You are on page 1of 133

Buku Pelajaran Bahasa Bali

᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟

Udiana Sastra
untuk
SMA/SMK Kelas XII

Tim Penyusun
Buku Pelajaran Bahasa Bali

᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟

Udiana Sastra
SMA/SMK Kelas XII
Pembina:
TIA Kusuma Wardhani, S.H., M.M.
Dr. Made Alit Mariana, M.Pd.

Tim Penyusun/Editor:
Dr. Wayan Suardiana.
Dr. I Nyoman Suwija, M.Hum.
Ketut Ardana, M.Pd.
Gst Ngr Yoga, S.Kom.
Ni Wayan Sariani, S.Pd., M.Hum.
Nyoman Suka Ardiyasa, S.Pd.B, M.Pd., M.Fil.H.
I Gede Nala Antara, M.Hum.
Wayan Mudiarni, S.Pd, M.M.
Gst Ngr Agung Artini, S.Pd.
I Gede Gita Purnama Arsa Putra, S.S., M.Hum.
Raka Prama Putra
Ketut Irma Parwati, S.E., M.Pd.
Ayu Putri Suryaningrat, S.S., M.Hum.
Ida Bagus Surya Matra, S.S., M.Pd.
Wahyu Wirayuda, S.S.

Layout dan Ilustrasi:


Ida Bagus Komang Sudarma, S.Pd.
I Dewa Gede Para Marta
Gede Desar Yuartha Putra
I Wayan Eka Sudam Bariana
PANGAKSAMA
Om Swastyastu.
Malarapan pasuécan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku pakét Palajahan Siswa
Basa Bali puniki prasida kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyiagayang
materi ajah sané manut ring aab jagaté taler anut ring wewidangan kakuub palajahan
basa miwah sastra Bali. Puniki pacang pinaka dasar kaweruhan miwah kawagedan,
kanggén nglimbakang paplajahan ring sekolah-sekolah sane wénten ring Provinsi Bali.
Saking buku puniki para guru miwah siswa sané jagi malajah, pacang molihang
tuntunan sané becik gumanti tetujon mlajahin basa miwah sastra Baliné prasida
kamolihang. Buku puniki kasusun olih pangremba sané sampun waged ri sajeroning
kawéntenan Basa Bali. Titiang pinaka manggalaning Dinas Pendidikan Pemuda dan
Olah Raga ngaturang dahat suksma majeng ring angga tim penyusun bukuné puniki.
Sinah sampun daging buku puniki kantun akéh kakiranganipun. Antuk punika,
banget titiang mapinunas mangda lédang para guru miwah sujana basa Baliné ngicénin
paweweh gumanti bénjangan prasida paripurna.

Om Santih, Santih, Santih, Om.

Dénpasar, 1 Juli 2016


Kepala Dinas Pendidikan Pemuda dan
Olahraga Provinsi Bali,

TIA Kusuma Wardhani, S.H., M.M.


(NIP. 195908221984032007)

i
PANGAKSAMA
Om Swastyastu.
Malarapan pasuécan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku pakét
Palajahan Bahasa Bali Siswa Kelas XII Sekolah Menengah Atas lan Kejuruan
puniki prasida kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyiagayang materi
ajah sané manut ring aab jagaté taler anut ring wewidangan kakuub palajahan
basa lan sastra Bali. Buku puniki pinaka dasar kaweruhan lan
kawagedan, kanggén nglimbakang paplajahan basa lan sastra Bali ring
sekolah menéngah wekasan.
Ring buku puniki, para guru miwah siswa SMA/SMK Kelas XII
sané jagi malajah, pacang ngamolihang tuntunan sané becik gumanti
tetujon mlajahin basa lan sastra Baliné prasida kamolihang. Yadiastun
kantun kirang, buku puniki sampun kasurat madasar teori ilmu basa lan
sastra Bali saha kajangkepin soal-soal pinaka lembar karya siswa
(LKS), saha kajangkepin piteket tuntunan karakter wangsa.
Titiang patut ngangkenin mungguing daging buku puniki kantun
akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget titiang mapinunas mangda
lédang para guru lan sang maraga sujana ring widang basa lan sastra Bali,
ngicénin paweweh gumanti bénjangan prasida paripurna.

Om Santih, Santih, Santih, Om.


Dénpasar, 1 Juli 2016

Tim Penyusun

ii
DAGING CAKEPAN

PANGAKSAMA SAKING KEPALA DINAS PENDIDIKAN,


PEMUDA DAN OLAH RAGA PROVINSI BALI ..............................i
PANGAKSAMA .....................................................................................ii
DAGING CAKEPAN.............................................................................iii
PETA KONSEP ......................................................................................v
BAB I DHARMA WACANA............................................ 1
Palajahan 1 Dharma Wacana ..........................................................2
Palajahan 2 Nyurat Dharma Wacana ............................................7

BAB II AKSARA BALI .................................................... 12


Palajahan 1 Wacana Maaksaksara Bali ........................................13
Palajahan 2 Nyurat Papan Nama ..................................................18
Palajahan 3 Atur Piuning ...............................................................22

BAB III TATA BASA BALI ............................................. 27


Palajahan 1 Kruna Wilangan .............................................................28
Palajahan 2 Kruna Polah....................................................................31
Palajahan 3 Lengkara Lumaksana Miwah Lengkara Linaksana .35

BAB IV ANGGAH UNGGUHING BASA BALI ........... 40


Palajahan 1 Mababaosan Ring Sawitra ...........................................41
Palajahan 2 Wacana Pendidikan .......................................................45
Palajahan 3 Swalapatra ......................................................................49

BAB V GATRA BALI ....................................................... 54


Palajahan 1 Orti Média Cétak ..........................................................55
Palajahan 2 Orti Média Eléktronik ..................................................59
Palajahan 3 Pewaraan Utawi Penyiaran ........................................62

BAB VI KASUSASTRAAN ............................................. 67

iii
Palajahan 1 Kasusastraan Manut Aab Jagat ..................................68
Palajahan 2 Kasusastraan Manut Wangun .....................................73

BAB VII SESULUH SAJERONING PUISI ................... 79


Palajahan 1 Puisi Bali Anyar ...........................................................80

BAB VIII GANCARAN ................................................... 92


Palajahan 1 Gancaran Bali Modérn Novél ......................................93
Palajahan 2 Gancaran Bali Tradisional Itihasa...............................97

BAB IX WIDYA TULA .................................................... 102


Palajahan 1 Satua Babad................................................................... 103
Palajahan 2 Carita Pawayangan .....................................................107

BAB X PARIBASA ...........................................................113


Palajahan 1 Sloka miwah Sesapan ...................................................114
PAMUPUT ..............................................................................................118
DAFTAR PUSTAKA..............................................................................119
GLOSARIUM ........................................................................................124

iv
PETA KONSEP

Materi Bahasa
Bali
Kelas XI

VI KASUSASTRAAN
I DHARMA WACANA 1. Kasusastraan Manut
1. Dharma Wacana Aab Jagat
2. Nyurat Dharma 2. Kasusastraan Manut
Wacana Wangun

II AKSARA BALI
1. Wacana Maaksaksara
VII SESULUH
Bali SAJERONING PUISI
2. Nyurat Papan Nama 1. Puisi Bali Anyar
3. Atur Piuning

III TATA BASA BALI


1. Kruna Wilangan VIII GANCARAN
2. Kruna Polah 1. Gancaran Bali Modérn
3. Lengkara Lumaksana Novél
Miwah Lengkara 2. Gancaran Bali
Linaksana Tradisional Itihasa

IV ANGGAH UNGGUHIN
BASA BALI
IX WIDYA TULA
1. Mababaosan Ring
1. Satua Babad
Sawitra
2. Carita Pawayangan
2. Wacana Pendidikan
3. Swalapatra

V GATRA BALI
1. Orti Média Cétak X PARIBASA
2. Orti Média Eléktronik 1. Sloka miwah Sesapan
3. Pewaraan Utawi
Penyiaran

v
BAB I
DHARMA WACANA
Kompeténsi Dasar
3.1 Menganalisis wacana lisan non
sastra dharma wacana dari
berbagai sumber
4.1 Memproduksi teks dharma wa-
cana berbagai acara dengan ba-
hasa Bali.

Indikator
3.1.1 Ngwacén téks dharma wacana
3.1.2 Ngrereh piteket sajeroning
dharma wacana
3.1.3 Nlatarang tata cara madharma
wacana
3.1.4 Nlatarang wangun dharma
wacana
3.1.5 Nlatarang tata cara makarya
dharma wacana
3.1.6 Nlatarang soroh daging dhar-
ma wacana
4.1.1 Nyurat dharma wacana
Palajahan 1 Dharma Wacana

Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep


Panglimbak pangajahan basa Bali ring aab jagaté sekadi mangkin sampun sayan ngamecikang,
sané kasinahang antuk kawéntenan basa Baliné kaanggé ring widang informal sekadi ring
pakraman, sekaa truna-truni, taler punika ring widang pendidikan . Silih sinunggil kawagedan sané
kaplajahin ring widang pendidikan inggih punika kawagedan mabasa Bali, rikalaning madharma
wacana. Mangda alit-alité uning ring indik dharma wacana, ngiring uratiang pitakéné puniki !
1. Napi sujatiné dharma wacanané punika ?
2. Indik napi sané kebaosang ring dharma wacana ?
3. Sira sané ketah micayang dharma wacana ?
4. Napi pikenoh dharma wacana punika ?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Dharma Wacana


Mangda alit-alité prasida ngwikanin indik dharma wacana indayang uratiang tur wacén téks
dharma wacanané ring sor, raris selehin daging miwah tata carané madharma wacana.

SUBAKTI RING CATUR GURU

Inggih Ida dané sinareng sami, utamané majeng ring para panuréksa sané dahat kusumayang
titiang. Sadurung titiang ngawitin matur lugrayang titiang ngaturang pangastungkar “Om Swas-
tyastu”.
Ida dané Sareng sami sané wangiang titiang, sadurung titiang nglaturang matur ngiring
sareng sami nyakupang kara kalih nyinahang rasa angayubagia majeng ring Ida Sang Hyang Widhi
Wasa, duaning wantah sangkaning pasuécan Ida, titiang ping kalih ida dané prasida masadu ajeng
iriki ring galahé sané becik sakadi mangkin. Dumadak sareng sami prasida ngamangguhang kara-
hajengan, labda karya, sidaning don.
Inggih maduluran pangastungkara druéné mo-
gi-mogi Ida Sang Hyang Parama Kawi sih kinasih
Suwécamicayang karahajengan. Sakémaon banget
titiang ngalungsur geng rena sinampura riantuk ka-
nambetan titiang kalintang, prasangga purun nglan-
gkungin linggih Ida danéné jagi matur amatra indik
“Subakti Ring Catur Guru”.
Inggih pamiarsa sinareng sami, sajeroning
maosang indik subakti ring catur guru, mangda
janten i raga prasida nyinahang pangubaktiné ring https://ebayktiii.files.wordpress.com/2011/04/berbakti-ke-orang-tua.jpg
linggih sang maraga guru, sapatutné i raga uning sang sapasira kémanten sané kabaos pinaka
guru. Manawita ida dané sampun sauninga ring catur guru punika, patpat sang sané kabaos guru,
sané gumanti patut baktinin. Inggihan punika :
kaping siki, sang maraga guru rupaka, I Biang kalawan I Aji. Akéh karasa piutang i ragané
marep ring linggih danéné, ngawit saking ngembasang saking sajeroning garba ngantos wéntené
sakadi mangkin, wantah sangkaning guru rupaka, sané ngupapira i raga sinareng sami, tan su-
rud-surud kinasih danéné. Sangkaning asapunika wénten kabaos ”Nora ana sih, angluihaken

2 Dharma Wacana UDIANA SASTRA


sih, ikang artanaya”. Nénten ja wénten sané prasida
ngasorang kaluihan tresnan sih I Rerama marep ring
pianaknyané, mawinan asapunika i raga patut nglak-
sanayang piteket-piteket, pawarah-warah danéné,
maka cihna i raga nyalanang sasananing pianak tur
nyihnayang rasa bakti ring linggih danéné, samaliha
nénten dados tungkas, tulak ring pituduh rerama.
Kaping kalih, sang maraga guru pangajian, boya
ja wénten tios wantah para guru ring sekolahan. Patut
http://menara-fm.com/wp-content/uploads/2016/01/sembahyang.jpg
pisan taler nyinahang pangubakti ring linggih ida,
bilih-bilih i raga pinaka sisia sakadi mangkin. Pangubaktin ragané marep ring linggih idané ka-
lintang andap pisan yan imbangang ring kalascarian danéné suéca ngicénin kaweruhan pinaka
bekel nincapang kauripan kawekas ring jagat puniki.
Sané kaping tiga, sang maraga guru wisésa, pamerintah kabaos sakadi mangkin. Sang sané
ngaryanin uger-uger, manawi yan ring désa pakraman kabaos awig-awig sané nyandang pisan
tinutin, duaning awig-awig sané kakardinin punika pinaka sasuluh sepat siku-siku rikalaning ma-
pidabdab ngamargiang parilaksana. Parilaksana nénten satata ngulurin indria, ngulurin manah,
mapan ikang manah tan adué tepi, doh para i raga prasida nginutin. Wénten kabaos ”Apan ikang
manah ngaranya, ya ika wit ring indrya, maprawérti, ta ya, ring suba asuba karma, matangian
ikang manah juga prihen kahretanya sakareng”. Tegesipun, sané kabaos manah wantah maka
pangawit pawetuan parilaksana becik lan kaon, punika ngawinang saking mangkin, i raga mangda
prasida ngeret sané kabaos manah. Watesin manah punika, laksanayang antuk awig-awig utawi
aturan-aturan, pinaka cihna i raga subakti ring guru wisésa mangdané sinareng sami nemu karaha-
jengan lan kerta raharja.
Kaping pat, wantah ida sang maraga guru Swadyaya, Ida Sang Hyang Widi Wasa. Wéntené
i raga sakadi mangkin wantah sangkaning Ida sané ngicén pangurip, patut pisan i raga satata
éling mangubakti ring linggih Ida, satata ngastiti nunasang mangda Ida satata lédang mapaica
karahayuan, karahajengan jagaté sami. I raga para sisia patut pisan satata éling ring linggih Ida,
malarapan antuk teleb malajahang angga sané pinih utama tur sakala kanggén cihna pangubakti
ring linggih Idané. Mapan teleb malajah, punika sampun marupa swadarmaning sisia. Ring Arjuna
Wiwaha wénten kabaos ”Wyapi wyapaka sarining parama tatwa, durlaba kita” Ida Sang Hyang
Widi nyusup ring sarwa bawa, taler pinaka sarining tatwa utama. Ring sajeroning malajah nyujur
kaweruhan taler kanggén jalaran nyujur genah Ida Sang Hyang Widi Wasa.
Inggih ida dané taler para sameton sinareng sami, mangkin patut pisan satata subakti ring
guru, napi malih kawéntenan i ragané dados sisia patut pisan ngelarang pangubakti ring linggih
sang maraga guru, nincapang pangweruhan sané utama, sakéwanten ri sampuné ngamolihang pan-
gweruhan, ngiring anggén kaweruhan punika nincapang kauripan mangda maguna ring angga
miwah parajana sinamian. ”Wyar tékang japa mantra yan kalimur déning rajah muang tamah”.
Yadiastun uning ring pangweruhan, sakéwanten rajah tamah kantun kaliput jroning angga tan
paguna kabaos punika.
Inggih, wantah asapunika prasida antuk titiang
https://penasoekarno.files.wordpress.com

matur, dumogi atur titiang wénten pikenohipun, tur


mawanti-wanti titiang nunas geng rena sinampura
ri pét wénten atur titiang tan manut ring arsa tan
nganutin sasuduk basa punika wantah riantukan ka-
nambetan titiang kalintang. Pinaka panguntat pu-
putang titiang antuk parama santi
”Om Santih, Santih, Santih, Om”

UDIANA SASTRA Dharma Wacana 3


Pidabdab 3 Kerta Basa
Yéning sampun wusan alit-alité nguratiang miwah ngwacén Dharma Wacana inucap ngiring
rereh wirasan kruna sané macétak séndéh ring sor puniki!
No Lengkara Wirasan kruna
1 Bagia pisan manah titiang prasida kacunduk rahinané
mangkin.
2 Dumadak-dumadik sareng sami ngamangguhang kara-
hajengan.
3 Pinunas titiang ida dané prasida ngaksamayang kawimu-
dan titian
4 Pinaka panguntat puputang titiang antuk parama santi.
5 Akidik atur titiang dumogi wénten pikenohipun.
6 Tan dados lémpas ring pawarah-warah rerama.
7 Nénten wénten ngasorang indik kinasihan i rerama.
8 Teleb pesan ia nrima papalajahan.
9 Wantah ibiang sané ngembasang alit-alité sareng sami.
10 Wénten patpat sané kabaos papalihan guruné.

Pidabdab 4 Cawis pitakén ring sor!


Disampuné uning ring teges kruna miwah ngwacén téks dharma wacanané durus widyatulayang
raris widyatulayang indiké ring sor puniki :

1. Sapunapi penampén alitalité majeng ring indik catur guru punika !


...........................................................................................................................................................
2. Indayang tlatarang napi pikenoh suang-suang catur guruné punika ring kauripan kramané
sané mangkin !
...........................................................................................................................................................
3. Manut penampén alit-alité sapunapi sapatutné iraga malaksana majeng ring suang- suang
catur guru punika mangda anut swéca kalawan baktiné !
...........................................................................................................................................................
4. Indayang tlatarang napi swadarmané dados sisia mangda kebaos sisia utama !
...........................................................................................................................................................
5. Sapunapi carané nyihnayang rasa bakti ring suang-suang catur guru punika ?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5 Pangresep Indik Madharma Wacana


5.1 Teges Dharma Wecana
Dharma wacana inggih punika bebaosan utawi wacana sané madaging indik agama, adat
istiadat, miwah budaya sané kabaktayang ring ajeng sang sareng akéh saha kawangun antuk
bantang bebaosan , genah, galah/kala, miwah patra. Munggwing tetujon ngaturang dharma
wacana inggih punika:

4 Dharma Wacana UDIANA SASTRA


• Anggen ngawewehin kaweruhan
• Nelebang ajaran agama miwah budaya
• Ngamargiang paindikan agama,budaya miwah adat istiadat ring masyarakat (warga),
wangsa, lan negara.
Dharma wacana sané becik sapatutnyané nganggén basa sané becik, sadarana, miwah nénten
nganggén istilah-istilah asing. Soroh materi sané kaunggahang ring dharma wacana madasar antuk
ajahan agama, adat lan budaya.
5.2 Tatacara Madharma Wacana
Wénten makudang-kudang tata cara madharma
wacana inggih punika:
• Spontan
Metoda spontan punika sang sané madharma wecana
sampun uning inti utawi daging naskah dharma wacana
punika.
• Madue utawi nganggen teks
Metoda punika sang sané madharma wacana sampun mad-
ué teks sakéwanten durung madué pengalaman madharma
wacana punika mawinan téks kawacén sekadi sané sampun
kasiagayang.
commons.wikimedia.org • Memoriter
Naskah dharma wacana sampun kasiagayang raris kaapalang olih sang sané madharma wa-
cana.
• Ekstemporan
Ring metoda puniki, sang sané madharma wacana maktayang unteng-unteng napi sane pa-
cang katlatarang, raris kalimbakang sajeroning madharma wacana.

5.3 Tetikes Madharma Wacana


Sajeroning maktayang dharma wacana , mangda napi sané kawedar prasida kauratiang
saha mangda prasida nudut kayun sang sané miarsayang, sang orator patut taler nguratiang tetike-
san mapidarta minakadi ring sor puniki:
• Wicara inggih punika kawagedan ngeninin indik topik utawi tema sané kabaktayang mangda
prasida nudut kayun sang sané mirengang.
• Wiraga inggih punika semita, laras, agem, utawi bahasa tubuh sang sané maktayang dharma
wacana punika.
• Wirama inggih punika tata suara sané mapaiketan ring suara/vokal miwah intonasi sané anut
ring punggelan lengkara mangda kapireng lengut.
• Wirasa inggih punika rasa penghayatan ritatkala maktayang dharma wacana mangda daging
dharma wacanané punika prasida nuek pikayunan sang sané mirengang.

UDIANA SASTRA Dharma Wacana 5


Pidabdab 6 Putuduh

A. Disampuné alit-alité ngaresepang miwah ngidyatulayang indik pangresep dharma wa-


cana miwah tatacara madarma wacana ring ajeng ngiring cawis pitakené ring sor puniki
!

NO Pitakén Panyawis
1 Indayang tuturang anaké ané sapunapi
kaucapang sampun waged miwah resep
ring daging Dharma Wacana ( wicara)?
2 Manut alit-alité sapunapi semitané sané
becik rikala Madharma Wacana?

3 Manut penampén alit-alité sapunapi


carané nentuang daging Dharma Wacana
mangda seneng sang miragiang?

4 Napi sané aptiang alit-alité wusan


mirengang Dharma Wacana ?

B. Baktayang dharma wacana sané mamurda “Subakti Ring Catur Guru” punika ring
arepan kelasé mangda nudut kayun

6 Dharma Wacana UDIANA SASTRA


Palajahan 2 Tata Cara Nyurat Dharma Wacana
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Wusan miragiang dharma wacana sané mamurda Subakti Ring Guru punika alit-alité patut
uning ring tata cara ngwangun téks dharma wacana. Duwaning sapunika ngiring uratiang pitakéné
puniki:
1. Sapunapi pepalihan wangun Dharma wacana punika?
2. Napi daging pepalihan punika?
3. Sapunapi carané nyurat Dharma wacana ?

Pidabdab 2 NgwacénTata Cara Nyurat Dharma Wacana


Disampuné alit-alité ngwikanin indik daging miwah tatujon madharma wacana, ngiring
mangkin uratiang bebaosanné ring sor, mangdadané alit-alité taler resep ring sapunapi carané
ngwagun téks Dharma wacana. Dwaning sapunika, uratiang miwah pikayunin sapariindik sané
kabaosang ring sor

Ngwangun Naskah Dharma Wacana

Ring arepan kantin sekolahé Mang Santi sareng Luh Sastrani kacingak seken pisan mabe-
baosan, raris katakénin olih Putu Oka sané liwat lakar ngamulihang.

Putu Oka : ”Tusing mulih Luh, seken sajan rasané ngorta ajak dadua?”
Luh Sastrani : ”Mulih..., Mai endén malu Tu !”
Putu Oka : ”Ada apa né sarat pesan ?”
Luh Sastrani : ”Putu maan pilihan lomba ?”
Putu Oka : ”Maan. Tiang piliha mageguritan, kala sing man ngalih pasangan ”.
Mang Santi : ”Péh, aluuuh tinggal ngapalang dogén”.
Putu Oka : ”Apa aluh, dadi apalang dogén, men agemné, tata carané masanin,konden bin
ngwiletné, sing perlu masih palajahin ?”.
Mang Santi : ”Né Luh Sastrani, piliha madharma wacana, tiang tagihina naskah. Putu ngelah
naskah Dharma wacana Tu ? Baang ja ia ngidih éngkén ja !”
Luh Sastrani : “Sajan Tu, ngelah naskah baang ja tiang nyilih. Tiang tusing bisa ngaé”.
Putu Oka : ”Péh Iluh, yan moné dueg iluhé ngomong, masak ngaéé naskah amonto dogén
tuara bisa. Suba baanga téma ?”
Luh Sastrani : ”Suba, sakéwala tiang tusing bisa”.
Putu Oka : ”Begbeg ngoraang tusing bisa”.
Mang Santi : ”Sing ia bisa Tu. Apa dogén isin
dharma wacanané Tu ?”
Putu Oka : “Komang sing ngelah buku tékn-
ik-téknik madharma wacana ?”
Mang Santi : “Pidan ngelah ja, jani dija kadén ia”.
Luh Sastrani : ”Eda ja buin ngalih buku. Mai ja
negak malu, baang tiang bayangan
bedik. Kénkén runtutan isin dharma
wacanané, apang énggalan tiang nyi- https://www.pexels.com/photo/people-coffee-meeting-team-7096/
daang ngaé”

UDIANA SASTRA Dharma Wacana 7


Sareng tiga raris negak ring téras sekolahé. Putu Oka raris nlatarang.
Putu Oka : “Di naskahé paling malu katulis murda, yan nyidayang murdané apang masifat
menuntun ”.
Luh Sastrani : “Yan murdané suba kapinéh baan tiang. Yan di pamahbahné apa dogén isiné ?”
Putu Oka : “O.., ditu biasané misi salam hormat ring sang sané kairing madharma wacana,
ngawit uli kadudukané tegehan nganteg ka timpal-timpal ané bareng ajak madhar-
ma wacana, astiti ring Ida Sang Hyang Widi, ditu orahang masi murdan madhar-
ma wacanané
Luh Satrini : “Dadi pejangin paribasa ditu Tu ?”
Putu Oka : “Dadi, biasané ditu misi rasa ngéndépang raga, upaminé ada anak ngisinin sakadi,
“Titiang puniki tan bina sakadi i kunang-kunang anarung sasi, milu-milu tuung
ngamiletin dharma wacana puniki”.
Luh Satrini : “Di bagian pamaparané kénkén Tu ?”
Putu Oka : “Pamaparané apang jelas nyen, apang misi pertimbangan muah pembuktian,
apang anak ané ningehang santep buina percaya tekén isin dharma wacanané !”
Luh Satrini : “Di penguntatné beneh misi saran-saran pada ditu Tu ?”
Putu Oka : “Beneh, lénan tekén kacutetang madharma wacanané, isinin masih saran muah
nunas pangampura ring ida danéné sané miarsayang !”
Mang Santi : “Aget Luh matemu ngajak Putu Oka, tiang takonina tekén i luh tunian nanging
tiang tusing nawang”.
Luh Satrani : “Putu yan sagét tiang tusing nyidayang, tiang matakon kema nah!”
Putu Oka : “Nah, bél dogén tiang malu. O... bapak tiangé suba teka nyemput, tiang maluan
nah !“
Luh Sastrani : “Nah Tu...“
Luh Sastrani sareng Nyoman Santi sareng mabancutan raris budal.

Pidabdab 3. Kerta Basa


Wusan ngwacén miwah ngaresepang pabligbagan para sisyané ring ajeng indik tata carané
madharma wacana ngiring rereh napi wirasan krunané puniki !

No Kruna Artinipun
1 ngorta
2 kacutetang
3 di penguntatné
4 ngamiletin
5 kunang-kunang anarung sasi
6 ngéndépang raga
7 sarat pesan
8 agemné
9 masanin
10 santep

8 Dharma Wacana UDIANA SASTRA


Pidabdab 4 Nyawis pitakén
Widyatulayang indiké ring sor raris cawis pitakéné puniki!

1. Terangang sira manten sané mabebaosan, miwah indik napi sané sarat kabaosang!
...........................................................................................................................................................
2. Manut penampén alit-alité napi jakti matembang ring gaguritan élahan ring madharma
wacana? Napi mawinan sapunika ?
...........................................................................................................................................................
3. Tlatarang napi binané matembang sareng madharma wacana?
...........................................................................................................................................................
4. Matembang sané patut kauningin miwah kelaksanayang inggih punika :
...........................................................................................................................................................
5. Madharma wacana sané patut kauningin miwah kelaksanayang inggih punika :
...........................................................................................................................................................
6. Manut rerembugan alit-alité ring ajeng napi manten sané patut kawikanin yéning jagi
nyurat Dharma wacana ?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5 Pangresep Indik Tata Cara Nyurat Dharma Wacana


5.1 Tata cara nyurat Dharma Wecana
Sadurung madharma wacana, ketahipun sang sané jagi madharma wacana patut sampun
maduwé naskah. Kemaon wénten taler sang sané jagi madharma wacana tan madué naskah.
dwaning sapunika ngiring uratiang tata cara nyurat dharma wacanané puiki :
• Wed bebaosan kapolih ring buku sané madaging tattwa, tata susila, upacara agama,
pendidikan agama, lingkungan hidup , miwah sané lianan
• Ngresepang daging bebaosan
Madharma wacana sané becik inggih punika yening sané madharman wacana sampun resep
ring daging bebaosan tur madasar antuk buku sumber sané patut
• Kerangka
Kerangka puniki mabuat pisan awinan yening sampun uning ring karangkanyané, pastika
pacang dangan nglimbakang idé sané kasurat ring naskah dharma wacana punika.
• Nyurat dharma wacana sané saderana miwah jelas
Saderana punika maartos naskahnyané tan madaging langkungan ring unteng dharma wa-
cana , Jelas artos miwah tetueknyané, jelas basa, wed, miwah daging dharma wacana puni-
ka.
• Nganggén Basa sané patut tur becik mangda sané mirengang dharma wacana punika aluh
ngeresepan daging dharma wacanané.
• • Wilangan Naskah sané patut . Naskah dharma wacana puniki dados tan akeh, manut ring
acarannyané. Durasi waktu utawi galah sawatara 15 utawi 20 menit, pinih akéh 30 menit.

5.2 Pamitegep Dharma Wecana


Mangda pascat ngaryanang Dharma Wacana, wénten makudang-kudang paletan sané patut
kauningin, makadi:

UDIANA SASTRA Dharma Wacana 9


• Murda wacana manut topik miwah téma
• Purwakaning atur kariinin antuk panganjali Swastiastu
• Huluning bantang atur, sané madaging rasa angayubagia miwah rasa suksma ring Ida Hyang
Parama Wisésa
• Raris aturang ring pamiarsa unteng wacana druéné
• Pangringkes atur utawi kesimpulan wacana
• Paungu atur utawi saran-saran sané kabaos jaga winungué iwang atur.
• Parama Shanti.
5.3 Wangun Dharma Wecana
Widangan dharma wacana inggih punika:
• Pamahbah madaging:
A. Pangastungkara
B. Matur suksma ring pangenter acara
C. Ngastiti bhakti majeng ring Ida Sang Hyang Widhi
• Daging
D. Mahbahang daging dharma wacana sané manut ring bantang bebaosan ngenenin indik
adat, budaya miwah agama
• Pamuput
E. Madaging indik reringkesan daging bebaosan
F. Nyutetang napi sané kaaptiang miwah parama santi

Pidabdab 6 Pituduh
Disampuné alit-alité ngwacen miwah resep ring bebaosan ring ajeng durus saurin pitakéné
puniki !
No Pikakén Pasaur
Napi mawinan sekancaning indik sané kedharma
wacanayang patut wénten wed ipun ?

Telatarang indik napi sané patut kaunggahang


sajeroning pamuput dharma wacana ?

Napi mawinan sajeroning madharma wacana patut


madaging pacutetan ipun ?

Indayang telatarang sapinapi carané makarya


murdan dharma wacana ?

Manut penampén alit-alité napi sané patut


kasiagayang piaka pamitegep madharma wacana ?

10 Dharma Wacana UDIANA SASTRA


Pidabdab 7 Pituduh
Indayang makarya naskah dharma wacana antuk téma bebas tur présentasiang ring
arepan klasé!

Pidabdab 8 Ringkesan

Ringkesan

Dharma Wecana inggih punika wacana sane madaging indik agama sane kabaktayang ring
umat Hindu manut ring kahanan, bantang, wangun jenis karya keagamaan, genah, galah/kala, lan
patraSajeroning maktayang dharma wacana , mangda napi sane kawedar prasida kauratiang saha
mangda prasida nudut kayun sang sane miarsayang, sang orator patut taler nguratiang tetikesan
mapidarta minakadi ring sor puniki:Wicara inggih punika ngeninin indik topik utawi tema pidarta,
sane prasida nudut kayun para pamiars Wiraga inggih punika semita, laras, agem, utawi bahasa
tubuh sang sane maktayang pidarta. Wirama inggih punika tata suara sane mapaiketan ring suara/
vokal miwah intonasi sane anut ring punggelan lengkara mangda kapireng lengut.Wirasa inggih
punika rasa penghayatan ritatkala maktayang pidarta mangda daging pidarta punika prasida nuek
pikayunan sang sane mirengang.

tnÀnew*osÚ³Õnulus/.
TAN HANA WONG SWASTA NULUS

UDIANA SASTRA Dharma Wacana 11


BAB II
AKSARA BALI
Kompeténsi Dasar Indikator
3.2 Memahami dan mengimplementa- 3.2.1 Ngrereh wirasan kruna ring
sikan penggunaan aksara Bali dalam wacana maaksara Bali
wacana pengetahuan, papan nama 3.2.2 Nyaritayang daging wacana
dan pengumuman beraksara Bali maaksara Bali
4.2 Memproduksi papan nama dan 3.2.3 Ngeniang pikenoh wacana saje-
pengumuman beraksara Bali roning kauripan
3.2.4 Nlatarang tata cara nyurat papan
nama antuk aksara Bali
3.2.5 Nlatarang indik ngwigunayang
pasang aksara sajeroning nyurat
papan nama
3.2.6 Melajah nyurat papan nama
antuk aksara Bali
3.2.7 Nlatarang tatacara nyurat atur
piuning antuk aksara Bali
3.2.8 Ngwigunayang pasang aksara
sajeroning nyurat atur piuning.
3.2.9 Mlajah nyurat atur piuning antuk
aksara Bali
4.2.1 Nyutar papan nama utawi atur
piuning antuk aksara Bali
Palajahan 1 Wacana Maaksaksara Bali
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Sasuratan basa Baliné wénten sané kasurat antuk huruf Latin miwah basa Bali antuk aksara
Bali. Yening jagi ngwacén wacana sané maaksara Bali alit alité patut ngawikanin indik aksara
miwah tata carané ngwacén . mangdané prasida ngwikanin indiké puniki ngiring cawis pitakéné
puniki
1. Napi sané kawastanin aksara ?
2. Sapunapi pepalihan soroh aksara Baliné?.
3. Indik napi sané patut kauningin yéning jagi ngwacén wacana maaksara Bali?

Pidabdab 2 Ngwacén Wacana Maaksara Bali

http://mw2.google.com/mw-panoramio/photos/medium/35501423.jpg

puputnãdu*.

<nu j u t \á l /,20,s) e pÓ m ã $ , 1904,kplÖ Ë I e komlkmæi ; di p si s i e d]snu e r,g)


l;wÙ * o ci n hu l i d i ÿ kli m nÓ n /.kpelh) e nÓ o pu y u * . di s u b enm2tnÀ t i b n/,segtÀ d t)
khu t u s næmÎ i n Ó ; bÞ n Ñ h u l i b twi m odn/,6p/,Á,li p Î & , t\Ð i l Î & h i d rojbdu * . henZ)
ÿn% r ojdi b du * , mvi e [khi d ecoek( o d\u r ;hgu * p m) c u t n/,mi w ;hi d ecoeko( d g)
ea\ur;ednæs(.hiÿhutusn/bÞnÑnunsÎ&hidecoek(odhp*hidnwu(pÎeby,3600,ri\ái
t/,edn&ÿpZéÿkÀidenÿdiÿsnu(kdli;\Îmæsãr*br*kplÖËIekomlenkmæi;ditu.

pinn
u sÀb
i d
Þ enh)enÓoktulkÀnk
¡Óá d
iÀ ecoek(od.kÎxkhulnÀd
i endisnu,( tush
& d\Î
mæsãr*br*kpl/.hihutusn/bÞnÑbÎnÓiÿlnÓsã±dl/.kbewosÀnÓ±kÀidecoek(od,hibÞnÑ\
li;dli;edoegn/.edn&eketohidecoek(odÿkli;,subhigum)ãbewoes,lk(nnÑ\i
nÀibÞnÑ,dêsÓ±pc*2bu(dipuputn/.buwinæidenÂsegtÓ)kkplæ)r*bÞnÑ,sÊg)puæhsZéÿtb)
dilà¡w;mÎiy)m/.tnærrpnuæegtå)buegÑ]ÿsnu(,khujninãonßimisÓ)eknàøËym/.p\g)bg
u ]
iÀ u
rddu e nt) k ) d Ñ i t Zé ¡ * ÿ bu \ Ð k /.di t u m t) m u t ) e knæÎ j u r i t ã d u e \.di t u s i y etremgti .
bu w i n ß n i e n s i y etdi k ) s i m n/.t) r u s Ð t ehnu æ i y tà ¡ w ;kstÎ i y .pÎ j u r i t ã d u * \ mu k /.

UDIANA SASTRA Aksara Bali 13


henddiesnpti,hidecoeko(dg)ea\ur;ednæs(,khirb
& onærsm)eton/,rbikli;putp
Î t
u ,i Î pu\á
wmiw;prmZÇhødecoek(odmkhê±nnæuputn/.ditusiyetremgti.

]urdduen\muk/,\ujninj
À m
i m
i s
i /,tun
( Z
u ÿ)é lÀm
¡ ;wêdinæur.
i koldith
u d
i ecoek(odg)
ea\ur;ednæs(ÿesddippÎ\n/.pitu*dinmk)elonæÎe\ÿdistÎiy.buwinßnienÂÿ]urd-
duÿbÞnÑenÿ\uhugæm)cuten,kg)bugÀ¡lik\inà¡w;hulik)elod/.ditusubmcd*pÎjuritã-
due\n\ápn
i /.henddiesnptiÿhidÿecoek(od\ur;pm)ct
u n/,khirh
& nÓk
± æÎms
i r
Ù ,I prs)
m)eton/,prpu\áwmuw;prmZÇÿ.hidmpkhê±næc*puputnÑippÎ\n/.hidecoek(odkh-
pitn
À k
±Ó æxÒt
ø ÿkkli;,mkdiÿhidpdxÒtmn/,miw;hidpdxÒtlgsk&gy
iÎ t)glãd.
*u di-
tuÿsiyetÿremgti.liyu]urdduenmtimiw;pÎjuriet.kldituhidecoek(od,pÎmisÙrI,pu
tÎpt
u m
iÎ w
i ;hidpÎxm
Ò kli;esdr&ppÎ\n/.

tuwtu
i w;hidpÎwr
i smi,\ukh
u kstÎ
* y
i n/.\)etohinp
Ð tUtn/,nixh
iÒ n
i m
±á .
i bulnuæe
) pÓm,$ã
1906,bdumrkwwbonÀ
* b
i n
Þ .
Ñ 0.

Pidabdab 3. Kerta Basa


Yening sampun alit-alité ngwacén miwah nguratiang wacana puniki ngiring rereh wirasan
krunané ring sor puniki !

NO Kruna Wirasan kruna


1 kmæi;.

2 m2tnÀtibn/.

3 mvie[k.

4 kdli;\Îmæsãr*br.

5 khulnÀiden.

6 hihutusn/bÞnÑbÎnÓiÿ.

7 \li;dli;edoegn/.

8 \li;dli;edoegn/.

9 dêsÓ±pc*2bu(dipuputn.

10 sÊg)puæhsZéÿt.

14 Aksara Bali UDIANA SASTRA


Pidabdab 4 nyawis pitakén
Mangdané alit-alité sumeken tatas uning ring daging wacana Puputan Badung ngiring cawis
pitakéné ring sor !
1. Caritayang napi sujatiné sané saratang ipun IBelanda nangkil ring raja Badung ?
...........................................................................................................................................................
2. Sapunapi pikayunan alit-alité miragiang solah I Blanda daweg punika ?
...........................................................................................................................................................
3. Napi mawinan Ida Sang Prabu mutusang perang puputan ?
...........................................................................................................................................................
4. Sapunapi penampén alit-alité majeng ring indik puputan Badung punika?
...........................................................................................................................................................
5. Manut alit alité napi piteket sané kapolihang wusan miragiang indik pemargin Ida Cokorda
Pamecutan duk punika miwah napi pikenoh perang puputan badung ring krama Baliné
mangkin ?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5 Pangresep Indik Aksara Bali


5.1 Aksara Suara miwah warga Aksara Wianjana
A. Warga Aksara Suara Dirga
Aksara Suara Warga Aksara Nama Tulisan Latin
Á Kantia (guttural) a - kara a
÷ Talawia (serebral) i - kara i
Ostia (bilabial) u
ú u - kara

6 Kantia-talawia (gut- e
e - kara
tural-serebral)
Kantia-talawia (gut- ai
ü tural-serebral) ja - jero

O Kantia-ostia o
o - kara
(guttural-palatal)
B. Warga Aksara Wianjana
Aksara/ Alpa Maha Alpa Maha Anu Arda
No Usma Wisarga
Warga Prana Prana Prana Prana Suara swara

1 Kantia k ¼ g f \ - - h

2 Talawia c .....È j ü Zÿ y ´ -

3 Murdania ` ~ÿ Œ Œ x r ³ -

4 Dantia t q d Πn l s -

5 Ostia p | b v m w - -

UDIANA SASTRA Aksara Bali 15


5.2 Pasang Aksara Arda Suara
Aksara Ardasuara , tegesipun aksara setengah suara, luir ipun : ,y,r,l,w, tur madué wewenang
kakalih sakadi suara miwah wianjana.
* Yéning wewenang ipun sakadi wianjana patut katulis majajar, sakadi :
duwø. nénten dados kasurat: dÙø.
tuw. nénten dados kasurat: tÙ.
søyp/. nénten dados kasurat : sêp/.
* Wewenang ipun sakadi aksara suara, yéning ipun mangkep ring wianjana kasurat nganggé
panganggé aksara ardasuara, sakadi :

sutÉ. bÙy. ckÉ.


stÙ. gum/bÞ%. ckÉ.

Pidabdab 6 Pituduh
A. Yening alit-alité yukti sampun cacep ngwacé wacana sané maaksara Bali, indayang gen-
tosin punggelan wacana ring sor antuk hurup Latin !

]urdduen\muk/,\ujninj
À m
i m
i s
i /,tun
( Z
u ÿ) é lÀm
¡ ;wêdinæur.
i koldith
u d
i ecoek(odg)ea\u

r;ednæs(ÿesddippÎ\n/.pitd
*u n
i mk)elonæÎe\ÿdistÎy
i .buwn
i n
ß e
i nÂÿ]urdduÿbÞne
Ñ nÿ\u

hugæm)cuten,kg)bugÀ¡lik\inà¡w;hulik)elod/.ditusubmcd*pÎjuritãdue\n\ápin/.

henddiesnptiÿhidÿecoek(od\ur;pm)ct
u n/,khirh
& nÓk
± æÎms
i r
Ù ,I prs)me
) ton/,prpu\á

wmuw;prmZÇÿ.hidmpkhê±næc*pp
u t
u nÑp
i pÎ\n/.

……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………

B. Surat punggelan wacana ring sor antuk aksara Bali


Industri pariwisata ring Bali ngranjing ring jajaran top dunia. Napi mawinan asapunika,
riantukan wénten makudang kamar hotél lan vila sané sampun matarif satusan yuta rupiah
awengi kémanten. Genah hiburan malam antuk tarifnyané mael taler kalintang élah kapanggihin

16 Aksara Bali UDIANA SASTRA


ring Bali. Kémahon ring walik punika, panyiuan krama kantun idupnyané tuara utawi miskin.
Kadirasa wantah ngajeng kémanten ipun tan prasida. Derasnyané gemerincing dolar saking
séktor pariwisata durung prasida kadadosang ukuran ring kramanyané kasengguh idup sejahtera.
Paindikan punika kabligbagang ring sajeroning acara Isin Gumi Radio Singaraja FM 92,0 Mhz
rahina Buda, 19 Septémber 2012 lintang.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………

UDIANA SASTRA Aksara Bali 17


Palajahan 2 Nyurat Papan Nama
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Papan nama mabuat pisan kawigunannyané kanggén nyantenang wastan genah, kator,pura,
sekolah msl.Indik sasuratan papan nama ring Bali kaaptiang pisan mangda nganggé aksara aksara
Bali miwah huruf latin. indiké puniki marupa silih tunggil pamargi ngrajengang budaya Bali.
Manut Pasamuhan Agung Bahasa Bali warsa 1957, pasang aksara Bali sané kaanggén wantah
pasang aksara Purwa Dresata. pasang aksara punika taler manggé rikala nyurat papan nama.
Mangda alit-alité uning ring tata cara nyrat papan nama ngiring cawis pitakéné ring sor puniki!
1. Napi sané kebaos papan nama?
2. Ring dija anaké ngenahang papan nama?
3. Napi tujuan anaké ngwangun papan nama?

Pidabdab 2 Nguratiang Sasuratan Papan Nama!


Ringkesan modérn sané mangkin sampun nglimbak kaanggén ring sajeroning nyuratang
papan nama ,sané kasurat antuk cecirén apit carik siki, kasurat manut ucapannyané yéning wit
krunanyané saking basa Indonesia , nanging kruna – kruna sané marupa pasang pageh , kasurat
napi kawéntenanyané .Ngiring uratiang sasuratan papan nama ring sor :

belbZé(ÿ¾ed¾}ÿÁdt/k)simn/
BALÉ BANJAR DÉSA ADAT KESIMAN
diednæs(

DI DENPASAR

STM NEGERI 1 DENPASAR

,6s/et,6m/n)gri,1,ednæs(

Jalan Cokroaminoto 84 Denpasar


jln/,ecoekÎohmienoeto,84,eanæs(.

DI DENPASAR

diednæs(

18 Aksara Bali UDIANA SASTRA


Pidabdab 3 Nyawis Pitakén
Yéning sampun nguratiang imba sasurtan papan nama punika ngiring cawis pitakéné puiki !
1. Napi kawigunan papan nama punika ?
...........................................................................................................................................................
2. Napi pabinayan makakalih papan namané ring ajeng?
...........................................................................................................................................................
3. Napi mawinan sasuratan ipun mabinayan?
...........................................................................................................................................................
4. Terangang sapunapi carané nyurat papan nama sané patut?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 4 Pangresep Indik Nyurat Papan Nama


4.1 Nyuratan Aksara Anceng Ring Papan Nama
Panglimbak sané mamargi mangkin ring
sajeroning aksara Bali ring aab jagat sané mangkin,
ritatkala Pemerintah Provinsi Bali sampun prasida
ngicénin uratian sareng palestarian bahasa lan
aksara Bali. Uratian sané kaicén nénten sawates
Perda, sakémaon ngicénin galah majeng ring
panglaksanannyané ring lapangan, sané pacang
prasida karasayang ring kahuripan. ring sajeroning
nyuratan aksara anceng ri panyuratan papan nama,
sané kapikukuhang antuk Surat édaran No. 01/1995
indik ajakan dan imbauan majeng ring kramané https://cayapatabintanguny.files.wordpress.com/2013/12/1.jpg
mangda ngwigunayang aksara Bali ring sajeroning panyuratan papan nama ring instansi
pemerintahan miwah suasta. Asapunika taler indik wastan-wastan hotel, restoran, nama jalan,
bale banjar, pura, objek wisata, lan genah-genah sané tiosan ring sawidangan jagat Bali
Aksara anceng utawi reringkesan kruna , sané mawit saking kruna kacutetang tur kaambil
kecap ipun wantah asiki. Wandané sané pinih ajeng atawa wandané sané pinih pungkur. Parindik
aksara anceng punika, makéhan kapanggihin ring sajeroning lontar- lontar sakadi : 1. Usada
mwah 2. Wariga. Tios ring punika taler kaanggé ring sajeroning nyuratang daging kolofon utawi
patinget indik wusan nedun utawi nyurat lontar. taler ring sajeroning nyuratang wilangan, sané
kacihnayang antuk cecirén apit carik kalih ,,
4.2 Panyuratan Ringkesan utawi singkatan
Ring basa Bali ringkesan naler kawastanin Aksara Anceng, inggih punikaaksara sané kacutetang
kaambil kecap ipun wantah asiki sané ring arep kruna tur kaapit antuk carik. Kawéntenan aksara
anceng punika ring sajeroning kawigunan panyuratannyané , kakepah dados tigang paos , inggih
punika :Reringkesan tradisional, Reringkesan modern, miwah, akronim
Aksara anceng puniki katah kaanggen nyurat ring lontar-lontar, minakadi Wariga, Usada, Pipil, msl.

A. Ringkesan Tradisional
Ringkesan tradisional makéhan kambil saking lontar wariga miwah usada. Aksara sane kacutetang
kambil kecap ipuné wantah asiki

UDIANA SASTRA Aksara Bali 19


(a) Reringkesan kruna ring lontar Usada, sakadi :
,t, Kawacén tamba
,], Kawacén úaraóa
(b) Reringkesan kruna ring lontar Wariga, sakadi :
Pancawara :
,ú,ÿ Kawacén umanis
,Ï,ÿ Kawacén redite
(c) Reringkesan kruna sané maanggé ring sajeroning kolofon , sakadi :

,t*, Kawacén tanggal


,p*, Kawacén panglong
B. Ringkesan modern sané mangkin sampun nglimbak kaanggén ring sajeroning nyuratang
papan nama, sané kasurat taler antuk cecirén apit carik siki, kasurat manut ucapanny-
ané yéning wit krunanyané saking basa Indonesia, nanging kruna – kruna sané marupa
pasang pageh, kasurat napi kawéntenanyané, sakadi :

SMP = ,6s/ÿ6m/ÿep, SMA = ,6s/ÿ6m/ÿÁ,

SMK = ,6s/ÿ6m/ÿk, STSI = ,6s/ÿetÿ6s/ÿ÷,

4.3 Tata Cara Nyurat Papan Nama


Penulisan papan nama nganggé aksara Bali kaanutang ring sajeroning panganggénnyané
inggih punika :
c. Ranah Adat
d. Ranah Modern

A. Ranah Adat
Sané patut polih uratian ring sajeroning panyuratan papan nama ranah adat puniki inggih
punika :Indik panganggén aksara Bali nganutin fungsi budayanyané (internal), luiré :
* Aturan panyuratan aksara nganutin pikolih-pikolih pauwahan sané sampun kacumpunin.
* Panyuratan sané nganggé dwiaksara (Bali – Latin) penulisan aksara Bali (ngranjing taler
ring sajeroning aksara suci ) kasurat ring luhuring huruf Latin.
* Panyuratan genah-genah suci (pura) lembga adat sekadi desa, banjar msl
Panyuratan papan nama ring sajeroning ranah adat nganggé pasang aksara purwa dresta
antuk pola rumus aksara Bali magenah ring duur huruf latin upami :

(BB= Bahasa Bali, AB=Aksara Bali, HL= Huruf Latin)

B. Ranah Modéren
Mabinayan ring ranah adat, panyuratan papan nama antuk aksara Bali ninutin sakadi ring sor
puniki :

20 Aksara Bali UDIANA SASTRA


• Aksara Bali nénten malih kaanggé nyuratang lambang bunyi aksara Bali, sakémaon kaang-
gé nyuratang lambang bunyi basa Indonesia utawi basa asing sané mabinayan nganutin
karakter linguistiknyané soang-soang.
• Ring sajeroning wangun dwiaksara, aksara Bali kasurat kadi ring sor

( BI= Bahasa Indonesia , HL= Huruf Latin , AB= Aksara Bali )

Pidabdab 5 Pituduh !
Indayang makarya papan nama manut ranah adat miwah modérn pada asiki !

UDIANA SASTRA Aksara Bali 21


Palajahan 3 Atur Piuning
Pidabdab 1 Ngwangun pangresep
Sasuratan wastan kantor utawi genah adat ring Bali patut nginutin Surat Edaran Gubernur
Bali No.1 warsa 1995 indik Sasuratan Dwiaksara (Latin-Bali) Sapunika taler indik sasuratan
pangumuman minakadi ring objek wisata. Pakéling puniki kaanggé nglimbakang informasi sané
mabuat sajeroning pakraman. Duaning sapunika indayang uratiang indiké puniki :
1. Rikala sapunapi anaké nyobiahang atur piuning?
2. Ring dija ketah anaké ngunggahang atur piuning?
3. Napi kawigunan atur piuning punika ?
4. Sapunapi carané nyurat atur piuning ?

Pidabdab 2. Ngwacén Sasuratan Atur Piuning


Ngiring uratiang tur wacén atur piuning ring sor !

Atur Piuning

Om Swastiastu,
Atur piuning ring ida dane krama sinamian mungguing karya (usaba) ring Pura Dalem Puri
Besakih jaga kamargiang sakadi dudonan ring sor puniki :
1. Patabuhan Usaba saha caru ring rahina Anggara Kliwon Kulantir tanggal 27 Januari 2013,
kalanturang nedunang Ida Bhatara Mayang-mayang ring tapakan palinggih.
2. Puncak karya (Usaba) ring rahina Sukra Pon Kulantir tanggal 30 Januari, wenginé Ida
Batara katuran masineb.
3. Mantuk ring para pamedek galah maturan sampun dados saking Buda Umanis Kulantir
tanggal 28 Januari 2013
4. Menawi wénten Ida Dané ayat pacang mendak nuntun (ngajar-ajar) tunas titiang mangda
nénten ngamargiang ring wuku kulantir sakeng tanggal 25 kantos 31 januari 2013, duaning
galahe kosek pisan
Asapunika atur piuning titiang mangdéné ida dané sané ayat pedek tangkil prasida tatas uning,
tur tan lali titiang ngaturang suksmaning manah.
Om Shantih Shantih Shantih Om

Besakih, 20 Januari 2013


Pangemong Pura Dalem Puri Besakih
Ttd
I Gusti Mangku Ngurah Kubayan

22 Aksara Bali UDIANA SASTRA


Pidabdab 3 Kerta Basa
Yéning sampun wusan gwacén atur piuning punika ngiring rereh wirasan krnané ring sor
punki!
NO Kruna Wirasannipun
1 nginutin
2 ayat pedek
3 kosek pisan
4 patabuhan usaba
5 mendak nuntun

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Cawis pitakéné rung sor puniki

1. Ritatkala acara napi atur piuningé ring ajeng kasurat?


...........................................................................................................................................................
2. Manut alit-alité napiké atur piuningé kadi asapuniki kantun mawiguna ring aab jagaté
mangkin? Napi masinan?
...........................................................................................................................................................
3. Tlatarang manut penampen alit-alité ring kemajuan téknologi sekadi mangkin sané cén
becikan atur piuningé kasurat kadi ring ajeng napi ke SMS kémantén , ?
...........................................................................................................................................................
4. Yéning maosang ajeg Bali sapunapi carané midabdabin indiké kadi puniki?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5 Pangresep Indik Atur Piuning


5.1 Teges Atur Piuning
Panglimbak teknologi ring aab jagaté mangkin, sampun karasa sayan nglimbak, madasra
antuk kacanggihan teknologi, informasi punika sayan ngélahang kapanggihin.”Pakéling” punika,
wantah silih sinunggil piranti sajeroning jagi nglimbakang kawéntenan pakaryan majeng ring
anak tiosan. Pakéling punika dados taler kaanggé nglimbakang informasi sané sampun karasa
mabuat ring sajeroning acara sané kamargiang dados marupa pamflet utawi kaunggahang ring
sajeroning media cetak. Napi malih ring aab jagaté mangkin, media elektronik lan media cetak
sakadi internet, télvisi, koran, Radio, miwah sané lianan, sampun nglimbak ring pakraman, sané
makrana élah jagi nglimbakang “pakéling” punika ring anak tiosan.
Ri antukan punika, “Pakéling” taler mabuat pisan kawigunannyané ri tatkala sang sané
nruwénang karya mikayunin mangda karya sané jagi kalaksanayang prasida nglimbak majeng
ring anak tiosan.
Ring sor puniki kaunggahang conto “Pakéling”, sakadi :

UDIANA SASTRA Aksara Bali 23


5.2 Nyurat Atur Piuning (Ranah Adat)
Sajeroning nyurat atur piuning utawi pengumuman ranah adat, patut taler kasurat ngangén
dwiaksara, aksara Bali kasurat ring duur huruf Latin. Upami : Nyurat atur piuning ring ”Pura
Taman Ayun”, Mengwi.
htu(pwu\u,

ATUR PAWUNGU

1,eyn&pc*\Ézé&kpurptUtßsedokÉ&pc)l*.

1. Yéning pacang ngranjing ka pura patut masadok ring Pacelang.

2,\Ézé&kejÉownæurptUtåe\ánÀmã)d/.

2. Ngranjing ka jroan pura, patut ngnggén ambed.

3,prpm)d)kætUsÏ*mmêrkÏsiknæur.

3. Para pamedek patut sareng mamiara karesikan pura!

5.3 Nyurat Atur Piuning Ranah Dinas


Sajeroning nyurat atur piuning utawi pengumuman ranah dinas, masurat dwiaksara, huruf
Latin magenah ring luhuring aksara Bali. Upami Atur Pawungu ring Objek Wisata ”Pantai Sanur”

PENGUMUMAN

p)\umumn/,

Para pengunjung dimohon mentaati tata tertib:

prp)\uzé¡*diemoehonß)nÓhtittt$tieb/:
1. Ikut menjaga kelestarian alam lingkungan.

1.hikutß)négk)2sÓrênÀlmÞi\С\n/,
2. Tidak membuang sampah sembarangan.

2.tidkß)mã¡w*smæ;s)mãr\n/,

5.4 Ringkesan Modérn


Sajaba uger-uger sasuratan aksara anceng (ringkesan tradisi), wénten taler ringkesan modern,
sakadi ring sor puniki.
• Ringkesan modérn sané ring basa Indonésia kawastanin singkatan kasurat manut ucapanny-
ané saha patut kaapit antuk carik siki, umpami:

24 Aksara Bali UDIANA SASTRA


No. Latin Bali No. Latin Bali

1 BRI ,eb6(÷, 3 DPR ,edep6(,

2 RCTI ,6(ecet÷, 4 LPD ,6l/eped

• Ringkesan modérn sané ring basa Indonésia kawastanin akronim kasurat manut ucapanny-
ané saha patut kaapit antuk carik siki.

No. Latin Bali No. Latin Bali

1 IKIP ,÷kip/, 2 STIKOM ,sÓiekom/,

3 PEMILU 4 BALITA ,blit,


,p)milu,

Pidabdab 6 Pituduh
Salin atur piuning puniki antuk aksara Bali !

Atur Piuning
Om Swastiastu,
Atur piuning ring ida dané krama sinamian mungguing karya (usaba) ring Pura Dalem Puri
Besakih jaga kamargiang sakadi dudonan ring sor puniki :
1. Patabuhan Usaba saha caru ring rahina Anggara Kliwon Kulantir tanggal 27 Januari 2013,
kalanturang nedunang Ida Bhatara Mayang-mayang ring tapakan palinggih.
2. Puncak karya (Usaba) ring rahina Sukra Pon Kulantir tanggal 30 Januari, wenginé Ida
Batara katuran masineb.
3. Mantuk ring para pamedek galah maturan sampun dados saking Buda Umanis Kulantir
tanggal 28 Januari 2013
Asapunika atur piuning titiang mangdéné ida dané sané ayat pedek tangkil prasida tatas uning,
tur tan lali titiang ngaturang suksmaning manah.
Om Shantih Shantih Shantih Om

Besakih, 20 Januari 2013


Pangemong Pura Dalem Puri Besakih
Ttd
I Gusti Mangku Ngurah Kubayan

UDIANA SASTRA Aksara Bali 25


Pidabdab 7 Pituduh
Indayang nyurat atur piuning asiki ngenénin indik penerimaan siswa baru ring SMK utawi SMA
!

Pidabdab 8 Ringkesan

Ringkesan

Ngwacén wacan sané maaksara Bali patut uning ring aksara Bali miwah tata cara ngwacén.
Panyuratan aksara anceng ri panyuratan papan nama, sané kapikukuhang antuk Surat Edaran No.
01/1995 indik ajakan dan imbauan kepada semua pihak untuk menggunakan aksara Bali pada
papan nama instansi pemerintahan dan suasta. Asapunika taler indik wastan-wastan hotel, resto-
ran, nama jalan, bale banjar, pura, objek wisata, lan genah-genah sané tiosan ring sawidangan jagat
Bali

multuærirm(ginujukhutmn/
MULAT SARIRA MARGI NUJU KAUTAMAN

26 Aksara Bali UDIANA SASTRA


BAB III
TATA BASA BALI
Kompeténsi Dasar Indikator
3.3 Memahami dan mengimplemen- 3.3.1 Nlatarang soroh kruna wilangan
tasikan penggunaan wangun 3.3.2 Ngrereh imba kruna wilangan
krunaWilangan, kruna Polah dan 3.3.3 Ngwigunayang kruna wilangan
Lengkara Lumaksana (aktif) mi- sajeroning lengkara
wah Linaksana (pasif) dalam wa- 3.3.4 Nlatarang teges kruna polah
cana beraksara Bali dan berhuruf 3.3.5 Ngeniang tata cara ngwangun kruna
Latin polah
4.3 Mengabstraksi materi tentang 3.3.6 Ngwiguna kruna polah sajeroning
Kruna Polah, Kruna Wilangan, wacana
Lengkara Lumaksana dan Leng- 3.3.7 Nlatarang teges lengkara lumaksana
kara Linaksana Nlatarang Soroh miwah linaksana
kruna Wilangan 3.3.8 Ngrereh pabinayan lengkara lumak-
sana miwah linaksana
3.3.9 Makarya wacana ngwigunayang
lengkara lumaksana miwah linaksa-
na
4.3.1 Ngringkes materi indik wangun
kruna miwah lengkara
Palajahan 1 Kruna Wilangan
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Kruna wilangan punika wantah kruna sané kaanggén ngwilangin utawi nyihnayang
pawilangan. Mangdané uning ring paindikan kruna wilangan , indayang uratiang pitakéné puniki :
1. Napi sané kawastanin kruna wilangan ?
2. Ritatkala sapunapi anaké nganggé kruna wilangan?
3. Indik napi manten sané dados kawilangin?

Pidabdab 2 Ngwacén Téks Wacana Kruna Wilangan


Sadurung maosang pangresep indik kruna wilangan ngiring wacén wacanané puniki !

Matanding

Tumbén teka uli masuk Luh Sukma masemu gi-

trunajayadharmautama.blogspot.com
rang,ngojog ke baléné daja ngejang tas duur korsiné,
ngrengkeng magending sambilanga ngelésang
sepatuné. Disubané maganti baju ia nyagjagin
dadongné ané sedek majekaitan di banjah paoné.
matakon dadongné “adi dini negak Luh sing madaar
mali” , “ sing dong yang be meli tipat cantok busan
di kantin sekolahé” keto pesautné luh Sukma.
“Akuda bekelina dadi maan meli tipat?” Tuni mémé
ngemaang siu rupiah, sisané ibi buin satak,dadiné
tiang mabekel nembangsit. Suba kéto meli tipat
aungkus aji limangatus seket,minuman abotol aji satus, roti dadua aji satus, tekén biu bin abu;ih
aji seket rupiah. OOOh kéto dadongné anggut-anggut nyautin. Iluh mablanja dogén gaené sing
seleg malajah sinah mani sing lakar naik kelas. Ah dadong sing percaya tekén cucu, tuni tiang
ulangan mapetekan uli besik kanti satus, ngitung tambah, kurang, bagi, dadiné tiang maan ulangan
aji sia. timpal tiangé ulangan maan aji dua, papat, lima, sing ada maan ji pitu.
Dong dadi majaitan ?. Yééé.. kadén oton iluhé jani. nah men keto yang milu matanding. kuda
ngai tipat ?. ngai duang kélan . Daksina dadua, tumpeng papitu,baas jemak atengan prepatan,
biu aijas, tebuné alih akatih da buka lingseh teteka. sematé jemak apesel, croringé arencé, Béh liu
pesan isin bantené kéto Luh Sukma makaengan .

Pidabdab 3 Kerta Basa


Risampuné wusan ngwacé wacana punika ngiring rereh wirasan krunané ring sor puniki!
Kruna wilangan Wastan sorohnyané
tuni imémé ngemaang tiang siu rupiah,
dadiné tiang mabekel nembangsit
ngai tipat duang kélan

28 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA


timpal tiangé ulangan maan aji dua, papat,
lima, tusing ada maan aji pitu
baas jemak atengan prepatan,
tebuné alih akatih

Pidabdab 4 Nyawis Pitakén


Risampuné alit-alité nguratiang wacana miwah wirasan krunané punika ngiring cawis pitakéné
ring sor puniki

1. Indayang baosang napi punika Kruna Wilangan!


...........................................................................................................................................................
2. Indayang carca pahpahan Kruna Wilangan punika!
...........................................................................................................................................................
3. Indayang icen conto Kruna Wilangan soang- soang kekalih
...........................................................................................................................................................
4. Indayang makarya conto lengkara antuk soang-soang Kruna Wilangan pada asiki
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5 Pangresep Indik Kruna Wilangan


5.1 Teges Kruna Wilangan
Kruna Wilangan inggih punika, kruna sane nyihnayang akeh utawi akidik pupulan barang-
barang, ring sahananing maurip wiadin nglaksana pakaryan.
5.2 Pepalihan Kruna Wilangan
• Kruna Wilangan Ketekan.
• Kruna Wilangan Gebogan.
• Kruna Wilangan Pahan.
• Kruna Wilangan Tan Janten.
• Kruna Wilangan Panta Wilangan.
• Kruna Wilangan Pepasten Wilangan.

Ring sor puniki wantah tetuwek miwah imba ring soang-soang pahan Kruna Wilangan :
* Kruna Wilangan Ketekan
contonyane : sa, dua, telu, papat, lima, enem, pitu, kutus, sia, dasa, miwah selanturipun.
* Kruna Wilangan Gebogan
Kruna Wilangan puniki ketah ipun kaucapang ngangge lengkara miwah kruna , nenten
wilangan ipun. luire : 35 wastanipun pesasur, 45 wastanipun setiman
* Kruna Wilangan Pahan
Kruna Wilangan Pahan puniki boya kasurat antuk angka, sakewanten kasurat ngangge

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 29


aksara. luire :Apahempatan (seperempat), Atenga (setengah), Atugel (sepenggal),
Apahteluan (sepertiga) miwah sane lianan
* Kruna Wilangan Tan Janten
Kruna Wilangan Tan Janten puniki akeh nyane nenten janten utawi nenten keni antuk
ngwilangin akehnyane. luir ipun :
a. Abedik: Nasiné di payuke enu tuah abedik.
b. Begeh :Saudagar baasé begeh maan meli baas di peken Badung.
* Kruna Wilangan Panta Wilangan
Sane ngranjing ring Kruna Wilangan panta inggih punika :
Ekan (satuan), Dasan (puluhan), Tus (ratusan), Peon (ribuan), Laksan (puluh ribuan),
Ketén/keti (ratus ribuan), Yuta (jutaan), Bara (puluh jutaan), Ingel (ratus jutaan),
Bengong (milyaran)
* Kruna Wilangan Pepastén Wilangan
Kruna Wilangan puniki akéh ipun sampun pasti. Ketah Kruna Wilangan puniki karihinin
antuk kruna sané wénten pakilitan ipun ring kruna wilangan soang-soang luiré :sampi
aakit, bébék aukud, tikeh abiding, taluh abungkul, miwah sane lianan

Pidabdab 6 Pituduh
A. Indayang nyurat lengkara antuk suang-suang kruna wilangan puniki pada kekalih !
No Kruna Wilangan Lengkara
1 Wilangan Ketékan.
2 Wilangan Gebogan
3 Wilangan Pahan
4 Wilangan Tan Janten
5 Wilangan Panta
B. Indayang nyurat lengkara antuk kruna wilangan ring sor !
No Kruna Wilangan Lengkara
1 solas
2 péon
3 laksan
4 apaso
5 adesa
6 atugel
7 atenga
8 asepa
9 begeh
10 alunggah

30 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA


Palajahan 2 Kruna Polah
Pidabdab 1 Ngwangun Pngresep
Kruna polah inggih punika kruna lingga sané kaanuswarayang utawi anunasika.Ring
paplajahan puniki alit-alité pacang mikolihang napi sujatiné sané kabaosang krina polah, sapunapi
wangun miwah tata cara ngwigunayang. Malarapan indik pinika indayang uratiang pitakéné ring
sor.
1. Napi sané kawastanin kruna polah?
2. Sapunapi wangun ipun?
3. Sapunapi carané ngarya kruna polah?

Pidabdab 2 Ngwacén Téks bebaosan


Wacen tur resepang bebaosané ring sor !

LIBURAN

(Semengan diarepan lebuhé )


Dék Raka : Yéé Putu adi tumbén tepuk?. Bééh
nget jeg nyegégang dogén, Men….
dija nongos jani ?
Tu Arik : Bééh… bli dek, ada-ada dogén ora-
hanga, tiang jani ngubu di Serangan,
numpang di umah ipah tiangé.
Dék Raka : Ooo … di Serangan mondok?, apa ge-
gaén putuné ditu?
Tu Arik : Tiang sebenarné nu kuliah di Bukit, http://cdn.pcwallart.com/images/beautiful-bali-beaches-wallpaper-3.jpg
ngambil jurusan akutansi,kanggoang tiang ngajag uli Serangan.Jani kabenengan
libur mara tiang mulih ke Tabanan.
Dék Raka : Men kénkén rasané nongos ditu? nyak nau ?
Tu Arik : Biasa gén bli dék, dija gén tiang demen. Yén ditu maan tiang nyambilang medagang
ngadep bé pasih mapanggang. maburuh nyemak bulung dipasihé,nyésér kerang
mutiara nanging suba langka jani.
Dék Raka : Béh liu gati nyemak gaé ditu, kalikénkén men mlajah? sing liu tugas anaké kuliah
Tu Arik : Dijenuh kenehé mlajah, gegaéné to anggon tiang hiburan. bli sing nawang ? apa
buin yén maan milu mencar, di ngedeng jaringé cara motonan demen kenehé. nyu-
kot be ané ngengsut di pensaré nak ngisengin pesan bli.
Dék Raka : Bééh…. iri keneh beliné ningeh ortan Tuné, ngebayangin indahné majukungan
ditengah pasihé, saejoh paliaté nolih ombak segarané nglangenin. kadi macanda
ngecogin, nyeburin, numpukin,ngulung kapitresnané ditu, Tepin segarané kerasay-
ang atep kelawan ambarané, buin pidan ya lakar sida kapanggih unduké ento sida
ngatepang tresnan beliné.
Tu Arik : Eéééh bli dék da menghayal kéto. Lamun seken keneh beliné dot nawang rasané

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 31


majukungan, kayang né alihang galah ajaka ja melali apang taén nayung jukung
nguyeng sampan. Bli dék bisa nglangi?
Dék Raka : Adi nakonang bisa nglangi?
Tu Arik : Nyén nawang kadaan di pasihé? sagét melingeb jukungé.
Dék Raka : Ah beli sing takut! Lamen suba seken Tu nyak ngatehin beli melali. nyaka malin-
geb, nyaka tengkayak suba bareng ngajak Putu, to suba swargané ané acepang beli
uli pidan. Dumadak swéca widiné pang sida ja beli ngajak Putu negak di jukungé
mabarengan, jawat ngelangi, utawi nyilem, idup kelawan mati pang sida tetep mab-
arengan.
(Tu Arik kenyem laut nguntul ngilidang kenehné elek sawiréh ia masih demen tekén Dék Raka,)
Asih 2013

Pidabdab 3.Kerta Basa


Ri sampuné wusan ngwacén bebaosan “Liburan” punika indayang rereh kruna polah ring
wacanané puniki sané polih anusuara kadi ring Sor puniki!.
No Anusuara Kruna Polah
1 Ny
2 M
3 N
4 Ng

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Wusan mupulang kruna polah sajjeroning wacana ngiring cawis pitakéné ring sor puniki!.
No Pitakén Panyawis
1 Ring dija bebaosan punika kacritayang ?
2 Napi pekaryan Putu Arik Ring Serangan?
3 Napi unteng satuané Dék Raka?
4 Napi tatuwek bebaosané sareng kalih?
5 Sira sané dumunang maosang daging kayuné?, Sapunapi
baosné?

Pidabdab 5 Pangresep Indik Kruna Polah


5.1 Teges Kruna Polah
Kruna Polah inggih punika kruna lingga sané polih anusuara (anunasika) sakadi : ny, m, n, ng,
tur kapolahang. Wénten 11 aksara sané prasiada kaanusuarayang minakadinipun:
* Anusuara ny, ngobah aksara : j, c, s.
* Anusuara m, ngobah aksara : p, b, w.

32 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA


* Anusuara n, ngobah aksara : t, d.
* Anusuara ng, ngobah aksara : k, g, h.
5.2 Pidabdab nganusuara wiadin nganunasika :
• Anusuara ny, ngobah sané ngobah aksara j, s, c, yéning wénten kruna-kruna aran sané
mapangawit antuk j, s, c, manados kruna kria upaminipun:
Jarag - Nyarag,
Cabcab - Nyabcab,
• Anusuara m, sané ngobah aksara p, b pacang ngobah Kruna Aran sané mapangawit antuk p,
b, manados Kruna Kriya upaminipun :
Pegat - Megat,
Batek - Matek,
• Anusuara n, sané ngobah aksara t,d pacang ngobah Kruna Aran sané mapangawit antuk
aksara t, d manados Kruna Kriya upaminipun:
Tunggak - Nunggak,
Dakep - Nakep,
• Anusuara ng, sané ngobah aksara k, g, h, yening wénten Kruna Lingga mapangawit antuk
aksara k, g, h, tur Kruna Lingga punika marupa Kruna Aran, kangkat Kruna aran punika
sesampune kanusuarayang dados Kruna Kriya minakadinipun :
Kandik - Ngandik,
H (a) alih - Ngalih,

http://www.industry-files.com/wp-content/uploads/2014/06/IMG_6377.jpg

Pidabdab 6 Pituduh !
A. Tegepin wacanané puniki antuk Kruna Polah sané patut !

Mémén tiangé tuni semengan luas ka peken ........................nyuh, biu, tekén jagung lakar
adepa. Disubané dagangané makejang payu lantas mulih ....................................bémo mewarna
gadang. Kernét bemoné éncol .........................kranjangné imémé tumuli menékang ke bemoné.
Mémén tiangé lantas ..................didurin sopiré. Di subané teked jumah i mémé nuunang kranjangné
laut ....................gagapan tipat cantok majukut kecambah sambilanga mapajar” yan né daar malu
tipaté, melahang ngejang sematné apang tusing .....................batis. Yen suba suud madaar tulungin

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 33


ja mémé ........................ buah pohé di teba apang ada adep mémé buin mani. To juané ané lantang
anggon ................... buah pohé. Pohé ané suba .............................demenin semal. Semalé jani
lénan tekén ngamah poh ia masih demen ............................nyuh.
B. Indayang ubah kruna lingga puniki dadosang kruna polah raris anggén sajeron-
ing lengkara

No Kruna Lingga Kruna Polah Lengkara


1 Cawis Nyawis ...............................................................................
2 Jambak ....................... ..............................................................................
3 Sénggol ....................... ..............................................................................
4 Pancing ....................... ..............................................................................
5 Wates ....................... ..............................................................................
6 Taluh ....................... ..............................................................................
7 Demen ....................... ..............................................................................
8 Kelés ....................... ..............................................................................
.9 Gagah ....................... ..............................................................................
10 Jepit ....................... ..............................................................................

34 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA


Palajahan 3 Lengkara Lumaksana Miwah Lengkara
Linaksana
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep
Sané kabaos lengkara inggih punika pupulan sakéng kruna-kruna sané sampun kasusun
manut uger-uger nyurat lengkara. Ring palajahan puniki alit-alité jagi mikolihang pangresep
indik lengkara,miwah tata carané ngwigunayang sajeroning wacana miwah mababaosan. Duaning
sapunika ngiring uratiang dumun pitakén ring sor puniki !
1. Sira kantun éling napi sané kebaos lengkara ?
2. Lengkara napi manten sané kantun kaélingang?
3. Sira sané uning ring lengkara Lumaksana miwah Linaksana?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Wacana

WISATA SANGÉH

Kehanan alas palané ring Sangéh sandéné


punika sawatara dauh tiga nyoréang, ramé pisan olih
sapangrauh para wisatawan mancanegara lan do-
mestiké. Napi malih suryané sampun sayan séndéh
ngauhang, satmaka lawat guminé sayan nglanduhang,
tur kawéntenan alas palané katon sampun marawat
saru, Nongcrétané saling tanggurin kadi matembang
semarandana ngangenin ulun angen.Nika makawinan
Alas Palané katon asri tur landuh, karentebin olih
taruné ageng - ageng sané maégol - égolan muncuk
http://www.balionlines.com/asset/sharing/gallery/monkey.jpg donnyané ri tatkala kampehang angin ngasirsir ,
waluya kadi nitahang wong lén nganampekin pacang mararian irika. Sakéwanten bojogé makejang
nu maplalian nyandénin para torisé sané melali irika. Bojogé ané truna maglayutan dikayuné. Ada
nyuksik bulu ngalih kutun timpalné. Ada masih ané iteh manyoyoin panakné.
Di jaban purané torisé magenti motrék bojog. Maidehan ia ngentungang kacang tekén biu.
Bojogé sané ngamah kacang suuna tekén torisé.Tiang merasa nyeb nyingakin, sawireh suba sinah
bojogé sing taén manjus.Selegenti bojogé menék negakin sirah torisé. Bas iteha torisé mapotrék
sagét panakné nyerit ngeling. Kaca matané blaibanga tekén bojogé.Ditu lantas
bojogé sabata aji wohwohan tekén gaidé. sawiréh yén sampun bek
limané misi buah sinah kacané lakar kaentungang. Nanging
bojogé iteh mlaibang kaca mata panak tirisé.Sampun makelo
mara kacané entunganga.Bojogé mangkin sampun duweg ngalih
amah uli aluh,Bojogé demen gati nyemak barang wisatawané apang nyak tukarina
aji buah-buahan yadin buka kéto torisé tusing takut melli ke Sangéh. Torisé merasa demen
gati gandongina tekén bojogé.
Tiosan ring punika ditengah alas palané punika taler wénten pura ané kalintang asri. Raab
purané makejang tekepina antuk jaring. tatujoné mangda nénten raabé besbesa tekén bojogé.
Pamangkuné siaga makemit di Pura. Dané jero mangku ngayahin pamedeké ané ngaturang bakti,
sambilanga malila cita irika.

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 35


Katon irika ring wantilané sisi kauh , wénten toris truna , pangadegnyané tegeh, bokné putih
masawang coklat, bola paningalané masawang pelung, wiakti apekik gobanné, sedeng iteh ipun
ngatonang kawéntenan alasé, sinambi malinggih ring bataran wantilan sané ring sampingnyané
akéh makacakan dagang jegég sané matanja solf drink, snek miwah kuwud. Minab sakéng kaliwat
lesunipuné, sambilanga malinggih ring bataran wantilan purané, ipun taler najuhang batisnyané,
tur matolihan kipek kangin kauh sada mankenyem manis sareng dagang – dagang bajang ané ada
milehan ring sisin – sisin wantilané.Yén inargamayang waluya kasiratin tirta sajiwani
rasané, makesieng………….sieng.......sieng..... keto rasané maan sledétan lan kenyung
manis bibih tipisipunné, sada pakeletug tangkah bajang – bajangé irika, napi malih
dagangé ané ada disampingipunné negak, jeg cara ibuk paling tingkahnyané mangda
polih ngenemin toris anom punika.
Silih sinunggil dagang jegég gegésonan tindakannyané nganampekin i toris, sada matanja
ngetohang kenyung manis bibih tipisnyané, sinambi ngrayu toris anom nika. Hallo mister……….
solf drink mister, ……..please !!! or kuwud ? your like kuwud mister ?. Kénten raosnyané i
dagang jegég, ngadokang basa Inggris pasarané. Toris anom nika wantah makenyem manis
kémanten sinambi nuunang tas ransel tanginnyané saking tundunnyané , tur nyautin sada alon ,
thank you…………I have alredy Drink !. Oh…..sorry …….sorry Mister, kéto i dagang jegeg gelis
muputang raos ipuné
Bééééh ............méndahan laksanan bojog miwah dagangé ditu.
Asih 2013

Pidabdab 3. Kerta Basa


Ri sampunné wus ngwacén wacana ”wisata Sangéh” indayang rereh wirasan krunané ring sor
puniki.
No Lengkara Artinipun
1 Kehanan alas palané ring Sangéh
2 Dauh tiga nyoréang
3 Wisatawan mancanegara lan domestiké
4 Kawéntenan alas palané katon marawat saru
5 Ngangenin ulun angen
6 Hallo mister………. solf drink mister, ……..
please!
7 Minab sakéng kaliwat lesunipuné
8 Nitahang wong lén nganampekin

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Disampuné prasida resep ring daging wacana miwah wirasan krunané ngiring saurin pitakéné
ring sor puniki !
1. Ring dija genah pariwisata Sangéhé punika?
...........................................................................................................................................................
2. Yéning alit-alité ke Sangéh napi sané nudut kayuné irika?
...........................................................................................................................................................
3. Sapunapi penampén alit-alité marep ring pariwisata Sangéh punika?
...........................................................................................................................................................

36 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA


4. Napi unteng bebaosan ring palet siki miwah kalih wacanané punika?
...........................................................................................................................................................
5. Palet ping pat miwah lima nyritayang indik napi?
...........................................................................................................................................................
Pidabdab 5. Pangresep Indik Lengkara Lumaksana Miwah Lengkara
Linaksana
5.1 Teges Lengkara Lumaksana
1. Lengkara Lumaksana
Wangun lengkara lumaksana miwah linaksana ring basa Bali mesib pisan sekadi ring
basa Indonésia, lumbrahipun lengkarané puniki kasinahang antuk piorah lengkaranipun.
Yening sajeroning lengkara, kaanan kruna kria malaksana, pamekas puguhing lengkaranipun
ngelaksanayang pekaryan utawi ngemargiang pakaryan , punika kawastanin Lengkara
Lumaksana ( Kalimat Aktif ).
Umpamin ipun sane nglaksanayang karya dados unteng bebaosan :
• I Putu Setiawan jemet pesan malajah.
• Para sisiane sami sedek ngwéntenang bazar ring sekolahan
Ring lengkarané punika, sang nglaksanayang pakaryan sané dados unteng wiadin
pokok bebaosan, mawasta pikukuhing lengkara. Pikukuhing lengkara wiadin jejering
lengkara punika kawangun antuk kruna aran.
2. Lengkara Linaksana
Lengkara Linaksana teges ipun wangun lengkara sané jejering utwi puguhing
lengkaranipun kakenéning karya utawi parilaksana antuk penampén lengkarané.
Lengkara Linaksana puniki kacihnayang antuk karya sané sampun puput kalaksananyang
(kalimat pasif).

Soroh lengkara Linaksana :


• Lengkara Linaksana kaping 1
Sané kapratama winangun antuk kruna kriya dados jejering lengkara.

Umpami : “Alih-alihin tiang Nyoman uli tuni”


“Uberina panginané tekén manuké kanti leleh”
• Lengkara Linaksana kaping 2
Sané kaping kalih puniki winangun antuk pangater ka-, kadulurin kurna kria dados jejering.

Umpami : “Ipun kacingak olih dané jero mangku”


“Ajengané kabungkus antuk dagang nasiné”.
• Lengkara Linaksana kaping 3
Sané kaping tiga puniki kacihnayang antuk wangun pangater ka-, miwah pangiring -ang,
wiadin pangater ma-, sané pacang ngawetuang karya Linaksana (pasif).

Umpami : “Luluné kaentungang di tegalé”


“Sampiné kategulang di punyan kayuné”

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 37


5.2 Pabinayan Lengkara Lumaksana miwah Lengkara Linaksana
Lengkara lumaksana Lengkara linaksana
kaanan kruna kria malaksana, puguhing lengka- jejering utwi puguhing lengkaranipun
ranipun ngelaksanayang pekaryan utawi nge- kakenénin karya utawi parilaksana antuk
margiang pakaryan , penampén lengkarané.
Lengkara Lumaksana kacihnayang antuk pa- Lengkara Linaksana puniki kacihnayang
karyan sané sedeng kalaksanayang antuk karya sané sampun puput kalak-
sananyang

Pidabdab 6. Pituduh !
A. Cawis pitakene ring sor !

1. Indayang rereh lengkara lumaksana miwah lengkara linaksana sané wenten ring wacana
sané mamurda “ Sangéh” pada kekalih !
...........................................................................................................................................................
2. Tlatarang napi teges lengkara lumaksana miwah lengkara linaksana?
...........................................................................................................................................................
3. Napi ceciren sané kaanggén minaang lengkara lumaksana miwah lengkara linaksana?
...........................................................................................................................................................
4. Indayang makarya wacana cendek sané ngwigunayang Lengkara Lumaksana lan leng-
kara Linaksana!
...........................................................................................................................................................

B. Jangkepin antuk lengkara linaksana


No Lengkar Lumaksana Lengkara Linaksana
1 Muridé melajah nulis surat maaksara Bali
2 Manuké ejuka tekén babotohé abana ke tajen
3 Dék Ayu répot nyampatang tain dolong di
ampiké
4 Da cening matimpugan ditu
5 Gurune ngwelin muridé ané telat masuk

Pidabdab 7. Pituduh KD 4
Karyanin pabligbagan asiki sané ngwigunayang lengkara lumaksana miwah lengkara
lumaksana !

38 Tata Basa Bali UDIANA SASTRA


Pidabdab 8 Ringkesan

Ringkesan

Kruna Wilangan inggih punika, kruna sane nyihnayang akeh utawi akidik pepupulan ba-
rang-barang, ring sahananing maurip wiadin laksana pakaryan.
Soroh Kruna Wilangan punika kabinayang dados nemnem, inggih punika : Kruna Wilangan
Ketekan, Kruna Wilangan Gebogan, Kruna Wilangan Pahan, Kruna Wilangan Tan Janten, Kruna
Wilangan Panta Wilangan, Kruna Wilangan Pepasten Wilangan.
Kruna Polah inggih punika kruna lingga sané polih anusuara (anunasika) sakadi : ny, m, n,
ng, tur kapolahang.
Yening sajeroning lengkara, kaanan kruna kria malaksana, pamekas karya sane nedeng ka-
laksanayang utawi kamargiang, punika kawastanin Lengkara Lumaksana ( Kalimat Aktif ). Yan
ring sajeroning lengkara, kaanan panandang inggih punika pikukuhing lengkara kakeniin karya
kawastanin Lengkara Linaksana. Lengkara Linaksana puniki kacihnayang antuk karya sane
sampun puput kalaksananyang (kalimat pasif)

pm(ginÀ±riepwluypiz)ÇrnÇkÎn&p)dtien.
PAMARGIN URIPE WALUYA PINCERAN CAKRANING PEDATINE

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali 39


BAB IV
AGGAH UNGGUHING
BASA BALI
Kompeténsi Dasar
3.4 Memahami dan mengimple- Indikator
3.4.1 Nlatarang teges anggah ungguhing
mentasikan Anggah Ungguhing basa Bali
Basa Bali dalam berkomunika- 3.4.2 Nyorohang pepalihan anggah ung-
si tentang masalah pendidikan, guhing basa Bali
ékonomi dan surat lamaran 3.4.3 Nyurat lengkara antuk pepalihan
4.4 Memproduksi surat lamaran ker- anggah ungguhing basa Bali
ja dengan Anggah Ungguhing 3.4.4 Nlatarang daging wacana pendi-
Basa Bali yang benar dikan antuk anggah ungguhing basa
Bali
3.4.5 Ngwigunayang anggah ungguhing
basa sajeroning nampénin daging
wacana
3.4.6 Mikolihang piteket sajeroning
wacana pendidikan
3.4.7 Nlatararang pepalihan surat
3.4.8 Natarang cacirén surat
3.4.9 Makarya surat
4.4.1 Makarya wacana indik sahananing
téma antuk anggah ungguhing basa
Bali
Palajahan 1 Mababaosan Ring Sawitra
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep
Palajahan puniki matatujon mangda alit alité uning ring tata cara mababaosan nganggé basa
Bali. Duaning sapunika indayang uratiang pitakéné ring sor puniki !.
1. Sira kantun éling ring anggah ungguhing basa Bali?
2. Sapunapi pepalihan anggah ungguhing basa punika ?
3. Sapunapi sapatutné mabaos sareng sawitra ?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Bebaosan Ring Sawitra

Salah Tampi

Di samping sekolah, Di betén punyan Nagasariné


Déx Jénny keto adanné , nu masekolah di tingkat SMK, kéwala penampilanné suba cara anak
bajang Ring dina caniscara tengainé, disubanné suud malajah ia katemu ajak timpalné di sisin
jalané betén punyan nagasarinné ané landuh.
Déx Jénny : Hai Yu Dé…………éngkén kabaré,
makelo sing taén kacunduk?
Yu Dé : Becik – becik gén. Kal kija né nyéntr-
ik sajan ?
Déx Jénny : Péh cara sing nawang gaya anak muda
gén Yu…., kadén ménjepan malam
minggu…….éngkén kal bareng ?
Yu Dé : Sorry gén Déx nah , nu sibuk nok
ngwantu reramané jumah, apa buin http://cdn2.hubspot.net/hub/196592/file-407146869-jpg/images/lingo.jpg
tiang kondén baanga pesu kija – kija yén sing penting sajan. Buinna tiang katun-
juk milu lomba pidato basa bali olih bu guru Nérti di PSR né, to makada tiang arus
jemet ngapalang bahan pidatoné!
Déx Jénny : nu gén jadul papineh Yu né….., kan cepok aminggu sing kénkén. Adanné gén
malam minggu, apa men buin yén sing ngulurin liang apang tusing strés nengil
jumah gén, cara Yu né maopen sing nawang perkembangan disisi.
Yu Dé katlépon baan méméné,Saha ngambil Hp
Béh ketus - ketus raosné Déx Jénny, ngwalék Yu Dé. Kéwala Yu Dé sing renga
tekén raosné Déx Jénny né buka kéto, kebenengan Hp Yu Dé né mamunyi, laut
gegésonan ia nyemak uli tasné . Munyi di Hp né marawat – rawat saru kadingeh,
yén ané nélpon tuah ja méméné Yu Dé.
Mén Ayu : Yu……..yu……Hallo …..Yu ….dija né ? dadi kondén mulih ? né nak suba an-
tosanga jak I Bapa , koné kal ngalih buku imba pidato basa Bali , énggalang nak
mulih !

UDIANA SASTRA Aggah Ungguhing Basa Bali 41


Kéto pabesen raos méméné uli Hp , sada melid tur wanti – wanti tekén pianakné ané ngorahin
mulih. Munyin méméné kadingeh serak – serak uli Hp né, minab ulian jejeh ipunné tekén panakné
ané kondén teked mulih, ulian bas sayang ipunné mapianak.
Yu Dé : Nggih ……nggih mé …….antosang nggih, orahin I Bapa ajebos!. Sada nutup
Hp né .
Mén Ayu : Da nak makelo, nah………….!
Né bapa nak kal ada acara kondangan ngantén , apang tusing nyanan bapan luhé
kasusu nyanan!
Yu Dé : Nggih …..nggih mé…………….. Sada nutup Hp né .
Déx Jénny : Béh …….mula ja pianak mama, kija – kija télpona, kasép mulih télpona, sing cu-
lun adanné Yu Dé…………..! Hé……hé……hé sambilné ya makenyung sinis….
Yu Dé mabalik biin nyautin walékné Déx Jénny, tur raosné sada alon nimpalin walékné Déx
Jénny.
Yu Dé : Nah sing ja kéto Déx……, yén raga nak nu dadiné nuutang raos rerama, apa buin
raga anak luh, bisang – bisang raga nyaga déwék, apang tusing kasengguh anak
luh jalir cara jani.
Déx Jénny : Apa …….apa kaorang Yu……..tiang né anak luh jalir?
Mara abatek monto gén suba papineh Yu né ngorahang tiang nak luh
jalir…………….
Yu Dé : Nén …..nén malu…..
Da nak Déx salah tampi jak raos tiang. To …..raos tiang né mara kan sing ngora-
hang Déx buka kakéto.
Déx Jénny : Arah……………orahang gén raga sing nyak milu bareng pragat ba.
Ulian salah tampi ningehang raosné Yu Dé, kanti barak muané Déx Jénny , laut gegésonan ia
magedi uli aepan Yu Dé né, sambilanga natad tasné, ané sing misi buku, tuah misi baju pengganti
ajak piranti papayasan. Saja kén sing tuah Déx Jénny ané nawang ya nak luh jalir apa anak luh
luhu.
Olih : Aryya Paduhungan

Pidabdab 3. Kerta Basa


Ri sampuné wusan ngwacén miwah ngaresepang bebaosan ” Salah Tampi” punika ngiring
rereh wirasan krunané ring sor puniki !
No Kruna Wirasan kruna

1 melid

2 walékné

3 ngwantu reramané

42 Aggah Ungguhing Basa Bali UDIANA SASTRA


4 kasép mulih

5 culun

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Yéning sampun resep ring wirasan kruna sukil ring wacana inucap ngiring saurin pitakéné
puniki

1. Napi mawinan Yu Dé ten nyak milu malali?


...........................................................................................................................................................
2. Manut pikayunan alit-alité sira sané salah tampi? napi mawinan?
...........................................................................................................................................................
3. Manut penampén alit alité sapunapi parilaksanané Déx Jénny?
...........................................................................................................................................................
4. Ring bebaosané punika sira sané dumunan ngejék tur sapunapi baosipuné?.
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Anggah Ungguhing Basa Bali


5.1 Anggah Ungguhing Basa
Anggah ungguhing basa inggih punika tata cara mabebaosan nganggé basa Bali manut tata
kmaning basa Pidabdab reraosan basa Baliné wénten sané marupa sor singgih basa utawi anggah-
ungguhing basa. Anggah – ungguhing basa puniki inggih punika basa Bali sané nganutin undag-
undagan basa.Wewidangan anggah-ungguhing basa puniki wénten makudang-kudang soroh, sané
kanutang ring panampén para sujanané, sakadi :
Manut Wewidangan Anggah-Unggihing Basa
Wayan Budha Gotama Anggah-ungguhing basa punika kaperan-
miwah I Nengah Tinggen gan dados :
1. Basa Alus
a. Basa Alus Singgih ( Asi )
b. Basa Alus Mider ( Ami )
c. Basa Alus Sor ( Aso )
2. Basa Madia ( Ama )
3. Basa Kepara ( Bk )
3. Basa Kasar

5.2 Pepalihan Anggah ungguhing Basa Bali.


Ring sor puniki kaunggahang makudang – kudang conto lengkara sané kanutang majeng ring
undag-undagan basa Baliné , sakadi :
A. Basa Bali Alus

UDIANA SASTRA Aggah Ungguhing Basa Bali 43


1. Basa Alus Singgih (Asi)
Basa alus singgih punika manggé ri tatkala : Matur-atur majeng ring anak sané patut
kasinggihang sakadi : sang sané maraga sulinggih, kakiang, rerama ( aji, biang ).Mareraosan
majeng ring sang sané madué pangkat, atawa linggih pakaryan sané pinih becik, sakadi :
ring Direktur, Guru, Kepala Sekolah, Lurah, Bendesa , miwah sané lianan.
2. Basa Alus Mider (Ami)
Basa Alus Mider punika manggé ri tatkala mangraos, mareraosan , ngraosang anak lian sané
patut singgihang utawi andapang. Sané ngraos miwah sané ajaka ngraos saling ngajinin.
3. Basa Alus Sor (Aso)
Basa Alus Sor punika manggé ri tatkala ngraos alus, nanging anggén ngandapang raga,
atawa ngraosang sané andapan.
Imba :
B. Basa Bali Madia (Ama)
Basa Bali puniki manggé ring kuuban kulawarga , utawi iketan pasawitran sané lintang luket
pisan.
C. Basa Bali Kapara ( Bk )
Basa Bali Kapara puniki marupa basa sané ketah ( lumbrah ) manggé ring pakraman.
Imba :
D. Basa Bali Kasar
Basa Bali Kasar puniki ketahnyané manggé ring jabaan, ri kala gedeg, magerengan, miwah
sarwa sato ( buron )
Imba :
1. Mamantet dogén gaén ibané ?
2. Yén saja cai wanén pesuang polon cainné !

5.3 Imba kruna manut Anggah ungguhing basa Bali


Ri sampun uning ring perangan anggah-ungguhing basa Bali sakadi sané katlatrang ring
ajeng punika, salanturnyané ring sor puniki uratiang indik warnaning kruna saking basa Kepara
ka Basa Alus Singgih, miwah Basa Alus Sor !

Pidabdab 6 Pituduh !
A.Indayang jangkepin antuk basa alus singgih miwah anggén sajeroning lengkara!

Anggah Ungguhing Basa


No Basa Kepara Basa Alus Singgih Lengkara
( BK ) ( ASI )
1 lawar
2 saté
3 manjus
4 kedék
5 tawah

44 Aggah Ungguhing Basa Bali UDIANA SASTRA


Palajahan 2 Anggah Ungguhing Basa sajeroning wacana
Pendidikan
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep
Mabebaosan nganggé basa Bali sané becik ring kautripan patut manut ring tata kramaning
basa. santukan kehanan krama Baliné madué linggih sané sané kabaos catur warna. Mabebaosan
nganggé basa sané becik punika wantah pemargi sang mabebaos nyihnayang jati angganyané.
punika mawinan patut sesatata mautsaha mabaos sané becik. Napimalih maosang indik pendidikan.
Duaning sapunika :
1. Sira taen mirengang carita sané mapaiketan ring aksara Bali?
2. Napi kocap purdan satuané punika ?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Wacana Pendidikan


Teks Wacana

PANDITA AJI SAKA

Kaucap wénten Raja Raksasa Déwata Cengker wastannyané, ipun Ratu sané adigang adigung
adiguna, sané parilaksanannyané kalintang corah, sami panjak Idané kadadosang tetadahan. Déwata
Cengkar kausap nénten madrué rasa kamanusan ngantos praméswari Idané dados tetadahan ring
sajeroning ngamargiang ahangkarannyané.
Kacritayang mangkin wénten Pandita mapeséngan Sang Aji Saka, Ida pragayan wicaksana
sutresna majeng ring wong lén tur widagda ring wéda. Pandita Aji Saka madrué caraka sané satia
kalih diri inggih punika Dora miwah Sambada. Makakalih carakan Idané puniki dahat sakti,
digjaya, tumungkul miwah satinut ring sajeroning samaya. Sang Aji Saka mirengang indik Déwata
Cengker, Pandita Aji Saka nénten oneng ring kabringasannyané, salanturnyané Ida mapikayun jagi
nadah Sang Aji Saka sadéréng mamargi ka kratoné
Déwata Cengker, Pandita Aji Saka ngicénin piteket
ring Sambada mangdané ngraksa keris pajenengan
Idané,”Paman sembada paman titahang gelah ngemit
pusakan gelahe. Da paman nyerahang teké anaklén”
tur kapikelingin sapasira nénten dados kaicén yéning
nénten saking pangandika Aji Saka. Sawusan ngicén
piteket nglantur mamargi pandita Aji Saka kasarengin
antuk Dora niju purin Déwata Cengker Ida tan makta
pajenengan, wantah pikayunan lan kasuran pacang
ngrajegang Dharma.
Oneng pisan Déwata Cengker, nrima Pandita
Aji Saka. Ida satia pacang katadah tur mapinunas
yéning Déwata Cengker prasida nglukar destar idané
ngantos telas, kadurusang nadah. Déwata Cangker
nrima pinunas punika. Sadurungé Pandita Aji Saka
nganikayang Dora ngambil pusaka pajenengan sané
karaksa olih Sambada. Déwata Cengker ngawitin
nglukar Destar Pandita Aji Saka. Sakémaon napi sané
commons.wikimedia.org

UDIANA SASTRA Aggah Ungguhing Basa Bali 45


karasayang ,Déwata Cengker nénten kuasa nglukar Destar punika tur mamargi ngantos macebur
ka sagara nemonin pademnyané.
Antuk sampun pademnyané Déwata Cengker, éling Pandita Aji Saka, majeng ring kakalih
carakan Idané sané sawiakti satia inggih punika Dora miwah Sambada. Di gelis Pandita Aji Saka
nyujur genah Sambada sané riinan ngraksa pusakan Idané. Tetenger idané sawiakti mabukti
kapanggihin, Dora lan Sambada mayuda ngetohang pamatut saking baos Pandita Aji Saka, raris
carakan Idané Dora lan Sambada sampun dados layon.
Selanturnyané Aji Saka mabaos: HA NA CA RA KA DA TA SA WA LA PA DA DJA
YA NYA MA GA BA THA NGA
Pinaka sastra sané pinih utama sané prasida pacang ngwedarang pangaweruhan sané jagi
nyujur karahajengan kahuripan sakala miwah niskala ngantos mangkin.
Surakarta, April 1993
Alih basa olih : Eka Narayani

Pidabdab 3. Kerta Basa


Disampuné wusan ngwacén miwah ngaresepang bebaosan ” Pandita Aji Saka ” punika ngiring
rereh wirasan krunané ring sor puniki !

No Kruna Wirasan Kruna


1 adi gang
2 adi gung
3 adi guna
4 widagda
5 tumungkul

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Yéning sampun resep ring wirasan kruna sukil ring wacana inucap ngiring saurin pitakéné
puniki

a. Raja Raksasa Déwata cengker taler kabaos?


...........................................................................................................................................................
b. Sira parab sang pandita sané maraga wicaksana ?
...........................................................................................................................................................
c. Sapunapi piteket Sang Aji Saka tekén I Dora?
...........................................................................................................................................................
d. Kaloktah indik napi Sang Pandita Aji Saka?
...........................................................................................................................................................
e. Napi tatujon Sang Pandita Aji Saka ngicén Sambada keris pajenengan?
...........................................................................................................................................................

46 Aggah Ungguhing Basa Bali UDIANA SASTRA


Pidabdab 5. Pangresep Indik Wacana Pendidikan
5.1 Daging wacana
Ring carita Pandita maosan indik wit medalnyané
aksara sané kaanggén dasar masastra ring basa Bali
aksara Bali.
Manut panglimbaknyané aksara Bali kacawisang
mawit saking aksara India, panglimbakannyané
sinarengan daweg nglimbakang agama Hindu –
Budha ring Indonésia. Dumunan, ring India wénten
aksara sané mawasta Karosti. Mawit saking Karosti
puniki nyantos wénten aksara Brahmi, salanturnyané
nurunang aksara Devanagari lan Pallawa. Aksara
Dévanagari ring India Utara kaanggén nyurat www.bintang.com
basa Sansekerta. Aksara Devanagari lan Pallawa ring Indonésia panglimbakannyané nyarengin
panglimbak agama Hindu lan Budha. Aksara Devanegari lan Pallawa puniki salanturnyané
nurunang aksara Kawi utawi Indonésia kuno. Mawit saking aksara Kawi puniki, kasuén-suén
medal aksara Jawa, aksara Bali miwah aksara tiosan sané wénten ring Indonésia.
Silih sinunggil cihna aksara Devanegari kalimbakan ring Indonésia, magenah ring Kutai
Kalimantan Timur wénten Yupa sané kasurat nganggé aksara Dévanegari. Yéning ring Bali, wénten
stupa alit-alit ring Pura Penataran Sasih Péjéng, Kecamatan Tampaksiring Gianyar. Stupa punika
madaging Cap saking tanah legit, ring cap punika kasurat aksara Devanegari utawi siddhamatrka.
Aksara punika sané keanggén nyurat mantra Buddha Tathagata. Ring Pura Blanjong Sanur wénten
tugu pinget Ida Sri Kesari Warmadéwa sané madaging sasuratan nganggé aksara Dévanegari lan
aksara Bali kuno. Wentuk aksara Bali sané bunter dados conto wentuk aksara Bali sané mawit
saking aksara Pallawa. Panglimbak aksara Bali saking aksara Devanagari inggih punika wangun
aksara akara ring aksara Baliné sané mesib sareng wentuk aksara a ring aksara Devanagari.
5.2 Anggah ungguhing basa ring wacana Pandita Aji Saka
Pepalihan anggah ungguhing basa ring wacana “Pandita Aji Saka” Inggih punika:
1. Basa Madia
Basa madia inggih punika basa sané rasa basa ipun madia nénten andap nénten alus tur
patut kaanggén mabaos antuk parajana sané durung cacep nganggén basa alus tur nénten
seneng nganggé basa kasar. Basa puniki becik kaanggé rikala mabebaosan ring sekolah
pantaraning guru sareng sisyané, mangda baaosané sida adung.
2. Basa Alus
Basa Alus inggih punika basa sané kaanggén nyungjungang (menghormati) sang sané patut
kajunjung rikala maatur-atur utawi mabebaosan.Basa alus punika kapalih dados petang
soroh, inggih punika :

A. Basa Alus Singgih (ASI) inggih punika basa alus sané kaangge matur antuk wangsa
jaba ngiring Tri Wangsa punika miwah Tri Wangsa sané lianan.
B. Basa Alus Sor (ASO inggih punika basa sané kaanggé ngandapang raga utawi nge-
sorang raga, basa puniki sering kaangé antuk parajana wangsa jaba rikala mabaos
ngiring tri wangsa maosang indik sikian ipun miwah wangsa jaba sané lianan.
C. Basa Alus Mider inggih punika basa alus sané mider kawigunanipun, yadian ring
wangsa sané tegehan miwah sané andapan. Basa puniki sering kaanggén mabaos ring

UDIANA SASTRA Aggah Ungguhing Basa Bali 47


ajeng sang sareng akéh maosang indik sehananing pikobet sareng akéh, sakadi ritat-
kala ngawéntenang peparuman.
D. Basa Alus Rangkap inggih punika basa sané kaanggén maosang indik sang sané ma-
tiosan soroh utawi genah rikala sinarengan.

Pidabdab 6.Pituduh
Indayang makarya bebaosan nganggé basa alus ngenénin indik nyanggra ujian sekolah !

48 Aggah Ungguhing Basa Bali UDIANA SASTRA


Palajahan 3 Swalapatra
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep
Sajeroning ngawerdiang basa miwah budaya Bali lianan ring wikan mabebaosan antuk basa
sané manut tata krama utawi anggah ungguhing basa, patut taler kejangkepin antuk kawagedan
indik surat. Ring pantaraning krama Bali surat punika sampun kawigunayang duk sané riin. utamin
ipun sadaweg jaman kerajaan kantun ajeg rikala ngrauhang utawi micayang pituduh ring para patih
ida miwah pasemetonan Idané.napi malih sané marupa piduduh pingit.Sané makta suraté kebaos
utusan. Nanging média sané keanggé ngawit sakéng dedaunan, nglimbak dados kertas, raris ring
jamané mangkin sampun nganggé média teknologi.Ring sajerining kegiatan adat surat basa Bali
kantun manggéh. Mangda budayané nénten keanyudang jaman jadian indiké punika sukil patut
taler kalestariang.Ring palajahan puniki alit-alité pacang uning ring soroh surat,kawigunan miwah
tata cara makarya surat. duaning sapunika ngiring uratiang pitakéné puniki:
1. Sira naenin memaca surat?
2. Surat napi manten sané kauningin?
3. Sani sané kauningin yéning jagi makarya surat?

Pidabdab 2. Ngwacén Swalapatra

PEMERINTAH KOTA DENPASAR


DINAS PENDIDIKAN PEMUDA DAN OLAH RAGA
SEKOLAH MENENGAH KEJURUAN NEGERI 1 DENPASAR
TEKNOLOGI DAN REKAYASA, TEKNOLOGI INFORMASI DAN KOMUNIKASI
Jl. Hos. Cokroaminoto No. 84 kodepos 80116 Telp. (0361) 422401 Fax. (0361) 425603
Website : www.smkn1dps.sch.id, Mailto : contact@smkn1dps.sch.id

Nomor : 875.1/0122/ SMKN 1/2015


Lampiran : 1 Lembar
Indik : Undangan Ngamiletin Seminar

Om Swastiastu ,
Malarapan asung kerta wara nugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, kauningayang
sajeroning nincapang miwah nglimbakang keprofesian berkelanjutan, SMK Negeri 1 Dénpasar jagi
ngawéntenang seminar implementasi kurikulum 2013 ring SMK Negeri 1 Denpasar. Malarapan
indiké punika kaaptiang mangda para guru SMKN 1 Dénpasar prasida rauh ring galah sané sampun
kacawisang :
Rahina/ pinanggal : Sukra, 26 Agustus 2016
Jam : 09.00 Wita
Genah : Ring Ruang Rapat SMK N 1 Denpasar
Inggih kadi asapunika pinunas titiang, mogi-mogi nénten wénten kapialang mangda ida
dané prasida ngrauhin. Mantuk ring uratiang miwah sapangrauh Ida-dane, titiang matur suksma.
Om, Santhi, Santhi, Santhi, Om.

UDIANA SASTRA Aggah Ungguhing Basa Bali 49


Denpasar, 23 Agustus 2016
Panitia Seminar Ilmiah
Mengetahui,
Ketua SMK N 1 Denpasar Ketua

I Ketut Suparsa, ST.,MT. I Gusti Ngurah Adi , S.Pd


NIP. 19621012 198603 1 026 NIP. 19671231 199003 2 082

Pidabdab 3. Kerta Basa


No Kruna Wirasan Kruna
1 Sareng nauhin
2 Nénten wénten kapialang
3 Dudonan parikrama
4 Sedauhan pamuspan
5 Uratiang

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Risampuné alit-alité nguratiang iteks surat miwah wirasan krunané ngiring cawis oitakéné
ring sor!

1. Tlatarang indik napi sané kabaosang ring swalapatrané inucap?


..................... ......................................................................................................................................
2. Napi mawinan liananring pangrajeg karya patut wénten sané sareng nauhin?
...........................................................................................................................................................
3. Napi mawinan swalapatrané punika kawastanin surat resmi
...........................................................................................................................................................
4. Napi mawinan swala patra punika nganggé kop surat, nomor, lampira
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep indik Swalapatra utawi Surat


5.1 Teges Surat
Kawagedan mabasa Bali nénten pacang jangkep yening sampun tedun maparajana ngranjng
dados krama banjar utawi désa pakraman, yéning nénten prasida mabasa tulis umpamin ipun
makarya surat-surat mabasa Bali. Surat puniki mawit saking basa Indonesia raris sampun ngranjing
kosa basa ring basa Bali.
Wangun surat ring basa Bali pateh sakadi ring basa Indonesia, wangun surat madaging
pamahbah (pendahuluan ) daging (isi) miwah pamutut (penutup). Maiketan ring surat-surat mabasa
Bali pacang kabaosang wangun surat resmi miwah surat nenten resmi.
a. Surat resmi minakadi surat-surat sané kamedalang antuk lembaga-lembaga adat sané
wénten minakadi banjar pakraman, désa pakraman , seka truni , subak abian, subak yéh,
miwah sané lianan.
b. Surat sané nénten resmi sakadi surat-surat sané katiba ring kulawarga, surat undangan
pawiwahan, miwah sané lianan.

50 Aggah Ungguhing Basa Bali UDIANA SASTRA


5.2 Wangun Surat
Sajeroning surat-surat mabasa Indonesia wénten format baku sané lumrah kaanggén ring kepala
surat, nanging ring basa Bali durung wénten sakadi asapunika. Manut teori bahasa sané maosang
mungguhing basa punika wantah mawiwit saking pacumponan utawi konvensi (kesepakatan) para
krama Baliné mangda maderbé taler pacumponan kadi asapunika mangda nénten méweh makarya
surat. Titiang maderbé manah sané matetujon mangda dengan nyurat surat mabasa Bali, nganggen
taler reringkesan kadi ring sor puniki.
Yth ……..(Yang Terhormat ) sane lumrah ring bahasa Indonesia ngiring gentosin antuk
Swt. ……( singkatan saking Sane wangiang titiang), utawi
Sst. ……..( singkatan saking Sane singgihang titiang )
Skt. ……..( singkatan saking Sane kusumayang titiang )
Stt/Sat. …( singkatang saking Sane tresnain titiang /Sane asihin titiang )
5.3 Kawigunan Surat
Manut ring daging, wangun lan basa sane kaanggen,
surat prasida kasorohang dados tetiga inggih punika :
surat pribadi, surat dinas, dan surat niaga. Yening selehin
manut ring kawigunannyane surat prasida kasorohang
sekadi surat pribadi, surat resmi, lan surat dinas
• Surat Pribadi
Surat sané kaanggen maosang indik pikayun
kaperluan anggané soang-soang majeng ring kulawarga http://cdn.sooperboy.com/resources//
real/2014/12/08/30155/marilyn-monroe.jpg
miwah sawitra lianan.
Ciri-ciri surat pribadi punika :
* Nénten nganggé kop surat
* Nénten nganggé nomor surat
* Pangawit miwah pamuput manut pikayunan ngraga
* Basa sané kaanggén manut pikayunan ngraga
• Surat Resmi
Surat resmi inggih punika surat sané kanngén majeng ring, instansi, organisasi, miwah
anggané soang- soang sakadi uleman, atur piuning, miwah surat édaran
Ciri-ciri surat resmi :
* Nganggé kop surat yening kamedalang antuk
organisasi
* Wénten nomor surat, lampiran, lan perihal
* Nganggé salam pangawit lan pemuput
* Nganggé basa resmi
* Nganggé cap/ stémpel lembaga resmi
* Formatnyané baku yadi82.blogspot.com

UDIANA SASTRA Aggah Ungguhing Basa Bali 51


• Surat Niaga
Surat niaga kaanggén ring wewidangan usaha lan industri. Surat puniki kaanggén sajeroning
ngwangun paiketan ring pihak luar. sakadi : Surat jual beli, kwintansi, miwah perdagangan
• Surat Dinas
Surat dinas sané kaanggén ngenénin indik pekaryan formal sakadi instansi dinas lan tugas
kantor. Surat puniki mabuat ring sajeroning pengelolaan administrasi ring instansi. kawigunan surat
dinas punika pinaka dokumén bukti tertulis, srana pangéling, arsip, bukti sejarah perkembangan
instansi, miwah tuntunan
Pidabdab 6 Pituduh !
Cawis pitakene ring sor!

1. Indayang carca tur terangang kawigunan sekancan soroh surate !


...........................................................................................................................................................
2. Sapunapi tata cara nyurat surat lamaran kerja ?
...........................................................................................................................................................
3. Sapunapi kriteria daging surat sane becik ?
...........................................................................................................................................................
4. Napi mawinan surate ngantos mangkin kantun keanggen ?.
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 7 Pituduh KD 4
Indayang mekarya surat lamaran ngarereh pakaryan asiki !

........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................

52 Aggah Ungguhing Basa Bali UDIANA SASTRA


Pidabdab 8 Ringkesan
Reringkesan

Anggah ungguhing basa inggih punika tata cara mabebaosan nganggé basa Bali manut
tata kmaning basa Pidabdab reraosan basa Baliné wénten sané marupa sor singgih basa utawi ang-
gah-ungguhing basa. Anggah – ungguhing basa puniki inggih punika basa Bali sané nganutin un-
dag-undagan basa.Wewidangan anggah-ungguhing basa puniki wénten makudang-kudang soroh,
sané kanutang ring panampén para sujanané,
Sewala Patra taler wénten sané maosang rerepi utawi surat. Yan selehan utawi uratiang
wénten kekalih akéhnyané sekadi; Surat resmi dados kebaos sewalapatra dinas
sewalapatra puniki madué cihna / ciri sekadi : madaging kepala / kop, madaging nomor surat,
prihal/ indik sané jagi kabawosang, bahasanyané bahasa baku, bahasanyané bahasa Persatuan .

ewnÓ)enm£ÐinæsÓiks£Ðn&£uni.
WENTENE MANGKIN PASTIKA SANGKANING NGUNI

UDIANA SASTRA Aggah Ungguhing Basa Bali 53


BAB V
GATRA BALI
Kompeténsi Dasar
3.5 Memahami dan menanggapi si-
aran berita berbahasa Bali dari
berbagai media cetak, elektronik
dan teori Pewaraan
4.5 Menyunting berita dari media
elektronik maupun media cetak

Indikator
3.5.1 Ngwacén gatra saking media
cetak
3.5.2 Micayang penampén indik
daging gatrané
3.5.3 Nyutetang daging gatra
3.5.4 Nlatarang tata cara magatra
ring média cétak
3.5.5 Nlatarang tata cara mekarya
gatra Ngwigunayang basa
sané patut sajerining magatra
3.5.6 Nlatarang teges pawaraan
3.5.7 Nyarca tatcara pawaraan
3.5.8 Magatra indik indik sekancan-
ing téma
4.5.1 Makarya gatra antuk basa Bali
sané patut
Palajahan 1 Orti Média Cétak
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep
Orti ring média cétak (koran) pinaka margi anggén nyobyahang indik sakancan gatra ring
wewengkon i ragané. Orti ngutamayang kahanan utawi fakta sané wénten ring pakubonan. Orti-orti
punika sakadi gatra indik bencana, pamréntahan, miwah indik sané tiosan. Sané mangkin indayang
uratiang pitakéné puniki!
1. Sira naenin ngwacén surat kabar ?
2. Napi mamten wastan surat kabaré punika?
3. Gatra indik napi sané kasenengin ngwacén ?

Pidabdab 2. Ngwacén Orti Média Cétak

Nglawang

Ri kala ngrauhin rahina suci Galungan lan Kuningan,


com/2015/09/ngelawang4.jpg
https://baliartandculture.files.wordpress.

manah I Kadék Suambara Putra (9) setata liang. Boya sang-


kaning kaicénin jinah hari raya, sakéwanten sangkaning
sida mapupul sareng timpal-timpalnyané nglawang ng-
iterin désa-désa. Timpal-timpal sampun mapupul, Kadék
Suambara ngawitin nglawang. Masolah bungah nganutin
tetabuhan, nong nong kling, sinambi makedékan, sinambi
saling suirin. Bagia karasayang, kadirasa wareg tan paneda,
yadiastun busan-busan panes nyentak, busan-busan sabeh.
Sekaa nglawang sané makasami kantun alit-alit punika
raris ngrauhin sakancan umah, jero miwah puri sané wénten ring wewengkon Tabanan Kelodan
(Bongan, Wanasara, Pejatén, Bedha, Yéh Gangga, Cengolo, Katimemes, Penarukan, Kelating).
Para panglingsiré miwah para janané siosan sané nyaksi tetingkah alit-alité punika taler rumasa
seneng tur liang. Pinaka cihna rasa liang, soang-soang krama sané karauhin raris ngicén jinah.
Wénten sané ngicén limang tali rupiah, wénten dasang tali rupiah ngantos duang dasa rupiah. Al-
it-alité raris sayan-sayan liang. Sasampun wusan nglawang, jinah sané kapolihang lantas kapeték
ri sampun mapupul ngantos akéhnyané sia dasa tali utawi satus tali. Jinah punika kaedum anggén
bekel Galungan lan Kuningan.
“Ngupah barong ri kala alit-alité nglawang kaprecayin sida ngrauhang sakancan rejeki lan
karahayuan,” baos Ida Ayu Putu Sri Utami (49), silih tunggil krama saking Désa Kelating, Ker-
ambitan. Kasuksman nglawang wantah nyomia sahananing buta kala ring genahnyané. Pan-
gaptiné mangda buta kalané punika nénten malih ngrubéda, ngusak-asik jagat manusané. Sakadi
wastannyané, nglawang kacihnayang antuk sesolahan tari wali barong ngiterin désa tur nglintangin
soang-soang lawang utawi kori umah soang-soang krama
raider-satyabhakti.blogspot.com

désa. “Nglawang taler ngraketang pasametonan saking


sekaa-sekaa barong puniki,” tutur Kadék Suambara.
Anak alit puniki maosang, sasolahan sané kaaturang ri
kala nglawang nénten ja ngawag-awag utawi kuala manten.
Nanging, dané nuturang setata ngicénin sané paling becika,
punika mawinan dané sareng sekaan danéné setata mauruk
sadurung masolah. Tiosan ring mauruk magambel, sekaan

UDIANA SASTRA Gatra Bali 55


danéné taler mauruk ngigel, wénten pragina-pragina sané kapilih anggén ngigel lan magambel.
Kasuksman nglawang mautama pisan, boya ja sawates balih-balihan nylimurang manah
nanging margi anggén ngruruh karahayuan ring jagaté. jay

(Kaambil ring Médiaswari, Surat Kabar Pos Bali)

Pidabdab 3. Kerta Basa


Wusan ngwacén gatrané ring ajeng indayang rereh wirasan krunané ring sor!
No Kruna Wirasan kruna
1 mapupul,
2 masolah bungah,
3 wareg tan paneda
4 ngrubéda
5 ngraketang pasametonan

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Disampuné alit-alité prasida nguratiang gatra punika saha ngrereh wirasan krunané sami
ngiring cawis pitakéné puniki!
1. Napi kwigunan gatra punika?
...........................................................................................................................................................
2. Indik napi sané kabaosang gatrané ring ajeng?
...........................................................................................................................................................
3. Sapunapi pénampén allit-alité wus ngwacén gatra punika?
...........................................................................................................................................................
4. Napi manten pikenoh pidabdab sané kagatrayang punika?
...........................................................................................................................................................
5. Manut alit-alité napiké budaya ngalawang kantun patut kalestariang napi kagentosin atuk
idik sané nyenengin kayun?.
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Orti Média Cétak


5.1 Teges miwah panglimbak Orti
Kawéntenan orti ring sajeroning panglimbak aab jagat, sampun dahat karasa mabuat pisan, ri
antukan orti punika satmaka pangaweruhan prasida kapireng, kawacén olih sinamian yusa saking
makudang- kudang sorohan piranti, utawi media sané sampun sayan nyanggihan ring panglimbak
jagat teknologiné mangkin. Yéning rerehang ring artos kruna orti, gatra, warta, berita mawit saking
kruna pasang pageh saking pengaruh basa sansekerta, saking kruna “ Vrit” sane madué piteges,
kahanan ”kejadian”, saha yéning selehin ring basa Inggris orti, gatra, warta, utawi berita punika
punika kabaos “Write” sane mateges nyurat utawi nulis. Salanturnyané, yéning selehin ring kamus
besar bahasa Indonesia, kruna “Berita” pitegesnyané inggih punika laporan mengenai kejadian
atau peristiwa yang hangat. Saking makudang-kudang pengertian orti punika, dadosnyané
kapamitegesin indik orti, gatra, warta, utawi berita dados saluiring ”gatra” sane kapireng, kawacen

56 Gatra Bali UDIANA SASTRA


sané madué tetuek mangda sang miragiang wikan ring indik dagingnyané.
Ring sajeroning panglimbak jagaté mangkin,

com/2011/03/im_surat-kabar5.jpg
https://jurnalistikumsu.files.wordpress.
sané sampun wénten ring abad-21, sampun
ketah olih para janané kawastanin era tehnologi.
Yéning cutetang ring panglimbak media
informasi ri tepengané mangkin, nénten sakadi
riinan sané sarwa sukil tur ngandelang informasi
oral kémanten. Sané mangkin indik panglimbak
informasiné, sawiakti nénten karasa malih
sukil ngrereh orti utawi warta sané kaanggén
informasi ring sajeroning nincapang kaweruhan,
ri antukan mangkin sinamian informasiné sané
marupa pendidikan, kesehatan, pertanian, agama, miwah sané siosan sampun sarwa élah tur
dangan ngamolihang. Ri antukan mangkin sampun sadia piranti penunjang sané marupa téknologi
modéren saking media cetak miwah media elektronik, minakadiné sané ngranjing pinaka piranti
media cetak inggih punika sakadi: koran, majalah, pamflet, buku, miwah sané siosan, piranti
téknologi sané marupa media elektronik sakadi : Radio, Televisi, miwah Internet.
Indik kamajuan téknologiné punika olih para janané,
utamannyané para jana sané wénten ring Pulo Bali karasa
nénten prasida antuk mimpasin, manawita sané marupa
informasi punika satata gelis pisan ngranjing ring
piranti-piranti sakadi sané munggah ring ajeng inucap,
punika sané mawinan orti utawi informasi punika
yéning inargamayang satmaka lawat-lawat majalan
sané satata ngicénin i raga lelawatan indik pakébeh
manusané miwah panglimbak jagaté ring éra global
puniki, sané sayan élah kapangguhang sakadi tanpa wénten
watesnyané.
Sakémaon sané patut kauratiang mangkin olih para janané ring Bali, yadiastun
punika pakébeh aab jagaté sampun sayan nincap kamajuannyané, mangdané para jana
utamannyané para yowanané ri sajebag Bali, nénten lipia tur surut pikayunané pacang ngraksa,
nyiwi miwah nglestariang budaya Baliné, utamannyané majeng ring basa lan sastra Bali,
5.2 Unsur-unsur Sané nyangkepin indik Orti
Ring sajeroning orti, wénten unsur-unsur orti sané prasida nyangképin indik kawéntenan
daging orti punika, sané ketah kabaosin 5 W, luiré :
− What (napi sané wénten ring sajeroning kawéntenan ”peristiwa”)
− When (ri kapan kawéntenané punika ?
− Who (sira sané nyarengin ring sajeroning kawéntenan punika?)
− Why (napi makawinan kawentenan punika metu?)
− Where (ring dija genah kawéntenan punika?)
− How (sapunapi kawéntenané?)
Saking sorohan unsur-unsur sané ngwangun orti punika, sinamian wantu tunggil tan prasida
kalémpasin. Daging orti punika prasida taler sampun kaanggé sasuluh ring sang sané miragi orti
punika ri tatkala ngamargiang kauripan ring jagaté, saking panglimbak orti taler prasida ngicening

UDIANA SASTRA Gatra Bali 57


margi lan lelawatan indik pakébeh ring jagaté sané sampun mamargi tur ortine punika pastika
pacang digelis prasida kapiragiang lan katampenin.

Pidabdab 6.Pituduh
Disapuné alit-alité ngwacén pangresep orti punika ngiring Saurin pitakéné ring sor!

1. Napi sané kawastanin gatra ?


...........................................................................................................................................................
2. Indayang sambatang soroh gatra sane kauningin!
...........................................................................................................................................................
3. Indik napi manten sané sering kaunggahang sajeoning gatra media cétak?
...........................................................................................................................................................
4. Unsur unsur napi sané patut kaunggahang sajeroning magatra?
...........................................................................................................................................................
5. Sapunapi carané makarya gatra?
...........................................................................................................................................................

58 Gatra Bali UDIANA SASTRA


Palajahan 2 Orti Média Eléktronik
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Média éléktronik sakadi sampun ketah kauningin pinaka média sané kaanggén ngwantu
sajeroning micayang mikolihang informsi sané mabuat ring masyarakat. Pahan-pahan média
éléktronik inggih punika gatra sané kasobyahang saking tipi (televisi), radio, lan internet.
1. Sira sané naenin miragiang gatra ring radio miwah televisi?
2. Napi sané karasayang rikala miragiang gatrané punika?

Pidabdab 2 Miragiang Orti Bali Saking Tivi


Nandurin Karang Awak ring PKB ka-38. Pésta
Kesenian Baliné warsa 2016 mangkin ngambil téma indik
kautaman kriya sastra saking Pedanda Madé Sidemen.
Kawéntenan gaguritan Salampah Laku, sakadi sundaran
téja ri kala kapetengan. Lengkara sakadi guna dusun,
pangresek jagat, karang awak, sering kapirengang.
Yéning kayun malajah, asing sané kapanggih prasida
kaanggén srana maguru. Pamargin idupé sané mabekel
suka, duka, lara, lan pati taler prasida kaanggén guru.
“Sakancan pamargin kauripan Ida Pedanda Madé
Sidemen, ida critayang ring gaguritan Salampah Laku.
Ring gaguritan inucap, ida nénten wantah ngangken
raga malajah ring pamargin kauripan idané, kéwanten
majalaran antuk gaguritan Salampah Laku, ida taler
micayang ajah-ajah majeng pangwacén parindik pa-
margin urip sané prasida kadadosang guru, miwah mi- wilsontirta.com
cayang panyawis majeng sakancan pakibeh kauripan manusané,” baos Prof. Dr. I Nyoman Suarka,
M.Hum., guru besar Fakultas Sastra dan Budaya, Universitas Udayana.
Dané ngwewehin, napi sané kagurat ring gaguritan Salampah Laku puniki sujatinné nénten
ja ngenénin paridikan pangawi kéwanten, daging gaguritan inucap patutné prasida kadadosang
sasuluh lan nepasin sakancan pikobet majeng krama Bali siosan, sané marasa ring déwék tiwas,
lan belog. Yéning i raga marasa ring padéwékan tiwas patut mautsaha ngawigunayang napi sané
wénten tur yéning marasa belog kayun maguru. Silih tunggilné maguru ring gaguritan Salampah
Laku kakawian Ida Pedanda Madé Sidemen-né.
Indik abotnyané gaguritan Salampah Laku puniki kacumpuin olih Ida Bagus Gedé Agastia,
silih tunggil Peneliti Sastra Klasik Bali.
“Yéning pacang neliti karya sastra kakawian Ida Pedanda Madé Sidemen, patut ngwacén ge-
guritan Salampah Laku idané, duaning ring gagurintan punika Ratu Peranda ngurat indik katatwan,
pamargin lan kawéntenan idané. Geguritan Salampah Laku mabuat pisan pinaka sarana ngranjing
ka daging karya-karya sastra idané,” kénten Ida Bagus Gedé Agastia nguningayang.

Pidabdab 3 Kerta Basa


Wusan ngwacén indik orti bali ring tivi ngiring rereh wirasan krunané ring sor puniki !

UDIANA SASTRA Gatra Bali 59


No Kruna Wirasan kruna
1 kapanggih
2 srana maguru.
3 ngangken raga malajah
4 pamargin urip
5 panyawis majeng sakancan pakibeh

Pidabdab 4 Nyawis Pitakén


Cawis pitakéné ring sor manut penampén ring sor puniki !

1. Indayang tlatarang napi sané kabaosang gatrané ring tivi punika?


...........................................................................................................................................................
2. Napi pikenoh bebaosan “asing sané kapanggih prasida kaanggén srana maguru” ?
...........................................................................................................................................................
3. Indik napi sané kabaosang ring gaguritan Selampah Laku punika ?
...........................................................................................................................................................
4. Sapunapi penampén alit-alité wusan miragiang gatrané punika ?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5 Pangresep Indik Orti Bali Saking Tipi


5.1 Tata Cara Makarya Gatra ring Média Élektronik
Anak sané mupulang gatra kawastanin wartawan. Pakaryan wartawan puniki sarahina-rahina
ngrereh lan mupulang berita. Kapertama berita punika karereh salanturnyané kapupulang. Ri
sampuné gatra kapupulang, para wartawan ring média tipi ngamecikang (edit) sakancan gatra sané
kapolihang. Wartawan média tipi ngutamayang gambar lan suara ri kala nyobyahang gatrané.

http://www.ecigadvanced.com/blog/wp-content/uploads/2014/04/watching-television.jpg

5.2 Tata Cara Magatra ring Média Éléktronik


Gatra ring média tivi prasida katonton olih sametonné sangkaning wénten satelit, para kru
tipi (juru kamera, juru edit, lan pangénter acara). Gatra di lapangan sané kapolihang ring lapangan
lan sampun wusan kaédit wau prasida katonton olih sametonné, ri kala pangénter acara maosang
indik indik gatrané ring arepan kamérané. Sakadi sané sampun kabaosang i wau, gatra ring média
éléktronik ngutamayang gambar lan suara.

60 Gatra Bali UDIANA SASTRA


Pidabdab 6 Pituduh
Widyatulayang sareng sawitrané raris saurin putakéné puniki

No Pitakén Pesaur

1 Manut pikayunan alit-alité napi kawigunan


ortiné ring kauripané mangkin?

2 Indayang tuturang sapunapi tata carané magatra


ring média elektronik?

3 Manut penampén alit-alité napi pikenoh becik


miwah kaoné orti média éléktronik ring kauri-
pan ?

4 Tlatarang napi sané kauningin yéning jagi ma-


karya gatra

UDIANA SASTRA Gatra Bali 61


Palajahan 3 Pewaraan Utawi Penyiaran
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Ring panglimbak jagaté sekadi mangkin parajanané banget merluang genah utawi media sané
prasida kaanggén ngrauhang pabesen, ide, miwah gagasan sané pacang kasobiahang ring anak
lian pinaka srana komunikasi. Sang sané magatra pinaka subyek kapertama sané meled ngrauhang
pabesen ring sang miragiang gatra (obyek) janten merluang média pinaka srana tranmisi mangda
gatrané prasida kapiragiang becik. mangda alit-alité ngawikanin indik magatra ngiring uratiang
pitakéné ring sor puniki!
1. Sira sané naenin manggihin anak magatra?
2. Sapunapi carané magatra?
3. Napi wastané anaké sané ngwedarang gatra?

Pidabdab 2 Ngwacén wacana Pewaraan Utawi Penyiaran

Magama Tirta Nyungsung Pretiwi

Sampun ketah kauningin Bali wantah magama tirta, subak sujatiné tetamian leluhur sané
nyungsung pretiwi lan toya. Nika awinan toya lan pretiwi taler patut kajaga boya ja kasampingang
saking widang ékonomi tiosan. Pilih-pilihin invéstor sané Patut sida kamanahang sareng sami
mangda cariké dados museum, turisé rauh ka Bali mabalih i raga mamacul, nanging i raga maculin
carik sané tan i raga nuénang.
Pamréntah setata nganikayang mangda sida sinareng sareng nglestariang lan ngajegang
subak. Santukan subak madué pikenoh ring kauripan i ragané, genah nyaga tetamian panglingsiré.
Sakéwanten nénten jati-jati kalestariang, mangkin nyabran rahina ngancan ngamakéhang
kawéntenan alih fungsi lahan pertanian. Makéh pisan gagodan sané ngawinang sametoné ngadol
cariknyané.
“Sampun sapatutnyané i raga ngamanahin indik kawéntenan subak ri wekas, boya ja wecana
kémanten,” tutur antropolog Bali, I Wayan Gria.
Indik pikobet subak sakadi alih fungsi, sampun taler wénten margi sané karasayang sida
ngicénin pamargi. Sakadi pamréntahé ngicénin rékomendasi indik zonasi utawi wewidangan
subak sané patut kawangunin yadiastun madué genah becik (strategis) anggén ngwangun utsaha
tiosan ring pertanian. UNESCO ngicénin peraturan sané dahat nguratiang subak, sakadi nganggén
subak pinaka genah konservasi budaya. I rika taler kabaosang sira ja sané tan nganutin pacang ka-
keniang sanksi, munggah ring UU Lingkungan Hidup, UU Penataan Ruang, lan Perda No.9 warsa
2012 indik subak.
Perda wantah Perda, nénten wénten sané jakti-jakti anulus matresna ring kawéntenan pre-
tiwiné. Sakadi sané karasayang olih Ni Wayan
indonesiananelok.blogspot.com

Suantri silih tunggil wong pamacul ring Subak


Sembung Timan Agung, Désa Kelating, Kerambitan
Tabanan sané tanahnyané kaambil anggén margi olih
subaké. Pangawitnyané dané nganikayang cumpu
yéning tanahnyané kaanggén margi olih subaké.
Sakéwanten pamuputnyané Suantri wau ngeh yéning
sané kaambil jimbar lan sida kaentasin olih mobil.
Manahnyané nyumingki matakén-takén, yuktiké niki
margi subak? Yéning margi subak, nika nénten ja

62 Gatra Bali UDIANA SASTRA


jimbar pisan, napimalih satus méter saking tanahnyané sampun wénten jalan kabupatén.
“Titiang mapinunas keadilan,” baos dané sinambi menahin kekalén.
Suantri nénten praragan wénten patsasur wong pamacul sané asubak sareng dané keni proyék
margi puniki. Tanahé kaambil, nénten kataur, wantah kaicénin pangentos nyujukang palinggih
kémanten limang atus tali. Dané nénten nyangetang yéning sami terbuka, jujur, lan sida ngame-
cikang telabah tur tata likundané mangda polih toya.
“Loder makarya ri kala petaniné sampun ngerenyek, kadung sampun nandur, niki carik
titiangé tuh gaing,” dané nujuhang cariknyané.
Yéning sampun sakadi kahanannyané sira sané iwang? Pamacul sakadi kauluk-uluk, setata
kauratiang ri kala kampanye, katépésang ri kala pamucuké sampun negak ba duur. Magama tirta
lan nyungsung pretiwi nénten ja puput saking mabanten lan makarya upacara ageng, nanging
nyaga palemahan punika sané paling penting. Élingang.

Pidabdab 3 Kerta Basa


Indayang rereh wirasan krunané puniki !

No Kruna Wirasan kruna


1 tetamian leluhur
2 nyungsung pretiwi lan toya
3 invéstor
4 gagodan
5 riwekas,
6 zonasi
7 wong pamacul
8 sinambi menahin kekalén
9 patsasur
10 pangentos

Pidabdab 4 Nyawis Pitakén

1. Sapunapi penampen para yowana ring kawentenan gatrané puniki?


...........................................................................................................................................................
2. Sambatang tur terangang pikenoh gatrané puniki ring krama Baliné?
...........................................................................................................................................................
3. Napi sané patut kauratiang olih pamrintahé sajeroning miara kabecikan pratiwiné?.
...........................................................................................................................................................
4. Sapunapi carané niténin mangda mangada krama Baliné nénten kadropan ngadol
tanahnyané?
...........................................................................................................................................................
5. Napi puarané yéning pratiwiné sampun telas kaadol?.
...........................................................................................................................................................

UDIANA SASTRA Gatra Bali 63


Pidabdab 5 Pangresep Indik Pewaraan Utawi Penyiaran
5.1 Teges Penyiaran
Manut ring basa (etimologi) penyiaran mateges proses, cara, miwah parilaksana nyobiah-
ang gatra. Terminologi penyiaran anut J.B. Wahyudi (1996) inggih punika:
• Proses komunikasi suatu titik ka audiens, inggih punika pidabdab micayang informasi
saking produser (profesi) ring masyarakat antuk proses pemancaran elektromagnetik utawi
gelombang sané tegehan.
• Manut Undang-Undang Nomor 32 Tahun 2002 ngartiang penyiaran utawi broadcasting
punika pinaka parilaksana pamancarluasan siaran masrana antuk pamancaran utawi serana
transmisi ring darat, laut, miwah ring antariksa antuk spectrum frekwensi radio (sinyal radio)
sané marupa gelombang elektromagnetik sané merambat ring udara, kabel miwah média lia-
nan sané prasida katrima sinarengan antuk masyarakat antuk serana penerima siaran.
Duaning asapunika penulis prasida ngartiang penyiaran inggih punika proses transmisi
informasi utawi pabesen sane madaging ide, gagasan, pemikiran, saking produser, komunikator
sane kerauhang ring audiens utawi masyarakat masrana antuk pemancaran utawi transmisi ring
darat, laut miwah antariksa antuk spectrum frekwensi radio (sinyal radio) sane marupa gelombang
elektromagnetik sane kapancarang mangda prasida katrima antuk pesawat radio lan televisi.
5.2 Sarana Penyiaran (Broadcasting)
Parajanané banget merluang genah utawi media
sané prasida kaanggén ngrauhang pabesen, ide,
miwah gagasan sané pacang kasobiahang ring anak
www.biztechreport.com

lian pinaka srana komunikasi. Sang sané magatra


pinaka subyek kapertama sané meled ngrauhang
pabesen ring sang miragiang gatra (obyek) janten
merluang média pinaka srana tranmisi mangda
gatrane prasida kapiragiang becik.
Siaran utawi broadcast madué andil ageng
pisan sajeroning transmisi puniki mawastu akeh
komunikator; lembaga komunikator, ngangge jasa media penyiaran puniki, komunikator
utawi penggagas ide ngirim gatrané punika ring sarana komunikasi sané mrasidayang ngerauhang
gatrané ring masyarakat.
Penyiaran (broadcasting) pinaka srana pemancarluasan siaran utawi srana transmisi ring
darat, laut, miwah ring antariksa sané ngwigunayang spectrum frekwensi radio (siaran radio)
marupa gelombang elektromagnetik sané merambat ring udara, kabel, miwah media sané lianan
mangdané prasida kapiragiang sinarengan antun parajanane sami.
5.3 Media Penyiaran
Sajeroning purwakaning atur, Ashadi Siregar ngeranjingang media penyiaran (broadcasting)
inggih punika media televisi lan radio, pinaka srana komunikasi massa sané ngwigunayang
spectrum elektronik (frekuensi) sajeroning nglimbakang informasi sané marupa gambar lan suara.
Santukan media penyiaran madué genah sané dahat utama ring kahuripan para janané mangkin.
Duaning makakalih media puniki kabaos srana komunikasi massa inggih punika komunikasi
sané ngwigunayang media massa modéren, marupa surat kabar, radio lan tipi sané gatrannyané
kasiarang ring parajanané. M. Tata Taufik ring sajeroning bukunnyane maosang, komunikasi
massa mateges komunikasi sané katujuang ring sakancan parajanané sane tan pawates. Lian ring

64 Gatra Bali UDIANA SASTRA


punika, manut Charles Atkin sané kakutip olih M. Tata Taufik maosang komunikasi massa pinaka
proses komunikasi ring média pantaraning sumber institusional sareng audiens sané maéndahan.
Manut ring bebaosan inucap, média dahat kainggilan ring proses komunikasi mawit saking
sumber rauh ka audiens sané kabaos pinaka média komunikasi. Sajeroning teori komunikasi,
media maguna pinaka kori utawi gerbang (gate keeper) sané mawiguna ngrauhang informasi
saking makudang-kudang sumber tur nyaring informasi punika raris karauhang ring parajanané.
Sajeroning komunikasi sané kacihnanayang antuk kawéntenan media massa sakadi surat kabar,
tipi, sesaringan punika patut setata wénten.
• Surat Kabar
Surat kabar sampun akéh kauningin ring parajanané. Surat kabar puniki silih sinunggil
pinaka piranti perjuangan daweg para pahlawané perang ngrebut kamardikan wangsané saking
penjajahé. Surat kabar inggih punika srana komunikasi marupa média cétak sané wantah nganggé
tetulisan utawi sasuratan kémanten, dados ipun gatra sané kawedarang wantah prasida kawacén
kémanten.
• Radio
Radio siaran (broadcasting)) sering kabaos pinaka institusi
kemasyarakatan sakadi media massa sané sampun kauningin.
Radio inggih punika sarana komunikasi visual sané wantah
ngwetuang suara kemanten sané kakapikolihan saking
frekwensi gelombang elektromagnetik, dados ipun gatra sané
kawedarang wantah prasida kapirengan kémanten. Manut

radiojayallen.com
sejarah ipun, radio katemuang olih James Maxwell ahli teori
ilmu alam mawit saking wangsa inggris molihang julukan
“scientific father of wireless” sane nemuang gelombang
elektro magnetis inggih punika gelombang sané kaanggén ring
radio lan televisi. Sané kapertama nyobyahang radio lan nyiarang berita ring radio inggih
punika Dr. Lee De Forest. Dane taler kacawisan pinaka pelopor radio “the father of radio” duk
warsa 1916.
• Tipi
Tipi inggih punika sarana komunikasi audio visual ngwetuang suara lan gambar sané
kakapikolihan saking frekwensi gelombang elektromagnetik, dados ipun gatra sané kawedarang
prasida kapirengan utawi katonton. Guru rupaka lan guru pengajian sampun kakalahang
kawigunannyané utaminé ring dura negara. Punika mawinan tipi molihang julukan surrogate
parent, substitute teacher.

5.3 Pikenoh Media Penyiaran


Sakadi sané sering kapiragiang média siaran madué pikenoh ageng sajeroning kahuri-
pan sosial, politik, ekonomi lan budaya. Sapunika ageng pikenohnyané média punika, nyantos
kanikayang pinaka pilar kapat démokratisasi. Media prasida nuntun mangda parajanané prasida
maparilaksana manut ring déwéknyané miwah anak lianan. Média penyiaran madué pikenoh
sané becik lan kaon majeng ring masyarakat. Puniki manut ring konsep pikenoh média massa
kaepah dados tetiga, pertama: ngawetuang peniruan langsung (copy-cut), kekalih: rered kasusilan
(desensitisation), lan ketiga: bebas saking tekanan psikis (catharsis).

UDIANA SASTRA Gatra Bali 65


Pidabdab 6 Pituduh
1. Indayang tlatarang napi sané sané kabaos magatra?
...........................................................................................................................................................
2. Tlatarang napi manten sané kawastanin média penyiaran?
...........................................................................................................................................................
3. Napi binanipun penyiaran ring radoa miwah ring télevisi?
...........................................................................................................................................................
4. Sambatang tur terangang napi manten sané patut kasiagayang yening pacang magatra ?
...........................................................................................................................................................
5. Pidabdab napi sané patut kasiagayang olih para wartawané rikala mupulang gatra?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 7 Pituduh
Indayang mupulang sawatara 5 soroh gatra ring media cetak sané mapaiketan ring pidabdab
ngwangun jagat Bali sutrepti, raris cutetang dagingnyané!

Pidabdab 8 Ringkesan

Ringkesan

Yéning rerehang ring artos kruna orti, gatra, warta, berita mawit saking kruna pasang pageh
saking pengaruh basa sansekerta, saking kruna “ Vrit” sane madué piteges, kahanan “ kejadian “,
saha yening selehin ring basa Inggris orti, gatra, warta, utawi berita punika punika kabaos “Write”
sane mateges nyurat utawi nulis.
Penyiaran inggih punika proses transmisi informasi utawi pabesen sane madaging ide,
gagasan, pemikiran, saking produser, komunikator sane kerauhang ring audiens utawi masyarakat
masarana antuk pemancaran utawi transmisi ring darat, laut miwah antariksa antuk spectrum fre-
kwensi radio (sinyal radio) sane marupa gelombang elektromagnetik sane kapancarang mangda
prasida katrima antuk pesawat radio lan televisi.

edÎowken£Þ)bu(stêvkÓi.
DROWAKANE NGLEBUR SATYA BHAKTI

66 Gatra Bali UDIANA SASTRA


BAB VI
KASUSASTRAAN
Kompeténsi Dasar
3.6 Memahami dan menanggapi kaji-
an Periodisasi Kasusastraan Bali
4.6 Mengabstraksi materi tentang
Periodisasi Kasusastraan Bali

Indikator
3.6.1 Nlatarang soroh kasusastraan
manut aab jagat.
3.6.2 Minayang soroh kasusastraan
manut aab jagat .
3.6.3 Ngrereh imba silih tunggil
kasusastraan manut aab jagat
3.6.4 Nyorohang karya sastra manut
wangun
3.6.5 Ngrereh cacirén kasusastraan
manut wangun
3.6.6 Ngrereh imba silih tunggil
kasusastraan manut wangun
4.6.1 Ngringkes kaweruhan indik
panglimbak kasusastraan Bali
Palajahan 1 Kasusastraan Manut Aab Jagat
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Saking riin sampun kaloktah indik kautaman kasusastraan Bali punika. Kasusastraan
kaanggén pinaka sarana micayang, sehananing kaweruhan, miwah piteket-piteket indik sesana
sané patut katelebang. Mlajahin kasusastraan Bali boya ja wantah keapalang kémanten, karereh
miwah kesatuang tatuék ipun ring arepan anak lian. Nanging sané pinih utama wus mlajahin
kasusastraan prasida nganggé saha nglasanayang ring kauripané suang-suang, mawastu sida
ngawewehin kaweruhan miwah mecikang parilaksana mangda jakti sida dados sadu budi. Punika
mawinan sehananing wangun kasusastraan Baliné patut katelebang. Mangda alit-alité sida weruh
ring kautaman kasusastraan indayang uratiang pitakéné puniki:
1. Napi teges kruna kasusastraan?
2. Sapunapi pepalihan kasusastraan manut ring aab jagat ?
3. Soroh kasusastraan Bali napi manten sané sampun kauningin ?

Pidabdab 2 Ngwacén Téks Imba Kasusastraan Manut Aab Jagat


Indayang wacén Téks puisiné puniki

Puisi Bali Anyar B.Puisi Bali Purwa


KALA PRALINA PUPUH PANGKUR
Endag surya
Kawitin antuk pangubakti Pamarginé malonlonan,
Dumadak déwa nutugang tuuh Molih rakané jua kaésti,
Gumanti matungked bungbung Rasanya teka manutug,
Ngantosang batu makocok Nyaup nyangkol ngarasaras,
Angin alon mamuat bon bungané harum,
Tajeg surya Njungé nyukur katinggalan,
Wewehin antuk pangastawa Masawang balé kaaksi.
Dumogi sida kapanggih
Mawat kawat walung wesi Maabah-abah sarwa éndah,
Makaad matalang teka magréndotan Malangsé ombak renga titir,
Lumuté kasambeh liu,
Manyuun,manyabit, manyangkil sawang tikeh makebat,
Engseb surya Tur makasur bulung-bulungé né anyud,
Puputang antuk pangaksama Kaanggé né pacurénggah,
Anggén pangemban darma laksana Masawang togog di samping
Déning kabanda karma wasana
Maka bebaktan kala pralina

Ki Dusun

68 Kasusastraan UDIANA SASTRA


Pidabdab 3 Kerta Basa
No Kruna Teges ipun
1 karma wasana
2 bebaktan kala pralina
3 mawat kawat, walung wesi
4 tajeg surya
5 pralina
6 gati
7 kabanda
8 magréndotan
9 batu makocok
10 matungked bungbung

Pidabdab 4 Nyawis Pitakén


1. Indayang tlatarang napi daging puisi anyaré palet kapertama ?
...........................................................................................................................................................
2. Tlatarang napi tatuek baosé “ngantosang batu makocok” ring puisiné punika?
...........................................................................................................................................................
3. Sané cén lengkarané nyihnayang ring idupé patut pageh ngemargiang swadarma?
...........................................................................................................................................................
4. Indik napi sané kebaosang ring paletan sané kaping tiga puisi anyare punika?
...........................................................................................................................................................
5. Napi piteket pupuh Mijil punika?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5 Pangresep Indik Kasusastraan manut Aab Jagat


5.1 Teges Kasusastraan
Parinama kasusastraan Bali puniki kasusun antuk kruna Su (luih, becik), Sastra (ajaran,
piteket, wewarah, kaweruhan ), tur polih pengater + pengiring ka - an.
Kasusatraan Bali inggih ipun soroh sarwa kaweruhan sane lintang luwih, becik sane medal
saking budi utawi herdaya manusa miwah kasurat nganggen basa Bali. Sasuratan basa Bali puniki
wenten sane nganggen aksara Bali miwah huruf Latin. Antuk punika wenten aksara Bali sane
kasurat nganggen sastra Bali, aksara Bali, utawi sastra Bali aksara Latin
Sastra Bali taler kabaos gambaran asyarakat Bali Yening iraga mangkin seneng ngwacen soroh
sakancan sarwa sastra Bali sinah iraga pacang uning ring kaweruhan indik parindik jagat miwah
masyarakat Bali. Awinan pidagingan sastra Bali punika dados marupa gambaran masyarakat
Bali, upami yening ngwacen utawi nembangang geguritan tembang ginada sané mamurda Eda
Ngaden Awak Bisa , sampun sinah daging tembange punika manyinahang I raga nénten dados
nyumbungang raga, yadiastun I raga wikan , duaning nista kaucapang.
5.2 Wewidangan Kasusastraan Bali Manut Aab Jagat
Manut ring aab jagat utawi jaman panglimbak kasusastraan Baliné kaepah dados kalih soroh

UDIANA SASTRA Kasusastraan 69


sekadi kasusastraan Bali purwa miwah kasusastraan Bali anyar :
A. Wewidangan Sastra Bali Purwa inggih punika :
* Kasusastraan Bali Purwa
* Puisi Bali Purwa (Kasusastraan Tembang)
* Prosa Bali Purwa (Kasusastraan Gancaran)
* Palawakya (Prosa Liris)
B. Wawidangan Kasusastraan Bali Anyar inggih punika :
* Puisi Bali Anyar
* Prosa Bali Anyar
* Satua Bawak (cerpen)
* Satua Lantang (novel)
* Lelampahan (drama)

5.3 Pabinayan kasusastraan Bali purwa miwah kasusastraan Bali anyar.


A. Kasusastraan Bali purwa
Kasusastraan Bali purwa inggih ipun sastra sané sampun wénten duk ilu tur
pidagingané ngunguhang pitutur sané becik tur luwih. Kasusastran Bali Purwa wénten
sané mawangun gancaran miwah tembang. Gancaran inggih punika kekawian utawi
karangan sané bébas sané nénten akéh kaiket antuk uger-uger. Kasusastran Bali Purwa
sané mawangun gancaran minakadi: Satua-satua Bali sané kapupulang ring “Kembang
Rampe Kasusastran Bali Purwa” Tembang. Pepalihan tembang manut pepalihan I Gusti
Ketut Ranuh minakadi :
1. Sekar Rare (Gegendingan)
• Gending Rare
• Gending Jejangeran
• Gending Sangiang
2. Sekar Alit utawi Tembang Macapat, sewarnaning pupuh sané akéh ipun sawatara 10
soroh punika. Sekar Alit piniki kawangun tur kaiket antuk uger – uger pada lingsa,ing-
gih punika kecap wanda miwah wangun suara ring panguntat sajeroning acarik miwah
akeh carik sajeroning minakadi: Guru Wilangan , Guru Dingdong, Guru Gatra
3. Sekar Madya (Kidung utawi Tembang Tengahan), punika taler marupa kakawian utawi
karangan sane kawangun antuk sekar madia makadi kidung Tantri, kidung Sri Tanjung,
miwah sane lianan. Kidung punika yening tetesin malih wenten sane marupa :
4. Sekar Agung (Kekawin, Tembang Gede utawi Wirama) inggih punika kekawian utawi
karangan sane kawangun antuk wirama makadi: Kekawin Ramayana olih Empu Yogi
Swara, Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh, miwah sane
lianan.

B. Kasusastraan Bali Anyar


Kasusatraan Bali anyar inggih punika kasusastraan sané nganutin pamargin
panglimbakang kasusastraan Indonesia baru . nanging kawéntenannyané, tan sawibuh
kasusastraan Indonesia. Yadyastun asapunika, macihna kasusastraan Baliné kantun
maurip,ngantos mangkin,. Sakadi sampun kabaosang ring ajeng Kasusastraan Bali
Anyar kakawitin duk warsa 1931, kaciriang antuk novel “ Nemu Karma “ olih I Wayan
Gobyah.

70 Kasusastraan UDIANA SASTRA


Kasusastraan Bali Anyar kawangun antuk : Novel ( roman ), Cerpen Bali Anyar, Puisi Bali
Anyar, miwah Drama Bali Anyar.
1. Novel Bali Anyar minakadi : Novel Nemu Karma ( 1931 ) olih I Wayan Gobiah, Malan-
cara Ka Sasak ( 1935 – 1939 ) olih I Gede Srawana ring majalah Djatajoe,
2. Cerpen Bali Anyar minakadi :Ketemu Ring Tampak Siring olih I Made Sanggra, Leak
Lemahan olih Djelantik Santa, Godeg olih Komang Adnyana
3. Puisi Bali Anyar minakadi : Sasih Karo Ring Bali olih I Made Taro, Galang Bulan olih K.
Putra, Mati Nguda olih Putu Sedana.
4. Drama Bali Anyar minakadi :Kirana ( Drama Anak – Anak Th. 2005 ) olih I Nyoman
Wanda ( Pondok Temu Wutu Br. Teges Gianyar ) Gusti Ayu Klantir (1999) olih A Wijat S.
Ardi ring buku ”Gending Girang Sisi Pakerisan“
5.4 Imba Kasusastraan Bali Anyar Miwah Kasusastraan Bali Purwa

KENEH JUJUR DADI MUJUR

Kacrita ada juru kitak ngupetinin tanah, lakar kitakina. Sedek dina anu ia numbeg sig
tanahé ané lakar kitakina totonan, gumana ngae luluh, lantas ia makatang peti besi mataném,
bek misi brana, tumuli tingtinganga, abana mulih. Suud mejang petiné, lantas ia nundénang
ngalih ané ngelah tanahé.Gelising tuturan, teka ané ngelah tanahé. Ngomong juru kitaké.” Beli,
tiang makatang peti besi bek misi brana, matanem ring pakarangan beliné, ané upetin tiang. Niki
napi!”Ané jani ada pasobayan tiang tekén beli, ngupetinin tanah beliné dogén, pacang kitakin
tiang, dados ané dadi pagelahan tiangé. “Buka jani yadin tiang makatang petiné, taler beli sané
nruénang, nika mangda beli kayun ugi ngambil!”
Masaut ané ngelah tanahé.”Bapanné, singda beneh kéto! yadin icang ngelah tanahé ento,
sing patut icang nyuag petiné totonan, krana icang tusing rumasa nanem peti besi ditu. Bawakné
ento bapanné ngelah bagiané.”Juru kitaké masih tuara nyak pesan nyuang. Doning kéto, lantas
makadadua pada nunas pamatut tekén Ida Keréta.Gelising crita, makadadua suba pada majalan,
sambilanga ngaba petiné ané mara bakatanga, parek tékén Ida Keréta. Sanapakné di ajeng Ida
Keréta, sang kalih lantas masila tiding nangkil. Ida Keréta nakénin ané mara teka.
I Juru kitak matur.” Inggih ratu, mawinan titiang rauh pedek mriki, gumanti mamitang
bebaos.” Lantas ia nguningang saunduk- undukné, uli pangawitné tekaning panyuudné, nganti
ia makadadua pedek tekén Ida Keréta, tumuli nunas raos pamatut, nyén benehné ngelahang peti
besiné totonan.Ida Keréta ica miarsayang aturné makadadua. Lantas Ida ngandika:” Cai maka
dadua sing ja ada patut ngelahang branané ento. Dadiannya icang sing ja bisa mragatang wicaran
cainé, wiréh icang tau, cai pada ngelah pianak luh muani, tur suba pada nyandang mapumahan,
melah ada anggona meli saperaboting maumah-umah, wiadin anggona kamulan madagang!”
Déning kéto pamragat pangandikan Ida Keréta, sang nunas baos kendel pisan, lantas makadadua
pada mulih.

Olih : I Made Pasek

UDIANA SASTRA Kasusastraan 71


Pidabdab 6 Pituduh
Widyatulayang sareng klompok raris cawis pitakéné ring sor!

No Pituduh Panyawis

1 Indayang bligbagang teks “ Kala Pralina “


miwah “ Pupuh Durma “ ring ajeng indik
daging, Piteket , miwah pikenoh sané prasi-
da kapolihang ri sampun nelebang daging
kasusastraan punika !

2 Tlatarang sapunapi pepalihan kasusastraan


Bali manut ring aab jagat puinika ?

3 Manut penampén alit-alité napi binan kasu-


sastraan Bali anyar miwah kasusastraan Bali
purwa?

4 Tlatarang tur icén imba napi mawinan sastra


Bali kabaos Gambaran masyarakat Bali ?

5 Indayang tlatarang piteket sané wénten ring


karya sastra sané mamurda” Keneh jujur
dadi mujur”?

72 Kasusastraan UDIANA SASTRA


Palajahan 2 Kasusastraan Manut Wangun
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Daweg patemon sané lintang alit-alité sampun malajahin indik teges kasusastraan miwah
soroh karya sasatraané. Mangda jangkep kaweruhan indik pepalihan kasusastraan punika patut alit-
alité uning ring wewidangan karya sastra manut wangun. duwaning sapunika indayang uratiang
pitakéné puniki !
1. Sira uning nyambatang soroh karya sastrané ?
2. Sapunapi pepalihan karya sastra manut wangunnyané?
3. Kudang soroh akéh karya sastrané manut wangun punika?

Pidabdab 2 Ngwacén Téks gancaran

http://www.mutualart.com/Artwork/Gembala-Sapi/F98B68DEA4364956
p\e\onuæmæø.

<kcÉt
ø døed]hnuhdeKÿenhnkàn
Û t
ø w
u pzl;tup
( culo
ß dnænß\t
u /.swhøwhøÿg)
gehenÿpnß\utÓ¡w;ÿddøÿpZÿkpÑøcrøekéËok)løhenÑ]en.ddøentus&jhdelnænß\
u t Ó ¡ w ;\ø t u \ * g ehnÑ ø c rø e kÿmø n kdø m t) k p/,mmu l ,\ø s Ð ø s /,\) m ã h * e y;,\u l ;k)
dø s /,\nÓ ) g ß Z ø ÿ .mk) j * h ) e nÓ o su b ks) r hø e nÀ o lø ; ejÉ o k) l ø h enÑ ] mÏpænß \ u t /.
eyn& s u b hdhsø l /,pnß \ u t ß o nÑ ¡ m nã g ênÀ p rpt/.sø s enÿks)
rh*mÏepéËok)løhenÑ].sujtøenpnß\utæ)tnøsenj)m)ttu(hnÓ%pøsn/.
tuwrtehnÀy
ø mmuZÿø ebobbÀpbuwn
ø l
ß k×xheneCÿr;.h)
enÓomkdejÉok)lh
ø enÑ]ensy*ps
ø nÓe) knænß\t
u /.

kcÉt
ø jnøejÉok)lh
ø enÑ]monßl
) s
ø mæihkøtluwklwnàw
¡ nø.smæøenh)
enÓolk(khubu;hp*hdhe\áonÂ)\álcrøkßnøpuwn/eynÓ¡wunßgeh.ejÉok)
lø h enÑ ] ÿlnÓ s  ± e nÑ n ænß \ u t å d su æ mæi e n.ejÉ o k) l ø h enÑ ] \) M * ÿ smyt)
eknænß\t
u /,mnên/eyn&ÿsmæøen\)l;pnkßrhhukd
u /,h)enÓoddøgl
) ;pnß\t
u /.gørk
* )
n);enpnß\t
u /,jnøhy
ø msø;\e\onuæmæø,sbøls
* m
) \
) nÓZ
(¡ ÿZéÿonænß\t
u r
å t
ø s
* mæøenpd*.
eyn&subsZéÿsmæienkky)h*døsøsnÓ¡ked,subekeTÿlnÓsÇ)2p\kbdenÿtu(kg)

UDIANA SASTRA Kasusastraan 73


nh*hd
ø h
u d
ø n
Ù .pnß\t
u p
À k
ø æøsnåe\onuæmæøensmãl
ø \c)pp
À e* h\áll
) å ;eGÿedl/.

liyh
u neke\onÂ\
ø lønænß\t
u «n)gn
) æ
u mæø,hjøÿnÀeMÿenÓosmæøensøn;botæøsn/,t)g)
né2
) mÑ]ÿdørh
ø 2
u esÂmrmt&t\
ø n/.enjnøj2
) mtuwbukpnß\t
u D
ø å ÿ* n)gn
) /,hdu;g
¨ 2
) sáehenÿh)
enÓo,tusÿ& buw\
u nÞy
ø h
u nek\ednænß\t
u 2
)é m]kÓ,ø ekeTÿmsø;løyh
u neknk);pnß\t
u y
øÞ \
u )
l;phøcg)gm
) t
) æ
u s
) bukn/,sekwlÿskZÇÿnækÉm
ø k
ø ËÐ med]enh)enÓoktu\s
Ð o
ã nænß\t
u /.se
gtÀdÿhnkßteKÿenÐenÐnn
¡ À e¡ Ñ kÿpnß\t
u s
ø ã ÿ\)l;byuge) dheMÿenÓo,hpekmørb
ø d
À rhsêen.
pnß\t
u n
Þ s
Ó b
ß eWÿs/:

kk)tusuæk&:ÿpupulnuætÙblø,3.

eHÿlø;høputusZéÿy.

Pidabdab 3 Kerta Basa


Ri sampuné wusan ngwacén téks gancaran punika ngiring rereh wirasan krunané punika !

No Kruna Panyawis

1 ÿpZÿl;,

2 pcul/,

3 pzkp/,

4 ebobb/,

5 hkøt/,

Pidabdab 4 Nyawis Pitakén

1. Baosang napi mawinan Jero Bendésa sayang pisan ring panyakapné?


...........................................................................................................................................................
2. Sapunapi kahanan Pan Manguté duk punika ?
...........................................................................................................................................................
3. Napi swaginan Pan Mangut sarahian ?
...........................................................................................................................................................
4. Sapunapi penampén masyarakaté ring tingkah Pan Mangut demen ngandong sampi ?
...........................................................................................................................................................
5. Piteket napi sané kapolihang ring wacana “Ngangon sampi” punika!
...........................................................................................................................................................

74 Kasusastraan UDIANA SASTRA


Pidabdab 5 Pangresep Indik Kasusastraan Bali Manut Wangun
Sakadi sampun kaunungin, kasusastraan Bali kabinayang dados kasusastra Bali purwa miwah
kasusastra Bali anyar. Kasusastraan Bali Purwa marupa karya-karya sastra sané sampun wenten
saking dumun minakadi gancaran, tembang, miwah sloka-sloka palawakya. Raris sajeroning
Kasusastraan Bali Anyar wénten karya sastra marupa puisi miwah prosa. Manut ring wangun ipun
kasusastraan punika kasorohang sakadipuniki dados kalih inggih puninika Puisi utawi tembang
miwah Gancaran utawi prosa
5.1 Puisi Bali Anyar
A. Teges Puisi Bali Anyar
Sakadi sampun kaunungin, kasusastraan Bali kabinayang dados susastra Bali purwa miwah
susastra Bali anyar. Kasusastraan Bali Purwa marupa karya-karya sastra sane sampun wenten
saking dumun minakadi gancaran, tembang, miwah sloka-sloka palawakya. Raris sajeroning
Kasusastraan Bali Anyar wenten karya sastra marupa puisi miwah prosa. Puisi Bali Anyar
masaih ring puisi basa Indonesia, kawacen nenten nganggen tembang sakadi ring puisi Bali
Purwa sane mawangun tembang. Puisi Bali Anyar, akeh barisnyane nénten kaiket utawi bebas.

B. Imba Puisi Bali Anyar

Manggis
Ireng katon
Putih jaton
Amunapi kepitan ring sisi ajajar
Amunika kaputan ring dalem jejer
Wimbanika ya ki karma pala juju

Nitiasa kajejer
Tan jojor-jojor
Sampunang ja kapecik
Ngwetuang tan becik
http://tips-cara.info/manfaat-jus-buah-khasiat-obat-kulit-manggis/

Olih; I Made Suarsa

C. Ciri Puisi Bali Anyar


• Wangun kria sastrané masaih ring kasusastraan Indonésia
• Tata carané ngwacén prasida kadéklamasiang.
• Akéh lengkarannyané nénten kabanda utawi bébas
• Uger-uger sasuratan ipun kapastikayang olih pangawi.

UDIANA SASTRA Kasusastraan 75


5.2 Puisi Bali Purwa
A. Teges Puisi ali Purwa
Puisi Bali Purwa puniki ring kasusastraan Bali kasorohang dados kasusastraan tembang.
Kasusastraan tembang inggih punika kasusastraan sané marupa awi-awian sané kawangun antuk
tembang utawi wirama. Tembang kapalihang dados petang soroh sekadi sekar raré, sekar alit,
sekar madia miwah sekar agung. Kria sastranipun marupa gagendingan. gaguritan, kidung miwah
kekawin. Soang-soang kria sastra punika madrué uger-uger wangunnyané sané ketah kebaosang
padalingsa. Sakéwanten sasuratan wangun gegendingan ketah kapastikayang olih pangawi.
tatujon puisi Bali purwa puniki inggih punika Mangda sida nguningin kautaman daging budaya
Baline, mangda wenten anggen tetimbang midabdabin kebudayaan Baline rikala ngarepin aab
jagate mangkin, pinaka srana nyastra utawi malajah sambilang magending, miwah masatua miwah
sané lianan
Sane ngranjing ring puisi tradisional inggih punika : Sekar Rare (gegendingan ), Sekar Alit (
macapat), Sekar Madia ( kidung ), Sekar Agung ( kakawin )

B. Ciri Puisi Bali Purwa


• Wangun kria sastranipun mawangun tembang.
• Tata carané ngwacén, katembangang manut soroh tembang ipun.
• Tata carané nyurat nganutin uger-uger pada lingsa sané sampun kacawisang.

5.3 Prosa Bali Anyar


A. Teges Cerpén
Wangun prosa Bali Anyar pateh sakadi gancaran ring sastra Bali purwa. Prosa Bali anyar
masaih ring prosa Indonesia, sane marupa cerpen, novel, miwah drama tur sering kabaos cerita
fiksi. Dadosnyane cerpen Bali punika wantah sinalih tungil karya sastra Bali anyar mawangun prosa
sane ceritannyane cutet. Nyritayang kahuripan tokohnyane wantah akidik, nenten jangkep kadi ring
novel. Punika sane mawinan cerpen puniki sering kabaos satua bawak utawi cutet. Dadosnyane,
cerpen Bali punika wantah karya sastra Bali anyar mawangun gancaran sane ceritannyane bawak
utawi cutet.
B. Ciri-Ciri Cerpén
Manut Sumarjo lan Saini sane pinaka cihnan cerpen inggih punika:
• Ceritannyane bawak utawi cutet,
• Masifat rekaan (fiction),
• Masifat naratif, miwah
• Madue kesan tunggal.

5.4 Gancaran Bali Tradisional


A. Tattwa Carita kapalih malih dados :
• Foklor/Sastra Tutur inggih punika karya sastra lisan sané madué cihna ri kala nuturang
sakadi : lan, man, tur akéh, madué pikenoh ring sajeroning sesana, agama, pendidikan, mi-
wah anggén panglilacita, sakadi : satua-satua I Siap Selem, I Tuung Kuning, msl
• Tantri (Sastra Tulis) inggih punika carita sané kambil saking crita hindu makadi : Kidung
Tantri miwah Kidung Pisacaharana.
• Babad (Historiografi Tradisional) sakadi: Babad Pasek, Babad mengwi, Babad Arya, Babad

76 Kasusastraan UDIANA SASTRA


Brahmana Catur, Babad Uwug Buleleng.
• Basa Basita ParibasaTegesipun: rerasmén basa pinaka panglengut ri kalaning mabebaosan
utawi magegonjakan, kanggén piranti ngamedalang daging pikayun manut ring pangrasa
soang-soang, nganggén paimbangan kahanan paripolah jadma sane kaimbangang ring kah-
anan paripolah barang utawi buron

B. Usada (Ilmu Kedokteran Tradisional)


Sakadi : Usada Rare, Usada Punggung Tiwas, msl.
C. Wariga (Ilmu Astronomi) sekadi : Wariga Gemet, Wariga Krimping, Wariga Kuranta
Bolong, msl.
D. Palawakya (Prosa Liris)
Palawakya puniki wantah karya sastra gancaran sané kawacén manut hreswa (bawak) lan
dhirga (panjang) labuh suarannyané, sané maiketan ring tata titi ngwacén basa Jawa Kuna,
minakadi kasusastraan Parwa, sané lumbrah manut saking kasusastraan épik Mahabrata miwah
kanda sané mawit saking Ramayana miwah kasusastraan tutur.
E. Ciri-Ciri Prosa Bali Anyar
1. Ceritannyané nyaritayang indik kahanan aab jagaté mangkin
2. Basa sané kwigunayang bébas wénten basa Bali, wénten sané kecampuhin antuk
basa lianan.
3. Caritané masipat rekaan miwah naratif

Pidabdab 6 Pituduh
Cawis pitakéné ring sor puniki !

1. Sapunapi papalihan kasusastraan manut wangunipun?


...........................................................................................................................................................
2. Baosang tur terangang cecirén soang- soang wangun kasusastraan punika !
...........................................................................................................................................................
3. Indayang rereh imba soang-soang kasusastraan manut wagunnyane!
...........................................................................................................................................................
4. Indayang sambatang miwah telatarang unsur - unsur wangun kasusastraan punika
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 7 Pituduh
Indayang ngwangun skéma ringkesan materi kasusastraan manut aab jagat miwah
wangun!

UDIANA SASTRA Kasusastraan 77


Pidabdab 8 Ringkesan

Ringkesan

Kasusatraan Bali inggih ipun soroh sarwa kaweruhan sane lintang luwih, becik sane medal
saking budi utawi herdaya manusa miwah kasurat nganggen basa Bali. Sasuratan basa Bali puniki
wenten sane nganggen aksara Bali miwah huruf Latin
Panglimbak kasusastraan Bali manut aab jagat kakepah dados : Kasusastraan Bali Purwa
miwah Kasusastraan Bali Anyar Kasusastraan Bali Manut Wangunnyané kaepah dados kakalih,
inggih punika : Puisi utawi Tembang miwah Prosa utawi Gancara

switÎsujtisukdukpdb)dkߣÚnÓ±
SAWITRA SUJATI SUKA DUKA PADA BEDAK MANGWANTU

78 Kasusastraan UDIANA SASTRA


BAB VII
SASULUH PUISI
Kompeténsi Dasar Indikator
3.7 Menganalisis dan mengevalua- 3.7.1 Nlatarang tata cara ngwangun
si teks puisi Bali Modern, Puisi puisi.
Bali Tradisional (Pupuh Pangkur 3.7.2 Ngeniang pepalihan unsur
dan Dangdanggula) dan Sekar puisi
Agung 3.7.3 Ngrereh pikenoh puisi ring
4.7 Mengonversi Kekawin kauripan
3.7.4 Nlatarang padalingsa Sekar
Alit
3.7.5 Ngwacén pacapliring pupuh
(Sinom ,Pangkur miwah
Dangdanggula)
3.7.6 Nembangan silih tung-
gil pupuh (Sinom ,Pangkur
miwah Dangdanggula)
3.7.7 Ngwacén teks Kekawin
3.7.8 Ngresepang guru laghu saje-
roning kakawin
3.7.9 Mawirama manut guru laghu
4.7.1 Nembangang kekawin ring
ajeng kelasé!
Palajahan 1 Puisi Bali Anyar
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Puisi Bali Modérn wantah karya sastra sané nyritayang indik unteng daging pikayunan manut
ring rasa basa sang sané ngripta.Ring bebaosan sané lintang sampun katlatarang idik teges miwah
cacirén puisiné. Duaning sapunika ring paplajahan puniki alit-alité kaaptiang mangda uning
ring pikenoh daging miwah piteket puisi sajeroning kauripan punika mawinan ngiring uratiang
pitakéné ring sor puniki !
1. Sira naenin ngwacé puisi Bali anyar?
2. Pikenoh napi sané wénten sajeroning puisi?
3. Sapunapi carané ngwacén puisi

Pidabdab 2 Ngwacén Téks Puisi Bali Anyar

APA BUIN PANGENANG


Apa buin pangenang
Apa buin selselang
Buka kenehé ibuk madusdus gémbong api
Yan tuara déwék lan nyama braya
Nyén lakar ngisinin basang kola?
Sawai-wai mupuh yéh mata lakar daar
Pangenang awaké tiwas
Ibi sanja ningeh orta :
Unduk I maling nguyutang maling
Gumanti tekén I maling
Ada maling ada maling!
Cirin malingé masuriak maling!
Cerik-ceriké babiki :
Magending “diktatur absolute”
Ngékatang sinapang karét
Békbékan dekil
Maingket dadi bal meriem
Ndikapan bakal sida madingehang?

Olih I Ketut Suwija

80 Sasuluh Puisi UDIANA SASTRA


Pidabdab 3 Kerta Basa
Yéning alit-alté sampun ngwacén miwah ngaresepang puisiné ring ajeng ngirang rereh
wirasan krunané ring sor!
No Kruna Wirasan Kruna
1 pangenang
2 kenehé ibuk
3 madusdus gémbong api
4 ngisinin basang kola
5 sawai-wai mupuh yéh mata
6 babiki
7 diktatur absolute
8 ndikapan

Pidabdab 4 Nyawis Pitakén


Cawis Pitakéné ring sor manut penampén alit-alité!

1. Napi daging bait kapertama puisi sané majudul apa buin pangenang ?
...........................................................................................................................................................
2. Manut penampén alit-alité indik napi sané kebaosang ring puisiné punika ?
...........................................................................................................................................................
3. Indik napi sané kapangenang tur kaseselang ring puisiné punika ?
...........................................................................................................................................................
4. Manut pikayunan alit-alité pikenoh napi sané kapolihang ring puisiné
...........................................................................................................................................................
5. Manut penampén alit-alité indik napi sané jagi kelaksanayang wus ngaresepang piteket
puisiné punika?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5 Pangresep Indik Puisi Bali Anyar


5.1 Teges miwah panglimbak Puisi Bali Anyar
Puisi Bali Anyar inggih punika kriya sastra Bali sané kaiket antuk wirama turmaning kasusun
tifografi sané marupa carik utawi bait, ragam puniki ngambil unsur utawi nilai-nilai sastra Bali
traditional miwah puisi Jawa Kuna (kekawin) ring sajeroning rupa maosang sané anyar. Rupa sane
anyar punika nglimbakang kawentenan pakibeh saking puisi barat.
Yan selehin panglimbak miwah sejarahnyane, saking dumun ngantos mangkin Puisi Bali
Anyar wénten mikudang-kudang pakibehnyané. Daweg kawéntenan Puisi Bali Anyar ritatkala
warsa 1959 ngantos warsa 1969 (periode1990), Puisi Bali Anyar durung kaloktah tur polih rered
sue pisan inggih punika sawetara 9 tiban, daweg embasnyané puisi sané mamurda ” basa bali”
antuk suntari PR dados puisi bali anyar sané kapertama. Wus punika kasarengin malih antuk puisi
sané mamurda “angin” sane marupa terjemahan saking puisi “Wind” antuk Goris Pasternak sané
katerjemah antuk Basa Bali olih I Ketut Suwidja. Daweg punika wawu Puisi Bali Anyar sering
pisan kabaosang.

UDIANA SASTRA Sasuluh Puisi 81


5.2 Tatikes Ngwacén Puisi Bali Anyar
• Wirasa inggih punika puisi ngrarasayang daging miwah unteng puisi sané jagi
kwacén,sekadi ksinatrian, kalulutan, kaasrian, ka,asrian, kritik sosial.
• Wirama inggih punika suara miwah intonasi rikala ngwacén puisi mangda anut ring
dagingipun.Ring dija patut suarané alus banban, keras tur kapireng.
• Wiraga inggih punika paripolah angga sarira manut ring wirasa puisi sane kawacén.
• Wates lengkara inggih punika tanjek bebaosang mangda sumeken, tetuek, miwah unteng
pikayun sajeroning mapuisa.
• Semita inggih punika sebeng, raras, miwah semita rikala ngwacen puisi.

5.3 Sarana ngwangun Puisi Bali Anyar


Kria sastra puisi Bali anyar madué kalih unsur inggih punika unsur intrinsik miwah éktrinsik:
a. Unsur Intrinsik Puisi Bali sakadi :
• Murda (judul) manut ring daging puisiné. dados marupa peséngan, genah, kahanan, mi-
wah katerangan.
• Unteng (Tema) manyihnayang paundukan tema sane kasurat pabesen, sane karauhang
ring pamiarsa (pendengar).
• Suara (Sajak, Irama) suara sane becik ritatkala kawacén utawi kapirengan.
• Wirasa (Emosi) inggih punika basa sané becik turmaning anutang ring daging puisi.
• Wangun puisi (Tifografi) inggih punika wangun utawi bentuk puisi sane kasurat,olih sang
pangawi wenten sane kasurat, pepolosan kemaon wenten sane tawah-tawah.
• Baris lengkara (Larik) inggih punika lengkara ring puisi mangda becik tur lengut.
• Kosa basa inggih punika patut pisan kauningin, awinan kosa basa pacang mresidayang
ngwéhin puisi punika mangda sida kamanahang, miwah kawirasayang daging ipun went-
en puisi sane nganggen basa Bali Kasar, Alus Sor, Madia, miwah Singgih.

b. Unsur Ekstrinsik Puisi Bali


Inggih punika ngunggahang indik kehanan sang pengawi saha madaging pabesen,miwah
tetujon sané kaaptiang.

Pidabdab 6 Pituduh
A. Déklamasiang puisiné puniki mangda lengut tur nudut kayun !

WAYANG
Tak…tak…tak
Siat wayangé rames
Watu wetu kadi wacakan
Switra tan mitra ring kuru sétra
Sempal sinempal,Saling sempal
Wantah pakaryan sang dalang
Nanging dalang tan mekanten ring kelir http://www.pesantrenglobal.com/wp-content/uploads/2013/07/wayang_bali-1.jpg

82 Sasuluh Puisi UDIANA SASTRA


Tak…tak…tak
Sané séda mapupul-pupul
Sané nyeneng mapipil-pipil
Séda tan daos nyeneng
Nyeneng tan dados séda
Nyeneng dados séda
Sami masikian ring keropak
Wantah kekawian sang dalang
Tak…tak…tak…
Dalang sané tan séda-séda
Nanging tan mekanten ring kelir
Sayan akéh dalang tan pa wayang
Sané séda tan nyeneng ngakéhang
Sané nyeneng ngakéhang séda
Dados dalang sida nalangin
Yadiastun tan sida séda
Yan séda wantah, tak…tak…tak www.koribali.com

Kasub Sidan, saking


Jalan Dewi Sartika, Gang II, No.2 Semarapura

B. Suratang pikenoh puisi sané manurda “ Wayang” ring kauripan !

UDIANA SASTRA Sasuluh Puisi 83


Palajahan 2 Sekar Alit
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Sekar alit punika marupa silih tunggil wangun puisi Bali tradisional. Ring patemon sané
lintang alit-alité sampun mlajahin indik puisi Bali anyar. Ring paplajahan puniki alit-alité pacang
nglanturang mlajahin indik sekar alit. Ring paplajahan puniki alit-alité pacang prasida uning ring
indik pada lingsa, miwah pacapliring sakar alit sekadi pupuh sinom , pangkur, miwah durma.
Selanturnyané cawis pitakéné puniki:
1. Sira sampun naenin matembang ?
2. Pupuh napi sané katembangan?
3. Sira uning nembangang pupuh sinom utawi pupuh pangkur ?

Pidabdab 2 Ngwacén Téks Pupuh Sinom.


Wacé pupuh Sinomé puniki

Pupuh Sinom
4/4 pelog

84 Sasuluh Puisi UDIANA SASTRA


Ngwacén Gaguritan Samopik Mapupuh Sinom

1. I Sampik tong nawang natah, 4. Yan tan baas lacur pisan,


pragat di kamar mangeling, Bapa nyentanayang cai,
Urag arig engkak-engkak, Dija unduk maan sengkala,
Bapannya tumbén nélokin, Apa saja manumadi,
Ngatabtab tengkejut ngeling, Lén terunan bapa nguni,
To kenapa cai bangkrut, Micundangin anak eluh,
Indayang tuturin bapa, Bapa pepes manyidayang,
I Sampik mangasih-asih, Tuara taén mamindonin,
Saha matur, Asal manyung,
Tingkah pajalané suba. Bapa bani mangembulang.

Kaketus saking : Geguritan Sampik


Olih ; Ida Ketut Sari

Pidabdab 3 Kerta Basa


Indayang rereh wirasan krunané sané macétak séndéh ring sor !

Wirasan kruna sané kasurat


No Lengkara
séndéh
1 Kajegégan Ni Nyonyahé sami nguub ring jagaté.
2 I Sampik gelem urag-arig engkak-engkak.
3 Lacur pesan bapa nyentanayang cai.
4 Eda cai ngulah-ngalih
5 Belogé ngawinang kedék gumi.

Pidabdab 4 Nyawis Pitakén


Pupuh sinomé ring ajeng maosang indik punggalan gaguritan Sampik Ingtai,Yéning alit-alité
sampun ngwacé miwah sampun uning ring wirasan krunané ngiring cawis pitakéné puniki

1. Sapasira sané ngawi Geguritan Sampik punika?


...........................................................................................................................................................
2. Napi sané kawastanin geguritan punika?
...........................................................................................................................................................

UDIANA SASTRA Sasuluh Puisi 85


3. Napi mawinan I Sampik kabaos keni kacangkit?
...........................................................................................................................................................
4. Sapunapi tetuek daging geguritan Sampik punika?
...........................................................................................................................................................
5. Napiké solahné I Sampik Patut I Raga Tulad? Napi mawinan ?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5 Pangresep Indik Sekar Alit (Sinom, Pangkur, miwah Dandang


gula )
5.1 Teges miwah Panglimbak Sekar Alit
Puisi ring sajeroning Kasusastraan Bali Purwa kabaos kasusastraan tembang. Kasusastraan
tembang inggih punika kasusastraan sané marupa awi-awian sané kawangun antuk tembang,
minakadinnyané marupa kakawin, kidung, geguritan miwah gegendingan, sané soang-soang karya
sastra punika madrué uger-uger sané kawastanin padalingsa.
Daging padalingsané punika sekadi: akéh wanda sajeroning asulur, akéh sulur sajeroning
apada,miwah kanti suara Sekar alit taler kabaos sekar macapat santukan kadasarin antuk panarka
carané nembang utawi ngwacén, patpat-patpat sakadi sané ketah memargi ring Jawi, duaning
tembang macapat sané katami ring Bali kocap mawit saking Jawi. Sakéwanten, juru tembangé ring
Bali rikala nembangang sekar alit punika durung janten pangambilan ipun patpat-patpat. Sané
bobot kautsahayang inggih punika élah nembangang, manut ring uger-uger padalingsa, manut
teges kruna, tur becik kapirangan
5.2 Tetujon Mlajahin Kasusastraan Tembang :
• Mangda sida nguningin kautaman budaya Baliné sané mawiguna pinaka sarana nglim-
bakang budaya Baliné
• Mangda wénten anggén tetimbang midabdabin kebudayaan Baliné sajeroning ngarepin aab
jagaté mangkin
• Ngmargiang pidabdab mlajah masrana antuk nyastra sakadi: malajah sambilang magending,
magending sambilang malajah.
• Kanggén nincapang rasa bangga druéné makrama Bali
• Kanggén nincapang seni, ilén-ilén, miwah unén-unén ring Bali
• Mangda prasida ngamolihang daging-daging tatwa agama saha nincapang sradha bhaktiné
sajeroning ngrajegang budaya Bali
Sané ngranjing ring puisi tradisional inggih punika : Sekar Rare (gegendingan ), Sekar Alit ( ma-
capat), Sekar Madia ( kidung ), Sekar Agung ( kakawin )

5.3 Padalingsa sekar alit (Pupuh Sinom, Pangkur, Miwah Dandang gula )
Sekar Alit kawangun tur kaiket antuk uger – uger pada lingsa, inggih punika akéh kecap wanda
sajeroning asulur, akéh sulur sajeroning apada, miwah wangun suara ring panguntat carik sané
ketah kabaosang kanti suara utawi labuh suara ungkur. tiosan ring punika patut taler nguratiang
indik :
• Guru Wilangan : uger - uger wanda sajeroning acarik
• Guru Dingdong : uger-uger wangun suara ring panguntat sajeroning acarik
• Guru Gatra : uger - uger katah carik sajeroning apada

86 Sasuluh Puisi UDIANA SASTRA


Pupuh Padalingsa
SINOM 8a 8i 8a 8i 8i 8u 8a 8i 4u 8a

DURMA 12a 8i 8a 8a 8i 5a 8i

PANGKUR 8a 12i 8u 8a 12u 8a 8i

5.4 Tatikes Matembang


Sekar alit kabaos sekar macapat menawi kadasarin antuk panarka carané nembang utawi
ngwacén, inggih punika mangda pangambilan ipun patpat-patpat sakadi sané ketah memargi ring
Jawi, duaning tembang macapat sané katami ring Bali kocap mawit saking Jawi. Sakéwanten,
juru tembangé ring Bali rikala nembangang sekar alit punika durung janten pangambilan ipun
patpat-patpat. Sané bobot kautsahayang inggih punika élah nembangang, manut ring uger-uger
padalingsa, manut teges kruna, tur becik kapirangan.
Tata cara mlajah nembang sekar alit utawi macapat puniki wénten duang paletan, inggih punika
pacapariring miwah nyengko wilet. Pacapariring inggih punika nembang manut gegatrannyané
sané polos nénten nganggén wewiletan , nyengkok, miwah gregel. Nyengkok wilet inggih punika
nembang sané sampun nganggén pepayasan marupa céngkok wewiletan miwah gregel. Yéning
pacang ngamiletin lomba, wénten patpat paindikan sané pacang katuréksa inggih punika:
• Tikas : abah miwah tata busana
• Onek-onekan : kapatutan ngwacén
• Reng suara : suara sané jangih nudut kayun
• Guru dindong : kapatutan suara panguntat carik

Pidabdab 6 Pituduh
A. Indayang nyurat pupuh Sinom apada antuk téma nyanggra rahina pendidikan Nasional!

...................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................

B. Tembangang pupuh sinom sané kasurat punika ring arepan kelasé !

UDIANA SASTRA Sasuluh Puisi 87


Palajahan 3 Kekawin
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Kekawin inggih punika silih tunggil kriya sastra utawi kekawian puisi Bali purwa sané
kawangun antuk wirama. Dekawin puniki ketah nyaritayang indik Maha Bharata miwah RamaYana.
Palajahan punikijagi nlatarang indik tata cara makakawin miwah pikenoh kakawin ring kauripan.
duaning sapunika ngiring cawis pitakéné puniki!
1. Sira sané naenin mirengang kakawin?
2. Ring dija biasané anaké makekawin?
3. Indik napi sané kabaosang ring kekawin?

Pidabdab 2 Ngwacén Téks Sekar Agung


Wirama Totaka
wirmeto`k:00-00-00-000=12.

0 0 — 0 0 — 0 0 — 0 0 0

b
] ]I wim h en* f ` emu si b z

m l em si wu ln/
nÑ n s& ]u ci n^

w m* k n r ki et* k d din/
÷ kÙ

ri b) ki eyo g ki et* s k l
\ \m/

Pidabdab 3 Kosa Basa


Indayang rereh wirasan lengkarané puniki !

No Lengkara Wirasanipun
1 ]]iwimãhen*f`emsibzu,
2 nÑns&]ucin^mlemsiwuln/,
3 ÷wm\ÐnrkÙkiet*kddin/,
4 ri\\mã)kieyogkiet*skol>

88 Sasuluh Puisi UDIANA SASTRA


Pidabdab 4 Nyawis Pitakén
Indayang rereh teges kakawiné puniki !

wirmeto`k: 00-00-00-000 = 12.

1,]]iwimãhen*f`emsibzu,

nÑns&]ucin^mlemsiwuln/,

÷wm\ÐnrkÙkiet*kddin/,
ri\\mã)kieyogkiet*skol>

Teges Kruna :
1,r&wirmeto`k:
]]I, = buln/,
wimã, = lwt/,
ft, = jun/,
bzu, = ey;,
kddin/, = pnumdên/,
kw)n*o, = kwie]s*,
Ámã)k/, = k)n);,
prm(oq, = útÓm,

Pidabdab 5 Pangresep Indik Sekar Agung


5.1 Teges kekawin
A. Sekar Agung (Kekawin, Tembang Gede utawi Wirama)
inggih punika kakawian utawi karangan sane kawangun antuk wirama makadi:
• Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
• Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.
• Kekawin Arjuna Wiwaha olih Empu Kanwa.
• Kekawin Sutasoma olih Empu Tantular.
• Kekawin Siwaratri Kalpa olih Empu Tanakung.

5.2 Uger – uger Sekar Agung utawi Kekawin


1. Guru mateges suara abot ,suara panjang ,ngwilet utawi kecap wanda sané katemban-
gang panjang wilet : Guru Haswa (G. Bawak), Guru Dirgha (G. Panjang), Guru Pluta
(G. Panjang tur ngileg)
2. Laghu inggih punika suara ingan , suara bawak utawi kecap wanda sané katembangang
bawak

UDIANA SASTRA Sasuluh Puisi 89


3. Wretta inggih punika kecap wanda / gabogan wanda sajeroning acarik
4. Matra inggih punika wangun guru lagu sajeroning acarik
5. Gaoa inggih punika pasang jajar guru lagu sané kapasangang tiga -tiga

Pidabdab 6 Pituduh
Risampuné alit-alité ngwacén tur ngaresepang indik kekawin punika ngiring cawis pitakéné puniki
!
1. Napi punika kakawin?
...........................................................................................................................................................
2. Indayang baosang napi kemanten uger-uger kakawin punika!
...........................................................................................................................................................
3. Indayang baosang guru lan lagu kakawin inucap!
...........................................................................................................................................................
4. Indayang makekawin utawi mawirama ?
...........................................................................................................................................................
5. Manut penampén alit-alité napi pikenoh kekawin punika ring kauripan.
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 7 Pituduh
Indayang tembangang raris artos kekawin punika mangda lengut !

Wirama Artosipun
wi r meto`k:

]]i w i m ã h en* f `emsi b zu ,

nÑ n s& ] u c i n ^ m lemsi w u l n/,

÷wm\Ð n rkÙ kie t* k ddi n /,


ri \ \mã ) kie yogki e t* s kol>

90 Sasuluh Puisi UDIANA SASTRA


Pidabdab 8 Ringkesan

Ringkesan

Sekar Alit kawangun tur kaiket antuk uger – uger pada lingsa. Padalingsa inggih punika kecap
wanda miwah wangun suara ring panguntat sajeroning acarik lan akeh carik sajeroning apada.
Sekar Agung taler kabanda antuk uger – uger :
1. Guru mateges suara abot, suara panjang, ngileg utawi kecap wanda sane katembangang
panjang wilet: Guru Haswa (G. Bawak), Guru Dirgha (G. Panjang), Guru Pluta (G. Panjang
tur ngileg)
2. Laghu inggih punika suara ingan, suara bawak utawi kecap wanda sane katembangang
bawak
3. Wretta inggih punika kecap wanda / gebogan wanda sajeroning acarik
4. Matra inggih punika kawangun guru lagu sajeroning acarik
5. Gata inggih punika pasang jajar guru lagu sane kapasangang tiga – tiga

mirtÐpitÊsÃn/,mitÊnisÓ±rk*sin)£á±;
MIRAT KAPITRESNAN MITRA NISTURA KANG SINENGGUH

UDIANA SASTRA Sasuluh Puisi 91


BAB VIII
GANCARAN
Kompeténsi Dasar
3.8 Menganalisis dan menangga-
pi teks Gancaran Bali Modern,
dan Gancaran Bali Tradisional
(Itihasa) beraksara Bali dan ber-
huruf Latin
4.8 Menginterpretasi gancaran (Iti-
hasa)

Indikator
3.8.1 Nyelehin daging gancaran
modern Novél
3.8.2 Nlatarang unsur intrinsik
Novél
3.8.3 Ngrereh piteket daging Novel
3.8.4 Ngwacén carita Itihasa
3.8.5 Nyelehin daging carita Itihasa
3.8.6 Ngrereh pikenoh daging carita
Itihasa sajeroning kauripan
4.8.1 Nyalin carita Itihasa ke aksara
Bali
Palajahan 1 Gancaran Bali Modérn ( Novél )
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Ring sajeroning kasusastraan Bali novél ngranjing pinaka sorohan kasusastraan Bali
Anyar, sané mawangun gancaran utawi prosa. Panglimbak kasusastraan gancaran puniki mawit
saking pengaruh kasusastraan barat sané kaajahin ring pendidikan formal sekadi sekolah-sekolah,
punika mawinan kasusastraan puniki saking warsa 1931 nyantos mangkin sawyakti sayan-sayan
nincapang. Mangda alit alité uning ring indik teges miwah pikenoh daging novél punika ngiring
saurin pitakéné puniki !.
1. Sira sané sampun taén mamaca buku novél?
2. Novel napi manten sané sampun taén kapaca?
3. Indik napi kebanovél punikaosang ring novél punika?

Pidabdab 2 Ngwacén punggelan novél

MLANCARAN KA SASAK

(Kacarita sareng tiga I Dayu Priya, I Madé Serati, muwah I Sari sampun rauh ring Sasak,
marerepan ring pasanggrahan Suranadi).
Sampun setengah solas.I Madé negak ring natah kamaré makebat tikeh, ngambiar sareng I
Sari. I Dayu ring ranjangé, sampun nganggén piyama. I Madé tengkejut, tan nahanan pisan ngeton
Ida yan pacang sirep;“Bika, cara kadituané sajan-sajan Ida. Buin cara Janiné saja-sajaan.I Dayu
ngeh ring pliat I Madéné.“Ngon Madé, oho, ngon? Yan tuman suba kéné, timpal yangé ané ajak
akamar di Bandung ngaénang yang piyama di Bandung, jani nu masih titip-titipine.”“Sira ? Corry
Aldres?” ”Oho, ia suba. Aruh, yang onyah orahange, tawang! Bani sing nganggon kamen pules….,
Béé I Madé pantalonné silaanga, sing usak,oo?”
“Banggayang benjang titiang masalin.” “Sing ngaba piyama, kéto dé?” “Makta kalih setél,
banggayang sampun ja titiang sapuniki..méh ten pules napi titiang… jelmané nika usak pesan dab-
dabanné!” “Tawange sing ada anak muani bareng dini, sangkal ia bagbag-begbeg uli tuni, tawang,
Dé. Buine ada sing buin tamu lénan!” “aruh, gedegé!” Madohosan I Madé.
………… Malih ajahané I Dayu ica. “Mara kéto I Madé alah panjak Yangé masila tiding betén,
mai ja dini bareng dini negak, mai Dé!” “Banggayang deriki Tu, aruh, pantes titiang nyanding
ratu irika?” “Jelé asane timpal betén. Yang nyegir pedidi.”“Tan pantes kenten Ratu nyegir? Ida
Ayu, malih mawang….” “Makenkén buin, dong, da ja Made ngitungan keto-keto! Kaden sing
ada keneh mipitang ane keto-keto! Kadén Made suba nawang Ajin Yange. Yang tahen mipit keto?
Nang orahang!”
“Mangkin ratu, ten uning ngalap rawes guyu….naaa, maaan mulihang….”“Nah Dé, utas
suba utang Madéné Kereng pesané I Maée muntil-muntil rawes.”“Sapunika sampun ratu. Wénten
sameton Ratu minang, Ratu ten kayun , jani anak suba nagih ajak masanding deriki, pang tulah
titiang,” I Dayu ica, I Sari sareng makebris.“Panggus Beli Madé… tulah!”
“Sing nulahin apa Yang. Betara kéto Yang…. Aruh api nyama, lamun sing cumpu Yang!
Mangsikina jangklekang Ida, kaling Yang batak mingkalih, mamindon tekén Ida…méh tuah ma-
ketelun sing tolih ida suba.”Dados Ida kadeange…..kemanten, sira sih paarab idané?”
“Ida Madé Warmadéwa…..”“Bih, luwung parab Idané mangkin sampun akuda Ida madué
rabi?”
“Bééééé, Madé…..ento suba pamucuk unduké keneh Yangé tawang….akuda nah, tegarang

UDIANA SASTRA Gancaran 93


Dé akuda,?”“…….Tawang, anaké di Gria madué rabi……patpat?” “Bééé, lebihan tekén patpat.”
“Méh Nyen. Saja Luh?” “Lebihan sajaan ba, Beli Madé!” “Bik, lebihan tekén patpat ““Sing! Nah
buin ta, Dé madé buin !” “Aruh, akuda madué rabi Ida? Akutus? Méh nyen!” “Paak suba, dé nah
bin acepok nah!” “ Adasa?” “Sing! Lebihan jani baan Madé,.” “Asia, ba!” “Mimih bes asiané,
ratuuu, kenkénang Ida koné?”Asapunika I Madé ngon. “Aruh, data takonang Madé, paturu bajang
data raosang.”
Ida kémad pisan tur karang uluné ( galengé) sané abinida arasida, mangda ten sinah kama-
didané.“To suba makrana Yang sing nyak ngiring kayun Ida…. Mimi, yén nyak Yang….”
“…..ten dados nomer daso ratu?” asapunika I Madé nugtugang rawos I Dayuné.“Aruh Madé
nyak sing Yang dadi nomer. Bes dadi nomer. Sing caraanga jelma nyen Yang dadi nomor dogén,
nomer sepuluh. Api Yang luh masih je Yang apang caraanga jelma. Ngéngkén Yang kanti ileh-ileh
ka Jawa masekolah mara teked di Gria masih kantetin anak Len ojoge. Pin je Yang daa tua”“Meh
nyen anaké marupa sekadi ratu ngantos daha tua!” “ Nah keto umpama.”
“Yakti,pedalem masih ratu bes dadi nomer dasa nyen enggih; yéning batak patpat, lelima ida
madué rabi, titiang tan pacang pariboya. Anak madué pantes caro iragané iriki.”“apa kaorang,
dé ibané ten pari boya…..”“Béé, jabag pesané ida ngansan.”“Men Madé juari je ya nyabagin.”
“Titiang nyang jabag ring Ida, dados?”“bé, kadena ragané ngesai matata ngerawes. Dadi! Madé
dogén dadi nyabagin Yang. Bes Yang meutang urip, to, yén sing Madé nyaup Yang meh dadi
jaja, pekas Yang lilig motor.”“Inggiiiiih! Punika mekrana ratu dados jabagin titiang?”“Men apa ?
idepang yang mayah utang tekén ma…..?” “Sing nampi, !”“Ica I Dayu. Imadé taler kedék sami.
………………................................……………………………………………………………
…………………………………………

Kaketus Saking Novel

“ Mlancaran Kasasak”

olih Gede Sarwana

Pidabdab 3 Kerta Basa


Disampuné ngwacén miwah ngresrpang punggelan bebaosan vovél punika ngiring
rerehwirasan krunané punuki!
No Kruna Wirasan Kruna
1 ten uning ngalap rawes guyu
2 muntil-muntil rawes
3 ratu dados jabagin titiang?”“
4 pantes titiang nyanding ratu irika?
5 Yang nyegir pedidi

Pidabdab 4 Nyawis Pitakén


Ring ajeng alit-alité sampun ngwacén punggelan bebaoran ring novél melancaran ke Sasaktaler
sampun ngresepang wirasan krunané, sané mangkin ngiring cawis pitakéné puniki !

94 Gancaran UDIANA SASTRA


1. Sira sané kacaritayang malancaran ke Sasak ?.
...........................................................................................................................................................
2. Sapasira sané lulut asih ring caritané punika ?.
...........................................................................................................................................................
3. Sapasira sané paling iteha mabebaosan ?
...........................................................................................................................................................
4. Indik napi sané karembugang ?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5 Pangresep Indik Novél


1.1 Teges Novél
Wangun prosa Bali Anyar pateh sakadi gancaran ring sastra Bali purwa. Prosa Bali anyar
masaih ring prosa Indonesia, sane marupa cerpen, novel, miwah drama tur sering kabaos cerita fik-
si. Dadosnyane novel punika wantah sinalih tungil karya sastra Bali anyar mawangun prosa. sané
nyritayang kahuripan tokoh sajeroning novél sejangkepnyané. Punika sane mawinan kawastanin
novel.. Dadosnyane,novel punika wantah karya sastra Bali anyar sané mawangun gancaran, sekadi
Novel Nemu Karma ( 1931 ) olih I Wayan Gobiah, Malancara Ka Sasak ( 1935 – 1939) olih I Gede
Srawana ring majalah Djatajoe,Sayong ( 1999 ) olih I Nyoman Manda

1.2 Unsur intrinsik Novél


Unsur intrinsik inggih punika sinamian unsur sané wénten ring jeroning satua utawi novel
sané jangkép ngwangun karya sastra novél punika sekadi (a) Tema : Unteng pikayunan utawi ide
pokok miwah (b) Alur carita utawi plot : Paletan Alur sekadi: a Paletan Pamungkah, (b) Paletan
medalnyané wicara, (c) Paletan nincapnyané wicara (d) Paletan Klimaks.
A. Alur sajeroning novél kasorohang kadi asapuniki:
(a) Alur maju , (b).Alur Mundur, (c).Alur Gabungan
B. Tokoh carita inggih punika: manusa utawi i beburon sané pinaka pragina sané kacari-
tayang ring sajeroning karya sastra olih sang kawi, Ring sajeroning tokoh puniki kapa-
lih dados papat soroh, inggih punika :
(a) Tokoh Protagonis, inggih punika tokoh sané becik utawi taler kabaos tokoh utama.
(b) Tokoh Antagonis, inggih punika tokoh sané maparilaksana kaon, utawi tokoh sané
matentangan sareng tokoh utama.
(c) Tokoh Tritagonis, inggih punika tokoh sané makanti sareng tokoh utama asapunika
taler antuk tokoh sané siosan.
(d) Tokoh pembantu, inggih punika tokoh sané ngawantu pamargin carita.
C. Insiden inggih punika wicara-wicara sané mabuat ( sané marupa konplik ), ring pam-
argin karya sastra sané kacaritayang olih sang kawi ring jeroning karya sastrannyané
D. Latar utawi setting inggih punika genah utawi galah pamargin aedan carita sané kacar-
itayang ring sajeroning karya sastra
1.3 Unsur Ekstrinsik ring sajeroning karya sastra novél, wantah unsur-unsur sané wénten ring
jabayan karya sastra novél, sané ngindikang indik pengarang miwah kepengaran.

UDIANA SASTRA Gancaran 95


Pidabdab 6 Pituduh
Disampuné alit-alité wus melajahin pangresep indik novél durusang cawis pitakéné ring sor
puniki !

1. Indayang sambatang pepalihan tokoh carita sajerining novél ?.


.............................................................................................................................................
2. Manut penampén alit-alité tokoh sané cén sané patut dadosang sasuluh ring kauri-
pan?
...........................................................................................................................................................
3. Napi kawigunan insidén punika sajeroning kriya sastra novél?
...........................................................................................................................................................
4. Napi kawinguané iraga uning ring unsur éktrinsik saking kriya sastra novél
...........................................................................................................................................................

96 Gancaran UDIANA SASTRA


Palajahan 2 Gancaran Bali Tradisional Itihasa
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Itihasa ngunggahang sawarnaning dialog utawi bebaosan indik sosial, politik, filsafat miwah
idiologi, taler wénten tiori kapemimpinan, sané keanggé tutuntunan antuk para raja-raja sadaweg
punika. Itihasa maduwé arti sané sujati saking sehaning peristiwa.Mangda alit-alité uning ring
daging miwah pikenoh Itihasa punika. Sané mangkin ngiring saurin pitakéné ring sor:
1. Sira naenin mirengang Itihasa?
2. Napi sané kawastanin itihasa?
3. Indik napu sané kaceritayang ring Itihasa punika ?

Pidabdab 2 Ngwacén Téks Itihasa

Sang Arjuna Polih Panugrahan

Kacrita mangkin Niwatakawaca sayan dot


manahnya nguugang suargané. Para punggawa
miwah para tanda mantrinya sami sakti tur misadia
ngetohang urip, mélanin Niwatakawaca. Akéh
sampun genah-genahé ring suargan karusak olih Ni-
watakawaca. Sawiréh asapunika raris Ida Sang Hyang
Indra makarya naya singid marupa sabaya dagingnya
Niwatakawaca pacang kaicen upah. Pamuputnya
naya punika mapikenoh becik santukan Niwa-
bliyanbelog.blogspot.com
takawaca usan ngrusak suargané. Nanging Niwatakawaca sampun uning dikapan para déwatané
kayun lakar makekasihan melah-melah sareng watek raksasané. Punika awinan Niwatakawaca
tangar, tumuli ngutus teteliknyané nylusup rauh ka jagat tigané.
Sapangrauh teteliké ipun ngaturang gatra indik Sang Arjuna matapa ring Gunung Indrakila.
Samalihnya sampun polih panugrahan punika mawinan Sang Arjuna kaanggén kanti antuk Ida
Sang Hyang Indra. Punika awinan Niwatakawaca ngutus raksasa momo Si Murka sané sampun
kalumrah daat sakti praya ngrusak yasan Sang Arjunané. Tan ucapan Si Murka ring margi kacrita
sampun raauh ring Gunung Indrakila. Mailehan ipun ngrerehin genah Sang Arjuna nangun yasa
nanging nénten kapanggih. Mawastu ipun brangti sahasa pacang ngusak Gunung Indrakilané
mangdane obah yasan Ida Sang Arjuna. Mawastu Si Murka masalin rupa dados céléng daat ka-
binawa aeng tan bina sakadi Kumbakarna. Gunung Indrakilané kalumbih, tanahé masepuk batu-ba-
tunyané sambeh maleketik, punyan-punyan kayuné akéh bah balbal pasléngkat. Goané genjong
magejeran dindingnyané belah siag. Déning asapunika digelis Sang Arjuna nglesuang yoga, uning
ring karauhan durmanggala. Medal Sang Arjuna malincakan sinambi makta panah sregep saha
gandewa sampun mapentangang. Kacingak céléngé nglumbih, batu pilahdekdek remuk asing
poroda, sinamian sambeh plaketik. Daat gegaok Sang Arjuna nyingakin tingkah céléngé krura
pisan nglumbihin gunung. Gelis madabdab raris nyaluk kawaca tur gelang. Sasampuné puput
mabusana raris Ida sayaga nyantos sapangrauh i céléng. Kacrita mangkin Ida Sang Hyang Siwa
taler rauh magredegan mrika. Pamargan Ida jangkep kairing antuk para déwa resiné. Saking Siwa
Loka Ida Sang Hyang Siwa uning tur ngaksi kawéntenan Sang Arjunané sampun puput yasan
Idané Né mangkin panamayan Ida Sang Hyang Siwa nuréksain majalaran antuk rebat, anggén Ida

UDIANA SASTRA Gancaran 97


ngaruanang kadiran Sang Arjunané. Punika awanan pajalan Si Murkané
kasarengin Ida Sang Hyang Siwa. Ida nyaru-nyaru sakadi tingkah juru
boros, mangda polih dalihan marebat ring Sang Arjuna. Critayang mangkin
céléngé sedeng nyantepa nglumbih tumuli kaintip olih Sang Arjuna.
Sang Hyang Siwa taler sareng ngintip céléngé, tur kadangsekin tumuli
raris kapanah antuk panah mamutama mawastu keni lambungipuné.
Sadaweg punika Sang Hyang Siwa nyarengin nimbakang panah
taler ngeninin lambung célénge. Tatun celenge wantah asiki sama-
lihnya panahe kapastu antuk Ida Sang Hyang Siwa mangda dados
asiki. Ring sampune padem Si Murka encol Sang Arjuna
nangsekin misadia pacang ngabut panahe sawireh Ida nenten
madue kayun sangsaya. Kacingak Sang Arjuna encol pacang
ngabut panahe, kala punika Ida Sang Hyang Siwa ngandika
brangas, “Ih, enyen iba langgana pesan teka iju-iju nyemak
panah tan patolihan. Nirdon cai maketu muah maganitri
nongos di gunung alas nanging laksanan caine mamati-mati.
Panganggon caine dogen pandita, nanging keneh cain corah.
……………………………………………………………………………….

Pidabdab 3 Kerta Basa


Yéning sapun pupu ngwacén miwah ngresepang daging Itihasané ring ajeng ngiring rereh
wirasan krunané puniki!
No Kruna Wirasan Kruna
1 para punggawa
2 naya singid
3 ngutus teteliknyané nylusup
4 rauh ka jagat tigané
5 polih panugrahan

Pidabdab 4 Nyawis Pitakén


Disampuné wus ngwacén téks Itihasa wiwah nyawis wirasan krunané ngiring saurin pitakéné
puniki !

1. Napi mawinan raksasa Niwata kawaca dot nguugang swargané ?


...............................................................................................................................................
2. Napi sané kaaptiang Sang Arjuna matapa ring Indrakila ?
...........................................................................................................................................................
3. Indik napi sané kasubayang antuk Ida Bhatara Indra ring Niwatakawaca ?
...........................................................................................................................................................
4. Sira sané nyuti rupa dados céléng ?.
...........................................................................................................................................................

98 Gancaran UDIANA SASTRA


Pidabdab 5 Pangresep Indik Itihasa
5.1 Teges miwah panglimbak Itihasa
Nénten akéh parajanané sané ngwikanin utawi
uning munggwing sané kabaosang itihasa. Ring
sajeroning pengajahan Hinduné duké riin wantah
marupa rangkepan carita utawi satua, miwah épos
sané nyatuayang indik sejarah panglimbak kahanan
para raja-raja saking kerajaan Hindu sadaweg aab
jagaté sané nguni. Daging satua Itihasa punika akéhan
fantasi, sarat madaging piteket, roman, kewiraan sané
kasisipin taler antuk mitologi keagamaan mawastu
medal sifat kekasan pinaka sastra sepiritual.
http://s.kaskus.id/images/2014/06/30/6838099_20140630031709.jpg
Ring sajeroning épos punika ngunggahang sawarnaning dialog utawi bebaosan indik sosial,
politik, filsafat miwah idiologi, taler wénten tiori kapemimpinan, sané keanggé tutuntunan antuk
para raja-raja sadaweg punika. Itihasa maduwé arti sané sujati saking sehaning peristiwa. sapunika
kasujatian ipun parinama Itihasa kapicayang olih Bhagawan Wyasa sané kabaosang olih kitab
utawi cakepan Adi Parwa sané marupa bagian saking parwa kapertama saking Mahabharata .
Itihasa patut kauningin pinaka pidabdab rikalaning pacang ngartos daging cakepan suci sekadi
Wéda. Tios ring punika Itihasa taler marupa cakepan sejarah.
5.2 Daging Itihasa
Daging Itihasa punika prasida kasorohang manados tigang soroh inggih punika :
Ramayana, Mahabharata, miwah purana, sakéwanten manut tradisi sané kasengguhang
Itihasa wéten kekalih inggih punika Ramayana miwah Mahabharata. Sané ngeranayang kitab
Purana nénten prasiada karanjingang manados Itihasa , santukan ring sajeroning Purana punika
akéh madaging sapari indik sané nénten prasiada medaging nilai sejarah.Yadiastun ring kitab
Purana punika taler madaging riwayat indik Pandawa miwah Korawa nanging kirang jangkep.
Kacawisang salanturnyané kitab Purana punika kamuat ring sajerining sargah mandiri ring
klompok Upawéda.
Ramayana punika marupa épos sané nyaritayang indik kawicaraita pamargin Ida Sang Rama
, sapenyeneng Ida ring jagaté puniki. Ida wantah marupa awatara Wisnu. Buku Ramayana puniki
pinaka hasik kriya sastra sané pinih ageng saking Maha Rsi Walmiki. Buku agung puniki kasusun
madasar antuk 24 000 Stansa, kebagi dados 7 soroh raris satunggil soroh kawastanin Kanda inggih
punika : Bala Kanda, Ayodhya Kanda, Kiskhinda, Aranyaka Kanda, Kiskindha Kanda,Sundara
Kanda, Yudha Kandha miwah Utara kandha.
Maha bharata inggih punika cakepan sané
kawangun antuk 18 jilid, sané suang-suang
jilid punika kawastanin Parwa. Parwané puniki
kagubah manados syair sané akéhipun 100 000
Sloka. Wewidangan carita pokok ipun 24 Sloka
sané akéhan nyaritayang indik paperangan utawi
yuda sané kalintang rames selami 18 rahina para
Pandawa miwah Korawa. Wastan buku puniki
inggih punika nyaritayang Maha bharata Yudha.
sané maartos peperngan pataraning Korawa
ngelawan Pandawa. Wastan utawi perang ageng
sastrabali.com keluwaga Bharata. Kitab puniki kawastanin Wyasa

UDIANA SASTRA Gancaran 99


Krisna Dwipayana, Pepalihan kitab Maha Bharata ingggih punika: Adi Parwa, Sabha parwa,Wana
parwa, Adi Parwa, Sabha Parwa, Wana Parwa, Wirata Parwa, Udyoga Parwa, Bhisma Parwa,
Drona Parwa, Karna Parwa, Salya Parwa, Sauptika Parwa, Stri Parwa, Santi Parwa,Anusasana
Parwa, Aswameda Parwa, Asramawasika Parwa, Mausala Parwa, Mahaprasthanika Parwa, dan
Swargarohana Parwa

Pidabdab 6 Pituduh
Cawis Pitakéné ring sor!

1. Tlatarang napi teges Itihasa punika ?


...........................................................................................................................................................
2. Napi mawinan kitab purana nénten mrasidayang keranjingang Itihasa?
...........................................................................................................................................................
3. Manut penampén alit-alité napi daging carita Arjuna polih panugrahan punika?
...........................................................................................................................................................
4. Napi mawinan Sang Arjuna ngwangun tapa ring Indrakila ?.
...........................................................................................................................................................
5. Manut pikayunan alit-alité napi pikenoh carita Sang Arjuna polih pangrahan punika ring
kauripané ?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 7 Pituduh
Indayang salin punggelan carita puniki antuk aksara Bali !
Sang Arjuna Polih Panugrahan

Kacrita mangkin Niwatakawaca sayan dot manahnya nguugang suargané. Para punggawa
miwah para tanda mantrinya sami sakti tur misadia ngetohang urip, mélanin Niwatakawaca.
Akéh sampun genah-genahé ring suargan karusak olih Niwatakawaca. Sawiréh asapunika raris
Ida Sang Hyang Indra makarya naya singid marupa sabaya dagingnya Niwatakawaca pacang
kaicen upah. Pamuputnya naya punika mapikenoh becik santukan Niwatakawaca usan ngrusak
suargané. Nanging Niwatakawaca sampun uning dikapan para déwatané kayun lakar makekasihan
melah-melah sareng watek raksasané.
Genah nyuratang antuk aksara Bali
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................

100 Gancaran UDIANA SASTRA


Pidabdab 8 Ringkesan

Ringkesan

Itihasa wantah marupa rangkepan carita utawi satua, miwah épos sané nyatuayang indik
sejarah panglimbak kahanan para raja-raja saking kerajaan Hindu sadaweg aab jagaté sané nguni.
Daging satua Itihasa punika akéhan fantasi, sarat madaging piteket, roman, kewiraan sané ka-
sisipin taler antuk mitologi keagamaan mawastu medal sifat kekasan pinaka sastra sepiritual.
Daging Itihasa punika prasida kasorohang dados tigang soroh inggih punika :
Ramayana, Mahabharata, miwah purana, sakéwanten manut tradisi sané kasengguhang
Itihasa wéten kekalih inggih punika Ramayana miwah Mahabharata. Sané ngeranayang kitab
Purana nénten prasiada karanjingang manados Itihasa , santukan ring sajeroning Purana punika
akéh madaging sapariindik sané nénten prasiada medaging nilai sejarah.Yadiastun ring kitab
Purana punika taler madaging riwayat indik Pandawa miwah Korawa nanging kirang jangkep. Ka-
cawisang salanturnyané kitab Purana punika kamuat ring sajerining sargah mandiri ring klompok
Upawéda.

lsÇ(y£mæury*lmæ;jdßpripU(x.
LASCARYA NGAMPURAYANG LAMPAH JADMA PARIPURNA

UDIANA SASTRA Gancaran 101


BAB IX
WIDYATULA
Kompeténsi Dasar
3.9 Memahami dan menanggapi teks
babad, cerita pewayangan be-
raksara Bali dan berhuruf Latin
4.9 Menginterpretasi nilai - nilai
dalam babad

Indikator
3.9.1 Nlatarang teges Babad
3.9.2 Nyelehin daging Babad
3.9.3 Pikenoh Babad sajeroning
kauripan
3.9.4 Nlatarang daging carita
pawayangan
3.9.5 Nyelehin daging carita
pawayangan
3.9.6 Ngrereh pikenoh cerita
pewayangan sajeroning kauri-
pan
4.9.1 Mempresentasikan nilai-nilai
pendidikan yang tersirat dalam
teks cerita pewayangan
Palajahan 1 Babad
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Babad sampun kakawitin sawatara abad ka-16 . Yéning kekapikayunin masané mangkin
pinaka masa sané nglanturang masa sané nguni, sapatutnyané prasida karesepang lan kalimbakang
antuk mratyaksayang kawit sejarahnyané. Istilah Babad punika nglimbak ring makudang-kudang
daérah, mekadi : Jawa, Madura, Bali, lan Lombok. Ring paplajahan puniki jagi kabaosang indik
sané mawasta Babad. Pinaka pangwangun pangresep alit-alité indayang uratiang pitakéné ring sor
punik!
1. Sira sané naeninmirengang indik Babad?
2. Babad napi sané naenin kapireng?
3. Indik napi sané kabaos Babad?

Pidabdab 2 Ngwacén Babad

http://www.lookingattheleft.com/wp-content/uploads/2008/11/_mg_7257.jpg

Dalem Balingkang

Kacrita duk riin ring jagat Bali, madeg prabu utama maparab Sang Prabu Jaya Pangus. Pu-
rinida magenah ring Panarajon. Ida Sang Prabu wicaksana pisan ngénter jagat. Daweg punika
wénten jatma cina sareng oka istri asiki maparab Kang Cing Wi. Tetujoné rauh mriki pacang
madolan. Santukan jegég né Kang Cing Wi mawinan Ida Sang Prabu lulut asih. Raris bagawantan
ida matur paungu,”Inggih ratu sang prabu murdan jagat, titiang nglungsur ring angan i ratu sam-
punang marabi sareng Kang Cing Wi, santukan drestané driki ten matutang. Saking nguni nénten
matutang ngambil rabi cina. Élingang pisan indiké punika Ratu”. Ida Sang Prabu raris gelis
manyawis,”Inggih Ratu Bagawanta sané mautama, yan indik drestané jagi baosang, drestan jagat
Bali kabaos méweh pisan, ketah kabaos ngawinang kadat pamargi. Inggih, cutet mangkin Kang
Cing Wi ambil titiang anggén rabi “. Ida Bagawanta raris digelis nyawis. Yan Ratu purun murug
drestan jagat, janten bayané panggih Ratu, raris ida Bagawanta matilar saking puri.
Ida Sang Prabu akedik nénten ajerih, yadiastun kawastonin sapunika. Raris Ida nitah panjaké
maka sami makarya yadnya wiwaha. Gelising crita, ri sampuné ida wusan natab pawiwahan, tan
pasangkan wénten cihna sané kaon, tedun sabeh maduluran krébék kuug pamuput metu blabar
ageng raris nganyudang purinida, tur akéh panjaké ngemasin urip. Santukan puriné telas anyudang
blabar, raris ida nuju jagat Balingkang. Irika Ida nangun puri tur nabdabang panjak.

UDIANA SASTRA Widyatula 103


Krana sampun sué Ida nénten madué oka, raris Ida nangun kérti ring puncak Gunung Batur.
Irika wénten gua ageng tur becik pisan anggén genah mayoga. Kagiat pisan ida nyingak, sagét
wénten anak istri jegég, jeg pramangkin ical tetujon ida nangun yoga semadi. Ida Sang prabu
raris matakén” sapasira parab jeroné, dados wénten iriki?” Anaké istri punika digelis nyaurin.
Peséngan tiangé Dewi Danu, iriki sampun ring gunung Batur purin tiangé. Titiang meled taler
mangda uning ring jeroné. Sapasira ragané dados rauh mriki? Ida Sang Prabu raris ngéka daya.
Titiang madan Dalem Balingkang, Tetujon tiangé rauh mriki tuah malila cita . Mangdané jeroné
uning titiang kantun truna.
Gelising crita, sang kalih raris alaki rabi ring gunung Batur. Kasuén-suén raris Ida
ngamedalang putra, nanging marupa détia (raksasa) kaparabin Ida Sang Maya Danawa.................
.................................................................................................................

Pidabdab 3 Kerta Basa


Wacén tur resepang teks babad ring ajeng raris rereh wirasan krunané puniki !

No Kruna Wirasan kruna


1 madeg prabu
2 wicaksana ngénter jagat.
3 lulut asih
4 drestané
5 kawastonin
6 nétra
7 kageseng
8 ngawetuang

Pidabdab 4 Nyawis Pitakén


Sasampuné ngwacén babad ring ajeng, mangkin saurin pitakéné ring sor puniki!

1. Telatarang napi tetujon Kang Cing Wi daweg rauh ka Bali?


...........................................................................................................................................................
2. Napi mawinan Ida sang prabu mapikayun nangun yasa ?
...........................................................................................................................................................
3. Tlatarang sapunapi wiwilan ka kawéntenan barong landungé punika?.
...........................................................................................................................................................
4. Napi mawinan Ida Batari danu kabaos anak istri jalir?
...........................................................................................................................................................
5. Manut panampén alit-alité pikenoh napi sané kekapikolihang ring Babadé puniki?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5 Pangresep Indik Babad (historiografi)


5.1 Teges Babad
Yéning rerehang artos kruna “babad” punika, wantah mawit saking basa Jawa Kuna, saking

104 Widyatula UDIANA SASTRA


kruna “mbabad”, sané madué artos “ngabas” utawi “mabad”.Pakilitannyané sareng “babad”
pinaka sejarah, babad punika maartos kawitan / silsilah. Nanging yén rerehang pakilitannyané
pinaka karya sastra “babad” ngranjing silih sinunggil karya sastra sejarah. Sekadi : Babad Mengwi,
Babad Pasek, Babad Dewa Lampijeh, Babad Dalem, Babad Uwug Buleleng, Babad Arya, Babad
Brahmana Catur, Babad Badung, Babad Tambyak, Babad Dukuh Suladri, Babad Pandé miwah
sané lianan.
Para sarjana sané urati tur turéksa ring parindikan babad, ngicénin panampén lan pangertian
sekadi ring sor puniki : Manut 1. Danu Suprapta, babad madué artos inggih punika : salah
sinunggil wangun sastra sejarah mabasa Jawa Baru, sané parinamannyané makuéh, luiré nganutin
indik angga, indik geografi, indik pakébeh, utawi sané tiosan. 2. Suekmono, nlatarang indik babad
inggih punika wantah pinaka carita sejarah sané ketahnyané lebihan daging caritannyané ring
panlataran indik daging sejarahnyané yadiastun punika sané dados pola wantah pemargin sejarah
punika. Teeuw, mitegesang wantah babad punika pinaka teks-teks historik utawi genealogik yang
madaging unsur-unsur kesusastraan. Asapunika wénten makudang-kudang pangertian indik babad,
sakémaon, untengnyané wantah babad pinaka teks-teks histori sané kauparengganing antuk unsur-
unsur kesusastraan
5.2 Sifat Babad
Babad madué sipat: 1. Sakral magis ( kekramatang
), Religio - magis ( madué unsur kepercayaan ), 3.
Legendaris ( indik pakilitannyané sareng kawéntenan
daging jagaté ), 4. Mitologi ( madué pakilitan sareng
para dewata ), 5. Hagiografis ( madué unsur kaniskalan,
kasaktian, tan anut ring hukum alam ), 6 Simbolis (
madué unsur lambang-lambang , kruna sané mataksu
- bhisama , pusaka-pusaka ),7. Sugestif ( madué unsur
ramalan - tenung , suara sané gaib, unsur ipian ), 8.
Istana Sentris ( sinamian genah katuju ring puri ), 9
Fragmentraris ( nénten jangkep ), 10 Raja-kultus (
nyumbung betara lelangit ), 11. lokal ( madué sifat kedaerahan ), miwah anonym ( tan pa wastan
pengarang ).
5.3 Tetuek Babad
Babad wantah pinaka titik temu pantaraning sastra lan sejarah. Kawéntenan sekala ring
sajeroning babad sampun adung sareng kahuripan. Indik tetuek sakalannyané sampun taler nujuin
wirupa sané anyar. Antuké punika, babad punika boya ja pastika kasengguhang pinaka dokumen
sejarah, sakémaon taler kasengguhang pinaka teks sané kreatif, tur nganutin konvensi kabudayaan
Bali, narka lan minehang indik parindik sejarah lan boya sejarah ring sajeroning wangun dasar
kabudayaan Bali.
Pidabdab 6 Pituduh
A. Saurin pitakéné ring sor !

1. Sapunapi teges Babad manut Tééuw?


...........................................................................................................................................................
2. Idayang carca indik sifat Babad punika ?
...........................................................................................................................................................
3. Ring kahuripan Babad wénten ring pantaraning history lan story. Napi tatuek ipun ?
...........................................................................................................................................................

UDIANA SASTRA Widyatula 105


4. Unsur kaniskalan, lan kasaktian, tan manut ring hukum alam sifat Babadé punika
kawastanin?
...........................................................................................................................................................
5. Sapunapi penampén alit-alité ring kawéntenan indik Babad punika ?
...........................................................................................................................................................

B. Indayang surat piteket daging Babad Dalem Balingkang punika !

106 Widyatula UDIANA SASTRA


Palajahan 2 Carita Pawayangan
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Wayang marupa marupa karya sastra Bali purwa sané kalintang kasub pisan utaminyané
ring jagat Bali. Wayang kulit inggih punika kulit sané maukir marupa sekadi tokoh-tokoh utawi
pragina ring pawayangan tur rikala nonton sasolahan wayang puniki panonton prasida nyingak
lawat wayangé ring kelir. Carita wayang puniki akéh pisan pikenohnyané ring kauripan. dianing
sapunika indayang cawis pitakéné ring sor puniki !
1. Sira sané seneng nonton wayang?.
2. Indik napi sané kasenengin nonton ring wayangé punika?.
3. Sira manten pragina ring wayangé sané kauningin ?

Pidabdab 2.Ngwacén Téks Carita Wayangan


2.1 Teks Wayang (Punggelan)

https://panbelog.files.wordpress.com/2014/07/sutasoma.jpg?w=333&h=483
<s*st
u esomdedosÇr.u

<ewnÓn
) t
Ð t
u r
u nuæp
* r
u [
u od,pÉvy
u k×r&rtÂknÑ.hidpÉy\turp
* n
u girh
& d
i v`orkol,hnÓk
¡ ær-
rtustusr
iÑ .
i ekoÿcpÀd
i wwuepoli;prrtuwnÓ;siyd]dir,i nik\winh
* d
i \Þr
¡ g
u g
é tuæ
u \
i l
À enpÉy\)jk
u æ
u p
* v
É -u
jywikm
É .sonÓk
¡ nÀd
i s*pv
É j
u ywikm
É klin]
*Ó r
U wirr&pyudn
Ò /,rrøsëdÒenrm)

sæisnÐds
i ogrh\lun/,sÙrnÐd
¡ ,gj;ÿlnÉok×senkdiehomãek\Ìbh*gn
u .
* u dÙnh
& spnikyudeÒ n,s*-
jywikm
É rriesuæd,htßnd
i À en\u\æ
u s
i g
( Ù elok.nik\wins
* p
* r
u [
u odÿkline* Ó kos)knÉÿ& khën/.sonÓk
¡ -
nÀspunk
i s*pr
u [
u od\Þr
¡ g
u g
é t/wiab
( en,\enÓosuæp
* v
É k
u n
) c
i d
i r
Ê risb
Ð [
É lnÐ
Ô

k)br
) .
*

ssomæuenj\Ðe) pæoli;rtustusr
ø Ñ ,ø hørk
i s*pr
u [
u odwhu\turp
* n
u gipn
u k
i r&hd
i ÿv`orkol.hi-
dv`orkolennÓn
) r
)Â m
i pungipn
u k
i sonÓk
¡ enÂnn
)Ó d
ß g&pv
É h
u sÓn
i hids*st
u esom.tnÀse
u ws*pv
É p
u r
u [
u od-
lnãlwdÙrok×senÿrris/ÿ\Þr
¡ g
u g
é tÀsn
i Ó enpÉy\)jk
u æ
u s
* t
u esom.ekocpuæs
* t
u esomÿduekpunk
i ÿri-
kolmpikhënÂbb
Ñ h
* x
i k
iÒ r
Ð hyÙng
é t/.hnÓk
¡ w
Ð l
) snÀd
i en\k×ijgtÀsn
i Ó enÿkrusk/,hidmkhënñ)
rh*Á\ám\Ñsp
* r
u [
u odj\Ðp
) h
 ÿ( u pungitj
( u gtÀsn
i Ó enpÉsd
i r
Ò hyu. hspunk
i wnÓ;ka(mnuæ\
* k
Þ ×xy*bd
u c
Ò t
i ,Ó
ptUtd
( å ê*kq
^ ÿi mklrpnßei kolihp
* m(gn
i Z
i Ç

p*bd
u eÒ lok.

UDIANA SASTRA Widyatula 107


sekwnÓn
) ærÿtxÒmnÓË,i bhudxÒ,rojpute
É nÿennÓn
) t
ß t
U ÿ* khënuæs
* t
u esomhspunk
i ÿrri-
suægÌhnÐkr
u e
u k×tÉmpgutb
& É lwdÙrok×spZéÿkuæp
* r
u [
u oden.yude
Ò nÿyukr
i Ó m)s/.blwdÙsp
* r
u [
u o-
denlil;i ,hek;senkpa)m,* mkdiÿ:pÉve
u mgdÿlnæÉvÁ
u w\ákesdy*hnÓk
¡ æ
u d
* ]bhu.sonÓk
¡ nÀs-
punk
i s*pr
u [
u odekÉodrrism
ß t
(U ,i h\áensok×tán
¡ m
*u ohemru,pÉve
u nrÙ\tus/,bhuenrÙe\wu,smim\g)
muæZéÿtbjÉ,ga,emosl,ckÉ,cnÑËÿhsmuwÿ* tÉ]
i l
u ,tu\
( m)dl*gn
) \
i ldåld/.blwdÙhsÓn
i en-
hek;seng)s,% eponÑok/,tru,t)gluæennmæ)kk
&É r
u eu k×tÉsmigs
) t
% nægnÓl
¡ n/ . s*st
u esomsenk
hirh
& nÓk
¡ æ
u s
* c
u t
i p
É n
i ksorqi\Éhh
u n
i æyudeÒ nr&kr
u ek×tÉ.

kri\Ð)suæk&:tuZé¡*ÿm)k(
eholi;:hik)tUt/]ukÉt.

Pidabdab 3 Kerta Basa


Indayang rereh wirasan krunané puniki!

No Kruna Wirasan kruna

1 hidpÉy\tur*pungi

2 hid\Þ¡rugégtuuæi\Àlen

3 pÉvujywikÉmklinÓ*]Urwir

4 pÉvuyk×r&rtÂknÑ.

5 ,\enÓosuæ*pÉvuk)nicid

Pidabdab 4 Nyawis Pitakén


Saurin pitakéné ring sor puniki !

1. Napiké sané ngawinang Sang Purusada ngrereh para ratu satus ?


...........................................................................................................................................................
2. Napi ngawinang Sang Purusada ngaturang caru ring Bhatara Kala ?
...........................................................................................................................................................
3. Sapunapi kahanan Atman Sang Jaya Wikrama sasampuné séda ring ranangga?
...........................................................................................................................................................
4. Napi mawinan Sang Sutasoma makayun nyerahang angga ring Sang Purusada?
...........................................................................................................................................................
5. Napiké sané ngawinang Bhatara Kala makayun maguru ring Sang Sutasoma?
...........................................................................................................................................................

108 Widyatula UDIANA SASTRA


Pidabdab 5 Pangresep Carita Pawayangan
5.1 Teges Wayang
Wayang kulit mawit saking kruna walulang miwah inukir. Walulang inggih punika kulit sané
sampun kapisahang saking walungnyané. Inukir inggih punika mateges maukir. Dadosnyané
wayang kulit inggih punika kulit sané maukir marupa sekadi tokoh-tokoh utawi pragina ring
pawayangan tur rikala nonton sasolahan puniki prasida kacingak lawatnyane ring kelir. Wayang
punika kalintang populer pisan ring kauripan masyarakatengawit saking nguni ngantos mangkin,
utaminnyané ring jagat Jawi miwah ring Bali.
Sasolahan wayang ring Jawi sané katonton watah wayang ipuné punika mawinan panontoné
wénten ring ungkur keliré. Matiosan pisan sekadi ring Bali, sasolahan wayang punika katonpon
lawat ipuné, punika mawinan panontoné wénten ring arepan keliré.
Carita sané kasatuang ring sasolahan wayang inggih punika carita sané mawit saking carita
Maha Bharatha, Ramayana. Wénten taler wayang sané nyaritayang indik satuan panji miwah
sané lianan.Soroh wayangé punika sekadi: wayang golék, wayang bébér lan sané lianan. Wayang
inggih punika seni tradisional Indonesia sané nglimbak ring Pulau Jawa lan Bali
5.2 Soroh Wayang
Wénten makudang-kudang soroh wayang
minakadi wayang kulit, wayang golék, wayang tengul
Bojonegoro, wayang krucil, wayang purwa, wayang
bébér, wayang orang, wayang gedog, wayang sasak,
wayang calonarang, wayang wahyu, wayang ménak,
wayang klitik, wayang suluh, wayang papak, wayang
madya, wayang parwa, wayang sadat, miwah wayang
kancil.
https://wayang.files.wordpress.com/2010/07/12a-65-wayang-kulit.jpg
5.3 Kawigunan wayang
• Fungsi Réligius : dumun masyarakat ngamedalang wayang kaanggen sarana upakara upaca-
ra minakadi wayang lemah, wayang sapu leger, lan sane lianan.
• Fungsi Pendidikan :wayang olih masyarakat taler kaanggen media pendidikan, inggih puni-
ka kaanggen ngametuang nilai-nilai luhur budaya. Akeh nilai-nilai kabudayaan sane kamuat
ring pamentasan wayang punika minakadi tutur-tutur sané becik.
• Fungsi penerangan miwah kritik sosial: Ring sesolahan wayang punika, masyarakat prasida
kaicen panerangan-panerangan sane mapaiketan antuk informasi-informasi sane munggah
ring wewidangan masyarakat punika.
• Fungsi Hiburan: Lianan ring fungsi-fungsi sane sampun katelatarang, wenten malih fungsi
sane mautama ring sesolahan wayang inggih punika kaanggen hiburan kemanten nenten
madaging kesakralan.
5.4 Imba Ték Wayang

BHARATA YUDHA

SAWUR IRA TAN APANJANG 2X, SINGGIH SABDA MUNIWARA, HULUN, ATEKI
KATALIAN DENING BAKTI LAWAN ASIH I

UDIANA SASTRA Widyatula 109


TWALEN : NAH RATU-RATU PIDAGING MAMITANG LUGRA TITIANG PAREKANE
TUA, SADURUNG TITIANG MATUR AKSI SEMBAH PANGEBAKTIN TIT-
IANG MANGDANE NENTEN KENI SUSUD UPEDRAWA
(NYEMBAH)
KRESNA : MULIH SEMBAH TA RI HYANG HYANG SINEMBAH
TWALEN : INGGIH RING PABAN TITIANG LINGGIHANG TITIANG PASWECAN I
RATU, NAPI MAHAWINAN MEDAL SEKADI SEMENG DURUSANG I RATU
MAWECANA.
ARJUNA : RI WAWU MANGKANA SATURAN CARAKA TWALEN, SIRA DANAN JAYA
UMOJAR CAYE...DOH.
SINGGIH KAKA NATA KESAWA KSAMA AKNA RANTEN INGANIKA WANI
UMATURA.
MERDAH : ARAH..AH..AH RATU SUGRA TITIANG NGOJAH ATUR IDA I ARI, INGGIH
NAWEGANG TITIANG BELI, PURUN TITIANG MATUR RING ANGGAN
BELI.
ARJUNA : APAN TAN MELAMA PERANG ADBUTA, PAPARENG IRA PANDAWA LA-
WAN SATUS KORAWA
MERDAH : RIANTUKAN NENTEN JE SUWE PACANG MELETUS, KAKAWITIN
PERANG BRATA YUDANE BELI..
KRESNA : UDUH YAYI AYUA TA KITA WALANG ATI, KAKANTA BIPRAYA METALANG
PATI RI KITA
TWALEN : NAH ADI SANG ARJUNA, DA ADI SANGSAYA, BELI SATATA LAKAR MA-
BELA KAPINING ADI
ARJUNA : “MENANGIS” MESEM
“TANDAK” KANGKAYA NAGIS KASIH ASIH BUJANGGA ANOM KAMAL-
INGAN, GENTA ILANG MUANG PUSTAKA
TWALEN : MEH JEG MEGUYANG...IDA SANG ARJUNA, DAH..
MERDAH : SING NYIDANG IDA NGAMEDALANG ATUR, JEG ENGGALAN TOYAN
PENGAKSIAN IDANE MEDAL
KRESNA : UDUH YAYI DADIA KITA MENANGIS, APA MATEMAHAN SUKSEKEL RI
ATI ENAK WARAH AKNA LAWAN NATA KESAWA
TUALEN : NAH ADI, TO NGUDIANG ADI JEG NGELING, APA ADA SEBETANG ADI
LAUTANG MATUR KEN BELI
ARJUNA : SINGGIH KAKA...APA PWARAN NIRA DANAN JAYA MAURIP
MERDAH : BELI SANG PRABU KRESNA, NAPI GUNAN TITIANGE MAURIP??
ARJUNA : APAN ANENG KORAWA SIRA KAKIANG MAHA RSI BISMA MAKA SENA-
PATI
MERDAH : RIANTUKAN RAHINANE MANGKIN IDA MAHA RSI BISMA MAKA SENA-
PATI

110 Widyatula UDIANA SASTRA


ARJUNA : YA KA MATEMAHAN SIRA DANANJAYA TAN SIDA MANGKAT ANENG
RANANG GANA
MERDAH : NIKA MAWINAN TITIANG NENTEN MRASIDAYANG JAGA NYEDAYANG
KAKIANG TITIANG
KRESNA : UDUH YAYI MANGKE KAKANTA MAWEH KITA TUTUR
(TEMBANG)
TWALEN : LAWE-LAWE NUNG WIWEKA YAN AYU, NAH ADI JANI BELI LAKAR
NGORAHIN
KRESNA : “SWA DARMA ATI JAWITYAM NAWIKAM ITUM MAHA RSI, DARMA YADI
UJAR SRI YA WIYAH, INGANIKA APERANG NORA TA WANEH, ANGILAN-
GAKEN A DARMA, ASUBHAKARMA
TWALEN : ADI MAPERANGE NE, SING JE NYEDAANG KAKIANG UTAWI DANG
GURU, SUJATINE ANE SIATIN ADI KEMOMOAN.
RIWAWU MANGKANA KARENGE DE SIRA DANAN JAYA
ARJUNA : SINGGIH YAN MANGKANA WUS RUMESEP RI ATI MANGKE SIRA DA-
NANJAYA, MANGKAT

Pidabdab 6 Pituduh
Disampuné wusan ngwacén kaweruhan indik pawayangan durus saurin pitakéné ring sor !

1. Tlatarang napi teges wayang punika ?


...........................................................................................................................................................
2. Manut penampén alit-alité napi pikenoh wayang punika ring masyarakat Bali?
...........................................................................................................................................................
3. Sarana napi sané patut kasiagayang yening jagi ngwayang ?
...........................................................................................................................................................
4. Basa napi manten sané keanggé rikala dalangé nyolahang wayang?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 7 Tugas
Indayang ngrreh imba Babad asiki raris suratang sinopsisipun !

UDIANA SASTRA Widyatula 111


Pidabdab 8 Ringkesan

Ringkesan

Kruna “babad” punika, wantah mawit saking basa Jawa Kuna, saking kruna “mbabad”, sané
madué artos “ngabas” utawi “mabad”. Kruna “mabad”, pinaka kruna kria maartos ngaryanin na-
pi-napi saking ngawit ngantos kapungkur. Yéning pakilitannyané sareng “babad” pinaka sejarah,
babad punika maartos kawitan / silsilah. Nanging yén rerehang pakilitannyané pinaka karya sastra
“babad” ngranjing silih sinunggil karya sastra sejarah. Conto-conto babad minakadinnyané : Babad
Mengwi, Babad Pasek, msl.
Wayang kulit mawit saking kruna walulang lan inukir. Walulang inggih punika kulit sane
sampun kapisahang saking walungnyane. Inukir inggih punika mateges maukir. Dadosnyane
wayang kulit inggih punika kulit sane maukir tur kacingak lawatnyane ling kelir.

kdiptpnuæpuehl£á%msikihnÞ)bu(hik*durtßk.
KADI PATAPAN SAPUHE LANGGENG MASIKIAN LEBUR IKANG
DURATMAKA

112 Widyatula UDIANA SASTRA


BAB X
PARIBASA
Kompeténsi Dasar
3.10 Memahami dan mengimplemen-
tasikan penggunaan paribasa
Bali (Sloka, Sesapan, Sipta, dan
Sesemon) dalam berkomunikasi
secara lisan dan tulis
4.10 Memproduksi percakapan sing-
kat dengan menggunakan Parib-
asa

Indikator
3.10.1 Nlatarang teges sloka utawi
sesapan.
3.10.2 Ngrereh imba sloka utawi ses-
apan
3.10.3 Ngwigunayang sloka utawi
sesapan sajeroning lengkara
3.10.4 Nlatarang teges sipta utawi
sesemon .
3.10.5 Ngrereh imba sipta utawi ses-
emon
4.10.1 Ngwigunayang sipta utawi
sesemon sajeroning lengkara
Palajahan 1 Sloka miwah Sesapan
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Paribasa ketahnyané kaanggén panglengut basa rikalaning mabebaosan miwah
mareriptayan, santukan paribasa punika madaging indik panglilacita manah, bebanyolan utawi
bebaudan sesimbing, pangumpami kehanan jadma ring pakraman msl. Ring palajahan puniki alit-
alité pacang mikolihang kaweruhan indik sloka miwah sesapan. duaning sapunika saurin pitakéné
puniki !
1. Sira sané sampun uning ring sloka miwah sesapan?.
2. Ring dija biasané sloka miwah sesapan punika kaanggén?.
3. Sira uning imba sloka utawi sesapan punika ?

Pidabdab 2 ngwacén teks:

Nyoréang ring Kerta

Sore puniki sayongé sampun nedunang.Nong-


cretanné mamunyi saling tanggurin nyiriang guminé
sampun sanja, gulemé sayan nebelang sagét teka ujané
bales, angin nalinus kadilurin kedép- kedép miwah
krébék kuug.jejeh pesan Ayu raka nyingakin kayuné
séndéh kaduur umahé ampehang angin. Sedeng iteh
mabalih ujané baler sambilang nekep kuping yening
petiré majedar, sagét niang ayu memargi kebanjahe
ngebtungang arit teken tiuk ke natahé sambilanga
ngraos “ kaki-kaki bentuyung tiang cucun kakiné
“ keto raos niang Ayuné mawantiwanti. Ayu raka www.pejeng.desa.id
matakén “ Dados praboté sami entungang kenatahé, misi maosang cucun kaki Bentuyung, sira
nika niang ?”. “ Nah Kené to yu yén ada ujan balesmula kéné patut ngentungang prabot tur mas-
esapan cara niang ibusan apanga iraga rahayu, yén nuju tumpek bubuh di manteninkekayonané
masih misi sesapan” “ Punapi sesapané niang “ kenten ayu raka matakén. Niang ayu raris nyaurin
“ susud ngantebang bantené, punyan kayuné colékin bubuh lantas masesapan : dadong-dadong I
kaki dija ? ikaki anak gelem. gelem apa? gelem nged….nged…..nged. buin selai lemeng ga-
lungan mabuahnyen apang nged. Ayu Raka bengong mirengang sawireh tumbén ia mirengang
sesapan buka kéto.
guminé sayang metengang, ujané ngangsan malesang, cicinge ané putih tua menék tuun di
batarané , batisné daki, kenyel Ayu Raka ngulahin latas buin niang ayu nyemak sampat ngulah
cicingé “ cai tuara dadi ulahin buka slokané nundunin macan medem, alih-alih iba pedih icané
“ lantas cicingé pantega aji sampat. Cicingé putih mankaingan lantas malaib ka baléné dangin.
sagét magerung ada vespa ajin Ayu rakané teka ujanan, Niang Ayu matakén “ dadi mara teka ?”
Aji ayu Raka nyauring “ kéné suba kéwehé ngalih gai. buka slokané ngalih balang ngaba alutan
, buina rejekiné ane alin, buka slokané nutul damuh tengaina “ Niang Ayu gelis nyaurin nah
kangguang da terus makaengan dogen . ane penting gegaene rahayu tur iraga seger. yadian abedik
apanga masari. Ayu raka meras bingung merengang raos niangé sareng ajiné ……………………
…………………………………………………………………………
Asih 2014

114 Paribasa UDIANA SASTRA


Pidabdab 3 Kerta Basa
Disampuné alit-alité ngwacén punggelan wacanané punika raris rereh wirasan krunané puniki !

No Paribasa Artinipun
1 kaki-kaki bentuyung tiang cucun kakiné
2 buka slokané nundunin macan medem
3 buka slokané nundunin macan medem
4 buka slokané nutul damuh tengaina “

Pidabdab 4. nyawis pitakén


Indayang cawis pitakéné ring sor puniki !

1. Tlatarang indik napi sané kabaosang ring wacanané punika?


...........................................................................................................................................................
2. Napi mawinan sesapan taler kabaos doa ?
...........................................................................................................................................................
3. Sira pesengan praginané sané marembuk irika ?
...........................................................................................................................................................
4. api mawinan ajin Ayu rakané nyesel raga ?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5 Pangresep Indik Indik Sloka miwah Sesapan


5.1 Sloka
Sloka yening ring Bahasa Indonesia pateh sekadi “Bidal”. Sloka puniki masaih ring sesonggan,
kantun ilid artinipun. Kewanten binanipun, sloka puniki ngangge lengkara; Buka slokane,.......,
Buka slokane gumine,......., Kadi slokan jagate,........, upami :
• Buka slokane, adeng buin sepita, suksmanipun : kaucapang ring anake sane kalintang pla-
pan (tangar) ngraos lan melaksana.
• Buka slokan gumine, nundunin macan turu, suksmanipun : sakadi anake sane nantangin
musuh sané sampun nengil.
• Skadi slokan jagate, sukeh anake ngebatang banjar, suksmanipun : wiakti sukeh pisan anake
dados klian jaga ngladenin anak akeh (rakyat).
5.2 Sesapan (Doa)
Sesapan tegesnyane nyapatin, sane matetujon nglungsur karahajengan, mangda nenten keni
bencana. Kawentenan Sesapan manut tetujonnyane, minakadi
1. Sesapan ngebah taru :
Ratu Betara Sangkara, titiang nglungsur taru druene, mangda titiang nenten tulah.
2. Sesapan suara kedis caak :
Kakasang ngengsut di ambune.

UDIANA SASTRA Paribasa 115


3. Sesapan rare :
Ratu Paduka Betara Brahma, icenin raren titiange pasikepan mangda ipun setata rahayu.

Pidabdab 6 Pituduh!
A. Napi artin slokane ring sor!
1. Buka slokane, apa ane kapula, keto ane kapupu, suksmanipun …
2. Buka sloka, bani mabak jepun, eda takut kena getahne, suksmanipun
3. “Ratu Betara Bayu sampunang nglintang iriki, santukan titiang akeh madue anak
alit.” puniki sesapan yening
4. “Ratu Sang Hyang Rare Angon, ingon-ingon I Ratu adol titiang nglungsur karaha-
jengan.” puniki sesapan yening …

Pidabdab 7 Pituduh
Indayang nyuran bebaosan asiki antuk tema Pesta Kesenian Bali {PKB}

Pidabdab 8 Ringkesan

Ringkesan

Sloka puniki masaih ring sesonggan, Kewanten binanipun, sloka puniki ngangge lengkara;
Buka slokane,......., Buka slokane gumine
Sesapan tegesnyane nyapatin, sane matetujon nglungsur karahajengan, mangda nenten keni
bencana.

vkÓÓisiniwir&skzÇn&huripæ£Þ)bu(mln&h£á.
BAKTI SINIWI RING SEKANCANING URIP
PANGLEBU MALANING ANGGA

116 Paribasa UDIANA SASTRA


UDIANA SASTRA Paribasa 117
PAMUPUT

Basa Bali pinaka sinalih tunggil kebudayaan sané adiluhung sané


katamiang olih para leluhure, selanturipun swadharman para yoanané mangda
nglestariang, ngwerdiang tur nglimbakang ring kauripané. Pamargi puniki patut
polih uratian saking para panglingsiré ring kulawarga, ring pakraman, miwah
saking para guru ring sekolah. Sareng sami patut mautsaha bilih-bilih para
sisya ring sekolah mangda setata nincapang kaweruhan miwah kawagedan
mangda prasida nglimbakang ajah-ajah gumanti para yoana utawi para sisia
oneng mlajahin basa, aksara lan sastra Baliné.
Buku puniki nartayang kapertama indik kawagedan mababaosan Kaping
kalih ngwigunayang basa Bali. Kaping tiga tata basa Bali. Kaping pat indik
anggah-ungguhing basa Bali. Kaping lima indik gatra Bali. Kaping nemnem
kasusastraan. Kaping pitu sesuluh sajeroning puisi. Kaping kutus nartayang
indik gancaran, Kaping sia indik widya tula, Kaping untat indik paribasa.
Malarapan Bukul Basa Bali Puniki kaptiang prasida mapakeling ring para
sisia mangda peplajahan basa Bali setata katincapang gumanti basa Baliné
setata nglimbak ring pagubugan para janane. Yan sampun basa, aksara lan
sastra Bali setata kaplajahin, kawigunayang janten basa Baliné pacang setata
ajeg.

118
DAFTAR PUSTAKA

Anom, I Gst Kt, dkk. 2008. Kamus Bali-Indonésia Beraksara Latin Dan Bali.
Denpasar: Dinas Kebudayaa Kota Denpasar.

Asa, I Made. 1985. Paplajahan Sor Singgih Basa Bali Jilid I dan II.

Astra, I G. (1981). Sekilas tentang Perkembangan Aksara Bali dalam Prasasti.


Fakultas Sastra Iniversitas Udayana Denpasar (in press).

Bagus, I Gst Ngr. 1980. “Aksara Dalam Kebudayaan Bali Suatu Kajian Antropo-
logi”. Orasi Ilmiah. Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana

1983. Proses Pengolahan Daun Lontar Sebagai Bahan Baku Penu-


lisan Aksara Bali. Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana.

Bagus Setiawan, A.A. 2001. Buku Panduan Pelestarian Lontar. Denpasar: Di-
nas Kebudayaan Provinsi Bali.

2002. Skriftorium Naskah Tradisional Désa Sibang Kaja. Denpasar :


Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.

2014. Sekar Mahanten. Denpasar: Dwijaya Mandiri.

Budha Gautama. 1983. Pralambang Basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.

2005. Tata Sukerta Basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.

2007. Kasusastraan Bali Cakepan Panuntun Mlajahin Kasusastraan


Bali. Surabaya: Paramita.

2007. Panuntun Pelajaran Gending Bali. Denpasar: Kayu Mas.

2008. Pedoman uger-uger pasang aksara latin basa Bali dan pasang
aksara Bali basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.

Bühler, G. (1962). Indian paleography. -. [Calcutta]: Indian Studies, Past & Pre-

119
sent; distributors: Firma K. L. Mukhopadhyaya.

Casparis, J. G. (1975). Indonesian palaeography: A history of writing in Indone-


sia from the beginnings to c. A.D. 1500. Leiden: Brill.

Damais, L. (1995). Tulisan-Tulisan Asal India di Indonesia dan Asia Tenggara


Daratan. In L. Damais, Epigrafi dan Sejarah Indonesia: pilihan ka-
rangan Louis-Charles Damais (pp. 3-22). Jakarta: EFEO.

Djiré, I Wayan & I Wayan Roema. 2000. Kumpulan Gending-Gending Bali Jilid
I & II. Denpasar: Cempaka.

Dwipayana, Ade Bayu. 2011. “Kemampuan Mengarang pupuh Maskumambang


dalam media rontal oleh siswa kelas X Sma Négeri 5 Denpasar”.
Denpasar: Fak. Pendidikan Bahasa dan Seni IKIP. PGRI Bali.

Gdé Raka, A.A. dkk. 1977. Panca Werdi Jilid I dan II. Denpasar : Yayasan
Sabha Sastra Bali.

Ginarsa, Ketut. 1980. Sepintas tentang Sejarah Aksara Bali. Singaraja: Balai
Penélitian Bahasa Cabang I.

.1985. Paribasa Bali. Denpasar: Kayu Mas.

Griffiths, A. (2014). Written traces of the Buddhist past: Mantras and Dhāraṇīs
in Indonesian inscriptions . Bulletin of the School of Oriental and
African Studies, 77, pp 137-194.

J. Kersten S V D. 1984. Bahasa Bali. Ende Floréa: Nusa Indah.

Kaler, I Nyoman. Krakah Modré II. Denpasar: Percetakan dan Toko Buku Ria.

Ki Dusun. 2001. Majugjag. Denpasar: Yayasan Sabha Sastra Bali.

Mardiwarsito. 1986. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Ende Florés: Nusa Indah.

Medera, I Nengah dkk. 2003. Imba Mabebaosan Nganggé Basa Bali. Denpa-
sar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.

120
. 2005. Kasusastraan Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi
Bali

Nala, I Gst Ngurah. 2006. Aksara Bali Dalam Usada. Denpasar: Upada Sastra.

Nala Antara, I Gde. dkk . 2006. Tata Basa Bali Anyar. Denpasar: Dinas Kebua-
dayaan Provinsi Bali.

Pasek, I Made. 1999. Carita Tantri. Denpasar: Yayasan Dharma Sastra.

Peréksi, I Made. 1995. Satua Pan Balang Tamak. Denpasar: Cempaka 2

Putra, I Nyoman Darma, I.Gd. Gita Purnama & A.A. Ngr. Oka Wiranata. 2013.
Dénpasar lan Don Pasar). Denpasar: Dinas Kebudayaan Kota Den-
pasar.

Rémen, I Ketut . 1982. Penuntun Mempelajari Sekar Alit.

Sadha, I Wayan. 2008. Leak Pemoroan. Denpasar: Balai Bahasa Denpasar.

Sanggra , Made. 2001. Canang Sari. Gianyar: Sanggar Teba Wutu.

dkk. 2007. Canang Sari. Gianyar: Sanggar Teba Wutu.

Shadeg. 1977. A Basic Balinése Vocabulary. Denpasar: Dharma Bhakti.

Serégeg, I Wayan. 2003. Wyakarana Kawi. Grokgak Buleleng.

Simpen, I Wayan. 1983. Babad Mengwi. Disesuaikan Dengan Ejaan EYD Oleh
I Wayan Karji. Denpasar: Fak Sastra Univ Udayana.

Simpen, I Wayan. 1979. Pasang Aksara Bali. Denpasar: Dinas Pengajaran Da-
erah Tingkat 1 Bali

Suasta, Ida Bagus. 2002. Bahasa Aksara Bali dalam Agama Hindu. Denpasar:
Fak. Sastra.

2004. Membaca Aksara Bali Dalam Perkembangan Pasang Aksara


Bali. Denpasar: Fak. Sastra Univ Udayana.

121
Suastika, I Made. 1997. Calon Arang dalam Tradisi Bali. Yogjakarta: Duta Wa-
cana University Préss.

Subandia, I Made dkk. 2009. Panduan Penulisan Aksara Bali dan Aksara Latin
Denpasar: Balai Bahasa.

Sudarma, I.B. Komang. 2016. “Perkembangan Aksara Bali: dari zaman Bali
Kuna hingga Era Digital”. Makalah dalam Seminar Parum Param
Tarka Tarpaning Saji, ISI Denpasar.

Sukrata, Ketut. 1981. Tunjung Mekar Bacaan Huruf Bali Untuk Sekolah-Seko-
lah Lanjutan. Denpasar: Mabhakti.

Sura, I Gde & Ida Bagus Sindhu. 1972. Tata Bahasa Kawi. Denpasar : PGA
Hindu Négeri Denpasar.

______________. 2014. Tata Titi Mabaos Bali. Denpasar: Pelawa Sari.

Tarigan, H.G. 1984. Prinsip-prinsip Dasar Sastra. Bandung: Angkasa..

Tim Penyusun. 1976. Panca Werdi. Denpasar : Yayasan Saba Sastra Bali

Tim Penyusun. 2002. Pedoman Pasang Aksara Bali. Denpasar : Dinas Kebu-
dayaan Propinsi Bali.

Tinggen, I Nengah. 1973. Ejaan Bahasa Daerah Bali Yang Disempurnakan


(Huruf Latin). Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.

1984. Tata Basa Bali Ringkes. Singaraja : Toko Buku Indra Jaya.

1984. Pedoman Perubahan Ejaan Bahasa Bali Dengan Huruf Latin


dan Huruf Bali. Singaraja: Rhika Déwata.

1986. Sor Singgih Basa Bali. Singaraja: Rhika Déwata.

1988. Anéka Rupa Paribasa Bali. Singaraja: Rhika.

1993. Tata Basa Bali Wrédi (Sintaksis Basa Bali). Singaraja: Toko
Buku Indra Jaya.

122
1993. Celah-Celah Kunci Pasang Aksara Bali. Bubunan: Indra Jaya.

2001. Kosa Basa Sor Singgih Basa Bali. Bubunan: Indra Jaya.

2004. Petunjuk Lomba Cara Menulis Halus Dengan Aksara Bali.


Bubunan: Indra Jaya.

2005. Cecimpedan Lan Beladbadan. Bubunan: Singaraja.

2005. Kamus Bali Modéren Eka Wakya. Bubunan: Singaraja.

Zoetmulder, PJ. 1982. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Jakarta: Gramedia

Yasa, Putu Eka Guna. 2012. “Dinamika Ejaan Aksara Bali dan Penggunaan
Bentuk-Bentuk Bersaing”. (Skripsi Sarjana). Denpasar: Fakultas
Sastra Universitas Udayana.

Yasa, Putu Eka Guna dan Nissa Puspitaning Adni. 2015. Aspek Linguistik Dan
Mistik Dalam Rajah Dasa Bayu ; Kearifan Budaya Bendawi Penutur
Austronésia Di Bali (Makalah). Denpasar: Program Magister Lingui-
stik, Program Pascasarjana, Universitas Udayana.

123
GLOSARIUM

Agem – ageman : tetikésan utawi uger-uger ring sajeroning paplaja-


han, sakadi: puisi, pidarta, lelampahan, miwah sané
siosan.
Aksara : pralambang suara.

Aksara modré : inggih punika aksara kadiatmikan, minakadi: japa,


mantra, prélambang (simbol) ring sajeroning upaka-
ra keagamaan, doa-doa lan ilmu gaib.

Alur carita/ plot : pula pali pamargin carita saking pangawit carita ny-
antos wénten wicara-wicara utawi konflik, sané ka-
jangkepin antuk panguntat carita.

Cerpén : karya sastra sané marupa wangun gancaran (prosa),


sané pamargin caritannyané cutet sané nyaritayang
indik kawéntënan kahuripan i manusa ring jagaté
puniki antuk pamargin carita sané madaging wica-
ra-wicara utawi konplik utawi insiden sané kajang-
kepin ring sajeroning pangawit carita nyantos ring
kapanguntat carita.

Folkloré : istilah bahasa inggris pateh sakadi pangertian satua.

Geguritan : karya sastra sané kawagun antuk pupuh, sané kaiket


olih pada lingsa.

Insiden : wicara-wicara sané mabuat (sané marupa konplik),


ring pamargin karya sastra sané kacaritayang olih
sang kawi ring jeroning karya sastrannyané.

Kolofon : catetan-catetan kapengarangan sané kasurat ring


pamuput, sané kaunggahang ring panguntat sesura-

124
tan ental.

Kropak : genah marupa kotak kayu anggén nyimpen ental


sané sampun puput.

Kruna tiron : inggih punika kruna sané sampun polih wewehan


(afiksasi). Kruna tiron yéning selehin mawit saking
kruna tiru miwah pangiring [- an], dadosnyané kruna
tiron punika tiruan saking kruna lingga.

Latar utawi setting : genah utawi galah pamargin éédan carita sané kaca-
ritayang ring sajeroning karya sastra.

Lengkara : inggih punika kawangun antuk kalih kruna utawi lin-


tangan sané madué ririgan sané pasti tur madué
arti.

Lontar : daun saking punyan ental / rontal sané sampun ka-


proses antuk reramon , sané dados anggén nyurat
aksara bali.

Murda : judul.
Ngatumbah. : wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk
wangun aksara sané pinih alit tur bunder-bunder.

Nyastra : tradisi ngwacén lan mligbagang sastra ring sajero-


ning genah pasantian, mabebasan, miwah lomba.

Panganggé aksara : busananing aksara, kaanggé négepang aksara lege-


na mangda prasida kawacén sajangkepnyané.

Pangrupak : piranti nyurat ental sané marupa lemat utawi pangu-


tik sané landep, tur kaanggé mabading ri kala nyurat-
nyané

Pasang aksara : uger-uger nyurat aksara bali.


Pasang pageh : sesuratan aksara sané mula wantah asapunika, nén-

125
ten dados kaobah.

Pelik : tiing alit sané panjangnyané kirang langkung 4,5 cm,


sané kabolongin, tur kanggén nyaketin lontar mang-
da nénten goyah ri kala nyurat.

Pidarta : sahanan daging pikayunan sané mabuat pacang


kawedar tur katlatarang mantuka ring ajeng anak ti-
osan.

Satua : carita sané nglimbak ring pakraman, sané


kasatuayang antuk tradisi oral utawi tradisi nyatua.
Sor singgih basa : anggah ungguhing basa Bali utawi tingkatan berba-
hasa bali, nganutin genah lan sapa sira sané pacang
nyarengin mabebaosan.

Takepan : bilah kayu utawi tiing sané akéhnyané kalih, sané


kanggén nyangkepin ental sané sampun puput
mangda becik macakep.

Tebek nguda : sesuratan aksara Bali ring don ental, sané deréng
nuek utawi kirang becik.

Tebek wayah : aksara Bali sané masurat ring ental antuk wangun
aksarannyané sampun nuek, nguub miwah sampun
becik.

Tokoh carita : manusa utawi i beburon sané pinaka pragina (tokoh)


sané kacaritayang ring sajeroning karya sastra olih
sang kawi
Usada : daging lontar indik pangweruhan matetamban (ilmu
kedokteran tradisional).

Wariga : waging lontar indik pangaweruhan palelintangan


(astronomi) pinaka dasar nguruh déwasa hayu.

126

You might also like