Professional Documents
Culture Documents
Bahasa Bali Kelas XII-3
Bahasa Bali Kelas XII-3
᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟
Udiana Sastra
untuk
SMA/SMK Kelas XII
Tim Penyusun
Buku Pelajaran Bahasa Bali
᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟
Udiana Sastra
SMA/SMK Kelas XII
Pembina:
TIA Kusuma Wardhani, S.H., M.M.
Dr. Made Alit Mariana, M.Pd.
Tim Penyusun/Editor:
Dr. Wayan Suardiana.
Dr. I Nyoman Suwija, M.Hum.
Ketut Ardana, M.Pd.
Gst Ngr Yoga, S.Kom.
Ni Wayan Sariani, S.Pd., M.Hum.
Nyoman Suka Ardiyasa, S.Pd.B, M.Pd., M.Fil.H.
I Gede Nala Antara, M.Hum.
Wayan Mudiarni, S.Pd, M.M.
Gst Ngr Agung Artini, S.Pd.
I Gede Gita Purnama Arsa Putra, S.S., M.Hum.
Raka Prama Putra
Ketut Irma Parwati, S.E., M.Pd.
Ayu Putri Suryaningrat, S.S., M.Hum.
Ida Bagus Surya Matra, S.S., M.Pd.
Wahyu Wirayuda, S.S.
i
PANGAKSAMA
Om Swastyastu.
Malarapan pasuécan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku pakét
Palajahan Bahasa Bali Siswa Kelas XII Sekolah Menengah Atas lan Kejuruan
puniki prasida kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyiagayang materi
ajah sané manut ring aab jagaté taler anut ring wewidangan kakuub palajahan
basa lan sastra Bali. Buku puniki pinaka dasar kaweruhan lan
kawagedan, kanggén nglimbakang paplajahan basa lan sastra Bali ring
sekolah menéngah wekasan.
Ring buku puniki, para guru miwah siswa SMA/SMK Kelas XII
sané jagi malajah, pacang ngamolihang tuntunan sané becik gumanti
tetujon mlajahin basa lan sastra Baliné prasida kamolihang. Yadiastun
kantun kirang, buku puniki sampun kasurat madasar teori ilmu basa lan
sastra Bali saha kajangkepin soal-soal pinaka lembar karya siswa
(LKS), saha kajangkepin piteket tuntunan karakter wangsa.
Titiang patut ngangkenin mungguing daging buku puniki kantun
akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget titiang mapinunas mangda
lédang para guru lan sang maraga sujana ring widang basa lan sastra Bali,
ngicénin paweweh gumanti bénjangan prasida paripurna.
Tim Penyusun
ii
DAGING CAKEPAN
iii
Palajahan 1 Kasusastraan Manut Aab Jagat ..................................68
Palajahan 2 Kasusastraan Manut Wangun .....................................73
iv
PETA KONSEP
Materi Bahasa
Bali
Kelas XI
VI KASUSASTRAAN
I DHARMA WACANA 1. Kasusastraan Manut
1. Dharma Wacana Aab Jagat
2. Nyurat Dharma 2. Kasusastraan Manut
Wacana Wangun
II AKSARA BALI
1. Wacana Maaksaksara
VII SESULUH
Bali SAJERONING PUISI
2. Nyurat Papan Nama 1. Puisi Bali Anyar
3. Atur Piuning
IV ANGGAH UNGGUHIN
BASA BALI
IX WIDYA TULA
1. Mababaosan Ring
1. Satua Babad
Sawitra
2. Carita Pawayangan
2. Wacana Pendidikan
3. Swalapatra
V GATRA BALI
1. Orti Média Cétak X PARIBASA
2. Orti Média Eléktronik 1. Sloka miwah Sesapan
3. Pewaraan Utawi
Penyiaran
v
BAB I
DHARMA WACANA
Kompeténsi Dasar
3.1 Menganalisis wacana lisan non
sastra dharma wacana dari
berbagai sumber
4.1 Memproduksi teks dharma wa-
cana berbagai acara dengan ba-
hasa Bali.
Indikator
3.1.1 Ngwacén téks dharma wacana
3.1.2 Ngrereh piteket sajeroning
dharma wacana
3.1.3 Nlatarang tata cara madharma
wacana
3.1.4 Nlatarang wangun dharma
wacana
3.1.5 Nlatarang tata cara makarya
dharma wacana
3.1.6 Nlatarang soroh daging dhar-
ma wacana
4.1.1 Nyurat dharma wacana
Palajahan 1 Dharma Wacana
Inggih Ida dané sinareng sami, utamané majeng ring para panuréksa sané dahat kusumayang
titiang. Sadurung titiang ngawitin matur lugrayang titiang ngaturang pangastungkar “Om Swas-
tyastu”.
Ida dané Sareng sami sané wangiang titiang, sadurung titiang nglaturang matur ngiring
sareng sami nyakupang kara kalih nyinahang rasa angayubagia majeng ring Ida Sang Hyang Widhi
Wasa, duaning wantah sangkaning pasuécan Ida, titiang ping kalih ida dané prasida masadu ajeng
iriki ring galahé sané becik sakadi mangkin. Dumadak sareng sami prasida ngamangguhang kara-
hajengan, labda karya, sidaning don.
Inggih maduluran pangastungkara druéné mo-
gi-mogi Ida Sang Hyang Parama Kawi sih kinasih
Suwécamicayang karahajengan. Sakémaon banget
titiang ngalungsur geng rena sinampura riantuk ka-
nambetan titiang kalintang, prasangga purun nglan-
gkungin linggih Ida danéné jagi matur amatra indik
“Subakti Ring Catur Guru”.
Inggih pamiarsa sinareng sami, sajeroning
maosang indik subakti ring catur guru, mangda
janten i raga prasida nyinahang pangubaktiné ring https://ebayktiii.files.wordpress.com/2011/04/berbakti-ke-orang-tua.jpg
linggih sang maraga guru, sapatutné i raga uning sang sapasira kémanten sané kabaos pinaka
guru. Manawita ida dané sampun sauninga ring catur guru punika, patpat sang sané kabaos guru,
sané gumanti patut baktinin. Inggihan punika :
kaping siki, sang maraga guru rupaka, I Biang kalawan I Aji. Akéh karasa piutang i ragané
marep ring linggih danéné, ngawit saking ngembasang saking sajeroning garba ngantos wéntené
sakadi mangkin, wantah sangkaning guru rupaka, sané ngupapira i raga sinareng sami, tan su-
rud-surud kinasih danéné. Sangkaning asapunika wénten kabaos ”Nora ana sih, angluihaken
NO Pitakén Panyawis
1 Indayang tuturang anaké ané sapunapi
kaucapang sampun waged miwah resep
ring daging Dharma Wacana ( wicara)?
2 Manut alit-alité sapunapi semitané sané
becik rikala Madharma Wacana?
B. Baktayang dharma wacana sané mamurda “Subakti Ring Catur Guru” punika ring
arepan kelasé mangda nudut kayun
Ring arepan kantin sekolahé Mang Santi sareng Luh Sastrani kacingak seken pisan mabe-
baosan, raris katakénin olih Putu Oka sané liwat lakar ngamulihang.
Putu Oka : ”Tusing mulih Luh, seken sajan rasané ngorta ajak dadua?”
Luh Sastrani : ”Mulih..., Mai endén malu Tu !”
Putu Oka : ”Ada apa né sarat pesan ?”
Luh Sastrani : ”Putu maan pilihan lomba ?”
Putu Oka : ”Maan. Tiang piliha mageguritan, kala sing man ngalih pasangan ”.
Mang Santi : ”Péh, aluuuh tinggal ngapalang dogén”.
Putu Oka : ”Apa aluh, dadi apalang dogén, men agemné, tata carané masanin,konden bin
ngwiletné, sing perlu masih palajahin ?”.
Mang Santi : ”Né Luh Sastrani, piliha madharma wacana, tiang tagihina naskah. Putu ngelah
naskah Dharma wacana Tu ? Baang ja ia ngidih éngkén ja !”
Luh Sastrani : “Sajan Tu, ngelah naskah baang ja tiang nyilih. Tiang tusing bisa ngaé”.
Putu Oka : ”Péh Iluh, yan moné dueg iluhé ngomong, masak ngaéé naskah amonto dogén
tuara bisa. Suba baanga téma ?”
Luh Sastrani : ”Suba, sakéwala tiang tusing bisa”.
Putu Oka : ”Begbeg ngoraang tusing bisa”.
Mang Santi : ”Sing ia bisa Tu. Apa dogén isin
dharma wacanané Tu ?”
Putu Oka : “Komang sing ngelah buku tékn-
ik-téknik madharma wacana ?”
Mang Santi : “Pidan ngelah ja, jani dija kadén ia”.
Luh Sastrani : ”Eda ja buin ngalih buku. Mai ja
negak malu, baang tiang bayangan
bedik. Kénkén runtutan isin dharma
wacanané, apang énggalan tiang nyi- https://www.pexels.com/photo/people-coffee-meeting-team-7096/
daang ngaé”
No Kruna Artinipun
1 ngorta
2 kacutetang
3 di penguntatné
4 ngamiletin
5 kunang-kunang anarung sasi
6 ngéndépang raga
7 sarat pesan
8 agemné
9 masanin
10 santep
1. Terangang sira manten sané mabebaosan, miwah indik napi sané sarat kabaosang!
...........................................................................................................................................................
2. Manut penampén alit-alité napi jakti matembang ring gaguritan élahan ring madharma
wacana? Napi mawinan sapunika ?
...........................................................................................................................................................
3. Tlatarang napi binané matembang sareng madharma wacana?
...........................................................................................................................................................
4. Matembang sané patut kauningin miwah kelaksanayang inggih punika :
...........................................................................................................................................................
5. Madharma wacana sané patut kauningin miwah kelaksanayang inggih punika :
...........................................................................................................................................................
6. Manut rerembugan alit-alité ring ajeng napi manten sané patut kawikanin yéning jagi
nyurat Dharma wacana ?
...........................................................................................................................................................
Pidabdab 6 Pituduh
Disampuné alit-alité ngwacen miwah resep ring bebaosan ring ajeng durus saurin pitakéné
puniki !
No Pikakén Pasaur
Napi mawinan sekancaning indik sané kedharma
wacanayang patut wénten wed ipun ?
Pidabdab 8 Ringkesan
Ringkesan
Dharma Wecana inggih punika wacana sane madaging indik agama sane kabaktayang ring
umat Hindu manut ring kahanan, bantang, wangun jenis karya keagamaan, genah, galah/kala, lan
patraSajeroning maktayang dharma wacana , mangda napi sane kawedar prasida kauratiang saha
mangda prasida nudut kayun sang sane miarsayang, sang orator patut taler nguratiang tetikesan
mapidarta minakadi ring sor puniki:Wicara inggih punika ngeninin indik topik utawi tema pidarta,
sane prasida nudut kayun para pamiars Wiraga inggih punika semita, laras, agem, utawi bahasa
tubuh sang sane maktayang pidarta. Wirama inggih punika tata suara sane mapaiketan ring suara/
vokal miwah intonasi sane anut ring punggelan lengkara mangda kapireng lengut.Wirasa inggih
punika rasa penghayatan ritatkala maktayang pidarta mangda daging pidarta punika prasida nuek
pikayunan sang sane mirengang.
tnÀnew*osÚ³Õnulus/.
TAN HANA WONG SWASTA NULUS
http://mw2.google.com/mw-panoramio/photos/medium/35501423.jpg
puputnãdu*.
pinn
u sÀb
i d
Þ enh)enÓoktulkÀnk
¡Óá d
iÀ ecoek(od.kÎxkhulnÀd
i endisnu,( tush
& d\Î
mæsãr*br*kpl/.hihutusn/bÞnÑbÎnÓiÿlnÓsã±dl/.kbewosÀnÓ±kÀidecoek(od,hibÞnÑ\
li;dli;edoegn/.edn&eketohidecoek(odÿkli;,subhigum)ãbewoes,lk(nnÑ\i
nÀibÞnÑ,dêsÓ±pc*2bu(dipuputn/.buwinæidenÂsegtÓ)kkplæ)r*bÞnÑ,sÊg)puæhsZéÿtb)
dilà¡w;mÎiy)m/.tnærrpnuæegtå)buegÑ]ÿsnu(,khujninãonßimisÓ)eknàøËym/.p\g)bg
u ]
iÀ u
rddu e nt) k ) d Ñ i t Zé ¡ * ÿ bu \ Ð k /.di t u m t) m u t ) e knæÎ j u r i t ã d u e \.di t u s i y etremgti .
bu w i n ß n i e n s i y etdi k ) s i m n/.t) r u s Ð t ehnu æ i y tà ¡ w ;kstÎ i y .pÎ j u r i t ã d u * \ mu k /.
]urdduen\muk/,\ujninj
À m
i m
i s
i /,tun
( Z
u ÿ)é lÀm
¡ ;wêdinæur.
i koldith
u d
i ecoek(odg)
ea\ur;ednæs(ÿesddippÎ\n/.pitu*dinmk)elonæÎe\ÿdistÎiy.buwinßnienÂÿ]urd-
duÿbÞnÑenÿ\uhugæm)cuten,kg)bugÀ¡lik\inà¡w;hulik)elod/.ditusubmcd*pÎjuritã-
due\n\ápn
i /.henddiesnptiÿhidÿecoek(od\ur;pm)ct
u n/,khirh
& nÓk
± æÎms
i r
Ù ,I prs)
m)eton/,prpu\áwmuw;prmZÇÿ.hidmpkhê±næc*puputnÑippÎ\n/.hidecoek(odkh-
pitn
À k
±Ó æxÒt
ø ÿkkli;,mkdiÿhidpdxÒtmn/,miw;hidpdxÒtlgsk&gy
iÎ t)glãd.
*u di-
tuÿsiyetÿremgti.liyu]urdduenmtimiw;pÎjuriet.kldituhidecoek(od,pÎmisÙrI,pu
tÎpt
u m
iÎ w
i ;hidpÎxm
Ò kli;esdr&ppÎ\n/.
tuwtu
i w;hidpÎwr
i smi,\ukh
u kstÎ
* y
i n/.\)etohinp
Ð tUtn/,nixh
iÒ n
i m
±á .
i bulnuæe
) pÓm,$ã
1906,bdumrkwwbonÀ
* b
i n
Þ .
Ñ 0.
2 m2tnÀtibn/.
3 mvie[k.
4 kdli;\Îmæsãr*br.
5 khulnÀiden.
6 hihutusn/bÞnÑbÎnÓiÿ.
7 \li;dli;edoegn/.
8 \li;dli;edoegn/.
9 dêsÓ±pc*2bu(dipuputn.
10 sÊg)puæhsZéÿt.
6 Kantia-talawia (gut- e
e - kara
tural-serebral)
Kantia-talawia (gut- ai
ü tural-serebral) ja - jero
O Kantia-ostia o
o - kara
(guttural-palatal)
B. Warga Aksara Wianjana
Aksara/ Alpa Maha Alpa Maha Anu Arda
No Usma Wisarga
Warga Prana Prana Prana Prana Suara swara
1 Kantia k ¼ g f \ - - h
2 Talawia c .....È j ü Zÿ y ´ -
3 Murdania ` ~ÿ Œ Œ x r ³ -
4 Dantia t q d Œ n l s -
5 Ostia p | b v m w - -
Pidabdab 6 Pituduh
A. Yening alit-alité yukti sampun cacep ngwacé wacana sané maaksara Bali, indayang gen-
tosin punggelan wacana ring sor antuk hurup Latin !
]urdduen\muk/,\ujninj
À m
i m
i s
i /,tun
( Z
u ÿ) é lÀm
¡ ;wêdinæur.
i koldith
u d
i ecoek(odg)ea\u
r;ednæs(ÿesddippÎ\n/.pitd
*u n
i mk)elonæÎe\ÿdistÎy
i .buwn
i n
ß e
i nÂÿ]urdduÿbÞne
Ñ nÿ\u
hugæm)cuten,kg)bugÀ¡lik\inà¡w;hulik)elod/.ditusubmcd*pÎjuritãdue\n\ápin/.
henddiesnptiÿhidÿecoek(od\ur;pm)ct
u n/,khirh
& nÓk
± æÎms
i r
Ù ,I prs)me
) ton/,prpu\á
wmuw;prmZÇÿ.hidmpkhê±næc*pp
u t
u nÑp
i pÎ\n/.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
belbZé(ÿ¾ed¾}ÿÁdt/k)simn/
BALÉ BANJAR DÉSA ADAT KESIMAN
diednæs(
DI DENPASAR
,6s/et,6m/n)gri,1,ednæs(
DI DENPASAR
diednæs(
A. Ringkesan Tradisional
Ringkesan tradisional makéhan kambil saking lontar wariga miwah usada. Aksara sane kacutetang
kambil kecap ipuné wantah asiki
A. Ranah Adat
Sané patut polih uratian ring sajeroning panyuratan papan nama ranah adat puniki inggih
punika :Indik panganggén aksara Bali nganutin fungsi budayanyané (internal), luiré :
* Aturan panyuratan aksara nganutin pikolih-pikolih pauwahan sané sampun kacumpunin.
* Panyuratan sané nganggé dwiaksara (Bali – Latin) penulisan aksara Bali (ngranjing taler
ring sajeroning aksara suci ) kasurat ring luhuring huruf Latin.
* Panyuratan genah-genah suci (pura) lembga adat sekadi desa, banjar msl
Panyuratan papan nama ring sajeroning ranah adat nganggé pasang aksara purwa dresta
antuk pola rumus aksara Bali magenah ring duur huruf latin upami :
B. Ranah Modéren
Mabinayan ring ranah adat, panyuratan papan nama antuk aksara Bali ninutin sakadi ring sor
puniki :
Pidabdab 5 Pituduh !
Indayang makarya papan nama manut ranah adat miwah modérn pada asiki !
Atur Piuning
Om Swastiastu,
Atur piuning ring ida dane krama sinamian mungguing karya (usaba) ring Pura Dalem Puri
Besakih jaga kamargiang sakadi dudonan ring sor puniki :
1. Patabuhan Usaba saha caru ring rahina Anggara Kliwon Kulantir tanggal 27 Januari 2013,
kalanturang nedunang Ida Bhatara Mayang-mayang ring tapakan palinggih.
2. Puncak karya (Usaba) ring rahina Sukra Pon Kulantir tanggal 30 Januari, wenginé Ida
Batara katuran masineb.
3. Mantuk ring para pamedek galah maturan sampun dados saking Buda Umanis Kulantir
tanggal 28 Januari 2013
4. Menawi wénten Ida Dané ayat pacang mendak nuntun (ngajar-ajar) tunas titiang mangda
nénten ngamargiang ring wuku kulantir sakeng tanggal 25 kantos 31 januari 2013, duaning
galahe kosek pisan
Asapunika atur piuning titiang mangdéné ida dané sané ayat pedek tangkil prasida tatas uning,
tur tan lali titiang ngaturang suksmaning manah.
Om Shantih Shantih Shantih Om
ATUR PAWUNGU
1,eyn&pc*\Ézé&kpurptUtßsedokÉ&pc)l*.
2,\Ézé&kejÉownæurptUtåe\ánÀmã)d/.
3,prpm)d)kætUsÏ*mmêrkÏsiknæur.
PENGUMUMAN
p)\umumn/,
prp)\uzé¡*diemoehonß)nÓhtittt$tieb/:
1. Ikut menjaga kelestarian alam lingkungan.
1.hikutß)négk)2sÓrênÀlmÞi\С\n/,
2. Tidak membuang sampah sembarangan.
2.tidkß)mã¡w*smæ;s)mãr\n/,
• Ringkesan modérn sané ring basa Indonésia kawastanin akronim kasurat manut ucapanny-
ané saha patut kaapit antuk carik siki.
Pidabdab 6 Pituduh
Salin atur piuning puniki antuk aksara Bali !
Atur Piuning
Om Swastiastu,
Atur piuning ring ida dané krama sinamian mungguing karya (usaba) ring Pura Dalem Puri
Besakih jaga kamargiang sakadi dudonan ring sor puniki :
1. Patabuhan Usaba saha caru ring rahina Anggara Kliwon Kulantir tanggal 27 Januari 2013,
kalanturang nedunang Ida Bhatara Mayang-mayang ring tapakan palinggih.
2. Puncak karya (Usaba) ring rahina Sukra Pon Kulantir tanggal 30 Januari, wenginé Ida
Batara katuran masineb.
3. Mantuk ring para pamedek galah maturan sampun dados saking Buda Umanis Kulantir
tanggal 28 Januari 2013
Asapunika atur piuning titiang mangdéné ida dané sané ayat pedek tangkil prasida tatas uning,
tur tan lali titiang ngaturang suksmaning manah.
Om Shantih Shantih Shantih Om
Pidabdab 8 Ringkesan
Ringkesan
Ngwacén wacan sané maaksara Bali patut uning ring aksara Bali miwah tata cara ngwacén.
Panyuratan aksara anceng ri panyuratan papan nama, sané kapikukuhang antuk Surat Edaran No.
01/1995 indik ajakan dan imbauan kepada semua pihak untuk menggunakan aksara Bali pada
papan nama instansi pemerintahan dan suasta. Asapunika taler indik wastan-wastan hotel, resto-
ran, nama jalan, bale banjar, pura, objek wisata, lan genah-genah sané tiosan ring sawidangan jagat
Bali
multuærirm(ginujukhutmn/
MULAT SARIRA MARGI NUJU KAUTAMAN
Matanding
trunajayadharmautama.blogspot.com
rang,ngojog ke baléné daja ngejang tas duur korsiné,
ngrengkeng magending sambilanga ngelésang
sepatuné. Disubané maganti baju ia nyagjagin
dadongné ané sedek majekaitan di banjah paoné.
matakon dadongné “adi dini negak Luh sing madaar
mali” , “ sing dong yang be meli tipat cantok busan
di kantin sekolahé” keto pesautné luh Sukma.
“Akuda bekelina dadi maan meli tipat?” Tuni mémé
ngemaang siu rupiah, sisané ibi buin satak,dadiné
tiang mabekel nembangsit. Suba kéto meli tipat
aungkus aji limangatus seket,minuman abotol aji satus, roti dadua aji satus, tekén biu bin abu;ih
aji seket rupiah. OOOh kéto dadongné anggut-anggut nyautin. Iluh mablanja dogén gaené sing
seleg malajah sinah mani sing lakar naik kelas. Ah dadong sing percaya tekén cucu, tuni tiang
ulangan mapetekan uli besik kanti satus, ngitung tambah, kurang, bagi, dadiné tiang maan ulangan
aji sia. timpal tiangé ulangan maan aji dua, papat, lima, sing ada maan ji pitu.
Dong dadi majaitan ?. Yééé.. kadén oton iluhé jani. nah men keto yang milu matanding. kuda
ngai tipat ?. ngai duang kélan . Daksina dadua, tumpeng papitu,baas jemak atengan prepatan,
biu aijas, tebuné alih akatih da buka lingseh teteka. sematé jemak apesel, croringé arencé, Béh liu
pesan isin bantené kéto Luh Sukma makaengan .
Ring sor puniki wantah tetuwek miwah imba ring soang-soang pahan Kruna Wilangan :
* Kruna Wilangan Ketekan
contonyane : sa, dua, telu, papat, lima, enem, pitu, kutus, sia, dasa, miwah selanturipun.
* Kruna Wilangan Gebogan
Kruna Wilangan puniki ketah ipun kaucapang ngangge lengkara miwah kruna , nenten
wilangan ipun. luire : 35 wastanipun pesasur, 45 wastanipun setiman
* Kruna Wilangan Pahan
Kruna Wilangan Pahan puniki boya kasurat antuk angka, sakewanten kasurat ngangge
Pidabdab 6 Pituduh
A. Indayang nyurat lengkara antuk suang-suang kruna wilangan puniki pada kekalih !
No Kruna Wilangan Lengkara
1 Wilangan Ketékan.
2 Wilangan Gebogan
3 Wilangan Pahan
4 Wilangan Tan Janten
5 Wilangan Panta
B. Indayang nyurat lengkara antuk kruna wilangan ring sor !
No Kruna Wilangan Lengkara
1 solas
2 péon
3 laksan
4 apaso
5 adesa
6 atugel
7 atenga
8 asepa
9 begeh
10 alunggah
LIBURAN
http://www.industry-files.com/wp-content/uploads/2014/06/IMG_6377.jpg
Pidabdab 6 Pituduh !
A. Tegepin wacanané puniki antuk Kruna Polah sané patut !
Mémén tiangé tuni semengan luas ka peken ........................nyuh, biu, tekén jagung lakar
adepa. Disubané dagangané makejang payu lantas mulih ....................................bémo mewarna
gadang. Kernét bemoné éncol .........................kranjangné imémé tumuli menékang ke bemoné.
Mémén tiangé lantas ..................didurin sopiré. Di subané teked jumah i mémé nuunang kranjangné
laut ....................gagapan tipat cantok majukut kecambah sambilanga mapajar” yan né daar malu
tipaté, melahang ngejang sematné apang tusing .....................batis. Yen suba suud madaar tulungin
WISATA SANGÉH
Pidabdab 6. Pituduh !
A. Cawis pitakene ring sor !
1. Indayang rereh lengkara lumaksana miwah lengkara linaksana sané wenten ring wacana
sané mamurda “ Sangéh” pada kekalih !
...........................................................................................................................................................
2. Tlatarang napi teges lengkara lumaksana miwah lengkara linaksana?
...........................................................................................................................................................
3. Napi ceciren sané kaanggén minaang lengkara lumaksana miwah lengkara linaksana?
...........................................................................................................................................................
4. Indayang makarya wacana cendek sané ngwigunayang Lengkara Lumaksana lan leng-
kara Linaksana!
...........................................................................................................................................................
Pidabdab 7. Pituduh KD 4
Karyanin pabligbagan asiki sané ngwigunayang lengkara lumaksana miwah lengkara
lumaksana !
Ringkesan
Kruna Wilangan inggih punika, kruna sane nyihnayang akeh utawi akidik pepupulan ba-
rang-barang, ring sahananing maurip wiadin laksana pakaryan.
Soroh Kruna Wilangan punika kabinayang dados nemnem, inggih punika : Kruna Wilangan
Ketekan, Kruna Wilangan Gebogan, Kruna Wilangan Pahan, Kruna Wilangan Tan Janten, Kruna
Wilangan Panta Wilangan, Kruna Wilangan Pepasten Wilangan.
Kruna Polah inggih punika kruna lingga sané polih anusuara (anunasika) sakadi : ny, m, n,
ng, tur kapolahang.
Yening sajeroning lengkara, kaanan kruna kria malaksana, pamekas karya sane nedeng ka-
laksanayang utawi kamargiang, punika kawastanin Lengkara Lumaksana ( Kalimat Aktif ). Yan
ring sajeroning lengkara, kaanan panandang inggih punika pikukuhing lengkara kakeniin karya
kawastanin Lengkara Linaksana. Lengkara Linaksana puniki kacihnayang antuk karya sane
sampun puput kalaksananyang (kalimat pasif)
pm(ginÀ±riepwluypiz)ÇrnÇkÎn&p)dtien.
PAMARGIN URIPE WALUYA PINCERAN CAKRANING PEDATINE
Salah Tampi
1 melid
2 walékné
3 ngwantu reramané
5 culun
Pidabdab 6 Pituduh !
A.Indayang jangkepin antuk basa alus singgih miwah anggén sajeroning lengkara!
Kaucap wénten Raja Raksasa Déwata Cengker wastannyané, ipun Ratu sané adigang adigung
adiguna, sané parilaksanannyané kalintang corah, sami panjak Idané kadadosang tetadahan. Déwata
Cengkar kausap nénten madrué rasa kamanusan ngantos praméswari Idané dados tetadahan ring
sajeroning ngamargiang ahangkarannyané.
Kacritayang mangkin wénten Pandita mapeséngan Sang Aji Saka, Ida pragayan wicaksana
sutresna majeng ring wong lén tur widagda ring wéda. Pandita Aji Saka madrué caraka sané satia
kalih diri inggih punika Dora miwah Sambada. Makakalih carakan Idané puniki dahat sakti,
digjaya, tumungkul miwah satinut ring sajeroning samaya. Sang Aji Saka mirengang indik Déwata
Cengker, Pandita Aji Saka nénten oneng ring kabringasannyané, salanturnyané Ida mapikayun jagi
nadah Sang Aji Saka sadéréng mamargi ka kratoné
Déwata Cengker, Pandita Aji Saka ngicénin piteket
ring Sambada mangdané ngraksa keris pajenengan
Idané,”Paman sembada paman titahang gelah ngemit
pusakan gelahe. Da paman nyerahang teké anaklén”
tur kapikelingin sapasira nénten dados kaicén yéning
nénten saking pangandika Aji Saka. Sawusan ngicén
piteket nglantur mamargi pandita Aji Saka kasarengin
antuk Dora niju purin Déwata Cengker Ida tan makta
pajenengan, wantah pikayunan lan kasuran pacang
ngrajegang Dharma.
Oneng pisan Déwata Cengker, nrima Pandita
Aji Saka. Ida satia pacang katadah tur mapinunas
yéning Déwata Cengker prasida nglukar destar idané
ngantos telas, kadurusang nadah. Déwata Cangker
nrima pinunas punika. Sadurungé Pandita Aji Saka
nganikayang Dora ngambil pusaka pajenengan sané
karaksa olih Sambada. Déwata Cengker ngawitin
nglukar Destar Pandita Aji Saka. Sakémaon napi sané
commons.wikimedia.org
A. Basa Alus Singgih (ASI) inggih punika basa alus sané kaangge matur antuk wangsa
jaba ngiring Tri Wangsa punika miwah Tri Wangsa sané lianan.
B. Basa Alus Sor (ASO inggih punika basa sané kaanggé ngandapang raga utawi nge-
sorang raga, basa puniki sering kaangé antuk parajana wangsa jaba rikala mabaos
ngiring tri wangsa maosang indik sikian ipun miwah wangsa jaba sané lianan.
C. Basa Alus Mider inggih punika basa alus sané mider kawigunanipun, yadian ring
wangsa sané tegehan miwah sané andapan. Basa puniki sering kaanggén mabaos ring
Pidabdab 6.Pituduh
Indayang makarya bebaosan nganggé basa alus ngenénin indik nyanggra ujian sekolah !
Om Swastiastu ,
Malarapan asung kerta wara nugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, kauningayang
sajeroning nincapang miwah nglimbakang keprofesian berkelanjutan, SMK Negeri 1 Dénpasar jagi
ngawéntenang seminar implementasi kurikulum 2013 ring SMK Negeri 1 Denpasar. Malarapan
indiké punika kaaptiang mangda para guru SMKN 1 Dénpasar prasida rauh ring galah sané sampun
kacawisang :
Rahina/ pinanggal : Sukra, 26 Agustus 2016
Jam : 09.00 Wita
Genah : Ring Ruang Rapat SMK N 1 Denpasar
Inggih kadi asapunika pinunas titiang, mogi-mogi nénten wénten kapialang mangda ida
dané prasida ngrauhin. Mantuk ring uratiang miwah sapangrauh Ida-dane, titiang matur suksma.
Om, Santhi, Santhi, Santhi, Om.
Pidabdab 7 Pituduh KD 4
Indayang mekarya surat lamaran ngarereh pakaryan asiki !
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
Anggah ungguhing basa inggih punika tata cara mabebaosan nganggé basa Bali manut
tata kmaning basa Pidabdab reraosan basa Baliné wénten sané marupa sor singgih basa utawi ang-
gah-ungguhing basa. Anggah – ungguhing basa puniki inggih punika basa Bali sané nganutin un-
dag-undagan basa.Wewidangan anggah-ungguhing basa puniki wénten makudang-kudang soroh,
sané kanutang ring panampén para sujanané,
Sewala Patra taler wénten sané maosang rerepi utawi surat. Yan selehan utawi uratiang
wénten kekalih akéhnyané sekadi; Surat resmi dados kebaos sewalapatra dinas
sewalapatra puniki madué cihna / ciri sekadi : madaging kepala / kop, madaging nomor surat,
prihal/ indik sané jagi kabawosang, bahasanyané bahasa baku, bahasanyané bahasa Persatuan .
ewnÓ)enm£ÐinæsÓiks£Ðn&£uni.
WENTENE MANGKIN PASTIKA SANGKANING NGUNI
Indikator
3.5.1 Ngwacén gatra saking media
cetak
3.5.2 Micayang penampén indik
daging gatrané
3.5.3 Nyutetang daging gatra
3.5.4 Nlatarang tata cara magatra
ring média cétak
3.5.5 Nlatarang tata cara mekarya
gatra Ngwigunayang basa
sané patut sajerining magatra
3.5.6 Nlatarang teges pawaraan
3.5.7 Nyarca tatcara pawaraan
3.5.8 Magatra indik indik sekancan-
ing téma
4.5.1 Makarya gatra antuk basa Bali
sané patut
Palajahan 1 Orti Média Cétak
Pidabdab 1. Ngwangun pangresep
Orti ring média cétak (koran) pinaka margi anggén nyobyahang indik sakancan gatra ring
wewengkon i ragané. Orti ngutamayang kahanan utawi fakta sané wénten ring pakubonan. Orti-orti
punika sakadi gatra indik bencana, pamréntahan, miwah indik sané tiosan. Sané mangkin indayang
uratiang pitakéné puniki!
1. Sira naenin ngwacén surat kabar ?
2. Napi mamten wastan surat kabaré punika?
3. Gatra indik napi sané kasenengin ngwacén ?
Nglawang
com/2011/03/im_surat-kabar5.jpg
https://jurnalistikumsu.files.wordpress.
sané sampun wénten ring abad-21, sampun
ketah olih para janané kawastanin era tehnologi.
Yéning cutetang ring panglimbak media
informasi ri tepengané mangkin, nénten sakadi
riinan sané sarwa sukil tur ngandelang informasi
oral kémanten. Sané mangkin indik panglimbak
informasiné, sawiakti nénten karasa malih
sukil ngrereh orti utawi warta sané kaanggén
informasi ring sajeroning nincapang kaweruhan,
ri antukan mangkin sinamian informasiné sané
marupa pendidikan, kesehatan, pertanian, agama, miwah sané siosan sampun sarwa élah tur
dangan ngamolihang. Ri antukan mangkin sampun sadia piranti penunjang sané marupa téknologi
modéren saking media cetak miwah media elektronik, minakadiné sané ngranjing pinaka piranti
media cetak inggih punika sakadi: koran, majalah, pamflet, buku, miwah sané siosan, piranti
téknologi sané marupa media elektronik sakadi : Radio, Televisi, miwah Internet.
Indik kamajuan téknologiné punika olih para janané,
utamannyané para jana sané wénten ring Pulo Bali karasa
nénten prasida antuk mimpasin, manawita sané marupa
informasi punika satata gelis pisan ngranjing ring
piranti-piranti sakadi sané munggah ring ajeng inucap,
punika sané mawinan orti utawi informasi punika
yéning inargamayang satmaka lawat-lawat majalan
sané satata ngicénin i raga lelawatan indik pakébeh
manusané miwah panglimbak jagaté ring éra global
puniki, sané sayan élah kapangguhang sakadi tanpa wénten
watesnyané.
Sakémaon sané patut kauratiang mangkin olih para janané ring Bali, yadiastun
punika pakébeh aab jagaté sampun sayan nincap kamajuannyané, mangdané para jana
utamannyané para yowanané ri sajebag Bali, nénten lipia tur surut pikayunané pacang ngraksa,
nyiwi miwah nglestariang budaya Baliné, utamannyané majeng ring basa lan sastra Bali,
5.2 Unsur-unsur Sané nyangkepin indik Orti
Ring sajeroning orti, wénten unsur-unsur orti sané prasida nyangképin indik kawéntenan
daging orti punika, sané ketah kabaosin 5 W, luiré :
− What (napi sané wénten ring sajeroning kawéntenan ”peristiwa”)
− When (ri kapan kawéntenané punika ?
− Who (sira sané nyarengin ring sajeroning kawéntenan punika?)
− Why (napi makawinan kawentenan punika metu?)
− Where (ring dija genah kawéntenan punika?)
− How (sapunapi kawéntenané?)
Saking sorohan unsur-unsur sané ngwangun orti punika, sinamian wantu tunggil tan prasida
kalémpasin. Daging orti punika prasida taler sampun kaanggé sasuluh ring sang sané miragi orti
punika ri tatkala ngamargiang kauripan ring jagaté, saking panglimbak orti taler prasida ngicening
Pidabdab 6.Pituduh
Disapuné alit-alité ngwacén pangresep orti punika ngiring Saurin pitakéné ring sor!
http://www.ecigadvanced.com/blog/wp-content/uploads/2014/04/watching-television.jpg
No Pitakén Pesaur
Sampun ketah kauningin Bali wantah magama tirta, subak sujatiné tetamian leluhur sané
nyungsung pretiwi lan toya. Nika awinan toya lan pretiwi taler patut kajaga boya ja kasampingang
saking widang ékonomi tiosan. Pilih-pilihin invéstor sané Patut sida kamanahang sareng sami
mangda cariké dados museum, turisé rauh ka Bali mabalih i raga mamacul, nanging i raga maculin
carik sané tan i raga nuénang.
Pamréntah setata nganikayang mangda sida sinareng sareng nglestariang lan ngajegang
subak. Santukan subak madué pikenoh ring kauripan i ragané, genah nyaga tetamian panglingsiré.
Sakéwanten nénten jati-jati kalestariang, mangkin nyabran rahina ngancan ngamakéhang
kawéntenan alih fungsi lahan pertanian. Makéh pisan gagodan sané ngawinang sametoné ngadol
cariknyané.
“Sampun sapatutnyané i raga ngamanahin indik kawéntenan subak ri wekas, boya ja wecana
kémanten,” tutur antropolog Bali, I Wayan Gria.
Indik pikobet subak sakadi alih fungsi, sampun taler wénten margi sané karasayang sida
ngicénin pamargi. Sakadi pamréntahé ngicénin rékomendasi indik zonasi utawi wewidangan
subak sané patut kawangunin yadiastun madué genah becik (strategis) anggén ngwangun utsaha
tiosan ring pertanian. UNESCO ngicénin peraturan sané dahat nguratiang subak, sakadi nganggén
subak pinaka genah konservasi budaya. I rika taler kabaosang sira ja sané tan nganutin pacang ka-
keniang sanksi, munggah ring UU Lingkungan Hidup, UU Penataan Ruang, lan Perda No.9 warsa
2012 indik subak.
Perda wantah Perda, nénten wénten sané jakti-jakti anulus matresna ring kawéntenan pre-
tiwiné. Sakadi sané karasayang olih Ni Wayan
indonesiananelok.blogspot.com
radiojayallen.com
sejarah ipun, radio katemuang olih James Maxwell ahli teori
ilmu alam mawit saking wangsa inggris molihang julukan
“scientific father of wireless” sane nemuang gelombang
elektro magnetis inggih punika gelombang sané kaanggén ring
radio lan televisi. Sané kapertama nyobyahang radio lan nyiarang berita ring radio inggih
punika Dr. Lee De Forest. Dane taler kacawisan pinaka pelopor radio “the father of radio” duk
warsa 1916.
• Tipi
Tipi inggih punika sarana komunikasi audio visual ngwetuang suara lan gambar sané
kakapikolihan saking frekwensi gelombang elektromagnetik, dados ipun gatra sané kawedarang
prasida kapirengan utawi katonton. Guru rupaka lan guru pengajian sampun kakalahang
kawigunannyané utaminé ring dura negara. Punika mawinan tipi molihang julukan surrogate
parent, substitute teacher.
Pidabdab 7 Pituduh
Indayang mupulang sawatara 5 soroh gatra ring media cetak sané mapaiketan ring pidabdab
ngwangun jagat Bali sutrepti, raris cutetang dagingnyané!
Pidabdab 8 Ringkesan
Ringkesan
Yéning rerehang ring artos kruna orti, gatra, warta, berita mawit saking kruna pasang pageh
saking pengaruh basa sansekerta, saking kruna “ Vrit” sane madué piteges, kahanan “ kejadian “,
saha yening selehin ring basa Inggris orti, gatra, warta, utawi berita punika punika kabaos “Write”
sane mateges nyurat utawi nulis.
Penyiaran inggih punika proses transmisi informasi utawi pabesen sane madaging ide,
gagasan, pemikiran, saking produser, komunikator sane kerauhang ring audiens utawi masyarakat
masarana antuk pemancaran utawi transmisi ring darat, laut miwah antariksa antuk spectrum fre-
kwensi radio (sinyal radio) sane marupa gelombang elektromagnetik sane kapancarang mangda
prasida katrima antuk pesawat radio lan televisi.
edÎowken£Þ)bu(stêvkÓi.
DROWAKANE NGLEBUR SATYA BHAKTI
Indikator
3.6.1 Nlatarang soroh kasusastraan
manut aab jagat.
3.6.2 Minayang soroh kasusastraan
manut aab jagat .
3.6.3 Ngrereh imba silih tunggil
kasusastraan manut aab jagat
3.6.4 Nyorohang karya sastra manut
wangun
3.6.5 Ngrereh cacirén kasusastraan
manut wangun
3.6.6 Ngrereh imba silih tunggil
kasusastraan manut wangun
4.6.1 Ngringkes kaweruhan indik
panglimbak kasusastraan Bali
Palajahan 1 Kasusastraan Manut Aab Jagat
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Saking riin sampun kaloktah indik kautaman kasusastraan Bali punika. Kasusastraan
kaanggén pinaka sarana micayang, sehananing kaweruhan, miwah piteket-piteket indik sesana
sané patut katelebang. Mlajahin kasusastraan Bali boya ja wantah keapalang kémanten, karereh
miwah kesatuang tatuék ipun ring arepan anak lian. Nanging sané pinih utama wus mlajahin
kasusastraan prasida nganggé saha nglasanayang ring kauripané suang-suang, mawastu sida
ngawewehin kaweruhan miwah mecikang parilaksana mangda jakti sida dados sadu budi. Punika
mawinan sehananing wangun kasusastraan Baliné patut katelebang. Mangda alit-alité sida weruh
ring kautaman kasusastraan indayang uratiang pitakéné puniki:
1. Napi teges kruna kasusastraan?
2. Sapunapi pepalihan kasusastraan manut ring aab jagat ?
3. Soroh kasusastraan Bali napi manten sané sampun kauningin ?
Ki Dusun
Kacrita ada juru kitak ngupetinin tanah, lakar kitakina. Sedek dina anu ia numbeg sig
tanahé ané lakar kitakina totonan, gumana ngae luluh, lantas ia makatang peti besi mataném,
bek misi brana, tumuli tingtinganga, abana mulih. Suud mejang petiné, lantas ia nundénang
ngalih ané ngelah tanahé.Gelising tuturan, teka ané ngelah tanahé. Ngomong juru kitaké.” Beli,
tiang makatang peti besi bek misi brana, matanem ring pakarangan beliné, ané upetin tiang. Niki
napi!”Ané jani ada pasobayan tiang tekén beli, ngupetinin tanah beliné dogén, pacang kitakin
tiang, dados ané dadi pagelahan tiangé. “Buka jani yadin tiang makatang petiné, taler beli sané
nruénang, nika mangda beli kayun ugi ngambil!”
Masaut ané ngelah tanahé.”Bapanné, singda beneh kéto! yadin icang ngelah tanahé ento,
sing patut icang nyuag petiné totonan, krana icang tusing rumasa nanem peti besi ditu. Bawakné
ento bapanné ngelah bagiané.”Juru kitaké masih tuara nyak pesan nyuang. Doning kéto, lantas
makadadua pada nunas pamatut tekén Ida Keréta.Gelising crita, makadadua suba pada majalan,
sambilanga ngaba petiné ané mara bakatanga, parek tékén Ida Keréta. Sanapakné di ajeng Ida
Keréta, sang kalih lantas masila tiding nangkil. Ida Keréta nakénin ané mara teka.
I Juru kitak matur.” Inggih ratu, mawinan titiang rauh pedek mriki, gumanti mamitang
bebaos.” Lantas ia nguningang saunduk- undukné, uli pangawitné tekaning panyuudné, nganti
ia makadadua pedek tekén Ida Keréta, tumuli nunas raos pamatut, nyén benehné ngelahang peti
besiné totonan.Ida Keréta ica miarsayang aturné makadadua. Lantas Ida ngandika:” Cai maka
dadua sing ja ada patut ngelahang branané ento. Dadiannya icang sing ja bisa mragatang wicaran
cainé, wiréh icang tau, cai pada ngelah pianak luh muani, tur suba pada nyandang mapumahan,
melah ada anggona meli saperaboting maumah-umah, wiadin anggona kamulan madagang!”
Déning kéto pamragat pangandikan Ida Keréta, sang nunas baos kendel pisan, lantas makadadua
pada mulih.
No Pituduh Panyawis
http://www.mutualart.com/Artwork/Gembala-Sapi/F98B68DEA4364956
p\e\onuæmæø.
<kcÉt
ø døed]hnuhdeKÿenhnkàn
Û t
ø w
u pzl;tup
( culo
ß dnænß\t
u /.swhøwhøÿg)
gehenÿpnß\utÓ¡w;ÿddøÿpZÿkpÑøcrøekéËok)løhenÑ]en.ddøentus&jhdelnænß\
u t Ó ¡ w ;\ø t u \ * g ehnÑ ø c rø e kÿmø n kdø m t) k p/,mmu l ,\ø s Ð ø s /,\) m ã h * e y;,\u l ;k)
dø s /,\nÓ ) g ß Z ø ÿ .mk) j * h ) e nÓ o su b ks) r hø e nÀ o lø ; ejÉ o k) l ø h enÑ ] mÏpænß \ u t /.
eyn& s u b hdhsø l /,pnß \ u t ß o nÑ ¡ m nã g ênÀ p rpt/.sø s enÿks)
rh*mÏepéËok)løhenÑ].sujtøenpnß\utæ)tnøsenj)m)ttu(hnÓ%pøsn/.
tuwrtehnÀy
ø mmuZÿø ebobbÀpbuwn
ø l
ß k×xheneCÿr;.h)
enÓomkdejÉok)lh
ø enÑ]ensy*ps
ø nÓe) knænß\t
u /.
kcÉt
ø jnøejÉok)lh
ø enÑ]monßl
) s
ø mæihkøtluwklwnàw
¡ nø.smæøenh)
enÓolk(khubu;hp*hdhe\áonÂ)\álcrøkßnøpuwn/eynÓ¡wunßgeh.ejÉok)
lø h enÑ ] ÿlnÓ s  ± e nÑ n ænß \ u t å d su æ mæi e n.ejÉ o k) l ø h enÑ ] \) M * ÿ smyt)
eknænß\t
u /,mnên/eyn&ÿsmæøen\)l;pnkßrhhukd
u /,h)enÓoddøgl
) ;pnß\t
u /.gørk
* )
n);enpnß\t
u /,jnøhy
ø msø;\e\onuæmæø,sbøls
* m
) \
) nÓZ
(¡ ÿZéÿonænß\t
u r
å t
ø s
* mæøenpd*.
eyn&subsZéÿsmæienkky)h*døsøsnÓ¡ked,subekeTÿlnÓsÇ)2p\kbdenÿtu(kg)
liyh
u neke\onÂ\
ø lønænß\t
u «n)gn
) æ
u mæø,hjøÿnÀeMÿenÓosmæøensøn;botæøsn/,t)g)
né2
) mÑ]ÿdørh
ø 2
u esÂmrmt&t\
ø n/.enjnøj2
) mtuwbukpnß\t
u D
ø å ÿ* n)gn
) /,hdu;g
¨ 2
) sáehenÿh)
enÓo,tusÿ& buw\
u nÞy
ø h
u nek\ednænß\t
u 2
)é m]kÓ,ø ekeTÿmsø;løyh
u neknk);pnß\t
u y
øÞ \
u )
l;phøcg)gm
) t
) æ
u s
) bukn/,sekwlÿskZÇÿnækÉm
ø k
ø ËÐ med]enh)enÓoktu\s
Ð o
ã nænß\t
u /.se
gtÀdÿhnkßteKÿenÐenÐnn
¡ À e¡ Ñ kÿpnß\t
u s
ø ã ÿ\)l;byuge) dheMÿenÓo,hpekmørb
ø d
À rhsêen.
pnß\t
u n
Þ s
Ó b
ß eWÿs/:
kk)tusuæk&:ÿpupulnuætÙblø,3.
eHÿlø;høputusZéÿy.
No Kruna Panyawis
1 ÿpZÿl;,
2 pcul/,
3 pzkp/,
4 ebobb/,
5 hkøt/,
Manggis
Ireng katon
Putih jaton
Amunapi kepitan ring sisi ajajar
Amunika kaputan ring dalem jejer
Wimbanika ya ki karma pala juju
Nitiasa kajejer
Tan jojor-jojor
Sampunang ja kapecik
Ngwetuang tan becik
http://tips-cara.info/manfaat-jus-buah-khasiat-obat-kulit-manggis/
Pidabdab 6 Pituduh
Cawis pitakéné ring sor puniki !
Pidabdab 7 Pituduh
Indayang ngwangun skéma ringkesan materi kasusastraan manut aab jagat miwah
wangun!
Ringkesan
Kasusatraan Bali inggih ipun soroh sarwa kaweruhan sane lintang luwih, becik sane medal
saking budi utawi herdaya manusa miwah kasurat nganggen basa Bali. Sasuratan basa Bali puniki
wenten sane nganggen aksara Bali miwah huruf Latin
Panglimbak kasusastraan Bali manut aab jagat kakepah dados : Kasusastraan Bali Purwa
miwah Kasusastraan Bali Anyar Kasusastraan Bali Manut Wangunnyané kaepah dados kakalih,
inggih punika : Puisi utawi Tembang miwah Prosa utawi Gancara
switÎsujtisukdukpdb)dkߣÚnÓ±
SAWITRA SUJATI SUKA DUKA PADA BEDAK MANGWANTU
1. Napi daging bait kapertama puisi sané majudul apa buin pangenang ?
...........................................................................................................................................................
2. Manut penampén alit-alité indik napi sané kebaosang ring puisiné punika ?
...........................................................................................................................................................
3. Indik napi sané kapangenang tur kaseselang ring puisiné punika ?
...........................................................................................................................................................
4. Manut pikayunan alit-alité pikenoh napi sané kapolihang ring puisiné
...........................................................................................................................................................
5. Manut penampén alit-alité indik napi sané jagi kelaksanayang wus ngaresepang piteket
puisiné punika?
...........................................................................................................................................................
Pidabdab 6 Pituduh
A. Déklamasiang puisiné puniki mangda lengut tur nudut kayun !
WAYANG
Tak…tak…tak
Siat wayangé rames
Watu wetu kadi wacakan
Switra tan mitra ring kuru sétra
Sempal sinempal,Saling sempal
Wantah pakaryan sang dalang
Nanging dalang tan mekanten ring kelir http://www.pesantrenglobal.com/wp-content/uploads/2013/07/wayang_bali-1.jpg
Pupuh Sinom
4/4 pelog
5.3 Padalingsa sekar alit (Pupuh Sinom, Pangkur, Miwah Dandang gula )
Sekar Alit kawangun tur kaiket antuk uger – uger pada lingsa, inggih punika akéh kecap wanda
sajeroning asulur, akéh sulur sajeroning apada, miwah wangun suara ring panguntat carik sané
ketah kabaosang kanti suara utawi labuh suara ungkur. tiosan ring punika patut taler nguratiang
indik :
• Guru Wilangan : uger - uger wanda sajeroning acarik
• Guru Dingdong : uger-uger wangun suara ring panguntat sajeroning acarik
• Guru Gatra : uger - uger katah carik sajeroning apada
DURMA 12a 8i 8a 8a 8i 5a 8i
Pidabdab 6 Pituduh
A. Indayang nyurat pupuh Sinom apada antuk téma nyanggra rahina pendidikan Nasional!
...................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
0 0 — 0 0 — 0 0 — 0 0 0
b
] ]I wim h en* f ` emu si b z
m l em si wu ln/
nÑ n s& ]u ci n^
w m* k n r ki et* k d din/
÷ kÙ
ri b) ki eyo g ki et* s k l
\ \m/
No Lengkara Wirasanipun
1 ]]iwimãhen*f`emsibzu,
2 nÑns&]ucin^mlemsiwuln/,
3 ÷wm\ÐnrkÙkiet*kddin/,
4 ri\\mã)kieyogkiet*skol>
1,]]iwimãhen*f`emsibzu,
nÑns&]ucin^mlemsiwuln/,
÷wm\ÐnrkÙkiet*kddin/,
ri\\mã)kieyogkiet*skol>
Teges Kruna :
1,r&wirmeto`k:
]]I, = buln/,
wimã, = lwt/,
ft, = jun/,
bzu, = ey;,
kddin/, = pnumdên/,
kw)n*o, = kwie]s*,
Ámã)k/, = k)n);,
prm(oq, = útÓm,
Pidabdab 6 Pituduh
Risampuné alit-alité ngwacén tur ngaresepang indik kekawin punika ngiring cawis pitakéné puniki
!
1. Napi punika kakawin?
...........................................................................................................................................................
2. Indayang baosang napi kemanten uger-uger kakawin punika!
...........................................................................................................................................................
3. Indayang baosang guru lan lagu kakawin inucap!
...........................................................................................................................................................
4. Indayang makekawin utawi mawirama ?
...........................................................................................................................................................
5. Manut penampén alit-alité napi pikenoh kekawin punika ring kauripan.
...........................................................................................................................................................
Pidabdab 7 Pituduh
Indayang tembangang raris artos kekawin punika mangda lengut !
Wirama Artosipun
wi r meto`k:
Ringkesan
Sekar Alit kawangun tur kaiket antuk uger – uger pada lingsa. Padalingsa inggih punika kecap
wanda miwah wangun suara ring panguntat sajeroning acarik lan akeh carik sajeroning apada.
Sekar Agung taler kabanda antuk uger – uger :
1. Guru mateges suara abot, suara panjang, ngileg utawi kecap wanda sane katembangang
panjang wilet: Guru Haswa (G. Bawak), Guru Dirgha (G. Panjang), Guru Pluta (G. Panjang
tur ngileg)
2. Laghu inggih punika suara ingan, suara bawak utawi kecap wanda sane katembangang
bawak
3. Wretta inggih punika kecap wanda / gebogan wanda sajeroning acarik
4. Matra inggih punika kawangun guru lagu sajeroning acarik
5. Gata inggih punika pasang jajar guru lagu sane kapasangang tiga – tiga
mirtÐpitÊsÃn/,mitÊnisÓ±rk*sin)£á±;
MIRAT KAPITRESNAN MITRA NISTURA KANG SINENGGUH
Indikator
3.8.1 Nyelehin daging gancaran
modern Novél
3.8.2 Nlatarang unsur intrinsik
Novél
3.8.3 Ngrereh piteket daging Novel
3.8.4 Ngwacén carita Itihasa
3.8.5 Nyelehin daging carita Itihasa
3.8.6 Ngrereh pikenoh daging carita
Itihasa sajeroning kauripan
4.8.1 Nyalin carita Itihasa ke aksara
Bali
Palajahan 1 Gancaran Bali Modérn ( Novél )
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Ring sajeroning kasusastraan Bali novél ngranjing pinaka sorohan kasusastraan Bali
Anyar, sané mawangun gancaran utawi prosa. Panglimbak kasusastraan gancaran puniki mawit
saking pengaruh kasusastraan barat sané kaajahin ring pendidikan formal sekadi sekolah-sekolah,
punika mawinan kasusastraan puniki saking warsa 1931 nyantos mangkin sawyakti sayan-sayan
nincapang. Mangda alit alité uning ring indik teges miwah pikenoh daging novél punika ngiring
saurin pitakéné puniki !.
1. Sira sané sampun taén mamaca buku novél?
2. Novel napi manten sané sampun taén kapaca?
3. Indik napi kebanovél punikaosang ring novél punika?
MLANCARAN KA SASAK
(Kacarita sareng tiga I Dayu Priya, I Madé Serati, muwah I Sari sampun rauh ring Sasak,
marerepan ring pasanggrahan Suranadi).
Sampun setengah solas.I Madé negak ring natah kamaré makebat tikeh, ngambiar sareng I
Sari. I Dayu ring ranjangé, sampun nganggén piyama. I Madé tengkejut, tan nahanan pisan ngeton
Ida yan pacang sirep;“Bika, cara kadituané sajan-sajan Ida. Buin cara Janiné saja-sajaan.I Dayu
ngeh ring pliat I Madéné.“Ngon Madé, oho, ngon? Yan tuman suba kéné, timpal yangé ané ajak
akamar di Bandung ngaénang yang piyama di Bandung, jani nu masih titip-titipine.”“Sira ? Corry
Aldres?” ”Oho, ia suba. Aruh, yang onyah orahange, tawang! Bani sing nganggon kamen pules….,
Béé I Madé pantalonné silaanga, sing usak,oo?”
“Banggayang benjang titiang masalin.” “Sing ngaba piyama, kéto dé?” “Makta kalih setél,
banggayang sampun ja titiang sapuniki..méh ten pules napi titiang… jelmané nika usak pesan dab-
dabanné!” “Tawange sing ada anak muani bareng dini, sangkal ia bagbag-begbeg uli tuni, tawang,
Dé. Buine ada sing buin tamu lénan!” “aruh, gedegé!” Madohosan I Madé.
………… Malih ajahané I Dayu ica. “Mara kéto I Madé alah panjak Yangé masila tiding betén,
mai ja dini bareng dini negak, mai Dé!” “Banggayang deriki Tu, aruh, pantes titiang nyanding
ratu irika?” “Jelé asane timpal betén. Yang nyegir pedidi.”“Tan pantes kenten Ratu nyegir? Ida
Ayu, malih mawang….” “Makenkén buin, dong, da ja Made ngitungan keto-keto! Kaden sing
ada keneh mipitang ane keto-keto! Kadén Made suba nawang Ajin Yange. Yang tahen mipit keto?
Nang orahang!”
“Mangkin ratu, ten uning ngalap rawes guyu….naaa, maaan mulihang….”“Nah Dé, utas
suba utang Madéné Kereng pesané I Maée muntil-muntil rawes.”“Sapunika sampun ratu. Wénten
sameton Ratu minang, Ratu ten kayun , jani anak suba nagih ajak masanding deriki, pang tulah
titiang,” I Dayu ica, I Sari sareng makebris.“Panggus Beli Madé… tulah!”
“Sing nulahin apa Yang. Betara kéto Yang…. Aruh api nyama, lamun sing cumpu Yang!
Mangsikina jangklekang Ida, kaling Yang batak mingkalih, mamindon tekén Ida…méh tuah ma-
ketelun sing tolih ida suba.”Dados Ida kadeange…..kemanten, sira sih paarab idané?”
“Ida Madé Warmadéwa…..”“Bih, luwung parab Idané mangkin sampun akuda Ida madué
rabi?”
“Bééééé, Madé…..ento suba pamucuk unduké keneh Yangé tawang….akuda nah, tegarang
“ Mlancaran Kasasak”
Pidabdab 6 Pituduh
Cawis Pitakéné ring sor!
Pidabdab 7 Pituduh
Indayang salin punggelan carita puniki antuk aksara Bali !
Sang Arjuna Polih Panugrahan
Kacrita mangkin Niwatakawaca sayan dot manahnya nguugang suargané. Para punggawa
miwah para tanda mantrinya sami sakti tur misadia ngetohang urip, mélanin Niwatakawaca.
Akéh sampun genah-genahé ring suargan karusak olih Niwatakawaca. Sawiréh asapunika raris
Ida Sang Hyang Indra makarya naya singid marupa sabaya dagingnya Niwatakawaca pacang
kaicen upah. Pamuputnya naya punika mapikenoh becik santukan Niwatakawaca usan ngrusak
suargané. Nanging Niwatakawaca sampun uning dikapan para déwatané kayun lakar makekasihan
melah-melah sareng watek raksasané.
Genah nyuratang antuk aksara Bali
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
Ringkesan
Itihasa wantah marupa rangkepan carita utawi satua, miwah épos sané nyatuayang indik
sejarah panglimbak kahanan para raja-raja saking kerajaan Hindu sadaweg aab jagaté sané nguni.
Daging satua Itihasa punika akéhan fantasi, sarat madaging piteket, roman, kewiraan sané ka-
sisipin taler antuk mitologi keagamaan mawastu medal sifat kekasan pinaka sastra sepiritual.
Daging Itihasa punika prasida kasorohang dados tigang soroh inggih punika :
Ramayana, Mahabharata, miwah purana, sakéwanten manut tradisi sané kasengguhang
Itihasa wéten kekalih inggih punika Ramayana miwah Mahabharata. Sané ngeranayang kitab
Purana nénten prasiada karanjingang manados Itihasa , santukan ring sajeroning Purana punika
akéh madaging sapariindik sané nénten prasiada medaging nilai sejarah.Yadiastun ring kitab
Purana punika taler madaging riwayat indik Pandawa miwah Korawa nanging kirang jangkep. Ka-
cawisang salanturnyané kitab Purana punika kamuat ring sajerining sargah mandiri ring klompok
Upawéda.
lsÇ(y£mæury*lmæ;jdßpripU(x.
LASCARYA NGAMPURAYANG LAMPAH JADMA PARIPURNA
Indikator
3.9.1 Nlatarang teges Babad
3.9.2 Nyelehin daging Babad
3.9.3 Pikenoh Babad sajeroning
kauripan
3.9.4 Nlatarang daging carita
pawayangan
3.9.5 Nyelehin daging carita
pawayangan
3.9.6 Ngrereh pikenoh cerita
pewayangan sajeroning kauri-
pan
4.9.1 Mempresentasikan nilai-nilai
pendidikan yang tersirat dalam
teks cerita pewayangan
Palajahan 1 Babad
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Babad sampun kakawitin sawatara abad ka-16 . Yéning kekapikayunin masané mangkin
pinaka masa sané nglanturang masa sané nguni, sapatutnyané prasida karesepang lan kalimbakang
antuk mratyaksayang kawit sejarahnyané. Istilah Babad punika nglimbak ring makudang-kudang
daérah, mekadi : Jawa, Madura, Bali, lan Lombok. Ring paplajahan puniki jagi kabaosang indik
sané mawasta Babad. Pinaka pangwangun pangresep alit-alité indayang uratiang pitakéné ring sor
punik!
1. Sira sané naeninmirengang indik Babad?
2. Babad napi sané naenin kapireng?
3. Indik napi sané kabaos Babad?
http://www.lookingattheleft.com/wp-content/uploads/2008/11/_mg_7257.jpg
Dalem Balingkang
Kacrita duk riin ring jagat Bali, madeg prabu utama maparab Sang Prabu Jaya Pangus. Pu-
rinida magenah ring Panarajon. Ida Sang Prabu wicaksana pisan ngénter jagat. Daweg punika
wénten jatma cina sareng oka istri asiki maparab Kang Cing Wi. Tetujoné rauh mriki pacang
madolan. Santukan jegég né Kang Cing Wi mawinan Ida Sang Prabu lulut asih. Raris bagawantan
ida matur paungu,”Inggih ratu sang prabu murdan jagat, titiang nglungsur ring angan i ratu sam-
punang marabi sareng Kang Cing Wi, santukan drestané driki ten matutang. Saking nguni nénten
matutang ngambil rabi cina. Élingang pisan indiké punika Ratu”. Ida Sang Prabu raris gelis
manyawis,”Inggih Ratu Bagawanta sané mautama, yan indik drestané jagi baosang, drestan jagat
Bali kabaos méweh pisan, ketah kabaos ngawinang kadat pamargi. Inggih, cutet mangkin Kang
Cing Wi ambil titiang anggén rabi “. Ida Bagawanta raris digelis nyawis. Yan Ratu purun murug
drestan jagat, janten bayané panggih Ratu, raris ida Bagawanta matilar saking puri.
Ida Sang Prabu akedik nénten ajerih, yadiastun kawastonin sapunika. Raris Ida nitah panjaké
maka sami makarya yadnya wiwaha. Gelising crita, ri sampuné ida wusan natab pawiwahan, tan
pasangkan wénten cihna sané kaon, tedun sabeh maduluran krébék kuug pamuput metu blabar
ageng raris nganyudang purinida, tur akéh panjaké ngemasin urip. Santukan puriné telas anyudang
blabar, raris ida nuju jagat Balingkang. Irika Ida nangun puri tur nabdabang panjak.
https://panbelog.files.wordpress.com/2014/07/sutasoma.jpg?w=333&h=483
<s*st
u esomdedosÇr.u
<ewnÓn
) t
Ð t
u r
u nuæp
* r
u [
u od,pÉvy
u k×r&rtÂknÑ.hidpÉy\turp
* n
u girh
& d
i v`orkol,hnÓk
¡ ær-
rtustusr
iÑ .
i ekoÿcpÀd
i wwuepoli;prrtuwnÓ;siyd]dir,i nik\winh
* d
i \Þr
¡ g
u g
é tuæ
u \
i l
À enpÉy\)jk
u æ
u p
* v
É -u
jywikm
É .sonÓk
¡ nÀd
i s*pv
É j
u ywikm
É klin]
*Ó r
U wirr&pyudn
Ò /,rrøsëdÒenrm)
sæisnÐds
i ogrh\lun/,sÙrnÐd
¡ ,gj;ÿlnÉok×senkdiehomãek\Ìbh*gn
u .
* u dÙnh
& spnikyudeÒ n,s*-
jywikm
É rriesuæd,htßnd
i À en\u\æ
u s
i g
( Ù elok.nik\wins
* p
* r
u [
u odÿkline* Ó kos)knÉÿ& khën/.sonÓk
¡ -
nÀspunk
i s*pr
u [
u od\Þr
¡ g
u g
é t/wiab
( en,\enÓosuæp
* v
É k
u n
) c
i d
i r
Ê risb
Ð [
É lnÐ
Ô
k)br
) .
*
ssomæuenj\Ðe) pæoli;rtustusr
ø Ñ ,ø hørk
i s*pr
u [
u odwhu\turp
* n
u gipn
u k
i r&hd
i ÿv`orkol.hi-
dv`orkolennÓn
) r
)Â m
i pungipn
u k
i sonÓk
¡ enÂnn
)Ó d
ß g&pv
É h
u sÓn
i hids*st
u esom.tnÀse
u ws*pv
É p
u r
u [
u od-
lnãlwdÙrok×senÿrris/ÿ\Þr
¡ g
u g
é tÀsn
i Ó enpÉy\)jk
u æ
u s
* t
u esom.ekocpuæs
* t
u esomÿduekpunk
i ÿri-
kolmpikhënÂbb
Ñ h
* x
i k
iÒ r
Ð hyÙng
é t/.hnÓk
¡ w
Ð l
) snÀd
i en\k×ijgtÀsn
i Ó enÿkrusk/,hidmkhënñ)
rh*Á\ám\Ñsp
* r
u [
u odj\Ðp
) h
 ÿ( u pungitj
( u gtÀsn
i Ó enpÉsd
i r
Ò hyu. hspunk
i wnÓ;ka(mnuæ\
* k
Þ ×xy*bd
u c
Ò t
i ,Ó
ptUtd
( å ê*kq
^ ÿi mklrpnßei kolihp
* m(gn
i Z
i Ç
p*bd
u eÒ lok.
kri\Ð)suæk&:tuZé¡*ÿm)k(
eholi;:hik)tUt/]ukÉt.
1 hidpÉy\tur*pungi
2 hid\Þ¡rugégtuuæi\Àlen
3 pÉvujywikÉmklinÓ*]Urwir
4 pÉvuyk×r&rtÂknÑ.
5 ,\enÓosuæ*pÉvuk)nicid
BHARATA YUDHA
SAWUR IRA TAN APANJANG 2X, SINGGIH SABDA MUNIWARA, HULUN, ATEKI
KATALIAN DENING BAKTI LAWAN ASIH I
Pidabdab 6 Pituduh
Disampuné wusan ngwacén kaweruhan indik pawayangan durus saurin pitakéné ring sor !
Pidabdab 7 Tugas
Indayang ngrreh imba Babad asiki raris suratang sinopsisipun !
Ringkesan
Kruna “babad” punika, wantah mawit saking basa Jawa Kuna, saking kruna “mbabad”, sané
madué artos “ngabas” utawi “mabad”. Kruna “mabad”, pinaka kruna kria maartos ngaryanin na-
pi-napi saking ngawit ngantos kapungkur. Yéning pakilitannyané sareng “babad” pinaka sejarah,
babad punika maartos kawitan / silsilah. Nanging yén rerehang pakilitannyané pinaka karya sastra
“babad” ngranjing silih sinunggil karya sastra sejarah. Conto-conto babad minakadinnyané : Babad
Mengwi, Babad Pasek, msl.
Wayang kulit mawit saking kruna walulang lan inukir. Walulang inggih punika kulit sane
sampun kapisahang saking walungnyane. Inukir inggih punika mateges maukir. Dadosnyane
wayang kulit inggih punika kulit sane maukir tur kacingak lawatnyane ling kelir.
kdiptpnuæpuehl£á%msikihnÞ)bu(hik*durtßk.
KADI PATAPAN SAPUHE LANGGENG MASIKIAN LEBUR IKANG
DURATMAKA
Indikator
3.10.1 Nlatarang teges sloka utawi
sesapan.
3.10.2 Ngrereh imba sloka utawi ses-
apan
3.10.3 Ngwigunayang sloka utawi
sesapan sajeroning lengkara
3.10.4 Nlatarang teges sipta utawi
sesemon .
3.10.5 Ngrereh imba sipta utawi ses-
emon
4.10.1 Ngwigunayang sipta utawi
sesemon sajeroning lengkara
Palajahan 1 Sloka miwah Sesapan
Pidabdab 1 Ngwangun Pangresep
Paribasa ketahnyané kaanggén panglengut basa rikalaning mabebaosan miwah
mareriptayan, santukan paribasa punika madaging indik panglilacita manah, bebanyolan utawi
bebaudan sesimbing, pangumpami kehanan jadma ring pakraman msl. Ring palajahan puniki alit-
alité pacang mikolihang kaweruhan indik sloka miwah sesapan. duaning sapunika saurin pitakéné
puniki !
1. Sira sané sampun uning ring sloka miwah sesapan?.
2. Ring dija biasané sloka miwah sesapan punika kaanggén?.
3. Sira uning imba sloka utawi sesapan punika ?
No Paribasa Artinipun
1 kaki-kaki bentuyung tiang cucun kakiné
2 buka slokané nundunin macan medem
3 buka slokané nundunin macan medem
4 buka slokané nutul damuh tengaina “
Pidabdab 6 Pituduh!
A. Napi artin slokane ring sor!
1. Buka slokane, apa ane kapula, keto ane kapupu, suksmanipun …
2. Buka sloka, bani mabak jepun, eda takut kena getahne, suksmanipun
3. “Ratu Betara Bayu sampunang nglintang iriki, santukan titiang akeh madue anak
alit.” puniki sesapan yening
4. “Ratu Sang Hyang Rare Angon, ingon-ingon I Ratu adol titiang nglungsur karaha-
jengan.” puniki sesapan yening …
Pidabdab 7 Pituduh
Indayang nyuran bebaosan asiki antuk tema Pesta Kesenian Bali {PKB}
Pidabdab 8 Ringkesan
Ringkesan
Sloka puniki masaih ring sesonggan, Kewanten binanipun, sloka puniki ngangge lengkara;
Buka slokane,......., Buka slokane gumine
Sesapan tegesnyane nyapatin, sane matetujon nglungsur karahajengan, mangda nenten keni
bencana.
vkÓÓisiniwir&skzÇn&huripæ£Þ)bu(mln&h£á.
BAKTI SINIWI RING SEKANCANING URIP
PANGLEBU MALANING ANGGA
118
DAFTAR PUSTAKA
Anom, I Gst Kt, dkk. 2008. Kamus Bali-Indonésia Beraksara Latin Dan Bali.
Denpasar: Dinas Kebudayaa Kota Denpasar.
Asa, I Made. 1985. Paplajahan Sor Singgih Basa Bali Jilid I dan II.
Bagus, I Gst Ngr. 1980. “Aksara Dalam Kebudayaan Bali Suatu Kajian Antropo-
logi”. Orasi Ilmiah. Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana
Bagus Setiawan, A.A. 2001. Buku Panduan Pelestarian Lontar. Denpasar: Di-
nas Kebudayaan Provinsi Bali.
2008. Pedoman uger-uger pasang aksara latin basa Bali dan pasang
aksara Bali basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
Bühler, G. (1962). Indian paleography. -. [Calcutta]: Indian Studies, Past & Pre-
119
sent; distributors: Firma K. L. Mukhopadhyaya.
Djiré, I Wayan & I Wayan Roema. 2000. Kumpulan Gending-Gending Bali Jilid
I & II. Denpasar: Cempaka.
Gdé Raka, A.A. dkk. 1977. Panca Werdi Jilid I dan II. Denpasar : Yayasan
Sabha Sastra Bali.
Ginarsa, Ketut. 1980. Sepintas tentang Sejarah Aksara Bali. Singaraja: Balai
Penélitian Bahasa Cabang I.
Griffiths, A. (2014). Written traces of the Buddhist past: Mantras and Dhāraṇīs
in Indonesian inscriptions . Bulletin of the School of Oriental and
African Studies, 77, pp 137-194.
Kaler, I Nyoman. Krakah Modré II. Denpasar: Percetakan dan Toko Buku Ria.
Mardiwarsito. 1986. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Ende Florés: Nusa Indah.
Medera, I Nengah dkk. 2003. Imba Mabebaosan Nganggé Basa Bali. Denpa-
sar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.
120
. 2005. Kasusastraan Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi
Bali
Nala, I Gst Ngurah. 2006. Aksara Bali Dalam Usada. Denpasar: Upada Sastra.
Nala Antara, I Gde. dkk . 2006. Tata Basa Bali Anyar. Denpasar: Dinas Kebua-
dayaan Provinsi Bali.
Putra, I Nyoman Darma, I.Gd. Gita Purnama & A.A. Ngr. Oka Wiranata. 2013.
Dénpasar lan Don Pasar). Denpasar: Dinas Kebudayaan Kota Den-
pasar.
Simpen, I Wayan. 1983. Babad Mengwi. Disesuaikan Dengan Ejaan EYD Oleh
I Wayan Karji. Denpasar: Fak Sastra Univ Udayana.
Simpen, I Wayan. 1979. Pasang Aksara Bali. Denpasar: Dinas Pengajaran Da-
erah Tingkat 1 Bali
Suasta, Ida Bagus. 2002. Bahasa Aksara Bali dalam Agama Hindu. Denpasar:
Fak. Sastra.
121
Suastika, I Made. 1997. Calon Arang dalam Tradisi Bali. Yogjakarta: Duta Wa-
cana University Préss.
Subandia, I Made dkk. 2009. Panduan Penulisan Aksara Bali dan Aksara Latin
Denpasar: Balai Bahasa.
Sudarma, I.B. Komang. 2016. “Perkembangan Aksara Bali: dari zaman Bali
Kuna hingga Era Digital”. Makalah dalam Seminar Parum Param
Tarka Tarpaning Saji, ISI Denpasar.
Sukrata, Ketut. 1981. Tunjung Mekar Bacaan Huruf Bali Untuk Sekolah-Seko-
lah Lanjutan. Denpasar: Mabhakti.
Sura, I Gde & Ida Bagus Sindhu. 1972. Tata Bahasa Kawi. Denpasar : PGA
Hindu Négeri Denpasar.
Tim Penyusun. 1976. Panca Werdi. Denpasar : Yayasan Saba Sastra Bali
Tim Penyusun. 2002. Pedoman Pasang Aksara Bali. Denpasar : Dinas Kebu-
dayaan Propinsi Bali.
1984. Tata Basa Bali Ringkes. Singaraja : Toko Buku Indra Jaya.
1993. Tata Basa Bali Wrédi (Sintaksis Basa Bali). Singaraja: Toko
Buku Indra Jaya.
122
1993. Celah-Celah Kunci Pasang Aksara Bali. Bubunan: Indra Jaya.
2001. Kosa Basa Sor Singgih Basa Bali. Bubunan: Indra Jaya.
Yasa, Putu Eka Guna. 2012. “Dinamika Ejaan Aksara Bali dan Penggunaan
Bentuk-Bentuk Bersaing”. (Skripsi Sarjana). Denpasar: Fakultas
Sastra Universitas Udayana.
Yasa, Putu Eka Guna dan Nissa Puspitaning Adni. 2015. Aspek Linguistik Dan
Mistik Dalam Rajah Dasa Bayu ; Kearifan Budaya Bendawi Penutur
Austronésia Di Bali (Makalah). Denpasar: Program Magister Lingui-
stik, Program Pascasarjana, Universitas Udayana.
123
GLOSARIUM
Alur carita/ plot : pula pali pamargin carita saking pangawit carita ny-
antos wénten wicara-wicara utawi konflik, sané ka-
jangkepin antuk panguntat carita.
124
tan ental.
Latar utawi setting : genah utawi galah pamargin éédan carita sané kaca-
ritayang ring sajeroning karya sastra.
Murda : judul.
Ngatumbah. : wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk
wangun aksara sané pinih alit tur bunder-bunder.
125
ten dados kaobah.
Tebek nguda : sesuratan aksara Bali ring don ental, sané deréng
nuek utawi kirang becik.
Tebek wayah : aksara Bali sané masurat ring ental antuk wangun
aksarannyané sampun nuek, nguub miwah sampun
becik.
126