Tesis Ysabel González PDF

MBO’EHAOVUSU TEKOMBO’E YVATEVE
ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI
Oñemboajéva Léi 2574 rupi, hekosã’ỹ ha iñarandurekóva
ÓGA TEE- REGIONAL FERNANDO DE LA MORA
MBO’EKUAAHARARÃ GUARANI ÑE’ẼME APOPYRÃ
Ñe’ẽrã:
“Kuña mba’asy guerova poreno rupive’’
Ñe’ẽrã’i:
“kuña mba’asy guerova poreno rupive 20 ary guive 30 ary peve jeikuaa
Mboehaovusu UTCD Fernando de la Mora-pe”
APOHÁRA
Maria Ysabel González Gavilan Kuaapy
Mbohapekuaahára:
Mbo’ekuaahára Ernesto Ríos Velázquez.
Tembiapo Mbohapekuaahára:
Mbo’erekokuaahára Johana Paola Piris
Fernando de la Mora- Paraguay Retãme
2020
Ñe’ẽrã:
“Kuña mba’asy guerova poreno rupive’’
Ñe’ẽra’i:
“kuña mba’asy guerova poreno rupive 20 ary guive 30 ary peve jeikuaa
Mboehaovusu UTCD Fernando de la mora-pe”.
APOHÁRA
MARIA YSABEL GONZÁLEZ GAVILAN
Kuaarekachauka’ypy ojehupyty hag̃ua
Mbo’ekuahararã Guraníme
I.E.S. Ateneo de Lengua y Cultura Guarani
Maria Ysabel González Gavilan
Rechaukaha arange 19 jasypokõi, 2020 arýpe.
ÓGA TEE-REG. FERNANDO DE LA MORA
KUATIAMONEĨHA
Ore: Prof. Lic. Ernesto Rios Velázquez (kuaapy Mbohapekuaahára) ha Mag.
Johana Piris Segovia Samudio (Taperekokuaaty Mbohapekuaahára),
romba’apokatúva Fernando de la Mora Távape, Mbo’ehaovusu Tekombo’e
Yvateve, Ateneo de Lengua y Cultura Guarani, Mbo’erekokuaahararã
mbo’esyry, romoneĩ ko tembiaporã oñembo’apéva: “Kuña mba’asy guerova
poreno rupive”. Ojapova’ekue Maria Ysabel González Gavilan CON CI,
6.214.864 ikatuhag̃uáicha ombohovake Mbo’ehára Atyvusu renondépe.
Remoañetévo ore remiandu, romboguapy ore réra ko kuatiáre.
Fernando de la Mora Táva, 19 jasypakõi 2020-pe
Kuaapy Mbohapekuaahára: Mbo’ekuaahára Ernesto Ríos Velazquez
I
Tembiapo Mbohapekuaahára: Mbo’erekokuaahára Johana Pirís Segovia.
Oñembo’ajéva Léi 2574 rupi, hekosa’ỹva ha iñarandurekóva
ÓGA TEE- REG. FERNANDO DE LA MORA
KUAARA’ÃVUSU REPYME’Ẽ
APOHÁRA
Maria Ysabel Gonzále Gavilan
Omoneĩpyre kuatiakatu papapy……….rupi, 19 jasypakõi 2020.
TEPYME’Ẽ:
TECHAUKAHA MOTENONDEHÁRA
Tkj.
Tkj
Tkj
II
AGUYJEVEME’Ẽ
Ñepyrurã ambo’aguyje Tupãme cherekovére, avei che ru ha che sýpe
ojeykekóre che ykére tapiaite, mbo’eharakuérape ohechaukáre mbo’epy rape.
Avei mbo’ehára Gladys Marcela Jara Marecos ha che irũ Enrique Santacruz
Segovia-pe cheipytyvõre tembiapópe.
Aguyjepavẽ tekovépe ohechaukáre akói ára iporãha ñañeha’ã mbarete pe
jahupytysévare.
III
TECHAPYRÃ
Kuatiamoneĩha……….………………………………………………….……………………..I
Kuatia ñehepyme’ẽha……………..………………………………….……………………….II
Aguijeme’ẽ…………………………………………………………….………………………..III
VOREI I- MOÑEPYRŨ.............................................................................................................5
1.1 Mba’érepa...........................................................................................................................5
1.2 Apañuãi...............................................................................................................................6
Porandu tuichaháicha..........................................................................................................6
Porandu ñemboja’o..............................................................................................................6
1.3 Hupytyrã..........................................................................................................................6
1.4 Jehupytyrã...........................................................................................................................7
1.4.1. Jehupytyvoirã................................................................................................................7
1.4.2. Jehupytyvoirãite............................................................................................................7
1.5 Mambueha..........................................................................................................................7
1.5.1 Moambueha Sãsóva......................................................................................................7
1.5.2 Moambueha Sãso’ỹva...................................................................................................7
1.6 Tembikuaareka ñemohenda.............................................................................................8
1.6.1 Hetepy rupi: Tembikuaa mba’ereguáva.......................................................................8
1.6.2 Jehupytyrã rupi: Tembikuaareka ha’etéva..................................................................8
1.6.3 Ipysokue rupi: Tembikuaarekapavẽ...........................................................................8
1.6.4 Hi’arekue rupi: Tembikuaareka hi’are’íva.................................................................8
1.6.5 Heñoiha rupi: Tembikuaareka mombe’upýva..........................................................9
1.6.6 Hembiasakue rupi: Tembikuaareka hembiasateéva................................................9
1.7 Aty........................................................................................................................................9
1.7.1 Aty vore............................................................................................................................9
VORE II- HETEPY..................................................................................................................10
2.1 MARANDU KUATIAHAIPYRÉVA..................................................................................10
2.1.2 Mba’épa Clamidia.........................................................................................................10
Mba’epépa oñepohãno Clamidia......................................................................................12
- Ndereguerekoiva’erã poreno, tako, tevi ha juru rupive...............................................12
2.1.2 Herpes genital...........................................................................................................12
2.1.3 Gonorrea....................................................................................................................13
2.1.4 VIH ha SIDA..............................................................................................................14
2.1.4 VPH..........................................................................................................................15
2.1.5 Sífilis...........................................................................................................................16
2.1.5 Tricomoniasis............................................................................................................16
2.1.7 Máva oikuaa ñepyrũ mba’asy poreno rupive............................................................17
2.1.8 Moõ oñepyrũ mba’asy poreno rupive. Tembiasakue mba’asy poreno rupive. .18
2.1.9 Avave ndohecháiva peichagua...............................................................................27
2.1.10 Tembiasakue...........................................................................................................28
2.1.11 Ñepyrũmby..................................................................................................................28
2.1.12 Mba’e ombojehu mba’asy......................................................................................35
2.1.13 América terã Europa..............................................................................................36
2.1.14 Omongueráva.........................................................................................................37
2.2 Porandu ñehesa’ỹijo........................................................................................................39
2.3. Ñe’ẽjovake.......................................................................................................................47
VORE III- MOHU’Ã.................................................................................................................50
3.1 Mohu’ã hekopeguáva......................................................................................................50
3.2 Mohu’ã temianduva.........................................................................................................51
VORE IV - KUATIAÑE’ẼITA..................................................................................................52
4.1 Aranduka purupyréva......................................................................................................52
4.2 Ñanduti Rogue..................................................................................................................52
4.3 Ñe’ẽjovái............................................................................................................................54
VORE V- MOJOAJUHA.........................................................................................................55
I.E.S Ateneo de Lengua y Cultura Guarani- Reg. Fernando de la Mora “Kuaña mba’asy guerova poreno rupi”
VOREI I- MOÑEPYRŨ
1.1 Mba’érepa
Hetave rupi ojehecha mba’asy guerova poreno rupive; ambue yvypóra rupive
oĩramo oñondive ha kóva ikatu isarambi: tako, tevi avei juru rupive. Ha péicha
ojehu mba’asy guerova mymbachu’i, virus, oikére hetepýpe oĩ 20 opaichagua
mba’asy poreno rupive umiva apytépe oĩ: Clamidia, Herpes genital, Gonorrea,
VIH/SIDA, VPH, SIFILIS ha TRICOMONIASIS.
Opavave mba’asy poreno rupive ohupyty kuña ha kuimba’épe; katu kuñáme
ome’ẽvaive. Peteĩ kuña hyeguasúpe oguerekórõ mba’asy poreno rupive
ome’ẽvaikuaa pe mitãme.
Umi pohãnguéra oipohãnokuaa, ombovevúi hag̃ua umi mba’asy poreno rupive,
ome’ẽva mymbachu’i pytehai. Pohã irundy mba’asy poreno rupivegua
omonguera; umi ambuére pohã oñangarekokuaa jesarekopýpe ombovevúivo
mba’asy.
Pe temboryru ojeiporuporãrõ sa’ive oĩta mba’asy; katu upéichaverõ jepe
ndojokopái ha ndopamo’ãi pe mba’asy poreno rupive, ikatu osoro térã
oñembyái.
Che rembikuaareka rupive aikuaaukáta mba’éichapa oñangarekova’erã
kuñanguéra 20 ary guive 30 ary peve mba’asy guerova poreno rupive rehegua,
toñeñamindu’u ojeikuaavévo hesegua Guarani ñe’ẽme.
MARIA YSABEL GONZALEZ GAVILAN 2020

5
Amboguatáta jeporekapy UTCD- pe, Mbo’ehaovusu opytáva Central yvypehẽ,
Fernando de la Mora Távape, ajapóta porandu kuñanguérape ikatuhag̃uáicha
amono’õ marandu ko mba’e rehe. Kóva rupive Ateneo de Lengua y Cultura
Guarani oguerekóta ñehesa’ỹijo mba’asy guerova poreno rupive ojehaíva ñe’ẽ

Guaraníme ha Paraguay retãme okakuaavéta ohóvo ñane ñe’ẽ ha che
ikatukuaáta amohu’ã mbo’esyry mbo’ekuaahárarã.
1.2 Apañuãi
Ahecha ivaiha mba’asy péicha oikóva; upévare che añeporandu :
Porandu tuichaháicha
Ojehechápa mba’asy guerova poreno rupive rehegua Mbo’ehaovusu UTCD
Fernando de la Mora-pe.
Porandu ñemboja’o
Oikuaápa kuñanguéra mba’éicha oñangarekova’erã ijehe Mbo’ehaovusu UTCD
Fernando de la Mora- pe.
Mba’éichapa ikatu oñehekombo’e mba’asy guerova poreno rupive kuña
Mbo’ehaovusu UTCD Fernando de la Mora- pe
Oñamindu’úpa kuñanguéra oguereko mboyve poreno ikatuha oipyhy
mba’asyvai Mbo’ehaovusu UTCD Fernando de la Mora- pe.
Moõpa oñeikotevẽ oñemombareteve ñehekombo’e mba’asy guerova poreno
rupive jeikuaa UTCD Fernando de la Mora-pe.
1.3 Hupytyrã
Kuñanguéra oguerekóva 20 ary guive 30 ary peve Mbo’ehaovusu UTCD
Fernando de la Mora-ygua, oikuaáramo oñangarekóva’erãha ijehe
oguerekomboyve poreno ikatúta omboyke térã ojehekýi mba’asy poreno
rehegua jeguerovágui, upéicharamo oĩta heta oipyhy’ỹva térã imbovyvéta
yvórape kuña oguereko ýrõ oroguatáva mba’asy poreno rupive rehegua.

7
1.4 Jehupytyrã
1.4.1. Jehupytyvoirã
Oñehesa’ỹijo mba’asy poreno rupive guerova rehegua kuña 20 ary guive 30 ary
peve Mboehaovusu UTCD Fernando de la Mora-pe.
1.4.2. Jehupytyvoirãite
Ojeikuaa kuñanguéra 20 ary guive 30 ary peve mba’e’éichapa
oñangarekova’erã ijehe mba’asy poreno rupive guerovágui Mbo’ehaovusu
UTCD Fernando de la Mora-pe.
Ojejapo mba’éichapa oñehekombo’e mba’asy poreno rupive guerova kuña 20
ary guive 30 ary peve Mbo’ehaovusu UTCD Fernando de la Mora- pe.
Oñemohenda kuñanguéra 20 ary guive 30 ary peve oñakangueta hag ̃ua poreno
ogueroko mboyve ani oipyhy mba’asy guerova Mbo’ehaovusu UTCD Fernando
de la Morape.
Oñemomba’e jehekombo’e ñemombarete oñeikotevẽva mba’asy guerova
poreno rupive jeikuaa kuña 20 ary guive 30 ary peve Mbo’ehaovusu UTCD
Fernando de la Mora- pe.
1.5 Mambueha
1.5.1 Moambueha Sãsóva
Ko moambueha sãsóva nda’ijái ambue poguýpe. Upéicha rupi heko sãso ha
ipype oñehesa’ỹijóta guaraníme: Kuña mba’asy guerova poreno rupive 20 ary
guive 30 ary peve jeikuaa; Mbo’ehaovusu UTCD Fernando de la Mora-pe.
1.5.2 Moambueha Sãso’ỹva
Kuñanguéra hekovaírõ oipyhykuaa ichupekuéra mba’asy vai.

8
Ogayguakuéra ndohekombo’éiva imemby mba’éichápa oñangarekova’erã ijehe.
Kuña hyeguasu jave noñepohãnóiramo hekópe, oguerovakuaa mitãra’ýre.
Avakuéra imboriahúva ndorekóiva ohepyme’ẽ hag̃ua pohãre ha oñepohanouka
hag̃ua.
1.6 Tembikuaareka ñemohenda
1.6.1 Hetepy rupi: Tembikuaa mba’ereguáva
Ko tembikuaa oike mba’ereguáva ryepýpe, omombe’úre mba’éichapa
mitãkuñanguéra oguerekóva 20 ary guive 30 ary peve oĩ oipyhýva mba’asy
guerova poreno rupive rehegua; upéicha rupi ha’e tembikuaareka
mba’ereguáva.
1.6.2 Jehupytyrã rupi: Tembikuaareka ha’etéva
Ko tembiapo rupive ojehechaukáta mba’éichagua mba’asyvai poreno rehegua
oĩ ha mba’éichapa oñeñangarekova’erã. Mbo’ehaovusu UTCD Central-pe.
Upévare oike Tembikuaareka hembiasateéva ryepýpe.
1.6.3 Ipysokue rupi: Tembikuaarekapavẽ
Ojehechauka hag̃ua ko tembijeporeka kuñanguéra 20 ary guive 30 ary peve
mba’asy guerova poreno rupive jeikuaa Mbo’ehaovusu UTCD Central táva
Fernando de la Mora-pe. Upéicha rupi oñemohenda tembikuaa reka michivéva
apytépe.

9
1.6.4 Hi’arekue rupi: Tembikuaareka hi’are’íva
Ko tembiapo hérava kuña mba’asy guerova poreno rupive 20 ary guive 30 ary
peve jeikuaa Mbo’ehaovusu UTCD Fernando de la Mora-pe. Oñemohenda
hi’are’íva ryepýpe ojeporúre sa’i ára oñemohenda hag̃ua jehaipyvópe.
1.6.5 Heñoiha rupi: Tembikuaareka mombe’upýva
Ko tembikuaareka jeporeka hérava kuña mba’asy guerova poreno rupive 20 ary
guive 30 ary peve jeikuaa Mbo’ehaovusu UTCD Fernando de la Mora-pe.
Oñemohenda tembikuaareka añetéva ryepýpe ojeiporu rupi opaichagua
jehaipyre.
1.6.6 Hembiasakue rupi: Tembikuaareka hembiasateéva
Ko tembiapo ha’e tembikuaareka hembiasateéva oñeporandútare térã
ojejapótare ñe’ẽjovái.
1.7 Aty
Ko tembikuaareka ajapotáva mbo’ehaovusu UTCD central kuñanguérape;
opytáva Avda Santa Teresa- Táva Fernando de la Mora-pe. Upe
Mbo’ehaovusúpe oĩ:
Mopotĩhára 5
Pytyvõhára 8
Tuichaháicha 133
1.7.1 Aty vore
Ko tembikuaareka ojejapotáva mbo’ehaovusu UTCD central- pe; oĩ heta kuña
133 rupi ha umíva apytégui, aiporavóta 50 kuña 20 ary guive 30 ary peve ikatu
hag̃ua ojeikuaa mba’asy guerova porenórupive. Poranduhaipy ha ñe’ẽjovaképe.

10
Upépe niko oĩ tuichaháicha 133 kuña.
VORE II- HETEPY
2.1 MARANDU KUATIAHAIPYRÉVA
2.1.2 Mba’épa Clamidia
Clamidia ha’e peteĩ mba’asy poreno rupive rehegua. Oiko mymbachu’i
Chlamydia trachomatis; ikatu ombohasy kuña ha kuimba’épe. Kuñanguéra ikatu
ogueroko Clamidia membyryrúpe (tyekueguasu- recto), térã ahyo rupive.
Kuimba’e oguerekokuaa ijehe tembo ryepýpe, tyekueguasu avei ahyo rupive.
Mba’éichapa ovakuaa Clamidia: Ovakuaa poreno rupive; tako, juru, avei tevi
rupive ava oguerekóva mimbachu’i, kuña imembyhápe oguerovakuaa Clamidia
imembýre.
Nde reguerekórõ Clamidia ha reñepohãno yma raka’e, ikatu reguereko je’y
poreno rupive nderehenonde’áirõ, nderehapejokóirõ.
Mávapa oguerekokuaa Clamidia: Mitãrusukuéra, ojehechave kuñáre.
Reguerekórõ poreno ha nde reipurúirõ tembo ryru, reguerekórõ poreno heta
ava ndive ikatu reipyhy mba’asy.
Mba’éichapa ojehecha mba’asy Clamidia: Ojeikuaaháicha oguerekóva
Clamidia ndojehechái, upévare ndojeikuaái mávapa oguereko. Oguerekóva
Clamidia ha ndojehecháiva oguerovakuaa ambuére. Reguerekórõ Clamidia ha
ojeikuaárõ nderehe, reguerekórõ ava hasýva ndive poreno, heta ára haguépe
ojehechata tapykuere.
Ojehecha kuñáre oguerekórõ ko’ã mba’e:

11
Tako syry hekope’ỹ, tyakuãvai
Reñandu nde jopi rekuaru jave
Poreno reguereko jave hasy ndéve
Hi’arévo mba’asy, hasykuaa ndéve nde ryeguy, poreno reguereko jave hasy,
pire aku, py’ajere.
Ojehecha kuimba’ére oguerekórõ ko’ã mba’e
Tembo syry
Hasy rekuaru jave
Hemóĩ ha ojopi tembo pa’ũ- juru jerere
Hasy ha iruru tapi’a peteĩ térã mokõivéva
Clamidia ombyaírõ recto tyekueguasu, hasykuaa rectal, tembo syry terã huguy.
Oikokuaa kuimba’e ha kuñáre.
Mba’éichapa aikuaáta aguerekoha Clamidia

Clamidia ojehecha reguerekoha rejapópe kuaaha’arã. Pohanohára ojeruréta
ndéve ty techaukarã. Kuñáre oiporu jepi hisópo mandyjuguigua oguenohẽ
hag̃ua takógui techarã oguerekopa Clamidia.
Mávapa ojapova’erã techaukaha (prueba) Clamidia
Kuña hyeguasu ñepyrũpe ojapokava’erã ha oguerek’ova poreno

oñangareko’ỹre.

12
Ava hasyvaíva ára ha ára ojehechaukava’erã ndoguerekóipa Clamidia:
Kuña oguerekóva poreno 20 ary guive térã imitãvéva. Kuña kakuaave ha
oguerekóva iñemoiru heta porenorã, térã iñemoirũ hasýva.
Kuimba’e oguerekóva poreno ambue kuimba’e ndive (HSH).
Ambue mba’asy ombojehúva Clamidia
Kuñanguéra oguerekóva mba’asy Clamidia noñepohanóirõ ikatu ohasa
membyryrúpe, ha ikatu ombyai iñemoñare.
Mba’epépa oñepohãno Clamidia
Ko mba’asyvai oñepohãno pohã antibiótico hérava doxiciclina mokõije’u jeyjey
ñavo ára pokõi ára pukukue térã azitromicina peteĩ je’upénte, reñepohano
porarõ rekuerajey, mitã oipyhýva ko mba’asy oñepohãno ko’ã pohãménte avei.
Mba’éichapa ikatu jajoko Clamidia
- Ndereguerekoiva’erã poreno, tako, tevi ha juru rupive.
2.1.2 Herpes genital
Herpes genital ha’e mba’asy poreno rupive oikóva (virus herpes simple). Ikatu
ijai tapi’a, tumby ha tevi ro’o. Ovakuaa poreno rupive; tako, tevi, juru, ava
oguerekóvagui.
Pe mymbachu’i ovakuaa na’írãitirõ ijai; avei kuña imembyhápe oguerovakuaa
mitãre.
Pe ojehecháva ohóvo tete rehe oje’e chupe ta’ỹi. Umi jai osẽ ohóvo pe
mymbachu’i ykére kóva oike haguerupi; pe jai ha’e kyta okapúva ha hasýva,

13
upéi okuera hag̃ua. Oĩ ava ndoikuaáiva oguerekoha ndojekuaái rupi mba’eve
hetére. Pe mymbachu’i imbareteve mitã hekovesẽ ramóvare, avei ava
hasykatúvare ikangýmavavoi. Peteĩ arýpe ha’ỹi jevy jevýrõ ñamopu’ãva’erã
nambi ha
jajehechauka.
Oĩ techaukaha kuaaha’arã ohechaukáva Herpes genital; ndaipóri pohã
omongueráva ko mba’asy, umi pohãnguéra oipytỹvo omomichive hag ̃ua
mba’asypy; omomichive ta’ỹi ha omboguevi jerova ambue aváre. Ojeiporu
porãvo tembo ryru; ombosa’ivéta ndopamo’ãi. Ani hag̃ua reguereko mba’asyvai
ndereguerekoiva’erã poreno tako, tevi ha juru rupive.
2.1.3 Gonorrea
Ha’e mba’asy poreno rupive; ojehechave kakuaa ha imitãvare. Pe mymbachu’i
oguerúva Gonorrea ikatu ombyai tapi’a, tako, juru ha tevi. Ojeguerovakuaa
poreno rupive tako, juru ha tevi ojeporuramo; avei reñemoirũha hasyrõ. Peteĩ
kuña hyeguasúva imembyhápe oguerovakuaa mitãre.
Oĩ ára pe Gonorrea ndoguerekói techaukaha mba’asyapýpe. Kuimba’épe,
Gonorrea hasy okuaru jave, tembo syry. Noñepohánóirõ ombyaikuaa próstata
ha
tapi’a.
Kuñáme pe mba’asy ojehechauka vevúi ñepyrũrã. Hi’arevevove hese
ome’ẽkuaa tuguyky tuicha hasyjave, hasy okuaru jave, tako syry.
Noñepohanóirõ, tako iryrukuaa. Ombyai kuña hyeguasúvape ha nahánirivape

14
Reikuaa hag̃ua reguerekópa Gonorrea; rejapokava’erã kuaaha’ãra.
Oñepohãno pohãme; ha reipohãno porãrõ rekuerajey, ojeporu hese antibiótico
hérava ceftriazona ju rupive térã azitromicina juru rupive. Ojejoko mive hag̃ua
poreno jave, ojeiporuva’erã tembo ryru. Ani hag̃ua reguereko mba’asy
ndereguerekoiva’erã poreno tevi, tako ha juru rupive.
2.1.4 VIH ha SIDA
VIH he’ise (virus inmunodeficiencia humana). Ombyai ñande ruguy morotĩ
okaru hese péicha oikórõ ikatu hína reguereko mba’asyvai ha avei cáncer.
SIDA
He’ise síndrome inmunodeficiencia adquirida kóva ndeipyhy opakuetévo
mba’asy VIH. Ndaha’éi opavave oguerekóva VIH omombáyva ijehe SIDA.
VIH ova poreno rupive nereñangarekóirõ ndejehe, reguerekórõ ava hasýva
ndive. Avei ikatu ojeguerova ju ojeipurumava’ekue ñanavai oñemoĩ hag ̃ua; terã
hasýva ruguy ojeipe’ahaguégui. Kuña imembyhápe oguerovakuaa mitãre.
Ñepyrurã ojehecháva VIH rehe ha’e ajura ruru; avei ome’ẽ tipa’ã, tĩsyry. Umiva
osẽ ha ojekuaa mokõi terã irundy ára rire. Umi mba’asyvaiete ikatu avei
ojehecha jasy paha térã ary pahápe ra’e.
Pe tuguy techaukahápe ojeikuaa reguerekópa VIH. Nde pohãnohára ojapokuaa
ndéve techaukaha.
Ko mba’asyvaígui ndojekuerái, katu heta oĩ pohã ojeykekova ha
ohapejokomivéva VIH ha omokangýva ponóike ombohasy ambuépe. Ava
oñepohãnouka voíva oikovekuaa pe mba’asýre heta arepeve.

15
Oñemomichĩve hag̃ua mba’asyvai VIH ndereguerekoiva’erã poreno, térã
remopokãva’erã poreno reguerekoha; ndereiporuiva’erã ju ojeipurumava’ekue,
reiporuporãva’erã tembo ryru. Ava hasyvaimáva oñepohãnoukava’erã
oñangarekóvo ijehe ha ambuére.
2.1.4 VPH
Mymbachu’i papiloma humano (VPH) ha’e peteĩ virus aty rehegua. Ikatu osẽ
akytã retére opaite hendápe. Oĩ 200 opaichareigua; 40 upévagui ombyai
takópe.
Ko mba’asy ova poreno rupive ava hasývagui. Ikatu avei ova pire rupive.
Umíva apytépe osẽ akytãvai.
Oĩ mokõichagua VPH poreno rupive
VPH ivevuivéva onohẽkuaa kytã kuña rako rembére, revi, juru ha ahy’óre. VPH
akytãvai osẽ kuña ajúra, membyryru, revi, juru, ahyo, rapypi, rako, ha kuimba’e
rembóre.
Mávapa ikatu oguereko mba’asy VPH
Mba’asy VPH rehegua oĩ tapia. Opavave ava omoñepyrũva poreno rape
oguerekokuaa, mba’asy VPH omoñepyrũ riremínte heko poreno ojehechakua.
Mba’épa ojehecha mba’asy VPH
Oĩ aváre osẽva kytã oguereko rupi mba’asy VPH, ndaha’éiva kyhyjerã;
ambuéva katu hasyvaikuaa ha ndojehechái hese mba’eve.
Mba’épe oñepohano mba’asy VPH
Pe mba’asy VPH ndikatúi oñepohãno. Oĩ pohã ikatúva oñemoĩ kytãre,
ndoikóiramo, pohãnohára ikatu ohapy térã katu oipe’a.
Ikatúpa ojejoko mb’asy VPH

16
Ojeiporuporãrõ tembo ryru ojejokomiveta; upeichavérõ jepe ndojokopái VPH
jeguerova. Ojegueroviave ndereguerekóirõ poreno tako, tevi ha juru rupive
añoite pe ndojepyhymo’ãi mba’asy.
2.1.5 Sífilis
Ha’e mba’asy ojeguerováva poreno rupive oikóva mymbachu’ígui. Ombyai
tapi’a, tako, juru, tevi; ombyai kuña ha kuimba’épe. Ova poreno rupive ava
oguerekóvagui. Avei ovakuaa mitãre kuña imembyhápe.
Iñepyrũme Sífilis osẽ jai, michi ha ndahasýiva. Oĩ ára iruruha ajúra.
Noñepohanóirõ osẽ (kuru, mbara, uñe, pititi, apirype)… jai nahemói osẽ py ha
pore.
Umi ava osẽva jai sífilis chaukaha pya’eve ova hese VIH poreno rupive.
Hyeguasúva oguerekórõ Sífilis ombohasakuaa mba’asyvai avei ñemoñarére ha
oguerukuaa kóva mano.
Oñeñangarekórõ hekópe, ko mba’asy ojekuerakuaa pohã anitibiótico penicilina
ojukáva mymbachu’i sífilis. Ojeiporu porãrõ tembo ryru oñemomichĩvéta
iñemyasãi, upeichavérõ jepe ndojokopamo’ãi sífilis jeguerova. Ojegueroviave
ponóike ojeipyhy mba’asy; ndejeguerekoiva’erã poreno tako, tevi ha juru rupive.
2.1.5 Tricomoniasis
Tricomoniasis ha’e peteĩ mba’asy ováva poreno rupive oikóva peteĩ pytehágui-
parasito.
Ova ava ha aváre poreno rupive. Heta aváre ndojehechái mba’asyapy, katu
hetáre mba’asy ojekuaa 5 térã 28 ára rypýpe.

17
Kuñáre osẽkuaa ambue mba’asy:
Tako syry, sa’y hovy, sa’yju.
Hasy oguerekojave poreno.
Hemói, ojopi ha hasy tako ha tapypi.
Kuimba’ére osẽ ko’ã mba’e:

Hemói, ojopi tembo ryepýpe.
Ojopi okuaru rire.
Tembo syry.
Tricomoniasis ikatu hetave mba’asy oja hese térã katu oguerova mba’asy
poreno
rupive.
Kuña hyeguasúva oguerekóva Tricomoniasis ikatu osẽ imemby hi’aramboyve,
avei oguejyvekuaa pohyikue hekovesẽ rire.
Reikuaa hag̃ua reguerekópa Tricomoniasis rejapokauva’erã kuaaha’arã.
Oñepohãno pohã metronidazol térã tinidazol peteĩ je’upénte ojekuerakuaáma,
nde ha neñemoirũha peguerekórõ mba’asy peñepohanoukava’erã, kuña
hyeguasúva ndo’ukuaái ko’ã pohã.
Ojeiporuporãrõ tembo ryru oñemomichĩveta, upeichavérõ jepe ndojokopamo’ãi
Tricomoniasis jeguerova. Ojegueroviave ponóike ojeguerova mba’asy;
ndereguerekoiva’erã poreno tako, tevi ha juru rupive.

18
2.1.7 Máva oikuaa ñepyrũ mba’asy poreno rupive
Albert Neisser, ha’e Microbiologo
Ojeikuaa ichupe omyesakã ñepyrũre N.gonorrhoeae
Omba’apo: Mbo’ehaovusu Breslavia
Oĩ aty: Academia Alemania de las Ciencias Naturales Leopoldina
2.1.8 Moõ oñepyrũ mba’asy poreno rupive. Tembiasakue mba’asy

poreno rupive
1509 peteĩ mitãrusu tahachi Alemán Ulrich von Hutten ogueru mba’asy
ojiekuaa’ỹva oĩronguare Italia-pe.
Pe mitãrusu hasyete omanombotáma, pe mba’asy osẽmbáva hese rupi.
Upéicha oho hese 10 ary aja.
Osẽmba opaite hendápe hetére jati’i tuicha hyakuavaíva, ohetũvante he’i
oñembyaiha. Pe jati’i isa’y hovyũ rema’ẽpe hese, hasyetemi oñandúvaicha tata
ári mba’e oĩva he’i pe karia’y.
Ñepyrũmby
Umi mba’asy guerova poreno rehegua ohupyty opaichagua ava’atýpe ha
terakuã vai, ñemoti͂ re ogueru kuimba’ekuéra hekopora͂ va’ekue ava’atýpe, avei
kóva ohupyty mba’epora͂ apohára rembiasápe, ja’epora͂ severo͂
ñemoha’angahára sa arajere XV ha XVI guarépe. Oñeñe’e͂ vai myaka͂
harakuéra tupa͂ o ha ava’atypeguáre ha upevakuére temimo’a͂ iñambue
hesekuéra ha oñepyru͂ va’ekue ñemoambue mbarete Tupa͂ rape ha avaño’o͂
me mba’eguasuete yvyporakuérape g̃uara͂ , he’ihaguéicha pe Pa’iruvicha.

19
Ñe’e͂ Sífilis oguereko hapo “Sypfhilo”pe, avarerekuahára ha ñe’e͂ porãhaihára
ohaiva’ekue ñe’ẽpoty pohanohárape táva Verona – Italia- gua hérava
Gerónimo
Fracastoro (1478-1553) iñe’e͂ potýpe omombe’u mba’éichapa Tupã pochy
mba’evai ava ojapóva ha ohavirávo ichupekuéra ombou mba’asy Sypfhilo ha
avei omopu’a͂ haguére oñeñembo’e hag̃ua yvytyru’a͂ me. Upe jehavira ava
hekovai haguére ha jepokuaa mara’y͂ vare, ohechaukáva petei͂ mba’asy vai ha
ojekuaa’y͂ va upéro͂ kuri ome’ẽ tenda kuara’ã mba’asy ñemoheñóire.
Lues, he’i avei mba’asy guerova poreno rupive (sífilis), latín ñe’e͂ me mba’asy
isarambíva. Umi Francia-pegua ohenói avei lues venéreo, mba’asy guerova
isarambíva vy’a ãngapyhy, vy’a mba’asy vai Francia- pegua (”mal francés”) ,
vy’a mba’asy vai Italia- pegua (“mal italiano”), téra͂ katu vy’a mba’asy vai
Nápolespegua (mal napolitano), vy’a mba’asy vai España-pegua , ýro͂ katu avei
ojehero Bua téra͂ Bubas; mbiru’amiri͂ India- pegua tera͂ katu pudendagra ohero
umi latinos- kuéra, hetaichagua ñe’e͂ he’isejojáva ojeporúva’ekue saarajere XV
ha XVI- pe.
Pe ñe’e͂ “gonorrea” hapo pe kuimba’e mombarýgui " gono rhein ha “blenorragia”
he’ise pe osyry iñapovo͂ va rambypýgui.
Pe ñe’e͂ “venérea” ou ñe’e͂ Venus-gui porãngareko rerekua Roma-pegua,
mborayhu ha tye hyeguasúva rerekua. Ojoguaitéva Afrodita-pe, mborayhu
rerekua Grecia-pegua. Ko’a͂ mba’asy oikoteve͂ poreno rehe ikatu hag̃ua ova ha
isarambi.

20
Mba’asykuéra poreno rehegua omyangekói ava rembiasa ñepyrumby guive
heko ha’eño ha avano’o͂ me.
Umíva apytépe jahecha mba’asy vai (sífilis) ha kuimba’e mombary apovo͂ va
(gonorrea), tembiasa pukukue heta ava ojuka, isarambí ha opoko mbarete
ava’aty Europa, Medio Oriente ha América- pe, ohejáva tapykuere ijojaha’ỹva.
Ko’ag̃aite oporoguereko asýuva, sa’arajere XX paha ha oñepyru͂ vo sa’arajere
XXI ha’e hina SIDA heta avápema ombohasyvai.
Ko’a͂ ára rupi oñembojoja pe Síndrome de Inmuno Deficiencia Adquirida, umi
mba’asy isarambíva tasypavẽ oi͂ va’ekue amo sa’arajere XV ha XVI-pe,
hetaiterei ava ojukava’ekue ha omombovy tuichava’ekue avano’o͂ Europa-pe,
ha’e tembiasápe hetave oporojukava’ekue mba’asy pomágui, 24 sua ava
omano upéro͂ , irundyha vore avano’o͂ Europa-pe, oñembojoja ñemanoita
ojapova’ekue tĩsyryvai Española sa’arajere XX ñepyrũvo ha herakua͂ véva
mba’asyvai sarambi Atenasgua amo 430 ary Tupãra’y mboyve, ohaíva
hekopete tembiasahára Grecia-ygua hérava Tucídides, oguerahapaiteva’ekue
moko͂ i, mbohapy vore avano’o͂ Ateniense ha añetehápe oñepyru͂ ogue
arandupy, oñemopyendahápe ava kuarahyreike aputu’u͂ roky.
Umi poha͂ nohára ñe’e͂ oñemoi͂ va kuatiáre (tratados médicos) ojehaíva’ekue
tendota guasu China- ygua Ho-Ang-Ti 4500 ary rapykue gotyo, upéro͂ oñeñe’e͂
mavoi mba’asy guerova poreno rupive apovo͂ (gonorrea) rehe. Ndareíri
sa’arajere III Tupãra’y mboyve oñeñe’e͂ ma raka’e poreno ñemopoti͂ rehe.
Upéicha avei Egipto suápe, ta’ãngahai Brugsch ojejuhúva’ekue ary 1350 rupi

21
(Tupãra’y mboyve), oñe’e͂ ma avei umi techaukaha ha mba’éichapa
oñemonguera ko mba’asy.
Pe ta’ãngahai Eberth- pe oñeha’ãngahai mba’éichapa ojechauka pe gonorrea
ha’etevéva ha mba’éichapa oñemongueráta ñandyry sandalo- pe.
Tupã ñe’e͂ me he’i Moisés Aarón-pe “Peje Israel” guápe ko’a͂ mba’e:
Kuimba’e hembo syrýramo oja hese poti͂ ’y͂ . Ha hembo syry hypy’áramo térã
ojokóramo ha opyta hyepýpe oja hese poti͂ ’y͂ .
Kuimba’e oñenohápe upe hupa tojerereko ipoti͂ ’y͂ varamo. Mamo ha’e
oguapyhápe avei tojerereko ipoti͂ ’y͂ varamo”.
Umi mba’e poti͂ ’y͂ oñeñe’e͂ ha apytépe ndaha’éi mba’asyvai añónte oi͂ va, katu
avei
kuimba’e rembo syry ñeñohe͂ ha kuña mba’asy guejy rehe. Moisés oñe’e͂
mavoiva’ekue avei pe mba’asy isarambietereívare, mba’éichapa poreno
guereko’ỹ añoite omombiáta, mba’asy ñepyru͂ jehechauka ha mba’éichapa
ojeguerekova’era͂ tekopoti͂ kuña ha kuimba’e oikóva oñondive tér͂ a omendáva.
Pe terapapapy Hammurabí (2250-2200 Tupãra’y mboyve) tekorã mbyatyha
Babilonia-pegua oñemopyendáva ñemohenda tekorã sumerios- kuéra, oñe’e͂
mava’ekue avei poha͂ nokuaa rehe. Ja’emanteva’era͂ pe mba’asy guerova
poreno rupive (sífilis) oi͂ mava’ekue. Babilonico ñe’e͂ nguéra jeporúpe “petei͂
mba’asy ojoguaitereíva mba’asy guerova poreno rupive ojeheróva Benú,
ojeikuaárõ tembiguñai oguerekoha mba’asy ndoikovéima jehepyme’e͂ merã.

22
Hipócrates, Ñepohanokuaa ru oje’éva ichupe, rae͂ vete oha’angahaiva’ekue
mba’asyvai ojeguerováva poreno rupive, ha umi hekokuaa, jepe ko mba’asýre
oñeñe’e͂ ma Tupã ñe’e͂ ryrúpe (Levítico 15 pe) ha Egipto papiros-kuérape.
Hipócrates ary 460 (Tupã ra’y mboyve) avei oha’ãngahamava’ekue kuaruha
aikuéra ata͂ ha vevúiva poreno rupive ha ohero “estranguria” (6) (51).
Upé irire Galeno omoañetete he’imava’ekue Hipócrates ha ohero ichupe vy’a
mba’asy rypy’a (gonorrea) ary 200 Tupãra’y mboyve.
Umi Roma- gua ohero “morbus incidens” ha ohóvo hikuái oñorairo͂ oipyhy
hag̃ua teta͂ ambue, oiporúmava’ekue tembo ryru ojejapóva ovecha ryekuégui,
petei͂ mymbañangarekohára oherova’ekue “Venus kamisa”.
Grecia ha Roma-pe oha’ãngahaimava’ekue kuaruha rape kyta͂ (verrugas
virales téra͂ virus papiloma humano oje’éva), ojeguerováva poreno rupive.
Sa’arajere XX rasami rire ojeguerovia gueteri pe kuaruha rape kyta͂ oi͂ ha umi
mba’asyvai guerova poreno rupive (sífilis) ha mba’asy guerova poreno rypy’a
(gonorrea) apytépe.
Egipto ymaguarépe ojejapova’ekue ta’ãnga ohechaukáva mba’éichapa
oñeipohãno kuaruha rape kyta͂ , ojeporuhápe hapyha ojeheróva upe guive
“Kandyloma, he’iséva kyta͂ , péicha ojekuaa ko’ag͂ a meve.
Roma sa’arajere I- me Aulus Cornelius Celsus (25-50 Tupãra’y rire), ojeguereko
chupe poha͂ nokuaahára arandu “Cicerón” ramo, téra͂ “Hipócrates latino”

23
ombojoavy umi kuaruha rape kyta͂ , oherova’ekue “ficus”, py mbyte kyta͂ ohero
“myrmecia” ha “thimión” umi kyta͂ ojekuaavévape.
Romape oñeimo’a͂ mava’ekue ojeguerovaha poreno rupive, oi͂ re ava py’y͂ i
oguerekóva kytã hevíre.
Celsus avei omombe’u kuaruha rape ai ata͂ ha vevúiva (1). Plinio “el viejo”
oje’éva ichupe (23-79 Tupãra’y rire), oha’ãngahai, umi hembiapo hai apytépe,
petei͂ mba’asy’i ojeheróva “mentagra” ohóva “cunnilingus” rapykuéri.
Umi pohanohára Arabia- ygua ñe’e͂ ñembyatýpe he’i ko mba’asy ojeguerovaha
“coitus cum immundis”, péva he’ise ojeipyhy ko mba’asy poreno rupive
ojejapórõ ava hasýmava ndive.
Ára mbytev rupi ojehero heta téra rupi: “mictus saniei”, “ulceratio interna”,
“seminis lapsus”,”fluxura geniturae”,” rheumatisatio virgae”, “ calefactio in virga”,

“ incendium” , “arsura virgae”, “urethralgia”, “ardor urinae”, “ leucorrhoea”,
“medorrhoea”, “phalohoea” ha ipahápe ñembojoja ojejapóva’ekue Gomorra
rehe, “gomorrhoea” (51).
Rhazés mba’asy sífilis ohenói “apostameta et ulcera que virgae accidant”.
Trotula de Ruggiero, ojeguereko kuñarekokuaahára (kuña ñangarekoha
tenondera͂ kuarahyreike gotyo, omba’apo petei͂ vore ára sa’arajere XI-pe,
omba’apo ha oi͂ “Mbo’ehao pohãnoha Salerno”, Italia-pegua apytépe, ohero
mba’asy guerova poreno rupive rypy’a (gonorrea) “inflammations virgae virilis”.
Ñe’ẽmbyaty apoha tenonde mba’asy pire reheguáre, oha’ãngahai

24
mba’éichaitépa ojeguerojera oka gotyo mba’asy sífilis. Ára tembiasa puku
mbyte rupi oñeimo’a͂ pe mba’asy guerova poreno rupive rypy’a (gonorrea) osẽ
mba’asy vai guerova sífilis- gui (1).
Guillermo de Saliceto (1210-1277 Tupãra’y rire) Mbo’ehao pohánoha
BolognaItalia pegua, hembiapohaípe hérava “Ciroxia” oheróva “Guillelmia”
hesehápe, ha’e kuri aranduka ojeipotavéva umi ára rupi renacimiento- pe.
Upépe Saliceto he’i ojejohéi hag̃ua kuaru rape poreno rire, ani hag̃ua ojejapyhy
mba’asy vaieta.
Ko’a͂ mba’e he’i jey avei ambue pohanohára herakua͂ va sa’arajere XV-rupi,
Pedro D’Argelata (1).
Rogerio tembiasa ára puku mbyte rupi ohero “Rheumatizatione virgae” mba’asy
guerova poreno rypy’ápe. Sa’arajere XIII-pe Lanfranco Milán (1250-1315)
Mbo’ehao pohãnoha Bologna-Italia, iñaranduka hérava “Chirurgia magna”
oñemoñe’e͂ ojejohéi hag̃ua kuaru rape y ha kaguyhái ñembojehe’ápe, avei
oguerekopa rire poreno ava oñeimo’a͂ va ikatuha oguereko mba’asy vai. Ha
ndojeguerekóiramo ko’a͂ temikoteve͂ , Lafranco he’i ojohéi hag̃ua tembo itýpe.
Ary 1325 ava’aty azteca omoñepyru͂ ypy Tenochtitlán, táva oikuaáva tekopoti͂ ,
ava’aty hekopy potĩva ha oguerekóva heta poha͂ tekohágui oipe’áva, ka’avo ha
ñanakuéraguigua ha upéi ojeiporúva poha͂ jehepyme’ẽrã Europa-pe.
Kuaru rape mba’asy ko táva aztecape ojeikuaa “Cihuatlaueliloc”. Pe
“Coanenepilli” “(mbói ku͂ ), petei͂ ñana rapo oñemongu’í pora͂ va ha oñemoi͂ va
ýpe ojey’u hag̃ua ipora͂ va pyti’a rasy, akanundu ha ava okuaru tuguývape g̃uara͂
.
25
Huihuitzmallotic héra petei͂ ñana oñembojehe’áva eíra ndive ha oñemoingéva
kuimba’e kuaru rapére, omonguera hag̃ua heta mba’asy poreno rupive rehegua
(1), (50).
Pietro D´Argellata (1372-1423), Guy de Chauliac remimbo’e, umi
oporokytĩpohãnóva apytépe herakua͂ véva upe ára rupi, oha’ãngahai umi
kuimba’ekuéra kuaru rape jai, ojapohaguéicha avei Marcello de Como,
Lombardía-Italia-pegua, avei ohai tembo aieta, oñeimo’a͂ va ikatúneha
mba’asy guerova poreno rupive (sífilis).
Argellata oñemoñe’e͂ arahaku jave kuimba’ekuéra ojohéi hag̃ua hembo ýpe ha
araro’ýpe katu itýpe, kóa oguerekógui ipype mba’e monguera hag ̃ua. Tembiasa
ára puku mbyte rupi, pe mba’asy vai (sífilis), oikoha jekaruvaí rupi.
Oñemomba’eguasu añeteva’ekue ichupe 1410- pe, ojapo te’õngue ñekyti͂
omano riréma pa’i Alejandro V-pe, omano sapy’áva Táva Bologna-Italia-pe
(1).D’Argellata ojeguerekova’ekue heta ary pukukue ikatupyryvéva umi
opororetekyti͂ pohãnóva apytépe, amo sa’arajere XIV-pe (7).
América- pe sífilis jejuhu ha opaichagua kuaara’ã mba’échapa ikatune hague
iñepyrũ:
América jejuhu ha mbojekuaa ojapova’ekue Cristóbal Colón ary 1492- me
ogueru hendive ñe’ẽñorãirõ jojaha’ỹva pohanoharakuéra apytépe
mba’éichanepa ra’e oñepyrũ ko mba’asy.
Jepe heta ñe’ẽ oĩ iñepyrũre, ojeikuaauka imbarete ha iñasãi pya’etereíre
sa’arajere XV paha Europa- pe, sapy’aitépe oiko ichugui mba’asy asãi guasu

26
ováva ha isarambíva opaite tetãme ha pe jerova oiko poreno rupive ha katuete
oporogueraha tasyópe ha péva rupi pa’eterei ojeikuaa oporomongyhyje, ha sa’i
rupi kuaapy mba’asýre oiko hetaiterei ñe’ẽtekokatu hese, mayma Tupãrayhuha
he’i yvaga pochy ho’aha ava ári, hekovai ha hi’ãngaipa rehe yvy ape ári.
Oñemopyenda tasyópe oĩha mokõi chagua sífilis ikatuha ojeipyhy poreno rupive
ojejuhu pamo tembo ýrõ takóre ha ambuéva pire ñembyai ojarõ ojuehe poreno
jave ova kuruvai.
Araka’eve ndojehecháiva ava mano peichagua yvypehẽme ma’asy pamo rupi,
mboka ndojapoiva’ekue ojapo mba’asy pyahu oguerúva Españoles oúrõ guare
América- pe oikuaa hag̃ua ary 1943 guive, sa’arajere XVII mbyte peve ha
omombovýva 80 sa vore te’ýi aty ko yvypehẽme.
Kuaara’ã ohesa’ỹijóva mba’asy sífilis ñepyrũ oñemboja’o umi omopyendáva
oĩmahaguevoi América ombojekuaa mboyve Cristóbal Colón (teoría unitaria o
del viejo mundo, teoría precolombina, teoría de la guiñada, teoría unitaria
ancestral treponematosa y teoría africana del Yaws – frambesia o pian)
oñehenóiva precolombina, ha umi he’íva mba’asy sífilis oñepyrũ hague yvora
pyahu ojejuhúvo ary 1942- me, ha ogueraha hague Colón irũnguera Europa- pe
(teoría del nuevo mundo, teoría del intercambio colombino) ojeheróva
colombina. Teoría precolombina
Kóva ryepýpe jajuhu heta kuaara’ã ojejoguáva iñe’ẽysaja ha hechaukapýpe umi
mba’asy treponémica mba’égui ha mba’éichapa oiko.
Teoría primaria omopyendáva Hudson, he’i ikatuha ha’e peteĩ mymbachu’i
añónte, oñepyrũva’ekue yvypehẽ Africa-pe heta su ary tapykue gotyo,

27
ojeheróva Yaws – frambesia pian, ojeipysovaekue arasẽ ha yvate gotyo
yvypehẽme tembiguái ñemomýi kuévo, ko mba’e ojekuaa Egipto- pe 3 su ary
Tupãra’y mboyve ha ojeipyso y rembe’yre ha yvyporã guasu árabe (herava
Bejel).
Pe juasa ogueru mba’asy guerova poreno rupive Europa-pe ary sa’arajere XIII
ha XIV, upéicha avei tembiapo portugués ha española sa’arajere XII ha XIII,
tembiguái jeguerahaka ári, oguerahaka avei opaichagua treponematosis (13),
(15), (16).
Sa’arajere XVII ha XVIII ojeikuaa Europa-pe opaichagua mba’asy treponemica
ojoguava Yaws (frambesia o pian), tenda okaraygua ha mboriahu
oñembohérava “spirocolon” Grecia-pe ha Balcanes, “scurvy” Irlanda-pe,
“sibbens” Escocia terã “aña karugua” Jutlandia-pe. Ko’ã mba’asy
treponematosas oikova ojarupi mymbachu’i rehe oikova ary mitãme, upévare
oiko isarambi ogayguare ha tavaygua.
Opavave oguerekova’ekue mba’asy sífilis ojehecha iñambue mayma tetãme,
iñambuehaicha arapyturekopuku, teko potĩ, herekopykuaa, heko ha hi’upy opa
táva.
Hekovesẽ-pe he’iséva teko potĩ sa’arajere XV avei osẽ he’iseva rete potĩ havõ
rehegua, pe mba’asyvai treponémica ohupyty uperire oñemoiporã, ojapo oke
ñeg̃uaheha ha’e guerova poreno rupive upevare mymbachu’i hetave ára ha ára,
oikovechugui sífilis mba’asy sarambi.

28
Pe kuaara’ã precolombina oiko jeporeka kanguekue ojetopa tenda ára
itaporupegua kangue oñembyaipamava vaicha oguereko raka’e sífilis.
Pe tembikuaa ojejapova’ekue ary 1999-2000 Mbo’ehaovusu Inglesa Bradford
(17), ojapo ñemombe’u sífilis oĩma va’ekue Europa-pe Colón og̃uahe mboyve
oho hague mombyrygui, omoneí umi karai yvyjo’oha he’i sífilis ndouihague
América-gui.
Pe tembikuaa oje’eva’ekue ojuhu 245 kanguekue, umiva apytegui mbohapy
ojehechauka oguereko hague sífilis. Ojapova’ekue Departamento Arqueológia
ha Paleopatologia ha ombojekuaa akue 1999. Pe jejo’o ojejapo te’õnguety-pe.
2.1.9 Avave ndohecháiva peichagua
Umi pohãnohára uperõguare ndjuhúi mandu’a hese arandukápe.
Oipy’apy umi tavayguakuérape; ojapohaguéicha VIH ojeikuaarõguare
pa’arajere, pe 80 sa’arajere ohasava’ekuépe.
Oĩ heta oguerekóva pe mba’asy poreno rupive.
Avakuéra okyhyjépa ova rupi pyaeterei. Og̃uahẽ Escocia, Hungría ha Rusia-

pe.
Kakuaa ha mitãme añoite ndoipyhýi, upéi opavavépe ohupyty. Oĩva’ekue kuña
rekovai rógape ha avei ogaguasuetépe.
Oñeimo’ã umi mburuvichaguasu Francisco I ha Enrique III Francia-ygua,
upéicha avei mburuvicha Carlos V oguerekoha pe mba’asy. Ojepy’amongeta ha
ndojehekýi pe mba’asy guerovágui umi pa’i ha kuimba’ekatu.

29
Ndoikuaaséi mávapa omanda tuichave, Pa’i pavẽ-cardinal, pa’i ruvicha avei umi
pa’i Alejandro VI Ha Julio II hasypaite.
Pyaeterei ova; ojehecha heta ava oguereko poreno rupive mba’asy tekoveaty
upe arapa’ũme.
2.1.10 Tembiasakue
Umi Frances, ombohéra mba’asy napolitana. Umi hembýva ohero mba’asy
francesa, ñepyrũra ndoguerekói heratee. Ipahápe, peteĩ pohãnohára Frances
ombohéra ‘’kuña mba’asy’’ umi kuña rekovai róga, avei ombojoaju pe iporãitéva
Venus ndive.
Pe tasypaguasu oikóva Sífilis-gui ojoavy ambue mba’asy ojeheva’ekuégui.
Opavave ikatu hasy. Ha pe ohupytyvo ichupekuéra ha’ete ava oipyhýva
ndokueravéiva. Ndaipori peteĩ tenda okañy hag̃ua ponoike hasy.
Pe mba’evai oipyhýva ndopotaivoi pytũ; pyhare jave hasyvére. Umi oguerekóva
osapukai py’ỹi hasy rupi ikangue ichupekuéra.
2.1.11 Ñepyrũmby
Umi mba’asy guerova poreno rehegua ohupyty opáichagua ava’atýpe ha heta
mba’evai apohárava’ekue ñemoti͂ va rehegua kuimba’ekuéra herakua͂ ha heko
pora͂ va ava’atýpe,ha hi’arive ohupyty avei mba’epora͂ rembiasakuépe, ja’epora͂
severo͂ ñemoha’anga sa ro’y XV ha XVI guarépe,oñeñe’e͂ vaihaguépe myaka͂
hárakuéra tupa͂ o ha ava’aty-peguáre ha upévakuére ojeguerova temimo’a͂ pora͂
ojeguerekóva hesekuéra ha oñepyru͂ va’ekue ñemoambue mbarete Tupa͂ rape
ha avaño’o͂ me mba’eguasuete yvyporakuérape guara͂ ha’ehaguéicha pe Papa

30
ha mba’asy guerova poreno rupive (sífilis) oñepyru͂ haguépe Lutero ra’ykuéra
ohechaukáva tape pyahu Ñandejára ñe’e͂ me.
Ñe’e͂ Sífilis oguereko hapo “Sypfhilo”pe, avarerekuahára ha mba’eapohára ñe’e͂
poty ohaiva’ekue pohanohára Verona- Italiagua hérava Gerónimo Fracastoro
(1478-1553) iñe’e͂ potýpe omombe’úva mba’éichapa Sypfhilo ojehavira omopu’a͂
haguére oñeñembo’e hag̃ua yvytyru’a͂ me.Upe jehavira hekovai haguére ha
jepokuaa mara’y͂ vare, ohechaukáva petei͂ mba’asy vai ha ojekuaa’y͂ va.upéro͂
kuri oñeñe͂’e͂ ñepyru͂ añete rapére (teoría) mba’asy gueroreñóire.
Lues, he’sejojáva avei mba’asy guerova poreno rupive (sífilis), latín ñe’e͂ me
mba’asy isarambíva. Umi Francia-pegua ohenói avei lues venéreo, mba’asy
guerova isarambíva( epidemia del placer), vy’amba’asy vai Franciapegua
(”mal francés”) , vy’a mba’asy vai Italiapegua (“mal italiano”), téra͂ katu vy’a
mba’asy vai Nápoles-pegua (mal napolitano), vy’a mba’asy vai España-pegua ,
yro͂ katu avei ojehero Bua téra͂ Bubas; mbiru’amiri͂ Indiapegua tera͂ katu
pudendagra ohero umi latinokuéra, hetaichagua ñe’e͂ he’isejojáva
ojeporúva’ekue ára ro’y XV ha XVI pe.
Pe ñe’e͂ “gonorrea” hapo pe kuimba’e mombarýgui " gono rhein ha “blenorragia”
he’ise pe osyry iñapovo͂ va rambaypýgui.
Pe ñe’e͂ “venérea” ou ñe’e͂ Venus-gui porangareko rerekua Roma-pegua,
mborayhu ha tye guasu rehegua rerekua avei. Ojoguaitéva Afrodita-pe,
mborayhu rerekua Grecia-pegua. Ko’a͂ mba’asy oikoteve͂
porenógui
ikatuhagua͂ icha ova ha isarambi.

31
Mba’asykuéra poreno rehegua omyangekói tapicha rembiasa ñepyrumby guive
ha’evéva teko ha’eño ha avano’o͂ me.
Umíva apytépe jahecha vy’a mba’asy vai (sífilis) ha kuimba’e mombary apovo͂
va (gonorrea), tembiasa pukukue javeve heta tapichakuéra ojuka isarambígui
ha omoñandu mbarete ava’aty Europa-pegua, Oriente Mbyte ha Amérika,
sarambi ojapógui. ko’ag̃aite sa ro’y XX paha ha oñepyru͂ vo ára ro’y XXI SIDA
heta tapichápe ombohasyvai.
Ko’a͂ ára rupi oñembojoja pe Síndrome de Inmuno Deficiencia Adquirida pe umi
mba’asy isarambíva peste bubónica oi͂ va’ekue amo sa ro’y XV ha XVI-pe ,
hetaiterei tapichakuéra ojukava’ekue ha omombovyve avano’o͂
Europapegua,ha’éguiva’ekue mba’asy vaieterei oi͂ va’ekue tekove tembiasakue-
pe mba’asy jeguerováre, omanóvo 24 sua tapichakuéra ( upéro͂ kuri petei͂
irundy vore avano’o͂ Europa-pe,oñembojojáva ñemanoita oikova’ekue gripe
Españagua ojeheróva añepyru͂ vo ára ro’y XX ha herakua͂ véva mba’asy vai
sarambi Atenasgua amo 430 ary Kirito ou mboyve, ojehaíva hekopete
tembiasahára Grecia-pegua hérava Tucídides,oguerahapaitéva’ekue moko͂ i
mbohapy vorégui avano’o͂ Atenas-pegua ha añetehápe oñepyru͂ ogue
arandu’aty, oñemopyendahápe tapicha occidentepegua aputu’u͂ roky.
Umi poha͂ nohára oñoñe’e͂ oñemoi͂ va kuatiápe (tratados médicos) ojehaíva’ekue
emperador Chinagua Ho-Ang-Ti oisa͂ mbyhýro͂ kuri heta͂ 4500 ary ojapo, upéro͂
kuri oñeñe’e͂ ma vy’a mba’asy apovo͂ (gonorrea) rehe.Ndareíri amo sa ro’y III
Kirito ou mboyve oñeñe’e͂ ma ñeporeno ñemopoti͂ rehe.

32
Upéicha avei Egipto sua rupive, papiro Brugsch ojejuhúva’ekue amo ary 1350
rupi (Kirito ou mboyve), oñe’e͂ ma avei umi techaukaha ha mba’éichapa
oñemonguera ko mba’asy.
Pe papiro Eberth pe oñeha’angahai mba’éichapa ojechauka pe uretritis
ha’etevéva ha mba’éichapa oñemongueráta sándalo ñandyrýpe.
Ñandejára ñe’e͂ me he’i Moisés h Aarón-pe “Peje Israel guápe ko’a͂ mba’e:
Petei͂ kuimba’e imombary syrýramo, oja hese poti͂ ’y͂ . Ha imombary hypy’áramo
ha nose͂ i okápe, opytágui hyepýpe, opaichavéraramo oja hese poti͂ ’y͂ .
Mamo pe kuimba’e oñenohápe, upe hupa tojerereko ipoti͂ ’y͂ varamo.Mamo ha’e
oguapyhápe avei tojerereko ipoti͂ ’y͂ varamo”.
Umi mba’e ipoti͂ ’y͂ oñeñe’e͂ va rehe apytépe ndaha’éi vy’a mba’asy vai añónte
oi͂ va ha katu avei oñeñe’e͂ kuimba’e mombary ñeñohe͂ ha kuña mba’asy guejy
rehe. Moisés oñe’e͂ mavoiva’ekue avei pe mba’asy isarambietereivare,
mba’éichapa oñemombiáta, oñeporeno’y͂ vo mba’asy ñepyru͂ jehechaukápe.ha
mba’éichapa ojeguerekova’era͂ tekopoti͂ kuña ha kuimba’e oikóva oñondive tér͂ a
omendáva.
Pe Hammurabi ñe’e͂ nguéra jeporu ( código ojeheróva)(2250-2200 Kirito ou
mboyve) léi mbyatyha Babilonia-pegua oñemopyendáva sumerioskuéra léi-pe
oñe’e͂ mava’ekue avei poha͂ nokuaa rehe.Ja’emanteva’era͂ pe vy’a mba’asy
vai( sífilis) oi͂ ma va’ekue pe Babilonia ñe’e͂ nguéra jeporúpe “ petei͂ mba’asy
ojoguaitereíva vy’a mba’asy vaípe ojeheróva Benú.,ohejareíva ñe’e͂ me’e͂ (trato)
tapicha jehepyme’e͂ me ( esclavo) oguerekóva ko mba’asy.

33
Hipócrates, Ñepohanokuaa ru oje’éva ichupe, rae͂ ve oha’angahaiva’ekue
mba’asy vai ojeguerováva poreno rupive, ha umi hekokuaa, jepe ko mba’asýre
oñeñe’e͂ ma Ñandejára ñe’e͂ me (Levítico 15 pe) ha Egipcio papirokuéra-pe avei.
Hipócrates katu ary 460 (Kirito ou mboyve) avei oha’angahaímava’ekue
kuaruha aikuéra ata͂ ha vevýimíva poreno rupive ha ohero “estranguria”.
Upé irire Galeno omoañetete he’ímava’ekue Hipócrates ha ohero ichupe vy’a
mba’asy rypy’a (gonorrea) ary 200 Kirito ou mboyve.
Umi Romagua ohero “morbus incidens” ha ohóvove hikuái ñorairo͂ oñemomba’e
hag̃ua teta͂ ambuére oiporúmava’ekue tembo pire ryru ojejapóva ovecha
ryekuégui, petei͂ mymbañangarekohára oherova’ekue “Venus kamisa”.
Grecia ha Roma-pegua oha’angahaimava’ekue kuaruha rape kyta͂ (verrugas
virales téra͂ virus papiloma humano oje’éva), ojeguerováva poreno rupive.
Sa ary aty XX rasami rire ojeguerovia avy gueteri pe kuaruha rape kyta͂ oi͂ ha
umi mba’asy vai guerova poreno rupive (sífilis) ha mba’asy guerova poreno
rypy’a (gonorrea) apytépe.
Egipto ymaguarépe ojejapova’ekue ta’anga ohechaukáva oñemonguera
kuaruha rape kyta͂ , ojeporuhápe ohapýva ha ojehero upe guive “Kandyloma,
he’iséva kyta͂ , péicha ojekuaa ko’ag͂ a rupi.
Roma sa ary I atýpe Aulus Cornelius Celsus (25-50 Kirito ou rire), ojeguerekóva
ichupe poha͂ nokuaa arandu Cicerón” ramo, téra͂ katu “Hipócrates latino”
ombojoavy umi kuaruha rape kyta͂ , oherova’ekue “ficus”, py mbyte kyta͂ me
ohero
“mymercia” ha “thimión” umi kyta͂ ojekuaavévape.

34
Romape oñeimo’a͂ mava’ekue ojeguerovaha poreno rupive, oi͂ re tapicha py’y͂ i
oguerekóva hevikuápe.
Celsus avei oha’angahai kuaruha rape ai hata͂ ha vevýimíva (1). Plinio “el viejo”
oje’éva ichupe (23-79 Kirito ou rire), oha’angahai, umi hembiapo hai apytépe,
petei͂ avei ojeheróva “mentagra” ohóva “cunnilingus” rapykuéri.
Umi pohanohára Arabiagua ñe’e͂ ñembyatýpe he’i ko mba’asy ojeguerovaha
“coitus cum immundis”, péa he’ise ojejapyhy ko mba’asy poreno rupi petei͂
tapicha hasýmava ndive.
Ára mbyte rupi ojehero heta lájaicha: “mictus saniei”, “ulceratio interna”,
“seminis lapsus”,”fluxura geniturae”,” rheumatisatio virgae”, “ calefactio in virga”,
“ incendium” , “arsura virgae”, “urethralgia”, “ardor urinae”, “ leucorrhoea”,
“medorrhoea”,”phalohoea” ha ipahápe oñembojojáva ojejapóva’ekue
Gomorrape rehe, “gomorrhoea” (51).
Rhazés mba’asy poreno rupive ohenói “apostameta et ulcera que virgae
accidant”.
Trotula de Ruggiero, ojeguerekóva kuñarekokuaagua (ginecó tenondera͂
Occidente gotyo, omba’apo petei͂ vore ára sa ro’y XI-pe, omba’apo ha oi͂
“Escuela médica de Salerno”, Italia-pegua apytépe, ohero vy’a mba’asy rypy’a
(gonorrea) “inflammations virgae virilis”.
Tembiapo apoha tenonde umi ñe’e͂ mbyaty mba’asy pire rehegua, oha’angahai
mba’éichaitépa ojeguerojera oka gotyo vy’a mba’asy vai. Ára tembiasa puku
mbyte (Edad media) rupi oñeimo’a͂ pe vy’a mba’asy rypy’a (gonorrea)
oñemoñondive vy’a mba’asy vai ndive (sífilis)

35
Guillermo de Saliceto (1210-1277 Kirito ou rire) Escuela de Medicina de

Bologna-
Italia, hembiapohaípe hérava “Ciroxia” oje’éva “Guillelmia” hesehápe, ha umi
aranduka apytépe ojeporavovéva umi ára rupi., Renacimiento aja. Upépe
Saliceto he’i ojejohéi hag̃ua kuaru rape oñeporeno rire, ani hag̃ua ojejapyhy
mba’asy vaieta, .Ko’a͂ mba’e he’i jey avei ambue pohanohára herakua͂ va amo
ára sa ro’y XVpe, Pedro D’Argelata (1).
Rogerio tembiasa ára puku Mbyte rupi ohero “Rheumatizatione virgae” mba’asy
guerova poreno rypy’ápe.Amo ára sa ro’y XIII-pe Lanfranco de Milán (1250-
1315) Escuela de Medicina de Bologna-Italia, hembiapópe hérava “Chirurgia
magna” oñemoñe’e͂ ojejohéi hag̃ua kuaru rape y ha vinagre-pe ojojaite
oñembojehe’áva, oñeporenoramo petei͂ tapicha oñeimo’a͂ va ikatuha oguereko
mba’asy vai. Ha ndojeguerekóiramo a͂ temikoteve͂ , Lafranco he’i ojejohéi hag ̃ua
ñande týpe.
Ary 1325 avano’o͂ azteca omoñepyru͂ ypy Tenochtitlán, táva oikuaáva tekopoti͂
ha avano’o͂ tesa͂ i rehegua ha oguerekóva heta poha͂ tekohagui ojeipe’áva,
ka’avo ha ñanakuéraguigua ha upéi oiporúva poha͂ votíka Europagua.
Kuaru rape mba’asy ko táva aztecape ojeikuaa “Cihuatlaueliloc”.Pe
“Coanenepilli” “Lengua de serpiente (mbói ku͂), petei͂ ñana rapo oñemongu’í
pora͂ va ha oñemoi͂ va ýpe ojey’u hag̃ua ipora͂ va pyti’a rasy, akanundu ha
tapicha okuaru tuguývape guara͂ .
Huihuitzmallotic héra petei͂ ñana oñembojehe’áva eíra ndive ha oñemoingéva
kuimba’e kuaru rapépe omonguera hag̃ua heta mba’asy guerova poreno rupive
(1), (50)
36
Pietro D´Argellata (1372-1423), Guy de Chauliac remimbo’e, umi oporokyti͂ va
apytépe herakua͂ véva upe ára rupi, oha’angahai umi kuimba’ekuéra kuaru rape
jai, ojapohaguéicha avei Marcello de Como, Lombardía-Italia-pegua, avei
oha’angahai tembo aieta, oñeimo’a͂ va ikatúneha mba’asy guerova poreno
rupive
(sífilis).
Argellata oñemoñe’e͂ arahaku jave kuimba’ekuéra ojohéi hag ̃ua hembo ýpe ha
araro’ýpe katu itýpe, kóa oguerekógui ipype mba’e monguera hag̃ua. Ta’anga
oi͂ va iguýpe omyesaka͂-pe jeguerovia, amo tembiasa ára puku mbyte rupi, pe
mba’asy vai guerova poreno rupive (sífilis), ohoha oñondivete jekaru
vaíre.Herakua͂ etereíre, oñekyti͂ uka omano riréma (autopsia) Papa Alejandro V
pe, omano sapy’áva Táva Bologna-Italia-pe (1).D’Argellata ojeguerekova’ekue
heta ary pukukue ikatupyryvéva umi opororetekyti͂ va apytépe amo ára sa ro’y
XIV-pe (7).
2.1.12 Mba’e ombojehu mba’asy
Oñeimo’ãva’ekue Tupã ñenupã; pe angaipa oĩ rupi tekoveatýpe, pe ñepyrurã
ojejapova’erã ãngajevy ha ñembo’e oĩporãmba hag̃ua hikuái.
Tupã ohechauka ambue rupive mbyjarendakuaapy-astrología upe árape
ohechauka pe oikóva oguerekoha joaju umi mokoĩ Kuarahy ñembogue ysyry
ñemoirũha Saturno ha Marte.
Tuicháva ama oiko opaite henada rupi, yvy oñemongy’a y no’õ. Ndaha’éi
ojehecha ramovambáva pe mba’asy oúva; he’i peteĩ mbo’ehára pohãnohára
upe arapa’ũme.

37
Ta’ãrõmby
Oñeimo’ã mercurio ha’éta hague pohã Sífilis-pe. Tapia ojeiporu oñemonguera
hag̃ua pire upe arapa’ũme. Upévape oñepohãno he’iva’ekue pe tahachi
alemán.
Pe ñemonguera hasyve pe mba’asýgui, umi hasýva hendy syrypa
ndojokokuaái; haihakuéra ho’a ha oñembyai kuaaha. Upeichavérõ jepe ojeiporu
heta ary hyepýpe ha okaháre.
Osẽ sapy’a 1517 peteĩ pohã pyahu: guayaco, peteĩ yvyramata ojetopáva Haití
retãme. Oje’e upevavoi oiporu hague umi ypykuéra, yvyra apyte ku’ikue, y ndive
oñembopupuha ojei’u mokõi jeyjey peteĩ árape. Pe ñepohãno ogueraha 30 ára
koty ñemboty akúpe osẽ hag̃ua mba’asy.
Upe arapa’ũme ojoaju mba’asy Sífilis ha Tupã ñenupã angaipatee ha ndahetái
ava orováva mba’asy poreno rupive.Uperõ guare, umi kuña pe oguerováva
mba’asy ohekavaichavoi kuimba’épe, oiko haguéicha Adán ha Eva- pe.
2.1.13 América terã Europa
Umi contemporáneo oimo’ã ha’eha mba’asy pyahu. Peteĩ árape ojeikuaa ovaha
ava hasyvágui ambue ava rehe, oje’e oimene hague peteĩ hendágui oñepyrũha,
ndaha’éi hague arapytu ojapóva.
Oñeimo’ã og̃uahe hague Europa-pe umi ava o hova’ekue Américagui Cristóbal
Colón ndive.Oje’e mondaha Barcelona-pe oñembyaty umi Nápoles-pegua ndive
ha umi kuña rekovai ohova’ekue guarinirenda-milicia, Colón oguerereko hague

38
iñirũrõ ygaraguasúpe ojehe’a hague te’ýi America- yguáre ha péicha heñói
hague
Umi marandu oñemombe’úva pohãnohára Americano ndohechaporãi ha
ohechauka techaukapy Sífilis ha’eha mba’asy ymaguare, yvytuja Europa- pe
ojehekuaapapyre mbiru’a tavyrõ.
2.1.14 Omongueráva
Pe táva reko oñemomýi ha ojeheka tenda ojeikove hag̃ua, mba’apo pyahu,
ñorãirõ ha oñemoambue avei poreno reko. Umi ava rekove upe arapa’ũme
oñemo’ambue mante, ha upéva ombohetave pe mba’asy jeguerova. Upévare
pe tasypaguasu ndaikatúi ojejoko, Sífilis ou ha isarambi pe ñorãirõ oikorõ guare.
Pe mba’asy ojeikuaa 1905-pe, ha 1943 ojejuhusapy’ava’ekue penicilina pohã
oipohãnóva ko mba’asy ha ombovevúi tuicha jeiko asy, jesapukái opave ha
péva pe pohã ko’ãgaite peve ojeporugueteri ko mba’asy pohãnóme.
Mba’asy poreno rupive rehegua yvórape
 Ára ñavo, sua ava oipyhy mba’asy poreno rupive (ITS) (1,2)
● Oje’e ára ha ára 376 sua ava oipyhyha ko’ã irundy mba’asy poreno
rupive
(ITS): Clamidiosis, gonorrea, sífilis ha tricomoniasis.
● Oñeapytu’umba’apo hetave 500 sua avagui omboguatáva mymbachu’i
oguenohẽva mba’asy takóre ha’éva virus herpes simple (VHS).
 Hetave 290 suágui kuña hasýva mymbachu’i papiloma humano (VPH).

39
● Hetave oikóva ITS oñeñanduka’ỹre terã katu ome’ẽ vevúi ndaha’éi opa
ára ojechaukáva mba’asy.
● Oĩ ITS, tako ñembyai (VHS mokoĩ chagua) ha sífilis oipyhýva ikatu
pya’eve oguerekokuaa mba’asy VIH.
● 2016-me, 988 000 kuñarasa hyeguasúva oguereko sífilis, upéva

apytégui
200 000 kunumi ha mitã hekovesẽ ramóva omano.
● Oĩ káso, (ITS, mba’asy guerova poreno rupive) mba’eapoukavai tekove
ñemoñarã; avei ikatu ndaimembykuaavéi.
Mba’asy jeguerova poreno rupive Europa-pe
Pe mba’ekuaa oĩva mba’asy poreno rupive rehegua (UE Unión Europea)-pe,
ojoavy tuicha peteĩ tetã ambue ndive. Upévare umi osẽva tembiapo
ombojovakéva mba’ekuaa, ojehechukáva ambue tetã ndive ha ogueraha jejavy.
Mba’ekuaa jegueraha tekotevẽ omboha’eve hag̃ua mbohovái jokuái rape.
Africa-pe
Continente Africano oguereko hetave ava hasýva VIH, ambue hendágui.
Africa tuichakue, oñorãirõ ha ndaipóri katupyryrã ohape joko myakãhakuérape,
ndaikatúi ome’ẽ ñepohãno iporãva. Upévare mayma hasýva mymbachu’ígui
ndoguerekói oñepohãno hag̃ua térã k omoñepyrũ are rirema ojoko hagua ̃
mba’asy ha imbaretejepéma.
Upévare, Africa-pe ñemano hetave yvórape. 770.000 ava omanóva 2018- pe
SIDA- gui yvóra tuichakue jave 470.000 ha’e África-ygua.
SIDA Africa-pe, Ñembotove ha Techaukapy

40
Opavave ava Africa-pe ndikatúi ho’u pohã pyahu oipohãno hag̃ua mba’asy
SIDA térã oñehenonde’a.
Pohã ojeipuruvéva ojejoko hag̃ua mba’asy ha’e profilaxis mboyvegua
jehechauka ha profilaxis upeigua jehechauka; ponoĩke oñembohasa
mymbachu’i ojejapo mboyve ha rire poreno.
Avei ojeiporu pohã ojoko hag̃ua, antirretrovirales (ARV) ponoĩke ombohasa sy
mitãre hyeguasúpe ha okambu aja; avei tembo ryru ojeiporu porenorã.
Mba’asy jeguerova poreno rupive America-pe
OPS (organización panamericana de la salud) ohechauka opa ary yvy pẽhẽ
América Latina ha Caribe- pe, 56.000 kuña ojejuhu oipyhyha mba’asyvai
membyryru ajúrara ha 28.000 omano pévagui. Ambue ohechauka ndikatuiha
ome’ẽ papap jeikuaa VPH ha mba’asyvai kanguerasýi Latinoamérica-pe,
ndoguerekói rupi mba’ekuaa ha ojoavy apopyrã ára pe tendápe avei.
Mba’asy poreno rehegua Paraguay-pe
Pe kuatia Sífilis rehegua tekopu’akave ohechauka hyeguasúva ojupiha yvate ha
ndoguejyvéi 10 ary guive.
Pe ipahápe marandu Programa Nacional Control VIH/SIDA/ITS
(PRONASIDA). 1564 ava ipyahuva oguereko mymbachu’i 2018-pe. 434
upévagui noñemotenderi pohãnóme mba’asýre ha osẽma Sida-pe.
Ko 5 arýpe ojupi 1.369 gui, 1.564 ipyahúva VIH.
Ojejapóvo ko tembiapo ojehecha heta mba’asy guerova porenórupive rehegua
oĩha; oĩ sykuéra noñemoñe’ẽiva imembýpe mba’asy poreno rupive rehegua

41
rehe terã oĩ ndoipotáiva oje’e imembýpe mba’éichapa oñeñangarekova’erã
ijehe ha mba’éichagua pohã oipuruva’erã.
Mba’éichapa avei umi kuñanguéra oĩ ndoikuaáiva omoñepyrũ hag ̃ua imeña ha
osẽ ko’ã mba’e vaípe.
2.2 Porandu ñehesa’ỹijo
1. Yvórape ñavo ára hetave avápe oipyhy mba’asy poreno rupive, avei ko’ẽ
ko’ẽre hetave mba’asy ojejuhu, ymaiteguive ko’ã mba’asy oĩ ha oipyhy
kuimba’e ha kuñáme.
Mba’asy poreno rupive rehegua iñasãi ára ha ára poreno rupive taha’e tako, tevi
ha juru jeporu rupi, ikatu avei ojeipyhy ambueháicha; tuguy téra ju ky’a rupive,
katu sífilis, hepatitis B, VIH, herpes ha VPH kuña hyeguasúva sapy’ánte
ombohasakuaa imembykuévo mitãre.
Ojeikuaavévo ko mba’e rehegua ojejapo kuri porandu kuña 20 ary guive 30 ary
peve Mbo’ehaovusu UTCD opytáva táva Fernando de la Mora- pe: Ha’egueteri
piko kuñáme peteĩ apañuái yvy ape ári mba’asy poreno rupive; 50 kuña
apytégui, 74 sa vore omonei he’ívo héẽ, 8 sa vore ombotove hi’ívo nahániri ha
18 sa vore he’i ndoikuaaiha.
Kóva ohechauka umi oñeporandúva apytégui hetaveha pe omoneíva ha he’iva
apañuái imbareteha mba’asy poreno rupi ha oĩha jepy’apyguasu hese. Ko
marandu ojehechakuaata ta’ãnga’i peteĩháme.

42
2. Ñavo ára sua ava oipyhy mba’asy poreno rupive rehegua, oje’e peteĩ
arýpe 376 sua ava oipyhyha ko’ã irundy mba’asy poreno rupive apytégui
ha’éva;
clamidiosis, gonorrea, sífilis térã tricomoniasis.
Oje’e oĩha 500 sua rasa ava oguerekóva mymbachu’i herpes, 290 sua kuña
ogurekóva mymbachu’i papiloma humano (VPH). Katu hetave jave
noñeñandukái, nosẽi tetére mba’eve ikatúva ñaneatõi jaguerekoha mba’asy
ñaína térã katu oñeñanduka vevuiminte ha pévare ndikatúi ojemoĩngue mba’asy
apytépe.
Mba’asy vevuive herpes ha sífilis ojeguerekórõ ikatuve ojeipyhy mba’asyvai
VIH. Ary 2016- me 988 su kuña hyeguasúva oipyhy sífilis, umíva apytégui 200
su kunumi térã mitã hekovesẽramóva omano.
Ojeikuaasevégui kóva rehegua ojejapo kuri porandu kuña 20 ary guive 30 ary
peve Mbo’ehaovusu UTCD táva Fernando de la Mora- pe: Mávapa hetave pe
mba’asy poreno apytépe; 50 kuña apytégui 61 sa vore he’i VIH, 16 sa vore
sífilis, 12 sa vore gonorrea ha 11 sa vore HPV, péicha jahechakuaa umi
oñeporadúvape g̃uarã VIH- ha pe mba’asy isarambivéva ha kóva omoañete
marandu onohẽva Tesãi Ñangarekoha Yvóra Tuichakue jave. Ko marandu
ojehechakuaáta ta’ãnga’i mokõiháme.
3. Tesãi Ñangarekoha Yvórape he’i ava ojapoukava’erãha jeikuaara’ã VIH
pegua poteĩ jasy ñavo jave ha kuahara’ã teterehegua peteĩ ary ñavo jave,
ikatuhag̃uáicha mba’asy oñehenonde’a ivai mboyve.

43
Ñane retãme ningo sa’i nunga voi ojehose tasyópe taha’e jepe kuaara’ãrã, térã
mba’asy nda’ivaietéirõ ndojehoivoi, sapy’ánte péva rupi ivai jepe mba’asy ha
ijetu’uma imboguevi térã hetave ojeiko oñemonguerajey hag̃ua.
Tuichaiterei mba’e tasyópe voi jeho jechaukarã, jeikuaara’ã jejapouka, péicha
ikatu heta mba’asyvaíre ñañemotenonde térã jajei.
Upévare ojejapo kuri porandu kuña 20 ary guive 30 ary peve Mbo’ehaovusu
UTCD táva Fernando de la Mora- pe, Reikuaápa araka’e rehova’erã
pohañohárape; 50 kuña apytégui,62 sa vore he’i rehonteva’erã rejechauka, 7 sa
vore he’i nderasy rire, 7 sa vore nderasy aja ha 24 sa vore katu he’i nderasy
mboyve, péicha ojehecha oñeporandúva apytégui hetave he’iva
ojehonteva’erãha pohanohárape reñandu’ỹre jepe mba’asy ha peva
mba’eporãiterei, oñemoambuére ohóvo teko ha ojehóre voimi tasyópe, ikatúta
heta mba’asy ojehapejoko.
Ko marandu ojehechakuaáta ta’ãnga’i mbohapyhápe
4. Mba’asy poreno rupive rehegua ojapóva mymbachu’i ndahasýi ipohãno, katu
nameméi okueraite. Kuña hyeguasurõ ha oguereko mba’asy pya’e
oñepohanova’erã.
Hetaichagua antibiótico oĩ mba’asy pohãnorã, oĩ peteĩete re’úpe
omomguerámava mba’asy ivevuivéva mymbachu’i gonorrea, sífilis, clamidia ha
tricomoniasis, tapia oje’u pohã gonorrea ha clamidia- pe g ̃uarã oñondive.
Antibiótico pohãnorã apytépe jajuhukuaa ko’ãva doxiclina mokõi oje’uva’erã ára
ñavo pokõi ára aja, azitromicina petẽi javente oje’u.

44
Avei ojeiporu pohã antivirales ojeguerekórõ herpes térã VIH kóva ohapejoko ha
omombegue mba’asy heta ary.
Ojekuaave hag̃ua hesegua ojejapo porandu kuña 20 ary guive 30 ary peve
Mbo’ehaovusu UTCD táva Fernando de la Mora- pe: Reikuaápa pohã
ojeporúva oñepohãno hag̃ua mba’asy poranoguigua; 50 kuña apytégui 60 sa
vore omonei oikuaaha ha 40 sa vore ombotove he’ívo ndoikuaáiha, kóva
ohechauka jepe hetave umi oñeporanduva’ekuépe oikuaa hetagueteri
noñemomarandúiva ko mba’asy oikóva ñande apytéperehe.
Ko marandu ojehechakuaáta ta’ãnga’i irundyhápe
5. Ko’ãgaite peve oĩgueteri kyhyje oñeñe’ẽ hag̃ua poreno rehe, sy ha tuvakuéra
noñe’ẽseguasúi ko mba’ére, otĩvaicha ha mitã oporandúramo ojehekýi ichugui
ha he’i rekakuaa rire reikuaáta, péva rupi mitã oho tapére oikuaa’ỹre kóvagui
mba’eveguasu.
Katu ndaipóri mba’e tuichavéva jehekombo’egui, mitã ha mitãrusu oikuaava’erã
poreno oguerúva ikatuhag̃uáicha oñangareko ijehe, péicha mante
oñehenonde’áta ani oipyhy mba’asy térã ñerãirõ ikatúva ombyai hekove.
Ko’ãga jajuhuma heta kuatia, ñomongueta térã amandaje oñe’ẽva poreno rehe,
tasyoháre avei oĩ hasýva rerekua oikuaaporãva kóvare ha ohekombo’étava
mitãrusu oñembojáva oikuaase hese. Avei mbo’ehaoha rupi oñeñe’ẽvéma hese
ikatuhag̃ua mitã oikuaa mba’épa oguerúta hekovépe noñangarekóirõ ijehe.
Ojekuaavévo hesegua oñeporandu kuri kuña 20 ary guive 30 ary peve
Mbo’ehaovusu UTC táva Fernando de la Mora- pe: Mba’épa ikatu jajapo

45
jajokove hag̃ua kuñáre mba’asy poreno rupive; 50 kuña apytégui 43 sa vore he’i
ñomongeta rupive, 18 sa vore ñehekombo’e mbo’ehaópe ha 39 sa vore he’i
ñehekombo’e ógape, péicha jahecha umi oñeporandúva ombohováiha
ñomongueta ha ogapýpe oñemombareteva’erãha kuaa poreno rehegua.
Ko marandu ojehechakuaáta ta’ãnga’i pohá
6. Hetaháicha ikatu ñañangareko ñandejehe mba’asy porenógui, tenondete
ndajaguerekóirõ poreno, kóva añoite ha’e ñangareko katuetéva, ikatu avei
jaiporuporãrõ tembo ryru, ỹrõ katu jaguerekórõ poreno peteĩete ndive, katu ko
ipahapeguáre ndaikatúi ñañemohatã jajeykekóre ambue aváre ha ndaikatúi
ñamoinguévo tatápe ñandepo máro avavére.
Jejoko porenógui hasy nunga ijapo, upévare ojehekombo’eva’erã mitãrusúpe
tembo ryru jeporúre, hetave jave ndojekuaáire mba’asy ndajaikuaai hasýpa térã
nahániri jepérõ jaikuaporãve avápe.
Avei oñemombovyva’erã papapy ava porenorã, ojeikuaa’ỹva ndive térã ka’úre
ỹrõ ñanavai oje’u rire ndojepóiva’erã poreno.
Ojekuaavévo ko’ã mba’ére ojejapo kuri porandu kuña 20 ary guive 30 ary peve
Mbo’ehaovusu UTCD táva Fernando de la Mora- pe: Mba’asy poreno rupive
ikatúpa ojejokove kóicha; 50 kuña apytégui, 53 sa vore he’i reiporuporãrõ tembo
ryru, 4 sa vore jejoko porenógui ha 43 sa vore he’i ani reguereko poreno
reikuaa’ỹva ndive, péicha jahechakuaa oñeporãndúva apytégui hetave
omonéiha nangarekorã tembo ryru jeporu ha pe katuete ñanemohesãiva ha’éva
pe jejoko porenógui katu mbovyminte amonei.

46
Kóva ko marandu ojehecháta ta’ãnga’i poteĩháme.
7. Ñanderasyramo nañamombe’uséi, ha mba’asy poreno rupive guare katu
ñaguerotĩvaichavoi, katu upeichaverõ jepe jahava’erã jajechauka tasyópe heta
oĩ pohanohára katupyry ñanepytyvõtava, ohechaukátava mba’e tapére
jahava’erã, pohã ikatúva jaiporu ha jepe oikuaa ñande mba’asy
nomombe’umo’ãi avavépe.
Avei osẽro ñandéve jaguerekoha pya’e ñamombe’uva’erã ñanemoirũháme térã
jaguereko hague ndive poreno, ikahag̃uáicha ojehechauka ha ohenonde’a térã
ambovevúi mba’asy.
Yvóra tuichakue jave hetave pe orikirirĩva mba’asy oguerekoha, upéicha rupi
pya’eterei isarãmbi ohóvo mba’asy ha hapykuerépe opyta pochy ha ñembyasy.
Upévare ojehekávo kuaave hesegua ojejapo kuri porandu kuña 20 ary guive 30
ary peve Mbo’ehaovusu táva Fernando de la Mora- pe: Kuña oguerekóva
mba’asy poreno rupive omombe’uva’erãpa; 50 kuña apytégui 45 sa vore he’i
iñirũme omombe’uva’erãha, 20 sa vore tasyópe ha 35 sa vore he’i
orokirirĩva’erãha, péicha jahecha oñeporandúva apytégui jepe hetave omoneíva
omombe’uva’erãha iñirũme, hetaitereigueteri pe oguerotĩva ha ipy’a’atãva ha
oguerokirirĩséva ha péva hi’ã ñamoambue upéicharõ añoite ikatu ñambosa’ive
ha jajokove mba’asy sarãmbi.
Ko marandu ojehechakuaa ta’anga’i pokõiháme.

47
8. Mba’asy poreno rupi rehegua marandu henyhẽte ñandutivevépe, avei
arandukame, kuatiahaipyrépe, oñeñe’ẽ hese ta’angambyrýpe ha pukoépe,
opaite henda rupi yvy ape ári.
Hetave javente ndajajesarekói térã jaiko ku jaikua’ỹvarõ, ha’ete pe mba’asy
mombyryeterei oĩva ñandehehegui ha nañanderupytymo’ãiva, ha jepe opaite
umi marandúpe he’i jajesape’áke ha ñañangareko ñandeje mba’asy oikóre
oimeha rupi, ñañembotavy, ñamomichĩ térã nañamoñe’ẽséivoi hesegua ha oĩro
oñe’ẽséva ñandeve hese ñama’ẽvai hese pochýpe.
Yvórape, jepe henyhẽ marandu ko’ẽko’ẽre hetave hasýva ha he’íva
ndoikuaáiguiha o iko hese.
Oñembyatyvévo marandu oiko kuri porandu kuña 20 ary guive 30 ary peve
Mbo’ehaovusu UTCD táva Fernando de la Mora- pe: Oikópa marandu opa
tetãme ko mba’asýre; 50 kuña apytégui 69 sa vore omonei he’ívo héẽ oĩ, 13 sa
vore ombotove he’ívo nahániri ha 18 sa vore he’i ndoikuaaiha, péicha jahecha
oñeporandúva apytépe hetaveha omoneĩva, katu heta avei umi he’íva
ndoikuaaiha ha péva ohechauka jepe marandu henyhẽte ndajaguerekóigueteri
ñande arandupy apytépe pe ñemoñe’ẽ, jeporeka ha ñemoarandu ko’ã
mba’asýre, ikatu hag̃ua ñañangarekove ñandejehe.Ko marandu jahecháta
ta’ãnga’i poapyhápe.
9. Tembikuaarekahára aty ojuhu mamóguipa osẽ ñepyrũ VIH mba’asy SIDA
ojapóva. Tetã Camerúnpe ka’i chimpancés atýpe mymbachu’i ijoguahaite
oheróva hikuái VIS kóvagui he’i osẽ hague VIH, ha ko jejuhu tuicha ombojerovia
ichupekuéra ikatúnere ogueru pohã pyahu mba’asýpe g̃uarã.

48
Ko tembikuaarehára aty apytépe oĩ Camerún, Francia, Reino Unido ha Estados
Unidos- ygua, ojuhu Camerún ñembýpe Repúclica de Congo mboipýri ka’i
Chimpancés ogurekóva Virus de inmunodeficiencia Simia (VIS) ha og ̃uahẽ
hikuái petẽi ñe’ẽme kóvagui osẽ hague VIH, ka’ijukaha omoĩgue ijehe kaí
hasýva ruguy ha omoheñói VIH mymbachu’i oguerũva mba’asyvai SIDA.
Oñemombaretevévo hesegua oiko kuri porandu kuña 20 ary guive 30 ary peve
Mbo’ehaovusu UTCD táva Fernando de la Mora- pe: Reikuaápa mba’égui oiko
mba’asy VIH; 50 kuña apytégui 90 sa vore omonei oikuaaha ha 10 sa vorente
he’i ndoikuaaiha, kóva ohechauka ko mba’asyrehegua marandu oñemoñe’ẽha
ha’ere mba’asy poreno rupivegua imbaretevéva ha ikatúva ogueru ñemano
noñeñangarekóirõ hekópe hese Ko marandu ojehechakuaa ta’ãnga’i
porundyhám
10 Tesãi Ñangarekoha Yvórape he’i irundy umi mba’asy poreno rupive
reheguágui ikatuha ojekuera oñepohãno porãrõ, umíva ha’e clamidiasis,
gonorrea, sífilis, ha tricomoniasis, ko’ãva ha’e hína mba’asy poreno rupive
ivevuivéva.
Clamidia ñepohãnóme ojeporu antibiótico hérava doxiciclina mokõi jeyjey ñavo
ára pokõi ára pukukue térã azitromicina peteĩ je’upénte, gonorrea nda’ivaietéirõ
ojeporukuaa antibiótico ceftriaxona ju rupive ha azitromicina juru rupive, mitã
oipyhýva gonorrea isýgui oñepohãno antibiótico- pe avei.
Pohã ojeporúva sífilis- re ha’e penicilina ojukáva mymbachu’i sífilis,
tricomoniasis ikatu okuera peteĩ je’upénte pohã hérava metronidazol térã
tinidazol en pastilla juru rupive, katu kuña hyeguasúva ndo’uiva’erã kóva.

49
Ojekuaavévo hesegua ojejapo kuri porandu kuña 20 ary guive 30 ary peve
Mbo’ehaovusu UTCD táva Fernando de la Mora- pe: Ikatúpa okuerajey kuña
hasyva’ekue mba’asy porenógui; 50 kuña apytégui 53 sa vore omonei ikatuha
ha 47 sa vore he’i nahaniriha, péicha jahecha oñeporandúva apytégui hetave
omoneíva, katu hetaitereinte avei ombotovéva oikuaa’ỹva oĩha pohã pyahu
omongueráva irundy mba’asy porenoguigua.
Ko marando ojehecháta ta’ãnga’i pahápe.
2.3. Ñe’ẽjovake
Mba’asy poreno rupive guerova ningo ha’e peteĩ apañu’ái añete yvy ape ári,
ko’ẽ ko’ẽre iñasarambive ha kóva ikatúta ojehapejoko ojeikuaaporãrõ ha
oñeikũmbýrõ hese.
Péicha ko tembiapo jeporeka, kundaha oikotevẽva myesakã, oñeikũmby

porãve
hag̃ua ojejapo ñe’ẽjovake Hasyvañangarekohára, Momembyhára,
kuñañangarekohára, Mbo’erekokuaahára, Tembikuaaty Tekombo’e Yvate,
kuaapy Mhohapekuaahára, kuñakarai Rosa Ocampos Mora, 34 arýma
omba’apo hague tasyo Materno Infantil Trinida- pe. Supervisora Nacional
Pronaside ha Tesãimyasaihára Tasyoguasu IPS- pe.
Porandu ojejapóva ichupe, kuñenguéra ohóntepa ojechauka oñandu térã
ohecha’ỹre ijehe mba’éve, ha ha’e ombohovái; katuete mba’asy poreno rupive
ojeipyhýva taha’e sífilis, VIH térã Hepatitis B noñeñandukái mba’evéicha ha
kuña hyeguasurõ pe peteĩ jehope ojejapo ichupe kuaahara’ã opaite
mba’asypegua ha upépe osẽramo ikatuha oguereko oñemohypy’ũve

50
kuaahara’ã peteĩteĩ umi mba’asýre ha oñepohãno katu Hepatitis B oguerekórõ
ha hyeguasu Kuña
ndikatúi oñepohãno.
Hasyvañangarekohára Rosa Ocampos- pe oñeporanduve, mávapa umi
mba’asy poreno rupive ojeipyhyvéva ha ombohovái Sífilis ha apañuái
tuichavéva oĩva ipohãnóme ha’e pe kuña ojepohãno katu iñirũ nahániri ha
upévare oipyhy jey mba’asy. Oikuaápa araka’e ohova’erã ojechauka; katuete
nunga kuña hyeguasúva mbohapy jasy rire oho ojechauka ha ndahyeguasúiva
katu oho sapy’ánte tyakuãvai ohetũrõ ijehe térã iñakãrague ho’arõ, katu
ndojehói nungaite ojechaukávonte.
Oikuaápa pohã ho’uva’erã térã ho’únte ojechauka’ỹre; péva katu ndojejapói
nungaitevoi; ijeheguínte oñepohãno he’i, omombe’úpa kuña hasyrõ iñirũme;
pévape he’i ndaha’éiramo VIH orevoi romombe’u iñirũnguérape, katu VIH- rõ léi
rupi ndikatúi mba’apohára ao morotĩ omombe’u, ha’e mante omombe’uvaerã ha
katuete oñemokirirĩ nomonbe’úi ha ipahaitépe mba’épa ojejapova’erã ani hag ̃ua
ojeipyhy mba’asy poreno rupive, ombohovái; ojehova’erã ojehechauka jasypoteĩ
ñavo, ojeiporuporãva’erã tembo ryru, oñemopeteĩva’erã poreno guerekoha ha
pe iporãvéva katu nojeguerekóirõ poreno.
Mba’asy poreno rupive guerova ohapejokóva ha’e hina nemorandu hesegua,
jaikuaaporãrõ hese mante ikatúta ojejehekýi ichugui, upévare ojejapo porandu
Nyselly Burgos oñemoarandúva’ekue Mbo’ehaovusu Tetãygua Paraguaýpe
(UNA) kuñarekokuaahára ha Momembyhára omba’apo tasyo San Lorenzo ha
Sanatorio Samaritano- pe arapokõi jave; kuñanguéra ohóntepa ojechauka

51
oñandu téra ohecha’ỹre ijehe mba’asy; ombohovái ndohói voi ojechauka
ndahasýiramo.
Oñeporanduve Nyselly Burgos- pe, mávapa umi mba’asy poreno rupive
rehegua ojeipyhyvéva, ombohovái sífilis avei; kuñanguéra oikuaápa araka’e oho
ñepyrũva’erã kuñarekokuaahára rendápe, he’i hetave pe ohóva
pohãñemuhapente ojehechauka; oikuaápa mba’e pohã ho’uva’erã térã ho’únte
ijehegui, ombohovái ohónte pohãñemuháme ha upépe oñeikuare’ẽva ho’u ýrõ
omoĩka; kuña hasýva mba’asy porenóguipa omombe’u iñirũme, he’i haimete
opavave noñe’ẽséi iñirũ ndive ko’ã mba’ére ha’ete ku oñetĩva ha ipahaitépe,
mba’épa ojejapova’erã ani hag̃ua ojeipyhy mba’asy poreno rupive ombohovái
ojeporuporãva’era tembo ryru, oñemopeteĩva’erã poreno ojeguerekoha ýrõ
ndojerekóiva’erã poreno omohu’ã he’ívo kuñarekokuaahára.
VORE III- MOHU’Ã
3.1 Mohu’ã hekopeguáva
Ko tembiapo rupive ojehechakuaa mba’éichapa marandu mba’asy poreno
rupive rehegua og̃uahẽ kuña oĩva Mbo’ehaovusu UTCD táva Fernando de la
Mora- pe, omyesakã oikoha heta ha opaichagua mymbachu’i ñande apytépe
ikatúva ñahenonde’a arandu, ñangareko ha pohã rupive.

52
Ko tembiapo avei oikuaauka mba’éichapa mba’asykuéra iñasãi yvórare ñavo
ára hetave, jepe opáicha ha oimehaperei marandu hesegua jajuhu, kuña
oipyhýva mba’asy ára ha ára hetave ha upekuévo hyeguasúvape peva
ombojo’a jepy’apy ohupytýre kunumi ha mitã hekovesẽvape mba’asy.
Avei ojehecha ymaite guive oĩha ko’ã mba’asy heta ñemanóma ogueru yvy ape
ári katu vya’apópe Tesãi Ñangarekoha Yvórape he’i, ko’ãga tembikuaarekahára
rupi ojejuhúma irundy mba’asýpe g̃uarã pohã, ojejapõro hekoitépe ñepohãno
ojekuerajey ichuguikuéra ha’éva clamidiasis, gonorrea, sífilis ha tricomoniasis,
avei ambue pohã umi mba’asy imbaretevéva ohapejokóva ha jepe nomonguerái
omombegue ha ome’ẽ jeikoporãve ha oñangareko ani hag̃ua ohasa ambue
aváre, omombukuve heta ary hasýva rekove.
Avei yvórape 290 sua rasa kuña hasy papiloma humano- gui, natekotevẽiha
oñeñandu térã osẽrae tetére ohechaukáva mba’asy, oñeñepyrũvo tape
porenomegua ojehova’ẽrã ojehechauka tasyópe, avei taha’e ha’éva ndive
ndaha’éirõ irũtee ojeiporuva’erã ñangarekorã taha’e tembo ryru ýrõ ambuéva.
Tembiapo rupive hesakãve heta mba’e opavavepe, iporã ojejapo tembiaporeka
oguerekóva marandu Mba’asy Poreno Rupive Kuña 20 ary guive 30 ary peve
rehegua, ikatúva oipytyvõ mitã, mitãrusu, kakuaa, iñarandúva ha oikuaaséva ko
mba’égui, ojeiporukuaa mbo’epýpe ha avei oipytyvõta iñasãive hag ̃ua Guarani
oĩre ko ñe’ẽtépe.
3.2 Mohu’ã temianduva
Amohu’ãvo ko tembiapo ahechakuaa, jepe hetavoi oĩ marandu mba’asy poreno
rupive rehegua, oñeikotẽve kuri ñane ñe’ẽ guaraníme ikatu kóva ogueru
53
jesarekove hese ha oñemoñe’ẽ, opaicharei hi’ã ñamyasãi marandu ko’ã
mba’asýre jahechápa nog̃uahéi avakuérape, mitãrusu ha mitãkuñáme jahekávo
ta’ipokãve ha ikatúrõ topaite ñande apytégui.
Heta chemoakãngueta ko tembiapo, tekotevẽtereíre jaikuaa ha jahecha
mba’éichapa ikatu ñaipytyvõ ani hag̃ua iñasarambive ko’ã mba’asyvai, hi’ãvaerã
jahekombo’e mitanguéra oñangareko hag̃ua ijehe ha péva ojapokuaáta oikuarõ
mba’épa oipyhýta oguerekórõ poreno oñangare’ỹre ijehe, ndaha’éi okyhyje
hag̃ua katu oikuaava’erã.
Avei umi sy ha ru otĩva oñe’ẽ hag̃ua iñemoñare ndive iporãva’erã oipe’a ijegui
ko’ã mba’e, ha oikũmby oñe’ẽrõ katu oñangareko hese hína ani hag ̃ua mba’evai
oipyhy.
Cheve g̃uarã opaite ava ñañeha’ãva’erã ñamyasãi marandu taha’e guaraníme
tẽrã ambue ñe’ẽme, oguahẽnteva’ẽra iporã hag̃ua.
Tove ko tembiapo tog̃uahẽ porãite opavavépe ha hi’ã ñañeha’ãjoaite
ñaguenohẽ tenonde ko ñane ñe’ẽ ha’éva ñane mba’etee; ñañeha’ãkéna
jahaimbohasave ko’ã marandu tuichaiterei mba’éva tekovépe g̃uarã, upéicharõ
jagueraháne tenonde tekombo’e ha mbaretépe guarani ñemyasãi. Aguyjevete
opavavépe.
VORE IV - KUATIAÑE’ẼITA
4.1 Aranduka purupyréva
Manual Merck de información médica general. Oceano Representaciones 2010.
Farreras Rozman medicina interna. Edición XVIII Volumen II.

54
Harrison, Manual de Medicina. Edición XVII
4.2 Ñanduti Rogue
Medineplus. Enfermedades de transmisión sexual. Página actualizada 23 de
septiembre. Consultado el dia 28 de agosto 2020. Disponible en internet.
https://medineplus.gov.spanish
Plannedparenthood. Enfermedades de transmisión sexual. Consultado el
día 26 de Agosto 2020. Disponible en internet.
https://www.plannedparentood.org
Cigna. Enfermedades de transmisión sexual. Consultado el día 15 de Agosto
2020. https://www.cigna.com
Cordis.europa.eu Enfermedades de transmisión sexual. Página actualizada

11
de Agosto 2009. Consultado el día 18 de Agosto 2020.
https://cordis.europa.eu/article/id/31127-tender-novel-approaches-to-testing-
forstis-hiv-and-hepatitis-b-and-c-in-the-eu/es
Lavanguardia. Enfermedades de transmisión sexual. Consultado el 20 de
Agosto 2020. https://www.lavanguardia.com/vida/salud/enfermedades-
transmision-sexual-ets.

55
Infosalus. Enfermedades de transmisión sexual. Página actualizada 12 de
Diciembre 2015. Consultado 22 de Agosto 2020.
https://www.infosalus.com/salud-investigacion/noticia-infecciones-
transmisionsexual-debes-protegerte-20200809085732.html.
Policlinicagipuzkoa. Enfermedades de transmisión sexual. Pagina actualizada
14 de Febrero 2018. Consultado 25 de Agosto 2020.
https://www.policlinicagipuzkoa.com/tag/enfermedades-de-transmision-sexual
Institutouroandrologico. Enfermedades de transmisión sexual. . Consultado
26 de Agosto 2020.
https://www.institutouroandrologico.com/servicios/enfermedades-
transmisionsexual-y-sida/
Sumedico lasillarota. Enfermedades de transmisión sexual. Consultado 28 de
Agosto 2020 https://sumedico.lasillarota.com
Mayoclinic. Enfermedades de transmisión sexual. Pagina actualizada 19 de
Octubre 2019. Consultado 3 de septiembre 2020.
https://www.mayoclinic.org/es-es/diseases-conditions/sexually-
transmitteddiseases-
Enfermedades de transmisión sexual. Pagina actualizada 9 de Octubre 2019.
Consultado 5 de septiembre 2020 https://www.cdc.gov/std/spanish/vih/stdfact-
hiv-and-stds-s.htm
MARIA YSABEL GONZALEZ GAVILAN
2020
56
Enfermedades de transmisión sexual.
https://www.mscbs.gob.es/ciudadanos/enfLesiones/enfTransmisibles/sida/preve
ncion/prostitucion/docs/infecTransmSexual.pdf
Enfermedadesz de transmisión sexual. Pagina actualizada 19 de Diciembre
2019. Consultado 5 de septiembre de 2020.
https://www.clinicaalemana.cl/articulos/detalle/2019/las-seis-enfermedades-de-
transmision-sexual-mas-comunes
4.3 Ñe’ẽjovái
Rosa Ocampos Mora Hasyvañangarekohára, Momembyhára,
kuñañangarekohára, Mbo’erekokuaahára, Tembikuaaty Tekombo’e Yvate,
kuaapy Mhohapekuaahára, kuñakarai Rosa Ocampos Mora, 34 arýma
omba’apo hague tasyo Materno Infantil Trinida- pe. Supervisora Nacional
Pronaside ha Tesãimyasaihára Tasyoguasu IPS- pe.
Nyselly Burgos oñemoarandúva’ekue Mbo’ehaovusu Tetãygua Paraguaýpe
(UNA) kuñarekokuaahára ha Momembyhára omba’apo tasyo San Lorenzo ha
Sanatorio Samaritano- pe arapokõi jave.

57
VORE V- MOJOAJUHA
5.1 Tekove rapykuere
Mria Ysabel González Gavilan:
Hekovesẽva’ekue 28 jasypa 1994- me tetã vore San Pedro táva Yrybucuá-pe
peteĩhamegua memby kuña; isy Ysabel Gavilan ha itúva karai Enrique González
Gavilan. Oñemoarandu ñepyrũ Mbo’ehao San Nicolas papapy 2972, ary 2000-
2006, ombojoapývo mbo’epy mbytepegua Mbo’ehao San Nicolas-pe avei ary
2012 peve. Ary 2019 –me omohu’ã Mbo’ehára Guarani Ñe’ẽme, I.E.S.
Ateneo de Lengua y Cultura Guarani, Regional Fernando de la Mora - ÓgaTee.
Ko arýpe omohu’ãta Mbo’ekuaahárarã Guarani Ñe’ẽme; I.E.S. Ateneno de
Lengua y Cultura Guarani, Regional Fernando de la Mora – Óga Tee, ary 2020.
5.2 Porandueta
ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARARNI REGIONAL

FERNANDO DE LA MORA ÓGA-TEE PORANDU
1- Ha’egueteri piko kuñáme peteĩ apañuái yvy ape áari mba’asy poreno
rupive
He’ẽ……. -Nahániri…….. -
Ndaikuaái……..
2- Mávapa hetave pe mba’asy poreno rupive apytépe
VIH…… -Sífilis…… -Gonorrea……..

–HPV………
3- Reikuaápa araka’e rehova’erã pohanohárape
Nderasy mboyve…… -Nderasy rire…… -Nderasy aja…… - Rehonte

rejechauka…….
4- Reikuaápa pohã ojeporúva oñepohãno hag̃ua mba’asy
porenoguigua

58
Aikuaa………… - Ndaikuaái……….
5- Mba’épa ikatu jajapo jajokove hag̃ua kuñáre mba’asy porenoguigua
Ñehekombo’e ógape…….. - Ñehekombo’e mbo’ehaópe……… - Ñomongeta

rupive……..
6- Mba’asy poreno rupive ikatúpa ojejokove kóicha
Jejoko porenógui……. - Reiporu porã tembo ryru…….. - Ani reguereko

poreno reikuaa’ỹva ndive
7- Kuña oguerekóva mba’asy omombe’uva’erãpa
Iñirũme……. – Tasyópe…….. – Avavépe………
8- Oikópa marandu opa tetãme ko mba’asýre
Heẽ ojeguereko……. - Nahániri……. - Ndaikuaái…….
9- Reikuaápa mba’égui oiko mba’asy VIH
Aikuaa……. - Ndaikuaái……..
10- Ikatúpa okuerajey kuña hasyva’ekue mba’asy porenógui
Heẽ ojekuerajey……. – Nahániri…….
5.3 Ta’anga
1- Ha’egueteri piko kuñáme peteĩ apañuái yvy ape áari mba’asy
poreno rupive
2- Mávapa hetave pe mba’asy poreno rupive apytépe

59
3- Reikuaápa araka’e rehova’erã pohanohárape
4- Reikuaápa pohã ojeporúva oñepohãno hag̃ua mba’asy

porenoguigua

60
5- Mba’épa ikatu jajapo jajokove hag̃ua kuñáre mba’asy

porenoguigua
6- Mba’asy poreno rupive ikatúpa ojejokove kóicha
7- Kuña oguerekóva mba’asy omombe’uva’erãpa
8- Oikópa marandu opa tetãme ko mba’asýre

61
9- Reikuaápa mba’égui oiko mba’asy VIH
10- Ikatúpa okuerajey kuña hasyva’ekue mba’asy porenógui

62

63
5.4 Apopyrã

Oñemboajéva Léi 2574 rupi, hekosã’ỹ ha iñarandurekóva ÓGA
TEE- REGIONAL FERNANDO DE LA MORA
MBO’EKUAAHARARÃ GUARANI ÑE’ẼME
APOPYRÃ
Ñe’ẽrã: “Kuña mba’asy guerova poreno rupive’’
Ñe’ẽrã’i: “kuña 20 ary guive 30 ary peve mba’asy guerova porenorupive
jeikuaa Mboehaovusu UTCD Fernando de la mora-pe” .
APOHÁRA
Kuaapy Mbohapekuaahára
Mbo’ekuaahára Ernesto Ríos Velázquez.
Tembiapo Mbohapekuaahára
Mbo’erekokuaahára Johana Paola Piris
Paraguay Retã
2020
64
APOPYRÃ
Ñe’ẽrã: “Kuña mba’asy guerova poreno rupive’’
Ñe’ẽrã’i: “kuña 20 ary guive 30 ary peve mba’asy guerova porenorupive
jeikuaa Mboehaovusu UTCD Fernando de la mora-pe” .
APOHÁRA

65
Fernando de la Mora Táva, 08 jasypoapy 2020
Tembikuaajára: Carlos Antonio Ferreira Quiñonez.
Ateneo de Lengua y Cultura Guarani- Táva Asunción, Motenondehára.
Reimehápe.
Ohaíva: Maria Ysabel González Gavilan temimbo’e mbo’ekuaahararã
Teramoañeteha Papapy 6.214.864, Asunción, oĩva nde poguýpe; oguerahauka
ndéve ha nde rupi tekotevẽvape hembijerure, ojerurévo pytyvõ Mbo’ehára
Ernesto Ríos Velazquez- pe, oisãmbyhy hag̃ua chupe kuaapy
Mbohapekuaahára, ha Mbo’erekokuaahára Johana Paola Piris oisãmbyhy
hag̃ua Tembiapo Mbohapekuaahára; omoneῖgui ha’ekuéra oipytyvõvo chupe ko
kuaa
jehyvykóipe.
Oĩve’ÿre ambue mba’e, maitei rory.
……………….…………………………………..
Téra P y. 6.214.864
Kuaapy Mbohapekuaahára: Mbo’ekuaahára Ernesto Rios Velázquez
________________________________________________
Tembiapo Mbohapekuaahára: Mo’erekokuaahára Johana Paola Piris
_______________________________________________
66
Ñe’ẽra: kuña mba’asy guerova poreno rupive.
Ñe’ẽra’i: kuña 20 ary guive 30 ary peve mba’asy guerova poreno rupive jeikuaa
Mboehaovusu UTCD Fernando de la mora-pe.
1. Mba’erépa
Hetave rupi ojehecha mba’asy guerova poreno rupive; ambue yvypóra rupive
oĩramo oñondive ha kóva ikatu isarambi: tako, tevi avei juru rupive. Ha péicha
ojehu mba’asy guerova mymbachu’i, virus, oikére hetepýpe oĩ 20 opaichagua
mba’asy porenórehegua umiva apytepe oĩ: Clamidia, Herpes genital, Gonorrea,
VIH/SIDA, VPH, SIFILIS ha TRICOMONIASIS.
Opavave mba’asy poreno rehegua ohupyty kuña ha kuimba’épe; katu kuñame
ome’ẽvaive. Peteĩ kuña hyeguasúpe oguerekóvo mba’asy poreno rehegua
ome’ẽvaikuaa pe mitãme.
Umi pohãnguéra oipohãnokuaa, omboguatakuaa umi mba’asy poreno rupive
ome’ẽva mymbachu’i pyteha. Ndáipori pohã omonguérava mba’asy poreno
rehegua oikóva virus-gui; umi pohã oñangarekokuaa jesarekopy pe mba’asy.
Pe temboryru ojeipuruporãvo sa’ive oita mba’asy; terã katu upéichaverõ
ndojokopái pe mba’asy poreno rupive ikatu osoro terã oñembyái.
Che rembikuaareka rupive aikuaavéta mba’éichapa oñeñeñangarekova’erã
kuñanguéra 20 ary guive 30 ary peve mba’asy guerova poreno rupive rehegua
oñemboyke ojekuaavévo hesegua Guaraníme.
Amboguatáta jeporekapy UTCD- Pe, Mbo’ehaovusu opytáva Central yvypehẽ,
Fernando de la Mora Távape, ajapóta porandu kuñanguérape ikatuhag ̃uaicha
omoño’õ marandu ko mba’e rehe. Kóva rupive Ateneo orekóta ñehesa’ỹjo

67
mba’asy guerova poreno rupi ojehaíva Guaraníne ha Paraguay retãme
okakuaavéta ohóvo ñane ñe’ẽ ha che ikatukuaáta amohu’ã mbo’esyry
mbo’ekuaahárarã.
2. Apañuãi
Ahecha ivaiha mba’asy péicha oikóva; upévare che añeporandu:
Porandu tuichaháicha
Ojehechápa mba’asy guerova poreno rupive rehegua Mbo’ehaovusu UTCD
Fernando de la Mora-pe.
Porandu ñemboja’o
- Oikuaápa kuñanguéra mba’éicha oñangarekova’erã ijehe
Mbo’ehaovusu UTCD Fernando de la Mora- pe.
- Mba’éichapa ikatu oñehekombo’e mba’asy guerova poreno rupive kuña
Mbo’ehaovusu UTCD Fernando de la Mora- pe
- Oñamindu’úpa kuñanguéra oguereko mboyve poreno ikatuha oipyhy
mba’asyvai Mbo’ehaovusu UTCD Fernando de la Mora- pe.
- Moõpa oñeikotevẽ oñemombareteve ñehekombo’e mba’asy guerova
poreno rupive jeikuaa UTCD Fernando de la Mora-pe.
3. Hupytyrã
Kuñanguéra oguerekóva 20 ary guive 30 ary peve Mbo’ehaovusu UTCD
Fernando de la Mora- ygua, oikuaáramo oñangarekóva’erãha ijehe
oguerekomboyve poreno ikatúta omboyke térã ojehekýi mba’asy poreno

68
rehegua jeguerovágui, upéicharamo oĩta heta oipyhy’ỹva térã imbovyvéta
yvórape kuña oguereko ýrõ oroguatáva mba’asy poreno rupive rehegua.
4. Jehupytyrã
4.1 Jehupytyvoirã
Ahesa’ỹijo mba’asy poreno rupive guerova rehagua kuña 20 ary guive 30 ary
peve Mboehaovusu UTCD Fernando de la Mora-pe.
4.2 Jehupytyvoirãite
- Aikuaa kuñanguéra 20 ary guive 30 ary peve mba’e’éichapa
oñangarekova’erã ijehe mba’asy poreno rupive guerovágui
Mbo’ehaovusu UTCD Fernando de la Morape.
- Ajapo mba’éichapa oñehekombo’e mba’asy poreno rupive guerova kuña
20 ary guive 30 ary peve Mbo’ehaovusu UTCD Fernando de la Mora- pe.
- Amohenda kuñanguéra 20 ary guive 30 ary peve oñakangueta hag ̃ua
poreno ogueroko mboyve ani oipyhy mba’asy guerova Mbo’ehaovusu
UTCD Fernando de la Morape.
- Amomba’e jehekombo’e ñemombarete oñeikotevẽva mba’asy guerova
poreno rupive jeikuaa kuña 20 ary guive 30 ary peve Mbo’ehaovusu
UTCD Fernando de la Mora- pe.

69
5. Moambueha
5.1 Moambueha Sãsóva
Ko moambueha sãsóva nda’ijái ambue poguýpe. Upéicha rupi heko sãso ha
ipype oñehesa’ỹijóta guaraníme: Kuña mba’asy guerova poreno rupive 20 ary
guive 30 ary peve jeikuaa; Mbo’ehaovusu UTCD Fernando de la Mora-pe.
5.2 Moambueha Sãso’ỹva
Kuñanguéra rekovai ojapyhykuaa chupekuéra mba’asy vai.
Ogayguakuéra ndohekombo’eiva imemby mba’éichapa oñangarekova’erã
ijehe.
Kuña hyeguasu jave noñepohãnóiramo hekópe, oguerovakuaa mitãra’ýre.
Avakuéra imboriahúva ndoguerekóiva ohepyme’ẽ hag̃ua pohãre ha
oñepohanoka hag̃ua.
6. Tembikuaareka ñemohenda
70
6.1 Hetepy rupi: Tembikuaa mba’ereguáva
Ko tembikuaa mba’ereguáva omombe’u mba’éichapa mitakuñanguéra
oguerekóva 20 ary guive 30 ary peve oĩ oguerekóva mba’asy guerova poreno
rupive rehegua; upéicha rupi ha’e tembikuaareka mba’ereguáva.
6.2 Jehupytyrã rupi: Tembikuaareka ha’etéva
Ko tembiapo rupive ojehechaukáta mba’eichagua mba’asyvai poreno rehegua oĩ
ha mba’éichapa oñeñangarekova’erã. Mbo’ehaovusu UTCD central-pe.
Upévare oike Tembikuaareka hembiasateéva ryepýpe.
6.3 Ipysokue rupi: Tembikuaarekapavẽ
Ojehechauka hag̃ua ko tembijeporeka kuñanguéra 20 ary guive 30 ary peve
mba’asy guerova poreno rupive jeikuaa Mbo’ehaovusu UTCD central táva
Fernando de la Mora-pe. Upéicha rupi oñemohenda tembikuaareka michĩvéva
apytépe.
6.4 Hi’arekue rupi: Tembikuaareka hi’are’íva
Ko tembiapo hérava kuña mba’asy guerova poreno rupive 20 ary guive 30 ary
peve jeikuaa Mbo’ehaovusu UTCD Fernando de la mora-pe. Oñemohenda
hi’are’iva ryepype ojepuru sa’i ára oñemohenda hag̃ua ko jehaypyvo.

71
6.4 Heñoiha rupi: Tembikuaareka mombe’upýva
Ko tembikuaareka jeporeka hérava kuña mba’asy guerova poreno rupive 20 ary
guive 30 ary peve jeikuaa Mbo’ehaovusu UTCD Fernando de lamora-pe.
Oñemohenda tembikuaareka añeteva ryepype ojeipuru rupi opaichagua
jehaipyre.
6.5 Hembiasakue rupi: Tembikuaareka hembiasateéva
Ko mba’apoha ha’e tembikuaareka hembiasateeva oñeporandutare terã katu
ojejapo ñe’ẽjovai.
7. Aty
Ko tembikuaareka ajapotava mbo’ehaovusu UTCD central kuñanguérape;
opytáva Avda Santa Teresa- Táva Fernando de la mora-pe. Upe
Mbo’ehaovusúpe oĩ:
Mopotihára 5
Pytyvõhára 8
Tuichaháicha 133
8. Atyvore

72
Ko tembikuaareka ojejapotava mbo’ehaovusu UTCD central; oĩ heta kuña 133
rupi ha umiva apytegui che aiporavota 50 kuña 20 ary guive 30 ary peve ikatu
hag̃uaicha ojeikuaa mba’asy guerova porenórupive. Poranduhaipy ha
ñe’ẽjovake.
Upépe niko oĩ tuichaháicha 133
9. Kuatiañe’ẽita
9.1 Arandukaita
• Manual Merck de información médica general. Oceano
Representaciones 2010.
• Farreras Rozman medicina interna. Edicion XVIII Volumen II.
9.3 Ñandutiveve
Medineplus. Enfermedades de transmisión sexual. Consultado el dia 28 de
agosto 2020. Disponible en internet.
https://medineplus.gov.spanish

73
Plannedparenthood. Enfermedades de transmisión sexual. Consultado el día
26 de Agosto 2020. Disponible en internet.
https://www.plannedparentood.org
Cigna. Enfermedades de transmisión sexual. Consultado el día 15 de Agosto
2020 https://www.cigna.com
Tembiapo arapa’ũ. Cronograma de Trabajo

Arange 04/ 04/ 11/ 18/ 01/ 22/ 18/ 24/ 07/ 21/ 28/ 12/ 19/
07/ 07/ 08/

Tembiaporâ 07/ 07/ 08/ 09/ 10/ 11/ 11/ 11/ 12/ 20. 12/
20.
20. 20. 20. 20. 20. 20.
20. 20. 20. 20.
20.
Ñe’êrâ
poravo

74
Tembikuaare
ka
Apañuâi
Tembikuaare
ka hupytyrâ.
Tembikuaare
ka
moambueha.
Tembikuaare
ka ra’â paha.
Tembiapo
renonde.
Aranduka
poreka
retepy.
Arankuka
mbojoapy
pyahúva.
Haisyry
mbohasa.

75
Ñomongeta
opaichagua.
Mohu’â apo.
Ahechakuaa
tembiapo
paha.
Tembiapo
mombe’u.

76

Tesis Ysabel González PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tesis Ysabel González PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MBO’EHAOVUSU TEKOMBO’E YVATEVE

ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI

Oñemboajéva Léi 2574 rupi, hekosã’ỹ ha iñarandurekóva

ÓGA TEE- REGIONAL FERNANDO DE LA MORA

MBO’EKUAAHARARÃ GUARANI ÑE’ẼME APOPYRÃ

“Kuña mba’asy guerova poreno rupive’’

Mboehaovusu UTCD Fernando de la Mora-pe”

Maria Ysabel González Gavilan Kuaapy

Mbo’ekuaahára Ernesto Ríos Velázquez.

Mbo’erekokuaahára Johana Paola Piris

Fernando de la Mora- Paraguay Retãme

“Kuña mba’asy guerova poreno rupive’’

Mboehaovusu UTCD Fernando de la mora-pe”.

MARIA YSABEL GONZÁLEZ GAVILAN

Kuaarekachauka’ypy ojehupyty hag̃ua

ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI

ÓGA TEE-REG. FERNANDO DE LA MORA

Ore: Prof. Lic. Ernesto Rios Velázquez (kuaapy Mbohapekuaahára) ha Mag.

Johana Piris Segovia Samudio (Taperekokuaaty Mbohapekuaahára),

romba’apokatúva Fernando de la Mora Távape, Mbo’ehaovusu Tekombo’e

Yvateve, Ateneo de Lengua y Cultura Guarani, Mbo’erekokuaahararã

mbo’esyry, romoneĩ ko tembiaporã oñembo’apéva: “Kuña mba’asy guerova

poreno rupive”. Ojapova’ekue Maria Ysabel González Gavilan CON CI,

6.214.864 ikatuhag̃uáicha ombohovake Mbo’ehára Atyvusu renondépe.

Remoañetévo ore remiandu, romboguapy ore réra ko kuatiáre.

Fernando de la Mora Táva, 19 jasypakõi 2020-pe

Kuaapy Mbohapekuaahára: Mbo’ekuaahára Ernesto Ríos Velazquez

MBO’EHAOVUSU TEKOMBO’E YVATEVE

ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI

Oñembo’ajéva Léi 2574 rupi, hekosa’ỹva ha iñarandurekóva

ÓGA TEE- REG. FERNANDO DE LA MORA

Maria Ysabel Gonzále Gavilan

Omoneĩpyre kuatiakatu papapy……….rupi, 19 jasypakõi 2020.

ojeykekóre che ykére tapiaite, mbo’eharakuérape ohechaukáre mbo’epy rape.

Segovia-pe cheipytyvõre tembiapópe.

Aguyjepavẽ tekovépe ohechaukáre akói ára iporãha ñañeha’ã mbarete pe

ojehu mba’asy guerova mymbachu’i, virus, oikére hetepýpe oĩ 20 opaichagua

VIH/SIDA, VPH, SIFILIS ha TRICOMONIASIS.

Opavave mba’asy poreno rupive ohupyty kuña ha kuimba’épe; katu kuñáme

ome’ẽvaive. Peteĩ kuña hyeguasúpe oguerekórõ mba’asy poreno rupive

Umi pohãnguéra oipohãnokuaa, ombovevúi hag̃ua umi mba’asy poreno rupive,

ome’ẽva mymbachu’i pytehai. Pohã irundy mba’asy poreno rupivegua

omonguera; umi ambuére pohã oñangarekokuaa jesarekopýpe ombovevúivo

Pe temboryru ojeiporuporãrõ sa’ive oĩta mba’asy; katu upéichaverõ jepe

ndojokopái ha ndopamo’ãi pe mba’asy poreno rupive, ikatu osoro térã

Che rembikuaareka rupive aikuaaukáta mba’éichapa oñangarekova’erã

toñeñamindu’u ojeikuaavévo hesegua Guarani ñe’ẽme.

MARIA YSABEL GONZALEZ GAVILAN 2020

Fernando de la Mora Távape, ajapóta porandu kuñanguérape ikatuhag̃uáicha

amono’õ marandu ko mba’e rehe. Kóva rupive Ateneo de Lengua y Cultura

Guarani oguerekóta ñehesa’ỹijo mba’asy guerova poreno rupive ojehaíva ñe’ẽ

Guaraníme ha Paraguay retãme okakuaavéta ohóvo ñane ñe’ẽ ha che

ikatukuaáta amohu’ã mbo’esyry mbo’ekuaahárarã.

Ahecha ivaiha mba’asy péicha oikóva; upévare che añeporandu :

Ojehechápa mba’asy guerova poreno rupive rehegua Mbo’ehaovusu UTCD

Oikuaápa kuñanguéra mba’éicha oñangarekova’erã ijehe Mbo’ehaovusu UTCD

Fernando de la Mora- pe.

Mba’éichapa ikatu oñehekombo’e mba’asy guerova poreno rupive kuña

Mbo’ehaovusu UTCD Fernando de la Mora- pe

Oñamindu’úpa kuñanguéra oguereko mboyve poreno ikatuha oipyhy

mba’asyvai Mbo’ehaovusu UTCD Fernando de la Mora- pe.

Moõpa oñeikotevẽ oñemombareteve ñehekombo’e mba’asy guerova poreno

rupive jeikuaa UTCD Fernando de la Mora-pe.