy oraz jak zweryfikowano h i p o t e z ę .
Przy formułowaniu w n i o s k ó w zaleca się ostrożność i twórczą
s k r o m n o ś ć . Nadmierna p e w n o ś ć siebie, nie poparta p r z e k o n y w u j ą c y m i
dowodami (wynikami, danymi l i c z b o w y m i lub innymi argumentami), m o ż e
świadczyć o braku wystarczającej wiedzy i nierzetelności badawczej. Należy
zawsze p a m i ę t a ć , że stwierdzenia pewne i j e d n o c z e ś n i e prawdziwe bywają
banalne, a w i ę c jakby niewiele z n a c z ą c e i m a ł o odkrywcze. Dlatego też
trzeba je starannie i rzetelnie u z a s a d n i a ć . W z a k o ń c z e n i u w n i o s k ó w m o ż n a ,
a niekiedy nawet jest to wskazane p r z e d s t a w i a ć sugestie dalszych k i e r u n k ó w ,
metod, technik i narzędzi b a d a ń .

8.3.4. Spis literatura

Integralną częścią pracy naukowej jest literatura, a w i ę c spis

literatury i cytowana w pracy bibliografia jako źródła naukowe na podstawie
której pracę napisano. Sporządzając spis literatury i stosując odsyłacze do
źródeł bibliograficznych należy przede wszystkim d o s t o s o w a ć się do
typowych w y m a g a ń i z w y c z a j ó w o b o w i ą z u j ą c y c h w danej dyscyplinie
naukowej i ś r o d o w i s k u naukowym. S z c z e g ó l n i e w a ż n e jest, aby spis
literatury i cytowane pozycje wydawnicze były reprezentatywne dla
rozpatrywanego problemu badawczego oraz aby nie pominięto
najistotniejszych publikacji i osiągnięć specjalistycznego piśmiennictwa
d o t y c z ą c e g o opracowywanego ( r o z w i ą z y w a n e g o ) problemu.
Powołując się na literaturę (źródła) bez cytowania dosłownie treści
danego opracowania i nie czerpiąc z niego b e z p o ś r e d n i o danych należy
w tekście pracy kończącym przedstawianie myśli wyrażonej własnym
zdaniem z a m i e ś c i ć nawias kwadratowy, a w nim p o d a ć numer pozycji (jednej
lub kilku) ze spisu literatury skąd one pochodzą. Na przykład: „ ... o m ó w i o n e
zalecenia znalazły swoje ujęcie w publikacjach [3, 6, 13]". Jest to
numeryczny sposób p r z y w o ł y w a n i a bibliografii ze spisu literatury. M o ż e on
być rozbudowany i uściślony o podanie strony cytowanej pozycji. W ó w c z a s
zapis przybiera postać [12, s. 34], co oznacza, że nasze zdanie ma odbicie lub
zostało sformułowane z treści znajdującej się na s. 34, pozycji 12 spisu
literatury. Spis literatury powinien być na k o ń c u pracy. W niektórych pracach
magisterskich zamieszcza się go niekiedy na końcu k a ż d e g o rozdziału.
O d s y ł a n i e do bibliografii m o ż e też być zaznaczone sposobem
alfabetycznym. W sposobie alfabetycznym k a ż d ą pozycję identyfikuje się
i ustawia w kolejności nazwiska autora ( a u t o r ó w ) i daty wydania danej
pozycji. P r z y k ł a d o w y zapis ma postać [Pieter, 1967 s. 53]. Sposób ten
ostatnio znajduje w i ę k s z e zastosowanie g d y ż jest bardziej funkcjonalny
i mnemoniczny. U m o ż l i w i a ponadto wprowadzanie nowych odsyłaczy bez
konieczności zmiany n u m e r ó w spisu literatury.
O d w o ł y w a n i e się i p r z y w o ł y w a n i e bibliografii w treści pracy
kwalifikacyjnej m o ż n a d o k o n y w a ć r ó w n i e ż w s p o s ó b tradycyjny. Jeżeli na
przykład powołujemy się na określone sformułowanie (cytaty) zawarte
w danej publikacji, w z g l ę d n i e d o s ł o w n i e cytujemy tekst, należy w ó w c z a s
sporządzić przypis (odsyłacz). Takie przypisy oznacza się kolejnymi
numerami (liczbami) w obrębie jednego rozdziału. Umieszcza się je na tej
samej stronie, na której znajduje się o d s y ł a c z w dolnej jej części, pod
p o z i o m ą kreską o długości około 4-6 c e n t y m e t r ó w . Z a p o w i e d ź przypisu
(odsyłacza) oznacza się za p o m o c ą liczby (numeru) na końcu zdania
w postaci g ó r n e g o indeksu (o pół wiersza w y ż e j niż tekst). Jeśli tekst cytuje
się dosłownie, należy w y r ó ż n i ć go za p o m o c ą c u d z y s ł o w u .
Na przykład: „ U j m o w a n i e metodologii ogólnej w wąskim znaczeniu
ogranicza się do analizy procesu badawczego, ..."
W przypadku ponownego p o w o ł y w a n i a się na uprzednio cytowane
źródło zamiast tytułu pisze się nazwisko (nazwiska) autora (autorów), skrót
„op. cit." (opus citatum - dzieło cytowane) oraz numer strony, z której go
zaczerpnięto. Przypis ma w ó w c z a s postać:

„ P r z e d m i o t e m badań technik socjometrycznych jest, w i ę c wzajemna

ocena c z ł o n k ó w grupy jak i stosunków panujących między indywidualnymi
członkami grupy". 2

Przypis ten oznacza, że pozycja bibliograficzna wymienionych

a u t o r ó w była j u ż cytowana. Jeżeli to samo źródło cytuje się kolejny raz lub
jeszcze kilkakrotnie, pomija się w ó w c z a s nazwisko autora (autorów),
a pisze się tylko skrót „ i b . " albo podaje pełny wyraz „ i b i d e m " , ewentualnie
po polsku „ t a m ż e " ( m o ż n a zastosować też skrót ,Jw.") oraz wskazuje numer
strony, na przykład: „ Z a s a d n i c z y m przeznaczeniem badań naukowych jest
bowiem nie tylko stwierdzenie w y s t ę p o w a n i e różnego rodzaju zjawisk,
faktów, czy ich wartości, lecz przede wszystkim wyjaśnienie ich istoty..." 3

Zaleca się, żeby w treści pracy s t o s o w a ć jednolitą zasadę

sporządzania przypisów, to znaczy s t o s o w a ć tylko „ib.", lub „tamże", albo
„jw.".

' Markocki Z., Kubielski W.: Wybrane zagadnienia metodologii badań społecznych.
Instytut Pedagogiki WSP, Słupsk 1995, s. 4.
2
Markocki Z., Kubielski W.: op. cit., s. 55.
3
Tamże, s. 70 (lub jw., s. 70).
 Wszelkie komentarze, dodatkowe wyjaśnienia, zastrzeżenia i uwagi
piszącego pracę m o ż n a r ó w n i e ż p o d a w a ć w formie przypisu. Na przykład
jeżeli się chce zwrócić u w a g ę na rozbieżność p o g l ą d ó w różnych autorów, co
w badaniach naukowych jest rzeczą o c z y w i s t ą to należy wyjaśnić, j a k i
pogląd i z którego źródła przyjęto za p o d s t a w ę do dalszych rozważań, lub
dlaczego odrzucono i dlaczego swoje w y n i k i przyjmuje się jako pewne
i poprawne. Przypis oznaczający komentarz sporządza się w ten sposób,
że po zdaniu kończącym fragment tekstu, w którym pragnie się wyjaśnić
określone pojęcie lub zagadnienie, w z g l ę d n i e p o d a ć w ł a s n e stanowisko
i komentarz, pisze się kolejny numer przypisu w danym rozdziale, a na dole
strony umieszcza się stosowne w y j a ś n i e n i e .
4

N a l e ż y pamiętać, iż w pracy naukowej, a szczególnie kwalifikacyjnej

najistotniejszym jest, aby przestrzegać jednej i tej samej zasady
postępowania. Sporządzając, w i ę c spis literatury i cytując bibliografię należy
przestrzegać następujących zaleceń:

- w spisie należy z a m i e s z c z a ć tylko te pozycje bibliograficzne

(monografie, książki, artykuły, instrukcje), na które
p o w o ł u j e m y się i cytujemy je w tekście pracy oraz te
materiały, które podajemy jako źródło danych ( w y n i k ó w ) ,
- w przypadku fragmentów tekstu o charakterze
kompilacyjnym należy to w y r a ź n i e zaznaczyć jednym
z o m ó w i o n y c h s p o s o b ó w jednolicie w całej pracy,
- nie należy zamieszczać pozycji bibliograficznych
o charakterze o g ó l n y m i elementarnym, nie dotyczących
bezpośrednio tematyki pracy, na przykład słowników,
podręczników, skryptów i innych akademickich pomocy
dydaktycznych,
- spis literatury należy sporządzać w układzie alfabetycznym
autorów, tytułów samoistnych wydawnictw, prac
anonimowych i zbiorowych oraz wydawnictw ciągłych,
- w przypadku wydawnictw zbiorowych, gdy redaktorem jest
jedna osoba piszemy jej nazwisko wraz ze skrótem („red.")
w nawiasie okrągłym; jeżeli jest d w ó c h lub trzech autorów,
to wymieniamy ich nazwiska; gdy jest ich w i ę c e j , piszemy

4
w swoich badaniach podzielam pogląd, że „... kontrola jest koniecznym procesem
0 zasadniczym znaczeniu, przez który menedżerowie doprowadzają do tego, by
rzeczywista działalność odpowiadała planowej". Czermiński A . , i in.: Organizacja
1 zarządzanie, Wyd. U G , Gdańsk 1993. s. 112.
 tylko nazwisko pierwszego autora z dopiskiem „i in.";
kolejność nazwisk a u t o r ó w powinna być taka sama,
jak w wydawnictwie ź r ó d ł o w y m (czasami nie jest ona
alfabetyczna).

Korzystając z cudzych prac naukowych i cytując ich treść, dane,

tabele, schematy, fotografie oraz rysunki należy zawsze u p e w n i ć się czy
autor lub wydawca nie wnosi zastrzeżeń, co do ich przedruku. Jeżeli wnosi
należy od właściciela praw autorskich uzyskać p i s e m n ą zgodę na ich
wykorzystanie.

8.3.5. Elementy informacyjno - pomocnicze pracy kwalifikacyjnej

Do e l e m e n t ó w informacyjno - pomocniczych pracy kwalifikacyjnej

zaliczamy:

- spis treści pracy,

- wykaz skrótów i z n a k ó w graficznych,
- stronę tytułową.

W spisie treści podaje się nazwy (tytuły) oraz numery stron,

na których znajduje się początek odpowiednich fragmentów treści pracy,
to znaczy:

- wstępu,
- kolejnych rozdziałów, p o d r o z d z i a ł ó w i paragrafów z ich
numeracją
- wniosków końcowych,
- spisu literatury,
- wykazu skrótów i z n a k ó w graficznych,
- spisu tabel, r y s u n k ó w , s c h e m a t ó w i w z o r ó w ,
- załączników (o ile nie znajdują się w osobnym tomie).

Spis treści pracy powinien być zamieszczony na początku pracy,

b e z p o ś r e d n i o po stronie tytułowej. W y k a z s k r ó t ó w i z n a k ó w graficznych
umieszcza się po spisie literatury. W wykazie tym podaje się w pierwszej
kolejności, w układzie alfabetycznym oznaczenia i skróty stosowane w pracy.
N i e umieszcza się w nim o z n a c z e ń (symboli) legalnych jednostek miar SI
oraz powszechnie znanych i stosowanych s k r ó t ó w takich jak na przykład:
P K P , N B P , P K O , ... . W drugiej kolejności należy p o d a ć wykaz z n a k ó w
graficznych.
Tabele, rysunki, schematy i wzory m u s z ą być ujęte w odrębne
zestawienia. Osobne dla tabel i osobne dla innych ilustracji graficznych.
Kolejność w tych zestawieniach w y n i k a z kolejności zamieszczonej w treści
pracy. Podając tabele i inne ilustracje graficzne w treści pracy należy je
z a p o w i e d z i e ć i opisać. Zapowiedzenie tabeli, rysunku czy też innej grafiki
w treści pracy dokonuje się poprzez podanie na końcu odpowiedniego zdania
w nawiasie skrótu (na przykład: tab., rys. schemat, ...) i p o d w ó j n e g o numeru
(tab. 8.1.). P o d w ó j n y numer oznacza kolejność danego rozdziału i kolejność
tabeli czy też schematu w rozdziale. K a ż d y z tych informacyjnych e l e m e n t ó w
powinien posiadać opis. Opis jest ich tytułem. T y t u ł powinien zawierać
p o d w ó j n y numer i jakie dane (wyniki) lub, co ilustruje zamieszczona grafika
(na przykład: Rys. 8.1. K r z y w a uwagi u c z n i ó w lub Tab. 8.1. Wydajność
pracy w Stoczni „ W I S Ł A " w styczniu 2002r.)
Opis tabel ( s c h e m a t ó w ) zamieszcza się nad tabelą (schematem).
Zawiera on słowo Tabela (Schemat) (zawsze z dużej litery), numer rozdziału,
kolejny numer tabeli (schematu) w danym rozdziale oraz wyjaśnienia, co jest
przedstawiane. Nadając tytuł tabeli m o ż n a s t o s o w a ć skrót „ T a b . nr i tytuł".
Jeżeli tabela jest cytowana z literatury należy p o d a ć źródło, to jest autora
( a u t o r ó w ) i numer ze spisu literatury. P r z y k ł a d o w y opis tabeli przedstawia się
następująco:

Tab.8.1. Tytuł tabeli [23]

Podtytuł
K
0 Pola Pola Pola
L
U M A K I E T A
M
N Wiersz
A

Ź r ó d ł o : Rocznik Statystyczny G U S , s. 47

Jeżeli tabela została sporządzona na podstawie k i l k a źródeł,

to bezpośrednio pod nią należy umieścić wyjaśniający przypis nie numerując
go. Czasami zamiennie u ż y w a się nazwy „Tablica". N a l e ż y wtedy
konsekwentnie s t o s o w a ć tę n a z w ę w całej pracy, to znaczy, że w danej pracy
u ż y w a m y tylko jednego określenia „ T a b l i c a " lub „ T a b e l a " .
Opisy r y s u n k ó w i fotografii wykonuje się pod rysunkiem (fotografią).
N a l e ż y p o d a ć skrót „ R y s . " , jego p o d w ó j n y numer i n a z w ę (tytuł). Rysunki
(fotografie, ryciny) numeruje się p o d w ó j n y m i numerami w obrębie rozdziału.
Na przykład: Rys. 8.1. K r z y w a uwagi u c z n i ó w ( D . Camegie) [ 4 ] oznacza,
że jest to pierwszy rysunek w rozdziale 8, autorstwa D. Camegie,
zaczerpnięty z 4 pozycji spisu literatury.

Rys. 8.1. K r z y w a uwagi u c z n i ó w (D.Camegie) [ 4 ]

Strona t y t u ł o w a pracy kwalifikacyjnej jest t a k ż e jej elementem

informacyjnym. U jej góry zamieszcza się n a z w ę uczelni, wydziału lub
instytutu, w którym praca została opracowana. Centralnie powinien być
wypisany temat pracy, a wyżej Imię i N a z w i s k o wykonawcy. Z w y k l e pod
nazwiskiem, które m o ż e być przesunięte na lewą stronę umieszcza się nr
albumu studenta. Poniżej tematu pracy, po prawej stronie podaje się katedrę
lub zakład, w którym pracę napisano oraz tytuł i stopień naukowy oraz imię
i nazwisko promotora, a jeszcze niżej ewentualnych konsultantów.
Na samym dole umieszcza się miejscowość i rok. W wielu uczelniach strona
t y t u ł o w a pracy jest znormalizowana i należy ją w takiej formie stosować
(zał. 4, 5, 6,7 ).
 Wnioski k o ń c o w e

Poprawne i skuteczne rozwiązania oraz przedstawienie w formie

pracy naukowej (kwalifikacyjnej) p r o b l e m ó w jakiejkolwiek działalności
s p o ł e c z n o - gospodarczej, edukacyjno - wychowawczej, kulturalnej i innej
zależy od przestrzegania o k r e ś l o n y c h zasad, a w tym przede wszystkim
rzetelności, ścisłości, kolejności i konsekwencji stosowania adekwatnych do
problemu badawczego i sytuacji ( o k o l i c z n o ś c i ) metod, technik i narzędzi
badawczych. Z tych też w z g l ę d ó w w niniejszym opracowaniu z w r ó c o n o
szczególną u w a g ę na istotę i zadania badań naukowych, poprawne stawianie
p r o b l e m ó w badawczych, tez i hipotez, w y ł a n i a n i e zmiennych i ich
w s k a ź n i k ó w , d o b ó r metod, technik i narzędzi badawczych oraz organizację
i realizację poszczególnych e t a p ó w (czynności w nich zalecanych) procesu
poznania naukowego (badawczego). Jeżeli w tym zakresie zalecane
procedury zostaną poprawnie, rzetelnie i starannie wykonane, problem
badawczy uzasadniony, właściwie sformułowany i rozwiązany, pozwoli to
z wysokim p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m z w e r y f i k o w a ć hipotezę (y) i w rezultacie
osiągnąć zakładany cel badań oraz pracy, nadając jej tym samym w y s o k ą
rangę n a u k o w ą i użyteczność społeczną.
 Spis literatury

1. Ajdukiewicz K . : L o g i k a pragmatyczna. P W N , Warszawa 1975.

2. 4*.T**»l*»€»f' ^ J.0. F|V»»7A
Ł ;
itoźrt 2 M y t f żeń. Identyfikacja problemów,
P O L T E X T , Warszawa 1997. '
3. Antoszkiewicz J.: Metody heurystyczne. T w ó r c z e rozwiązywanie.
Wyd.II, P W E , Warszawa 1990.
4. A p a n o w i c z J.: Zarys metodologii prac dyplomowych z organizacji
i zarządzania. W y d . W S A i B, G d y n i a 1997.
5. Bereźnicki F.: Prace magisterskie z pedagogiki. W y d . Uniwersytet
Szczeciński, Szczecin 1996.
6. Blaug M . : Metodologia E k o n o m i i . P W N , Warszawa 1995.
7. Cempel C: Jak pisać i p u b l i k o w a ć pracę naukową. Zakład Graficzny
Politechniki Poznańskiej, Poznań 1983.
8. Czermiński A . , Grzybowski M . : Wybrane zagadnienia z organizacji
i zarządzania. W y d . W S A i B, G d y n i a 1996.
9. Gambareli G . , Łucki Z . : Jak p r z y g o t o w a ć pracę d y p l o m o w ą lub
doktorską. U N I W E R S T A S , K r a k ó w 1998.
10. Hydzik B . : Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych w wojsku.
M O N , Warszawa 1972.
11. K m i t a J.: Szkice z teorii poznania naukowego. P W N , Warszawa 1976
12. K o l m a n R.: Poradnik dla d o k t o r a n t ó w i habilitantów. T N O i K,
Bydgoszcz 1997.
13. Kotarbiński T.: Dzieła wszystkie. Elementy teorii poznania, logiki
formalnej i metodologii nauk. Ossolineum 1990.
14. K o ź m i ń s k i A . K . , Obłój K . : Zarys teorii r ó w n o w a g i organizacyjnej.
P W E , Warszawa 1989.
15. Koźmiński A . K . : Zarządzanie tu i teraz, W y d . W S O i Z, Warszawa
1996.
16. K r z a k i e w i c z K. (red.): Podstawy organizacji i zarządzania, (wyd. II).
Akademia Ekonomiczna, Poznań 1994.
17. Ł o b o c k i M . : Metody badań pedagogicznych. P W N , Warszawa 1984.
18. Majchrzak J., Mendel T.: Metodyka pisania prac magisterskich
i dyplomowych. W y d . Akademia Ekonomiczna, Poznań 1995.
19. Majkut J.: O teorii i praktyce badań naukowych. W y d . W S O W R i A,
Toruń 1992.
20. M a r k o c k i Z, Kubielski W . : Wybrane zagadnienia metodologii badań
społecznych. W y d . W S P , Słupsk 1995.

148
21. Martyniak Z . : Prekursorzy nauki organizacji i zarządzania. P W E ,
Warszawa 1989.
22. N o w a k . S.: Metodologia badań s p o ł e c z n y c h . P W N , Warszawa 1985.
23. Obłój K . : Strategia organizacji, P W E , Warszawa 1998.
24. Pieter J.: Zarys metodologii pracy naukowej. P W N , Warszawa 1975.
25. Pieter J.: Z zagadnień prac naukowych. Ossolineum 1974.
26. P i l c h T.: Zasady badań pedagogicznych. W y d . „ Ż a k " , Warszawa 1995.
27. Pytkowski W . : Organizacja badań i ocena prac naukowych. P W N ,
Warszawa 1985.
28. Sikorski Cz.:Profesjonalizm. Filozofia zarządzania nowoczesnym
p r z e d s i ę b i o r s t w e m . P W N , Warszawa 1995.
29. Święcicki M . : Jak s t u d i o w a ć ? Jak pisać pracę magisterską ? P W N ,
Warszawa 1971.
30. W i l s o n E„ Bright J.: W s t ę p do badań naukowych. P W N , Warszawa
1968.
31. Wójcik K . : Piszę pracę magisterską. W y d . Szkoła G ł ó w n a Handlowa,
Warszawa 1995.
32. Zaczyński W . : Praca badawcza nauczyciela, (wyd. I V ) , WS i P,
Warszawa 1995.
33. Zieleniewski J.: Podstawowe pojęcia teorii i s y s t e m ó w , organizacji,
sterowania i zarządzania. W s p ó ł c z e s n e problemy zarządzania. P W N ,
Warszawa 1974.
34. Zieleniewski J.: O organizacji badań naukowych. P W E , Warszawa
1975.
35. Zieleniewski J.: Organizacja z e s p o ł ó w ludzkich. W s t ę p do teorii
organizacji i kierowania. P W N , Warszawa 1976.
 Załącznik 1

(Imię i Nazwisko)

KONCEPCJA

PRACY NA TEMAT

Problem badawczy:

Tezy (pytania problemowe, problemy s z c z e g ó ł o w e ) :

Hipoteza(y):

Zmienne i ich w s k a ź n i k i :

Metoda(y), techniki i n a r z ę d z i a badawcze:

Teren b a d a ń :

U k ł a d treści pracy
( R o z d z i a ł y i p o d r o z d z i a ł y pracy):
 Załącznik 2

(Imię i Nazwisko)

HARMONOGRAM PRACY:

Czynności Termin
realizacji
Studiowanie literatury

Gromadzenie materiałów źródłowych

Systematyzowanie pojęć i precyzowanie

problemu badawczego, tez, hipotez(y),
zmiennych i tematu pracy
Przyjęcie procedury badawczej

D o b ó r metod, technik i narzędzi badawczych

Badania: - wstępne,
- zasadnicze,
- uzupełniające.
Redakcyjne opracowanie:
- w y n i k ó w badań.
- r o z d z i a ł ó w pracy,
- pracy w całości.
Przedstawienie promotorowi do oceny
brudnopisu pracy
[Egzamin magisterski
 Załącznik 3

(Imię i Nazwisko)

UKŁAD TREŚCI PRACY

Na temat:

Wstęp:
- Uzasadnienie wyboru tematu,
- C e l pracy,
- Zakres pracy,
- Charakterystyka metod, technik i narzędzi badawczych,
- Procedura badawcza,
- Charakterystyka literatury tematu,
- Ocena materiałów ź r ó d ł o w y c h ,
- Charakterystyka p o s z c z e g ó l n y c h r o z d z i a ł ó w pracy.

Tekst g ł ó w n y pracy:
- Ujęcie tekstu pracy w kilku rozdziałach lub częściach
i rozdziałach.
- W treści rozdziałów należy u w z g l ę d n i ć :
1) E k s p o z y c j ę danych i ich opis
2) Analizę i interpretację w y n i k ó w ,
3) O c e n ę danych i ich w a r t o ś c i o w a n i e ,
4) Uogólnianie i wnioskowanie.

Wnioski k o ń c o w e :
- Synteza w n i o s k ó w wynikających z poszczególnych rozdziałów.
- W y r a ź n e stwierdzenie czy został osiągnięty cel pracy i badań.
- W j a k i m zakresie i na j a k i m poziomie istotności została
zweryfikowana hipoteza.

Literatura:
Spis (osobno) dla: tabel, r y s u n k ó w , fotografii, ...
Załączniki:
 Załącznik 4

W Y Ż S Z A S Z K O Ł A ADMINISTRACJI I BIZNESU
WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA I MARKETINGU

Imię i N a z w i s k o Magistranta (Dyplomanta)

Nr albumu:

TYTUŁ PRACY

Praca magisterska (dyplomowa)

napisana
w Katedrze Organizacji i Z a r z ą d z a n i a
pod kierunkiem
(Tytuł, stopień naukowy,
Imię i N a z w i s k o Promotora)

W roku akademickim

M i e j s c o w o ś ć , Rok
 Załącznik 5

AKADEMIA MARYNARKI WOJENNEJ

im. B o h a t e r ó w Westerplatte

INSTYTUT NAWIGACJI
I HYDROGRAFII MORSKIEJ

PRACA MAGISTERSKA (DYPLOMOWA)

TEMAT PRACY

Wykonawca:

Kierownik pracy: Szef Katedry:

Data wydania tematu:

Data p r z y j ę c i a pracy:

Tekst i obliczenia (stron):

Rysunki (arkuszy):

Ocena pracy przez k a t e d r ę :

Ocena pracy przez k o m i s j ę e g z a m i n a c y j n ą : . .

GDYNIA, ROK
 Załącznik 6

POMORSKA AKADEMIA PEDAGOGICZNA

INSTYTUT PEDAGOGIKI

I m i ę i Nazwisko Magistranta (Dyplomanta)

Numer albumu:

TYTUŁ PRACY

Praca magisterska (dyplomowa)

napisana
w Z a k ł a d z i e Dydaktyki O g ó l n e j
pod kierunkiem naukowym
(Tytuł, imię i nazwisko promotora)

W roku akademickim:

SŁUPSK, R O K
 Załącznik 7

AKADEMIA MUZYCZNA
IM. STANISŁAWA MONIUSZKI
(WYDZIAŁ, INSTYTUT)

(Imię i Nazwisko Magistranta)

TYTUŁ PRACY

Praca magisterska
napisana
w Katedrze
w specjalności
pod kierunkiem
(Tytuł i stopień naukowy,
I m i ę i N a z w i s k o Promotora)

GDAŃSK, ROK
 Załącznik 8

(Pieczęć uczelni)

( M i e j s c o w o ś ć i data)

Pan/Pani

Proszę o ocenę załączonej pracy magisterskiej (dyplomowej)

studenta (ki):

Egzamin magisterski (dyplomowy) przewiduję w dniu:

Dziekan

OCENA PRACY MAGISTERSKIEJ (DYPLOMOWEJ)

T y t u ł pracy:

I m i ę i nazwisko: ...

Nr albumu

Seminarium:

Katedra ( Z a k ł a d ) :
1. C z y treść pracy odpowiada tematowi o k r e ś l o n e m u w tytule:

2. Ocena układu pracy, struktura podziału treści, kolejność

rozdziałów, k o m p l e t n o ś ć tez i inne elementy pracy:

3. Merytoryczna ocena pracy:

4. Inne uwagi:

5. C z y i w j a k i m zakresie praca stanowi nowe ujęcie problemu:

6. Charakterystyka doboru literatury i wykorzystania źródeł:

7. Ocena formalnej strony pracy ( p o p r a w n o ś ć j ę z y k a , opanowanie

techniki pisania, o d s y ł a c z e ) :

8. S p o s ó b wykorzystania pracy (publikacja, udostępnienie

instytucjom, materiał ź r ó d ł o w y ) :

9. P r a c ę oceniam jako:

(data) (podpis)
 Uwaga dla promotora:

O p i n i a promotora obok konkretnych odpowiedzi na zawarte

w p o w y ż s z y m druku pytania powinna m o ż l i w i e najrzetelniej ujmować
rzeczywiste osiągnięcia magistranta (dyplomanta). Chodzi o to aby obok
danych takich jak: ilość stron pracy, tytuły rozdziałów i podrozdziałów,
liczby r y s u n k ó w , tabel, s c h e m a t ó w i załączników treść opinii umiejscowiła
pracę w systemie (stanie) obowiązującej wiedzy. O d p o w i a d a ł a na pytania
j a k i w k ł a d wnosi ona do danej specjalności naukowej. C z y jest rozwiązaniem
oryginalnym, czy też kompilacją. Powinna także oceniać umiejętności
i z a a n g a ż o w a n i e magistranta (dyplomanta) w zakresie korzystania z literatury
i gromadzenia oraz opracowania danych ź r ó d ł o w y c h . Określać również
p o p r a w n o ś ć stosowania metod, technik i narzędzi badawczych do
rozwiązania postawionego problemu badawczego i wyjaśnienia przewodniej
myśli zawartej w celu pracy i przedmiocie badań.
O p i n i a promotora musi m i e ć charakter utylitarny i odnosić się do
c z y n ó w i p r o c e s ó w w samodzielnej pracy twórczej (badawczej) magistranta
(dyplomanta) w toku s e m i n a r i ó w i pisania pracy.

Uwagi dla recenzenta:

Recenzja powinna być k r y t y c z n ą o c e n ą treści pracy magisterskiej

(dyplomowej) o najwyższym stopniu obiektywizmu faktycznych osiągnięć
( d o k o n a ń ) magistranta (dyplomanta). Obok konkretnych i jednoznacznych
odpowiedzi na pytania znajdujące się w druku p o w y ż s z e j recenzji musi ona
oceniać:

- myśl p r z e w o d n i ą pracy,
- rozwiązania badawcze,
- z a s t o s o w a n ą procedurę b a d a w c z ą
- weryfikację hipotezy i stopień osiągnięcia celu pracy i badań
naukowych,
- edytorską formę pracy ze s z c z e g ó l n y m z w r ó c e n i e m uwagi na
poprawność językową.

Recenzja musi w y r a ź n i e s t w i e r d z a ć czy praca kwalifikuje się

(spełnia wymagania) jako praca magisterska (dyplomowa), a jej wykonawca
na tej podstawie m o ż e u z y s k a ć tytuł (stopień) zawodowy magistra
(licencjata).