Arange: 10 jasyporundy, 2020

Mbo’epy: Mbo’epy: Teroja. Iñemohenda ha ijepuru.

TEMBIAPO
Emoñe’ẽ marandu teroja rehegua
He'iséva: Ha'e ñe'ẽ omoteĩ ha otekome'ẽva terópe.

▪ Techapyrã:

Amo karai marangatu

teroja tero teroja

TEROJA ÑEMOHENDA
1. Teroja Tekome'ẽva.
2. Teroja Moteĩva.

Teroja tekome'ẽva
Ha'e hína umi teroja otekome'ẽ térã otekochaukáva terópe.

▪ Techapyrã:
puku / mbyky porã / vai pyahu / tuja
yvate / karape piru / kyra

Ñe'ẽjoajukatúpe (sintaxis), ko'ã teroja tekome'ẽvagui oiko moĩmbaha tekome'ẽva.

▪ Techapyrã:

Karai karape Kavaju piru

Ita morotĩ Teko potĩ

Teroja moteĩva
Ha’e hína umi teroja omoteĩva terópe. Ohechauka, oñemomba'e térã
oipapakuaáva terópe. Ñe'ẽjoajukatúpe ko'ã teroja moteĩvagui oiko moĩmbaha moteĩva.
Teroja moteĩva oñemohendajey kóicha:

1. Teroja moteĩva techaukarã.

2. Teroja moteĩva mba'éva.
3. Teroja moteĩva papýva.
4. Teroja moteĩva kuaa'ỹva.

Teroja moteĩva techaukarã

Ko’ãva -héra he’iháicha- ohechauka tero oñemohenda agui térã oñemohenda
mombyrevérõ. Oñemohendajey hikuái kóicha:

▪ Teroja Moteĩva Techaukarã Tovakegua.

▪ Teroja Moteĩva Techaukarã Tovake'ỹgua.

Teroja Moteĩva Techaukarã Tovakegua

Papyteĩ / Papyeta

▪ Techapyrã:

Ko Ko'ã Ko apyka.

Pe ã Pe jagua.

Amo Umi Amo mesa.

à mbarakaja.

Teroja Moteĩva Techaukarã Tovake'ỹgua

Papyteĩ Papyeta: Upe Umi Ako Aipo Ku

▪ Techapyrã:
Upe karai ouva'ekue.

Ku mainumby oikoháicha.
 Aipo mbokapu oikova’ekue.

Teroja moteĩva mba'éva

Ha'ehína umi teroja oñemom-ba'éva teróre. Guaraníme, ojepuru ñe'ẽpehẽtai
mboyvegua -teroja rekovia- ojehechauka hagua ava mbohapyha mba'e. Ko'ãva
ñambopapyeta hagua ñambojoajúva'erã teróre ñe'ẽpehẽtai "kuéra” (tero juruguávare)
ha "nguéra" (tero tĩguá-vare).

▪ Techapyrã:
Papyteĩ Papyeta

Che Ñande/Ñane Ore Nde Pende/Pene

H, Ij, Iñ, i, hi' H, Ij, Iñ, i, hi' + tero + kuéra (nguéra)

Ava mbohapyha mba'éva ñe'ẽpehẽtai (Índices de posesión de tercera persona) "H"

puru: Kóva ojepuruva’erã umi tero oñepyrũva taipu "T" térã "O"-pe; ja'eporãsérõ,
ojepuruva'erã tero ijysaja'apýva ndive (T-O /R/H).

▪ Techapyrã:
Che róga Che resa Che retyma Che rañykã Che rova

Nde róga Nde resa Ne retyma Ne rañykã Nde rova

hóga hesa hetyma hañykã hova

"IJ” puru: Kóva katu oñembojoajuva'erã umi tero juruguá-re, oñepyrũva pu'aépe
ha imuanduhéva ipu'ae pahápe.

▪ Techapyrã:
Che ao Che apyka
Nde ao Nde apyka
ijao Ijapyka
 "IÑ" puru: Kóva oñembojoajuva'erã umi tero tĩguáre, avei oñepyrũva pu'aépe ha
katu imuanduhéva ipu'ae pahápe.

▪ Techapyrã:
Che akã Che andai Ne akã Ne andai Iñakã Iñandai

"I" puru: Kóva ojepuruva’erã umi tero oñepyrũva ambue pundiépe, ndaha'éiva “T”;
ja'eporãsérõ, ndaha'éiva tero ysaja'apýva.

▪ Techapyrã:
Che jagua Che mbarakaja Che kuatia

Nde jagua Ne mbarakaja Nde kuatia

Ijagua Imbarakaja Ikuatia

"HI" puru: Kóva katu ojepuruva'erã umi tero oñepyrũva pu'aépe. Ko pu'ae
ñepyrũmby imuanduva'erã.

▪ Techapyrã:
Che ára Che áva
Nde ára Nde áva
Hi'ára Hi'áva

Teroja Moteĩva Papýva

Ha'e umi ohechaukáva tero retakue; ja'eporãsérõ, oipapa terópe. Oñemohendajey
kóicha:

1. Teroja Moteĩva Papapy Papýva (numeral cardinal)

2. Teroja Moteĩva Papapy Papyháva (numeral ordinal)

Teroja Moteĩva Papapy Papýva

Ha'e umi teroja akóinte jaipurúva jepi jaipapa hagua opaite mba'e.

▪ Techapyrã:
peteĩ - mokõi - mbohapy – irundy
Mokõi ryguasu. Irundy apyka
Teroja Moteĩva Papapy Papyháva
Ko'ãva oñemoheñói ñambojoapývo ñe'ẽpehẽtai “ha” papapy papývare

▪ Techapyrã:
peteĩha mokõiha mbohapyha irundyha

Mbo'esyry peteĩha.

Óga mokõiha iporãve.

Apyka mbohapyha chemba'e.

Kóva ha'e kuatia poha.

Teroja moteĩva kuaa'ỹva

Ha'ehína omombe'úva tero retakue, ága katu nomohesakãporãiva mboýetépa upe
tero reta-kue. Upeguivoi ou upe héra: kuaa'ỹva.

▪ Techapyrã:
mayma yvoty oimeraẽ kavaju heta kuatia

TEROJA MOAMBUEHA
1. Papapy
2. Meña
3. Kokatu
4. Papapy

Umi teroja moteĩvape (techaukarã, mba'éva, pa-papýva ha kuaa'ỹva) jajuhukuaa

papyteĩ ha papyeta. Péicha:

Papyteĩme Papyetápe

(ko-pe-amo) (ko'ã-ã-umi)

(che-nde-ne) (che-nde-ne + kuéra /nguéra)

(peteĩ-peteĩha) (mokõi-mbohapy-irundyha) (heta-mayma)

 ▪ Techapyrã:
Ko karai Ko'ã karai

Che róga che rogakuéra

Peteĩ kavaju Mbohapy óga

Heta yvoty

Ága katu, teroja tekome'ẽva ndaipapapýi.

▪ Techapyrã:

Pe karai marangatu. Umi karai marangatu.

Papyteĩ Papyeta

Jahechakuaaháicha, “Pe karai” oĩ papyteĩme ha “Umi ka-rai” oĩ papyetápe; ága

katu, teroja tekome'ẽva "marangatu", mokõivévape, naiñambuéi. Upévare, ja'ekuaa
teroja tekome'éva ndaipapapyiha.

Meña

Teroja moteĩva (techaukarã, mba'éva, papapýva ha kuaa'ỹva) ha teroja tekome'ẽva,

naimeñái hikuái.

▪ Techapyrã:
Umi karai marangatu. Umi kuñakarai marangatu.

Jahechakuaaháicha, teroja moteĩva techaukarã “Umi”, ha teroja tekome'ẽva

“marangatu” naiñambuéi mokõive techa-pyrãme; jepémo upéicha, mokõive tero
“karai” ha “kuñakarai” ojoavy hikuái imeñáme. Peteĩva ikuimba’e meña ha ambuéva
katu ikuña meña.

Kokatu

Teroja tekome’ẽva rehe ñambojoapykuaa umi ñe'ẽpehẽtai kokatuguigua. Péicha:

▪ Kokatu'ypy: vai (naiñe’ẽpehẽtaíri)

▪ Kokatu Mbojojáva: vaive
 ▪ Kokatu Tuicháva: vaiete
▪ Kokatu Tuichavéva: vaieterei
▪ Kokatu Tuichaitéva: vairasa
▪ Kokatu Tuichaitevéva: vaietereirasa

Péicha avei ja’ekuaa teroja moteĩva papapýva ha kuaa'ỹvape ohupytyha avei

kokatu ñe'ẽpehẽtai.

▪ Techapyrã:
Peteĩete kuatia ajuhúkuri.

Hetaite apyka oĩ amo.

Hetaiterei karai oúkuri.

Hetaitereirasa mitãkuña ajuhúkuri upépe.

Ejapo tembiaporã ojerureháicha.
1. Ehaiguy teroja tekomeʾẽva rejuhúva ñeʾẽjoajúpe.
1.1. Kuñakarai karape oho kokuépe.
1.2. Yvyra yvate oguereko che sy ógape.
1.3. Mitã porã oho mboʾehaópe.
1.4. Vaka piru oĩ korápe.
1.5. Kaʾygua morotĩ ojogua che ru.

2. Emongora umi teroja Moteĩva Techaukarã tovakeguáva.

2.1. Koʾã mitãrusu heta opurahéi kuehe.
2.2. Pe jagua okaru ha oñarõ.
2.3. Umi mbarakaja ikyrajoa.
2.4. Amo apyka ipyahuete.

3. Ehai ñeʾẽjoaju eipuruhápe teroja Moteĩva Techaukarã tovakeʾỹgua.

3.1. Upe:
3.2. Ako:
3.3. Aipo:

4. Ehaiguy ñeʾẽjoajúpe teroja Moteĩva mbaʾéva.

4.1. Ore roho kuehe vakapipoporaʾãvo.
4.2. Ñane retã iporã ha ndaijojahái.
4.3. Che resa hũ ha iporã.

5. Emongora umi tai oho porãveva ñeʾẽjoaju.

▪ Temimboʾekuéra mokõiha mboʾesyrýpegua oho táva Paraguaýpe. Pe ñeʾẽ
ojehaiguyva haʾe:

a- Tero.
ã- Teroja papapýva.
Ch- Mavavéva.
 ▪ Ko óga tuicha ha iporãiterei. Pe ñeʾẽ ojehaiguyva haʾe:

a-teroja moteĩvape.
ã- teroja papapýva.
Ch. teroja tekomeʾẽva.

▪ Kavara karape Ogueru Chive. Pe ñeʾẽ ojehaiguyva haʾe:

a- teroja moteĩvape.
ã- teroja papapýva.
Ch. teroja tekomeʾẽva.

Ehai peteĩ mombe’urã eipuruhápe teroja. Emongora umi eipuruva’ekue guive

jehaipýpe.

Jeporekaha
• David Galeano Olivera. Ñeʾẽtekuaa Guaraní (ATENEO DE LENGUA Y
CULTURA GUARANI)

Coordinación: Lic. María Mercedes Barge de Arzamendia

Elaboración: Lic. Mariano Lezcano / Prof. Mg. Alfredo Trinidad Santander
Revisión: Mg. Gladys Alderete
Edición: Lic. Enrique Lescano