RAMAYAN - 7 - Shyam Kulkarni

अयोध्याकाांड
७
वाल्मिकीरािायण- ७ िराठी श्याि कुलकणी
ई साल्ित्य प्रल्िष्ठान
सादर करीि आिे
-श्रीवाल्मिकी रािायण-
खडां ७- अयोध्याकाडां
िूळ सस्ं कृत व िराठी श्लोकिय अनुवाद-श्री.श्याि कुलकणी
2
This declaration is as per the Copyright Act
- श्रीवाल्मिकी रािायण – खडां ७ 1957. Copyright protection in India is available

for any literary, dramatic, musical, sound
recording and artistic work. The Copyright Act
िराठी सिश्लोकी अनुवाद : श्री. श्याि कुलकणी १९५७ provides for registration of such works.
Although an author’s copyright in a work is
पत्ता : द्वाराश्री. जयविं कुलकणी, ”गन्धार” फ़्लॅटक्र. ५/४ recognised even without registration.
आयल्ियल कॉलनी, कोथरूि पणु े४११०२९ Infringement of copyright entitles the owner to
संपकक – व्िॉट्सऍपक्र. ९७६५४५६५८१ remedies of injunction, damages and accounts.
Email : sgk६६४२@gmail. com

या पस्ु िकािील लेखनाचे सवक िक्क अनवु ादकाकिे सरु ल्िि असनू पस्ु िकाचे ल्कंवा त्यािील अंशाचे पनु िकद्रु ण वा नाट्य, ल्चत्रपट ल्कंवा
इिर रुपािं र करण्यासाठी अनवु ादकाची लेखी परवानगी घेणे आवश्यक आिे. िसे न के मयास कायदेशीर कारवाई (दिं व िरुु ं गवास)
िोऊ शकिे.
3
प्रकाशक: : ई साल्ित्य प्रल्िष्ठान
www.esahity.com
esahity@gmail.com
Whatsapp- 9987737237
प्रकाशन : १२ ऑगस्ट २०२३
©esahity Pratishthan®2023
• ल्वनािमू य ल्विरणासाठी उपलब्ध.
• आपले वाचनू झामयावर आपण िे फ़ॉरविक करू शकिा.
• िे ई पस्ु िक वेबसाईटवर ठे वण्यापवु ी ल्कंवा वाचनाव्यल्िररक्त कोणिािी वापर करण्यापवु ी ई-साल्ित्य प्रल्िष्ठानची लेखी परवानगी घेणे आवश्यक
आिे.
4
श्री श्याि कुलकणी (काव्यानुवादक)

यत्रं अल्ियांल्त्रकी िास्टसक पदवी M. E. १९७५
अल्ियांल्त्रकी ििाल्वद्यालयािनू प्राध्यापक म्िणनू ल्नवत्तृ .
लेखनाची लिानपणापासनू आवि. ल्कलोस्कर, िनोिर,
वसंि, प्रपंच, लोकसत्ता अशा अनेक ल्नयिकाल्लकांिधनू
स्फुटलेखन प्रकाल्शि
5
प्रास्िाल्वक
ग्रन्थ पणू ण होण्यापवू ीच प्रस्तावना ल्िल्हणे हा ियाणदाल्तभङ्ग आहे आल्ण 24,000 श्लोकाच्ां या
“वामिीकीय रािायण” या ग्रन्थातीि 350-400 श्लोकाचां े रूपान्तरण हे तर िळ ू ग्रन्थाचा साठावा
भाग पणू ण करण्यासारखे आहे. त्यािळ ु े हे दोन शब्द के वळ ईसाल्हत्य चे श्री. सल्ु नळ सािन्त याांचे
ऋण िान्य करण्यासाठी ल्िहीत आहे. के वळ त्याांच्या आग्रहािळ ु े च िी हे िोठे काि अगां ावर घेतिे
त्याबद्दि िी त्याांचे आभार िानतो.
6
या ग्रन्थास डॉ. रल्वन थत्ते याच्ां यासारख्या िहान व्यक्तीचा आशीवाणद िाभणे हे िाझे
िहद्भाग्य!
हे काि िाझ्या हातनू पणू ण होण्याचे भाग्य ििा िाभो येवढीच ईश्वरचरणी प्राथणना !
श्याि कुिकणी
7
Dr. Ravin Thatte

श्याि कुिकणी ह्ाचां ी आल्ण िाझी ओळख खरे तर िाझ्या व्यवसायािळ ु े
(प्िाल्स्टक सर्णन \ सघु टन शमय) झािी होती ह्ाची त्याांनी ििा हमिीच ह्ा त्याांच्या
प्रकमपाबद्दि चचाण करताांना करून ल्दिी . पढु े िी ज्ञानेश्वरीवर ल्िल्हण्यास सरुु वात के मया
नांतर देखीि आिची भेट झािी होती हे िात्र आठवते. हा रािायणावरचा त्याांचा प्रयत्न
\प्रकमप बघनू आल्ण वाचनू िी थक्क झािो आहे . के वढे प्रचडां काि आहे हे! ह्ा पवू ी
त्यानां ी भगवत गीतेवर, रािरक्षेवर आल्ण िेघदतू ावर अशीच सिश्लोकी ल्िल्हण्याची
कािल्गरी के िी आहे हे कळमयावर तर िी अवाक् झािो . असिा िाणसू िाझ्या पररचयाचा
8
आहे हे कळून धन्य वाटिे. त्याांनी हे सगळे काि "िी स्वानदां ासाठी करत आहे" असे
ल्िल्हिे आहे . सगळ्या िोठ्या कृती ह्ा स्वानदां ातनू च ल्निाणण होतात हे फार र्नु े सत्य इथे
परत उर्ळिे आहे. ही हमिीची सिश्लोकी , रािायणाची, आताच वाचिी. ती फार छान
उतरिी आहे आल्ण वाचतानां ा ल्खळवनू ठे वते. प्रकमप अर्नू पणू ण व्ह्ायचा आहे तो
नक्कीच पणू ण होईि अशी खात्री आहे आल्ण त्यासाठी िाझ्या सारख्या अनेकाांच्या शभु ेच्छा
पोहोचवण्याचे काि िी आनांदाने करतो आहे.
Dr. रल्वन थत्ते
(प्लॅस्टिक सर्जन व संटकृत पंस्ित. अध्यात्मावर ११ पुटतके प्रकास्ित)
9
श्रीवाल्मिकी
रािायण-
१ ते ६
वाचण्यासाठी
मुखपृष्ांवर स्ललक
करावे
५ 10
- अथ श्रीवाल्मिकी रािायण- ७
11
अयोध्याकाण्ि सर्ज 44
स्वलपन्ती तथा तां तु कौसलयां प्रमदोत्तमाम्‍।

इदध ं मे स्टथता धनं सुस्मत्रा वालयमब्रवीत््‍॥1॥
ल्ियाांत ज्येष्ठ कौसमया रुदन कररता पाहता ।
सल्ु ित्रा धिणपरायण वाक्य धिणयक्त
ु वदे ॥1॥
12
तवाये सद्गुणैयजुक्त: स पुत्र: पुरुषोत्तम ।

स्कं ते स्वलस्पतेनैवं कृपणं रुस्दतेन वा ॥2॥
आये उत्ति गणु े यक्त
ु श्रीराि तव पत्रु र्ो ।
ल्विाप करणे योग्य नसे व्यथणल्च ते असे ॥2॥
यटतवाये र्त: पुत्रटत्यलत्वा राज्यं महाबल: ।
साधु कुवजन््‍महात्मानं स्पतरं सत्यवास्दनम्‍॥3॥
स्िष्टैराचररते समयक्षश्वत््‍प्रेत्य फलोदये ।
रामो धमे स्टथत: श्रेष्ो न स िोच्य: कदाचन ॥4॥
13
आये पत्रु तझु ा राज्य त्यर्नु ी र्ाइ िहाबिी ।

सत्यवादी ल्पता व्हावा िहात्िा म्हणल्ु न वनी ॥3॥
पाळी सत्परुु षधिण फळ उत्ति ज्या ल्िळे ।
धिाणत्म्यास्तव कदाल्प शोक करणे योग्य ना ॥4॥
वतजते चोत्तमां वस्ृ त्तं लक्ष्मणोऽस्टमन््‍सदानघ:।
दयावान््‍सवजभूतेषु लाभटतटय महात्मन: ॥5॥
असे िक्ष्िण ल्नष्पाप दयाळू श्रीरािासवे ।
सदैव उत्ति वागे िाभदायक गोष्ट ही ॥5॥
14
अरण्यवासे यद्‍दु:खं र्ानन्त्येव सख ु ोस्चता ।

अनुर्च्छस्त वैदेही धमाजत्मानं तयात्मर्म्‍॥6॥
सख
ु भोगण्या योग्य सीता र्ाणल्ु नया वनी ।
असे द:ु ख तरी पत्रु ा धिाणत्म्यातव अनसु रे ॥6॥
कीस्तजभूतां पताकां यो लोके भ्रमयस्त प्रभु:।
धमज: सत्यव्रतपर: स्कं न प्राप्तटतवात्मर्:॥7॥
कीतीपताका आपि ु ी र्गी फडकल्व र्ो प्रभु ।
धिणस्वरूप श्रीरािा कोणते श्रेय़ ना ल्िळे ?॥7॥
15
व्यक्तं रामटय स्वज्ञाय िौयं माहात्मयमुत्तमम्‍।

न र्ात्रमंिुस्भ: सयू ज: संतापस्यतुमहजस्स ॥8॥
िाहात्म्य शौयण उत्ति श्रीरािाचे र्ाणनु ी ।
सयू णही गात्रा त्याच्या सतां प्त न करू शके ॥8॥
स्िव: सवेषु कालेषु काननेभ्यो स्वस्न:सतृ : ।
राघवं यक्तु िीतोष्ण: सेस्वष्यस्त सख ु ोऽस्नल: ॥9॥
सवणदा िांगििय वायु शीतोष्ण सख ु दायक।
सेवा श्रीरघनु ाथाची करीि वल्न सवणदा ॥9॥
16
ियासमनघं रात्रौ स्पतेवास्भपररष्वर्न््‍।

धमजघ्न: सटं पृिन््‍िीतश्चन्रमा लहादस्यष्यस्त ॥10॥
रात्री श्रीराि ल्नष्पाप झोपता चद्रां शीति ।
आमहाद देइि स्पशे ल्करणे आल्िगां नु ी ॥10॥
ददौ चास्त्रास्ण स्दव्यास्न यटमै ब्रह्मा महौर्से ।
दानवेन्रं हतं दृष्टवा स्तस्मर्ध्वर्सतु ं रणे ॥11॥
ल्तल्िर्ध्वर्सतु ा ठार कररता पाहुनी रणी।
प्रदान करर ल्दव्यािे वीरास ल्वश्वाल्ित्र ज्या ॥11॥
17
स िूर: परुु षव्याघ्र: टवबाहुबलमास्श्रत:।

असत्रं टतो िरण्येऽसौ वेश्मनीय स्नवत्टयते ॥12॥
परुु षल्सहां तो राि आपमया बाहुबिावरी ।
राहीि ल्नभणय बननु ी भवु नी राहतो र्णु ॥12॥
यटयेषुपथमासाद्य स्वनािं यास्न्त ित्रव:।
कथं न पृस्थवी तटय िासने टथातुमहजस्त ॥13॥
नष्ट होत असे ज्याच्या तीराचे िक्ष्य होत र्े ।
पथ्ृ वीवर शासन त्याचे कसे शक्य न राहणे ? ॥13॥
18
या श्री: िौयं च रामटय या च कलयाणसत्त्वता ।

स्नवत्त
ृ ारण्यवास: टवं स्क्षप्रं राज्यमवाप्टयस्त ॥14॥
सौन्दयण सत्त्व रािाचे पराक्रि कमयाणकाररता ।
त्यािळ ु े वाटते शीघ्र प्राप्त राज्य करीि तो ॥14॥
सूयजटयास्प भवेत््‍सूयो ह्यग्नेरग्न: प्रभो: प्रभु:।
स्श्रया: श्रीश्च भवेदग्र्या कीत्याज स्कस्तज: क्षमाक्षमा ॥15॥
दैवतं देवतानां च भूतानां भूतसत्तमम्‍।
तटय के ह्यर्ुणा देस्व वने वाप्यथवा पुरे ॥16॥
19
सयू ाणचा सयू ण अग्नीचा अग्नी प्रभचू ा प्रभू ।

िक्ष्िीचा िक्ष्िी कीतीचा कील्तण क्षिेचा क्षिा ॥15॥
देवावां ा देव भतू ाचां ा भतू उत्ति र्ो तया ।
वनी वा नगरी राहो असे ल्नदोष सवणदा ॥16॥
पृस्थव्या सह वैदेह्या स्श्रया च पुरुषषजभ ।
स्क्षप्रं स्तसस्ृ भरेतास्भ: सह रामोऽस्भषेक्ष्यते ॥17॥
परुु षल्सांह श्रीराि सीता िक्ष्िी आल्ण धरा ।
ल्तन्हींसह आरूढ राज्यावरर तो होइि ॥17॥
20
दु:खे स्वसर्
ृ त्यश्रु स्नष्रामन्तमुदीक्ष्य यम्‍।
अयोध्यायां र्न: सवज: िोकवेर्समाहत:॥18॥
कुिचीरधरं वीरं र्च्नन्तमपरास्र्तम्‍।
सीतेवानुर्ता लक्ष्मीटतटय स्कं नाम दुलजभम्‍॥19॥
पाहुनी ज्यास ल्नघताना शोकावेगे द:ु ल्खत।
अयोध्यावासी सवण नेत्रातल्ु न अश्रु ढाळती ॥18॥
कुशचीरधारर र्ाती ल्नत्यल्वर्यी वीर ते ।
िागे सीता र्शी िक्ष्िी तयाां काय दि ु णभ ॥19॥
21
धनुर्ग्जहवरो यटय बाणखिर्ास्त्रभूत््‍टवयम्‍।

लक्ष्मणो व्रर्स्त ह्यर्ग्े तटय स्कं नाम दुलजभम्‍॥20॥
धनधु ाणऱयािां ध्ये श्रेष्ठ बाण खड्गासवे पढु े ।
िक्ष्िण स्वत: असता कोणती गोष्ट दि ु णभ ॥20॥
ृ वनवासं तं रष्टास्स पुनरार्तम्‍।
र्स्ह िोक च मोहं च देस्व सत्यं ब्रवीस्म ते ॥21॥
वदते सत्य िी देवी पाहशीि त्याना पन्ु हा ।
वनवासातनू आिेिे सोडुनी शोकिोह दे ॥21॥
22
स्िरसा चरणावेतौ वन्दमानमस्नस्न्दते ।

पुनरजक्ष्यस्स कलयास्ण पुत्रं चण्रस्मवोस्दतम्‍॥22॥
पायी िस्तक ठे वोल्न प्रणाि करता ति ु ा।
नवोल्दत चद्रां अश्या पत्रु ा कमयाणी पाहशीि तू ॥22॥
पुन: प्रस्वष्टं दृष्टवा तमस्भस्षक्तं महास्श्रयम्‍।
समुत्रक्ष्यस्स नेत्राभ्यां िीघ्रमानन्दर्ं र्लम्‍॥23॥
प्रल्वष्ट रार्भवनी अल्भल्षक्त रार्पदी ।
शीघ्र पाहुल्न आनांदे नेत्रातल्ु न अश्रु येल्ति ॥23॥
23
मा िोको देस्व दु:खं वा न रामे दृष्यतेऽस्िवम्‍।

स्क्षप्रं रक्ष्यस्स पुत्रं त्वं ससीतं सहलक्ष्मणम्‍॥24॥
नको द:ु ख करू देवी ल्चन्ती न रािा अशभु ।
सीता िक्ष्िणासह त्याां सल्ु स्थत पाहशीि त॥ू 24॥
त्वयाऽिेषो र्नश्चाय समाश्वाटयो यतोऽनये ।
कस्मदानींस्मदं देस्व करोस्ष हृस्द स्वललवम्‍॥25॥
इतरे र्नाांना सवण तू धीर देण्याऐवर्ी ।
हृदयी येवढे द:ु ख ऐसे का करतेस तू ॥25॥
24
नाहाज त्वं िोस्चतुं देस्व यटयाटते राघव: सतु :।

नस्ह रामात््‍परो लोके स्वद्यते सत्पथे स्टथत:॥26॥
देवी न शोभे शोक राघव पत्रु असे ल्र्चा ।
रािाइतका कोणी सन्िागी ल्स्थर ना असे ॥26॥
अस्भवादयमानं तं दृष्टवा ससुहृदस ं ुतम्‍।
मृदाश्र मोक्ष्यसे स्क्षप्रं मेघरेखेव चास्षजकी ॥27॥
सहृु दाांसह तव पत्रु प्रणाि कररता ति ु ा।
वषाणकाल्िन िेघासि अश्रवु षाण करशीि तू ॥27॥
25
पुत्रटते वरद: स्क्षप्रमयोध्यां पुनरार्त:।

कराभ्यां मृदुपीनाभ्यां चरणौ पीिस्यष्यस्त ॥28॥
अयोध्येत तव पत्रु येता र्ो वरदायक ।
दीघण कोिि हस्तानां ी चरणा कुरवाल्ळि ॥28॥
अस्भवाद्य नमटयन्तं िूरं ससुहृदं सुतम्‍।
मुदाझै: प्रोक्षसे पुत्रं मेघरास्र्ररवाचलम्‍॥29॥
अल्भवादन करणाऱया पत्रु ा सहृु दाांसह ।
अश्रांनू ी ल्भर्वी र्ैसी िेघिािा पवणता ॥29॥
26
आश्वासयन्ती स्वस्वधैश्च वालयै: लयोपचारे कुिलानवद्या ।

रामटय तां मातरमेवमुलत्वा देवी सुस्मत्रा स्वरराम रामा ॥30॥
आश्वासना देइ अश्या प्रकारे सल्ु ित्रा सभां ाषण कुशि असे र्ी ।
बोिनू िातेस रािचद्रां ाल्चया असे दोषरल्हत बोिल्ु न थाबां िी ती ॥30॥
स्निमय तललक्ष्मणमातृवालयं रामटय मातुनजरदेवपत्न्या:।
सद्य: िरीरे स्वननाि िोक: िर्द्जतो मेघ इवालपतोय: ॥31॥
ऐकून हे िक्ष्िण िातृ वाक्य असे होत शोक नष्ट राििातेचा ॥
र्सा शरद ऋतिु ल्धि िेघ र्िहीन ल्नल्िषात असे होत नष्ट ॥31॥
27
इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िे चतुश्चत्वाररंि: सर्ज:

॥44॥
28
अनुरक्ता महात्मानं रामं सत्यपरारमम्‍।

अनुर्ग्मु: प्रयान्तं तं वनवासाय मानवा: ॥1॥
रािावरर अनरु क्त अयोध्यावासी र्न ।
करण्या वनी ल्नवास तयािागे चािती ॥1॥
29
स्नवस्तजतेऽतीव बलात््‍सहृु द्धमेण रार्स्न ।

नैव ते संन्यवतजन्त रामटयानुर्ता रथम्‍॥2॥
दशरथा र्रर सक्तीने परतल्विे तरर अन्य र्े।
रथािागे र्ाणारे ते िागे न ल्फरती र्न ॥2॥
अयोध्यास्नलयानां स्ह पुरुषाणां महायिा:।
बभूव र्ुणसपं न्न: पण ू जचन्र इव स्प्रय:॥3॥
िहायशस्वी श्रीराि सद्गणु ी अल्तल्प्रय । ।
र्नाां अयोध्यावासी पणू ण चन्द्रासि ल्प्रय ॥3॥
30
स याच्यमान: काकुत्टथटतास्भ: प्रकृस्तस्भटतदा ।

कुवाजण: स्पतरं सत्यं वनमेवान्यपद्यत ॥4॥
प्राथणना करर श्रीराि तरी र्ाती पढु े पढु े ।
ल्पत्यास सत्य कराया पढु े र्ातच राहती ॥4॥
अवेक्षमाण: सटनेहं चक्षुषा प्रस्पबस्न्नव ।
उवाच राम: सटनेहं ता: प्रर्ा इव ॥5॥
स्नेहे पाहुल्नया त्याांना र्णु नेत्रे पीतसे ।
सांततीसि ल्प्रय त्याांना श्रीराि प्रेिाने वदे ॥5॥
31
या प्रीस्तबजहुमानश्च मय्ययोध्यास्नवास्सनाम्‍।
मस्त्प्रयाथं स्विेषेण भरते सा स्वधीयताम्‍॥6॥
अयोध्याल्नवासी हो प्रील्त बहुिान र्ो ििा ।
िाझ्यासाठी ल्वशेषत्वे तोच भरतास द्या तम्ु ही ॥6॥
स स्ह कलयाणचाररत्र: कै के य्यानन्दवधजन:।
कररष्यस्त यथावद्‍व: स्प्रयास्ण च स्हतास्न च ॥7॥
तोल्ह उत्ति चाररत्र्ये कै के यी नन्दवधणन।
तोल्ह ल्प्रय ल्हतकर तम्ु हा कररि ल्नल्ित ॥7॥
32
ज्ञानवद्ध
ृ ो वयोबालो मदृ ु वीयजर्ुणास्न्वत:।
अनुरूप: स वो भताज भस्वष्यस्त भयापह:॥8॥
र्रर कल्नष्ठ ज्ञानवद्ध
ृ कोिि तसा पराक्रिी ।
आपणा योग्य रार्ा तो करीि भय ल्नवारण ॥8॥
स स्ह रार्र्ुणैयजुक्तो युवरार्: समीस्क्षत:।
अस्प चास्प मया स्िष्टै: कायं वो भतजि ृ ासनम्‍॥9॥
तोही रार्गणु े यक्त
ु यवु रार् म्हणल्ु नया ।
तरर आता तम्ु ही त्याचे आज्ञा पािन करा ॥9॥
33
न सतं प्येद्‍यथा चासौ वनवासं र्ते मस्य।

महारार्टतथा कायो मम स्प्रयस्चकीषजया ॥10॥
िि वल्न र्ाण्याने दशरथ िहारार्ासां ि ।
नका सतां प्त व्हा तम्ु ही िि ल्प्रय करण्यास्तव ॥10॥
यथा यथा दािरस्थधजमजमेवास्श्रतो भवेत््‍।
तथा तथा प्रकृतयो रामं पस्तमकामयन््‍॥11॥
राि दाशरथी र्ैसा असे दृढ धिणपािनी ।
तैसा प्रर्ार्नाां स्वािी व्हावा तो इच्छा अशी ॥11॥
34
बाष्पेण स्पस्हतं दीनं राम: सौस्मस्त्रणा सह ।

चकषेव र्ुणैबजद्धं र्नं पुरस्नवास्सनम्‍॥12॥
परु वासी अल्तदीन अश्रु ढाल्ळत र्ात ते ।
र्णु गणु े बाधां ल्ु न राि नेत त्याां िक्ष्िणासवे ॥12॥
ते स्र्द्र्ास्स्त्रस्वधं वद्ध
ृ ा ज्ञानेन वयसौर्सा ।
वय:प्रकमपस्िरसो दूरादूचुररदं वच: ॥13॥
त्यात ब्राह्मण र्े ज्ञान,अवस्था तपश्रेष्ठ ही ।
वद्ध
ृ त्वे कांल्पत काही दरू ु नच बोिती असे ॥13॥
35
वहन्तो र्वना रामं भोभो र्ात्याटतुरंर्मा:।

स्नवतजध्वं न र्न्तव्यं स्हता भवत भतजरर ॥14॥
वेगे घेउनी रािास वनी र्ाता अश्व हो ।
स्वािीस ल्हतैषी व्हा न र्ा तल्ु म्ह वनाकडे ॥14॥
कणजवस्न्त स्ह भूतास्न स्विेषेण तुरङर्मा:।
यूयं तटमास्न्नवतजध्वं याचनां प्रस्तवेस्दता:॥15॥
सवण भतू ाां र्री होल्त कणण तीक्ष्ण अश्वा अल्त।
याचना ऐकुल्नया ही वळा परत घराकडे ॥15॥
36
धमजत: स स्विुद्धात्मा वीर: धुभदृढव्रत:।

उपवाह्याटतु वो भताज नापवाह्य: पुराद्‍वनम्‍॥16॥
श्रीराि ल्वशद्ध
ु ात्िा,वीर धिे दृढव्रत ।
भत्याण त्या न वनी नेणे नगराप्रल्त आणणे ॥16॥
एवमातजप्रलापांटतान््‍वद्धृ ान््‍प्रलपतो स्र्द्र्ान््‍।
अवेक्ष्य सहसा रामो रथादवततार ह ॥17॥
पाहुनी आतण ल्विाप कररता ल्िर् वद्ध ृ ते ।
रथातल्ु न येती खािी श्रीरािचद्रां तेधवा ॥17॥
37
पदभ्यामेव र्र्ामाथ ससीत: सहलक्ष्मण:।

संस्नकृष्टपदन्यासो रामो वनपरायण:॥18॥
िक्ष्िण सीतेसह ते पायी चािु िागिे ।
वनी र्ाणे र्री िक्ष्य चािाया हळु िागती ॥18॥
स्र्द्र्ातीन््‍स्ह पदातींटतान््‍रामश्चाररत्रवत्सल:।
न ििाक घृणाचक्ष:ु पररमोक्तुं रथेन स:॥19॥
वात्समय दयेने यक्त ु राि बैसल्ु नया रथी ।
ल्िर्ाां पाल्य येणाऱया िागे सोडु न इल्च्छती ॥19॥
38
र्च्छन्तमेव तं दृष्टवा रामं समभ्रान्तमानसा:।

ऊचु: परमसंतप्ता रामं वालयस्मदं स्र्द्र्:॥20॥
वनाकडे र्ाता रािा पाहुनी सम्रान्त ल्िर् ।
सतां प्त होउनी त्याना वदती बोि ते असे ॥20॥
ब्राह्मण्यं कृत्टनमेतत््‍त्वां ब्रह्मण्यमनुर्च्छस्त।
स्र्द्र्टकंधास्धरूढाटत्वामग्नयोऽप्यनुयान्त्वमी ॥21॥
ल्हतैषी ल्िर्ाांचे तम्ु ही म्हणनु ी सवण ब्राह्मण ।
िागे येल्त तयाां ज्याांना अनसु रे अल्ग्नदेवही ॥21॥
39
वार्पेयसमुत्थास्न च्नत्राण्येतास्न पश्य न:।

पृष्तोऽनुप्रयातास्न मेघास्नव र्लात्यये ॥22॥
शरदाल्ति शरु िेघाां सि श्वेत छत्रा आिच्ु या।
वार्पेय यज्ञी प्राप्त पहा िागतु ी येत र्े ॥22॥
अनवाप्तातपत्रटय रस्श्मसंतास्पतटय ते ।
एस्भश्छायां कररष्याम: टवैश्छत्रैवाजर्पेयकै :॥23॥
रार्श्वेतछत्र नसे त्याने रल्वल्करणे तप्त त।ू
छाया करु ति ु ा आम्ही वार्पेयछत्रे आिच्ु या ॥23॥
40
या स्ह न: सततं बुस्द्धवेदमन्त्रानुसाररणी।

त्वत्कृते सा कृता वत्स वनवासनुसाररणी ॥24॥
आिची बल्ु द्ध चािे र्ी वेदिन्त्रानसु ार ती।
तीच तर्ु अनसु रुनी वनवासाकडे ल्नघे ॥24॥
हृदयेष्ववस्तष्न्ते वेदा ये न: परं धनम्‍।
वत्टयन्त्यस्प र्ृहेष्वेव दाराश्चाररत्ररस्क्षता:॥25॥
आिच्ु या हृदयी वेद ल्स्थत परिधन आिचु ।े
राहतीि ल्िया आिच्ु या सचु ररत्र सख ु ी गहृ ी ॥25॥
41
पुननज स्नश्चय: कायजटत्वद्गतौ सक ु ृ ता मस्त:।

त्वस्य धमजव्यपेक्षे तु स्कं टयाद्‍धमजपथे स्टथतम्‍॥26॥
तझ्ु यासह र्ाण्याचा न ल्निय बदिे पन्ु हा ।
दिु णक्षल्स तचू ब्रह्माज्ञा कोण धिण पाळे र्गी ॥26॥
यास्चतो नो स्नवतजटय हंसिुललस्िरोरुहै:।
स्िरोस्भस्नजभृताचार महीपतनपांसल ु ै: ॥27॥
के स शरु हसां ासि वाधणक्ये आल्ण धल्ू ळने ।
पाया पडून ल्वनवीतो परतण्या तर्ु िा गहृ ी ॥27॥
42
बहूनां स्वतता यज्ञा स्र्द्र्ानां य इहार्ता: ।

तेषां समास्प्तरायत्ता तव वत्स स्नवतजते ॥28॥
ल्िर्ानां ी अनेक यज्ञ आरांभ के िेिा असे ।
सिाल्प्त ज्याची अविबां े तझ्ु या परतण्यावरी ॥28॥
भस्क्तमन्तीह भूतास्न र्ङर्मार्ङर्मास्न च ।
याचमानेषु तेषु त्वं भस्क्तं भक्तेषु दिजय ॥29॥
र्ड चेतन र्े भल्क्त करती सवण तझ्ु यावरी ।
याचना त्याांल्च ऐकून परतावेस तू गहृ ी ॥29॥
43
अनुर्न्तुमिक्ताटत्वां मूलैरुद्धतवेस्र्न:।
उन्नता वायुवेर्ेन स्वरोिन्तीव पादपा: ॥30॥
िळु े पकल्डती म्हणनु ी वाटती वक्षृ हे ल्स्थर ।
परर वाऱयािधल्ु न आक्रन्दल्त गिने तव ॥30॥
स्नश्चेष्टाहारसंचारा वक्ष
ृ कटथानस्नस्श्चता:।
पस्क्षणोऽस्प प्रयाचन्ते सवजभतू ानुकस्मपतम्‍॥31॥
सवण व्यवहार सोडून वक्ष ृ ावरर स्तब्ध बैसनु ी ।
पक्षील्ह प्राथणना करती कृपाळू परतण्या ति ु ा ॥31॥
44
एवं स्वरोितां तेषां स्र्द्र्ातीनां स्नवतजने ।

ददृिे तमसा तत्र वारयन्तीव राघवम्‍॥32॥
ब्राह्मणाां याचना रािा कररती परतण्यास र्े ।
तिसा दशणने वाटे अडवण्या ही येत राघवा ॥32॥
तत: समु न्त्रोऽस्प रथाद्‍स्वमुच्य श्रान्तान््‍हयान््‍समपररवत्यज िीघ्रम्‍।
पीतोदकांटतोयपररप्लुताङर्ानचारयद्‍वै तमसास्वदूरे ॥33॥
सिु न्त तेव्हाां उतरूल्न रथातनु ी अश्वाांस श्रान्त सोडुल्न िोकळे करी ।
देऊल्न र्िपान धवु ल्ू न स्वच्छ सोडी चराया तिसा तीरावरी ॥33॥
45
इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िे पञ्चचत्वाररंि: सर्ज:

॥45॥
46
ततत्टतु तमसातीरं रमयमास्श्रत्य राघव:।

सीतामुरीक्ष्य सौस्मत्रीस्मदं वचनमब्रवीत््‍॥1॥
रिणीय तिसातीरी पाहूनी सीतेकडे ।
िक्ष्िणा उद्देशनू श्रीराि वदती असे ॥1॥
47
इयमद्य स्निा पूवाज सौस्मत्रे प्रस्हता वनम्‍।

वनवासटय भरं ते चोत्कंस्ठतुमहजस्स॥2॥
वनी र्ाण्या ल्नघािो ही रात्र पल्हिी त्यातिी ।
नगरीप्रल्त र्ाण्याची आता न उत्कांठा धरी ॥2॥
पश्य िून्यान्यरण्यास्न रुदन्तीव समन्तत:।
यथास्नलयमायस्िस्नजलीनास्न मृर्स्र्द्र्ै:॥3॥
पाही शन्ू य वना र्ेथे पशु पक्षी ल्चत्कारती ।
ल्खन्न रूदन र्णु करती अवस्थेवरर आपमु या ॥3॥
48
अद्यायोध्या तु नर्री रार्धानी स्पतुमजम।

सस्त्रीपुंसा र्तानटमात््‍िोस्चष्यस्त न सि ं य:॥4॥
परु ी ल्पत्याल्च अयोध्या आम्हा वनवासी र्नाां ।
स्िरुनी शोकिग्न ल्न:सश ां य असेि ती ॥4॥
अनुरक्ता स्ह मनुर्ा रार्ानं बहुस्भर्जुणै:।
त्वां च मां च नरव्याघ्र ित्रुघ्नभरतौ तथा ॥5॥
भरत शत्रघ्ु न िहारार् तझ्ु या िाझ्यावरी सवे
अयोध्यावाल्स अनरु क्त अनेक सद्गणु ाांनळु े ॥5॥
49
स्पतरं चानुिोचास्म मातरं च यिस्टवनीम्‍।

अस्प नान्धौ भवेतां नौ रुदन्तौ तावभीक्ष्णि:॥6॥
ल्पता यशल्स्वल्न िाता यास्ां तव शोकिग्न िी ।
ल्नरन्तर रडण्याने न व्हावेत अन्ध ते ॥6॥
भरत: खलु धमाजत्मा स्पतरं मातरं च मे ।
धमाजथजकामसस्हतैवाजलयैराश्वासस्यष्यस्त ॥7॥
िाताल्पत्यास िाझ्या धिाणत्िा भरत ल्नल्ित ।
धिण काि अथणपणू ण वचने आश्वासल्यि त्या॥ां 7॥
50
भरतटयानि ृ ंसत्वं सस्ं चन्त्याहं पुन:पुन:।

नानुिोचास्म स्पतरं मातरं च महाभुर् ॥8॥
भरताच्या स्वभावास कोिि स्िरतो पन्ु हा ।
त्यािळ
ु े न करी ल्चन्ता िाताल्पत्याचां ी िि ॥8॥
त्वया कायज नरव्याघ्र मामनुव्रर्ता कृतम्‍।
अन्वेष्टव्या स्ह वैदेह्या रक्षणाथज सहायता॥9॥
िहत्कायण नरव्याघ्रा के िेस िर्बरोबरी ।
सहाय्या िि येऊन रक्षणाथण वैदल्े हच्या ॥9॥
51
अस्िरेव स्ह सौस्मत्रे वत्टयामयद्य स्निास्ममम्‍।

एतस्द्ध रोचते मह्यं वन्येऽस्प स्वस्वधे सस्त ॥10॥
उपिब्ध फि िि ू इथे तरी र्ि ल्पऊल्नया ।
काढावी आर्ची रात्र असे िी ठरल्विे असे ॥10॥
एवमुलत्वा तु सौस्मस्त्रं समु न्त्रमस्प राघव ।
अप्रमत्तटत्वनश्वेषु भव सौमयेत्युवाच ह ॥11॥
िक्ष्िणा म्हणनु ी ऐसे सिु न्त्रा राघव म्हणे ।
अश्वरक्षल्ण हो दक्ष बेसावध न राहणे ॥11॥
52
सोऽश्वान््‍समु न्त: सयं मय सयू ेऽटतं समुपार्ते।

प्रभूतयवसाम्‍कृत्वा बभूव प्रत्यनन्तर:॥12॥
होता सयू ाणस्त आणनू ी अश्वाां बान्धे सिु न्त्र तो।
चारा देउल्नया त्यानां ा श्रीरािापाल्श येतसे ॥12॥
उपाटय तु स्िवां संध्यां दृष्टवा रास्त्रमुपार्ताम्‍।
रामटय ियनं चरे सतू : सौस्मस्त्रणा सह ॥13॥
सांध्या कमयाणियी करुनी रात्र येता सिक्ष्िण ।
श्रीरािशयना योग्य स्थान शय्या करी सतु ॥13॥
53
तां िय्यां तमसातीरे वीक्ष्य वक्ष ृ दलैवजतृ ाम्‍।

राम: सौस्मस्त्रणा साधं सभायज: संस्ववेि ह ॥14॥
वक्ष
ृ ाच्छाल्दत ती शय्या पाहुनी तिसाल्तरी ।
श्रीराि िक्ष्िण सीता यासां वे बसे तीवरी ॥14॥
सभायज समप्रसुप्तं तु श्रान्तं समप्रेक्ष्य लक्ष्मण:।
कथयामास सतू ाय रामटय स्वस्वधान््‍र्ुणान््‍॥15॥
सीतेसह पाहुनी रािा श्रान्त ल्नद्रा करील्त र्े ।
िक्ष्िण सिु न्त्रा करी रािाचे गणु वणणन ॥15॥
54
र्ार्ग्तोरेव तां रास्त्रं सौस्मत्रेरुस्दतो रस्व:।

सूतटय तमसातीरे रामटय ब्रुवतो र्ुणान््‍॥16॥
चचाण गणु ाल्ां च रािाच्या कररता उभयता अशी ।
र्ागतृ तिसातीरी रात्री तो उगवे रल्व ॥16॥
र्ोकुलाकुलतीरायाटतमसाया स्वदूरत:।
अवसत््‍तत्र रास्त्रं राम: प्रकृस्तस्भ: सह ॥17॥
तिसातीरी श्रीराि गाईचा ां कळप ल्र्थे ।
प्रर्ार्नाांपासनू दरू ल्नल्द्रस्त होल्त ते ॥17॥
55
उत्थाय च महातेर्ा: प्रकृतीटता स्निामय च ।

अब्रवीद्‍भ्रातरं रामो लक्ष्मणं पुण्यलक्षणम्‍॥18॥
उठुल्न िहातेर्स्वी पहाटे र्ागतृ होउनी।
बन्धु िक्ष्िणास श्रीराि बोिे पण्ु यवान् ॥18॥
अटमदव्यपेक्षान््‍सौस्मत्रे स्नरपेक्षान््‍र्ृहेष्वस्प ।
वक्ष
ृ मूलेषु सस ं क्तान््‍पश्य लक्ष्मण सांप्रत ॥19॥
पहा या परु वासींना ल्नल्द्रत वक्ष
ृ ाखािती ।
भल्क्तने आिच्ु या होती ल्नरपेक्ष गहृ ाांप्रल्त ॥19॥
56
यथैते स्नयमं पौरा: कुवजन्त्याटमस्न्नवतजने ।

अस्प प्राणान््‍न्यस्सष्यस्न्त न तु त्यक्ष्यस्न्त स्नश्चयम्‍॥20॥
परतल्वण्या आम्हास करती वतणन पाहुनी ।
वाटे सोडल्ति प्राण परर अल्वचि ल्निय ॥20॥
यावदेव तु संसुप्ताटतावदेव वयं लघु ।
रथमारुह्य र्च्छाम: पन्थानमकुतोभयम्‍॥21॥
यास्तव ल्नल्द्रत असता रथातनू शीघ्र ल्नघू ।
िग िागाणवर कॊणी येईि हे भय नसे ॥21॥
57
अतो भूयोऽस्प नेदानीस्मक्ष्वाकुपुरवास्सन:।

टवपेयुरनुरक्ता मा वक्ष ृ मूलेषु संस्श्रता:॥22॥
आपण ल्नघनु ी र्ाता अयोध्यार्नाां आिच्ु या ।
प्रेिे वक्ष
ृ तळी ल्नद्रा ऐसी न करणे पडे ॥22॥
पौरा ह्यात्मकृताद्‍दु:खाद्‍स्वप्रमोच्या नृपात्मर्ै:।
न तु खलवात्मना योज्या दु:खेन पुरवास्सन:॥23॥
कतणव्य रार्पत्रु ाांचे द:ु खिक्त
ु पौरर्नाां ।
करणे न आपि ु े द:ु ख भोगण्या िावणे तयाां॥23॥
58
अब्रवीललक्ष्मणॊ रामं साक्षाद्‍धमजस्मवं स्टथतम्‍।

रोचते मे तथा प्राज्ञ स्क्षप्रमारुह्यतास्मस्त ॥24॥
साक्षात धिाणवतार बोिे रािास िक्ष्िण ।
योग्य हे िर्िा वाटे चिा शीघ्र रथावरी ॥24॥
अथ रामोऽब्रवीत््‍सतू ं िीघ्रं सयं ुज्यतां रथ:।
र्स्मष्यास्म ततोऽरण्यं र्च्छ िीघ्रस्मत: प्रभो॥25॥
राि साांगतसे सतू ा शीघ्र सज्र् करी रथ ।
त्वररत त्यािळु े आम्हा र्ाणे शक्य वनाप्रती ॥25॥
59
सतू टतत: सत्ं वररत: टयंदनं तैहजयोत्तमै:।

योर्स्यत्वा तु रामटय प्राञ्र्स्ल: प्रत्यवेदयत््‍॥26॥
अश्वा उत्ति र्ोडूनी सिु न्त रथास तदा ।
र्ाउल्न सागां े श्रीरािा हात र्ोडुल्नया तसे ॥26॥
अयं युक्तो महाबाहो रथटते रस्थनां वर।
त्वरयाऽऽरोह भरं ते ससीत: सहलक्ष्मण:॥27॥
रल्थश्रेष्ठ िहाबाहो के िा रथ सज्र् आपि ु ा।
सीता िक्ष्िणासल्हत शीघ्र त्यात बसनू र्ा ॥27॥
60
तं टयन्दनमस्धष्ाय राघव: सपररच्छद:।

िीघ्रमाकुलावती तमसामतरन्न्दीम्‍॥28॥
रािचद्रां सवाांसह रथी आरूढ होउनी ।
करी तिसा पार वाहे र्ी चक्रासां वे ॥28॥
स संतीयज महाबाहु: श्रीमान््‍स्िवमकंिकम्‍।
प्रापद्यत महामार्जमभयं भयदस्िजनाम्‍॥29॥
पोचती करुनी पार िहािागी ल्नष्कांटक ।
भय वाटे अशाांनाही कमयाणप्रद ल्नभणय ॥29॥
61
मोहनाथं तु पौराणां सतू ं रामोऽब्रवीद्‍वच:।

उदमख: प्रयास्ह त्वं रथमारुह्य सारथे ॥30॥
मुहूतं त्वररतं र्त्वा स्नवतजय रथं पुन:।
यथा न स्वद्यु: पौरा मां तथा कुतु समास्हत:॥31॥
चकल्वण्या पौरर्नाां आज्ञाल्पती सतु ा राि ।
आम्ही उतरता र्ावे रथारूढ उत्तरे कडे ॥30॥
शीघ्र गल्त पढु े र्ात रथ आण पन्ु हा इथे।
ज्यािळ ु े पौरर्नाांना कळे न स्थान आिचु े ॥31॥
62
रामटय तु वच: श्रुत्वा तथा चरे च सारस्थ:।

प्रत्यार्मय च रामटय टयंदनं प्रत्यवेदयत््‍॥32॥
ऐकुनी वचना त्याच्ां या सारथी करुनी तसे ।
येतसे ल्फरुनी तेथे रािास्तव घेउनी रथ ॥32॥
तौ समप्रयुक्तं तु रथं समास्टथतौ तदा ससीतौ रघुवंिवधजनौ ।
प्रचोदयामास ततटतुरंर्मान््‍स सारस्थयेन पथा तपोवनम्‍॥33॥
त्या परत आिेमया रथी श्रीराि िक्ष्िण सीता याांसवे ।
बसता सारल्थ अश्वाां हाकुनी नेत िागी र्ाण्या वनी ॥33॥
63
तत: समाटथाय रथं महारथ: ससास्थजदाजिरस्थवजनं ययौ ।

उदमखं तं तु रथं चकार प्रयाणमाङर्लयस्नस्मत्तदिजनात््‍॥34॥
शभु शकुन नन्तर पाहुनी करुनी उत्तराल्भिख
ु रथ उभा ।
सारथ्यासह नन्तर होत आरूढ वनाप्रल्त र्ाउ िागिे ॥34॥
इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोद्धाकाण्िे षि्‍चत्वाररंि: सर्ज:

॥46॥
64
प्रभातायां तु िवजयां पौराटते राघवं स्वना ।

िोकोपहतस्नश्चेष्टा बभूवहजतचेतस:॥1॥
प्रभाती पाहता राि नसे तेथे पाहुनी ।
पौरवासी शोकग्रस्त हतबद्ध
ु होल्त ते ॥1॥
65
िोकर्ाश्रुपररघुना वीक्षमाणाटततटतत:।
आलोकमस्प रामटय न पश्यस्न्त टम दु:स्खता:॥2॥
शोकाने अश्रु ढाळूनी ल्खन्न सवणत्र शोधल्त।
परर ल्दसे न श्रीराि तदा द:ु ल्खत होल्त ते ॥2॥
ते स्वषादातवदना रस्हताटतेन धीमता।
कृपणा: करुणा वाचो वदस्न्त टम मनीस्षण:॥3॥
ल्वरहाने श्रीरािाच्या िख
ु ावर दीन वेदना ।
करुणायक्तु वचने ते ल्विाप करु िागती ॥3॥
66
स्धर्टतु खलु स्नरां तां ययापहतचेतस:।

नाद्य पश्यामहे रामं पृथूरटकं महाभुर्म्‍॥4॥
ल्ध:क्कार तव ल्नद्रे गे बेसावध तझ्ु यािळ
ु े।
दशणना वल्ां चत आम्ही श्रीरािाच्या िहाभर्ु ॥4॥
कथं रामो महाबाहु: स तथास्वतथस्रय:।
भक्तं र्नमस्भत्यज्य प्रवासं तापसो र्त:॥5॥
न ल्नष्फि ल्क्रया ज्याची कधी श्रीराि तापस ।
वेषधारी िहाबाहू कै से भक्ताां त्यागती ॥5॥
67
यो न: सदा पालयस्त स्पता पुत्रास्नवौरसान््‍।

कथं रघूणां स श्रेष्टत्यलत्वा नो स्वस्पनं र्त:॥6॥
करी पािन आिचु े र्ॊ औरस पत्रु ापां री ।
सोडून रघकु ु िश्रॆष्ठ आम्हा र्ाइ वनी कसा ॥6॥
इहैव स्नधनं याम महाप्रटथानमेव वा ।
रामेण रस्हतानां नो स्कमथज र्ीस्वतं स्हतम्‍॥7॥
येथेच िरू आम्ही वा उत्तरे ल्निये तश्या ।
रािाल्वण ल्नरथणक वाटे र्ीवन हे आम्हा ॥7॥
68
सस्न्त िुष्कास्ण काष्ास्न प्रभूतास्न महास्न्त च ।

तै: प्रज्वालय स्चतां सवे प्रस्विामोऽथवा वयम्‍॥8॥
पष्ु कळ काष्ठे शष्ु क असती पेटवल्ू न त्याां ।
ल्चतेत त्या प्रवेशावे िोकानां ी सवण आपण ॥8॥
स्कं वक्ष्यास्म महाबाहुरनसूय: स्प्रयंवद:।
नीत: स राघवोऽटमास्भररस्त वक्तुं कथं क्षमम्‍॥9॥
साांगावे आपण काय की ल्प्रयभाषी अनागस ।
रािचद्रां ा िहाबाहू वनी सोल्डयिे आम्ही ॥9॥
69
सा नूनं नर्री दीना दृष्टवाटमान््‍राघवं स्वना ।

भस्वष्यस्त स्नरानन्दा सस्त्रीबालवयोऽस्धका ॥10॥
श्रीरािाल्वण पाहून नगरी बािक ल्ियासां ह ।
ल्नल्ित आनन्दहीन दीन होउल्न र्ाइि ॥10॥
स्नयाजताटतेन वीरेण सह स्नत्यं महात्मना।
स्वहीनाटतेन च पुन: कथं रक्ष्याम तां पुरीम्‍॥11॥
श्रीरािासह करण्या सवणदा ल्नवास वनी ।
ल्नघािो असता कै से अयोध्येस पाहू शकू ॥11॥
70
इतीव बहुधा वाचो बाहुमुद्यमय ते र्ना:।

स्वलपस्न्त टम दु:खाताज हृतवत्सा इवार्ग्यर्ा:॥12॥
ऐसे बोिल्ु नया हस्त उांचावनु ी ल्विपती ।
वासरापां ासल्ु न दरू गायी हबां रती र्णु ॥12॥
ततो मार्ाजनुसारेण र्त्वा स्कंस्चत््‍तत: क्षणम्‍।
मार्जनािाद्‍स्वषादेन महता समस्भप्लतु ा:॥13॥
रथिागण ल्चन्हावरुल्न र्ाता काही क्षणास्तव ।
र्ाल्त बडु ु ल्न शोकात अस्पष्ट होताच ती ॥13॥
71
रथमार्ाजनुसारेण न्यवतजन्त मनस्टवन:।

स्कस्मदं स्कं कररष्यामो दैवेनोपहता इस्त ॥14॥
“झािे काय कसे ऐसे” म्हणनु ी रथिागाणवरी ।
िनस्वी परतती तैसे अयोध्यानगरीप्रल्त ॥14॥
तदा यथार्तेनैव मार्ेण ललान्तचेतस:।
अयोध्यामर्मन््‍सवे पुरीं व्यस्थतसज्र्नाम्‍॥15॥
गेिे ज्या िागाणने परतती त्यावरुनी पन्ु हा ।
अयोध्यापरु रिा येती सवण व्यल्थत सज्र्न ॥15॥
72
आलोलय नर्रीं तां च क्षयव्याकुलमानसा:।

आवतजयन्त तेऽस्प नयनै: िोकपीस्ितै:॥16॥
हृदय व्याकुि हो त्याचां े पाहुनी नगरी तदा ।
शोकाने नेत्रातल्ु न अश्रवु षाणव करल्त ते ॥16॥
एषा रामेण नर्री रस्हता नास्तिोभते।
आपर्ा र्रुिेनैव हफ़ादुद्धृतपन्नर्ा॥17॥
नगरी रािावाचल्ु न नसे शोभत र्शी नदी।
गरुडाने नाग उचिता शोभाहीन होतसे ॥17॥
73
चंरहीनस्मवाकािं तोयहीनस्मवाणजवम्‍।
अपश्यन््‍स्नहतानन्दं नर्रं स्वचेतस:॥18॥
र्से चद्रां ाल्वण आकाश र्सा सागर र्िाल्वण ।
आनन्दशन्ू य नगर तैसे पाहता ते अचेतन ॥18॥
ते तास्न वेश्मास्न महाधनास्न दु:खेन दु:खोपहता स्विन्त:।
नैव प्रर्ग्मु: टवर्नं परं वा स्नरीक्ष्यमाणा: प्रस्वनष्टहषाज:॥19॥
उमहास ज्याांचा असे र्ाहिा नष्ट वैभवशािी गहृ ी प्रवेशती ते ।
न ओळखील्त स्वकीय परके पाहूनही हषण नष्ट झामयािळ ु े ॥19॥
74
इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िे

सप्तचत्वाररि:सर्ज:॥47॥
75
तेषामेवं स्वषण्णानां पीस्ितानामतीव च ।

बाष्पस्वप्लुत नेत्रानां सिोकानां मुमूषजया ॥1॥
अस्भर्मय स्नवत्तृ ानांरामं नर्रवास्सनाम्‍।
उद्गतानीव सत्त्वास्न बभूवरु मनस्टवनाम्‍।।2॥
76
ऐश्या ल्वषण्ण शोके पील्डत प्राणत्यागही ।

करण्या असती सज्र् नेत्रातल्ु न अश्रु वाहत ॥1॥
रािासह र्ाउल्नया त्याच्याल्वण परतता ।
ल्स्थती नगरवासींची प्राणहीनच ते र्णु ॥2॥
टवं टवं स्नलयमार्मय पुत्रदारै: समावतृ ा:।
अश्रूस्ण मुमुचु: सवे बाष्पेण स्पस्हतानना: ॥3॥
सवण ते स्वगहृ ी र्ाती स्विीपत्रु ाांच्यासवे।
नेत्रातल्ु न अश्रू गळती िख
ु आच्छाल्दत त्यािळ ु े ॥3॥
77
न चाहृषन््‍न चामोदन््‍वस्णर्ो न प्रसारयन््‍।

न चािोभन्त पण्यास्न नापचन््‍र्ृहमेस्धन:॥4॥
िनी नसे आनन्द वैश्य व्यापार सोडुनी ।
ल्वपणे बन्द राहूनी अन्न ना ल्शर्े घरी ॥4॥
नष्टं दृष्टवा नाभ्यनन्दन््‍स्वपुलं वा धनार्मम्‍।
पुत्रं प्रथमर्ं लब्धध्वा र्ननी नाप्यनन्दत॥5॥
सापडता हरल्विी वस्तु वा धनिाभे पष्ु कळ।
प्रथि पत्रु िाभेही आनन्दी र्ननी नसे ॥5॥
78
र्हृ े र्हृ े रुदतटय भताजरं र्हृ मार्तम्‍।

व्यर्हजयन्त दु:खाताज वास्ग्भटतौलैररव स्र्द्पान््‍॥6॥
सवण गहृ ी भते येता द:ु ल्खत होउनी ल्िया ।
टोचती बोिनु ी र्ैसा िाहुत अक ां ु शे गर्ा ॥6॥
स्कं नु तेषां र्ृहै: कायं स्कं दारै: स्कं धनेन वा ।
पुत्रैवाजस्प सख ु ैवाजस्प ये न पश्यस्न्त राघवम्‍॥7॥
बोिती श्रीरािाल्वण कशास धन दौित ।
घरदार पत्रु पत्नी तसेच सख ु भोगही ॥7॥
79
एक: सत्परुु ष: लोके लक्ष्मण: सह सीतया।

योऽनुर्च्छस्त काकुत्टथं रामं पररचरन््‍वने ॥8॥
र्गी सत्परुु ष एक िक्ष्िण र्ातसे वनी ।
सीतेसह अनसु रे रािसेवा करण्यास्तव ॥8॥
आपर्ा: कृतपुण्याटता: पस्िन्यश्च सरांस्स च ।
येषु याटयस्त काकुत्टथो स्वर्ाह्य सस्ललं िुस्च॥9॥
किियक्त ु तिाव नद्याही पण्ु यवान् त्या ।
र्िाने र्ेल्थि स्नान पल्वत्र राि करीतसे ॥9॥
80
िोभस्यष्यस्न्त काकुत्टथमिव्यो रमयकानना:।

आपर्ाश्च महानूपा: सानुमन्तश्च पवजता:॥10॥
रिणीय वक्ष ृ वमिी वनश्रेणी िनोहर ।
ल्गरी ल्शखराचां ी शोभा वाढवीत वाहती नद्या ॥10॥
काननं वास्प िैलं वा यंरामोऽनुर्स्मष्यस्त।
स्प्रयास्तस्थस्मव प्राप्तं नैनं िक्ष्यन्त्यनस्चजतुम्‍॥11॥
वनी पवणतावरर ज्या अल्तथी राि र्ाइि ।
के मयाल्वण पर्ू ा त्याची सोडतीि न ते तया ॥11॥
81
स्वस्चत्रकुसमु ापीिा बहुमञ्र्ररधाररण:।

राघवं दिजस्यष्यस्न्त नर्ा भ्रमरिास्लन:॥12॥
ल्वल्चत्र पष्ु पिकु ु ट भगांृ िल्ां र्रीसवे ।
सश ु ोल्भत वक्ष ृ शोभा पवणत रािा दाल्वती ॥12॥
अकाले चास्प मुख्यास्न पुष्पास्ण च फलास्न च।
दिजस्यष्यन्त्यनुरोिाद्‍स्र्रयो राममार्तम्‍॥13॥
अयोग्य सियी सद्ध ु ा फळे फुिे अल्तउत्ति।
देतीि आदरे रािा येथवरी र्ो येतसे ॥13॥
82
प्ररस्वष्यस्न्त तोयास्न स्वमलास्न महीधरा:।

स्वदिजयन्तो स्वस्वधान््‍भूयस्चत्रांश्च स्नझजरान््‍॥14॥
झरे नाना प्रकाराचे श्रीरािास दाखवनु ी ।
ल्निणि पाण्याचे स्रोत ल्नल्िणल्ति त्याच्यास्तव ॥14॥
पादपा: पवजतार्ग्ेषु रमस्यष्यस्न्त राघवम्‍।
यत्र रामो भयं नात्र नास्टत तत्र पराभव:॥15॥
स स्ह िूरो महाबाहु: पुत्रो दिरथटय च।
पुरा भवस्त नोऽदूरादनुर्च्छाम राघवम्‍॥16॥
83
रिवतीि श्रीरािा ल्गररल्शखरी वक्षृ र्े ।

भय नाही ल्र्थे राि पराभवल्ह ना असे ॥15॥
तॊ शरू िहाबाहू असे दशरथपत्रु र्ो ।
र्ाईि न दरू तोवरी पोचावे त्याप्रल्त ॥16॥
पादच्छाया सुखं भतजुटतादृिटय महात्मन:।
स स्ह नाथो र्नटयाटय स र्स्त: स परायणम्‍॥17॥
स्वािीची चरणछाया अल्तसख ु द आपणा।
तेच रक्षक ते स्वािी परिाश्रय ते आम्हा ॥17॥
84
वयं पररचररष्यास्म सीतां यूयंच राघवम्‍।

इस्त पौरस्स्त्रयोभतजन्ृ ्‍दु:खाताजटततदब्रुवन््‍॥18॥
आम्ही सीतेची सेवा राघवाची तम्ु ही करा ।
द:ु खे आतरु परु वासी ल्िया भत्याां बोिती ॥18॥
युष्माकं राघवोऽरण्ये योर्क्षेमं स्वधाटयस्त।
सीता नारीर्नटयाटय योर्क्षेमं कररष्यस्त ॥19॥
श्रीराि चािवतीि योगक्षेि वल्न आपिा ।
सीतािाई चािवतीि नारीर्नाांचा आम्हा॥19॥
85
को न्वनेनाप्रतीतेन सोत्कंस्ठत्र्नेन च।
समप्रीयतामनोज्ञेन वासेन हृतचेतसा ॥20॥
उत्कांल्ठत श्रीरािास्तव वास येल्थि ल्निणि ।
राहणे िन िारून त्यात आनन्द कोणता ॥20॥
कै के य्या यस्द चेद्‍राज्यं टयदधमयजमनायवत््‍।
न स्ह नो र्ीस्वतनाथज: कुत: पुत्रै: कुतो धनै:॥21॥
अल्धकारे कै के यीच्या अनाथ राज्य हो र्णु ।
र्गणे नसता आम्हा धन पत्रु कशास्तव ॥21॥
86
यया पुत्रश्च भताज च त्यलत्वावैश्वयजकारणात््‍।

कं सा पररहरेदन्यं कै के यी कलपांसनी ॥22॥
त्याल्गिे पत्रु भत्याणस राज्यवैभवास्तव ल्र्ने ।
किल्ां कल्न कै के यी कोणासल्ह त्यागू शके ॥22॥
कै के य्या न वयं राज्ये भृतका स्ह वसेमस्ह।
र्ीवन्त्या र्ातु र्ीवन्त्य: पत्रु ैरस्प िपामहे ॥23॥
कै के यीच्या राज्यात न शकू राहण्या आम्ही ।
पत्रु ाांची शपथ घेऊन साांगतो आम्ही असे ॥23॥
87
या पुत्रं पस्थजवेन्रटय प्रवासयस्त स्नघण ृ ा।

कटतां प्राप्य सुखं र्ीवेदधमयाज दुष्टचाररणीम्‍॥24॥
िहारार् पत्रु ा राज्य सोडाया िाविे ल्र्ने ।
ल्नदणयी कै के यीच्या त्या राज्यात कुणा सख ु ?॥24॥
उपरुतस्मदं सवजमनालमभनायकम्‍।
कै के य्याटतु कृते सवं स्वनािमुपयाटयस्त॥25॥
उपद्रवके न्द्र राज्य अनाथ कै के यीिळु े।
यज्ञरल्हत होईि ल्वनाश सवाांचा इथे ॥25॥
88
नस्ह प्रव्रस्र्ते रामे र्ीस्वष्यस्त महीपस्त ।

मृते दिरथे व्यक्तं स्वलोपटयदनन्तरम्‍॥26॥
राहतीि न र्ील्वत र्ाता राि वनी नपृ ।
दशरथ ितृ होता राज्याचा िोप होइि ॥26॥
ते स्वषं स्पबतालोिय क्षीणपुण्या: सुदु:स्खता:।
राघवं वानुर्च्छध्वमश्रुस्तं वास्प र्च्छत ॥27॥
सांपिे आपिे पण्ु य अनसु रावे रािास वा ।
ल्वष प्यावे वा र्ावे र्ेथ कै के यी नसे ॥27॥
89
स्मथ्याप्रव्रास्र्तो राम: सभायज: सहलक्ष्मण:।

भरते संस्नबद्धा: टम सौस्नके पिवे यथा ॥28॥
रािा व्यथण वनी धाडी भायाण िक्ष्िणासह ।
भरताशी आल्म्ह बद्ध कसायाशी र्से पशु ॥28॥
पूणजचंरानन: श्यामो र्ूढर्त्रुरररंदम:।
आर्ानुबाहु: पिाक्षो रामो लक्ष्मणपूवजर्:॥29॥
पूवाजस्भभाषी मधुर: सत्यवादी महाबल:।
सौमयश्च सवजलोकटय चन्रवत््‍स्प्रयदिजन:॥30॥
90
ज्येष्ठ बन्धु िक्ष्िणाचा आर्ानबु ाहु राि तो ।

पणू णचद्रां ापरी शोभे कििनेत्र िनोहर ॥29॥
येता सिोर भाषण करी िधरु सत्य र्े।
बिवान् दिन शत्रचांू े करी स्वभावे कोिि ॥30॥
नूनं पुरुषिादूजलो मत्तमातङर्स्वरम:।
िोभस्यष्यत्यरण्यास्न स्वचरन््‍स महारथ:॥31॥
पराक्रिी गर्ासि ित्त श्रीराि िहारथी ।
ल्फरता भतू िी शोभा वाढेि वनसल्ृ ष्टची ॥31॥
91
ताटतथा स्वलपन्त्यटतु नर्रे नर्रस्स्त्रय:।

चुरुिुदुज:खसंतप्ता मृत्योररव भयार्मे ॥32॥
ल्िया नगरवासी त्या द:ु खसतां प्त क्रांदती ।
र्णु त्यावां रर ित्ृ यचू े भय दाटुल्न येतसे ॥32॥
इत्येव स्वलपन्तीनां स्त्रीणां वेश्मसु राघवम्‍।
र्र्ामाटतं स्दनकरो रहनीं चाभ्यवतजते ॥33॥
ल्विाप ल्िया करती ऐसा श्रीरािास्तव ।
र्ाइ अस्ताचिी सयू ण रात्र भवू री येतसे ॥33॥
92
नष्टज्वलनसतं ापा प्रिान्ताध्यायसत्कथा ।

स्तस्मरेणानुस्लप्तेव तदा सा नर्री बभौ ॥34॥
अल्ग्नहोत्र नसे होत स्वाध्याय वाताण कथा ।
अयोध्यानगरी सारी अन्ध:कारे िाखिी ॥34॥
उपिान्तवस्णलपण्या नष्टहषाज स्नराश्रया।
अयोध्या नर्री चासीन्नष्टतारस्मवामबरम्‍॥35॥
दकु ाने बांद नसे गदी नष्ट हास्य परु ीतिे।
नभासि ल्दसे ल्नष्प्रभ तारे नसल्त ज्यािध्ये ॥35॥
93
तदा स्स्त्रयौ रामस्नस्मत्तमातुरा यथा सतु े भ्रातरर वा स्ववास्सते।

स्वलप्य दीना रुरुदुस्वजचेतस: सुतैस्हज तासामस्धकोऽस्प सोऽभवत््‍॥36॥
ल्िया परु ील्ति द:ु ल्खत श्रीरािास्तव र्से बन्धु पत्रु र्ाल्त वनी ।
ल्विाप करती अल्तदीन होउनी पत्रु ाहुनी राि असे र्याां ल्प्रय ॥36॥
प्रिान्तर्ीतोत्सवनृत्यवादना स्वभ्रष्टहषाज स्पस्हतापणोदया:।
तदा ह्ययोध्या नर्री बभूव सा महाणजव: सक्ष ं स्पतोदको यथा ॥37॥
कुठे ल्ह नसे नत्ृ य वादन न उत्सव उत्साह नष्ट व्यापार बांद ।
तदा ल्दसे अयोध्यानगरी िहासागरासि र्ि ज्याल्ति आटिेिे ॥37॥
94
इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िेऽष्टचत्वाररंि:सर्ज:॥48॥
95
रामोऽस्प रास्त्रिेषेण तेनैव महदन्तरम्‍।

र्र्ाम पुरुषव्याघ्र: स्पतुराज्ञामनुटमरन््‍॥1॥
ल्पत्राज्ञा स्िरता रात्री श्रीराि परुु षोत्ति ।
शेष रात्रीिध्ये र्ाती बरे च अतां र तोडुनी ॥1॥
96
तथैव र्च्छतटतटय व्यपायाद रर्नी स्िवा।

उपाटय तु स्िवां संध्यां स्वषयानत्यर्ाहत॥2॥
सरिी रात्र र्ाण्यात त्याच्ां या होत प्रभातही।
सध्ां या करुनी ल्नघनु ी र्नपदे ओिाडां ती ॥2॥
र्ग्ामान््‍स्वकृष्टसीमान्तान््‍पुस्ष्पतास्न वनास्न च ।
पश्यन्नस्तययौ िीघ्रं िनैररव हयोत्तमै:॥3॥
सीिेवरी नाांगरिेिी भिू ी ज्याचां ी ग्रािे तशी ।
वनेही ल्दसती ऐसी पष्ु पाांनी र्ी बहरिी ।
97
हे सवण पाहत र्ाता अश्व उत्ति ओढती ।

शीघ्र वेगे र्ाता परर वाटे हळु चािती ॥3॥
श्रुण्वन््‍वाचो मनुष्याणां र्ग्ामसवं ासवास्सनाम्‍।
रार्ानं स्धग््‍दिरथं कामटय विमास्टथतम्‍॥4॥
िागाणल्ति गावी ऐके ग्रािस्थ बोिती वच ।
ल्धक्कार दशरथाचा त्या कािाल्ग्न वश होतसे ॥4॥
हा नृिंसाय कै के यीपापा पापानुबस्न्धनी।
तीक्ष्णा सस्मभन्नमयाजदा तीक्ष्णकमजस्ण वतजते ॥5॥
98
पापासक्त पापशीि कै के यीस दया नसे ।

त्यागनु ी धिणियाणदा क्रूर ल्नष्ठु र वागते ॥5॥
या पुत्रमीदृिं राज्ञ: प्रवासयस्त धास्मजकम्‍।
वनवासे महाप्राज्ञं सानुरोिं स्र्तेस्न्रयम्‍॥6॥
पत्रु ास िहारार्ाांच्या ल्र्तेल्न्द्रय दयाळु र्ो ।
धिाणत्िा िहाज्ञानी वनवासात पाठवी ॥6॥
कथं नाम महाभार्ा सीता र्नकनस्न्दनी ।
सदा सुखेष्वस्भरता दु:खान्यनुभस्वष्यस्त ॥7॥
99
र्नकनल्न्दनी सीता वाढिेिी सदा सख ु ी।

वनवासातीि द:ु खा कशी भोगू शके ि ती ॥7॥
अहो दिरथो रार्ा स्न:टनेह: टवसुतं प्रस्त।
प्रर्ानामघं रामं पयजक्तुस्महेच्छस्त॥8॥
काय दशरथ रार्ा पत्रु ाप्रल्त स्नेहहीन हो ।
पररत्यर्ल्त त्या रािा प्रर्ापराध र्ो न करी ॥8॥
एता वाचो मनुष्याणां र्ग्ामसंवासवास्सनाम्‍।
श्रुण्वन्नस्तययौ वीर: कोसलान््‍कोसलेश्वर:॥9॥
100
ग्रािवासी बोिताना असे श्रीराि ऐकत ।

सीिा ओिाांल्ड श्रीराि कोसिापल्त कोसि ॥9॥
ततो वेदश्रुस्त नाम स्िववाररवहां नदीम्‍।
उत्तीयाजस्भमुख: प्रायादर्टत्याध्युस्षतां स्दिम्‍॥10॥
सख ु द शीति र्ियक्त ु वेदश्रल्ु त नल्द नांतर ।
श्रीराि करुनी पार र्ाताती दल्क्षणेकडे ॥10॥
र्त्वा तु सुस्चरं कालं तत: िीतवहां नदीम्‍।
र्ोमतीं र्ोयुतानूपामतरम्‍सार्रङर्माम्‍॥11॥
101
दीघण काि र्ाऊनी सिद्रु गाल्िल्न गोिती ।

शीतर्िस्रोती ल्र्च्या तीरी गायी चरल्त बहु ॥11॥
र्ोमतीं चाप्यस्तरमय राघव: िीघ्रर्ैहजयै:।
मयूरहस ं ास्भरुतां ततार टयस्न्दकां नदीम्‍॥12॥
गोिती ओिाांडुनी व्याप्त हसां िोराांच्या रवे ।
स्यल्ां द नाि नदी तीही करती पार राघव ॥12॥
स महीं मनुना राज्ञा दत्तास्मक्ष्वाकवे पुरा।
टफीतां राष्रवत्त ृ ां रामो वैदेहीमन्वदिजयत््‍॥13॥
102
धनधान्यसपां न्न भल्ू ि सीतेस दाल्वती ।

र्नपदे यक्तु असे िननु े इक्ष्वाकांू स ल्दिी ॥13॥
सूत इत्येव चाभाष्य सारस्थं तमभीक्ष्णि:।
हस ं मत्तटवर: श्रीमानुवाच पुरुषोत्तम:॥14॥
परुु षोत्ति श्रीराि सारथ्या “सतू ा” असे ।
हसां ासि स्वरे िधरु आवाहुल्न त्यास बोिती ॥14॥
कदाहं पुनरार्मय सरय्या पुस्ष्पते वने ।
मृर्तां पयजस्िष्यास्म मात्रा स्पत्रा च संर्त:॥15॥
103
वनातनु येता परत शरयच्ू या या पल्ु ष्पत ।

िगृ येस्तव ल्पता िाता याांना घेउन येइन ॥15॥
नात्यथजमस्भकांक्षास्ण मृर्यां सरयूवने ।
रस्तद्देषातुला लोके रार्स्षजर्णसममता ॥16॥
इच्छा ल्शकारीची िर् अल्धक नसिी तरी।
असे अनपु ि क्रीडा र्ी रार्ल्षणगणसम्ित ॥16॥
रार्षीणां स्ह लोके ऽस्टमन््‍रत्यथज मृर्या वने ।
काले कृतां तां मनुर्ैधजस्न्वनामस्भकांस्क्षताम्‍॥17॥
104
असे प्रचल्ित क्रीडा िगृ या रार्ल्षण र्नी ।

त्याकाळची अनसु रती िानवही धनधु णर ॥17॥
स तमध्वानमैक्ष्वाक: सूतं मधुरया स्र्रा ।
तं तमथजस्भप्रेत्य ययौ वालयमुदीरयन््‍॥18॥
अनेक उपयक्तु गोष्टी सतू ा श्रीराि साांगती ।
आपमया िधरु वाणीने िागण आक्रल्िता पढु े ॥18॥
इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िेएकोनपञ्चाि: सर्ज:॥49॥

105
स्विालान््‍कोसलान््‍रमयान््‍यात्वा लक्ष्मणपूवजर् ।
अयोध्यामुन्मुखी धीमान््‍प्राञ्र्स्लवाजलयमब्रवीत््‍॥1॥
कोसि रम्य ल्वशाि पार करुल्नया श्रीराि ।
अयोध्येप्रल्त वळुनी म्हणती हात र्ोडुनी ॥1॥
106
आपच्ृ छे त्वां पुररश्रेष्े काकुत्टथपररपास्लते ।

दैवतास्न च यास्न त्वां पालयन्त्यावसस्न्त च ॥2॥
परु रश्रेष्ठे पाळणाऱया काकुत्स्थाां तव रक्षकाां ।
दैवताल्ां ह तशी आज्ञा वल्न र्ाण्याची िागत ॥2॥
स्नवत्तृ वनवासत्वामनृणो र्र्तीपते:।
पुनरजक्ष्यास्म मात्रा च स्पत्रा च सह सर्ं त:॥3॥
करुनी पणू ण वनवास ऋणिक्त ु िहारार्ा कृत ।
येउनी पाहीन तम्ु हा िाताल्पतराां भेटेन िी ॥3॥
107
ततो रुस्चरताम्राक्षो भुर्मुद्यमय दस्क्षणम्‍।

अश्रूपूणजमुखो दीनोऽब्रवीज्र्ानपदं र्नम्‍॥4॥
नतां र श्रीराि अश्रपू णू ण नेत्रे अरुण सदांु र ।
उांचावल्ु न दल्क्षण हात र्नपद िोकाां म्हणे ॥4॥
अनुरोिो दया चैव यथाहज मस्य व: कृत:।
स्चरं दु:खटय पापीयो र्मयतामथजस्सद्धये ॥5॥
कृपा िर्वरर तैसी दया यथाथण तम्ु ही ।
कष्टही सहन के िे असे द:ु खात राहणे ।
108
नसे योग्य तरी तम्ु ही स्वकायाणस िागणे ॥5॥

तेऽस्भवाद्य महात्मानं कृत्वा चास्प प्रदस्क्षणम्‍।
स्वलपन्तो नरा घोरं व्यस्तष्श्चं लवस्चत््‍लवस्चत््‍॥6॥
ऐकुनी र्न श्रीरािा घािनु ीया प्रदल्क्षणा ।
ल्विाप करीत घोर उभे तेथेच राहती ॥6॥
तथा स्वलपतां तेषामतृप्तानां च राघव:।
अचक्षुस्वजषयं प्रायाद्‍यथाकज : क्षणदामुखे ॥7॥
र्न दशणने अतप्तृ रािाच्या रडती पवू णवत् ।
109
श्रीराि होत अदृष्य सयू ण प्रदोषी र्सा ॥7॥

धान्यधनोपेतान््‍दानिीलर्नान््‍स्िवान््‍।
अकुतस्श्चियान््‍रमयांश्चैत्यायूपसमावतृ ान््‍॥8॥
उद्यानाश्रवणोपेतान््‍समपब्धबसस्ललाियान््‍।
तुष्टपुष्टर्नाकीणाजत््‍र्ोकुलाकुलसेस्वतान््‍॥9॥
रक्षणीयान््‍नरेन्राणां ब्रह्मघोषास्भनास्दतान््‍।
रथेन पुरुषव्याघ्र: कोसलानत्यवतजत ॥10॥
कोसि र्नपदास रथी बसनु ी श्रीराि ।
110
ओिाडां ी र्े धनधान्य सपां न्न सख ु दायक ॥8॥

आम्रवने उद्याने र्िसपां न्न सरोवरे ।
र्न सवण हृष्टपष्टु गाईचेां सिहू तसे ॥9॥
र्न दानशीि सपां न्न नसॆ भय कोणासही ।
नरे न्द्र करी रक्षा वेदिन्त्रध्वनी घिु े ॥10॥
मध्येन मुस्दतं टफीतं रमयोद्यानसमाकुलम्‍।
राज्यं भोज्यं नरेन्राणां ययौ धृस्तमतां वर:॥11॥
िध्ये राज्य ल्दसे रािा रम्योद्याने यक्त ु र्े ।
111
सािन्त नरे शाां उपभोग्य धनधान्यसपां न्न र्े ॥11॥

तत्र स्त्रपथर्ां स्दव्यां िीततोयामिैवलाम्‍।
ददिज राघवो र्ङर्ां रमयामृस्षस्नषेस्वताम्‍॥12॥
ल्त्रपथगाल्िनी गङ्गा र्ि शीति रम्य र्े।
िहल्षण कररती प्राशन पाही रघनु ाथ त्या ल्तथे ॥12॥
आश्रमैरस्वदूरटयै श्रीमस्ि: समलंकृतम्‍।
कालेऽप्सरोस्भहृज ष्टास्भ: सेस्वतामभोहृदां स्िवाम्‍॥13॥
र्वळी आश्रि रम्य शोभा वाढवती ल्तथे ।
112
र्िसेवना अप्सराही येती गङ्गा शभु क ां र ॥13॥

देवदानवर्न्धवै: स्कन्नरैरूपिोस्भताम्‍।
नार्र्न्धवजपत्नीस्भ: सेस्वतां सततं स्िवाम्‍॥14॥
देव दानव गन्धवण शोभा वाढवती तश्या ।
नाग गन्धवण पत्न्या सेल्वती र्ि ते ल्तचे ॥14॥
देवारीििताकीणाज देवोद्यानयुतां नदीम्‍।
देवाथजमाकािर्तां स्वख्यातां देस्वपस्िनीम्‍॥15॥
क्रीडास्थिे पवणतीय उद्याने देवाांची तशी ।
113
तटी ल्तच्या आकाशी ल्वख्यात देवपल्िनी ॥15॥

र्लाघाताट्टहासोर्ग्ां फे नस्नमजलहास्सनीम्‍।
लवस्चद्‍वेणीकृतर्लां लवस्चदावतजिोस्भताम्‍॥16॥
प्रस्तरावां र आदळुनी ध्वल्न र्ो अट्टहास ल्तचा ।
शरु फे स प्रकट होई ते हास्य ल्निणि ल्तचे ।
र्ि वेणीसि कुठे कोठे आवते शोल्भत असे ॥16॥
लवस्चत््‍स्टतस्मतर्मभीरां लवस्चद्‍वेर्समाकुलाम्‍।
लवस्चद्‍र्मभीरस्नघोषां लवस्चद्‍भैरवस्न:टवनाम्‍॥17॥
114
कुठे ल्निि खोि कुठे वेगे धावत ।

कुठे िदृ ङ्ग गम्भीर कुठे वज्रासि िहाध्वनी ॥17॥
देवसघं ाप्लुतर्लां स्नमजलोत्पलसक ं ु लाम्‍।
लवस्चदाभोर्पुस्लनां लवस्चस्न्नमजलवालुकाम्‍॥18॥
सिदु ाय त्यात देवाांचे आच्छाल्दत नीिोत्पिे ।
ल्वशाि पल्ु िन कोठे कुठे ल्निणि वािक ु ा ॥18॥
हंससारसघं ुष्टां चरवाकोपिोस्भताम्‍।
सदामत्तैश्च स्वहर्ैरस्भपन्नामस्नस्न्दताम्‍॥19॥
115
हसां ,सारस,करती किरव शोभा भवरे वाढल्वती ।

र्िावरी िदित्त ल्वहगां ि उडुनी शोभा वाढवती ॥19॥
लवस्चत््‍तीररुहैवजक्ष
ृ माजलास्भररव िोस्भताम्‍।
लवस्चत््‍फुललोत्पलच्छन्नां लवस्चत््‍पिवनाकुलाम्‍॥20॥
कुठे तटवती वक्ष
ृ िािाकारे शोभती ।
उत्पिे आच्छाल्दत ते व्याप्त पिवने कुठे ॥20॥
लवस्चत््‍कुमुदखण्िैश्च कुि्‍मलैरुपिोस्भताम्‍।
नानापुष्परर्ोध्वटतां समदास्मव च लवस्चत््‍॥21॥
116
कुिदु सिहू कोठे शोभल्वती कोठे कळ्या।

पष्ु पपरागे शोल्भत कोठे ित्त नारीसि ॥21॥
व्यपेतमलसघं ातां मस्णस्नमजलदिजनाम्‍।
स्दिार्र्ैवजनर्र्ैमजतैश्च वरवाररणै:॥22॥
देवरार्ोपवायजश्च संनास्दतवनांतराम्‍।
करती दरू पापराशी र्ि ल्निणि िणीसि ।
गर् िदोन्ित्त श्रेष्ठ देवरार् ज्याांचवे री ॥22॥
होती स्वार कोिाहिे त्याांच्या वन र्ाई भारुन ।
117
प्रमदास्मव यत्नेन भूस्षतां भषू णोत्तमे ॥23॥

फलपुष्पै: स्कसलयैवजतृ ां र्ुलमैस्दजर्ेटतथा ।
स्वष्णुपादच्युतां स्दव्यामपापां पापनास्िनीम्‍॥24॥
फळे फुिे पमिव गमु ि अिक ां ृ त यवु तीसि ।
ल्वष्णपु दातनु प्रकट गङ्गा ल्नष्पाप ल्दव्यही ।
पल्वत्र ती र्ीवाां सवण पापनाल्शनी ती असे ॥24॥
स्िंिुमारैश्च नरै श्च भुर्ंर्ैश्च समस्न्वतान््‍।
िंकरटय र्िार्ूिाद्‍भ्रष्टां सार्रतेर्सा ॥25॥
118
समुरमस्हषीं र्ंर्ां सारसरौन्चनास्दताम्‍।

आससाद महाबाहु: िृङर्वेरपुरं प्रस्त ॥26॥
भर्ु ङ्ग िगरी यानां ी वास्तव्य के िे असे।
शक ां राच्या र्टेतनू प्रकट भल्गरथ कारणे ॥25॥
सिद्रु पत्नी सारस क्रौञ्च किरव ल्र्च्यािध्ये ।
श्रगांु वेरपरु ी र्वळी श्रीराि ल्तर्िा स्पशणती ॥26॥
तामूस्मजकस्ललावताजमन्यवेक्ष्य महारथ:।
सुमन्तमब्रवीत््‍सूतस्महैवाद्य वसामहे ॥27॥
119
आवतणव्याप्त दशणन गांगेचे श्रीराि घेउनी।

वदती सिु न्त्र सतू ा राहू आर् आपण इथे ॥27॥
अस्वदूरायं नद्या बहुपुष्पप्रवालवान््‍।
समु हास्नङर्दीवक्ष ृ ो वसामोऽत्रैव सारथे ॥28॥
गङ्गेर्वल्ळ इङ्गदी पमिवपष्ु पशोल्भत ।
वक्ष
ृ ातां ळी करू आर् ल्नवास राल्त्र सारथी ॥28॥
प्रेक्षास्म सररतां श्रेष्ां सममान्यसस्ललां स्िवाम्‍।
देवमानवर्न्धवजमृर्पन्नर्पस्क्षणाम्‍॥29॥
120
देव िानव गन्धवण िगृ पक्षी पशसांु ही ।

पल्वत्र र्ि ल्र्चे गङ्गा होईि दशणन ल्तचे ॥29॥
लक्ष्मणश्च सुमन्त्रश्च बाढस्मत्येव राघवम्‍।
उलत्वा तस्मङर्दीवक्ष ृ ं तदोपययतुहयै: ॥30॥
िक्ष्िण सिु न्त्र त्याांच्या वचना होकार देउनी ।
नेती अश्वासां र्ाण्यास इङ्गदु ी वक्ष ृ ाप्रल्त ॥30॥
रामोऽस्भयाय तं रमयं वक्ष ृ स्मक्ष्वाकुनन्दन:।
रथावतरत््‍तटमात््‍सभायज: सहलक्ष्मण:॥31॥
121
वक्ष
ृ ाप्रल्त रिणीय श्रीराि इक्ष्वाकुनन्दन ।
उतरती रथातनू भायाण िक्ष्िणासह ॥31॥
सुमन्त्रोऽप्यववतीयाजथ मोचस्यत्वा हयोत्तमान््‍।
वऋक्षमूलर्तं राममुपतटथे कृताञ्र्स्ल: ॥32॥
सिु न्त्रही उतरे खािी अश्व उत्ति सोडुनी ।
रािास वक्ष ृ तळी र्ो वल्न्दतो हात र्ोडुनी ॥32॥
तत्र रार्ा र्ुहो नाम रामटयात्मसम: सखा।
स्नषादर्ात्यो बलवान््‍टथपस्तश्चेस्त स्वश्रुत:॥33॥
122
तेथ गहु नाि रार्ा ल्प्रय ल्ित्र रािाचा असे ।

र्ातीने ल्नषाद बिवान् सैन्यासह नपृ श्रेष्ठ र्ो ॥33॥
स श्रुत्वा पुरुषव्याघ्रं रामं स्वषयमार्तम्‍।
वद्ध
ृ ै: पररवत्त
ृ ोऽमात्यैस्तस्भश्चाप्युमार्त:॥34॥
ऐकुल्न येल्त श्रीराि राज्यात आपमु या सवे ।
घेउनी वद्धृ िन्त्यानां ा बन्धबु ान्धवासह येतसे ॥34॥
ततो स्नषदास्धपस्त दृष्टवा दूरादुपस्टथतम्‍।
सह सौस्मस्त्रणा राम: समार्च्छद्‍र्ुहेन स: ॥35॥
123
ल्नषादापल्तिा तेव्हाां पाहुनी दरू उपल्स्थत ।

िक्ष्िणासह श्रीराि भेटती येत पढु े तया ॥35॥
तमातज: समपररष्वज्य र्ुहो राघवमब्रवीत््‍।
यथायोध्या तथेदं ते राम स्कं करवास्ण ते ॥36॥
ईदृिं स्ह महाबाहो क: प्राप्टयत्यस्तस्थं स्प्रयम्‍।
आतण वमकिधारी त्या पाहुनी गहु द:ु ल्खत ।
र्शी अयोध्या आपणा हेही राज्य तम्ु हा असे ॥36॥
साांगा काय करू आपणासि अल्तल्थ ल्िळे कुणा ।
124
ततो र्ुणवदन्नाद्यमुपादाय पथ ृ स्ग्वधम्‍॥37॥

अघ्यज चोपानयच्छीघ्रं वालयं चेदमुवाच ह ।
टवर्तं ते महाबाहो तवेयमस्खला मही ॥38॥
वयं प्रेष्या भवान््‍भताज साधु राज्यं प्रिास्ध न:।
भक्ष्यं भोज्यं च पेयंच लेह्यं चैतदुपस्टथतम्‍।
ियनास्न च मुख्यास्न वास्र्नां खादनं च ते ॥39॥
अन्न ल्वल्वध उत्ति घेउनीया उपल्स्थत ।
अघ्यण शीघ्र देउल्नया असे बोिे तयाांप्रल्त ॥
125
असो स्वागत आपि ु े सवण ही भल्ू ि आपिी ॥

आपण स्वािी सेवक आम्ही करा राज्य आपण।
खाद्य पेय िेह् सवण स्वीकारावे आपण ।
शय्या आपणासाठी अश्वास्ां तव खाद्य चणे ॥37-39॥
र्ुहमेवं ब्रुवाणं तु राघव: प्रत्युवाच ह ।
अस्चजताश्चैव हृष्टाश्च भवता सवजदा वयम्‍॥40॥
पदभ्यामस्भर्माच्चैव टनेहसंदिजनेन च ।
गहु ाने म्हणता ऐसे उत्तरे राघव तया ।
126
पायी येउल्नया स्नेह दशणने होत स्वागत ॥40॥

तसे पर्ू न झािो प्रसन्न अल्त त्यािळ ु े।
भुर्ाभ्यां साधुवत्त ृ ाभ्यां पीियन््‍वालयमब्रवीत््‍॥41॥
स्दष्टया त्वां र्ुह पश्यास्म ह्यरोर्ं सह बान्धवै: ।
अस्प ते कुिलं राष्र स्मत्रेषु च वनेषु च ॥42॥
पष्टु भर्ु ानां ी आपमु या श्रीराि आल्िङ्गल्ु न तया ॥41॥
बाांधवाांसह आनांदे पाहुनीया ल्वचारतो ।
आहे ना कुशि सवण वने राज्ये ल्ित्राांसह ॥42॥
127
यत््‍स्त्वदं भवता स्कंस्चत््‍प्रीत्या समुकस्लपतम्‍।

सवं तदनुर्ानास्म नस्ह वते प्रस्तर्ग्हे ॥43॥
सािग्रु ी प्रेिाने ही र्ी आणिी घेउनी परत र्ा।
दसु रे देल्त त्या वस्तु अस्वीकायण उपयोल्ग ना ॥43॥
कुिचीरास्र्नधरं फलमूलािनं च माम्‍।
स्वस्द्ध प्रस्णस्हतं धमे तापसं वनर्ोचरम्‍॥44॥
िी वमकि िगृ चिण धारुनी फििि ू सेवन ।
वनात ल्वचररत ऐसा ल्नयिल्स्थत िी असे ॥44॥
128
अश्वानां खादनेनाहमथी नान्येन के नस्चत््‍।

एतावतात्र भवता भस्वष्यास्म सुपूस्र्त:॥45॥
अश्वखाद्य असे यात आवश्यक तेवढे आम्हा ।
तेवढेच घेता आिचा सत्कार हो स्वागत ॥45॥
एते स्ह दस्यता राज्ञ: स्पतुदजिरथटय मे ।
एतै: सस्ु वस्हतैरश्वैभजस्वष्यामयहमस्चजत:॥46॥
ल्प्रय हे िि ल्पत्याचे रार्ा दशरथाचे बहु ।
त्याांच्या योग्य सिाचारे होतसे पर्ू न िि ॥46॥
129
अश्वानां प्रस्तपानं च खादनं चैव सोऽन्विात््‍।

र्ुहटतत्रैव पुरुषांटत्वररतं दीयतास्मस्त ॥47॥
अश्वाना खाण्या योग्य वस्तु आणाव्या अशी ।
सेवकाां करी आज्ञा गहु तत्काळ त्यापरी ॥47॥
ततश्चीरोत्तरासङर्: संध्यामन्वाटय पस्श्चमाम्‍।
र्लमेवाददे भोज्यं लक्ष्मणोनाहतं टवयम्‍॥48॥
श्रीराि वमकिधारी सायांसांध्या करोल्नया ।
िक्ष्िणाने आणिेिे र्ि घे भोर्नास्तव ॥48॥
130
तटय भूमौ ियानटय पादौ प्रक्षालय लक्ष्मण:।

सभायजटय ततोऽभ्येत्य तटथौ वक्ष ृ मुपास्श्रत:॥49॥
भायेसह श्रीराि तणृ शय्येवरर झोपती ।
चरण करुनी स्वच्छ िक्ष्िण अन्य वक्ष ृ ातळी ॥49॥
र्ुहोऽस्प सह सूतेन सौस्मस्त्रमनुभाषय्न््‍।
अन्वर्ार्ग्त््‍ततो राममप्रमत्तो धनुधजर:॥50॥
सतू ासह गहु सद्धु ा िक्ष्िणाशी बोित ।
रात्री र्ागतृ राहून रक्षण रािाचे करी ॥50॥
131
तथा ियानटय ततो यिस्टवनी मनस्टवनी दािरथेमजहात्मन:।

अदृष्टदु:खटय सख ु ोस्चतटय सा तदा व्यतीता सुस्चरेण िवजरी ॥51॥
अश्या प्रकारे िनस्वी यशस्वी िहात्िा श्रीराि सख ु भोगिेिे ।
ज्यानां ी कधी द:ु ख न पाल्हिेिे रात्र सदु ीघण होतसे तयाां ॥51॥
इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िे पञ्चाि: सर्ज:।
132
133
तं र्ार्ग्तमदमभेन भ्रातुराय लक्ष्मणम्‍।

र्ुह: संतापसंतप्तो राघवं वालयमब्रवीत््‍॥1॥
प्रेिाने बांधसू ाठी र्ागतृ गहु िक्ष्िणा ।
ल्नषादरार् सतां ापे म्हणे रघक ु ु िनन्दना ॥1॥
134
इयंतात सख ु ा िय्या त्वदथजमुपकस्लपता।

प्रत्याश्वस्सस्ह साध्वटयां रार्पुत्र यथासख ु म्‍॥2॥
तम्ु हास्तव सख ु शय्या तयार ही ठे ल्विी ।
ल्वश्राि करा त्यावरर ल्नद्रस्त होउनी सखु े ॥2॥
उस्चतोऽयं र्न: सवज: ललेिानां त्वं सुखोस्चत:।
र्ुप्त्यथं र्ार्ररष्याम: काकुत्टथटय वयं स्निाम्‍॥3॥
आम्ही वनवासी क्िेश सहन करण्या योग्य ते।
सख ु योग्य तम्ु हा आम्ही र्ागतृ रािरक्षणा ॥3॥
135
नस्ह रामात््‍स्प्रयतमो ममाटते भस्ु व कश्चन ।

ब्रवीमयेव च ते सत्यं सत्येनैव च ते िपे ॥4॥
शपथ घेउल्न सत्याची सागां तो िी तम्ु हा असे ।
रािाहुन ल्प्रय कोणी नसे अल्धक र्गािध्ये ॥4॥
अटय प्रसादादािंसे लोके ऽस्टमन््‍सुमहद्‍यि:।
धमाजवास्प्तं च स्वपुलामथजकामौ च पुष्कलौ ॥5॥
प्रसादे श्रीरािाच्या िोकी या यश िहान् ।
ल्वपिु धिण तसे अथण भोग प्राल्प्त तयािळु े ॥5॥
136
सोऽहं स्प्रयसखं रामं ियानं सह सीतया ।

रस्क्षष्यास्म धनुष्यास्ण सवजथा ज्ञास्तस्भ: सह ॥6॥
तेव्हाां ल्प्रयसखा राि ल्नल्द्रस्त र्ो सीतेसह ।
करी रक्षण सशि राहुनी बाधां वासां ह ॥6॥
न मेऽटत्यस्वस्दतं स्कंस्चद्‍वनेऽस्टमंश्चरत: सदा ।
चतुरङर् ह्यस्तबलं समु हत््‍सतं रेमस्ह ॥7॥
नसे वनी िर् काही अज्ञात सदैव राहता ।
चतरु ां ग दिासद्धु ा ल्र्क
ां ू आम्ही सल्ु नल्ित ॥8॥
137
लक्ष्मणटतु तदोवाच रक्ष्यमाणाटत्वयानघ ।

नात्र भीता वयं सवे धमजमेवानुपश्यता ॥8॥
कथं दािरथौ भूमौ ियाने सह सीतया ।
िलया स्नरा मया लब्धधं र्ीस्वतं वा सख ु ास्न वा ॥9॥
म्हणे िक्ष्िण तेव्हाां आपण करता रक्षण ।
धिणदृष्ट्या तदा आम्हा नसे कोणतेही भय ॥8॥
असता दाशरथी सप्तु सीतेसह भिू ीवरी ।
कसे शक्य ििा ल्नद्रा शय्येवरर सखु े दर्ु ी ॥9॥
138
यो न देवासरु ै: सवै:िलय: प्रसस्हतुं युस्ध।

तंपश्य सख ु सस ं ुप्तं तृणेषु सह सीतया ॥10॥
देवतासरु सपां णू ण वेग ज्याचा न साहती ।
श्रीराि सीतेसल्हत सख ु े तणृ शय्येवरी ॥10॥
यो मन्त्रतपसा लब्धधो स्वस्वधैश्च परारमै:।
एको दिरथटयैष पुत्र: सदृिलक्षण:॥11॥
अस्टमन््‍प्रव्रस्र्ते रार्ा न स्चरं वतजस्यष्यस्त ।
स्वधवा मेस्दनी नूनं स्क्षप्रमेव भस्वष्यस्त ॥12॥
139
र्ो िन्त्र तपे िाभे तसा ल्वल्वध पराक्रिे ।

उत्तििक्षण असा पत्रु िाभिा दशरथ नपृ ा ।
असा पत्रु वनी र्ाता रार्ा र्ील्वत राल्ह ना ।
वाटते ल्नल्ित पथ्ृ वी शीघ्र ल्वधवा होइि ॥12॥
स्वनद्य समु हानादं श्रमणोपरता: स्स्त्रय: ।
स्नघोषोपरतं तात मन्ये रार्स्नवेिनम्‍॥13॥
ल्नवासाल्ति ल्िया रुदने श्रान्त शान्त त्या ।
रार्भवन आक्रोश शान्त झािा अता असे ॥13॥
140
कौसलया चैव रार्ा च तथैव र्ननी मम।

नािंसे यस्द र्ीवस्न्त सवे ते िवजरीस्भमाम्‍॥14॥
कौसमया दशरथ रार्ा तशीच र्ननी िि ।
राहतीि र्ील्वत का रात्रीतल्ु न शकां ा िर् ॥14॥
र्ीवेदस्प स्ह मे माता ित्रुघ्नटयान्वेक्षया ।
तद्‍दु:खं यस्द कौसलया वीरसस्ू वजनस्िष्यस्त ॥15॥
शत्रघ्ु ना पाहण्या िाझी िाता र्ील्वत र्री ।
ित्ृ यू कौसमया िातेचा सवाांना द:ु खदायक ॥15॥
141
अनुरक्तर्नाकीणाज सख ु ालोकस्प्रयावहा।
रार्व्यसनसंसष्टृ ा सा पुरू स्वनस्िष्यस्त ॥16॥
श्रीराि अनरु क्त र्न ल्र्थे सख
ु ी नगरर ती ।
दशरथ ल्नधने द:ु खे नष्ट होउल्न र्ाइि ॥16॥
कथं पुत्रं महात्मानं ज्येष्पुत्रमपश्यत:।
िरीरं धारस्यष्यस्न्त प्राणा राज्ञो महात्मन:॥17॥
आपिा पत्रु श्रीराि िहात्िा पाहता न त्या ।
िहारार् शरीरी प्राण करतीि धारण कसे ॥17॥
142
स्वनष्टे नपृ तीं पश्चात््‍कौसलया स्वनस्िष्यस्त ।

अनन्तरं च मातास्प मम नािमुपैष्यस्त ॥18॥
त्याच्ां या पिात कौसमया िाताही न राहती।
िि िाताल्ह नतां र र्गू ना शके ि ती ॥18॥
अस्तरान्तमस्तरान्तमनवाप्य मनोरथम्‍।
राज्ये राममस्नस्क्षप्य स्पता मे स्वनस्िष्यस्त ॥19॥
अल्भषेक रािा करणे िनोरथ ल्पत्याचे असे ।
पणू ण ते नच झामयाने करतीि प्राणत्याग ते ॥19॥
143
स्सद्धाथाज: स्पतरं वत्त

ृ ं तस्टमन््‍काले उपस्टथते ।
प्रेतकायेषु सवेषु संटकररष्यस्न्त राघवम्‍॥20॥
उपल्स्थत ित्ृ यक
ू ाळी प्रेतकायण सस्ां कारही ।
करती र्े र्न होल्त ल्सद्ध त्याचां े िनोरथ ॥20॥
रमयचत्वरसंटथानां संस्वभक्तमहापथाम्‍।
हमयजप्रासादसमपन्नां र्स्णकावरिोस्भताम्‍॥21॥
रथाश्वर्र्समबाधां तूयजनादस्ननास्दताम्‍।
सवजकलयाणसमपूणां हृष्टपुष्टर्नाकुलम्‍॥22॥
144
आरामोद्यानसपं न्नां समार्ोत्सविास्लनीम्‍।

सुस्खता स्वचररष्यस्त रार्धानी स्पतुमजम ॥23॥
रम्य चबतु ऱयानां ी यक्त
ु ल्वशाि अनेक पथ ।
प्रासाद भव्य धल्नकाचां े वाराङ्गना शोल्भत ॥21॥
गर् अश्व रथे शोल्भत वाद्य नादे ल्ननाल्दत ।
कमयाण ज्याचां े होते हृष्टपष्टु असे र्न ॥22॥
उद्याने आरािदायी सिार् उत्सवपणू णही ।
राहती सख ु े ऐसे असता िि ल्पता नपृ ॥23॥
145
अस्प र्ीवेद्‍दिरथो वनवासात््‍पुनवजयम्‍।

प्रत्यार्मय महात्मानमस्प पश्याम सुव्रतम्‍॥24॥
राहतीि र्ील्वत का सपां ता वनवास नपृ ।
येउनी पाहु का आम्ही कुशिावस्थेत तयाां ॥24॥
अस्प सत्यप्रस्तज्ञेन साधं कुिस्लना वयम्‍।
ृ े वनवासेऽस्टमन्नयोध्यां प्रस्विेमस्ह ॥25॥
वनवास पणू ण होता सत्यप्रल्तज्ञ रािासह ।
अयोध्येत प्रवेशू का परत सकुशि येउन ॥25॥
146
पररदेवयमानटय दु:खातजटय महात्मन:।

स्तष्तो रार्पुत्रटय िवजरी सात्यवतजत ॥26॥
आतण होउल्न द:ु खाने ल्विापे रात्र ही अशी ।
िक्ष्िण रार्पत्रु ाची र्ागतृ ावस्थेत र्ात ती ॥26॥
तथा स्ह सत्यं ब्रुवस्त प्रर्ास्हते नरेन्रसूनौ र्ुरुसौहृदाद्‍र्ुह:।
मुमोच बाष्पं व्यसनास्भपीस्ितो ज्वरातुरो नार् इव व्यथातुर: ॥27॥
अश्या प्रकारे यथाथण र्ेव्हा िक्ष्िण बोिे रात्याप्रल्त ज्येष्ठ आपमु या।
ऐकोल्न र्े द:ु ल्खत गहु अश्रू ल्नषादरार् ढाल्ळतसे गर्ापरी ॥27॥
147
इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िे एकपञ्चाि:

सर्ज:॥51॥
148
अयोध्याकाण्िसर्ज 52
प्रभातायां तु िवजयां पृथुवक्षा महायिा:।

उवाच राम: सौस्मस्त्रं लक्ष्मणं िुभलक्षणम्‍॥1॥
प्रभाती सपां ता रात्र भव्यवक्ष िहायश ।
म्हणे िक्ष्िणा राि सौल्ित्रा शभु िक्षण ॥1॥
149
भाटकरोदयकालोऽसौ र्ता भर्वती स्निा ।

असौ सुकृष्णो स्वहर्: कोस्कलटतात कूर्स्त ॥2॥
व्यतीत भगवती रात्र सिीप ये सयू ोदय ।
कोकीळ कृष्णवणण असे कुहुकुहु कूल्र्त ॥2॥
बस्हजणानां च स्नघोष: श्रूयते नदतां वने ।
तराम र्ाह्नवीं सौमय िीघ्रर्ां सार्रङर्माम्‍॥3॥
के कावाल्ण ियरू ाांची कानी ऐकाया येतसे ।
तेव्हाां र्ाह्नवी पार शीघ्र करुया आपण ॥3॥
150
स्वज्ञाय रामटय वच: सौस्मस्त्रस्मजत्रनन्दन:।

र्ृहमामन््य सूतं च सोऽस्तष्द्‍भ्रातुरप्रत: ॥4॥
ऐकुनी वचन रािाचे गहु ा सतू ास सागां नु ी ।
व्यवस्था करण्यास िक्ष्िण येत बधां प्रू ल्त ॥4॥
स तु रामटय वचनं स्निमय प्रस्तर्ृह्य ।
टथपस्तटतूणजमाहूय सस्चवास्नदमब्रवीत््‍॥5॥
रािाचे वच ऐकोनी ल्नषादरार् आपमु या ।
सल्चवाां बोिावनु ी आज्ञाल्पल्त करण्या तसे ॥5॥
151
अटयवाहनसयं ुक्तां कणजर्ग्ाहवतीं िुभाम्‍।

उपोह्य रुस्चरां नावं र्ुहाय प्रत्यवेदयत््‍॥6॥
दृढ एक अशी नाव आणा सि ु भ हाकण्या ।
नाल्वकासल्हत शीघ्र घाटावर सबु कशी ॥6॥
तं स्निमय र्ुहादेिं र्ुहामात्यो र्तो महान््‍।
उपोह्य रुस्चरां नावं र्ुहाय प्रत्यवेदयत््‍॥7॥
आदेशे गहु ाच्या त्याचा अिात्य त्वररत र्ाउनी ।
नाव सबु क आणॊनी साांगतसे गहु ा तसे ॥7॥
152
तत: च प्राञ्र्स्लभजूत्वा र्ुहो राघवमब्रवीत््‍।

उपस्टततेयं नौदेव भूय: स्कं करवास्ण ते ॥8॥
तेव्हाां हात र्ोडून राघवा म्हणतसे गहु ।
नाव आणिी आहे अर्नू काय करायचे ॥8॥
तवामरसतु प्रख्य ततंु सार्रर्ास्मनीम्‍।
नौररयं पुरुषव्याघ्र िीघ्रमारोह सव्रु त ॥9॥
गांगेस सागरगािी तरण्या सेवेत आपमया ।
नाव ही परुु षव्याघ्र शीघ्र आरूढ त्यात व्हा ॥9॥
153
अथोवाच महातेर्ा रामो र्ुहस्मदं वच:।

कृतकामोऽस्टम भवता िीघ्रमारोप्यतास्मस्त ॥10॥
श्रीराि िहातेर् म्हणे गहु ास यावरी ।
िनोदय िि पणू ण नाव शीघ्र आता भरा ॥10॥
तत:कलापान््‍संनह्य खिर्ौ बध्या च धस्न्वनौ ।
र्ग्मतुयेन तां र्ङर्ां सीतया सह राघवौ ॥11॥
धनष्ु यासह कवचधारी सीतेसह राि िक्ष्िण ।
इतरर्न ज्या िागी र्ाती गांगातल्ट र्ात ते ॥11॥
154
राममेवं तु धमजज्ञमुपार्त्य स्वनीतवत््‍।

स्कमहं करवाणीस्त सूत: प्राञ्र्स्लरब्रवीत््‍॥12॥
धिणज्ञ श्रीरािास ल्वनये सतू ल्वचाररत ।
हात र्ोडुल्न िी काय आपिी सेवा करू ॥12॥
ततोऽब्रवीत््‍दािरस्थ: सुमन्त्रं टपृिन््‍करेणोत्तमदस्क्षणेन ।
समु न्त्र िीघ्रं पुनरेव यास्ह राज्ञ: सकािे भव चाप्रमत्त:॥13॥
तदा सिु न्त्रा उत्ति दल्क्षण हस्ते करूल्नया स्पशण श्रीराि वदे तयास ।
िहारार्ाांकडे पन्ु हा र्ाउल्न शीघ्र तेथे रहा होउल्न सावध हे सिु न्त्रा ॥13॥
155
स्नवतजटवेत्युवाचैनमेतावस्ि कृतं मम ।
रथं स्वहाय पदभ्यां तु र्स्मष्यामो महावनम्‍॥14॥
िहारार् आज्ञेने िी रथे आिो इथवरी ।
आता रथ सोडुन आम्ही र्ाऊ िहावनी ।
पायी चाित तम्ु ही आता येथल्ु न परत र्ा ॥14॥
आत्मानं त्वभ्यनुज्ञातमवेक्ष्यातज: स सारस्थ:।
सुमन्त्र: पुरुषव्याघ्रमैक्ष्वाकस्मदमब्रवीत््‍॥15॥
आज्ञा परत र्ाण्याची ऐकुनी होत व्याकुळ ।
156
सिु न्त्र परुु षव्याघ्रा इक्ष्वाकुनन्दना म्हणे ॥15॥

नास्तरान्तस्मदं लोके पुरुषेणेह के नस्चत््‍।
तव सभ्रातृभायजटय वास: प्राकृतवद्‍वने ॥16॥
बधां भु ायेसह र्ाण्या वनी सािान्य र्नापरी ।
क्वल्चत दैव असे भाळी कोणा सांसारी येतसे ॥16॥
न मन्ये ब्रह्मचये वा टवधीते वा फलोदय:।
मादजवार्जव्योऽस्प त्वां चेद्‍व्यसनमार्तम्‍॥17॥
पाहुल्न सांकटी ऐशा वाटते स्वाध्याय िादणव ।
157
आर्णवल्ह ब्रह्मचयण याचां े फि न योग्य हे ॥17॥

सह राघव वैदेह्या भ्रात्रा चैव वने वसन््‍।
त्वं र्स्तं प्राप्टयसे वीरं त्रीललोकांटतु र्यस्न्नव ॥18॥
राता सीतेसवे वास वनी करुल्न राघवा ।
ल्तन्ही िोक ल्र्ांकणाऱया वीराचे यश ल्िळल्वसी ॥18॥
वयं खलु हता राम ये त्वया ह्युपवस्ञ्चता:।
कै के य्या विमेष्याम: पापाया दु:खभास्र्न: ॥19॥
तव दशणना वल्ञ्चत ितृ र्णु रािा आम्ही ।
158
कै के यी पाल्पल्णिा आम्ही वश द:ु ख भोल्गत ॥19॥

इस्त ब्रुवन्नात्मसमं सुमन्त: सारस्थटतदा ।र्
दृष्टवा दूरर्तं रामं दु:खातो रुरुदे स्चरम्‍॥20॥
आत्िसि ल्प्रय रािा सिु न्त्र बोिल्ु न असे ।
पाहूनी दरू र्ाताना शोकाने रुदना करी ॥20॥
ततटतु स्वर्ते बाष्पे सतू ं टपृष्टवोदकं िुस्चम्‍।
रामटतु मधुरं वालयं पुन: पुनरुवाच तम्‍॥21॥
अश्रपु ात थाांबे त्याचा पल्वत्र आचिने तया ।
159
िधरु स्वरे श्रीराि वारांवार म्हणल्त त्या ॥21॥

इक्ष्वाकूणां त्वया तुलयं सुहृदनं ोपलक्षये ।
यथा दिरथो रार्ा मां न िोचेत््‍तथा कुरु ॥22॥
तझ्ु यासि न ल्हत पाही इक्ष्वाकांू चे कोल्णही ।
ज्यािळ ु े न नपृ शोक करतीि करी असे ॥22॥
िोकोपहतचेताश्च वदृ ध्श्च र्र्तीपस्त:।
कामभारावसन्नश्च तटमादेतद्‍बवीस्म ते ॥23॥
िहारार् असनु ी वद्धृ िनोरथ भग्नही तसे ।
160
शोकपील्डत असती ते म्हणनु ी तर्ु सागां तो ॥23॥

यद्‍यथा ज्ञापयेत््‍स्कंस्चत््‍स महात्मा महीपस्त:।
कै के य्या: स्प्रयकामाथं कायं तदस्वकांकाक्षया ॥24॥
आग्रहे कै के यीच्या र्ी आज्ञा देती िहीपती ।
आदरे पािन करणे अनरु ोध िाझा तम्ु हा ॥24॥
एतदथं स्ह राज्यास्न प्रिासस्त नरास्धपा:।
यदेषां सवजकृत्येषु मनो न प्रस्तहन्यते ॥25॥
रार्ा पािन करीती राज्य येवढ्यासाल्ठच ।
161
कायाणत कोल्णही त्याच्ां या ल्वघ्न न आणू शके ॥25॥

यद्‍यथा स महारार्ो नालीकमस्धर्च्छस्त ।
न च तामयस्त िोके न सुमन्त्र कुरु तत््‍तथा ॥26॥
िहारार् शोकग्रस्त ल्खन्न होल्ति ज्यािळ ु े ।
सिु न्त्रा अल्प्रय ऐसे न घडू देइ कारण ॥26॥
अदृष्टदु:खं रार्ानं वद्ध ृ मायं स्र्तेंस्रयम्‍।
ब्रूयाटत्वमस्भवाद्यैव मम हेतोररदं वच: ॥27॥
ल्र्तेल्न्द्रय िहारार्ाां द:ु ख न ज्याांनी पाल्हिे ।
162
प्रणाि सागां ल्ु न िाझा ल्नरोप द्या ऐसा तया॥ां 27॥

न चाहमनुिोचास्म लक्ष्मणो न च िोचस्त ।
अयोध्यायाश्च्युताश्चेस्त वने वत्टयामहेस्त वा ॥28॥
अयोध्येतनु ल्नघता वा रहाण्या वल्न िागता ।
नसे द:ु ख ििा त्याचे िक्ष्िणासल्ह ते तसे ॥28॥
चतुदजिसु वषेषु स्नवत्त ृ ेषु पुन:पनु ।
लक्ष्मणं मां च सीतां च रक्ष्यसे िीघ्रमार्ताम्‍॥29॥
सांपता चौदा वषे शीघ्र येऊ आम्ही पन्ु हा।
163
िक्ष्िण सीतेसह आम्हा पहाि आपण ॥29॥

एवमुलत्वा तु रार्ानं मातरं च सुमन्त्र मे ।
अन्याश्च देवी: सस्हता: कै के यीं च पुन: पुन: ॥30॥
असे म्हणल्ु न रार्ानां ा सिु न्त्रा िातेस िि ।
कै के यीसह इतर िाताांसही पन्ु हा पन्ु हा ॥30॥
आरोग्यं ब्रस्ू ह कौसलयामथ पादास्भवन्दनम्‍।
सीताया मम चायजटय वचनाललक्ष्मणटय च ॥31॥
कौसमया िातेस िि स्वास्थ्य साांगल्ु न चाांगिे ।
164
सीता िक्ष्िणासल्हत िि पादाल्भवन्दन ॥31॥

ब्रूयाश्चास्प महारार्ं भरतं स्क्षप्रमानय ।
आर्तश्चास्प भरत: टथाप्यो नृपमते पदे ॥32॥
सागां ऐसे िहारार्ाां भरता शीघ्र आणनु ी ।
येता करावे स्थाल्पत यवु रार् पदी तया ॥32॥
भरतं च पररष्वज्य यौवराज्येऽस्भस्षच्य च ।
अटमत्संतापर्ं दु:खं न त्वामस्भभस्वष्यस्त ॥33॥
आल्िांगल्ु न भरतास यवु रार् पदी स्थापनु ी ।
165
ल्वयोगे आिच्या द:ु ख तिु चे न सरे ि ते ॥33॥

भरतश्चास्प वक्तव्यो यथा रार्स्न वतजसे ।
तथा मातृषु वतेथा: सवाजटवेवास्विेषत:॥34॥
भरतासल्ह हे सागां ा िहारार्ाप्रां ल्त तझु े ।
वतणन र्से तैसे सवण िाताांप्रल्त राहुदे ॥34॥
यथा च तव कै के यी सस्ु मत्रा चास्विेषत:।
तथैव देवी कौसलया मम माता स्विेषत:॥36॥
कै के यीस देल्स र्े स्थान सल्ु ित्रेस ल्वशेषत:।
166
तसेच िि िातेस कौसमयेसही देल्शि ॥36॥

तातटय स्प्रयकामेन यौवराज्यमवेक्षता ।
लोकयोरुभयो: िलयं स्नत्यदा सुखमेस्धतुम्‍॥37॥
ल्पत्याचे ल्प्रय करता यवु रार्पदी राहता ।
राज्य करता दोन्ही िोकाांत होल्शि सख ु ी ॥37॥
स्नवत्यजमानो रामेण समु न्त्र: प्रस्तबोस्धत:।
तत्सवं वचनं श्रुत्वा टनेहात््‍काकुत्टथमब्रवीत््‍॥38॥
सिु न्त्रास ल्नघताना असे श्रीराि साांगता ।
167
ऐकोल्न वचने सवण सिु न्त्र स्नेहाने वदे ॥38॥

यदहं नोपचारेण ब्रूयां टनेहादस्वललवम्‍।
भस्क्तमास्नस्त तत््‍तावद्‍वालयं त्वं क्षन्तुमहजस्स ॥38॥
कथं स्ह त्वस्द्धहीनोऽहं प्रस्तयाटयास्म तां पुरीम्‍।
तव तात स्वयोर्ेन पुत्रिोकातुरास्मव ॥39॥
ियाणदाल्तक्रि करतॊ ऐसे वाटेि आपणा
भक्त म्हणनु ी िर्िा त्याबद्दि क्षिा करा ॥38॥
पत्रु शोके तव तात िाता र्ेथ आक्रांदती ।
168
नगरीत त्या कसे र्ाऊ आपणा घेतमयाल्वना ॥39॥

सराममस्प तावन्मे रथं दृष्टवा तदा र्न:।
स्वना रामं रथं दृष्टवा स्वदीयेतास्प सा पुरी ॥40॥
ल्नघता रथी श्रीरािा पाल्हिे र्नाल्न ज्या ।
रािाल्वण रथ पाहूनी ल्वदीणण परु र होइि ॥40॥
दैन्यं स्ह नर्रीं र्च्छे द्‍दृष्टवा िून्यस्ममं रथम्‍।
सूताविेषं टवं सैन्यं हतवीरस्मवाहवे ॥41॥
रथ िोकळा पाहून नगरी दीन होइि ।
169
सारल्थ के वळ ल्दसता सैन्य स्वािील्वना र्से ॥41॥

दूरेऽस्प स्नवसन्तं त्वां मानसेनार्ग्त: स्टथतम्‍।
स्चन्तयन्तोऽद्य नूनं त्वां स्नराहारा: कृता: प्रर्ा:॥42॥
र्री दरू असताना हृदयात वास आपि ु ा।
वल्र्णिे असेि अन्न त्याांनी खल्चत त्यािळ ु े ॥42॥
दृष्टं तद्‍वै त्वया राम यादृिं त्वत्प्रवासने ।
प्रर्ानां संकुलं वत्त
ृ ं त्वच्छोकललान्तचेतसाम्‍॥43॥
वनी ल्नघता आपण प्रर्ेने ल्चत्त व्याकुळ ।
170
प्रकट के िा असे शोक होता आपण पाल्हिा ॥43॥

आतजनादो स्ह य: पौरैरुन्मुक्तटत्वत्प्रवासने ।
सरथं मां स्निामयैव कुयजु: ितर्ुणं तत: ॥44॥
आतणनाद र्ो परु वासी ल्नघता करल्त आपण ।
रथ तम्ु हाल्वण पाहून शतश: करतीि ते ॥44॥
अहस्ं कं चास्प वक्ष्यास्म देवीं तव सतु ो यया ।
नीतोऽसौ मातुलकुलं संतापं मा कृथा इस्त ॥45॥
असत्यमस्प नैवाहं ब्रूयां वचनीदृिम्‍।
171
कथमस्प्रयमेवाहं ब्रयू ां सत्यस्मदं वच: ॥46॥

काय देवी कौसमया याांना साांगू असत्य िी ।
पत्रु ा िाति
ु गहृ ी नेिे सतां ाप नका करू ॥45॥
ते न शक्य तदा सत्य कसे अल्प्रय सागां ु िी ।
आपमया पत्रु ास आिो सोडुनीया वनात िी ॥46॥
मम तावस्न्नयोर्टत्वबन्धुर्नवास्हन:।
कथं रथं त्वया हीनं प्रवाह्यस्न्त हयोत्तमा:॥47॥
िि आज्ञेने र्े अश्व वाहती भार आपिा ।
172
कसे ते तयार होतीि तम्ु हाल्वण रथ ओढण्या ॥47॥

तन्न िक्ष्यामयहं र्न्तुमयोध्यां त्वदृतेऽनघ ।
वनवासानुमानाय मामज्ञातुमहजस्स ॥48॥
ल्नष्पाप श्रीरािा ना शक्य अयोध्या र्ाणे ििा ।
वनवासात येण्याची आज्ञा द्यावी तरी ििा ॥48॥
यस्द मे याचमानटय त्यार्मेव कररष्यस्स ।
सरथोऽस्ग्नं प्रवेक्ष्यास्म त्यक्तमात्र इह त्वया ॥49॥
भस्वष्यस्न्त वने यास्न तपोस्वघ्नकरास्ण ते ।
173
रथेन प्रस्तबस्धष्ये तास्न सवाजस्ण राघव ॥50॥

याल्चता आपणा ऐसे िर्िा र्र त्यागाि ।
रथासह अग्नीिध्ये प्रवेश करे न िी ॥49॥
तपात आपमया ल्वघ्ने आणतीि र्े र्न ।
रथ वापरुनी त्याांना पळवीन दरू िी ॥50॥
त्वाकृतेन मया प्राप्तं रथचयाजकृतं सखु म्‍।
आिंसे त्वत्कृतेनाहं वनवासकृतं सुखम्‍॥51॥
रथी बैसवनु ी तम्ु हा आणण्याचे सख ु िर् ।
174
ल्िळािे अनगु हृ े तैसे ल्िळॊ रहाया वनी ॥51॥

प्रसीदेच्छास्म तेऽरण्ये भस्वतुं प्रत्यनन्तर:।
प्रीत्यास्भस्हतस्मच्छास्म भव मे प्रत्यनन्तर: ॥52॥
आज्ञा द्या आपणासगां े वनी िी राहु इल्च्छतो ।
म्हणा आनांदाने िर्िा तू र्वळी रहा ॥52॥
इमेऽस्प च हया वीर यस्द ते वनवास्सन: ।
पररचयाज कररष्यस्न्त प्राप्टयस्न्त परमां र्स्तम्‍॥53॥
अश्वही वनी राहूनी सेवा करता आपि ु ी।
175
तेल्ह परिगल्त प्राप्त करतीि वीरा त्यािळ ु े ॥53॥

तव िुश्रूषणं मूनाज कररष्यास्म वने वसन््‍।
अयोध्या देवलोकं वा सवजथा प्रर्हामयहम्‍॥54॥
प्रभो वनी राहून शश्रु षु ा कररन आपि ु ी।
अयोध्या वा देविोक त्याज्य िर् त्याच्यापढु े ॥54॥
नस्ह िलया प्रवेष्टं सा मयायोध्या त्वया स्वना ।
रार्धानी मह्न्दन्रटय यथा दुष्कृतकमजणा ॥55॥
दष्ु कृत्ये करता र्ैसे प्रवेश न स्वगी ल्िळे ।
176
तम्ु हाल्वन अयोध्येत प्रवेश िर् शक्य ना ॥55॥

वनवासे क्षयं प्राप्ते ममेष स्ह मनोरथ:।
यदनेन रथेनैव त्वां वहेयं पुरी पुन: ॥56॥
िि इच्छा वनवास सपां ता रथानेच या ।
बसवल्ू न तम्ु हा यात अयोध्येस न्यायची ॥56॥
चतुदजि स्ह वषाजस्ण सस्हतटय त्वया वने ।
क्षणभूतास्न याटयस्न्त ितसंख्यास्न चान्यथा ॥57॥
तम्ु हासह चौदा वषे क्षणापरर र्ातीि ।
177
अन्यथा चौदा वषे शत वषाणपरी र्णु ॥57॥

भृत्यवत्सल स्तष्न्तं भतजपृ ुत्रर्ते पस्थ ।
भक्तं भृत्यं स्टथतं स्टथत्वा न मा त्वं हातुमहजस्स ॥58॥
भक्तवत्सि िि स्वािीपत्रु आपमया पथी ।
आहे भक्त ल्स्थत भत्ृ य तम्ु हा सोडु न इल्च्छतो ॥58॥
एवं बहस्वधं दीनं याचमानं पुन:पुन:।
रामो भृत्यामुकमपी तु सुमन्त्रस्मदमब्रवीत््‍॥59॥
कररता वचने दीन सिु न्त्रे याचना अशी ।
178
सेवकासां कृपावन्त श्रीराि म्हणे तया ॥59॥

र्ानास्म परमां भस्क्तमहं ते भतजवृ त्सल ।
श्रुणु चास्प यदथं त्वां प्रेषयास्म पुरीस्मत: ॥60॥
भल्क्त तझु ी िर्वरी स्वािील्नष्ठािी र्ाणतो ।
परी तर्ु परु ी पन्ु हा पाठवतो का साांगतो ॥60॥
नर्रीं त्वां र्तं दृष्टवा र्ननी मे यवीयसी ।
कै के यी प्रत्ययं र्च्छे स्दस्त रामो वनं र्त: ॥61॥
र्ाता परत अयोध्या तर्ु िा िाता कै के यी ।
179
पाहता करे ि ल्वश्वास गेिा राि वनी ॥61॥

स्वपरीते तुस्ष्टहीना वनवासं र्ते मस्य ।
रार्ानं नास्तिङके त स्मथ्यावादीस्त धास्मजकम्‍॥62॥
तम्ु ही न गेमयास वनवासी होउनील्ह िी ।
सांशय असत्यवचनाचा रार्ाांवरर घेइि ॥62॥
एष मे प्रथम: कलपो यदमबा मे यवीयसी।
भरतारस्क्षतं टफीतं पुत्रराज्यमवाप्टयते ॥63॥
परत पाठवता तम्ु हा िाता िि कै के यी ।
180
करे ि हस्तगत राज्य सरु ल्क्षत भरतािळ ु े ॥63॥

मम स्प्रयाथं राज्ञश्च सुमन्त्रं त्वं पुरीं व्रर् ।
सस्ं दष्टश्चास्प यानथाजटतांटतान््‍ब्रूयाटतथा तथा ॥64॥
िहारार्ाच्ां या ल्हतासाठी सिु न्त्रा अयोध्येस र्ा ।
सांदशे ल्दधिे र्े ते त्या त्या व्यक्तीस पोचवा ॥64॥
इत्युलत्वा वचनं सतू ं सान्त्वस्य्यत्वा पुन:पुन:।
र्ुहं वचनमललीबो रामो हेतुमब्रवीत््‍॥65॥
असे म्हणनु ी सतू ा करुल्न सान्वन पनु :पन्ु हा ।
181
हेतयु क्त
ु गहु ास उत्साहे वचन बोििे ॥65॥
नेदानीं र्ुह योग्योऽहं वासो मे सर्ने वने ।
अवश्यमाश्रमे वास: कतजव्यटतद्गतो स्वस्ध:॥66॥
नसे वनी र्नयक्तु योग्य रहाणे िर् हे गहु ा ।
राहूनी कतणव्य करणे आश्रिात आवश्यक ॥66॥
सोऽहं र्ृहीत्वा स्नयमं तपस्टवर्नभूषणम्‍।
स्हतकाम: स्पतुभजूय: सीताया लक्ष्मणटय च ॥67॥
र्िा: कृत्वा र्स्मष्यास्म न्यप्रोधक्षीरमानय ।
182
तत्क्षीरं रार्पुत्राय र्ुह: स्क्षप्रमुपाहरत््‍॥68॥

ल्नद्रा आहार ल्नयि तपल्स्वर्नाां योग्य र्े ।
ल्पत्याच्या ल्हतासाठी सीता िक्ष्िणा सवे॥67॥
र्टा धारण करुनी वनी र्ाइन त्यास्तव।
वट्दग्ु ध काढूनीया देई रार्पत्रु ा गहु ॥68॥
लक्ष्मणटयात्मनश्चैव रामटतेनाकरोज्र्िा:।
दीघजबाहनजरव्याघ्रो र्स्िलत्वमधारयत््‍॥69॥
ते वापरूल्न श्रीराि स्वत:सह िक्ष्िणासवे ।
183
िहाबाहु नरव्याघ्र र्टाधारी बनतसे ॥69॥

तौ तदा चीरसंपन्नौ र्िामण्िलधाररणौ।
अिोभेतामृषुसमौ भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ ॥70॥
श्रीराि िक्ष्िण तैसे र्टावमकिधारी ते ।
ऋषीसि बन्धू दोघे राििक्ष्िण शोभती॥70॥
ततो वैखानसं मार्जमास्टथत: सह लक्ष्मण:।
व्रतमास्दष्टवान््‍राम: सहायं र्ुहमब्रवीत््‍॥71॥
आश्रयोल्न वानप्रस्था श्रीराि िक्ष्िणासह ।
184
व्रत ग्रहण करुनी गहु ास िग बोििे ॥71॥

अप्रमत्तो बले कोिे दुर्े र्नपदे तथा ।
भवेथा र्ुह राज्यं स्ह दुरारक्षतमं मतम्‍॥72॥
सेना खल्र्ना ल्कमिा राज्याल्वषयी सावध ।
रहा सदा गहु ा कारण राज्यरक्षण दघु णट ॥72॥
ततटतं समनुज्ञाप्य र्ुहस्मक्ष्वाकुननदन:।
र्र्ाम तूण्मजव्यर्ग्: सभायज: सहलक्ष्मण:॥73॥
ल्नरोप गहु ास ऐसा देत इक्ष्वाकुनन्दन ।
185
सपत्नी िक्ष्िणासह त्वररत ल्नघती पढु े ॥73॥

स तु दृष्टवा नदीतीरे नावस्मक्ष्वाकुनन्दन:।
स्ततीघज: िीघ्रर्ां र्ङर्ास्मदं वचनमब्रवीत््‍॥74॥
नाव पाहुल्न नदीतीरे गङ्गा शीघ्रवाल्हनी ।
नदी पार र्ाण्यास्तव िक्ष्िणा सम्बोधती ॥74॥
आरोहं त्वं नरव्याघ्रं स्टथतां नावस्ममां िनै:।
सीतां चारोपयान्वक्षं पररर्ृह्य मनस्टवनीम्‍॥75॥
नरल्सांहा ल्स्थत नावेत चढुनी सीतेसह वरी।
186
बसवनु ी ल्तिा तहू ी नावेत बसनु ी रहा ॥75॥

स भ्रातु: िासनं श्रुत्वा सवजमप्रस्तकूलयन््‍।
आरोप्य मैस्थली पूवजमारुरोहात्मवांटतत: ॥76॥
ऐकुल्न आदेश रात्याचा वागताना तसेचही ।
बसवनू िैल्थिीस नावेत तो बसे स्वत: ॥76॥
अथारुरोह तेर्टवी टवयं लक्ष्मणपूवजर्: ।
ततो स्नषादास्धपस्तनजुहो ज्ञातीनचओदयत््‍॥77॥
तेर्स्वी श्रीराि बसे त्यानांतर नावेत स्वत:।
187
ल्नषादरार् गहु आज्ञापी नाव हाकण्या ॥77॥

राघवोऽस्प महातेर्ा नावमारुह्य तां तत:।
ब्रह्मवत्क्षत्रवच्चैव र्र्ाप स्हतमात्मन: ॥78॥
राघवल्ह िहातेर् आरूढ नावेत होउनी ।
ब्राह्मण क्षल्त्रया योग्य र्प कररती ल्हतास्तव ॥78॥
आचमय च यथािास्त्रं नदीं तां सह सीतया ।
प्रणमत्प्रीस्तसंतुष्टो लक्ष्मणटय महारथ:॥79॥
शाियक्त ु आचिने गङ्गेस वांदन करी ।
188
सीतेसह प्रसन्नल्चत्ते िक्ष्िणल्ह तसे करी ॥79॥

अनुज्ञाय सुमन्त्रं च सबलं चैव तं र्ुहम्‍।
आटथाय नावं रामटतु चोदयामास नास्वकान््‍॥80॥
सिु न्त्रा गहु ास र्ाण्या सैन्यासल्हत सागां नु ी ।
नावाड्याांस हाकण्या नाव राि आदेश देतसे ॥80॥
ततश्चैचास्लता नौका कणजधारसमास्हता ।
िुभट्यवेर्ास्भहता िीघ्रं सस्ललमत्यर्ात््‍॥81॥
नावाडी चािल्वती नाव कणणधारसांचाल्ित ।
189
वमहे वेगे िारल्त ते नाव शीघ्र र्िावरी ॥81॥

मध्यं तु समनुप्राप्य भार्ीरथ्याटत्वस्नस्न्दता।
वैदेही प्राञ्र्स्लभजूत्वा तां नदीस्मदमब्रवीत््‍॥82॥
गगां ेच्या िध्य धारे त र्ाता ल्वदेहनल्न्दनी ।
हात र्ोडुल्नया सीता गङ्गेस प्राथणना करी ॥82॥
पुत्रौ दिरथटयायं महारार्टय धीमत:।
स्नदेिं पालयत्वेनं र्ले त्वदस्भरस्क्षत:॥83॥
दोन हे दशरथपत्रु ल्पत्राज्ञा पाळण्यास्तव ।
190
वनी र्ाता रक्षल्ु न त्याां आज्ञापािन होउ दे ॥83॥

चतुदजि स्ह वषाजस्ण समर्ग्ाण्युष्य कानने ।
भ्राता सह मया चैव पुन: प्रत्यार्स्मष्यस्त ॥84॥
पणू ण चौदा वषे वनी बन्धु आल्ण िर्सवे ।
व्यतीत करुनी पन्ु हा अयोध्यापरु र येल्ति ॥84॥
ततटतां देस्व सभ ु र्े क्षेमेण पुनरार्ता।
यक्ष्ये प्रमुस्दता र्ङर्े सवजकामसमृस्द्धनी ॥85॥
तरी हे देवी सभु गे परतता सख ु रूप ।
191
िनोरथपणू ण आनन्दे पर्ू ा तव करीन िी ॥85॥

त्वंस्हस्त्रपथर्ेदेस्वब्रह्मलोकंसमक्षसे।
भायाजचोदस्धरार्टयलोके ऽस्टमन््‍समप्रदृश्यसे॥86॥
ल्तन्ही िोकात र्ाशी अससी ब्रह्मिोल्कही।
यािोकी सिद्रु रार्ाची पत्नी म्हणल्ु न ल्िरल्वशी॥86॥
सात्वांदेस्वनमटयास्मप्रिंसास्मचिोभने।
प्राप्तराज्येनरव्याघ्रस्िवेनपुनरार्ते॥87॥
श्रीराि प्राप्त करता राज्या परतनु ी पन्ु हा ।
192
पन्ु हा िस्तक झक ु वीन प्रशसां ा तव करीन िी॥87॥

र्वांितसहरंचवस्त्राण्यन्नंचपेिलम्‍।
ब्राह्मणेभ्य: प्रदाटयास्मतवस्प्रयस्चकीषजया॥88॥
िक्ष गायी तशी विे उत्ति अन्नही तसे।
ब्राह्मणाां करीन दान तव ल्प्रय करण्यास्तव॥88॥
सरु ाघिसहरेणमांसभूतौदनेनच।
उअक्ष्येत्वांप्रीयतांदेस्वपुरींपुनरुपार्ता॥89॥
अयोध्यापरु ी पन्ु हा येता हर्ारो देवदिु णभ।
193
पदाथे आपिी पर्ू ा करीन प्रसन्न व्हा॥89॥

यास्नत्वत्तीरवासीस्नदैवतास्नचसस्न्तस्ह।
तास्नसवाजस्णयक्ष्यास्मतीथाजन्यायतनास्नच॥90॥
ल्कनाऱयावरर आपमया तीथे देविल्न्दरे ।
असतीि त्या सवाांचे करीन िीच पर्ू न॥90॥
पुनरेवमहाबाहुमजयाभ्रात्राचसर्ं त:।
अयोध्यावनवासात््‍तुप्रस्वित्वनघोऽनघे॥91॥
पल्त िहाबाहु िाझा रात्यासह परतावा।
194
अयोध्येत असे िाझे िागणे ल्निणिे असे॥91॥

तथासमभाषमाणासासीतार्ङर्ामस्नस्न्दता।
दस्क्षणादस्क्षणंतीरंस्क्षप्रमेवाभ्युपार्मत््‍॥92॥
सम्भाषण अनक ु ू ि करता सीता पतीस्तव।
दल्क्षणतीरापयांत शीघ्र र्ाउल्न पोचती॥92॥
तीरंतुसमनुप्राप्यनावस्ं हत्वानरषजभ।
प्रास्तस्ष्तसहभ्रातावैदेह्याचपरंतप:॥93॥
र्ाता तीरावरी नाव सोडुनी नरश्रेष्ठ तो।
195
िक्ष्िण सीतेसह करी प्रस्थान तेथनु ी॥93॥

अथामब्रवीन्महाबाहु: सुस्मत्रानन्दनवधजनम्‍।
भय सरं क्षणाथाजय सर्ने स्वर्नेऽस्प वा॥94॥
अवश्यं रक्षणं कायं मस्र्द्धैस्वजर्ने वने ।
अर्ग्तो र्च्छ सौस्मत्रे सीता त्वामनुर्च्छतु ॥95॥
पृष्तोऽ नहु स्मष्यास्म सीतां त्वां चानुपालयन््‍।
अन्योन्यटय स्ह नो रक्षा कतजव्या पुरुषषजभ ॥96॥
िहाबाहु श्रीराि िक्ष्िणा नांतर बोिती ।
196
रक्षणाथण सीतेच्या वनी ल्नर्णन वा र्नी॥94॥

रहा तू दक्ष कारण नारीरक्षण आवश्यक ।
म्हणनु ी पढु े चाि सीता िागनू येइि ॥95॥
रक्षणाथण दोघाच्ां या िी चािेन सवाण िागतु ी ।
रल्क्षणे एकिेकाां कतणव्य परुु षषणभ ॥96॥
न स्ह तावदस्तरान्तासक ु रा काचन स्रया।
अद्य दु:खं तु वैदेही वनवासटय वेत्टयस्त॥97॥
अर्नु ी न सांकट काही आता येऊ शके िही ।
197
अनभु वेि वैदहे ी कष्ट वनवासाल्ति ॥97॥

प्रणष्टर्नसमबाधं क्षेत्रारामस्ववस्र्जतम्‍।
स्वषमं च प्रघातं च वनमद्य प्रवेक्ष्यस्त ॥98॥
प्रवेश करे ि र्ागी ल्निणनष्ु य शेताल्वना ।
उांचसखि असेि भिू ी पडण्याचे भय ॥98॥
श्रुत्वा रामटय वचनं प्रतटथे लक्ष्मणोऽर्ग्त:।
अनन्तरं च सीताया राघवो रघुनन्दन:॥99॥
ऐकुनी वचना त्याच्या िक्ष्िण होई पढु े ।
198
िागनु ी र्ातसे सीता िागे श्रीरघनु न्दन ॥99॥

र्तं तु र्ङर्ापरपारमािु रामं सुमन्त्र: सततं स्नरीक्ष्य ।
अध्यप्रकषाजद्‍स्वस्नवत्त ृ दृस्ष्टन्मुमोच बाष्पं व्यस्थतटतपटवी ॥100॥
करूल्न गगां ा श्रीराि पार र्ाता न्यहाळे सिु न्त्र अल्वरत तोपयांत ।
गेमयािळ ु े दरू न दृल्ष्ट पाही सिु न्त्र द:ु खे करर अश्रपु ात ॥100॥
स लोकपालप्रस्तमप्रभावटतीवाज महात्मा वरदो महानदीम्‍।
तत: समद्ध ृ ान््‍िुभसटयमास्लन:रमेण मुस्दतानुपार्मत््‍॥101॥
प्रभावशािी श्रीराि िहात्िा िोकपािासि गांगा करूल्न पार ।
199
प्रवेशल्त वत्सदेशी सिद्ध ृ सपां न्न तसेच र्नही हृष्टपष्टु ल्र्थे ॥101॥
तौ तत्र हत्वा चतुरो महामृर्ान््‍वराहमृश्यं पृषतं महारुरुम्‍।
आदाय मेध्यं त्वररतं बुभुस्क्षतौ-वासाय काले ययतुवजनटपस्तम्‍॥102॥
सोडूल्न बाण करती ल्शकार वराह,ऋष्य िहारुरु,पषृ त िहािगृ ।
होता क्षल्ु धत नांतर घेउल्न कांदिळ ू पल्वत्र र्ाती वक्ष
ृ ातल्ळ रहाया ॥102॥
॥इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िे स्र्द्पञ्चाि:

सर्ज:॥52॥
200
स तं वक्ष
ृ ं समासाद्य सध्ं यामन्वाटय पस्श्चमाम्‍।
रामो रमयतां श्रेष् इस्त होवाच लक्ष्मणम्‍॥1॥
वक्ष
ृ ातल्ळ र्ाऊल्नया करूल्न सांध्योपासना ।
र्ना आनदां देणारे बोिती श्रीराि िक्ष्िणा ॥1॥
201
अदैव प्रथमा रास्त्रयाजता र्नपदाद्‍बस्ह:।

या समन्त्रेण रस्हता तां नोत्कंस्ठतुमहजस्स ॥2॥
र्नपदाबाहेर रात्र ही पल्हिी तझु ी ।
नसे नगर व्यवस्था अस्वस्थ न हो त्यािळ ु े ॥2॥
र्ार्तजव्यमस्त्न्रभ्यामद्यप्रभृस्त रास्त्रषु ।
योर्क्षेमौ स्ह सीताया वतजते लक्ष्मणावयो:॥3॥
रहावे र्ागतृ िागे रात्री दोघाांस आपणा।
सीतेचे रक्षण करणे कतणव्य आपिे असे ॥3॥
202
रास्त्रं कथंस्चदेवेमां सौस्मत्रे वतजयामहे ।

अपवताजमहे भूमावाटतीयज टवयमस्र्जते:॥4॥
गोळा करुनी पाने पाचोळा शय्येस्तव ।
पसरूनी भिू ीवरती रात्र घािवु आपण ॥4॥
स तु संस्वश्य मेस्दन्यां महाहजियनोस्चत:।
इमा: सौस्मत्रये रामो व्यार्हार कथा: िुभा:॥5॥
शयना उल्चत ऐश्या बहुिमू य शय्येल्वना ।
भिू ीवरी बसल्ु न राि िक्ष्िणा साांगे कथा शभु ॥5॥
203
ध्रुवमद्य महारार्ो दु:खं टवस्पस्त लक्ष्मण ।

कृतकामा तु कै के यी तुष्टा भस्वतुमहजस्त ॥6॥
असतीि िहारार् ल्नल्द्रस्त परर द:ु ल्खत ।
िनोरथ पणू ण कै के यी सतां ष्टु असेि ती ॥6॥
सा स्ह देवी महारार्ं कै के यी राज्यकारणात््‍।
अस्प न च्यावयेत््‍प्राणान््‍दृष्टवा भरतमार्तम्‍॥7॥
येता भरत ल्िळावे राज्य यास्तव कै के यी ।
प्राणावरती त्याांच्या उदार होऊ नये ॥7॥
204
अनाथश्च स्ह वद्धृ श्च मया चैव स्वना कृत:।

स्कं कररष्यस्त कामात्मा कै के य्या विमार्त ॥8॥
िी नसता वद्धृ ल्पता अनाथ असती र्णु ।
कह्ात कै के यीच्या कोण त्याना रल्क्षि ॥8॥
इदं व्यसनमालोलय राज्ञटय मस्तस्वभ्रमम्‍।
काम एवाथजधमाजत्मा र्रीयास्नस्त मे मस्त:॥9॥
िहारार् िल्तरष्ट सकां टा पाहुनी अश्या ।
िर् वाटे धिण अथाणहुल्न श्रेष्ठ काि तो ॥9॥
205
को ह्यस्वर्द्ानस्प पुमान््‍प्रमदाया: कृते त्यर्ेत््‍।

छन्दानुवस्तजनं पुत्र तातो मास्मव लक्ष्मण ॥10॥
र्से तात ििा त्यर्ती तसा अज्ञल्ह कोणता ।
िीस्तव आज्ञाकारी पत्रु ा त्यागेि आपमु या? ॥10॥
सुखी बत सुभायजश्च भरत: कै के यीसुत:।
मुस्दतान््‍कोसलानेको यो भोक्ष्यत्यस्धरार्वत््‍॥11॥
कै के यीसतु भरत सभु ायेचा असे पल्त ॥
पाळे ि एकटा देश भोगेि श्रेष्ठ सख ु ा ॥11॥
206
स स्ह राज्यटय सवजटय सख ु मेकं भस्वष्यस्त।

ताते तु वयसातीते मस्य चारण्यमास्श्रते ॥12॥
ल्पता वद्धृ िी वनात असता भरत के वळ ।
सिस्त राज्याचे श्रेष्ठ सख
ु उपभोगेि तो ॥12॥
अथजधमी पररत्यज्य य: कामनुवतजते ।
एवमापद्यते स्क्षप्रं रार्ा दिरथो यथा ॥13॥
त्यर्ल्ू न र्ो अथण धिण कािास के वळ अनसु रे ।
हो शीघ्र आपल्त्तग्रस्त दशरथ िहारार्ासि ॥13॥
207
मन्ये दिरथान्ताय मम प्रव्रार्नाय च ।

कै के यी सौमय समप्राप्ता राज्याय भरतटय च ॥14॥
करण्या अन्त रार्ाचां ा,पाठवाया िर् वनी ।
भरतास राज्यप्राप्ती होण्या कै के यी येतसे ॥14॥
अपीदानीं तु कै के यी सौभाग्यमदमोस्हता।
कौसलयां च सस्ु मत्रां च सा प्रबाधेत मत्कृते ॥15॥
सौभाग्यिदिोल्हत ती कै के यी या सियीसद्ध ु ा।
कौसमया ल्न सल्ु ित्रेस कष्टवीि ित्कारणे ॥15॥
208
माताटमत्कारणाद्‍देवी सस्ु मत्रा दु:खमावसेत््‍।

अयोध्यास्मत एवं त्वं काले प्रस्वि लक्ष्मण ॥16॥
होईि सल्ु ित्रा िाता द:ु ल्खता आिच्यािळ
ु े ।
त्यास्तव अयोध्येत या सियी िक्ष्िणा र्ाइ तू ॥16॥
अहमेको र्स्मष्यास्म सीतया सह दण्िकान््‍।
अनाथाया स्ह नाथटय कौसलयाया भस्वष्यस्स ॥17॥
िी एकटाच र्ाईन सीतेसह दण्डकवनी ।
अनाथ िि िातेचा सहायक बनशीि तू ॥17॥
209
क्षरु कमाज स्ह कै के यी र्द्ेषादन्यायमाचरेत््‍।

पररदद्यास्द धमजज्ञ र्रं ते मम मातरम्‍॥18॥
क्षद्रु िानस कै के यी कररि िेषे अन्याय ।
ल्वषसद्ध ु ा देइि ती दोघाच्ां या िातासां ही ॥18॥
नूनं र्ात्यन्तरे तात स्स्त्रय: पुत्रैस्वजयोस्र्ता:।
र्नन्या मम सौस्मत्रे तददैतदुपस्टथतम्‍॥19॥
पवू णर्न्िी िि िाता काही ल्ियाांच्या पत्रु ाांशी।
ल्वयोगा झािी कारण त्याचे फि प्राप्त होत हे ॥19॥
210
मया स्ह स्चरपुष्टेन दु:खसवं स्धजतेन च ।

स्वप्रयुज्यत कौसलया फलकाले स्धर्टतु माम्‍॥20॥
द:ु ख भोगल्ु न िातेने पािन के िे िि ।
आर् सख ु ल्तिा देण्य़ा नसे िी ल्ध:कार िि ॥20॥
मा टम सीमस्न्तनी कास्चज्र्नयेत््‍पुत्रमीदृषम्‍।
सौस्मत्रे योऽहममबाया दस्य िोकमनन्तकम्‍॥21॥
सौल्ित्रा िी कोणतीही पत्रु ा प्रसवेि िर्सि ।
ज्याने सदैव शोक िातेस ल्दधिा असे ॥21॥
211
मन्ये प्रीस्तस्वस्िष्टा सा मत्तो लक्ष्मण साररका ।

यतटया: श्रूयते वालयं िुक पादमरेदजि ॥22॥
िातेने पाळिेिी ती साररकाही िर्हुनी ।
प्रेि करते शक ु ा सागां े शत्रपु ादा चाव तू ॥22॥
िोचन्त्याश्चालपभाग्याया न स्कंस्चदुपकुवजता।
पुत्रेण स्कमपुत्राया मया कायजमररंदम ॥23॥
शोकिग्न िर्साठी अमपभाग्य ल्र्चे पाांग ।
न र्ो फे ल्ड असा पत्रु ल्िळुनी काय फायदा ॥23॥
212
अलपभाग्या स्ह मे माता कौसलया रस्हता मया ।

िेते परमदु:खाताज पस्तता िोकसार्रे ॥24॥
दभु ाणग्य ल्तचे दरू र्ात िी ल्तर्पासनु ी ।
शोकसागरी बडु ु नी द:ु खिग्न ती ल्नल्द्रत ॥24॥
एको ह्यहमयोध्यां च पृस्थवीं चास्प लक्ष्मण ।
तरेयस्मषस्ु भ: रुद्धो ननु वीयजमकारणम्‍॥25॥
एकटा बाण सोडुनी अयोध्या पल्ृ थ्वही शके ।
करण्या ल्नष्कांटक िी क्रोधे परर न योग्य ते ॥25॥
213
अधमजभयभीतश्च परलोकटय चानघ ।

तेन लक्ष्मण नाद्याहमात्मानमस्भषेचये ॥26॥
अधिण करणे योग्य नसे परिोक पावण्या ।
म्हणनु ी अयोध्येवर अल्भषेक न करी िि ॥26॥
एतदन्यच्च करुणं स्वलप्य स्वर्ने बहु ।
अश्रपू ूणजमुखो दीनो स्नस्ि तूष्णीमुपास्वित््‍॥27॥
ऐश्या बोिनू वचना श्रीराि ल्नर्णन वनी ।
ल्विाप कररता रात्री नांतर िक
ू होतसे ॥27॥
214
स्वलापोपरतं रामं र्तास्चजषस्मवानलम्‍।

समुरस्मव स्नवेर्माश्वासयत लक्ष्मण:॥28॥
ज्वािारल्हत अल्ग्न वा शान्त सागर र्सा ।
ल्विापिक्तु रािास िक्ष्िण आश्वासनु ी वदे ॥28॥
ध्रुवमद्य पुरी राम अयोध्याऽऽयस्धनां वर:।
स्नष्प्रभा त्वस्य स्नष्रान्ते र्तचन्रेव िवजरी॥29॥
सोल्डता श्रेष्ठ रािा तू अयोध्या ल्नष्प्रभ होतसे ।
ल्न:सांशय र्शी रात्र चन्द्र िावळता ल्दसे ॥29॥
215
नैतदौपस्यकं राम यस्ददं पररतप्यसे ।

स्वषादयस्स सीतां च मां चैव पुरुषषजभ ॥30॥
सतां प्त असे होणे न योग्य कदाल्प ति
ु ा।
त्यािळ ु े सीतेस ििा द:ु खी बनल्वतोस तू ॥30॥
न च सीता त्वया हीना न चाहमस्प राघव ।
मुहूतजमस्प र्ीवावो र्लान्मत्टयास्ववोद्धतौ ॥31॥
आपणाल्वन आम्ही दोघे र्ील्वत न राहु शकू ।
र्सा र्िातल्ु न ित्स्य काढता न र्गू शके ॥31॥
216
नस्ह तातं न ित्रुघ्नं न सस्ु मत्रां परंतप ।

रष्टस्मच्छे यमद्याहं टवर्ं वास्प त्वयास्वना ॥32॥
न तात बधां ु शत्रघ्ु ना सल्ु ित्रा िातेसही ।
स्वगणिोकल्ह पाहू इच्छी तर्ु वीण परांतपा ॥32॥
ततटतत्र समासीनौ नास्तदूरे स्नरीक्ष्य ताम्‍।
न्यर्ग्ोधे सक
ु ृ तां िय्यां भेर्ाते धमजवत्सलौ ॥33॥
वटवक्ष ृ ातळी सीता राि दोघे र्ाउनी ।
शय्येवरी बसती र्ी िक्ष्िणकृत उत्ति ॥33॥
217
स लक्ष्मणटयोत्तमपुष्कलं वचो स्निमय चैवं वनवासमादरात््‍।

समा: समटता स्वदधे परंतप: प्रपद्य धमजसुस्चराय राघव:॥34॥
तसे वनवासाबद्दि िक्ष्िणाचे बोि ऐकोल्नया उत्ति स्वीकारुनी ।
श्रीरािचद्रां शत्रतु ापद अनिु ती सपां णू ण काळ रहाया सगां े देतसे तया ॥34॥
ततटतु तस्टमन््‍स्वर्ने महाबलौ महावने राघववि ं वधजनौ ।
न तौ भयं समभ्रममभ्युपेयतुयजथैव स्सहौ स्र्ररसानुर्ोचरौ ॥35॥
वनात त्या ल्नर्णन िहावीर दोघे भव्य त्या राघववांशवधणन ।
ल्वचरताल्त पवणतल्शखरावरी ल्सांहापरी भय वा उिेग सोडुल्न ॥35॥
218
इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽऽयोध्याकाण्िे स्त्रपञ्चाि:

सर्ज:॥53॥
रामाने कै के यी वा दशरथास दषू णे ददली ती त्याच्या स्वभावादवरुद्ध आहेत पण ती के वळ

लक्ष्मणाला जाण्यास प्रवत्तृ करावे म्हणनू च के ली असावीत हे अनवु ादकाचे मत.
219
ते तु तस्टमन््‍महावक्ष
ृ े उस्चत्वा रर्नीं िुभाम्‍।
स्वमलेऽभ्युस्दते सूये तटमाद्‍देिात््‍प्रतस्टथरे ॥1॥
िहान वक्षृ ाखािी त्या रात्र सन्ु दर कांठुनी ।
ल्निणि सयू ोदये त्या ल्नघती स्थाना सोडुनी ॥1॥
220
यत्र भार्ीरथीं र्ङर्ां यमुनास्भप्रवतजते ।

र्ग्मुटतं देिमुस्द्दश्य स्वर्ाह्य सुमहद्‍वनम्‍॥2॥
ल्र्थे भागीरथी गगां ा यिनु ेस ल्िळतसे ।
स्थानी त्या र्ाण्यास वनी ल्शरुनी चािु िागती ॥2॥
ते भूस्मभार्ान््‍स्वस्वधान््‍देिांश्चास्प मनोहरान््‍।
अदृष्टपूवाजन््‍पश्यन्तटतत्र तत्र यिस्टवन:॥3॥
ल्वल्वध भभू ाग र्ेथे आिे न कधी ल्तघे ॥
प्रदेश िनोहर ते पहात पढु ती चािती ॥3॥
221
यथा क्षेमेण समपश्यन््‍पुस्ष्पतान््‍स्वस्वधान््‍रुमान््‍।

स्नवजत्त
ृ मात्रे स्दवसे राम: सौस्मस्त्रमब्रवीत््‍॥4॥
झाडॆ ल्वल्वध फुििेिी सख ु े पाहत चािती ।
ल्दन िावळता राि िक्ष्िणास म्हणे असे ॥4॥
प्रयार्मस्भत: पश्य सौस्मत्रे धूममुत्तमम्‍।
अग्नेभजर्वत: के तुं मन्ये सस्ं नस्हतो मुस्न:॥5॥
िक्ष्िणा प्रयागापाशी पहा धम्रू ल्दसतसे ।
अल्ग्नरूप ध्वर्ा साांगे भारिार् िनु ी इथे ॥5॥
222
नूनं प्राप्ता: टम समभेदं र्ङर्ायमुनयोवजयम्‍।

तथास्ह श्रूयते िब्धदो वाररणोररघषजर्:॥6॥
आपण ल्नल्ित आिो गगां ायिनु ा सगां िी ।
सगां िातनु उत्पन्न सघां षणध्वल्न ऐकु ये ॥6॥
दारूस्ण पररस्भन्नास्न वनर्ैरुपर्ीस्वस्भ:।
स्छन्नाश्चाप्याश्रमे चैते दृश्यन्ते स्वस्वधा रुमा:॥7॥
तोडिेिी काष्ठे ल्भन्न वनर्ीवींनी ल्दसती इथे ।
आश्रिापाल्श ते वक्षृ ल्वल्वध काष्ठे ज्याांल्च ते ॥7॥
223
धस्न्वनौ तौ सख ु ं र्त्वा लमबमाने स्दवाकरे ।

र्ङर्ायमुनयो: संधौ प्रापतुस्नजलयं मुने:॥8॥
धनधु णर दोघे र्ाता होता सयू ाणस्त पाहती ।
सगां िार्वळी र्ाती भरिार् िल्ु न आश्रिी ॥8॥
रामटत्वाश्रममासाद्य त्रासयन््‍मृर्पस्क्षण:।
र्त्वा मुहूतजमध्वानं भरर्द्ार्मुपार्तम्‍॥9॥
आश्रिी ल्दसता राि िगृ पक्षी भयकांल्पत ।(उभयाां धनधु ाारर वेषात पाहती त्यामळु े घडे)
र्ात पळाांिध्ये काही भरिार् िनु ींप्रल्त ॥9॥
224
तत्टत्वाश्रममासाद्य मुनेदजिजनकांस्क्षणी ।
सीतयानुर्तौ वीरौ दूरादेवावतटथतु:॥10॥
पोचनु ी आश्रिी तैसे िनु ींदशणन उत्सकु ।
सीतेसह वीर दोघे उभे राहल्त दरू ची ॥10॥
स प्रस्वश्य महात्मानमृस्षं स्िष्यर्णैवजतृ म्‍।
सस्ं ितव्रतमेकार्ग्ं तपसा लब्धधचक्षषु म्‍॥11॥
हुतास्ग्नहोत्रं दृष्टवैव महाभार्: कृताञ्र्स्ल:।
राम: सौस्मस्त्रणा साधं सीतया चाभवायत््‍॥12॥
225
िनु ीं र्े ल्त्रकािदशी ल्दव्य दृल्ष्ट तपोबिे ।

अल्ग्नहोत्र करूनीया आसने ल्वरार्िान ॥11॥
ल्शष्य र्वळी त्याच्ां या पाहुनी राि िक्ष्िण ।
सीतेसह हात र्ोडून चरणस्पशण कररती तयाां ॥12॥
न्यवेदयत चात्मानं तटमै लक्ष्मणपूवजर्:।
पुत्रौ दिरथटयायां भर्वन््‍रामलक्ष्मणौ ॥13॥
भायाज ममेयं कलयाणी वैदेही र्नकात्मर्ा ।
मां चानुयाता स्वर्नं तपोवनमस्नस्न्दता ॥14॥
226
श्रीराि नतां र त्याना पररचय करण्या सागां ती ।

दशरथपत्रु आम्ही भगवन् राििक्ष्िण ॥13॥
भायाण ही िाल्झ कमयाल्ण वैदहे ी र्नकात्िर्ा ।
तपोवनी िर्सवे आिी साथ देण्या िर् ॥14॥
स्पत्रा प्रव्राज्यमानं मां सौस्मस्त्ररनुर्:स्प्रय:।
अयमन्यर्मद्‍भ्राता वन मेव धृतव्रत:॥15॥
ल्पत्राज्ञेने वनी र्ाता पाहुनी िर् येतसे ।
बन्धु सौल्ित्र घेऊन राहण्याचे व्रत वनी ॥15॥
227
स्पत्रा स्नयुक्ता भर्वन््‍प्रवेक्ष्यामटतपोवनम्‍।

धमजमेवाचररष्यामटतत्र मूलफलािना:॥16॥
आम्ही ल्पत्याच्या आज्ञेने ल्तघे र्ाउ तपोवनी ।
आहार फि िि ू ाचां ा धिे आचरणा करू ॥16॥
तटय तद्‍वचनं श्रुत्वा रार्पुत्रटय धीमत:।
उपानयत धमाजत्मा र्ामथ्यजमुदकं तत:॥17॥
वचन रार्पत्रु ाचे ऐकून भरिार् धिाणत्िा ऋल्ष ।
आल्तथ्य कररती देत अघ्यणर्ि धेनसू ह ॥17॥
228
नानास्वधानन्नरसान््‍वन्यमूलफलाश्रयान््‍।
तेभ्यो ददौ तप्ततपा वासं चैवाभ्यकलपयत््‍॥18॥
प्रदान कररती नाना अन्नरस फििि ू ।
वास करण्या स्थानाची करती व्यवस्थाल्ह ते ॥18॥
मृर्पस्क्षस्भरासीनो मुस्नस्भश्च समन्तत:।
राममार्तमभ्यच्यज टवार्तेनार्तं मुस्न:॥19॥
प्रस्तर्ृह्य तु ताम मुपास्वष्टं स राघवम्‍।
भरर्द्ार्ोऽब्रवीद्‍वालयं धमजयुक्तस्मदं तदा ॥20॥
229
ऋषीभोवती असती िगृ ,पल्क्ष ऋषी िनु ी ।

सवण ते श्रीरािाचे करती सत्कार स्वागत ॥19॥
स्वीकारुल्न ते श्रीराि ल्वरार्ल्त आसनावरी ।
भरिार् धिणयक्त ु बोिती वचना तया ॥20॥
स्चरटय खलु काकुत्टथ पश्यामयहमुपार्तम्‍।
श्रुतं तव मया चैव स्ववासनमकारणम्‍॥21॥
दीघणकाि अपेल्क्षतो काकुत्स्था आश्रिी तर्ु ।
ज्ञात िर् वनवास तर्ु होई अकारण ॥21॥
230
अवकािो स्वस्वक्तोऽयं महानद्यो: समार्मे ।

पुण्यश्च रमणीयश्च वसस्त्वह भवान््‍सख ु म्‍॥22॥
नद्याचां े सगां िस्थान पल्वत्र एकान्तस्थळ ।
िगां ि तसे रिणीय इथे वास सख ु े करी ॥22॥
एवमुक्तटतु वचनं भरर्द्ार्ेन राघव:।
प्रत्युवाच िुभं वालयं राम: सवजस्हते रत: ॥23॥
भरिार् असे बोि बोिता ते ऐकोल्नया ।
सवणल्हत र्पणारे श्रीराि शभु बोिती ॥23॥
231
भर्वस्न्नत आसन्न: पौरर्ानपदो र्न:।

सुदिजस्मह मां प्रेक्ष्य मन्येऽहस्मममाश्रमम्‍॥24॥
आर्स्मष्यस्त वैदेही मां चास्प प्रेक्षको र्न:।
अनेन कारणेबाहस्मह वासं न रोचये ॥25॥
भगवन असे हे स्थान नगर र्ानपदाल्चया।
र्वळी त्यािळु े िोकाां येण्यास सक ु र असे ॥24॥
भेटण्यास वैदहे ीस आम्हासल्ह िोक येल्ति ।
त्यािळ
ु े आम्हा स्थान रहाण्या योग्य हे नसे ॥25॥
232
एकान्ते पश्य भर्वन्ताश्रमटथानमुत्तमम्‍।

रमते यत्र वैदेही सुखादाज र्नकात्मर्ा ॥26॥
आश्रिा उत्ति स्थान एकान्ती पाहणे ल्र्थे ।
भोगण्या सखु र्ी योग्य वैदहे ी राहीि सख
ु े ॥26॥
एतच्रुत्वा िुभं वालयं भरर्द्ार्ो महामुस्न:।
राघवटय तु तद्‍वालयमथजर्ग्ाहकमब्रवीत््‍॥27॥
ऐकुनी वचन रािाचे भरिार् िहािनु ी।
पतू ीस वचना नेण्या साांगती ते तया असे ॥27॥
233
दिरोि इतटतात स्र्ररयजस्टमन््‍स्नवत्टयस्स ।

महस्षजसेस्वत: पुण्य: पवजत: िुभदिजन:॥28॥
येथनू दहा कोस असे पवणत सन्ु दर ।
िहल्षणिारा सेल्वत ल्नवास तेथ तम्ु ही करा॥28॥
र्ोलाङर्लानुचररतो वानरस्नभजस्नषेस्वत:।
स्चत्रकूि इस्त ख्यातो र्न्धमादनसस्ं नभ:॥29॥
वानरे िाकडे अस्वि असती ज्या पवणतावरी।
ल्चत्रकूट नािे ख्यात गन्धिादनिनोहर ॥29॥
234
यावता स्चत्रकूिटय नर: श्रङ ु र्ाण्यवेक्षते ।

कलयाणास्न समाधाते न पापे कुरुते मन: ॥30॥
ल्शखरे ल्चत्रकूटाची कमयाणकारी पाहता ।
पण्ु यकिणफि िाभे नष्ट हो पापवासना ॥30॥
ऋषयटतत्र बहवो स्वहृत्य िरदां ितम्‍।
तपसा स्दवमारूढा: कपालस्िरसा सह ॥31॥
अनेक ऋल्ष तेथीि शत वषे तपासही ।
करुनी स्वगणिोकात र्ाती शरु िस्तके ॥31॥
235
प्रस्वस्वक्तमहं मन्ये तं वासं भवत: सख ु म्‍।

इह वा वनवासाय वस राम मया सह ॥32॥
सख ु द योग्य िर् वाटे एकातां वासास्तव ।
वनवासाथण रहा रािा आश्रिे तेथे िर्सवे ॥32॥
स रामं सवजकामैटतं भरर्द्ार्: स्प्रयास्तस्थम्‍।
सभायं सह च भ्राता प्रस्तर्र्ग्ाह हषजयन््‍॥33॥
ल्प्रय अल्तल्थ श्रीरािा िनोवाल्ञ्छत देउनी ।
भायेसह रात्याचे कररती आल्तथ्य योग्य ते ॥33॥
236
तटय प्रयार्े रामटय तं महस्षजमुपेयुष:।

प्रपन्ना रर्नीं पुण्या स्चत्रा: कथयत: कथा: ॥34॥
श्रीरािचद्रां प्रयागे िनु ींच्या ल्वल्वध कथा ।
ऐकता होतसे पण्ु य रर्नीचे आगिन ॥34॥
सीतातृतीय: काकुत्टथ: पररश्रान्त: सख ु ोस्चत:।
भरर्द्ार्ाश्रमे रमये तां रास्त्रमवसत््‍सख ु म्‍॥35॥
सख ु ोल्चत परी श्रान्त सीतेसह राि िक्ष्िण ।
आश्रिे िनोहर त्या करती व्यल्तत रात्र ते ॥35॥
237
प्रभातायां तु िवजयां भरर्द्ार्मुपार्मत््‍।

उवाच नरिादूजलो मुस्नं ज्वस्लततेर्सम्‍॥36॥
सपां ता रात्र श्रीराि तेर्स्वी भरिार्ाप्रल्त ।
बोिती परुु षल्सहां र्वळ र्ाउल्नया असे ॥36॥
िवजरीं भर्वन्नद्य सत्यिील तपाश्रमे ।
उस्षता: टमोऽह वसस्तमनुर्ानातु नो भवान््‍॥37॥
भगवन् सत्यशीि व्यतीत रात्र आश्रिे ।
आता पढु ीि िक्ु कािी र्ाण्यास द्या आज्ञा अम्हा ॥37॥
238
रा्यां तु तटयां व्युष्टायां भरर्द्ार्ोऽब्रवीस्ददम्‍।

मधुमूलफलोपेतं स्चत्रकूिं व्रर्ेस्त ह ॥38॥
वासमौपस्थकं मन्ये तव राम महाबल ।
भरिार्ासां श्रीराि प्रभाती पसु ता असे ।
उत्तरती फििि ू असती िधरु ल्र्थे ॥38॥
ल्चत्रकूट असे तम्ु हा वसण्या स्थान उत्ति ।
नानानर्र्णोपेत: स्कन्नरोरर्सेस्वत:॥39॥
मयूरनादास्भरतो र्र्रार्स्नषेस्वत :।
239
र्मयता भवता िैलस्श्चत्रकूि: स स्वश्रुत:॥40॥

हररत नाना वक्ष ृ ाांनी सपण ल्कन्नर यक्त
ु र्े ॥39॥
के कारव ियरू ाचां ा वसती गर्रार्ही ।
ल्चत्रकूटे सल्ु वख्यात र्ाणे योग्य तम्ु ही ल्तथे ॥40॥
पुण्यश्च रमणीयश्च बहुमूलफलायुत:।
तत्र कुञ्र्रयूथास्न मृर्यूथास्न चैव स्ह ॥41॥
स्वचरस्न्त वनान्तेषु तास्न रक्ष्यस्स राघव ।
सररत्प्ररवणप्रटथान््‍दरीकन्दरस्नझजरान््‍।
240
चरत: सीतया साधं नस्न्दष्यस्त मनटतव ॥42॥

ते पल्वत्र रिणीय सपां न्न फििि ु ाांनी ।
झडांु ीने ल्फरती तेथे गर्रार् हररणे तशी ॥41॥
पाहसी प्रत्यक्ष त्यानां ा ल्फरताना वनािध्ये ।
पवणतल्शखरे र्िस्रोत दऱया गांफ ु ा झरे तसे ॥
सीतेसह ल्फरता तेथे प्रफुमि िन होइि ॥42॥
प्रहृष्टकोयस्ष्टभकोस्कलटवनैस्वजनोदयन्त च सुखं परं स्िवम्‍।
मृर्ैश्च मत्तैबजहुस्भश्च कुञ्र्रै: सुरमयमासाद्य समावसाश्रयम्‍॥43॥
241
िनास आनन्द ल्िळे ऐकुनी कोल्कळ ल्टटव्या करल्त नाद सस्ु वर ।

अनेक हत्ती िगृ रार्ही तसे सौन्दयण वाढवती तेथ रहाि सख
ु े तम्ु ही ॥43॥
इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िे चतु:पञ्चाि:

सर्ज:॥54॥
242
उस्षत्वा रर्नीं तत्र रार्पुत्रावररंदमौ ।

महस्षजमस्भवाद्याथ र्ग्मतुटतं स्र्ररं प्रस्त ॥1॥
आश्रिी रात्र काढून रार्पत्रु शत्रनु ाशक ।
िहषीनां ा वन्दनू ल्नघती ल्चत्रकूटाप्रल्त ॥1॥
243
तेषां टवटत्ययनंचैव महस्षज: स चकार ह ।

प्रस्टथतान््‍प्रेक्ष्य तांश्चैव स्पता पुत्रास्नवौरसान््‍॥2॥
स्वल्स्तवाचन करती िहल्षण तयास्ां तव ।
आशीवाणद िगां ि देती स्वपत्रु ासां ल्पता र्सा ॥2॥
तत: प्रचरमे वक्तुं वचनं स महामुस्न:।
भरर्द्ार्ो महातेर्ा रामं सत्यपरारमम्‍॥3॥
नांतर िहातेर्स्वी भरिार् िहािल्ु न ।
साांगाया िागती रािा सत्यपराक्रिी ॥3॥
244
र्ंर्ायमुनयो: सस्ं धमासाद्य मनुर्षजभौ।

कास्लन्दीमनुर्च्छे तां नदी पश्चान्मुखास्श्रताम्‍॥4॥
सगां िी गगां ायिनु ा पोचता पल्िििख ु ी।
यिनु ेस ल्िळे गगां ा नरश्रेष्ठ त्या स्थाल्न र्ा ॥4॥
अथासाद्य तु कास्लन्दी प्रस्तरोत:समार्ताम्‍।
तटयातीथं प्रचररतं प्रकामंप्रेक्ष्य राघव ।
तत्र यूयं प्लवं कृत्वा तरतांिुमती नदीम्‍॥5॥
गांगाप्रवाह वेगे यिनु ा बदिे ल्दशा ।
245
ज्या स्थिी र्ो पदल्चन्हे उतरण्या योग्य असे ।

तराफा बनवल्ु न तेथे तरणे यिनु ा नदी ॥5॥
ततो न्यर्ग्ोधमासाद्य महान्तं हररतच्छदम्‍।
परीतं बहुस्भवजक्ष
ृ : श्यामं स्सद्धोपसेस्वतम्‍॥6॥
तस्टमन््‍सीताञ्र्स्लं कृत्वा प्रयुञ्र्ीतािुषां स्रयाम्‍।
समासाद्य च तं वक्ष ृ ं वसेद्‍वास्तरमेत वा ॥7॥
पढु े र्ाता वट वक्ष
ृ हररतपणण सभोवती ।
असती वक्ष ृ अनेक छायेत त्या ल्सद्ध राहती ॥6॥
246
हात र्ोडुल्नया सीता वक्षृ ाचां ा आशीवणच ल्र्थे ।

िागेि ल्वश्राि तेथे घ्या आवश्यक वाटता ॥7॥
रोिमात्रं ततो र्त्वा नीलं प्रेक्ष्य च काननम्‍।
सललकीबदरीस्मश्रं रमयं वि ं ैश्च यामुनै:॥8॥
एक कोस पढु े र्ाता ल्दसेि नीिवन ।
बोरी बाभळी वक्ष ृ रिणीय वन असे ॥8॥
स पन्थास्श्चत्रकूिटय र्तटय बहुिो मया ।
रमयो मादजवयुक्तश्च दावैश्चैव स्ववस्र्जत:॥9॥
247
िागण हा ल्चत्रकूटाचा क्रल्ििा िी अनेकदा ।

रम्य दृश्य असिेिा दावानििक्त ु तो असे ॥9॥
इस्त पन्थानमास्दश्य महस्षज: सन्ं यवतजत ।
अस्भवाद्य तथेत्युलत्वा रामेण स्वस्नवस्तजत:॥10॥
िागण दाखवनू ऋषी ल्नघता परत तयाां ।
तथास्तु म्हणल्ु न राि ल्नरोप देइ वन्दनु ी ॥10॥
उपावतृ े मुनौ तस्टमन््‍रामो लक्ष्मणमब्रवीत््‍।
कृतपुण्या: टम भरं ते मुस्नवयजन्नोऽनुकमपते ॥11॥
248
िल्ु न र्ाता म्हणे राि िक्ष्िणास िनु ीकृपा ।

आपणावरर र्ी झािी कृतपण्ु य त्याचे फळ ॥11॥
इस्त तौ पुरुषव्याघ्रौ मन्त्रस्यत्वा मनस्टवनी ।
सीतामेवार्ग्त: कृत्वा कास्लन्दी र्ग्मतुनजदीम्‍॥12॥
परुु षव्याघ्र ते दोघे करीत चचाण पढु े ।
सीतेस घेउनी र्ाती यिनु ेच्या तटावरी ॥12॥
अथासाद्य तु कास्लंदी िीघ्ररोतबास्हनी ।
स्चन्तामापेस्दरे सद्यो नदीर्लस्ततीषजय:॥13॥
249
यिनु ा शीघ्र ल्र्थे वाहे करती ल्चन्ता त्या स्थळी ।

र्ाउनी कशी ही पार करायची त्वरे नदी ॥13॥
तौ काष्सघं ािमथो चरतु: समु हाप्लवम्‍।
िुष्कवंिै: समाकीणजमुिीरैश्च समावतृ म्‍॥14॥
ततो वैतसिाखाश्च र्मबुिाखाश्च वीयजवान््‍।
चकार लक्ष्मणस्श्छत्वा सीताया: सख ु मासनम्‍॥15॥।
शष्ु क काष्ठे वनातीि गोळा करुल्न तयार ।
तराफा बनल्वती ते गवत त्यावर पसरुनी॥14॥
250
र्म्बु वेत शाखा यक्तु आसना सीतेस्तव।

करी सख ु द तयार िक्ष्िण िहापराक्रिी ॥15॥
तत्र स्श्रयस्मवास्चन्त्यां रामो दािरस्थ: स्प्रयाम्‍।
ईषत्स लज्र्मानां तामध्यारोपयत प्लवम्‍॥16॥
पाश्वे तत्र च वैदेह्या वसने भूषणास्न च ।
प्लवे कस्ठनकार्ं च रामश्चरे समास्हत:॥17॥
ऐश्वयणशािी वैदहे ी राि दाशरल्थ ल्प्रय।
आसनावरर के िेमया बसवी िल्ज्र्ता ल्तिा ॥16॥
251
त्यावरी आभषू ण वि ठे उनी र्वळी ल्तच्या

सावधल्चत्ते श्रीराि साल्हत्यासह बसे वरी ॥17॥
आरोप्य सीतां प्रथमं सघं ािं पररर्ृह्य तौ।
तत: प्रतेरतुयजत्तौ प्रीतौ दिरथात्मर्ौ ॥18॥
बसवनु ी प्रथि सीतेस तराफा दोघे हाकती।
प्रयत्ने आरम्भ कररती पार करण्या नदी ॥18॥
कास्लन्दीमध्यमायाता सीता त्वेनामवन्दत ।
टवस्टत देस्व तरास्म त्वां पारयेन्म्र पस्तव्रतम्‍॥19॥
252
नदीच्या िध्ये येता सीता ल्तर् वन्दनु ी म्हणे ।

कृपे पार करी देवी प्रल्तज्ञा पल्तची तशी ॥19॥
यक्ष्ये त्वां र्ोसहरेण सुराघिितेन च ।
टवस्टत प्रत्यार्ते रामे पुरीस्मक्ष्वाकुपास्लताम्‍॥20॥
सहस्र गाई दि ु णभ पदाथण शत अपनणु ी ।
पर्ू ा करीन अयोध्या येता श्रीरािासह ॥20॥
कास्लन्दीमथ सीता तु याचमाना कृताञ्र्स्ल:।
तीरमेवास्भसमप्राप्ता दस्क्षणं वरवस्णजनी ॥21॥
253
प्राथणना र्ोडुनी हात वैदहे ी वरवल्णणनी ।

करीतसे तेवढ्यात दल्क्षण तीरे पोचती ॥21॥
तत: प्लवेनांिुमती िीघ्रर्ामूस्मजमास्लनीम्‍।
तीरर्ैबजहुस्भवजक्ष ृ ै: सतं ेरुयजमुना नदीम्‍॥22॥
ते ल्तघे करती पार यिनु ा वक्ष ृ े सश
ु ोल्भत ।
अिक ां ृ त सयू णकन्या र्ियाने बसल्ू नया ॥22॥
ते तीणाज: प्लवमुत्सज्ृ य प्रटथाय यमुनावनात््‍।
श्यामं न्यर्ग्ोधमासेदु: िीतलं हाररतच्छदम्‍॥23॥
254
पार करुल्न र्ियान सोडुनीया तटावरी ।

वनी र्ाल्त श्यािवटी हररत पणे सश ु ोल्भत ॥23॥
न्यर्ग्ोधं समुपार्मय वैदेही चाभ्यवन्दत ।
नमटतेऽटतु महावक्ष ृ पारयेन्मे पस्तव्रतम्‍॥24॥
वट्वक्षृ ाप्रती येता वैदहे ी अल्भवन्दनु ी ।
म्हणे कृपा वटवक्ष ृ ा करी पणू ण पल्तव्रत ॥24॥
कौसलयां चैव पश्येम सुस्मत्रां च यिस्टवनीम्‍।
इस्त सीताञ्र्स्लं कृत्वा पयजर्च्छन्मनस्टवनी ॥25॥
255
परतनु ी पाहू आम्ही कौसमया सल्ु ित्रेसह ।

म्हणनु ी र्ोडुनी हात प्रदल्क्षणा परु ी करी ॥25॥
अवलोलय तत: सीतामायाचन्तीमस्नस्न्दताम्‍।
दस्यतां च स्वधेयां च रामो लक्ष्मणमब्रवीत््‍॥26॥
आज्ञाकारी ल्प्रय सीता पाहुनी करर प्राथणना ।
वटा याचना कररता वदे श्रीराि िक्ष्िणा ॥26॥
सीतामादाय र्च्छ त्वमर्ग्तो भरतानुर् ।
पृष्तोऽनुर्स्मष्यास्म सायुधो स्र्द्पदां वर ॥27॥
256
सीतेस घेऊल्न चाि पढु े तू भरताग्रर्ा ।

सशि तिु च्या िागे रक्षणाथण चािेन िी ॥27॥
यद्‍यत््‍फलं प्राथजयते पुष्पं वा र्नकात्मर्ा ।
तत््‍तत््‍प्रयच्छ वैदेह्या यत्राटया रमते मन:॥28॥
र्ी र्ी फळे वा पष्ु पे िागेि र्नकात्िर्ा ।
प्रसन्न ल्तर्िा ठे वी ती सवण ल्तर् देऊनी ॥28॥
एकै कं पादपं र्ुलमं लतां वा पुष्पिास्लनीम्‍।
अदृष्टरूपां पश्यन्ती रामं पप्रच्छ साऽबला ॥29॥
257
एके क वक्षृ अथवा वेिी पष्ु पाच्छाल्दत ।

ज्ञात पवू ी न सीतेस ल्वचारी श्रीरािास ती ॥29॥
रमणीयान््‍बहुस्वधान््‍पादपान््‍कुसुमोत्करान््‍।
सीतावचनसरं ब्धध आनयामास लक्ष्मण:॥30॥
वक्ष
ृ ाच्या ल्वल्वध शाखा फुिाांचे गच्ु छही तसे ।
सीता िागतसे तैसे आणनु ी देइ िक्ष्िण ॥30॥
स्वस्चत्रवालुकर्लां हंससारसनास्दताम्‍।
रेभे कनकरार्टय सुता प्रेक्ष्य तदा नदीम्‍॥31॥
258
ल्वल्चत्र वािक ु ा तैसी र्िराल्श सश ु ोल्भत ।

यिनु ा िख ु ररत तैसी हसां सारस किरवे ।
प्रसन्न सीता होई दृश्य रिणीय पाहुनी ॥31॥
रोिमात्रं ततो र्त्वा भ्रतरौ रामलक्ष्मणौ ।
बहून््‍मेध्यान््‍मृर्ान््‍हत्वा चेटतुयजमुनावने ॥32॥
एक कोस असे चािनू वधल्ू न ल्हस्रां प्राल्ण र्े ।
वनी यिनु ातटवती चािती राििक्ष्िण ॥32॥
स्वहृत्य ते बस्हजणपूर्नास्दते िुभे वने वारणवानरायुते ।
259
समं नदीवप्रमुपेत्य सत्वरं स्नवासमार्ग्मुरदीनदिजना:॥33॥

उदार दृल्ष्टयक्त
ु ते ल्तघे वनात सन्ु दर वानर गर् यक्त
ु त्या ।
ल्फरूल्न नदील्तरी सखि येउनी ल्नवास तेथेच राल्त्र करती ल्तथे ॥33॥
इत्यथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िे पञ्चपञ्चाि:

सर्ज:॥55॥
260
अथ रा्यां व्यातीतायामवसप्तु मनंतरम्‍।

प्रबोधयामास िनैलजक्ष्मणं रघुपुङर्व:॥1॥
सांपता रात्र श्रीराि रघनु न्दन िक्ष्िणा ।
र्ागतृ करुनी हिके आज्ञापती तया असे ॥1॥
261
सौस्मत्रे श्रण ु ु वन्यानां वलर्ु व्याहरतां टवनम्‍।

समप्रररष्ामहे काल: प्रटथानटय परंतप ॥2॥
हे परांतपा िक्ष्िणा ऐक शक ु ल्पक किरव ।
करती योग्य हा काि प्रस्थानास्तव आपमया ॥2॥
प्रसुप्तसु ततो भ्राता समये प्रस्तबोस्धत:।
र्हौ स्नरां च तन्रां च प्रसलतं च पररष्रमम्‍॥3॥
र्ागतृ करता बन्धनू े योग्य सियी िक्ष्िण ।
ल्नद्रेने श्रिपररहार करुनी आळस घािवी ॥3॥
262
तत उत्थाय ते सवे टपष्टृ ा नद्या: स्िवं र्लम्‍।

पन्थानमृस्षस्भर्जुष्टं स्चत्रकूिटय तं ययु:॥4॥
उठुनी सवण ते स्नान करुनी शीत नदीर्िे ।
ऋल्षिनु ींनी सेल्वत ल्नघती ल्चत्रकूटपथे ॥4॥
तत: समप्रस्टथत काले राम: सौस्मस्त्रणा सह ।
सीतां कमलपत्राक्षीस्मदं वचनमब्रवीत््‍॥5॥
िक्ष्िणासह श्रीराि उपल्स्थत तेथ होउनी ।
कििनयनी सीतेस ऐश्या प्रकारे बोिती ॥5॥
263
आदीप्तास्नव वैदेस्ह सवजत: पस्ु ष्पतान््‍नर्ान््‍।

टवै: पुष्पै:स्कंिुकान््‍पश्य मास्लन: स्िस्िरात्यये ॥6॥
वैदहे ी फुििेमया या पिाशवक्ष ृ ाां पहा ।
स्वपष्ु पानां ी आवत्तृ प्रज्वल्ित अरुणप्रभे ॥6॥
पश्य भललातकान््‍स्बलवात््‍नरैरनुपसेस्वतान््‍।
फलपुष्पैरवनतान््‍नूनं िक्ष्याम र्ीस्वतुम्‍॥7॥
वक्ष
ृ भमिातक बेि वाकती फिभारे पहा ।
त्या फिाहारे ल्नल्ित करू ल्नवाणह आपण ॥7॥
264
पश्य रोणप्रमाणास्न लमबमानास्न लक्ष्मण ।

मधूस्न मध्कारीस्भ: समभतृ ास्न नर्े नर्े ॥8॥
िधिाश्या वक्ष ृ ावां रती पष्टु पोळी िक्ष्िणा।
सवाणत या िधु भरिा असे द्रोण भरूल्नया ॥8॥
एष रोिस्त नत्यूहटतं स्िखी प्रस्तकूर्स्त ।
रमणीये वनोद्देिे पुष्पसटं तरसक ं िे ॥9॥
इकडे चातक बोिे िोर प्रत्यत्तु र दे र्णु ।
पष्ु पवल्ृ ष्टसवे भिू ी पष्ु पे आच्छाल्दत ल्दसे ॥9॥
265
मातङर्यूथानुसतृ ं पस्क्षसघं ानुनास्दतम्‍।

स्चत्रकूिस्ममं पश्य प्रवद्ध ृ स्िखरं स्र्ररम्‍॥10॥
ल्चत्रकूट पवणत हा ल्शखर उच्च असे तया ।
हत्तींच्या झडांु ी ल्दसती पल्क्षगण गाता तसे ॥10॥
समभूस्मतले रमये रुमैबजहुस्भरावतृ े ।
पुण्ये रंटयामहे तात स्चत्रकूिटय कानने ॥11॥
सिति भिू ी तात वक्ष ृ दाटी असे ल्र्थे ।
पल्वत्र स्थानी त्या ल्चत्रकूटे राहू सख
ु े ॥11॥
266
ततटतौ पादचारेण र्च्छन्तौ सह सीतया ।

रमयमासेदतु: िैलं स्चत्रकूिं मनोहरम्‍॥12॥
सीतेसह दोघे बन्धु पायी चाित चाित ।
िनोरि ल्चत्रकूटे योग्य सियी पोचती ॥12॥
तंतु पवजतमासाद्य नानापस्क्षर्णायुतम्‍।
बहुमूलफलं रमयं समपन्नसरसोदकम्‍॥13॥
नाना पल्क्षगणे यक्तु सांपन्न फििि ू े बहु ।
स्वाल्दष्ट र्ि ल्र्थे राि वदे शैिे पोचता ॥13॥
267
मनोज्ञोऽयं र्रर: सौमय नानारुमलतायुत:।

बहुमूलफलो रमय: टवार्ीव: प्रस्तभास्त मे ॥14॥
रिणीय पवणत सौम्य ल्वल्वध वक्ष ृ ितायतु ।
फििि ू आल्धक्ये सखु े ल्नवाणह होइि ॥14॥
मुनयश्च महात्मानो वसन्त्यस्टमन््‍स्िलोच्चये ।
अयं वासो भवेत््‍तात वयमत्र वसेमस्ह ॥15॥
िल्ु न अनेक ल्नवास करती या ल्गररवरी ।
योग्य आम्हा रहाण्यास करू वास इथे आम्ही ॥15॥
268
इस्त सीता च रामश्च लक्ष्मणश्च्कृताञ्र्स्ल: ।

अस्भर्मयाश्रमं सवे वास्लमस्कमस्भवादयन््‍॥16॥
ठरवल्ु न सीता राि िक्ष्िण हात र्ोडुनी ।
आश्रिात प्रवेशनू वाल्मिकींना वदां ती ॥16॥
तान््‍महस्षज: प्रमुस्दत: पूर्यामास धमजस्वत््‍।
आटयतास्मस्त चोवाच टवार्तं तंस्नवेद्य च ॥17॥
प्रसन्न िहल्षण होत त्याांच्या आगिने धाल्िणक ।
या स्वागत म्हणनु ी कररल्त योग्य सत्कार ॥17॥
269
ततोऽब्रवीन्महाबाहुलजक्ष्मणं लक्ष्मणार्ग्र्:।
संस्नवेद्य यथान्यायमात्मानमृषये प्रभु: ॥18॥
पररचय िहषीनां ा िहाबाहु करोल्नया ।
देई यथायोग्य आल्ण िक्ष्िणास असे म्हणे ॥18॥
लक्ष्मणानय दारूस्ण दृढास्न च वरास्ण च।
कुरुष्वावसथं सौमय वासे मेऽस्भरतं मन: ॥19॥
िक्ष्िणा वनातनू ी काष्ठे दृढ आणनु ी ।
कुटी करी ल्निाणण आपमया राहण्यास्तव ॥19॥
270
तटय तद्‍वचनं श्रुत्वा सौस्मस्त्रस्वजस्वधान््‍रुमान््‍।

आर्हार ततश्चरे पणजिालामररंदमम्‍॥20॥
त्याचे वचन ऐकून शाखा वक्ष ृ ाच्ां या बहु।
तोडुल्नया पणणकुटी ल्निाणण िक्ष्िण करी ॥20॥
तां स्नस्ष्तां बद्धकिां दृष्टवा राम: सुदिजनाम्‍।
िुष्रषू माणमेकार्ग्स्मदं वचनमब्रवीत््‍॥21॥
सल्ु स्थर सरु म्य ऐसी पणणकुटी बनवनु ी ।
पाहता एकल्चत्ते त्या म्हणे श्रीराि िक्ष्िणा ॥21॥
271
ऐणेयं मांसमाहृत्य िालां यक्ष्यामहे वयम्‍।

कतजव्यं वाटतुिमनं सौस्मत्रे स्चरर्ीस्वस्भ: ॥22॥
गर्कन्द वापरून वास्तपु र्ू ा करॊल्नया ॥
दीघणर्ीवनास्तव ते िक्ष्िणा आवश्यक ॥22॥
मृर्ं हत्वाऽऽनय स्क्षप्रं लक्ष्मणेह िुभेक्षण ।
कतजव्य: िास्त्रदृष्टदृष्टो स्ह स्वस्धधजमजमनुटमर ॥23॥
खोदनु ी िक्ष्िणा आण गर्कन्द ल्वधीस्तव ।
आवश्यक असे शािानसु ार धिे उल्चत र्े ॥23॥
272
ऐणेयं श्रपयटवैतच्छालां यक्ष्यामहे वयम्‍।

त्वर सौममुहूतोऽयं ध्रुवश्च स्दवसो ह्ययम्‍॥25॥
ल्शर्वी तो गर्कन्द ध्रवु सज्ञां क ल्दन असे ।
अल्धष्ठाता देवताचां े पर्ू न करु आपण ॥25॥
स लक्ष्मण: कृष्णमृर्ं हत्वा मेध्यं प्रतापवान््‍।
अथ स्चक्षेप सौस्मस्त्र: सस्मद्धे र्ातवेदस्स ॥26॥
काळे डाग असिेिे गर्कांद पल्वत्र टाकी ।
प्रज्वल्ित अग्नीिध्ये िक्ष्िण नरव्याघ्र र्ो ॥26॥
273
तत््‍तु पलवं समाज्ञाय स्नष्टप्तं स्छन्न्िोस्णतम्‍।

लक्ष्मण: पुरुषव्याघ्रमथ राघवमब्रवीत््‍॥27॥
पक्व गर्कन्द रक्तल्वकार नाशक र्ाणनु ी।
परुु षल्सहां श्रीरािा िक्ष्िण ऐसे म्हणतसे ॥27॥
अयं सवज: समटताङर्: श्रुत: कृष्णमृर्ो मया ।
देवता देवसक ं ाि यर्टव कुिलो ह्यस्स ॥28॥
राम: टनात्वा तु स्नयतो र्ुणवाञ्र्पकोस्वद:।
संर्ग्हेणाकरोत््‍सवाजन््‍मन्त्रान््‍सत्रावसास्नकान््‍॥29॥
274
गर्कन्द काळे डाग ज्यावरी सवण दोष तो।

करी दरू करा आता यर्न वास्तदु वे तेचे ॥28॥
रािही गणु सपां न्न स्नान करुनी र्प ।
पाळुनी ल्नयना योग्य वास्तयु ज्ञ पल्ू तणस्तव ॥29॥
इष्टवा देवर्णान््‍सवाजन््‍स्ववेिावसथं िुस्च:।
बभूव च मनोलहादो रामटयास्मततेर्स:॥30॥
पर्ू नोत्तर पल्वत्र भावे कुटीिध्ये प्रवेशती ।
रािास अल्ततेर्स्वी होत सांतोष तेधवा ॥30॥
275
वैश्वदेवबस्लं कृत्वा सौरं वैष्णवमेव च ।

वाटतुसंिमनीयास्न मङर्लास्न प्रवतजयन््‍॥31॥
वैश्वदेव रुद्रयाग वैष्णवयाग करूल्नया ।
िङ्गिपाठ श्रीराि वास्तश ु ाल्न्तस्तव करी ॥31॥
र्पं च न्यायत: कृत्वा टनात्वा नद्यां यथास्वस्ध ।
पापसि ं मनं रामश्चकार बस्लमुत्तमम्‍॥32॥
स्नान करुल्न गायल्त्र र्प योग्य करोनीया ।
दोषशाल्न्तस्तव करी सांपन्न बल्िकिणही ॥32॥
276
वेस्दटथलस्वधानास्न चैत्यान्यायतनास्न च ।
आश्रमटयानुरूपास्ण टथापयामास राघव:॥33॥
वेल्दस्थि आयतने चैत्य अनरू ु प कुटीस ।
स्थापन करी श्रीराि वास्तशु ाल्न्तस्तव ॥33॥
तां वक्ष
ृ पणजच्छदनां मनोज्ञां यथाप्रदेि सुकृतां स्नवाताम्‍।
वासाय सवे स्वस्विु:समेता: सभां यथा देवर्णा: सध ु माजम्‍॥34॥
त्या वक्ष
ृ पणे आच्छाल्दत सरु म्य प्रदेशानक
ु ू ि वायरु ल्क्षत ।
सधु िाणसभेत प्रवेशल्त देविोक तसा प्रवेश ल्तघे कुटीत ॥34॥
277
सरु मयमासाद्य तु स्चत्रकूिं नदीं च तां मालयवतीं सतु ीथाजम्‍।

ननन्द हृष्टो मृर्पस्क्षर्ुष्टां र्हौ च दु:खं पुरस्वप्रवासात््‍॥35॥
सरु म्य येऊल्न ल्चत्रकूटे सतु ीथण नदीपाल्श िगृ पल्क्षयक्त
ु िामयवती ।
आनन्दती श्रीराि ल्वसरती कष्ट सारे वनी दरू होल्त आमयािळ ु े ॥35॥
इत्याथे श्रीमरामायाणे वालमीकीये आस्दकाव्ये अयोध्याकाण्िे षिपञ्चाित:

सर्ज:॥56 ॥
278
अयोध्याकाण्िसर्ज 57
कथस्यत्वा तु दु:खातज: समु न्त्रेण स्चरं सह ।

रामे दस्क्षणकूलटथे र्र्ाम टवर्ृहंर्ुह:॥1॥
र्ाता दल्क्षणतटी राि गहु द:ु खे व्याकुि ।
करी वाताण सिु न्त्रासी र्ाता स्वगल्ृ ह घेउनी ॥1॥
279
भरर्द्ार्ास्भर्मनं प्रयार्े च सभार्नम्‍।

आ स्र्रेर्जमनं तेषां तत्रटथैरस्भलस्क्षतम्‍॥2॥
भरिार्ाकडे र्ाणे पढु े सत्कार घेउनी ।
ल्चत्रकूटे गिन त्याचां े गप्तु चर वदती गहु ा ॥2॥
अनुज्ञात: सुमन्त्रोऽथ योर्स्यत्वा हयोत्तमम्‍।
अयोध्यामेव नर्रीं प्रययौ र्ाढदुमजना:॥3॥
सिर्ता हे उत्ति अश्व रथास र्ोडोल्नया ।
सिु न्त्र बसनु ी परते अयोध्येस द:ु खी िने ॥3॥
280
स वनास्न सर्ु न्धीस्न सररतश्च सरांस्स च ।

पश्यन््‍यत्तो ययौ िीघ्रं र्ग्ामास्ण नर्रास्ण च ॥4॥
सगु ल्न्धत वने िागी नद्या ग्रािेसरोवरे ।
नगरे सावध ल्चत्ते शीघ्र र्ाल्त पहात ते ॥4॥

तत: सायान्हसमये स्र्द्तीयेऽहस्न सारस्टथ:।
अयोध्यां समनुप्राप्य स्नरानन्दां ददिज ह ॥5॥
शङृ ् गवेरपरु ातनू ी िौटता दसु ऱया ल्दनी ।
281
सायक ां ाळी परु ी पाही आनन्दशन्ू य र्ाहिी ॥5॥

स िून्यास्मव स्न:टतब्धधां दृष्टवा परमदुमजना: ।
सुमन्तस्श्चन्तयामास िोकवेर्समाहत:॥6॥
परु ी ल्न:शब्द ऐसी र्णु ल्निणनष्ु य होतसे ।
पाहुनी शोकपील्डत सिु न्त्र होत ल्चल्न्तत ॥6॥
कस्च्चन्नसर्र्ा साश्वा सर्ना सर्नास्धपा ।
रामसंतापदु:खेन दग्धा िोकास्ग्नना पुरी ॥7॥
रािल्वयोग द:ु खाने गर् अश्व र्नाल्धप ।
282
र्न सवण शोकाग्नीत दग्ध झािे काय की ॥7॥

इस्त स्चन्तापर: सतू ो वास्र्स्भ: िीघ्रयास्यस्भ:।
नर्रर्द्ारमासाद्य त्वररत: प्रस्ववेि ह ॥8॥
ल्चन्तेत पडुनी सतू घोड्यावर शीघ्र बैसनु ी ।
करी त्वररत प्रवेश नगरिारा अतां री ॥8॥
समु न्त्रस्भधावन्त: ितिोऽथ सहरि:।
लव राम इस्त पृच्छन्त: सूतमभ्यरवन््‍नरा:॥9॥
सिु न्त्राकडे शतश: धावती र्न सहस्रश:।
283
पसु ता कुठे श्रीराि धावती ते रथासवे ॥9॥

तेषां ििंस र्ङर्ायामहमापृच्छ राघवन््‍।
अनुज्ञातो स्नवतृ ोऽस्टम धास्मजकेण महात्मना ॥10॥
ते तीणाज इस्त स्वज्ञाय बाष्पपूणजमुखा नरा:।
अहो स्धस्र्स्त स्न:श्वटय हा रामेस्त स्वचरुिु:॥11॥
सोडुनी गगां ातीरी राघवास ल्वचारुनी ।
आज्ञेने िहात्म्याांच्या धाल्िणक परतिो परु ी ॥10॥
वत्तृ ऐकुल्न ते नेत्र अश्रनु ी भरुनी नर ।
284
ल्ध:कार आिचु ा वदनु ी करुणे ते आक्रोशती ॥11॥

िुश्राव च वचटतेषां वन्ृ दं वन्ृ दं च स्तष्ताम्‍।
हता: टम खलु ये नेह पश्याम इस्त राघवम्‍॥12॥
“हाय ितृ आम्हा आता दष्ु प्राप्य श्रीरािदशणन”
ऐके र्नसिदु ाय वदता करुणारवे ॥12॥
दानयज्ञस्ववाहेषु समार्ेषु महत्सु च ।
न रक्ष्याम: पुनर्ाजतु धास्मजकं राममन्तरा ॥13॥
दान यज्ञ ल्ववाही वा सािाल्र्क उत्सवािध्ये ।
285
उपल्स्थत र्नसिां दी न ल्दसेि राि उभा ॥13॥

स्कं समथं र्नटयाटय स्कं स्प्रयं स्कं सुखावहम्‍।
इस्त रामेण नर्रं स्पत्रेव पररपास्लतम्‍॥14॥
योग्य काय र्नतेस ल्कांवा ल्प्रय सख
ु ावह ।
ल्वचारे या र्नतेचे करी पािन ल्पत्यासि ॥14॥
वातायनर्तानां च स्त्रीणामन्वतं रापणम्‍।
राममेवास्भतप्तानां िुष्राव पररदेवनाम्‍॥15॥
िागाणवरुल्न र्ाताना गवाक्षी येइ ऐकण्या ।
286
ल्विाप नगरनारींचा राि ल्वयोगे द:ु ल्खत ॥15॥

स रार्मार्जमध्येन सुमन्त्र: स्पस्हतानन:।
यत्र रार्ा दिरथटतदेवोपययौ र्ृहम्‍॥16॥
आच्छादनु ी िख ु विे र्ाता रार्िागाणवरी ।
सिु न्त्र दशरथाच्या प्रवेश भवनी करी ॥16॥
सोऽवतीयज रथाच्छीघ्रं रार्वेश्म प्रस्वश्य च ।
कक्ष्या: सप्तस्नचराम महार्नसमाकुला: ॥17॥
रथातल्ु न उतरे शीघ्र रार्भवनी प्रवेशत ।
287
दािने सात ओिाडां ी भरिेिी पौरर्ने॥17॥

हमयैस्वमानै: प्रासादैरवेक्ष्यायसमार्तम्‍।
हाहाकारकृतानायोरामादिजनकस्िजता:॥18॥
तया पाहुल्न प्रासादे रार्भवनी ज्या ल्िया ।
हाहा:कार करती द:ु खे रािदशणना वांल्चत ॥18॥
आयतैस्वजमलैनेत्रेरश्रुवेर्पररप्लुतै:।
अन्योन्यमस्भवीक्षन्तेऽव्यक्तमातजतरा: स्स्त्रय:॥19॥
ल्वशाि नेत्र त्याांचे अश्रवु ेगे भरोल्नया ।
288
आतण अव्यक्तभावे त्या एकिेका न्यहाळती ॥19॥

ततो दिरथस्त्रीणां प्रासादेभ्यटततटतत:।
रामिोकास्भतप्तानां मन्दं िुश्राव र्स्लपतम्‍॥20॥
श्रीराि शोके सतां प्त रार्ा दशरथल्िया ।
बोिती िांद स्वरे र्े भवनी श्रवणी पडे ॥20॥
सह रामेण स्नयाजतो स्वना रामस्महार्त:।
सूत: स्कं नाम कौसलया रोिन्तीं प्रस्तवक्ष्यस्त ॥21॥
रािासल्हत गेिेिा िौटे रािाल्वना पन्ु हा ।
289
कौसमयेस आक्रांदे र्ी काय सागां णार सतू ॥21॥

यथा च मन्ये दुर्ीयमेव न सक ु रं ध्रुवम्‍।
आस्च्छद्य पुत्रे स्नयाजते कौसलया यत्र र्ीवस्त ॥22॥
र्ीवन द:ु खद िाझे नसे सक ु र नाशही ।
त्यागनु ी पत्रु र्ाता कौसमया तरर र्ील्वत ॥22॥
सत्यरूपं तु तद्‍वालयं रार्स्त्रीणां स्निामयन््‍।
प्रदीप्त इव िोके न स्ववेि सहसा र्ृहम्‍॥23॥
राण्याांचे वाक्य हे सत्य सिु न्त्र ऐकोल्नया ।
290
शोकदग्ध प्रवेशीत रार्भवनािध्ये ॥23॥

स प्रस्वश्याष्टमीं कक्ष्यां रार्ानं स्दनमातुरम्‍।
पुत्रिोकपररयूनमपश्यत््‍पाण्िुरे र्ृहे ॥24॥
प्रवेशी आठव्या कक्षी श्वेतभवनी नपृ ा ।
पाही दीन पत्रु शोके िल्िन आतरु र्ो असे ॥24॥
अस्भर्मय तमासीनं रार्ानस्मभावाद्य च ।
सुमन्त्रो रामवचनं यथोक्तं प्रत्यवेदयत््‍॥25॥
आसनस्थ िहारार्ाां सिु न्त्र प्रणाि करी ।
291
आल्ण वचन रािाचे यथोक्त सागां े तया ॥25॥

स तूष्णीमेव तच्रुत्वा रार्ा स्वरुतमानस:।
मूस्च्छज तो न्यपदत््‍भूमौ रामिोकास्भपीस्ित: ॥26॥
ल्न:शब्द राहुल्न बोि ऐकुनी हदय व्याकुळ ।
श्रीरािशोक पील्डत िल्ू च्छण त भिू ीवरी पडे ॥26॥
ततोऽन्त:पुरमास्वद्धं मूस्च्छज ते पृस्थवीपतौ ।
उस्च्रत्य बाहू चुरोि नृपतौ पस्तते स्क्षतौ ॥27॥
होता िल्ू च्छण त िहारार् अन्त:परु हो द:ु ल्खत ।
292
भिू ीवरी पडता ते उांचावल्ु न हात क्रन्दती ॥27॥

सुस्मत्रया तु सस्हता कौसलया पस्ततं पस्तम्‍।
उत्थापयामास तदा वचनं चेदमब्रवीत््‍॥28॥
सल्ु ित्रेच्या िदतीने पडिेमया उठवनु ी ।
पतीस कौसमया आल्ण वचनास अश्या म्हणे ॥28॥
इमं तटय महाभार् दूतं दुष्करकाररण:।
वनवासादनुप्राप्तं कटमानं प्रस्तभाषसे ॥29॥
िहारार् सिु न्त्र हे रािाचे दतू आणती ।
293
वनातल्ु न सदां श
े तो का न घेता आपण ॥29॥
अद्येममनयं कृत्वा व्यपत्रपस्स राघव ॥
उस्त्तष् सक
ु ृ तं तेऽटतु िोके न टयात््‍सहायता ॥30॥
राघवावरर अन्याय करुनी र्रर िल्ज्र्त ।
उठा सत्यपािन पण्ु य शोक आता ल्नष्फळ ॥30॥
देव यटया भयाद्‍रामं नानुपृच्छस्स सारस्थम्‍।
नेह स्तष्स्त कै के यी स्वश्रब्धधं प्रस्तभाष्यताम ॥31॥
भये ल्र्च्या पसु ता ना सतू ास देवा तम्ु ही ।
294
कै के यी नसे येथे बोिा ल्नभणय होउनी ॥31॥

सा तथोलत्वा महारार् कौसलया िोकलालसा।
धरण्यां स्नपपातािु बाष्पस्वप्लुतभास्षणी ॥32॥
बोिता नपृ ा ऐसे कौसमया हो सद्गल्दत ।
शोकव्याकुि होवोनी पडे ती धरणीवरी ॥32॥
स्वलपन्ती तथा दृष्टवा कौसलयां पस्ततां भुस्व ।
पस्तं चावेक्ष्य ता: सवाज: समन्ताद्‍रुरुदु: स्स्त्रय: ॥33॥
रुदन करता कौसमया पल्तसवे भिू ीवरी ।
295
पडे पाहुल्न त्या सवण ल्ियाही रडु िागती ॥33॥

ततटतमन्त:पुरनादमुस्त्थतं समीक्ष्य वद्ध ृ ाटतरुणाश्च मानवा:।
स्स्त्रयश्च सवाज रुरुदु: समन्तत: पुरं तदासीत््‍पुनरेव सकं ु लम्‍॥34॥
अन्त:परु ातल्ु न येत असे र्ो आतणनाद ऐकोनी आबािवद्ध ृ परुु ष ।
त्याांसवे रडू िागती सवण ल्ियाही नगरही शोकाकुि होतसे ॥34
इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकांिे सप्तपञ्चाि: सर्ज:॥57॥
296
प्रत्याश्वटतो यदा रार्ा मोहात््‍प्रत्यार्तटमृस्त:।

तदार्ुहाय तं सूतं रामवत्त ृ ान्तकारणात््‍॥1॥
येता शद्धु ीवरी रार्ा िच्ू छाण होउल्न दरू तो ।
बोिावी सिु न्तास रािवत्तृ ान्त र्ाणण्या ॥1॥
297
तदा सतू ो महारार्ं कृताञ्र्स्लरुपस्टथत:।

राममेवानुिोचन्तं दु:खिोकसमस्न्वतम्‍॥2॥
शोक ल्चतां ािग्न द:ु ख शोकात िग्न त्या ।
िहारार्ापां ाशी सिु न्त्र हात र्ोडुल्नया उभा॥2॥
वद्ध
ृ ं परमसंतप्तं नवर्ग्हस्मव स्र्द्पम्‍।
स्वस्न:श्वसन्तं ध्यायन्तमटवटथस्मव कुञ्र्रम्‍॥3॥
रार्ा तु रर्सा सूतं ध्वटताङर्ं समुपस्टथतम्‍।
अश्रुपूणजमुखं दीनमुवाच परमातजवत््‍॥4॥
298
वनी पकडिा र्ाता गर्रार् सतां प्त र्सा ।

दीघण श्वास घेत रार्ा िग्न श्रीरािल्चतां नी ॥3॥
िल्िन देह सतु ा पाही दीन अश्रु नेत्री र्या ।
आतण अत्यन्त होऊनी नपृ द:ु खे पसु े तया ॥4॥
लव स्न वत्टयस्त धमाजत्मा वक्ष ृ मूलमुपास्श्रत:।
सोऽत्यन्तसस्ु खत: सतू : स्कमस्िष्यस्त राघव: ॥5॥
कुठे राहीि धिाणत्िा वनी वक्ष ृ उपाल्श्रत ।
िाडात वाढिेिा तो काय खाई सतु ा ल्तथे ॥5॥
299
दु:खं समु न्त्र ियनोस्चत दु:खटयानुस्चतो:।

भूस्मपालात्मर्ो भूमौ िेते कथमनाथवत््‍॥6॥
द:ु ख भोगण्या न र्ो योग्य अल्तद:ु खात तो असे ।
भिू ी पािन करर र्ो भिू ीवरी कसा ल्नर्े ॥6॥
यं यान्तमनुयास्न्त टम पदारथकुञ्र्रा:।
स वत्टयस्त कथं रामो स्वर्नं वनमास्श्रत:॥7॥
र्ाता पढु े र्यािागे रथ पदाल्त गर् सारथी ।
ल्नर्णन वनी तो राि ल्नवास करीि कसा ॥7॥
300
व्यालैमजर्ृ ैराचररतं कृष्णसस्प्नजषेस्वतम्‍।

कथं कुमारौ वैदेह्या साधं वनमुपास्श्रतौ ॥8॥
व्याघ्र ल्सहां पशु ल्हस्रां सपण भीषण राहती ।
सीतेसह कसे तेथे कुिार दोघे राहती ॥8॥
सुकुमायाज तपस्टवन्या सुमन्त्र सह सीतया ।
रार्पुत्रौ कथं पादैरवरुह्य रथाद्‍र्तौ ॥9॥
तपल्स्वनी सक ु ु िारी सीतेसह राि िक्ष्िण ।
रथातनु उतरुन खािी सिु न्त्रा चाििे कसे ॥9॥
301
स्सद्धाथज: खलु सतू त्वं येन दृष्टौ ममात्मर्ौ ।

वनान्तं प्रस्विन्तौ तावस्श्वनास्वव मन्दरम्‍॥10॥
सिु न्त्रा धन्य तू पाही दोन पत्रु ाां प्रवेल्शता ।
अल्श्वनीकुिार र्से िन्दराचि वनी ॥10॥
स्कमुवाच वचो राम: स्कमुवाच च लक्ष्मण:।
समु न्त्र वनमासाद्य स्कमुवाच च मैस्थली ॥11॥
पोचता वनी सिु न्त्रा श्रीराि काय बोििा।
िक्ष्िण,िैल्थिी याांनी काय साांल्गतिे ल्तथे ॥11॥
302
आस्सतं िस्यतं भुक्तं सतू रामटय कीतजय।

र्ीस्वष्यामययमेतेन ययास्तररव साधुषु ॥12॥
बसणे,झोपणे खाणे रािाचे सवण ऐकण्या ।
ऐकून तव िख ु े पण्ु य र्ील्वत िी सखु पवू णक ।
राहीन ययाल्त र्ैसा साधपु रुु ष सगां ती ॥12॥
इस्त सतु ॊ नरेन्रेण चोस्दत:सज्र्मानया ।
उवाच वाचा रार्ानं स बाष्पपररबद्धया ॥13॥
िहारार् पसु ता ऐसे अश्रगु द्गद वाल्णने ।
303
सिु न्त्र सारथी त्यानां ा वत्तृ ान्त सागां े असा ॥13॥

अब्रवीन्मे महारार् धमजमेवानुपालयन््‍।
अञ्र्स्लं राघव: कृत्वा स्िरसास्भप्रणमय च ॥14॥
सतू मर्द्चनात््‍तटय तातटय स्वस्दतात्मन:।
स्िरसा वन्दनीयटय वन्द्यौ पादौ महात्मन:॥15॥
सवजमन्त:पुरं वाच्यं सतू मरचनात््‍त्वया ।
आरोग्यमस्विेषॆण यथाहजमस्भवादनम्‍॥16॥
धिणपािन करुनी कृताञ्र्ल्ि िस्तके ।
304
वदां नु ी वदल्त श्रीराि सतू ा सागां ल्पत्या िि ॥14॥

वन्दनीय िहात्िा र्ो चरणा दोन्ही वांल्दतो।
तसेच सवण िातानां ा अन्त:परु र नल्ितो असे ॥15॥
िि आरोग्य सिाचार देइ िातानां ा िि ।
यथोल्चत निस्कार िाझा साांगल्स तू तयाां ॥16॥
माता च मम कौसलया कुिलं चास्भवादनम्‍।
अप्रमादं च वक्तव्या ब्रूयाश्चैनास्मदं वच:॥17॥
धमजस्नत्या यथाकालमग्न्यर्ारपरा भव ।
305
देस्व देवटय पादौ च देववत््‍पररपालय ॥18॥

कौसमया िि िातेस प्रणाि कुशि साांगनु ी ।
सागां िी धिणपािन सावधान करीतसे ॥17॥
धिणपािन करुनी अल्ग्नहोत्र सेवन तसे ।
िहारार्ा देव िानी सेवा चरणाचां ी करी ॥18॥
अस्भमानं च मानं च त्यलत्वा वतजटव मातृषु ।
अनुरार्ानमायां च कै के यीममब कारय ॥19॥
िान अल्भिान सोडून सिान वतणन करी।
306
िाताां सवण तसा कै के यी ल्तचाही सत्कार करी ॥19॥

कुमारे भरते वस्ृ त्तवजस्तजतव्या च रार्वत््‍।
अप्यज्येष्ा स्ह रार्ानो रार्धमजमनुटमर ॥20॥
भरताशी रार्ोल्चत वते ज्येष्ठ नसे र्री ।
रार्ा आदरणीय तत्त्वा अनसु रूल्न या ॥20॥
भरत: कुिलं वाच्यो वाच्यो मरचनेन च ।
सवाजटवेव यथाब्धयायं वस्ृ त्तं वतजटव मातृषु ॥21॥
िि कुशि साांगनू ी भरता िाझा ल्नरोप दे ।
307
सवण िातासां वे करी न्यायोल्चत वतणन ॥21॥

वक्तव्यश्च महाबाहुररक्ष्वाकुकुलनन्दन:।
स्पतरं यौवराज्यटथो राज्यटथमनुपालय ॥22॥
सागां णे हेल्ह भरता इक्ष्वाकुकुिनन्दना ।
यवु रार्पल्द अल्भल्षक्त ल्पत्या रक्षल्ु न पल्ू र्णे ॥22॥
अस्तरान्तवया रार्ा ना टमैन व्यपरोरुध:।
कुमारराज्ये र्ीवटय तटयैवाज्ञाप्रवतजनात््‍॥23॥
ल्वरोध न करी त्याांना वद्धृ झािे म्हणल्ू नया ।
308
यवु रार्पदा आज्ञा पाळुल्न त्याचां ी शोभवी ॥23॥

अब्रवीच्चास्प मां भूयो भृिमश्रूस्ण वतजयन््‍।
मातेव माम माता ते रष्टव्या पुत्रर्स्धजनी ॥24॥
इत्येव मा महाबाहुब्रुवन्नेव महायिा:।
रामो रार्ीवपत्राक्षो भृिमश्रूण्यवतजयत््‍॥25॥
अश्रपु णू ण नेत्रे त्यानां ी ल्नरोप भरता ल्दिा ।
िि िातेस साांभाळी िातेसि आपमु या ॥24॥
िर् साांगल्ु नया ऐसे िहाबाहु िहायश ।
309
कििनयन श्रीराि अश्रवु षाण करु िागती ॥25॥

लक्ष्मणटतु सुसर ं ु द्धो स्न:श्वसन््‍वाकयमब्रवीत््‍।
के नायमपराधेन रार्पुत्रो स्ववास्सत:॥26॥
म्हणे िक्ष्िण सक
ां ृ द्ध दीघण श्वास घेउनी ।
अपराधे कोणत्या के िे श्रीरािा ल्नवाणल्सत ॥26॥
राज्ञा तु खलु कै के य्या लघु चाश्रुत्य िासनम्‍।
कृतं कायजमकायं वा वयं येनास्भपीस्िता:॥27॥
पणू ण करण्या आदेश कै के यीचा करती त्वरा ।
310
योग्यायोग्य असो आम्हा कष्ट िागल्त भोगण्या ॥27॥

यस्द प्रतास्र्तो रामो लोभकारणकाररतम्‍।
वरदानस्नस्मत्तं वा सवजथा सुष्कृतं कृतम्‍॥28॥
कै के यी िोभ अथवा ल्पतवृ रदान कारण ।
घडे र्े पाप असे ते िि ल्नल्ित हे ित ॥28॥
इदं तावत््‍यथाकाममीश्वरटय कृते कृतम्‍।
रामटय तु पररत्यार्े न हेतुमुपलक्षये ॥29॥
ईश्वरे च्छा स्वेच्छा वा कोणत्याही कारणे ।
311
पररत्याग रािाचा अनल्ु चत िर् वाटतो ॥29॥

असमीक्ष्य समारब्धधं स्वरुद्धं बुस्द्धलाघवात््‍।
र्नस्यष्यस्त सरं ोिं राघवटय स्ववसनम्‍॥30॥
उल्चत अनल्ु चत ल्कांवा बल्ु द्ध िाघव कारणे ।
रािा वनवास कायण ल्नन्दा द:ु ख पात्र असे ॥30॥
अहं तावन्महारार्े स्पतत्वं नोपलक्षये ।
भ्राता भताज च बंधुश्च स्पता च मम राघव: ॥31॥
त्यािळ
ु े िहारार्ाांना ल्पता िी नच िानतो ।
312
बन्ध,ु स्वािी ल्पता सवण श्रीरािच िर् के वळ ॥31॥

सवजलोकस्प्रयं त्यलत्वा सवजलोकस्हते रतम्‍।
सवजलोकोऽनुरज्येत कथं चानेन कमजणा ॥32॥
िोकल्हत तत्पर र्ो िोकल्प्रय सवण त्यागनु ी ।
अल्प्रय सवण िोकाांस आवडेि कृत्य कसे ॥32॥
सवजप्रर्ास्भरामं स्ह रामं प्रव्रज्य धास्मजकम्‍।
सवजलोकस्वरोधेन कथं रार्ा भस्वष्यस्त ॥33॥
सवण प्रर्ेचा अल्भराि त्यागनु ी श्रीराि धाल्िणक ।
313
ल्वरोधात सवाांच्या कै से रार्ा राहल्त ते ॥33॥

र्ानकी तु महारार् स्न:श्वसन्ती तपस्टवनी ।
भूतोपहतस्चत्तेव स्वस्ष्ता स्वटमृता स्टथता ॥34॥
र्ानकी ती िहारार् दीघण श्वास घेउल्नया ।
भतू ासि स्िल्ृ तहीन उभी स्तब्ध तपल्स्वनी ॥34॥
अदृष्टपूवजव्यसना रार्पुत्रो यिस्टवनी ।
तेन दु:खेन रुदती नैव मां स्कंस्चदब्रवीत््‍॥35॥
यशल्स्वल्न रार्कन्या अपररल्चत सांकटा अश्या ।
314
द:ु खाने रडे बोिाया शक्य िर् नसे ल्तिा ॥35॥

उदीक्षमाणा भताजरं मुखेन पररिुष्यता ।
मुमोच सहसा बाष्पं प्रयान्तमुपवीक्ष्य सा ॥36॥
पहाता परत येण्या िी ल्नघता पल्तकडे पाहुन ।
िक ू राहुल्नया िागे करण्या अश्रपु ात ती ॥36॥
तथैव रामोऽश्रुमुख: कृताञ्र्स्ल: स्टथतोऽब्रवीललक्ष्मणबाहुपास्लत:।
तथैव सीता रुदती तपस्टवनी स्नरीक्षते रार्रथं तथैव माम्‍॥37॥
अशा प्रकारे श्रीराि अश्रिु ख
ु र्ोडूल्न हात सीता िनल्स्वनी ।
315
पहातसे करीत रूदन तीही रथाकडे या तर कधी िर्कडे ॥37॥
इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िेऽष्टपञ्चाि: सर्ज: ॥58॥
316
मम त्वश्वा स्नवत्त
ृ टय न प्रावतजन्त वतजस्न ।
उष्णमश्रु स्वमुञ्चन्तो रामे समप्रस्टथते वनम्‍॥1॥
उभाभ्यां रार्पुत्राभ्यामथ कृत्वाहमज्र्स्लम्‍।
प्रस्टथतो रथमाटथाय तदु:खमस्प धारयन््‍॥2॥
317
दोन्ही रार्कुिारानां ा नल्ििे हात र्ोडुनी ।

ल्वयोगद:ु ल्खत िने रथारूढ होउल्न प्रल्स्थत ॥1॥
घोडेही िि ल्नघताना ढाळती अश्रु उष्ण ते ।
चािती रस्त्यावरुनी परर द:ु खी िनात ते ॥2॥
र्ुहेन साधं तत्रैव स्टथतोऽस्टम स्दवसान््‍बहून््‍।
आिया यस्द मां राम: पुन: िब्धदापयेस्दस्त ॥3॥
राल्हिो गहु ासह िी आशेने या ल्दन बहु ।
श्रीराि पन्ु हा िर्िा बोिवतीि कदाल्चत ॥3॥
318
स्वषये ते महारार् महाव्यसनकस्िजता: ।

अस्प वक्ष ृ ा: पररमलाना: सपुष्पाङकरकोरका:॥4॥
वक्ष
ृ ही अपमु या राज्ये सक ां टे या होती कृश ।
कळ्या,अक ां ु र,पष्ु पेही र्ाती कोिेर्नु तशी ॥4॥
उपतप्तोदका नद्य:पलवलास्न सरांस्स च ।
पररिुष्कपलािास्न वनान्युपवनास्न च ॥5॥
नद्याां सरोवरे छोटी िोठी उष्णोदके यतु ।
वक्ष
ृ ावर शष्ु क पणे वना उपवना िधे ॥5॥
319
न च सपजस्न्त सत्वास्न व्याला न प्रचरस्न्त च ।

रामिोकास्भभूतं तस्न्नष्कूर्मभवद्‍वनम्‍॥6॥
र्ीव र्न्तु वनातीि सपणही अर्गरासि ।
खाण्यास्तवल्ह हािती ना वन नीरव होतसे ।
श्रीराि गिने शोक करती प्राल्ण सवणही ॥6॥
लीनपुष्करपत्राश्च नद्यश्च कलुषोदका:।
संतप्तपिा: पस्िन्यो लीनमीस्न्वहंर्मा: ॥7॥
िल्िन नद्याांचे पाणी कििपत्रे गळूल्नया।
320
सरोवरी किि शष्ु क ित्स्य पक्षील्ह नष्ट ते ॥7॥

र्लर्ास्न च पुष्पास्ण मालयास्न टथलर्ास्न च ।
नास्तभान्त्यलपर्न्धीस्न फलास्न च यथापुरम्‍॥8॥
र्िात उत्पन्न पष्ु पे र्ल्िनीवरची तशी ।
सगु न्ध अमप त्याांचा फळे ल्ह न पवू णवत् ॥8॥
अत्रोद्यानास्न िून्यास्न प्रलीनस्वहर्ास्न च ।
न चास्भरामानारामान््‍पश्यास्म मनुर्षजभ ॥9॥
उद्याने शन्ू य अयोध्येत पल्क्षही नष्टल्च र्णु ।
321
बल्गचेही न येथीि िनोहर पल्ू वणसारखे ॥9॥

प्रस्विन्तमयोध्यायां न कस्श्चदस्भनन्दस्त ।
नरा राममपश्यन्तो स्न:श्वसस्न्त मुहुमजुहु: ॥10॥
प्रवेल्शत अयोध्येत आनन्दी कोल्ण होत ना ।
द:ु खे दीघण श्वास राि न ल्दसे पाहुनी ॥10॥
देव रार्रथं दृष्टवा स्वना रामस्महार्तम्‍।
दूरादश्रुमुख: सवो रार्मार्े र्तो र्न: ॥11॥
रािाल्शवाय आिेिा रथ दरुु नीच पाहुनी ।
322
अश्रपु ात िोक सवण द:ु खाने करु िागती ॥11॥

हमैस्वजमानै: प्रासादैरवेक्ष्य रथमार्तम्‍।
हाहाकारकृता नायो रामादिजनकस्िजता: ॥12॥
गवाक्षातल्ु न प्रासादी नारी बैसल्ु न पाहती ।
रथ रािाल्वन ल्दसता हाहाकार करु िागती ॥12॥
आयतैस्वजमलैनेर श्रवु ेर्ररप्लुतै:।
अन्योन्यमस्भवीक्षन्तेऽव्यक्तमातजतरा: स्स्त्रय: ॥13॥
अश्रपु ात नेत्रातल्ु न वेगे तयाांच्या होतसे ।
323
आतण भावे परस्पराां एकिेका न्यहाळती ॥13॥

नास्मत्राणां न स्मत्राणामदासीनर्नटय च ।
अहमातजतया कंस्चद्‍स्विेषं नोपलक्षये ॥14॥
सिान द:ु ल्खत सारे शत्र,ु ल्ित्र ,पररल्चत ।
किी न ल्दसिी िर्िा आतणता कुणाल्चही ॥14॥
अप्रहृष्टमनुष्या च दीननार्तुरंर्मा ।
आतजटवरपररमलाना स्वस्न:श्वस्सतस्न:टवना ॥15॥
स्नरानन्दा महारार् रामप्रव्रार्नातुरा ।
324
कौसलया पुत्रहीनेव अयोध्या प्रस्तभास्त मे ॥16॥

र्न अयोध्यावासी अश्व गर्ही ल्खन्न ते ।
िहारार् परु ी सवण आतणनादे उदास ती ॥15॥
दीघण श्वासच उच््वास नगरीचा रािाल्वना ।
कौसमयेसि भासे ती ल्वयोगे द:ु खी िर् ॥16॥
सतू टय वचनं श्रुत्वा वाचा परमदीनया ।
बाष्पोपहतया सूतस्मदं वचनमब्रवीत््‍॥17॥
सिु न्त्राच्या वचना ऐकुनी अश्रगु द्गद ।
325
परिदीन वाणीने िहारार् म्हणती असे ॥17॥

कै के य्या स्वस्नयुक्तेन पापास्नर्बभावया ।
मया न मन्त्रकुिलैवजद्ध ृ ै: सह समस्थजतम्‍॥18॥
वचनात कै के यीच्या पाल्पणीच्या िी येउनी ।
परािशण न िी के िा वद्धृ कुशि र्नाांसह ॥18॥
न सहृु स्िनज चामात्यैमजन्त्रस्यत्वा सनैर्मै:।
मयायमथज: सममोहात््‍स्त्रीहेतो: सहसा कृत:॥19॥
अिात्य,वेदवेत्ते के िे याां न ल्वचारता ।
326
िीइच्छे स्तव िोहे अनथणिय कायण िी ॥19॥

भस्वतव्यतया नूनस्मदं वा व्यसनं महत््‍।
कुलटयाटय स्वनािाय प्राप्तं सूत यदृच्छया ॥20॥
सिु न्त्रा र्णु इच्छे ने कुिा ल्वनाशकारक ।
ल्वपल्त्त ल्नल्ित येत अकस्िात आम्हापढु े ॥20॥
सतू यद्यस्टत ते स्कस्ञ्चन्मयास्प सक ु ृ तं कृतम्‍।
त्वं प्रापयािु मां रामं प्राणा: संत्वरयस्न्त माम्‍॥21॥
सतू ा तर्ु वरी ल्कांल्चत् असतीि उपकार िि ।
327
शीघ्र रािाकडे नेई दशणना प्राण व्याकुळ ॥21॥

यद्यद्यास्प ममैवाज्ञा स्नवतजयतु राघवम्‍।
न िक्ष्यास्म स्वना रामं मुहूतजमस्प र्ीस्वतुम्‍॥22॥
आर्ही ििाज्ञा चािे तर रािा वनातल्ु न ।
परत आण अशक्य त्याच्याल्वण र्गणे िर् ॥22॥
अथवास्प महाबाहुर्जतो दूरं भस्वष्यस्त ।
मामेव रथमारोप्य िीघ्रं रामाय दिजय ॥23॥
अल्तदरू िहाबाहू असेि गेिेिा तर ।
328
घािल्ू न रथी िर्िा शीघ्र रािास दाखव ॥23॥

व्रुत्तदष्ं रो महेष्वास: लवासौ लक्ष्मणपूवजर् ।
यस्द र्ीवास्न साध्वेनं पश्येयं सीतया सह ॥24॥
कुन्दकळ्या ज्याचे दतां कुठे िक्ष्िणबधां ु तो।
िहारल्थ सीतेसह पाहीन तरर र्गेन िी ॥24॥
लोस्हताक्षं महाबाहुमामुक्तमस्णकुण्िलम्‍।
रामं यस्द न पश्येयं र्स्मष्यास्म यमक्षयम्‍॥25॥
िोल्हताक्ष िहाबाहु िल्ण कुण्डि धारण ।
329
नच पाहता त्यािा स्वगणिोकी िी र्ाइन ॥25॥

अतो नु स्कं दु:खतरं योऽहस्मक्ष्वाकुनन्दनम्‍।
इमामचटथामापन्नो नेह पश्यास्म राघवम्‍॥26॥
िरणासन्न अवस्थेत कोणते द:ु ख याहुनी ।
इक्ष्वाकुनन्दन रािा पाहू न शकतो इथे ॥26॥
हा राम रामानुर् हा हा वैदेस्ह तपस्टवस्न ।
न मां र्ानीत दु:खेन स्म्रयमाणमनाथवत््‍॥27॥
हा रािा हा िक्ष्िणा हा वैदल्े ह तपल्स्वनी ।
330
र्ाणता न तम्ु ही कै सा िरतो द:ु खे अनाथ िी ॥27॥

स तेन रार्ा दु:खेन भृिमस्पजतचेतन:।
अवर्ाढ: सुदुष्पारं िोकसार्रमब्रवीत््‍॥28॥
अचेतन होत रार्ा द:ु खे शोकसागरी ।
दिु ांघ्य करुनी पार बोिे धीर धरूल्नया ॥28॥
रामिोकमहावेर् सीतास्वरहपारर्:।
श्वस्सतोस्मजमहावतो बाष्पवेर्र्लास्वल:॥29॥
बाहस्वक्षेपमीनोऽसौ स्वरस्न्दतमहाटवन:।
331
प्रकीणजकेििैवाल: कै के यीविवामुख:॥30॥
ममाश्रुवेर्प्रभव: कुब्धर्ावालयमहार्ग्ह:।
वरवेलो नृिंसाया रामप्रव्रार्नायत:॥31॥
यस्टमन््‍बत स्नमग्नोऽहं कौसलये राघवं स्वना ।
दुटतरो र्ीवता देस्व मयायं िोकसार्र:॥32॥
श्रीरािाल्वण कौसमये ल्निग्न ज्या शोकसागरी ।
रािशोक िहावेग सीता ल्वरह टोक दर्ु े ॥29॥
दीघणश्वास िाटा त्याच्या अश्रपु ात िल्िन र्ि ।
332
िि हस्त हािचाि िासोळींचा ल्विास तो ॥30।

िि करुणक्रांदन गर्णना त्याची िहान ।
ल्वस्कल्ळत के स शैवाि कै के यी वडवानि ॥31॥
उत्पल्त्तकारण िि अश्रू कुब्र्ा वाक्य िहाग्रह ।
कै के यीवर तट दोन सागरी न र्गेन िी ॥32॥
अिोभनं योऽहमाद्य राघवं स्ददृक्षमाणो न लभे सलक्ष्मणम्‍।
इतीव रार्ा स्वलपन््‍महायिा: पपात तूणं ियने स मुस्च्छज त:॥33॥
पाहू न शकतो िक्ष्िणासह रािा असेि िोठ्या पापाचे िि फि ।
333
अश्या प्रकारे कररता ल्विाप होऊल्न िल्ू च्छण त पडे रार्ा शय्येवरी ॥33॥
इस्त स्वलपस्त पास्थजवे प्रणष्टे करुणतरं स्र्द्र्ुणं च रामहेतो:।
वचनमनुस्निमय तटय देवी भयमर्त््‍पुनरेव राममाता ॥34॥
ल्विाप कररत रािास्तव िहारार् पाहुनी पडता पन्ु हा िल्ू च्छण त ।
करुणवचन बोििे र्े ऐकुल्न कौसमया भयभीत होतसे पन्ु हा ॥34॥
इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िे एकोनषस्ष्टतम:

सर्ज:॥59॥
334
ततो भूतोपसष्टृ ेव वेपमाना पुन:पुन:।

धरण्यां र्तसत्त्वेव कौसलया सूतमब्रवीत््‍॥1॥
भतू अगां ात यावे कौसमया कापत तशी ।
बेशद्ध
ु हो धराशायी वदे सतू ल्तिा असे ॥1॥
335
नय मां यत्र काकुत्टथ: सीता यत्र च लक्ष्मण:।

तान््‍स्वना क्षणमप्यद्य र्ीस्वतुं नोत्सहे ह्ययम्‍॥2॥
श्रीराि.िक्ष्िण सीता ल्र्थे सतू ा ल्तथे ििा ।
ने िर् तयावां ाचल्ू न र्ील्वत अशक्य राहणे ॥2॥
स्नवतजय रथं िीघ्रं दण्िकान््‍नय मामस्प।
अथ तान््‍नानुर्च्छास्म र्स्मष्यास्म यमक्षयम्‍॥3॥
आणवनु ी रथ शीघ्र वनी दडां क ने िर् ।
न होता तसे यात्रा यििोल्क िि ल्नल्ित ॥3॥
336
बाष्पवेर्ोपहतया स वाचा सज्र्मानया ।

इदमाश्वासयन््‍देवीं सूत: प्राञ्र्स्लरब्रवीत््‍॥4॥
ऐकुनी ल्तचे बोि सिु न्त्र हात र्ोडुनी ।
अश्रनु ी रुद्ध कांठाने गद्गद होउल्न म्हणे ॥4।
त्यर् िोकं च मोहं च समभ्रमं दु:खर्ं तथा ।
व्यवधूय च सतं ापं वने वत्टयस्त राघव:॥5॥
सोडा शोक िहाराणी द:ु खर्न्य ल्वकिता ।
वने राहल्त श्रीराि सांताप ल्वसरोल्नया ॥5॥
337
लक्ष्मणश्चास्प रामटय पादौ पररचरन््‍वने ।

आराधयस्त धमजज्ञ: परलोकं स्र्तेस्न्रय:॥6॥
ल्र्तेल्न्द्रय िक्ष्िणही वनी करुल्न रािाची ।
चरणसेवा धिणज्ञ धन्य परिोक अल्र्णत ॥6॥
स्वर्नेऽस्प वने सीता वासं प्राप्य र्ृहेस्ष्वव ।
स्वरमभं लभतेऽभीता रामे स्वन्यटतमानसा ॥7॥
श्रीरािापणण असमयाने सीता वनी असोल्नया ।
प्रसन्न प्रेिे राही र्णु स्वगल्ृ ह ल्नभणय ॥7॥
338
नाटया दैन्यं कृतं स्कंस्चत््‍ससक्ष्ू ममस्प लक्ष्यते ।

उस्चतेव प्रवासानां वैदेही प्रस्तभास्त मे ॥8॥
ल्कांल्चतल्ह द:ु खी नाही वनी राहण्यािळ ु े।
वाटते र्णु अभ्यस्त राहण्या परदेल्श ती ॥8॥
नर्रोपवनं र्त्वा यथा टम रमते परा ।
तथैव रमते सीता स्नर्जनेषु वनेष्वस्प ॥9॥
उपवनी नगरात रित होती र्शी इथे ।
तशीच रिे सीता ल्नर्णन वनातही ॥9॥
339
नालेय रमते सीताबालचंरस्नभानना ।

रामा रामे ह्यदीनात्मा स्वर्नेऽस्प वने सती ॥10॥
श्रीरािासह सीता प्रसन्न बाल्िके सि ।
पणू णचद्रां िख
ु ी साध्वी रििी ल्नर्णन वनी ॥10॥
तद्गतं हृदयं यटयाटतदधीनं च र्ीस्वतम्‍।
अयोध्या स्ह भवेदटया रामहीना तथा वनम्‍॥11॥
हदयी श्रीराि ल्र्च्या श्रीरािाधीन र्ीवन ।
रािाल्वण अयोध्याही वाटेि ल्तर् ते वन॥11॥
340
पररपच्ृ छस्त वैदेही र्ग्ामांश्च नर्रास्ण च ।

र्स्तं दृष्टवा नदीनां च पादपान््‍स्वस्वधानस्प ॥12॥
ल्दसती गावे नगरे नद्या वक्षृ ल्ह वेगळे ।
पसु े पररचय पाहूनी त्याचां ा ल्वदेहनल्न्दनी ॥12॥
रामं वा लक्ष्मणं वास्प दृष्टवा र्ानास्त र्ानकी ।
अयोध्या रोिमाने तु स्वहारस्मव सास्श्रता ॥13॥
श्रीरािा ल्न िक्ष्िणािा पाहुनी र्वळी ल्तिा ।
वाटते अयोध्येर्वळी ल्फरत र्णु ती असे ॥13॥
341
इदमेव टमरामयटया: ससैवोपर्स्लपतम्‍।

कै के यीसंस्श्रतं र्लपं नेदानी प्रस्तभास्त माम्‍॥14॥
येवढेच स्िरे िर्िा सीता कै के ल्यबद्दि ।
बोििी असेि काही स्िरते नच ते ििा ॥14॥
ध्वंसस्यत्वा तु तद्‍वालयं प्रमादात््‍पयजुपस्टथतम्‍।
लादनं वचनं सतू ो देव्या मधुरमब्रवीत््‍॥15॥
प्रिाद र्ाणल्ु न बोि कै के यीसांबल्ध टाळुनी ।
आमहादकारी ल्तर्िा बोि िधु बोिे सतु ॥15॥
342
अध्वना वातवेर्ेन समभ्रमेणातपेन च ।

न स्वर्च्छस्त वैदेह्याश्चंरांिुसदृिी प्रभा ॥16॥
चािण्याचे श्रि पथी ताप वायवु ेग भय ।
र्ानकीची चद्रां कान्ती शकती न सक ु ल्वण्या ॥16॥
सदृिं ितपत्रटय पूणजचंरोपमप्रभम्‍।
वदनं तद्‍वदन्याया वैदेह्या न स्वकमपते ॥17॥
कििासि उत्फुमि काल्न्तिान चद्रां ासि ।
र्ानकीिख ु आनन्दी िल्िन होत नसे कधी ॥17॥
343
अलक्तरसरक्ताभावलक्तरसवस्र्जतौ ।
अद्यास्प चरणौ तटया: पिकोिसमप्रभौ ॥18॥
अळत्याल्वन सीतेचे चरण कििासि ।
अर्नु ी ल्दसती िाि अळता िावमयासि ॥18॥
नूपुरोत्कृष्टलीलेव खेलं र्च्छस्त भास्मनी ।
इदानीमस्प वैदेही तरार्ान्यटतभूषणा ॥19॥
रािानरु ागे र्ानकी अिांकाररत नपू रु े ।
िार्वी पदिाल्ित्ये किनादा हसां ाल्चया ॥19॥
344
र्र्ं वीक्ष्य स्सहं वा व्याघ्रं वा वनमास्श्रता ।

नाहारयस्त संत्रासं बाहू रामटय संस्श्रता ॥20॥
बाहुबिावर ल्वश्वासे रािाच्या वल्न राहता ।
गर् ल्सहां अथवा व्याघ्र पाहुनी भय ना करी ॥20॥
न िोच्याटते न चात्मा ते िोच्यो नास्प र्नास्धप:।
इदं स्ह चररतं लोके प्रस्तष्ाटयस्त िाश्वतम्‍॥21॥
न शोक त्याांच्याल्वषयी अथवा िहारार्ाांप्रल्त ।
चररत्र शभु रािाचे प्रल्तल्ष्ठत र्ल्न राल्हि ॥21॥
345
स्वधूयं िोकं पररहृष्टमानसा महस्षजयाते पस्थ सव्ु यवस्टथता:।

वने रता वन्यफलािना: स्पतु: िुभां प्रस्तज्ञा प्रस्तपालयस्न्त ते ॥22॥
सोडुन शोक आनल्ां दत िने िहल्षणिागे ल्स्थत दृढतापवू णक ।
वनात राहून वन्य फळे खात ल्पतप्रृ ल्तज्ञा पािन करीत ल्तघे ॥22॥
तथास्प सतू ेन सुयुक्तवास्दना स्नवायजमाणा सुतिोककस्िजता ।
न चैव देवी स्वरराम कूस्र्तात््‍स्प्रयेस्त पुत्रेस्त च राघवेस्तच ॥23॥
बोिल्ु न ऐसे सतू शोकिग्न कौसमयेची ल्चतां ा रुदन किी करीतसे ।
तरी न देवी सोडी न शोक हा पत्रु हा राि ऐसे बोिनु ी ॥23॥
346
इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िे षस्ष्टतम: सर्ज: ॥60॥
347
वनं र्ते धमजरते रामे रमयतां वरे ।

कौसलया रुदती चाताज भताजरमब्रवीत््‍॥1॥
प्रर्ेचा आनांदल्नधान राि श्रेष्ठ र्ाता वनी ।
करीत रुदना आतण रात्यास कौसमया म्हणे ॥1॥
348
यद्यस्प स्त्रषु लोके षु प्रस्थतं ते महद्‍यि:।

सानुरोिो वदान्यश्च स्प्रयवादी च राघव:॥2॥
र्री प्रल्सद्ध आपिे िहायश िोकी ल्तन्ही।
िोकी प्रल्सद्ध श्रीराि दयाळु ल्प्रय भाषक ॥2॥
कथं नरवरश्रेष् पुत्रौ तौ सह सीतया।
दु:स्खतौ सख ु सवं द्ध ृ ौ वने दु:खं सस्हष्यत ॥3॥
सीतेसह आपि ु े पत्रु वाढिेिे सख ु ािध्ये ।
कसे नरवरश्रेष्ठ सोसतीि कष्ट वनी ॥3॥
349
सा नूनं तरुणी श्यामा सक ु ु मारी सख ु ोस्चता ।

कथमुष्णं च िीतं च मैस्थली स्वसस्हष्यते ॥4॥
सकु ु िार तरुणी सीता वाढिेिी सख ु ािध्ये ।
शीत उष्ण वनी द:ु ख कसे सहन करे ि ती ॥4॥
भूलत्वािनं स्वधालाक्षी सूपदि ं ास्न्वतम्‍िुभम्‍।
वन्यं नैवारमाहारं कथं सीतोपभीक्ष्यते ॥5॥
पक्वान्ने स्वाल्दष्ट खाई र्ी ल्वशािाक्षी िैल्थिी ।
वनात शष्ु क आहार कसा खाऊ शके ि ती ॥5॥
350
र्ीतवास्दत्रस्नघोषं श्रुत्वा िुभसमस्न्वता।

कथं रव्यादस्संहानां िब्धदं श्रोष्यत्यिोभनम्‍॥6॥
शभु वस्तसु वे राही ऐके र्ी िधरु ध्वनी ।
कशी ल्वक्राळ ल्सहां ाची गर्णना ऐके ि ती ॥6॥
महेन्रध्वर्संकाि: लव नु िेते महाभुर्: ।
भुर्ं पररघसक ं ािमुपाधाय महाबल: ॥7॥
र्ो इन्द्रध्वर् सिान र्नाां उत्सव भासतो ।
िहाबिी कशी ल्नद्रा स्वबाहुवरती करी ॥7॥
351
पिवणं सक ु े िान्तं पिस्न:श्वासमुत्तमम्‍।

कदा रक्ष्यास्म रामटय वदन पुष्परेक्षणम्‍॥8॥
सक ु े श श्वास सगु न्धी पिवणण ज्याचा अश्या ।
कििनेत्र रािाचे िख ु के व्हाां पाहीन िी ॥8॥
वज्रसारमयं नूनं हृदयं मे न सि ं य:।
अपश्यान्त्या न तं यद्‍वै फलतीदं सहरधा ॥9॥
हृदय िि वज्राचे असावे नच सांशय ।
ल्छन्न र्े का नसे होत श्रीरािा नच पाहता ॥9॥
352
यत््‍त्वया करुणं कमज व्यपोह्य मम बांधवा:।

स्नरटता: पररधावस्न्त सुखाहाज: कृपणा: वने ॥10॥
आपमु या ल्नदणय किे बान्धवा दरू धाल्डिे ।
सख ु भोगण्या र्े योग्य दीन ते वल्न चािती ॥10॥।
यस्द पञ्चदिे वषे राघव: पुनरेष्यस्त ।
र्ह्याद्‍राज्यं च कोिंच भरतो नोपलक्षये ॥11॥
पन्ध्राव्या वषी येता राि पन्ु हा वनातनु ी ।
भरत राज्य वा कोश सोडेि नच वाटते ॥11॥
353
भोर्यस्न्त स्कल श्राद्धे के स्चत््‍टवानेव बान्धवान््‍।

तत: पश्चात््‍समीक्षन्ते कृतकायाज स्र्द्र्ोत्तमान््‍॥12॥
तत्र ये र्ुणवतश्च स्वर्द्ांसश्च स्र्द्र्ातय: ।
न पश्चात््‍तेऽस्भमन्यन्ते सध ु ामस्प सरु ोपमा: ॥13॥
काही िोक श्राद्धकाळी बान्धवाांसह र्ेवती ।
कृत्य कत्याण ब्राहिणानां ा नतां र र्ेवू घािती ॥12॥
देवतमु य गणु वान् र्े त्यात ल्विान उत्ति ।
अितृ ही न करती ते स्वीकार त्यानांतर ॥13॥
354
ब्राह्मणेष्वस्प वत्त
ृ ेषु भुक्तिेषं स्र्द्र्ोत्तमा:।
नाभ्युपेतुमलं प्राज्ञा: िृङर्च्छे दस्मवषजभ: ॥14॥
र्ेवता ब्राह्मणच पवू ी ल्िर्ोत्ति न र्ेवती ।
अपिानभयास्तव र्से बैिा शगांृ च्छे द न आवडे ॥14॥
एवं कनीयसा भ्रात्रा भुक्तं राज्यं स्विामपते ।
भ्राता ज्येष्ो वररष्श्च स्कमथज नावमन्यते ॥15॥
तसे कल्नष्ठ बांधनू े राज्य र्े भोगिे असे ।
ज्यॆष्ठ बन्धु कसा त्याचा करी स्वीकार नांतर ॥15॥
355
न परेणाहृतं भक्ष्यं व्याघ्र: खास्दतुस्मच्छस्त ।

एवमेव नरव्याघ्र:परलीिं ण संटयते ॥16॥
दसु ऱयाने िारिेिे व्याघ्र खातो न भक्ष्य ते ।
परुु षल्सहां तसा राि परराज्य न चािवी ॥16॥
हस्वराज्यं पुरोिाि: कुिा यूपाश्च खास्दरा:।
नैतास्न यातयामास्न कुवजस्न्त पुनरध्वरे ॥17॥
यज्ञात वापरिेिे परु ोडाश खल्दर कुश ।
पन्ु हा दसु ऱया यज्ञी ल्विान न उपयोल्र्ती ॥17॥
356
तथा ह्यात्तस्मदं राज्यं हृतसारां सरु ास्मव ।

नास्भमन्तुमलं रामो नष्टसोमस्मवाध्वरम्‍॥18॥
सरु ा ल्न:सार अवल्शष्ट सोिरस यज्ञाल्ति ।
तसा भक्त ु राज्यास न करर ग्रहण राघव ॥18॥
नैवंस्वधमसत्कारं राघवो मषजस्यष्यस्त ।
बलवास्नव िादूजलो वालधेरस्भमिजनम्‍॥19॥
बिवान व्याघ्र न सोशी पच्ु छ ओढे कोल्णही।
श्रीरािा नच सोसेि तैसा अपिान हा ॥19॥
357
नैतटय सस्हता लोका भयं कुयजुमजहामथ ृ े।

अधमज स्त्वह धमाजत्मा लोकं धमेण योर्येत््‍॥20॥
न करू शकती भीत श्रीरािा र्नसागर ।
अधिण म्हणनु ी राज्य त्यक्त धिाणत्िा करी ॥20॥
नन्वसौ काञ्चनैबाजणैमजहावीयो महाभुर्:।
युर्ान्त इव भूतास्न सार्रानस्प स्नदजहेत््‍॥21॥
सवु णणबाणे आपमु या दग्ध सागर करू शके ।
र्सा अल्ग्न करी भस्ि प्रियकािी भतू िा ॥21॥
358
स तादृि: स्सहं बलो वषृ भाक्षो नरषजभ:।

टवमेव हत: स्पत्रा र्लर्ेनात्मर्ो यथा ॥22॥
हत स्वल्पत्याकडुनी नरल्सहां वषृ भाक्ष तो।
ित्स्यबािका र्सा भल्क्षतो ित्स्यल्पता ॥22॥
स्र्द्र्ास्तचररतो धमज: िास्त्रे दृष्ट: सनातनै:।
यस्द ते धमजस्नरते त्वया पुत्रे स्ववास्सते ॥23॥
धिणल्नरत पत्रु ास र्र के िे ल्ववाल्सत ।
आपणा सत्य वाटे का धिण र्ो आचरती ल्िर् ॥23॥
359
र्स्तरेका पस्तनाजयाज स्र्द्तीया र्स्तरात्मर्:।

तृतीया ज्ञातयो रार्श्चतुथी नैव स्वद्यते ॥24॥
प्रथिाधार नारीस पल्त दसु रा पत्रु ल्च ।
ततृ ीय बान्धव बन्धू नसे आणल्ख कोणता ॥24॥
तत्र त्वं मम नैवास्स रामश्च वनमास्हत:।
न वनं र्न्तुस्मच्छास्म सवजथा हा हता हता ॥25॥
म्हणल्ु न तम्ु हा सोडून वनी र्ाउ न इल्च्छते ।
अशी हतबि सवण बार्नू ी र्ाहिी असे ॥25॥
360
हतं त्वया राष्रस्मदं सराज्यं हता: टम सवाज: सह मस्न्त्रस्भश्च ।

हता सपुत्रास्टम हताश्च पौरा: सुतश्च भायाजच तव प्रहृष्टौ ॥26॥
तम्ु ही असे राष्र अन्य राज्यासवे के िे असे नष्ट िल्न्त्रगणासां वे।
प्रर्ेसवे ििाल्ह नष्ट प्रसन्न करण्या भायेस एका पत्रु ासह ल्तच्या ॥26॥
इमां स्र्रं दारुणिब्धदसंस्हतां स्निमय रामेस्त मुमोह दु:स्खत:।
तत: स िोक प्रस्ववेि पास्थजव: टवदुष्कृतं चास्प पुनटतथाटमरन््‍॥27॥
कठोर कौसमया वच ऐकता असे हे राि म्हणनु ी दशरथ िल्ू च्छण त पडे ।
तश्या अवस्थेत स्िरण होतसे तया दष्ु कृत्य ज्याचा पररणाि असे हा ॥27॥
361
इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िे एकषस्ष्टतम: सर्ज:॥61॥
362
एवं तु कृद्धया रार्ा राममात्रा सिोकया ।

श्रास्वत: परुषं वालयं स्चन्तयमास दु:स्खत:॥1॥
कठोर वच कौसमया राििाता शोकाकुि ।
सनु ावता दशरथा होइ द:ु ल्खत ल्चल्न्तत ॥1॥
363
स्चन्तस्यत्वा स च नपृ ो मोहव्याकुस्लतेंस्रय:।

अथ दीपजण कालेन संज्ञामाप परंतप ॥2॥
ल्चल्न्तत गल्ितगात्र होत दीघणकाि तसा ।
शद्ध
ु ीत नतां र येई शत्रनु ाशक दशरथ ॥2॥
स सज्ञं ामुपलभ्यैव दीघजमुष्णं च स्नश्वसन््‍।
कौसलया पाश्वजतो दृष्टवा ततस्श्चन्तामुपार्मत््‍॥3॥
शद्धु ीवर येता घेई दीघण श्वास उष्ण तो ।
कौसमयेस पाहुल्न र्वळी ल्चन्तेत पन्ु हा पडे ॥3॥
364
तटय स्चन्तयमानटय प्रत्यभात््‍कमज दुष्कृतम्‍।

यदनेन कृतं पूवजमज्ञानाच्छब्धदवेस्धना ॥4॥
ल्चन्ताग्रस्त तया होई दष्ु किण स्िरण पन्ु हा ।
ल्वस्ितृ ीत गेिेिे शब्दवेधी नपृ ा तदा ॥4॥
अमनाटतेन िोके न रामिोके न च प्रभु:।
र्द्ाध्यामस्प महारार्: िोकाभ्यामस्भतप्यते ॥5॥
रािशोकासह या शोके त्यािळ ु े सांतप्त िन ।
वेदना कारणे दोन्ही िहारार्ाांस असह् र्े ॥5॥
365
दह्यमान्टतु िोकाभ्यां कौसलयामाह दु:स्खत:।

वेपमानोञ्र्स्लं कृत्वा प्रसादाथजमवाङ्मुख:॥6॥
शोकदग्ध दशरथ द:ु खे कल्म्पत खािती ।
िान घािल्ु न र्ोडून हात ल्तर्िा वदे ॥6॥
प्रसादये त्वां कौसलये रस्चतोऽयं मयाञ्र्स्ल ।
वत्सला चानृिंसा च त्वं स्ह स्नत्यं परेष्वस्प ॥7॥
सवाांशी दया वात्समये कौसमये वागतेस तू ।
िर्वरी करी तैसी हात र्ोडुल्न ल्वनल्वतो ॥7॥
366
भताज तु खलु नारीणां र्ुणवान््‍स्नर्जुणोऽस्प वा ।

धमं स्वमृिमानानां प्रत्य्क्षं देस्व दैवतम्‍॥8॥
गणु वान ल्नगणणु ी वा भताण प्रत्यक्ष देवता ।
सती धिणव्रती नारी ऐसाच ल्वचार िनी ॥8॥
सा त्वं धमजपरा स्नत्यं दृष्टलोकपरावरा ।
नाहजसे स्वस्प्रयं वक्तुं दु:स्खतास्प सदु ु :स्खतम्‍॥9॥
तू सदा धिणतत्पर भान ठे वी भिे बरु े ।
द:ु खात िी तशी तहू ी कटु वचन न बोिसी ॥9॥
367
तद्‍वालयं करुणं राज्ञ: श्रुत्वा दीनटय भास्वतम्‍।

कौसलया व्यसर् ृ द्‍बाष्पं प्रणालीव नवोदकम्‍॥10॥
करुण वच रार्ाचे द:ु खी र्ो ऐकुनी तया।
नववषणर्िसि अश्रु कौसमया नेत्रातनु ी ॥10॥
सा मूस्ध्नज बदध्वा रुदती राज्ञ: पिस्मवाञ्र्स्लम्‍।
समभ्रमादब्रवीत््‍त्रटता त्वरमाणाक्षरं वच:॥11॥
रडे ल्शरी धारुनी ती नपृ पिहस्तअर्ां ि
ु ी।
सम्रल्ित होई त्रस्त उच्चारी बोि हे त्वरे ॥11॥
368
प्रसीद स्िरसा याचे भूमौ स्नपस्ततास्टम ते ।

यास्चतास्टम हता देव क्षन्तव्याहं नस्ह त्वया ॥12॥
प्रसन्न व्हा िहारार् िस्तक पायी ठे वते ।
याचना आपण के िी त्यािळ ु े िर् वाटते
िेमयासि क्षिा करा िर्िा अपराधास्तव ॥12॥
नैषा स्ह सा स्त्री भवस्त श्लाघनीयेन धीमता ।
उभयोलोकयोलोके पत्या वा समप्रसाद्यते ॥13॥
पल्त स्पहृ णीय पत्नीस करतो याचना ल्र्चा ।
369
कुििी म्हणण्या योग्य उभय िोकी ती नसे ॥13॥

र्ानास्म धमं धमजज्ञ त्वां र्ाने सत्यवास्दनम्‍।
पुत्रिोकातजया तत्तु मया स्कमस्प भास्षतम्‍॥14॥
धिणज्ञ आपण िीही र्ाणते धिण बोििे ।
अयोग्य के वळ शोक पील्डत िी झामयािळ ु े ॥14॥
िोको नाियते धैयं िोको नाियते श्रुतम्‍।
िोको नाियते सवं नास्टत िोकसमो ररपु:॥15॥
शोक नाश करी धैयण शािज्ञानल्ह सांपवी ।
370
सवाांचा नाश करतो शोक शत्रु अनन्यही ॥15॥

िलयमापस्तत: सोढुं प्रहारो ररपुहटतत:।
सोढुमापस्तत: िोक: सस ु ूक्ष्मोऽस्प न िलयते ॥16॥
शत्रचू ा शिप्रहार सोसणे शक्य ते असे ।
परर दैववशे प्राप्त शोक ल्कांल्चत् न सोसवे ॥16॥
वनवासाय रामटय पञ्चरात्रोऽत्र र्ण्यते ।
य: िोकहतहषाजया: पञ्चवषोपमो मम ॥17॥
वनवासी राि र्ाता पाच रात्रीच सांपमया ।
371
हत हषण ििा शोके वषाणसि पाच भासती ॥17॥

तं स्ह स्चन्तयमानाया: िोकोऽयं हृस्द वधजते ।
नदीनास्मव वेर्ेन समुरसस्ललं महत््‍॥18॥
र्से नदीच्या वेगे सिद्रु र्ि वाढते ।
तसे ल्चन्तन रािाचे शोकास िि वाढवी ॥18॥
एवं स्ह कथयन्त्याटतु कौसलयाया: िुभं वच:।
मन्दरस्श्मरभृत््‍सूयो रर्नी चाभ्यवतजत ॥19॥
अथ प्रह्लास्दतो वालयेदेव्या कौसलयया नृप:।
372
िोके न च समारान्तो स्नराया विमेस्यवान््‍॥20॥

शभु वचन कौसमया बोित असता असे ।
िदां होउल्न रल्वतेर् येतसे रर्नी र्गी ॥19॥
वचने कौसमयेच्या प्रसन्न होउल्न नपृ ।
शोकपील्डत असनु ी ल्नद्रावश तो होतसे ॥20॥
इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िे स्र्द्षस्ष्टतम: सर्ज: ॥62॥
373
अयोध्याकांि सर्ज 63
प्रस्तबुद्धो मुहूतेन िोकोपहतचेतन:।

अथ रार्ा दिरथ: स स्चन्तामभ्यपद्यत ॥1॥
दशरथ र्ागतृ होई अमप काळच ल्नल्द्रत ।
िनी ल्चतां ा करी त्याच्या हृदयी शोकव्याकुळ ॥1॥
374
रामलक्ष्मणॊश्चैव स्ववासाद्‍वासवोपमम्‍।
आपेदे उपसर्जटतं तम: सूयजस्मवासुरम्‍॥2॥
राििक्ष्िण गेमयाने वनी ल्चल्न्तत दशरथ।
अन्धकारे र्सा सयू ण राहुने ग्रासमयािळ
ु े ॥2॥
सभाये स्ह र्ते रामे कौसलयां कोसलेश्वर।
स्ववक्षरु स्सतापाङर्ी टमृत्वा दुष्कृतमात्मन:॥3॥
पत्नीसल्हत श्रीराि वनी र्ाता दशरथ ।
पवू ीचे स्िरुनी पाप वदे कौसमया राल्णस ॥3॥
375
स रार्ा रर्नी षष्ी रामे प्रव्रास्र्ते वनम्‍।

अधजरात्रे दिरथ: सोऽटमरद्‍दुष्कृतं कृतम्‍॥4॥
सहाव्या राल्त्र श्रीराि गेमयावर दशरथ ।
स्िरे दष्ु कृत्य झािेिे हातनु ी पल्ू वण एकदा ॥4॥
स रार्ा पुत्रिोकातज: टमृत्वा दुष्कृत्यमात्मन:।
कौसलयां पुत्रिोकाताजस्मदं वचनमब्रवीत््‍॥5॥
पत्रु शोकातण रार्ास आठवे पवू दण ष्ु कृत ।
साांगू िागे कौसमयेस पत्रु शोकात िग्न र्ी ॥5॥
376
यदाचरस्त कलयास्ण िुभं वा यस्द वािुभम्‍।

तदेव लभते भरे कताज कमजर्मात्मन:॥6॥
शभु वा अशभु कमयाणी किण र्े करतो नर ।
फि तसे सख ु वा द:ु ख कत्याणस प्राप्त होतसे ॥6॥
र्ुरुलाघवमथाजनामारमभे कमजणां फलम्‍।
दोषं वा यो न र्ानास्त स बाल इस्त होष्यते ॥7॥
किण करता आरम्भ न र्ाणे फिशक्यता ।
गणु दोष फळाचे त्या तो नर िखू ण र्ाणणे ॥7॥
377
कस्श्चदानवणं स्छत्त्वा पलािांश्च स्नस्षञ्चस्त ।

पुष्पं दृष्टवाफले र्ृध्नु: स िोचस्त फलार्मे ॥8॥
पळसाचे सन्ु दर फूि पाहुनी फळही तसे।
अपेक्षी सन्ु दर त्यासाठी आम्रवक्ष
ृ ा तोडुनी।
िावी पळसाचे झाड पाहुनी फळ खन्ततो॥8॥
पळसाचे फूल जसे सन्ु दर तसे फळही सन्ु दर असेल असे वाटणारा
अस्वज्ञाय फलं यो स्ह कमं त्वेवानुभावस्त ।
स िोचेत््‍फलवेलायां यथा स्कंिुकसेचक:॥9॥
378
न र्ाणता फि किाणचे फक्त किण करीि र्ो ।

शोकग्रस्त तसा होई आम्रस्थल्ि पळस िावनु ॥9॥
सोऽहमाम्रवणं स्छत्त्वा पलािांश्च न्यषेचयम्‍।
रामं फलार्मे त्यलत्वा पश्चाच्छोचास्म दुमजस्त: ॥10॥
िीही आम्रवन कापनू िाविे पळस ल्तथे ।
आल्ण रािास त्यागनू पिात्तापदग्ध आता ॥10॥
लब्धधिब्धदेन कौसलये कुमारेण धनुष्यता ।
कुमार: िब्धदवेधीस्त मया पापस्मदं कृतम्‍॥11॥
379
शब्दवेधी अशी ख्याती कौिायी िि होतसे ।

त्यािळु े गवाणने िि घडिे पाप हातनु ी ॥11॥
तस्ददं मेऽनुसप्रं ाप्तं देस्व दु:खं टवयंकृतम्‍।
समं ोहास्दह बालेन यथा टयािुस्क्षतं स्वपम्‍॥12॥
ऐसे स्वये प्राप्त देल्व द:ु ख स्वकृतीनेच िी ।
अज्ञाने बािकाने खावे ल्वषारी फळ र्से ॥12॥
यथान्य: पुरुष: कस्श्चत्पलािैमोस्हतो भवेत््‍।
एवं मवाप्यस्वज्ञातं िब्धदवेध्यस्मदं फलम्‍॥13॥
380
र्सा परुु ष अज्ञानी पिाशपष्ु पे िोल्हत ।

शब्दवेल्धत्व गणु ाचे ना िी र्ाणिे हे फळ ॥13॥
देव्यनूढा त्वमभवो युवरार्ो भवामयहम्‍।
तत: प्रावद्ध
ृ नुप्राप्ता मम कामस्ववस्धजनी॥14॥
देवी तर्ु वरण्यापवू ी र्ेव्हाां यवु रार् िी असे ।
तदा िि िगृ या इच्छा वषाणकाळे वाढिी ॥14॥
अपाटय स्ह रसान्भौमाटतप्त्वा च र्र्दि ं ुस्भ:।
परेताचररतां भीमां रस्वराचरते स्दिम्‍॥15॥
381
शोषनु ी रस भिू ील्ति स्वल्करणे ताप र्गा ।

देउनी िागे र्ाऊ सयू ण दल्क्षण ल्दशेकडे ॥15॥
उष्णमन्तदघं सद्य: स्टनग्धाददृस्िरे घना:।
ततो र्हापरे सवे भेकसारङर्वस्हजण:॥16॥
असता नष्ट होउनी उष्िा घन र्िभाररत ।
ल्दसता चातक िोर ददरणु ाल्द आनन्दती ॥16॥
स्ललन्नपक्षोत्तरा: टनाता: कृच्रास्दव पतस्त्त्रण:।
वस्ृ ष्ट वातावधूतार्ग्ान्पादपानस्भपेस्दरे ॥।17॥
382
पख
ां र्िे ल्भर्मयाने र्णु स्नात तपास्तव।
शेंडे हिणाऱया वक्ष ृ ाचां ा पक्षी घेल्त आश्रय ॥17॥
पस्ततेनामभसाऽऽच्छन्न: पतमानेन चासकृत््‍।
आबभौ मत्तसारङर्टतोयरास्िररवाचल: ॥18॥
हत्ती ित्त ल्भर्िेिा पल्तत पवणतासि ।
तरङ्गरल्हत ल्कांवा सिद्रु ासि ल्दसतसे ॥18॥
पाण्िुरारुणवणाजस्न रोतांस्स स्वमलान्यस्प ।
सुरुवुस्र्जररधातुभ: सभटमास्न भुर्ङर्वत््‍॥19॥
383
पवणतवाही स्रोत वा झरे ल्निणि शरु ही ।

भर्ु ङ्गासि ल्दसती ल्िळुनी भस्ि धातनु ी ॥19॥
तस्टमन्नस्तसुखे काले धनुष्मास्नषुमान््‍रथी ।
व्यायामकृतसक ं लप: सरयूमन्वर्ां नदीम्‍॥20॥
सख ु द वषाणऋतु कािे ल्शकारीस िी र्ातसे ।
धनबु ाणणासह रथी बैसनु ी शरयतू टी ॥20॥
स्नपाने मस्हषं रात्रौ र्र्ं वाभ्यार्तं मृर्म्‍।
अन्यद्‍वा श्वापदं स्कस्ञ्चज्र्ीघांसुरस्र्तेस्न्रय ॥21॥
384
वाटिे तल्ट येतीि ल्पण्या र्ि गर् िगृ ।

वा अन्य श्वापद रात्री ल्शकार करीन तदा ॥21॥
अथान्धकारे त्वौषं र्ले कुमभटय पूयजत:।
अचक्षस्ु वजषये घोषं वारणटयेव नदजत:॥22॥
आवार् र्िभरणाचा घटी वाटे र्णू गर् ।
ल्पताना र्ि हॊई काळॊखात ल्दसे नच ॥22॥
ततोऽहं िरमुध्दृत्य दीप्तमािीस्वषोपमम्‍।
िब्धदं प्रस्त र्र्प्रेप्सुरस्भलक्ष्यमपातयम्‍॥23॥
385
वेध िी गर्शडांु ेचा घेउनी बाण सोडिा ।

भयांकर दील्प्तिान ल्वषारी तीर सपाणपरी ॥23॥
अमुञ्चं स्नस्ितं बाणमहमािीस्वषोपमम्‍।
तत्र वार्ुषस्स व्यक्ता प्रादुरासीद्‍वनौकस:॥24॥
हा हेस्त पतत्टतोये बाणाद्‍व्यस्थतममजण:।
तस्टमस्न्नपस्तते भमू ौ वाग्भूत््‍तव मानुषी ॥25॥
ल्वषसपण र्सा बाण सोडता कानी ध्वनी ।
येत वनवाल्स कोणी हाहा:कार करीतसे ॥24॥
386
बाणे िि ििी त्याच्या पीडा अल्त होतसे ।

धराशायी होता तो िानववाणी प्रकटिी ॥25॥
कथमटमस्र्द्धे िस्त्रं स्नयतेच्च तपस्टवस्न।
प्रस्वस्वक्तां नदी रात्रावदु ाहारोऽहमार्त:॥26॥
िर्सि तपस्व्यास ल्वांल्धिे शिे कुणी ।
नदीतटी र्ि नेण्या एकान्ती िी येतसे ॥26॥
इषुणास्भहत: के न कटय वापकृतं मया ।
ऋषेस्हज न्यटतदण्िटय वने वन्येन र्ीवन:॥27॥
387
कथं तु िस्त्रेण वधो मस्र्द्धटय स्वधीयते ।

र्िाभारधरटयैव वलकलास्र्नवासस:॥28॥
को वधेन ममाथी टयात््‍स्कं वाटयापकृतं मया ।
एवं स्नष्फलमारब्धधं के वलानथजसस्ं हतम्‍॥29॥
िर् बाण कोण िारी कुणास िी त्राल्सिे ।
ऋल्षतमु य कुणा पीडा न देत र्गणे िि ॥27॥
र्टा धारण करुनी वमकिे धारण करी ।
शिाने वध करण्या कोण उद्यक्त ु र्ाहिा ॥28॥
388
वनी फििि ू खात ल्नवाणह िी करीतसे ।

वधनू िर् कुणा िाभ काय अपराध िि ॥29॥
न लवस्चत््‍साधु मन्येत यथैव र्ुरुतलपर्म्‍।
नेमं तथानुिोचास्म र्ीस्वतक्षयमात्मन:॥30॥
मातरं स्पतरं चोभावनुिोचास्म मध्दे ।
तदेतस्न्मथुनं वद्ध
ृ ं स्चरकालभृतं मया ॥31॥
मस्य पञ्चत्वमापन्ने कां वस्ृ त्तं वतजस्यष्यस्त।
वद्ध
ृ ौ च मातास्पतरावहं चैकेषुणा हत:॥32॥
389
के न टम स्नहता: सवे सबु ालेनाकृतात्मना ।

िारर र्ो िर् त्या कोणी सिर्ेि न सज्र्न ।
ल्चतां ा ितृ होण्याची नसे परर िि िाताल्पतरे ॥30॥
कष्टी होतीि याचा शोक होत असे िर् ।
दोघाांचा साम्भाळ के िा िी अनेक वषाांिध्ये ॥31॥
होता ितृ िी त्याचां ा कसा ल्नवाणह होइि ।
शर िारुल्न वध के िा िाताल्पत्याचां ाल्ह तये ॥32॥
कोण हा असा अल्ववेकी अल्र्तेल्न्द्रय िारक ।
390
तां स्र्रं करुणं श्रुत्वा मम धमाजनुकांस्क्षण: ॥33॥

कराभ्यां सिरं चापं व्यस्थतटयापतद्‍भुस्व ।
ऐकुनी करुणोद्गार बहु व्यल्थत िी धाल्िणक ॥33॥
धनष्ु यबाण गळिे भिू ीवर करातल्ु न ।
तटयाहं करुणं श्रुत्वा ऋषेस्वजलपतो स्नस्ि॥34॥
समभ्रान्त: िोकवेर्ेन भृिमासं स्वचेतन:।
ऋषीचे करुण बोि ऐकुनी चेतना िि ॥34॥
शोके नष्ट र्णु होई न सचु े काय िी करू ।
391
तं देिमहमार्मय दीनसत्त्व: सदु ु मजना:॥35॥

अपश्यस्मषुणा तीरे सय्वाटतापसं हतम्‍।
अवकीणजर्िाभारं प्रस्वद्धकलिोदकम्‍॥36॥
पांसिु ोस्णतस्दग्धाङर्ं ियानं िलयवेस्धतम्‍।
स मामुरीक्ष्य नेत्राभ्यां त्रटतमटवटथचेतनम्‍॥37॥
इत्युवाच वच: रूरं स्दधक्षस्न्नव तेर्सा ।
दीन द:ु खी िने स्थानी सरयू तीरी र्ाउनी ॥35॥
पाल्हिे िि बाणाने तपस्वी एक ल्वल्ां धत ।
392
ल्वस्कल्ळत र्टा ज्याच्या घटाल्ति र्ि साडां िे ॥36॥

रक्त धल्ू िकणे िल्िन देहे पल्तत भवू री ।
िर् पाहुल्न नेत्रानां ी र्े भस्ि करती र्णु ॥37॥
िर्िा कठोर वाचे बोििा तेधवा असे ।
स्कं तवापकृतं रार्न््‍वने स्नवसता मया ॥38॥
स्र्हीषजरमभो र्वजथं यदहं तास्ितटत्वया ।
वनवासी ििा रार्ा कशास्तव बाण िारुनी ॥38॥
काय अपराध तझु ा के िा ज्यािळ ु े िर् िारिे ।
393
एके न खलु बाणेन ममजण्यस्भहते मस्य॥39॥

र्द्ाबन्धौ स्नहतो वद्ध
ृ ौ माता र्नस्यता च मे ।
एका बाणे तम्ु ही के िे शरीरा ल्वदीणण िि ॥39॥
आल्ण त्यासवे वद्धृ तैसे िाताल्पत्या िि ।
तौ नूनं दुबजलावन्धौ मत्प्रतीक्षौ स्पपास्सतौ ॥40॥
स्चरमािां कृतां कष्टां तृष्णां सध ं ारस्यष्यत:।
दबु ळे अन्ध दोघे ते ल्पपाल्सत ल्पण्या र्ि ॥40॥
प्रतीक्षेत असल्ति ते कष्टी के व्हाां येईन िी ।
394
न नूनं तपसो वास्टत फलयोर्: श्रुतटय वा ॥41॥

स्पता यन्मा न र्ानीते ियानं पस्ततं भुस्व ।
शािज्ञान तप िाझे न उपयोल्ग येइ ते ॥41॥
ल्पत्या ज्ञात न होई की ित्ृ यश
ु य्येवर िी असे ।
र्ानन्नस्प च स्कं कुयाजदिक्तश्चापरररम:॥42॥
स्भद्यमानस्मवाटक्तरातुमन्यो नर्ो नर्म्‍।
र्ाणिे र्रर दौबणमये करण्या असिथण काल्हही॥42॥
ल्छन्न वक्ष
ृ दज्ु या वक्ष
ृ ा र्सा न वाचवू शके ।
395
स्पतुटत्वमेव मे र्त्वा िीघ्रमाचक्ष्व राघव ॥43॥

न त्वामनुदहेत््‍कृद्धो वनमस्ग्नररवैस्चत ।
तरी नपृ ा स्वत: तम्ु ही सागां ा र्ाउल्न िल्त्पत्या ॥43॥
वणव्याल्ति अग्नीसि भस्ि ते न करो तम्ु हा ।
इयमेकपदी रार्न््‍यतो मे स्पतुराश्रम:॥44॥
तं प्रसादय र्त्वा न त्वां सक ं ु स्पत: ियेत््‍।
आश्रि िि ल्पत्याचा याच वाटेवरी असे ॥44॥
प्रसन्न करुल्न साांगा ज्यािळ ु ॆ शाप देल्त ना ।
396
स्विलय कुरु मां रार्न््‍ममज मे स्नस्ित: िर:॥45॥

रुणस्ि मृदु सोत्सेधं तीरममबुरयो यथा ।
शर काढावा रार्न् वेदना िर् देतसे॥45॥
र्सा नदीचा वेग ल्कनाऱया वािक ु ािय ।
सिलय: स्ललश्यते प्राणैस्वजिलयो स्वनस्िष्यस्त॥46॥
इस्त मामस्विस्च्चन्ता तटय िलयापकषजणे ।
दु:स्खतटय च दीनटय मम िोकातुरटय च ।।47॥
लक्षयामास स ऋस्षस्श्चन्तां मुस्नसुतटतदा।
397
र्री तो वेदनादायी काढता प्राण र्ाइि ॥46॥

िाझ्या िनात ल्चन्ता ही करता िान्य याचना।
द:ु खी दीन अश्या िाझ्या शोकाकुि िनाल्ति ॥47॥
ल्चन्ता िल्ु नकुिार र्ाणनु ी िर् बोििा ।
तामयमानं स मां कृच्रादुवाच परमाथजस्वत््‍॥48॥
सीदमानो स्ववत्त ृ ाङर्ोऽचेष्टमानो र्त: क्षयम्‍।
संटतभ्य िोकं धैयेण स्टथरस्चत्तो भवामयहम्‍॥49॥
यथाथण ल्चन्ता र्ाणनू िहल्षण िर्िा म्हणे ॥48॥
398
वेदना असह् िर्िा कष्ट करण्यास काल्हही ।

ित्ृ यसु िीप असता ल्स्थरल्चत्ते िी बोितो ॥49॥
ब्रह्महत्याकृतं तापं हृदयादपनीयताम्‍।
न स्र्द्र्ास्तरहं रार्न््‍मा भूत््‍ते मनसो व्यथा ॥50॥
ब्रह्महत्या घडे ल्चन्ता न ठे वा तिु च्या िनी ।
नसे िी ब्राह्मण तेव्हाां व्यथा ही नच वागवा ॥50॥
िूरायामस्टत वैश्येन र्ातो नरवरास्धप ।
इतीव वदत: कृराद्‍बाणास्भहतममजण:॥51॥
399
स्वधूणजतो स्वचेष्टटय वेपमानटय भूतले ।

तटय त्वातामयमानटय तं बाणमहमुद्धरम्‍।
स मामुरीक्ष्य सत्रं टतो र्हौ प्राणांटतयोधन:॥52॥
शद्रू िाता ल्पता वैश्य याचां ा पत्रु िी आहे ।
बाणाच्या वेदनेने तॊ इतक ु े च बोिनु ी थके ॥51॥
डोळे ल्फरवीत होता तडफड कररता तया ।
वेदना थाांबल्वण्या िी त्याच्या बाण काल्ढिा ।
िर्कडे पाहत द:ु खी प्राणत्याग करीतसे ॥52॥
400
र्लारजर्ात्रं तु स्वलप्य कृच्रे ममजव्रणं सतं तमुच्छवसन्तम्‍।

तत: सरय्यां तमहं ियानं समीक्ष्य भरे सुभृिं स्वषण्ण:॥53॥
र्िािळु े आद्रण तयाल्च गात्रे करीत ल्विाप सोडतसे प्राण तो ।
अश्या अवस्थेत सरयतू टी त्या िनु ीसतु ा पाहत द:ु ल्खत िनी ॥53॥
इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िे स्त्रषस्ष्टतम:सर्ज:॥63॥
401
वधमप्रस्तरूपं तु महषेटतटय राघव:।

स्वलपन्नेव्धमाजत्मा कौसलयास्मदमब्रवीत््‍॥1॥
िहषीच्या वधाचे त्या करी स्िरण दशरथ।
कररत रुदना सागां े कौसमयेस असे पढु े ॥1॥
402
तदज्ञानान्महत्पापं कृत्वा सकं ु स्लतेस्न्रय:।

एकटत्वस्चन्तयं बुदध्या कथं नु सुकृतं भवेत््‍॥2॥
अज्ञाने िहत्पाप िी करता गल्ितेल्न्द्रय ।
ल्वचार करर कमयाण उपाये कोणत्या घडॆ ॥2॥
ततटतं घिमादाय पूणं परमवाररणा ।
आश्रमं तमहं प्राप्य यथाख्यातपथं र्त:॥3॥
भरुनी सरयर्ू िे तो घट घेउल्न र्ात िी।
िागे कल्थत र्ाऊनी पोचिो आश्रिात िी ॥3॥
403
तत्राहं दुबजलावन्धौ वद्ध ृ ावपररणायकी।

अपश्यं तटय स्पतरौ लूनपक्षास्वव स्र्द्र्ौ ॥4॥
अन्ध दबु णि असहाय्य वद्ध ृ ल्पतराां तेथ िी ।
पख
ां ाल्वन ल्िर् दोन असावे पाल्हिे तसे ॥4॥
तस्न्नस्मत्तास्भरासीनौ कथास्भरपररश्रमी।
तामािां मत्कृते हीनावपु ासीनावनाथवत््‍॥5॥
बोिती पत्रु ाल्वषयी आशा आगिनाल्च त्याां ।
िर्िळ ु े ती नष्ट होती सवणथा अनाथ ते ॥5॥
404
िोकोपहतस्चत्तश्च भयसत्रं टतचेतन:।

तच्चाश्रमपदं र्त्वा भूय: िोकमहं र्त:॥6॥
शोकाकुि िनाने िी सवां ेदनशन्ू यल्चत्तही ।
आश्रिी पोचता िाझा शोक अर्नु ी वाढिा ॥6॥
पदिब्धद तु मे श्रुत्वा मुस्नवाजलयमभाषत ।
स्कं स्चरायस्स मे पत्रु पानीयं स्क्षप्रमानय ॥7॥
ऐकुनी पदरवा िाझ्या वाक्य उच्चारती िनु ी ।
पत्रु ा ल्विांब का झािा र्ि ये िवकर घेउनी ॥7॥
405
यस्न्न्मत्तस्मदं तात सस्लले रीस्ितं त्वया ।

उत्कंस्ठता ते मातेयं प्रस्वि स्क्षप्रमाश्रमम्‍॥8॥
बहु काळ र्िी क्रीडा के मयाने िाता तझु ी ।
उत्कांल्ठत तझ्ु यासाठी येई सत्वर आश्रिी ॥8॥
यद्‍व्यलीकं कृतं पुत्र मात्रा ते यस्द वा मया ।
न तन्मनस्स कतजव्यं त्वया तात तपस्टवना ॥9॥
र्र अल्प्रय तर्ु काही आिच्याकडुनी घडे ।
िनी ते नच वागल्वणे तपस्वी असमयािळ ु े ॥9॥
406
त्वं र्स्तटत्वर्तीनां च चक्षटु त्वं हीनचक्षषु ाम्‍।

समासक्ताटत्वस्य प्राणा: कथं त्वं नास्भभाषसे ॥10॥
असहाय्या आम्हा साह् नेत्रहीनास नेत्र तू ।
तझ्ु यात आिचे प्राण बोिसी परर का न तू ॥10॥
मुस्नमवक्तव्या वाचा तमहं सज्र्मानया ।
हीनव्यञ्र्नया प्रेक्ष्य भीतस्चत्त इवाब्रवु म्‍॥11॥
िनु ीस पाहुनी ल्चत्ती भय िाझ्या उद्भवे ।
अडखळू िागिी र्ीभ उच्चारण अशक्य हो ।
407
योर्नु ी अस्पष्ट वाणी प्रयास करर बोिण्या ॥11॥

मनस: कमज चेष्टास्भरस्भसंटतभ्य वाग्बलम्‍।
आचचक्षे त्वहं तटमै पुत्रव्यटननर्ं भयम्‍॥12॥
िनी भय र्े होते प्रयत्ने ल्नरोधनू िी ।
िनु ीवर पत्रु ित्ृ यु सांकट उद्भविे असे ।
प्रकट करण्यासाठी तया िी बोििो असे ॥12॥
क्षस्त्रयोऽहं दिरथो नाहं पुत्रो महात्मन:।
सज्र्नावमतं दु:खस्मदं प्राप्तं टवकमजर्म्‍॥13॥
408
िहाम्या िी नसे पत्रु दशरथ नािे क्षल्त्रय ।

सत्परुु षे ल्नल्ां दत द:ु ख स्वकिॆण प्राप्त हो िर् ॥13॥
भर्वश्च ं ापहटतोऽहं सरयूतीरमार्त:।
स्र्घांस:ु श्वापदं स्कंस्चस्न्नपाने वार्तं र्र्म्‍॥14॥
भगवान धनबु ाणणासह िी सरयतू टी ।
पाण्यावर श्वापद येता िारणे इच्छा िनी ॥14॥
तत: श्रुतो मया िब्धद र्ले कुमभटय पूयजत:।
स्र्द्पोऽयस्मस्त मत्वाहं बाणेनास्भहतो मया ॥15॥
409
घटी र्ि भरता येई ध्वल्न ऐकू येता ििा ।

हत्ती सिर्नु ी तीर सोडिा िी तयावर ॥15॥
र्त्वा तटयाटततटतीरमपश्यस्मषुणा हृस्द ।
स्वस्नस्भजन्न र्तप्राणं ियानं भुस्व तापसान््‍॥16॥
सरयतू टी र्ाऊन पाल्हिे तीर तो िि ।
तपस्व्या िागल्ु नया गतप्राण ल्दसे ििा ॥16॥
ततटतटयैव वचनादुपेत्य पररतप्यत:।
स मया सहसा बाण उद्धृतो ममजतटतदा ॥17॥
410
पील्डत बहु बाणाने तयाच्या वचनास्तव ।

बाण र्ो ििणस्थानी िी काढूनी टाकिा ॥17॥
स चोद्धृतेन बाणेन सहसा टवर्जमास्टथत:।
भर्वन्तावभ ु ौ िोचन्नन्धास्वस्त स्वलप्य च ॥18॥
काढता बाण स्वगणस्थ होइ स्िरुनी आपणा ।
पर्ू नीय िाताल्पतया शोक ल्विाप करोल्नया ॥18॥
अज्ञानाद्‍भवत: पुत्र: सहसास्भहतो मया ।
िेषमेवं र्ते यत््‍टयात््‍तत््‍प्रसीदतु मे मुस्न ॥19॥
411
अज्ञाने वल्धिा पत्रु आपि ु ा िी तयास्तव ।

अनग्रु ह वा शाप िल्ु न देण्या प्रसन्न व्हा ॥19॥
स श्रुत्वा वच: रूरं मया तदघिंस्सना ।
नािकत््‍तीव्रमायासं स का भर्वानस्ृ ष:॥20॥
क्रूर बोि िाझे पाप प्रकट करण्या र्रर ।
िल्ु न शापे िर् दण्ड कठोर न देल्त तरी ॥20॥
स बाष्पपूणज वदनो स्न:श्वसन््‍िोकमूस्च्छज त:।
मामुवाच महातेर्ा: कृताञ्र्स्लमुपस्टथतम्‍॥21॥
412
अश्रपु णू ण नेत्रे शोके िहातेर्स्वी िल्ू च्छण त ।

कृताञ्र्ल्ि उभ्या िर् ते िल्ु न ऐसे बोिती॥21॥
यद्येतदिुभं कमज न टम मे कथये टवयम्‍।
फलेन्मूधां टम ते रार्न््‍सद्य: ितसहरधा ॥22॥
पापकिण स्वत: आम्हा तू येउनी नच साांगता ।
ल्छन्निस्तक हे रार्न् होता सहस्रधा तम्ु ही ॥22॥
क्षस्त्रयेण वधो रार्न््‍वानप्रटथे स्विेषत:।
ज्ञानपूवं कृत: टथानाच्च्यावयेदस्प वस्ज्रणम्‍॥23॥
413
क्षल्त्रय करी र्ाणनु ी र्र वध वानप्रल्स्थचा ।

इद्रां ासल्ह वज्रधारी स्थानरष्ट करीि तो ॥23॥
सप्तधा तु भवेन्मूधाज मुनो तपस्स स्तष्स्त ।
ज्ञानाद्‍स्वसर् ृ त: िस्त्रं तादृिे ब्रह्मवास्दस्न ॥24॥
र्ाणनु ी ब्रह्मवादीस र्ो प्रहार शिे करी।
िस्तकाचे तक ु डे सात त्याच्या असल्त होत ते ॥24॥
अज्ञानास्द्ध कृतं यटमास्ददं ते तेन र्ीवसे ।
अस्प ह्यकुिलं न टयाद्‍राघवाणां कुतो भवान््‍॥25॥
414
अज्ञाने करसी पाप म्हणनु ी अर्नु ी र्ील्वत ।

सज्ञाने करता नष्ट झािे असते रघक ु ु ि ॥25॥
नय नौ नृप तं देिस्मस्त मां चाभ्यभाषत:।
अद्य तं रष्टुस्मच्छाव: पुत्र पस्श्चमदिजनम्‍॥26॥
ने आम्हा स्थाल्न त्या र्ेथे ितृ पत्रु आिचा ।
पाहण्य़ा इल्च्छतो त्याचे घ्याया अल्ां ति दशणन ॥26॥
रुस्धरेणावस्सक्ताङर्ं प्रकीणाजस्र्नवाससम्‍।
ियानं भुस्व स्न:सज्ञं ं धमजरार्विं र्तम्‍॥27॥
415
अथाहमेकटतं देिं नीत्वा तौ भि ृ दु:स्खतौ।

अटपिजयमहं पुत्रं तं मुस्नं सह भायजया ॥28॥
िग त्या द:ु ल्खत दोघाां स्थाल्न त्या र्ात घेउनी ।
अचेतन पत्रु त्याचां ा भिू ीवर पडे ल्र्थे ॥27॥
रक्तल्िप्त सवाणङ्गे िगृ चिण वि प्रकीणण ।
पत्नीसल्हत िनु ींनी स्पल्शणिे उभयाल्ां न त्या ॥28॥
तौ पुत्रमात्मन: टपृष्टवा तमासाद्य तपस्टवनी ।
स्नपेतत: िरीरऽटय स्पता चैनमुवाच ह ॥29॥
416
करती स्पशण तपस्वी दोघे पडती पत्रु ावरी ।

पत्रु ास त्या सांबोधनू ी ल्पता बोिे तयाप्रती ॥29॥
नास्भवादयसे माद्य न च मामस्भबाषसे ।
स्कं च िेषे तु भुमौ त्वं वत्स स्कं कुस्पतो ह्यस्स ॥30॥
न वन्दन करसी आम्हा आम्हाल्स न बोिसी ।
भिू ीवरर ल्नर्सी का का राग आिच्यावरी ॥30॥
नन्वहं तेऽस्प्रय: पुत्र मातरं पश्य धास्मजकम्‍।
स्कं च नास्लङर्से पुत्र सुकुमार वचो वद ॥31॥
417
र्र िी अल्प्रय तर्ु िा िातेस तरर धिाणत्िा ।

का न आल्िङ्गसी पत्रु ा बोि ना काहीतरी ॥31॥
कटय वा पररात्रेऽहं श्रोष्यास्म हृदयंङर्मम्‍।
अधीयानटय मधुरं िास्त्रं वान्यद्‍स्विेषत:॥32॥
ऐकिे रात्री िधरु स्वरे शाि परु ाण िी ।
हृदयङां ् गि चचाण ती ऐकु िी कोणत्या िख ु े ॥32॥
को मा संध्यामुपाटयैव टनात्वा हुतहुतािन:।
श्लाघस्यष्यत्युपासीन: पुत्रिोकभयास्दजतम्‍॥33॥
418
स्नानसध्ां या अल्ग्नहोत्र करुल्न कोण आता िर् ।

करुनी सान्त्वन िाझी सेवा कोण करे ि रे ॥33॥
कन्दमूलफलं हृत्वा यो मां स्प्रयस्मवास्तस्थम्‍।
भोर्स्यष्यत्यकमजण्यमप्रर्ग्हमनायकम्‍॥34॥
कोण कन्द फि िि ू असिथण अनाथ िर्।
आणनु ी र्ेवु घािेि ल्प्रय अल्तथीसि िर् ॥34॥
इमामन्धां च वद्ध ृ ां च मातरं ते तपस्टवनीम्‍।
कथ पुत्र भररष्यास्म कृपणां पुत्रवस्धजनीम्‍॥35॥
419
िाता दीन अन्ध,वद्ध ृ उत्कांल्ठत तपल्स्वनी ।

ल्तचे पािन पोषण कसे आता करीन िी ॥35॥
स्तष् मा मा र्म: पुत्र यमटय सदनं प्रस्त।
श्वो मया सह र्न्तास्स र्नन्या च समेस्धत ॥36॥
थाांब पत्रु ा यिरार्ाघरी र्ाउ नकोस तू ।
िाता आल्ण िर्सगां े उद्या चि बरोबर ॥36॥
उभावस्प च िोकाताजवनाथौ कृपणौ वने।
स्क्षप्रमेव र्स्मष्यावटत्वया हीनौ यमक्षयम्‍॥37॥
420
दोघे आम्ही दीन आतण अनाथ असल्ू नया ।

परिोकवासी होऊ दोघेही तू नसमयािळ ु े ॥37॥
ततो वैवटवतं दृष्टवा तं प्रवक्ष्यास्म भारतीम्‍।
क्षमतां धमजरार्ो मे स्बभयृ ात््‍स्पतरावयम्‍॥38॥
भेटुनी यिरार्ास साांगू आम्हा क्षिा करी ।
आिच्या सोड पत्रु ास िाताल्पतराां पोसण्या ॥38॥
दातुमहजस्त धमाजत्मा लोकपालो महायिा:।
ईदृिटय ममाक्षय्यामेकामभयदस्क्षणाम्‍॥39॥
421
िहायशस्वी धिाणत्िा अनाथा िर्सारख्या ।

एकदा तरर देईि अभयदान वाटे िर् ॥39॥
अपापोऽस्स यथा पुत्र स्नहत: पापकमजणा।
तेन सत्येन र्च्छासु ये लोकाटत्वस्त्रयोस्धनाम्‍॥40॥
यांस्ह िूरा र्स्तं यास्ि संर्ग्ामेष्वस्नस्वतजन:।
हताटत्वस्भमुखा: पुत्र र्स्तं तां परमां व्रर् ॥41॥
ल्नष्पाप अससी पत्रु ा पापकिी क्षल्त्रय ।
म्हणनु ी सत्यप्रभावे िि र्ाल्शि िोल्क त्या ॥40॥
422
ल्र्थे र्ाती शरू वीर सग्रां ािे र्े ल्नवतणती ।

उत्ति गल्त र्ी प्राप्त तयाां ती तर्ु होइि ॥41॥
यां र्स्तं सर्र: िैब्धयो स्दलीपो र्नमेर्य:।
नहुषो धुन्धुमारश्च प्राप्ताटतां र्च्छ पुत्रक ॥42॥
र्ी गल्त सगरा शैब्या ल्दल्िपा र्निेर्या ।
नहुषा धन्ु धिु ारास प्राप्त तर्ु तीच होइि ॥42॥
या र्स्त: सवजभूतानां टवाध्यायात््‍तपसश्च या ।
भूस्मदटयास्हताग्नेश्च एकपत्नीव्रतश्य च ॥43॥
423
र्ोसहरप्रदातण ॄ ां र्ुरुसेवाभतृ ामस्प।

देहन्यासकृतां या च तां र्स्त र्च्छ पुत्रक ॥44॥
स्वाध्याये होतसे प्राप्त तपे प्राण्याां सवणही ।
अल्ग्नहोत्री एकपत्नी देती धेनसु हस्रही ॥43॥
तसेच िहाप्रस्थान करल्त गरुु सेवाल्ह र्े ।
त्याच
ां ीच तर्ु िा प्राप्त गल्त वत्सा होईि ॥44॥
नस्ह त्वस्टमन््‍कुले र्ातो र्च्छन्त्यकुिलां र्स्तम्‍।
स तु याटयस्त येन त्वं स्नहतो मम बान्धव:॥45॥
424
आपमया कुळी कोणािा न झािी प्राप्त दगु णल्त ॥

तशी ती ल्िळे ि ज्याने वल्धिे िि बान्धवा ॥45॥
एवं स कृपणं तत्र पयजदेवयतासकृत््‍।
ततोऽस्टम कतजुमुदकं प्रवत्त ृ : सह भायजया ॥46॥
दीनभावे तसा त्यानी के िा ल्विाप बहु ।
नतां र र्िाञ्र्िी पत्रु ा देण्या प्रवत्तृ होल्त ते ॥46॥
स तु स्दव्येन रूपेण मुस्नपुत्र: टवकमजस्भ: ।
टवर्जमध्यारुहत््‍स्क्षप्रं िरे ण सह धमजस्वत््‍॥47॥
425
पण्ु यकिण प्रभावाने ल्दव्य रूप धारुनी ।

इन्द्रासह र्ाउ िागे शीघ्र तो स्वगाणकडे ॥47॥
आबभाषे च तौ वद्ध ृ ौ िरे ण सह तापस: ।
आश्वटय च मुहूतं तु स्पतरं वालयमब्रवीत््‍॥48॥
इन्द्रासह तपस्वी तो बोिे स्विाता ल्पतयासह ।
एक प्रहर आश्वासी आल्ण बोिे ल्पत्यासवे ॥48॥
टथानमस्टम महत््‍प्राप्तो भवतो:पररचारणात््‍।
भवन्तावस्प च स्क्षप्रं मम मूलमुपैष्यथ:॥49॥
426
सेवा करुनी आपिी स्थान प्राप्त िहान िी ।

के िे आपण दोघे शीघ्र या िर्िागनु ी ॥49॥
एवमुलत्वा तु स्दव्येन स्वमानेन वपुष्मता ।
आरुरोह स्दवं स्क्षप्रं मुस्नपुत्रो स्र्तेस्न्रय: ॥50॥
िल्ु नकुिार बोिनु ऐसे ल्विानी ल्दव्य बैसनु ी ।
र्ातसे देविोकास शीघ्र तो ल्र्तेल्न्द्रय ॥50॥
स कृत्वाचोदकं तूणं तापस: सह भायजया ।
मामुवाच महातेर्ा: कृताञ्र्स्लमुपस्टथतम्‍॥51॥
427
पत्नीसल्हत देऊनी पत्रु ास र्िाञ्र्िी ।

र्ोडुनी हात राहूनी उभा िर् तो वदे ॥51॥
अद्यैव र्स्ह मां रार्न््‍मरणं नास्टत मे व्यथा ।
य: िरणैकपुत्रं मां त्वमकाषीरपुत्रकम्‍॥52॥
आता िार िर्िाही रार्ा नसे िरणभय ।
पत्रु हीन िर् के िेस िारुनी पत्रु ा एकल्च ॥52॥
त्वयास्प च यदज्ञानास्न्नहतो मे स बालक: ।
तेन त्वामस्प िप्टयेऽहं सुदु:खमस्तदारुणम्‍॥53॥
428
अज्ञाने िि पत्रु ाची हत्या र्ी के िीस तू ।

तर्ु भयांकर शाप त्यासाल्ठ द:ु खद देत िी ॥53॥
पुत्रव्यसनर्ं दु:खं यदेतन्मम समप्रतम्‍।
एव त्वं पत्रु िोके न रार्न््‍कालं कररष्यस्स ॥54॥
पत्रु ल्वयोगे िर् द:ु ख ते कष्ट तर्ु होल्ति ।
पत्रु शोकाने होशीि कािवश तहू ी तसा ॥54॥
अज्ञानात्तु हतो यटमात््‍क्षस्त्रयेण त्वया मुस्न:।
तटमात््‍त्वां नास्वश्त्यािु ब्रह्महत्या नरास्धप:॥55॥
429
त्वामप्येतादृिो भाव: स्क्षप्रमेव र्स्मष्यस्त ।

र्ीस्वतान्तकरौ घोरो दातारस्मव दस्क्षणाम्‍॥56॥
क्षल्त्रय असल्ु न अज्ञाने िनु ींस वैश्यर्ाल्तय ।
वल्धिेस तये पाप ब्रह्महत्येचे न तर्ु ॥55॥
परर तर्ु िाही प्राप्त भयानक प्राणघातक ।
अवस्था र्शी दात्यास दल्क्षणेस अनरू ु प फि ॥56॥
एवंिापं मस्य न्यटय स्वलप्य करुणं बहु ।
स्चतामारोप्यं देहं तस्न्मथुनं टवर्जमभ्ययात््‍॥57॥
430
असा शाप िर् देऊनी कररता ल्विाप बहु ।

ल्चतेवर देह ठे ऊनी स्वगाणप्रल्त र्ाल्त ते ॥57॥
तदेतस्च्चन्तयानेन टमृतं पापं मया टवयम्‍।
तदा बालयात््‍कृतं देस्व िब्धदवेध्यनुकस्षजणा ॥58॥
बामयस्वभावे देवी िी तीर शब्दवेधी िारुनी ।
स्िरे िर् के िे पाप पत्रु ल्वयोग ल्चल्न्तत ॥58॥
तटयायं कमजणो देस्व स्वपाक: समुपस्टथत:।
अपथ्यै: सह समभूक्ते व्यास्धरन्नरसे यथा ॥59॥
431
तटमान्मामार्तं भरे तटयोदारटय तद्‍वच:॥

कुपथ्य कररता होत व्याल्ध देहािध्ये र्शी।
तसे िि पापाचे फि होत उपल्स्थत ॥59॥
उदारात्म्याचे त्या शब्द शाप स्िरती िर् ।
इत्युलत्वा स रुदस्त्र
ं टतो भायाजमाह तु भूस्मप:॥60॥
मदहं पुत्रिोके न सत्ं यस्र्ष्यास्म र्ीस्वतम्‍।
चक्षुत्वां न पश्यास्म कौसलये त्वं स्ह मां टपृि ॥61॥
असे बोिल्ु न पत्नीस कररत रुदन भपू ल्त ॥60॥
432
कौसमये पत्रु शोके िी प्राणाां त्यागल्ु न र्ाइन ।

शकतो न ति ु ा पाहू तरी स्पशण ििा करी ॥61॥
यमक्षयमनुप्राप्ता रक्ष्यस्न्त नस्ह मानवा:।
यस्द मां सटं पि ृ ेद्‍राम: सकृदन्वारभेत वा ॥62॥
धनं वा यौवराज्यं वा र्ीवेयस्मस्त मे मस्त:।
िरणासन्न िानव बान्धवा न पाहू शके ।
श्रीराि र्र येवनू ी स्पशण िर् करूल्नया ॥62॥
स्वीकारी यवु रार्पद र्ील्वत राही िी तदा ॥
433
न तन्मे सदृिं देस्व यन्मया राघवे कृतम्‍॥63॥

सदृिं तत्तु तटयैव यदनेन कृतं मस्य ।
वतणन श्रीरािाशी िर्योग्य नव्हते िि ॥63॥
िर्शी सवणथा योग्य परर त्याचे र्े वतणन ।
दुवजत्त
ृ मस्प क: पुत्रं त्यर्ेत््‍भुस्व स्वचक्षण:॥64॥
कश्च प्रव्राज्यमानो वा नासयू ेत््‍स्पतरं सतु :।
दवु णत्तृ पत्रु ाचाही करी त्याग कुणी ल्पता ? ॥64॥
करता तसे कोणता पत्रु न दोष देइि ल्पत्या?।
434
पत्रु दवु ातानी असतानाही दपता त्याचा त्याग करत नाही पण तो मी के ला आदण घराबाहेर
काढल्यावर कोणताही पत्रु बापास दोष देईल पण रामाने मात्र तसे के ले नाही,असा भावाथा
चक्षषु ा त्वां न पश्यास्म टमृस्तमजम स्वलुप्त्यते ॥65॥
दूता वैवटवतटयैते कौसलये त्वरयस्न्त माम ।
तर्ु पाहु न शकतो िी कौसमये दृल्ष्टने िि ॥65॥
ल्दसती यिरार्ाचे दतू नेण्या उताल्वळ ।
अतटतु स्कं दु:खतरं यदहं र्ीस्वतक्षये ॥66॥
नस्ह पश्यास्म धमजज्ञं रामं सत्यपरारमम्‍।
435
प्राणान्ती पाहु न शकतो रािा सत्यपराक्रिी ॥66॥

याहून कोणते िोठे द:ु ख िर्वरर िोटिे ।
तटयादिजनर्: िोक: सुतटयाप्रस्तकमजण:॥67॥
उच्छोषयस्त वै प्राणान््‍वारर टतोकस्मवातप:।
अतमु य र्ल्ग पत्रु ास पाहू न शके शोक हा॥67॥
अमप र्िा तीव्र ताप तसा प्राणासां शोषतो ।
ते मनुष्या देवाटते ये चारुिुभकुण्िलम्‍॥68॥
मुखं रक्ष्यस्न्त रामटय वषे पञ्चदिे पुन:।
436
िनष्ु य ते नसती देव पन्ध्रा वषाणनतां र र्े ॥68॥

पाहती िख ु रािाचे अिांकृत चारु कुण्डिे ।
पिपत्रेक्षणं सुभ्रं सदु ष्ं रं चारुनास्सकम्‍॥69॥
धन्या रक्ष्यस्न्त रामटय तारास्धपसमं मखम्‍।
कििनेत्र,सवाांग सांदु र िख ु सश ु ोल्भत ॥69॥
चन्द्रोपि रािाचे दशणनसख ु ज्याां धन्य ते।
सदृिं िरदटयेन्दो: फुललटय कमलटय च ॥70॥
सुर्स्न्ध मम रामटय धन्या रक्ष्यस्न्त ये सुखम्‍।
437
ृ वनवासं तमयोध्यां पुनरार्तम्‍॥71॥
रक्ष्यस्न्त सुस्खनो रामं िुरं मार्जर्तं यथा ।
शरच्चन्द्र सदृश्य प्रफुमि कििासि ॥70॥
सगु न्धी श्रीराििख ु पाहती धन्य होल्त ते ।
ल्नवत्तृ वनवासातनू येल्त अयोध्येत पन्ु हा ॥71॥
शक्र
ु ासि रािचद्रां ास पाहुनी सल्ु ख होल्ति ।
शक्रु ास पहाणारे लोक सख ु ी होतात अशी त्यावेळी समजतू होती
438
कौसलये स्चत्तमोहेन हृदयं सीदतेतराम्‍॥72॥

वेदये न च संयुक्तान््‍िब्धदटपिजरसानहम्‍।
िनात िोह कौसमये हृदय ल्वदीणण िि ॥72॥
सवां ेदनारल्हत िर् शब्द स्पशण न र्ाणवे ।
स्चत्तनािाद्‍स्वपद्यन्ते सवाजण्येवेस्न्रयास्ण स्ह ।
क्षीणटनेहटय दीपटय सरं क्ता रश्मयो यथा ॥73॥
सांपता तैि दीपाची प्रभा नष्ट होई र्शी ।
ल्चत्तनाशे िि नष्ट चेतना इल्ां द्रयाल्ति ॥73॥
439
अयमात्मभव: िोको मामनाथमचेतनम्‍।

संसाधयस्त वेर्ेन यथा कूलं नदीररय:॥74॥
नदीचा वेग ल्कनारे कापे र्सा शोक तसा ।
वेगे अनाथ िर्िा अवेतन करतसे ॥74॥
हा राघव महाबाहो हा ममायासनािन ।
हा स्पतृस्प्रय मे नाथ हा ममास्स र्त: सतु ॥75॥
हा राघवा िहाबाहॊ हा कष्ट्सारक िि ।
हा ल्पत्याल्प्रय पत्रु ा नाथा कोठे र्ाल्स तू ॥75॥
440
हा कौसलये न पश्यास्म हा सस्ु मत्रे तपस्टवस्न ।

हा नृिंसे ममास्मत्रे कै के यी कुलपांसस्न ॥76॥
हा कौसमये न शके पाहू हा सल्ु ित्रे तपल्स्वनी ।
हा कुिाङ्गारे कै के यी िि शत्रु क्रूर पाल्पणी ॥76॥
इस्त मातुश्च रामटय सुस्मत्रायांश्च संस्नधौ ।
रार्ा दिरथ: िोचञ्र्ीस्वतान्तमुपार्मम्‍॥77॥
ल्विाप कररता ऐसा कौसमया सल्ु ित्रेसह ।
र्ीवनाचा होतसे अतां रार्ा दशरथाचा असा ॥77॥
441
तथा तु दीन: कथयन््‍नरास्धप: स्प्रयटय पुत्रटय स्ववासनातुर:।

र्तेऽथजरात्रे भृिदु:खपीस्ितटतदा र्हौ प्राणमुदारदिजन: ॥78॥
दीन वचना ऐसे ल्प्रय पत्रु ल्वरहे बोित नराल्धप ।
िध्यरात्री द:ु खपील्डत तो सोडी प्राणा उदारदशणन ॥78॥
इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िे चतु:षस्ष्टतम:

सर्ज:॥64॥
442
वाल्मिकीरािायण- ७ श्री. श्याि कुलकणी यांची ईिराठीसाल्ित्यवरची इिर नऊ पस्ु िकं. श्याि कुलकणी
यावं र टॅप ल्कंवा ल्क्लक करा. थोिं थाबं ा. िे उघिेल. वाचा.
443
444
445
446
िवकरच येत आहे.

श्री श्याि कुिकणी अनवु ाल्दत
िळ ू वाल्मिकी रािायण िराठी श्लोकिय भाग आठवा
www.esahity.com
447

RAMAYAN - 7 - Shyam Kulkarni

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

RAMAYAN - 7 - Shyam Kulkarni

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

अयोध्याकाांड

सादर करीि आिे

- श्रीवाल्मिकी रािायण – खडां ७ 1957. Copyright protection in India is available

Email : sgk६६४२@gmail. com

श्री श्याि कुलकणी (काव्यानुवादक)

Dr. Ravin Thatte

स्वलपन्ती तथा तां तु कौसलयां प्रमदोत्तमाम्‍।

तवाये सद्गुणैयजुक्त: स पुत्र: पुरुषोत्तम ।

आये पत्रु तझु ा राज्य त्यर्नु ी र्ाइ िहाबिी ।

अरण्यवासे यद्‍दु:खं र्ानन्त्येव सख ु ोस्चता ।

व्यक्तं रामटय स्वज्ञाय िौयं माहात्मयमुत्तमम्‍।

ियासमनघं रात्रौ स्पतेवास्भपररष्वर्न््‍।

स िूर: परुु षव्याघ्र: टवबाहुबलमास्श्रत:।

या श्री: िौयं च रामटय या च कलयाणसत्त्वता ।

सयू ाणचा सयू ण अग्नीचा अग्नी प्रभचू ा प्रभू ।

धनुर्ग्जहवरो यटय बाणखिर्ास्त्रभूत््‍टवयम्‍।

स्िरसा चरणावेतौ वन्दमानमस्नस्न्दते ।

मा िोको देस्व दु:खं वा न रामे दृष्यतेऽस्िवम्‍।

नाहाज त्वं िोस्चतुं देस्व यटयाटते राघव: सतु :।

पुत्रटते वरद: स्क्षप्रमयोध्यां पुनरार्त:।

आश्वासयन्ती स्वस्वधैश्च वालयै: लयोपचारे कुिलानवद्या ।

इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िे चतुश्चत्वाररंि: सर्ज:

अनुरक्ता महात्मानं रामं सत्यपरारमम्‍।

स्नवस्तजतेऽतीव बलात््‍सहृु द्धमेण रार्स्न ।

स याच्यमान: काकुत्टथटतास्भ: प्रकृस्तस्भटतदा ।

न सतं प्येद्‍यथा चासौ वनवासं र्ते मस्य।

बाष्पेण स्पस्हतं दीनं राम: सौस्मस्त्रणा सह ।

वहन्तो र्वना रामं भोभो र्ात्याटतुरंर्मा:।

धमजत: स स्विुद्धात्मा वीर: धुभदृढव्रत:।

पदभ्यामेव र्र्ामाथ ससीत: सहलक्ष्मण:।

र्च्छन्तमेव तं दृष्टवा रामं समभ्रान्तमानसा:।

वार्पेयसमुत्थास्न च्नत्राण्येतास्न पश्य न:।

या स्ह न: सततं बुस्द्धवेदमन्त्रानुसाररणी।

पुननज स्नश्चय: कायजटत्वद्गतौ सक ु ृ ता मस्त:।

बहूनां स्वतता यज्ञा स्र्द्र्ानां य इहार्ता: ।

एवं स्वरोितां तेषां स्र्द्र्ातीनां स्नवतजने ।

इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोध्याकाण्िे पञ्चचत्वाररंि: सर्ज:

ततत्टतु तमसातीरं रमयमास्श्रत्य राघव:।

इयमद्य स्निा पूवाज सौस्मत्रे प्रस्हता वनम्‍।

अद्यायोध्या तु नर्री रार्धानी स्पतुमजम।

स्पतरं चानुिोचास्म मातरं च यिस्टवनीम्‍।

भरतटयानि ृ ंसत्वं सस्ं चन्त्याहं पुन:पुन:।

अस्िरेव स्ह सौस्मत्रे वत्टयामयद्य स्निास्ममम्‍।

सोऽश्वान््‍समु न्त: सयं मय सयू ेऽटतं समुपार्ते।

तां िय्यां तमसातीरे वीक्ष्य वक्ष ृ दलैवजतृ ाम्‍।

र्ार्ग्तोरेव तां रास्त्रं सौस्मत्रेरुस्दतो रस्व:।

उत्थाय च महातेर्ा: प्रकृतीटता स्निामय च ।

यथैते स्नयमं पौरा: कुवजन्त्याटमस्न्नवतजने ।

अतो भूयोऽस्प नेदानीस्मक्ष्वाकुपुरवास्सन:।

अब्रवीललक्ष्मणॊ रामं साक्षाद्‍धमजस्मवं स्टथतम्‍।

सतू टतत: सत्ं वररत: टयंदनं तैहजयोत्तमै:।

तं टयन्दनमस्धष्ाय राघव: सपररच्छद:।

मोहनाथं तु पौराणां सतू ं रामोऽब्रवीद्‍वच:।

रामटय तु वच: श्रुत्वा तथा चरे च सारस्थ:।

तत: समाटथाय रथं महारथ: ससास्थजदाजिरस्थवजनं ययौ ।

इत्याथे श्रीमरामायणे वालमीकीये आस्दकाव्येऽयोद्धाकाण्िे षि्‍चत्वाररंि: सर्ज:

प्रभातायां तु िवजयां पौराटते राघवं स्वना ।

स्धर्टतु खलु स्नरां तां ययापहतचेतस:।

यो न: सदा पालयस्त स्पता पुत्रास्नवौरसान््‍।

सस्न्त िुष्कास्ण काष्ास्न प्रभूतास्न महास्न्त च ।

सा नूनं नर्री दीना दृष्टवाटमान््‍राघवं स्वना ।

इतीव बहुधा वाचो बाहुमुद्यमय ते र्ना:।

रथमार्ाजनुसारेण न्यवतजन्त मनस्टवन:।