Điện cơ bản

Pub. No.
: CB2 – EL- 02
ÑIEÄN OÂ TOÂ CÔ BAÛN

TAØI LIEÄU
HUAÁN LUYEÄN CÔ BAÛN
COÂNG TY OÂ TOÂ ISUZU-VIEÄT NAM

ISUZU –ÑIEÄN OÂTOÂ CÔ BAÛN
MUÏC LUÏC
Trang
1 Ñieän söû duïng treân oâtoâ 1
1-1 Ba taùc ñoäng cuûa doøng ñieän 1
1-2 Caùc loaïi doøng ñieän 2
1-3 Caùc ñôn vò ñöôïc duøng 4
1-4 Ñieän aùp vaø doøng ñieän 5
1-5 Ñieän trôû 7
2 Maïch ñieän 10
2-1 Kyù hieäu duøng trong maïch ñieän 10
2-2 Sô ñoà ñieän 11
3 Ñònh luaät Oâm vaø doøng ñieän 1 chieàu DC 12
3-1 Ñònh luaät Oâm 12
3-2 Noái ñieän trôû 13
3-3 Doøng ñieän moät chieàu DC 18
3-4 Phuï taûi 18
3-5 Chaäp maïch (ngaén maïch) vaø hôû maïch 19
3-6 Suït aùp 19
3-7 Chöùc naêng sinh nhieät cuûa doøng ñieän 21
3-8 Coâng suaát vaø ñieän naêng 22
4 Nam chaâm vaø töø tröôøng 23
4-1 Ñaëc ñieåm cuûa nam chaâm 23
4-2 Nam chaâm vónh cöûu 24
4-3 Löïc taùc ñoäng giöõa caùc cöïc 25
5 Töø tröôøng taïo thaønh bôûi doøng ñieän 26
5-1 Minh hoïa veà chieàu doøng ñieän 26
5-2 Quy taéc vaën nuùt chai 26
5-3 Töø tröôøng taïo thaønh trong cuoän daây 27
5-4 Quy taéc baøn tay traùi (Fleming) 29
5-5 Caûm öùng ñieän töø 31
5-6 Quy taéc baøn tay phaûi (Fleming) 32
6 Töï caûm vaø hoã caûm 34
6-1 Töï caûm 34
6-2 Hoã caûm 35
7 Caùc boä phaän duøng trong maïch ñieän 36
7-1 Bieán trôû 36
7-2 Rô le 37
7-3 Coâng taéc löôõi gaø 38
7-4 Tuï ñieän 40
8 Baùn daãn 43
8-1 Chaát baùn daãn loaïi P vaø loaïi N 45
8-2 Ñi oát (loaïi tieáp giaùp p-n) 46
8-3 Ñi oát Zeâne (ñi oát oån aùp) 48
8-4 Ñi oát phaùt quang (LED) 49
8-5 Ñi oát quang (teá baøo quang ñieän). 50
8-6 Transistor 51
8-7 Ñieän trôû nhieät (thermistor) 59
9 IC (Integrated Circuit – Maïch ñieän tích hôïp) 61
9-1 IC töông töï (analog) 61
9-2 IC kyõ thuaät soá 61
10 Ño doøng ñieän, ñieän aùp, ñieän trôû 66
10-1 Caáu taïo cuûa ñoàng hoà ño ñieän loaïi duøng kim 66
10-2 Caùch noái 1 am pe keá 67
10-3 Caùch noái 1 voân keá 67
10-4 Caùch ño ñieän trôû baèng ñoàng hoà ñieän 68
10-5 Caùch söû duïng ñoàng hoà ñieän loaïi duøng kim 69
10-6 Thao taùc ñoàng hoà ñieän loaïi hieän soá 73
ISUZU –ÑIEÄN OÂTOÂ CÔ BAÛN 1
1- Ñieän söû duïng treân oâtoâ.

1-1- Ba taùc ñoäng cuûa doøng ñieän.
Duø caùc thieát bò ñieän treân oâtoâ coù raát nhieàu chöùc naêng ñöôïc moâ taû trong hình 1-1, nhöng coù theå toùm taét coâng
duïng cuûa ñieän qua 3 loaïi taùc ñoäng: nhieät, hoùa hoïc vaø töø. Chuùng ñöôïc goïi laø 3 taùc ñoäng cuûa doøng ñieän.
+ Taùc ñoäng nhieät: Bieán ñoåi ñieän naêng thaønh nhieät naêng (Doøng ñieän ñi qua ñieän trôû cuûa moät chaát daãn ñieän seõ
sinh nhieät).
Bu gi xoâng Boùng ñeøn Caàu chì.
+ Taùc ñoäng hoùa hoïc: Phaûn öùng hoùa hoïc hoaëc hieän töôïng ñieän phaân xaûy ra khi coù doøng ñieän ñi qua dung dòch
ñieän phaân (Bình ñieän oâtoâ öùng duïng taùc ñoäng naøy cuûa doøng ñieän).
Bình ñieän
+ Taùc ñoäng töø: Bieán ñoåi ñieän naêng thaønh cô naêng hoaëc ngöôïc laïi. Noù cuõng laøm thay ñoåi daïng vaø ñaëc tính
cuûa doøng ñieän ñaõ cho.
(Doøng ñieän ñi qua 1 daây daãn hoaëc cuoän daây seõ taïo ra töø tröôøng ñoái vôùi khoâng gian xung quanh)
Maùy khôûi ñoäng Maùy phaùt ñieän Rô le Cuoän daây ñaùnh löûa
Hình 1-1 Ba taùc ñoäng cuûa doøng ñieän
Hình 1-1 lieät keâ caùc chöùc naêng vaø taùc ñoäng cuûa caùc thieát bò ñieän. Tuy nhieân, neân nhôù raèng caùc chöùc naêng
naøy coù theå ñoàng thôøi thöïc hieän treân cuøng moät thieát bò. Chaúng haïn, taùc ñoäng nhieät coù theå coù treân 1 saûn phaåm
ñöôïc thieát keá duøng taùc ñoäng töø.
Phoùng ñieän ( moät trong nhöõng chöùc naêng khaùc)

Neáu taêng daàn ñieän aùp trong 1 khoaûng caùch nhaát
ñònh, doøng ñieän ñi qua khoaûng caùch ñoù seõ baét ñaàu
xuaát hieän ôû moät ñieän aùp nhaát ñònh. Hieän töôïng naøy
goïi laø phoùng ñieän vaø ñöôïc öùng duïng treân bugi oâtoâ.
Hình 1-2 Tia löûa.
1
1-2 Caùc loaïi doøng ñieän

Doøng ñieän coù nhieàu loaïi, nhöng oâtoâ söû duïng doøng ñieän 1 chieàu (DC) vaø xung ñieän.
(1) Doøng ñieän 1 chieàu (DC - Direct Current)

Doøng ñieän 1 chieàu (DC) laø doøng ñieän maø chieàu vaø ñoä lôùn
khoâng ñoåi theo thôøi gian. Bình ñieän oâ toâ vaø pin duøng loaïi doøng
ñieän naøy.
Hình 1-3 Doøng ñieän moät chieàu

(2) Doøng ñieän xoay chieàu (AC - Alternating Current)
AC laø doøng ñieän maø chieàu vaø ñoä lôùn thay ñoåi theo thôøi gian.
Ñieän söû duïng cho sinh hoaït ôû nhaø laø loaïi ñieän naøy. Soá chu kyø
laëp laïi trong 1 giaây ñöôïc goïi laø taàn soá.
(Taàn soá cuûa maïng ñieän hieän nay laø 50 Hz hoaëc 60 Hz)
Hình 1-4 Doøng ñieän xoay chieàu
(3) Doøng ñieän xung

Laø loaïi doøng ñieän maø ñoä lôùn cuûa noù phuï thuoäc vaøo thôøi gian nhöng chieàu vaãn giöõ cuøng chieàu..
Hình 1-5 Doøng ñieän xung
2
(Giaù trò hieäu duïng cuûa doøng ñieän xoay chieàu)

Vì doøng ñieän xoay chieàu thay ñoåi theo thôøi gian, vì vaäy caàn phaûi xaùc ñònh thôøi ñieåm ñeå ñoïc giaù trò doøng
ñieän hoaëc ñieän aùp cuûa noù. Khi xem xeùt 1 doøng ñieän xoay chieàu naøo ñoù maø ñieän aùp laø 100 V vaø doøng ñieän
laø 15 A, nhöng chuùng khoâng noùi leân giaù trò lôùn nhaát hay trung bình, maø chuùng laø giaù trò hieäu duïng cuûa
doøng ñieän. Döôùi ñaây moâ taû veà giaù trò hieäu duïng.
Giaù trò töùc thôøi: Moät giaù trò ñöôïc ño taïi baát kyø ñieåm naøo treân ñöôøng cong hình sin ôû hình beân phaûi.
Giaù trò lôùn nhaát: Ñænh cuûa hình sin ôû hình beân phaûi.
Giaù trò hieäu duïng = Giaù trò lôùn nhaát / 2
= Giaù trò lôùn nhaát / 1,414
= 0,070 x Giaù trò lôùn nhaát
Hình 1-6 Quan heä giöõa giaù trò lôùn nhaát vaø giaù trò
hieäu duïng cuûa doøng ñieän xoay chieàu.
Nhieät trò do doøng ñieän xoay chieàu AC taùc ñoäng qua 1 ñieän trôû nhaát ñònh ñöôïc tính baèng nhieät trò cuûa doøng
ñieän DC töông ñöông vôùi : giaù trò lôùn nhaát / 2 (giaù trò hieäu duïng)
Hình 1-7 Giaù trò hieäu duïng
3
1-3 Caùc ñôn vò ñöôïc duøng

Ñieän aùp theå hieän ñoä lôùn cuûa söùc ñieän ñoäng (E) vaø ñôn vò laø Volt (V)
Doøng ñieän theå hieän doøng chaûy cuûa ñieän (I) vaø ñôn vò laø Ampe (A).
Ñieän trôû ñöôïc coi laø chaát hoaëc 1 taùc ñoäng laøm caûn trôû doøng ñieän (R) vaø ñôn vò laø OÂm (Ω)
Teân goïi Kyù hieäu* Ñôn vò

Ñieän aùp E V (Volt)
Doøng ñieän I A (Ampe)
Ñieän trôû R Ω (Oâm)
Baûng 1-1 Kyù hieäu vaø ñôn vò
* Kyù hieäu ôû ñaây ñöôïc duøng baèng coâng thöùc hoaëc bieåu thöùc toaùn hoïc.
I: Cöôøng ñoä doøng ñieän
E: Ñoä lôùn söùc ñieän ñoäng
R: Ñieän trôû
Baûng bieán ñoåi ñôn vò: (caùc oâ troáng khoâng söû duïng trong söûa chöõa ñieän oâ toâ)
µ (micro) M (mill) Giaù trò goác k (kilo) M (mega)

Moät phaàn trieäu Moät phaàn ngaøn 1 laán 1000 laàn 1 trieäu laàn
µV MV V kV
µA mA A
W kW
Ω kΩ MΩ
Hz kHz MHz
Baûng 1-2 Baûng bieán ñoåi ñôn vò
Ví duï:
0,03 A = 300 mA
0,2 kΩ = 200 Ω
20mV = 0,02 V
4
1-4 Ñieän aùp vaø doøng ñieän

(1) Quan heä giöõa ñieän aùp, ñieän theá, hieäu ñieän theá vaø doøng ñieän
Khi 2 bình nöôùc ñöôïc noái vôùi nhau baèng 1 oángbhình 1-8, nöôùc seõ töø bình A cao hôn chaûy xuoáng bình B
thaáp hôn.
Hieän töôïng treân cuõng coù theå giaûi thích ñoái vôùi hieän töôïng ñieän vaø thay baèng caùch noùi sau:
Möùc nöôùc → Ñieän theá
Cheânh leäch möùc nöôùc → Hieäu ñieän theá (ñieän aùp)
Doøng nöôùc → Doøng ñieän
Hieäu ñieän theá thöôøng ñöôïc coi laø ñieän aùp (hình 1-9)
Hình 1-8 Ñieän aùp vaø doøng ñieän
Hình 1-9 Ñieän aùp vaø doøng ñieän moät chieàu Hình 1-10 Khi khoâng coù hieäu ñieän theá
Khi möùc nöôùc ôû bình A vaø bình B baèng nhau, thì nöôùc seõ khoâng chaûy (Hình 1-10)
Cuõng nhö vaäy, doøng ñieän seõ ngöøng neáu khoâng coù hieäu ñieän theá giöõa caùc vaät daãn ñieän. Trong tröôøng hôïp naøy,
ñieän aùp ñeå taïo doøng ñieän laø khoâng coù. Do ñoù, phaûi coù hieäu ñieän theá thì môùi coù doøng ñieän.
5
(2) Ñieän aùp cô baûn ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh möùc ñieän theá ñaõ cho
Ñieän theá ñaát (maùt) ñöôïc cho laø 0V vaø ñöôïc duøng laø goác ñeå xaùc ñònh giaù trò cuûa 1 ñieän theá ñaõ cho.
Maëc duù ñieän theá ñoái vôùi ñaát thöôøng ñöôïc duøng laø ñieän aùp goác, nhöng ñoái vôùi ngaønh coâng nghieäp oâ
toâ thì cöïc aâm (-) cuûa bình ñieän ñöôïc xem laø maùt (ñieän theá 0).
Khi so saùnh vôùi vieäc söû duïng bình nöôùc thì ñaùy cuûa bình coù theå ñöôïc coi laø muùc 0.
Hình 1-11 Ñieän theá goác
“1,5 V” hoaëc “ 12V” trong 1 “pin khoâ 1,5V” hoaëc

“bình ñieän 12V” nghóa laø hieäu ñieän theá giöõa cöïc
döông vaø aâm cuûa nguoàn ñieän. Vì ñieän theá cuûa cöïc
aâm (-) ñöôïc coi laø ñieän theá maùt (0V) trong maïch
ñieän oâtoâ, neân caùc giaù trò treân theå hieän ñieän theá treân
cöïc döông (+).
Hình 1-12
(3) Söùc ñieän ñoäng vaø nguoàn cung caáp ñieän
Söùc ñieän ñoäng bieåu thò 1 daïng naêng löôïng ñieän ñöôïc duøng cho vieäc duy trì doøng ñieän ñi lieân tuïc nhôø daây ñieän.
Khi taïo ra doøng nöôùc chaûy lieân tuïc tôùi bình A nhö ñöôïc thaáy treân hình 1-13, caàn phaûi chuaån bò 1 thieát bò nhaát
ñònh ñeå duy trì söï cheânh leäch möùc nöôùc giöõa 2 bình. Töông töï ñoái vôùi doøng ñieän, cuõng caàn phaûi coù vaøi caùch
ñeå duy trì hieäu ñieän theá hoaëc ñieän aùp. Söùc ñieän ñoäng laø naêng löôïng ñieän döôïc duøng ñeå duy trì hieäu ñieän theá
giöõa 2 vaät daãn ñieän ñeå taïo neân 1 doøng ñieän khoâng ñoái. Ñoä lôùn cuûa söùc ñieän ñoäng ñöôïc bieåu thò baèng
ñieän aùp vaø ñôn vò laø Volt (V)
Thieát bò duøng taïo ra söùc ñieän ñoäng laø nguoàn caáp ñieän.
Hình 1-13 Söùc ñieän ñoäng vaø nguoàn cung caáp ñieän
6
1-5 Ñieän trôû

Moät löïc laøm caûn doøng ñieän ñöôïc goïi laø ñieän trôû. Cuõng gioáng nhö nöôùc chaûy qua oáng gaëp nhieàu möùc caûn khaùc
nhau tuyø thuoäc vaøo ñöôøng kính, chieàu daøi vaø ñoä trôn cuûa thaønh oáng, 1 vaät daãn ñieän lôùn hôn thì seõ cho doøng
ñieän lôùn hôn ñi qua vaø vaät daãn ñieän daøi hôn thì chæ cho ñöôïc doøng ñieän nhoû hôn qua. Vì vaäy, vaät daãn coù ñieän
trôû nhoû hôn thì seõ cho doøng ñieän lôùn hôn ñi qua. Ngöôïc laïi, ñieän trôû lôùn hôn seõ cho doøng ñieän nhoû hôn ñi qua.
Kích thöôùc vaø ñieän trôû vaät daãn (gioáng nhö quan heä Ñieän
thaáy treân hình veõ giöõa möùc nöôùc vaø chieàu daøi oáng)
Hình 1-14 Ñieän trôû
Caùc yeáu toá sau goùp phaàn vaøo laøm thay ñoåi giaù trò ñieän trôû:
(1) Tieát dieän daây daãn (Tieát dieän lôùn thì taïo
ra ñieäntrôû nhoû) … A (cm2) Quan heä naøy coù theå toùm taét
(2) Chieàu daøi daây daãn (chieàu daøi lôùn seõ baèng bieåu thöùc sau:
sinh ñieän trôû lôùn hôn l (cm) l
(3) Vaät lieäu daây daãn (saét, ñoàng cho R = ρ -------
pheùp doøng ñieän ñi qua deã hôn) ρ (Ω.cm) A
(4) Nhieät ñoä daây daãn (Nhieät ñoä cao hôn seõ
laøm taêng ñieän trôû ôû haàu heát kim loaïi)
(Ñieän trôû suaát)

Muïc (3) ôû treân ñöôïc goïi laø ñieän trôû suaát vaø ñöôïc coi laø giaù trò ñieän trôû ñaëc tröng cho 1 mieáng kim loaïi
vuoâng coù chieàu daøi moãi caïnh laø 1 cm.
Hình 1-15 Ñieän trôû suaát
7
(1) Chaát daãn ñieän vaø chaát caùch ñieän

Vaät lieäu coù theå chia ra thaønh caùc nhoùm theo tính daãn ñieän nhö sau:
Chaát daãn ñieän: Cho pheùp doøng ñieän ñi qua toát hôn (hoaëc coù ñieän trôû nhoû hôn)
Chaát caùch ñieän: Khoâng cho pheùp doøng ñieän ñi qua (hoaëc coù ñieän trôû lôùn hôn)
Chaát baùn daãn: Tính daãn ñieän coù theå thay ñoåi tuøy thuoäc caùc ñieàu kieän khaùc nhau.
(2) Chaát daãn ñieän

1- Ñieän trôû suaát ρ
Ñieän trôû suaát thay ñoåi theo vaät lieäu.
Baïc Ñoàng ñoû Ñoàng thau Nhoâm Saét
Tính daãn ñieän cao Tính daãn ñieän thaáp
Ñaét Reû
Ñoàng ñoû ñöôïc duøng cho daây daãn ñieän oâ toâ vì lyù do giaù caû vaø tính naêng söû duïng.
2- Nhieät ñoä vaø ñieän trôû cuûa chaát daãn ñieän

Giaù trò ñieän trôû phuï thuoäc vaøo nhieät ñoä chaát daãn ñieän.
Nhieät ñoä chaát daãn ñieän thaáp hôn seõ laøm giaûm ñieän trôû.
Nhieät ñoä chaát daãn ñieän cao hôn seõ laøm taêng ñieän trôû.
Khi caáp ñieän cho 1 boùng ñeøn seõ laøm noùng sôïi toùc vaø
laøm taêng ñieän trôû
Hình 1-16 Ñaëc tính nhieät ñoä cuûa kim loaïi
3- Ñieän trôû tieáp xuùc

Neáu 1 coâng taéc ñöôïc ñaët ôû tieáp ñieåm laøm vieäc laâu
daøi (xem hình 1-17) thì doøng ñieän ñi qua ñoù ñeán
moät möùc ñoä naøo ñoù seõ giaûm do ñieän trôû taïo ra taïi vò
trí naøy. Ñieän trôû naøy ñöôïc goïi laø ñieän trôû tieáp xuùc.
Quan heä sau ñaây seõ lieân quan tôùi ñieän trôû naøy:
Dieän tích tieáp xuùc lôùn ñieän trôû tieáp xuùc nhoû
Aùp suaát tieáp xuùc lôùn ñieän trôû tieáp xuùc nhoû Hình 1-17 Ñieän trôû tieáp xuùc
Laøm nhaün beà maët tieáp xuùc seõ giuùp laøm giaûm ñieän trôû tieáp xuùc. Ñieän trôû tieáp xuùc cuõng coù theå ñöôïc
thaáy treân caùc caùc choã tieáp xuùc cuûa giaéc noái, caàu chì rô le.
Vieäc haøn caùc ñieåm tieáp xuùc, duøng caùc voøng ñeäm ñeå xieát caùc choã noái, maï hoaëc laøm veä sinh choã noái
cuõng giuùp cho vieäc giaûm ñieän trôû tieáp xuùc.
8
(Chöùc naêng cuûa ñieän trôû nhö theá naøo?)

Ñieän trôû ñöôïc duøng ñeå ñieàu chænh ñieän aùp vaø doøng ñieän töø nguoàn caáp ñieän vôùi moät möùc ñoä thích hôïp ñeå
noù coù theå ñöôïc söû duïng baèng maïch ñieän noái tieáp.
Duøng ñieän 12 V hoaëc 24V tröïc tieáp tôùi transistor (hình trang 51) coù theå laøm hoûng transistor vì doøng ñieän
lôùn hôn giôùi haïn cho pheùp ñi qua. Trong tröôøng hôïp nhö vaäy, ñieän trôû coù theå ñöôïc duøng ñeå ñònh ra doøng
ñieän vôùi cöôøng ñoä hôïp lyù nhaát.
Treân caùc saûn phaåm cuûa Isuzu, caùc ñieän trôû gaây suït aùp QOSIII vaø ñieän trôû voøi phun ECGI ñöôïc ñaáu noái tieáp
vôùi maïch ñieän ñeå coù theå caáp 1 ñieän aùp thích hôïp tôùi phuï taûi tieáp theo (bu gi xoâng hoaëc voøi phun).
(3) Chaát caùch ñieän

1- Chaát khí: Chuû yeáu laø khí thieân nhieân.
Noù coù ñieän aùp caùch ñieän laø 1000 V ôû khoaûng caùch 1 mm duy trì ôû nhieät ñoä trong phoøng. Khaû
naêng caùch ñieän cuûa khoâng khí taêng leân khi aùp suaát khí quyeån cao hôn.
2- Chaát loûng: Chuû yeáu laø daàu.

Nöôùc nguyeân chaát laø 1 chaát caùch ñieän, nhöng noù thöôøng chöùa taïp chaát, do ñoù nöôùc cho pheùp
doøng ñieän ñi qua
3- Chaát raén: Nhieàu vaät lieäu ñöôïc söû duïng tuøy thuoäc vaøo ñaëc ñieåm cuûa chuùng.
Mica : laø ñieän trôû chòu ñöôïc nhieät vaø ma saùt trong moâ tô (caùch ñieän ôû coå goùp)
Söù : laø ñieän trôû chòu ñöôïc nhieät ñoä cao Laøm bu gi.
Thuûy tinh : Taïo ñoä trong suoát Laøm boùng ñeøn
Nhöïa: Cho pheùp deã cheá taïo hoaëc taïo maøu Laøm giaéc noái vaø nhöõng chi tieát khaùc
Nhöïa vinyl: Meàm vaø deã nhuoäm maøu Laøm daây ñieän vaø baêng keo
Goã, giaáy vaø vaûi: Deã gia coâng vaø reû tieàn Laøm caùc chi tieát nhö rô le.
(4) Chaát baùn daãn

Chaát baùn daãn laøm vieäc vöøa laø chaát daãn ñieän, vöøa laø chaát caùch ñieän tuøy thuoäc vaøo nhieät ñoä vaø ñieän aùp.
Quan heä giöõa nhieät ñoä vaø ñieän trôû treân laø ngöôïc laïi so vôùi chaát daãn ñieän.
Nhieät ñoä chaát baùn daãn thaáp hôn seõ laøm taêng ñieän trôû.
Nhieät ñoä chaát baùn daãn cao hôn seõ laøm giaûm ñieän trôû.
Hình 1-18 Ñaëc tính nhieät ñoä chaát baùn daãn
Vì chaát baùn daãn ñöôïc söû duïng roäng raõi trong vieäc cheá taïo ñi oát vaø transistor, neân vieäc moâ taû chi tieát veà chaát
baùn daãn seõ ñöôïc cung caáp trong phaàn sau cuûa saùch naøy.
9
2. Maïch ñieän
2-1 Kyù hieäu duøng trong maïch ñieän
10
Hình 2-1
2-2 Sô ñoà ñieän

Caùc kyù hieäu quy ñònh ñöôïc duøng trong maïch ñieän ñöôïc theå hieän ôû hình döôùi
Hình 2-2 Sô ñoà maïch ñieän
Khi moät boùng ñeøn ñöôïc noái vôùi nguoàn ñieän nhö sô ñoà hình 2-2, doøng ñieän ñi töø cöïc döông (+) nguoàn ñieän qua
daây daãn, coâng taéc, caàu chì vaø trôû veà cöïc aâm (-) nguoàn ñieän. Sau ñoù, doøng ñieän ñi töø (-) tôùi (+) beân trong
nguoàn ñieän.
11
3. Ñònh luaät Oâm vaø doøng ñieän 1 chieàu DC

3-1 Ñònh luaät Oâm
Quan heä sau ñaây toàn taïi giöõa ñieän aùp, doøng ñieän vaø ñieän trôû
trong maïch ñieän theå hieän ôû hình 3-1. Cöôøng ñoä doøng ñieän ñi
qua 1 maïch ñieän tyû leä thuaän vôùi ñieän aùp treân maïch ñoù vaø tyû
leä nghòch vôùi ñoä lôùn cuûa ñieän trôû coù trong maïch ñieän. Quan heä
naøy ñöôïc goïi laø ñònh luaät OÂm. Noù ñöôïc bieåu thò baèng coâng
thöùc nhö sau:
E = I x R ← Khi bieåu thò baèng kyù hieäu
(V) (A) (Ω) ← Khi bieåu thò baèng ñôn vò
Ñieän aùp Cöôøng ñoä Ñieän trôû
Ñieän aùp (E) ñöôïc theå hieän ôû phía treân trong hình beân phaûi, vì
noù coù chöùc naêng nhö laø löïc ban ñaàu cuûa doøng ñieän (xem hình
3-2). Vò trí cuûa cöôøng ñoä doøng ñieän (I) vaø ñieän trôû (R) coù theå
ñöôïc thay ñoåi
Caàn nhôù quan heä:

E=IxR
Khi xaùc ñònh doøng Hình 3-2

ñieän, coâng thöùc treân
coù theå thay ñoåi:
E Ñieän aùp
I= --------- Cöôøng ñoä = ------------
R Ñieän trôû
Nhöõng moâ taû treân coù theå ñöôïc toùm taét nhö sau: Cöôøng ñoä doøng ñieän ñi qua 1 maïch ñieän seõ nhoû hôn khi coù
ñieän trôû lôùn vaø seõ lôùn hôn khi ñieän aùp lôùn.
E Ñieän aùp
R = --------- Ñieän trôû = ------------
I Cöôøng ñoä
12
Baøi taäp
Haõy giaûi nhöõng baøi taäp sau. (Giaûi ñaùp ôû cuoái trang)
1. Caàn 1 ñieän aùp bao nhieâu ñeå cho doøng ñieän 4A
ñi qua 1 ñieän trôû 3Ω?
2. Ñieän aùp laø 12V, doøng ñieän seõ laø bao nhieâu khi ñi
qua ñieän trôû 3Ω?
3. Ñieän aùp laø 12 V ñi qua ñieän trôû laø bao nhieâu ñeå
coù doøng ñieän 4 A.
3-2 Noái ñieän trôû

Vieäc noái ñieän trôû coù theå ñöôïc laøm theo 3 caùch sau:
+ Maéc noái tieáp
+ Maéc song song
+ Maéc hoãn hôïp (noái tieáp/song song)
(1) Maéc noái tieáp

1) Maéc noái tieáp laø maéc ñieän trôû noái tieáp nhau theo 1 haøng.
2) Khi ñieän trôû ñöôïc maéc noái tieáp, thì ñieän trôû toång baèng toång giaù trò ñieän trôû cuûa töøng ñieän trôû.
3) Khi moãi ñieän trôû ñöôïc maéc noái tieáp, thì ñieän trôû toång baèng toång giaù trò ñieän trôû cuûa töøng ñieän trôû.
Traû lôøi 1. 12V 2. 4A 3. 3Ω
13
Ñieän trôû toång R0 = R1 + R2 + R3 = 2 + 3 + 4 = 9 (Ω)
Hình 3-3 Maéc noái tieáp
Neáu löïc caûn taêng leân, doøng nöôùc trong bình seõ bò haïn cheá vaø caûn trôû doøng nöôùc chaûy laøm taêng söùc caûn
chung.
(2) Maéc song song

1) Maéc song song laø maéc chung caùc ñaàu cuûa ñieän trôû.
2) Khi moãi ñieän trôû ñöôïc maéc song song , thì ñieän trôû töông ñöông seõ nhoû hôn baát kyø ñieän trôû rieâng naøo
trong maïch.
3) Khi 2 hoaëc nhieàu ñieän trôû coù cuøng giaù trò ñöôïc maéc song song, thì ñieän trôû töông ñöông seõ baèng giaù trò
cuûa 1 ñieän trôû chia cho soá ñieän trôû ñöôïc maéc trong maïch.
4) Ñieän trôû töông ñöông cuûa caùc ñieän trôû ñöôïc maéc song song baèng nghòch ñaûo cuûa toång nghòch ñaûo caùc
ñieän trôû.
Ví duï
Hình 3-5 Maéc song song
14
Maéc song song seõ laøm cho doøng nöôùc chaûy deã daøng,
baèng caùch ñoù seõ laøm giaûm löïc caûn chung (xem hình)
Hình 3-6 Löïc caûn doøng nöôùc (maéc song song)
Maïch maéc song song

ÔÛ maïch maéc song song hình beân traùi, doøng
ñieän toaøn boä ñöôïc taêng leân bôûi vì doøng ñieän
ñöôïc daãn qua 3 maïch. Do ñoù, caùch maéc naøy seõ
laøm giaûm ñieän trôû töông ñöông.
E ← Khoâng ñoåi
R = -------
I ← Taêng leân
⇓
Vì vaäy, R ñöôïc giaûm xuoáng.
ÔÛ ñaây, I = I1 + I2 + I 3
3) Maéc hoãn hôïp (maéc noái tieáp/song song)

Maéc hoãn hôïp goàm moät vaøi ñieän trôû maéc noái tieáp vaø moät vaøi caùi khaùc ñöôïc maéc song song. Khi tính toaùn
giaù trò ñieän trôû cuûa nhöõng maïch naøy, chæ ñôn giaûn coäng giaù trò cuûa töøng ñieän trôû maéc noái tieáp vaø coäng vôùi
giaù trò ñieän trôû töông ñöông cuûa maïch song song.
Hình 3-8 Maéc noái tieáp
15
Baøi taäp
4. Ñieän trôû 2Ω vaø 3Ω ñöôïc maéc song song.

Tính ñieän trôû töông ñöông?
5. Ñieän trôû 2Ω, 3Ω vaø 4Ω ñöôïc maéc song song.

Tính ñieän trôû töông ñöông?
6. Boán boùng ñeøn ñöôïc baät saùng vôùi nguoàn ñieän 12V, doøng ñieän
ñi qua laø 20A (xemhình phaûi). Tính ñieän trôû töông ñöông?
7. Ba ñieän trôû ñöôïc maéc hình tam giaùc (hình phaûi). Moãi ñieän trôû coù
giaù trò laø 1Ω. Tính ñieän trôû toång giöõa A vaø B?
Tính ñieän trôû toång maïch song song?
Traû lôøi
4. Ñieän trôû 7. Sô ñoà treân coù theå ñöôïc veõ laïi nhö sau:
töông ñöông
Ñieän trôû toång
5. Ñieän trôû
töông ñöông
6. Ñieän trôû
töông ñöông
16
Caùc ñoïc maõ maøu cuûa ñieän trôû

Maõ maøu sau coù theå ñöôïc xem laø ñaëc ñieåm nhaân daïng ñieän trôû.
Phaân Ñen Naâu Ñoû Ca Vaøn Xanh Xanh Tím Xaùm Traéng Vaøng Baïc Khoâng
loaïi m g caây döông (gold) maøu
Soá thöù 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 - - -
nhaát
Soá thöù 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 - - -
hai
Soá muõ 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 10-1 10-2
Dung - ±1 ±2% - - - - - - - ±5% ±10 ±20%

sai % %
Chuù yù: Ñôn vò laø Ω, 100 = 1, 10-1 = 0,1
Ví duï:
Soá thöù nhaát Naâu Khi soá thöù nhaát laø maøu naâu, soá thöù hai laø maøu ñoû,
Soá thöù hai Ñoû Soá thöù 3 laø maøu vaøng, soá thöù tö laø maøu baïc,
Soá thöù ba Cam Coù theå nhaän daïng ñieän trôû nhö sau:
Soá thöù tö Baïc 12 x 103 Ω ± 10% = 12 kΩ ± 10%
Hình 3-9
17
3-3 Doøng ñieän moät chieàu DC

(1) Maéc noái tieáp
ÔÛ hình 3-10, cöôøng ñoä doøng ñieän qua R1 vaø R2 laø nhö nhau.
Neáu baát kyø R1 Hoaëc R2 bò ngaét ra, thì seõ khoâng coù doøng ñieän ñi
qua caû 2 ñieän trôû. Kieåu maéc naøy goïi laø maéc noái tieáp.
+Doøng ñieän vaø ñieän aùp: ÔÛ ñaây, E baèng 12V, R1 laø 2Ω, R2 laø 2Ω.
Doøng ñieän cuøng cöôøng ñoä ñi qua töøng ñieän trôû nhö sau:
Ñieän aùp cuûa töøng ñieän trôû seõ phuï thuoäc vaøo ñoä lôùn cuûa
giaù trò ñieän trôû.
Ñieän aùp ñaët vaøo R1 : E1 = I x R1 = 2 x 2 = 4 (V) Hình 3-10 Maïch ñieän maéc noái tieáp
Ñieän aùp ñaët vaøo R2 : E2 = I x R2 = 2 x 4 = 8 (V)
Ñieän aùp toång: E = E1 + E2 = 12 (V)
(Ñieän aùp toång cuõng ñöôïc tính toaùn khi duøng E = E = IR0)
E = 2(A) x (2+4)(Ω) = 12 (V)
(2) Maéc song song

Trong hình 3-11, doøng ñieän ñöôïc caáp song song tôùi R1 vaù R2, do
vaäy, neáu 1 ñieän trôû bò ñöùt thì doøng ñieän vaãn ñi qua caùi kia. Kieåu
maéc naøy goïi laø maéc song song
+Doøng ñieän vaø ñieän aùp: ÔÛ ñaây, E baèng 12V, R1 laø 3Ω, R2 laø 6Ω.
Cöôøng ñoä doøng ñieän ñi qua ñieän trôû R1 vaøø R2 tuøy thuoäc vaøo ñoä
lôùn cuûa giaù trò ñieän trôû nhö sau:
Doøng ñieän qua R1
Doøng ñieän qua R2

Hình 3-11 Maïch ñieän maéc song song
Doøng ñieän toång
(Doøng ñieän toång cuõng coù theå ñöôc tính baèng: )

Ñieän trôû töông ñöông cuûa maïch maéc song song:
Ñieän trôû töông ñöông coù theå ñöôïc xaùc ñònh:

Töøng ñieän trôû ñeàu cuøng chung ñieän aùp.
18
3-4 Phuï taûi

Phuï taûi ñöôïc ñònh nghóa laø moät thieát bò ñieän laøm vieäc vôùi doøng ñieän töø nguoàn ñieän. Boùng ñeøn pha oâtoâ vaø coøi
laøm vieäc nhö laø phuï taûi vaø taïo ra ñieän trôû 1 caùch ñoàng thôøi. Xem hình 3-12.
“Phuï taûi ” ñöôïc moâ taû nhö sau:
* Phuï taûi lôùn → Doøng ñieän lôùn → Trò soá ñieän trôû nhoû (coâng suaát lôùn)
* Phuï taûi nhoû → Doøng ñieän nhoû → Trò soá ñieän trôû lôùn (coâng suaát nhoû)
Hình 3-12 Phuï taûi

3-5 Chaäp maïch (ngaén maïch) vaø hôû maïch
Noùi chung, chaäp maïch ñöôïc coi laø haønh ñoäng khoâng coá yù ñeå noái 2 ñieåm baát kyø coù cheânh leäch möùc ñieän theá
baèng caùch duøng 1 vaät daãn coù ñieän trôû raát nhoû. Chaäp maïch taïo ra doøng ñieän raát lôùn, vì vaäy noù aûnh höôûng xaáu
ñeán daây daãn ñieän, vaø trong tröôøng hôïp xaáu nhaát coù theå gaây chaùy. Caàu chì ñöôïc duøng ñeå traùnh nhöõng ruûi ro
naøy. Caàu chì coù hình daïng gioáng sôïi daây hoaëc gioáng taám phaúng laøm baèng chì, thieác hoaëc nhoâm. Neáu doøng
ñieän lôùn quaù möùc chaúng haïn nhö chaäp maïch, thì caàu chì (ñöôïc maéc noái tieáp) seõ chaûy ra ñeå ngaét maïch ñieän
ñeå ñaûm baûo an toaøn. Khi thieát keá maïch ñieän, phaûi chaéc chaén raèng doøng ñieän ñi trong maïch phaûi qua caàu chì.
Hình 3-13 Chaäp maïch

Maët khaùc, maïch ñieän coù theå bò caét khoâng cho doøng ñieän ñi qua. Tröôøng hôïp naøy ñöôïc goïi laø hôû maïch.
19
3-6 Suït aùp

Ñieän trôû xuaát hieän giöõa caàu chì vaø giaù ñôõ, caùc tieáp ñieåm ôû coâng taéc hoaëc ôû choã tieáp xuùc ôû giaéc caém laø voâ ích.
Döôùi ñaây seõ moâ taû taïi sao chuùng laïi voâ ích vaø laõng phí.
Hình 3-14 Suït aùp (Ñieän trôû tieáp xuùc)
Khi bình ñieän ñöôïc söû duïng cho ñeøn, neáu ñieän aùp bình ñieän
khoâng bò toån thaát, thì doøng ñieän qua ñeøn seõ lôùn vaø ñeøn seõ
saùng hôn so vôùi khi bò toån thaát ñieän aùp treân ñöôøng ñi. Tuy
nhieân, treân thöïc teá ñieän aùp taùc ñoäng tôùi boùng ñeøn bò suït aùp
bôûi ñieän trôû tieáp xuùc ôû caàu chì vaø giaù ñôõ (hình 3-14). Hieän
töôïng naøy goïi laø suït aùp do ñieän trôû tieáp xuùc vaø gaây laõng phí
coâng suaát töông öùng vôùi vieäc suït aùp.
ÔÛ hình 3-15, khi doøng ñieän ñöôïc ñi töø ñieåm (a) tôùi ñieåm (b),
xaûy ra suït aùp ñöôïc tính E1 (=I x R1). Cuõng nhö vaäy, khi doøng
ñieän ñöôïc ñi töø ñieåm (b) tôùi ñieåm (c), xaûy ra suït aùp ñöôïc tính
E2 (=I x R2).
Ñieän trôû trong cuûa bình ñieän

Bình ñieän cuõng coù ñieän trôû trong vaø gaây ra suït aùp. Khi giaû ñònh cho raèng ñieän aùp khoâng taûi cuûa bình ñieän
laø 12V vaø ñieän trôû trong laø 0,02 Ω, khôûi ñoäng vôùi doøng ñieän 150A, thì suït aùp seõ laø 3V (= 150 x 0,02). Do
vaäy, ñieän aùp coïc bình ñieän luùc naøy seõ chæ coøn 12 – 3 = 9V.
20
3-7 Chöùc naêng sinh nhieät cuûa doøng ñieän

(1) Ñònh luaät Jun
Nhieät ñöôïc sinh ra khi doøng ñieän ñi qua 1 vaät daãn. Nhieät löôïng ñöôïc sinh ra trong moät thôøi gian nhaát ñònh (t
giaây) tyû leä thuaän vôùi bình phöông doøng ñieän ñi qua vaät daãn ñoù vaø ñieän trôû cuûa noù. Quan heä naøy goïi laø ñònh
luaät Jun vaø nhieät sinh ra ñöôïc goïi laø nhieät Jun.
ÔÛ hình 3-16, khi doøng ñieän ñi qua ñieän trôû R trong moät thôøi gian nhaát ñònh (t giaây), nhieät löôïng H treân ñieän
trôû R coù theå ñöôïc xaùc ñònh nhö döôùi ñaây:
Nhieät löôïng:
H = Ñieän aùp x Doøng ñieän x Thôøi gian (doøng ñieän ñi qua)
= E x I x t ……………… (1)
Vì ‘ E = I x R” nhö ñöôïc giaûi thích trong ñònh luaät OÂm, neân
coù theå vieát coâng thöùc (1) nhö sau:
H= ExRxt
= I2 x R x t ……………… (2)
1 jun baèng 0,24 calo, vaäy coâng thöùc (2) coù theå ñöôïc vieát:
H = 0,24 I2 x R x t ……………… (3) Hình 3-16 Nhieät Jun
1 calo laø löôïng nhieät caàn ñeå laøm noùng 1 gam nöôùc leân 10C
21
3-8 Coâng suaát vaø ñieän naêng

(1) Coâng suaát
Thaép saùng ñeøn, sinh nhieät, taïo ra söï phaân ly hoaù hoïc hoaëc laøm quay moâ tô ñeàu do “coâng cuûa doøng ñieän”.
Naêng löôïng caàn ñeå sinh 1 coâng trong thôøi gian 1 giaây ñöôïc goïi laø coâng suaát cuûa doøng ñieän. Kyù hieäu cuûa coâng
suaát laø P vaø ñôn vò laø watt (W)
1W laø doøng ñieän 1A ñöôïc sinh ra bôûi 1V.
Quan heä giöõa coâng suaát (P), ñieän aùp (E) vaø doøng ñieän (I) ñöôïc aán dònh nhö sau:
P = IE (W)
Noù cuõng coù theå ñöôïc vieát nhö sau:
Doøng ñieän: I=P:E Ñieän aùp: E= P : I
Döïa vaøo ñònh luaät OÂm coù theå vieát coâng thöùc nhö sau:
P = I2R (vì E = IR)
2
P = E : R (vì I = E:R)
(2) Ñieän naêng

Ñieän naêng laø löôïng coâng ñöôïc thöïc hieän trong moät thôøi gian nhaát ñònh. Ñôn vò laø WH (Oat giôø)
Ñieän naêng = Coâng suaát (W) x Thôøi gian (h)
(3) Coâng suaát boùng ñeøn

Coâng suaát boùng ñeøn thöôøng ñöôïc duøng vôùi ñôn vò laø Oat (W). Ví duï: boùng ñeøn coù ghi 10W hoaëc 20W laø coâng
suaát tieâu thuï cuûa boùng ñeøn khi ñieän aùp ñònh möùc taùc ñoäng leân boùng ñeøn. Doøng ñieän khi coù ñieän aùp ñònh möùc
taùc ñoäng leân boùng ñeøn, thì doøng ñieän ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
I=P:E
ÔÛ ñaây, P laø coâng suaát cuûa boùng ñeøn vaø E laø ñieän aùp ñònh möùc cuûa boùng ñeøn.
Baøi taäp
8. Tính coâng suaát tieâu thuï cuûa boùng ñeøn coù ñieän trôû laø 2 Ω maéc vaøo maïchñieän coù ñieän aùp 12 V.
9. Tính coâng suaát tieâu thuï cuûa boùng ñeøn coù ñieän trôû laø 2 Ω vaø doøng ñieän ñi qua laø 6A.
Traû lôøi 8. P = 122 : 2 = 72 (W) 9. P = 62 x 2 = 72 (W)
22
4. Nam chaâm vaø töø tröôøng

Nam chaâm toàn taïi trong töï nhieân, noù cuõng coù theå ñöôïc laøm ra baèng phöông phaùp nhaân taïo nhôø duøng doøng
ñieän. Ñaëc ñieåm duy nhaát ñoái vôùi nam chaâm coù theå ñöôïc giaûi thích baèng caùch duøng caùc ñöôøng aûo goïi laø caùc
ñöôøng söùc töø. Ñöôøng söùc töø toàn taïi trong khoâng gian coù nam chaâm hoaëc doøng ñieän. Phaïm vi toàn taïi ñöôøng
söùc töø goïi laø töø tröôøng.
4-1 Ñaëc ñieåm cuûa nam chaâm

Caùc khoaùng saûn nhaát ñònh (chaúng haïn nhö saét töø) coù
ñaëc ñieåm huùt caùc maït saét hoaëc ñöôïc huùt bôûi caùc maït saét
Ñaëc ñieåm naøy ñöôïc goïi laø hieän töôïng töø tính vaø nhöõng
vaät coù hieän töôïng töø tính ñöôïc goïi laø nam chaâm.
(1) Nam chaâm naøo cuõng ñeàu coù cöïc töø (hình 4-1)
Cöïc töø laø nôi coù hieän töôïng töø tính maïnh nhaát. Cöïc
töø goàm coù cöïc nam (S) vaø cöïc baéc (N).
(2) Cöïc töø taïo ra caùc ñöôøng söùc töø (hình 4-2)
Caùc ñöôøng söùc töø laø caùc ñöôøng aûo coù hieän töôïng töø
tính vaø phaùt ra töø caùc cöïc töø. Caùc boù ñöôøng söùc töø
ñöôïc goïi laø töø thoâng.
Ñöôøng söùc töø coù caùc ñaëc tính sau:

1. Ñöôøng söùc töø ñi ra ôû cöïc baéc (N) vaø ñi vaøo ôû cöïc
nam (S).
2. Cöôøng ñoä cöïc töø tyû leä thuaän vôùi soá ñöôøng söùc töø
phaùt ra töø ñoù.
3. Löïc töø maïnh hôn ôû nôi coù soá ñöôøng söùc töø xuaát
hieän lôùn hôn.
4. Ñöôøng söùc töø coù löïc caêng gioáng nhö daây cao su.
(3) Cöïc cuøng daáu thì huùt nhau, cöïc traùi daáu thì ñaåy nhau
(xem hình-3).
23
(4) Khi ñeå kim la baøn ôû traïng thaùi töï do, thì cöïc N quay
veà phía baéc vaø cöïc S quay veà phía nam (xem hình
4-4).
(5) Huùt caùc maåu saét (caûm öùng töø)

S xuaát hieän ôû phaàn cuûa moät maåu saét gaàn nhaát ñoái
vôùi 1 nam chaâm vaø N xuaát hieän ôû phaàn xa nhaát ñoái
vôùi nam chaâm ñoù. (xem hình 4-5).
Nhoâm, ñoàng, chì khoâng phaûi laø vaät lieäu töø. Do ñoù,
chuùng khoâng huùt saét.
Hình 4-5 Caûm öùng töø
4-2 Nam chaâm vónh cöûu
Khi hieän töôïng töø tính taùc ñoäng leân 1 loaïi vaät lieäu, vaät lieäu ñoù trôû thaønh nam chaâm ngay caû sau khi ngöøng taùc
ñoäng hieän töôïng töø tính. Noù ñöôïc goïi laø hieän töôïng töø dö vaø nhöõng vaät lieäu löu laïi töø dö maïch ñöôïc goïi laø nam
chaâm vónh cöûu.
* Vaät lieäu löu töø dö yeáu → silic vaø saét non
* Vaät lieäu löu töø dö maïnh → theùp vonfram vaø theùp coâ ban
OÂ toâ thöôøng duøng nam chaâm vónh cöûu loaïi nhoû treân ñoàng hoà toác ñoä vaø am pe keá.
24
ISUZU – ÑIEÄN OÂTOÂ CÔ BAÛN
4-3 Löïc taùc ñoäng giöõa caùc cöïc.
Nhö ñaõ ñöôïc mieâu taû tröôùc ñaây, löïc ñaåy giöõa caùc cöïc khoâng ñoàng nhaát vaø löïc huùt giöõa caùc cöïc cuõng
khoâng ñoàng nhaát. Khi nghieân cöùu cöôøng ñoä löïc, khaùi nieäm treân coù theå ñöôïc ñònh nghóa roõ hôn nhö sau: cöôøng
ñoä löïc taùc ñoäng giöõa 2 cöïc tæ leä thuaän vôùi tích soá cöôøng ñoä töø tröôøng cuûa 2 cöïc vaø tæ leä nghòch vôùi bình
phöông khoaûng caùch giöõa 2 cöïc vaø ñöôïc goïi laø ñònh luaät Cu loâng.
m1 vaø m2 : Cöôøng ñoä töø tröôøng cuûa caùc cöïc.

r : Khoaûng caùch giöõa 2 cöïc.
F : Löïc taùc ñoäng giöõa caùc cöïc.
Hình 4-6 Löïc taùc ñoäng giöõa caùc cöïc
Töø thoâng deã daøng xuyeân qua caùc loaïi vaät lieäu seõ thay
ñoåi nhö hình 4-7a . Trong hình 4-7b, rô le coù loõi saét
cho pheùp töø thoâng xuyeân qua deã daøng hôn, vì vaäy
laøm taêng söùc huùt cuûa rô le.
Hình 4-7 Cöôøng ñoä cuûa nam chaâm
Hieän töôïng töø dö.

Tröôùc tieân, taïo ra löïc ñieän töø vôùi cuoän daây quaán quanh
moät loõi saét nhôø doøng ñieän chaïy qua. Sau ñoù, theo doõi maät ñoä töø
tröôøng trong khi taêng daàn löïc ñieän töø. Moät ñöôøng cong ñöôïc veõ ra
ôû hình 4-8 goïi laø ñöôøng cong töø hoùa.
Ñöôøng cong töø hoùa naøy chæ ra raèng maät ñoä töø tröôøng chæ
ñaït ñieåm cao nhaát cuûa ñöôøng cong ngay caû löïc töø coù theå taêng
hôn nöõa. Hieän töôïng naøy goïi laø baûo hoøa töø.
Ngöôïc laïi, neáu ta giaûm daàn löïc ñieän töø ôû 1 ñieåm naøo ñoù
treân ñöôøng cong, thì söï thay ñoåi maät ñoä töø tröôøng ñöôïc chæ ra
treân ñöôøng chaám gaïch ôû hình 4-8. vaø töø tröôøng vaãn coøn treân loõi
theùp sau khi ngaét löïc ñieän töø. Noù ñöôïc goïi laø töø dö.
Hình 4-8 Ñöôøng cong töø hoùa
25
5. Töø tröôøng taïo ra bôûi doøng ñieän

5-1 Minh hoïa chieàu doøng ñieän
Kyù hieäu 8 and ~ ñöôïc duøng ñeå chæ chieàu doøng ñieän. Khi 1 daây daãn ñaâm xuyeân qua 1 tôø giaáy nhö
hình 5-1, chieàu doøng ñieän töø maët tröôùc xuyeân qua maët sau ñöôïc bieåu thò baèng 8 vaø chieàu ngöôïc laïi bieåu thò
baèng ~. Ta cuõng neân nhôù raèng 8 bieåu thò muõi teân rôøi khoûi ta ñaâm thaúng vaøo tôø giaáy vaø daáu ~ thì ngöôïc laïi.
Hình 5-1- Minh hoïa chieàu doøng ñieän
5-2 Qui taéc vaën nuùt chai.
Neáu cho doøng ñieän ñi qua moät ñoaïn daây daãn

ñaâm xuyeân qua moät bìa cacton coù raéc boät saét,
thì boät saét seõ ñöôïc saép xeáp taäp trung vaøo
nhöõng voøng troøn ñoàng taâm. Maät ñoä taäp trung
tæ leä nghòch vôùi khoaûng caùch tôùi taâm, Noù chæ ra
raèng moät daây daãn coù ñieän seõ sinh ra töø tröôøng
xung quanh noù vaø cöôøng ñoä töø tröôøng caøng lôùn
khi khoaûng caùch tôùi daây daãn caøng giaûm. Neáu
ñaët 1 kim nam chaâm vaøo trong töø tröôøng naøy
thì coù theå bieát ñöôïc chieàu cuûa töø tröôøng. Töông
töï neáu ñeå caùi vaën nuùt chai tònh tieán theo chieàu
doøng ñieän nhö (hình 5-3), thì chieàu cuûa töø
tröôøng laø chieàu vaën nuùt chai. Noù ñöôïc goïi laø
qui taéc vaën nuùt chai.
26
5-3 Töø tröôøng taïo ra trong cuoän daây

1/ Qui taéc baøn tay phaûi
Cuoän daây quaán thöôøng thaáy trong haàu heát caùc thieát bò ñieän duøng töø tröôøng. Töø tröôøng taïo ra trong
cuoän daây quaán theo chieàu nhö sau.
Khi ta höôùng 4 ngoùn tay cuûa baøn tay phaûi theo chieàu cuoän daây, chieàu ngoùn tay caùi laø chieàu cuûa ñöôøng söùc töø
xuyeân qua cuoän daây (ñaàu cuûa cuoän daây do ngoùn tay caùi chæ tôùi laø cöïc N)
Noù ñöôïc goïi laø qui taéc baøn tay phaûi (hình 5-4 vaø 5-5)
Hình 5-4 Qui taéc baøn tay phaûi Hình 5-5 Chieàu cuûa ñöôøng söùc töø
Giaû söû raèng khi caùc ñöôøng cong nhoû cuûa ñöôøng
söùc töø phaùt sinh töø 1 voøng cuûa cuoän daây quaán, ta
coù theå töôûng töôïng ñöôøng söùc töø coù höôùng töø ñaùy
tôùi ñænh taïi taâm cuoän daây (xem hình 5-6). Vì vaäy,
khi doøng ñieän (coù chieàu theo höôùng vaën vít raêng
phaûi) ñi qua cuoän daây, ta coù 1 nam chaâm vónh cöûu
vôùi cöïc N ñöôïc ñaët ôû ñænh vaø cöïc S ôû ñaùy.
Hình 5-6
2/ Söùc töø ñoäng.
Cho doøng ñieän qua cuoän daây seõ phaùt sinh töø löïc nhö
ñaõ moâ taû trong qui taéc baøn tay phaûi. Tích soá cuûa soá
voøng daây quaán (N) vaø doøng ñieän qua cuoän daây (I)
ñöôïc goïi laø söùc töø ñoäng (ñôn vò tính laø AT hoaëc
ampe voøng) xem hình 5-7.
Khi söû duïng caùc cuoän daây gioáng nhau veà kích thöôùc,
cöôøng ñoä cuûa söùc töø ñoäng (F) aûnh höôûng tröïc tieáp
bôûi cöôøng ñoä doøng ñieän vaø soá voøng daây quaán.
F ~ N x I ……………….(ñôn vò tính AT)
( ~ laø kyù hieäu theå hieän moái lieân heä tæ leä thuaän)
Hình 5-7 Löïc ñieän töø
27
3/ Söùc töø ñoäng keát hôïp
L1 vaø L2 trong hình 5-8 sinh ra 2 söùc töø ñoäng cuøng chieàu. Duøng qui taéc baøn tay phaûi, ta coù theå xaùc ñònh cöïc
N hình thaønh ôû phía beân traùi. Trong tröôøng hôïp naøy, caû 2 söùc töø ñoäng ôû moãi cuoän keát hôïp vôùi nhau nhö laø 1
söùc töø ñoäng keát hôïp.
Hình 5-9 vôùi caùch boá trí khaùc, chieàu cuûa caùc söùc töø ñoäng L1 vaø L2 ngöôïc nhau. Trong tröôøng hôïp naøy, söï
khaùc nhau giöõa caùc söùc töø ñoäng ôû moãi cuoän daây taïo ra 1 söùc töø ñoäng keát hôïp. Neáu cöôøng ñoä söùc töø ñoäng cuûa
caû 2 cuoän daây gioáng nhau thì söùc töø ñoäng keát hôïp baèng 0 vaø loõi saét khoâng bò nhieãm töø khi coù doøng ñieän ñi
qua.
Loaïi daây quaán nhö loaïi coù söùc töø ñoäng cuûa moãi cuoän cuøng chieàu nhau goïi laø quaán keát hôïp. Vôùi loaïi duøng söùc
töø ñoäng cuûa moãi cuoän cuøng chieàu nhau goïi laø quaán trieät tieâu. Loaïi söùc töø ñoäng keát hôïp naøy thöôøng ñöôïc duøng
treân coâng taéc khôûi ñoäng töø.
Hình 5-8 Söùc töø ñoäng keát hôïp (quaán keát hôïp) Hình 5-9 Söùc töø ñoäng keát hôïp (quaán trieät tieâu)
4/ Nam chaâm ñieän
Ta coù theå taïo ra 1 nam chaâm ñieän cöïc maïnh baèng caùch ñaët 1 loõi theùp vaøo beân trong cuoän daây (cho pheùp deã
daøng nhieãm töø).
Noù khaùc vôùi nam chaâm vónh cöûu laø töø tröôøng seõ maát ñi khi ta ngaét doøng ñieän. Cöïc töø treân loaïi nam chaâm naøy
ñöôïc quyeát ñònh bôûi chieàu doøng ñieän ñi qua cuoän daây.
Hình 5-10 Nam chaâm ñieän
28
29
5-4 Qui taéc baøn tay traùi Fleming.
Neáu ta ñaët 1 daây daãn thaúng goùc vôùi 1 töø tröôøng vaø cho doøng ñieän ñi qua noù, daây daãn seõ bò dòch chuyeån bôûi 1
löïc khi coù doøng ñieän ñi qua noù. Xem hình 5-11. Neáu ta cho doøng ñieän ñi qua daây daãn, taäp hôïp caùc ñöôøng söùc
töø coù hình troøn ñoàng taâm ñöôïc hình thaønh xung quanh ñoaïn daây daãn (qui taéc vaën nuùt chai). Caùc ñöôøng söùc
naøy keát hôïp vôùi caùc ñöôøng söùc cuûa töø tröôøng maø noù ñöôïc ñaët trong ñoù. Caùc ñöôøng söùc naøy thöa daàn ôû phía
treân vaø taäp trung nhieàu ôû phía döôùi daây daãn, vì noù coù xu höôùng nhö sôïi daây cao su bò keùo daøi bôûi 1 löïc ñaåy töø
nhoùm caùc ñöôøng söùc taäp trung tôùi nhoùm caùc ñöôøng söùc thöa ôû phía treân ñoaïn daây. Löïc naøy goïi laø löïc ñieän töø.
Quan heä giöõa caùc ñöôøng söùc töø naøy vôùi doøng ñieän vaø löïc ñieän töø ñöôïc giaûi thích baèng qui taéc baøn tay traùi
Fleming.
Nhö hình 5-12, 3 ngoùn tay ñöôïc ñaët ñeå moãi ngoùn thaúng goùc vôùi 2 ngoùn coøn laïi, khi ngoùn troû chæ theo höôùng
cuûa ñöôøng söùc töø, ngoùn giöõa theo chieàu doøng ñieän, ta xaùc ñònh ñöôïc chieàu cuûa löïc ñieän töø laø höôùng chæ cuûa
ngoùn caùi. Cöôøng ñoä cuûa löïc ñieän töø ñöôïc tính baèng tích cuûa ñöôøng söùc töø tröôøng vaø doøng ñieän. Qui taéc baøn tay
traùi Fleming coù theå ñöôïc aùp duïng vôùi 1 soá tröôøng hôïp khaùc nhö ñeå xaùc ñònh chieàu cuûa löïc phaùt sinh trong
ñoäng cô ñieän cuõng nhö tìm hieåu hoaït ñoäng cuûa caùc thieát bò khaùc. Nguyeân lyù hoaït ñoäng cuûa maùy khôûi ñoäng
treân oâtoâ cuõng coù theå hieåu saâu theâm khi tham khaûo ñònh luaät naøy.
30
Nguyeân lyù cô baûn veà maùy khôûi ñoäng

(Nguyeân lyù hoaït ñoäng cuûa ñoäng cô)
Khi doøng ñieän ñi qua cuoän daây ñaët giöõa cöïc Nam vaø
cöïc Baéc cuûa 1 nam chaâm thì cuoän daây naøy seõ quay
theo höôùng ngöôïc chieàu kim ñoàng hoà. Theo hình 5-14,
phía A cuûa cuoän daây seõ nhaän löïc taùc ñoäng ñi xuoáng,
theo qui taéc baøn tay traùi Fleming. Söï phaân phoái töø
thoâng nhö ôû hình 5-15.
Theo nhö trong hình, söï phaân phoái töø thoâng seõ bò thay
ñoåi, vì töø thoâng ñöôïc taïo ra bôûi cuoän daây vaø töø thoâng
ñöôïc taïo ra bôûi nam chaâm (cöïc Nam vaø cöïc Baéc) neân
seõ coù töø thoâng toång hôïp ñöôïc taïo ra.
Nhöõng ñöôøng söùc töø coù xu höôùng giaûm ñeán möùc toái Hình 5-14 Nguyeân lyù hoaït ñoäng cuûa
thieåu chieàu daøi cuûa noù. phía A tieáp nhaän löïc ñi xuoáng vaø ñoäng cô ñieän
phía B tieáp nhaän löïc ñi leân.
Tuy nhieân, khi moät ñoäng cô ñieän muoán hoaït ñoäng, thì
löïc cuûa töø tröôøng phaûi hoaït ñoäng lieân tuïc vaø khoâng ñoåi
theo chieàu nhaát ñònh. Do ñoù, caàn phaûi coù coå goùp ñieän
vaø choåi than nhö trong hình 5-15. Coå goùp vaø choåi than
ñieàu khieån doøng ñieän ñeå cho doøng naøy coù chieàu khoâng
ñoåi vaø cung caáp ñieän cho cuoän daây, cuoän daây naøy ñöôïc
ñaët trong nam chaâm (cöïc Nam vaø cöïc Baéc). Nhôø vaäy,
cuoän daây taïo ra löïc theo moät chieàu nhaát ñònh, do ñoù
ñoäng cô ñieän seõ ñöôïc quay lieân tuïc. Hònh 5-15
30
5-5 Caûm öùng ñieän töø

Caûm öùng ñieän töø laø 1 hieän töôïng, trong ñoù söùc ñieän ñoäng (söùc ñieän ñoäng caûm öùng), ñöôïc taïo ra trong daây
daãn khi ñaët cuoän daây trong moät töø tröôøng thay ñoåi. Ñoù laø moät hoaït ñoäng ngöôïc laïi vôùi söùc ñieän ñoäng.
Hai phöông phaùp ñöôïc thöïc hieän ñeå laøm thay ñoåi töø tröôøng laø:
1. Caét nhöõng ñöôøng söùc töø baèng caùch di chuyeån cuoän daây qua nhöõng ñöôøng söùc töø tröôøng.
2. Taïo ra söï thay ñoåi töø thoâng qua cuoän daây.
Tröôøng hôïp hình 5-16 laø töông öùng vôùi phöông phaùp 1 ôû treân. Di
chuyeån moät nam chaâm vaøo cuoän daây laøm taêng töø thoâng qua
cuoän daây, nhö vaäy, söùc ñieän ñoäng seõ coù chieàu nhö hình veõ
(ñöôøng neùt lieàn). Di chuyeån nam chaâm ra khoûi cuoän daây seõ laøm
giaûm töø thoâng, Nhö vaäy, söùc ñieän ñoäng ñöôïc taïo ra seõ theo
chieàu ngöôïc laïi nhö hình veõ (ñöôøng chaám chaám), caûn laïi söï thay
ñoåi.
Chuù yù raèng söùc ñieän ñoäng luoân luoân ñöôïc taïo ra theo chieàu laøm
caûn söï thay ñoåi töø thoâng qua cuoän daây (noù ñöôïc goïi laø ñònh luaät
Lenz).
Hình 5-16 Caûm öùng ñieän töø
Söï am hieåu veà nguyeân lyù caûm öùng ñieän töø laø raát caàn thieát ñeå
(Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa maùy phaùt ñieän)
hieåu nguyeân lyù hoaït ñoäng cuûa maùy phaùt ñieän.
Söùc ñieän ñoäng ñöôïc sinh ra do caûm öùng ñieän töø goïi laø söùc ñieän ñoäng caûm öùng vaø doøng ñieän ñöôïc taïo ra thì
goïi laø doøng ñieän caûm öùng. Noùi caùch khaùc, ñeå taïo ra söï thay ñoåi ñöôøng söùc töø, ñeå caét caùc ñöôøng söùc töø thì
duøng moät cuoän daây di chuyeån qua nôi ñang coù caùc ñöôøng söùc. Nhö vaäy, ñieän seõ ñöôïc phaùt ra neáu ta duøng
cuoän daây caét caùc ñöôøng söùc töø. Trong tröôøng hôïp naøy, söùc ñieän ñoäng ñöôïc phaùt ra lôùn hôn neáu ta taêng soá
voøng daây hay ruùt ngaén thôøi gian gaây thay ñoåi ñöôøng söùc töø. Ñoù laø ñònh luaät Faraday.
Ñònh luaät Lenz:

Nhöõng moâ taû sau ñaây seõ noùi chi tieát veà ñònh luaät Lenz. Neáu di chuyeån nam chaâm veà phía cuoän daây
(xem hình 5-17) thì caùc ñöôøng söùc töø ngöôïc chieàu ñöôïc taïo thaønh bôûi cuoän daây ñeå laøm cho töø thoâng ôû
cuoän daây khoâng theå taêng hôn nöõa (cöïc Baéc ôû ñaàu cuoän daây nhö hình 5-17). Doøng ñieän (doøng ñieän caûm
öùng) seõ ñi theo chieàu muõi teân theo qui taéc baøn tay traùi. Neáu di chuyeån nam chaâm ra khoûi cuoän daây thì
seõ xaûy ra hieän töôïng ngöôïc laïi (nhö hình 5-18).
Hình 5-17 Nam chaâm di chuyeån veà phía Hình 5-18 Nam chaâm rôøi khoûi cuoän daây
cuoän daây
31
5-6 Quy taéc baøn tay phaûi Fleming
Phaàn naøy seõ giaûi thích noäi dung 1 ôû trang tröôùc theo caùch khaùc. Theo nhö hình 5-19, ta coù theå taïo ra söùc
ñieän ñoäng ôû cuoän daây baèng caùch di chuyeån cuoän daây vuoâng goùc vôùi caùc ñöôøng söùc töø trong töø tröôøng. Chieàu
cuûa söùc ñieän ñoäng trong tröôøng hôïp naøy coù theå ñöôïc xaùc ñònh deã daøng theo quy taéc baøn tay phaûi Fleming.
Theo quy taéc naøy, ba ngoùn tay cuûa baøn tay phaûi ñöôïc môû ra vuoâng goùc vôùi nhau. Theo hình 6-20, trong tröôøng
hôïp naøy, neáu ngoùn tay troû chæ chieàu ñi cuûa caùc ñöôøng söùc töø, ngoùn caùi chæ chieàu di chuyeån cuûa cuoän daây thì
ngoùn giöõa chæ chieàu cuûa söùc ñieän ñoäng phaùt ra (doøng ñieän cuûa söùc ñieän ñoäng)
Neáu di chuyeån cuoän daây theo höôùng doïc (thaúng goùc vôùi caùc ñöôøng söùc töø), nhö hình 5-19, seõ taïo ra ñöôïc söùc
ñieän ñoäng lôùn hôn. Neáu di chuyeån cuoän daây theo phöông ngang, song song vôùi caùc ñöôøng söùc töø, seõ khoâng
taïo ra ñöôïc söùc ñieän ñoäng.
Hình 5-19 Hình 5-20 Quy taéc baøn tay phaûi Fleming
32
Nguyeân lyù cô baûn cuûa maùy phaùt ñieän xoay chieàu:
Trong thöïc teá, maùy phaùt ñieän xoay chieàu thöôøng söû
duïng nam chaâm vaø cuoän daây ñöôïc chæ ra trong hình
5-16, goàm coù 2 phaàn: stato vaø roto, nhö hình 5-21.
Phaàn roto seõ quay beân trong cuoän daây stato, gioáng
nhö di chuyeån cuoän daây trong töø tröôøng. Khi roâto quay
seõ laøm thay ñoåi cöïc Nam vaø cöïc Baéc ñoái vôùi cuoän daây
stato, nhö vaäy seõ phaùt ra doøng ñieän xoay chieàu.
Hình 5-21 Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa maùy phaùt ñieän
Hình 5-22 Söï phaùt ñieän xoay chieàu
33
6. Töï caûm vaø hoã caûm:
6-1. Söï töï caûm
Neáu ngaét coâng taéc khi ñang coù 1 doøng ñieän töø bình
ñieän 10v qua cuoän daây quaán quanh loõi saét, thì tia löûa
xuaát hieän ngay luùc taét coâng taéc.
Hình 6-1 Moâ taû hieän töôïng töï caûm
Neáu ngaét coâng taéc ñoät ngoät, seõ coù moät ñieän theá töø cuoän daây phaùt ra cao hôn ñieän aùp ñöa vaøo. Xem hình 6.1.
Ñieän aùp naøy ñöôïc goïi laø söùc ñieän ñoäng ngöôïc. Hieän töôïng söùc ñieän ñoäng ñöôïc phaùt ra theo höôùng ngaên caûn
söï thay ñoåi (do ngaét ñieän ñoät ngoät) laøm xuaát hieän caùc ñöôøng söùc töø (do söùc ñieän ñoäng ngöôïc taïo ra), ñöôïc goïi
laø hieän töôïng töï caûm.
Söùc ñieän ñoäng ngöôïc ñöôïc phaùt ra laø do hieän töôïng töï caûm, ñöôïc theå hieän nhö hình döôùi ñaây:
Hình 6-2 Chieàu cuûa söùc ñieän ñoäng
(1) Chieàu cuûa söùc ñieän ñoäng

Söùc ñieän ñoäng ñöôïc phaùt ra theo chieàu ngaên caûn nhöõng thay ñoåi xuaát hieän (do ngaét maïch ñieän) treân doøng
ñieän ñi qua cuoän daây. Theo hình 6-2, chieàu cuûa söùc ñieän ñoäng thay ñoåi phuï thuoäc vaøo söï ñoùng môû coâng taéc.
(2) Ñoä lôùn cuûa söùc ñieän ñoäng

Cöôøng ñoä söùc ñieän ñoäng coù theå ñöôïc taêng cao neáu laøm thay ñoåi lôùn hôn ñeán doøng ñieän hay giaûm thôøi gian
gaây ra nhöõng thay ñoåi treân cuoän daây.
Ngay caû trong tröôøng hôïp cuøng möùc ñoä thay ñoåi, thì vieäc sinh ra caûm öùng (töï caûm) cuõng khoâng theå gioáng
nhau maø phuï thuoäc vaøo soá voøng daây hoaëc hình daïng cuûa noù. Neáu taêng soá voøng daây thì söùc ñieän ñoäng seõ lôùn
hôn.
34
35
6-2 Hoã caûm

Khi maïch ñieän chaïy trong maïch ñieän A, ñöôøng söùc töø ñöôïc
taïo ra quanh maïch ñieän A vaø 1 phaàn ñöôøng söùc töø naøy ñi
qua cuoän daây B (xem hình 6-3). Luùc naøy, söï thay ñoåi xaûy ra
treân caùc ñöôøng söùc töø giao nhau vaø ñöôøng söùc töø naøy taïo ra
söùc ñieän ñoäng trong maïch ñieän B.
Do coù moái quan heä naøy coù theå noùi raèng hieän töôïng hoã caûm
xuaát hieän giöõa maïch ñieän A vaø B.
1) Chieàu cuûa söùc ñieän ñoäng

Coù theå xem xeùt söï gioáng nhau nhö trong hieän töôïng töï caûm.
Hình 6-4 minh hoïa chieàu cuûa nguoàn ñieän.
2) Ñoä lôùn cuûa söùc ñieän ñoäng
Trong hình 6-3, doøng ñieän thay ñoåi caøng lôùn vaø trong thôøi
gian caøng ngaén thì söùc dieän ñoäng ñöôïc taïo ra trong maïch
ñieän B caøng lôùn.
Khi coù söï thay ñoåi soá voøng cuûa cuoän daây A vaø B, hình daïng
vaø vò trí cuûa noù, thì taùc ñoäng caûm öùng ñieän töø seõ khaùc nhau
ngay caû vaãn giöõ nguyeân söï thay ñoåi doøng ñieän (söï hoã caûm).
Neáu soá voøng cuûa cuoän sô caáp vaø thöù caáp ñaõ bieát (xem hình
6-5), thì ñieän aùp ra cuûa cuoän thöù caáp coù theå ñöôïc xaùc ñònh
töø coâng thöùc sau:
Ôû ñaây, -E1: Ñieän aùp vaøo beân sô caáp

-E2: Ñieän aùp ra beân thöù caáp
-N1/N2: Soáù voøng cuûa caùc cuoän daây
Ví duï: neáu ngaét tieáp ñieåm cuûa boä chia ñieän, thì ñieän aùp haøng traêm Voân seõ ñöôïc sinh ra qua cuoän daây sô
caáp. Khi soá voøng cuûa cuoän daây thöù caáp gaáp 100 laàn so vôùi cuoän daây sô caáp thì taïi cuoän thöù caáp seõ xuaát
hieän ñieän aùp haøng chuïc ngaøn Voân (100 laàn cuûa haøng traêm Voân). Laøm phaùt sinh tia löûa qua bu gi.
35
7. Caùc linh lieän duøng trong maïch ñieän
7-1 Bieán trôû

Moät ñieän trôû coù khaû naêng thay ñoåi giaù trò ñieän trôû cuûa noù töø 0 tôù baát kyø giaù trò mong muoán naøo ñöôïc goïi
laø bieán trôû. Loaïi ñieän trôû naøy ñöôïc duøng ñeå laøm thay ñoåi doøng ñieän vaø ñieän aùp cung caáp cho maïch ñieän.
Ñieän keá laø moät trong nhöõng bieán trôû. Xem hình 7-2, noù ñöôïc duøng ñeå nhaän ra toång ñieän trôû giöõa (1) vaø
(2) vaø ñieän trôû thay ñoåi giöõa (1) vaø (2) (ñieåm tieáp xuùc cuûa cöïc tín hieäu (2) ñöôïc di chuyeån).
Hình 7-1 Bieán trôû Hình 7-2 Ñieän keá
Kieåm tra bieán trôû

Ñieän trôû giöõa (1) vaø (3) (qua caùc coïc cuûa ñieän keá)
laø toång ñieän trôû. Khi ñoàng hoà kieåm tra ñöôïc noái vôùi
(1) vaø (2) coù theå choïn baát kyø giaù trò ñieän trôû naøo
mong muoán baèng vieäc xoay nuùm ñieàu chænh treân
bieán trôû
Hình 7-3 Kieåm tra bieán trôû
36
7-2 Rô le
Rô le duøng ñeå ñoùng ngaét maïch ñieän ñoái vôùi doøng ñieän coù
phuï taûi töông ñoái lôùn.
Rô le goàm cuoän daây ñeå taïo löïc ñieän töø vaø tieáp ñieäm laøm
vieäc nhôø löïc ñieän töø. Coâng taéc ñeå ñieàu khieån cuoän daây rô le
laø côõ nhoû vì doøng ñieän ñi qua coâng taéc laø khoâng ñaùng keå.
Rô le cuõng gíup laøm giaûm hieän töôïng suït aùp. Haõy xem moâ
taû döôùi ñaây.
Lyù do khaùc ñeå söû duïng rô le

(a) Nhaèm laøm giaûm hieän töôïng suït aùp
Bình ñieän thöôøng ñöôïc laép ôû vò trí xa
phuï taûi vaø caùc coâng taéc ñieàu khieån.
Khoaûng caùc caøng xa thì daây caøng daøi
vaø laøm cho suït aùp caøng lôùn (Hình 7-5
(1). Vì vaäy, duøng rô le ñeå traùnh hieän
töôïng suït aùp naøy (Hình 7-5 (2).
Ví duï veà söû duïng rô le
Hình 7-5 giaûi thích raèng vieäc söû rô le
maùy khôûi ñoäng coù theå laøm ngaén
chieàu daøi daây daãn töø bình ñieän tôùi
maïch ñieän chính (neùt ñaäm). Khi duøng
1 daây cuøng kích thöôùc, coù theå laøm
giaûm ñöôïc hieän töôïng suït aùp vaø
giaûm ñieän trôû nhôø vieäc boá trí nhö
hình (2).
(b) Nhaèm ñieàu khieån ñaàu vaøo, ñaàu ra cuûa nhöõng rô le khaùc
Ví duï: Rô le heä thoáng naïp ( taét ñeøn baùo naïp baèng caùch choïn cuøng möùc ñieän aùp.)
37
7-3 Coâng taéc löôõi gaø

Coâng taéc löôõi gaø ñöôïc gaén kín trong oáng thuûy tinh Xem hình 7-7, coâng taéc ñöôïc baát, taét nhôø töø löïc beân
ngoaøi. Coâng taéc löôõi gaø ñöôïc duøng trong caùc caûm bieán baùo möùc chaát loûng, caûm bieán toác ñoä xe vaø caùc
coâng taéc nhieät.
(1) Caûm bieán baùo möùc chaát loûng
Caûm bieán baùo möùc chaát loûng ñöôïc duøng ñeå baùo möùc möùc nöôùc laøm maùt ñoäng cô, nöôùc röûa kính, daàu
thaéng ôû möùc thaáp. Khi chaát loûng thaáp ñeán möùc baùo ñoäng thì caûm bieán seõ ñoùng maïch ñeå ñeøn caûnh baùo
saùng leân.
(1) Caûm bieán baùo möùc daàu phanh (thaéng) thaáp
Coâng taéc löôõi gaø naøy baät hoaëc taét nhôø nam chaâm gaén ôû phao. Xem hình 7-7, noù laø coâng taéc duøng
taám kim loaïi ñaøn hoài moûng vaø thôøi gian tieáp xuùc cuûa noù raát ngaén. Coâng taéc naøy laøm vieäc raát nhaïy
khi coù töø löïc.Noù ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh möùc nöôùc röûa kính vaø möùc nöôùc laøm maùt ñoäng cô.
Hình 7-7 Moät ví duï veà caûm bieán möùc daàu phanh (thaéng)
Hình 7-8 theå hieän 1 ví duï veà maïch ñieän caûm bieán möùc
daàu phanh. Neáu möùc daàu phanh xuoáng thaáp, phao coù
nam chaâm cuõng xuoáng theo, do vaäy laøm ñoùng maïch
tieáp ñieåm, noái maùt maïch ñieän cho ñeøn baùo. Khi möùc
daàu phanh thaáp thì ñeøn baùo saùng leân.
Hình 7-8 Maïch ñieän caûm bieán möùc daàu phanh
38
(2) Caûm bieán toác ñoä xe

Coâng taéc caûm bieán toác ñoä xe chæ ra ôû hình 7-9 goàm coù 1
nam chaâm quay vaø coâng taéc löôõi gaø. Caûm bieán söû duïng
ñaëc ñieåm cuûa taùc ñoäng huùt vaø ñaåy cuûa coâng taéc löôõi gaø
xuaát hieän xen keõ trong moät chu kyø quay cuûa nam chaâm.
Noù taïo ra caùc tín hieäu ON vaø OFF 4 laàn trong moät voøng
quay.
Hình 7-9
Khi cöïc N (Baéc) vaø cöïc S (Nam) naèm ôû xa vò trí tieáp
ñieåm (xem hình 7-10), cöïc xuaát hieän ôû tieáp ñieåm phía
treân khoâng ñoàng nhaát vôùi cöïc xuaát hieän ôû tieáp ñieåm phía
döôùi. Vì vaäy, caùc tieáp ñieåm ñöôïc huùt vaøo nhau, keát quaû laø,
coâng taéc ñöôïc baät (ON).
Neáu cöïc N hoaëc S naèm ôû gaàn vò trí tieáp ñieåm (xem hình
7-11), cöïc xuaát hieän ôû tieáp ñieåm phía treân ñoàng nhaát vôùi
cöïc xuaát hieän ôû tieáp ñieåm phía döôùi. Vì vaäy, caùc tieáp ñieåm
ñaåu nhau, keát quaû laø, coâng taéc ñöôïc taét (OFF).
(3) Coâng taéc nhieät

Hình 7-12 minh hoaï coâng taéc nhieät.
Ferrit nhieät laø 1 hôïp kim ñaëc bieät maø ñoä thaám töø cuûa noù
giaûm maïnh ôû nhieät ñoä nhaát ñònh. Coâng taéc nhieät ñöôïc
laøm baèng caùch keïp mieáng ferrit nhieät giöõa nhöõng mieáng
nam chaâm vónh cöûu hình troøn vaø cho coâng taéc löôõi gaø vaøo
beân trong hình troøn. Ferrit nhieât mang tính saét töø ôû nhieät
ñoä nhaát ñònh vaø giöõ cho coâng taéc löôõi gaø ôû traïng thaùi
ngaét. Khi nhieät ñoä taêng treân möùc xaùc ñònh, chieàu ñöôøng
söùc töø seõ thay ñoåi vaø baät coâng taéc löôõi gaø.
Coâng taéc naøy duøng cho heä thoáng QOSII nhö laø caûm bieán
“Ñoùng/caét heä thoáng xoâng maùy”.
Caùc coâng taéc nhieät goàm coù loaïi duøng cho heä thoáng laïnh
seõ baät ON (khi laïnh) → OFF (khi noùng) lieân tuïc maëc duø
caáu taïo cuûa noù coù khaùc 1 chuùt so vôùi coâng taéc nhieät noùi ôû
ñaây.
39
7-4 Tuï ñieän

Neáu coù nguoàn ñieän ñöôïc noái vaøo 2 taám caùch ñieän A vaø B,
thì taám (+) vaø (-) seõ ñöôïc huùt vaøo nhau (xem hình 7-13).
Vieäc naøy cho pheùp löu ñieän sau khi ñaõ taét nguoàn. Löôïng
ñieän ñöôïc löu goïi laø dung löôïng tónh ñieän. Ñôn vò laø Fara
(kyù hieäu laø F).
Hình 7-13 Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa tuï ñieän

*Chöùc naêng cuûa tuï ñieän
ÔÛ hình 7-14, neáu baät coâng taéc vaø noái ñieän aùp 1 DC vaøo tuï ñieän, thì doøng ñieän ñöôïc daãn tôùi tuï ñieän
trong thôøi gian caàn ñeå löu doøng ñieän, sau ñoù doøng ñieän ngöøng (keát thuùc vieäc naïp). Hình 7-15 minh hoïa
quaù trình naøy.
Hình 7-14 Hình 7-15 Ñöôøng ñaëc tính naïp
Trong ví duï veà caùc bình nöôùc, neáu ñaët 1 troïng vaät leân bình B (gioáng nhö vieäc coù ñieän aùp), nöôùc chaûy töø bình
B sang bình A. tuy nhieân , vieäc chaûy töø bình B sang bình A seõ ngöøng laïi neáu cheânh leäch giöõa caùc möùc nöôùc
do troïng vaät ñoù gaây ra ñöôïc giôùi haïn hoaëc caân baèng. Xem hình 7-16 vaø 7-17.
Hình 7-16 Troïng löôïng treân bình B taïo ra doøng nöôùc Hình 7-17 Doøng nöôùc ngöøng khi cheânh leäch
möùc nöôùc ñöôïc caân baèng bôûi troïng vaät
40
Neáu taét coâng taéc, tuï ñieän baét ñaàu phoùng ñieän tôùi ñieän trôû (töông töï nhö boû troïng vaät khoûi bình nöôùc). Xem
hình 7-18. Vieäc phoùng ñieän seõ döøng laïi khi khoâng coøn cheânh leäch ñieän theá. Xem hình 7-19.
Hình 7-18 Hình 7-19 Ñöôøng ñaëc tính phoùng
Tuï ñieän cuõng coø chöùc naêng nhö ñieän trôû (dung khaùng) ñoái vôùi doøng ñieän xoay chieàu.
Giaù trò ñieän trôû cuûa noù tyû leä thuaän vôùi taàn soá. Töùc laø taàn soá caøng cao thì dung khaùng cuûa tuï ñieän caøng cao.
Nhöõng ñaëc tính naøy cuûa tuï ñieän ñöôïc duøng trong nhieàu lónh vöïc bao goàm vieäc duøng ñeå baûo veä tieáp ñieåm boä
chia ñieän khoûi bò chaùy, giaûm nhieãu cho phaùt thanh vaø truyeàn hình vaø choïn taàn soá theo yù muoán trong daõy taàn
soá.
Caùc loaïi tuï ñieän

Neáu thaùo voû nhoâm cuûa 1 tuï daàu loõi giaáy, seõ tìm
thaáy 1 cuoän lôùp giaáy moûng vôùi 2 laù nhoâm naèm ôû
giöõa chuùng. Nhöõng lôùp giaáy naøy dính bôûi chuùng
ñöôïc taåm daàu. 2 daây daãn ñöôïc noái vôùi caùc laù nhoâm
beân trong.
Hình 7-20 Hình daïng vaø caáu taïo tuï ñieän
41
Tuï ñieän cuõng ñöôïc duøng trong maïch ñònh thôøi gian nhö hình döôùi. Xin xem laïi trang naøy sau khi ñaõ ñoïc
phaàn moâ taû veà transistor (trang 51) vaø ñi oát Zeâne (trang 48).
Maïch ñònh thôøi gian

Maïch ñònh thôøi gian ñöôïc xem laø 1 loaïi maïch ñieän laøm treã vieäc ñoùng vaø ngaét maïch moät phuï taûi (ñeøn
hoaëc thieát bò coâng taùc chaúng haïn) moät khoaûng thôøi gian nhaát ñònh.
Coù nhieàu boä ñònh thôøi gian tuøy thuoäc vaøo öùng duïng cuûa noù, döôùi ñaây moâ taû moät vaøi ví duï ñöôïc söû duïng
treân caùc thieát bò ñieän oâ toâ.
Ñònh thôøi gian Teân boä phaän vaø hoaït Maïch ñieän ví duï
ñoäng cuûa noù
Boä ñònh thôøi gian QOS.
Boä ñònh thôøi gian naøy duøng
ñeå xoâng noùng ñoäng cô diesel.
Neáu baät chì khoùa coâng taéc
A (tín hieäu vaøo), bu gi xoâng seõ
ñöôïc caáp ñieän trong 1 thôøi
gian ñöôïc xaùc ñònh (thôøi gian
“t” cuûa boä ñònh thôøi gian).
Boä ñònh thôøi gian maùy laïnh.

Moät thôøi gian nhaát ñònh cuûa
boä ñònh thôøi gian (t) ñöôïc caøi
B ñaët treân maùy laïnh töï ñoäng
ñeå noù khoâng theå ñoät ngoät
thoåi ra hôi noùng khi coâng taéc
maùy laïnh baät ON.
Boä ñònh thôøi gian cöûa soå.

Boä ñònh thôøi gian naøy cho
pheùp ngöôøi laùi xe baät cho cöûa
soå laøm vieäc trong 1 thôøi gian
C nhaát ñònh sau khi ñaõ taét chìa
khoùa coâng taéc.
Hình 7-21 Maïch boä ñònh thôøi gian
42
8. Baùn daãn
Vaät lieäu coù theå ñöôïc chia thaønh 3 loaïi theo ñaëc ñieåm daãn ñieän cuûa noù, goàm: chaát daãn ñieän laø chaát cho doøng
ñieän ñi qua, chaát caùch ñieän laø chaát khoâng cho doøng ñieän ñi qua vaø chaát baùn daãn laø chaát cho doøng ñieän ñi qua
ôû ñieàu kieän nhaát ñònh. Vaät lieäu cuõng ñöôïc phaân loaïi theo ñieän trôû suaát nhö hình 8-1
Hình 8-1 Ñieän trôû suaát cuûa vaät lieäu (ôû 200C)
Ñieän trôû suaát cuûa chaát baùn daãn naèm ôû giöõa chaát daãn ñieän vaø chaát caùch ñieän. Tính daãn ñieän cuûa chuùng thay
ñoåi theo nhieät ñoä. Ñieän trôû suaát cuûa chaát baùn daãn thay ñoåi theo nhieät, aùnh saùng vaø ñieän aùp taùc ñoäng leân chaát
baùn daãn.
Silic vaø german laø 2 chaát baùn daãn chính ñöôïc duøng treân oâtoâ.
Ñeå hieåu veà chaát baùn daãn, caàn hieåu veà hoaït ñoäng cuûa ñieän töû.
Xem treân hình 8-2, Moïi vaät chaát ñeàu goàm nhöõng phaàn töû nhoû ñöôïc goïi laø phaân töû. Moãi phaân töû ñöôïc chia nhoû
thaønh nhöõng phaàn töû nhoû beù nöõa goàm caùc nguyeân töû.
Hình 8-2 Caáu taïo cuûa vaät lieäu

(1) Nguyeân töû vaø ñieän töû
Nguyeân töû goàm haït nhaân mang ñieän tích (+) ôû taâm vaø caùc ñieän töû mang ñieän tích aâm (-). Soá ñieän töû thay
ñoåi tuøy thuoäc vaøo töøng nguyeân toá. Xem hình 8-2 1, nguyeân töû hydro chæ coù 1 ñieän töû vaø nguyeân töû nhoâm coù
13 ñieän töû.
Ôû 1 nguyeân töû beàn vöõng, ñieän tích döông (+) ôû haït nhaân ñöôïc caân baèng vôùi toång soá ñieän tích (-) cuøa caùc
ñieän töû chuyeån ñoäng treân caùc quyõ ñaïo xung quanh, do ñoù toång ñieän tích cuûa nguyeân töû ñoù baèng ±0.
Ñieän töû chuyeån ñoäng theo caùc quyõ ñaïo xung quanh haït nhaân nguyeân töû. Xem hình 8-2 2. Soá quyõ ñaïo cuûa
caùc ñieän töû quay quanh haït nhaân chính laø soá lôùp ñieän tö.û
43
Khi quyõ ñaïo ngoaøi cuøng coù chöùa soá ñieän töû nhö trong hình veõ, thì moïi nguyeân töû beàn vöõng veà maët hoùa
hoïc. Neáu soá ñieän töû naøy khoâng coù, thì nguyeân töû seõ trôû neân khoâng beàn vöõng veà maët hoùa hoïc cho tôùi khi
ñaït ñöôïc traïng thaùi oån ñònh baèng caùch cho caùc ñieän töû ngoaøi cuøng tôùi 1 nguyeân töû khaùc hoaëc nhaän nhöõng
nguyeân töû thieáu töø nhöõng nguyeân töû khaùc.
Caùc ñieän tuû ôû lôùp ngoaøi cuøng seõ xaùc ñònh traïng thaùi töï nhieân cuûa nguyeân töû vaø ñöôïc goïi laø ñieän töû hoùa trò.
Nguyeân töû gecmani vaø silic coù 4 ñieän töû hoùa trò, nguyeân töû baïc vaø ñoàng coù 1 ñieän töû hoùa trò.
(2) Coâng cuûa ñieän töû hoùa trò

Neáu 1 ñieän töû nhaûy ra khoûi 1 nguyeân töû, thì nguyeân töû ñoù seõ khoâng trung hoøa. Neáu 1 ñieän töû bò baät ra
khoûi nguyeân töû, ñieän töû ñoù seõ mang ñi ñieän tích aâm (-) vaø do vaäy nguyeân töû maát traïng thaùi caân baèng. Keát
quaû laø, nguyeân töû mang ñieän tích döông (+). Maët khaùc, moät nguyeân töû mang ñieän tích aâm khi noù coù 1
ñieän töû hoùa trò cuûa nguyeân töû khaùc
Vì caùc ñieän töû hoùa trò ôû vò trí xa nhaát so vôùi haït nhaân, neáu ñieän aùp, nhieät hoaëc aùnh saùng coù ñoä lôùn lôùn
hôn löïc haáp daãn taùc ñoäng leân chuùng thì chuùng seõ nhaûy khoûi quyõ ñaïo ngoaøi cuøng ñeå trôû thaønh ñieän töû töï
do.
Doøng ñieän hoaëc phaûn öùng hoùa hoïc seõ taùc ñoäng leân caùc ñieän töû töï do naøy.
Lieân keát hoùa hoïc laø do coâng cuûa caùc ñieän töû töï do (ñieän töû ôû lôùp ngoaøi cuøng). Lieân keát hoùa hoïc goàm
nhöõng loaïi sau:
a) Lieân keát ioân
Trong lieân keát naøy, 1 nguyeân töû coù 1 hoaëc 2 ñieän töû hoùa trò vaø nguyeân toá kia coù 6 hoaëc 7 ñieän töû hoùa trò
trao ñoåi vôùi caùc ñieän töû cuûa chuùng. Keát quaû laø, vieäc saép xeáp ñieän töû trôû neân beàn vöõng vaø caùc nguyeân töû
ñöôïc gaén keát vôùi nhau nhôø löïc huùt ñieän.
b) Lieân keát ñoàng hoùa trò
Trong lieân keát naøy, 2 nguyeân töû cuøng chung nhau töø 1 tôùi 3 caëp ñieän töû ñeå taïo thaønh söï saép xeáp ñieän töû
beàn vöõng vôùi nhau. Lieân keát ñoàng hoùa trò ñöôïc xem laø ñôn chaát hoaëc hôïp chaát aù kim ñöôïc aán ñònh baèng
coâng thöùc phaân töû.
Hình 8-3 Lieân keát ioân Hình 8-4 Lieân keát ñoàng hoùa trò
44
Moät nguyeân töû coù 4 ñieän töû ôû lôùp ngoaøi cuøng (nhö si
lic) cuøng chung vôùi nguyeân töû beân caïnh, nhö vaäy chuùng
coù 8 ñieän töû vaø ñöôïc goïi laø lieân keát ñoàng hoùa trò. Löïc
lieân keát naøy maïnh vaø giöõ cho nguyeân töû ôû traïng thaùi
beàn vöõng.
Nhöõng chaát baùn daãn naøy khoâng goàm haàu heát nhöõng
nguyeân töû khaùc ñöôïc goïi laø chaát baùn daãn beân trong
thuaàn khieát.
Hình 8-5 Lieân keát ñoàng hoùa trò si lic
Vieäc phun nhöõng lôùp khoâng thuaàn

khieát tôùi traïng thaùi oån ñònh naøy
ñeå taïo ra caùc chaát baùn daãn loaïi P
hoaëc loaïi N.
8-1 Chaát baùn daãn loaïi P vaø loaïi N

(1) Chaát baùn daãn loaïi N (N vieát taét cuûa “Negative” nghóa laø aâm)ø
Neáu theâm aêng ti mon (Sb) vaøo Si lic ñaõ tinh cheá, thì lieân keát tinh theå si lic bò yeáu ñi do 1 ñieän töû hoùa trò
lôùp ngoaøi cuøng (Aêng ti mon coù 5 ñieän töû hoùa trò ôû lôùp ngoaøi cuøng). Xem hình 8-6.
Ñieän töû hoùa trò lôùp ngoaøi cuøng naøy trôû thaønh 1 ñieän töû töï do nhôø naêng löôïng beân ngoaøi yeáu vaø baét ñaàu
chuyeån ñoäng xung quanh tinh theå. Vieäc daãn ñieän cuûa tinh theå ñöôïc taêng leân nhôø ñieän töû töï do naøy. Neáu
caùc chaát khoâng thuaàn khieát ñöôïc theâm vaøo tinh theå ôû traïng thaùi naøy, thì taïo ra chaát baùn daãn loaïi N coù dö
soá ñieän töû mang ñieän tích aâm.
Hình 8-6 Chaát baùn daãn loaïi N
45
(2) Chaát baùn daãn loaïi P (P vieát taét cuûa “Positive” nghóa laø döông)
Neáu theâm Indi vaøo Si lic ñaõ tinh cheá, thì tinh theå ñoàng hoùa trò trôû neân thieáu 1 ñieän töû hoùa trò do Indi chæ
coù 3 ñieän töû hoùa trò nhö hình 8-7. Vì 1 loã troáng ñöôïc ñeå laïi sau khi ñieän töû baät ra, neân loaïi chaát baùn daãn
naøy ñöôïc goïi laø chaát baùn daãn loaïi P.
Hình 8-7 Chaát baùn daãn loaïi P

8-2 Ñi oát (loaïi tieáp giaùp p-n)
Caùc chaát baùn daãn loaïi P vaø loaïi N khoâng ñöôïc cheá taïo 1 caùch rieâng bieät, maø chuùng ñöôïc taïo thaønh trong quaù
trình cheá taïo ñi oát.
(1) Chænh löu
Hình 8-8 (a) chæ ra chaát baùn daãn loaïi loã troáng vaø ñieän töû töï do tröôùc khi coù ñieän aùp.
Hình 8-8 (b) chæ ra söï di chuyeån cuûa loã troáng vaø ñieän töû töï do khi ñieän (+) ñaët leân chaát baùn daãn loaïi P vaø
ñieän(-) ñaët leân loaïi N.
(a) Khi chöa coù ñieän aùp
(b) Khi coù ñieän aùp thuaän
(c) Khi coù ñieän aùp ngöôïc
Hình 8-8 Chænh löu baèng ñi oát tieáp giaùp P-N
46
Nhö ñöôïc chæ ra trong hình, caùc ñieän töû ôû phía N di chuyeån tôùi cöïc (+) vöôït qua maët tieáp giaùp. Cuõng nhö vaäy,
caùc loã troáng ôû phía P di chuyeån tôùi cöïc (-) vöôït qua maët tieáp giaùp. Ñoàng thôøi, vì caùc ñieän töû vaø loã troáng ñöôïc
cung caáp töø nguoàn ñieän, neân doøng ñieän ñöôïc duy trì lieân tuïc. Kieåu ñaáu noái nguoàn ñieän naøy goïi laø phaân cöïc
thuaän.
Neáu ñieän aùp (-) ñöôïc ñaët vaøo phía lôùp baùn daãn loaïi P vaø ñieän aùp (+) ñöôïc ñaët vaøo phía lôùp baùn daãn loaïi N, thì
caùc loã troáng phía beân P ñöôïc huùt vaøo cöïc (-) vaø caùc ñieän töû phía beân N ñöôïc huùt vaøo cöïc (+), do ñoù seõ khoâng
coù doøng ñieän qua lôùp tieáp giaùp. Kieåu ñaáu noái nguoàn ñieän naøy goïi laø phaân cöïc ngöôïc. Nhö moâ taû treân ñaây, ñi
oát cho doøng ñieän ñi qua khi phaân cöïc thuaän vaø khoâng cho doøng ñieän ñi qua khi phaân cöïc ngöôïc.
(2) Caáu taïo.
Hìng 8-9 chæ ra caáu taïo cuûa caùc ñi oát. (a) trong hình laø ñi oát cô baûn vaø (b) laø cuïm ñi oát. Cuïm ñi oát (chænh löu)
coù 3 ñi oát chíp treân caû baûn (+) laãn baûn (-). Noù ñöôïc gaén trong maùy phaùt ñieän xoay chieàu.
Hình 8-9 Caáu taïo ñi oát

(3) Caùc ñöôøng ñaëc tính.
Hình 8-10 theå hieän caùc ñöôøng ñaëc tính cuûa ñi oát. Ñi oát cho
doøng ñieän ñi qua khi ñaët ñieän aùp thuaän lôùn hôn 0,3 – 0,5 V (löïc
caàn thieát ñeå cho doøng ñieän ñi qua nhö chæ ra ôû hình 8-11). Ñieän
aùp ngöôïc khoâng cho doøng ñieän ñi qua. Tuy nhieân, neáu ñieän aùp
taêng vöôït quaù möùc nhaát ñònh thì ñoät nhieân xuaát hieän doøng ñieän.
Ñieän aùp naøy ñöôïc goïi laø ñaùnh thuûng.
Hình 8-10 Caùc ñöôøng ñaëc tính cuûa ñi oát
Hình 8-11 Löïc caàn thieát cho doøng ñieän qua
47
8-3 Ñi oát Zeâne (ñi oát oån aùp)

Khi coù ñieän aùp thuaän ñaët vaøo thì ñi oát Zeâne cho
doøng ñieän ñi qua nhö caùc ñi oát thöôøng. Khi ñieän
aùp ngöôïc ñaët treân ñi oát vöôït quaù giaù trò xaùc ñònh,
thì ñi oát Zeâne ñoät ngoät cho doøng ñieän ñi qua. Vaø
khi ñieän aùp thaáp hôn giaù trò xaùc ñònh thì seõ ngaên
doøng ñieän. Möùc ñieän aùp cho doøng ñieän ñi qua goïi
laø ñieän aùp Zeâne (thöôøng laø 4 V tôùi 30 V). Ñi oát
Xeâne cuõng ñöôïc goïi laø ñi oát oån aùp.
Hình 8-12 Caùc ñöôøng ñaëc tính cuûa ñi oát Zeâne
Hình 8-13 Ví duï veà doøng ñieän moâ taû ñaëc ñieåm cuûa ñi oát Zeâne.
Trong hình 8-13(b), ôû ñaây, ñieän aùp ngöôïc ñaët leân toaøn maïch ñieän vaø ñieän aùp Zeâne ñöôïc theå hieän bôûi E vaø Ez:
Neáu E < Ez thì khoâng cho doøng ñieän qua.
Neáu E > Ez thì cho doøng ñieän qua vaø cheânh leäch ñieän aùp qua ñi oát Zeâne laø Ez.
48
8-4 Ñi oát phaùt quang (LED)

Caùc loaïi ñi oát cho doøng ñieän ñi qua vaø saùng leân khi coù ñieän aùp
thuaän ñaët vaøo ñöôïc goïi laø ñi oát phaùt quang (LED).
LED phaùt ra 1 daûi aùnh saùng roäng töø aùng saùng nhìn thaáy vaø aùnh
saùng khoâng nhìn thaáy (nhö tia hoàng ngoaïi)
LED khoâng cho doøng ñieän ñi qua cuõng nhö khoâng saùng leân khi coù
ñieän aùp ngöôïc ñaët vaøo.
Hình 8-14 Kyù hieäu vaø hình daùng

Moät ñeøn nhoû ôû radio duøng ñeå baùo coâng taéc nguoàn ñaõ baät caàn coâng suaát khoaûng 0,5 W. So saùnh vôùi ñeøn
LED tieâu thuï coâng suaát ít hôn nhieàu. Ñieän aùp cho ñeøn LED nhoû hôn 2V vaø coâng suaát cuûa noù chæ khoaûng
0,002 W.
Ñieän aùp thuaän cuûa ñeøn LED laø 1,8 – 2,0 V, do ñoù ñieän aùp nhö treân coù theå ñuû cho ñeøn phaùt saùng. Tuy
nhieân, ñieän aùp lôùn hôn coù theå laøm hoûng ñeøn LED. Ñeå traùnh hieän töôïng hö hoûng nhö vaäy, trong maïch caàn
maéc noái tieáp vôùi 1 ñieän trôû nhö hình 8-15 (vôùi maïch ñieän 12V caàn 1 ñieän trôû khoaûng 1 kΩ)
Ñieän aùp trong maïch ñieän ñöôïc theå hieän trong hình 8-16
49
8-5 Ñi oát quang (teá baøo quang ñieän).

Loaïi ñi oát, traùi ngöôïc vôùi ñi oát phaùt quang, cho doøng ñieän ñi qua
theo chieàu thuaän khi coù aùnh saùng chieáu vaøo ñöôïc goïi laø ñi oát quang.
Ví duï, chuùng ñöôïc duøng treân heä thoáng ñieàu hoaø nhieät ñoä töï ñoäng
khi duøng 1 caûm bieán böùc xaï maët trôøi.
Hình 8-17 Ñi oát quang
Maïch ñieän ñi oát quang

Söï nhaän bieát böùc xaï maët trôøi
Ñi oát quang ñöôïc duøng treân heä thoáng ñieàu hoaø nhieät ñoä töï ñoäng khi duøng 1 caûm bieán böùc xaï maët trôøi. Ñi
oát quang ñöôïc gaén treân cuøng cuûa taùp loâ xe. Ñi oát quang raát nhaïy vôùi aùnh saùng maët trôøi vaø khoâng bò aûnh
höôûng bôûi nhieät ñoä xung quanh, do ñoù noù coù theå nhaän bieát chính xaùc taùc ñoäng cuûa böùc xaï maët trôøi vaø
cung caáp soá lieäu chính xaùc tôùi computer. Doøng ñieän ñi qua maïch seõ tyû leä thuaän vôùi löôïng aùnh saùng.
Hình 8-18 Ñaëc tính cuûa caûm bieán böùc xaï maët trôøi
50
8-6 Transistor
Ñi oát goàm 2 cöïc, lôùp baùn daãn P vaø N. Nhöng transistor laïi goàm 3 lôùp baùn daãn, ñoù laø 2 lôùp baùn daãn N
coäng vôùi 1 lôùp baùn daãn P (loaïi NPN) hoaëc 2 lôùp baùn daãn P coäng vôùi 1 lôùp baùn daãn N (loaïi PNP). Vôùi
loaïi PNP (transistor thuaän), 2 lôùp baùn daãn P keïp 1 lôùp baùn daãn N vaøo giöõa vaø vôùi loaïi NPN (transistor
ngöôïc) thì 1 lôùp baùn daãn P ñöôïc keïp giöõa 2 lôùp baùn daãn N. Ba lôùp ñöôïc noái ra ngoaøi bôûi 3 cöïc , lôùp ñöôïc
keïp ôû giöõa ñöôïc noái ra cöïc goác (B). Hai lôùp kia noái ra bôûi cöïc phaùt (E) vaø cöïc coøn laïi laø cöïc goùp (C).
Nhö vaäy, 1 transistor coù 3 cöïc vaø doøng ñieän ñi qua chuùng ñöôïc goïi nhö sau: Doøng ñieän cöïc phaùt (IE),
doøng ñieän cöïc goác (IB) vaø doøng ñieän cöïc goùp (IC). Ñaàu muõi teân trong hình chæ doøng ñieän cöïc phaùt. Chieàu
cuûa moãi doøng ñieän ñöôïc chæ bôûi muõi teân.
Hình 8-19 Transistor PNP (thuaän) Hình 8-20 Transistor NPN (ngöôïc)
Nhaän daïng loaïi PNP vaø loaïi NPN
ÔÛ hình veõ kyù hieäu treân (hình 8-19) ñaàu ÔÛ hình veõ kyù hieäu treân (hình 8-20) ñaàu
muõi teân höôùng ñi vaøo voøng troøn khi theå muõi teân höôùng ñi ra voøng troøn khi theå
hieän loaïi PNP. hieän loaïi PNP.
51
(1) Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa transistor

1) Loaïi PNP
Hình 8-21 minh hoïa nguyeân lyù hoaït ñoäng cuûa transistor. Hình (a) chæ traïng thaùi tröôùc khi coù ñieän aùp ñaët
vaøo. Caû ñieän töû töï do vaø loã troáng ñeàu coù ôû cöïc phaùt, cöïc goùp vaø cöïc goác. ÔÛ hình (b), ñieän (+) ñaët vaøo cöïc
goác, ñieän (-) ñaët vaøo cöïc goùp. Tröôøng hôïp naøy gioáng nhö ñi oát ôû cheá ñoä phaân cöïc ngöôïc, caùc ñieän töû ôû
cöïc goác ñöôïc huùt veà cöïc (+) vaø caùc loã troáng ôû cöïc goùp ñöôïc huùt veà cöïc (-). Do ñoù, tieáp giaùp giöõa cöïc goác
vaø cöïc goùp laø khoâng daãn ñieän vaø khoâng cho doøng ñieän ñi qua.
Neáu ñieän (+) ñaët vaøo cöïc phaùt, ñieän (-) ñaët vaøo cöïc goác nhö hình (c), thì caùc loã troáng ôû cöïc phaùt ñöôïc huùt
nhôø cöïc (-) cuûa ñieän aùp ñaët vaøo cöïc goác vaø sau ñoù ñi veà cöïc goác. Ñoàng thôøi, caùc ñieän töû töï do ôû cöïc goác
ñi vaøo cöïc phaùt, do ñoù cho doøng ñieän ñi qua. Vì lôùp cöïc goác moûng vaø caùc loã troáng ôû cöïc phaùt coù maät ñoä
lôùn hôn nhieàu so vôùi caùc ñieän töû ôû cöïc goác, cho neân nhieàu loã troáng töø cöïc phaùt ñi vaøo cöïc goác ñeå duy trì
doøng ñieän cöïc goác. Coøn haàu heát caùc loã troáng ñöôïc huùt tôùi cöïc goùp qua cöïc (-) nhôø ñieän aùp ñaët leân cöïc
goùp. Nhö vaäy, cöïc phaùt goùp cho doøng ñieän ñi qua. Nhö vaäy, chæ coù 2 – 3% loã troáng ôû cöïc phaùt ñöôïc nhaän
caùc ñieän töû töï do ôû cöïc goác, coøn laïi 97 – 98% caùc loã troáng ñöôïc huùt tôùi cöïc goùp (xem hình 8-23 trang
53)
Hình 8-21 Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa transistor PNP (transistor ngöôïc)
52
1) Loaïi PNP
Hình 8-22 minh hoïa nguyeân lyù hoaït ñoäng cuûa transistor NPN (transistor ngöôïc). Hình (a) chæ traïng thaùi
tröôùc khi coù ñieän aùp ñaët vaøo. Neáu ñieän (-) ñaët vaøo cöïc goác, ñieän (+) ñaët vaøo cöïc goùp nhö ôû hình (b), thì
caùc loã troáng ôû cöïc goác ñöôïc huùt veà cöïc (-) vaø caùc ñieän töû ôû cöïc goùp ñöôïc huùt veà cöïc (+) vaø tieáp giaùp giöõa
cöïc goác vaø cöïc phaùt laø khoâng daãn ñieän. Tröôøng hôïp naøy gioáng nhö ñi oát ôû cheá ñoä phaân cöïc ngöôïc.
Neáu ñieän (-)ñaët vaøo cöïc phaùt, ñieän (+) ñaët vaøo cöïc goác nhö hình (c), thì caùc ñieän töû ôû cöïc phaùt ñöôïc huùt
vaøo cöïc goác nhôø cöïc (+) cuûa ñieän aùp ñaët vaøo cöïc phaùt vaø caùc loã troáng ôû cöïc goác ñöôïc huùt tôùi cöïc phaùt, do
ñoù tieáp giaùp daãn ñieän. Caùc noái ñeå ñieän aùp ñaët vaøo transistor NPN (ngöôïc) seõ khaùc vôùi transistor PNP
(thuaän).
Hình 8-22 Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa transistor NPN (ngöôïc)
(2) Doøng ñieän qua transistor

Sau ñaây laø quan heä giöõa doøng ñieän ôû caùc cöïc cuûa
transistor. Ñoù laø doøng ñieän cöïc phaùt (IE) baèng toång
doøng ñieän cöïc goác (IB) vaø doøng ñieän cöïc goùp (IC).
IE = IC + IB
Do ñoù, doøng ñieän cöïc goác ñöôïc tính nhö sau:
IB = IE - IC
Hình 8-23 Doøng ñieän trong transistor
53
Doøng ñieän cöïc goác

Doøng ñieän cöïc goác gioáng nhö doøng ñieän kích thích ñoái vôùi caùc rô le tieâu bieåu. Xem hình 8-24, nhö doøng
ñieän kích thích laøm cho rô le ñoùng maïch vaø taïo thaønh doøng ñieän, doøng ñieän cöïc goác taïo doøng ñieän
giöõa cöïc phaùt vaø cöïc goùp (gioáng nhö tieáp ñieåm trong rô le) do vaäy, taïo ra doøng ñieän.
54
Transistor laøm vieäc nhö theá naøo?
Keát hôïp 2 nguoàn ñieän thaønh 1 nguoàn

seõ tieát kieäm ñöôïc naêng löôïng. Tuy
Hình 8-26 nhieân, noù laøm cho doøng ñieän cöïc goác
quaù lôùn vaø doøng ñieän phaûi ñöôïc ñieàu
khieån baèng 1 ñieän trôû.
Hình 8-27
Khi coù ñieän aùp, thì suït aùp xaûy ra giöõa cöïc goác vaø cöïc phaùt ñöôïc theå hieän laø VEB vaø giöõa cöïc goùp vaø cöïc
phaùt ñöôïc theå hieän laø VCE. Giaù trò cuûa VBE laø khaùc nhau giöõa transistor silic vaø germani. Suït aùp cuûa
transistor silic laø 0,5 – 1,0 V.
55
(3) Khueách ñaïi

Khi coù 1 tín hieäu vaøo 1 cöïc cuûa transistor, ñoä lôùn cuûa
tín hieäu ra taïo thaønh töø cöïc ra lôùn hôn tín hieäu vaøo. Noù
ñöôïc goïi laø khueách ñaïi tín hieäu cuûa transistor.
Khi caùc tín hieäu vaøo cöïc goác vaø ra ôû cöïc goùp (xem hình
8-28), doøng ñieän cöïc goác IB ñöôïc khueách ñaïi vaø keát quaû
cho thaáy söï thay ñoåi ñaùng keå ôû doøng ñieän cöïc goùp IC.
Tyû soá giöõa doøng ñieän cöïc goùp IC vaø doøng ñieän cöïc goác
IB ñöôïc goïi laø heä soá khueách ñaïi β (beâ ta):
(4) Chöùc naêng chuyeån maïch

Neáu doøng ñieän cöïc goác IB khoâng coù, thì trong transistor
caû 2 doøng ñieän cöïc phaùt vaø cöïc goùp cuõng khoâng coù.
Nhö vaäy, coù theå taét, môû doøng ñieän cöïc phaùt IE vaø doøng
ñieän cöïc goùp IC baèng vieäc taét, môû doøng ñieän cöïc goác
IB.
Ñaëc ñieåm naøy cuûa transistor goïi laø chöùc naêng chuyeån
maïch.
Khi coâng taéc ñöôïc laép ôû ñöôøng noái vaøo cöïc goác (xem
hình 8-30), thì baät coâng taéc naøy seõ cho doøng ñieän ñi töø
cöïc phaùt tôùi cöïc goác (doøng ñieän cöïc goác IB). Doøng ñieän
cöïc goác naøy (IB) seõ khôûi ñoäng cô doøng ñieän cöïc goùp
(IC), do ñoù deøn seõ saùng.
Vieäc coù doøng ñieän cöïc goùp IC nhôø doøng ñieän cöïc goác IB
coi nhö laø môû maïch transistor.
Hình 8-30 Chöùc naêng chuyeån maïch cuûa

Transistor (loaïi NPN)
56
Rô le vaø transistor gioáng nhau ôû choã chuùng coù theå duøng doøng ñieän nhoû ñeå ñieàu khieån doøng ñieän lôùn.
Nhöng chuùng khaùc nhau ôû choã rô le phaûi duøng tieáp ñieåm coøn transistor khoâng duøng tieáp ñieåm ñeå thöïc
hieän chöùc naêng ñoùng maïch.
(5) Caùc maïch ñieän transistor ñieån hình
Neáu ñieän aùp cöïc goác (ôû ñieåm A) cao hôn Neáu ñieän aùp cöïc phaùt cao hôn ñieän aùp
ñieän aùp cöïc phaùt, thì transistor seõ môû vaø cöïc goác (ñieåm A), thì transistor seõ môû
ñeøn seõ saùng (khi ñieän trôû R2 laø ñuû lôùn, vaø ñeøn seõ saùng (khi ñieän trôû R2 laø nhoû,
thì ñieän aùp ôû ñieåm A trôû neân cao hôn) thì ñieän aùp ôû ñieåm A trôû neân thaáp hôn)
Hình 8-31 Transistor PNP Hình 8-32 Transistor NPN
57
IZUSU –ÑIEÄN OÂTOÂ CÔ BAÛN
Caùc kyù hieäu transistor

Tröôùc khi tieán haønh kieåm tra, caàn nhôù caùc kyù hieäu ñöôïc duøng cho chaát baùn daãn, bôûi vì coù nhieàu loaïi
transistor duø chuùng troâng raát gioáng nhau.
Teân cuûa caùc linh kieän baùn daãn
Moät chöõ soá Chæ chaát baùn Thöù töï ABC Soá coù 2 hoaëc Thöù töï ABC
daãn nhieàu chöõ soá
(soá tieáp giaùp) (“S” laø chaát baùn daãn) (Tính naêng söû duïng) (Soá ñaêng kyù) (Loaïi)
0: Transistor quang, ñi oát quang v.v. Baét ñaàu töø 11 Aán ñònh theo thöù
1: Ñi oát v.v. töï ABC
2: Transistor 3 cöïc v.v
3: Transistor 4 cöïc v.v.
A: Transistor PNP taàn soá cao

B: Transistor PNP taàn soá thaáp
C: Transistor NPN taàn soá cao
D: Transistor NPN taàn soá thaáp
Noùi chung. 1 transistor thöôøng ñöôïc kyù hieäu laø “2SA (B,C,D)”
58
8-7 Ñieän trôû nhieät (thermistor)

Ñieän trôû cuûa caùc chaát daãn ñieän (kim loaïi) taêng khi nhieät
ñoä taêng. Nhöng ñieän trôû cuûa transistor laïi giaûm khi nhieät
ñoä taêng.
Ñieän trôû nhieät taïo ra öùng duïng höõu hieäu cuûa hieäu öùng aâm
theo nhieät ñoä. Chuùng ñöôïc söû duïng roäng raõi cho caùc caûm
bieán.
Trong ñôøi bdoáng haøng ngaøy, ñieän trôû nhieät ñöôïc duøng
trong nhieät keá khaùm beänh, nhieät keá vaø thieát bò baùo chaùy.
Treân oâ toâ, chuùng ñöôïc duøng nhö caûm bieán nhieät ñoä nöôùc
laøm maùt, caûm bieán nhieät ñoä khí naïp.
Hình 8-33 Caùc ñöôøng ñaëc tính ñieän trôû
Neáu ñieän trôû nhieät ñöôïc maéc noái tieáp vôùi ñieän trôû R (hình
8-34), ñieän trôû toång coù theå ñöôïc duy trì khoâng ñoåi ñoäc
laäp vôùi söï dao ñoäng cuûa nhieät ñoä vì giaù trò ñieän trôû treân
ñieän trôû nhieät giaûm khi nhieät ñoä taêng. Töùc laø, ñieän trôû
nhieät ñöôïc duøng ñeå ñieàu chænh ñieän trôû toång.
Hình 8-34 Ñieàu chænh giaù trò ñieän trôû
Kieåm tra ñieän trôû nhieät

Ñieän trôû nhieät thay ñoåi giaù trò ñieän trôû theo söï thay ñoåi nhieät ñoä (hình 8-35). Do ñoù, tröôùc heát phaûi kieåm
tra giaù trò ñieän trôû trong khoaûng ñieän trôû theå hieän ôû hình döôùi, sau ñoù nung noùng hoaëc laøm nguoäi ñeå ño
söï thay ñoåi ñieän trôû.
Vì ñieän trôû nhieät khoâng coù cöïc tính, neân vieäc ñaûo ñaàu ño khoâng aûnh höôûng tôùi giaù trò ñieän trôû.
Hình 8-35 Caùc ñöôøng ñaëc tính ñieän trôû Hình 8-36 Kieåm tra ñieän trôû nhieät
59
Ví duï veà öùng duïng cuûa ñieän trôû nhieät

Khi giaù trò ñieän trôû treân ñieän trôû nhieät xuoáng thaáp,
Transistor Tr1 môû nhôø doøng ñieän qua ñoù taêng leân,
do ñoù kích hoaït rô le vaø maùy neùn laïnh laøm vieäc.
Hình 8-37 Ví duï veà thieát bò ñieàu khieån baèng nhieät
60
9. IC (Integrated Circuit – Maïch ñieän tích hôïp)

IC coù nghóa laø 1 maïch ñieän coù caáu hình vôùi caùc linh
kieän ñöôïc phaân lôùp vaø ñöôïc haøn kín laïi. Moät maïch IC
coù nhieàu transistor, ñi oát, ñieän trôû vaø tuï ñieän treân neà
chaát baùn daãn cuûa noù (chip). Noù coù caùc ñaëc ñieåm sau:
- Coù theå giaûm toái thieåu kích thöôùc.
- Ñoä tin caäy cao.
- Xöû lyù tín hieäu vôùi toác ñoä cao.
- Ít tieâu hao naêng löôïng.
- Giaù khoâng cao laém nhôø saûn xuaát haøng loaït.
Hình 9-1 Caáu taïo cuûa IC
Moät IC coù theå chöùa töø moät vaøi cho tôùi haøng ngaøn Teân goïi Soá maïch tích hôïp
maïch ñieän transistor treân 1 con chip 4-5mm2. Noù SSI (Small Sscale Khoaûng 100
ñöôïc bao boïc bôûi voû baèng goám hoaëc nhöïa. Hình daùng Integration)
ñieån hình cuûa noù xem ôû hình 9-1. MSI (Middle Scale Khoaûng 100 -1000
Theo soá linh kieän trong maïch IC, caùc IC ñöôïc phaân Integration)
loaïi theo nhoùm ôû baûng beân phaûi.
LSI (Large Scale ≥ 10 000
IC cöõng ñöôïc phaân loaïi theo öùng duïng thaønh IC kyõ
Integration)
thuaät soá vaø IC töông töï.
ULSI (Ultra Large ≥ 100 000
Scale Integration)
Baûng 9-1
9-1 IC töông töï (analog)
IC töông töï duøng ñeå khueách ñaïi vaø ñieàu khieån tín hieäu
töông töï (thay ñoåi lieân tuïc theo thôøi gian).
Chaúng haïn, chuùng ñöôïc duøng trong maïch khueách ñaïi
aâm thanh vaø trong TV>
9-2 IC kyõ thuaät soá

Caùc maïch logic ñöôïc tích hôïp treân caùc IC kyõ thuaät soá
ñeå xöû lyù caùc tín hieäu kyõ thuaät soá (thay ñoåi giaùn ñoaïn
theo thôøi gian). Ví duï chuùng ñöôïc duøng trong maùy vi
tính.
OÂ toâ haàu heat duøng IC kyõ thuaät soá. Phaàn tieáp theo
giôùi thieäu caùc maïch logic trong caùc IC kyõ thuaät soá.
Hình 9-3 Tín hieäu kyõ thuaät soá
61
Thaäm chí neáu ñoä lôùn tín hieäu coù theå dao ñoäng nhö
ñöôïc chæ ra trong hình 9-4(b), thì tín hieäu coù theå ñöôïc
xaùc ñònh laø “1” (cao) khi noù ôû möùc cao hôn ñieän aùp
tham chieáu. Neáu ñoä lôùn cuûa tín hieäu thaáp hôn ñieän aùp
tham chieáu, thì noù ñöôïc xaùc ñònh laø “0” (thaáp). Do
ñoù, neáu söïï cheânh leäch nhaát ñònh veà ñoä lôùn ñöôïc xaùc
ñònh giöõa “1” vaø “0” (chaúng haïn 1= 5V vaø 0= 0V), thì
tín hieäu soá trôû neân cöïc kyø oån ñònh.
Tín hieäu soá chæ goàm “1” vaø “0”. “1” vaø “0” naøy ñöôïc
keát hôïp baèng nhieàu caùch ñeå aán ñònh yù nghóa phöùc
taïp cuûa tín hieäu.
Hình 9-4 Tín hieäu kyõ thuaät soá
Tín hieäu töông töï vaø tín hieäu kyõ thuaät soá
Caùc tín hieäu ñieän goàm tín hieäu töông töï vaø tín hieäu
soá nhö ñöôïc theå hieän ôû beân phaûi.
* Tín hieäu töông töï: Thöïc hieän söï thay ñoåi lieân tuïc
theo thôøi gian.
* Tín hieäu soá: Thöïc hieän söï thay ñoåi giaùn ñoaïn
(ON hoaëc OFF) theo thôøi gian.
Töø caùch nhìn nhaän veà caùc ñöôøng ñaëc tính cuûa
maïch ñieän naøy, ñaàu ra cuûa caùc tín hieäu töông töï seõ
tyû leä thuaän vôùi ñieän aùp ñaàu vaøo vaø ñaàu ra cuûa maïch
ñieän kyõ thuaät soá seõ thay ñoåi ñoät ngoät khi ñieän aùp
ñaàu vaøo ñaït 1 giaù trò nhaát ñònh.
Xem hình veõ, giaù trò töông töï laø lieân tuïc coøn giaù thò
kyõ thuaät soá laø khoâng lieân tuïc.
Hình 9-6 Töoông töï vaø kyõ thuaät soá
62
Maïch loâ gíc

Maïch ñieän kyõ thuaät soá duøng 2 tín hieäu ñeå baùo raèng ñieän aùp
tín hieäu ñaõ cho laø cao (coù) hay thaáp (khoâng).
Hai tín hieäu naøy ñöôïc theå hieän baèng kyù hieäu “1” hoaëc “0”.
Trong hình 9-6, ECE (ñieän aùp giöõa cöïc goùp vaø cöïc phaùt) laø
12V khi transistor taét (OFF). Möùc ñieän aùp naøy ñöôïc baùo laø
“1”. Khi transistor baät (ON), ECE laø 0V vaø möùc ñieän aùp naøy
ñöôïc xem laø “0”.
Nhö ñöôïc thaáy ôû hình treân, tín hieäu kyõ thuaät soá seõ thoâng tin
khaùc nhau qua vieäc keát hôïp nhieàu soá “0” vaø soá “1”.
IC ñöôïc taïo ra töø nhieàu linh kieän goàm transistor vaø caùc
maïch trong ñoù raát phöùc taïp.
Moät maïch ñöôïc thieát keá ñeå taïo ra soá xaùc ñònh “1” vaø “0”
ñaùp öùng vôùi nhöõng tín hieäu ñaàu vaøo goàm söï keát hôïp nhaát
ñònh caùc tín hieäu “1” vaø “0” ñöôïc goïi laø maïch loâ gíc.
Maïch loâ gíc cô baûn goàm maïch VAØ (AND), maïch HOAËC
(OR), maïch ÑAÛO (NOT) vaø maïch VAØ ÑAÛO (NOR).
Hình 9-6
(1) Maïch VAØ (AND)
Maïch VAØ goàm 2 coâng taéc maéc noái tieáp. Xem hình 9-7(1)
Trong maïch naøy, ñeøn Q saùng chæ khi caû 2 coâng taéc A vaø B ñeàu baät. Noùi caùch khaùc, tín hieäu ñaàu ra ôû
maïch VAØ seõ laø “1” (cao) chæ khi caùc tín hieäu ñaàu vaøo ñaàu laø “1”.
Xem hình 9-7 (2) veà kyù hieäu duøng trong maïch vaø baûng theå hieän cuûa noù.
Kyù hieäu maïch loâ gíc VAØ 2 Baûng theå hieän maïch VAØ
Hình 9-7 Maïch VAØ
63
(2) Maïch HOAËC (OR)

Maïch HOAËC cô baûn goàm 2 coâng taéc ñöôïc maéc song
song nhö hình 9-8.
Trong maïch naøy, ñeøn Q seõ saùng leân neáu baát kyø coâng
taéc A hoaëc coâng taéc B baät. Noùi caùch khaùc, tín hieäu ñaàu
ra seõ laø “1” neáu baát kyø tín hieäu ñaàu vaøo naøo laø “1”.
Hình 9-8 Maïch HOAËC
Kyù hieäu maïch loâ gíc HOAËC Baûng theå hieän maïch HOAËC
Hình 9-9 Maïch HOAËC
(3) Maïch ÑAÛO (NOT)

Maïch ÑAÛO noái vôùi 1 rô le thöôøng ñoùng nhö hình 9-10.
ÔÛ maïch naøy, baät coâng taéc A thì rô le seõ taét vaø keát quaû laø
ñeøn Q seõ taét. Ngöôïc laïi, neáu taét coâng taéc A thì ñeøn Q seõ
saùng.
Neáu tín hieäu ñaàu vaøo laø “1”, thì tín hieäu ñaàu ra laø “0” vaø
ngöôïc laïi. Tín hieäu naøy laøm nghòch ñaûo tín hieäu ñaàu vaøo,
do ñoù ñoâi khi noù ñöôïc coi laø boä chuyeån ñaûo (maïch ñaûo).
Hình 9-10 Maïch ÑAÛO
Hình 9-11 Maïch ÑAÛO
64
(4) Maïch VAØ ÑAÛO (NAND)

ÔÛ maïch VAØ ÑAÛO, maïch ÑAÛO ñöôïc maéc noái tieáp vôùi maïch VAØ.
Ñaàu ra cuûa maïch VAØ ÑAÛO seõ nghòch ñaûo vôùi ñaàu ra cuûa maïch VAØ.
1 Kyù hieäu maïch loâ gíc VAØ ÑAÛO 2 Baûng theå hieän maïch VAØ ÑAÛO
Hình 9-12 Maïch VAØ ÑAÛO

(5) Maïch HOAËC ÑAÛO (NOR)
Maïch HOAËC ÑAÛO ñöôïc keát hôïp giöõa maïch HOAËC vaø maïch ÑAÛO.
Ñaàu ra cuûa maïch HOAËC ÑAÛO seõ nghòch ñaûo vôùi ñaàu ra cuûa maïch HOAËC.
1 Kyù hieäu maïch loâ gíc HOAËC ÑAÛO 2 Baûng theå hieän maïch HOAËC ÑAÛO
Hình 9-13 Maïch HOAËC ÑAÛO
65
10. Ño cöôøng ñoä doøng ñieän, ñieän aùùp vaø ñieän trôû
Ñoàng hoà ño ñieän goàm:
(1) Loaïi duøng kim: Ñoàng hoà duøng kim chæ giaù trò ño.
(2) Loaïi hieän soá: Maøn hình hieän soá duøng tinh theå loûng hoaëc hieån thò LED.
Caû hai loaïi treân ñeàu coù nhöõng öu vaø nhöôïc ñieåm. Tuy nhieân, loaïi ñoàng hoà hieän soá thích hôïp hôn ñoái vôùi
kieåm tra caûm bieán bôûi vì maïch khueách ñaïi beân trong ñoàng hoà cho pheùp xöû lyù nhöõng tín hieäu voâ cuøng nhoû
nhö coâng suaát cuûa caûm bieán.
Moät trong nhöõng nhöôïc ñieåm cuûa ñoàng hoà hieän soá laø toác ñoä phaûn hoài chaäm so vôùi loaïi ñoàng hoà duøng kim.
Ñieàu naøy ñoâi khi laøm maát khaû naêng ño theo yù muoán (chaúng haïn ño moät ñieän aùp bugi xoâng maùy ôû nhieät
ñoä nöôùc 450C hoaëc cao hôn treân heä thoáng QOSIII)
10–1 Caáu taïo cuûa loaïi ñoàng hoà duøng kim
Chuyeån ñoäng cuûa kim treân moät ampe keá, voân keá hoaëc maùy ño maïch ñöôïc döøng laïi taïi vò trí maø löïc ñieän
töø sinh ra bôûi doøng ñieän taùc ñoäng thoâng qua cuoän daây laø caân baèng vôùi löïc ñieàu khieån cuûa loø xo xoaén oác.
Xem hình veõ 10–1
Khi nhìn töø maët beân seõ thaáy truïc ñöùng ñöôïc ñaët ôû treân vaø döôùi cuûa ñoáng hoà ño, Ñaàu truïc ñöôïc laøm nhoïn
ñeå giaûm ma saùt quay. Xem hình 10–2
Do caáu taïonhö vaäy, cho neân neáu ñoàng hoà ño bò va chaïm maïnh, thì ñaàu truïc coù theå bò ñeø beïp (daãn ñeán
keát quaû ño sai) hoaëc cuoän daây (truïc ñöùng) coù theå baät khoûi oå ñôõ.
Hình 10-1 Ñoàng hoà loaïi cuoän daây chuyeån ñoäng Hình 10-2 Loaïi cuoän daây chuyeån ñoäng (nhìn töø maët beân)
66
10-2 Noái Ampe keá

(1) Ampe keá ñöôïc ñaët trong maïch ñieän (maéc noái tieáp vaøo maïch ñieän) ñeå ño cöôøng ñoä doøng ñieän chaïy
trong maïch.
(2) Cöïc döông ⊕ cuûa ampe keá ñöôïc noái theo chieàu doøng ñieän chaïy vaøo vaø cöïc Θ ñöôïc noái theo chieàu
ngöôïc laïi.
Hình 10-3 Noái ñuùng ampe keá Hình 10-4 Noái khoâng ñuùng ampe keá
[Amper keá]
- Giaû thieát ñieän trôû trong cuûa ampe keá ñöôïc coi laø 0 Ω. Vì theá, neáu ampe keá ñöôïc noái song song vaøo maïch
ñieän (xem hình 10-4), thì doøng ñieän ñi qua seõ coù cöôøng ñoä lôùn vaø laøm hö hoûng ampe keá.
- Phaûi duøng daây daãn vôùi kích thöôùc lôùn ñeå noái ampe keá.
- Moät maïch phaân doøng ñöôïc noái song song vôùi ñoàng hoà. Phaàn lôùn doøng ñieän chaïy qua maïch phaân doøng,
neân neáu giaûm ñieän trôû maïch phaân doøng coøn moät nöûa, thì khoaûng ño cöôøng ñoä doøng ñieän coù theå gaáp ñoâi.
10-3 Noái voân keá
(1) Noái moät voân keá tôùi vò trí caàn ño ñieän aùp.
(2) Noái cöïc döông ⊕ ñoàng hoà vôùi beân coù ñieän theá cao hôn (beân cöïc döông ⊕ cuûa bình ñieän)
[Voân keá]
• Ñieän trôû cuûa baûn thaân voân keá (ñieän trôû trong) raát lôùn.
• Coù theá söû duïng daây daãn kích thöôùc nhoû hôn ñeå noái voân keá.
• Moät ñieän keá nhaân ñöôïc noái noái tieáp vôùi ñoàng hoà, neáu ñieän trôû cuûa maùy ñieän keá taêng gaáp ñoâi thì ñoàng
hoà coù theå coù thang ño ñieän aùp gaáp ñoâi.
Hình 10-5 Noái ñuùng voân keá Hình 10-5 Noái khoâng ñuùng voân keá
67
10-4 Ño ñieän trôû baèng ñoàng hoà ño ñieän

(1) Tröôùc khi ño, cho hai que ño tieáp xuùc nhau ñeå chænh veà 0 Ω. Xem hình veõ 10-7(a)
(2) Thieát bò caàn kieåm tra phaûi ñöôïc taùch rieâng ra khoûi maïch. Xem hình 10-7(b)
Hình 10-7 Ño ñieän trôû

• Ñoàng hoà ño ñieän cho pheùp chuyeån maïch giöõa ño
ñieän aùp, cöôøng ñoä doøng ñieän hoaëc ñieän trôû ôû
nhöõng thang ño rieâng. Khi choïn thang ñieän trôû,
kim chæ ñoàng hoà seõ hoaït ñoäng töø nguoàn pin rieâng.
Cöïc döông ⊕ cuûa pin ñöôïc noái vôùi cöïc aâm Θ
ñoàng hoà.
Ñoàng hoà coù nhieàu thang ño, nhieàu ñieän keá nhaân
vaø thang ño dioát (coù theå chuyeån ñoåi töø doøng ñieän
xoay chieàu AC sang doøng ñieän moät chieàu DC).
Hình 10-8 Ño ñieän trôû maïch
Trình töï kieåm tra dioát
Ño thoâng maïch cuõng coù theå ñöôïc duøng ñeå kieåm tra ñaëc tính cuûa dioát treân maùy phaùt ñieän hay maùy khaùc.
Nhö chæ ra treân hình veõ 10-9, dioát cho doøng ñieän ñi theo moät chieàu, nhöng khoâng cho doøng ñieän ñi theo
chieàu ngöôïc laïi.
Vì theá, khi kieåm tra dioát baèng ñoàng hoà ño duøng kim, choïn thang ñieän trôû 10X 100X, roài cho que ño chaïm
vaøo 2 ñaàu ñi oát ñeå kieåm tra chuyeån ñoäng cuûa kim. Neáu kim chæ nhích leân khi ño theo 1 chieàu, thì dioát laø
bình thöôøng. Phaûi kieåm tra dioát hai laàn baèng caùch ñaûo ngöôïc ñaàu que ño.
Hình 10-9
68
10-5 Söû duïng ñoàng hoà ñieän duøng kim

Ñoàng hoà ño ñieän duøng kim thöôøng ñöôïc duøng ñeå ño ñieän aùp moät chieàu DC, cöôøng ñoä doøng ñieän moät chieàu
DC, ñieän aùp xoay chieàu AC vaø ñieän trôû.
(1) Nhöõng chuù yù khi duøng ñoàng hoà ño ñieän

1) Que ño ñoû vaø ñen phaûi ñöôïc gaén chaéc chaén ñuùng vaøo cöïc döông vaø cöïc aâm. Ñieàu naøy seõ traùnh ñöôïc
vieäc noái cöïc khoâng thích hôïp trong khi ño doøng ñieän moät chieàu. Söû duïng caån thaän khi noái que ñeå
chaân ñeá cuûa chuùng khoâng bò beå vôõ
2) Chaéc chaén raèng tröôùc moãi laàn ño, caàn löïa choïn thang ño. Neáu coá ño ñieän aùp töø thang ño ñieän trôû
hoaëc thang ño doøng ñieän thì coù theå laøm ñoàng hoà ño bò chaùy.
3) Khi khoâng theå aùng chöøng giaù trò ñieän aùp hoaëc giaù trò doøng ñieän trong maïch, thì haõy choïn thang cao
hôn, roài sau ñoù môùi chuyeån tôùi thang thaáp hôn ñeå coù theå ñoïc giaù trò ño ôû giöõa thang ño.
4) Trong khi ño, moãi khi chuyeån thang ño, que ño phaûi ñöôïc ngaét khoûi maïch ñieän. Neáu khoâng thì nuùm
xoay chuyeån thang ño coù theå bò hö hoûng.
5) Sau khi ño xong, phaûi chaéc chaén raèng nuùm xoay chuyeån thang ño ñöôïc ñaët ôû vò trí taét.
(2) Ñieàu chænh kim chæ soá 0 (zeroâ) (ñieàu chænh cô khí)
Ñaët ñoàng hoà treân baøn laøm
vieäc hoaëc vò trí naøo ñoù theo
phöông ngang, roài chaéc chaén
raèng kim chæ vaøo vò trí soá “0”
taïi ñieåm cöïc traùi treân thang
ño. Neáu khoâng thì ñieàu chænh
vò trí kim duøng vít ñieàu chænh
vò trí soá “0”.
Hình 10-10 Cô caáu ñieàu chænh ñieåm “0”
69
(3) Ño ñieän aùp moät chieàu DC (DC-V)

Ñöa que ño ñoû vaø ñen cuûa ñoàng hoà vaøo cöïc (+)
vaø (-) töông öùng. Tröôùc heát, ño baèng caùch choïn
thang ño cao hôn so vôùi möùc ñieän aùp ñònh ño.
Tuy nhieân, noù seõ chæ cho pheùp ñoïc gaàn ñuùng.
Cho neân, trong pheùp ño tieáp theo, phaûi choïn
thang ño cho vieäc ñoïc chính xaùc hôn, nhö
thang 25V ñoái vôùi maïch 12V vaø thang 50V ñoái Hình 10-11 Baûng vaïch khoâng ñöôïc nhìn ngang
vôùi maïch 24V.
Khi thöïc hieän pheùp ño, ñoàng hoà ño ñöôïc noái
song song vôùi maïch caàn ño.
Giaù trò chæ ra trong caàu chì cuûa nuùm choïn thang
ño laø giaù trò baûng vaïch toái thieåu trong thang ño
ñoù.
Sau khi ño xong, caàn xoay nuùm choïn thang ño
veà vò trí taét.
Giaù trò cao nhaát trong 1 thang ño Thang ño Ñoïc chæ soá
(ñöôïc chæ ra bôûi ñaàu muõi teân) (ñôn vò: V)
10 10 Ñoïc giaù trò treân thang 10

50 5 Ñoïc giaù trò treân thang 50 sau ñoù chia cho 10
50 Ñoïc giaù trò treân thang 50
250 2,5 Ñoïc giaù trò treân thang 250 roài chia cho 100
25 Ñoïc giaù trò treân thang 250 roài chia cho 10
(4) Ño cöôøng ñoä doøng ñieän moät chieàu (DC-A)

Khi ño cöôøng ñoä doøng ñieän treân maïch ñieän ñang coù
doøng ñieän moät chieàu chaïy qua, tröôùc heát phaûi ngaét
maïch ñieän caàn ño. Sau ñoù, noái que ño (+) vaø (-) cuûa
ñoàng hoà noái tieáp vôùi taûi töông öùng. Khi ño doøng moät
chieàu DC 20A, gaén que ño ñoû vaøo “+” DC 20A.
Thang ño 250 mA ñeå ño DCA ñöôïc döï tính ñeå ño doøng
ñieän voâ cuøng nhoû nhö doøng ñieän chaïy trong cuoän rôle
vaø treân boùng ñeøn ñieàu khieån 3W. Thang ño naøy khoâng
thích hôïp ñeå ño doøng ñieän cuûa phuï taûi lôùn (doøng ñieän
ñang qua phuï taûi nhö boùng ñeøn)
Thang ño Phaïm vi Giaù trò
Tröôùc khi baét ñaàu ño, phaûi döï kieán giaù trò doøng ñieän gaàn DC 20A 20A DC 20A
ñuùng theo ñònh luaät OÂm. 250 250mA DC20A
70
(5) Ño ñieän trôû (Ω)

ÔÛ thang ño ñieän trôû, ñoàng hoà hoaït ñoäng ñöôïc nhôø
nguoàn pin beân trong, do vaäy, tröôùc moãi laàn ño
phaûi chænh kim thang ño ñieän trôû veà vò trí 0. Döôùi
ñaây moâ taû trình töï caùch ñieàu chænh naøy:
Choïn thang ño thích hôïp. Ngaén maïch 2 ñaàu que
ño ñeå kim leäch heát sang phaûi. Sau ñoù, xoay nuùm
ñieàu chænh ñeå kim veà vò trí 0. Thao taùc naøy laø raát
caàn thieát moãi khi choïn 1 thang ño ñieän trôû.
Khi laøm xong vieäc chænh kim veà soá 0, duøng que
ño ñeå ño 2 ñaàu cuûa maïch ñieän vaø ñoïc giaù trò ñieän
trôû.
Khi ño ñieän trôû cuûa maïch ñieän, phaûi thaùo maïch
ñieän caàn ño khoûi nguoàn caáp ñieän.
Ñeå ño thoâng maïch, choïn thang “ x1Ω”.
Thang ño Caùch ñoïc (Ñôn vò:Ω)

X1 Baèng soá chæ treân ñoàng hoà
X10 Soá chæ treân ñoàng hoà x10Ω
X100 Soá chæ treân ñoàng hoà x100Ω
X1K Soá chæ treân ñoàng hoà x1KΩ
71
(6) Kieåm tra ñi oát

Khi laøm xong nhöõng vieäc chuaån bò caàn thieát,
choïn thang ño ñieän trôû lôùn nhaát, sau ñoù chaïm
caùc que ño vaøo 2 ñaàu ñi oát. Nguoàn ñieän cuûa
ñoàng hoà ñöôïc noái nhö ôû hình 10-8 ñeà doøng
ñieän coù theå ñi töø que ño maøu ñen (-) tôùi que
ño maøu ñoû (+). Do ñoù, khi ño ñi oát theo chieàu
phaân cöïc thuaän nhö hình 10-14(a) vaø coù theå
chaéc chaén raèng ñi oát laø bình thöôøng neáu kim
ñoàng hoà leäch nhieàu (baùo coù doøng ñieän qua).
Ngöôc laïi, khi noái theo phaân cöïc ngöôïc thì
kim ñoàng hoà khoâng di chuyeån nhö hình 10-14
(b).
Vì phaân cöïc thuaän, doøng ñieän ñi qua deã daøng,
neân thöôøng nghó raèng kim ñoàng hoà seõ chæ veà
soá 0 (0Ω), nhöng neáu nhö vaäy thì noù seõ caûnh
baùo 1 truïc traëc beân trong ñi oát. Ñi oát coù theå
coøn duøng ñöôïc seõ baùo möùc ñieän trôû nhö hình
10-15.
72
10-6 Thao taùc ñoàng hoà ño ñieän loaïi hieän soá
1. Moâ taû baûng chöùc naêng

* Hình daùng baûng chöùc naêng coù theå thay ñoåi tuøy theo töøng kieåu ñoàng hoà.
2. Ñôn vò ño
Söï phuø hôïp giöõa bieåu ñoà vaø giaù trò soá.
73
3. Phöông phaùp ño
(1) Choïn thang ño (khi baät nguoàn). Ñeå choïn thang kieåm tra ñi oát, kieåm tra thoâng maïch vaø ño ñieän xoay
chieàu thì aán caùc nuùt theo thöù töï sau: “/”, “Ω/ /” vaø “/~(A)”.
(2) Noái que ño maøu ñoû vaøo cöïc “V…” vaø maøu ñen vaøo cöïc “COM”. Chæ khi ño DC/AC 10A môùi noái que ño
maøu ñoû vaøo cöïc “10A”.
(3) Noái que ño vaøo maïch ñieän khi ño. Ñoïc giaù trò sau khi chaéc chaén raèng giaù trò ñöôïc hieån thò ñaõ oån ñònh.
(4) Khi ño xong, xoay coâng taéc chöùc naêng veà vò trí OFF, sau ñoù taét nguoàn.
4. Caùc chöùc naêng ñaëc bieät

(1) Nuùt giöõ coá ñònh thang ño
Duøng ñeå coá ñònh thang ño theo yù muoán baèng caùch huûy cheá ñoä töï ñoäng chuyeån thang ño. Khi baät
nguoàn ñieän ñoàng hoà, cheá ñoä töï ñoäng chuyeån thang ñaõ ñöôïc ngaàm ñònh choïn saün, thang thích hôïp
nhaát ñöôïc hieån thò töï doäng cho vieäc ño.
Ñeå coù theå chuyeån thang ño baèng tay, aán nuùt RANGE moät laàn ñeå hieän leân cheá ñoä töï ñoäng chuyeån
thang ño. Neáu aán nuùt moät laàn nöõa, thì thang ño cao nhaát seõ ñöôïc choïn. Neáu baïn aán nuùt töø traïng thaùi
naøy, thì thang ño thaáp nhaát seõ ñöôïc löu.
Khi trôû laïi cheá ñoä töï ñoäng chuyeån thang, thì aán vaø giöõa nuùt ít nhaát 1 giaây.
(2) Nuùt giöõ coá ñònh soá lieäu
Nuùt naøy duøng ñeå giöõ coá ñònh soá lieäu ñöôïc giöõ ôû vieäc ño hieàn thôøi. Aán nuùt naøy 1 laàn ñeå giöõ soá lieäu ño,
caùc soá lieäu khaùc khoâng ñöôïc hieån thò (Ngay caû khi boû que ño khoûi maïch ñieän, thì luùc aán nuùt vaãn ñöôïc
löu laïi). Aán nuùt moät laàn nöõa thì huûy cheá ñoä giöõ coá ñònh soá lieäu.
74
75

Điện cơ bản

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Điện cơ bản

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Pub. No.

ÑIEÄN OÂ TOÂ CÔ BAÛN

COÂNG TY OÂ TOÂ ISUZU-VIEÄT NAM

1- Ñieän söû duïng treân oâtoâ.

Bu gi xoâng Boùng ñeøn Caàu chì.

Phoùng ñieän ( moät trong nhöõng chöùc naêng khaùc)

Hình 1-2 Tia löûa.

1-2 Caùc loaïi doøng ñieän

(1) Doøng ñieän 1 chieàu (DC - Direct Current)

Hình 1-3 Doøng ñieän moät chieàu

Hình 1-4 Doøng ñieän xoay chieàu

(3) Doøng ñieän xung

Hình 1-5 Doøng ñieän xung

(Giaù trò hieäu duïng cuûa doøng ñieän xoay chieàu)

= Giaù trò lôùn nhaát / 1,414

= 0,070 x Giaù trò lôùn nhaát

Hình 1-7 Giaù trò hieäu duïng

1-3 Caùc ñôn vò ñöôïc duøng

Teân goïi Kyù hieäu* Ñôn vò

µ (micro) M (mill) Giaù trò goác k (kilo) M (mega)

Baûng 1-2 Baûng bieán ñoåi ñôn vò

1-4 Ñieän aùp vaø doøng ñieän

Hình 1-8 Ñieän aùp vaø doøng ñieän

Hình 1-11 Ñieän theá goác

“1,5 V” hoaëc “ 12V” trong 1 “pin khoâ 1,5V” hoaëc

1-5 Ñieän trôû

Hình 1-14 Ñieän trôû

(Ñieän trôû suaát)

Hình 1-15 Ñieän trôû suaát

(1) Chaát daãn ñieän vaø chaát caùch ñieän

(2) Chaát daãn ñieän

2- Nhieät ñoä vaø ñieän trôû cuûa chaát daãn ñieän

Hình 1-16 Ñaëc tính nhieät ñoä cuûa kim loaïi

3- Ñieän trôû tieáp xuùc

(Chöùc naêng cuûa ñieän trôû nhö theá naøo?)

(3) Chaát caùch ñieän

2- Chaát loûng: Chuû yeáu laø daàu.

(4) Chaát baùn daãn

Hình 1-18 Ñaëc tính nhieät ñoä chaát baùn daãn

2-2 Sô ñoà ñieän

Hình 2-2 Sô ñoà maïch ñieän

3. Ñònh luaät Oâm vaø doøng ñieän 1 chieàu DC

Caàn nhôù quan heä:

Khi xaùc ñònh doøng Hình 3-2

3-2 Noái ñieän trôû

(1) Maéc noái tieáp

Traû lôøi 1. 12V 2. 4A 3. 3Ω

Ñieän trôû toång R0 = R1 + R2 + R3 = 2 + 3 + 4 = 9 (Ω)

Hình 3-3 Maéc noái tieáp

(2) Maéc song song

Hình 3-5 Maéc song song

Hình 3-6 Löïc caûn doøng nöôùc (maéc song song)

Maïch maéc song song

3) Maéc hoãn hôïp (maéc noái tieáp/song song)

Hình 3-8 Maéc noái tieáp

4. Ñieän trôû 2Ω vaø 3Ω ñöôïc maéc song song.

5. Ñieän trôû 2Ω, 3Ω vaø 4Ω ñöôïc maéc song song.

Tính ñieän trôû toång maïch song song?

Caùc ñoïc maõ maøu cuûa ñieän trôû

Dung - ±1 ±2% - - - - - - - ±5% ±10 ±20%

3-3 Doøng ñieän moät chieàu DC

(2) Maéc song song

Doøng ñieän qua R1

Doøng ñieän qua R2