1 INDI MATUDLOAN ANG TAGIPUSUON

2 Malip-ot nga Sugilanon Ni Ernesto L. Lasafin,

3 (Nabalhag sa HILIGAYNON, 25 Abril 2018)
4
5 NAGSUGOD sa una nga halintang sa hayskol sanday Jacinto, Jaime kag Rhona
6 nga mga magkasilingan man sa ila barangay. Ang tatlo nagapuyo sa purok ukon sityo
7 nga malayu diutay sa bulothoan nga napahamtang sa tunga sang daku nga barangay.
8 Nagsugod man sila nga tatlo sa elementarya nga mahirop na nga mga mag-abyan. Si
9 Jaz, hayu ni Jacinto kag si Jimmy ukon Jaime magpakaisa, samtang si Rho ukon
10 Rhona indi nila himata. Nagsaylo lang ang pamilya ni Rho gikan sa katambi nga
11 barangay Sig-ang sang barangay Batuan nga ara sa dulonan sang duha ka banwa.
12 Sang ara na ang tatlo sa ikatlo nga tuig sa hayskol sa barangay Batuan, may
13 ginmuno ang isa ka pakaisa ni Jaz nga ila man kabutho nga taga-pihak nga barangay.
14 “Kas Jaz, may nakita ako nga love triangle sa inyo nga tatlo,” muno sang pakaisa ni
15 Jaz nga si Rene nga graduating na.
16 “Huo man, Kas Ren, naghambal man si Kas Jimmy sa akon nga kon indi ako kay
17 Rhona sa iya na lang kuno,” daw binata-bata nga nasabat ni Jaz sa pakaisa. “Pero daw
18 nauna ako sangsa kay Jimmy kay natung-an man namon ang mga balay nanday Kas
19 Jimmy kag nanday Rhona.”
20 “Sa kay Rhona ina kon sin-o ang naluyagan niya sa inyo nga duha,” dugang ni
21 Rene. “Ako wala ako sang karibal sa akon nobya. Pero Kas Jaz, matuod bala nga may
22 plano si Kas Jimmy nga mag-entra sa hubon sang mga nationalist kuno.”
23 “Bati mo man gani ina, Kas Ren? Isa sia diri sang mga ginabantayan man sang
24 kapulisan, kay sang mag-rally ang mga aktibista didto sa pihak nga banwa nakita man
25 sia kuno sang iya mga kaklase nga naghambal pa sa stage sa plasa.”
26
27 PAGKATAPOS sang tatlo sa hayskol, nagkolehiyo man sila. Magkaupod si Jacinto
28 kag Rhona sa isa lang ka unibersidad, samtang si Jaime nagkuha sang civil
29 engineering sa isa bantog man nga kolehiyo. AB ang ginkuha ni Jaz kay luyag sini nga
30 mangin abogado. Pagmaestra ang kinuha ni Rho. Pirme man si Jaz kag si Rho
31 nagakitaay, samtang si Jimmy makita man nila sa TV kon may aktibidad ang mga
32 katapo sang ginatawag man ang ila kaugalingon nga cause-oriented group sa siyudad.
33 Sa ikap-at ka tuig nila sa kolehiyo, bag-o lang matapos ang mga final examination
34 sa kadamuan sang mga bulothoan. Sang Sabado nga ina nabalahuba man sa bilog nga
35 barangay nga wala si Jimmy makapauli sa ila barangay nga kinaandan man niya
36 ginahimo sadto. Daw ginabantayan sang mga tawo si Jimmy.
37 Nagkadto dayon ang nagkabalaka nga iloy ni Jimmy kanday Jaz.
38 “Jaz, wala makapauli ang pakaisa mo nga si Jimmy. Siling sang tiya nagpaalam
39 man kuno nga mapauli sia. Wala bala kamo nagakitaay sa Iloilo?” pamangkot sang tiya
40 ni Jaz sa daku nga kalangkag.
41 “Tiyay Ason, sa bilog nga tuig nga nagligad makaduha lang kami nagkitaay ni
42 Jimmy. Pero pirme ko man sia makita kon may aktibidad sila sang iya grupo. Pirme
43 man sia nagahambal sa ila pagtililipon sa Freedom Grandstand kag gina-cover sang
44 taga-TV bilang balita ang kahiwatan sang ila hubon,” sabat ni Jaz sa manghod sang iya
45 amay. “Ang maayo siguro, kay sa Mindanao si Tiyoy Maning, sa pulis kita mangayu
46 sang impormasyon.”
47 Kay Domingo, sa puloy-an sang police spokesman sila gintudlo sang duty nga pulis

1
48 sa opisina sang presinto.
49 “Ari ang mga ngalan sang amon ginpatawag nga mga estudyante sang Sabado,
50 pero amon man sila ginpapauli gilayon,” hambal sang police spokesman sang kapulisan
51 sang siyudad. “Amon lang sila ginpapirma nga sa madason indi na sila makahiwat sang
52 rally nga wala sing permiso nga aprobado sang hepe sang pulis sang siyudad. Kay
53 lightning rally kuno ang ila ginhimo nga wala man sing commotion nga nagluntad, gani
54 ginpasiensya man sila.”
55 Nagpasalamat man ang magtiya sa koronel nga pulis nga nag-amuma man sa ila
56 sing maayo nga may kaupod pa nga kape kag softdrinks gikan sa asawa sang pulis.
57 “Tiyay Ason, may nakilala ka bala sa mga abyan ni Jimmy diri sa siyudad ukon didto
58 man sa aton banwa, kay sa ila kita mamangkot kon ila nasiplatan ang imo anak,”
59 dugang nga panugyan ni Jaz sa iloy nga may problema sa pagkawala ni Jimmy. Gin-
60 apas man sila sa balay sang Tiyoy Maning ni Jaz nga nag-abot na gikan sa Mindanao.
61 “Taga-aton banwa man ang lalaki nga nagakadto sa balay nga siling ni Jimmy iya
62 abyan diri sa kolehiyo, gani mapauli na kita,” napulong ni Tyo Maning sa magtiya.
63 Nagadali man ang tatlo sa pagpauli kay mag-alas onse pa lang. Sulosobra lang isa
64 ka oras sa ila banwa na ang tatlo.
65 Pagkakaon nila sa karinderya sa ila banwa, ginkadtuan dayon nila ang balay sang
66 abyan ni Jimmy. Wala man ang abyan ni Jimmy sa ila, kag ang iya mga ginikanan nga
67 nakapamangkot man sa pulis sa siyudad sang Sabado pa kay nasiplatan nila sa balita
68 sa TV nga isa si Jimmy sang naagdahan sang mga pulis sa presinto sang siyudad.
69 Huyhoy ang abaga sang tatlo nga nagpauli sa ila barangay. Hulaton na nanday Tya
70 Ason kag Tyo Maning ang pagpauli sang ila anak nga si Jimmy. Pati ang tatlo ka mga
71 utod ni Jimmy nagkalma man.
72 “Basi mapauli man si Jimmy kon matapos na ang ila klase kay naulihi diutay sila
73 nagsugod sang klase sa ila bulothoan. Basi may kinadtuan nga abyan nga wala na
74 makapaalam sing husto si Jimmy, bisan sa iya tiya nga ang balay amo ang
75 ginadayunan sa siyudad,” hambal ni Jaz agod magkalma man sa ila kalangkag ang iya
76 tiyo kag tiya.
77 Sang sumonod nga Lunes, nag-text man si Rho kay Jaz nga si Jimmy kuno nag-
78 upod sa bukid kaupod sang pito nga ginpatawag sang kapulisan. Kon diin sila nga bukid
79 nanagu, wala man ginsambit ni Jimmy kay Rho.
80 Nagsaylo gilayon si Jaz sa puloy-an nanday Rho kay magkatambi ang nahamtangan
81 sang balay nila nga kudal nga kumon ang bal-ot.
82 “Rho, puwede makapamangkot? Ano gid bala ang score namon nga duha ni Jimmy
83 sa imo?” pangutana ni Jaz sa ila kaingod nga dalaga.
84 “Daw bataon ka pa man, pero daw ulianon ka na,” nabungat ni Rho sa ulitawo.
85 “Tabla ukon patas pa kamo subong. Indi bala nga siling ko kon makatapos kita nga tatlo
86 sang aton kurso ugaling ako mamili kon sin-o sa inyo nga duha ang but-on ko? Apurado
87 ka gid, panumdomon mo nga luyag mo man mangin mananabang. Mga pito pa ka tuig
88 nga bakason mo ina, indi bala? Siling mo indi ka magpangasawa kon indi mo mabuhi
89 sa imo kaugalingon nga balhas ang imo kapihak sang dughan. Malawig pa nga
90 panahon ang aton hulaton. Ayhan maestra na ako sing lima ka tuig sina kag matabu.”
91 “Maayo ka may ginapilian, ako wala gid,” tugda ni Jaz.
92 “Ay, Jaz, ti kundi mangita ka man. Kadamo dira sang mga dalaga nga nagakadasma
93 man sa pagbalikid sa imo, bisan diri lang sa aton barangay,” yuhom-yuhom man ni Rho.

2
 94 “Kundi daw ininto ko lang ang kaugalingon ko. Maawat pa ako sa akon handom,”
95 balos nga pulong ni Jaz. “Tumanon ko na lang ang mandu sang hari nga indi mabali.
96 Rho, ang sa akon lang, kuntani may inspirasyon na ako subong pa lang.”
97
98 PAGKALIGAD sang apat ka tuig, wala gid bati-a kon diin sa si Jimmy nga daw
99 bukal sang tubig nga nadula. Samtang si Jaz sa una nga tuig pa lang sa pagtuon sa
100 abogasya. Kag kuntani si Jimmy sa ikalima na nga tuig sa iya pagkuha sang pagka-
101 inhenyero sibil. Si Rho maestra na sa Barangay Igbunga nga pito ka kilometros gikan
102 sa ila barangay kag onse ka kilometros gikan sa publasyon sang banwa. May traysikol
103 man nga nagabiyahe tubtob sa Igbunga Elementary School.
104 Isa ka Domingo sang hapon nga pista opisyal ang masunod nga Lunes, nagtabuay
105 sa puloy-an sang dalaga nga maestra sanday Jaz kag ang kaupod nga maestro ni Rho
106 nga taga-poblasyon sang banwa.
107 “Jaz, abyan kag kaupod ko nga manunodlo ini si Mike,” wala matapos ni Rho ang
108 pagpakilala sa duha ka ulitawo kay maabtik man si Jaz magtan-ay sang iya tuo nga
109 kamot sa pareho niya nga ulitawo.
110 “Jacinto Gonzales, ang bag-o mo nga abyan diri nga kasilingan man ni Rho nga Jaz
111 ang iya panawag sa akon,” maabtik nga nasal-ot ni Jaz hambal ni Rho.
112 Gindahu man sang maestro ang tuo nga kamot ni Jaz kag gin-uyog sing mabaskog.
113 “Miguel Imperio, kon may igasugo,” kinaradto pa nga pagpakilala sang maestro.
114 “Mike sa malip-ot kag abyan man ako sang matahom mo nga kaingod. Kag abyan ko
115 man si Jimmy. Diri ako sang third kag fourth nagbutho nga nauna sa inyo, pero
116 nagbalhin kami sa banwa pagkatapos ko sang hayskol diri sa aton barangay. Si Tatay
117 empleyado abi sang tesorerya diri sa banwa.”
118 “Kon amo ano ang balita nga imo nasayran sa bahin sang imo abyan nga si Jimmy
119 nga pakaisa ko?” napangutana gilayon ni Jaz kay Mike.
120 “Kon ano ang nabalitaan ninyo amo man ina ang nabatian ko. Pero may nasambit si
121 Jimmy sa akon sadto nga basi maghanas kuno sila didto sa isa ka banwa sang puod
122 sang Quezon. Wala ko gani mapamangkot kon ano ang pagahanasan niya kag didto pa
123 sa malayu nga puod nga nasakop na sang Bicol.”
124 Liwat nga daw nanghuyhoy ang mga abaga ni Jaz sa iya nabatian. Ayhan wala sing
125 kalubaran ang problema sang kabikahan ni Jaz sa pagkadula sang pakaisa nga si
126 Jimmy nga mahirop man niya nga abyan. Tubtob nagpauli na ang duha ka ulitawo, wala
127 na liwat nila nasambit ang kapalaran ni Jimmy.
128
129 SANG ulihi samtang nagahulat na si Jaz sa ila balay sang resulta sang bar
130 examinations nga iya kinuha, nasaksihan man niya ang pagkakibot nanday Tiyay Ason
131 kag Tiyoy Maning ni Jaz kay may duha ka lalaki nga nagdul-ong sang isa ka sulat sa ila.
132 Dalidali man nga naglakat palayu ang duha ka lalaki. Binuksan man gilayon ni Tyo
133 Maning ang sulat. Suno sa napagkit man sa sulat gikan ini sa isa ka pinuno sang
134 hublag sa bahin sang bukid nga malapit lang sa barangay Igbunga.
135 Nagsaylo gilayon si Jaz sa balay sang tiya kag tiyo niya.
136 “Tiyoy Maning, ano ang natugon sa sulat?” pamangkot ni Jaz sa bana sang tiya.
137 “Ang pakaisa mo ari na diri nadestino bilang hangaway sang hublag. Kumander man
138 sia sang hubon sa pagpanipon sang buhis kag bulig sang mga tawo para sa hublag!”
139 may kakunyag nga nabungat ni Tyo Maning sa nakayasan nga asawa.

3
140 “Ang anak ko, nagsulod gali sa hublag!” nasinggit ni Tya Ason kag naghilibion man
141 dayon ini.
142 Nabatian man sang amay kag iloy ni Jaz ang pagwawaw sang ila manghod, gani
143 dalidali man sila nga nagsaylo sa balay sang mga utod. Gin-uloulohan man sang duha
144 si Tya Ason, kabuylog man si Tyo Maning kag nag-ugdaw man ang kangitngit sini.
145
146 SANG sumonod nga bulan, isa ka malain nga balita ang nagtay-og sa pihak nga
147 balay nanday Jaz nga puloy-an nanday Rho. Kinidnap si Rho sang tagahublag kay
148 nagpakilala man sila sa mga nakasaksi sa pagtaban sang tatlo ka lalaki sa manunodlo
149 nga babae sang Igbunga Elementary School!
150 Napaktan gilayon ni Jaz ang natabu. Si Jimmy ang nagpakidnap sa dalaga nga
151 maestra! Subong mabaton ayhan ni Jaz ang iya malain nga kapalaran nga kahimuan
152 man sang pakaisa kag mahirop nga abyan? Ayhan matun-an man niya nga batunon
153 ang kahimtangan nga ayhan indi na magbag-o pabor sa iya.
154 Nakapangaku na unta si Rho nga sabton sia kon nakahanda na sia mga
155 magpamilya. Nga ang hinambal sang dalaga nga nagahayag na sang iya balatyagon
156 para sa iya. Nga dapat kasal na ang itanyag niya kay Rho. Pero, hinali nga nagbag-o
157 ang huyop sang hangin. Sa sulod sang iya hulot nakapisngo man si Jaz sa iya nangin
158 kapalaran. Napat-od sang kapulisan nga nakita sang ila taga-intel nga magkaupod si
159 Rho kag Jimmy sa bukid nga ila man ginalagas ang hubon. Pero malapad ang
160 kabukiran kag daw napilitan ang nga Sulodnon nga buligan ang mga taga-hublag, gani
161 nabudlayan ang mga militar kag kapulisan sa pagdakop sang mga subersibo.
162 Lumigad pa ang mga binulan. Kag nakalampuwas man si Jaz sa pasinawan sa
163 pagka abogado. Gilayon man sia nakaempleyo sa piskalya sang puod. Nagpadestino
164 si Jaz nga abogado sang piskalya nga magasaylo-saylo sa pila ka kabanwahanan sa
165 sentral Iloilo agod magbulig sa kapulisan sa pagplastar sang kaso batok sa mga
166 naaresto sang kapulisan agod indi magpalpak ang panumbongon sang kapulisan batok
167 sa mga kriminal sa hukmanan. Gani, pirme man si Jaz sa ila banwa agod masayran
168 ang kampanya sang kapulisan sa pagdakop kanday Jimmy kag mga kaupod. Paagi sa
169 mga Sulodnon nga napilitan nga sumonod sa taga-hublag. Ang balita nga daw mag-
170 asawa na sanday Jimmy kag Rho kag may isa na ka anak nga babae.
171 Daw nalimtan naman ni Jaz, ang indi maayo nga hitabu. Nagkitaay ang maestro nga
172 si Mike Imperio kag si Jaz.
173 “Atty. Jaz, daw indi mo mabaton ang natabu sa imo pinalangga kag pakaisa.
174 Kadamo sang mga dalaga diri sa aton banwa nga ang iban nagapalan-os lang sa
175 pagkalaon,” lahog ni Mike kay Jaz.
176 “Ikaw, ‘Pare Mike, abi kon ikaw iya may nobya na, ipakilala na sa akon, daw pareho
177 man lang kita nga nagalikaw sa mga babae, a,” sabat ni Jaz sa iya kumpare. “Pareho
178 man abi kita nga naagawan sang nobya.”
179 “Pare Jaz, indi ako naagawan sang nobya. Indi ko man ginahigugma ang babae nga
180 nagpabula nga kalasalon na kami. Matuod nga naka-date man kami sang pila ka beses,
181 pero one-way traffic man ang amon relasyon bisan kasal na lang ang kulang. Tubtob
182 nga nakabunit man sia sang nagpakasal sa iya. Ang nobya ko nga pinalangga namatay
183 sa aksidente sa salakyan, gani daw wala na ako gana nga magnobya gilayon liwat.
184 Labay man ang akon, kon abi magbulagay sanday Jimmy kag Rho sa ano man nga
185 rason, pakasalan mo bala si Rho?”

4
186 “Pare Mike, depende ina sa sitwasyon nga matabu sa ulihi,” sabat ni Jaz.
187 “A, kuha ko ang buot mo silingon, Pare Jaz. Kon mapatunayan mo nga indi man
188 ginhigugma ni Rho si Jimmy kay ikaw sadto ang natuad niya nga iya ginapakamahal,
189 mahimo gid nga pakasalan mo sia kag akuon ang resposibilidad sa pagkaamay sa ila
190 anak sang imo pakaisa. Pat-od nga bisan buhi pa si Abyan Jimmy, indi sila kasal ni
191 Rho,” dugang ni Mike.
192 “Belib na ako sa imo, Pare Mike. Titser ka na manugpakot pa,” nagkadlaw man si
193 Jaz sa nabungat sang kumpare sa bunyag sang anak sang manghod ni Rho nga titser
194 man sa Igbunga.
195
196 ISA ka bulan pa ang lumipas. Bangod sa pagpursigi sang mga militar kag kapulisan
197 sa paglagas sa mga tagahublag, masaku man ang mga encounter sang mga
198 tagahublag kag kapulisan, gani ginbilin man ni Jimmy sanday Rho kag ang iya anak sa
199 isa ka pamilya sang Sulodnon ukon Bukidnon. Natabog sang mga militar kag pulis ang
200 hubon nanday Jimmy sa tunga-tonga sang apat ka probinsya sang Panay, sa isa ka
201 kagulangan nga matawag pa nga rain forest. Gani, naisipan man sang nagainakop kay
202 Rho nga idul-ong ang mag-iloy sa Igbunga kay pirme nagamasakit ang anak ni Rho kag
203 naluoy gid ang mga Sulodnon sa mag-iloy. Sa dalan pa lang nasambat na sila sang
204 mga militar. Ginpasalamatan man ni Rho ang duha ka anak sang nga Sulodnon nga
205 nagdul-ong sa ila sang iya anak.
206 Gani, hilway sa kahadlok nga nakaabot man sanday Rho kag anak nga gindul-ong
207 pa sang duha ka pulis tubtob sa Igbunga. Gikan sa Igbunga nagsakay ang mag-iloy sa
208 traysikol pa-Batuan. Natabuan nga Sabado, gani ang bilog na pamilya ni Rho ang ara
209 sa ila balay nga nagbaton sing masinadyahon pero nagahinibi nga mga kadugo.
210 Sa maayo nga palad, nakapauli man si Jaz, kag sia pa gani ang nagbayad sa
211 drayber sang traysikol kay indi masagang sa tuman nga kasadya ang mga himata ni
212 Rho lakip sang iya manghod nga maestra man sa Igbunga. Pagkatapos sang
213 paghinaksanay nila nga mga magkadugo, nadiparahan ni Rho si Jaz. Madasig nga
214 hinakos man ni Rho si Jaz kag halukan. Nakadulog man tanan nga mga himata ni Rho.
215 Ara man ang mga ginikanan ni Jaz nga nakig-ambit sa pagsinadya sang pamilya ni
216 Rho, pati ang kay Jimmy nga mga utod kag ginikanan. Larawan man sang kalipay ang
217 mamutikan sa ila mga guya sang tanan nga nagasaksi sa pagpauli ni Rho kag anak.
218 “’Ga, nagniwang ka gid sa bukid,” namumo dayon ni Jaz kay Rho.
219 “”Jaz, mahal mo pa gihapon ako?” nabungat nga pamangkot ni Rho nga hinugot
220 man nila nga duha ang ila paghaksanay.
221 “Pakan-on ninyo anay ang mag-iloy,” nabungat ni Tya Ason nga iloy ni Jimmy.
222 “Kumare Ason kag Pare Maning kaadlawan ni Pare Ponsoy ninyo subong gani may
223 handa kami diri sa balay,” hambal ni Tya Silay nga iloy ni Rho. “Gani ginaagda ko man
224 kamo nga tatlo nanday Jaz, kaupod man si Kumare Saling kag Kumpare Odoy.”
225 “Kon amo, Mare Silay, hambalan na naton ang kasal sang duha nanday Rhona kag
226 Jacinto,” natikab ni Tya Saling nga iloy sang bugtong nga si Jacinto.
227 Kag temporaryo nila nga nalimtan si Jimmy. Sa subong, katapo na sang kabikahan
228 ang pamilya ni Rho. Ina bangod kay waay man sing nagpamatok sa nahambal ni Tya
229 Saling nga iloy ni Jaz.
230 Samtang ang balita, nadakpan man kuno sa Bicol ang hubon ni Jimmy. Pagkatapos
231 sang bista sang ila kaso, nasilutan si Jimmy sang kapin duha ka pulo ka tuig. Ang

5
232 triyangulo sang paghigugma nga sanday Jaz, Rho kag Jimmy hinali man nga
233 naalimunaw. Ang pagtilaw sang paghigugmaanay nanday Rhona kag Jacinto nagtakop
234 man. Kag sa baylo, napatunayan nila nga ang ila tampad kag dalisay nga paghigugma
235 nangibabaw man sa mga hangkat sang kabuhi.
236 “Ga, nagniwang ka gid sa bukid,” namuno dayon ni Jaz kay Rho matapos sila
237 makasal.
238 “Jaz, mahal mo pa gihapon ako, bisan may anak na ako kay Jimmy nga imo man
239 pakaisa?” malulo nga pamangkot ni Rho sa iya bana.
240 “Ang sabton mo ang pamangkot ko, kon ako ang matuod mo nga ginapalangga
241 sangsa kay Jimmy nga nagtaban sa imo sa bukid,” sabat ni Jaz.
242 “Ikaw gid, Jaz. Bisan didto ako sa bukid, nagalangot gid ang buot ko sa imo. Ikaw sa
243 gihapon ang akon palangga.”
244 “Ti man, kundi sugponan na lang naton ang aton pagtamdanay samtang wala ka pa
245 nakapabukid. Mahal ko ikaw, kag mahalon ko man ang imo anak nga kasubong
246 kaugalingon ko nga anak. Bal-an mo, ang tunay nga paghigugma wala nagabag-o,
247 bisan ano pa ang matabu. Sanglit indi mo matudloan ang tagipusuon nga
248 nagahigugma.”
249 “Oh, Jaz,” natusngaw na lang ni Rho sa tuman nga kalipay kag naghakos sing hugot
250 sa iya bana.
251 KATAPUSAN