Tətbi̇qi̇ Funksi̇onal Anali̇zi̇n Elementləri̇

E.Q.
Orucov
TƏTBİQİ FUNKSİONAL ANALİZİN

ELEMENTLƏR İ
Bakı – 2008
3
downloaded from KitabYurdu.org

Elmi redaktor: BDU-nun “Tətbiqi riyaziyyat”
kafedrasının müdiri, AMEA-nın
akademiki Qasımov M.G.
Rəyçilər: fizika-riyaziyyat elmləri doktoru,

professor İsgəndərov N.Ş.
fizika-riyaziyyat elmləri doktoru,
dosent Nəbiyev İ.M.
Elşar Qurban oğlu Orucov. Tətbiqi funksional

analizin elementləri: Bakı “BDU nəşriyyatı”, 2008,
234 səh.
Dərs vəsaiti “Riyaziyyat”, “Tətbiqi riyaziyyat”, “İqtisadi

kibernetika” və “Fizika” ixtisasları üzrə təhsil alan tələbələr və
“Funksional analiz”, “Tətbiqi funksional analiz”, “Adi diferensial
operatorların spektral nəzəriyyəsi”, “Riyazi fizikanın tərs
məsələləri” fənlərini tədris edən müəllimlər üçün nəzərdə
tutulmuşdur. Bunula yanaşı vəsaitdə metrik, normalı, Banax və
Hilbert fəzalarının ümumi nəzəriyyəsinin əsas anlayışlarının geniş
təhlili verildiyindən, bu fəzalarda klassik və müasir funksional
analiz metodları və onların tətbiqləri ətraflı təhlil edilərək
öyrənildiyindən o, fiziki, texniki, iqtisadi, idarəetmə və
tənzimləmə məsələlərinin həlli zamanı müasir riyazi-informativ
üsulları tətbiq etmək üçün tətbiqi riyaziyyatçılar və mühəndislər
tərəfindən də istifadə edilə bilər.

Mündəricat
Giriş.......................................................................................6
I FƏSİL
METRİK VƏ XƏTTİ NORMALI FƏZALAR
§1. Cəmlər və inteqrallar üçün Hölder və Minkovski

bərabərsizlikləri...............................................................8
§2. Metrik fəzalar................................................................13
§3. Metrik fəzalarda kompakt çoxluqlar.............................25
§4. Dolu metrik fəza haqqında Ber teoremi........................29
§5. Metrik fəzanın doldurulması.........................................33
§6. Sıxılmış inikas prinsipi. Fredholm tipli inteqral
tənliklər..........................................................................41
§7. Ümumiləşmiş sıxılmış inikas prinsipi və onun Volterra
tipli inteqral tənliklərə tətbiqi........................................49
§8. Xətti normalı fəzalar......................................................57
§9. Xətti normalı fəzalarda sıralar.......................................62
§10. Bazisli və separabel fəzalar.........................................64
§11. Hilbert fəzası...............................................................71
§12. L1 və L 2 fəzaları........................................................76
§13. Elementin qabarıq və qapalı çoxluqda ən yaxşı
yaxınlaşması................................................................84

§14. Beppo – Levi teoremi. Ortoqonal proyeksiya. Hilbert
fəzasının ortoqonal ayrılışı..........................................89
§15. Tam elementlər sistemi. Parseval bərabərliyi.............95
§16. Separabel Hilbert fəzalarında bazislik. Separabel
fəzaların izomorfluğu................................................102
I I FƏSİL
XƏTTİ OPERATORLAR VƏ XƏTTİ
FUNKSİONALLAR
§17. Xətti operatorlar........................................................109

§18. Xətti normalı fəzada məhdud operatorlar..................116
§19. Məhdud operatorlar fəzası.........................................124
§20. Xətti operatorun məhdud tərsinin varlığı şərtləri......132
§21. Kəsilməz funksional və onun Hilbert fəzasında ümumi
şəkli...........................................................................138
§22. Xan – Banax teoremi və ondan çıxan nəticələr.........145
§23. Xətti normalı fəzada qoşma operatorlar....................153
§24. Hilbert fəzasında məhdud operatorun qoşması.........156
§25. Öz-özünə qoşma məhdud operatorlar.......................161
§26. Qeyri-məhdud operatorun qoşması. Simmetrik
operatorlar.................................................................168
§27. Qapalı operatorlar......................................................176
§28. Öz-özünə qoşma operatorun spektri və rezolvent

çoxluğu......................................................................182
§29. Sonlu ölçülü operatorlar............................................190
§30. Tamam kəsilməz operatorlar.....................................194
§31. Sonlu ölçülü operatorlar üçün Fredholm
nəzəriyyəsi................................................................199
§32. Tamam kəsilməz operatorlar üçün Fredholm
nəzəriyyəsi.................................................................206
§33. Tamam kəsilməz operatorun spektri.........................208
§34. Hilbert fəzasında xətti operatorun spektri.................212
§35. Tamam kəsilməz öz-özünə qoşma operatorun məxsusi
funksiyalarının xassələri............................................218
§36. Sonsuz aralıqda diferensiallama operatorunun
spektri........................................................................224
Ədəbiyyat..........................................................................232

I FƏSİL
METRİK VƏ XƏTTİ NORMALI FƏZALAR
§1. Cəmlər və inteqrallar üçün Hölder

və Minkovski bərabərsizlikləri
Tutaq ki, ixtiyari a1 ,..., a n , b1 ,..., bn ədədləri
1 1
verilmişdir. Göstərək ki, + = 1 şərtini ödəyən istənilən
p q
p > 0, q > 0 ədədləri üçün
1 1
n
⎛ n ⎞p⎛ n q ⎞q
∑ a k bk ≤ ⎜ ∑ a k ⎟ ⎜ ∑ bk ⎟ .
p
(1)
k =1 ⎝ k =1 ⎠ ⎝ k =1 ⎠
Xüsusi halda p = q = 2 olarsa, buradan alınır ki,
n n n
∑ a k bk ≤ ∑ ak ∑ bk
2 2
. (2)
k =1 k =1 k =1
(1) bərabərsizliyinə Hölder bərabərsizliyi, (2)-yə isə

Koşi-Bünyakovski bərabərsizliyi deyilir.
Əvvəlcə aşağıdakı lemmanı isbat edək.
1 1
Lemma. a > 0, b > 0 və + = 1 şərtini ödəyən
p q
p > 0, q > 0 ədədləri üçün

a p bq
ab ≤ + . (3)
p q
İsbatı. y = x p −1 ( x > 0) funksiyasına baxaq. Bu

1
p −1
funksiyanın birqiymətli tərsi var və bu tərs x = y olur.
1 1 1 1 q −1
+ = 1 bərabərliyindən tapırıq ki, = 1− = .
p q p q q
q q 1 1
Buradan p = , p −1 = −1 = , = q −1.
q −1 q −1 q −1 p −1
Onda x = y q −1 . XY koordinat müstəvisi üzərində y = x p −1

əyrisini və x = a, y = b düz xətlərini çəkək. OAM
fiqurunun sahəsini S1 ilə, OBN -inkini isə S 2 ilə işarə edək.
y y=xp-1
b
N x=yq-1
B
S2
S1 A
0 a x

a
a
xp ap
Aydındır ki, S1 + S 2 ≥ ab , S1 = ∫ x p −1
dx = = ,
0 p 0
p
b
bq a p bq
S2 = ∫ y q −1
dy = . Nəticədə + ≥ ab . Lemma isbat
0 q p q
edildi.
1
⎛ n ⎞p
İndi (1) bərabərsizliyini isbat edək. A = ⎜ ∑ a k
p
⎟ ,
⎝ k =1 ⎠
1
⎛ n q ⎞q ak bk
B = ⎜ ∑ bk ⎟ qəbul edək və , ədədlərinə (3)
⎝ k =1 ⎠ A B
p q
ak bk ak bk
bərabərsizliyini tətbiq edək: ⋅ ≤ + .
A B pA p qB q
k = 1, n qiymətlərində alınan bərabərsizlikləri cəmləyək:

1 n 1 1 n 1 1 n
∑ a k ⋅ bk ≤ ⋅ p ∑ a k + ⋅ q ∑ bk
p q
=
AB k =1 p A k =1 q B k =1
1 1 1 1 1 1 1 n
= ⋅ p ⋅ A p + ⋅ q ⋅ B q = + = 1;
p A q B p q
∑ a k ⋅ bk ≤ 1.
AB k =1
n
Onda ∑ ak ⋅ bk ≤ AB . A və B -nin qiymətlərini nəzərə
k =1
alsaq, (1)-i alarıq.

İndi isə (1) bərabərsizliyindən istifadə edərək
aşağıdakı bərabərsizliyi isbat edək:
10

1 1 1
⎛ n ⎞p ⎛ n ⎞p ⎛ n ⎞p
⎜ ∑ a k + bk ⎟ ≤ ⎜ ∑ ak ⎟ + ⎜ ∑ bk
p p p
⎟ , (4)
⎝ k =1 ⎠ ⎝ k =1 ⎠ ⎝ k =1 ⎠
burada p > 1 . Bu bərabərsizliyə Minkovski bərabərsizliyi
deyilir. p = 2 olduqda alınan
n n n
∑ a k + bk ∑ ak ∑ bk
2 2 2
≤ + (5)
k =1 k =1 k =1
bərabərsizliyinə Koşi-Minkovski bərabərsizliyi deyilir.

Aydındır ki,
∑ (a ) = ∑ a k ( a k + bk ) + ∑ bk ( a k + bk )
n n n
p p −1 p −1
k + bk .
k =1 k =1 k =1
Sağ tərəfdəki cəmlərin hər birinə Hölder bərabərsizliyini

tətbiq edək. Nəticədə alırıq ki,
1 1
A = ∑ ( ak + bk ) ≤ ⎛⎜ ∑ ak ⎞⎟ ⋅ ⎛⎜ ∑ ( ak + bk )
n p n p p n ( p −1)q ⎞ q
⎟ +
k =1 ⎝ k =1 ⎠ ⎝ k =1 ⎠
1 1
⎛ n ⎞p⎛ n ⎞q p
⎟ ⎜ ∑ ( a k + bk )
( p −1)q
+ ⎜ ∑ bk
p
⎟ . ( p − 1)q = ( p − 1) =
⎝ k =1 ⎠ ⎝ k =1 ⎠ p −1
= p olduğundan
1 1
1 1
⎛ n ⎞p ⎛ n ⎞p
A ≤ ⎜ ∑ ak ⎟ ⋅ A + ⎜ ∑ bk
p p
⎟ ⋅A .
q q
⎝ k =1 ⎠ ⎝ k =1 ⎠
1
− 1 1
Hər tərəfi A q -yə vuraq və 1 − = olduğunu nəzərə
q p
alaq:
11

1 1
1
⎛ n ⎞p ⎛ n ⎞p
A ≤ ⎜ ∑ ak ⎟ + ⎜ ∑ bk
p p p
⎟ .
⎝ k =1 ⎠ ⎝ k =1 ⎠
A -nın ifadəsini yerinə yazsaq, (4)-ü alarıq.
Hölder və Koşi-Minkovski bərabərsizliklərində
n → ∞ şərtilə limitə keçsək, alarıq ki,
1 1
∞
⎛∞ p ⎞ p ⋅⎛ ∞ b q ⎞q ,
∑ a k ⋅ bk ≤ ⎜ ∑ a k ⎟ ⎜∑ k ⎟
k =1 ⎝ k =1 ⎠ ⎝ k =1 ⎠
1 1 1
⎛ ∞ a + b p ⎞ p ≤ ⎛ ∞ a p ⎞ p + ⎛ ∞ b p ⎞ p , 1 + 1 = 1, p > 0.
⎜∑ k k ⎟ ⎜∑ k ⎟ ⎜∑ k ⎟
⎝ l =1 ⎠ ⎝ k =1 ⎠ ⎝ k =1 ⎠ p q
Burada fərz edilir ki, sağ tərəfdəki sıralar yığılır.
x(t ) y (t ) (a, b )
p q
Tutaq ki, və funksiyaları
intervalında Lebeq mənada inteqrallanandır. Göstərək ki,

1 1
b
⎛ b
⎞ ⎛
p b
⎞ q
∫ x(t ) y(t ) dt ≤ ⎜⎜ ∫ x(t ) dt ⎟⎟ ⋅ ⎜⎜ ∫ y (t ) dt ⎟⎟ .

p q
(5)
a ⎝a ⎠ ⎝a ⎠
1 1
⎛ b
⎞ p ⎛ ⎞ b q x(t )
A = ⎜⎜ ∫ x(t ) dt ⎟⎟ və B = ⎜⎜ ∫ y (t ) dt ⎟⎟
p q
işarə edək. və
⎝a ⎠ ⎝a ⎠ A
y (t )
funksiyalarına lemmanı tətbiq edək:
B
x(t ) y (t ) x(t ) y (t )
p q
⋅ ≤ +
A B pA p qB q
Hər tərəfi a -dan b -yə qədər inteqrallayaq:
12

1 b 1 b 1 b
x(t ) y (t ) dt ≤ ( ) y (t ) dt =
p q
∫ p ∫ x t dt + q ∫
AB a pA a qA a
1 1
= + = 1.
p q
A və B -nin ifadələrini yerinə yazsaq, (5) bərabərsizliyini
alarıq. (5) bərabərsizliyindən aşağıdakı bərabərsizlik alınır:
1 1 1
⎛b ⎞ p ⎛b ⎞ p ⎛b ⎞p
⎜ ∫ x(t ) + y (t ) dt ⎟ ≤ ⎜ ∫ x(t ) dt ⎟ + ⎜ ∫ y (t ) dt ⎟ .
p p p
(6)
⎝a ⎠ ⎝a ⎠ ⎝a ⎠
(5) və (6) bərabərsizliklərinə uyğun olaraq Hölder və Koşi–
Minkovskinin inteqral bərabərsizlikləri deyilir.
§2. Metrik fəzalar
Tərif. Əgər X çoxluğunun hər bir x və y elementləri

cütünə aşağıdakı şərtləri ödəyən həqiqi ρ X ( x, y ) ədədini
qarşı qoymaq mümkün olarsa, onda bu çoxluq metrik fəza
adlanır:
1) ρ X ( x, y ) ≥ 0. ρ X ( x, y ) = 0 yalnız və yalnız o zaman
olur ki, x = y olsun.
2) ρ X ( x, y ) = ρ X ( y, x) .
3) ρ X ( x, y ) + ρ X ( y, z ) ≥ ρ X ( x, z ) (üçbucaq
bərabərsizliyi).
13

ρ X ( x, y ) = ρ ( x, y ) ədədinə x və y elementləri arasındakı
məsafə deyilir. Yuxarıdakı şərtlərə metrika aksiomları
deyilir. Əgər n → ∞ olduqda ρ ( x n , x ) → 0 olarsa, onda
deyirlər ki, X metrik fəzasının x elementi bu fəzanın

x1 ,..., x n ,... elementlər ardıcıllığının limitidir.
Teorem 1. Əgər X metrik fəzasının {x n } elementlər
ardıcıllığı x ∈ X elementinə yığılırsa, onda bu ardıcıllığın

{ } alt ardıcıllığı da həmin elementə yığılır.
istənilən x n k
İsbatı. {x n } elementlər ardıcıllığının x elementinə
yığılması o deməkdir ki, ρ ( x n , x ) → 0 və buradan alırıq ki,
ρ (x n , x ) → 0 . Teorem isbat edildi.

k
Teorem 2. Metrik fəzada {x n } ardıcıllığının limiti
varsa, bu limit yeganədir.

İsbatı. Tutaq ki, x n → x və x n → y . Onda ∀ε > 0
üçün ρ ( x, y ) ≤ ρ ( x n , x) + ρ ( x n , y ) < ε münasibəti kifayət
qədər böyük n -lər üçün doğrudur. x və y qeyd olunmuş

elementlər və ε ixtiyari olduğundan bu bərabərsizlik o
zaman mümkündür ki, ρ ( x, y ) = 0 , yəni x = y olsun.
Teorem isbat edildi.
14

Teorem 3. Əgər {xn }∈ X ardıcıllığı x∈ X
elementinə yığılarsa, onda ρ ( x n , θ ) ədədləri hər bir qeyd
olunmuş θ ∈ X elementi üçün məhduddur.

İsbatı. Doğrudan da, ρ ( x n , θ ) ≤ ρ ( x n , x ) + ρ ( x,θ ) ≤
L + ρ ( x, θ ) = K . Çünki ρ (xn , x ) ədədi ardıcıllıqları
yığıldığından məhduddur və deməli, ρ ( x n , x ) ədədləri hər

hansı L sabitini aşmır. Teorem isbat edildi.
Tərif. Əgər E metrik fəzasının hər bir fundamental
ardıcıllığı bu fəzanın elementinə yığılırsa, onda E fəzasına
dolu metrik fəza deyilir.
Misal 1. C [a, b] fəzası. C [a, b] ilə [a, b] parçasında
kəsilməz olan bütün mümkün funksiyalar çoxluğunu işarə
edək və orada məsafəni belə təyin edək: x(t ), y (t ) ∈ C [a, b]
üçün ρ ( x, y ) = max x(t ) − y (t ) . Asanlıqla göstərmək olar ki,

a ≤ t ≤b
metrika aksiomlarının hər üçü ödənilir. Məsələn, üçbucaq

bərabərsizliyini göstərək.
x(t ) − y (t ) = x(t ) − z (t ) + z (t ) − y (t ) ≤ x(t ) − z (t ) + z (t ) − y (t )
olduğundan
max x(t ) − y (t ) ≤ max x(t ) − z (t ) + max z (t ) − y (t ) , yəni
a ≤t ≤b a ≤t ≤b a ≤t ≤b
ρ ( x, y ) ≤ ρ ( x , z ) + ρ ( z , y ) .
15

Göstərək ki, C [a, b] fəzasında yığılma müntəzəm yığılma
ilə ekvivalentdir. Tutaq ki, x n ∈ C [a, b] ardıcıllığı bu fəzanın
metrikasına görə müəyyən x ∈ C [a, b] -yə yığılır:

ρ ( x n , x) → 0 . Onda ∀ε > 0 üçün elə nε nömrəsi var ki,
n > nε olduqda ρ ( x n , x) = max x n (t ) − x(t ) < ε . Buradan

a ≤t ≤b
ixtiyari t ∈ [a, b] üçün x n (t ) − x(t ) < ε (n > nε ) . Bu göstərir
ki, x n (t ) funksiyalar ardıcıllığı [a, b] -də x(t ) -yə müntəzəm

yığılır. Bu mühakiməni geriyə təkrar etməklə asanlıqla
göstərilir ki, əgər kəsilməz x n (t ) funksiyalar ardıcıllığı x(t ) -
yə müntəzəm yığılırsa, onda ρ ( x n , x) → 0 .
Göstərək ki, C [a, b] fəzası dolu fəzadır. İxtiyari

x n ∈ C [a, b] fundamental ardıcıllığını götürək. Onda ixtiyari
ε > 0 üçün elə nε nömrəsi var ki, n > nε , m > nε olduqda
ρ ( x n , x m ) < ε , yəni max x n (t ) − x m (t ) < ε . Buradan alırıq

a ≤t ≤b
ki, n, m > nε olduqda ixtiyari t ∈ [a, b] üçün
x n (t ) − x m (t ) < ε . Onda müntəzəm yığılma üçün Koşi
meyarına görə x n (t ) ardıcıllığı müəyyən x(t ) funksiyasına
müntəzəm yığılır: x n (t ) ⇒ x(t ) . Aydındır ki, x(t ) ∈ C [a, b]
16

və ρ ( x n , x) → 0 . Deməli, C [a, b] -də hər bir fundamental
ardıcıllıq yığılır. Onda C [a, b] dolu fəzadır.

Misal 2. Bütün məhdud x = {ξ1 , ξ 2 ,...} ardıcıllıqlar
çoxluğunu götürək və ixtiyari y = {η1 ,η 2 ,...} ardıcıllıqları
üçün ρ ( x, y ) = sup ξ i − η i qəbul edək. Ardıcıllıqlar məhdud

i
olduğu üçün bu supremum sonludur. Asanlıqala göstərilir

ki, təyin etdiyimiz məsafə metrika aksiomlarını ödəyir.
Deməli, məhdud ardıcıllıqlar çoxluğu metrik fəza təşkil edir.
Bu fəzani m hərfi ilə işarə edəcəyik. Göstərək ki, m
fəzasında yığılma koordinatlara görə yığılma ilə
{
ekvivalentdir. Başqa sözlə, x n = ξ1( n ) , ξ 2( n ) ,... } elementlər
ardıcıllığı x = {ξ1 , ξ 2 ,...} elementinə yığılarsa və x n , x ∈ m
olarsa, onda hər bir i üçün ξ i( n ) → ξ i və tərsinə. x n → x
olduğundan ixtiyari ε > 0 üçün elə nε nömrəsi var ki,
n > nε olduqda ρ ( x n , x) = sup ξ i( n ) − ξ i < ε . Onda ixtiyari i

i
üçün ξ i( n ) − ξ i < ε olar. Bu göstərir ki, lim ξ i( n ) = ξ i . Bu

n →∞
mühakiməni tərsinə davam etdirsək, alarıq ki, koordinatlara

görə yığılmadan metrikaya görə yığılma çıxır.
Asanlıqla göstərilir ki, m dolu fəzadır.
17

Qeyd. R n -də x = ( x1 , x 2 ,..., x n ) və y = ( y1 , y 2 ,..., y n )
n
∑ xi − y i
2
elementləri arasındakı məsafəni ρ ( x, y ) =
i =1
düsturu ilə təyin edirlər. Aydındır ki, R n -də məsafəni

d ( x, y ) = max xi − y i kimi də təyin etmək olar.
1≤i ≤ n
Misal 3. S fəzası. S ilə bütün mümkün x = {ξ1 , ξ 2 ,...}

ardıcıllıqları çoxluğunu işarə edək və ixtiyari iki
x, y = {η1 ,η 2 ,...} elementləri arasındakı məsafəni aşağıdakı
qayda ilə təyin edək:
n
1 ξi − ηi
ρ ( x, y ) = ∑ ⋅ .
k =1 2
k
1 + ξi −ηi
n
1
∑ 2k sırası bu sıra üçün majorant sıra olduğundan həmin
k =1
sıra istənilən x, y ∈ S elementləri üçün yığılır. 1-ci və 2-ci

metrika aksiomlarının ödənilməsi aydındır. Üçbucaq
t
bərabərsizliyini yoxlayaq. Əvvəlcə göstərək ki, ϕ (t ) =
1+ t
(t ≥ 0) funksiyası artandır. Dogrudan da, ϕ ′(t ) =
1
= > 0 . İndi isə üçüncü z = {ϕ1 , ϕ 2 ,...} ardıcıllığını
(1 + t )2
18

götürək. t1 = ξ k − η k ≤ ξ k − ϕ k + ϕ k − η k = t2 və ϕ (t ) =
t t t
= funksiyası artan olduğundan 1 ≤ 2 . Deməli,
1+ t 1 + t1 1 + t 2
ξk −ηk ξk − ϕk + ϕk −ηk
≤ =
1 + ξk −ηk 1 + ξk − ϕk + ϕk −ηk
ξk − ϕk ϕk −ηk
= + .
1 + ξk − ϕk + ϕk −ηk 1 + ξk − ϕk + ϕk −ηk
Buradan alırıq ki,

ξk −ηk ξk − ϕk ϕk −ηk
≤ + .
1 + ξk −ηk 1 + ξk − ϕk 1 + ϕk −ηk
1
Bu bərabərsizliyin hər iki tərəfini -ya vursaq və k -ya
2k
görə cəmləsək, alarıq ki, ρ ( x , y ) ≤ ρ ( x, z ) + ρ ( z , y ) .
Deməli, S metrik fəzadır. Göstərək ki, S fəzasında yığılma
koordinatlara görə yığılmadır. Əvvəlcə fərz edək ki,
x n → x , yəni ρ ( x n , x) → 0 . Aydındır ki, hər bir qeyd
(n )
1 ξk − ξk
edilmiş k üçün ⋅ ≤ ρ (xn , x ) . n→∞
2 1 + ξ k(n ) − ξ k
k
olduqda sağ tərəf sıfra yaxınlaşdığından hər bir qeyd edilmiş

k üçün sol tərəf də sıfra yaxınlaşır. Onda n → ∞ olduqda
ξ k(n ) − ξ k → 0 . Bu göstərir ki, lim ξ k( n ) = ξ k . İndi tərsini
n→∞
19

göstərək. Tutaq ki, hər bir qeyd edilmiş k üçün
lim ξ k( n ) = ξ k . Göstərək ki, ρ ( x n , x) → 0 . İxtiyari N natural
n→∞
ədədini götürək və ρ ( x n , x) məsafəsini aşağıdakı kimi

yazaq:
(n ) (n )
N
1 ξk − ξk ∞
1 ξk − ξk
ρ ( x n , x) = ∑ k ⋅ + ∑ k ⋅ =
k =1 2 1 + ξ k(n ) − ξ k k = N +1 2 1 + ξ k(n ) − ξ k
= σ1 + σ 2
İxtiyari ε > 0 götürək. σ 2 sırası yığıldığından N -i elə

ε
seçmək olar ki, σ 2 < . Belə N nömrəsini qeyd edək. σ 1
2
sonlu cəmdir və onun toplananlarının hər biri n → ∞
olduqda sıfra yaxınlaşır. Onda lim σ 1 = 0 və deməli, elə nε
n→∞
ε
nömrəsi var ki, n > nε olduqda σ 1 < . Onda n > nε
2
ε ε
olduqda ρ ( x n , x) < + = ε , yəni ρ ( x n , x) → 0 .
2 2
Asanlıqla göstərilir ki, S fəzası dolu fəzadır.
∞
∑ ξi
2
Misal 4. l 2 fəzası. < +∞ şərtini ödəyən bütün
i =1
mümkün həqiqi x = {ξ1 , ξ 2 ,...} ardıcıllıqları çoxluğunu l 2 ilə

işarə edək və ixtiyari x, y = {η1 ,η 2 ,...}∈ l 2 elementləri
arasındakı məsafəni aşağıdakı kimi təyin edək:
20

∞
ρ ( x, y ) = ∑ ξ i − η i
2
. (1)
i =1
Göstərək ki, sağ tərəfdəki sıra yığılır.
ξ i ⋅η i ≤
1
2
( 2
ξi + ηi
2
) bərabərsizliyindən aydındır ki,
∞
∑ ξ iη i = (ξ i − η i ) = ξ i2 − 2ξ iη i + η i2
2
sırası yığılır. ξ i − η i
2
i =1
münasibətindən aydın olur ki, (1)-dəki sıra yığılır. (1)-lə

təyin olunmuş məsafə metrikanın 1-ci və 2-ci aksiomlarını
ödəyir. Üçbucaq bərabərsizliyini yoxlayaq. Sıralar üçün
Minkovski bərabərsizliyinə görə
∞ ∞
ρ ( x, y ) = ∑ ξ i − η i = ∑ (ξ i − ϕ i ) − (ϕ i − η i ) ≤
2 2
i =1 i =1
∞ 2 ∞ 2
≤ ∑ ξi − ϕi + ∑ ϕi − ηi ≤ ρ ( x, z ) + ρ ( z , y ).
i =1 i =1
İndi göstərək ki, l2 fəzasında { }

x n = ξ1( n ) , ξ 2( n ) ,... ∈ l 2
ardıcıllığının x = {ξ1 , ξ 2 ,...}∈ l 2 elementinə yığılması

aşağıdakı iki şərt ilə ekvivalentdir:
1. Hər bir qeyd edilmiş i üçün lim ξ i( n ) = ξ i .
n →∞
2. İxtiyari ε > 0 üçün elə N = N (ε ) nömrəsi var ki,
21

∞
N > N (ε ) olduqda
2
∑ ξ i(n ) <ε istənilən n = 1,2,...
i = N +1
∞
üçün ödənilir. Bu şərt onunla ekvivalentdir ki, ∑ξ( )
i =1
i
n 2
sırası n -ə görə müntəzəm yığılır.

Tutaq ki, x n → x , yəni ρ ( x n , x) → 0 . İxtiyari ε > 0
ədədini götürək. Onda elə nε nömrəsi var ki, n > nε

∞ 2 ε
olduqda ρ ( x n , x) = ∑ ξ i(n ) − ξ i < . Buradan alırıq ki,
i =1 2
ε
hər bir qeyd edilmiş i üçün ξ i(n ) − ξ i < . Bu göstərir ki,
2
∞
∑ ξi
2
lim ξ i( n ) = ξ i . x ∈ l 2 olduğundan < +∞ . Onda elə
n →∞
i =1
∞
ε
N ′(ε ) nömrəsi var ki, N > N ′(ε ) olduqda ∑ ξi
2
< .
i = N +1 2
Minkovski bərabərsizliyinə görə
∑ (ξi(n ) − ξi ) + ξi ≤
∞ 2 ∞ 2
∑ ξi(n ) =
i = N +1 i = N +1
ε
∑ (ξi(n ) − ξi ) +
∞ 2 ∞ 2
≤ ∑ ξi ≤ ρ ( xn , x) + = ε .
i = N +1 i = N +1 2
Beləliklə, N > N ′(ε ) olduqda n = nε + 1, nε + 2,...
nömrələri üçün
22

∞ 2
∑ ξ i(n ) <ε . (2)
i = N +1
n -in qalan sonlu sayda 1,2,..., nε qiymətlərinə baxaq.

Aşağıdakı sıraları nəzərdən keçirək:
∞ 2 ∞ 2
∑ ξ i(1) ,..., ∑ ξ i(nε ) . (3)
i = N +1 i = N +1
(3) sıraları sonlu saydadır və onların hər biri yığılır. Onda

elə N ′′(ε ) nömrəsi tapılar ki, N > N ′′(ε ) olduqda (3)
ε
sıralarının hər biri -dən kiçik olar.
2
max{N ′(ε ), N ′′(ε )} = N (ε ) qəbul etsək, n > N (ε ) olduqda
(2) bərabərsizliyi ixtiyari n üçün ödənilər. Mühakiməni
tərsinə təkrar etsək, göstərərik ki, x n , x ∈ l 2 elementləri
yuxarıdakı iki şərti ödəyirsə, onda ρ ( x n , x) → 0 .
Göstərək ki, l2 dolu fəzadır. İxtiyari xn ∈ l 2

fundamental ardıcıllığını götürək və göstərək ki, bu
ardıcıllıq yığılır. x n fundamental olduğundan ixtiyari ε > 0
üçün elə nε nömrəsi var ki, n, m > nε olduqda

∞ 2 ε
ρ ( xn , xm ) = ∑ ξ i( n ) − ξ i( m) <
2
. (4)
i =1
23

Buradan alırıq ki, hər bir qeyd edilmiş i üçün
ε
n, m > nε olduqda ξ i( n ) − ξ i( m ) < olur, yəni bu i üçün
2
ξi( n ) ədədi ardıcıllığı fundamentaldır. Onda o yığılır. Tutaq
ki, lim ξ i( n ) = ξ i . x = {ξ1 , ξ 2 ,...} qəbul edək və göstərək ki,

n→∞
x ∈ l 2 və x n → x . (4) şərtindən alırıq ki, ixtiyari N üçün

N 2 ε
n, m > nε olduqda ∑ ξ i( n ) − ξ i( m) <
2
. Sol tərəfdəki cəm
i =1
sonlu cəm olduğundan orada m → ∞ şərtilə hədbəhəd

N 2 ε
limitə keçmək olar. Onda ∑ ξ i( n ) − ξ i ≤
2
alınar. Burada
i =1
N → ∞ şərtilə limitə keçsək alarıq ki,

∞ 2 ε
∑ ξ i( n ) − ξ i ≤
2
<ε . (5)
i =1
∑ (ξ i( n ) − ξ i )
∞
2
Deməli, sırası yığılır. Digər tərəfdən
i =1
∑ (ξ i( n ) )
∞
2
sırası da yığılır. Çünki x n ∈ l 2 . Onda Minkovski
i =1
∞
bərabərsizliyini tətbiq etsək, alırıq ki, ∑ ξ i2 sırası yığılır.
i =1
Bu göstərir ki, x ∈ l 2 . Digər tərəfdən (5) şərti göstərir ki,
24

n > nε olduqda ρ ( x n , x) < ε , yəni x n → x . Beləliklə, l 2 -də
hər bir fundamental ardıcıllıq yığılır. Onda l 2 dolu fəzadır.

Misal 5. l p ( p > 2) fəzası. l p ilə elə x = {ξ1 , ξ 2 ,...}
∞
∑ ξi
p
ədədi ardıcıllıqlar çoxluğunu işarə edək ki, < +∞
i =1
olsun. İxtiyari x, y ∈ l p nöqtələri arasındakı məsafəni
aşağıdakı kimi təyin edək:

1
⎛∞ p ⎞p
ρ ( x, y ) = ⎜ ∑ ξ i − η i ⎟ .
⎝ i =1 ⎠
l 2 fəzasında olduğu kimi burada da göstərilir ki, təyin
etdiyimiz məsafə metrika aksiomlarını ödəyir və l p dolu
fəzadır.
§3. Metrik fəzalarda kompakt çoxluqlar
Riyazi analizdən ixtiyari məhdud ədədi ardıcıllıqdan

yığılan alt ardıcıllığın ayrılması haqda Bolsano-Veyerştrass
prinsipinin necə mühüm rol oynadığını bilirik. İxtiyari
metrik fəzada bu mülahizəni söyləmək olmur. Lakin
kompakt çoxluqlar adlanan çoxluqlar var ki, burada bu
ayrılmalar mümkündür.
25

Tərif. Tutaq ki, X ixtiyari metrik fəzadır. M ⊂ X
çoxluğu o zaman kompakt adlanır ki, bu çoxluğun ixtiyari
{xn } elementləri ardıcıllığından yığılan {x }
nk alt
ardıcıllığını ayırmaq mümkün olsun. Əgər bu alt

ardıcıllıqlarının limitləri M -ə daxildirsə, onda M
çoxluğuna özündə kompakt çoxluq deyilir.
Tərif. N ⊂ X çoxluğu M çoxluğu üçün o zaman ε -
şəbəkə adlanır ki, ixtiyari x ∈ M üçün elə y ∈ N olsun ki,
ρ ( x, y ) < ε bərabərsizliyi ödənilsin.
Teorem (Xausdorf). X metrik fəzasının M
çoxluğunun kompakt olması üçün zəruri, X fəzası dolu
olduqda isə həm də kafi şərt ixtiyari ε > 0 üçün M
çoxluğunun sonlu ε -şəbəkəsinin olmasıdır.
İsbatı. Zərurilik. Tutaq ki, M çoxluğu kompaktdır,
lakin müəyyən ε > 0 ədədi üçün onun sonlu ε -şəbəkəsi
yoxdur. İstənliən x1 ∈ M nöqtəsini götürək. Onda elə
x 2 ∈ M nöqtəsi vardır ki, ρ ( x 2 , x1 ) ≥ ε . Əks halda yeganə
x1 nöqtəsi M -də sonlu ε -şəbəkə əmələ gətirərdi. Tutaq ki,
ρ ( xi , xk ) ≥ ε , i, k = 1, n, i ≠ k bərabərsizliyini ödəyən
x1 ,..., xn ∈ M nöqtələri müəyyən olunub. Şərtə görə x1 ,..., xn
nöqtələr çoxluğu M -in ε -şəbəkəsi olmadığından elə
26

xn +1 ∈ M nöqtəsi vardır ki, ρ ( x1 , xn +1 ) ≥ ε ,
ρ ( x2 , xn +1 ) ≥ ε ,..., ρ ( xn , xn +1 ) ≥ ε . Bu prosesi sonsuz davam
etdirsək, istənilən n ≠ m üçün ρ ( xn , xm ) ≥ ε bərabərsizliyini
ödəyən xn ∈ A nöqtələr ardıcıllığını alırıq. Bu ardıcıllıqdan

isə yığılan alt ardıcıllıq ayırmaq mümkün deyil. Bu isə M -
in kompaktlığına ziddir.
Kafilik. Tutaq ki, ε > 0 üçün M çoxluğunun sonlu
ε -şəbəkəsi var. n → ∞ olduqda ε n → ∞ şərtini ödəyən
{ε n } ədədi ardıcıllığını götürək və hər bir n üçün
{
N n = z1(n ) , z 2(n ) ,..., z m(nn) } ε n -şəbəkəsini quraq. {xn }∈ M
ardıcıllığına baxaq. N1 çoxluğu M üçün ε 1 -şəbəkə
olduğundan istənilən x ∈ M elementi üçün ρ ( x, z i(1) ) < ε
bərabərsizliyi heç olmasa bir z i(1) ∈ N1 üçün ödənilir. Ona
görə ∀x ∈ M elementi heç olmasa bir K ( zi(1) , ε1 ) < ε ,
i = 1,2,..., m kürəsində yerləşir, yəni bütün M çoxluğu və

deməli, bütün {x n } ardıcıllığı bu kürələrdə yerləşir. Bu
kürələr sonlu olduğundan və {xk } ardıcıllığı sonsuz
olduğundan bizim ardıcıllığın sonsuz xn(1) alt ardıcıllığını { }

özündə saxlayan heç olmasa bir K ( zi(1) , ε1 ) kürəsi tapılacaq.
27

N2 M üçün ε 2 -şəbəkə olduğundan, əvvəlki
mühakiməni təkrar etsək, alarıq ki, K ( zi(2 ) , ε 2 ) kürələrindən
{ } { }
birində yerləşən xn(1) ardıcıllığının xn(2 ) alt ardıcıllığı var.
Bu yolla biz baxılan ardıcıllıqdan
x1(1) , x 2(1) ,L , x k(1) ,L
x1(2 ) , x 2(2 ) ,L , x k(2 ) ,L
L L L
x1 , x 2(m ) ,L , x k(m ) ,L
(m )
L L L
alt ardıcıllıqlarını ayırırıq. Belə ki, hər bir sonrakı alt
ardıcıllıq əvvəlkinin hissəsidir və m -ci alt ardıcıllıqlar tam
olaraq müəyyən K ( zi(n ) , ε m ) kürəsində yerləşir. Diaqonal alt
ardıcıllıqlarını düzəldək: x1(1) , x2(2 ) ,L, xk(k ) ,L Göstərək ki, bu
ardıcıllıq fundamentaldır. Həqiqətən, xk(k ) və xk(k++pp ) p > 0
olduqda k -cı alt ardıcıllıqlara daxil olduğundan və k -cı

ardıcıllıq K ( zi(k ) , ε k ) kürəsində yerləşdiyindən
ρ (xk(k++pp ) , xk(k ) ) ≤ ε k → 0, k → ∞ .
Şərtə görə X fəzası doludur. Onda {x ( ) }

k
k
ardıcıllığının
fundamental olmasından onun müəyyən limitə yığılması
çıxır. Bu isə ∀{x n } ardıcıllığından yığılan alt ardıcıllığının
28

ayrılmasının mümkünlüyünü isbat edir. Yəni M kompakt
çoxluqdur. Teorem isbat edildi.
Nəticə. Dolu X metrik fəzasında yerləşən M
çoxluğunun kompakt olması üçün kafi şərt ∀ε > 0 üçün
M -in kompakt ε -şəbəkəsinin olmasıdır.
İsbatı. Göstərmək kifayətdir ki, bu halda ∀ε > 0 üçün
M -in sonlu ε -şəbəkəsi var. Tutaq ki, ε > 0 verilmişdir və
ε
N çoxluğu M üçün kompakt -şəbəkədir. N kompakt
2
çoxluq olduğundan Xausdorf teoreminə görə N üçün N 0
ε
sonlu -şəbəkəsi var. Asanlıqla göstərilir ki, N 0 çoxluğu
2
M üçün sonlu ε -şəbəkədir. Doğrudan da, ∀x ∈ M
ε
götürsək, onda elə y ∈ N var ki, ρ ( x, y ) < . Həmin y ∈ N
2
ε
üçün elə z ∈ N 0 var ki, ρ ( y, z ) < . Onda ρ ( z , x) < ε .
2
Nəticə isbat edildi.
§4. Dolu metrik fəza haqqında Ber teoremi
Əvvəlcə bir-birinin daxilində yerləşən parçalar prinsipi

haqda Kantor lemmasının analoqu olan aşağıdakı teoremi
isbat edək.
29

Teorem (bir-birinin daxilində yerləşən kürələr
prinsipi). Tutaq ki, dolu E metrik fəzasında bir-birinin
daxilində yerləşən və radiusları sıfra yaxınlaşan qapalı
kürələr ardıcıllığı verilmişdir (yəni hər bir sonrakı kürə
özündən əvvəlki kürənin daxilində yerləşir). Onda bu
kürələrin hər birinə daxil olan yeganə nöqtə vardır.
İsbatı. Baxılan kürələr ardıcıllığını K (a1 , ε1 ) ,
K (a2 , ε 2 ) ,..., K (an , ε n ) ,... ilə işarə edək. Şərtə görə
K 1 ⊃ K 2 ⊃ ... ⊃ K n ⊃ ... (K n )
= K (an , ε n ) . Bu kürələrin
mərkəzlərindən düzəldilmiş a1 ,..., an ,... ardıcıllığına baxaq.
K n+ p ⊂ K p olduğundan an ∈ K (an , ε n ) . Ona görə
ρ (an + p , an ) ≤ ε n . n → ∞ olduqda ρ (an+ p , an ) → 0 , yəni an

ardıcıllığı fundamentaldır. E fəzası dolu olduğundan bu
ardıcıllıq a ∈ E elementinə yığılır. ∀ K k ( k qeyd edilmiş
ədəddir) kürəsini götürək. Onda ak , ak +1 ,..., ak + n ,... bu kürəyə
daxildir. K k qapalı olduğundan a ∈ K k . Deməli, a bütün

kürələrə daxildir.
İndi tutaq ki, bütün kürələrə daxil olan a nöqtəsindən
fərqli b nöqtəsi vardır. Onda ρ (a, b ) = δ > 0 . a və
b ∈ K n , n = 1,2,... olduğu üçün δ = ρ (a, b ) ≤ ρ (a, an ) +
30

+ ρ (an , b ) ≤ 2ε n . n → ∞ olduqda ε n → 0 olduğundan bu
bərabərsizlik mümkün deyil, yəni kürələrin hər birinə daxil
olan a ədədi yeganədir. Teorem isbat edildi.
İndi tutaq ki, E metrik fəzadır və M ⊂ E . Əgər
M = E isə, onda deyəcəyik ki, M çoxluğu E -də hər yerdə
sıxdır. Əgər ixtiyari K ⊂ E kürəsinin daxilində M ilə
kəsişməyən K ′ kürəsi varsa, onda deyəcəyik ki, M
çoxluğu E -də heç yerdə sıx deyil. Deməli, bu halda
K′ ⊂ K və K ′ ∩ M = ∅ . Aydındır ki, heç yerdə sıx
olmayan çoxluğun daxili nöqtəsi ola bilməz. Doğrudan da,
əgər x0 M çoxluğunun daxili nöqtəsidirsə, onda mərkəzi
x0 -da olan (ixtiyari K kürəsinin daxilində M -in sonsuz

sayda hədləri yerləşir) elə K kürəsi var ki, K ⊂ M . Bu isə
M -in heç yerdə sıx olmayan çoxluq olmasına ziddir, yəni
M -in daxili nöqtəsi ola bilməz.
Tərif. Hesabi sayda heç yerdə sıx olmayan çoxluqların
birləşməsi şəklində göstərilə bilən çoxluğa birinci
kateqoriyalı çoxluq deyilir. Qalan çoxluqlara ikinci
kateqoriyalı çoxluq deyilir.
Teorem (Ber). Hər bir dolu metrik fəza ikinci
kateqoriyalı çoxluqdur.
31

İsbatı. Əksini fərz edək. Tutaq ki, E dolu fəzadır və birinci
∞
kateqoriyalı çoxluqdur. Onda E = UMn şəklində
n =1
göstərmək olar, burada M n çoxluqları E -də heç yerdə sıx
1
deyil. M 1 heç yerdə sıx olmadığından radiusu -dən kiçik
2
olan elə K 1 qapalı kürəsi var ki, M 1 ∩ K 1 = ∅ . Aydındır ki,
1
radiusu -dən kiçik olan elə qapalı K 2 ⊂ K 1 kürəsi var ki,
4
M 2 ∩ K 2 = ∅ və s., bu prosesi sonsuz davam etdirək.
Nəticədə biz bir-birinin daxilində yerləşən K 1 ⊃ K 2 ⊃ ...

kürələr ardıcıllığını alırıq. Onların radiuslarından təşkil
edilmiş ardıcıllıq sıfra yığılır və ∀n üçün M n ∩ K n = ∅ .
E dolu olduğundan bir-birinin daxilində yerləşən qapalı
kürələr prinsipinə görə onların hər birinə daxil olan yeganə
x0 ∈ E nöqtəsi var. x0 ∈ K n olduğundan x0 ∈ M n . Deməli,
x0 ∈ E nöqtəsi M n çoxluqlarının heç birinə daxil deyil. Bu

∞
isə x0 ∈ E nöqtəsi və M n çoxluqları üçün E = U M n
n =1
olmasına ziddir. Alınan ziddiyyət göstərir ki, E ikinci

kateqoriyalıdır. Teorem isbat edildi.
32

∞
Ber teoremi göstərir ki, əgər E = U M n isə, onda M n
n =1
çoxluqlarının içərisində daxili nöqtələri olanı var. İkinci

kateqoriyalı çoxluqları bəzən qalıq çoxluqlar adlandırırlar.
Bu çoxluqlar hesabi sayda açıq sıx çoxluqların kəsişməsini
özündə saxlayır. Ber teoremindən çıxır ki, dolu metrik
fəzada ixtiyari qalıq çoxluq orada sıxdır. Əgər metrik fəzada
hər hansı hökm qalıq çoxluqda doğrudursa, onda deyirlər ki,
bu hökm sanki hər yerdə ödənilir. Deməli, 1-ci kateqoriyalı
çoxluqlar sıfır ölçülü çoxluqların rolunu oynayır. Qeyd edək
ki, ölçüsü vahid olan 1-ci kateqoriyalı X ∈ [0,1] çoxluğu
mövcuddur. Beləliklə, “sanki hər yerdə” anlayışı Lebeq və
Ber mənada fərqlidir.
Ber teoremindən birbaşa az istifadə olunur. Adətən bu
teoremin nəticəsi olan gələcəkdə baxacağımız Banax –
Şteynhaus, Teplis – Xellinqer və s. teoremlərdən istifadə
olunur.
§5. Metrik fəzanın doldurulması
Bilirik ki, dolu olmayan metrik fəzalar var. İndi

göstərəcəyik ki, belə fəzaya müəyyən yeni təbiətli
elementlər əlavə etməklə onu dolu fəzaya çevirmək olar.
33

Tutaq ki, E1 və E 2 metrik fəzaları verilmişdir. E1 -
dəki məsafəni ρ1 , E 2 -dəki məsafəni ρ 2 ilə işarə edək. Əgər
E1 ilə E 2 arasında elə f qarşılıqlı birqiymətli uyğunluğu
olarsa ki, bu uyğunluq məsafəni dəyişməsin, yəni ixtiyari
x, y ∈ E1 elementləri üçün ρ 2 ( f ( x ), f ( y )) = ρ1 ( x, y ) olsun,
onda f -ə E1 -lə E 2 arasındakı izometriya deyilir. Bu halda
E1 və E 2 fəzalarına izometrik fəzalar deyilir.
Metrik fəzadan danışarkən bizi onun elementlərinin
təbiəti yox, yalnız elementləri arasındakı məsafə
maraqlandırdığından izometrik metrik fəzaların tərifindən
aydın olur ki, izometrik metrik fəzaları eyniləşdirmək, yəni
onları eyni fəza hesab etmək olar.
Üçbucaq bərabərsizliyindən çıxan bir nəticəni qeyd
edək: ρ ( x, y ) ≤ ρ ( x, z ) + ρ ( z , y ) münasibətindən alırıq ki,
ρ ( x, y ) − ρ ( z , y ) ≤ ρ ( x, z ) . Eyni qayda ilə ρ ( z, y ) −
− ρ ( x, y ) ≤ ρ ( x, z ) . Deməli,
ρ ( x, y ) − ρ ( z , y ) ≤ ρ ( x, z ) (1)
Tərif. Tutaq ki, E metrik fəzası verilmişdir. E * metrik

fəzası aşağıdakı şərtləri ödədikdə ona E fəzasının
doldurulması deyəcəyik:
1. E fəzası E * -un alt fəzasıdır.
34

2. E = E * .
3. E * dolu fəzadır.
Teorem. Hər bir metrik fəzanın doldurulması var və
izometriya nöqteyi-nəzərdən yeganədir, yəni E * və E ** E -
nin doldurulmasıdırsa, onda E * və E ** izometrikdir.
İsbatı. E fəzasının ixtiyari fundamental {xn }, {y n }
ardıcıllıqlarını götürək. Əgər lim ρ ( x n , y n ) = 0 olarsa, onda
n→∞
deyəcəyik ki, bu ardıcıllıqlar ekvivalentdir və belə

yazacağıq: {x n } ~ {y n }. Əgər iki ekvivalent ardıcıllığın biri
yığılırsa, o biri də yığılır. Doğrudan da, x n → x isə, onda
ρ ( y n , x) ≤ ρ ( y n , x n ) + ρ ( x n , x) münasibətindən çıxır ki,

yn → x .
İndi isə E fəzasının bütün mümkün fundamental
ardıcıllıqlarını siniflərə elə bölək ki, eyni sinifdə yalnız və
yalnız ekvivalent ardıcıllıqlar yerləşsin. Belə mümkün olan
siniflərin çoxluğunu E * ilə işarə edək. Deməli, x * ∈ E *
elementi E -nin ekvivalent ardıcıllıqlar sinfidir.
İxtiyari x * , y * ∈ E * elementlərinin uyğun olaraq {xn } ,
{y n } ardıcıllıqlarını götürək və E * -da aşağıdakı qayda ilə
məsafəni təyin edək:
35

ρ (x * , y * ) = lim ρ (x n , y n ) . (2)
n →∞
Göstərək ki, (2) limiti var. s n = ρ (x n , y n ) ədədi ardıcıllığına

baxaq. Bu ardıcıllığın fundamentallığını araşdıraq. Aydındır
ki,
sn − sm = ρ ( xn , y n ) − ρ ( xm , y m ) ≤ ρ ( xn , y n ) − ρ ( xn , y m ) +
+ ρ ( xn , y m ) − ρ ( xm , ym ) .
Burada (1) bərabərliyindən istifadə edək:

s n − s m ≤ ρ ( y n , y m ) + ρ ( x n , x m ) → 0, n, m → ∞ ,
çünki {x n } və {y n } fundamentaldır. Beləliklə,
s n = ρ ( x n , y n ) ədədi ardıcıllığı fundamentaldır. Onda Koşi

meyarına görə bu ardıcıllıq yığılır. Deməli, (2) limiti var.
Göstərək ki, bu limit siniflərdən ardıcıllıqların
seçilməsindən asılı deyil. {xn′ }∈ x * və {y n′ }∈ y *
ardıcıllıqlarını götürək. Yuxarıda tətbiq etdiyimiz üsulla
göstərilir ki,
ρ ( x n′ , y n′ ) − ρ ( x n , y n ) ≤ ρ ( y n , y n′ ) + ρ ( x n , x n′ ) → 0 (n → ∞ ),
çünki eyni sinfin ardıcıllıqları ekvivalentdir. Deməli,
lim ρ ( x n′ , y n′ ) = lim ρ ( x n , y n ) , yəni (2) limiti siniflərdəki
n →∞ n →∞
ardıcıllıqların seçilməsindən asılı deyil.

(2) ilə təyin olunan məsafənin metrika aksiomlarını
ödədiyini yoxlayaq.
36

( )
1. Aydındır ki, ρ x * , y * ≥ 0 . Əgər x * = y * olarsa,
onda {xn } ~ {y n } və deməli, lim ρ ( x n , y n ) = 0 . Yəni
n→∞
ρ (x * , y * ) = 0 . Tərsinə, əgər ρ (x * , y * ) = 0 olarsa, onda

lim ρ ( x n , y n ) = 0 , yəni {x n } ~ {y n }, onda x * = y * .
n→∞
( ) ( )
2. ρ x * , y * = ρ y * , x * olması aydındır.
3. İxtiyari x * , y * , z * ∈ E * götürək. Onların {x n } , {y n },
{z n } ardıcıllıqlarını götürək. E -də üçbucaq bərabərsizliyi
doğru olduğundan ρ ( x n , y n ) ≤ ρ ( x n , z n ) + ρ ( y n , z n ) . Burada
n → ∞ şərtilə limitə keçsək, tələb ediləni alarıq.

Göstərək ki, E fəzası E * fəzasının alt fəzasıdır. Başqa
sözlə, göstərək ki, E fəzası E * fəzasının müəyyən alt
fəzasına izometrikdir. İxtiyari x ∈ E elementini götürək.
E * -da x * elementinin x -ə yığılan ardıcıllığı var. Doğrudan
da, x, x,... ardıcıllığı x -ə yığılır və bu ardıcıllığın daxil
olduğu x * sinfi axtarılan sinifdir. Hər bir x ∈ E elementinə

bu qayda ilə qarşı qoyulmuş bütün x * siniflər çoxluğunu
R * ilə işarə edək. Yuxarıda qurduğumuz uyğunluq E ilə
R * arasında qarşılıqlı birqiymətlidir. İxtiyari x, y ∈ E
elementlərini və onlara uyğun x * , y * ∈ R * elementilərini
götürək. İxtiyari {xn }∈ x * və {y n }∈ y * ardıcıllıqlarını
37

götürək. Onda x n → x, y n → y . ρ ( xn , y n ) − ρ ( x, y ) ≤
≤ ρ (xn , x ) + ρ ( y n , y ) → 0 münasibətindən alınır ki,
lim ρ ( x n , y n ) = ρ ( x, y ) , yəni ρ (x * , y * ) = ρ ( x, y ) . Beləliklə,

n→∞
E və R * ∈ E * çoxluqları izometrikdir. Onda E ⊂ E *

olduğunu alırıq. Burada qeyd edək ki, x n → x, y n → y
olduqda lim ρ ( x n , y n ) = ρ ( x, y ) münasibətinə məsafənin

n→∞
kəsilməzliyi xassəsi deyilir.

İndi göstərək ki, E = E * . İxtiyari x * ∈ E * elementini
və bu elementin {x n } ardıcıllığını götürək. Tutaq ki, ixtiyari
ε > 0 ədədi verilmişdir. {xn } ardıcıllığı fundamental
olduğundan elə nε nömrəsi var ki, n, m > nε olduqda
ε
ρ (xn , y m ) < olur. Bu bərabərsizlikdə m → ∞ şərtilə
2
limitə keçək. Bu limit var, çünki həmin limit x n nöqtəsi ilə
x * elementi arsındakı məsafədir. Hər bir x ∈ E elementinə

E * -un elementi kimi baxırıq və bu sinifdən ardıcıllıq olaraq
x, x,... stasionar ardıcıllığı götürülür. Nəticədə alırıq ki,
ε
ρ (x n , y * ) ≤ < ε münasibəti n > nε olduqda ödənilir. Bu
2
göstərir ki, lim x n = x * . Deməli, ixtiyari x * ∈ E * elementini
n →∞
38

E -nin müəyyən elementləri ardıcıllığının limiti şəklində
göstərmək olar. Bu göstərir ki, E = E * ödənilir. Biz burada
həm də göstərdik ki, x * (x *
∈ E * ) elementinin {x n }
ardıcıllığı elə x * elementinə yığılır.
Nəhayət, göstərək ki, E* dolu fəzadır. İxtiyari
x n* ∈ E * fundamental ardıcıllığını götürək. Hər hansı n
nömrəsini qeyd edək. E = E * olduğundan elə x n ∈ E
elementi vardır ki, ρ (x n , x n* ) <

1
olur. Onda
n
ρ ( x n , x m ) ≤ ρ (x n , x n* ) + ρ (x n* , x m* ) + ρ (x m* , x m ) <
+ ρ (x n* , x m* ) + → 0, n → ∞, m → ∞.
1 1
<
n m
Deməli, lim ρ ( x n , x m ) = 0 , yəni xn fundamental
n , m →∞
ardıcıllıqdır. Onda bu ardıcıllıq müəyyən x * ∈ E * sinfinin

ardıcıllığıdır. Yuxarıda qeyd etdiyimizə görə x n → x * olur.
ρ (x n* , x * ) ≤ ρ (x n* , x n ) + ρ (x n , x * ) < + ρ (x n , x * )
1
Onda
n
bərabərsizliyindən çıxır ki, lim ρ (x n* , x * ) = 0 , yəni
n→∞
x n* → x * . Beləliklə, E * -un hər bir fundamental ardıcıllığı
yığılır. Deməli, E * dolu metrik fəzadır. Beləliklə, E * fəzası

E fəzasının doldurulmasıdır. İndi isə onun izometriya
39

nöqteyi-nəzərdən yeganəliyini, yəni izometriya dəqiqliyilə
yeganəliyini göstərək. Tutaq ki, E fəzasının E * -dan başqa
E ** doldurulması da var. Göstərək ki, E * və E ** izometrik
fəzalardır. İxtiyari x * ∈ E * götürək. Doldurulmanın tərifinə
görə E = E * . Onda elə x n ∈ E ardıcıllığı var ki, x n → x * .
Deməli, x n fundamentaldır. Digər tərəfdən x n ∈ E ** və E **
dolu fəzadır. Onda x n ardıcıllığı E ** fəzasında da yığılır.
Tutaq ki, E ** -da x n → x ** . Bu qayda ilə biz hər bir x * ∈ E *
elementinə x ** ∈ E ** elementini qarşı qoyuruq və bu

element yeganədir. Bu qarşıqoymanı ϕ ilə işarə edək, yəni
x ** = ϕ (x * ) ; ϕ E * ilə E ** arasındakı qarşılıqlı birqiymətli

uyğunluqdur. x ∈ E olduqda alırıq ki, ϕ ( x ) = x olur. İndi
isə ixtiyari x * , y * ∈ E * və onlara uyğun x ** , y ** ∈ E **
elementlərini götürək. E * -dakı məsafəni ρ ′ ilə, E ** -dakı

məsafəni ρ ′′ ilə işarə edək. ϕ -nin qurulma qaydasına görə
elə x n , y n ∈ E ardıcıllıqları var ki, x n → x * , x n → x ** ,
y n → y * , y n → y ** . Məsafənin kəsilməzliyi xassəsinə görə
ρ ′(x * , y * ) = lim ρ ′(x n , y n ) = lim ρ (x n , y n )

n →∞ n →∞
ρ ′′(x * , y * ) = lim ρ ′′( x n , y n ) = lim ρ (x n , y n ) .

n →∞ n →∞
40

Buradan isə ρ ( x n , y n ) = ρ (x ** , y ** ) . Deməli, E * və E **
fəzaları izometrikdir. Yuxarıdakılar bir ardıcıllığın iki limitə
yığılması deyil. O yığılmalar ayrı-ayrı fəzalardadır. Teorem
isbat edildi.
§6. Sıxılmış inikas prinsipi. Fredholm tipli inteqral

tənliklər
Tutaq ki, E1 və E 2 metrik fəzaları verilmişdir. Əgər

müəyyən A qaydası ilə hər bir x ∈ E1 elementinə yeganə
y ∈ E 2 elementi qarşı qoyulmuşsa, onda deyəcəyik ki, E1
fəzasının E 2 fəzasina A inikası və ya A operatoru

verilmişdir. Bu halda yazacağıq: A : E1 → E 2 . İndi tutaq ki,
A : E1 → E 2 və B : E 2 → E3 operatoları verilmişdir. Bu
zaman hər bir x ∈ E1 elementinə y = Ax ∈ E 2 elementi və

bu elementə z = By = B( Ax ) ∈ E3 elementi qarşı qoyulur.
Bu qayda ilə x ∈ E1 elementinə z ∈ E3 elementini qarşı

qoyan operatora B və A operatorlarının hasili deyilir və
BA kimi işarə edilir. İxtiyari x ∈ E1 üçün (BA)x = B ( Ax ) .
İndi fərz edək ki, A operatoru E metrik fəzasından onun
özünə təsir edir: A : E → E . Bu halda A ⋅ A = A 2 kimi işarə
41

edəcəyik. A 3 = A 2 ⋅ A = A ⋅ A 2 və s. A n = 1
A ⋅4
A2⋅ ...
4⋅3A qəbul
n
edəcəyik.
Tutaq ki, A : E1 → E 2 operatoru verilmişdir. E1 -dəki
məsafəni ρ1 , E 2 -dəki məsafəni ρ 2 ilə işarə edək. x0 ∈ E1
elementini götürək. Əgər ixtiyari ε > 0 ədədi üçün elə

δ >0 ədədi tapılarsa ki, ρ 1 ( x, x 0 ) < δ olduqda
ρ 2 ( Ax, Ax ) < ε olsun, onda deyəcəyik ki, A operatoru x0

0
nöqtəsində kəsilməzdir. Asanlıqla göstərmək olar ki, A

operatoru x0 nöqtəsində yalnız o zaman kəsilməz olar ki,
x0 -a yığılan ixtiyari x n ∈E 1 ardıcıllığı üçün lim Ax n = Ax 0

n→∞
olsun.
Misal 1. C [a, b] fəzasında aşağıdakı düsturla təyin
olunmuş operatora baxaq:
b
Ay = λ ∫ K ( x, t ) y (t )dt + ϕ (x ) , (1)
a
burada λ sabit ədəd, K (x, t ) a ≤ x, t ≤ b düzbucaqlısında,

ϕ (x) isə a≤ x≤b parçasında verilmiş kəsilməz
funksiyalardır.
Aydındır ki, hər bir y (t ) ∈ C [a, b] funksiyasına (1)
düsturu vasitəsilə qarşı qoyulan Ay funksiyası kəsilməzdir.
42

Ay ∈ C [a, b] və deməli, A operatoru C [a, b] fəzasından bu
fəzanın özünə təsir edir. Göstərək ki, A operatoru C [a, b]
fəzasında kəsilməzdir. İxtiyari y 0 (t ) ∈ C [a, b] funksiyasını
götürək. Aydındır ki,
b b
Ay − Ay 0 = λ ∫ K ( x, t ) y (t )dt + ϕ ( x) − λ ∫ K ( x, t ) y 0 (t )dt −
a a
b
− ϕ ( x) = λ ∫ K ( x, t )[ y (t ) − y 0 (t )]dt.
a
K ( x, t ) kəsilməz olduğundan a ≤ x, t ≤ b kvadratında
məhduddur. M = max K ( x, t ) olsun. Onda axırıncı

a ≤ x ≤b
a ≤t ≤ b
bərabərlikdən
b
Ay − Ay 0 ≤ λ ∫ K ( x, t ) y (t ) − y 0 (t ) dt ≤
a
b
≤ λ ⋅ M ⋅ max y (t ) − y 0 (t ) ∫ dt = λ ⋅ M (b − a )ρ ( y, y 0 ).
a ≤t ≤ b
a
Burada ρ C [a, b] fəzasındakı məsafədir.
max Ay − Ay 0 ≤ λ ⋅ M (b − a )ρ ( y, y 0 ) ,
a ≤t ≤b
yəni ρ Ay − Ay 0 ≤ λ ⋅ M (b − a )ρ ( y, y 0 ) . Buradan aydın
ε
olur ki, ixtiyari ε > 0 ədədi verilərsə, δ =
λ M (b − a )
qəbul etsək, ρ ( y, y 0 ) < δ olduqda ρ ( Ay, Ay 0 ) < ε . Deməli,
43

A operatoru y 0 elementində və deməli, bütün C [a, b] -də
kəsilməz operatordur. Bu şəkilli operatorlara inteqral
operatorlar deyilir.
Tərif. Tutaq ki, E metrik fəzasında təsir edən A
operatoru verilmişdir. Əgər 0 < α < 1 şərtini ödəyən elə α
ədədi olarsa ki, ixtiyari x, y ∈ E elementləri üçün
ρ ( Ax, Ay ) ≤ αρ ( x, y ) olsun, onda A operatoruna sıxan
operator deyilir.
Aydındır ki, sıxan operator bütün fəzada kəsilməzdir.
Doğrudan da, əgər x n → x isə, yəni ρ ( x n , x) → 0 isə, onda
ρ ( Ax n , Ax ) ≤ αρ ( x n , x ) bərabərsizliyindən çıxır ki,
ρ ( Ax n , Ax ) → 0 . Deməli, Ax n → Ax .
Misal 2. Yuxarıdakı misalda təyin etdiyimiz inteqral
operatora baxaq. Orada göstərmişdik ki, ixtiyari
y1 , y 2 ∈ C [a, b] elementləri üçün ρ ( Ay1 , Ay 2 ) ≤ M ⋅ λ ×
× (b − a )ρ ( y1 , y 2 ) . Buradan aydın olur ki, λ ⋅ M (b − a ) < 1
1
olduqda, yəni λ -nın λ < qiymətlərində
M (b − a )
b
Ay = λ ∫ K ( x, t ) y (t )dt + ϕ ( x) operatoru sıxandır.
a
Teorem (sıxılmış inikas prinsipi). Tutaq ki, E dolu

metrik fəzadır və A bu fəzada sıxan operatordur. Onda bu
44

operatorun yeganə tərpənməz nöqtəsi var, yəni elə yeganə
x ∈ E elementi var ki, Ax = x olur.
İsbatı. İxtiyari x0 ∈ E elementini qeyd edək və
aşağıdakı qayda ilə ardıcıllıq düzəldək:

x1 = Ax0 , x 2 = Ax1 = A( Ax0 ) = A 2 x0 ,
x3 = Ax 2 = A 3 x0 ,..., x n = A n x0 ,...
Göstərək ki, x n ardıcıllığı fundamentaldır. İxtiyari m və n

nömrələrini götürək və müəyyənlik üçün fərz edək ki,
m > n.
ρ ( Ax, Ay ) ≤ αρ ( x, y ) (2)
bərabərsizliyini tətbiq etsək, aşağıdakıları yaza bilərik:
ρ ( x n , x m ) = ρ ( Ax n −1 , Ax m −1 ) ≤ αρ ( x n −1 , x m −1 ) =
= αρ ( Ax n − 2 , Ax m − 2 ) ≤ α 2 ρ ( x n − 2 , x m − 2 ) ≤ ... ≤ α n ρ ( x 0 , x m − n ).
ρ ( x n , x m ) ≤ α n ρ ( x0 , x m − n ) ≤ α n [ρ ( x0 , x1 ) + ρ ( x1 , x 2 ) + ... +
+ ρ ( x m − n −1 , x m − n )],
ρ ( x1 , x 2 ) ≤ αρ ( x0 , x1 ),
ρ ( x 2 , x3 ) ≤ αρ ( x1 , x 2 ) ≤ α 2 ρ ( x0 , x1 ),...,
ρ ( x m − n −1 , x m −n ) ≤ α m − n +1 ρ ( x0 , x1 )
olduğundan alarıq ki,
ρ (x n , x m ) ≤ α n ρ (x0 , x1 ) ⋅ [1 + α + α 2 + ... + α m − n +1 ] ≤
(3)
( )
≤ α n ρ ( x0 , x1 ) 1 + α + α 2 + ... = α n ρ ( x0 , x1 ) ⋅
1
1−α
.
45

Buradan isə n, m → ∞ olduqda ρ (x n , x m ) → 0 , yəni x n
fundamental ardıcıllıqdır. E dolu fəza olduğundan bu

ardıcıllıq yığılır. Tutaq ki, x n → x ∈ E . A sıxan operator
olduğundan kəsilməzdir. Onda x n = Ax n −1 bərabərliyində
n → ∞ şərtilə limitə keçsək alarıq ki, x = Ax . Deməli, x

operatorun tərpənməz nöqtəsidir.
Bu nöqtənin yeganəliyini göstərək. Tutaq ki, A
operatorunun başqa x ′ tərpənməz nöqtəsi var: Ax = x ,
Ax ′ = x ′ . Onda ρ ( Ax, Ax ′) ≤ αρ ( x, x ′) bərabərsizliyindən
alırıq ki, ρ (x, x ′) ≤ αρ ( x, x ′) . 1−α > 0 olduğundan
(1 − α )ρ (x, x ′) ≤ 0 bərabərsizliyindən alırıq ki, ρ ( x, x ′) ≤ 0 .
Bu yalnız və yalnız o zaman olar ki, ρ ( x, x ′) = 0 , yəni
x = x ′ olsun. Teorem isbat edildi.
Qeyd. Teoremin isbatından aydın olur ki, operatorun
x tərpənməz nöqtəsi x1 = Ax0 ,..., x n = Ax n −1 ardıcıllığının
limitidir: x = lim x n . Burada x0 ∈ E ixtiyari qeyd edilmiş

n →∞
elementdir. Tərpənməz nöqtənin belə tapılma qaydasına

ardıcıl yaxınlaşma üsulu deyilir. x0 -a sıfırıncı,..., x n -ə n-ci
yaxınlaşma deyilir.
Qeyd edək ki, hər bir x n ardıcıl yaxınlaşmasına x
tərpənməz nöqtəsinin təqribi qiyməti kimi baxa bilərik. Bu
46

zaman müəyyən xəta buraxılacaq. ρ ( x n , x) məsafəsinə
mütləq xəta deyəcəyik. Bu xətanı qiymətləndirək. (3)
bərabərsizliyində m → +∞ şərtilə limitə keçsək alarıq ki,
αn
ρ ( x n , x) ≤ ρ ( x0 , x1 ), x1 = Ax0 . (4)
1−α
Beləliklə, x tərpənməz nöqtəsini n -ci ardıcıl
yaxınlaşma ilə əvəz etdikdə mütləq xəta üçün (4)
qiymətləndirməsini alırıq. Aydındır ki, (4)-ün sağ tərəfi
n → ∞ olduqda sıfra yaxınlaşır.
İndi isə yuxarıda təyin etdiyimiz inteqral operatorun
tərpənməz nöqtəsini öyrənək. Tərpənməz nöqtə C [a, b]
fəzasında Ay = y , yəni
b
Ay = λ ∫ K ( x, t ) y (t )dt + ϕ ( x) (5)
a
tənliyinin həllidir. Burada K ( x, t ) və ϕ (x ) məlum kəsilməz

funksiyalar, y ( x ) isə axtarılan kəsilməz funksiyadır. (5)
tənliyinə Fredholm inteqral tənliyi deyilir. Yuxarıda qeyd
1
etdik ki, λ < olduqda A inteqral operatoru sıxan
M (b − a )
operatordur. Onda (5) tənliyinin λ -nın göstərilən
qiymətlərində C [a, b] fəzasında yeganə y ( x ) həlli var. (5)
tənliyi yuxarıda söylədiyimiz ardıcıl yaxınlaşma üsulu ilə
47

həll oluna bilər. İxtiyari kəsilməz y 0 ( x ) funksiyasını
götürürük və aşağıdakı qayda ilə ardıcıl yaxınlaşmalar
qururuq:
b
y1 ( x ) = Ay 0 = λ ∫ K ( x, t ) y 0 (t )dt + ϕ ( x),...,
a
b
y n ( x ) = Ay n −1 = λ ∫ K ( x, t ) y n −1 (t )dt + ϕ ( x).
a
y n ardıcıllığının C [a, b] fəzasında limiti, yəni y n (x )
funksiyalar ardıcıllığının müntəzəm limiti olan y(x )

funksiyası (5) tənliyinin həllidir. Bəzən (5) tənliyinə ardıcıl
yaxınlaşma üsulunun başqa formasını tətbiq edirlər:
b
y 0 ( x ) = ϕ ( x), y1 ( x ) = λ ∫ K ( x, t ) y 0 (t )dt ,...,
a
b
y n ( x ) = λ ∫ K ( x, t ) y n −1 (t )dt ,...
a
qəbul edək. Aydındır ki, bu funksiyalar kəsilməzdir. Fərz

∞
edək ki, ∑ u n (x ) sırası [a, b] parçasında müntəzəm yığılır
n =0
və onun cəmini u ( x ) -lə işarə edək. Bu halda y(x )

funksiyası (5) tənliyinin həllidir. Doğrudan da,
b
y n ( x ) = λ ∫ K ( x, t ) y n −1 (t )dt bərabərliklərini n = 1,2,...,
a
48

qiymətlərində cəmləsək və sağ tərəfə funksional sıraların
hədbəhəd inteqrallanması qaydasını tətbiq etsək, alarıq ki,
∞ b
∑ y n (x ) = λ ∫ K ( x, t) y (t )dt .
n =1 a
Bu bərabərliyin hər iki tərəfinə ϕ (x ) -i əlavə etsək və

ϕ (x ) = y 0 ( x ) olduğunu nəzərə alsaq, aşağıdakı alınar:
b
y ( x ) = λ ∫ K ( x, t ) y (t )dt + ϕ (x ) .
a
Deməli, y ( x ) (5) tənliyinin həllidir.
§7. Ümumiləşmiş sıxılmış inikas prinsipi və onun

Volterra tipli inteqral tənliklərə tətbiqi
Teorem (ümumiləşmiş sıxılmış inikas prinsipi). Tutaq

ki, E dolu metrik fəzadır və A bu fəzada kəsilməz
operatordur. Əgər A -nın müəyyən A n qüvvəti E -də sıxan
operatordursa, onda A operatoru yeganə tərpənməz
nöqtəyə malikdir.
İsbatı. İxtiyari x0 ∈ E nöqtəsini qeyd edək və
aşağıdakı qayda ilə x n ardıcıllığını tərtib edək:
( )
x1 = A n x0 , x 2 = A n x1 = A n A n x 0 = A 2 n x0 ,...,
x k = A n x k −1 = A kn x0 .
49

A n sıxan operator olduğundan əvvəlki mövzudakı teoremin
isbatından aydın olur ki, x k = A n x k −1 ardıcıllığı
fundamentaldır. E fəzası dolu olduğundan x k ardıcıllığı
yığılır. Fərz edək ki, x k → x . A operatoru kəsilməz
olduğundan Ax k → Ax . Başqa sözlə,
( )
A A kn x0 → Ax ⇒ A kn Ax0 → Ax . (1)
Digər tərəfdən
x k = A kn x0 → x . (2)
Şərtə görə A n sıxan operator olduğundan

ρ (A kn Ax0 , A kn x0 ) = ρ (A n (A (k −1)n Ax0 ), A n (A (k −1)n x0 )) ≤
( ) ( (
≤ αρ A (k −1)n Ax0 , A (k −1)n x0 = αρ A n A (k − 2 )n Ax0 , )
( ) ( )
A n A (k − 2 )n x0 ≤ α 2 ρ A (k − 2 )n Ax0 , A (k − 2 )n x0 ≤ ... ≤
≤ α k ρ ( Ax0 , x0 ) → 0, k → ∞.
Bu göstərir ki, (1) və (2) münasibətlərinin sol tərəfindəki
ardıcıllıqlar ekvivalentdir. Onda həmin ardıcıllıqlar eyni
limitə malikdir və deməli, Ax = x , yəni x tərpənməz
nöqtədir.
İndi isə bu nöqtənin yeganəliyini göstərək. Əvvəlcə
göstərək ki, A -nın tərpənməz nöqtəsi A n -in də tərpənməz
nöqtəsidir. Ax = x bərabərliyinin hər iki tərəfinə n − 1 dəfə
A operatoru ilə ardıcıl təsir edək:
50

A 2 x = Ax = x, A 3 x = A 2 x = x,..., A n x = x .
A n sıxan operator olduğundan onun yeganə tərpənməz

nöqtəsi var. Teorem isbat edildi.
Fərz edək ki, K ( x, t ) funksiyası a ≤ x, t ≤ b
kvadratında, ϕ (x ) isə [a, b] -də kəsilməzdir. İxtiyari
y ( x ) ∈ C [a, b] funksiyasına
b
Ay = λ ∫ K ( x, t ) y (t )dt + ϕ ( x )
a
funksiaysını qarşı qoyaq. Bu funksiya, aydındır ki, C [a, b] -

dəndir.
M = max K ( x, t ) qəbul edək. İxtiyari y1 , y 2 ∈ C [a, b] üçün
a ≤ x ,t ≤ b
alırıq ki,
x
Ay1 − Ay2 ≤ λ ∫ K ( x, t ) y1 (t ) − y2 (t ) dt ≤
a
x
≤ λ ⋅ M ⋅ max y1 (t ) − y2 (t ) ∫ dt = λ ⋅ M ⋅ ( x − a )ρ ( y1 , y2 ),
a ≤t ≤b
a
x
A2 y1 − A2 y2 = A( Ay1 ) − A( Ay2 ) = λ ∫ K ( x, t ) Ay1dt −
a
x x
− λ ∫ K ( x, t ) Ay2 dt ≤ λ ∫ K ( x, t ) Ay1 − Ay2 dt ≤
a a
x x
≤ λ ⋅ M ⋅ ∫ λ Mρ ( y1 , y2 )(t − a )dt = λ M 2 ρ ( y1 , y2 )∫ (t − a )dt.
2
a a
51

Deməli, A 2 y1 − A 2 y 2 ≤ λ M 2 ρ ( y1 , y 2 )
2 ( x − a )2 . Bu
2!
prosesi davam etdirsək, alarıq ki, ∀n üçün An y1 − An y2 ≤
≤ λ M ρ ( y1 , y2
n n
) ( x − a)
n
.
n!
Buradan isə
λ M n (b − a )n
n
max A y1 − A y 2 ≤
n n
ρ ( y1 , y 2 ) ,
a ≤ x ≤b n!
yəni
αn
ρ (A y1 , A y 2 ) ≤
n n
ρ ( y1 , y 2 ), α = λ M (b − a ) . (3)
n!
αn
n → ∞ olduqda ifadəsi sıfra yaxınlaşır. Onda n -in
n!
αn
kifayət qədər böyük qiymətlərində ifadəsi vahiddən
n!
kiçik olur. (3) münasibəti göstərir ki, n -in bu qiymətlərində
An sıxan operatordur. Ümumiləşmiş sıxılmış inikas
prinsipinə görə bu halda Ay = y , başqa sözlə,
x
y ( x ) = λ ∫ K ( x, t ) y (t )dt + ϕ ( x ) (4)
a
tənliyi ixtiyari λ üçün C [a, b] fəzasında yeganə həllə

malikdir və həmin həll yenə də ardıcıl yaxınlaşma üsulu ilə
tapıla bilər.
52

(4) tənliyinə Volterra tipli inteqral tənlik deyilir.
Beləliklə, kəsilməz əmsallı Volterra tipli inteqral
tənliyin həmişə kəsilməz həlli var və bu həll yeganədir.
x
Xüsusi halda, y ( x ) = λ ∫ K (x, t ) y (t )dt Volterra
a
tənliyinin yalnız y ( x ) ≡ 0 həlli var. Bu həllə trivial həll

deyilir.
Qeyd edək ki, Volterra tənliyi Fredholm tənliyinin
xüsusi halıdır. Doğrudan da,
t
t=x
O
K(x,t)
a b x
⎧ K ( x, t ), t < x
A( x, t ) = ⎨
⎩0, t≥x
qəbul etsək, (4)-ü belə yaza bilərik:
x
y ( x ) = λ ∫ A( x, t ) y (t )dt + ϕ (x ) .
a
53

Bu isə Fredholm tənliyidir.
Volterra tənliyi ∀λ üçün həllə malikdir. Lakin
Fredholm tənliyi bu xassəyə malik deyil.
İndi isə aşağıdakı sinqulyar inteqral tənliklər sisteminə
baxaq:
x
y ( x ) = f ( x ) + λ ∫ K ( x, t )Q(t ) y (t )dt (x ≥ x0 ) . (5)
a
Burada y ( x ) = colon[ y1 ( x ),..., y n ( x )] -axtarılan n ölçülü
sütun vektor; f ( x ) = colon[ f1 ( x ),..., f n ( x )] -məlum n ölçülü
sütun vektor; K ( x, t ) = [ K jk ( x, t )], Q(t ) = [Q jk (t )] -kəsilməz
n×n ölçülü matris; a = colon[a1 ,..., a n ] , x0 ≤ X ≤
≤ a j ≤ +∞ koordinatlı sabit n ölçülü sütun vektordur
( j = 1, n , X -kifayət qədər böyük ədəddir). Əgər a j < +∞
olarsa, j ∈ I , əgər a j = +∞ olarsa, j ∈ II qəbul edək.
Onda (5)-i belə yazmaq olar:

x
y j (x ) = f j ( x ) + ∫ ∑ K jk ( x, t )Qks (t ) y s (t )dt , (j∈I)
a j k ,s
(6)
∞
y j (x ) = f j ( x ) + ∫ ∑ K jk ( x, t )Qks (t ) y s (t )dt , ( j ∈ II )
x k ,s
K (x, t ) və Q(t ) matrislərini, ümumiyyətlə, kompleks hesab

edirik.
54

Teorem. Tutaq ki, K ( x, t ) = [ K jk (x, t )] matrisi hər bir
ω j = {x ∈ [X , ∞ ), t ∈ [X , x ]},
( j ∈ I );
ω j = {x ∈ [X , ∞ ), t ∈ [x, ∞]}, ( j ∈ II )
oblastında kəsilməz məhdud K jk (x, t ) elementlərinə
malikdir, Q(t ) matrisi [x0 , ∞ ) -da kəsilməz və mütləq
inteqrallanandır, f (t ) vektor funksiyası [x0 , ∞ ) -da kəsilməz
və məhduddur. Onda X -in kifayət qədər böyük

qiymətlərində (5) tənliklər sistemi x0 ≤ X ≤ x < ∞ olduqda
kəsilməz məhdud yeganə y ( x ) həllinə malikdir.

İsbatı. ϕ (x ) ∈ C [X , ∞ ) , X ≥ x0 məhdud vektor
funksiyalar çoxluğunu R ilə işarə edək. ϕ (x ), φ ( x ) ∈ R
funksiyaları arasındakı məsafəni ρ (ϕ , φ ) = sup ϕ ( x ) − φ ( x )

X ≤ x<∞
kimi təyin edək. Burada ϕ = max ϕi , K = max ∑ K jk

i j
k
başa düşülür. Asanlıqla yoxlanılır ki, R dolu metrik fəzadır.

R -də belə xətti operatora baxaq:
x
Aϕ ( x ) = f (x ) + ∫ K (x, t )Q(t )ϕ (t )dt (X ≤ x < ∞) . (7)
a
Şərtə görə K ( x, t ) ≤ c < ∞ . Onda f ≤ c1 < ∞ və
ϕ ≤ c1 < ∞ olduğu üçün
55

∞
Aϕ ( x ) ≤ f ( x ) + ∫ K ( x, t ) Q(t ) ϕ (t ) dt ≤
x
[ ]
∞
≤ c1 + cc2 ∫ Q(t ) ≤ c3 < ∞ , çünki a j , x ⊂ [ X , ∞ ) .
x
Həm də alırıq ki, Aϕ ( x ) ∈ C [ X , ∞ ) . Deməli, ϕ ∈ R və

Aϕ ∈ R .
Göstərək ki, Aϕ sıxan operatordur. Doğrudan da,
ϕ ∈ R və φ ∈ R üçün
x
Aϕ (x ) = f ( x ) + ∫ K (x, t )Q(t )ϕ (t )dt ,
a
x
Aφ ( x ) = f ( x ) + ∫ K ( x, t )Q(t )φ (t )dt .
a
Buradan
∞
Aϕ ( x ) − Aφ ( x ) ≤ ∫ K ( x, t ) Q(t ) ϕ (t ) − φ (t ) dt ≤
X
∞
≤ c sup ϕ (x ) − φ ( x ) ∫ Q(t ) dt.
x X
Q(t ) mütləq inteqrallanan olduğundan X ədədini kifayət

∞
qədər böyük götürməklə c ∫ Q(t ) dt = α < 1 münasibətini
X
təmin edə bilərik. Onda (8)-dən alarıq ki,

sup Aϕ ( x ) − Aφ ( x ) ≤ α sup ϕ (x ) − φ (x ) , yəni ρ ( Aϕ , Aφ ) ≤
x x
56

≤ αρ (ϕ , φ ), 0 ≤ α < 1 . Deməli, A operatoru sıxan
operatordur. Onda sıxılmış inikas prinsipinə görə R -də
Aϕ = ϕ tənliyinin yeganə həlli vardır, yəni (5) inteqral
tənliklər sistemi [ X , ∞ ) -da kəsilməz məhdud y ( x ) həllinə
malikdir. Teorem isbat edildi.
y ( x ) həlli ardıcıl yaxınlaşma üsulu ilə tapıla bilər:
y0 (x ) = f (x ) ,
x
y p ( x ) = f ( x ) + ∫ K ( x, t )Q(t ) y p −1 (t )dt ,
a
burada p = 1,2,..., → y ( x ), x ∈ [ X , ∞ ) .
y p (x ) →
§8. Xətti normalı fəzalar
Tutaq ki, E xətti fəzadır, yəni bu fəzada iki elementin

cəmi və elementin ixtiyari kompleks ədədə vurulması
əməlləri təyin olmuşdur və bu əməllər məlum aksiomları
ödəyir. Hər bir x ∈ E elementinə aşağıdakı şərtləri ödəyən
həqiqi x ədədini qarşı qoymaq mümkündürsə, onda E -yə
xətti normalı və ya sadəcə normalı fəza deyilir:

1. x ≥ 0. x = 0 yalnız və yalnız o zaman olur ki,
x = 0 olsun.
57

2. İxtiyari kompleks λ ədədi üçün λx = λ ⋅ x .
3. ∀x, y ∈ E elementləri üçün x + y ≤ x + y . Bu
bərabərsizliyə üçbucaq bərabərsizliyi deyilir.

Bu halda x ədədinə x elementinin norması deyilir.
Məsələn, R n Evklid fəzası normalı fəzadır və bu fəzada

x = ( x1 ,..., xn ) vektorunun norması belə təyin olunur:
n
x = ∑ x k2 .
k =1
Hər bir normalı fəza metrik fəzadır. Doğrudan da, E -də

məsafəni
ρ ( x, y ) = y − x (1)
şəklində təyin etsək, bu məsafə metrika aksiomlarının üçünü

də ödəyir. 1-ci aksiomun ödənilməsi aydındır. 2-ci və 3-cü
aksiomu yoxlayaq:
ρ ( x, y ) = y − x = (− 1) ⋅ ( x − y ) = − 1 ⋅ x − y =
= x − y = ρ ( y, x );
ρ ( x, y ) = x − y = ( x − z ) + ( z − y ) ≤
≤ x − z + z − y ≤ ρ ( x, z ) + ρ ( z , y ).
(1) düsturundan xüsusi halda alınır ki, ρ ( x,0) = x . Deməli,
elementin norması onun sıfır elementindən olan məsafəsini

göstərir. Normanın aşağıdakı bəzi xassələrini qeyd edək:
58

1. x − y ≤ x− y .
İsbatı. x = ( x − y ) + y ≤ x − y + y . Onda x −
− y ≤ x − y . x və y elementlərinin yerini dəyişsək,
y − x ≤ y−x = x− y olur. Bu iki bərabərsizlikdən
tələb olunan alınır.

2 (normanın kəsilməzliyi xassəsi). Əgər x n → x
isə, yəni ρ ( x n , x) = x n − x → 0 isə, onda x n → x olur.
İsbatı. 1-ci xassəyə görə xn − x ≤ xn − x . Şərtə
görə n → ∞ olduqda sağ tərəf sıfra yaxınlaşır. Onda alarıq

ki, x n → x .
3 (cəmin kəsilməzliyi). Əgər x n → x, y n → y isə,
onda x n + y n → x + y .
İsbatı. ( x n + y n ) − ( x + y ) = ( x n − x ) + ( y n − y ) ≤
≤ xn − x + yn − y . Şərtə görə sağ tərəf sıfra yığılır. Onda
sol tərəf də sıfra yığılır, yəni x n + y n → x + y .
4 (ədədə vurmanın kəsilməzliyi). Əgər x n elementlər
ardıcıllığı x elementinə, λn ədədlər ardıcıllığı λ ədədinə
yığılarsa, onda λ n x n → λx .
59

İsbatı. λn ədədi ardıcıllığı yığılan olduğundan
məhduddur. Aydındır ki,
λ n x n − λx = λ n x n − λ n x + λ n x − λx = λ n ( x n − x ) +
+ (λn − λ )x ≤ λn ⋅ xn − x + λn − λ x → 0 , yəni λn xn →
→ λx .
Yuxarıda göstərdik ki, normalı fəza metrik fəzadır və bu
fəzada metrika (1) ilə təyin edilir.
Tərif. Əgər E normalı fəzası bu fəzada təyin olunmuş
(1) metrikasına görə dolu fəzadırsa, onda E -yə Banax
fəzası və ya B -fəza deyilir.
Banax fəzalarına aid aşağıdakı misalları qeyd edək.
1. C [a, b] fəzası. C [a, b] fəzasında elementin norması
belə təyin edilir: x = max x(t ) . Burada və ümumiyyətlə,

a ≤t ≤b
aşağıdakı misalların hər birində ρ ( x, y ) = x − y məsafəsi
həmin fəzalarda əvvəllər təyin etdiyimiz məsafə ilə üst-üstə

düşür.
2. m fəzası. Burada x = sup xn kimi təyin edilir.
n
∞ 2
3. l 2 fəzası. Burada x = ∑ ξ k kimi təyin edilir.
k =1
4. l p ( p > 2 ) fəzası. Burada x = ⎛⎜ ∑ ξ k ⎞ p kimi

∞ p
⎟
⎝ k =1 ⎠
60

təyin edilir.
İndi isə S fəzasına baxaq. S fəzasında normanı elə
təyin etmək mümkün deyil ki, bu normaya görə məsafə bu
fəzada əvvəllər təyin etdiyimiz məsafə ilə eyni olsun. Bunu
göstərək. Əksini fərz edək. Tutaq ki, S fəzasında elə x
təyin edilib ki, bu normaya görə məsafə əvvəlki məsafə ilə

∞ 1 ξk −ηk
üst-üstə düşür, yəni y − x = ρ ( x, y ) = ∑ ⋅ .
k =1 2
k
1 + ξk −ηk
n -ci koordinatı vahid, qalan koordinatları sıfır olan en
elementinə baxaq: en = {0,0,...,1,0,...,} . Əvvəlki ρ

məsafəsinə görə en → 0 . Çünki o məsafəyə görə yığılma
koordinatlara görə yığılmadır. en ≠ 0 olduğundan en ≠ 0 .
1
Aydındır ki, ⋅ en → 0 . Çünki ardıcıllığın hər bir
en
həddinin bir koordinatdan başqa yerdə qalan koordinatları

1
sıfırdır. Deməli, x n = ⋅ en qəbul etsək, x n → 0 alarıq.
en
1
Digər tərəfdən xn = ⋅ en = 1 olur. Deməli, x n → 0 ,
en
x n = 1 aldıq.
61

Bu isə normanın kəsilməzliyi xassəsinə ziddir. Alınan
ziddiyyət fərziyyəmizin doğru olmadığını göstərir. Deməli,
S fəzasında normanı necə təyin ediriksə edək, bu normaya
görə məsafə həmin fəzada əvvəldə təyin etdiyimiz məsafə
ilə eyni ola bilməz.
§9. Xətti normalı fəzalarda sıralar
Tutaq ki, E xətti normalı fəzadır. İxtiyari u n ∈ E

elementləri ardıcıllığını götürüb
∞
∑ un (1)
n =1
sırasını düzəldək. Bu sıranın S n = u1 + ... + u n xüsusi cəmlər
ardıcıllığına baxaq. Aydındır ki, S n ∈ E . Əgər E -dəki
normaya görə lim S n = u , yəni lim S n − u =

n →∞ n→∞
n
= lim ∑ u k − u = 0 olarsa, onda deyəcəyik ki, (1) sırası u
n →∞k =1
∞
elementinə yığılır və u = ∑ un yazacağıq. (1)-in
n =1
elementlərinin normalarından təşkil edilmiş aşağıdakı sıraya

baxaq:
∞
∑ un . (2)
n =1
62

Əgər (2) ədədi sırası yığılırsa, onda deyəcəyik ki, (1) sırası
mütləq yığılır.
Teorem. Xətti normalı E fəzasının dolu olması üçün
zəruri və kafi şərt onun elementlərindən təşkil olunmuş
istənilən sıranın mütləq yığılmasından sıranın özünün
yığılmasının çıxmasıdır.
İsbatı. Zərurilik. Tutaq ki, E dolu fəzadır. Göstərək
ki, (2)-nin yığılmasından (1)-in yığılması çıxır. (2)
yığıldığından Koşi meyarına görə ∀ε > 0 üçün elə nε
nömrəsi var ki, n > nε olduqda ixtiyari p natural ədədi
üçün u n +1 + ... + u n + p < ε olur. Onda S n + p − S n = un +1 +
+ ... + un + p < ε . Deməli, Sn xüsusi cəmlər ardıcıllığı
fundamental ardıcıllıqdır. E dolu olduğundan bu ardıcıllıq

yığılır və deməli, (1) yığılır.
Kafilik. Tutaq ki, E -də mütləq yığılan hər bir sıranın
özü də yığılır. Göstərək ki, E dolu fəzadır. İstənilən x n ∈ E
fundamental ardıcıllığını götürək. xn fundamental
olduğundan ∀k natural ədədi üçün elə xn k

və x nk +1
elementləri vardır ki,

1
xnk +1 − xnk < . (3)
2k
63

Beləliklə, verilmiş ardıcıllığın x nk alt ardıcıllığını alırıq. (3)
∞
göstərir ki, ∑ x nk +1 − x nk sırası yığılır. Onda fərziyyəmizə
k =1
( )
∞
görə ∑ x nk +1 − x nk sırası da yığılır. Bu sıranın xüsusi
k =1
cəmlər ardıcıllığı x nk − x n1 olduğundan x nk ardıcıllığı
yığılır. Beləliklə, fundamental x n ardıcıllığı yığılan x nk
altardıcıllığına malikdir. Bu halda bilirik ki, bu ardıcıllığın

özü də yığılır. Onda E dolu fəzadır. Teorem isbat edildi.
∞
Qeyd edək ki, (1) yığılırsa, onda onun ∑ u k qalıq
k = n +1
sırası n → ∞ olduqda sıfra yığılır.
§10. Bazisli və separabel fəzalar
Tutaq ki, xətti normalı E fəzasında

e1 ,..., en ,... (1)
elementləri ardıcıllığı verilmişdir. ∀x ∈ E elementini

∞
yeganə qayda ilə x = ∑ x n en şəklində göstərmək
n =1
mümkündürsə, onda (1) elementlər sisteminə E -nin bazisi,

E -yə isə bazisli fəza deyilir. Burada x n -lər həqiqi
ədədlərdir və sağdakı sıra normaya görə yığılır. Qeyd edək
64

ki, bazisin elementləri xətti asılı deyil. Bunu göstərək.
Əksini fərz edək. Tutaq ki, sonlu sayda e1 ,..., en bazis
elementləri xətti asılıdır. Bu elementlərin biri, məsələn, e1

qalanları ilə xətti ifadə edilir: e1 = λ1e1 + ... + λn en . Digər
tərəfdən e1 = 1 ⋅ e1 . Beləliklə, e1 -in (1) elementləri vasitəsilə

iki müxtəlif qayda ilə ifadəsini aldıq. Bu isə bazisin tərifinə
ziddir, yəni bazisin elementləri xətti asılı deyil.
Misal 1. l1 fəzasında e1 = (1,0,...,0,...) , e2 =
= (0,1,...,0,...) , e3 = (0,0,1,...,0,...) elementləri sistemi bazis
təşkil edir. Doğrudan da, ∀x = {ξ1 ,..., ξ n ,...}∈ l1 elementini

∞
götürək və göstərək ki, x = ∑ ξ n en . n → ∞ olduqda
n =1
n ∞
x − ∑ ξ k ek = ∑ ξ k → 0 . Çünki şərtə görə ∀x ∈ l1
k =1 k = n +1
∞
olduğundan ∑ ξ k < +∞ və bu sıranın qalıq sırası sıfra
k =1
n ∞
yığılır. Bu göstərir ki, lim ∑ ξ k ek = x , yəni x = ∑ ξ k ek .
n → ∞ k =1 k =1
Göstərmək olar ki, bu ayrılış yeganədir. Deməli, en
elementlər sistemi l1 -də bazisdir.
65

Əgər xətti normalı E fəzasında hər yerdə sıx hesabi
M çoxluğu varsa, onda E -yə separabel fəza deyilir.
Deməli, E separabel fəzadırsa, onda elə M ⊂ E var ki,
1. M hesabidir;
2. M = E , yəni ∀x ∈ E üçün elə x n ∈ M ardıcıllığı vardır
ki, x = lim x n .
n →∞
Misal 2. R1 fəzası separabel fəzadır. Çünki rasional
ədədlər çoxluğu hesabidir və R1 -də hər yerdə sıxdır.

Misal 3. Göstərək ki, C [a, b] fəzası separabel fəzadır.
Həqiqi əmsallı bütün mümkün çoxhədlilər çoxluğunu P ilə,
rasional əmsallı çoxhədlilər çoxluğunu Q ilə işarə edək.
Aydındır ki, Q ∈ P ∈ C [a, b] . Veyerştrass teoreminə görə hər
bir kəsilməz x(t ) funksiyasını [a, b] -də müəyyən p n (t )
çoxhədlilər ardıcıllığının müntəzəm limiti ilə göstərmək
→ x(t ) . C [a, b] -də yığılma koordinatlara görə
olar: p n (t ) →
yığılma olduğundan x = lim x n . Bu göstərir ki, P çoxluğu

n →∞
C [a, b] -də hər yerdə sıxdır, yəni P = C [a, b] . Göstərək ki,
P ∈Q . Həqiqi əmsallı ∀p(t ) = a 0 + a1t + ... + a n t n
çoxhədlisini götürək. a 0 ,..., a n həqiqi ədədləri üçün elə
r0 ,..., rn rasional ədədləri var ki, ixtiyari ε > 0 üçün
66

ε
a k − rk < , k = 0, n , j = max{a , b }. r (t ) = r0 +
(n + 1) j k
+ r1t + ... + rn t n çoxhədlisini götürək.
p(t ) − r (t ) = (a0 − r0 ) + (a1 − r1 )t + ... + (a n − rn )t n ≤
ε ε
≤ a0 − r0 + a1 − r1 j + ... + a n − rn j n < + +
n +1 n +1
ε
+ ... + = ε ⇒ max p(t ) − r (t ) ≤ ε , p − r ≤ ε . Deməli,
n +1 a ≤t ≤b
∀p ∈ P və ∀ε > 0 üçün elə r (t ) ∈ Q var ki, p−r ≤ε.
1
= ε qəbul etsək, hər bir n üçün elə rn ∈ Q tapılar ki,
n
1
p − rn ≤ , yəni p = lim rn . Bu göstərir ki, P çoxluğunun
n n →∞
hər bir elementi Q -nün limit nöqtəsidir və deməli, həmin
element Q -nün qapanmasına daxildir. Q ⊃ P . Digər
tərəfdən Q ∈ C [a, b ] olduğundan Q ⊂ C [a, b] , yəni
P ⊂ Q ⊂ C [a, b] . Bu münasibətdən qapanmaya keçsək,
alarıq ki, P ⊂ Q ⊂ C [a, b] , P ⊂ Q ⊂ C [a, b] . Yuxarıda
göstərildiyi kimi P = C [a, b] . Onda alırıq ki, Q = C [a, b] .

Deməli, Q rasional əmsallı coxhədlilər çoxluğu C [a, b] -də
hər yerdə sıxdır. Digər tərəfdən, Q hesabi çoxluqdur, çünki
67

onun elementləri hesabi sayda r0 , r1 ,..., parametrləri
vasitəsilə təyin olunur və həmin parametrlər hesabi
çoxluqdur. Beləliklə, C [a, b] separabel fəzadır.
Misal 4. Göstərək ki, m fəzası separabel deyil. Qeyd
edək ki, m -in elementləri məhduddur. x = {ξ k }∈ m
ardıcıllıqları çoxluğuna baxaq. x = sup ξ k . Fərz edək ki,

k
m fəzası separabeldir. Onda elə hesabi A ∈ m çoxluğu var
ki, A m -də hər yerdə sıxdır: A = m . m fəzasının

koordinatları yalnız 0 və 1 olan nöqtələrdən ibarət bütün
mümkün elementlərini götürüb onu J ilə işarə edək. [0,1] -
də yerləşən həqiqi ədədlərin ikilik say sistemindəki
ayrılışından istifadə etsək asanlıqla göstərmək olar ki, J
çoxluğu həqiqi ədədlər çoxluğuna ekvivalentdir. Deməli, J
çoxluğu kontinuum güclü çoxluqdur. J -nin elementləri
arasındakı məsafə 1-ə bərabərdir. Onda J -nin hər bir
1
elementini mərkəzi həmin elementdə yerləşən və radiusu
3
olan açıq kürələrlə əhatə etsək, bu kürələr cüt-cüt kəsişmir
və onlar kontinuum gücə malikdir. Mərkəzi x0 -da yerləşən
kürənin ∀x = {ξ k } , y = {η k } elementləri üçün
68

1 1 2
1 = ρ ( x, y ) ≤ ρ ( x, x0 ) + ρ ( x0 , y ) ≤ + = . Bu isə ola
3 3 3
bilməz. Deməli, m fəzası separabel fəza deyil.
Teorem. Bazisli xətti normalı fəza separabeldir.
İsbatı. Tutaq ki, E bazisli xətti normalı fəzadır və
e1 ,..., en bu fəzanın bazisidir. Göstərək ki, E separabel
p
fəzadır. İxtiyari natural p > 0 ədədi üçün A p ilə ∑ rn en
n =1
şəkilli bütün mümkün elementlər çoxluğunu işarə edək.

Burada r1 ,..., rp ixtiyari rasional ədədlərdir. Bu çoxluq sonlu
sayda r1 ,..., rp parametrləri vasitəsilə təyin olunduğundan və
hətta parametr hesabi çoxluqda dəyişdiyindən bu çoxluq

∞
hesabi çoxluqdur. M = U Ap qəbul edək. Başqa sözlə, M
p =1
p
∑ rn en şəkilli bütün mümkün elementlər çoxluğu olsun.
n =1
Hesabi sayda hesabi çoxluqların birləşməsi də hesabi çoxluq

olduğundan M çoxluğu hesabidir. İndi göstərək ki, M = E .
İxtiyari x ∈ E elementini götürək. {en } sistemi bazis
p
olduğundan elə həqiqi λ1 ,..., λ p ədədləri var ki, x = ∑ λ n en ,
n =1
başqa sözlə,
69

p
lim ∑ λ n en = x . (2)
p →∞ n =1
Hər bir qeyd edilmiş p ədədi üçün rn( p ) , n = 1, p
1
rasional ədədlərini elə seçək ki, λ n − rn( p ) < 2
, r = 1, p
p en
p
olsun. x ( p ) = ∑ rn( p )en ( p = 1,2) qəbul edək. Göstərək ki,
n =1
x( p) → x .
⎡ p
⎤ p
x ( p ) − x = ⎢ x ( p ) − ∑ λn en ⎥ + ∑ λn en − x ≤
⎣ n =1 ⎦ n =1
(3)
p p p
≤ ∑ rn( p )en − ∑ λn en + ∑ λnen − x = ∆′p + ∆′′p .
n =1 n =1 n =1
(2) münasibətinə görə lim ∆′p′ = 0 .

p →∞
( ) ( )
p p p
∆ ′p = ∑ rn( p ) − λ n en ≤ ∑ rn( p ) − λ n en = ∑ rn( p ) − λ n en <
n =1 n =1 n =1
p
1 p
1 1 1
<∑ 2
en = ∑ 2
= 2⋅p= . Bu göstərir ki,
n =1 p en n =1 p p p
lim ∆ ′p = 0 . Onda (3)-dən alırıq ki, x ( p ) − x → 0 , yəni

p →∞
x = lim x ( p ) . Beləliklə, ∀x ∈ E elementi üçün elə x ( p ) ∈ M

p→∞
ardıcıllığı var ki, x = lim x ( p ) . Bu göstərir ki, M çoxluğu

p →∞
70

E -də hər yerdə sıxdır. Digər tərəfdən M hesabidir. Onda
E fəzası separabeldir. Teorem isbat edildi.
Bu teoremdən aydın olur ki, m fəzası bazisə malik
deyil. Çünki bu fəzada bazis olsa idi, onda fəza separabel
fəza olardı.
Qeyd. Teoremin tərsi, ümumiyyətlə, doğru deyil, yəni
separabel fəza bazisə malik olmaya da bilər.
§11. Hilbert fəzası
Tutaq ki, H xətti fəzadır və bu fəzanın ixtiyari x, y

elementlərinə aşağıdakı şərtləri ödəyən və bu elementlərin
skalyar hasili adlanan ( x, y ) kompleks ədədi qarşı
qoyulmuşdur:
1. ( x, x ) ≥ 0 . ( x, x ) = 0 yalnız və yalnız o zaman olur ki,
x = 0 olsun.
2. (x, y ) = ( y, x ) .
3. İxtiyari kompleks λ ədədi üçün (λx, y ) = λ ( x, y ) .
4. İxtiyari x, y, z ∈ H elementləri üçün ( x + y, z ) = ( x, z ) +
+ ( y, z ) .
Bu halda H -a unitar fəza deyilir.
71

Məsələn, asanlıqla yoxlamaq olar ki, R n fəzası unitar fəzadır
və bu fəzada skalyar hasil aşağıdakı kimi təyin olunur:
n
( x, y ) = ∑ ξ k η k .
k =1
Burada fərz edirik ki, nöqtələrin koordinatları kompleks də ola

bilər.
Əgər fəzanın ixtiyari elementləri üçün ( x, y ) skalyar
hasili həqiqidirsə və 3-cü aksiom həqiqi λ -lar üçün ödənirsə,
onda H -a həqiqi unitar fəza deyilir.
Skalyar hasilin bəzi xassələrini qeyd edək.
1. (x, λy ) = λ (x, y ) .
İsbatı. ( x, λy ) = (λy, x ) = λ ( y, x ) = λ ( x, y ) .
2. (0, x ) = 0 .
İsbatı. İxtiyari y ∈ H götürsək, (0, x ) = ( y − y, x ) =
= ( y, x ) − ( y, x ) = 0 .
3. İxtiyari x, y, z ∈ H elementləri və ixtiyari α , β
ədədləri üçün (αx + βy, z ) = α ( x, z ) + β ( y, z ) .

4. Unitar fəzada aşağıdakı düsturla norma təyin edək:
x = ( x, x ) . Aydındır ki, bu zaman normanın 1-ci və 2-ci
aksiomları ödənilir. Belə ki, λx = (λx, λx ) = λ λ (x, x ) =
72

= λ
2
( x, x ) = λ ( x, x ) = λ ⋅ x . 3-cü aksiomu yoxlayaq:
∀x, y ∈ H üçün
( x, y ) ≤ x ⋅ y . (1)
1-ci aksioma görə ixtiyari kompleks λ ədədi üçün

(x − λy, x − λy ) ≥ 0 . 3-cü xassəni tətbiq etsək, alarıq ki,
( x , x ) − λ ( y , x ) − λ ( x, y ) + λ λ ( y , y ) ≥ 0 .
Burada λ ixtiyari ədəd olduğundan λ =
( x, y ) qəbul edə
( y, y )
bilərik. y ≠ 0 ( y = 0 olduqda (1) bərabərsizliyinin ödənməsi
aydındır) götürək.
( x, x ) − ( x, y ) ( y , x ) − ( y , x ) ( x, y ) + ( x, y ) ( y , y ) ≥ 0 ⇒
( y, y ) ( y, y ) ( y, y )
( x, y ) 2 ( x, y ) 2 ( x, y ) 2 ( x, y ) 2
( x, x ) − − + ≥ 0, ≤ ( x, x ) ⇒
( y, y ) ( y, y ) ( y, y ) ( y, y )
⇒ ( x, y ) ≤ x ⋅ y ⇒ ( x, y ) ≤ x ⋅ y .
2 2 2
(1) bərabərsizliyinə Koşi-Bünyakovski bərabərsizliyi deyilir.

(1)-dən istifadə edərək üçbucaq aksiomunu yoxlayaq. Aydındır
ki,
= ( x + y , x + y ) = ( x, x ) + ( x, y ) + ( y , x ) + ( y , y ) =
2
x+ y
= x + ( x, y ) + ( y , x ) + y .
2 2
Burada hər iki tərəfdən modula keçsək, alarıq ki,
73

≤ x + ( x, y ) + ( y , x ) + y .
2 2 2
x+ y
(1)-i axırıncı bərabərsizliyə tətbiq edək:
=(x + y )
2 2 2 2
x+ y ≤ x + x ⋅ y + y ⋅ x + y ⇒
⇒ x+ y ≤ x + y .
Beləliklə, hər bir unitar fəza həm də normalı fəzadır.

Tərif. Sonsuz ölçülü dolu unitar fəzaya Hilbert fəzası
deyilir.
Qeyd edək ki, doluluq yığılma və ya məsafə ilə bağlıdır.
Məsafə isə yuxarıda təyin etdiyimiz norma ilə təyin olunur.
Məsələn, asanlıqla göstərmək olar ki, l 2 fəzası Hilbert
fəzasıdır və bu fəzada skalyar hasil belə təyin olunur:
∞
( x, y ) = ∑ ξ n η n . Burada kompleks hədli ardıcıllıqlara da
n =1
baxılır.
Tərif. Əgər fəzada ixtiyari sayda xətti asılı olmayan
elementlər varsa, onda ona sonsuz ölçülü fəza deyilir. Əgər
( x, y ) = 0 olarsa, onda x və y -ə ortoqonal elementlər deyilir
və belə yazılır: x ⊥ y .
Skalyar hasilin daha 2 xassəsini qeyd edək.
5 (Pifaqor teoremi). Əgər x ⊥ y olarsa, onda
2 2 2
x+ y = x + y .
İsbatı. x ⊥ y olduğundan (x, y ) = 0 , onda x + y

2
=
74

= ( x + y , x + y ) = x + ( x, y ) + ( y , x ) + y
2 2 2 2
= x + y .
6 (paraleloqram xassəsi). ∀x, y ∈ H elementləri
üçün x + y
2
+ x− y
2
(
=2 x + y
2 2
).
Misal. C L2 [a, b] fəzası. C L2 [a, b] ilə [a, b] parçasında
kəsilməz funksiyalar çoxluğunu işarə edək və bu fəzada belə

b
skalyar hasil təyin edək: (x, y ) = ∫ x(t ) y(t )dt . Asanlıqla
a
yoxlanılır ki, skalyar hasil aksiomları ödənilir. Bu fəzada x =

b b b
= ∫ x(t )x(t )dt = ∫ x(t ) dt , ρ ( x, y ) = x − y = ∫ x(t ) − y (t ) dt .
2 2
a a a
C L2 [a, b] fəzası dolu fəza deyil.
7 (skalyar hasilin kəsilməzliyi). Əgər x n → x ,
y n → y isə, onda (x n , y n ) → ( x, y ) .
İsbatı. Aşağıdakı fərqə baxaq:
( x n , y n ) − ( x, y ) = ( x n , y n ) +
+ ( x n , y ) − ( x, y ) = ( x n , y n − y ) + ( x n − x , y ) . Burada Koşi
bərabərsizliyindən istifadə etsək, alarıq ki,

( x n , y n ) − ( x, y ) ≤ ( x n , y n − y ) + ( x n − x, y ) ≤ xn ⋅ y n − y +
+ xn − x ⋅ y .
75

xn → x olduğundan xn ədədi ardıcıllığı məhduddur.
Digər tərərfdən y n − y → 0, x n − x → 0 . Onda axırıncı
bərabərsizlikdən alırıq ki, ( x n , y n ) − ( x, y ) → 0 , yəni
lim( x n , y n ) = ( x, y ) .
n→∞
§12. L1 və L2 fəzaları
(a, b ) aralığında Lebeq mənada inteqrallanan bütün
həqiqi funksiyalar çoxluğunu L1 (a, b ) ilə işarə edək və

aşağıdakı qayda ilə norma təyin edək:
b
f L1
= ∫ f ( x ) dx = f .
a
Asanlıqla yoxlanılır ki, təyin etdiyimiz norma üçün norma

aksiomları ödənilir.
1-ci aksiomu yoxlayaq. Əvvəlcə qeyd edək ki, L1 (a, b )
fəzasında ekvivalent funksiyalar və yalnız belə funksiyalar
bərabər hesab edilir. Xüsusi halda, bu fəzada f = 0 olması o
deməkdir ki, (a, b ) -də sanki hər yerdə f ( x ) = 0 . Məsələn, bu
fəzada Dirixle funksiyası üçün sanki hər yerdə D ( x ) = 0 .
76

b
Tutaq ki, f = 0 , yəni ∫ f ( x ) dx = 0 . Onda Lebeq
a
inteqralının məlum xassəsinə görə sanki hər yerdə f ( x ) = 0 ,

yəni f = 0 .
Deməli, L1 (a, b ) xətti normalı fəzadır. Ona görə xəttidir

ki, Lebeq mənada inteqrallanan iki funksiyanın xətti
kombinasiyası da Lebeq mənada inteqrallanandır.
L1 (a, b ) -də fn → f o deməkdir ki, fn − f =
b
= ∫ f n ( x ) − f ( x ) dx → 0 .
a
Aşağıdakı teoremləri və nəticəni isbatsız qəbul edək (isbatı

bax: [3, səh.134]).
Teorem (Fatu). Tutaq ki, inteqrallanan f n (x )
funksiyalar ardıcıllığı A çoxluğunda sanki hər yerdə f ( x ) -ə
yığılır. Əgər ∫ f n (x )dµ inteqralları məhduddursa, yəni

A
∫ f n (x )dµ ≤ M isə, onda f ( x ) funksiyası da A -da

A
inteqrallanandır və ∫ f (x )dµ ≤ M .
A
Teorem (Levi). Tutaq ki, A çoxluğunda

f1 ( x ) ≤ ... ≤ f n ( x ) ≤ ... və f n (x ) funksiyaları A -da
77

inteqrallanandır. Əgər ∫ f n (x )dµ ≤ M = const olarsa, onda
A
A -da sanki hər yerdə lim f n ( x ) = f (x ) limiti var, f ( x )

n→∞
funksiyası A -da inteqrallanandır və

lim ∫ f n ( x )dµ = ∫ f ( x )dµ .
n→∞
A A
Nəticə. Tutaq ki, un ( x ) funksiyaları A -da

∞
inteqrallananadır və un ( x ) ≥ 0 . Əgər ∑ ∫ un (x )dµ sırası
n =1 A
∞
yığılırsa, onda ∑ un (x ) sırası A -da sanki hər yerdə yığılır. Bu
n =1
sıranın u ( x ) cəmi A -da inteqrallananadır və

∞ ∞
∫ ∑ un (x )dµ = ∑ ∫ un (x )dµ .
A n =1 n =1 A
Teorem. L1 (a, b ) fəzası dolu fəzadır və deməli, Banax

fəzasıdır.
İsbatı. İxtiyari fundamental f n ∈ L1 (a, b ) ardıcıllığını
götürək. f n fundamental olduğundan onun elə f nk alt
ardıcıllığını seçmək olar ki, hər bir qeyd edilmiş k üçün

b
1
f nk +1 − f nk = ∫ f nk +1 ( x ) − f nk ( x ) dx < .
a 2k
78

Onda Levi teoremindən çıxan nəticəyə görə, f n1 +
(
∞ ∞
+ ∑ f nk +1 ( x ) − f nk ( x ) sırası və deməli, f n1 + ∑ f nk +1 (x ) −
k =1 k =1
)
− f nk ( x ) sırası (a, b ) -də sanki hər yerdə müəyyən f ( x )
funksiyasına yığılır. Bu sıranın xüsusi cəmlər ardıcıllığı

f nk (x ) olduğundan, sanki hər yerdə f nk (x ) → f ( x ) .
Göstərək ki, L1 -in normasına görə f nk → f . fn
fundamental olduğundan ∀ε > 0 üçün elə k (ε ) nömrəsi var
ki, k , α > k (ε ) olduqda

b
f nk − f nα = ∫ f nk ( x ) − f nα ( x ) dx < ε .
a
α → ∞ olduqda sanki hər yerdə f nα ( x ) → f ( x ) olduğundan

Fatu teoreminə görə axırıncı bərabərsizlikdə α → ∞ şərtilə
limitə keçmək olar və həmin teoremə görə f ( x ) funksiyası
(a, b ) -də Lebeq mənada inteqrallanandır.

Nəticədə alırıq ki, f nα − f ≤ ε , k > k (ε ) . Bu göstərir
ki, L1 fəzasında f nk → f . Beləliklə, L1 fəzasında
fundamental f n ardıcıllığı yığılan altardıcıllığa malikdir. Onda
f n ardıcıllığı yığılır. Deməli, L1 dolu fəzadır. Teorem isbat

edildi.
79

L1 fəzası Hilbert fəzası deyil. Bu fəzada elə skalyar hasil
təyin etmək mümkün deyil ki, həmin skalyar hasilə görə təyin
olunan norma L1 -də biz təyin etdiyimiz norma ilə üst-üstə
düşsün. Bu zaman ixtiyari f , g ∈ L1 elementləri üçün

paraleloqram qaydası ödənilməlidir:
f +g
2
+ f −g
2
(
=2 f
2
+ g
2
). (1)
Müəyyənlik üçün L1 (0,2π ) fəzasına baxaq və göstərək ki,
burada f ( x ) = 1, g ( x ) = sin x funksiyaları (1)-i ödəmir.

Aydındır ki,
2π 2π π
f = ∫ 1 ⋅ dx = 2π ; g = ∫ sin x dx = 2 ∫ sin x dx =
0 0 0
π
= 2 ∫ sin xdx = 2 ⋅ 2 = 4 ;
0
2π 2π
f + g = ∫ 1 + sin x dx = ∫ (1 + sin x )dx = 2π ;
0 0
2π
2 2
f − g = ∫ 1 − sin x dx =2π ; f +g + f −g = 8π 2 ;
0
(
2 f
2
+ g
2
) = 8π 2
+ 32 ; 8π 2 ≠ 8π 2 + 32 .
Deməli, L1 Hilbert fəzası deyil.
Göstərmək olar ki, (a, b ) -də kəsilməz funksiyalar

çoxluğu, eləcə də sonlu sayda qiymətlər alan sadə funksiyalar
çoxluğu L1 (a, b ) fəzasında hər yerdə sıxdır.
80

Eyni qayda ilə L p (a, b ) , p > 1 fəzası təyin olunur. Belə
ki, L p (a, b ) ilə modulunun p -ci qüvvəti (a, b ) -də Lebeq
mənada inteqrallanan funksiyalar çoxluğu işarə edilir və

1
⎛b ⎞p
= ⎜ ∫ f ( x ) dx ⎟ . Bu
p
burada norma belə təyin olunur: f Lp
⎝a ⎠
fəza dolu fəzadır. p ≠ 2 olduqda isə bu fəza Hilbert fəzası
deyil. İndi isə p = 2 halına baxaq. L2 (a, b ) ilə (a, b )

intervalında kvadratı inteqrallanan bütün həqiqi funksiyalar
çoxluğunu işarə edək və burada aşağıdakı qayda ilə skalyar
hasil təyin edək:
b
( f , g ) = ∫ f (x )g (x )dx . (2)
a
Əvvəlcə göstərək ki, (2) inteqralı var və L2 (a, b ) xətti fəzadır.
f ( x )g (x ) ≤
1
2
( (x ) + g (x ))
f 2 2
olduğundan ixtiyari
f , g ∈ L2 (a, b ) üçün f ( x ) ⋅ g ( x ) funksiyası inteqrallanandır.

Xüsusi halda g (x ) ≡ 1 götürsək, alarıq ki, (a, b ) intervalında
kvadratı inteqrallanan funksiyanın özü də inteqrallanandır.
Burada fərz edirik ki, a və b sonlu ədədlərdir. a və b
ədədlərindən heç olmasa biri sonsuz olduqda indi dediyimiz
1
doğru deyil. Məsələn, ∈ L2 (0, ∞ ) . Çünki
1+ x
81

2 ∞
∞
⎛ 1 ⎞ 1 1 1
∫ ⎜ 1 + x ⎟ dx = − 2(1 + x ) = 2 . Lakin 1 + x funksiyasının
0⎝ ⎠ 0
özü (0, ∞ ) -da inteqrallanan deyil, çünki

∞
dx
∫ 1 + x = ln(1 + x ) 0 = ∞ .
∞
İndi göstərək ki, L2 (a, b ) xətti fəzadır. Tutaq ki,

b b
f , g ∈ L2 (a, b ) , yəni ∫ f 2
(x )dx < +∞ və ∫ g (x )dx < +∞ .
2
a a
b b
∫ (αf (x )) dx = α ∫ f (x )dx < +∞ .

2 2 2
Onda alırıq ki,
a a
(f + g ) = f 2 + g 2 + 2 fg
2
bərabərliyinin sağ tərəfi
inteqrallanandır, yəni f + g ∈ L2 (a, b ) . Deməli, L2 (a, b ) xətti

fəzadır.
Asanlıqla göstərmək olar ki, (2) ilə təyin edilən skalyar
hasil tələb edilən aksiomları ödəyir.
Qeyd eək ki, bu fəzada da ekvivalent funksiyalar və
yalnız belə funksiyalar bərabər hesab edilir.
(2) skalyar hasili aşağıdakı normanı təyin edir:
1
⎛b
(x )dx ⎞⎟ .
b
( f , f ) = ∫ f (x )dx ,
2
f = 2
f L2
= ⎜∫ f 2
a ⎝a ⎠
82

b
L2 (a, b ) fəzasında fn → f münasibəti lim ∫ f n ( x ) −
n→∞
a
− f ( x ) dx → 0 münasibətilə ekvivalentdir. Bu halda bəzən

2
deyirlər ki, f n (x ) funksiyalar ardıcıllığı (a, b ) aralığında
f (x ) funksiyasına orta kvadratik yığılır. İki f , g ∈ L2 (a, b )
elementləri arasındakı məsafə ρ( f , g) = f − g =

b
= ∫ f ( x ) − g ( x ) dx kimi təyin edilir. Bu məsafəyə bəzən
2
f (x ) funksiyasının g ( x ) funksiyasından orta kvadratik meyli

deyilir.
Koşi bərabərsizliyini yazaq: ( f , g) ≤ f ⋅ g . Xüsusi
halda g (x ) ≡ 1 götürsək, alarıq ki, ( f ,1) ≤ f ⋅1.

b
1 = ∫ 1 ⋅ dx = b − a olduğundan buradan alırıq ki,
a
1
⎛b
(x )dx ⎞⎟ və
b
( ) ( )
2
∫ f x dx ≤ b − a ⎜∫ f
2
a ⎝a ⎠
2
⎛b ⎞ b
⎜ ∫ f (x )dx ⎟ ≤ (b − a ) ∫ f (x )dx .
2 2
(3)
⎝a ⎠ a
Beləliklə, ixtiyari f ∈ L2 (a, b ) funksiyası üçün (3)

bərabərsizliyi ödənilir.
Qeyd edək ki, biz a və b -ni sonlu qəbul etmişik.
83

Lemma. L2 (a, b ) fəzası dolu fəzadır.
Bu təklifin doğruluğunun isbatı L1 (a, b ) -nin

doluluğunun isbatı kimi göstərilir.
§13. Elementin qabarıq və qapalı çoxluqda ən yaxşı

yaxınlaşması
Tutaq ki, W xətti çoxluqdur. x, y ∈ W elementlərini
götürək. t parametri [0,1] parçasında dəyişdikdə tx + (1 − t ) y

şəkilli elementlər çoxluğuna x və y elementlərini birləşdirən
və ya ucları x və y elementlərində olan parça deyilir. İndi
tutaq ki, W xətti fəzanın ixtiyari çoxluğudur. Əgər bu çoxluğa
daxil olan ∀x, y elementlərini birləşdirən parça tamamilə bu
çoxluqda yerləşirsə, onda W -yə qabarıq çoxluq deyilir.
Misal. Göstərək ki, xətti normalı E fəzasında
x − x0 ≤ r kürəsi qabarıq çoxluqdur. İxtiyari
x1 , x 2 ∈ K ( x0 , r ) nöqtələrini götürək. Deməli,
x1 − x0 , x 2 − x0 ≤ r . Bu nöqtələri birləşdirən parçanın
ixtiyari u = tx1 + (1 − t )x 2 nöqtəsini götürək və göstərək ki,
u ∈ K ( x 0 , r ) . Aydındır ki,
84

u − x0 = tx1 + (1 − t )x 2 − x0 = t ( x1 − x0 ) + (1 − t )( x 2 − x0 ) ≤
≤ t x1 − x0 + (1 − t ) x 2 − x 0 ≤ tr + (1 − t )r = r , yəni u∈
∈ K (x0 , r ) . Deməli, verilən kürə qabarıqdır.

Qeyd. Hilbert fəzasında normanın bir xassəsini qeyd
edək. Koşi bərabərsizliyinin isbatından aydın olur ki, həmin
bərabərsizliyi bərabərliyə yalnız və yalnız o zaman çevirmək
olar ki, həmin elementlər xətti asılı olsun, yəni x = λy olsun.
Hilbert fəzasında x+ y ≤ x + y üçbucaq bərabərsizliyi
yalnız və yalnız o zaman bərabərliyə çevrilir ki, yəni yalnız və

yalnız o zaman
x+ y = x + y (1)
olur ki, x = λy və λ ≥ 0 olsun. Bunu isbat edək. Tutaq ki, (1)
=(x + y )
2 2
bərabərliyi ödənilir. Onda x + y ⇒
⇒ (x + y, x + y ) = ( x + y ) , ( x , x ) + ( x, y ) + ( y , x ) + ( y , y ) =
2
2 2
= x +2 x ⋅ y + y ⇒
( x , y ) + ( x, y ) = 2 x ⋅ y ⇒ 2 Re( x, y ) = 2 x ⋅ y ⇒
Re( x, y ) = x ⋅ y . (2)
(2) bərabərliyindən alırıq ki, ( x, y ) ≥ x ⋅ y . Digər tərəfdən
Koşi bərabərsizliyinə görə ( x, y ) ≤ x ⋅ y . Axırıncı
85

bərabərsizlikdən ( x, y ) = x ⋅ y alınır. Bu bərabərlik isə
yalnız x = λy olduqda ödənilir (burada λ kompleks ədəddir).

(1)-i (2)-də nəzərə alaq:
Re λ ( y, y ) = λ ⋅ y ⋅ y ⇒ Re λ y
2 2
=λ⋅ y ⇒
2 2
y Re λ = λ ⋅ y .
Fərz edək ki, y ≠ 0 ( y = 0 olduqda təklifin doğruluğu
aydındır). Onda Re λ = λ olur. Bu göstərir ki, λ həqiqidir və
λ ≥ 0 . Deməli, x = λy və λ ≥ 0 . Tərsinə hərəkət etsək, yəni

x = λy və λ ≥ 0 olarsa, onda (1) bərabərliyinin ödənildiyini
alarıq.
Teorem. H Hilbert fəzasında qapalı, qabarıq W
çoxluğu ən kiçik normalı elementə malikdir və bu element
yeganədir.
İsbatı. d = inf u qəbul edək və göstərək ki, elə u ∈ W
u∈W
elementi var ki, u = d . İnfimumun xassəsinə görə istənilən
u ∈ W üçün u ≥ d və u n ∈ W ardıcıllığı var ki, lim u n = d .

n →∞
İxtiyari n və m nömrələrini götürək. W qabarıq və u m ∈ W
1
olduğundan (u n + u m ) ∈ W (burada t = 1 götürürük). Onda
2 2
86

1
(u n + u m ) ≥ d , (u n + u m ) ≥ 2d . Paraleloqram qaydasına
2
görə u n − u m
2
+ un + um
2
( 2
= 2 un + um
2
). Buradan alırıq
ki, 0 ≤ un − um
2
(
= 2 un + um
2 2
)− u n + u ≤ 2( u +
m
2
n
2
+ um
2
) − 4d 2
. Burada n, m → ∞ şərtilə limitə keçsək,
2 2
un → d2, um → d2 olduğundan sağ tərəf sıfra
2
yaxınlaşır. Nəticədə alırıq ki, u n − u m → 0 , un − um → 0 .
Deməli u n fundamental ardıcıllıqdır. Fəza dolu olduğundan bu
ardıcıllıq yığılır. Tutaq ki, u n → u . u n ∈ W və W qapalı
olduğundan u ∈ W . Digər tərəfdən un → u , un → d
olduğundan u = d . Beləliklə, u ∈ W və u = d .
İndi isə belə elementin yeganəliyini göstərək. Tutaq ki,

u ′ = d şərtini ödəyən başqa bir u ′ ∈ W elementi var. Onda
1 1
(u + u ′) ∈ W və deməli, u + u ′ ≥ d ⇒ u + u ′ ≥ 2d .
2 2
Digər tərəfdən üçbucaq bərabərsizliyinə görə u + u ′ ≤ u +
+ u ′ = 2d . Bu iki münasibətdən alırıq ki, u + u ′ = 2d və ya
u + u ′ = u + u ′ . Yuxarıdakı qeydə görə bu bərabərlik
yalnız və yalnız o zaman mümükündür ki, u ′ = λu , λ ≥ 0
87

olsun. Onda u ′ = λ u ⇒ d = λd ⇒ λ = 1 . Deməli,
u ′ = λu = u .
Qeyd edək ki, yeganəliyi başqa üsulla da göstərə bilərik.
2
Paraleloqram qaydasına görə 0 ≤ u − u′ =
=2 u( 2
+ u′
2
)− u + u ′ 2 2
= 4 d 2 − u + u ′ ≤ 4d 2 − 4d 2 = 0 ;
u − u ′ = 0 ⇒ u = u ′ . Teorem isbat edildi.
Nəticə. Tutaq ki, H Hilbert fəzasında qapalı, qabarıq

W çoxluğu və h ∈ W elementi verilmişdir. Onda h elementi
W -də ən yaxşı, yeganə u yaxınlaşmasına malikdir, yəni W -
də h -dan ən qısa məsafədə yerləşən yeganə u elementi var.
Başqa sözlə, ϕ ( x ) = h − x , x ∈ W funksiyası yeganə u ∈ W
nöqtəsində özünün ən kiçik qiymətini alır.

İsbatı. Ω ilə h − x, x ∈ W şəkilli elementlər
çoxluğunu işarə edək. Göstərsək ki, bu çoxluq ən kiçik normalı
elementə malikdir, onda tələb ediləni almış olarıq. W qapalı
və qabarıq olduğundan asanlıqla göstərilir ki, Ω -da qapalı və
qabarıqdır. Doğrudan da, Ω -nın ixtiyari iki
h − x1 , h − x 2 , x1 , x 2 ∈ W elementlərini götürsək,
⎡ ⎤
u = t (h − x1 ) + (1 − t )(h − x 2 ) = h − ⎢tx1 + (1 − t )x 2 ⎥ ∈ Ω .
⎢⎣ 142
4 43
∈W
4⎥
⎦
88

Deməli, Ω qabarıqdır. Onun qapalılığını göstərək. Tutaq ki,
h − x n , x n ∈ W ardıcıllığı yığılır. Onda x n ardıcıllığı da
müəyyən x elementinə yığılır: xn → x . W qapalı
olduğundan x ∈ W . Onda lim(h − x n ) = h − x ∈ Ω . Bu

n→∞
göstərir ki, Ω qapalıdır. Onda teoremə görə Ω ən kiçik

normalı h − u (u ∈ W ) elementinə malikdir. Nəticə isbat
edildi.
§14. Beppo – Levi teoremi. Ortoqonal proyeksiya.

Hilbert fəzasının ortoqonal ayrılışı
Tutaq ki, H Hilbert fəzası verilmişdir. Xətti H 1 ⊂ H
çoxluğunu götürək. Aydındır ki, H 1 unitar fəzadır. Əgər H 1

həm də qapalı çoxluqdursa, onda onun özü də Hilbert fəzasıdır.
Çünki x n ∈ H 1 fundamental ardıcıllığını götürsək, H fəzası
dolu olduğundan bu ardıcıllıq yığılır. H 1 qapalı olduğundan
onun limiti H 1 -ə daxildir. Deməli, H 1 -də hər bir fundamental
ardıcıllıq bu fəzanın elementinə yığılır. Ona görə də H 1

doludur.
Tərif. Xətti qapalı H 1 ⊂ H çoxluğuna H fəzasının alt
fəzası deyilir.
89

Teorem (Beppo – Levi teoremi – ortoqonal proyeksiya
haqqında teorem). Tutaq ki, H Hilbert fəzası və H 1 onun alt
fəzasıdır. Onda ixtiyari u ∈ H elementi aşağıdakı ayrılışa
malikdir:
u = u1 + u 2 , u1 ∈ H 1 , u 2 ⊥ H 1 .
Bu ayrılış yeganədir. u1 elementi u elementinin H 1 -də ən
yaxşı yaxınlaşmasıdır.
İsbatı. Hər hansı u ∈ H elementini götürək və v ∈ H 1
olmaq şərtilə bütün mümkün u − v elementləri çoxluğunu W
ilə işarə edək: W = {u − v : v ∈ H 1 }. H 1 alt fəza olduğundan
asanlıqla yoxlamaq olar ki, W qabarıq çoxluqdur. Doğrudan
da, ixtiyari u − v1 ∈ H 1 və u − v 2 ∈ H 1 elementlərini götürsək,
⎡ ⎤
t (u − v1 ) + (1 − t )(u − v 2 ) = u − ⎢tv1 + (1 − t )v 2 ⎥ = u − v .
⎢⎣ 142
4 43
v
4⎥
⎦
H 1 alt fəza olduğundan v ∈ H 1 . Onda u − v ∈ W . Deməli, W
qabarıqdır. Bu halda bilirik ki, o həm də qapalıdır. Onda W
çoxluğu ən kiçik normalı elementə malikdir. Həmin elementi
u 2 ilə işarə edək. u 2 ∈ W olduğundan elə u1 ∈ H 1 elementi
var ki, u 2 = u − u1 . Buradan isə u = u1 + u 2 və u1 ∈ H 1 . İndi
göstərək ki, u 2 ⊥ H 1 . Bunun üçün ixtiyari v ∈ H 1 elementini
götürək və göstərək ki, u 2 ⊥ v . İxtiyari λ kompleks ədədi
90

üçün u 2 − λv ∈ W . Çünki u 2 ∈ H , λv ∈ H 1 . u 2 W -nin ən
kiçik normalı elementi olduğundan
2 2
u 2 − λv ≥ u 2 ⇒ u 2 − λv ≥ u2 və ya
(u 2 − λv, u 2 − λv ) ≥ u2 ,
2
− λ (v, u 2 ) − λ (u 2 , v ) + λ λ v
2 2 2
u2 ≥ u2 ,
− λ (v, u 2 ) − λ (u 2 , v ) + λ v
2 2
≥ 0.
Bu münasibət ixtiyari kompleks λ ədədi üçün doğru

(u 2 , v )
olduğundan λ = 2
qəbul edə bilərik. Nəticədə alarıq ki,
v
(u 2 , v ) 2 (u 2 , v ) 2 (u 2 , v ) 2
− 2
− 2
+ 2
≥ 0.
v v v
Sol tərəf müsbət deyil. Onda buradan alırıq ki,
(u 2 , v ) 2
2
= 0 ⇒ (u 2 , v ) = 0 , yəni u 2 ⊥ v . Bu göstərir ki, u 2
v
həm də H 1 -ə ortoqonaldır. Beləliklə, u = u1 + u 2 , u1 ∈ H1 ,
u 2 ⊥ H 1 . İndi isə bu ayrılışın yeganəliyini göstərək. Tutaq ki,

iki ayrılış var: u = u1 + u 2 , u1 ∈ H 1 , u 2 ⊥ H 1 ; u = u1′ + u ′2 ,
u1′ ∈ H 1 , u 2′ ⊥ H 1 . Buradan alırıq ki,

u1 + u 2 = u1′ + u 2′ , u1 − u1′ = u 2 − u ′2 . (1)
91

Aydındır ki, u 2 − u ′2 ⊥ H 1 . Onda (u 2 − u ′2 ) ⊥ (u1 − u1′ ) =
= (u 2 − u ′2 ) . Deməli, u 2 − u 2′ elementi özünə ortoqonaldır.
Öz-özünə ortoqonal element yalnız sıfır olduğundan
u 2 − u 2′ = 0 , yəni u 2 = u 2′ . (1)-dən alırıq ki, u1 − u1′ = 0 , yəni
u1 = u1′ . Deməli, ayrılış yeganədir. Teorem isbat edildi.
Asanlıqla yoxlamaq olar ki, H 1 alt fəzasına ortoqonal
olan bütün mümkün elementlər çoxluğu alt fəza təşkil edir.
Həmin alt fəzaya H 1 -in H -a qədər ortoqonal tamamlayıcısı
deyəcəyik və bu işarələrdən biri ilə işarə edəcəyik: H 1⊥ və ya
H Ө H 1 . Levi teoreminə görə ixtiyari u ∈ H elementi belə
göstərilir: u = u1 + u 2 , u1 ∈ H 1 , u 2 ⊥ H 1⊥ . Bu halda
deyəcəyik ki, H Hilbert fəzası H 1 və H 1⊥ alt fəzalarının
ortoqonal cəminə bərabərdir: H = H 1 ⊕ H 1⊥ .

Tutaq ki, A, B ∈ H çoxluqları verilmişdir. x∈ A,
y ∈ B olmaq şərtilə bütün mümkün x + y elementləri
çoxluğuna A və B çoxluqlarının düz cəmi deyilir və belə
işarə edilir: A + B və ya A ⊕ B . İki alt fəzanın düz cəmi alt
fəza olmaya bilər. Buna misal qurmaq olar. Lakin iki ortoqonal
alt fəzanın düz cəmi alt fəzadır. Bu halda düz cəm ortoqonal
cəmə çevrilir. Bunu göstərək. Tutaq ki, H 1 , H 2 alt fəzalardır
və H 1 ⊥ H 1 , yəni ixtiyari u ∈ H 1 və v ∈ H 2 üçün (u , v ) = 0 .
92

Göstərək ki, H 1 + H 2 alt fəzadır. Bu çoxluğun xətti çoxluq
olması aydındır. Onun qapalılığını göstərək. Tutaq ki,
u n + v n ∈ H 1 + H 2 ardıcıllığı yığılır. Pifaqor teoreminə görə
(u n + vn ) − (u m + vm ) 2 = (u n − u m ) + (vn − v m ) 2 =
2 2
(2)
= un − um + vn − vm .
u n + v n yığılan olduğundan fundamentaldır. Onda (2)-nin sol

tərəfi n, m → ∞ olduqda sıfra yığılır. Deməli, sağ tərəf də
sıfra yaxınlaşır. u n − u m → 0 , v n − v m → 0 . Bu göstərir ki,
u n ∈ H 1 və vn ∈ H 2 fundamental ardıcıllıqlardır və deməli,
yığılır. u n → u ∈ H 1 , v n → v ∈ H 2 . Buradan alırıq ki,
(u n + vn ) → u + v ∈ H 1 + H 2 . Beləliklə, H1 + H 2 qapalıdır və
deməli, alt fəzadır.
İndi fərz edək ki, cüt-cüt ortoqonal H 1 ,..., H n ∈ H alt
fəzaları verilmişdir. Bu fəzaların düz və ya ortoqonal cəmini

H 0 ilə işarə edək: H 0 = H 1 ⊕ H 2 ⊕ ... ⊕ H n . Başqa sözlə,
{ }
H 0 = u1 + ... + u n , u k ∈ H k , k = 1, n . Beppo – Levi
teoreminə görə H = H 0 ⊕ H 0⊥ . Buradan alırıq ki,
H = H 1 ⊕ H 2 ⊕ ... ⊕ H n ⊕ H 0⊥ . Burada H 1 ,..., H n , H 0⊥ cüt-

cüt ortoqonal alt fəzalardır. Deməli, ixtiyari u ∈ H elementi
aşağıdakı yeganə ayrılışa malikdir:
93

u = u1 + ... + u n + u 0 , u k ∈ H k , u 0 ∈ H 0⊥ . (3)
Qeyd edək ki, cüt-cüt ortoqonal u1 ,..., u n elementləri
üçün aşağıdakı ümumiləşmiş Pifaqor teoremi doğrudur:

2 2 2
u1 + ... + u n = u1 + ... + u n .
2 n 2 2
Onda (3) bərabərliyinə görə u = ∑ uk + u0 . Buradan
k =1
n 2 2
∑ uk ≤ u , uk ∈ H k . (4)
k =1
(4) bərabərsizliyinə Bessel bərabərsizliyi deyilir.

Əgər H 1⊥ H1 alt fəzasının ortoqonal
tamamlayıcısıdırsa, onda H1 -də H 1⊥ alt fəzasının ortoqonal

tamamlayıcısıdır. Bu Beppo – Levi teoremindən istifadə
etməklə alınır.
u = u1 + u 2 , u1 ∈ H1 , u 2 ⊥ H 1 münasibətinə baxaq. u1
elementinə u elementinin H1 alt fəzasına ortoqonal
proyeksiyası deyilir.
Beləliklə, hər bir u ∈ H elementinə onun H1 -də yeganə
u1 ortoqonal proyeksiyası qarşı qoyulur. Bu qayda ilə hər bir

u ∈ H elementinə u1 ∈ H 1 elementini qarşı qoyan operatoru
P ilə işarə edək: u1 = Pu . Deməli, u = Pu + u 2 . P -yə H1 alt
fəzasına ortoqonal proyeksiyalayan operator deyilir.
94

İndi fərz edək ki, hesabi sayda cüt-cüt ortoqonal
H1 ,..., H n ,... alt fəzaları verilmişdir. İxtiyari u∈H
elementinin H k -dakı ortoqonal proyeksiyasını u k ilə işarə
edək. Onda (4) bərabərsizliyi doğru olar. Həmin

bərabərsizlikdə n → ∞ şərtilə limitə keçsək, alarıq ki,
∞ 2 2
∑ un ≤ u . (5)
n =1
(5)-ə də Bessel bərabərsizliyi deyilir. Bu bərabərsizlik göstərir

ki, ixtiyari u ∈ H elementinin proyeksiyalarının normalarının
kvadratlarından təşkil edilmiş sıra yığılır.
§15. Tam elementlər sistemi. Parseval bərabərliyi
Tutaq ki, E xətti fəzadır və M ⊂E çoxluğu

verilmişdir. M -in elementlərinin bütün mümkün xətti
kombinasiyaları çoxluğuna M çoxluğunun xətti örtüyü deyilir
və belə işarələrdən biri ilə işarə edilir: L( M ) və ya [M ] .
İndi fərz edək ki, E həm də metrik fəzadır. Onda
asanlıqla yoxlanılır ki, xətti örtüyün qapanması alt fəzadır.
Əgər həmin alt fəza bütün fəza ilə üst-üstə düşərsə, yəni
[M ] = E olarsa, onda M -ə tam çoxluq deyilir.
95

Teorem. Əgər H unitar fəzadırsa, M ⊂ E çoxluğu
tamdırsa, onda M çoxluğuna ortoqonal olan element yeganə
olub sıfra bərabərdir.
İsbatı. Tutaq ki, u ⊥ M . Onda skalyar hasilin məlum
xassəsinə görə u elementi M -in elementlərinin istənilən xətti
kombinasiyasına da ortoqonaldır. Deməli, u ⊥ [M ] . Skalyar
hasilin kəsilməzliyi xassəsinə görə bu elementin, yəni u -nun
[M ] çoxluğunun elementlərindən təşkil edilmiş ixtiyari yığılan
ardıcıllığın limitinə də ortoqonal olduğunu alırıq. Doğrudan da,
z n ∈ [M ], z n → z , ( z n , u ) = 0 olduğundan ( z , u ) = 0 olur. Bu
göstərir ki, u ⊥ [M ] . Digər tərəfdən [M ] = H olduğundan

alırıq ki, u ⊥ H . Fəzaya ortoqonal olan element isə yalnız
sıfırdır, çünki u⊥H olduğundan u ⊥u, yəni
(u, u ) = 0 ⇒ u = 0 . Teorem isbat edildi.
Teorem. Tutaq ki, H Hilbert fəzasıdır. M ⊂ H
çoxluğunun tam olması üçün zəruri və kafi şərt bu çoxluğa
ortoqonal olan elementin yalnız sıfır element olmasıdır.
İsbatı. Zərurilik əvvəlki teoremdən çıxır.
Kafilik. Tutaq ki, M çoxluğana yalnız sıfır element
ortoqonaldır, yəni u ⊥ M olarsa, onda u = 0 . Göstərək ki, M
tam çoxluqdur. Əksini fərz edək. Tutaq ki, [M ] = H 0 ≠ H .
Aydındır ki, H 0 alt fəzadır. Onda Beppo – Levi teoreminə
96

görə H 0 -a ortoqonal olan sıfırdan fərqli element var.
Doğrudan da, u ∈ H elementini götürsək, Beppo – Levi
teoreminə görə u = u ′ + u ′′, u ′ ∈ H 0 , u ′′ ⊥ H 0 ; u ′′ ≠ 0 , çünki
əks halda u = u ′ ∈ H 0 olardı. Deməli, H 0 -a ortoqonal olan
u ′′ ≠ 0 elementi var. Onda bu element M çoxluğana da

daxildir, çünki, M ⊂ H 0 . Ziddiyyət aldıq. Belə ki, şərtə görə
M -ə ortoqonal sıfırdan fərqli element yoxdur. Bu göstərir ki,

M tam çoxluqdur. Teorem isbat edildi.
Teorem. Tutaq ki, H Hilbert fəzasıdır və H 1 ,..., H n bu
fəzanın cüt-cüt ortoqonal alt fəzalar ardıcıllığıdır. İxtiyari

u ∈ H elementini götürək və onun H k alt fəzasındakı
proyeksiyasını u k ilə işarə edək. Onda

∞
1. ∑ u k sırası yığılır.
k =1
u 0 cəmi u elementinin H 0 = ⎡⎢U H k ⎤⎥

∞
2. Bu sıranın
⎣k =1 ⎦
alt fəzasındakı proyeksiyasıdır.
∞ 2
2
İsbatı. Bessel bərabərsizliyinə görə ∑ uk ≤ u . Bu
k =1
göstərir ki,
∞ 2
∑ uk (1)
k =1
97

∞ n
ədədi sırası yığılır. ∑ u k sırasının v n = ∑ u k xüsusi cəmlərinə
k =1 k =1
baxaq. Ümumiləşmiş Pifaqor teoreminə görə

n+ p 2 n+ p 2
2
vn+ p − vn = ∑ uk = ∑ uk .
k = n +1 k = n +1
n → ∞ olduqda bu bərabərsizliyin sağ tərəfi sıfra yığılır,

çünki (1) ədədi sırası yığılır. Onda n→∞ olduqda
v n + p − v n → 0 . Bu göstərir ki, v n ardıcıllığı fundamentaldır.
Fəza dolu olduğundan bu ardıcıllıq yığılır. Tutaq ki, v n → u 0 .
Aydındır ki, v n ∈ H 0 və H 0 qapalı olduğundan u 0 ∈ H 0 .

∞
Beləliklə, ∑ u k sırası yığılır və onun cəmi u 0 -dır.
k =1
İnda göstərək ki, u elementinin H 0 -dakı proyeksiyası
u 0 -dır. Şərtə görə u -nun H k -dakı proyeksiyası u k -dır.
Göstərək ki, u 0 -ın da H k -dakı proyeksiyası u k -dır. Doğrudan

∞
da, u 0 = ∑ u i = u k + ∑ u i = u k + u ′ . Aydındır ki,
i =1 k ≠i
uk ∈ H k , u′ ⊥ H k (çünki Hi alt fəzaları cüt-cüt
ortoqonaldır). Bu göstərir ki, u 0 -ın H k -dakı proyeksiyası u k
olur. Onda u − u 0 fərqinin H k -dakı proyeksiyası sıfırdır.
Başqa sözlə, u − u 0 ⊥ H k . Deməli, u − u 0 hər bir H k alt
fəzasına ortoqonaldır. Skalyar hasilin məlum xassələrinə görə
98

∞
buradan ardıcıl olaraq alırıq ki, u − u 0 elementi U H k cəminə,
k =1
⎡∞ ⎤
⎢⎣U
k =1
Hk ⎥
⎦
xətti örtüyünə də ortoqonaldır və deməli,
⎡∞ ⎤
H 0 = ⎢U H k ⎥ alt fəzasına ortoqonaldır. Başqa sözlə,
⎣ k =1 ⎦
u − u 0 = u ′′ qəbul etsək, u ′′ ⊥ H 0 olduğunu alarıq. Deməli,
u = u 0 + u ′′ u 0 ∈ H 0 , u ′′ ⊥ H 0 . Bu göstərir ki, u -nun H 0 -
dakı proyeksiyası u 0 -dır. Teorem isbat edildi.
Tərif. Tutaq ki, g1 , g 2 ,..., g n ,... ∈ H elementləri sistemi
verilmişdir. Əgər (g n , g m ) = 0, n ≠ m və (g n , g n ) ≠ 0 olarsa,
onda bu sistemə ortoqonal sistem deyilir. Əgər əlavə olaraq
= ( g n , g n ) = 1 , onda bu sistemə ortonormal

2
fərz etsək ki, g n
sistem deyilir.
Hər bir ortoqonal sistemi onun elementlərini müəyyən
sabitlərə vurmaqla ortonormal etmək olar. Doğrudan da, əgər
gn
{g n } ortoqonal sistemdirsə, onda en = qəbul etsək, {en }
gn
gn 1
sistemi ortonormal olar. Belə ki, en = = ⋅ g n = 1.
gn gn
İndi fərz edək ki, {en } ⊂ H ortonormal sistemi
verilmişdir. en elementinin xətti örtüyünü H n ilə işarə edək:
99

H n = { λen : λ kompleks ədəddir}. Aydındır ki, H n alt
fəzadır. İxtiyari u ∈ H elementini götürək və onun H n -dəki
proyeksiyasını u n ilə işarə edək. Onda u n = λen . λ sabitini
tapmaq üçün bu bərabərliyin hər iki tərəfini en -ə skalyar
vuraq: (u n , en ) = λ (en , en ), (u n , en ) = λ . Onda u n = λen =
= (un , en )en .
Beppo – Levi teoremindən istifadə etsək, alarıq ki,
(u n , en ) = (u, en ) . Deməli, u n = (u, en )en . Bessel
∞ 2
2
bərabərsizliyinə görə ∑ u n ≤ u . u n -in ifadəsini burada
n =1
yerinə yazsaq, alarıq ki,

∞ 2
∑ (u, en ) ≤ u .
2
(2)
n =1
(2)-yə də Bessel bərabərsizliyi deyilir.

İndi fərz edək ki, {en } ortonormal systemi H -da tamdır,
⎡∞ ⎤
yəni ⎢U H k ⎥ = H . Bu halda göstərək ki, (2) bərabərsizliyi
⎣ k =1 ⎦
bərabərliyə çevrilir. Yuxarıda isbat etdiyimiz teoremə görə
∞
⎡ ⎤ ∞
∑ u k sırasının u 0 cəmi u elementinin H 0 = ⎢U H k ⎥ alt
k =1 ⎣ k =1 ⎦
fəzasındakı proyeksiyasıdır. Fərziyyəmizə görə
H 0 = H olduğundan u0 elementi u -nun H -dakı
100

proyeksiyasıdır. Onda u = u 0 , çünki elementin fəzadakı
proyeksiyası həmin elementdir. Deməli,

∞
∑ uk = u (3)
k =1
və ya
∞
u = ∑ (u, en )en . (4)
k =1
(4) göstərir ki, {en } sistemi H -da bazis təşkil edir. (3)
sırasının xüsusi cəmlər ardıcıllığını v n ilə işarə edək. Pifaqor
2 n 2
teoreminə görə v n = ∑ uk . Burada n → ∞ şərtilə limitə
k =1
keçsək, alarıq ki,

2 ∞ 2
u = ∑ uk (5)
k =1
və ya
∞
= ∑ (u , ek ) .
2 2
u (6)
k =1
Beləliklə, tam ortonormal {en } sistemi üçün (5), (6)
münasibətləri doğrudur. Bu bərabərliklərə Parseval

bərabərlikləri deyilir. Bu təklifin tərsi də doğrudur. Başqa
sözlə, aşağıdakı teorem doğrudur.
Teorem. {en } ⊂ H ortonormal sisteminin tam sistem və
ya bazis olması üçün zəruri və kafi şərt ixtiyari u ∈ H
101

elementi üçün bu sistem üzrə (6) Parseval bərabərliyinin
ödənilməsidir.
İsbatı. Zəruriliyi yuxarıda göstərdik.
Kafilik. Tutaq ki, ixtiyari u ∈ H üçün (6) münasibəti
ödənilir. {en } sisteminə ortoqonal u elementini götürsək,
(u, en ) = 0 olar. Onda (6)-dan alarıq ki, u = 0 , yəni u = 0 .
Deməli, {en } sisteminə ortoqonal olan element yalnız sıfırdır.
Bu halda bilirik ki, sistem tamdır. Teorem isbat edildi.

1
Misal. L2 (− π , π ) -də e inx (n = 0,±1,±2,...)
2π
funksiyalar sistemi tam ortonormal sistemdir. Onun tamlığı
tam 1, cos x, sin x,... sisteminin hər bir funksiyasının e inx
funksiyalarının xətti kombinasiyası olması faktından çıxır.
∞
f ( x ) = ∑ cn einx ayrılışının Furye əmsalları bu düsturla
n = −∞
1 π
hesablanır: cn = ∫ f ( x )e − inx dx, n = 0,±1,±2,... .
2π −π
§16. Separabel Hilbert fəzalarında bazislik.

Separabel fəzaların izomorfluğu
Biz göstərmişdik ki, bazisli fəza separabeldir və bu

təklifin tərsi, ümumiyyətlə, doğru deyil. Hilbert fəzaları üçün
isə bu tərs doğrudur. Bunu aşağıda göstərəcəyik.
102

Tutaq ki, H Hilbert fəzasında
g1 ,..., g n ,... (1)
və
e1 ,..., en ,... (2)
elementləri sistemi verilmişdir. Əgər (1)-in hər bir elementi

(2)-nin müəyyən elementlərinin və eləcə də (2)-nin hər bir
elementi (1)-in müəyyən elementlərinin xətti kombinasiyası
şəklində göstərilirsə, onda bu iki sistemə ekvivalent sistemlər
deyilir. Məsələn, fəzada iki bazis verilmişsə, bu bazislər
ekvivalent sistemlərdir. Aydındır ki, ekvivalent sistemlər eyni
xətti örtüyə malikdir. İndi fərz edək ki, (1) sistemi xətti asılı
deyil. Onunla ekvivalent olan elə (2) sistemini quraq ki, bu
g1
sistem ortonormal olsun. e1 = və h1 = g1 qəbul edək.
g1
Aydındır ki, e1 = 1 . h2 = g 2 − λe1 şəkilli elementlərə baxaq.
λ sabitini elə seçək ki, h2 ⊥ e1 olsun. Onda (h2 , e1 ) = 0

şərtindən alırıq ki, (g 2 − λe1 , e1 ) = 0 . Buradan
(g 2 , e1 ) − λ (e1, e1 ) = 0 ⇒ λ = (g 2 , e1 ) (çünki (e1 , e1 ) = 1 ).
h2
Deməli, h2 = g 2 − ( g 2 , e1 )e1 və h2 ⊥ e1 . e2 = qəbul
h2
etsək, e2 = 1 və e2 ⊥ e1 olar. h3 = g 3 − λ1e1 − λ 2 e2 şəkilli
elementlərə baxaq. λ1 və λ2 -ni elə seçək ki, h3 ⊥ e1 və
103

h3 ⊥ e2 olsun. Onda (h3 , e1 ) = 0 və (h3 , e2 ) = 0 şərtlərindən
alırıq ki, (g 3 − λ1e1 − λ 2 e2 , e1 ) = 0 , (g 3 − λ1e1 − λ 2 e2 , e2 ) = 0 .
Onda (g 3 , e1 ) − λ1 = 0 və ( g 3 , e2 ) − λ 2 = 0 . Buradan isə
λ1 = (g 3 , e1 ) , λ 2 = ( g 3 , e2 ) olur. Deməli, h3 = g 3 −
h3
− ( g3 , e1 )e1 − ( g3 , e2 )e2 , h3 ⊥ e1 , h3 ⊥ e2 . e3 = qəbul
h3
etsək, e3 = 1 , e3 ⊥ e1 , e3 ⊥ e2 olduğunu alarıq. Bu prosesi
hn
sonsuz davam etdirsək, nəticədə en = , hn = g n −
hn
− ( g n , e1 )e1 − ( g n , e2 )e2 − ... − ( g n , en −1 )en −1 bərabərliyi ilə təyin
edilən {en } ortonormal sistemini alarıq. Bu halda (2)
sisteminin qurulmasından aydın olur ki, (1) və (2) sistemləri

ekvivalentdir.
Beləliklə, (1) sistemi ilə ekvivalent olan ortonormal (2)
sistemini aldıq. Bu qayda ilə tətbiq etdiyimiz
ortonormallaşdırma prosesinə Şmidtin ortonormallaşdırma və
ya ortoqonallaşdırma prosesi deyilir. Bu proses həm də onu
göstərir ki, istənilən bazisi ortonormal etmək olar və yeni
alınan sistem də bazisdir (çünki əvvəlki bazisə ekvivalentdir).
Teorem. Hər bir separabel Hilbert fəzası bazisli fəzadır.
İsbatı. Tutaq ki, H separabel Hilbert fəzasıdır. Onda bu
fəzada hər yerdə sıx olan hesabi M = {x1 , x 2 ,...} çoxluğu var.
104

Bu çoxluqda sıfır element varsa, onu ataq. Yerdə qalan çoxluq
yenə də hər yerdə sıx olacaq. x1 = ϕ1 qəbul edək və x 2 , x3 ,...
elementlərinə baxaq. Bunların arasında eləsi var ki, ϕ1 -lə xətti
asılı deyil. Çünki bu elementlərin hər biri ϕ1 -lə xətti asılı

olsaydı, onda M çoxluğu və həm də onun qapanması
birölçülü çoxluq olardı. Bu halda H = M fəzası da birölçülü
olardı. Bu isə Hilbert fəzasına görə mümkün deyil. ϕ1 -lə xətti
asılı olmayan ilk element x e olsun. ϕ 2 = xe qəbul edək və
xe +1 , xe + 2 ,..., elementləri ardıcıllığına baxaq. Bunların
içərisində eləsi var ki, ϕ1 və ϕ 2 = x e elementi ilə xətti asılı
deyil. Çünki əks halda M -in bütün elementləri x1 , xe
elementləri ilə ifadə olunardı və bu halda həm M , həm də

M = H fəzası ikiölçülü olardı. Bu elementlər içərisində ϕ1 və
ϕ 2 ilə xətti asılı olmayan ilk elementi ϕ 3 ilə işarə edək və s.
Bu prosesi sonsuz davam etdirək. Nəticədə biz xətti asılı
olmayan {ϕ n } ⊂ M sistemini alırıq. Bu sistemin qurulma
qaydasından aydın olur ki, M -in hər bir elementi bu sistemin

müəyyən elementlərinin xətti kombinasiyasına bərabər olur.
Onda M çoxluğu {ϕ n } sisteminin xətti örtüyünə daxildir.
{ϕ n } sistemi ilə ekvivalent {en } sistemi ortonormaldır və bu
iki sistem eyni xətti örtüyə malikdir.
105

Deməli, M çoxluğu {en } ortonormal sisteminin xətti
örtüyünə daxildir: M ⊂ L{en } ⊂ H . Şərtə görə M = H
olduğundan buradan alırıq ki, L{en } = H . Bu halda bundan
əvvəlki mövzuda göstərmişdik ki, {en } ortonormal sistemi H -
da həm tamdır, həm də bazis təşkil edir. Deməli, H bazisli

fəzadır. Teorem isbat edildi.
Biz həm də göstərmişik ki, bazisli fəza separabeldir
Onda aşağıdakı nəticəni alırıq:
Nəticə. H Hilbert fəzasının bazisli olması üçün zəruri və
kafi şərt onun separabel olmasıdır.
Misal. l2 Hilbert fəzasına baxaq. en -lə m -ci
komponenti δ mn -ə bərabər olan elementi işarə edək. Burada
m=n olduqda δ mn = 1 , m ≠ n olduqda isə δ mn = 0

götürülür. Aydındır ki, {en } ortonormal çoxluqdur. l 2 -dən
olan f = ( f1 , f 2 ,...) vektoru üçün ( f , en ) = f n olur. Bütün n -
lər üçün ( f , en ) = 0 isə, onda f = 0 . Deməli, {en } tamdır və
əvvəlki mövzudakı hökmlərə görə {en } bazisdir.
Tutaq ki, iki H 1 və H 2 Hilbert fəzaları verilmişdir.

Əgər bu fəzalar arasında aşağıdakı üç şərti ödəyən qarşılıqlı
birqiymətli uyğunluq olarsa, onda bu uyğunluğa izomorfizm,
bu fəzalara isə izomorf fəzalar deyilir:
106

1. x, y ∈ H 1 elementlərinə x ′, y ′ ∈ H 2 elementləri qarşı
qoyulursa, onda x + y elementinə x ′ + y ′ elementi qarşı
qoyulur.
2. α skalyar ədəddirsə, αx elementinə αx ′ elementi
qarşı qoyulur.
3. (x, y ) = (x ′, y ′) .
Teorem. Separabel Hilbert fəzaları bir-birinə
izomorfdur.
İsbatı. Teoremin isbatı üçün hər bir separabel H Hilbert
fəzasının l 2 fəzası ilə izomorfluğunu göstərmək kifayətdir.
İxtiyari u ∈ H elementini götürək. Bundan əvvəlki teoremə
görə H -da {en } ortonormal bazisi var. Onda
∞ ∞
u = ∑ c n en = ∑ (u, en )en ayrılışı doğrudur. Bessel
n =1 n =1
∞
bərabərsizliyinə görə ∑ c n2 ədədi sırası yığılır. Bu göstərir ki,
n =1
c = {c1 ,..., c n ,...} ədədi ardıcıllığı l 2 fəzasına daxildir. Bu

qayda ilə biz hər bir u ∈ H elementinə onun Furye
əmsallarından təşkil edilmiş c = {c1 ,..., c n ,...}∈ l 2 elementini
qarşı qoyuruq. Tərsinə, əgər ixtiyari c ∈ l2 elementini

∞
götürsək, ona u = ∑ c n en ∈ H elementi qarşı qoyulur.
n =1
107

İndi göstərək ki, bu qarşılıqlı birqiymətli uyğunluq
∞ ∞
izomorfizm şərtlərini ödəyir. u = ∑ c n en , v = ∑ d n en ∈ H
n =1 n =1
elementlərinə uyğun olaraq c = {c1 ,..., c n ,...} və
d = {d1 ,..., d n ,...} elementləri qarşı qoyulur.

∞
u + v = ∑ (c n + d n )en olduğundan u+v elementinə
n =1
{c1 + d1 ,..., cn + d n ,...} = c + d ∈ l 2 elementi qarşı qoyulur.
Eyni qayda ilə göstəririk ki, αu elementinə αc elementi

qarşı qoyulur. Üçüncü şərti yoxlayaq:
(u, v ) = ⎛⎜ ∑ cn en , ∑ d n en ⎞⎟ = ∑ cn d n = (c, d )l
∞ ∞ ∞
. Beləliklə, H
⎝ n =1 n =1 ⎠ n =1
2
və l 2 fəzaları izomorfdur. Onda separabel Hilbert fəzalarının

hamısı bir-birinə izomorfdur. Teorem isbat edildi.
Qeyd. Əgər Hilbert fəzasının tərifində skalyar hasil
həqiqidirsə və ikinci aksiom həqiqi α vuruqları üçün
ödənilirsə, onda ona həqiqi Hilbert fəzası deyəcəyik. Məsələn,
l 2 fəzasında yalnız həqiqi ardıcıllıqlar iştirak edirsə, yalnız bu
halda o həqiqi Hilbert fəzasıdır. Teoremin isbat gedişindən
aydın olur ki, həqiqi separabel Hilbert fəzaları həqiqi l 2
fəzasına izomorfdur.
108

109

II FƏSİL
XƏTTİ OPERATORLAR VƏ FUNKSİONALLAR
§17. Xətti operatorlar
Tutaq ki, E1 və E 2 xətti fəzalardır və təyin oblastı

D A ⊂ E1 olan A : E1 → E 2 operatoru verilmişdir. Başqa
sözlə, hər bir x ∈ D A elementinə yeganə y = Ax ∈ E 2
elementi qarşı qoyulmuşdur. Aşağıdakı üç şərt ödənildikdə
A operatoruna xətti operator deyilir:
1. D A xətti çoxluqdur.
2. İxtiyari iki x, y ∈ D A üçün A( x + y ) = Ax + Ay
(additivlik xassəsi).
3. İstənilən x ∈ D A elementi və ∀α kompleks ədədi
üçün A(αx ) = αAx (bircinslik xassəsi).
Axırıncı iki xassəni belə də ifadə edə bilərik: İstənilən
x, y ∈ D A elementləri və ∀ kompleks α , β ədədləri üçün
A(αx + βy ) = αAx + βAy . Əgər A xətti operatordursa, onda
A0 = 0 . Doğrudan da, A(0 ) = A( x − x ) = Ax − Ax = 0
Aşağıdakı misallara baxaq.
110

b
Misal 1. C [a, b] fəzasında Au = ∫ K ( x, t )u (t )dt
a
operatoru xəttidir. Burada K (x, t ) funksiyası [a, b ]× [a, b]

kvadratında kəsilməzdir.
dy
Misal 2. C [a, b] fəzasında Ay = operaroruna
dt
baxaq. A -nın təyin oblastı olaraq [a, b] -də kəsilməz y ′(t )
törəməsinə malik olan y (t ) funksiyalar çoxluğunu götürək.
Aydındır ki, D A xətti çoxluqdur və A xətti operatordur.
Operatorlar üzərində əməlləri təyin edək. Tutaq ki,
təyin oblastlari D A və DB olan A, B : E1 → E 2 operatorları
verilmişdir. DC = D A ∩ DB və istənilən x ∈ DC üçün
Cx = Ax + Bx qəbul edək. Bu qayda ilə aldığımız C

operatoruna A və B operatorlarının cəmi deyilir və
C = A + B ilə işarə edilir.
Beləliklə, D A+ B = D A ∩ DB və istənilən x ∈ D A+ B
üçün ( A + B )x = Ax + Bx .
Tutaq ki, α ixtiyari kompleks ədəddir. αA operatoru
aşağıdakı qayda ilə təyin olunur:
DαA = D A və (αA)x = αAx .
111

İndi fərz edək ki, B : E1 → E2 və A : E 2 → E3
operatorları verilmişdir və RB ⊂ D A (burada RB ilə B

operatorunun dəyişmə oblastı işarə edilmişdir). Bu halda
aşağıdakı qayda ilə yeni C operatorunu təyin edə bilərik:
1. DC = DB .
2. İxtiyari x ∈ DB götürək. y = Bx ∈ RB ⊂ DA
olduğundan A operatoru y = Bx elementini müəyyən
z = Ay = A(Bx ) elementinə inikas etdirir. Nəticədə B və A
operatorları vasitəsilə x ∈ DB elementi z = A(Bx ) ∈ E3
elementinə inikas olunur. Başqa sözlə, Cx = A(Bx ) düsturu

ilə təyin olunan C operatorunu alırıq. C -yə A və B
operatorlarının hasili və ya kompozisiyası deyilir və belə
işarə edilir: C = AB .
Qeyd edək ki, burada E1 və E3 müxtəlif fəzalardısa,
BA operatorunun mənası yoxdur.
AB = BA olduqda A və B operatorlarına kommutativ
operatorlar deyilir.
b
Misal 3. C [a, b] fəzasında Au = ∫ A(x, t )u (t )dt ,
a
b
Bu = ∫ B( x, t )u (t )dt inteqral operatorlarına baxaq. Hər iki
a
operator eyni fəzada təsir etdiklərindən AB və BA

112

hasillərinin mənası var. Həmin hasilləri hesablayaq və
göstərək ki, bu hasillər də inteqral operatordur: ( AB )u =
b b
⎛b ⎞
= A(Bu ) = ∫ A( x, t )Bu (t )dt = ∫ A( x, t )⎜ ∫ B(t , s )u (s )ds ⎟dt =
a a ⎝a ⎠
⎛
b b
⎞
= ∫ ⎜ ∫ A( x, t )B(t , s )dt ⎟u (s )ds .
a⎝a ⎠
Bu bərabərlikdə s və t inteqrallama dəyişənlərinin rollarını
dəyişək, yəni t -ni s və s -i t ilə əvəz edək. Onda
( AB )u = ∫ ⎛⎜ ∫ A(x, s )B(s, t )ds ⎞⎟u(t )dt .

b b
a ⎝a ⎠
b
Beləliklə, AB hasili H ( x, t ) = ∫ A( x, s )B(s, t )ds nüvəli
a
b
inteqral operatordur: ( AB )u = ∫ H (x, t )u (t )dt . Aydındır ki,
a
b
BA operatorunun nüvəsi G (x, t ) = ∫ B( x, s )A(s, t )ds olur.
a
Tərif. Dəyişmə oblastı yalnız sıfır elementindən ibarət

olan operatora sıfır operator deyilir və O ilə işarə edilir:
Ox = 0 . Hər bir elementi özünə inikas etdirən operatora
vahid operator deyilir və I ilə işarə edilir: Ix = x .
113

Tutaq ki, A : E1 → E 2 operatoru verilmişdir. Əgər hər
bir y ∈ R A elementi yeganə x ∈ DA proobrazına malikdirsə,
onda aşağıdakı qayda ilə təyin oblastı D B = R A ⊂ E 2 olan
B operatorunu qura bilərik: By = x , belə ki, Ax = y .
Aydındır ki, R B = D A . B operatoruna A operatorunun tərsi
deyilir və B = A −1 kimi işarə edilir. Deyilənlərdən aydın

olur ki, D A−1 = R A , R A−1 = D A . İxtiyari y ∈ R A üçün
AA −1 y = y və ixtiyari x ∈ DA üçün A −1 Ax = x . Tərifdən

aydın olur ki, A operatorunun tərsi yalnız və yalnız o
zaman olar ki, x ′ ≠ x ′′ olduqda Ax ′ ≠ Ax ′′ olsun.
E1 E2
x D RB
A y
Lemma 1. Xətti operatorun tərsi də xətti operatordur.

İsbatı. Tutaq ki, A xətti operatordur. Göstərək ki, A −1
də xəttidir, yəni ixtiyari y1 , y 2 ∈ R A və α , β ədədləri üçün
114

A −1 (αy1 + β y 2 ) = αA −1 y1 + β A −1 y 2 .
Qeyd edək ki, xətti operatorun dəyişmə oblastı da
xəttidir. Deməli, A −1 -in təyin oblastı olan R A xətti
çoxluqdur. x1 = A −1 y1 , x 2 = A −1 y 2 qəbul edək. Onda

Ax1 = y1 , Ax 2 = y 2 . A operatoru xətti olduğundan
αAx1 + βAx 2 = A(αx1 + β x 2 ) . Buradan alırıq ki,
αx1 + β x 2 = A −1 (αAx1 + βAx 2 ) . Onda αA−1 y1 + βA−1 y2 =

= A−1 (αy1 + β y2 ) . Deməli, A −1 xəttidir. Lemma isbat edildi.
Tərifdən aydın olur ki, A −1 operatorunun tərsi A olur,
( )
yəni A −1
−1
= A.
Lemma 2. A xətti operatorunun tərsinin varlığı üçün
zəruri və kafi şərt Ax = 0 tənliyinin yalnız və yalnız x = 0
həllinin olmasıdır, yəni sıfır elementinin proobrazının yalnız
sıfır element olmasıdır.
İsbatı. Zərurilik. Tutaq ki, A −1 var. Onda bilirik ki,
hər bir y ∈ R A elementinin yeganə proobrazı var. A xətti
olduğundan A0 = 0 . Deməli, 0 ∈ D A elementi 0 ∈ R A
elementinin proobrazıdır. Onda proobrazın yeganəliyindən
çıxır ki, Ax = 0 tənliyinin yalnız x = 0 həlli var.
Kafilik. Tutaq ki, Ax = 0 tənliyinin yeganə x = 0
həlli var. Göstərək ki, A -nın tərsi var, yəni bir elementin iki
115

müxtəlif proobrazı ola bilməz. Fərz edək ki, y ∈ R A
elementinin iki x ′, x ′′ ∈ D A proobrazı var, yəni Ax ′ = y1 ,
Ax ′′ = y 2 . Buradan A( x′ − x′′) = 0 . Onda x′ − x′′ = 0 və
x ′ = x ′′ olur. Lemma isbat edildi.
Misal 4. C [a, b] fəzasında (I − A)u = u (x ) −
x
− ∫ k ( x, t )u (t )dt = B operatoruna baxaq. Bilirik ki, Bu = 0
a
Volterra tənliyinin yeganə u=0 həlli var. Deməli,

B = I − A operatorunun tərsi var.
Misal 5. C [a, b] -də diferensiallama operatoru
A : Ay = y ′ , y ∈ C [a, b] ; a > −∞, b < ∞ olduqda isə həmin
operator L2 (a, b ) -də tərsə malik deyil, çünki bu operator
sabitdən ibarət çoxluqda sıfra çevrilir. Lakin a = −∞ və ya
b = ∞ olduqda A diferensiallama operatoru L2 (a, b ) -də
tərsə malikdir. Çünki törəməsi sanki hər yerdə sıfır olan
mütləq kəsilməz funksiya sanki hər yerdə sabitdir. Lakin
qeyri-məhdud aralıqda sabit o zaman inteqrallanan olur ki, o
sıfır olsun.
Tərif. A və A −1 operatorları inteqral
operatorlardırsa, onda A operatoruna inteqral çevirməsi,
A −1 operatoruna isə onun tərs inteqral çevirməsi deyilir.
116

Misal 6. Furye çevirməsi. Tutaq ki,
f ( x ) ∈ E1 = L2 (R 1 ) (burada L2 (R 1 )
∞
∫ f (x ) dx < ∞
2
−∞
şərtini ödəyən funksiyalar çoxluğudur). Furye inteqral

çevirməsi belə düsturla təyin edilir:
1 ∞
fˆ (λ ) = ∫ f ( x )e dx ,
iλ x
fˆ (λ ) ∈ E2 = L2 (R1 ),
2π −∞
− ∞ < λ < ∞ , yəni fˆ = Af .
Bu zaman belə tərs çevirmə doğrudur:
f ( x ) ∈ L2 (R1 ) , − ∞ < x < ∞ ,

1 ∞ˆ
f (x ) = ∫ f (x )e dλ ,
−iλx
2π −∞
()
yəni f = A−1 fˆ .
§18. Xətti normalı fəzada məhdud operatorlar
Bundan sonra biz xətti operatorlara baxacağıq. Tutaq

ki, E1 , E2 xətti normalı fəzalardır və təyin oblastı D A olan
A : E1 → E 2 xətti operatoru verilmişdir. E1 -də normanı ⋅ 1 ,
E2 -dəki normanı ⋅ 2
ilə işarə edək.
Tərif. Əgər elə sabit c ≥ 0 ədədi olarsa ki, ixtiyari

x ∈ D A üçün
Ax 2
≤c x1 (1)
117

olsun, onda A operatoruna məhdud operator deyilir.
(1)-in ödəndiyi c sabitlərinin dəqiq aşağı sərhədinə A
operatorunun norması deyilir və A ilə işarə edilir.
Beləliklə, A elə bir ədəddir ki,
1. ∀x ∈ D A üçün
Ax ≤ A x , (2)
2. ∀ε > 0 üçün elə xε ∈ D A elementi var ki,
Axε > ( A − ε ) xε .
Lemma. A operatorunun məhdud olması üçün zəruri

və kafi şərt E A = { Ax : x ∈ D A , x ≤ 1} və ya FA =
= { Ax : x ∈ D A , x = 1} ədədi çoxluğunun məhdud
olmasıdır. Bu halda
A = sup Ax = sup Ax . (3)
x∈D A x∈D A
x =1 x ≤1
İsbatı. Kafilik. Tutaq ki, E A məhduddur, yəni elə
M > 0 ədədi var ki, x ≤ 1 olduqda Ax ≤ M . ∀x ∈ E A
x ⎛ x ⎞
üçün = 1 olduğundan A⎜⎜ ⎟⎟ ≤ M . Buradan alırıq ki,
x ⎝ x ⎠
118

1 1
Ax ≤ M ⇒ Ax ≤ M ⇒ Ax ≤ M x , yəni A
x x
məhduddur.
Zərurilik. Tutaq ki, A məhdud operatordur. Bu halda
Ax ≤ A x . x ≤ 1 və x = 1 olduqda Ax ≤ A . Bu
göstərir ki, E A və FA məhduddur. İndi isə sup Ax = N A və

x ≤1
sup Ax = M A qəbul edək. Göstərək ki, A = N A = M A .

x =1
Ax ≤ A x olduğundan x ≤ 1 və eləcə də x =1
elementləri üçün Ax ≤ A . Buradan alırıq ki,
sup Ax ≤ A , sup Ax ≤ A , yəni

x∈E A x∈FA
NA ≤ A , M A ≤ A . (4)
İxtiyari ε > 0 üçün elə xε ∈ D A elementi var ki,
Axε > ( A − ε ) xε . Burada hər tərəfi xε -na bölək və
xε
z= qəbul edək. Bu halda Az > A − ε . Aydındır ki,
xε
z = 1 və deməli, həm z ∈ E A və həm də z ∈ FA üçün
Az > A − ε . Onda NA ≥ A −ε , M A ≥ A − ε . Bu
bərabərsizliklər ixtiyari ε > 0 üçün doğru olduğundan
119

NA ≥ A , M A ≥ A . (5)
(4) və (5)-dən A = N A = M A olduğu alınır. Lemma isbat
edildi.
Tərif. Tutaq ki, A : E1 → E 2 operatoru verilmişdir və
x0 ∈ D A . Əgər ixtiyari ε > 0 üçün elə δ > 0 varsa ki,
x − x0 < δ ( x ∈ DA ) olduqda Ax − Ax0 < ε olsun, onda
A operatoruna x0 nöqtəsində kəsilməz operator deyilir. Bu
onunla ekvivalentdir ki, x0 -a yığılan istənilən x n ∈ D A
ardıcıllığı üçün Ax n → Ax0 olur.
Əgər A operatoru M ⊂ E1 çoxluğunun hər bir

nöqtəsində kəsilməzdirsə, onda deyəcəyik ki, A operatoru
M çoxluğunda kəsilməzdir. Əgər A xətti operatordursa,
onda onun “0”-da kəsilməzliyindən bütün D A çoxluğunda
kəsilməzliyi çıxır. Doğrudan da, fərz etsək ki, x0 ∈ D A ,
x n → x0 , onda x n − x0 → 0 olar və şərtə görə
lim A( xn − x0 ) = A0 = 0 olduğundan lim( Axn − Ax0 ) = 0

n →∞ n→∞
olur, yəni lim Ax n = Ax0 .

n →∞
120

Teorem 1. A : E1 → E 2 xətti operatorunun məhdud
olması üçün zəruri və kafi şərt bu operatorun D A
çoxluğunda kəsilməz olmasıdır.
İsbatı. Zərurilik. Tutaq ki, A məhdud operatordur.
Onda ixtiyari x ∈ D A üçün Ax ≤ A x . İxtiyari x0 ∈ D A
və x n → x0 ardıcıllığını götürək. Onda Ax n − Ax 0 =
= A( x n − x 0 ) ≤ A x n − x0 münasibətindən alırıq ki,
Ax n − Ax0 → 0 və ya Ax n → Ax0 . Deməli, A operatoru
x0 -da kəsilməzdir.
Kafilik. Tutaq ki, A operatoru D A çoxluğunda

kəsilməzdir. Göstərək ki, A məhdud operatordur. A
kəsilməz olduğundan ε = 1 ədədi üçün elə δ > 0 ədədi var
ki, x < δ olduqda Ax < 1 olur. İndi isə ixtiyari x ∈ D A
δx
elementini götürək və x ′ = qəbul edək. Aydındır ki,
2x
δx δ
x′ ∈ D A və x′ = = . Deməli, x ′ < δ . Onda
2x 2
⎛ δ ⎞
Ax ′ < 1 . Buradan alırıq ki, A⎜⎜ x ⎟⎟ < 1 ,
⎝ 2 x ⎠
121

δ 2
Ax < 1 ⇒ Ax < x . Bu bərabərsizlik ixtiyari
2x δ
x ∈ D A üçün doğru olduğundan A məhdud operatordur.

Teorem 2 (məhdud operatorun davamı haqqında).
Tutaq ki, A : E1 → E 2 operatoru məhduddur və onun D A
təyin oblastı E1 -də hər yerdə sıxdır: DA = E1 . Bundan

başqa E 2 Banax fəzasıdır. Onda A operatorunu normasını
dəyişməmək şərtilə bütün E1 fəzasına xətti və məhdud
davam etdirmək olar, yəni E1 fəzasında təyin olunmuş xətti
və məhdud elə A′ operatoru var ki:
1. İxtiyari x ∈ D A üçün Ax = Ax ′ .
2. A′ = A .
Belə davam yeganədir.

İsbatı. A operatoru məhdud olduğundan D A -da
kəsilməzdir. İxtiyari x ∈ E1 elementini götürək. D A = E1

olduğundan elə x n ∈ D A ardıcıllığı var ki, x = lim x n .
n →∞
Aydındır ki, xn fundamentaldır. Onda Ax n − Ax m =
= A( x n − x m ) ≤ A x n − x m münasibətindən alırıq ki,
Ax n ∈ E 2 ardıcıllığı fundamentaldır. E2 dolu fəza
122

olduğundan Ax n ardıcıllığı yığılır. lim Axn = y qəbul edək.
n →∞
Bu limit x -ə yığılan x n ∈ D A ardıcıllığının seçilməsindən
asılı deyil. Doğrudan da, əgər həm də x n′ ∈ D A , x ′n → x
olarsa, onda x n − x ′n → 0 və Ax n − Ax n′ ≤ ≤ A x n − x n′
bərabərsizliyindən alırıq ki, Ax n − Ax n′ → 0 . Bu qayda ilə
hər bir x ∈ E1 elementinə yeganə lim Ax n = y ∈ E 2

n→∞
elementini qarşı qoyuruq. Bu qarşıqoyma müəyyən A′

operatorunu təyin edir. Belə ki, D A′ = E1 və A′x = lim Ax n
n →∞
(burada x n ∈ D A , x n → x ). Göstərək ki, A′ teoremin

hökmündəki operatordur.
1. Tutaq ki, x, y ∈ E1 və α , β ixtiyari kompleks
ədədlərdir. Fərz edək ki, x n → x , y n → y ( x n ∈ D A ,
y n ∈ D A ). A operatorunun xəttiliyindən istifadə etsək,

alarıq ki,
A′(αx + βy ) = lim A(αx n + βy n ) = lim(αAx n + β Ay n ) =
n →∞ n →∞
= α lim Axn + β lim Ayn = αA′x + βA′y . Deməli, A′ xətti

n →∞ n →∞
operatordur.
2. İxtiyari x ∈ D A götürək. x n = x qəbul etsək,
x n ∈ D A , x n → x və deməli, A′x = lim Ax n = lim Ax = Ax

n→∞ n→∞
123

olar. Deməli, A′ operatoru A -nın davamıdır.
3. Göstərək ki, A′ məhdud operatordur və A′ = A .
İxtiyari x ∈ E1 elementini və x n ∈ D A , x n → x ardıcıllığını
götürək. A məhdud olduğundan Ax n ≤ A x n . Burada
n → ∞ şərtilə limitə keçsək alarıq ki, A′x ≤ A x . Bu
münasibət ixtiyari x ∈ E1 üçün doğru olduğundan A′

operatoru məhduddur. Buradan həm də alırıq ki,
A′ ≤ A . (6)
Lemmaya görə A′ ədədi { A′x : x ∈ E , x ≤ 1}

1
çoxluğunun, A isə { Ax : x ∈ DA , x = 1} çoxluğunun
dəqiq yuxarı sərhədidir. İkinci çoxluq birinci çoxluğun

altçoxluğudur. Bilirik ki, ədədi çoxluq genişləndikdə onun
dəqiq yuxarı sərhədi azalmır. Onda alırıq ki,
A′ ≥ A . (7)
(6) və (7)-dən çıxır ki, A′ = A . Teorem isbat edildi.
Qeyd. Teorem göstərir ki, məhdud operatorun təyin

oblastını həmişə qapalı, yəni alt fəza qəbul edə bilərik.
Çünki əks halda normasını dəyişdirməməklə onu alt fəzaya
davam etdirə bilərik. Ona görə də bundan sonra məhdud
124

operatordan söhbət getdikdə onun bütün fəzada təyin
olunduğunu fərz edəcəyik.
§19. Məhdud operatorlar fəzası
Tutaq ki, xətti normalı E1 və E2 fəzaları verilmişdir.

E1 -i E2 -yə inikas etdirən bütün məhdud operatorlar
çoxluğunu L(E1 , E 2 ) ilə işarə edək. Aydındır ki, bu çoxluq
xətti çoxluqdur. Belə ki, məhdud operatorla sabitin hasili və
iki məhdud operatorun cəmi də məhdud operatordur.
Məsələn, göstərək ki, A, B ⊂ L(E1 , E 2 ) olarsa, onda
A + B ⊂ L(E1 , E 2 ) . İxtiyari x ∈ E1 üçün ( A + B )x =
= Ax + Bx ≤ Ax + Bx ≤ A x + B x = ( A + B ) x .
Deməli, A + B məhduddur və
A+ B ≤ A + B . (1)
Hər bir məhdud A operatorunun A norması var. Göstərək
ki, A norma aksiomlarını ödəyir.
1. A ≥ 0 olması aydındır. A = 0 operatorunun
125

norması da sıfırdır. İndi tutaq ki, A = 0 . Göstərək ki,
A = 0 . İxtiyari x ∈ E1 üçün Ax ≤ A x bərabərsizliyindən
çıxır ki, Ax = 0 ⇒ Ax = 0 . Deməli, A = 0 .
2. Göstərək ki, ∀ kompleks λ üçün λA = λ A .
λA = sup λAx = sup λ Ax = λ sup Ax = λ A .

x ≤1 x ≤1 x ≤1
3. Üçbucaq bərabərsizliyi yuxarıda göstərilmişdir.

Beləliklə, L(E1 , E 2 ) xətti normalı fəzadır. Əgər bu
fəzada An operatorlar ardıcıllığı A operatoruna yığılırsa, bu
o deməkdir ki, An − A → 0 . Bu halda deyirlər ki, An
məhdud operatorlar ardıcıllığı A operatoruna normaya görə

və ya müntəzəm yığılır.
Misal 1. Tutaq ki, a ≤ t , x ≤ b kvadratında K n ( x, t )
kəsilməz funksiyalar ardıcıllığı kəsilməz K ( x, t )

funksiyasına yığılır. Onda C [a, b] fəzasında
b b
An u = ∫ K n ( x, t )u (t )dt operatorları Au = ∫ K ( x, t )u (t )dt
a a
operatoruna müntəzəm yığılır. Doğrudan da, ixtiyari ε > 0

üçün elə nε nömrəsi vardır ki, n > nε olduqda ixtiyari
ε
x, t ∈ [a, b] üçün K n ( x, t ) − K ( x, t ) < .
b−a
126

Bu halda alırıq ki,
( An − A)u = ∫ [K n (x, t ) − K (x, t )] u (t ) dt ≤ ε ∫ u (t )dt ≤

b b
a b−a a
≤ ε max u (t ) ; max ( An − A)u ≤ ε u ⇒ ( An − A)u ≤ ε u .

a ≤t , x ≤ b
Bu bərabərsizlik ixtiyari u ∈ C [a, b] üçün doğru olduğundan
An − A ≤ ε (n > nε ) , yəni → A.
An →
Teorem. E2 Banax fəzası olduqda L(E1 , E 2 ) fəzası

doludur, yəni Banax fəzasıdır.
İsbatı. İxtiyari An ∈ L(E1 , E 2 ) fundamental
ardıcıllığını götürək. Deməli, n, m → ∞ olduqda
An − Am → 0 . İxtiyari x ∈ E1 üçün n, m → ∞ olduqda
An x − Am x = ( An − Am )x ≤ An − Am ⋅ x → 0 olduğundan
An x ∈ E 2 ardıcıllığı fundamentaldır. E2 dolu fəza
olduğundan bu ardıcıllıq yığılır. Onun limitini Ax ilə işarə

edək: Ax = lim An x . Bu qayda ilə biz E1 fəzasında A
n→∞
operatorunu təyin etmiş oluruq.

Göstərək ki, A xətti məhdud operatordur və
→ A.
An →
1. İxtiyari x, y ∈ E1 elementləri və ixtiyari α , β
127

ədədləri üçün A(αx + βy ) = lim An (αx + β y ) = lim[αAn x +
n →∞ n→∞
+ β Bn y ] = α lim An x + β lim An y = αAx + βAy . Deməli, A

n →∞ n →∞
xəttidir.
2. Göstərək ki, A məhdud operatordur.
An operatorlar ardıcıllığı fundamental olduğundan
An − Am ≤ An − Am bərabərsizliyindən çıxır ki, An
ədədi ardıcıllığı fundamentaldır və deməli, məhduddur, yəni

elə M > 0 ədədi var ki, An ≤ M , n = 1,2,... . Onda ixtiyari
x ∈ E1 üçün An x ≤ An x ≤ M x . Burada n → ∞ şərtilə
limitə keçsək, alarıq ki, Ax ≤ M x , yəni A məhdud
operatordur.
3. Göstərək ki, An → A , yəni An − A → 0 ödənilir.
An fundamental olduğundan ixtiyari ε > 0 üçün elə nε
nömrəsi var ki, n və m > nε olduqda An − Am < ε . Onda
ixtiyari x ∈ E1 üçün An x − Am x ≤ An − Am x ≤ ε x . Bu
bərabərsizlikdə m → ∞ şərtilə limitə keçsək, alarıq ki,

An x − Ax ≤ ε x , n > nε . Bu münasibət ixtiyari x ∈ E1
üçün doğru olduğundan alırıq ki, An − A ≤ ε (n ≥ nε ) .
→ A . Beləliklə, L(E1 , E 2 )
Deməli, An − A → 0 , yəni An →
128

fəzasının hər bir fundamental ardıcıllığı yığılır. Onda bu
fəza doludur. Teorem isbat edildi.
Qeyd. Tutaq ki, An ∈ L(E1 , E 2 ) operatorlar ardıcıllığı
və A operatoru verilmişdir. Əgər ∀x ∈ E1 üçün An x → Ax
olarsa, onda deyəcəyik ki, An operatorlar ardıcıllığı A

operatoruna güclü yığılır. Asanlıqla yoxlanılır ki, müntəzəm
yığılmadan güclü yığılma çıxır. Lakin güclü yığılmadan
müntəzəm yığılma çıxmır. Güclü yığılmaya nöqtəvi yığılma
da deyilir.
Misal 2. Tutaq ki, H ixtiyari separabel Hilbert
fəzasıdır. Onda bu fəzada {en } ortonormal bazisi var və
∞
ixtiyari x ∈ H elementi x = ∑ (x, en )en şəklində göstərilir.
n =1
n
Hər bir qeyd edilmiş n üçün An x = ∑ (x, ek )ek operatoruna
k =1
baxaq. Koşi – Bünyakovski bərabərsizliyini tətbiq etsək

alarıq ki,
n n n n
An x ≤ ∑ ( x, ek ) ek = ∑ ( x, ek ) ≤ ∑ x ek = ∑ x = n x .
k =1 k =1 k =1 k =1
Bu göstərir ki, An məhdud xətti operatordur. Aydındır ki,

n ∞
lim An x = lim ∑ ( x, ek )ek = ∑ ( x, ek )ek =x .
n→∞ n →∞ k =1 k =1
129

H -da təyin olunmuş vahid operatoru I ilə işarə edək. Onda
axırıncı münasibət göstərir ki, An operatorlar ardıcıllığı I
g
operatoruna güclü yığılır: An → I .
Göstərək ki, An ardıcıllığı müntəzəm yığılmır.

m > n + 1 qiymətlərində
m
Am en +1 − An en +1 = ∑ (en +1 , ek )ek = (en +1 , en +1 )ek =
k = n +1
= ek = 1 .
Beləliklə, norması vahidə bərabər olan elə x ′ = en +1 elementi
var ki, ( Am − An )x′ = 1 . Digər tərəfdən Am − An =
= sup ( Am − An )x olduğundan buradan alırıq ki,

x =1
Am − An ≥ 1 . Bu göstərir ki, An operatorlar ardıcıllığı
fundamental deyil və deməli, müntəzəm yığıla bilməz.

Tərif. Tutaq ki, An operatorlar ardıcıllığı verilmişdir.
Əgər ixtiyari x ∈ E1 üçün An x ∈ E 2 ardıcıllığı
fundamentaldırsa, onda deyəcəyik ki, An operatorlar
ardıcıllığı güclü fundamentaldır.

Teorem (Banax – Şteynhauz). Əgər An ∈ L(E1 , E 2 )
operatorlar ardıcıllığı güclü fundamentaldırsa və E1
130

doludursa, onda bu ardıcıllıq müntəzəm məhduddur, yəni
elə M > 0 ədədi var ki, ixtiyari n üçün An ≤ M .
İsbatı. 1. Əvvəlcə göstərək ki, hər hansı

K r = {x : x ≤ r} kürəsində An x ardıcıllığı müntəzəm
məhduddursa (yəni elə c > 0 sabiti varsa ki, ixtiyari x ∈ K r
və ixtiyari n üçün An x ≤ c olarsa), onda An operatorlar
ardıcıllığı müntəzəm məhduddur. İxtiyari u ∈ E1 götürək.

r
Aydındır ki, x = u ∈ K r . Onda An x ≤ c . Buradan isə
u
r c
An u ≤ c ⇒ An u ≤ u . Bu bərabərsizlik ixtiyari
u r
c
u ∈ E1 üçün doğru olduğundan An ≤ . Deməli, An
r
ardıcıllığı müntəzəm məhduddur.
2. İndi tutaq ki, An ardıcıllığı teoremin şərtini ödəyir.
Teoremin hökmünün əksini fərz edək. Tutaq ki, An

operatorlar ardıcıllığı müntəzəm məhdud deyil. Onda 1-ci
mərhələyə görə heç bir K r kürəsində An x ( x ∈ K r )
ardıcıllığı müntəzəm məhdud olmaz. Buradan alırıq ki, elə
n1 nömrəsi və x1 ∈ E1 elementi var ki, An1 x1 > 1 . An1
operatoru məhdud və deməli, həm də kəsilməz olduğundan
131

bu bərabərsizlik x1 nöqtəsinin müəyyən
K 1 = {x : x − x1 ≤ r1 } ətrafında da doğru olacaq, yəni
ixtiyari x ∈ K1 üçün An1 x > 1 . An x ardıcıllığı K1
kürəsində müntəzəm məhdud olmadığından elə x 2 ∈ K 1
elementi və n2 nömrəsi var ki, An2 x 2 > 2 . An2 kəsilməz
operator olduğundan bu bərabərsizlik x 2 -nin müəyyən

K 2 ⊂ K 1 qapalı ətrafında da ödənilir, yəni ixtiyari x ∈ K 2
üçün An2 x > 2 . Bu prosesi sonsuz davam etdirək. Nəticədə
bir-birinin daxilində yerləşən elə K 1 ⊃ K 2 ⊃ ... qapalı
kürələr ardıcıllığı alırıq ki, hər bir x ∈ K p üçün An p x > p .
Bu kürələrin hər birinə daxil olan x0 nöqtəsi var. İxtiyari p
üçün x0 ∈ K p olduğundan
An p x0 > p . (2)
Digər tərəfdən teoremin şərtinə görə An x0

fundamental olduğundan məhduddur. Bu isə (2)
bərabərsizliyinə ziddir. Alınan ziddiyyət göstərir ki, An
operatorlar ardıcıllığı müntəzəm məhduddur. Teorem isbat
edildi.
132

§20. Xətti operatorun məhdud tərsinin varlığı şərtləri
Bilirik ki, xətti A operatorunun tərsinin olması üçün

zəruri və kafi şərt Ax = 0 ( x ∈ DA ) tənliyinin yalnız sıfır
həllinin olmasıdır. İndi isə məhdud tərsin varlığı şərtlərini
öyrənək.
Teorem 1. Tutaq ki, A : E1 → E 2 xətti operatoru
verilmişdir. A operatorunun məhdud A −1 tərsinə malik

olması üçün zəruri və kafi şərt elə m > 0 ədədinin varlığıdır
ki, ixtiyari x ∈ D A üçün
Ax ≥ m x (1)
olsun. Bu halda A −1 tərsinin norması bütün x ∈ D A

elementləri üçün (1) bərabərsizliyinin ödənildiyi m
ədədlərinin ən böyüyünün tərsinə bərabərdir:
1
A −1 = .
max m
İsbatı. Zərurilik. Tutaq ki, A xətti operatoru məhdud
A −1 tərsinə malikdir. Onda ixtiyari y ∈ D A−1 = R A elementi
üçün
A −1 y ≤ A −1 y . (2)
133

İndi isə ixtiyari x ∈ D A götürək və y = Ax qəbul edək. (2)-
1
dən alırıq ki, x ≤ A −1 Ax . Buradan Ax ≥ x .
A−1
1
= m qəbul etsək, (1) bərabərsizliyini alarıq.
A −1
Kafilik. Tutaq ki, (1) şərti ödənilir. (1) göstərir ki, əgər
Ax = 0 olarsa, x = 0 və deməli, x = 0 olar. Bu halda
bilirik ki, A -nın tərsi var. İxtiyari y ∈ D A−1 götürək. Onda
elə x ∈ D A var ki, y = Ax və x = A −1 y . Bunu (1)-də nəzərə

1
alaq: y ≥ m A −1 y ⇒ A −1 y ≤ y . Deməli, A −1
m
məhduddur.
Teoremin şərtləri ödənildikdə yuxarıda gördük ki,
1
Ax ≥ m x şərti A −1 x ≤ x şərtilə ekvivalentdir. Bu
m
1
göstərir ki, (1) şərtini ödəyən m -lər üçün şəkilli
m
ədədlərin ən kiçiyi və deməli, (1) şərtini ödəyən m
ədədlərinin ən böyüyünün tərsi A −1 operatorunun
normasıdır. Teorem isbat edildi.
Aşağıdakı teoremi isbatsız qəbul edək.
134

Teorem 2 (tərs operator haqqında Banax teoremi).
Əgər xətti məhdud A operatoru E1 Banax fəzasını E2
Banax fəzasına qarşılıqlı birqiymətli inikas etdirirsə, onda
bu operatorun A −1 tərsi məhduddur.
Teorem 3. Tutaq ki, xətti məhdud A0 operatoru E1
Banax fəzasını E2 Banax fəzasına inikas etdirir və məhdud
A0−1 tərsinə malikdir, ∆A operatoru E1 -i E2 -yə inikas
1
etdirir, məhduddur və ∆A < . Onda A = A0 + ∆A
A0−1
operatoru E1 fəzasını bütün E2 fəzasına inikas etdirir və
məhdud A −1 tərsinə malikdir.

İsbatı. Göstərək ki, RA = E2 . İxtiyari y ∈ E2
elementini qeyd edək və E1 fəzasında aşağıdakı operatora
baxaq:
Bx = A0−1 y − A0−1 ∆Ax ( x ∈ E1 ) . (3)
Aydındır ki, B operatoru E1 -i E2 -yə inikas etdirir:

B : E1 → E 2 . Göstərək ki, B E1 -də sıxan operatordur.
İxtiyari x ′, x ′′ ∈ E1 üçün ρ (Bx ′, Bx ′′) = Bx ′ − Bx ′′ =
= A0−1 ∆Ax ′ − A0−1 ∆Ax ′′ = A0−1 ∆A( x ′ − x ′′) ≤ A0−1 ∆A x ′ − x ′′ .
α = A0−1 ∆A qəbul etsək alarıq ki,
135

ρ (Bx ′, Bx ′′) ≤ αρ ( x ′, x ′′) , (4)
yəni (3) sıxan operatordur.
Asanlıqla yoxlanılır ki, iki məhdud operatorun
hasilinin norması onların normalarının hasilindən böyük
deyil. Doğrudan da, ABu = A(Bu ) ≤ A Bu ≤ A B u ,
1
yəni AB ≤ A B . Şərtə görə ∆A < olduğundan
A0−1
∆A A0−1 < 1 və α ≤ A0−1 ∆A < 1 . Onda (4) münasibətinə
görə B sıxan operatordur. Sıxılmış inikas prinsipinə görə B

operatoru yeganə tərpənməz x nöqtəsinə malikdir: Bx = x .
Onda (3) münasibətindən alırıq ki, A0−1 y − A0−1 ∆Ax = x . Bu
bərabərliyin hər iki tərəfinə soldan A0 operatoru ilə təsir
edək. Onda y − ∆Ax = A0 x olar. Buradan y = A0 x +
+ ∆Ax = ( A0 + ∆A)x = Ax . Beləliklə, A operatoru hər bir
y ∈ E 2 qiymətini alır.
Göstərək ki, hər bir y ∈ E 2 qiymətinini A operatoru
yalnız bir nöqtədə alır. Əksini fərz edək. Tutaq ki, həm
Ax = y , həm də Ax ′ = y və x ≠ x′ . Yuxarıdakı
mühakiməni tərsinə təkrar etsək, alarıq ki, x ′ nöqtəsi və x
nöqtəsi B operatorunun tərpənməz nöqtəsidir. Lakin qeyd
edək ki, B -nin yeganə tərpənməz nöqtəsi var. Alınan
136

ziddiyyət göstərir ki, A operatoru hər bir y ∈ E 2 qiymətini
yalnız bir nöqtədə alır. Bu göstərir ki, A operatoru E1
fəzasını bütünlüklə E2 fəzasına qarşılıqlı birqiymətli inikas
etdirir. Onda Banax teoreminə görə A operatoru məhdud
tərsə malikdir. Teorem isbat edildi.
Qeyd. Teorem göstərir ki, bir Banax fəzasını başqa
Banax fəzasına qarşılıqlı birqiymətli inikas etdirən məhdud
operator verilmişdirsə, onda onun üzərinə kifayət qədər
kiçik normalı operator əlavə etdikdə əvvəlki operatorun
göstərilən xassələri pozulmur.
Teorem 4. Tutaq ki, E Banax fəzası və I həmin
fəzada vahid operatordur. Əgər A E -ni E -yə inikas
etdirən xətti məhdud operatordursa və A < 1 isə, onda
I−A operatorunun məhdud tərsi var və aşağıdakı

münasibətlər doğrudur:
∞
(I − A)−1 = ∑ A k , (5)
k =0
1
(I − A)−1 ≤ . (6)
1− A
İsbatı. I vahid operatoru E -ni özünə inikas etdirir,

tərsi vahid operatordur və deməli, bu tərsin norması vahidə
bərabərdir. Digər tərəfdən A < 1 olduğundan yuxarıdakı
137

teoremi I + (− A) = I − A operatoruna tətbiq edə bilərik.
Nəticədə alırıq ki, I − A operatoru məhdud tərsə malikdir.
A0 + ∆A operatoruna baxaq. Burada A0 = I , ∆A = − A
k ∞ k
götürək. A k ≤ A və A < 1 olduğundan ∑ A sırası
k =0
və deməli, (5) sırası yığılır.

∞
Göstərsək ki, (I − A) ∑ A k = I , onda buradan (5)
k =0
∞
alınar. ∑ A k sırasının xüsusi cəmlər ardıcıllığını S n ilə
k =0
n
işarə edək. Onda (I − A)S n = (I − A)∑ A k == (I + A + ... +
k =0
+ A n ) − (A + A 2 + ... + A n +1 ) = I − A n +1 ,
n +1
A n +1 ≤ A →0
olduğundan buradan alırıq ki, lim(I − A)S n = I , yəni

n→∞
∞
(I − A) ∑ A n =I.
n=0
(6) münasibəti (5) münasibətindən çıxır. Doğrudan da,

∞ 1
(I − A)−1 ≤∑ A
n
= . Teorem isbat edildi.
n =0 1− A
n
Misal. f i − ∑ α ij f j = g j , i = 1, n tənliklər sisteminə
j =1
baxaq. Bu sistem (I − A) f =g tənliyilə ekvivalentdir.
Burada A : C n → C n operatoru [α ij ]in, j =1 matrisilə ifadə
138

n
olunur. C n -də normanı A = sup ∑ α ij kimi təyin edək.
i j =1
Onda A < 1 olduqda sistem f 0 = g , f n = g + Af n −1 , n ≥ 1
iterasiyaları ilə verilən yeganə həllə malikdir. Burada

A < 1 tənliklər sisteminin ədədi həllində yeganəliyi təmin
edən şərtdir.
§21. Kəsilməz funksional və onun Hilbert fəzasında

ümumi şəkli
Bütün kompleks müstəvini C ilə işarə edək.

Tərif. Dəyişmə oblastı kompleks müstəvidə yerləşən
xətti operatora, yəni müəyyən xətti normalı E fəzasını C
kompleks müstəvisinə inikas etdirən xətti operatora xətti
funksional deyilir.
Tutaq ki, E -də f xətti funksionalı verilmişdir. Əgər
f bir operator kimi məhduddursa, yəni elə c > 0 ədədi
varsa ki, ixtiyari x ∈ E üçün f ( x ) ≤ c x olsun, onda f -ə
məhdud funksional, belə c ədədlərinin ən kiçiyinə

funksionalın norması deyilir:
f = sup f ( x ) = sup f ( x ) .
x ≤1 x =1
139

b
Misal 1. C [a, b] fəzasında f ( x ) = ∫ K (s )x(s )ds xətti
a
funksionaldır. Burada K (s ) [a, b] -də kəsilməz funksiyadır.

M çoxluğunun ölçüsünü belə işarə edəcəyik: dim M .
Tərif. Tutaq ki, H Hilbert fəzası və onun H 1 alt fəzası
verilmişdir. Bu alt fəzanın ortoqonal tamamlayıcısının
ölçüsünə H 1 alt fəzasının defekti deyilir və belə işarə edilir:
defH 1 . Deməli, defH 1 = dim H 1⊥ .

Defekti vahidə bərabər olan alt fəzaya hiperaltfəza
deyilir.
İndi fərz edək ki, H Hilbert fəzasında təyin olunmuş
xətti məhdud f (u ) funksionalı verilmişdir. Bu funksionalın
sıfra çevrildiyi bütün elementlər çoxluğunu N f ilə işarə
edib ona f funksionalının sıfır alt fəzası deyəcəyik.

Deməli, N f = {u ∈ H : f (u ) = 0} .
Əgər f funksionalı xətti və kəsilməzdirsə, onda N f
alt fəzadır, yəni həm xətti, həm də qapalıdır. Bunu göstərək.

1. Əgər f (u ) = 0 , f (v ) = 0 olarsa, onda ixtiyari α , β
ədədləri üçün αf (u ) + βf (v ) = 0 , f (αu + β v ) = 0 . Buradan
alırıq ki, αu + β v ∈ N f , yəni N f xəttidir.
2. Tutaq ki, u n ∈ N f və u n → v . Göstərək ki,
140

v ∈ N f . u n ∈ N f olduğundan f (u n ) = 0 . f kəsilməz
funksional olduğundan burada n → ∞ şərti ilə limitə

keçsək, alarıq ki, f (v ) = 0 , yəni v ∈ N f . Deməli, N f
qapalıdır.
Lemma. Xətti məhdud f funksionalının N f sıfır alt
fəzası hiperaltfəzadır, yəni defN f = dim N ⊥f = 1 .
İsbatı. Göstərək ki, N f -in ortoqonal tamamlayıcısı
birölçülü fəzadır, yəni onun ixtiyari iki u və v ≠ 0

elementləri xətti asılıdır. u , v ∈ N ⊥f və u ≠ 0 , v ≠ 0
olduğundan bu elementlər N f -ə daxil deyil, yəni f (u ) ≠ 0 ,
f (u )
f (v ) ≠ 0 . λ = qəbul etsək, f (u ) − λf (v ) = 0 olar.
f (v )
Buradan alırıq ki, f (u − λv ) = 0 , yəni u − λv ∈ N f . Digər
tərəfdən u − λv ∈ N ⊥f olduğundan u − λv = 0 , yəni u = λv .
Deməli, ∀u , v ∈ N ⊥f elementləri xətti asılıdır. Onda N ⊥f alt
fəzasının ölçüsü vahiddir. Lemma isbat edildi.

İndi isə Hilbert fəzasında xətti kəsilməz funksionalın
ümumi şəklini ifadə edən teoremi isbat edək.
Teorem (Riss – Freşe). Tutaq ki, H Hilbert fəzasında
xətti kəsilməz f (u ) funksionalı verilmişdir. Onda elə h ∈ H
141

elementi var ki, ixtiyari u ∈ H üçün f (u ) = (u , h ) . Belə h
elementi yeganədir və f = h .
İsbatı. f funksionalının sıfır alt fəzasını N f ilə işarə
edək. Onda H = N f ⊕ N ⊥f , yəni ixtiyari u ∈ H elementini
u = u 0 + u1 , u 0 ∈ N f , u1 ∈ N ⊥f (1)
şəklində göstərmək olar. Lemmaya görə N ⊥f birölçülü
fəzadır. Bu fəzanın vahid e elementini götürsək, u1 = αe

(burada α sabit ədəddir) olar. (1) bərabərliyinin hər iki
tərəfini skalyar e -yə vursaq, alarıq ki, (u , e ) = α (e, e ) = α .
Deməli, α = (u , e ) . Onda (1)-i belə yaza bilərik:
u = u 0 + (u, e )e (2)
Buradan alırıq ki, f (u ) = f (u 0 ) + (u, e ) f (e ) . u0 ∈ N f
olduğundan f (u 0 ) = 0 . Onda
( )
f (u ) = f (e )(u, e ) = e, f (e )e .
h = f (e ) (3)
qəbul etsək,
f (u ) = (u , h ) . (4)
Aydındır ki, h elementi u elementinin seçilməsindən asılı
deyil. Belə h elementinin yeganəliyini göstərək.
142

Tutaq ki, başqa bir h ′ ∈ H elementi var ki, ∀u ∈ H
üçün f (u ) = (u , h ′) . Onda ixtiyari u∈H üçün
(u, h ) = (u, h′) ⇔ (u, h − h′) = 0 . Deməli, (h − h ′) ⊥ H , yəni
h − h′ = 0 ⇒ h = h′ .
İndi göstərək ki,
f = h . (5)
(4) münaasibətindən və Koşi bərabərsizliyindən alırıq ki,

f (u ) = (u , h ) ≤ h u . Bu göstərir ki, f ≤ h . (3)
münasibətindən alırıq ki, h = f (e ) e = f (e ) . Deməli,
f (e ) = h , e = 1. Digər tərəfdən f = sup f ( x )

x =1
olduğundan
f ≥ h (6)
olur. (5) və (6)-dan alırıq ki, f = h . Teorem isbat edildi.
Qeyd. Teoremin isbatı həm də f funksionalını

doğuran h elementinin tapılması qaydasını göstərir:
h = f (e )e . Burada e funksionalın sıfır alt fəzasına
ortoqonal olan elementdir.
143

Misal 2. l 2 Hilbert fəzasıdır və bu fəzada xətti
kəsilməz f (x ) funksionalı belə göstərilə bilər:
∞
f ( x ) = ( x, h )l2 = ∑ x k hk (burada h = {h1 ,..., hk ,...}∈ l 2 ).
k =1
Misal 3. L2 (a, b ) fəzasında hər bir f funksionalı belə

b
göstərilə bilər: f (u ) = (u , h ) = ∫ u (t )h(t )dt (burada
a
h(t ) ∈ L2 (a, b ) ). Qeyd edək ki, h(t ) f funksionalından

asılıdır.
Tutaq ki, E xətti normalı fəzadır. Bu fəzada təyin
olunmmuş bütün xətti kəsilməz funksionallar çoxluğunu E *
ilə işarə edək. Funksional E -dən C kompleks müstəvisinə
təsir edən xətti kəsilməz operator olduğundan E * = L(E , C ) .
C komleks müstəvisi dolu fəza olduğundan E * da dolu

fəzadır. E * fəzasına E ilə qoşma olan fəza deyilir.
E * -da xətti məhdud operatorlar fəzasında olduğu kimi
yığılmanın iki növünü daxil etmək olar:
1. fn ∈ E* , fn : E → C operatorlar ardıcıllığı
f ∈ E * , f : E → C operatoruna o zaman güclü yığılır ki,
n → ∞ olduqda f n − f → 0 olsun;
144

2. f n -lər f -ə o zaman zəif yığılır ki, ∀x ∈ E elementi
üçün n → ∞ olduqda < x, f n >→< x, f > olsun (burada
< x, f > işarəsi f ∈ E * funksionalının x ∈ E elementində

qiymətidir).
Göstərək ki, Hilbert fəzasının qoşması izomorfluq
dəqiqliyi ilə özünə bərabərdir, yəni H Hilbert fəzasıdırsa,
H -la H * izomorfdur. Doğrudan da, ixtiyari f ∈H*
elementini götürsək, Riss-Freşe teoreminə görə elə yeganə
h ∈ H var ki, f (u ) = (u , h ) . Tərsinə, əgər h ∈ H elementi
verilərsə, onda f (u ) = (u , h ) münasibətilə təyin edilən f
funksionalı xətti və kəsilməzdir, deməli, f ∈ H * .
Beləliklə, H fəzasının h elementləri ilə H * fəzasının

f elementləri arasında qarşılıqlı birqiymətli uyğunluq
yaradılır. Bu uyğunluq zamanı f ↔ h , f ′ ↔ h′ olarsa,
onda f + f ′ ↔ h + h ′ və λf ↔ λh olur. Müəyyənlik üçün
burada biz həqiqi fəzalara baxırıq. H * -da skalyar hasili belə

təyin edək: ( f , f ′)H * = (h, h′)H .
Asanlıqla yoxlanılır ki, təyin etdiyimiz skalyar hasil
bütün skalyar hasil aksiomlarını ödəyir. Bu göstərir ki, H
və H * fəzaları izomorfdur. Ona görə də H = H * hesab
edəcəyik.
145

Misal 4. Sonlu ölçülü fəzalarda zəif və güclü yığılma
ekvivalentdir. Bəzi sonsuz ölçülü fəzalar (məsələn l1 ) da bu
xassəyə malikdir. Ümumiyyətlə isə, bu belə deyil. L2 (0,1) -
də f n (x ) = 2 sin nπx ardıcıllığına baxaq. { f n }-lər

ortonormal çoxluq olduğundan Bessel bərabərsizliyindən
alınır ki, ixtiyari f ∈ L2 (0,1) üçün lim( f n , f ) = 0 . L2 (0,1) -
n→∞
in qoşması özü ilə üst-üstə düşdüyündən buradan alırıq ki,

n→∞ olduqda fn → 0 . Lakin n≠m olduqda
fn − fm L2
= 2 . Deməli, {fn } güclü yığılan ardıcıllıq
deyil.
§22. Xan – Banax teoremi və ondan çıxan nəticələr
Teorem (Xan - Banax). Tutaq ki, E xətti normalı

fəza, E 0 isə onun alt fəzasıdır. Əgər E0 -da təyin olunmuş
xətti kəsilməz f funksionalı verilmişdirsə, onda bu

funksionalı normasını dəyişməmək şərtilə bütün E fəzasına
davam etdirmək olar, yəni E -də təyin olunmuş elə xətti
kəsilməz F funksionalı var ki:
1. x ∈ E0 elementləri üçün F ( x ) = f (x ) .
2. F = f .
146

İsbatı. Teoremi separabel E fəzası üçün isbat
edəcəyik (ümumi hal, bax: [6], səh.176). Sadəlik üçün fərz
edək ki, E həqiqi normalı fəzadır. Kompleks hal
f ( x ) = Re f ( x ) − i Re f (ix ) yazmaqla həqiqi hala gətirilir. 1-
ci addım olaraq göstərək ki, əgər E0 ≠ E isə, onda f -i
normasını dəyişməmək şərtilə ölçüsü bir vahid böyük E1 alt

fəzasına davam etdirmək olar. İxtiyari x0 ∉ E0 götürək və
onun xətti örtüyü [x0 ] -a baxaq. E1 = E0 ⊕ [x0 ] qəbul edək.
Hər bir x1 ∈ E1 elementi yeganə x1 = x + αx0
(x ∈ E0 , α ∈ R ) ayrılışına malikdir. İxtiyari həqiqi α ədədi
üçün E1 -də təyin olunmuş f1 ( x1 ) = f ( x ) + aα funksionalı

xəttidir və E0 -da f -ə bərabərdir. Deməli, f1 f -in
davamıdır. Göstərək ki, f1 -in məhdudluğunu, f və f1 -in

(uyğun olaraq E0 -da və E1 -də verilmiş operatorlar kimi)
normalarının bərabərliyini təmin edən a mövcuddur. Bunun

üçün f1 ( x1 ) ≤ f1 x1 (x1 ∈ E1 ) şərtini ödəyən a -nın olması
kifayətdir. Çünki E1 -də f1 = f olduğundan f ≤ f1 olur.
f ( x ) + aα ≤ f x + α x 0 (x ∈ M , α ∈ R ) bərabərsizliyini
α -ya bölək ( α = 0 olduqda bərabərsizlik aydındır) və
147

g = α −1 x ∈ E0 qəbul edək. Onda alarıq ki,
f (g ) + a ≤ f g + x0 bərabərsizliyi ∀g1 , g 2 ∈ E 0 üçün
− f ( g1 ) − f g1 + x0 ≤ a ≤ − f (g 2 ) + f g 2 + x0
olduqda ödənilir. Lakin

f (g 2 ) − f (g1 ) = f (g 2 − g1 ) ≤ f g 2 − g1 ≤ f g 2 + x0 +
+ f g1 + x0
olduğundan buradan
− f (g1 ) − f g1 + x0 ≤ − f (g 2 ) + f g 2 + x0 .
Beləliklə, bütün g1 ∈ E 0 üçün axırıncı bərabərsizliyin sol
tərəfinin yuxarı sərhədi bütün g 2 ∈ E 0 üçün onun sağ

tərəfinin aşağı sərhədini aşmır. Onda yuxarıdakı
bərabərsizlik bu aralıqda yerləşən ixtiyari a üçün ödənilir.
Onda E0 -dan E1 -ə davam olunan funksional var. f -i
çoxqat davam etdirməklə isbat sona çatır. Belə ki, E
saparabel olduğundan burada x n sıx ardıcıllıqlar çoxluğu
var. [ ]
E j +1 = E j ⊕ x j , j ≥ 0 qəbul etsək, onda
E 0 ⊂ E1 ⊂ E 2 ⊂ ... alt fəzalarında uyğun olaraq eyni
normalı f , f1 , f 2 ,..., xətti funksionallarının olduğunu alarıq.

Tutaq ki, E ∞ bu alt fəzaların birləşməsidir. Aydındır ki, E ∞
148

xətti fəzadır və x j -lər E -də sıx olduğundan E ∞ = E . E j -
də f ∞ = f j götürməklə E ∞ -da f ∞ funksionalını təyin edək.
Onda məhdud operatorun davamı haqqında teoremə görə

f ∞ -u normasını dəyişməməklə kəsilməz olaraq E ∞ = E -yə
davam etdirmək olar. Bu isə axtarılan davamdır. Teorem
isbat edildi.
Bu teoremdən çıxan aşağıdakı nəticələrə baxaq.
Nəticə 1. Tutaq ki, E xətti normalı fəzadır və x0 ∈ E ,
x0 ≠ 0 . Onda bütün E -də təyin olunan elə xətti kəsilməz f
funksionalı var ki:

1. f ( x0 ) = x0 .
2. f = 1 .
İsbatı. x0 nöqtəsinin xətti örtüyünü E0 ilə işarə edək.
Deməli, E0 bütün mümkün αx0 şəkilli elementlərdən
ibarətdir (burada α ixtiyari kompleks ədəddir). E0 alt
fəzasında aşağıdakı qayda ilə f funksionalını təyin edək:
f (αx 0 ) = α x0 . Asanlıqla yoxlanılır ki, f xətti
149

x0
funksionaldır. E0 -ın yeganə vahid elementi
x0
⎛ x ⎞ 1
olduğundan f = sup f ( x ) = f ⎜⎜ 0 ⎟⎟ = x0 = 1 .
x =1
⎝ x 0 ⎠ x 0
α = 1 götürsək, alarıq ki, f ( x0 ) = x0 , yəni f ( x0 ) = x0 və
f = 1 . Xan – Banax teoreminə görə bu funksionalı
normasını dəyişməmək şərtilə bütün E fəzasına davam

etdirmək olar. Alınan davam axtarılan funksionaldır. Nəticə
isbat edildi.
Nəticə 2. Əgər ixtiyari f ∈ E * funksionalı üçün
f ( x ) = 0 olarsa, onda x = 0 olur.
İsbatı. Əksini fərz edək. Tutaq ki, x ≠ 0 və ixtiyari
f ∈ E * üçün f ( x ) = 0 . 1-ci nəticəyə görə elə f ∈ E *
funksionalı var ki, f ( x ) = x . x ≠ 0 olduğundan x > 0 .
Deməli, f ( x ) ≠ 0 . Alınan ziddiyyət göstərir ki, fərziyyəmiz

doğru deyil. Nəticə isbat edildi.
Nəticə 3. Tutaq ki, E0 xətti normalı E fəzasının alt
fəzasıdır və x0 ∈ E 0 . d = ρ ( x0 , E0 ) = inf x − x0 qəbul

x∈E0
edək. Onda elə f ⊂ E * funksionalı var ki:

1. E0 alt fəzasında f ( x ) = 0 .
150

2. f ( x0 ) = d .
3. f = 1 .
İsbatı. x0 nöqtəsinin xətti örtüyünü [x0 ] ilə işarə edək
və M = E 0 − [x0 ] çoxluğuna baxaq. Bu çoxluq alt fəzadır və
x − αx0 şəkilli elementlər çoxluğudur (burada x0 ∈ E 0 ,
α ∈ C ). M -də aşağıdakı qayda ilə f funksionalını təyin

edək:
f ( x − αx0 ) = −αd . (1)
Asanlıqla yoxlanılır ki, f xətti funksionaldır. α = 0

götürsək, alarıq ki, ∀x ∈ E 0 üçün f (x ) = 0 . (1)
bərabərliyində x = 0 və α = −1 götürsək, f ( x0 ) = d alınar.
İndi göstərək ki, f = 1 . Qeyd edək ki, operatorun
norması Ax ≤ c x münasibətinin bütün x -lər üçün
ödənildiyi c sabitlərinin ən kiçiyi olduğundan

Ax
A = sup . Onda
x∈E x
f (u ) αd 1
f = sup = sup = d sup =
u∈M u x0 ∈E x − αx 0 x
α ∈C − x0
α
151

1 1 1
= d sup =d = d = 1. Nəticə isbat
x0 ∈E x − x0 inf x − x 0 d
edildi.
3-cü nəticənin bir tətbiqini verək. Xətti normalı E
fəzasının {xα } (α ∈ A A - indekslər çoxluğudur)
elementləri sistemi o zaman biortoqonallaşdırıla bilir ki,
⎧0, α ′ ≠ α
f α ′ (xα ) = ⎨ münasibətini ödəyən { fα }
⎩1, α ′ = α
(f α )
∈ E * ,α ∈ A funksionallar sistemi olsun.
Teorem. {xα } (α ∈ A) sisteminin biortoqonallaşdırıla
bilməsi üçün zəruri və kafi şərt onun minimal olmasıdır,

yəni xα -nın heç bir elementi yerdə qalanlarının qapalı xətti
örtüyünə daxil olmasın.

İsbatı. Zərurilik. Tutaq ki, {xα } sistemi
biortoqonallaşdırıla biləndir. Əgər hər hansı α 0 üçün

n
xα 0 = lim ∑ λ(kn ) xα k
n→∞ k =0
(α k ≠ α 0 )
olsa idi, onda
( ) ( )
n
f α 0 xα 0 = lim ∑ λ(kn ) f α 0 xα k = 0
n →∞ k =1
olardı. Lakin f α 0 xα 0 = 1 .( )
152

Kafilik. Tutaq ki, {xα } minimal sistemdir.
{xα } (α ≠ α ′) elementlərinin qapalı xətti örtüyünü χ α ′ ilə
işarə edək. xα ′ ∈ χ α ′ və χ α ′ qapalı çoxluq olduğundan 3-cü
nəticəyə görə χ α ′ –də sıfra çevrilən və f α ′ (xα ′ ) = 1 şərtini
ödəyən f α ′ funksionalı var. { f α ′ } funksionalları yuxarıdakı
biortoqonallaşdırılma şərtlərini ödəyir, yəni {xα } sistemi

biortoqonallaşdırıla biləndir. Teorem isbat edildi.
Qeyd. Bütün sonlu sayda asılı olmayan elementlər
sistemi x1 ,..., x n minimaldır. Doğrudan da, asılı
olmamazlığa görə x j ∈ L({x k }) (k ≠ j ) və sonlu ölçülü xətti
çoxluğun qapalılığına görə x j onun qapanmasına da daxil
deyil. Buradan alırıq ki, hər bir sonlu sayd asılı olmayan
elementlər sistemi üçün onlara biortoqonal olan
funksionallar sistemi var.
Axırıncı teoremin Hilbert fəzalarına tətbiqi belə
nəticəni verir.
Tutaq ki, {x n } H Hilbert fəzasının ixtiyari elementlər
ardıcıllığıdır. H fəzasında {x n } -lərə biortoqonal {y n }

⎧0, m ≠ n
elementlər ardıcıllığının varlığı (yəni (x m , y n ) = ⎨
⎩1, m = n
153

şərtini ödəyən y n olması) üçün zəruri və kafi şərt {x n }
ardıcıllığının minimal olmasıdır.
§23. Xətti normalı fəzada qoşma operatorlar
Tutaq ki, xətti normalı E x fəzasını E y fəzasına inikas
etdirən xətti məhdud A operatoru verilib. ∀x ∈ E x götürüb
y = Ax qəbul edək. İxtiyari ϕ ∈ E *y funksionalı üçün
ϕ ( y ) = ϕ ( Ax ) = f ( x ) (1)
qəbul edək. Beləliklə, hər bir x ∈ E x elementinə (1)
münasibəti ilə təyin edilən f (x ) ədədi qarşı qoyulur. Bu

qayda ilə biz E x fəzasında təyin edilmiş f funksionalını
alırıq. Asanlıqla yoxlanılır ki, f xətti funksionaldır.

Doğrudan da,
f (αx1 + βx 2 ) = ϕ ( A(αx1 + β x 2 )) = ϕ (αAx1 + βAx 2 ) =
= αϕ ( Ax1 ) + βϕ ( Ax2 ) .
f funksionalı məhduddur. Doğrudan da, ∀x ∈ E x üçün
f ( x ) = ϕ ( Ax ) ≤ ϕ ⋅ Ax ≤ ϕ ⋅ A ⋅ x .
Bu göstərir ki, f məhdud funksionaldır və f ≤ ϕ ⋅ A.
Beləliklə, biz göstərdik ki, f ∈ E x* .
154

Deməli, (1) münasibəti vasitəsilə biz hər bir ϕ ∈ E *y
funksionalına f ∈ E x* funksionalını qarşı qoyuruq. Bu
qarşıqoyma bir operator təyin edir. Bu operatoru A* ilə

işarə edib ona A operatorunun qoşması deyəcəyik. Deməli,
A*ϕ = f . Onda (1) münasibətindən alırıq ki, ∀x ∈ E x üçün
(A ϕ )(x ) = f (x ) = ϕ ( Ax ) .
*
(2)
Aydındır ki, A* operatoru üçün bunu yazmaq olar:

A* : E *y → E x* .
Göstərək ki, A* operatoru xəttidir. İxtiyari ϕ1 , ϕ 2 ∈ E *y
elementlərini (funksionallarını) götürək. (2) münasibətinə

görə
(A (ϕ + ϕ ))(x ) = (ϕ + ϕ )( Ax ) = ϕ ( Ax ) + ϕ ( Ax ) =
*
1 2 1 2 1 2
= (A ϕ )( x ) + (A ϕ )( x ) .
*
1
*
2
Bu münasibət ∀x ∈ E x üçün doğru olduğundan alırıq ki,
A* (ϕ1 + ϕ 2 ) = A*ϕ1 + A*ϕ 2 .

Əgər α ixtiyari skalyar ədəddirsə, onda (2) münasibətinə
görə
((αA )ϕ )(x ) = ϕ (αAx ) = αϕ ( Ax ) = α (A ϕ )(x ) ⇒
* *
⇒ (αA )ϕ = αA ϕ .
* *
155

Teorem. Xətti məhdud A : E x → E y operatorunun A*
qoşması məhduddur və A* = A .
İsbatı. (2) münasibətinə görə ixtiyari x ∈ E x üçün
(A ϕ )(x ) = ϕ ( Ax ) ≤ ϕ
*
⋅ Ax ≤ ϕ ⋅ A ⋅ x .
Buradan alırıq ki, A*ϕ ≤ A ⋅ ϕ . Bu münasibət ixtiyari
ϕ ∈ E *y elementi üçün doğru olduğundan A* məhdud
operatordur və A* ≤ A .
İndi göstərək ki, A* ≤ A . Ax0 ≠ 0 şərtini ödəyən ixtiyari
x0 ∈ E x elementini götürək. Xan – Banax teoreminin 1-ci
nəticəsinə görə elə ϕ ∈ E *y funksionalı var ki, ϕ = 1 və
ϕ ( Ax0 ) = Ax0 . Bu halda Ax0 = ϕ ( Ax0 ) = (A*ϕ )( x0 ) ;
Ax0 ≤ A*ϕ ⋅ x0 ≤ A* ⋅ ϕ ⋅ x0 = A* ⋅ x0 . Aydındır ki,
bu bərabərsizlik Ax0 = 0 olduqda da ödənilir. Beləliklə,
ixtiyari x ∈ E x üçün Ax ≤ A* ⋅ x ⇒ A ≤ A* . Onda (3)-
dən çıxır ki, A* = A .
Qeyd. f funksionalının x nöqtəsində aldığı qiyməti

əvəllər belə işarə etmişdik: f ( x ) =< x, f > . Onda (2)
156

münasibətini belə yazmaq olar: < x, A*ϕ >=< Ax, ϕ > .
Beləliklə, ∀x ∈ E x və ∀ϕ ∈ E *y üçün
< Ax, ϕ >=< x, A*ϕ > . (4)
§24. Hilbert fəzasında məhdud operatorun qoşması
Tutaq ki, H Hilbert fəzasıdır və xətti məhdud A

operatoru bu fəzanın daxilində təsir edir, yəni D A = H ,
R A ⊂ H . İxtiyari y∈H elementini qeyd edək və
f ( x ) = ( Ax, y ) (x ∈ H ) skalyar hasili ilə təyin olunan
funksionala baxaq. f funksionalı xəttidir. Doğrudan da,
f (αx1 + β x 2 ) = ( A(αx1 + βx 2 ), y ) = ((αAx1 + β Ax 2 ), y ) =
= α ( Ax1 , y ) + β ( Ax 2 , y ) = αf ( x1 ) + β f ( x 2 ) .
Koşi bərabərsizliyinə görə
f ( x ) = ( Ax, y ) ≤ Ax ⋅ y ≤ A ⋅ y ⋅ x = c x .
Deməli, f xətti funksionaldır. Onda Riss-Freşe
teoreminə görə elə yeganə y * ∈ H elementi var ki, ∀x ∈ H
üçün f ( x ) = (x, y * ) , f = y * . Deməli,
( Ax, y ) = (x, y * ). (1)
157

Bu qayda ilə hər bir y ∈ H elementinə yeganə y * ∈ H
elementi qarşı qoyulur. Bu qarşı qoyma bir operator təyin
edir. Həmin operatoru A* ilə işarə edək. A* y = y * . (1)
münasibətindən alırıq ki, A* operatoru belə bərabərliklə

təyin edilir: ∀x, y ∈ H üçün
( Ax, y ) = (x, A* y ) . (2)
(2) ilə təyin edilən A* operatoruna A operatorunun qoşması

deyilir. Asanlıqla yoxlanılır ki, A* xətti operatordur.
Doğrudan da, tərifə görə ( Ax, αy1 + βy 2 ) =
= (x, A* (αy1 + β y2 )) . Digər tərəfdən ( Ax, αy1 + βy2 ) =
= α ( Ax, y1 ) + β ( Ax, y2 ) = α (x, A* y1 ) + β (x, A* y2 ) =
= (x, αA* y1 + β A* y2 ) . Bu iki bərabərliyi müqayisə etsək,
alarıq ki, ∀x ∈ H üçün (x, A (αy + βy )) = (x,αA y +

*
1 2
*
1
+ β A* y2 ) . Buradan A* (αy1 + β y 2 ) = αA* y1 + βA* y 2 .
Deməli, A* xəttidir.
Teorem. A ⊂ L(H , H ) operatorunun A* qoşması
məhduddur və A* = A .
İsbatı. Yuxarıda qeyd etdik ki, f ( x ) = ( Ax, y )

funksionalının norması belə olur:
f = y * = A* y . (3)
158

Koşi bərabərsizliyinə görə f ( x ) ≤ A ⋅ y ⋅ x və deməli,
f ≤ A ⋅ y . Burada (3) münasibətini nəzərə alaq. Onda
A* y ≤ A ⋅ y . Bu göstərir ki, A* məhdud operatordur və
A* ≤ A . (4)
A* məhdud operator olduğundan onun da qoşması var.
Həmin qoşmanı A** ilə işarə edək: A** = (A* ) . Bu o

*
deməkdir ki, ∀x, y ∈ H elementləri üçün
(A x, y ) = (x, A y ) .
* **
(5)
Göstərək ki, A** = A . (2) və (5) münasibətinə görə
( Ax, y ) = (x, A* y ) = (A* y, x ) = (x, A** y ) = (A** x, y ) . Deməli,
∀x, y ∈ H üçün ( Ax, y ) = (A** x, y ) . Onda Ax = A** x ⇒
⇒ A = A** . A** operatoru A* -un qoşması olduğundan (4)-ə

görə A** ≤ A* ⇒ A ≤ A* . Onda (4)-dən alırıq ki,
A* = A . Teorem isbat edildi.
Misal. L2 [a, b]-də [a, b]× [a, b] kvadratında kəsilməz

K (t , s ) nüvəli y = Kx inteqral operatoruna baxaq: y (t ) =
b
= ∫ K (t , s )x(s )ds . Burada həqiqi hala baxaq. < Kx, z >=
a
159

⎧
b b
⎫ ⎧
b b
⎫
= ∫ ⎨∫ K (t , s )x(s )ds ⎬ z (t )dt = ∫ ⎨∫ K (t , s )z (t )⎬ x(s )ds =
a ⎩a ⎭ a ⎩a ⎭
=< x, K * z > . Deməli, qoşma w = K * z operatoru da inteqral
b
operatordur: w(t ) = ∫ K (s, t )z (s )ds və onun nüvəsi K (t , s ) -in
a
trasponirə edilmişidir. Uyğun olaraq kompleks halda da

qoşma operator inteqral operatordur və onun nüvəsi
K * (t , s ) = K (t , s ) kimidir.
Eyni H Hilbert fəzasında təyin olunan məhdud
operatorların qoşmasının aşağıdakı xassələrini qeyd edək.
1. (λA)* = λ A* (burada λ kompleks ədəddir).
İsbatı. Qoşma operatorun tərifinə görə ((λA)u, v ) =
(
= u, (λA) v .
*
) Digər tərəfdən ((λA)u, v ) = λ ( Au, v ) =
= λ (u, A* v ) = (u, λ A* v ) . Onda ∀u və v∈H üçün
(u, (λA) v ) = (u, λ A v ) ⇒ (λA) v = λ A v , yəni (λA)

* * * * *
= λ A* .
2. ( A + B )* = A* + B * .
İsbatı. ∀u , v ∈ H üçün (( A + B )u, v ) = ( Au, v ) +
( ) ( ) ( (
+ (Bu, v ) = u , A*v + u, B *v = u, A* + B* v . ))
3. ( AB )* = B * A* .
160

(
İsbatı. ∀u , v ∈ H üçün ( ABu, v ) = u, ( AB ) v . Digər
*
)
tərəfdən ( ABu, v ) = ( A(Bu ), v ) = (Bu, A*v ) = (u, B * (A*v )) =
= (u, B * A*v ) . Bu iki münasibətdən alırıq ki,
(u, ( AB ) v ) = (u, B A v ) . Onda ( AB ) v = B A v

* * * * * *
və buradan
( AB )* = B * A* .
Tərif. Tutaq ki, H fəzasında təyin olunmuş A
operatoru və H 0 ⊂ H alt fəzası verilmişdir. Əgər ixtiyari
u ∈ H 0 üçün Au ∈ H 0 olarsa, onda H 0 -a A operatorunun
invariant alt fəzası deyilir.

Göstərmək olur ki, Hilbert fəzasında hər bir xətti
məhdud operatorun trivial olmayan invariant alt fəzası var
(trivial alt fəza yalnız sıfır elementdən ibarət olan alt fəzaya
deyilir). İxtiyari Banax fəzasında bu təklif doğru deyil.
4. Əgər H 0 xətti məhdud A operatorunun invariant
alt fəzasıdırsa, onda H 0⊥ A* operatorunun invariant alt

fəzasıdır.
İsbatı. u ∈ H 0 götürək və göstərək ki, A* v ⊥ u .
Qoşma operatorun tərifinə görə (u, A v ) = ( Au, v )

*
olur.
Au ∈ H 0 , v ∈ H 0⊥ olduğundan buradan alırıq ki,
161

(u, A v ) = 0 . Deməli
*
A* v ⊥ H 0 , yəni A* v ∈ H 0⊥ . Onda H 0⊥
A* operatorunun invariant alt fəzasıdır.

5. Əgər xətti məhdud A operatorunun məhdud tərsi
varsa və bu tərs bütün H -da təyin olunmuşdursa, onda A*
operatorunun tərsi var və (A* ) = (A −1 ) .

−1 *
İsbatı. Tərs operator üçün Au = 0 və

(u, A v ) = ( Au, v ) = 0 olmasından istifadə etsək tələb olunanı
*
alarıq.
§25. Öz-özünə qoşma məhdud operatorlar
Tutaq ki, H Hilbert fəzasında təyin olunmuş məhdud

A operatoru verilmişdir. Əgər A = A* olarsa, onda A
operatoruna öz-özünə qoşma operator deyilir. Əgər A öz-
özünə qoşmadırsa, onda ∀u, v ∈ H üçün alırıq ki,
( Au, v ) = (u, Av ) . (1)
Bu xassəyə operatorun simmetrikliyi xassəsi deyilir.
(1) münasibətində v=u qəbul etsək, alarıq ki,
( Au, u ) = (u, Au ) və ya ( Au, u ) = ( Au, u ) . Beləliklə, öz-
özünə qoşma A operatoru üçün ( Au, u ) skalyar hasili
həqiqidir.
162

Misal 1. E n Evklid fəzasında belə xətti operatora
x = {ξ j }1 , y = {ηi }1 ),
n n
baxaq: y = Ax (burada
z = {ϕ k }1 ∈ (E n ) = E n .
n
η i = ∑ aij ξ j , i = 1, n . n *
Tutaq ki,
j =1
Hilbert fəzasında z funksionalının Ax elementinə təsiri

onların skalyar hasili ilə ifadə olunduğundan
n n ⎛ n ⎞
< Ax, z >= ( Ax, z ) = ∑η iϕ i = ∑ ⎜ ∑ aijξ j ⎟ϕi =
⎜ ⎟
i =1 i =1 ⎝ j =1 ⎠
⎛ n ⎞
= ∑ ⎜ ∑ aijϕi ⎟ξ j = (x, A* z ) =< x, A* z > .
n
Burada w = A* z
j =1 ⎝ i =1 ⎠
n
operatoru w j = ∑ aij ξ i , i = 1, n bərabərliyi ilə təyin olunur.
i =1
Deməli, A* matrisi A matrisinin transponirə edilmişidir. A

operatoru o zaman öz-özünə qoşma olur ki, aij = a ji olsun,
yəni (aij ) matrisi simmetrik olsun.
Teorem. Əgər A öz-özünə qoşma məhdud

operatordursa, onda
A = sup ( Au, u ) . (2)
u =1
İsbatı. (2)-nin sağ tərəfindəki ədədi N A ilə işarə edək.

Bu ədəd sonludur, çünki Koşi bərabərsizliyinə görə
( Au, u ) ≤ Au ⋅ u ≤ A ⋅ u
2
= A . Onda
163

sup ( Au, u ) ≤ A , N A ≤ A . (3)
u =1
İxtiyari u, v ∈ H üçün
( A(u + v ), u + v ) = ( Au, u ) + ( Av, u ) + ( Au, v ) + ( Av, v ) ,
( A(u − v ), u − v ) = ( Au, u ) − ( Av, u ) − ( Au, v ) + ( Av, v ) .
Bu bərabərlikləri tərəf-tərəfə çıxaq:
2[( Au, v ) + ( Av, u )] = ( A(u + v ), u + v ) − ( A(u − v ), u − v ) .
A öz-özünə qoşma olduğundan ( Av, u ) = (v, Au ) = ( Au, v ) .

Onda axırıncı bərabərliyi belə yaza bilərik:
4 Re( Au, v ) = ( A(u + v ), u + v ) − ( A(u − v ), u − v ) .
Buradan
Re( Au, v ) ≤
1
[ ( A(u + v ), u + v ) + ( A(u − v ), u − v ) ]. (4)
4
Aydındır ki, norması vahidə bərabər olan ∀u elementi üçün
z
( Au, u ) ≤ N A . Onda ixtiyari z≠0 üçün u=
z
elementinin norması vahidə bərabər olduğundan
⎛ ⎛ z ⎞ z ⎞
⎜ A⎜ ⎟, ⎟ ≤ N A ⇒ ( Az , z ) ≤ N A z 2 . Bu bərabərsizliyi
⎜ ⎜ z ⎟ z ⎟
⎝ ⎝ ⎠ ⎠
(4)-ün sağ tərəfinə tətbiq edib paraleloqram qaydasından
istifadə etsək, alarıq ki,
164

Re( Au, v ) ≤
NA
4
[ 2
u+v + u−v
2
] = 12 N ( u
A
2
+ v
2
). (5)
(5) münasibəti ixtiyari u, v ∈ H elementləri üçün doğru

Au
olduğundan burada u = 1 , v = qəbul edə bilərik.
Au
1
Onda ( Au, Au ) ≤ 1 N A (1 + 1) = N A ⇒ Au ≤ N A .
Au 2
Buradan sup Au ≤ N A ⇒ A ≤ N A . Bu bərabərsizlikdən və

u =1
(3)-dən A = N A alınır. Teorem isbat edildi.
Nəticə. m A = inf ( Au, u ) , M A = sup( Au, u ) ədədləri

u =1 u =1
sonludur və A = max{m A , M A }.
Bu təklifin doğruluğu A = sup ( Au, u )
bərabərliyindən alınır.
mA və MA ədədlərinə öz-özünə qoşma A
operatorunun dəqiq aşağı və dəqiq yuxarı sərhədləri deyilir.
Aydındır ki, norması vahid olan ∀u ∈ H elementi üçün
m A ≤ ( Au, u ) ≤ M A . Onda istənilən z ∈ H elementi üçün
z
u= elementinə bu bərabərsizliyi tətbiq etmək olar:
z
165

⎛ ⎛ z ⎞ z ⎞ 1
m A ≤ ⎜ A⎜⎜ ⎟⎟, ⎟ ≤ M A ⇒ m A ≤
⎜ ⎟
( Az, z ) ≤ M A .
⎝ ⎝ z ⎠ z ⎠ z
≤ ( Az , z ) ≤ M A z .
2 2
Deməli, ∀z ∈ H üçün m A z
Tərif. Tutaq ki, λ kompleks ədədi və A operatoru

verilib. Əgər sıfır olmayan elə u ∈ H elementi olarsa ki,
Au = λu olsun, onda λ ədədinə A operatorunun məxsusi
ədədi, u elementinə isə A -nın λ məxsusi ədədinə uyğun
məxsusi vektoru və ya məxsusi elementi deyilir.
Teorem. Öz-özünə qoşma A operatorunun məxsusi
ədədləri həqiqi olub [m A , M A ] parçasında yerləşir. Müxtəlif
məxsusi ədədlərə uyğun məxsusi vektorlar ortoqonaldır.
İsbatı. Tutaq ki, λ məxsusi ədəd, u isə ona uyğun
məxsusi vektordur. Onda u≠0 və Au = λu . Bu
bərabərliyin hər iki tərəfini u -ya skalyar vuraq:
( Au, u ) = (λu, u ) . Onda ( Au, u ) = λ u 2 ⇒ λ = ( Au,2u ) .

u
Bilirik ki, A öz-özünə qoşma olduğundan ( Au, u ) ədədi

həqiqidir. Deməli, λ məxsusi ədədi həqiqiqdir. u məxsusi
vektoru üçün
≤ ( Au, u ) ≤ M A u .
2 2
mA u (6)
166

≤ (λu , u ) ≤ M A u ≤ λ (u , u ) ≤ M A u
2 2 2 2
mA u ⇒ mA u ⇒
⇒ m A ≤ λ ≤ M A . Deməli, A -nın məxsusi ədədi [m A , M A ] -

da yerləşir.
Tutaq ki, λ1 və λ2 A operatorunun müxtəlif məxsusi
ədədləridir. u1 və u 2 isə onlara uyğun məxsusi vektorlardır.
Onda Au1 = λ1u1 , Au 2 = λ 2 u 2 . Birinci bərabərliyi sağdan
u 2 -yə, ikincini isə soldan u1 -ə skalyar vuraq:
( Au1 , u 2 ) = λ1 (u1 , u 2 ) , (u1 , Au 2 ) = λ2 (u1 ,u 2 ) . Bu
bərabərliklərin sol tərəfləri bərabərdir. Onda sağ tərəfləri də
bərabərdir, yəni λ1 (u1 , u 2 ) − λ 2 (u1 , u 2 ) = 0 ⇒ (u1 ,u2 )×
× (λ1 − λ 2 ) = 0 . λ1 ≠ λ 2 olduğuna görə, alırıq ki,
(u1 , u 2 ) = 0 , yəni u1 ⊥ u 2 . Teorem isbat edildi.
Nəticə. Öz-özünə qoşma A operatorunun məxsusi
ədədləri [− A , A ] parçasında yerləşir.
Bu nəticənin isbatı [m A , M A ] ⊂ [− A, A]
münasibətindən çıxır.
Əgər A öz-özünə qoşmadırsa və ∀u ∈ H üçün
( Au, u ) ≥ 0 isə, onda A -ya müsbət operator deyilir. Bu
halda m A = 0 .
167

Nəticə. Müsbət operatorun məxsusi ədədləri mənfi
deyil.
Bu təklifin doğruluğu m A = 0 və ya ( Au, u ) ≥ 0 -dan
çıxır.
π
Misal 2. Kϕ = ∫ k ( x − t )ϕ (t )dt inteqral operatoru ilə
−π
təyin olunan (K − λ )ϕ ( x ) = 0 tənliyinə baxaq (burada k ( x )

(− π ≤ x ≤ π ) bütün OX oxuna periodik davam olunan cüt
1
funksiyadır və λ = ). Göstərək ki, cos nx funksiyası
µ
1 π
ϕ (x ) = ∫ k (x − t )ϕ (t )dt inteqral tənliyinin məxsusi
πa n −π
π
1
funksiyasıdır (burada an =
π
∫ k (x ) cos nxdx götürülür).
−π
π
x − t = z əvəzləməsini aparaq. Onda ∫ k (x − t ) cos ntdt =
−π
x −π x +π
= − ∫ k ( z ) cos n(x − z )dz = cos nx ∫ k (z ) cos nzdz +
x +π x −π
x +π
+ sin nx ∫ k ( z )sin nzdz = πa n cos nx . Bu göstərir ki, cos nx
x −π
məxsusi funksiyadır. Eyni qayda ilə göstərilir ki, sin nx

1
funksiyası da ədədlərinə uyğun məxsusi funksiyadır.
πa n
168

Deməli, λ n = πa n məxsusi ədədlərinə iki xətti asılı olmayan
sin nx və cos nx məxsusi funksiyaları uyğundur. Bu halda

λn ədədləri ikiqat məxsusi ədədlər adlanır.
§26. Qeyri-məhdud operatorun

qoşması. Simmetrik operatorlar
Tutaq ki, H Hilbert fəzasıdır və təyin oblastı

D A ⊂ H olan A operatoru verilmişdir. Əgər A məhdud
operator deyilsə, onda ona qeyri-məhdud operator
deyəcəyik. A -nın qeyri-məhdudluğu o deməkdir ki,
istənilən c > 0 ədədi üçün elə u ∈ D A elementi var ki,
Au > c u . Bilirik ki, A operatorunun məhdudluğu
{ Ax : x ∈ D A , x = 1} ədədi çoxluğunun məhdudluğu ilə
ekvivalentdir. Buradan alırıq ki, əgər A qeyri-məhduddursa,

onda x n = 1 şərtini ödəyən elə x n ∈ D A ardıcıllığı var ki,
Ax n → +∞ .
dy
Misal 1. Xətti normalı C [a, b] fəzasında Ay =
dt
operatoruna baxaq. Göstərək ki, bu operator qeyri-
məhduddur. y n (t ) = t n ∈ C [0,1] ardıcıllığına baxaq. Aydındır
169

′
ki, y n = max t n = 1 , Ay n = (t n ) = nt n −1 , Ayn =
0 ≤t ≤1
= max nt n −1 = n . Beləliklə, y n = 1 , Ayn → +∞ , yəni A

0 ≤ t ≤1
qeyri-məhdud operatordur.
dy
Misal 2. L2 (0,1) fəzasında Ay = operatoruna
dt
baxaq. Bu operatorun təyin oblastı olaraq elə y (t ) ∈ L2 (0,1)
funksiyalar çoxluğunu götürürük ki, həmin funksiyalar
L2 (0,1) -ə daxil olan törəməyə malik olsun.
y n (t ) = 2 sin nπt qəbul edək. Onda Ay n = 2nπ cos nπt ,
( )
1 1 1
= ∫ y n (t ) dt = 2∫ sin 2 nπtdt = ∫ 1 − cos 2 nπt dt =
2 2
yn
0 0 0
= 1 − 0 = 1 ⇒ yn = 1 ,
1
= 2n 2π 2 ∫ cos 2 nπtdt = n 2π 2 ⇒ Ay n = nπ ⇒
2
Ay n
0
Ayn → +∞ .
Deməli, A qeyri-məhdud operatordur.

Tutaq ki, A xətti operatorunun təyin oblastı H
Hilbert fəzasında hər yerdə sıxdır: D A = H . D A* ilə
aşağıdakı şərti ödəyən bütün mümkün v ∈ H elementləri
170

çoxluğunu işarə edək: elə v* ∈ H elementi var ki, ∀u ∈ D A
üçün
( Au, v ) = (u, v * ). (1)
D A* boş çoxluq deyil. Doğrudan da, 0 ∈ D A* , çünki
( Au,0) = (u,0) münasibəti doğrudur. Burada v = 0, v * = 0

olur. Bu qayda ilə biz hər bir v ∈ D A* elementinə müəyyən
v * ∈ H elementini qarşı qoyuruq. Göstərək ki, belə v*

yeganədir. Əksini fərz edək. Tutaq ki, v ∈ D A* elementinə
elə iki v * , v1* ∈ H elementləri qarşı qoyulub ki, bunların hər
ikisi üçün (1) ödənilir: ( Au, v ) = (u, v * ), ( Au, v ) = (u, v1* ).

Buradan u ∈ D A üçün (u, v * ) = (u, v1* ) . Onda (u, v * − v1* ) = 0 ,
yəni v * − v1* ⊥ D A . D A = H olduğundan skalyar hasilin

kəsilməzliyi xassəsindən istifadə etməklə alarıq ki,
v * − v1* ⊥ H . Onda v * − v1* = 0 ⇒ v * = v1* . Beləliklə, hər bir
v ∈ D A* elementinə (1)-lə təyin edilən yeganə v * ∈ H
elementi qarşı qoyulur. Bu qarşıqoyma bir operator təyin

edir. Həmin operatoru A* ilə işarə edək. A* operatoruna A
operatorunun qoşması deyilir. Deməli, v * = A* v . (1)
münasibətindən alırıq ki, ∀u ∈ D A və v ∈ D A* elementləri
üçün
171

( Au, v ) = (u, A*v ) . (2)
Tərifdən aydın olur ki, D A = H şərti qoşma operatorun

varlığı üçün mühüm şərtdir. Daha doğrusu, qeyri-məhdud
operatorun yalnız və yalnız o zaman qoşması var ki, onun
təyin oblastı H -da hər yerdə sıx olsun. A* xətti
operatordur. Doğrudan da, ixtiyari v1 , v 2 ∈ D A*
elementlərini və α , β kompleks ədədlərini götürsək, bu

halda ∀u ∈ D A üçün
( Au, v1 ) = (u, A* v1 ) , ( Au, v2 ) = (u, A*v 2 ), ( Au, αv1 + βv2 ) =

( ) ( )
= α ( Au , v1 ) + β ( Au , v 2 ) = α u , A * v1 + β u , A * v 2 =
= (u, αA*v1 + βA*v2 ) . Beləliklə, ∀u ∈ D A üçün ( Au, αv1 +

( )
+ βv 2 ) = u, αA* v1 + βA* v 2 . Bu münasibət göstərir ki,
αv1 + βv 2 ∈ D A və A* (αv1 + βv 2 ) = αA* v1 + βA* v 2 . Deməli,

*
A* xətti operatordur.
Tərif. Tutaq ki, A operatorunun təyin oblastı H -da
hər yerdə sıxdır. Əgər ∀u , v ∈ D A elementləri üçün
( Au, v ) = (u, Av ) olarsa, onda A -ya simmetrik operator
deyilir.
172

d2y
Misal 3. L2 (0,1) fəzasında Ay = operatoruna
dt 2
baxaq. Onun təyin oblastı olaraq aşağıdakı şərtləri ödəyən
y (t ) ∈ L2 (0,1) funksiyaları çoxluğunu götürək:
1. y (t ) ikinci tərtib törəməyə malikdir;
2. y ′′(t ) ∈ L2 (0,1) ;
3. y (0 ) = y (1) = 0 .
İxtiyari ∀y, z ∈ D A götürək. Onda ( Ay, z ) = ( y ′′, z ) =
1 1 1
= ∫ y′′(t )z (t )dt = y′(t )z (t ) 0 − ∫ y′(t )z′(t )dt = − ∫ y′(t )z′(t )dt =
1
0 0 0
1
= y (t )z ′(t ) 0 + ∫ y (t )z ′′(t )d = ( y, z ′′) = ( y, Az ) .
1
Deməli, ( Ay, z ) = ( y, Az ) , yəni A simmetrikdir.

Teorem 1. Təyin oblastı H -da hər yerdə sıx olan A
operatorunun simmetrik olması olması üçün zəruri və kafi
şərt A ⊂ A* olmasıdır (yəni D A ∈ D A* və ∀u ∈ D A üçün
Au = A*u olmasıdır).
İsbatı. Zərurilik. Tutaq ki, A simmetrikdir.
∀u , v ∈ D A üçün ( Au, v ) = (u, Av ) . Qoşma operatorun
tərifinə görə bu göstərir ki, v ∈ D A* və A* v = Av , yəni
A ⊂ A* .
173

Kafilik. Tutaq ki, A ⊂ A* . Onda D A ⊂ D A* və ixtiyari
u ∈ D A üçün Au = A*u . İxtiyari u , v ∈ D A elementlərini
götürsək ( Au, v ) = (u, A*v ) = (u, Av ) olar. Deməli, A

simmetrik operatordur. Teorem isbat edildi.
Teorem 2 (Teplis-Xellinqer). Bütün fəzada təyin
olunmuş simmetrik operator məhdud operatordur, deməli,
həm də öz-özünə qoşmadır.
İsbatı. Tutaq ki, bütün Hilbert fəzasında təyin edilmiş
A operatoru simmetrikdir. Göstərək ki, o məhduddur.
Əksini fərz edək. Tutaq ki, A qeyri-məhduddur. Onda
x n = 1 şərtini ödəyən elə x n ∈ H ardıcıllığı var ki,
Ax n → +∞ . H -da f n (u ) = ( Au, x n ) = (u, Ax n ) xətti
funksionala baxaq. Aydındındır ki,

f n (u ) = ( Au, x n ) ≤ Au ⋅ x n = Au .
Beləliklə, hər bir qeyd edilmiş u ∈ H üçün f n (u ) ardıcıllığı
məhduddur. Onda Banax-Şteynhauz teoreminə görə fn

funksionallar ardıcıllığı müntəzəm məhduddur, yəni
f n ≤ M . Deməli, ∀u ∈ H üçün f n (u ) ≤ M u . Bu
bərabərsizlikdə u = Axn götürək və f n funksionalının
f n ( Ax n ) ≤ M Ax n .
2
ifadəsini nəzərə alaq: Axn ≤
174

≤ M Ax n ⇒ Ax n ≤ M . Lakin biz fərz etmişdik ki,
Ax n → +∞ . Alınan ziddiyyət A -nın məhdud olduğunu
göstərir. Teorem isbat edildi.

Lemma. Tutaq ki, H Hilbert fəzasında təyin olunmuş
A operatoru verilib. Əgər A −1 , A* , (A −1 )

*
operatorları
varsa, onda A* operatorunun tərsi var və (A* ) = (A −1 ) .

−1 *
İsbatı. A* və (A )
−1 *
operatorlarının varlığı o
deməkdir ki, A və A−1 operatorlarının təyin oblastları hər

yerdə sıxdır, yəni D A = H və R A = H . Əvvəlcə göstərək
ki, A* -un tərsi var. Tutaq ki, A* v = 0 . Onda ∀u ∈ D A üçün
( Au, v ) = (u, A*v ) = 0 . Deməli, ∀u ∈ D A üçün ( Au, v ) = 0 ,

yəni v ⊥ RA . Onda v ⊥ RA = H ⇒ v = 0 . Beləliklə,
A* v = 0 tənliyinin yalnız v = 0 həlli var. Onda A*

operatorunun tərsi var. (u, v ) = (AA−1u, v ) = (A−1u, A*v ) =
( )
= u , (A −1 ) A* v münasibəti ∀u ∈ R A və v ∈ D A* elementləri
*
üçün doğrudur. DA = H olduğundan alırıq ki,
(A ) A v = v .
−1 * *
Digər tərəfdən A* -un tərsi var. Onda
buradan alırıq ki, (A −1 ) = (A* ) . Lemma isbat edildi.

* −1
175

Simmetrik operatorların aşağıdakı xassələrini qeyd
edək.
1. Əgər A bütün H fəzasında təyin olunmuş
simmetrik operatordursa, onda A öz-özünə qoşmadır.
İsbatı. A ⊂ A* , DA = H olduğundan A = A* .
2. Əgər simmetrik A operatorunun RA dəyişmə oblastı
H fəzasında hər yerdə sıxdırsa, yəni R A = H isə, onda A

operatorunun tərsi var və tərsi də simmetrikdir.
İsbatı. Göstərək ki, A -nın tərsi var. Tutaq ki, Au = 0 .
Onda ixtiyari u , v ∈ D A üçün (u , Av ) = ( Au , v ) = 0 . Deməli,
u ⊥ RA . Onda u ⊥ R A = H və deməli, u = 0 . Bu göstərir ki,

A -nın tərsi var. Göstərək ki, bu tərs simmetrikdir. A
simmetrik olduğundan A ⊂ A* . Lemmaya görə A*
operatorunun tərsi var. Onda A ⊂ A* münasibətindən alırıq
ki, A −1 ⊂ (A* ) . Yenə də lemmadan istifadə etsək, alarıq ki,

−1
A −1 ⊂ (A −1 ) . Bu göstərir ki, A−1 simmetrik operatordur.

*
3. Əgər simmetrik operatorun dəyişmə oblastı bütün

fəzaya bərabərdirsə, onda bu operator öz-özünə qoşmadır.
176

İsbatı. Tutaq ki, A simmetrikdir və R A = H . İkinci
xassəyə görə A -ın tərsi var. Digər tərəfdən A* və (A−1 )

*
operatorları və deməli, lemmaya görə (A* ) var və

−1
(A )
* −1
= (A −1 ) .
*
(4)
İkinci xassəyə görə A−1 simmetrikdir. Digər tərəfdən A−1

bütün H fəzasında təyin olunmuşdur, çünki R A = H . Onda
1-ci xassəyə görə A−1 öz-özünə qoşmadır. (4) münasibətinə
görə (A* ) = A −1 . Buradan A = A* alınır. Deməli, A öz-

−1
özünə qoşmadır.
§27. Qapalı operatorlar
Əvvəlcə operatorun qrafiki anlayışını verək. Tutaq ki,

H 1 və H 2 Hilbert fəzaları verilmişdir. H 1 -də skalyar hasili
( , )1 , H 2 -də skalyar hasili ( , )2 ilə işarə edək. x ∈ H 1 ,
y ∈ H 2 olmaq şərtilə nizamlanmış {x, y} cütləri çoxluğuna

H 1 və H 2 fəzalarının düz hasili və ya hasili deyib belə işarə
edəcəyik: H =H 1 ⊗ H2.
H fəzasında elementlərin cəmi və kompleks ədədə hasili

aşağıdakı qayda ilə təyin olunur:
177

{x, y} + {x ′, y ′} = {x + x ′, y + y ′}, λ{x, y} = {λx, λy}.
Asanlıqla yoxlanılır ki, H xətti fəzadır. Burada belə
qayda ilə skalyar hasil təyin edək:
({x, y}, {x ′, y ′}) = (x, x ′)1 + ( y, y ′)2 .
Skalyar hasilin aksiomları asanlıqla yoxlanılır.
Aydındır ki, {x, y} 2 = 2

x 1 + y 2.
2
Tutaq ki, H -da {xn , y n } → {x, y} , yəni
{xn , y n } − {x, y} → 0 . {xn , y n } − {x, y} 2 = 2

xn − x 1 +
2
+ yn − y 2
olduğundan bu onunla ekvivalentdir ki, x n → x ,
y n → y . Buradan asanlıqla alırıq ki, H dolu fəzadır və

deməli, Hilbert fəzasıdır.
İndi fərz edək ki, H Hilbert fəzasında təyin olunmuş
A operatoru verilmişdir. u ∈ H olmaq şərtilə bütün
mümkün {u, Au} cütləri çoxluğunu ΓA ilə işarə edək.
Aydındır ki, ΓA ⊂ H ⊗ H . ΓA -çoxluğuna A operatorunun
qrafiki deyilir. A -nın xəttiliyindən istifadə etsək, asanlıqla
göstərmək olar ki, ΓA xətti çoxluqdur.
Tərif. Əgər A operatorunun qrafiki H ⊗ H fəzasında
qapalı çoxluqdursa, onda A -ya qapalı operator deyilir.
Deməli, qapalı operatorun qrafiki alt fəzadır.
178

Lemma. A operatorunun qapalı olması üçün zəruri və
kafi şərt u n ∈ D A , u n → u, Au n → v şərtlərindən u ∈ D A
və v = Au münasibətlərinin alınmasıdır.
İsbatı. Zərurilik. Tutaq ki, A qapalı operatordur, yəni
onun ΓA qrafiki qapalı çoxluqdur. Əgər, u n ∈ D A , u n → u ,
Aun → v olarsa, onda {u n , Au n }∈ ΓA ; {u n , Au n } → {u, v}

münasibətləri ödənilir. ΓA qapalı çoxluq olduğundan
buradan alırıq ki, {u , v}∈ ΓA . Bu o deməkdir ki, u ∈ D A və
v = Au .
Kafilik. Tutaq ki, lemmanın şərti ödənilir. Göstərək ki,
A operatoru qapalıdır, yəni ΓA qrafikinin qapalı çoxluq
olduğunu göstərək. İxtiyari yığılan {u n , Au n }∈ ΓA
ardıcıllığını götürək. Tutaq ki, {u n , Au n } → {u, v}. Buradan
alırıq ki, u n → u , Aun → v . Şərtə görə u ∈ D A , v = Au .
Deməli, {u , v} = {u , Au}∈ ΓA . Onda ΓA qapalı çoxluqdur.

Lemma isbat edildi.
Asanlıqla yoxlanılır ki, məhdud operator qapalıdır. Məhdud
operatorun təyin oblastını həmişə alt fəza qəbul edirik. Tərsi
isə doğru deyil, yəni qapalı operator məhdud olmaya bilər.
Deməli, operatorun qapalılığını onun kəsilməzliyilə
müqayisə edə bilərik. Əgər A operatoru D A -da
179

kəsilməzdirsə, onda Au n -in yığılması u n ∈ D A və u n → u
şərtlərinin nəticəsidir. Əgər A yalnız qapalıdırsa, onda
Au n -in yığılması artıq əvvəlki şərtlərin nəticəsi deyil və
əlavə şərt kimi verilir. Qeyd edək ki, A operatoru
qapalıdırsa, u n -in limiti olan v elementi D A -ya daxildir.
Operatorun qapalılığı u n və Au n ardıcıllıqlarının eyni

vaxtda yığılmasını göstərir. Kəsilməz operator isə o zaman
qapalı olur ki, onun təyin oblastı qapalı çoxluq olsun.
Aydındır ki, bu şərt həm də kafidir.
Misal 1. Əvvəcə qeyd edək ki, xətti normalı fəzada
operatorun qapalılığı üçün lemmanın hökmü tərif kimi
dy
verilir. E = C [a, b] fəzasında Ay = operatoruna baxaq.
dt
A -nın təyin oblastı [a, b] -də kəsilməz törəməyə malik olan
funksiyalar çoxluğudur. Bilirik ki, bu operator qeyri-
məhduddur. Göstərək ki, bu operator qapalıdır. Tutaq ki,
u n ∈ D A , u n → u , Aun → v . Bu o deməkdir ki, u n (t )
funksiyalar ardıcıllığı u (t ) -yə yığılır. Au n = u ′n (t )
funksiyalar ardıcıllığı isə v(t ) -yə müntəzəm yığılır. Onda

funksional ardıcıllığın hədbəhəd diferensiallanması
haqqındakı teoremə görə u (t ) funksiyası [a, b] -də kəsilməz
180

törəməyə malikdir və u ′(t ) = v(t ) . Bu göstərir ki, u ∈ D A və
v = Au . Deməli, A qapalı operatordur.
Lemma. Əgər qapalı A operatorunun qoşması varsa,
qoşma operator da qapalıdır.
İsbatı. Tutaq ki, v n ∈ D A* , v n → v , A* v n → w .
Göstərək ki, v ∈ D A* və w = A* v . A* operatorunun
varlığından çıxır ki, D A = H . İxtiyari u ∈ D A üçün
( Au, vn ) = (u, A* vn ) . Burada n → ∞ şərtilə limitə keçsək
alarıq ki, ( Au, v ) = (u , w) . Onda qoşma operatorun tərifinə
görə v ∈ D A* və w = A* v . Deməli, A* qapalı operatordur.
Lemma isbat edildi.

Lemma. Əgər qapalı A operatoru A −1 tərsinə
malikdirsə, onda bu tərs qapalı operatordur.
İsbatı. Tutaq ki, v n ∈ D A−1 = R A , v n → v və
A −1v n → w . Göstərək ki, v ∈ D A−1 və w = A −1v . A −1v n = u n
qəbul edək. Onda v n = Au n . Şərtə görə un → w ,
u n ∈ R A = D A , Aun → v . A qapalı operator olduğundan
buradan alırıq ki, w ∈ D A , v = Aw . Bu göstərir ki,
v ∈ R A = D A−1 və w = A−1v . Deməli, A −1 qapalıdır. Lemma
isbat edildi.
181

İndi tutaq ki, A : H → H qapalı xətti operatordur və
∀g ∈ RA üçün yeganə f ∈ DA var ki, Af = g . A−1 qapalı
və DA −1 = H olduğundan A−1 məhduddur. Deməli, əgər
Af = g tənliyinin ∀g ∈ H üçün yeganə həlli varsa, onda

A qapalı operator olduqda həll g -dən kəsilməz asılıdır.
Misal 2. ( p(x ) f ′(x ))′ + q(x ) f (x ) = g (x ), 0 ≤ x ≤ 1,

f (0 ) = f (1) sərhəd məsələsinə baxaq. Əgər p, q - hamar
funksiyalar, p ( x ) ≠ 0 isə, onda bu tənliyi Af = g şəklində
yazmaq olar (burada A : L2 (0,1) → L2 (0,1) qapalı
operatordur). Onda buradan belə nəticəyə gəlirik ki, əgər bu
sərhəd məsələsi ∀g ∈ L2 (0,1) üçün yeganə həllə malikdirsə,
onda bu həll sağ tərəfdəki g ( x ) -dən kəsilməz asılıdır.
Qapalı olmayan operatorun müxtəlif qapalı davamları
ola bilər. Əgər bu davamlardan eləsi varsa ki, istənilən
başqa davam həmin operatorun davamı olsun, onda belə
davama operatorun minimal qapalı davamı və ya verilən
operatorun qapanması deyilir və A ilə işarə edilir.
L2 (0,1) -də qapanması olmayan operator göstərək.
Misal 3. Ay = xy (1) , y ( x ) ∈ C [0,1] düsturu ilə təyin
olunan A operatorunun D A təyin oblastı L2 (0,1) -də sıx
182

çoxluqdur. y n (1) → 1 , hn (1) → 0 şərtlərini ödəyən L2 (0,1) -
də eyni limitə yığılan y n ( x ) və hn ( x ) kəsilməz funksiyalar
ardıcıllığını qurmaq olar. Onda Ay n → x, Ahn → 0 , yəni
Ay n , Ahn ardıcıllıqlarının n→∞ olduqda limitləri
fərqlidir. Deməli, A operatoru qapalı deyil və qapanmır.
§28. Öz-özünə qoşma operatorun spektri və rezolvent

çoxluğu
Tərif. Tutaq ki, H Hilbert fəzasında təsir edən A

operatoru verilmişdir və λ kompleks ədəddir. Əgər
Au = λu tənliyinin u ≠ 0 həlli varsa, onda λ -ya A
operatorunun məxsusi ədədi, u -ya isə ( λ -ya uyğun) onun
məxsusi funksiyası deyilir.
Bu tənliyi belə yazaq: Au − λu = 0 və ya
( A − λI )u = 0 . Bu tənliyin sıfırdan fərqli həlli olduğundan
A − λI operatorunun tərsi yoxdur. A − λI operatorunun
dəyişmə oblastını ∆ A (λ ) ilə işarə edək: ∆ A (λ ) = R A−λI .
Lemma. λ ədədinin təyin oblastı H -da sıx olan öz-

özünə qoşma A operatorunun məxsusi ədədi olması üçün
zəruri və kafə şərt ∆ A (λ ) ≠ H olmasıdır.
183

İsbatı. Zərurilik. Tutaq ki, λ məxsusi ədəddir, u isə
ona uyğun məxsusi funksiyadır, yəni ( A − λI )u = 0 (u ≠ 0 ) .
Göstərək ki, u ⊥ ∆ A (λ ) . Belə skalyar hasilə baxaq:

(( A − λI )x, u ) . A öz-özünə qoşma olduğundan onun
məxsusi ədədləri həqiqidir. Deməli, λ həqiqidir. Onda
( A − λI )* = A* − λ I = A − λI . Buradan
(( A − λI )x, u ) = (x, ( A − λI )u ) = (x,0) = 0 .
Bu münasibət ∀x ∈ D A üçün doğru olduğundan u ⊥ ∆ A (λ ) .
Skalyar hasilin kəsilməzliyinə görə u ⊥ ∆ A (λ ) olur. Digər
tərəfdən, u ≠ 0 olduğundan buradan alırıq ki, ∆ A (λ ) ≠ H

olmalıdır.
Kafilik. Tutaq ki, ∆ A (λ ) ≠ H . Göstərək ki, λ
məxsusi ədəddir. ∆ A (λ ) ≠ H olduğundan ∆ A (λ ) alt

fəzasına ortoqonal olan u ≠ 0 elementi var. Göstərək ki, u
məxsusi funksiyadır. İxtiyari x ∈ DA üçün
0 = (( A − λI )x, u ) = (x, (A − λ I )u ) . Bu bərabərlik ixtiyari
x ∈ D A üçün doğru və D A = H olduğundan (A − λ I )u = 0 ,
yəni Au = λ u . Deməli, λ məxsusi ədəddir. Digər tərəfdən

A -nın məxsusi ədədləri həqiqi olduğundan λ = λ . Deməli,
λ məxsusi ədəddir. Lemma isbat edildi.
184

operatorunun Rλ = ( A − λI )
−1
Tərif. Əgər A − λI
məhdud tərsi varsa və bu tərs bütün H fəzasında təyin
olunmuşdursa, onda λ ədədinə A operatorunun requlyar
nöqtəsi deyilir.
Bütün requlyar nöqtələr çoxluğunu ρ ( A) -ilə işarə edib
ona A operatorunun rezolvent çoxluğu deyəcəyik. Rλ
operatoruna A operatorunun rezolventi deyilir. ρ ( A) ədədi

çoxluğunun bütün kompleks müstəviyə tamamlayıcısına A
operatorunun spektri deyilir və σ ( A) ilə işarə edilir.
σ ( A) = C \ ρ ( A) .
Aydındır ki, məxsusi ədədlər spektrə daxildir.
Doğrudan da, əgər λ məxsusi ədəddirsə, onda A − λI
operatorunun tərsi yoxdur və deməli, requlyar nöqtə ola
bilməz.
Lemma. ρ ( A) çoxluğu açıq çoxluqdur.
İsbatı. İxtiyari λ0 ∈ ρ ( A) nöqtəsini götürək. Onda
A − λ0 I operatorunun bütün H -da təyin olunmuş məhdud
tərsi var. A − λI = ( A − λ0 I ) − (λ − λ0 )I münasibətinə

baxaq. Sağ tərəfdəki 1-ci toplananın bütün H -da məhdud
tərsi var. λ ədədi λ0 -ın kifayət qədər kiçik ətrafında
yerləşdikdə ikinci toplananın λ − λ0 -a bərabər norması
185

istənilən qədər kiçik ola bilər. Bu halda məlum teoremə görə
A − λI operatorunun bütün H -da təyin olunmuş məhdud
tərsi var. Onda λ ∈ ρ ( A) .
Beləliklə, λ0 nöqtəsi özünün müəyyən ətrafı ilə
birlikdə ρ ( A) -ya daxildir. Onda ρ ( A) açıq çoxluqdur.

Lemma isbat edildi.
Nəticə. Operatorun spektrı qapalı çoxluqdur.
İndi isə öz-özünə qoşma operatorun spektrini öyrənək.
Teorem 1. Həqiqi olmayan hər bir kompleks λ ədədi
öz-özünə qoşma A operatorunun requlyar nöqtəsidir.
İsbatı. Tutaq ki, λ = α + iβ (β ≠ 0) və λ ədədi A -
nın məxsusi ədədi deyil. Onda A − λI operatorunun tərsi
var. ∀x ∈ D A üçün y = ( A − λI )x = Ax − λx qəbul edək.
= ( Ax − λx, Ax − λx ) =
2
Onda y
= (( Ax − αx ) − iβx, ( Ax − αx ) − iβ x ) = Ax − αx −
2
− iβ ( x, Ax − αx ) + iβ ( x, Ax − αx ) + β 2 x ,
2
çünki
( A − λI )* = A − λI . Onda y
2 2
= Ax − αx + β 2 x .
2
2 2
Buradan alırıq ki, y ≥ β2 x ⇒ y ≥ β x ⇒
186

1
⇒ x ≤ y . Beləliklə, ixtiyari y ∈ R A−λI = ∆ A (λ )
β
elementi üçün
1
( A − λI )−1 y ≤ y . (1)
β
Bu göstərir ki, A − λI operatoru məhdud tərsə malikdir.
Göstərək ki, bu tərs bütün H -da təyin olunub, yəni göstərək
ki, ∆ A (λ ) = H . Əksini fərz edək. Tutaq ki, ∆ A (λ ) ≠ H . λ
məxsusi ədəd olmadığından 1-ci lemmaya görə ∆ A (λ ) ≠ H .
Onda ( A − λI )−1 operatorunu bütün H -a məhdud davam
etdirmək olar. Həmin davam hə m də ( A − λI )−1

operatorunun qapanması olar. Deməli, ( A − λI )−1
operatorunun özü qapalı deyil. Bu isə mümkün deyil, çünki
A öz-özünə qoşma olduğundan qapalıdır. A − λI qapalıdır
və qapalı operatorun tərsi də qapalı olduğundan ( A − λI )
−1
qapalıdır. Alınan ziddiyyət göstərir ki, ∆ A (λ ) = H . Deməli,
( A − λI )−1 bütün H -da təyin olunmuş məhdud operatordur.

Onda λ requlyar nöqtədir. Teorem isbat edildi.
Nəticə. Öz-özünə qoşma operatorun spektri həqiqi
oxda yerləşir.
187

Teorem 2. λ ədədinin öz-özünə qoşma A
operatorunun reqluyar nöqtəsi olması üçün zəruri və kafi
şərt ∆ A (λ ) = H olmasıdır.
İsbatı. Zərurilik. λ requlyar nöqtədirsə, onda
∆ A (λ ) = H olması bu nöqtənin yuxarıda verdiyimiz
tərifindən çıxır.
Kafilik. Tutaq ki, ∆ A (λ ) = H və göstərək ki,
λ ∈ ρ ( A) . Əgər λ həqiqi olmayan ədəddirsə, onda əvvəlki
teoremdən çıxır ki, λ ∈ ρ ( A) . İndi tutaq ki, λ həqiqi
ədəddir. ∆ A (λ ) = H olduğundan 1-ci lemmaya görə λ
məxsusi ədəd deyil. Onda A − λI operatorunun ( A − λI )

−1
tərsi var və bu tərs bütün fəzada təyin olunur, çünki

∆ A (λ ) = H . A öz-özünə qoşma, λ həqiqi olduğundan
A − λI operatoru öz-özünə qoşmadır. Onda onun tərsi də
öz-özünə qoşmadır.
Beləliklə, ( A − λI )−1 operatoru bütün fəzada təyin
olunub və öz-özünə qoşmadır. Bu operator Teplis teoreminə
görə məhduddur. Onda λ requlyar nöqtədir. Teorem isbat
edildi.
İndi biz yuxarıdakı təriflərə zidd olmayan aşağıdakı
tərifi qəbul edə bilərik:
188

Tərif. Əgər ∆ A (λ ) = H olarsa, onda λ -ya A
operatorunun requlyar nöqtəsi deyilir. Əgər ∆ A (λ ) ≠ H

olarsa, λ -ya A operatorunun spektr nöqtəsi deyilir.
Burada iki hal mümkündür: 1. ∆ A (λ ) ≠ H ; 2.
∆ A (λ ) ≠ ∆ A (λ ) = H .
1-ci halda deyəcəyik ki, λ diskret və ya nöqtəvi spektrin
nöqtəsidir. 2-ci halda deyilir ki, λ kəsilməz spektrin
nöqtəsidir.
Deməli, öz-özünə qoşma operatorun spektri diskret və
kəsilməz spektrdən ibarətdir.
Misal. L2 (a, b ) Hilbert fəzasında
Ax(t ) = tx(t ) operatoruna baxaq. A operatorunun heç bir
məxsusi ədədi yoxdur. Doğrudan da, Ax(t ) = λx(t )
tənliyindən alırıq ki, tx(t ) = λx(t ) , yəni (t − λ )x(t ) = 0 . Bu
tənlik isə yalnız x(t ) = 0 olduqda ödənilir. İndi isə
λ ∈ [a, b] nöqtəsini götürək. Göstərək ki, bu nöqtə requlyar
nöqtədir.
( A − λI )x = y (2)
tənliyində baxaq. Ax − λx = y , yəni tx(t ) − λx(t ) = y ⇒
y (t )
⇒ (t − λ )x(t ) = y (t ) ⇒ x(t ) = . (t − λ ) ≠ 0 olduğundan
t −λ
189

alınan x(t ) funksiyası L2 (a, b ) fəzasına daxildir. Beləliklə,
ixtiyari y (t ) ∈ L2 (a, b ) üçün (2) tənliyinin həmin fəzada həlli
var. Bu göstərir ki, A − λI operatorunun dəyişmə oblastı
bütün fəza ilə üst-üstə düşür, yəni ∆ A (λ ) = L2 (a, b ) . Onda
λ requlyar nöqtədir. İndi tutaq ki, λ ∈ [a, b]. Bu halda
t = λ olduqda x(t ) -nin ifadəsində məxrəc sıfra çevrilir və
y (t )
(2) tənliyinin x(t ) = həlli artıq ∀y (t ) ∈ L2 (a, b ) üçün
t −λ
bu fəzaya daxil ola bilmir. Məsələn, y (t ) ≡ 1 ∈ L2 (a, b ) , lakin
y (t ) 1
= ∈ L2 (a, b ) . Bu göstərir ki, A − λI
t −λ t −λ
operatorunun dəyişmə oblastı bütün fəza ilə üst-üstə
düşmür. Onda [a, b] parçası verilən operatorun spektridir.
Lemma. ∀λ , µ ∈ ρ ( A) ədədləri üçün
Rλ − Rµ = (λ − µ )Rλ Rµ . (3)
Bu bərabərliyə Hilbert bərabərliyi deyilir.

İsbatı. Rλ = Rλ ( A − µI )Rµ = Rλ [( A − λI ) +(λ − µ )I ×]
× Rµ = Rλ ( A − λI )Rµ + (λ − µ )Rλ Rµ = Rµ + (λ − µ )Rλ Rµ .
Buradan (3) alınır. Lemma isbat edildi.
190

§29. Sonlu ölçülü operatorlar
Əgər hər hansı fəzada təyin olunmuş A operatorunun

R A dəyişmə oblastı sonlu ölçülü çoxluqdursa, onda A
operatoruna sonlu ölçülü operator deyilir. Əgər Banax
fəzasında təyin olunmuş məhdud A operatoru sonlu
ölçülüdürsə, onda onun R A dəyişmə oblastı sonlu ölçülü
fəzadır. H Hilbert fəzasında sonlu ölçülü operatorun
aşağıdakı xassələrini qeyd edək:
Teorem. Tutaq ki, A H Hilbert fəzasında təyin
olunmuş sonlu ölçülü operatordur və e1 , e2 ,..., e p RA
dəyişmə oblastının bazisidir (dim R A = p ) . Onda
1. elə e1* , e2* ,..., e *p ∈ H elementləri var ki, ∀u ∈ H
( )
p
üçün Au = ∑ u, ek* ek ;
k =1
2. A* qoşma operatoru sonlu ölçülüdür. e1* , e2* ,..., e *p
elementləri R A* fəzasında bazis təşkil edir və ∀v ∈ H üçün

p
A* v = ∑ (v, ek )ek* .
k =1
İsbatı. Ümumiliyi pozmadan fərz edək ki, e1 , e2 ,..., e p
R A -da ortonormal bazisdir. Onda ∀u ∈ H üçün elə
191

p
λ1 , λ2 ,..., λ p ədədləri var ki, Au = ∑ λk ek . Aydındır ki,
k =1
λ1 , λ2 ,..., λ p ədədləri u -dan asılıdır: λk = λk (u ) və

p
Au = ∑ λ k (u )ek .
k =1
Beləliklə, λ k (u ) H -da təyin olunmuş funksionaldır.
A operatorunun xəttiliyindən asanlıqla λ k (u ) operatorunun

xəttiliyini almaq olar:
p
A(αu + βv ) = ∑ λ k (αu + β v )ek .
k =1
Digər tərəfdən isə

p
A(αu + β v ) = αAu + β Av = ∑ [αλ k (u ) + βλ k (v )]ek .
k =1
e1 , e2 ,..., e p bazis olduqlarından bu iki münasibətdən alırıq
ki, λ k (αu + βv ) = αλ k (u ) + βλ k (v ), k = 1, p .
Göstərək ki, λ k (u ) kəsilməz funksionaldır. Tutaq ki,
u n → u . A kəsilməz operator olduğundan Au n → Au .
Deməli, Au n − Au → 0 . Pifaqor teoremindən istifadə
etsək, alarıq ki,

p 2 p 2
= ∑ [λ k (u n ) − λ k (u )]ek = ∑ λ k (u n ) − λ k (u ) .
2
Au n − Au
k =1 k =1
192

Onda hər bir k üçün n → ∞ olduqda λ k (u n ) → λ k (u ) .
Deməli, λ k (u ) H Hilbert fəzasında təyin olunmuş kəsilməz
funksionaldır. Onda Riss–Freşe teoreminə görə hər bir k

üçün elə ek* elementi var ki, λ k (u ) = u, ek* . Bu halda ( )
( )
p
A(u ) = ∑ u, ek* ek . (1)
k =1
İndi teoremin 2-ci hissəsini isbat edək. ∀u, v ∈ H

üçün
(u, A v ) = ( Au, v ) = ⎛⎜ ∑ (u, e )e , v ⎞⎟ = ∑ ((u, e )e , v ) =

p p
* * *
k k k k
⎝ k =1 ⎠ k =1
= ∑ (u, ek* )(ek , v ) = ∑ u, (v, ek )ek* = ⎜ u , ∑ (v, ek )ek* ⎟ .

( )
p p
⎛ p ⎞
k =1 k =1 ⎝ k =1 ⎠
Beləliklə, ∀u, v ∈ H üçün
(u, A v ) = ⎛⎜ u, ∑ (u, e )e ⎞
p
*
k
*
k ⎟ . Onda ∀v ∈ H üçün A* v =
⎝ k =1 ⎠
p
= ∑ (v, ek )ek* . (1)-dən həm də alırıq ki, dim R A* ≤ p =
k =1
= dim R A . Onda dim R A** ≤ dim R A* . A məhdud
olduğundan A** = A . Deməli, dim R A ≤ dim R A* . Nəticədə
alırıq ki, dim R A = dim R A* = p . Deməli, e1* , e2* ,..., e *p
elementləri RA* fəzasında bazisdir. Teorem isbat edildi.
193

Tutaq ki, A məhdud operatordur. NA ilə bu
operatorun sıfra çevrildiyi bütün elementlər çoxluğunu işarə
edək: N A = {u ∈ H : Au = 0} . Aydındır ki, N A alt fəzadır.
H = N A ⊕ N A⊥ . N A -ya A operatorunun “0” alt fəzası

deyilir.
Teorem. Əgər A operatoru H Hilbert fəzasında təyin
olunmuş məhdud operatordursa, onda
R A = N A⊥* , R A* = N A⊥ , (2)
yəni aşağıdakı münasibət doğrudur.

H = R A ⊕ N A* = R A* ⊕ N A . (3)
İsbatı. Məsələn, göstərək ki, R A = N A⊥* . Əksini fərz
edək. Tutaq ki, R A ≠ N A⊥* . Onda elə h ∈ N A⊥* və h ≠ 0
elementi var ki, h ⊥ R A . Deməli, ∀u ∈ H üçün ( Au, h ) = 0 .
Buradan alırıq ki, (u , A* h ) = 0 . Bu münasibət ∀u ∈ H üçün
doğru olduğundan A* h = 0 , yəni h ∈ N A* . Beləliklə, həm
h ∈ N A* və həm də h ∈ N A⊥* . Onda h = 0 . Alınan ziddiyyət
göstərir ki, fərziyyəmiz doğru deyil. Onda R A = N A⊥* . Eyni
qayda ilə (2)-dəki 2-ci münasibət göstərilir. Teorem isbat

edildi.
194

Qeyd. (2)-dən alırıq ki, R A ⊂ N A⊥* və N A* ⊂ N A⊥ .
Deməli, məhdud operatorun aldığı qiymətlər onun

qoşmasının sıfra çevrildiyi elementlərə ortoqonal olur və
qoşma operatorun aldığı qiymətlər operatorun özünün sıfra
çevrildiyi elementlərə ortoqonaldır.
Nəticə. Əgər A sonlu ölçülü operatordursa, onda R A
alt fəzadır.
R A = R A və (2), (3) münasibətlərindən alırıq ki,
R A = N A⊥* , R A* = N A⊥ , (4)
H = R A ⊕ N A* = R A* ⊕ N A . (5)
§30. Tamam kəsilməz operatorlar
Tərif. Tutaq ki, E Banax fəzasında təyin olunmuş

məhdud A operatoru verilmişdir. Əgər ∀ε > 0 ədədinə
görə sonlu ölçülü elə S operatoru tapılarsa ki, A − S < ε
olsun, onda A -ya tamam kəsilməz operator (və ya kompakt

operator) deyilir. Başqa sözlə, A operatoru yalnız və yalnız
o zaman tamam kəsilməz olur ki, elə sonlu ölçülü S n
operatorlar ardıcıllığı olsun ki, bu ardıcıllıq A -ya

müntəzəm yığılsın, yəni S n − A → 0 .
195

Tərifdən aydın olur ki, tamam kəsilməz operatorlar
kifayət qədər sonlu ölçülü operatorlara yaxındır. Başqa
sözlə, ε > 0 ədədi nə qədər kiçik olursa olsun, tamam
kəsilməz operatoru sonlu ölçülü operatorla norması ε -dan
kiçik olan məhdud operatorun cəmi şəklində göstərmək olar.
Tamam kəsilməz operatorun aşağıdakı xassələrini
qeyd edək.
1. Sonlu ölçülü operator tamam kəsilməzdir.
2. A, B tamam kəsilməz operatorlardırsa, ∀α , β həqiqi
ədədləri üçün αA + βB tamam kəsilməz operatordur.
Doğrudan da, şərtə görə elə sonlu ölçülü S n və S n′
→ A , S n′ →
operatorlar ardıcıllığı var ki, S n → → B . Onda
aydındır ki, αS n + β S n′ →
→ αA + β B və αS n + β S n′ sonlu
ölçülü operatordur. Bu göstərir ki, αA + βB operatoru
tamam kəsilməzdir.
3. Tamam kəsilməz operatorun qoşması da tamam
kəsilməzdir.
İsbatı. Tutaq ki, A tamam kəsilməzdir. Onda ∀ε > 0
üçün elə sonlu ölçülü S ε operatoru var ki, A − S ε < ε .
Bilirik ki, məhdud operatorun norması onun qoşmasının

normasına bərabərdir. A − Sε məhdud operator olduğundan
196

A* − S ε* = ( A − S ε ) = A − S ε < ε .
*
alırıq ki, Digər
tərəfdən Sε* sonlu ölçülü operatordur. Bu göstərir ki, A*

tamam kəsilməz operatordur.
4. Əgər A tamam kəsilməz, B isə məhdud operatordursa,
onda AB və BA operatorlarının hər biri tamam
kəsilməzdir.
İsbatı. Tutaq ki, B ≠ 0 məhdud operatordur. B = 0
olduqda xassənin doğruluğu aydındır. ∀ε > 0 götürək.
ε
Onda sonlu ölçülü elə S ε operatoru var ki, A − S ε < .
B

AB − S ε B = ( A − S ε )B ≤ A − S ε ⋅ B < ε .
S ε operatorunun dəyişmə oblastı sonlu ölçülü olduğundan
S ε B operatorunun da dəyişmə oblastı sonlu ölçülüdür,
çünki RSε B ⊂ RSε . Bu göstərir ki, S ε B sonlu ölçülü
operatordur və deməli, AB tamam kəsilməzdir.

İndi göstərək ki, BA tamam kəsilməzdir. 3-cü xassə
göstərir ki, operatorun tamam kəsilməz olması üçün zəruri
və kafi şərt onun qoşmasının tamam kəsilməz olmasıdır. A*
tamam kəsilməz, B * məhdud olduğundan onların A* B *
hasili indicə göstərdiyimizə görə tamam kəsilməzdir,
197

(BA)* = A* B * münasibətindən alırıq ki, BA -nın qoşması
tamam kəsilməzdir. Onda BA -nın özü də tamam
kəsilməzdir.
Teorem. A operatorunun tamam kəsilməz olması
üçün zəruri və kafi şərt bu operatorun istənilən məhdud
çoxluğu kompakt çoxluğa inikas etdirməsidir.
İsbatı. Qeyd edək ki, məhdud çoxluğun kompakt
çoxluğa inikas olunması K = {u ∈ H : u ≤ 1} kürəsinin
kompakt çoxluğa inikas edilməsi ilə ekvivalentdir.

Zərurilik. Tutaq ki, A tamam kəsilməz operatordur.
Göstərək ki, K kürəsinin A(K ) obrazı kompakt çoxluqdur.
∀ε > 0 götürək. Onda elə sonlu ölçülü S ε operatoru var ki,
A − S ε < ε . S ε (K ) çoxluğuna baxaq. İxtiyari u ∈ K üçün
Au − S ε u = ( A − S ε )u ≤ A − S ε ⋅ u < ε olduğundan
S ε (K ) çoxluğu A(K ) çoxluğu üçün ε -şəbəkədir. S ε (K )
sonlu ölçülü və məhdud çoxluqdur, çünki ∀u ∈ K üçün

S ε u ≤ S ε ⋅ u = S ε . Onda bu çoxluq kompaktdır. Çünki
sonlu ölçülü fəzada çoxluğun kompakt olması üçün zəruri

və kafi şərt onun məhdud olmasıdır. Beləliklə, A(K )
çoxluğu kompakt ε şəbəkəyə malikdir. Onda Xausdorf
teoremindən çıxan nəticəyə görə A(K ) çoxluğu kompaktdır.
198

Kafilik. Tutaq ki, A operatoru K vahid kürəsini
kompakt çoxluğa inikas etdirir, yəni A(K ) kompaktdır.
Göstərək ki, A tamam kəsilməz operatordur. ∀ε > 0
ədədini götürək. A(K ) kompakt çoxluq olduğundan
Xausdorf teoreminə görə onun sonlu ε şəbəkəsi var. Bu
şəbəkəni {x1 ,..., x n ,...} ilə, şəbəkənin xətti örtüyünün
qapanmasını isə H 0 ilə işarə edək. H 0 -a proyeksiyalayan
operatoru P ilə işarə edək. P : H → H 0 və ∀u ∈ H üçün
u = Pu + u 2 , u 2 ⊥ H 0 . Sε = PA qəbul edək. H 0 sonlu

ölçülü alt fəza olduğundan PA operatorunun dəyişmə
oblastı sonlu ölçülüdür və deməli, Sε = PA operatoru sonlu
ölçülü operatordur. Beppo – Levi teoreminə görə ∀u ∈ K

üçün Au = P( Au ) + u ′, u ′ ⊥ H 0 və P( Au ) elementi Au
elementinin H 0 -da ən yaxşı yaxınlaşmasıdır, yəni Au
elementinin P( Au ) elementindən olan məsafəsi Au
elementinin H 0 -ın başqa elementlərindən olan
məsafələrindən kiçikdir. Digər tərəfdən, H 0 -da heç olmazsa
bir element var ki, x1 ,..., x m elementlərindən biri həmin
elementin Au -dan olan məsafəsi ε -dan kiçikdir. Onda

alırıq ki, Au − P( Au ) < ε . Beləliklə, ∀u ∈ K üçün
199

Au − P( Au ) < ε , yəni ( A − PA)u < ε . Burada u , u ≤ 1
şərtini ödəyən ixtiyari element olduğundan alırıq ki,

A − PA < ε və ya A − S ε < ε . S ε sonlu ölçülü operator
olduğundan bu göstərir ki, A tamam kəsilməzdir. Teorem

isbat edildi.
bb
Göstərmək olar ki, əgər ∫ ∫ K ( x, t ) dxdt < +∞ isə,
2
aa
b
onda Au = ∫ K ( x, t )u (t )dt inteqral operatoru L2 (a, b )
a
fəzasında tamam kəsilməz operatordur.
§31. Sonlu ölçülü operatorlar üçün Fredholm nəzəriyyəsi
Əvvəlcə fərz edək ki, sonlu ölçülü A operatoru sonlu

ölçülü H fəzasında təyin olunmuşdur.Ümumiyyətlə, sonlu
ölçülü fəzada təyin olunmuş xətti operator həm sonlu ölçülü,
həm də məhdud operatordur. Onda I − A operatoru da H -
da sonlu ölçülüdür. Bu halda bilirik ki, aşağıdakı
münasibətlər doğrudur:
H = RI − A ⊕ N I − A* = RI − A* ⊕ N I − A . (1)
Bilirik ki, I − A və onun I − A* qoşması eyni ölçülü

operatordur:
200

dim RI − A = dim RI − A* . (2)
(1) və (2) münasibətlərindən çıxır ki,

dim N I − A* = dim N I − A . (3)
(1) və (3) münasibətlərindən aşağıdakı təklifləri alırıq:

1. (1) münasibəti göstərir ki, RI − A = H yalnız və yalnız
o zaman olur ki, N I − A* = {0} olsun. RI − A = H münasibəti o
deməkdir ki, ixtiyari f ∈ H üçün (I − A)u = f tənliyinin

H -da həlli var. N I − A* = {0} münasibəti o deməkdir ki,
(I − A )v = 0 ,
*
yəni v − A* v = 0 tənliyinin H -da yalnız
v=0 həlli var Beləliklə, ∀f ∈ H elementi üçün
u − Au = f tənliyinin u ∈ H həllinin varlığı üçün zəruri və
kafi şərt qoşma bircins v − A* v = 0 tənliyinin yalnız v = 0

həllinə malik olmasıdır.
2. İxtiyari u ∈ H üçün (1) münasibəti göstərir ki,
(I − A)u elementi N I − A* alt fəzasına ortoqonaldır və tərsinə,
N I − A* alt fəzasına ortoqonal olan hər bir element RI − A
qiymətlər çoxluğunda yerləşir. Deməli, I − A operatoru

yalnız və yalnız N I − A* alt fəzasına ortoqonal olan qiymətləri
alır.
201

Beləliklə, u − Au = f tənliyinin heç olmasa bir u ∈ H
həllinin varlığı üçün zəruri və kafi şərt f elementinin
v − A* v = 0 qoşma bircins tənliyinin istənilən həllinə

ortoqonal olmasıdır.
3. (3) münasibəti göstərir ki, bircins u − Au = 0 və
qoşma bircins v − A* v = 0 tənliklərinin xətti asılı olmayan
həllərinin sayı bərabərdir.
Beləliklə, biz sonlu ölçülü fəzada təyin olunmuş sonlu
ölçülü A operatoru üçün üç təklif söylədik. Bu təkliflərə
Fredholm teoremləri və ya alternativləri deyilir. Qeyd edək
ki, 1-ci teorem 2-ci teoremin nəticəsidir. İxtiyari A
operatoru üçün Fredholm teoremləri (1) və (3)
münasibətlərilə ekvivalentdir.
İndi isə göstərək ki, Fredholm teoremləri H Hilbert
fəzasında təyin olunmuş istənilən sonlu ölçülü operator üçün
doğrudur.
Teorem. (1) və (3) münasibətləri H Hilbert fəzasında
təyin olunmuş istənilən sonlu ölçülü A operatoru üçün
doğrudur. Deməli, bu halda A operatoru üçün Fredholm
teoremləri doğrudur.
İsbatı. Tutaq ki, H Hilbert fəzasında təyin olunmuş
sonlu ölçülü A operatoru verilmişdir. (I − A)u = f , yəni
202

u = Au + f (4)
tənliyinə baxaq. Burada f ∈ H verilmiş element, u ∈ H
məchul elementdir. A sonlu ölçülü olduğundan ∀u ∈ H
üçün
Au = ∑ (u, ek* )ek .

n
(5)
k =1
Burada
(u, e ) = η
*
k k (6)
qəbul edək. Onda
n
Au = ∑η k ek . (7)
k =1
Ardıcıl olaraq (7), (5) və (4) münasibətlərindən istifadə

etsək, alarıq ki,
∑η k ek = Au = A( Au + f ) = ∑ (Au + f , ek* )ek =

n n
k =1 k =1
( ) ( )
= ∑ Au, ek* ek + ∑ f , ek* ek = ∑ ⎛⎜ ∑ u , ei* ei , ek* ⎞⎟ek + ( )
n n n n
k =1 k =1 k =1 ⎝ k =1 ⎠
+ ∑ ( f , ek* )ek .
n
k =1
Beləliklə,
∑η k ek = ∑ ⎜ ∑ (u , ei* )(ei , ek* )ek ⎟ + ∑ ( f , ek* )ek =

n
⎛ n n
⎞ n
k =1 ⎝
k =1 i =1 ⎠ k =1
= ∑ ∑η i (ei , ek* )ek + ∑ ( f , ek* )ek .

n n n
k =1 i =1 k =1
203

(e , e ) = b ,
i
*
k ik (8)
(f ,e )= ϕ
*
k k (9)
qəbul etsək, alarıq ki,
n
⎡
n n
⎤ n
∑η k ek = ∑ ⎢∑ bikη i ⎥ ek + ∑ ϕ k ek .
k =1 ⎣
k =1 i =1 ⎦ k =1
{ek } sistemi A -nın dəyişmə oblastında bazis təşkil

etdiyindən buradan alırıq ki,
n
η k = ∑ bikη i + ϕ k , k = 1, n . (10)
i =1
Beləliklə, əgər u ∈ H elementi (4)-ün həllidirsə, onda

(6) ilə təyin olunan η1 ,...,η n ədədləri (10) tənliklər
sisteminin həllidir. η1 ,...,η n ədədləri (10) xətti tənliklər

sisteminin həlli olduqda mühakiməni tərsinə təkrar etsək,
(5) və (4)-dən alarıq ki,
n
u = ∑η k , ek + f (11)
k =1
elementi (4) tənliyinin həllidir. Nəticədə (4) tənliyi (10) xətti

tənliklər sistemi ilə ekvivalentdir.
B = (bik )i ,k =1,n matrisinə baxaq. η1 ,...,η n -lərdən təşkil
r
edilmiş sütun vektoru η , ϕ1 ,..., ϕ n -lərdən təşkil edilmiş
r
sütun vektoru ϕ ilə işarə etsək, (10)-u belə yaza bilərik:
r r r
η = Bη + ϕ . (12)
204

Xüsusi halda, alırıq ki,
(I − A)u = 0 (13)
bircins tənliyi
r r
η = Bη (14)
tənliyilə ekvivalentdir.
Asanlıqla göstərilir ki,
(I − A )v = 0
*
(15)
tənliyi
r r
ξ = B *ξ (16)
tənliyilə ekvivalentdir (burada
r n
ξ = (ξ1 ,..., ξ n ), , ξ k = (v, ek ), v = ∑ ξ k ek* ). (17)
k =1
(17) münasibətlərindən aydın olur ki, (15) tənliyinin xətti

asılı olmayan həllərilə (16) tənliyinin uyğun olduğu həllər
xətti asılı deyil və tərsinə. Deməli, (15), (16) tənliklərinin
xətti asılı olmayan həllərinin sayı bərabərdir. Eyni qayda ilə
alırıq ki, (13) və (14) tənliklərinin xətti asılı olmayan
həllərinin sayı bərabərdir.
(14) və (16) tənliklərinə baxaq. Burada B operatoru
(matrisi) sonlu ölçülü R n fəzasında təyin olunduğundan
onun üçün Fredholm teoremləri doğrudur. Xüsusi halda, 3-
cü teoremə görə (14) və (16) tənliklərinin xətti asılı olmayan
həllərinin sayı bərabərdir. Onda (13) və (15) tənliklərinin
205

xətti asılı olmayan həllərinin sayı bərabərdir, yəni A
operatoru üçün Fredholmun 3-cü teoremi və ya (3)
münasibəti doğrudur.
İndi isə A operatoru üçün Fredholmun 2-ci teoremini
isbat edək. (4) və (15) tənliklərinə baxaq. Bu tənliklər uyğun
olaraq (12) və (16) tənliklərilə ekvivalentdir. (4)-dəki f
sərbəst həddi ilə (15)-in v həllinin skalyar hasilinə baxaq.
( f , v ) = ⎛⎜ f , ∑ ξ k ek* ⎞⎟ = ∑ ξ k ( f , ek* ) = ∑ ϕ k ξ k ( )
r r
n n n
= ϕ,ξ .
⎝ k =1 ⎠ k =1 k =1 Rn
Beləliklə,
( f , v ) = (ϕr, ξ ) .
r
(18)
B operatoru üçün Fredholmun 2-ci teoremi doğru
olduğundan (12) tənliyinin yalnız və yalnız o zaman həlli
r r
var ki, ϕ vektoru qoşma bircins (16) tənliyinin ξ həllinə
ortoqonal olsun. Bu isə (13) münasibətinə görə f ⊥ v
olması ilə ekvivalentdir. Digər tərəfdən (4) tənliyinin
həllinin olması (12)-nin həllinin olması ilə ekvivalentdir.
Buradan belə nəticəyə gəlirik ki, (4) tənliyinin yalnız və
yalnız o zaman həlli var ki, bu tənlikdəki f sərbəst həddi
qoşma bircins (15) tənliyinin hər bir həllinə ortoqonal olsun.
Deməli, A üçün Fredholmun 2-ci teoremi doğrudur və 1-ci
teorem ikincinin nəticəsidir. Teorem isbat edildi.
206

§32. Tamam kəsilməz operatorlar üçün Fredholm
nəzəriyyəsi
Tutaq ki, H Hilbert fəzasında ixtiyari tamam kəsilməz

A operatoru verilmişdir.
Teorem. Tamam kəsilməz A operatoru üçün
aşağıdakı münasibətlər doğrudur:
dim N I − A = dim N I − A* , (1)
H = RI − A ⊕ N I − A* = RI − A* ⊕ N I − A . (2)
Deməli, tamam kəsilməz operatorlar üçün Fredholm

teoremləri doğrudur.
İsbatı. ε ∈ (0,1) ədədini qeyd edək. A tamam
kəsilməz olduğundan elə sonlu ölçülü S operatoru var ki,
A−S <ε . A − S = Aε qəbul etsək, A = S + Aε ,
Aε < ε < 1 olar. Bu halda bilirik ki, I − Aε operatorunun
məhdud tərsi var.

(I − A)u = f (3)
tənliyinə baxaq. Bu tənliyi belə yazaq: (I − Aε )u − Su = f .
(I − Aε )u = x qəbul edək. Onda
u = (I − Aε ) x
−1
(4)
və aşağıdakı tənliyi alırıq
207

x − S (I − Aε ) x = f .
−1
(5)
(5) tənliyində x yeni məchul elementdir. Beləliklə, (3) və

(5) tənlikləri ekvivalentdir. B = S (I − Aε )
−1
qəbul etsək, (5)
tənliyini belə yaza bilərik:
x − Bx = f . (6)
Aydındır ki, B sonlu ölçülü operatordur.
(I − A )v = 0
*
(7)
tənliyinə baxaq. Buradan alırıq ki, (I − A − S )v = 0 ,

*
ε
*
(I − A )v − S v = 0 . Aydındır ki,
*
ε
*
(I − A )-un tərsi var. Hər
*
ε
tərəfə bu tərslə təsir edək:
(
v − I − Aε* )
−1
S * v = 0 və ya v − B * v = 0 . (8)
Deməli, (7) tənliyi (8) tənliyilə ekvivalentdir. B sonlu
ölçülü operator olduğundan onun üçün Fredholmun 2-ci
teoremi doğrudur, yəni (6) tənliyinin yalnız və yalnız o
zaman həlli var ki, f (8) tənliyinin və deməli, həm də (7)
tənliyinin istənilən v həllinə ortoqonal olsun. (6) tənliyi isə
(3) tənliyilə ekvivalentdir. Deməli, (3) o zaman həllə
malikdir ki, onun f - sağ tərəfi qoşma bircins (7) tənliyinin
stənilən v həllinə ortoqonal olsun.
İndi isə 3-cü teoremin doğruluğunu göstərək. (3) və
(6)-dan alırıq ki,
208

(I − A)u = 0 (9)
və
(I − B )x = 0 (10)
tənlikləri ekvivalentdir. B sonlu ölçülü operator
olduğundan (10) və (8) tənliklərinin xətti asılı olmayan
həllərinin sayı bərabərdir. Onda (9) və (7) xətti asılı
olmayan həllərinin sayı bərabərdir. (9) tənliyinin xətti asılı
olmayan həllərilə (10)-un uyğun olan həlləri xətti asılı deyil
və tərsinə. Teorem isbat edildi.
§33. Tamam kəsilməz operatorun spektri
Operatorun üzərinə tamam kəsilməzlik şərtinin

qoyulması onun spektrinin daha sadə təsvirinə imkan verir.
Belə ki, əvvəlki mövzudakı Fredholm alternativlərinə görə,
əgər B Banax fəzasıdırsa, A : B → B xətti tamam kəsilməz
operatordursa və λ ≠ 0 isə, onda bu iki haldan biri
doğrudur:
1. (λI − A) f =g (g ∈ B ) tənliyinə uyğun bircins
tənlik yalnız sıfır həllə malikdir. Bu halda λ ∈ ρ ( A) ,
(λI − A)−1 operatoru məhduddur və qeyri-bircins tənlik
∀g ∈ B üçün yeganə f = (λI − A) g həllinə malikdir;

−1
209

2. Bircins tənlik heç olmasa bir sıfırdan fərqli həllə
malikdir. Bu halda qeyri-bircins tənlik o zaman həllə
malikdir ki, qoşma λf * = A* f * tənliyinin ixtiyari f * həlli
üçün (g , f * ) = 0 olsun (qeyri-bircins tənliyin həlli yeganə

olmaya da bilər). Deməli, əgər A tamam kəsilməz
operatordursa, onda σ ( A) -nın hər bir sıfırdan fərqli nöqtəsi
məxsusi ədəddir. İndi göstərəcəyik ki, koordinat
başlanğıcının istənilən ətrafından kənarda σ ( A) -nın sonlu
sayda elementi var, yəni koordinat başlanğıcının kiçik
ətrafından kənarda spektr keyfiyyətcə sonlu ölçülü
operatorun spektrindən fərqlənmir.
Teorem. Tutaq ki, B sonsuz ölçülü Banax fəzasıdır və
A : B → B xətti tamam kəsilməz operatordur. Onda A
operatorunun spektri sıfırdan və sıfırdan fərqli məxsusi
ədədlərdən ibarətdir. Belə ki, hər bir sıfırdan fərqli məxsusi
ədədə uyğun məxsusi alt fəza sonlu ölçülüdür.
İsbatı. Əgər 0 ∈ σ ( A) isə, onda RA = B və B
fərziyyəmizin əksinə sonlu olardı. λ ≠ 0 olduqda N λI − A və
N λI − A * sonlu ölçülüdür və teoremin yerdə qalan iki
mülahizəsi buradan və Fredholm alternativindən alınır.

210

Teorem. Banax fəzasında tamam kəsilməz operatorun
məxsusi ədədlər çoxluğu ya sonludur, ya da hesabi
saydadır. İkinci halda limit nöqtəsi ancaq sıfırda ola bilər.
İsbatı. Əksini fərz edək. Tutaq ki, hər hansı ε > 0
üçün sonsuz sayda {λn } məxsusi ədədlər ardıcıllığı var və
λn ≥ ε . ∀n üçün {fn } - uyğun məxsusi funksiyalar
ardıcıllığı olsun. M n ilə f1 ,..., f n -in xətti örtüyünü işarə
edək. Asanlıqla yoxlanılır ki, f n -lər xətti asılı deyil və
deməli, M n M n +1 -də məxsusi alt çoxluqdur. Ona görə elə
{g n } ardıcıllığı var ki, hər bir n > 1 üçün g n ∈ M n , g n = 1
və ∀f ∈ M n −1 üçün
1
gn − f ≥ (1)
2
münasibəti ödənilir. Bundan sonra isə hər hansı α j ∈ C
n
üçün g n = ∑ α j f j olduğunu alırıq. Buradan Ag n ∈ M n .
j =1
Bundan başqa
n
(λn I − A)g n = ∑α j ⎛⎜ λn − λ ⎞⎟ f ,
j =1 ⎝ ⎠ j
211

deməli, (λn I − A)g n ∈ M n −1 . Hər bir tam m (1 ≤ m < n )
üçün f = (λn I − A)g n + Ag m qəbul edək. Onda f və λ−n1 f
M n −1 -ə daxildir.
(
Ag n − Ag m = λn g n − (λn g n − Ag n + Ag m ) = λn g n − λ−n1 f )
olduğu üçün (1)-dən alırıq ki,
Ag n − Ag m ≥ λn 2 ≥ ε 2 .
Deməli, {Ag n } –in yığılan alt ardıcıllığı yoxdur. {g n }

məhdud olduğundan bu A -nın tamam kəsilməzliyinə ziddir.
Misal. Tutaq ki, H = L2 (0,1) və A : H → H belə
verilir:
1
Af ( x ) = ∫ k ( x, y ) f ( y )dy ,
0
burada k ( x, y ) - kəsilməz funksiyadır.
1. Tutaq ki, {ϕ j }j =1 - sonlu sayda xətti asılı olmayan

n
n
kəsilməz funksiyalar çoxluğudur və k ( x, y ) = ∑ ϕi ( x )ϕi ( y ) .
1
Onda Af = ∑ ( f ,ϕ j )ϕ j
n
( f ∈ L2 (0,1)) .
1
Buradan alırıq ki, RA M n -də n ölçülü xətti alt fəzadır.
Əgər f ∈ M n⊥ isə, onda Af = 0 . Ona görə də 0 məxsusi
212

ədədinə sonsuz sayda xətti asılı olmayan məxsusi
funksiyalar uyğun olur.
2. Əgər k ( x, y ) ermit nüvəsidirsə, onda A öz-özünə
qoşmadır. Əgər əlavə olaraq bütün f ≠ 0 üçün
( Af , f ) > 0 (2)
olarsa, onda A müsbət operatordur. (2)-dən görünür ki, 0
ədədi A operatorunun məxsusi ədədi deyil. Digər tərəfdən
0 ∈ σ ( A) , çünki A tamam kəsilməzdir. Ona görə RA ≠ H .
Bu göstərir ki, λ = 0 olduqda Fredholm alternativləri
ödənilmir. Burada ən çoxu RA H -da sıx ola bilər.
x
3. Af ( x ) = ∫ k ( x, y ) f ( y )dy düsturu ilə verilən A Volter
0
inteqral operatoruna baxaq. σ ( A) yalnız 0 nöqtəsindən

ibarətdir. Buradan belə nəticəyə gəlirik ki, λ ≠ 0 olduqda
λf − Af = g tənliyi həmişə yeganə həllə malikdir. Bu həlli,
məsələn, bilavasitə Neyman sırası ayrılışı ilə almaq olar.
Deməli, 0 məxsusi ədəd deyil, lakin RA ≠ H .
§34. Hilbert fəzasında xətti operatorun spektri
Tutaq ki, A : H → H xətti operatoru verilmişdir,

burada H Hilbert fəzasıdır. A operatoruna
213

Aλ ≡ A − λI (1)
operatorlar ailəsini qarşı qoyaq, burada I - vahid operator,
λ kompleks parametrdir. Əgər ( A − λI )−1 operatoru varsa,
məhduddursa və bütün H -da təyin olunmuşdursa, onda
deyirlər ki, λ ədədi ρ ( A) rezolvent çoxluğuna daxildir.
ρ ( A) çoxluğunun bütün kompleks C müstəvisinə
tamamlayıcısı A operatorunun spektridir. A operatorunun
spektri σ ( A) ilə işarə edilir. Əgər A < 1 isə, onda 1 ədədi
1
ρ ( A) -ya daxildir, çünki = I + A + A2 + ... və sağ tərəf
I−A
uyğun mənada yığılır. Əgər λ ∈ ρ ( A) olarsa, onda kifayət
~
qədər kiçik ε > 0 üçün λ − λ ≤ ε bərabərsizliyini ödəyən
~
λ nöqtələri ρ ( A) -ya daxildir. Bunun doğruluğu əvvəlki
hökmə və
1 1 1
~ = ⋅ ~
( )
A − λ I A − λI 1 − λ − λ ( A − λI )
−1
elementar bərabərliyinə əsaslanır.

σ ( A) çoxluğunun nöqtələri arasında üç kəsişməyən alt
çoxluq ayırırlar. Əgər Aλ−1 tərsi yoxdursa, onda deyirlər ki,
λ A operatorunun σ ( A) çoxluğunun σ P ( A) nöqtəvi

spektrinə daxildir. Bu onu göstərir ki, Aλ u = 0 tənliyi heç
214

olmasa bir trivial olmayan u ≠ 0 həllinə malikdir. u -ya λ -
ya uyğun məxsusi funksiya deyilir. Sonlu ölçülü
operatorlarda spektr yalnız məxsusi ədədlərdən ibarətdir.
Baxdığımız halda isə bu belə deyil. Başqa alt çoxluqları
ayırmaq üçün yada salaq ki, M ⊂ H çoxluğu H -da o
zaman sıxdır ki, ixtiyari f ∈ H elementi üçün M -də
yerləşən elə f1 ,..., f n ,... elementləri var ki, onlar f -ə yığılır.
Əgər Aλ−1 tərsi varsa, bu tərs operator H -da sıx olan

çoxluqda təyin olunmuşdursa və qeyri-məhduddursa, onda
deyirlər ki, λ A operatorunun σ ( A) spektrlər çoxluğunun
σ C ( A) kəsilməz spektrinə daxildir. Əgər Aλ−1 tərsi varsa,

lakin bu tərs operator H -da sıx olmayan çoxluqda təyin
olunmuşdursa, onda deyirlər ki, λ A operatorunun σ ( A)
spektrlər çoxluğunun σ R ( A) qalıq spektrinə daxildir.
Spektrin bu cür təsnifatı müxtəlif cür dəqiqləşdirilə
bilər. Belə ki, nöqtəvi spektrlər izolə edilmiş və ya izolə
edilməmiş ola bilər; Aλ−1 operatoru λ ∈ σ R ( A) olduqda
məhdud və ya qeyri-məhdud ola bilər və s. Konkret Hilbert
fəzası və konkret operatora baxaq. Həqiqi oxda sonlu
V = [0, b] parçası götürək və elementləri x ∈ V -də təyin
olunmuş kompleks qiymətli kəsilməz f ( x ), g ( x ),...,
215

funksiyalar olan fəzaya baxaq və bu fəzada skalyar hasili
belə təyin edək:
b
( f , g ) = ∫ f (x )g (x ) .
a
Bilirik ki, C 1 (V ) ⊂ H = H (V ) və C1 H -da sıxdır.

d
Beləliklə, klassik diferensial ifadəsinə təyin oblastı
dx
D( A) = C 1 ⊂ H olan
A: H → H (2)
operatoru qarşı qoyulur. (2) operatorunun nöqtəvi spektri
σ P ( A) bütün kompleks C müstəvisini örtür: ∀λ ∈ C üçün
d
e λx uyğun məxsusi funksiyadır. İndi differensiallama
dx
əməlini u ∈ C 1 elementləri üçün həyata keçirən və əlavə
u (0 ) = 0 (3)
şərtini ödəyən A0 : H → H operatoruna baxaq.
A0 : H → H operatoru üçün bütün C müstəvisi onun
rezolvent çoxluğuna daxildir: ρ ( A0 ) = C . A0 -ın bütün H -

da təyin olunmuş məhdud tərsi belə düsturla verilir:
x
( A0 − λI )−1
f = ∫ eλ ( x −ξ ) f (ξ )dξ . (4)
0
İndi
216

du
− λu = f (5)
dx
tənliyinə iki əlavə şərt qoşaq:
u (0 ) = u (b ) = 0 . (6)
Bu zaman (6)-da 1-ci şərti ödəyən həll (4)-lə verildiyindən
burada u (b ) = 0 şərtinin ödənilməsi üçün (5) tənliyinin sağ
tərəfi
b
∫e
− λξ
f (ξ )dξ = 0 (7)
0
şərtini ödəməlidir. Lakin ixtiyari qeyd edilmiş λ ∈ C üçün

(7) şərtini ödəyən H fəzasının f elementləri çoxluğu sıx
deyil. Deməli, (6) şərti daxilində baxılan A0 operatoru üçün
bütün kompleks C müstəvisi qalıq spektrə daxildir:

σ R ( A0 ) = C . Bu halda hər bir λ üçün ( A0 − λI )−1 tərsi var,
bu tərs (4) düsturu ilə ifadə olunur, lakin (7) şərtini ödəyən
funksiyalar üzərində təyin oluub.
İndi isə (5) tənliyinə
u (0 ) = u (b ) (8)
2π
periodiklik şərtini qoşaq. Bu zaman λk = k i,
b
k = 0,±1,±2,... məxsusi ədədlərini və uyğun e λk x ,
k = 0,±1,±2,... məxsusi funksiyalarını alırıq. Əgər λ heç bir
217

məxsusi ədədlə üst-üstə düşmürsə, onda (5) tənliyinin (8)
şərti daxilində həlli belə olur:
x b
∫e
λ ( x −ξ )
f (ξ )dξ + e λb ∫ e λ ( x −ξ ) f (ξ )dξ
u (x ) = 0 x
. (9)
1 − e λb
(9) bərabərliyi göstərir ki, λk məxsusi ədədləri sağ tərəfdə
məxrəcin sıfırlarıdır. Hər bir λ ≠ λ k üçün (9)-un sağ tərəfi
ilə təyin olunan (Ap − λI )

−1
(uyğun operatoru A p ilə işarə
etdik) operatoru məhduddur. Əgər λ = λk məxsusi
ədəddirsə, onda (5) tənliyi (7) şərtində λ = λ k qoymaqla
alınan şərti ödəyən f ( x ) üçün həll ediləndir. Bu şərt

daxilində alınan həll birqiymətli təyin olunmayacaq: bu həll
(4)-ün sağ tərəfinə ce λk x həddini c sabitinin ixtiyari
qiymətində əlavə etməklə alınır. Deməli, A p : H → H
operatoru üçün yuxarıdakı λk ədədləri nöqtəvi spektri verir.
Hər bir λk məxsusi ədədinə sabit vuruğu dəqiqliyilə yeganə
e λk x məxsusi funksiyası uyğundur. Məxsusi ədədlər

çoxluğunun bütün kompleks müstəviyə tamamlanması A p
operatorunun ρ (Aρ ) rezolvent çoxluğuna daxildir.
Biz diferensiallama operatoruna parçada müəyyən

şərtlərlə baxmaqla nöqtəvi və qalıq spektri aldıq. Qeyd edək
218

ki, parçada diferensiallama operatoru kəsilməz spektrə
malik deyil. Lakin sonsuz aralığa keçdikdə vəziyyət dəyişir.
Məsələn, periodik sərhəd şərti daxilində aldığımız λk
məxsusi ədədlərinin ifadəsinə baxsaq görərik ki, b → ∞

olduqda λk məxsusi ədədləri xəyali oxda qeyri-məhdud
sıxlaşır.
§35. Tamam kəsilməz öz-özünə qoşma operatorun

məxsusi funksiyalarının xassələri
Tutaq ki, H separabel Hilbert fəzası və A : H → H

öz-özünə qoşma tamam kəsilməz operatoru verilmişdir.
{ϕ n } -lə A operatorunun bütün ortonormallaşdırılmış
məxsusi funksiyalarını işarə edək. {ϕ n } -lərin λ n -lərə uyğun
məxsusi funksiyalar hesab edildiyini və λ1 ≥ λ 2 ≥ λ3 ≥ ...
olduğunu fərz edəcəyik.

Teorem 1 (Hilbert-Şmidt). Tutaq ki, A : H → H öz-
özünə qoşma tamam kəsilməz operatordur. Onda onun
məxsusi funksiyalarından H -da ortonormal bazis düzəltmək
olar.
İsbatı. Tutaq ki, M {ϕ n } çoxluğunun xətti örtüyünün
qapanmasıdır. Onda proyeksiya haqqındakı teoremə görə
219

H =M ⊕M⊥ və asanlıqla yoxlamaq olar ki,
AM ⊂ M , AM ⊥ ⊂ M ⊥ . A0 -la A -nın M ⊥ -a sıxılmasını
işarə edək və nəzərə alaq ki, A0 operatoru M ⊥ -ı özünə

inikas etdirir və tamam kəsilməz, öz-özünə qoşmadır. Əgər
A0 sıfırdan fərqli məxsusi ədədə malikdirsə, onda bu ədəd
həm də A -nın məxsusi ədədidir və uyğun məxsusi vektor
M -ə daxildir. M və M ⊥ ortoqonal olduqları üçün bu
mümkün deyil. σ ( A0 ) -ın sıfırdan fərqli nöqtələri yalnız
məxsusi ədədlər olduğu üçün A0 operatorunun
rσ ( A0 ) = sup λ spektral radiusu üçün alırıq ki,

λ∈σ ( A0 )
rσ ( A0 ) = 0 və A0 = 0 , çünki öz-özünə qoşma məhdud A0

operatoru üçün
⎛ ⎞
A0 = Γσ ( A) = max⎜⎜ inf ( Ax, x ) , sup( Ax, x ) ⎟⎟ .
x =1
⎝ x =1 ⎠
Buradan alırıq ki, AM ⊥ = 0 , bu isə o deməkdir ki, M ⊥ -ın
hər bir elementi A -nın məxsusi vektorudur. Onda
M ⊥ ⊂ M və deməli, M ⊥ = 0 və M ≠ H . Burada §15–
dəki teoremi tətbiq etməklə tələb olunanı alarıq. Teorem
isbat edildi.
220

Bu teoremdən asanlıqla aşağıdakı teoremlər nətiçə
kimi alınır.
Teorem 2 (tamam kəsilməz öz-özünə qoşma
operatorun kanonik şəkli). Tamam kəsilməz öz-özünə
qoşma A operatoru üçün
Au = ∑ λ n (u, ϕ n )ϕ n , u ∈ H .
Bu teorem göstərir ki, A operatorunu diaqonallaşdırmaq
olur, yəni onun {ϕ n } bazisinə nəzərən matrisi diaqonal
elementləri λ n olan diaqonal matrisdir.
Teorem 3. Tutaq ki, A : H → H tamam kəsilməz öz-

özünə qoşma operatordur. Əgər λ ∈ ρ ( A) isə, onda
∀g ∈ H üçün (λI − A)u = g tənliyi aşağıdakı yeganə həllə
malikdir:
u = Rλ ( A)g = ∑ (λ − λ n ) (g , ϕ n )ϕ .
−1
(1)
Bu teorem Rλ ( A) rezolventinin strukturunu müəyyən edir
və göstərir ki, Rλ ( A) məxsusi ədədlərdə sadə polyusları
olan λ -ya nəzərən analitik operator qiymətli funksiyadır.

Belə ki, bu polyuslarda çıxıq məxsusi vektorları verir.
Teorem 4. Tutaq ki, A sonsuz ölçülü separabel H
Hilbert fəzasında qeyri-məhdud öz-özünə qoşma
operatordur və bu operator tamam kəsilməz tərs operatora
221

malikdir. Əgər {µ n }, {ϕ n } A−1 operatorunun uyğun olaraq
məxsusi ədədləri və məxsusi funksiyalarıdırsa, onda:

1. A−1 -in bütün məxsusi ədədləri sıfırdan fərqlidir və {ϕ n }
H -da ortonormal bazisdir.
2. λ n = µ n−1 ardıcıllığı sonsuz sayda fərqli hədlərə malikdir
və n → ∞ olduqda λ n → ∞ .
3. A operatorunun spektri {λ n } çoxluğu ilə üst-üstə düşür
və ϕ n vektorları λ n məxsusi ədədlərinə uyğun A -nın
məxsusi vektorlarıdır.
4. İxtiyari λ ∈ ρ ( A) , g ∈ H üçün
(λI − A)−1 g = ∑ (λ − λn )−1 (g ,ϕn )ϕn . (2)
İsbatı. Əvvəlcə qeyd edək ki, A−1 öz-özünə qoşmadır

və R( A) = D (A−1 ), D( A) = R(A−1 ). Ona görə də, əgər
A−1ϕ = µϕ isə, onda ϕ ∈ R(A−1 ) = D( A) olduğundan A

operatorunun bu bərabərliyə tətbiqi ϕ = µAϕ bərabərliyini
verir. Aydındır ki, əgər Aϕ = λϕ isə, onda ϕ = λA−1ϕ .
Onda buradan alırıq ki, 0 ədədi A−1 operatorunun məxsusi

ədədi deyil və həm də alırıq ki, ϕ A−1 operatorunun
məxsusi ədədinə uyğun o zaman məxsusi vektorudur ki, o
A operatorunun λ = µ −1 məxsusi ədədinə uyğun məxsusi
222

vektoru olsun. {ϕ n } -in H -da ortonormal bazis olması
Hilbert-Şmidt teoremindən çıxır.
İndi göstərək ki, σ ( A) = {λn } . σ ( A) ⊃ {λn } olması
aydındır. Əks daxilolmanı göstərmək üçün göstərmək
kifayətdir ki, λ−1 ∈ ρ (A−1 ) olarsa, λ ∈ ρ ( A) olur. Tutaq ki,
λ−1 ∈ ρ (A−1 ). Onda (λI − A)−1 u = g tənliyi yeganə həllə

malikdir, çünki əks halda hər hansı sıfırdan fərqli ϕ üçün
Aϕ = λϕ olardı və λ−1 şərtimizin əksinə olaraq A−1 -in

məxsusi ədədi olardı.
R(A−1 ) = D( A) olduğundan ∀g ∈ H üçün
(λΙ − A)λ−1 A−1 (A−1 − λ−1Ι )−1 g = (A−1 − λ−1Ι )×

(3)
× (A−1 − λ−1Ι ) g = g.
−1
Buradan alırıq ki, λ ∈ ρ ( A) . Deməli, σ ( A) = {λn } . Teorem
2-yə görə lim λn = ∞

n→∞
və (3)-ə görə (λΙ − A)−1 =
= λ−1 A−1 (A−1 − λ−1Ι )

−1
və (2) münasibəti teorem 3-ü A−1
operatoruna tətbiq etməklə alınır. Teorem isbat edildi.
Misal. H = L2 (0, π ) olsun və tutaq ki, M H -dan
olan 1-ci tərtib mütləq kəsilməz törəməyə malik və 2-ci
tərtib törəməsi H –a daxil olan funksiyalar çoxluğudur.
223

D( A) = {u : u ∈ M , u (0 ) = u (1) = 0} və f ∈ D( A) üçün Au =
d 2u
= lu = − qəbul edək. A operatoru öz-özünə qoşmadır.
dx 2
Tərs operatorun Qrin funksiyasının
⎧ (π − y )x
⎪⎪ , 0≤ x≤ y ≤π
k ( x, y ) = ⎨
π
⎪ (π − x )y
, 0≤ y ≤ x ≤π
⎪⎩ π
olduğunu alırıq. Tutaq ki, K nüvəsi k olan inteqral
operatordur:
π
Kf ( x ) = ∫ k (x, y ) f ( y )dy .
0
Asanlıqla göstərilir ki, A−1 = K və K operatoru tamam

kəsilməzdir. Teorem (4)-ün bütün şərtləri ödənildiyi üçün
alırıq ki, A operatorunun məxsusi funksiyaları L2 (0, π ) -də
bazis əmələ gətirir. Biz buradan sinus Furye ayrılışı
haqqında teorem almış oluruq.
Teorem 5. Tutaq ki, f ∈ L2 (0, π ) . Onda sanki hər
yerdə
π
2 ∞
f (x ) = ∑ sin πx ∫ f ( y )sin nydy ,
π n =1 0
burada sıra L2 (0, π ) normasına görə yığılır.
224

d2
Qeyd edək ki, əgər l = − və D( A) = {u ∈ M :
dx 2
f ′(0 ) = f ′(π ) = 0} götürsək, L2 (0, π ) -də kosinuslara görə
Furye sırasına ayrılış teoremini almaq olar.
§36. Sonsuz aralıqda diferensiallama operatorunun

spektri
Həqiqi oxun hər bir parçasında özünün və törəməsinin

modulunun kvadratı inteqrallanan mütləq kəsilməz y ( x )
funksiyalar çoxluğunu H 1 (− ∞, ∞ ) -la işarə edək. A ilə

L2 (− ∞, ∞ ) -da
D( A) = H 1 (− ∞, ∞ ), Ay = −iy ′, y ∈ D ( A) (1)
münasibətlərilə təyin olunan differensiallama operatorunu
işarə edək. A operatoru öz-özünə qoşma operatordur.
Teorem. A operatorunun spektri kəsilməzdir və bütün
həqiqi oxu doldurur: σ ( A) = σ C ( A) = R . Bu operatorun
rezolventi
∞
( A − λI )−1 f (x ) = ∫ K (x, ξ , λ ) f (ξ )dξ (2)
−∞
düsturu ilə ifadə olunur. Burada
225

⎧ie iλ ( x −ξ ) , ξ < x
K ( x, ξ , λ ) = ⎨ Im λ > 0 (3)
⎩0, ξ>x
və
⎧0, ξ<x
K ( x, ξ , λ ) = ⎨ i λ ( x −ξ )
Im λ < 0. (4)
⎩− ie , ξ>x
Im λ ≠ 0 olduqda (2) düsturu ixtiyari f ∈ L2 (− ∞, ∞ ) üçün
doğrudur. Im λ = 0 olduqda və f ∈ R ( A − λI ) =
(
= D ( A − λI )
−1
) olduqda bu düstur yenə də doğrudur.
Teoremi isbat etməzdən əvvəl §28-də verilən misalın
ümumi şəklinə baxaq. İndi H = L2 (a, b ) Hilbert fəzasında
funksiyaya vurma operatorunu təyin edək. Tutaq ki, F
(a, b ) -də verilmiş Lebeq mənada ölçülən kompleks qiymətli
funksiyadır. F funksiyasına aşağıdakı münasibətlərlə təyin
edilən F (Λ ) : H → H operatorunu qarşı qoyaq:
def
⎧ b
⎫
D(F (Λ )) = ⎨ f ∈ H : ∫ F ( x ) f ( x ) dx < ∞ ⎬ ,
2
⎩ a ⎭
∀f ∈ D(F (Λ )) üçün (F (Λ ) f )( x ) = F ( x ) f ( x ) .
Xüsusi halda F ( x ) = x olduqda F (Λ ) -ın əvəzinə Λ yazırıq.
Λ operatoruna L2 (a, b ) fəzasında asılı olmayan dəyişənə
vurma operatoru deyilir. Onda Λ üçün alırıq ki,
226

⎧ b
⎫
D(Λ ) = ⎨ f ∈ H : ∫ xf ( x ) dx < ∞ ⎬ ,
2
⎩ a ⎭
∀f ∈ D( A) üçün Λf ( x ) = xf ( x ) .
vrai max F ( x ) simvolu ilə F ( x ) -in (a, b ) -də ciddi yuxarı

a < x <b
sərhədini işarə edək (bu simvol Lebeq ölçüsü sıfır olan

{x ∈ (a, b ) : F (x ) ≥ r} çoxluğunun r∈R dəqiq aşağı
def
sərhədini göstərir). M = vrai max F ( x ) götürməklə alırıq ki,
a < x <b
∀f ∈ H olduqda F (Λ ) = vrai max F ( x ) norması üçün

a < x <b
F (Λ ) ≤ (M f ), F (Λ ) ≤ M .
2 2
buradan Əks
bərabərsizliyi göstərmək üçün L < M şərtini ödəyən ∀L
ədədini götürək və χ L ilə E L = {x ∈ (a, b ) : F ( x ) ≥ L}

def
çoxluğunun xarakteristik funksiyasını işarə edək. Yuxarı

sərhədin tərifinə görə EL müsbət ölçüyə malikdir və ona
F (Λ )χ L
2 2
görə χL ≠ 0 . ≥ L2 χ L olduğundan
F (Λ ) ≥ L . Bu mühakimələrdə biz fərz etdik ki,
− ∞ < a < b < ∞ . Əgər a = −∞ və ya a = ∞ olarsa, onda

EL çoxluğunun ölçüsü qeyri-məhdud olar və χ L L2 (a, b ) -
nin elementi olmaya bilər. Bu halda EL -i onun sonlu ölçülü
hissəsi ilə əvəz edib əvvəlki mühakimələri davam etdirmək
227

olar. Əgər vrai max F ( x ) = +∞ olarsa, onda F (Λ )
a < x <b
operatoru qeyri-məhdud olur. Xüsusi halda, L2 (a, b ) -də asılı

olmayan dəyişənə vurma operatoru o zaman məhduddur ki,
a və b sonlu olsun. Bu halda Λ = max( a , b ) götürülür.
F (Λ ) operatorunun L2 (a, b ) -də o zaman tərsi var ki,

Z (F ) = {x ∈ (a, b ) : F ( x ) = 0} çoxluğunun Lebeq ölçüsü sıfır
olsun. Doğrudan da, f ∈ Z (F (Λ )) o zaman olur ki,
f ∈ D(F (Λ )) və (a, b ) -də sanki hər yerdə F ( x ) f ( x ) = 0
olsun. Bu isə o zaman mümkündür ki, f -in qiyməti yalnız
Z (F ) -də sıfırdan fərqli olsun. Lakin Z (F ) çoxluğu sıfır
ölçülüdürsə, onda F ( x ) f ( x ) = 0 (a, b ) -də sanki hər yerdə
ödənildiyindən alırıq ki, f (x ) (a, b ) -də sanki hər yerdə
sıfırdır.
Asanlıqla alınır ki, əgər F (Λ )
−1
operatoru varsa, onda
1
bu operator -ə vurma operatorudur:
F (x )
⎧⎪ g (x ) ⎫⎪
2
b
D(F (Λ )) = ⎨ g ∈ L2 (a, b ) : ∫
−1
dx < ∞ ⎬ ,
⎪⎩ a F (x ) ⎪⎭
g (x )
(
∀f ∈ D F (Λ )
−1
) üçün F (Λ ) −1
g (x ) =
F (x )
.
228

Teoremin isbatı. Əvvəlcə tutaq ki, Im λ > 0 və
y ∈ D( A) və ( A − λ ) y = f . Onda elə c ədədi var ki,
x
y ( x ) = ce iλx + i ∫ ie iλ ( x −ξ ) f (ξ )dξ =ce iλx + v( x ) .
−∞
Im λ = τ qəbul edək. Onda x → −∞ olduqda

1 1
x
⎛x ⎞2 ⎛ x ⎞2
v( x ) ≤ e −τx ∫ eτξ f (ξ ) dξ ≤e −τx ⎜ ∫ e 2τξ dξ ⎟ ⎜ ∫ f (ξ ) dξ ⎟ =
2
−∞ ⎝ −∞ ⎠ ⎝ −∞ ⎠
1
1 ⎛x ⎞2
⎜ ∫ f (ξ ) dξ ⎟ → 0 .
2
=
2π ⎝ −∞ ⎠
Buradan c = y ( x ) − v( x ) eτx və x → −∞ olduqda c → 0 .
Ona görə də c = 0 və y ( x ) = v( x ) . Deməli,

x
y ( x ) = ( A − λI ) f ( x ) = i ∫ eiλ ( x −ξ ) f (ξ )dξ .
−1
−∞
Bu isə (2)-nin Im λ > 0 olduqda doğruluğunu göstərir. Eyni

qayda ilə Im λ < 0 olduqda uyğun ayrılışı alırıq.
Qeyd edək ki, A öz-özünə qoşma olduğu üçün bütün
həqiqi olmayan ədədlər onun rezolvent çoxluğuna daxildir.
İndi tutaq ki, Im λ = 0 , y ∈ D( A) , Ay = λy . Onda
y ( x ) = ce iλx və e iλx = 1 olduğundan e iλx funksiyası kvadratı
ilə inteqrallanan deyil və ona görə də c = 0 . Deməli, A

operatoru məxsusi ədədə malik deyil. e iλx -a vurma
229

operatoru olan e iλ Λ operatoru L2 (− ∞, ∞ ) -da unitar
operatordur ( U : H → H o zaman unitar adlanır ki,
∀f , g ∈ H üçün (Uf ,Ug ) = ( f , g ) olsun) və asanlıqla
yoxlanılır ki,
e − iλΛ ( A − λI )eiλΛ = A, ∀λ ∈ R . (5)
Ona görə də əgər y ∈ D( A) və ( A − λI ) y = f isə, onda
v = e − iλ Λ y qəbul etməklə alırıq ki, v ∈ D ( A) və
Av = e − iλΛ f və ya v ∈ D( A1 ) və A1v = e − iλΛ f . Burada A1
operatoru D( A1 ) = H 1 (− ∞, ∞ ), A1 f = f ′, f ∈ D( A1 )
münasibətlərilə təyin olunan L2 (− ∞, ∞ ) –da differensiallama
operatorudur. İxtiyari f ∈ D( A1 ) üçün a = −∞ olduqda
Nyuton - Leybnis düsturunu yazaq:
x
f ( x ) − f ( x0 ) = ∫ A1 f (t )dt , x0 < x < b .
x0
x
x0 → −∞ olduqda f ( x ) = ∫ A1 f (t )dt və ∀g ∈ R( A1 ) üçün
−∞
x
A1−1 g ( x ) = ∫ g (t )dt . Əgər b = +∞ olarsa, onda ∀g ∈ R( A1 )
−∞
∞
üçün A1−1 g ( x ) = − ∫ g (t )dt . Ona görə də
x
x ∞
v( x ) = i ∫ e −iλξ f (ξ )dξ = −i ∫ e −iλξ f (ξ )dξ .
−∞ x
230

Buradan isə ∀f ∈ R( A − λ ) üçün
x
y ( x ) = e iλx v( x ) = i ∫ e iλ ( x −ξ ) f (ξ )dξ .
±∞
Bu isə (2)-nin Im λ = 0 olduqda doğruluğunu göstərir.

Göstərək ki, A1−1 -in təyin oblastı L2 (− ∞, ∞ ) –da sıx
çoxluqdur. Yuxarıdakı A1−1 -in ifadəsindən alırıq ki, eyni

vaxtda a = −∞ və b = +∞ götürsək, ∀g ∈ R( A1 ) üçün
∞
∫ g (t )dt = 0 olar. Φ ilə L1 (a, b ) -dən olan və axırıncı

−∞
münasibəti ödəyən bütün g ( x ) finit funksiyalar çoxluğunu

(yəni, ancaq müəyyən [α , β ] ⊂ ]a, b[ sonlu parçasında
sıfırdan fərqli qiymətlər alan funksiyalar çoxluğunu) işarə
edək:
( )
def
Φ ⊂ D A1−1 = R( A1 ) .
Asanlıqla yoxlanılır ki, Φ L2 (a, b ) -də sanki hər yerdə sıx
çoxluqdur. İndi göstərək ki, A1−1 qeyri-məhduddur. Əksini
fərz edək. Onda A1−1 qapalı olduğundan D A1−1 qapalıdır. ( )

Lakin indi göstərdiyimizə görə D A1−1 ( ) L2 (a, b ) -də sanki
( )
hər yerdə sıxdır və deməli, D A1−1 = L2 (a, b ) olmalıdır. Bu
∞
isə mümkün deyil, çünki L2 (a, b ) ∫ g (t )dt = 0 şərtini
−∞
231

ödəməyən g funksiyalarını özündə saxlayır. A = iA1 olduğu
üçün bunları A−1 operatoru üçün də demək olar və (5)-ə

görə alırıq ki, ixtiyari həqiqi λ A operatorunun kəsilməz
spektrinə daxildir. Teorem isbat edildi.
232

233

Ədəbiyyat
1. З.И. Халилов. Основы функционольного анализа.

Баку, изд. АГУ, 1949.
2. Г.Е. Шилов. Математический анализ. Специальный
курс. М., физ.-мат. лит., 1961.
3. И.П. Натансон. Теория функций вещественной
переменной. М., “Наука”, 1974.
4. А.Н. Колмогоров, С.В.Фомин. Элементы теории
функций и функционального анализа. М., “Наука”,
1981.
5. Б.З. Вулих. Введение в функциональный анализ. М.,
физ.-мат. лит., 1958.
6. Л.А. Люстерник, В.И. Соболев. Элементы
функционального анализа. М., “Наука”, 1965.
7. Н.И. Ахиезер, И.М. Глазман. Теория линейных
операторов в гильбертовом пространстве. М., “Наука”,
1966.
8. В.А. Садовничий. Теория операторов. М., изд. МГУ,
1986.
9. М. Рид, Б. Саймон. Методы современный
математической физики. Функциональный анализ. М.,
“Мир”, 1977.
234

10. М.Я. Антоновский, А.В. Архангельский.
Метрические пространства. М., “Знание”, 1972.
11. А.Т. Талдыкин. Элементы прикладного
функционального анализа. М., “Высшая школа”, 1982.
12. А.В. Балакришнан. Прикладной функциональный
анализ. Москва, “Наука”, 1980.
13. Л.В. Канторович, Г.П. Акилов. Функциональный
анализ. М., “Наука”, 1984.
14. Л. Коллатц. Задачи на собственные значения. М.,
“Наука”, 1969.
15. Л. Коллатц. Функциональный анализ и
вычислительная математика. М., “Мир”, 1969.
16. В.А. Треногин. Функциональный анализ. М.,
“Наука”, 1980.
17. В.А. Треногин, Б.М. Писаревский, Т.С. Соболева.
Задачи и упражнения по функциональному анализу. М.,
“Наука”, 1984.
18. Функциональный анализ. / Под ред. С.Г. Крейна. М.,
1972.
19. Хелемский А.Я. Лекции по функциональному
анализу. М., МЦНМО, 2004.
20. А.А. Свешников. Прикладные методы теории
случайных функций. М., “Наука”, 1968.
235

21. В.А. Колемаев. Математическая экономика. М.,
ЮНИТИ, 2005.
22. В.Э. Лянце, О.Г.Сторож. Методы теории
неограниченных операторов. Киев, Науково Думка,
1983.
236

Tətbi̇qi̇ Funksi̇onal Anali̇zi̇n Elementləri̇

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tətbi̇qi̇ Funksi̇onal Anali̇zi̇n Elementləri̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

E.Q.

TƏTBİQİ FUNKSİONAL ANALİZİN

downloaded from KitabYurdu.org

Rəyçilər: fizika-riyaziyyat elmləri doktoru,

Elşar Qurban oğlu Orucov. Tətbiqi funksional

Dərs vəsaiti “Riyaziyyat”, “Tətbiqi riyaziyyat”, “İqtisadi

downloaded from KitabYurdu.org

§1. Cəmlər və inteqrallar üçün Hölder və Minkovski

downloaded from KitabYurdu.org

§17. Xətti operatorlar........................................................109

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

METRİK VƏ XƏTTİ NORMALI FƏZALAR

§1. Cəmlər və inteqrallar üçün Hölder

Tutaq ki, ixtiyari a1 ,..., a n , b1 ,..., bn ədədləri

(1) bərabərsizliyinə Hölder bərabərsizliyi, (2)-yə isə

downloaded from KitabYurdu.org

İsbatı. y = x p −1 ( x > 0) funksiyasına baxaq. Bu

Onda x = y q −1 . XY koordinat müstəvisi üzərində y = x p −1

fiqurunun sahəsini S1 ilə, OBN -inkini isə S 2 ilə işarə edək.

downloaded from KitabYurdu.org

k = 1, n qiymətlərində alınan bərabərsizlikləri cəmləyək:

alsaq, (1)-i alarıq.

downloaded from KitabYurdu.org

bərabərsizliyinə Koşi-Minkovski bərabərsizliyi deyilir.

Sağ tərəfdəki cəmlərin hər birinə Hölder bərabərsizliyini

downloaded from KitabYurdu.org

intervalında Lebeq mənada inteqrallanandır. Göstərək ki,

∫ x(t ) y(t ) dt ≤ ⎜⎜ ∫ x(t ) dt ⎟⎟ ⋅ ⎜⎜ ∫ y (t ) dt ⎟⎟ .

downloaded from KitabYurdu.org

§2. Metrik fəzalar

Tərif. Əgər X çoxluğunun hər bir x və y elementləri

downloaded from KitabYurdu.org

deyirlər ki, X metrik fəzasının x elementi bu fəzanın

Teorem 1. Əgər X metrik fəzasının {x n } elementlər

ardıcıllığı x ∈ X elementinə yığılırsa, onda bu ardıcıllığın

İsbatı. {x n } elementlər ardıcıllığının x elementinə

yığılması o deməkdir ki, ρ ( x n , x ) → 0 və buradan alırıq ki,

ρ (x n , x ) → 0 . Teorem isbat edildi.

Teorem 2. Metrik fəzada {x n } ardıcıllığının limiti

varsa, bu limit yeganədir.

üçün ρ ( x, y ) ≤ ρ ( x n , x) + ρ ( x n , y ) < ε münasibəti kifayət

qədər böyük n -lər üçün doğrudur. x və y qeyd olunmuş

downloaded from KitabYurdu.org

elementinə yığılarsa, onda ρ ( x n , θ ) ədədləri hər bir qeyd

olunmuş θ ∈ X elementi üçün məhduddur.

L + ρ ( x, θ ) = K . Çünki ρ (xn , x ) ədədi ardıcıllıqları

yığıldığından məhduddur və deməli, ρ ( x n , x ) ədədləri hər

üçün ρ ( x, y ) = max x(t ) − y (t ) . Asanlıqla göstərmək olar ki,

metrika aksiomlarının hər üçü ödənilir. Məsələn, üçbucaq

downloaded from KitabYurdu.org

metrikasına görə müəyyən x ∈ C [a, b] -yə yığılır:

n > nε olduqda ρ ( x n , x) = max x n (t ) − x(t ) < ε . Buradan

ixtiyari t ∈ [a, b] üçün x n (t ) − x(t ) < ε (n > nε ) . Bu göstərir

ki, x n (t ) funksiyalar ardıcıllığı [a, b] -də x(t ) -yə müntəzəm

yə müntəzəm yığılırsa, onda ρ ( x n , x) → 0 .

Göstərək ki, C [a, b] fəzası dolu fəzadır. İxtiyari

ε > 0 üçün elə nε nömrəsi var ki, n > nε , m > nε olduqda

ρ ( x n , x m ) < ε , yəni max x n (t ) − x m (t ) < ε . Buradan alırıq

ki, n, m > nε olduqda ixtiyari t ∈ [a, b] üçün

x n (t ) − x m (t ) < ε . Onda müntəzəm yığılma üçün Koşi

meyarına görə x n (t ) ardıcıllığı müəyyən x(t ) funksiyasına

müntəzəm yığılır: x n (t ) ⇒ x(t ) . Aydındır ki, x(t ) ∈ C [a, b]

downloaded from KitabYurdu.org