Ceyms Kiir

ATOMİK
VƏRDİŞLƏR
Yaxşı vərdişlər əldə etmək və
pis vərdişlərdən azad olmağın asan və
sübut edilmiş yolu

Kiçik dəyişikliklər,
diqqətəlayiq
nəticələr

Tərcüməçi:
Aygün Çırpanlı
 James Clear

ATOMIC
HABITS
An Easy & Proven Way
to Build Good Habits &
Break Bad Ones

Tiny Changes,
Remarkable
Results
 Bir monet insanı varlandıra bilərmi? Deyəcəksiniz ki, əlbəttə yox. Bəs
daha birini əlavə etsək? Daha birini? Daha birini? Hansısa məqamda
kəmiyyət keyfiyyətə keçəcək. İndi təsəvvür edin ki, cüzi bir dəyişiklik
həyatınızı tamamilə dəyişir. Fantastik səslənir! Amma monet
məsələsindəki kimi, mürəkkəb faiz təsiri işə düşür. Nəhayət, budur, kiçik,
amma müntəzəm bir hərəkət böyük nəticələrə gətirib çıxarıb. Atomik
vərdişlər içində nəhəng gücün gizləndiyi kiçik dəyişikliklərdir! Siz
çoxdan dəyişmək istəyirsiniz, amma alınmır. Kədərlənməyin! Günahkar
siz deyilsiniz, sistemdir.
Ceyms Klir vərdişlər, motivasiya və iradə gücü haqqında mifləri ləğv
edir. Elmi məlumatlar, tədqiqat nəticələri, şəxsi və uğurlu insanların
təcrübəsinə söykənərək yaxşı vərdişləri qaçılmaz, pisləri isə qeyri-
mümkün etməyin yollarını sadə və başa düşülən dildə izah edir.
Jamvs ( kar ATOMIC H ABITS Ceyms Kiir ATOMİK VƏRDİŞLƏR Bakı, Qanun
Nəşriyyatı. 2021. 264 səh.

ölçu 145x215 mm
Cild: yumşaq
Çapa imzalandı 26 08.2021

fərcüməçi: Aygün Çırpanlı

Redaktor; Hədiyyə Şəfaqət
Korrektorlar: Şəhla Yanbəyli, Ülviyyə Emin
Texniki redaktor: Tural Zeynallı
Mətn dizaynı: Rahılə Şamilqızı
Qapaq dizaynı: Rafael Qasım

Qanun Nəşriyyatı
İstanbul Copyright Awards-ın qalibi
Bakı. AZ 1102, Tbilisi pros., 76
Tel: (t-994 12)431-16-62; 431-38-18
Mobil: (+994 55)212-42-37 e-mail: info@qanun.az
www.qanun.az
www.fb.com/Qanimpublishing www.instagram.com/Qanunpublishing

ISBN 978-9952-36-961-8

© Qanun Nəşriyyatı, 2021

© 2018 by James Clear

Bu kitabın Azərbaycan dilinə tərcümə və yayım hüquqları Qanun Nəşriyyatına məxsusdur.

Kitabın təkrar və hissə-hissə nəşri “Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında”
Azərbaycan Respublikasının Qanununa ziddir.
James Clear ATOMIC HABITS
Ceyms Kiir ATOMİK VƏRDİŞLƏR
Bakı, Qanun Nəşriyyatı. 2021,264 səh.

Ölçü: 145x215 tnm

Cild: yumşaq
Çapa imzalandı: 26.08.2021

Tərcüməçi: Aygün Çırpanlı

Redaktor: Hədiyyə Şəfaqət
Korrektorlar: Şəhla Yarıbəyli. Ülviyyə Emin
Texniki redaktor: Tural Zeynallı
Mətn dizaynı: Rahilə Şamilqızı
Qapaq dizaynı: Rafael Qasım

Qanun Nəşriyyatı
İstanbul Copyright Awards-ın qalibi
Bakı, AZ 1102, Tbilisi pros., 76
Tel: (+994 12) 431-16-62; 431-38-18
Mobil: (+994 55) 212-42-37
e-mail: info@qanun.az
www.qanun.az
www.tb.com/Qanunpublishing
www. i nsta gram.com/Qanunpublishing

ISBN 978-9952-36-961-8

C' Qanun Nəşriyyatı, 2021

<0 2018 by James Clear

Bu kitabın Azərbaycan dilinə tərcümə və yayım hüquqları Qanun Nəşriyy atına məxsusdur.
Kitabın təkrar və hissə-hissə nəşn ‘'Müəlliflik hüququ \ə əlaqəli hüquqlar haqqında"
Azərbaycan Respublikasının Qanununa ziddir.
 Giriş
Mənim hekayəm

O rta məktəbdə yuxan siniflərin ikinci ilində oxuyarkən sonuncu

gün üzümə beysbol dəyənəyinin zərbəsi dəydi. Sinif yoldaşım
qolaylanarkən beysbol dəyənəyi əlindən çıxdı, mən tərəfə uçdu və
düz alnıma dəydi. Zərbə anını xatırlamıram.
Zərbə o qədər güclü idi ki, bumum iki yerdən sındı və nalabənzər
görkəm aldı. Bundan başqa kəllə-beyin xəsarəti aldım - beynin
yumşaq toxumasının zədələnməsi və kəllədə bir neçə çat. Zərbədən
dərhal sonra beynimdə ödəm inkişaf etməyə başladı. Beləliklə, bir
neçə saniyə ərzində sınmış burun, kəlləmdə bir neçə çat və hər iki
göz yuvasının sınığım qazanmış oldum.
Gözlərimi açanda köməyə tələsən insanların mənə tərəf qaçdığını
gördüm. Aşağı nəzər salanda paltarımda qırmızı ləkələr gördüm. Si-
nif yoldaşlarımdan biri əynindəki yay köynəyini çıxarıb mənə uzat-
dı. Mən sınmış bumumdan axan qanı saxlamaq üçün ondan istifadə
etdim. Sarsılmış və özümü itirmiş halda nə dərəcədə ciddi xəsarət
aldığımı dərk etmirdim.
5
 Müəllimim çiyinlərimdən tutdu, birlikdə tibb bacısının otağına doğru
uzun yol başladı. Meydanı keçib təpədən düşdük və məktəbə çatdıq.
Kiminsə əli məni dəstəkləyərək yıxılmağa qoymurdu. Biz tələsmədən
gedirdik. Heç kim dərk etmirdi ki, bir dəqiqə də itirmək olmaz.
Nəhayət, tibb bacısının otağına çatandan sonra o mənə suallar
verməyə başladı.
- İndi hansı ildir?
- 1998-ci il, - dedim. Əslində isə, 2002-ci il idi.
- Birləşmiş Ştatların prezidenti kimdir?
Bili Klinton, - dedim. Düzgün cavab isə kiçik Corc Buş idi.
- Ananın adı nədir?
- Eee... mmm... - mən ilişdim. On saniyə keçdi. - Petti, - qayğısız
şəkildə dedim. Öz anamın adını xatırlamaq üçün on saniyəyə ehtiyacımın
olduğuna əhəmiyyət verməməyə çalışdım.
Bu, xatırladığım son sual idi. Bədənim beynimdə sürətlə böyüyən
ödəmin öhdəsindən gəlmək iqtidarında deyildi. Təcili yardım maşını
gələnə qədər huşumu itirdim. Bir neçə dəqiqə sonra məni məktəb
binasından çıxarıb yerli xəstəxanaya apardılar.
Xəstəxanaya çatandan sonra orqanizmim fəaliyyətini dayandırdı. O,
udma və nəfəsalma kimi baza funksiyalarının öhdəsindən çətinliklə gəlirdi.
Bu həmin gün birinci tutma idi. Sonra nəfəsalmam tam dayandı. Həkimlər
məni ağciyərlərin süni ventilyasiya aparatına qoşanda belə qərara gəldilər
ki, yerli xəstəxana belə ağır halların müalicəsi üçün yaxşı təchiz olunmayıb
və məni Sinsinnatidəki daha böyük xəstəxanaya çatdırmaq üçün helikopter
çağırdılar.
Məni təkərli çarpayı ilə təcili tibbi yardım şöbəsindən çıxarıb yolun
o biri üzündəki helikopter meydançasına sürdülər. Çarpayı kələ- kötür səki
ilə gurultu ilə gedirdi. Tibb bacılarından biri onu qabaqda sürürdü, digəri
isə əli ilə mənim hər nəfəsimi yoxlayırdı. Bundan az əvvəl özünü
xəstəxanaya çatdırmış anam helikopterdə yanımda oturmuşdu. Uçuş
zamanı o, əlimdən tutmuşdu. Amma huşum qayıtmır

6
 Müəllimim çiyinlərimdən tutdu, birlikdə tibb bacısının otağına doğru
uzun yol başladı. Meydanı keçib təpədən düşdük və məktəbə çatdıq.
Kiminsə əli məni dəstəkləyərək yıxılmağa qoymurdu. Biz tələsmədən
gedirdik. Heç kim dərk etmirdi ki, bir dəqiqə də itirmək olmaz.
Nəhayət, tibb bacısının otağına çatandan sonra o mənə suallar verməyə
başladı.
— İndi hansı ildir?
— 1998-ci il, - dedim. Əslində isə, 2002-ci il idi.
- Birləşmiş Ştatların prezidenti kimdir?
- Bili Klinton, - dedim. Düzgün cavab isə kiçik Corc Buş idi.
- Ananın adı nədir?
- Eee... mmm... - mən ilişdim. On saniyə keçdi Petti, qas- ğısız
şəkildə dedim. Öz anamın adını xatırlamaq üçün on saniyəyə ehtiyacımın
olduğuna əhəmiyyət verməməyə çalışdım
Bu, xatırladığım son sual idi. Bədənim beynimdə Mirətlə böyüsən
ödəmin öhdəsindən gəlmək iqtidarında deyildi Fəcili yardım maşını gələnə
qədər huşumu itirdim Bır neçə dəqiqə sonra məm məktəb binasından
çıxarıb yerli xəstəxanaya apardılar
Xəstəxanaya çatandan sonra orqanizmim fəaliyyətini dayandırdı. O,
udma və nəfəsalma kimi baza funksiyalarının öhdəMndər çətinliklə gəlirdi.
Bu həmin gün birinci tutma idi. Sonra nəfəsalman tam dayandı. Həkimlər
məm ağciyərlərin süni sentilyasiya aparatın, qoşanda belə qərara gəldilər
kı, yerli xəstəxana belə ağır hallarır müalicəsi üçün yaxşı təchiz olunmayıb
sə məm Sinsınnatidəki data böyük xəstəxanaya çatdırmaq üçün helikopter
çağırdılar
Məni təkərli çarpayı ilə təcili tibbi sardım şöbəsindən çıxarıb s >- lun
o bin üzündəki helikopter meydançasına sürdülər. Çarpası kələ- kötür səki
ilə gurultu ilə gedirdi. Tibb bacılanndan bin onu qabaqcL sürürdü, digəri
isə əh ilə mənim hər nəfəsimi yoxlayırdı. Bundan az əvvəl özünü
xəstəxanasa çatdırmış anam helıkopterdə sanımda oturmuşdu. Uçuş zamanı
o. əlimdən tutmuşdu. Amma huşum qayıtmır

* «e
 Müəllimim çiyinlərimdən tutdu, birlikdə tibb bacısının otağına doğru
uzun yol başladı. Meydanı keçib təpədən düşdük və məktəbə çatdıq Kiminsə
əli məni dəstəkləyərək yıxılmağa qoymurdu. Biz tələsmədən gedirdik. Heç
kim dərk etmirdi ki, bir dəqiqə də itirmək olmaz.
Nəhayət, tibb bacısının otağına çatandan sonra o mənə suallar verməyə
başladı.
- İndi hansı ildir?
- 1998-ci il, - dedim. Əslində isə, 2002-ci il idi.
- Birləşmiş Ştatların prezidenti kimdir?
Bili Klinton, - dedim. Düzgün cavab isə kiçik Corc Buş idi.
- Ananın adı nədir?
- Eee... mmm... - mən ilişdim. On saniyə keçdi. - Petti, - qayğısız
şəkildə dedim. Öz anamın adını xatırlamaq üçün on saniyəyə ehtiyacımın
olduğuna əhəmiyyət verməməyə çalışdım.
Bu, xatırladığım son sual idi. Bədənim beynimdə sürətlə böyüyən
ödəmin öhdəsindən gəlmək iqtidarında deyildi. Təcili yardım maşını gələnə
qədər huşumu itirdim. Bir neçə dəqiqə sonra məni məktəb binasından çıxarıb
yerli xəstəxanaya apardılar.
Xəstəxanaya çatandan sonra orqanizmim fəaliyyətini dayandırdı. O,
udma və nəfəsalma kimi baza funksiyalarının öhdəsindən çətinliklə gəlirdi.
Bu həmin gün birinci tutma idi. Sonra nəfəsalmam tam dayandı. Həkimlər
məni ağciyərlərin süni ventilyasiya aparatına qoşanda belə qərara gəldilər ki,
yerli xəstəxana belə ağır halların müalicəsi üçün yaxşı təchiz olunmayıb və
məni Sinsinnatidəki daha böyük xəstəxanaya çatdırmaq üçün helikopter
çağırdılar.
Məni təkərli çarpayı ilə təcili tibbi yardım şöbəsindən çıxarıb yolun o
biri üzündəki helikopter meydançasına sürdülər. Çarpayı kələ- kötür səki ilə
gurultu ilə gedirdi. Tibb bacılarından biri onu qabaqda sürürdü, digəri isə əli
ilə mənim hər nəfəsimi yoxlayırdı. Bundan az əvvəl özünü xəstəxanaya
çatdırmış anam helikopterdə yanımda oturmuşdu. Uçuş zamanı o, əlimdən
tutmuşdu. Amma huşum qayıtmır

6
və sərbəst nəfəs ala bilmirdim. Anam uçuş zamanı məni müşayiət edərkən
atam kiçik bacı-qardaşıma baş çəkmək və pis xəbəri onlara çatdırmaq üçün
evə getdi. Bacıma onun səkkizinci sinfi bitirməsi münasibətilə keçirdikləri
şənlikdə nəyə görə iştirak edə bilməməsini izah edərkən göz yaşlarını güclə
saxlamışdı. Atam bacı-qardaşımı qohumlara aparıb anama qoşulmaq üçün
Sinsinnatiyə yola düşdü.
Helikopter xəstəxananın damında yerə enəndə meydançada bizi artıq
təqribən iyirmi nəfər həkim və tibb bacısı gözləyirdi. Məni travmatologiya
şöbəsinə apardılar. Bu vaxta qədər beyindəki ödəm artıq elə ciddi hal almışdı
ki, mən bir neçə dəfə postravmatik tutma keçirdim. Sınmış sümükləri
birləşdirmək lazım idi. Amma mənim halımda istənilən cərrah i müdaxilə əks
göstəriş idi. Daha bir - bu gün ərzində üçüncü - tutmadan sonra mən süni koma
halına salındım. Əvvəlki kimi süni nəfəs aparatına bağlıydım.
Valideynlərim artıq bu xəstəxanada olmuşdular. On il əvvəl bu binanın
birinci mərtəbəsində üç yaşlı bacıma “leykemiya” diaqnozu qoyulmuşdu.
Həmin vaxt mənim beş yaşım vardı. Kiçik qardaşım isə altı aylıq idi. İki il
yarımdan sonra bir neçə kimyaterapiya seansından, bel punksiyası və çoxsaylı
trepanobiopsiyadan sonra kiçik bacım, nəhayət, xoşbəxt, sağlam və xərçəngi
məğlub etmiş halda xəstəxanadan çıxdı. İndi on il sakit həyatdan sonra
valideynlərim yenidən - bu dəfə başqa uşaqla - həmin xəstəxanadaydılar.
Məni süni koma vəziyyətinə salandan sonra xəstəxana valideynlərimi
sakitləşdirmək üçün keşiş və sosial işçi dəvət etdi. Bu on il əvvəl bacımda
xərçəng olduğunu öyrəndikləri həmin axşam söhbət etdikləri keşiş idi.
Gecə düşəndən sonra həyatımı yalnız cihazlar dəstəkləyirdi.
Valideynlərim xəstəxana çarpayılarında narahat halda yuxulayırdılar- gah
yorğunluqdan yuxuya gedir, gah da narahatlıqla ayılırdılar. Sonralar anam
danışırdı ki, bu onun həyatında ən ağır gecə idi.

7
 SAĞALMAĞIM

Xoşbəxtlikdən, növbəti səhər tənəffüs funksiyam bərpa olundu və

həkimlər məni süni koma vəziyyətindən çıxarmaq qərarına gəldilər. Özümə
gələndə anladım ki. iybilmə qabiliyyətimi itirmişəm. Tibb bacılarından bin
yoxlama qismində bumumla qəfil nəfəs verib açıq alma şirəsi paketini
iyləməyimi xahiş etdi. İybilməm qayıtdı. Amma bumumla qəfil nəfəs
vermək ona gətirib çıxardı ki, hava göz yuvasındakı çatlardan keçib sol
gözümü, demək olar, çölə itələdi. Göz alması göz yuvasından çölə çıxırdı.
O, göz qapaqları və gözü beyinlə birləşdirən görmə sinirinin hesabına öz
yerində dayanmışdı.
Oftalmoloq dedi ki, göz havanın göz yuvasından çıxması nəticəsində
tədricən öz yerinə qayıdacaq. Ancaq bunun nə qədər zaman alacağını dəqiq
deyə bilmədi. Əməliyyat bir həftə sonraya təyin olunmuşdu. Mən isə bu
müddət ərzində bir qədər bərpa olunmalıydım. Təkbətək boksda uğursuz
iştirak etmiş kimi bir görkəmim var idi. Amma xəstəxanadan çıxmağıma
icazə verdilər. Mən evə sınıq burun, kəllənin üz nahiyəsində xeyli çatlamış
sümük və yuvasından bayıra çıxan gözlə qayıtdım.
Növbəti aylar çox ağır keçdi. Elə bir hissiyyatım var idi ki, sanki
bütün həyatım pauzaya qoyulmuşdu. Bir neçə həftə ərzində hər şeyi iki
görürdüm. Sözün həqiqi mənasında baxışımı heç nəyin üstündə cəmləyə
bilmirdim. Nəhayət, gözüm yerinə qayıtdı. Amma bu proses bir ay vaxt
apardı. Tutmalar və gözümdəki problemlərlə əlaqədar olaraq, yalnız səkkiz
aydan sonra yenidən maşın sürə bildim. Müalicəvi idmanda düz yerimək
kimi baza hərəkətlərini öyrəndim. Xəsarətlərin məni sındırmağına izin
verməməyə qərarlı idim. Amma reabilitasiya yolunda ümidsizlik hiss
etdiyim çoxsaylı hallar oldu.
Bir ildən sonra beysbol meydançasına qayıdanda hələ nə qədər
çətinliyin öhdəsindən gəlməli olduğumu əzabla dərk etdim. Beysbol həmişə
həyatımın çox vacib hissəsi olub. Atam “Sent Luis Kardinalsin” tərkibində
Kiçik beysbol liqasında oynayıb. Mən də peşəkar oynamağı arzulayırdım.
Reabilitasiya aylarından sonra hər şeydən çox beysbola qayıtmağa
çalışırdım.

8
 Amma qayıdış o qədər də asan olmadı. Mövsüm açılanda kollecin
beysbol komandasından çıxarılan yeganə yıınior idim. Məni təhsilin ikinci
ilində olan uşaqların oynadığı yunior komandasına göndərdilər. Dörd
yaşımdan beysbol oynayırdım. İdmana bu qədər zaman və güc sərf etmiş
bir adam üçün komandadan çıxarılmaq alçaldıcı idi. Bunun baş verdiyi
günü çox gözəl xatırlayıram. Maşında oturub ağlayır və boş yerə radioda
əhvalımı az da olsa, yaxşılaşdıracaq mahnı axtarırdım.
Şübhə və öz gücümə inamsızlıqla dolu bir ildən sonra, nəhayət,
məzunların komandasına girə bildim. Amma meydana nadir hallarda
çıxırdım. Ümumilikdə bu komandanın heyətində on bir inninq oynadım.
Bu, bir bütöv oyundan bir qədər çox demək idi. Yuxarı sinif şagirdlərinin
komandasında parlaq karyeram olmamasına baxmayaraq, hələ də yaxşı
oyunçu olacağıma inanırdım. Dərk etdim ki, müsbət dəyişikliklərə nail ola
biləcək yeganə insan özüməm. Dönüş anı xəsarətdən iki il sonra Denison
Universitetinə daxil olanda yaşandı. Bu, yeni həyatın başlanğıcı idi. Məhz
kollec kiçik vərdişlərin heyrətamiz gücünü aşkar etdiyim ilk yer idi.

VƏRDİŞLƏR HAQQINDA NECƏ ÖYRƏNDİM

Kollecə daxil olmaq həyatımda qəbul etdiyim ən yaxşı qərarlardan biri

oldu. Beysbol komandasında yer aldım, yeni oyunçu kimi siyahının ən
axırında olsam da, məmnun idim. Məktəb illərimin çətinliklərinə
baxmayaraq, hər necə olsa, kollecin idman komandasının üzvü ola
bilmişdim.
İstənilən halda yaxın gələcəkdə beysbol komandasında tam həcmli
oynamaq fikrim yox idi. Ona görə də fikrimi həyatımı qaydasına salmaq
üzərində cəmləşdirdim. Kurs yoldaşlarım gec yatır və video oyunlara çox
vaxt sərf edirdilər, mən isə yuxu ilə bağlı faydalı vərdişlər formalaşdırıb
hər axşam erkəndən yatırdım. Tələbə yataqxanasının yöndəmsiz mühitində
yaşamağıma baxmayaraq, otağı təmiz və səliqəli saxlamağa xüsusi diqqət
ayırırdım. Vərdişlərimdəki

9
bu dəyişikliklər çox kiçik görünsə də. həyatım üzərində nəzarət hissi
vcnrdi. Özünə əminlik hissim qayıtmışdı. Artmaqda olan hu inam
təhsilimə də sirayət etdi və bu sahədə də vərdişlərimi yaxşılaşdıra bildim.
Nəticədə təhsilimin birinci ilinin nəticələrinə görə ən yaxşı qiymətlərə nail
oldum.
Vərdiş müntəzəm olaraq təkrarlanan və əksər hallarda avtomatik baş
verən davranış və ya fəaliyyətdir. Hər semestr keçdikcə təhsilimin
başlanğıcında ağlıma belə gəlməyən nəticələrə gətirib çıxaran
əhəmiyyətsiz olsa da. daimi vərdişlər qazanırdım. Məsələn. hə\atımda ilk
dəfə həftədə bir dəfə ştanq qaldırmağı özümə vərdiş etdim. Nəticədə
növbəti illərdə 193 sm. boy ilə 77 kq-lıq lələk kimi yüngül cavan oğlandan
90 kq-lıq atletik bədən quruluşuna malik kişiyə çevrildim.
İkinci mövsümdə pitçerlər arasında aparıcı mövqe tutdum. Üçüncü
kursun əvvəlində məni komandanın kapitanı seçdilər. Mövsümün
sonunda isə yığma komandaya düşə bildim. Ümumilikdə yuxu, təhsil və
güc məşqləri sahəsindəki vərdişlərim təhsilimin son kursunda real nəticə
verməyə başladı.
Üzümə beysbol bitası ilə zərbə alaraq xəstəxanaya çatdırılıb süni
koma keçirəndən altı il sonra Denison Universitetinin kişi idmançıları
arasında ən yaxşısı elan olundum və Amerika universitet komandası
ESPN-in oyunçusu oldum. Bu şərəf ölkə üzrə, sadəcə. 33 oyunçuya nəsib
ola bilərdi. Təhsilimin bitməsinə yaxın adım səkkiz kateqoriya üzrə
kollecin rekordlar kitabına düşmüşdü. Elə həmin il universitetin ən alı
mükafatı olan rektor medalına layiq görüldüm.
Ümid edirəm, hekayəmin lovğalanmaq kimi göründüyünə görə
oxucular məni bağışlayar. Düzünü desəm, idman karyeramda əfsanəvi və
ya tarixi nailiyyətlər olmayıb. Mən peşəkar oyunçu ola bilmədim. Buna
baxmayaraq, həmin illərə nəzər salanda əhəmiyyətli nəticələrə nail
olduğumu və öz imkanlarımı aça bildiyimi düşünürəm. Əminəm ki, bu
kitabda təqdim olunan ideya oxucularıma da öz imkanlarını açmaqda
kömək edəcək.
Bütün həyatımız boyu çətinliklərlə qarşılaşırıq. Mənim üçün xəsarət
belə bir çətinlik, reabilitasiya təcrübəsi isə vacib dərs oldu:

10
bu dəyişikliklər çox kiçik görünsə də, həyatını üzərində nəzarət hissi
verirdi. Özünə əminlik hissim qayıtmışdı. Artmaqda olan bu inam təhsilimə
də sirayət etdi və bu sahədə də vərdişlərimi yaxşılaşdıra bildim. Nəticədə
təhsilimin birinci ilinin nəticələrinə görə ən yaxşı qiymətlərə nail oldum.
Vərdiş müntəzəm olaraq təkrarlanan və əksər hallarda avtomatik baş
verən davranış və ya fəaliyyətdir. Hər semestr keçdikcə təhsilimin
başlanğıcında ağlıma belə gəlməyən nəticələrə gətirib çıxaran əhəmiyyətsiz
olsa da, daimi vərdişlər qazanırdım. Məsələn, həyatımda ilk dəfə həftədə
bir dəfə ştanq qaldırmağı özümə vərdiş etdim. Nəticədə növbəti illərdə 193
sm. boy ilə 77 kq-lıq lələk kimi yüngül cavan oğlandan 90 kq-lıq atletik
bədən quruluşuna malik kişiyə çevrildim.
İkinci mövsümdə pitçerlər arasında aparıcı mövqe tutdum. Üçüncü
kursun əvvəlində məni komandanın kapitanı seçdilər. Mövsümün sonunda
isə yığma komandaya düşə bildim. Ümumilikdə yuxu, təhsil və güc
məşqləri sahəsindəki vərdişlərim təhsilimin son kursunda real nəticə
verməyə başladı.
Üzümə beysbol bitası ilə zərbə alaraq xəstəxanaya çatdırılıb süni koma
keçirəndən altı il sonra Denison Universitetinin kişi idmançıları arasında ən
yaxşısı elan olundum və Amerika universitet komandası ESPN-in oyunçusu
oldum. Bu şərəf ölkə üzrə, sadəcə. 33 oyunçuya nəsib ola bilərdi.
Təhsilimin bitməsinə yaxın adım səkkiz kateqoriya üzrə kollecin rekordlar
kitabına düşmüşdü. Elə həmin il universitetin ən ali mükafatı olan rektor
medalına layiq görüldüm.
Ümid edirəm, hekayəmin lovğalanmaq kimi göründüyünə görə
oxucular məni bağışlayar. Düzünü desəm, idman karyeramda əfsanəvi və
ya tarixi nailiyyətlər olmayıb. Mən peşəkar oyunçu ola bilmədim. Buna
baxmayaraq, həmin illərə nəzər salanda əhəmiyyətli nəticələrə nail
olduğumu və öz imkanlarımı aça bildiyimi düşünürəm. Əminəm ki, bu
kitabda təqdim olunan ideya oxucularıma da öz imkanlarını açmaqda
kömək edəcək.
Bütün həyatımız boyu çətinliklərlə qarşılaşırıq. Mənim üçün xəsarət
belə bir çətinlik, reabilitasiya təcrübəsi isə vacib dərs oldu:

10
anladım ki, uzun müddət ərzində müəyyən vərdişlərə əməl etsəniz, ilk
baxışda əhəmiyyətsiz görünən dəyişikliklər nəzərəçarpacaq nəticələrə
gətirib çıxara bilər. Hamımız uğursuzluq və çətinliklərlə qarşılaşırıq. Amma
uzunmüddətli perspektivdə həyatımızın keyfiyyəti vərdişlərimizin
keyfiyyətindən asılı olur. Vərdişlərinizi saxlayaraq davamlı nəticələrə nail
olacaqsınız. Lakin onları yaxşı tərəfə dəyişsəniz, qarşınızda sərhədsiz
imkanlar açılacaq.
Ola bilsin, bir gün içində inanılmaz uğura nail olan insanlar var. Amma
şəxsən mən beləsini tanımıram, özüm isə dəqiq onlardan deyiləm. Mənim
süni koma vəziyyətindən universitet komandasının oyunçu mövqeyinə
qədər səyahətimdə hansısa bir dönüş anı olmadı: çoxsaylı belə dönüş anları
oldu. Bu, tədricən baş verən inkişaf, kiçik qələbələrin və cüzi nailiyyətlərin
uzun seriyası idi. İnkişafa nail olmağın yeganə yolu - və yeganə seçimim -
kiçik addımlar siyasətiydi. Bir neçə ildən sonra şəxsi iş həyatıma və bu kitab
üzərində işə başlayanda da eyni fəaliyyət yolunu seçdim.

BU KİTABI NECƏ VƏ NƏ ÜÇÜN YAZDIM

2012-ci ilin noyabrında jamesclear.com saytında məqalələr dərc

etməyə başladım. Uzun illər ərzində vərdişlərlə bağlı təcrübələrimdən
qeydlər götürürdüm. Nəhayət, özümü bəzi nəticələri başqa insanlarla
bölüşməyə hazır hiss etdim. Hər yeni məqaləni bazar ertəsi və cümə axşamı
yayımlayırdım. Bu kiçik vərdiş bir neçə ay ərzində ilk min abunəçinin
toplanmasına, 2013-cü ilin sonunda isə otuz mindən çox izləyici kütləsinin
yaranmasına gətirib çıxardı. 2014-cü ildə izləyicilərin sayı 100 mini ötdü.
Bu da onu şəbəkədə ən sürətli yetişən qaynaqlardan birinə çevirdi. İki il
əvvəl bu bloqu aparmağa başlayanda özümü saxtakar kimi hiss edirdim.
Amma tədricən vərdişlər üzrə ekspert kimi məşhurluq qazanırdım. Bu, bir
tərəfdən mənə xoş həyəcan verən, digər tərəfdən isə müəyyən narahatlıq
gətirən yeni cəhət idi. Mən heç vaxt özümü bu sahənin bilicisi hesab

11
etməmişəm. Özümü daha çox oxucularla birlikdə təcrübə keçən şəxs
kimi görmüşəm.
2015-ci ildə abunəçilərin sayı iki yüz minə çatanda Penguin Random
House nəşriyyatı ilə müqavilə bağladım. Nəticədə sizin oxuduğunuz kitab
üzərində işləməyə başladım. Auditoriyamla birgə imkanlarım da böyüyür,
işgüzar əlaqələrim genişlənirdi. Məni tez-tez böyük şirkətlərdə vərdişlərin
formalaşdırılması, davranış dəyişikliyi və dayanmadan mükəmməlləşmə
haqqında məruzə ilə çıxış etməyə dəvət edirdilər. ABŞ və Avropada
konfranslarda məruzələrlə çıxış edirdim.
2016-cı ildə məqalələrim Time, Enterpreneur və Forbes kimi məşhur
KİV-lərdə müntəzəm yayımlanmağa başladı. İnanılmazdır, amma
məqalələrimi bir il ərzində səkkiz milyondan çox adam oxuyurdu. Milli
Futbol Liqasının, Milli Basketbol Assosiasiyasının və Əsas beysbol
liqasının məşqçiləri mənim məqalələrimi oxumağa və müşahidələrimi öz
komandaları ilə bölüşməyə başladılar.
2017-ci ilin əvvəllərində yeni layihə həyata keçirdim. Bu. həyatda və
işdə ən yaxşı vərdişləri formalaşdırmaqda maraqlı olan şirkətlər və fərdi
şəxslərin təlimində aparıcı platforma olan vərdiş Akademiyası idi.
Fortune Global 500 reytinqindən olan şirkətlər və böyüməkdə olan
startaplar öz rəhbərlərini Akademiyaya yazdırmağa və işçi heyətinə təlim
verməyə başladılar. Ümumilikdə Akademiyanı on mindən çox rəhbər,
menecer, məşqçi və müəllim bitirdi. Onlarla işləməklə vərdişləri real
həyatda işləməyə məcbur etmək üçün nə qədər səy göstərmək lazım
olduğu haqda böyük məlumata sahib oldum.
İndi 2018-ci ildə bu kitab üzərində işimi bitirərkən jamescle- ar.com
saytına ay ərzində milyonlarla yuzer girir. Həftəlik postlarımın isə 500
mindən çox abunəçisi var. Bu rəqəm gözləntilərimı əhəmiyyətli dərəcədə
aşır. Mən bu layihəyə başlayanda bu nəticəni arzulamağa heç cürət
etmirdim.

12
etməmişəm. Özümü daha çox oxucularla birlikdə təcrübə keçən şəxs kimi
görmüşəm.
2015-ci ildə abunəçilərin sayı iki yüz minə çatanda Penguin Random
House nəşriyyatı ilə müqavilə bağladım. Nəticədə sizin oxuduğunuz kitab
üzərində işləməyə başladım. Auditoriyamla birgə imkanlarım da böyüyür,
işgüzar əlaqələrim genişlənirdi. Məni tez-tez böyük şirkətlərdə vərdişlərin
formalaşdırılması, davranış dəyişikliyi və dayanmadan mükəmməlləşmə
haqqında məruzə ilə çıxış etməyə dəvət edirdilər. ABŞ və Avropada
konfranslarda məruzələrlə çıxış edirdim.
2016-cı ildə məqalələrim Time, Enterpreneur və Forbes kimi məşhur
KİV-lərdə müntəzəm yayımlanmağa başladı. İnanılmazdır, amma
məqalələrimi bir il ərzində səkkiz milyondan çox adam oxuyurdu. Milli
Futbol Liqasının, Milli Basketbol Assosiasiyasının və Əsas beysbol
liqasının məşqçiləri mənim məqalələrimi oxumağa və müşahidələrimi öz
komandaları ilə bölüşməyə başladılar.
2017-ci ilin əvvəllərində yeni layihə həyata keçirdim. Bu, həyatda və
işdə ən yaxşı vərdişləri formalaşdırmaqda maraqlı olan şirkətlər və fərdi
şəxslərin təlimində aparıcı platforma olan vərdiş Akademiyası idi. Fortune
Global 500 reytinqindən olan şirkətlər və böyüməkdə olan startaplar öz
rəhbərlərini Akademiyaya yazdırmağa və işçi heyətinə təlim verməyə
başladılar. Ümumilikdə Akademiyanı on inindən çox rəhbər, menecer,
məşqçi və müəllim bitirdi. Onlarla işləməklə vərdişləri real həyatda
işləməyə məcbur etmək üçün nə qədər səy göstərmək lazım olduğu haqda
böyük məlumata sahib oldum.
İndi 2018-ci ildə bu kitab üzərində işimi bitirərkən jamescle- ar.com
saytına ay ərzində milyonlarla yuzer girir. Həftəlik postlarımın isə 500
mindən çox abunəçisi var. Bu rəqəm gözləntilərimi əhəmiyyətli dərəcədə
aşır. Mən bu layihəyə başlayanda bu nəticəni arzulamağa heç cürət
etmirdim.

12
 BU KİTAB NECƏ FAYDALI OLACAQ

İş adamı və maliyyəçi Raval Navikant deyir: “Dahiyanə kitab yazmaq

üçün əvvəlcə özün dahiyə çevrilməlisən”. Əvvəlcə bu kitabda verilmiş
ideyalara qapıldım. Çünki onların doğruluğuna öz təcrübəmdə əmin oldum.
Xəsarətdən sonra bərpa olunmaq, məşq zalında nəticələrə nail olmaq,
beysbol oyununda yüksək səviyyə nümayiş etdirmək, yazıçı olmaq, uğurlu
iş qurmaq və sadəcə olaraq, yetkin və məsuliyyətli insan olmaq üçün kiçik
vərdişlərə etibar etməli oldum. Kiçik vərdişlər imkanlarımı reallaşdırmaqda
mənə kömək etdi. Bu kitabı oxumağınızdan sizin də öz imkanlarınızı real-
laşdırmaq istədiyinizi ehtimal edirəm.
Növbəti səhifələrdə həftəlik və ya aylıq deyil, ömürlük işləyəcək ən
yaxşı vərdişləri formalaşdırmaq üçün müfəssəl planı sizinlə bölüşəcəyəm.
Burada ifadə edilən hər şeyin elmi əsası olsa da, bu kitab akademik
tədqiqatdan daha çox iş təlimatıdır. îlk növbədə vərdişləri necə
formalaşdırmaq və dəyişməklə bağlı rahat anlaşılan formada zəruri biliklər
və əməli məsləhətlər alacaqsınız.
Mənim müraciət etdiyim elmi fənlər - biologiya, nevrologi- ya, fəlsəfə,
psixologiya və digərləri artıq uzun illərdir mövcuddur. Mahiyyət etibarı ilə
oxucularıma alimlərin uzun illər əvvəl formalaşdırdıqları ən yaxşı ideyalar
və son illərdə edilmiş ən vacib kəşflərin sintezini təklif edirəm. Mənə elə
gəlir, töhfəm daha yaxşı ideyaları seçib onları təcrübədə yüksək təsirli
şəkildə tətbiq etmək üçün birləşdirməkdən ibarətdir. Bu kitabda
rastlaşacağınız bütün müdrik ideyalara görə mənim sələflərimə minnətdar
olmaq lazımdır. Bütün axmaqlıqları mənim səhvim hesab etmək olar.
Bu kitabın əsasında dördpilləli - həvəs, arzu, reaksiya və mükafat -
vərdiş modelim və bu dörd mərhələdən irəli gələn dörd davranış dəyişikliyi
qanunu durur. Psixologiya üzrə xüsusi biliklərə malik oxuculara bu
terminlərdən bəziləri operant şərtlənməyə görə tanış gələ bilər. Bu terminlər
ilk dəfə 1930-cu illərdə F.B. Skinner tərəfindən təklif olunaraq Çarlz
Dahiqqin “Vərdişin gücü” kitabı

13
sayəsində “siqnal-rutin-mükafat”la ahəng təşkil edərək bu yaxınlarda
böyük şöhrət qazanıb.
Davranış biliciləri, o cümlədən Skinner başa düşürdü ki, düzgün
mükafat və ya cəza təklif edilsə, insanı, özünü müəyyən tərzdə aparmağa
məcbur etmək olar. Buna baxmayaraq, Skinncrin modeli xarici
stimulların davranışa təsir mexanizmini çox gözəl çatdırsa da, fikir, hiss
və inancların ona necə təsir etdiyi haqqında inamlı izahı çatmırdı. Daxili
vəziyyət - əhval və emosiyalar da əhəmiyyətli rol oynayır. Son
onilliklərdə alimlər fikir, hiss və davranış arasındakı qarşılıqlı əlaqəni
dərk etməyə başlayıblar. Bu kitabda biz həmin tədqiqatların nəticələri
üzərində dayanacağıq.
Ümumilikdə oxucularıma idraki və davranış tədqiqatlarının in-
teqrasiya olunmuş modelini təklif edirəm. Ehtimal edirəm ki, bu,
vərdişlərə xarici təsirlərin və daxili hisslərin təsirini eyni dərəcədə nəzərə
alan insan davranışının ilk modellərindən biridir. Nisbətən qeyri-formal
izahına baxmayaraq, əminəm ki, davranış dəyişikliyində dörd qanunun
tətbiqinin üsul və detalları oxuculara vərdişlərlə bağlı tamamilə yeni
baxış bucağı təklif edəcək.
İnsan davranışı daim dəyişir: şəraitdən şəraitə, andan ana, saniyədən
saniyəyə. Amma bu kitab birinci növbədə dəyişməz qalana həsr olunub.
Bu insan davranışının əsaslarıdır. Uzunmüddətli perspektivdə güvənə
biləcəyimiz daimi prinsiplərdir. Əsasında işinizi inkişaf etdirə
biləcəyiniz, ailə və həyatınızı qura biləcəyiniz ideyalardır. Ən yaxşı
vərdişləri formalaşdırmağın yeganə bir üsulu yoxdur. Amma bu kitab
mənə məlum olanların ən yaxşısını - dəyişikliyə hansı mövqedən
başlamağınızdan və məhz nəyi dəyişmək istəməyinizdən asılı olmayaraq,
faydalı olacaq yanaşmanı təsvir edir. Təklif etdiyim fəaliyyət yolu
məqsədlərinizin sağlamlıq, pul, şəxsi faydalılıq, münasibətlər və ya bütün
adı çəkilənlərlə bağlı olmağından asılı olmayaraq, özünü
təkmilləşdirməyə can atan hər bir şəxsə uyğundur. Fikir davranış
dəyişikliyi üzərində cəmləşdiyi müddətcə bu kitab fəaliyyətiniz üçün
rəhbər olacaq.

14
 ƏSAS
PRİNSİPLƏR

Niyə
kiçik dəyişikliklər
nəhəng nəticələrə
gətirib çıxarır?
 1.

Atomik vərdişlərin
heyrətamiz gücü

B ritaniya Veloidman Federasiyasının taleyi 2003-cü ildə bir gü-

nün içində dəyişdi. Böyük Britaniyada bütün peşəkar velospor-
tu idarə edən təşkilat Deuv Breylsfordu baş məşqçi vəzifəsinə təyin
etdi. Həmin vaxtlar Böyük Britaniyanın peşəkar velosiped idmanı
artıq yüz il idi, ortabab nəticələr nümayiş etdirirdi. 1908-ci ildən
sonra Britaniya velosipedçiləri Olimpiya oyunlarında cəmi bir qızıl
medal qazana bilmişdilər. Ən böyük velosiped yarışı olan Tur de
Fransda isə daha pis nəticə göstərdilər. 110 il ərzində heç bir britani-
yalı velosipedçi bu yarışda qalib gələ bilməmişdi.
Əslində, Britaniya velosipedçilərinin nəticələri o qədər ruh
düşkünlüyünə salmışdı ki, Avropada ən böyük velosiped istehsalçı-
larından biri satışının aşağı düşəcəyindən ehtiyat etdiyindən məh-
sulunu Britaniya komandasına satmaqdan imtina etmişdi: digər
peşəkar velosipedçilər britaniyalı idmançıların uğursuzluğunu velo-
sipedlərin keyfiyyəti ilə əlaqələndirə bilərdilər.
Breylsfordun qarşısında Britaniya velosiped idmanını yeni
səviyyəyə qaldırmaq tapşırığı dururdu. Onun əvvəlki məşqçilərdən

17
 əsas fərqi “ən yüksək nəticənin alınması" adlandırdığı fəaliyyət planına
sarsılmaz bağlılığı idi. Bu plan etdiyin hər işdə ən kiçik yaxşılaşma
imkanlarının axtarışı fəlsəfəsinə istinad edir. Breylsford deyir: “Bütün
prinsip bu ideyadan yarandı: yıxılmısınızsa və bununla bağlı bütün
narahatlıqlarınız velosiped sürməyinizin keyfiyyətini heç olmasa, 1%
yaxşılaşdırmağa kömək edirsə, onda bütün yıxılmalarınızın təsirini bir yerə
toplayıb əhəmiyyətli irəliləyişə nail ola bilərsiniz".
Breylsford və komandası yığmanı peşəkar komanda statusuna
yaxınlaşdırmağa kömək edən kiçik dəyişikliklərdən başladı. Onlar daha
rahat olmaq üçün velosipedin oturacağının dizaynını dəyişdilər. Yola
yapışmağını yaxşılaşdırmaq üçün şinləri spirtlə sürtdülər. Hərəkət zamanı
əzələlərin ideal temperaturunu təmin etmək üçün velosipedçilərdən elektrik
qızdırıcısı olan gödəkcələr geyinməyi xahiş etdilər. Hər idmançının bu və
ya digər yükə necə reaksiya verdiyini izləmək üçün bioloji sensorlardan
istifadə etdilər. Komanda külək tunelində müxtəlif parçaları tədqiq etdi və
belə qərara gəldi ki, açıq səma altında yarış üçün olan kostyumları qapalı
velotreklərdəki məşqlər üçün olan daha yüngül və aerodinamik formaya
malik kostyumlarla əvəz etmək lazımdır.
Ancaq onlar bununla da dayanmadılar. Breylsford və komandası bütün
sferalarda daha əvvəl diqqətsiz qalan və ya təkmilləşmə baxımından
perspektivli görünməyən heç olmasa 1% yaxşılaşma variantlarının axtarışına
davam edirdilər. Onlar əzələləri hansının daha tez bərpa etdiyini təyin etmək
üçün müxtəlif gelləri sınaqdan keçirirdilər. Respirator virus xəstəliklərindən
qaçmaq üçün hər bir idmançıya əllərini düzgün yumağı öyrətmək üçün
həkim tutdular. Gecə yaxşı yuxunu təmin etmək üçün hər bir idmançıya
optimal döşək və yastıq seçdilər. Onlar hətta komandaya məxsus yük ma-
şınını içəridən ağ boya ilə rənglədilər. Bu, adi şəraitdə nəzərə çarpmayan,
amma ideal qurulmuş velosiped mexanizminin işinə mənfi təsir göstərə
biləcək ən kiçik palçıq qırığını belə aşkarlamağa imkan verirdi. Bu və digər
yüzlərlə nəzərə çarpmayan yaxşılaşmalar həyata keçəndən sonra nəticələr
özünü çox gözlətmədi.

18
 Breylsfordun təyinindən cəmi beş il sonra Britaniya yığması 2008-ci il
Pekin Olimpiya oyunlarında şose və trek yarışlarında liderlik edirdi.
İdmançılar bütün medalların 60%-ni qazanmışdılar. Dörd il sonra
Londondakı Olimpiya oyunlarında britaniyalılar daha yaxşı çıxış edərək 9
olimpiya, 7 dünya rekorduna imza atdılar.
Elə həmin il Bredli Viqqins Tur de Fransda qalib gələn ilk britaniyalı
velosipedçi oldu. Bir ildən sonra onun komanda yoldaşı Kris Frum da bu
yarışda qalib gəldi. Daha sonra öz uğurunu 2015, 2016 və 2017-ci illərdəki
qələbələri ilə möhkəmləndirdi. Onun sayəsində komanda Tur de Fransda altı
il ərzində beş qələbə qazandı!
2007-ci ildən 2017-ci ilə qədər 10 il ərzində britaniyalı velosipedçilər
dünya birinciliklərində 178 qələbə qazandılar. Olimpiya və Paraolimpiya
oyunlarında 66 qızıl medal qazandılar və beş dəfə Tur de Fransın qalibi
oldular. Bu, velosiped idmanı tarixində ən əhəmiyyətli uğur idi.1
Bu necə mümkün oldu? Sıravi idmançılardan ibarət komanda ilk
baxışdan təvazökar təsir bağışlayan cüzi dəyişikliklərin sayəsində necə
dünya çempionu oldu? Niyə əhəmiyyətsiz dəyişikliklər belə böyük nəticələrə
gətirib çıxarır və bu üsulu öz həyatımızda necə tətbiq edə bilərik?

NİYƏ KİÇİK VƏRDİŞLƏR BÖYÜK NƏTİCƏLƏRƏ

GƏTİRİB ÇIXARIR?

Bir həlledici anın əhəmiyyətini böyütmək və gündəlik həyatda baş verən

kiçik dəyişikliklərin rolunu görməzliyə vurmaq olar. Çox tez-tez biz
özümüzü əmin edirik ki, nəzərəçarpacaq uğurlar nəzərəçarpacaq səy tələb
edir. Söhbətin diet, biznesin qurulması, kitab yazılması, yarışlarda qalibiyyət
və ya istənilən məqsədə çat

1
Bu kitab nəşrə hazırlananda Britaniya veloidman federasiyası haqqında yeni
informasiya peyda oldu. Mənim mülahizələrimlə burada tanış ola bilərsiniz:
atomichabits.com/cycling.

19
maqdan asılı olmayaraq, hamının haqqında danışacağı möhtəşəm uğura
nail olmaq üçün özümüzü böyük təzyiq altında qoyuruq.
Bununla yanaşı 1%-lik yaxşılaşma çox da sezilmir. Bəzən
ümumiyyətlə sezilmir. Buna baxmayaraq, o xüsusilə uzunmüddətli
perspektivdə çox vacib ola bilər. Müəyyən müddət ərzində nəzərə
çarpmayan dəyişikliklər sayəsində qazanıla bilən təsir heyrətamiz ola
bilər. Bu halın hesabı belədir: bir il ərzində hər gün cəmi 1% yaxşılaşa
bilsəniz, bu ilin sonunda əvvəlində olduğunuzdan 37 dəfə daha yaxşı
olacaqsınız. Əksinə, bir il ərzində hər gün 1% pisləşsəniz, əməli olaraq 0-
a qədər enəcəksiniz. Kiçik qələbə və ya əhəmiyyətsiz məğlubiyyətlər
tədricən daha əhəmiyyətli forma alır.

Hər gün 1% daha yaxşı

Bir il ərzində hər gün 1% daha pis 0.99365 = 0.03
Bir il ərzində hər gün 1% daha yaxşı 1.0 1365 = 37.78

Şəkil 1. Hər gün 1%-lik yaxşılaşma. Uzunmüddətli perspektivdə kiçik

vərdişlərin toplanmış təsiri. Məsələn, hər gün cəmi 1% təkmilləşə bilsəniz,
bir ildən sonra başlanğıcdakı nəticənizdən 37 dəfə artıq nəticəyə nail
olacaqsınız.

20
 Vərdişlər əlavə özünütəkmilləşmə prosesidir. Bank hesabında məbləğin
faizlər hesabına artdığı kimi vərdişlərin müsbət təsiri də onların
təkrarlanmasına uyğun toplanır. Bir günlük təsir kifayət qədər əhəmiyyətsiz
görünə bilər. Buna baxmayaraq, bir neçə ay və ya il ərzində heyrətamiz nəticə
görəcəksiniz. İki, beş, hətta on il sonra geri boylananda yaxşı vərdişlərin
dəyərini, pis vərdişlərin də təsirini dərk edəcəksiniz.
Bu, günlük həyatda tətbiq etmək üçün kifayət qədər çətin ideyadır. Biz
tez-tez kiçik dəyişikliklərə laqeyd qalırıq. Çünki dəqiq zaman kəsimində onlar
bizə əhəmiyyətsiz görünür. İndi bir qədər pula qənaət etsəniz, milyonçu
olmayacaqsınız. Üç gün ard-arda idman zalına getsəniz, möhtəşəm bədən
forması əldə etməyəcəksiniz. Bu gün axşam 1 saat Çin dili öyrənməyə zaman
ayırsanız, dili öyrənmiş olmayacaqsınız. Biz kiçik dəyişikliklər edirik, amma
nəticə heç vaxt tez gəlmir. Bu da çox vaxt ona gətirib çıxarır ki, başlanğıc
rejimə qayıdırıq. Təəssüf ki, dəyişikliyin zəif sürəti pis vərdişlərə əməl
etməyimizi asanlaşdırır. Bu gün zərərli və kalorili qida qəbul etsəniz, tərəzi
əhəmiyyətli dəyişiklik göstərməz. Bu gün çox işləyib ailənizi təxirə salsanız,
yaxınlarınız bunu sizə bağışlayarlar. Uzun müddət yayınıb yeni layihəni
sabaha təxirə salırsınızsa, bir qayda olaraq, onu qoyulmuş müddətə qədər
bitirmək üçün ehtiyat zamanınız qalır. Birdəfəlik qərarların nəticəsini
dəyərləndirmək çox çətindir.
Lakin daim yanlış qərarlar qəbul edərək öz əməllərimizə şüurlu izahat və
bəraətlər taparaq cüzi çatışmazlıqları daim təkrarlayıb cəmi 1 %-lik səhvi hər
gün təkrarlayırıqsa, gündəlik, guya əhəmiyyətsiz seçimlərimiz son dərəcə
mənfi nəticələrə gətirib çıxara bilər. Çoxsaylı yanlış addımların - orada-burada
1 %-lik sapmaların toplanması nəticə etibarı ilə ciddi problemlərə səbəb olur.
Vərdişlərin dəyişdirilməsindən yaranan təsir təyyarənin marşrutunun cəmi
bir neçə dərəcə dəyişməsinə bənzəyir. Təsəvvür edin ki, Los-Ancelesdən Nyu-
Yorka uçursunuz. Los-Ancelesdən qalxandan sonra pilot kursu cəmi 3.5 dərəcə
cənuba tərəf dəyişsə, Nyu-York əvəzinə, Vaşinqtona enəcəksiniz. Belə cüzi
dəyişiklik uçuş zamanı çətin nəzərə çarpar - təyyarənin burnu cəmi bir neçə fut
yerini

21
 dəyişəcək. Amma ABŞ-m ölçüləri miqyasında uçuş ilkin təyin olunan
məntəqədən yüzlərlə mil kənarda başa çatacaq1.
Analoji olaraq gündəlik vərdişlərdə kiçik dəyişikliklər həyatı
tamamilə başqa istiqamətə yönəldə bilər. Mükəmməllik və ya pisləşmə
naminə 1%-lik seçimlərin nəticəsi hal-hazırkı dövr üçün əhəmiyyətsiz
görünə bilər. Amma insan həyatı kimi uzun müddətdə toplanmış belə
halların seçimi indi kim olduğunuz və kim ola biləcəyiniz arasındakı fərqi
müəyyən edir. Uğur ömürdə bir dəfə həyata keçirilən nəhəng dəyişikliyin
deyil, gündəlik vərdişlərin məhsuludur.
Bundan belə məlum olur ki, hal-hazırda nə qədər uğur qazanmış və ya
qazanmamış olmağınız vacib deyil. Ən vacibi odur ki, vərdişlər sizi uğur
yoluna gətirməyə nə dərəcədə qadirdir. Siz inkişaf xəttinizdən daha çox
narahat olmalısınız, nəinki hal-hazırda nail olduğunuz nəticələrdən.
Milyonçusunuzsa və aylıq xərcləriniz gəlirinizdən çoxdursa, deməli, yanlış
inkişaf xəttindəsiniz. Pul xərcləmə vərdişləriniz dəyişməsə, pis nəticələrə
gəlib çıxacaqsınız. Əksinə, dəyişsəniz və hər ay kiçik də olsa, bir məbləğə
qənaət edə bilsəniz, istədiyinizdən yavaş sürətlə irəliləsəniz belə, maliyyə
azadlığı yoluna düşəcəksiniz.
Nailiyyətlər təxirə salınmış vərdişlərin proyeksiyasını təmsil edir.
Sizin maddi vəziyyətiniz pulla bağlı vərdişlərinizin nəticəsidir. Çəkiniz qida
vərdişlərinizin nəticəsidir. Biliyiniz təhsillə bağlı vərdişlərinizin nəticəsidir.
Evdəki səliqəsizlik və xaos təmizlik vərdişlərinizin nəticəsidir. Siz
müntəzəm olaraq təkrarladıqlarınızı alırsınız.
Həyatınızın sonunda hara gəlib çıxacağınızı demək istəyirsinizsə, cüzi
nailiyyətlər və itkilərin xəttini izləmək kifayətdir. Siz on və ya

1
Mən özümə bir qədər əziyyət verib düzgün hesablar apardım. Vaşinqton Nyu- Yorkdan
təqribən 362 km. məsafədə yerləşir. Tutaq ki, siz Boinq 747 və ya Aerobus A 380-lə uçur
və Los-Ancelesdən çıxarkən kursu 3.5° dəyişirsiniz. Bu dəyişiklik ona gətirib çıxarır ki,
təyyarənin burnu ilkin istiqamətini 2-2.5 m. dəyişir Yüngülvari sapma təyyarənin çatma
məntəqəsində əhəmiyyətli dəyişikliyə səbəb ola bilər.

22
iyirmi il sonra gündəlik vərdişlərinizin hansı mənzərəni yaradacağını
görəcəksiniz. Hər ay qazandığınızdan daha azmı xərcləyirsiniz? Hər həftə
idman zalına gedirsinizmi? Kitab oxuyur və hər gün yeni bir şey
öyrənirsinizmi? Özünüzlə bu kiçik mübarizə sizin gələcək “mərTinizi
müəyyən edir.
Zaman uğurla müflislik arasındakı fasiləni böyüdür. Səy göstərdiyiniz
bütün nəticələri dəfələrlə böyüdür. Yaxşı vərdişlər zamanı müttəfiqə çevirir.
Pis vərdişlər isə onu düşmən edir.
Vərdişlər hər iki tərəfi kəsən qılınc kimidir. Pis vərdişlər enməyə və
süquta gətirib çıxarır, eləcə də yaxşı vərdişlər inkişafa kömək edir. Məhz
buna görə detallara diqqət etmək son dərəcə vacibdir. Siz vərdişlərin necə
işlədiyini və onları öz çiçəklənməyiniz üçün necə idarə etməyinizi
anlamalısınız. Bu, “qılıncın” təhlükəli tərəfindən qaçmağa kömək edəcək.

Cədvəl 1. Vərdişlər sizin lehinizə və əleyhinizə işləyə bilər

Pozitiv təsirlər Neqativ təsirlər

Məhsuldarlıhq toplanır Stress toplanır

Bir əlavə tapşırığın yerinə yetirilməsi dəqiq
gün üçün kiçik nailiyyətdir. Amma bütün
karyera dövrü üçün bu nailiyyət daha böyük
çəkiyə malikdir. Rutin tapşırığın
avtomatlaşdırılmasının təsiri və ya yeni
vərdişə yiyələnmək daha əhəmiyyətli ola
bilər. Düşünmədən nə qədər çox tapşırıq
yerinə yetirə bilirsinizsə, başqa sferalarda
fikrinizi toplamaq üçün daha çox azadlığınız
olacaq.
Tıxacda qalmaqdan irəli gələn narazılıq.
Valideyn öhdəliklərinin ağırlığı. Pulun
uc-uca, başa-baş çatmasından doğan
narahatlıq. Yüksək qan təzyiqinə görə
narahatlıq. Bizə yaxşı tanış olan bütün
bu əsəbi gərginlik səbəbləri təsirə və
neytrallaşmaya tabe olur. Ancaq
onunla əlaqədar narahatlıqlar illərlə
davam edirsə, sağlamlıqla bağlı ciddi
çətinliklərə

23
Biliktoplanır
Yeni ideyanın öyrənilməsi sizi dahi
etməyəcək. Amma özünüinkişafa maraq və
ömür boyu təhsil ciddi dəyişikliyə səbəb
olacaq. Bundan başqa oxuduğunuz hər bir
kitab nəinki yeni nəsə öyrədir, eləcə də
tanış şeylərə başqa baxış bucağından
baxmağa imkan verir. Uorren Baffetin
dediyi kimi: "Bilik məhz belə işləyir. O,
mürəkkəb faizlər kimi artır".
Neqativ fikirlər toplanır-
Nə qədər axmaq və yaramaz
olduğunuzu düşünsəniz, həyata və
ətraf aləmə bir o qədər bu şəkildə
uyğunlaşacaqsınız. Siz bu fikirlərin
tələsinə düşürsünüz. Yuxarıda
deyilənlərin hamısı başqaları
haqqında necə düşündüyünüzə də
aiddir. Ətrafdakıları qəzəbli, qeyri-
səmimi və ya eqoist kimi qəbul
etsəniz, tezliklə bu cəhətləri bütün
insanlarda görəcəksiniz.

Münasibətlər toplanır Zorakılıq toplanır

İnsanlar sizin davranış və əməllərinizi əks
etdirir və onlar sizə qayıdır.
Başqalarına nə qədər kömək etsəniz,
başqaları da sizə köməyə cəhd edəcək.
Ətrafdakılarla ünsiyyət prosesində
özünüzü mehriban aparsanız, zamanla
geniş və möhkəm əlaqə şəbəkəsi yarada
biləcəksiniz.
Qiyamlar, etirazlar, kütləvi çıxışlar
nadir hallarda bir hadisənin nəticəsi
olur. Əksinə mikroaqressiyaların
böyük seriyası və günlük
alovlanmalar tədricən hansısa hadisə
son damla olana qədər toplanır.
Bundan sonra zorakılıq təbii yanğın
kimi yayılır.

ƏSLİNDƏ, İNKİŞAF NECƏ GÖRÜNÜR?

Təsəvvür edin ki, çarşınızdaki masanın üzərində buz kubu var.

Otaq soyuqdur və ağzınızdan buxar çıxır. Havanın temperaturu -4° C-
dir. Tədricən otağın temperaturu qalxmağa başlayır.
-3.5,-2.5,-2.
Buz kubu əvvəlki kimi qarşınızdadır.
-1.5,-1,-0.5.
Hələ heç bir dəyişiklik baş verməyib.
Sonra temperatur 0-a qədər qalxır. Buz əriməyə başlayır. Əvvəlki
addımlardan heç nə ilə fərqlənməyən yarım dərəcəlik addım böyük
dəyişikliyə səbəb oldu.

24
 Böyük dəyişikliklər çox vaxt sıçrayış etmək üçün imkan toplamağa
kömək edən çoxsaylı əməllərin nəticəsi olur. Bu prinsip hər yerdə işləyir.
Xərçəng hüceyrələri özünü həyatının 80%-i boyu aşkar etmir. Sonra isə bir
neçə ay ərzində bütün bədəni bürüyür. Bam- buk həyatının ilk beş ilində,
demək olar, nəzərə çarpmır. Altı həftə ərzində iyirmi iki metr hündürlüyə
çatmazdan əvvəl isə torpağın altında nəhəng kök sistemi formalaşdırır.
Analoji olaraq vərdişlər də siz həlledici nöqtəyə çatıb yeni həyat
səviyyənizə qalxana qədər nəzərə çarpmır. İstənilən tapşırığın yerinə
yetirilməsinin ilk mərhələlərində siz çox vaxt “Məyusluq vadisinə”
düşürsünüz. Xətti prinsip üzrə inkişafa nail olacağınızı gözləyirsiniz. Ona
görə də ilk günlər, həftələr, hətta aylar ərzində dəyişikliklərin nəticəsiz
qalması sizdə böyük məyusluq yarada bilər. Sizdə elə hiss yaranır ki,
ümumiyyətlə, heç bir irəliləyiş yoxdur. Əslində, bu hər hansı nəticənin
toplanması ilə əlaqədar istənilən prosesin əlamətidir: ən böyük nəticələr
təxirə salınmışlıq təsiri yaradır.
Bu, uzunmüddətli vərdişlərin formalaşmasında ciddi çətinlik yaradan
əsaslı məsələlərdən biridir. İnsanlar bir neçə kiçik dəyişiklik yaradıb hiss
olunan nəticə görməyəndə təcrübəni dayandırmağa qərar verirlər. Məsələn,
siz düşünürsünüz: “Mən bir həftə ərzində hər gün qaçıram, bəs niyə
bədənimdə dəyişiklik görmürəm?” Hansısa anda bu fikirlər qalib gəlir.
Çünki yaxşı vərdişlərdən pislərin xeyrinə imtina etmək çox asandır. Amma
əsaslı dəyişikliklər yaratmaq üçün vərdişlər kifayət qədər uzun müddət
mövcud olmalıdır. O zaman mənim “Gizli imkanlar platosu” adlandırdığım
platonu keçəcəksiniz.
Yaxşı vərdiş formalaşdırmaq və ya pisini ləğv etmək üçün özünüzlə
mübarizə aparmalı olursunuzsa, bu sizin özünütəkmilləşdirmə
qabiliyyətinizi itirdiyinizi göstərir. Bu, çox vaxt Gizli imkan platosunu
keçməməyinizlə bağlı olur. Gərgin işləməyinizə baxmayaraq,
uğursuzluqdan şikayət etmək buz kubunun 25-31 dərəcə aralığında
ərimədiyinə görə narahatlığa bənzəyir. Gərgin zəhmətiniz boşuna deyil:
bütün dəyişikliklər 32 dərəcəyə çatandan sonra görünməyə başlayacaq.

25
 Nəhayət, gizli potensial platosunu keçəndən sonra hamı sizin ani
uğurunuzdan danışacaq, tş ondadır ki, kənardan ilkin işlər deyil, yalnız
gözə batan hadisələr görünür. Lakin siz yaxşı bilirsiniz ki, bugünkü
sıçrayış ətrafdakılar heç nə etmədiyinizi düşünərkən uzun müddət ərzində
yerinə yetirdiyiniz işin nəticəsidir.
Bu sanki insana tətbiq olunan tektonik təzyiqə bənzəyir. İki tektonik
plitə milyon illər ərzində bir-birinə toxuna bilər, onların kənarları hərəkətə
gəlib bir-birini zədələyə bilər. Bu zaman onların bir-birinə təzyiqi
getdikcə artır. Sonra günlərin bir günü bu plitələr əsrlər boyu etdiyi kimi
yenidən bir-birinə tərəf hərəkətə gəlir. Amma bu dəfə təzyiq həddən artıq
böyük olur. Bu halda zəlzələ baş verəcək. Hər şeyin bir anda baş verəcəyi
ana qədər proses illərlə davam edə bilər.
Ustalıq səbir tələb edir. Milli basketbol assosiasiyasının ən uğurlu
komandalarından bir “San Antonio Spers” soyunma otaqlarında sosial
reformlar tərəfdarı Yakob Riisin sitatını asıblar: “Mənə artıq heç nəyin
kömək edə bilməyəcəyini düşünəndə gedib daşyonana baxıram. O, daşa
yüz zərbə vurur, daşın səthində heç bir çat əmələ gəlmir. Amma yüz
birinci zərbə onu iki yerə böləndə anlayıram ki, daşı dağıdan sonuncu
zərbə deyil, buna qədər olanlardır”.
Bütün böyük hadisələr kiçikdən başlayır. Hər vərdişin başlanğıcı bir
əhəmiyyətsiz qərar olur. Amma bu qərar hər gün təkrarlananda vərdiş ağac
kimi böyüyür. Onun kökləri şaxələnir, zoğları isə böyüyür. Pis vərdişin
ləğv edilməsini daxilimizdə yerləşən böyük palıd ağacının kökündən
qoparılması zərurəti, yaxşı vərdişin formalaşdı- rılmasını isə bir gündə
çiçək açan nadir bir gülün yetişdirilməsi ilə müqayisə etmək olar. Bəs
bizim kifayət qədər uzun müddət ərzində bir vərdişə əməl edib Gizli
imkan platosunu keçməyimiz və yem səviyyəyə qalxmağımız üçün
müəyyənedicı faktor nədir? Bəzi insanların arzuolunmaz vərdişlərə
yuvarlanıb, digərlərinin isə yaxşı vərdişlər nəticəsində toplanmış təsirdən
həzz almasına səbəb nədir?

26
 GİZLİ POTENSİAL PLATOSU

Şəkil 2. Biz tez-tez inkişafın düz xətt üzrə gedəcəyini düşünürük. Ən azı bunun sürətlə
baş verəcəyinə ümid edirik. Amma, əslində, səylərimiz gecikmiş təsir verir, ilkin
fəaliyyətimizin həqiqi dəyərini görmək üçün çox vaxt aylar, hətta illər lazım olur. Məhz
buna görə biz çox vaxt bir neçə həftə və ya ay ərzində heç bir nəticəsi olmayan gərgin
zəhmətdən sonra özümüzü sınmış hiss edərək Ümidsizlik vadisinə düşürük. Amma bu,
boşuna zəhmət deyil. Təsir tədricən yığılır. İlkin səylərin əhəmiyyəti və dəyərinin aşkar
olmasına az qalır.

MƏQSƏDLƏRİ UNUDUN VƏ DİQQƏTİNİZİ

SİSTEMDƏ CƏMLƏŞDİRİN

Məşhur həqiqət deyir ki, həyatda hədəflərimizə - bədən formasının

yaxşılaşdırılması, uğurlu iş həyatının qurulması, nikbin düşüncə tərzinin
yaradılması və narahatlıqların ixtisar olunması, dostlarla

27
daha çox vaxt keçirilməsi kimi məqsədlərə nail olmağın ən yaxşı yolu
dəqiq və əldə edilə bilən məqsədlər qoymaqdır.
Uzun illər ərzində mən eynən bu şəkildə vərdişlər formalaşdırmışam.
Onların hər biri nail olacağım məqsədlər idi. Məktəbdə almaq istədiyim
qiymətlərlə, idman zalında artırmaq istədiyim çəki ilə, işimdən əldə etmək
istədiyim gəlirlə bağlı məqsədlər qoyurdum. Onlardan bəzilərinə nail
oldum, amma çoxunda uğursuzluğa düşdüm. Nəticə etibarı ilə
nəticələrimin qarşıma qoyduğum məqsədlərlə az əlaqəsi olduğunu
anlamağa başladım. Onlar mənim izlədiyim sistemlə daha çox bağlıdır.
Məqsədlərlə sistem arasındakı fərq nədir? Bu fərqi ilk dəfə Dilbert
haqqında komik şəkillərin müəllifi, karikaturaçı Skott Adams sayəsində
öyrəndim. Məqsədlər sizin nail olmaq istədiyiniz nəticələrlə, sistem isə bu
nəticələrə aparan proseslə bağlıdır.

• Siz məşqçisinizsə, məqsədiniz yarışda qələbə ola bilər. Sisteminiz

isə oyunçuları necə seçməyiniz, assistentləri idarə etməyiniz və
məşqləri necə keçirməyinizdir.
• İş adamışınızsa, məqsədiniz milyon dollarlıq iş sahəsi qurmaq ola
bilər. Yeni məhsulları necə sınaqdan keçirməyiniz, əməkdaşları işə
necə qəbul etməyiniz və reklam kampaniyalarının keçirilməsi sizin
sisteminizdir.
• Musiqiçisinizsə, məqsədiniz yeni mahnının ifası ola bilər. Hansı
sıxlıqda məşq etməyiniz, çətinliklərin öhdəsindən nə üsulla
gəlməyiniz və liderinizdən necə əks-əlaqə almağınız sizin sis-
teminizdir.

İndi isə maraqlı bir sual: məqsədləri tam ləğv edib fikrinizi tam sistem
üzərində cəmləşdirsəydiniz, uğura nail olardınızmı? Məsələn, basketbol
üzrə məşqçi olsaydınız və yarışda qalib gəlmək məqsədini ləğv edib
diqqətinizi yalnız komandanın hər gün məşqlərdə nə etdiyinə
cəmləşdirsəydiniz, uğura nail olardınızmı?
Fikrimcə, bəli.
Hər idman növünün məqsədi oyunu daha yüksək xal sayı ilə
bitirməkdir. Amma bütün oyunu hesab tablosuna baxaraq keçirmək

28
bir qədər qəribə görünə bilər. Qələbəyə gedən yeganə yol hər gün daha yaxşı
olmağa səy göstərməkdir. Superkubokun üçqat qalibi Bili Uolşun sözləri ilə
desək: “Hesab öz qeydinə qalacaq”. Bu həqiqət həyatın digər sahələrində də
tətbiq oluna bilər. Ən yaxşı nəticələrə çatmaq istəyirsinizsə, məqsədlər
qoymağı unudun. Diqqətinizi sistemdə cəmləşdirin.
İndi nəyi nəzərdə tuturam? Yəni, doğrudanmı, məqsəd tamamilə
lazımsızdır? Əlbəttə, belə deyil. Məqsəd istiqamət götürməyə çox uyğundur.
Amma sistemlər inkişafa nail olmaq üçün ən yaxşı variantdır. Məqsədlər
üzərində baş sındırmağa çox vaxt sərf edib sistem qurulmasına kifayət qədər
zaman ayırmırsınızsa, çoxlu çətinlikləriniz yarana bilər.

Birinci məsələ. Qaliblərin və məğlubların məqsədi eyni olur.

Məqsədlərin qoyulması rəqəmlərin qalibin xeyrinə sistematik
yerdəyişməsindən ciddi əziyyət çəkir. Biz səhvən ambisiyah məqsədlərin
uğura gətirəcəyini düşünərək diqqətimizi qaliblərin - “sağ qalanların’1
üzərində cəmləşdiririk. Amma uğursuzluğa düçar olan insanların da eyni
məqsədlərə malik olduğunu nəzərə almırıq.
Olimpiya oyunlarının hər bir iştirakçısı qızıl medal almağa səy göstərir.
İş axtaran hər bir kəs onu tapmaq istəyir. Uğur qazanmış və qazanmamış
insanların məqsədləri eynidirsə, bu o deməkdir ki, məqsədlər qalibləri
məğlublardan fərqləndirən cəhət deyil. Bu şəkildə Tur de Fransda qalib
gəlmək Britaniya velosipedçilərini qələbəyə gətirib çıxaran faktor deyildi.
Ehtimal edirəm ki, onlar istənilən peşəkar komanda kimi bu yarışda hər il
qalib gəlmək istəyiblər. Onların artıq belə məqsədləri olub. Onların nəhayət
qələbə qazanmaqları ardıcıl kiçik yaxşılaşdırmalar sisteminin nəticəsi idi.

İkinci məsələ. Məqsədə nail olmaq - yalnız indiki anda əhəmiyyəti

olan dəyişiklik.
Təsəvvür edin ki, otağınızda dəhşətli bir səliqəsizlik hökm sürür və onu
yığışdırmağı qarşınıza məqsəd qoyursunuz. Bütün enerjinizi təmizliyə
yönəltsəniz, tezliklə təmiz otaq ixtiyarınızda olacaq, amma yalnız bu anlıq.
Otağı əvvəldən tör-töküntü halına gətirən

29
hər cür zir-zibili yığıb saxlamağa və səliqəsizliyə əvvəlki meylinizi
saxlasanız, yenidən eyni xaosun içinə düşəcək və növbəti təmizlik yaratma
qığılcımını gözləməli olacaqsınız. Məsələnin arxasındakı sistemi
dəyişmədiyinizə görə yenidən eyni nəticəni alacaqsınız. Siz səbəblə deyil,
simptomla işləmisiniz.
Məqsədə nail olmaq həyatı yalnız indiki dəqiq an üçün dəyişir. Bu
sanki təkmilləşmənin ziddiyyətli əks tərəfidir. Biz nəticələri dəyişməyin
zəruri olduğunu düşünürük. Amma məsələ onlarda deyil. Əslində isə, bizi
bu nəticələrə gətirən sistemi dəyişməliyik, Məsələni nəticə səviyyəsində
dəyişməyə cəhd edəndə müvəqqəti həll yolu tapmış olursunuz. Yaxşı
tərəfə dəyişmək üçün məsələni sistem səviyyəsində dəyişmək lazımdır.
İlkin dəyərləri yoluna qoyun, nəticələr özü qaydasına düşəcək.

Üçüncü məsələ. Məqsədlər xoşbəxtliyi məhdudlaşdırır.

Hər məqsədin arxasında bu inam gizlənir: “Məqsədimə çatan kimi
xoşbəxt olacağam”. İlkin olaraq məqsədyönlü düşüncə tərzinin çətinliyi
ondadır ki, siz xoşbəxtliyinizi daim həyatın növbəti mərhələlərinə
itələyirsiniz. Bu tələyə neçə dəfə düşməyimin artıq sayını-hesabını
itirmişəm. Uzun illər ərzində mənim üçün xoşbəxtlik yalnız gələcək
“mən”imin həzz ala biləcəyi bir şey idi. Mən özümə söz verirdim ki, iyirmi
funt əzələ kütləsi yığandan və ya işim haqqında New York Times yazandan
sonra nəhayət rahatlaşıb həzz alacağam.
Bundan başqa məqsədlər bizim içimizdə “və ya” münaqişəsi yaradır:
ya siz onlara çatır və uğur qazanır, ya da uğursuzluğa düçar olub özünüz
və ətrafınızın məyusluq səbəbinə çevrilirsiniz. Özünüzü xoşbəxtlik
haqqında təsəvvürlərin dar çərçivəsinə salırsınız. Bu, yanlışdır. Həyat
yolunuzun məqsədlərinizi müəyyən edərkən xəyalən qurduğunuz
marşruta dəqiqliklə uyğun olacağı ehtimalı azdır. Real həyatda uğura
gedən çoxsaylı yollar mövcud ikən həyatdan həzz almaq imkanını yalnız
bir ssenari üzrə məhdudlaşdırmaq lazım deyil.
İlk növbədə sistem yönlü düşüncə tərzi tamamilə əks nəticələrə
gətirib çıxarır. Nəticədən daha çox prosesə yönəlmisinizsə, özünüzə
xoşbəxt olmağa icazə verəcəyiniz anı gözləmək lazım deyil. Siste

30
miniz işləyəndə istənilən an məmnunluq hiss edə bilərsiniz. Sistem
təxəyyülünüzdə çəkdiyiniz kimi bir deyil, ən müxtəlif formalarda uğurlu
ola bilər.

Dördüncü məsələ. Məqsədlər uzunmüddətli inkişafla

münaqişədədir.
Məqsədyönlü düşüncə tərzi nəticə etibarı ilə “yo-yo” təsirinə gətirib
çıxarır. Bir çox qaçışçılar aylarla gərgin işləyirlər. Ancaq finiş xəttinə
çatan kimi məşqləri dayandırırlar. Artıq ruhlandırıcıları - qarşıdakı yarış
haqda fikirlər yoxdur. Bütün gərgin işiniz yalnız bir dəqiq məqsəd
üzərində cəmləşibsə, bundan sonrakı inkişafınız nəyə istinad edərək
gedəcək? Məhz buna görə bir çox insan məqsədinə çatandan sonra
əvvəlki vərdişlərinə qayıdır.
Məqsədlərin qoyulması oyunda qələbəyə istinad edir. Sistemin
qurulması qələbədən sonra da oynamağa istinad edir. Uzunmüddətli
düşüncə məqsəd kateqoriyasında düşüncə deyil. O yalnız bir məqsədə
istinad etməyib, sonsuz təkmilləşmə və daimi yaxşılaşma siklinə yönəlib.
Nəticə etibarı ilə məhz sistemə sadiqliyiniz inkişafınızı müəyyən edəcək.

Atomik vərdişlər sistemi

Sizdə vərdişlərin dəyişməsi ilə bağlı çətinlik yaranırsa, unutmayın ki,
məsələ sizinlə deyil, sisteminizlə bağlıdır. Pis vərdişlər onları dəyişmək
istəmədiyinizə görə təkrarlanmır. İlk növbədə səhv sisteminizi
dəyişməlisiniz.
Sizə öz məqsədlərinizin səviyyəsinə qalxmaq lazım deyil. Sisteminiz
səviyyəsində daxilinizə yönəlməlisiniz. Diqqəti dəqiq bir məqsəddə
deyil, bütövlükdə sistem üzərində cəmləşdirmək bu kitabın həlledici
mövzularından biridir. Bu isə atom sözünün arxasında gizlənən dərin
mənalardan biridir. Yəqin, atomik vərdişlərin cüzi dəyişikliklər, kiçik
nailiyyətlər, 1%-lik yaxşılaşmalarla bağlı olduğunu artıq anlamısınız.
Amma kiçik olsa da, istənilən köhnə vərdişi atomik vərdiş adlandırmaq
olmaz. Atomik vərdişlər böyük sistemin vərdişləri olan kiçik vərdişlərdir.
Atomlar molekulların inşaat blokları

31
olduğu kimi atomik vərdişlər də nəzərəçarpacaq nəticələrin tikinti
daşlarıdır.
Vərdişləri həyatımızın atomları adlandırmaq olar. Onların hər biri
əsaslı yaxşılaşmaya töhfə verən əsaslı vahiddir. İlk baxışdan sezilməyən
bu rutin proseslər əhəmiyyətsiz görünsə də, tezliklə onlar birləşir və daha
əhəmiyyətli, ilkin “yatırımı” dəfələrlə aşan göstəricilərə qədər çoxalan
nəticələrə nail olunmasına töhfəsini verir. Vərdişlər sezilməsə də, çox
vacibdir. Atomik vərdişlər ifadəsinin mənası məhz bundadır - icrası
əhəmiyyətsiz və sadə olmaqla yanaşı, böyük güc mənbəyinə çevriləcək
müntəzəm təcrübə və ya rutin fəaliyyət; bu, tədricən yüksəliş sisteminin
komponentidir.

Xülasə
• Vərdişləri özünütəkmilləşdirmə prosesində toplanan mürəkkəb
faizlərlə müqayisə etmək olar. Uzunmüddətli perspektivdə cəmi 1
%-lik yaxşılaşma əhəmiyyətli nəticələr verir.
• Vərdişlər hər iki tərəfi kəsən qılınc kimidir. Onlar sizin həm
lehinizə, həm də əleyhinizə işləyə bilər. Məhz buna görə detalları
anlamaq çox vacibdir.
• Tez-tez elə görünür ki, kiçik dəyişikliklər kritik nöqtəyə çatana
qədər heç bir təsir göstərmir. İstənilən tədricən prosesin
əhəmiyyətli nəticələri təxirə salınanlardır. Səbirli olmalısınız.
• Atomik vərdiş böyük sistemin bir hissəsi olan kiçik vərdişdir.
Atomlar molekulların inşaat blokları olduğu kimi atomik vərdişlər
də nəzərəçarpacaq nəticələrin tikinti daşlarıdır.
• Yaxşı nəticələrə cəhd edirsinizsə, qarşınıza məqsəd qoymağı
unudun. Bunun əvəzində fikrinizi sisteminizdə cəmləşdirin.
• Sizin öz məqsədlərinizin səviyyəsinə qalxmağa ehtiyacınız yoxdur.
Sisteminiz səviyyəsində daxilinizə yönəlməlisiniz.

32
 2.

Vərdişlər necə eynilik yaradır

(və əksinə)

N ə üçün pis vərdişləri təkrarlamaq bu qədər asan, yaxşılan

təkrarlamaq isə belə çətindir? Çox az şey gündəlik vərdişlərin
təkmilləşdirilməsi kimi həyatımıza ciddi təsir edir. Böyük ehti-
malla bir il sonra bu vaxt yeni bir iş görməyə başlamaq əvəzinə,
əhəmiyyətli vərdişlərə malik olacaqsınız.
Çox tez-tez yaxşı vərdişlərə bir neçə gündən artıq əməl etmək
hətta müvəqqəti motivasiya partlayışı ilə müşayiət olunan səmimi
səylərimizə rəğmən bizə çətin görünür. Səhər gimnastikası, medi-
tasiya, gündəliyin aparılması, yemək bişirmək bir-iki gün ərzində
məqbul görünsə də, sonradan çətinliyə çevrilir.
Hər necə olsa, bizə elə gəlir ki, artıq formalaşmış vərdişlər,
xüsusilə xoşagəlməz olanları həmişəlik bizimlə qalacaq. Ən xe-
yirxah niyyətlərimizə rəğmən hərdən elə hiss yaranır ki, qeyri-sağ-
lam qidanın qəbulu, televizorun qabağında uzun müddət oturmaq,
yubatmaq və siqaret çəkmək kimi pis vərdişləri aşmaq əməli olaraq
mümkün deyil.
33
 Vərdişlərin dəyişdirilməsi bizim üçün iki səbəbə görə çətinlik yaradır:
(1) lazım olmayanı dəyişməyə çalışırıq, (2) vərdişləri yanlış üsulla
dəyişməyə çalışırıq. Bu hissə birinci maddəyə aiddir. Növbəti hissələrdə isə
ikinci məsələnin üzərində ətraflı dayanacağam.
Birinci səhv ondadır ki, biz lazım olmayanı dəyişməyə çalışı, rıq.
Mənim nəyi nəzərdə tutduğumu anlamaq üçün təsəvvür edin ki,
dəyişikliklər 3 səviyyədə baş verə bilər. Bu səviyyələri soğanın qatları ilə
müqayisə etmək olar.

DAVRANIŞ DƏYİŞİKLİYİNİN ÜÇ SƏVİYYƏSİ

Şəkil 3. Davranış dəyişikliyinin 3 səviyyəsi: məqsədlərin, proseslərin və identikliyin

dəyişdirilməsi.

Birinci qat - uzunmüddətli məqsədlərin dəyişdirilməsi. Bu

səviyyə müəyyən nəticələrə nail olmaqla əlaqəlidir: arıqlamaq, kitab
yazmaq, yarışda qalib gəlmək. Qarşınıza qoyduğunuz məqsədlərin, bir çoxu
dəyişikliyin bu səviyyəsi ilə əlaqəlidir.
İkinci qat prosesin dəyişdirilməsidir. Bu səviyyə vərdiş və
sistemlərin yenidənqurulması ilə əlaqədardır: zalda idman etmək, daha
səmərəli iş üçün masanın səliqəyə salınması, yeni meditativ təcrübənin
mənimsənilməsi. Formalaşdırdığınız vərdişlərin böyük hissəsi bu səviyyə
ilə bağlıdır.
34
 Üçüncü və ən dərin qat - identikliyin dəyişdirilməsi. Bu səviyyə
sizin inanclarınızın dəyişdirilməsi ilə əlaqədardır: dünyagörüşü, özünlə
bağlı təsəvvürlərin, özün və ətrafın haqqında mühakimələrin, inancların,
təsəvvür və meyi İlərin çoxu bu qatla əlaqəlidir.
Nəticələr sizin əldə etdiklərinizdir. Proseslər etdiklərinizdir.
İdentiklik isə inandıqlarınızdır. Uzun müddət saxlanılan vərdiş for-
malaşdırmağa, daha doğrusu, kiçik dəyişikliklər sistemi yaratmağa
başlayanda məsələ səviyyələrdən birinin digərindən daha “yaxşı” və ya
“pis” olmağıyla bağlı deyil. Dəyişikliyin bütün səviyyələri özünə görə
faydalıdır. Məsələ dəyişikliklərin istiqamətiylə bağlıdır.
Bir çox insan vərdişlərin dəyişdirilməsi prosesinə diqqəti nail olmaq
istədiyi nəticələrdə cəmləşdirməklə başlayır. Bu da bizi nəticəyə əsaslanan
vərdişlərə gətirib çıxarır. Alternativ variant identikliyə əsaslanan
vərdişlərin yaradılmasıdır. Bu cür yanaşmada biz diqqətimizi necə insan
olmaq istədiyimizdə cəmləşdirməyə başlayırıq.
Siqaretdən imtina edən iki insan təsəvvür edin: birinciyə siqaret təklif
olunanda deyir: “Yox, çox sağ olun. Mən siqareti tərgitməyə çalışıram”.
Bu, haqlı cavab kimi görünür. Əslində isə, bu adam özünü hələ də öz
fəaliyyət şəklini dəyişməyə cəhd edən siqaret çəkən şəxs kimi qəbul edir.
O, davranışı dəyişəcəyinə ümid bəsləyir. Buna baxmayaraq, inancları
əvvəlki kimi qalıb.
İkinci insan bu sözlərlə imtina edir: “Yox. Çox sağ olun. Mən siqaret
çəkmirəm”. Kiçik fərq kimi görünsə də, bu mühakimə o insanın
identikliyində baş verən dəyişikliyin sübutudur. Siqaret çəkmək onun
indiki yox, keçmiş həyatının bir hissəsi olub. O artıq özünü “siqaret çəkən”
anlayışı ilə identikləşdirmir.
Bir çox insanlar qarşılarına nədəsə mükəmməlləşmək məqsədi
qoyarkən öz identiklikləri haqqında düşünmür, sadəcə, belə düşünürlər:
“Mən arıqlamaq istəyirəm (nəticə), ona görə də bu dietə əməl etməklə
tezliklə arıq olacağam (proses)”. Onlar qarşılarına məqsəd qoyur və onlara
nail olmaq üçün həyata keçirəcəkləri fəaliyyət siyahısı müəyyən edirlər.
Amma fəaliyyətlərini idarə edən

35
 NƏTİCƏYƏ ƏSASLANAN VƏRDİŞLƏR

İDENTİKLİYƏ ƏSASLANAN VƏRDİŞLƏR

Şəkil 4. Nəticəyə əsaslanmış vərdişlərin formalaşmasında nail olmaq

istədiyiniz əsas götürülür. İdentikliyə əsaslanmış vərdişlərin formalaşmasında
isə necə olmaq istədiyiniz əsas götürülür.

36
 inanclar haqda düşünmürlər. Özlərinin qəbuletmə üsulunu heç vaxt
dəyişmir və dəyişməz qalan identikliyin özünütəkmilləşdirmə planlarını
“təxribata çəkə” biləcəyini anlamırlar.
Hər fəaliyyət sisteminin arxasında inanc sistemi dayanır. Demokratik
sistem azadlıq, əksəriyyətin hüquqları, sosial bərabərlik kimi inanclarına
əsaslanır. Diktator sistemi isə prinsipial olaraq başqa inanc sisteminə -
mütləq hakimiyyət və tam itaətə əsaslanır. Demokratik cəmiyyətdə
seçkilərdə iştirak etmək üçün daha çox insanı cəlb etməyə yönəlmiş çoxsaylı
variantlar təsəvvür edə bilərsiniz. Ancaq belə davranış dəyişikliyi
diktaturada özünə yer tapa bilməyəcək. O bu sistemə xas deyil. Seçkilərdə
səs vermək müəyyən inanclar sistemində qeyri-mümkün olur.
Bu model ayrı-ayrı şəxslərlə yanaşı, təşkilat və bütöv cəmiyyət üçün də
tətbiq oluna bilər. Sistemi formalaşdıran inanc və prinsiplər toplusu
mövcuddur - vərdişlərin arxasında həmişə identiklik dayanır. Fərdiliyin
identikliyinə zidd olan davranışlar çox davam etməyəcək. Siz çoxlu pula
sahib olmağa çalışa bilərsiniz. Amma mahiyyət etibarı ilə yaradandan daha
çox istehlak edən insansınızsa, qazandığınızdan daha çox xərcləyəcəksiniz.
Sağlamlığınızı yaxşılaşdırmağa çalışa bilərsiniz. Ancaq rahatlığınızı əvvəlki
kimi idman nailiyyətlərindən yuxarı pilləyə qoyursunuzsa, böyük ehtimalla
məşqlərə deyil, istirahətə üstünlük verəcəksiniz. Vərdişlərin arxasındakı
insan davranışlarının səbəbi olan inancları dəyişmədən onları dəyişmək çox
çətindir. Sizin yeni məqsədləriniz və yeni planlarınız ola bilər. Amma öz
mahiyyətinizi dəyişməsəniz, bu, kifayət deyil.
Kolorado, Boulderdən olan iş adamı Brayan KJarkın hekayəsi yaxşı
nümunə ola bilər. “Özümü tanıyandan bütün həyatım boyu dırnaqlarımı
yeyirdim”, - Klark mənə danışırdı. - “Dırnaqlarımı hələ uşaq ikən, hər dəfə
əsəbiləşəndə yeyirdim. Sonradan bu məndə pis vərdişə çevrildi. Bir dəfə onlar
uzanana qədər dırnaqlarımı yeməməyə qərar verdim. Daimi iradə gücüm
sayəsində buna nail oldum”.
Bundan sonra Klark gözlənilməz bir şey etmişdi.

37
 “Arvadımdan xahiş etdim ki, həyatımda ilk dəfə məni manikürə
yazdırsın, düşünürdüm ki. dırnaqlarıma pul xərcləsəm, onları yeməyi
dayandıraram. Bu, doğrudan da. işə yaradı. Amma pula görə yox. Əslində
isə. manikürdən sonra onları görəndə nəsə dəyişdi. Həyatımda ilk dəfə
dırnaqlarım gözəl görünürdü. Usta onları yemək kimi pis vərdişim olmasa
dırnaqlarımın, doğrudan da, sağlam və gözəl olduğunu dedi. Dırnaqlarında
qürur duydum. Heç vaxt gözəl dırnaqlara malik olmağa cəhd göstərməsəm
də, məhz bu fakt hər şeyi dəyişdi. O vaxtdan bir dəfə də dırnağımı
yemədim: köhnə vərdişimə qayıtmağa bir dəfə də cəhd etmədim. Artıq
baxımlı dımaqlarımla fəxr edirdim”.
Daxili motivasiyanın ali forması vərdişin şəxsin bir hissəsinə
çevrildiyi haldır. Özün haqqında deyə bilərsən: mən buna cəhd edən
insanam. Belə də demək olar (bu, tamam başqa cür səslənir!): mən
mahiyyət etibarı ilə belə insanam.
Şəxsiyyətinizin bu və ya digər cəhətiylə bağlı nə qədər çox qürur
hissi duyursunuzsa, bu cəhəti mükəmməlləşdirməyə kömək edən
vərdişlərə malik olmağa həvəsiniz bir o qədər çox olacaq. Saçlarınızın
görünüşüylə qürur duyursunuzsa, saçlara qulluq və onlann gözəlliyinə
dəstək verən vərdişləri bir o qədər inkişaf etdirəcəksiniz. Əzələlərinizin
ölçüsü ilə fəxr edirsinizsə, əmin olun ki, məşqləri heç vaxt
buraxmayacaqsınız. Necə gözəl şərflər toxuduğunuzla qürur
duyursunuzsa, böyük ehtimalla toxumaya həftə ərzində bir neçə saat sərf
edəcəksiniz. İşin içinə qürur qarışanda var gücümüzlə uyğun vərdişləri
formalaşdırmağa çalışırıq.
Həqiqi davranış dəyişikliyi şəxsiyyət dəyişikliyidir. Siz mo- tivasiya
əsasında vərdiş formalaşdırmağa başlaya bilərsiniz. Amma vərdişin
saxlanılmasına səbəb yalnız onun şəxsinizin bir hissəsinə çevrilməsidir.
İnsan özünü bir və ya iki dəfə idman zalına getməyə və ya düzgün
qidalanmağa məcbur edə bilər. Lakin davranış dəyişikliyinin arxasında
inanc dəyişikliyi dayanmırsa, bu dəyişiklikləri uzunmüddətli perspektivdə
saxlamaq sizə çətin olacaq Şəxsiyyətin bir hissəsinə çevrilməsə, bütün
yaxşılaşmalar müvəqqəti xarakter daşıyır.

38
 • Məqsəd kitabı oxumaq deyil - məqsəd kitabsevər olmaqdır.
• Məqsəd marafon qaçmaq deyil - məqsəd qaçışçı olmaqdır.
• Məqsəd musiqi alətində ifa etməyi öyrənmək deyil - məqsəd musiqiçi
olmaqdır.
Adətən, davranış şəxsiyyəti əks etdirir. Etdikləriniz, adətən, şəxsiyyət
kimi özünüz haqda şüurlu və ya şüursuz1 təsəvvürlərinizin indikatorudur.
Tədqiqatlar göstərmişdir ki, insan şəxsi identikli- yinin müəyyən aspektinə
inanırsa, daha çox bıi cəhət haqqında öz təsəvvürlərinə uyğun davranmağa
meyillidir. Məsələn, özünü seçici olaraq identifıkasiya edən insanlar
seçkilərdə səsvermənin, sadəcə, reallaşdırmaq istədikləri hüquq olduğunu
bildirənlərdən daha çox iştirak edirlər. Analoji olaraq idmanla məşğul olmağı
şəxsi identikliyinə daxil edən insana özünü məşqlərin zəruriliyinə
inandırmağa ehtiyac olmur. Doğru işləri görmək asandır. Çünki davranış və
identiklik vahid olanda davranışı dəyişməyə cəhd etmirsiniz. Sadəcə, özünüz
barədə bir insan kimi düşündüyünüzə uyğun davranırsınız.
Vərdişlərin formalaşdınlmasının bütün digər cəhətləri kimi bu da
özlüyündə iki tərəfi kəsən qılıncdır. Sizə işləyərkən şəxsi identik- liyin
dəyişdirilməsi özünü mükəmməlləşdinnək üçün hərəkətverici qüvvə ola
bilər. Amma sizin əleyhinizə işləsə, belə bir dəyişiklik əsl fəlakət ola bilər.
Şəxsi identiklik haqqında təsəvvürlərinizi formalaşdıran kimi ona bağlı
qalmaq sizin dəyişiklik qabiliyyətinizə mənfi təsir edir. Bir çox insan həyatı
boyu şəxsi identiklik qaydalarına kor- koranə əməl edərək sanki “mental
yuxuda’1 yaşayır.

• Əraziyə çətinliklə bələd oluram.

• Səhərlər başım yaxşı işləmir.
• Adları pis yadda saxlayıram.

1
“Şüursuz”, “bihuş”, “şuuraltı” kimi terminlər şüurun və düşüncənin yoxluğunu təsvir etmək
üçün istifadə oluna bilər. Hətta akademik dairələrdə belə istifadə edilərkən bu sözlər çox vaxt
bir-birini əvəz edə bilir (istisna kimi). Mən “şüursuz” terminindən istifadə edəcəyəm. Çünki o
bizim dərk etməyə qadir olmadığımız zehni prosesləri, eləcə də ətrafımıza diqqət
yetirmədiyimiz halları təsvir etmək üçün kifayət qədər genişdir. “Şüursuz” şüurlu şəkildə
düşünmədiyimiz hər bir şeyin təyinatıdır.

39
 • Həmişə gecikirəm.
• Müasir texnologiyalardan başım çıxmır.
• Rəqəmlərlə aram heç yaxşı deyil... və minlərlə başqa variant.

Bu inancları ildən-ilə təkrar edirsinizsə, asanlıqla bu mental cığıra

düşür və bu inancları dəyişməz fakt kimi qəbul edirsiniz. Get- gedə hansısa
işlərin görülməsinə qarşı çıxmağa başlayırsınız. Çünki onlar sizin “təsəvvür
etdiklərinizə” uyğun gəlmir. Özünüz haqda təsəvvürlərinizə təsir göstərən
və inanclarınıza uyğun davranmağa məcbur edən müəyyən daxili təzyiq hiss
edirsiniz. Var gücünüzlə özünüzlə ziddiyyətdən qaçmağa çalışırsınız.
Müəyyən bir fikir və ya fəaliyyət identikliklə nə qədər möhkəm bağlıdırsa,
onları dəyişmək bir o qədər çətindir. Bir qayda olaraq, insana özünün
mədəni qurğularına inanmaq (qrup identikliyi) və hətta yanlış olsa belə, özü
haqda bu təsəvvürlərə uyğun işlər görmək rahatdır (şəxsi identiklik).
İstənilən səviyyədə - fərdi, komanda, cəmiyyət - müsbət dəyişikliklərə ən
ciddi əngəl identiklik münaqişəsi hesab olunur. Yaxşı vərdişlər rasional
nöqteyi-nəzərdən məna daşıya bilər. Lakin onlar identikliklə
münaqişədədirsə, bu vərdişləri işləməyə məcbur etməyə nail
olmayacaqsınız.
Həddən artıq məşğul olduğunuza, çox yorulmuşunuzsa, güclü həyəcan
keçirdiyiniz üçün və minlərlə digər səbəbə görə bu vərdişləri istənilən gün
tərk edə bilərsiniz. Buna baxmayaraq, uzunmüddətli perspektivdə müəyyən
bir vərdişi qazanmağa və saxlamağa mane olan real səbəb özünüz barədə
təsəvvürlərinizin buna mane olmasıdır. Bu səbəb özünüzü şəxsiyyətinizin
digər versiyası ilə identikləşdirə bilməməyinizdir. İnkişafa nail olmaq üçün
bu əlaqəni qırmaq zəruridir. Özünün ən yaxşı versiyan olmaq üçün
inançlarınızla daim işləmək, öz identikliyinizi inkişaf etdirmək və
genişləndirmək lazımdır.
Bu bizi çox vacib bir suala gətirib çıxarır: inanclar və dünyagörüşü
davranışlarda belə vacib rol oynayırsa, onlar əvvəldən haradan peyda olur?
Şəxsi identiklik, əslində, necə formalaşır? Sizə mane

40
olan cəhətlərdən yaxa qurtarmaq üçün müsbət təsir göstərən identikli-
yinizin yeni aspektlərini necə gücləndirə bilərsiniz?

İDENTİKLİYİN İKİ MƏRHƏLƏLİ

DƏYİŞMƏ PROSESİ

İdentiklik vərdişlər bazasında formalaşır. Siz əvvəldən formalaşmış

inanclarla doğulmursunuz. Hər bir inanc özü haqda təsəvvürlərlə birgə
təcrübə bazasında formalaşır.1
Daha dəqiq desək, vərdişlər identikliyin təcəssümüdür. Yatağınızı
hər gün yığışdırırsınızsa, mütəşəkkil bir şəxsin identikliyini təcəssüm
etdirirsiniz. Hər gün idmanla məşğul olursunuzsa, idmanı sevən bir şəxsin
identikliyini təcəssüm etdirirsiniz.
Bu və ya digər işi nə qədər çox təkrarlayırsınızsa, həmin davranışla
assosiasiya edən identikliyi bir o qədər gücləndirmiş olursunuz. Əslində,
identiklik sözü latın mənşəli olub mənası mövcudluq olan essentitas və
mənası təkrarlanan olan identident sözlərindən yaranıb. Hərfi mənada
identiklik təkrarlanan mövcudluq mənasına gəlir.
Dəqiq zaman kəsimində identikliyin məhz nə olduğu əhəmiyyətli
deyil: siz özünüzü bu və ya digər insan kimi görürsünüz, çünki müəyyən
sübutlara maliksiniz. İyirmi il ərzində hər bazar günü kilsəyə gedirsinizsə,
bu o deməkdir ki, siz dindar adamsınız. Hər axşam biologiya öyrənməyə
1 saat vaxt sərf edirsinizsə, bu, çalışqanlığınızın sübutudur. Müntəzəm
olaraq idman zalına gedir, hətta qar yağsa belə, heç bir dəvəti
buraxmırsınızsa, bu sizin idmana olan bağlılığınızın sübutudur. Bu və ya
digər təsəvvür haqqında sübutunuz nə qədər çox olsa, onun həqiqiliyinə
bir o qədər inanarsınız.
Gənclik dövrümün böyük hissəsində özümü yazıçı kimi qəbul
etmirdim. Məktəb və ya kollecdəki müəllimlərimdən soruşsaydınız,
1
Əlbəttə, identikliyin elə cəhətləri var ki, uzun zaman ərzində dəyişməz qalır. Məsələn,
özünün hündürboy və ya bəstəboy identifikasiyası. Hətta stabil cəhət və keyfiyyətlərdən
danışarkən sizin həyat təcrübənizin nəyi müəyyən etdiyini, bu cəhət və keyfiyyətləri
müsbətini, mənfimi gördüyünüzü qeyd etmək vacibdir.
41
onlar məni ən yaxşı halda ortabab yazıçı kimi xarakterizə edərdilər:
şübhəsiz, hansısa dahiyanə qabiliyyətdən söhbət belə gedə bilməzdi.
Yazıçılıq yolumun başlanğıcında ilk illərdə hər bazar ertəsi və cümə
axşamları yeni məqalə çap edirdim. Yeni sübutlar əldə etdikcə bir yazıçı
kimi özüm haqqında təsəvvürlərim də inkişaf edirdi. Daha doğrusu,
identikliyim formalaşırdı. Fəaliyyət yolumun başlanğıcında yazıçı
deyildim, tədricən, vərdişlərim sayəsində yazıçı oldum.
Əlbəttə, vərdişlər identikliyə təsir edən yeganə hərəkət deyil. Amma
öz tezliyinə görə onlar, bir qayda olaraq, ən vacibidir. Həyatınız boyu
qazandığınız istənilən təcrübə özünüz haqda təsəvvürə təsir edir. Lakin bir
dəfə topa zərbə vurmaqla çətin ki özünüzü futbolçu və bir şəkil çəkməklə
rəssam sayasınız. Bununla yanaşı, bu davranışları təkrarlasanız, sübutlar
tədricən toplanacaq və özünüz haqqında təsəvvürünüz dəyişməyə
başlayacaq. Birdəfəlik təcrübənin təsiri, bir qayda olaraq, az
əhəmiyyətlidir. Vərdişlərin effekti isə zamanla güclənir. Bu isə o deməkdir
ki, nəticə etibarı ilə şəxsi identikliyi formalaşdıran sübutları məhz vərdişlər
verir. Beləliklə, vərdişlərin formalaşması prosesi mahiyyət etibarı ilə
şəxsiyyətin formalaşması prosesidir.
Bu, tədricən həyata keçən təkamüldür. Biz barmağımızın bir hərəkəti
ilə və ya tamam başqa birisi olmaq istəməyimizlə deyil, tədricən, gündən-
günə, vərdişdən vərdişə dəyişirik. Tədricən özümüzün mikrotəkamülünü
yaşayırıq.
Hər vərdiş bu ehtimala bənzəyir: “Ola bilsin, mən elə buyam”. Kitabı
oxuyub bitirmişiniz: ola bilsin, oxumağı sevən adamsınız, îdman zalına
gedirsiniz: ola bilsin, idmanı sevirsiniz. Gitarada ifa edirsiniz: ola bilsin,
musiqini sevirsiniz.
Həyata keçirdiyiniz hər bir hərəkət sizin bir şəxsiyyət olaraq kim
olduğunuzla bağlı qəbul etdiyiniz qərardır. Dəqiq bir hadisə inancı
dəyişmək gücündə deyil. Ancaq bu qərarlar tədricən toplanır və beləliklə,
yeni identiklik formalaşır. Bu, əhəmiyyətli nəticələrin radikal və çevik
dəyişikliklər tələb etməməsinin səbəblərindən biridir. Əhəmiyyətsiz
vərdişlər tədricən yeni identikliyə sübut formalaşdıraraq əhəmiyyətli
fərqlərə gətirib çıxarır. Dəyişiklik əhəmiyyətlidirsə.

42
onu. doğrudan da. böyük hesab etmək olar. Kiçik yaxşılaşmaların
ziddiyyəti elə məhz bundadır.
Yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirsək, vərdişlərin identikliyin
dəyişdirilməsinə gedən yol olduğunu görmək olar. Kim olduğunuzu
dəyişməyin ən əməli yolu etdiklərinizi dəyişdirməkdir.

1. Hər dəfə mətn yazarkən - yazıçısınız.

2. Hər dəfə skripkada ifa edərkən - musiqiçisiniz.
3. Hər dəfə məşqə başlayanda - idmançısınız.
4. Hər dəfə əməkdaşlarınızı ruhlandıranda - lidersiniz.

Hər vərdiş təkcə müəyyən nəticələrə gətirmir, eləcə də sizə daha vacib
bir şeyi: özünüzə inanmağı öyrədir. Doğrudan da, bu və ya digər tapşırığın
öhdəsindən gələcəyinizə inanırsınız. Qərarlar toplananda və şəxsi
identiklik dəyişməyə başlayanda özünüzə danışdığınız hekayə də
dəyişməyə başlayır.
Şübhəsiz, bu prinsip əks istiqamətdə də işləyir. Hər dəfə pis vərdişin
lehinə seçim edəndə bu qərarın şəxsi identikliyə bağh olur. Yaxşı xəbər
ondan ibarətdir ki, mükəmməl olmağa çalışmaq lazım deyil. Seçimlə bağlı
istənilən halda olduğu kimi hər iki həll yolunun tərəfdarları olacaq.
“Seçkiləri udmaq” üçün sizə yekdilliklə səs toplamaq lazım deyil. Səs
çoxluğu olsa kifayətdir. Bəzi səslərin pis davranış və ya qeyri-məhsuldar
vərdişlərin lehinə olmasında pis bir şey yoxdur. Sizin məqsədiniz səs
çoxluğuna nail olmaqdır.
Yeni identiklik yeni təsdiqləmələr tələb edir. Həmişəki kimi “səs
vennəyə” davam etsəniz, həmişə əldə etdiyiniz nəticələri alacaqsınız. Heç
nəyi dəyişməsəniz, ciddi dəyişikliklərə nail ola bilməyəcəksiniz.
Bu, sadə ikipilləli prosesdir:

1. Hansı insan olmaq istədiyinizə qərar verin.

2. Kiçik nailiyyətlərin köməyi ilə elə həmin insan olduğunuzu
özünüzə sübut edin.

43
 Əvvəlcə necə bir insan olacağınıza qərar verin. Bu tezis istənilən
səviyyədə - insan, komanda, cəmiyyət, xalq - tətbiq oluna bilər. Özünüzlə
nəyi təcəssüm etdirmək istəyirsiniz? Hansı prinsip və dəyərləriniz var?
Kim olmaq istəyirsiniz?
Bunlar çox ciddi suallardır və bir çox insan nədən başlayacağını
bilmir. Ancaq onlar hansı nəticələrə nail olmaq istədiklərini bilirlər:
düzgün qarın əzələsinə malik olmaq, az əsəbiləşmək və ya maaşını iki
dəfə artırmaq. Bu, çox gözəldir. Məhz bundan başlayın və nail olmaq
istədiyiniz nəticələrdən bu nəticələrə nail ola biləcək insana doğru geriyə
gedin. Özünüzdən soruşun: mənim istədiyimə necə insan nail ola bilər?
Hansı insan iyirmi kiloqram arıqlaya bilər? Hansı insan xarici dil öyrənə
bilər? Hansı insan uğurlu iş həyatına başlaya bilər?
Məsələn, hansı insan kitab yaza bilər: ola bilsin, o, dözümlü və
etibarlı şəxsdir. Beləliklə, əhəmiyyət dərəcəsi kitabın yazılmasından
(nəticə) özündə ardıcıllıq və etibarlılıq keyfiyyətlərinin inkişafına
(identiklik) doğru dəyişir.
Özündə zəruri keyfiyyətlərin inkişafı prosesi belə inanclara gətirib
çıxara bilər:

• Mən tələbələri dəstəkləyən müəlliməm.

• Mən hər bir xəstəyə lazımi qədər vaxt ayıran və empatiya qura bilən
bir həkiməm.
• Mən əməkdaşlarının maraqlarını müdafiə edən rəhbərəm.

Çevrilmək istədiyiniz insan haqqında anlayışlarınız yaranan kimi

yeni identikliyin inkişafı və möhkəmlənməsi üçün kiçik addımlar atmağa
başlaya bilərsiniz. Mənim 45 kiloqramdan artıq çəki atan tanışım özünə
belə sual verirdi: bu vəziyyətdə sağlam həyat tərzi keçirən insan nə
edərdi? Gün ərzində o bu sualı öz davranışına rəhbər qismində dəfələrlə
təkrarlayırdı. Sağlam həyat tərzi keçirən insan piyada gedərdi, yoxsa taksi
çağırardı? Dürmək sifariş verərdi, yoxsa salat? O, kifayət qədər uzun
müddət boyu sağlam həyat tərzi

44 I
keçirən insan kimi davrandı və nəticədə beiə bir insana çevrildi. Tanışım
düzgün hərəkət edirdi.
İdentikliklə əlaqədar vərdişlər ideyası bu kitabdakı daha bir həlledici
mövzu ilə ilk tanışlığımızdır: geri bildirim dairəsi. Vərdişlər identikliyi,
identiklik isə vərdişləri yaradır. Bu iki hərəkət istiqaməti olan yoldur.
Bütün vərdişlərin formalaşdırılması geri bildirim dairəsini təcəssüm
etdirir (növbəti hissədə bu ideya üzərində ətraflı dayanacağıq). Amma bu
dairəyə sizin nail olmaq istədiyiniz nəticələr deyil, dəyərləriniz, prinsip
və identikliyinizin təsir göstərməsi çox vacibdir. Diqqət həmişə nail
olmaq istədiyiniz nəticə üzərində yox, hansı şəxsiyyətə çevrilmək
istədiyinizin üzərində olmalıdır.

VƏRDİŞLƏRİN REAL ƏHƏMİYYƏTLİ OLMAQ SƏBƏBİ

İdentikliyin dəyişdirilməsi vərdişlərin dəyişdirilməsi üçün yol

göstərən ulduzdur. Bu kitabı oxuyarkən özünüzdə, ailəniz, komandanız,
şirkətiniz və digər insan cəmiyyətlərində ən yaxşı vərdişləri
formalaşdırmağa kömək edəcək hərtərəfli təlimat alacaqsınız. Amma
sizin üçün ən vacib sual bu olacaq: olmaq istədiyiniz insana
çevriləcəksinizmi? Birinci addım - sualın cavabı nə və necə deyil, kim
olmalıdır. Kim olmaq istədiyinizi bilməlisiniz. Başqa sözlə, dəyişiklik
sualınızı sükanı olmayan qayıqla müqayisə etmək olar. Məhz buna görə
bu sualdan başlayırıq.
Sizin inanclarınızı və özünüzü dəyişməyə kifayət qədər gücünüz var.
İdentiklik daş üzərinə həkk olunmayıb. Hər zaman seçiminiz var. Bu gün
seçdiyiniz vərdişlərin köməyi ilə bu gün inkişaf etdirmək istədiyiniz
identikliyi seçə bilərsiniz. Bu sizi əlinizdəki kitabın əsl təyinatına və
vərdişlərin əhəmiyyətli olması səbəbini anlamağınıza gətirib çıxaracaq.
Ən yaxşı vərdişlərin formalaşdırılması gündəlik həyat üçün fənd
dəsti deyil. Bu kitab hər axşam dişləri yumaq, hər səhər soyuq duş qəbul
etmək və ya hər gün eyni paltarı geyinmək lazım olduğu haqda deyil. Bu
kitab uğurun zahiri göstəriciləri, məsələn, daha

45
çox pul qazanmaq, arıqlamaq və yaxud əsəbi azaltmaq haqqındadır.
Vərdişlər bütün bu məqsədlərə çatmaqda sizə kömək edə bilər. Ancaq
mahiyyət etibarı ilə vərdişlər nəyəsə malik olmaqla bağlı deyil. Onlar
nəyəsə çevrilmə və insan şəxsiyyətinin inkişafı ilə əlaqədardır.
Nəticə etibarı ilə vərdişlər olmaq istədiyiniz insana çevrilməkdə sizə
yardım etdiklərinə görə əhəmiyyətə malikdir. Vərdişlər özünüz haqda
dərin inanclar inkişaf etdirməyiniz üçün kanallardır. Mübaliğəsiz demək
olar: siz vərdişlərinizə çevrilirsiniz.

Xülasə
• Dəyişikliyin üç səviyyəsi mövcuddur: nəticə, proses və iden- tiklik
səviyyələri.
• Vərdişlərin dəyişdirilməsinin ən təsirli yolu diqqəti nəyə nail olmaq
deyil, kimə çevrilmək üzərində cəmləşdirməkdir.
• İdentiklik vərdişlərə əsaslanır. Hər hərəkət sizin çevrilmək
istədiyiniz şəxsin xeyrinə edilmiş seçimdir.
• Özünüzün təkmilləşmiş versiyası olmaq üçün ardıcıl olaraq
inancları korreksiya etmək, identikliyi formalaşdırmaq və inkişaf
etdirmək zəruridir.
• Vərdişlərin əhəmiyyətə malik olmasının real səbəbi onların köməyi
ilə ən yaxşı nəticələrə nail olmağınız deyil (hərçənd bu da həqiqətə
uyğundur), onların sizin özünüz haqda təsəvvürlərinizi dəyişə
biləcəyi ilə bağlıdır.

46
 3.

4 sadə addımla ən yaxşı vərdişlərin

formalaşdırılması

1898 -ci ildə psixoloq Edvard Tomdayk vərdişlərin necə

formalaşması və davranışları hansı prinsiplərin idarə
etməsi anlayışının əsasını qoyan təcrübə apardı. Tomdayk heyvanların
davranışlarının öyrənilməsi ilə maraqlanırdı, tədqiqatına isə pişiklərlə
işləməklə başladı.
O hər bir pişiyi “çətin yeşik” adlandırılan qurğunun içinə qoydu. Yeşik
elə qurulmuşdu ki, pişik qapıdan yalnız “sadə hərəkətləri həyata keçirərək,
məsələn, ilgəyi dartaraq, ling basaraq və ya hansısa platformaya addım
ataraq” çıxa bilərdi. Məsələn, yeşiklərin birindəki lingi basanda yan
tərəfdən qapı açılırdı. Qapı açılan kimi pişik cəld çıxıb yem qabına tərəf
qaçırdı.
Pişiklərin çoxu yeşiyə qoyulan kimi dərhal çıxıb qaçmağa çalışırdı.
Onlar burunlarını bütün künclərə soxur, pəncələrim dəliyə salmağa çalışır
və yeşikdəki bütün əşyaları cırmaqlayırdılar. Təcrübə başlayandan bir neçə
dəqiqə sonra pişiklər təsadüfən lingi basır, qapı açılır və onlar çölə çıxırdı.
Tomdayk bir neçə cəhd boyu hər bir pişiyin davranışım izləyirdi.
Əvvəlcə heyvan yeşiyin içində nizamsız şəkildə hərəkət

47
edirdi. Amma lingi basıb qapını açmağa nail olan kimi təlim prosesi
başlayırdı. Tədricən hər pişik hadisələri əlaqələndirməyi öyrəndi.
Hədiyyəli lingi basmaq - yeşikdən qaçmaq və yem əldə etmək imkanıdır.
İyirmi-otuz cəhddən sonra bu davranış o qədər avtomatik və vərdiş
olunmuş hal aldı ki, pişiklər yeşikdən bir neçə saniyə ərzində çıxa bilirdi.
Məsələn. Tomdayk yazırdı: “12 nömrəli pişiyə hərəkəti icra etmək üçün bu
qədər vaxt lazım oldu: 160 saniyə, 30 saniyə, 90 saniyə. 60, 15.28, 20,30.
22, 11, 15,20, 12, 10. 14, 10, 8, 8,5, 10, 8. 6. 6, 7”.
İlk üç cəhddə pişik yeşikdən orta hesabla dəqiqə yarıma çıxa bilirdi.
Son üç cəhddə isə ona 6,3 saniyə lazım idi. Təcrübə artdıqca hər pişik daha
az səhvə yol verir və onun davranışları daha cəld və avtomatik olurdu. Pişik
eyni səhvləri təkrarlamır, əksinə, dərhal düzgün qərar qəbul edirdi.
Bu tədqiqatlara əsaslanaraq Tomdayk təlim prosesini aşağıdakı
şəkildə təsvir edirdi: “Müəyyən bir hərəkətdən sonra xoş nəticə gəlirdisə,
onun təkrarlanması tendensiyası yaranırdı. Xoşagəlməz nəticə gələndə isə
təkrardan imtina müşahidə olunurdu”. Onun işi həyatda vərdişlərin
formalaşmasına dair diskussiya üçün çox gözəl başlanğıc nöqtə hesab
oluna bilər. O həm də bəzi əsas suallara cavab verir: Məsələn, vərdişlər
nədir? Niyə beyin onların formalaşdırılması ilə özünü çətinə salır?

BEYİN NİYƏ VƏRDİŞLƏRİ FORMALAŞDIRIR?

Vərdiş avtomatik olmaq üçün kifayət qədər təkrarlanan davranışdır.

Onun formalaşması prosesi cəhd və səhvlər mərhələsindən başlayır. Siz hər
dəfə həyati hallarla üz-üzə gələndə beyin qərar verməli olur. Bu hala necə
reaksiya verməli? Siz ilk dəfə bir məsələylə qarşılaşanda onu hansı üsulla
həll edəcəyinizə əmin olmursunuz. Tom- daykın pişiyi kimi hansının
işlədiyini yoxlamaq üçün əvvəlcə bütün predmetlərdən istifadə edirsiniz.

48
 Bu mərhələdə beynin nevroloji fəallığı çox yüksək olur. Siz vəziyyəti
hərtərəfli təhlil edir və öz davranışlarınız haqqında şüurlu qərarlar qəbul
edirsiniz. Xeyli yeni informasiya qəbul edir və onu anlamağa çalışırsınız.
Beyin davranışların yüksək təsirli proqramını müəyyən etməklə
məşğuldur.
Bəzən siz eynən pişik kimi təsadüfən lingin basıldığı qərarla
qarşılaşırsınız. Narahatlıq keçirir və qaçışın sakitləşməyə kömək etdiyini
görürsünüz. Uzun iş günündən sonra intellektual olaraq tükənmiş
vəziyyətdəsiniz və video oyunların bərpa olunmağınıza kömək etdiyini
sezirsiniz. Tədqiq edirsiniz, tədqiq edirsiniz, tədqiq edirsiniz - və birdən!
- mükafat alırsınız.
Qəfil mükafatlanandan sonra gələcəyə dair planınızı dəyişirsiniz.
Beyin dərhal mükafatdan əvvəlki hadisələri quracaq. Dayan görüm — bu,
çox gözəl idi. Mən bundan əvvəl nə işlə məşğul idim?
İnsanın bütün hərəkətlərinin arxasında dayanan həmin geri bildirim
dairəsi məhz budur: cəhd etmək, səhv etmək, öyrənmək, başqa üsulla
cəhd etmək. Təcrübəylə faydasız hərəkətlər dayandırılır, faydalı
hərəkətlər möhkəmlənir. Vərdişlərin formalaşması elə budur.
Çətinliklə qarşılaşırsınızsa, beyin həll yolunu avtomatikləşdirməyə
başlayır. Vərdişlər çətinliklərin öhdəsindən gələn və sizə müntəzəm
olaraq təsir göstərən avtomatik qərarlar dəstidir. Davranış üzrə alim
Ceyson Qreha yazırdı: “Sadə dillə desək, vərdişlər bizi əhatə edən aləmdə
təkrarlanan çətinliklərin öhdəsindən gəlməyə yardım edən etibarlı
qərarlardır”.
Vərdiş formalaşanda beynin fəallıq səviyyəsi aşağı düşür. Uğurdan
xəbər verən istinad nöqtələrində möhkəmlənməyi öyrəndiyinizdən digər
ruhlandırıcılara heç bir reaksiya vermirsiniz. Eyni vəziyyət gələcəkdə
təkrarlansa, nə etməli olduğunuzu dəqiq bilirsiniz. Daha onu müxtəlif
baxış bucağından təhlil etməyə ehtiyac yoxdur. Beyin cəhd və səhv
prosesini “buraxır” və öz qaydalarını qoyur: bu baş verdisə, onu etmək
lazımdır. Bu fikri ssenarilər şəraitə uyğun olaraq avtomatik həyata
keçirilir. İndi həyəcan keçirirsinizsə, qaçışa çıxmaq arzusu hiss edirsiniz.
İşdən qayıdan kimi videoqurğu-

49
 nun düymələrindən yapışırsınız. Bir dəfə səy tələb edən seçim artıq
avtomatik yerinə yetirilir. Vərdiş formalaşıb.
Vərdişlər təcrübə sayəsində meydana gələn mental “qaynar
düymələrdir”. Sözün müəyyən mənasında vərdiş nə vaxtsa çətinliyi həll
etmək üçün həyata keçirilən fəaliyyət haqqında xatirələrdir. Zahiri şərtlər
uyğundursa, sadəcə olaraq, bu xatirələrə müraciət edib oxşar qərarı
avtomatik tətbiq etmək olar. Beyinin keçmiş xatirələri xatırlamasının əsas
səbəbi gələcəkdə hansı davranış variantının ən çox təsirli olacağını əvvəldən
xəbər vermək zərurətidir.
Vərdişlərin formalaşması şüurlu psixi vəziyyət beynin işində “dar
sahə” olduğundan son dərəcə vacib prosesdir. Beyin eyni vaxtda yalnız bir
məsələyə diqqət ayıra bilər. Beləcə, o, daim daha çox vacib tapşırığın
üzərində diqqətini cəmləməyi təmin etmək üzərində işləyir. Mümkün olan
bütün vaxtlarda şüur bu və ya digər tapşırığın həllini şüursuz sahəyə, daha
doğrusu, onların avtomatik yerinə yetirilməsinə keçirməyə çalışır. Hər dəfə
vərdişlər formalaşanda məhz bu baş verir. Vərdişlər idraki yüklənməni
azaldır və siz fikrinizi digər tapşırıqların üzərində cəmləşdirə bilirsiniz.
Vərdişlərin açıq-aşkar təsirliliyinə baxmayaraq, bəzi insanlar onların
üstünlüyünü anlaya bilmir. Onların dəlilləri belə səslənir: “Vərdişlər mənim
həyatımı darıxdırıcı etməyəcəkmi? Mən özümü həzz ala bilməyəcəyim
həyata məhkum etmək istəmirəm. İçində bu qədər ətalət varkən,
həyatımdakı dinamiklik və kortəbiilik itməyəcəkmi?” Çətin. Belə suallar
yanlış şaxələnməni təhrik edir. Onlar sizi vərdişlərin formalaşması və
azadlıq arasında seçim etməyin zəruriliyi haqda düşünməyə vadar edir.
Əslində isə, bu hallar bir-birini istisna etmir, əksinə, qarşılıqlı tamamlayır.
Vərdişlər azadlığı məhdudlaşdırmır, onu yaradır. Həqiqətdə
vərdişlərini idarə etməyən insanlar azadlığa ən az səviyyədə malik olurlar.
Yaxşı maliyyə vərdişləriniz olmadan daim hər dollar uğrunda mübarizə
aparmalı olacaqsınız. Sağlam həyat tərzi ilə bağlı vərdişləriniz olmasa, hər
zaman enerji qıtlığı hiss edəcəksiniz. Təhsillə bağlı vərdişləriniz olmadan
özünüzü daim geridə hiss edəcəksiniz. Sadə qərarların yerinə yetirilməsi
üçün daim qərar qəbul

50
 etmək məcburiyyətindəsinizsə (nə vaxt məşq edim, məktub yazmaq üçün
hara gedim, hesabları nə vaxt ödəyim), azadlığa vaxtınız qalmayacaq.
Yalnız həyatın əsaslarını sadələşdirəndən sonra azad fikir və yaradıcılıq
üçün zehni məkan yarada biləcəksiniz.
Əksinə, bütün vərdişlər avtomatik səviyyəyə gələndə və həyatın
təməl məsələləri nəzarət altında olanda beyin diqqəti yeni çağırışlar- 1 da
cəmləşdirmək və yeni tapşırıqları həll etmək üçün azad olur. İndiki zamanda
vərdişlərin qurulması, əslində, etmək istədiyiniz işlərə vaxt ayırmağınıza imkan
yaradacaq.

VƏRDİŞLƏRİN NECƏ İŞLƏDİYİ HAQDA ELM

Vərdişlərin formalaşması prosesini dörd mərhələyə bölmək olar:

həvəs, arzu, reaksiya, mükafat.1 Prosesin bu əsas komponentlərinin
seçilməsi bizə vərdişlərin nə olduğu, necə işlədiyi və necə daha yax-
şılaşdırılacağını anlamağa kömək edir.
STİMUL ARZU REAKSİYA MÜKAFAT
1 3 4

ZAMAN

Şəkil 5. Bütün vərdişlər bu dörd mərhələni keçir:

həvəs, arzu, reaksiya, mükafat.

Bu dördpiİləli proses hər vərdişin əsasında dayanır və beyin bütün

bu mərhələlərdən eyni qaydada keçir.
Birinci mərhələ həvəsdir. Həvəs hissi beyni bu və ya digər davranışı
başlatmağa həvəsləndirir. Bu, mükafat haqqında əvvəldən xəbər verən
məlumat hissəsidir. Bizim tarixi əcdadlarımız ilkin
1
Çarlz Dahiqqin “Vərdişlərin gücü” kitabını oxuyanlara bu terminlər tanış gələcək. Dahiqq
çox gözəl kitab yazıb. Mənim işim onun dayandığı yerdən başlayıb bu mərhələlərin
əsasında həyatınızda və işinizdə ən yaxşı vərdişləri yaratmaq üçün 4 sadə qanun
formalaşdırmaqdan ibarətdir.

51
 zərurət olan yemək, su və cinsi münasibətin yerləşdiyi yer haqqında xəbər
verən həvəsləndiricilərə diqqətlə yanaşıblar. Hal-hazırda biz vaxtımızın
böyük hissəsini pul və şöhrət, hakimiyyət və status, tərif və rəğbət, sevgi
və dostluq, qaneolma hissi kimi ikincili zərurət haqqında xəbər verən
həvəsləndiricilərin öyrənilməsinə sərf edirik. (Şübhəsiz, bu axtarışlar da
etdiyimiz hər şeyin dərin motivi olan sağqalma və çoxalma kimi
tələbatların həyata keçməsinə dolayı yolla kömək edir.)
Beyin ehtiyacı olanın harada yerləşməsi ilə bağlı məlumat axtarışında
bizim daxili və xarici ətrafımızı daim təhlil edir. Həvəsləndirici
ehtiyacımız olana ən yaxın məsafədə olduğumuzun birinci göstəricisi
olduğuna görə təbii olaraq arzunun yaranmasına gətirib çıxarır.
Arzu ikinci addımdır və istənilən vərdişin arxasında dayanan əsas
ruhlandırıcı faktorudur. Müəyyən ruhlandırma səviyyəsi və arzu olmadan,
daha doğrusu, dəyişikliyə cəhd etmədən hərəkət etmək üçün heç bir
səbəbimiz yoxdur. Bizim istədiyimiz adi vərdiş deyil, onun özü ilə
gətirdiyi dəyişiklikdir. Bu şəkildə siz siqaret çəkmək istəmir, siqaret
çəkməyin gətirdiyi qaneolma hissini yaşamaq istəyirsiniz. Oxşar şəkildə
sizi dişlərin təmizlənməsi prosesi deyil, ağızdaki təmizlik hissi ruhlandırır.
Siz televizoru yandırmaq istəmirsiniz, əyləncə istəyirsiniz. Hər arzu daxili
vəziyyəti dəyişmək cəhdi ilə bağlıdır. Bu bizim daha sonra üstündə ətraflı
dayanacağımız vacib məqamdır.
Müxtəlif insanlar fərqli arzulara sahibdirlər. Nəzəri cəhətdən
istənilən məlumatın qəbul olunması arzu yarada bilər. Amma təcrübədə
eyni həvəsləndiricilər insanları ruhlandırmır. Məsələn, oyun avtomatının
səsi oyunçuda güclü arzu dalğası yarada bilər. Nadir hallarda oynayan
şəxs üçün isə kazinoda monet və əsginasların xışıltısı yalnız kənar səs
olacaq. Həvəsləndiricilərin müəyyən formada inteıpretasiya olunmadan
heç bir mənası yoxdur. Həvəsi arzuya çevirən müşahidəçinin fikir, hiss və
emosiyalarıdır.
Üçüncü addım reaksiyadır. Reaksiya uyğun olaraq ya fikir, ya da
fəaliyyət formasında davrandığımız müntəzəm vərdişlərdir. Re

52
 aksiyanın müəyyən bir yerə malik olııb-olmayacağı bizim ruhlan-
mağımızdan və bu reaksiyanı doğuran davranışın hansı çətinliklərlə
assosiasiya olunmasından asılıdır. Müəyyən bir davranış insanın sərf
etməyə hazır olacağından daha çox fiziki və əqli səy tələb edirsə, böyük
ehtimalla onu həyata keçirməyəcək. Bizim reaksiyamız fürsətlərdən də
asılıdır. Bu, sadə səslənir, amma vərdişlər bu və ya digər fəaliyyəti həyata
keçirməyə qadir dcyiliksə formalaşmır. Basketbol oynamaq istəyir, amma
atış üçün kifayət qədər hündürə tullana bilmirsinizsə, deməli, bəxtiniz
gətirmədi, bunu edə bilməyəcəksiniz.
Nəticə etibarı ilə reaksiya mükafat gətirir. Mükafatlar istənilən vərdişin
son məqsədi hesab olunur. Həvəs əsaslandırılma haqqında məlumatdır. Arzu
mükafat alma cəhdidir. Reaksiya mükafatın əldə edilməsidir. Biz mükafata
iki məqsədə qulluq etdiklərinə görə nail oluruq: (1) bizi qane etmək, (2) bizi
öyrətmək.
Mükafatın birinci məqsədi arzuların təmin olunmasıdır. Bəli, mükafatlar
özlüyündə xeyir gətirir. Yemək və su bizi yaşamaq üçün zəruri olan enerji ilə
təchiz edir. Vəzifəcə yuxarı qalxmaq daha çox pul və hörmət gətirir. Yaxşı
bədən formasının saxlanılması sağlamlığı yaxşılaşdırır və əks cinslə
münasibətlərdə uğur qazanmaq imkanlarını artırır. Amma mükafatın
bilavasitə xeyri aclığı yatırmaq və ya müəyyən status və rəğbət qazanmaq
arzusunu təmin etməsidir. Ən azı müəyyən məqamda mükafatlar
məmnuniyyət gətirir və arzudan azad edir.
İkincisi, mükafatlar bizə gələcəkdə hansı hərəkətlərin xatırlamağa layiq
olduğunu öyrədir. Beyin mükafatların tapılması üçün var olan qurğudur. Biz
ömür boyu irəlilədikcə sensor əsəb sistemi hansı davranışın arzunu qane
etdiyi və məmnuniyyət gətirdiyini daim izləyir. Məmnuniyyət hissi və
ümidsizlik beyinə faydalı və faydasız hərəkətləri fərqləndiməyə kömək edən
geri bildirim mexanizminin bir hissəsidir. Mükafatlar geri bildirim dairəsini
qapadır və vərdişlərin formalaşması siklini sona çatdırır.
Davranış dörd mərhələdən hər hansı birində qaneedici olmasa, vərdişə
çevrilməyəcək. Həvəsi aradan qaldırın - vərdişin formalaşması prosesi heç
vaxt başlamayacaq. Arzunu kiçildin - sizin

53
hərəkət etməniz üçün kifayət qədər həvəsiniz olmayacaq. Bu və ya digər
hərəkətlər sizin üçün hədsiz çətin olsa, onları həyata keçirə
bilməyəcəksiniz. Ancaq mükafat arzunu qane etməsə, bu davranışı
gələcəkdə həyata keçirməyə heç bir səbəbimiz olmayacaq. İlk üç addım
olmadan müəyyən davranış baş verməyəcək. Bütün dörd addım olmadan
isə bu davranış heç vaxt təkrarlanmayacaq.

Şəkil 6. Vərdişlərin formalaşdırılmasının dörd mərhələsini geri bildirim dairəsinin

köməyi ilə təsvir etmək olar. Onlar həyatımızın hər anında yerinə yetirilən
nəhayətsiz sikl formalaşdırır. Bu "vərdişlər dairəsi" daim ətraf aləmi izləyir, növbəti
məqamda nə baş verəcəyini xəbər verir, müxtəlif reaksiya tiplərini sınaqdan keçirir
və nəticələr üzərində öyrənir.1

'Çarlz Dahiqq və Nir Eyal işlərinin bu vərdiş ilgəyi təsvirinin yaranmasına göstərdiyi təsirə
görə ayrıca təşəkkürə laqyiqdirlər. Bu, Çarlz Dahiqqin “Vərdişlərin gücü” kitabındakı təsvir
və Nir Eyalın “Qarmaqda” kitabında göstərilən şəkillərin kombinasiyasını təşkil edir.

54
 Beləliklə, həvəs bizi reaksiyaya ruhlandıran arzu doğurur. O, öz
növbəsində arzunu qane edən mükafat gətirir və nəticə etibarı ilə həvəslə
assosiasiya olunmağa başlayır. Bu dörd addım birlikdə nevroloji geri bildirim
dairəsi formalaşdırır - həvəs, arzu, reaksiya, mükafat; həvəs, arzu, reaksiya,
mükafat - məhz onlar nəticədə avtomatik səviyyədə vərdişləri formalaşdırır.
Bu sikl vərdiş ilgəyi kimi tanınır.
Bu dördpilləli proses tədricən baş vermir. O daha çox həyatın hər anında,
hətta indi belə formalaşan və fəal qalan nəhayətsiz geri bildirim dairəsidir.
Beyin daim ətraf aləmi izləyir, növbəti məqamda nə baş verəcəyini xəbər
verir, müxtəlif reaksiya tiplərini sınaqdan keçirir və nəticələr üzərində
öyrənir. Bütövlükdə bütün proses saniyənin hansısa hissəsində gedir və biz
dərk etmədən onu yenidən təkrar edirik.
Bu dörd addımı iki fazaya bölə bilərik: məsələ və həll fazası. Məsələ
fazasına həvəs və arzu daxildir. Daha doğrusu, bizim hansısa dəyişikliklərin
zəruri olduğunu dərk etdiyimiz fazadır. Həll fazasına reaksiya və mükafatı
daxildir. Daha doğrusu, bu, fəaliyyət göstərdiyimiz və cəhd etdiyimiz
dəyişikliklərə nail olduğumuz fazadır.
Bütün davranış bu və ya digər məsələni həlletmə cəhdimizlə idarə
olunur. Bəzən məsələ sizin yaxşı bir şey görüb onu əldə etmək istəməyinizdən
irəli gəlir. Bəzən məsələ əzab çəkməyiniz və ondan yaxa qurtarmaq
istəməyinizlə bağlıdır. İstənilən halda hər hansı vərdişin formalaşmasında
məqsəd qarşılaşdığınız məsələni həll etməkdir.

55
 Cədvəl 2. Fazalar

Problemlər fazası Həll fazası

1. Stimul 2. Arzu 3. Reaksiya

Aşağıdakı cədvəldə bu vəziyyətin real həyatda necə görünəcəyinə

dair nümunələr görmək olar.
Təsəvvür edin ki, qaranlıq otağa girir və işıq açarını basırsınız. Siz bu
sadə hərəkəti o qədər həyata keçirmisiniz ki, artıq onu düşünmədən
edirsiniz. Bütün dörd mərhələni 1 saniyədə keçirsiniz. Arzu sizi ani hərəkət
etməyə məcbur edir.
Biz artıq böyüyəndə mahiyyətcə həyatımızı idarə edən vərdişləri
nadir hallarda sezirik. Çoxumuz səhərlər eyni çəkmələrin ipini
bağladığımız, hər istifadədən sonra tosteri söndürdüyümüz və evə gələndən
sonra rahat paltar geyindiyimiz haqda düşünmürük. On illərlə davam edən
zehni proqramlaşdırmadan sonra bu fikri və davranış modellərinə
avtomatik əməl edirik.

Cədvəl 3. Məsələ və həlli

Problem fazası Həll fazası

■>

Stimul Arzu Reaksiya Mükafat

Telefonda yeni Bu mesajın Telefonu goturub

mesajın səsini məzmununu mətni Mesajı oxumaq arzunuzu
eşidirsiniz bilmək istəyirsiniz oxuyursunuz qane edirsiniz. Hərəkət -
telefonu götürmək mesajın
səsi ilə assosiasiya
olunmağa başlayır

56
Elektron poçta Əsəb keçirməyə Dırnaqlarınızı Həyəcanı azaltmaq
cavab verirsiniz başlayır və işlə yeyirsiniz arzunuzu təmin edirsiniz.
yükləndiyiniz Fəaliyyət - dırnaqları yemək
hissinə - elektron məktublara cavab
qapılırsınız. verməklə assosiasiya
Vəziyyəti nəzarət olunmağa başlayır
altına almaq
istəyirsiniz

Oyanırsınız Özünüzü Bir fincan qəhvə Özünüzü gümrah və güclü

gümrah və güclü içirsiniz hiss etmək tələbatınızı
hiss etmək təmin edirsiniz. Fəaliyyət -
istəyirsiniz qəhvə içmək - oyanmaqla
assosiasiya olunmağa
başlayır

Küçə ilə Bişinti yemək Bişintini alıb Bişintini yemək ehtiyacınızı

gedirsiniz, ofisin istəyirsiniz yeyirsiniz təmin edirsiniz. Fəaliyyət-
yaxınlığında bişintinin alınması ofis
bişinti iyi hiss yaxınlığındakı küçədə gəzinti
edirsiniz ilə assosiasiya olunmağa
başlayır

Layihə üzərində Dalana Telefonu çıxarıb Çaşqınlıq hissindən

işləyərkən ciddi dirəndiyinizi hiss sosial şəbəkələri qurtulmaq ehtiyacınızı
çətinliklə edir və çaşqınlıq yoxlayırsınız təmin edirsiniz. Fəaliyyət -
üzləşirsiniz hissindən sosial şəbəkələrin
qurtulmaq yoxlanılması - işdə
istəyirsiniz çətinliklərin yaranması ilə
assosiasiya olunmağa
başlayır

Qaranlıq otağa Ətrafdakı İşıq açarını Görmə ehtiyacınızı təmin

daxil olursunuz əşyaları görmək basırsınız edirsiniz. Fəaliyyət - işıq
istəyirsiniz açarını basmaq qaranlıq
otağa girmə ilə assosiasiya
olunmağa başlayır

57
 DAVRANIŞ DƏYİŞİKLİYİNİN DÖRD QANUNU

Növbəti hissələrdə bir daha dörd mərhələnin - həvəs, arzu, reaksiya

və mükafat - tərəfimizdən icra olunan hər bir hərəkətə təsir etdiyi üzərində
dayanacağıq. Amma bunu etməzdən əvvəl bu dörd addımı yaxşı
vərdişlərin formalaşması, pislərin isə kənarlaşdın İmasında istifadə edilə
bilən təcrübi tövsiyələrə çevirmək zəruridir.
Mən bu dəyişiklikləri davranış dəyişikliyinin dörd qanunu ad-
landırıram. Hər qanuna davranışa təsir edən ling kimi baxmaq olar.
Linglər düzgün mövqedədirsə, yaxşı vərdişlərin formalaşması asan başa
gələcək. Yanlış mövqedədirsə, yaxşı vərdişi formalaşdırmaq əməli olaraq
mümkün deyil.
Pis vərdişləri necə ləğv etməyi anlamaq üçün bu qanunların tərsinə
təfsirindən istifadə edə bilərsiniz.
Bu dörd qanunun istənilən adamın davranışını dəyişmək üçün
qənaətbəxş qaydalar dəsti adlandırmaq tərəfimdən məsuliyyətsizlik
olardı. Amma əminəm ki, onlar buna çox yaxındır. Tezliklə görəcəksiniz
ki, davranış dəyişikliyinin dörd qanunu həyatın əməli olaraq istənilən
sahəsində tətbiq oluna bilər: idmandan siyasətə, incəsənətdən tibbə, teatr
tamaşasına quruluş verməkdən menecmentə qədər. Bu qanunları hansı
çətinliklə qarşılaşmağınızdan asılı olmayaraq tətbiq etmək olar. Hər vərdiş
üçün tamamilə fərqli həll planı hazırlamağa ehtiyac yoxdur.

Cədvəl 4. Yaxşı vərdişi necə formalaşdırmalı

Birinci qanun (HƏVƏS) Nəzərə çarpma

İkinci qanun (Arzu) Cazibə

Üçüncü qanun (Reaksiya) Sadəlik

Dördüncü qanun (Mükafat) Qaneolma

 Cədvəl 5. Pis vərdişi necə ləğv etməli

Birinci qanun, əks-təfsir (Həvəs) Görünməzlik

İkinci qanun, əks-təfsir (Arzu) Qeyri-cəlbedici

Üçüncü qanun, əks-təfsir (Reaksiya) Çətinlik

Dördüncü qanun, əks-təfsir (Mükafat) Qənaətbəxş olmamaq

Davranışınızı dəyişmək istəyirsinizsə, özünüzə sual verin:

1. Bunu necə aşkar edə bilərəm?

2. Bunu necə cazibədar edə bilərəm?
3. Bunu necə sadələşdirə bilərəm?
4. Necə edim ki, bu, məmnuniyyət gətirsin?

Yəqin, nə vaxtsa özünüzə bu sualları vermisiniz: niyə planlaşdır-

dığım işi görmürəm? Niyə arıqlamıram, niyə siqareti atmıram, niyə
təqaüd dövrü üçün pul toplamıram və ya niyə əlavə iş görmürəm? Niyə
nəyinsə çox vacib olduğu haqda danışır, amma ona heç zaman vaxt
ayırmıram? Bu sualların cavabını bu dörd qanundan birində tapmaq olar.
Yaxşı vərdişlərin formalaşması, pislərin ləğv edilməsi üçün həlledici
məqam bu təməl qanunların başa düşülməsi və onları dəqiq şəraitlərdə
tətbiqetmə qabiliyyətidir. İstənilən məqsəd insan təbiətinə ziddirsə,
məhvə məhkumdur.
Vərdişlər həyat sistemləri ilə formalaşır. Növbəti hissələrdə bu
qanunları növbəylə gözdən keçirəcək və yaxşı vərdişlərin təbii şəkildə
formalaşdığı, pislərin isə məhv olduğu sistemi qurmaq üçün onları necə
tətbiq etmək lazını olduğunu göstərəcəyik.

Xülasə
• Vərdişlər çoxsaylı təkrarlamalar sayəsində avtomatikləşmiş
davranışlardır.
• Hər vərdişin son məqsədi həyati məsələlərin ən az enerji və qüvvə
sərfıylə həllidir.

59
* Hər bir vərdiş geri bildirim formasında təqdim oluna bilər. Bura
dörd addım daxildir: həvəs, arzu, reaksiya və mükafat.
• Davranış dəyişikliyinin dörd qanunu ən yaxşı vərdişləri for-
malaşdırmaq üçün istifadə oluna bilən qaydalar dəstidir. Bu
qanunlar aşağıdakılardır: (1) bunu açıq hala gətirin, (2) cazibə
qatın, (3) sadələşdirin, (4) məmnuniyyət gətirin.

60
BİRİNCİ QANUN
 4.

Zahirən pis görünən insan

P sixoloq Qeri Kleyn bir dəfə ailəvi məclisə qonaq gələn bir xa-
nım haqda danışmışdı. O, uzun illər təcili yardım briqadasında
işləmişdi: bayrama gəlib çatar-çatmaz qayınatasına nəzər saldı və
çox narahat oldu.
Sizin görünüşünüz mənim heç xoşuma gəlmir, - qadın dedi.
Özünü çox yaxşı hiss edən qayınatası zarafat etdi:
- Mənimsə sənin mənə baxmağın xoşuma gəlmir.
- Yox, - qadın israr etdi. - Siz dərhal həkimə müraciət etməlisiniz.
Cəmi bir neçə saat sonra kişi artıq əməliyyat masasında uzan-
mışdı. Müayinədən sonra onda koronar arteriyanın tıxanması və mi-
okard infarktının inkişafı təhlükəsi müəyyən olunmuşdu. Gəlininin
intuisiyası olmasaydı, o ölə bilərdi.
O nə görmüşdü? İnfarkt təhlükəsini əvvəldən necə görə bilmişdi?
Arteriyaların tıxanması baş verəndə orqanizm qanın həyati vacib
orqanlara çatdırılmasına çalışır. Bu da qanın dəriyə yaxın yerləşən
periferik sahələrdən çəkilməsinə gətirib çıxarır. Nəticədə qanın üz
nahiyəsində yerləşmə mexanizmi dəyişir. Ürək xəstəliyi olan insan-
larla uzun illər işləyəndən sonra qadın biixtiyar bu sxemi vizual ola-
raq tanıma qabiliyyəti formalaşdırıb. O, qayınatasının üzündə məhz
63
nəyi sezdiyini deyə bilmirdi. Amma hansısa xəstəlik olduğunu dəqiq
bilmişdi.
Bu cür hallar başqa sahələrdə də baş verir. Məsələn, hərbi ekspertlər
radarın ekranında hansı təyyarənin düşmənin, hansının özününkü
olduğunu təyin edə bilirlər. Hərçənd onlar eyni hündürlükdə, eyni sürətlə
uçur və radarın ekranında təcrübi olaraq eyni cür görünür. İran
körfəzindəki müharibə zamanı kapitan-leytenant Maykl Rayli radarın
ekranında eynən öz təyyarələri kimi görünən təyyarəni vurmağı əmr
edərək bütöv bir döyüş gəmisini xilas etmişdi. O, düzgün qərar vermişdi.
Amma hətta rütbəcə böyüklərə belə buna necə müyəssər olduğunu izah
edə bilmirdi.
Məlumdur ki, muzey işçiləri əsl incəsənət əsəri ilə peşəkar
hazırlanmış surəti fərqləndirə bilirlər. Hərçənd hansı detalların bu
nəticəyə gəlməyə vadar etdiyini deyə bilmirlər. Təcrübəli rentgeno- loqlar
baş beyinin rentgen görüntüsünə baxaraq insultun inkişaf edə biləcəyi
sahələri göstərə bilərlər. Təcrübəsiz baxış üçün isə hər hansı əlamət
sezilməyəcək. Mən hətta müştərinin saçına toxunanda belə onun hamilə
olduğunu anlayan saç ustaları barədə eşitmişəm.
İnsan beyni öncəgörmələr mexanizmidir. O, daim ətrafı müşahidə
edir və alman məlumatı təhlil edir. Biz eyni hadisə ilə, məsələn, tibb
işçisinin infarkth xəstənin üzünü görməsi və ya hərbi ekspertin radarın
ekranında təyyarəni müşahidə etməsi kimi hadisələrlə dəfələrlə
üzləşiriksə, beyin vacib məqamları sezməyə, detalları təsnifatlaşdırmağa
və müvafiq stimulu seçməklə bu məlumatı gələcəkdə istifadə etmək üçün
kataloqlaşdırır.
Kifayət qədər təcrübə toplayandan sonra bu haqda düşünmədən
müəyyən nəticələri əvvəldən xəbər verən stimulları sezə biləcəyik. Beyin
təcrübə sayəsində qazanılmış məlumatı avtomatik şifrələyir. Biz nə
öyrəndiyimizi hər zaman izah edə bilmirik. Amma təlim daim gedir və
müəyyən hallarda aşkar stimulları sezmək qabiliyyətimiz bütün
vərdişlərin əsası hesab olunur.
Biz beyin və bədənin avtomatik edə biləcəklərini layiqincə
qiymətləndirmirik. Saçlarımıza uzanmağı, ürəyimizə qanı vurmağı,
ağciyərlərimizə nəfəs almağı, mədəmizə yediyimizi həzm etməyi

64
əmr etmirik. Buna baxmayaraq, bədən bütün bunları avtopilotda yerinə
yetirir. Biz şüurlu “mənfimizdən daha böyük varlıqlarıq. Nahar vaxtı
gəldiyini anlamaq üçün vitrində peçenye görməyə ehtiyac yoxdur. İştaha
və aclığı şüuraltı idarə edir. Orqanizmin yemək vaxtının gəldiyini
bildirən, eləcə də ətrafda və içimizdə baş verənləri izləyən geri bildirim
dairələrindən ibarət bütöv dəsti var. Arzular orqanizmdə sirkulyasiya
edən hormon və kimyəvi maddələrin təsiri altında yarana bilər. Hətta bu
hissin haradan meydana gəldiyini anlamasanız da, qəfildən aclıq hiss edə
bilərsiniz.
Bu, vərdişlərlə bağlı heyrətamiz kəşflərdən biridir: vərdişin for-
malaşması üçün stimulu dərk etmək vacib deyil. Siz fürsəti sezə və buna
xüsusi diqqət ayırmadan hərəkəti icra edə bilərsiniz. Məhz bu, vərdişləri
belə faydalı edir.
Lakin bu, vərdişləri həm də təhlükəli edir. Vərdişlər formalaşanda
avtomatik icra olunan hərəkətlər şüuraltınm nəzarəti altına keçir və siz nə
baş verdiyini dərk etmədən köhnə modelləri izləyirsiniz. Kimsə
diqqətinizi buna çəkənə qədər gülərkən ağzınızı əlinizlə bağladığınızı,
sual verməzdən əvvəl üzr istədiyinizi və cümləni başqalarının əvəzinə
bitirmək kimi vərdişlərinizin olduğunu sezməyə bilərsiniz.
Mənə univermaqda kassir işləyən bir nəfər haqda əhvalat da-
nışmışdılar. O, alıcıların hədiyyə kartını istifadədən sonra kəsmək
təlimatı almışdı. Bir dəfə alış-veriş məbləğini hədiyyə kartları ilə ödəyən
bir necə müştəriyə eyni vaxtda xidmət edirdi. Növbəti müştəri kassaya
yaxınlaşanda kassir onun işlək kredit kartını və qayçını götürüb
avtopilotda kartı iki yerə böldü. Şoka düşmüş müştərini görəndə az əvvəl
nə etdiyini anladı.
Tədqiqatlarımın gedişində tanış olduğum daha bir qadın bağça
tərbiyəçiliyindən ofis işinə keçmişdi. Artıq yetkin insanlarla işləməyinə
baxmayaraq, köhnə vərdişləri özünü büruzə verirdi. O, kolleqalarından
ayaqyoluna gedəndən sonra əllərini yuyub-yumadıqlarını soruşurdu.
Uzun illər ərzində hərbçi olan bir kişi küçədə qaçan uşaq görəndə qəfildən
“Addımla!” dediyini eşitmişəm.

65
 Zamanla bu və ya digər vərdişi yaradan stimullar o qədər adiləşir ki.
artıq gözəgörünməz olur: mətbəx masasının üstündə şirniyyat, televizor
pultu divanın yanında, telefon cibdə. Bu stimullara reaksiyamız beynimizə
elə dərin kodlaşıb ki, hərdən fəaliyyətə çağırışın haradansa gəldiyini
düşünürük. Bu səbəbdən davranışların dəyişmə prosesini hərəkətləri dərk
edərək başlamalıyıq.
Yeni vərdişləri təsirli şəkildə qurmazdan əvvəl indiki vərdişlərimiz
üzərində nəzarət əldə etməyimiz lazımdır. Bu, göründüyündən daha çətin
ola bilər. Çünki vərdiş həyatımıza dərin kök atıbsa, o, biixtiyar və
avtomatikdir. Vərdişi dərk etmirsinizsə, onu yaxşı tərəfə dəyişmək
çətindir. Psixoloq Karl Yunqun dediyi kimi, şüursuzu şüurlu hala
gətirməyincə o, həyatınızı idarə edəcək və siz buna qismət deyəcəksiniz.

VƏRDİŞLƏRİN UÇOT KARTI

Yapon dəmir yolları sistemi dünyada ən yaxşı sistemlərdən biri hesab

olunur. Nə vaxtsa Tokioya gedən qatara minsəniz, maşinistlərin çox
qəribə vərdişinin olduğunu görəcəksiniz. Qatarı idarə edərkən maşinist
kifayət qədər qəribə ayin icra edir: müxtəlif obyektləri göstərib öz
hərəkətlərini səsləndirir. Qatar semafora yaxınlaşanda onu göstərib deyir:
“Yaşıl siqnal!” Qatar stansiyaya yaxınlaşanda və oradan uzaqlaşanda
spidometri göstərib sürəti dəqiqliklə səsləndirir. Platformada olan digər
əməkdaşlar da oxşar hərəkətlər edirlər. Hər qatarın göndərilməsindən
sonra “Hamı kənara çəkilsin!” deyir. Onlar hər vəziyyəti qeyd edir, ona
diqqət yetirir və bərkdən səsləndirir.1

1
Mən Yaponiyada olarkən həmin fəaliyyətə bir qadının başına gələn hadisədə şahid
oldum. Onun balaca oğlu saatda 200 mil sürətə malik məşhur yapon sürət qatarı olan
Sinkansenə girdi və bu zaman qapılar bağlandı. Qadın platformadaydı. Oğlunu tutub
saxlamaq istəyən əh isə qapıların arasında sıxılmışdı. O, əlini çıxarda bilmirdi, qatar isə
indilərdə yola düşməliydi. Qatar yola düşməzdən bilavasitə əvvəl əməkdaşlardan biri
platforma boyu gəzişərək “Göstər və adlandır" təhlükəsizlik sisteminə uyğun olaraq
yoxlama həyata keçirirdi. Beş saniyə ərzində o, qadını gördü və qatarı dayandıra bildi.
Qapılar açıldı - qadın göz yaşları içində oğlunu götürdü və qatar yola düşdü.

66
 “Göstər və adlandır” kimi tanınan bu proses nasazlıqların sayını
azaltmaq üçün işlənib hazırlanmış xüsusi təhlükəsizlik sistemidir. İlk
baxışdan bəsit görünsə də, təəccüb doğuracaq dərəcədə yaxşı işləyir. Bu
sistem səhvləri 85%, qəzaların sayını isə 30% azaldır.
Nyu-York metropoliteni bu sistemin “Yalnız göstər” adlanan
modifıkasiya olunmuş versiyasını tətbiq etdi və onun işlədiyi “iki il
ərzində yanlış yerlərdə dayanmaların sayı 57% azalmışdı”.
“Göstər və adlandır” sistemi ona görə faydalıdır ki, onun tətbiqi
şüuraltı vərdişlər səviyyəsindən şüura qədər hərəkətlərin dərketməsini
artırır. Maşinistlər göz, qulaq, əllər və ağızlarından isifadə etməyə məcbur
olduqlarından hansısa çətinlik baş verənə qədər onu görə bilmə ehtimalı
var.
Mənim həyat yoldaşım da buna bənzər bir şey edir. Biz harasa
getməyə hazırlaşanda götürməli olduğu əşyaların adını bərkdən
səsləndirir. “Açarı götürdüm. Pulqabımı götürdüm. Eynəyi götürdüm.
Ərimi götürdüm”.
Davranış nə qədər çox avtomatikləşirsə, onun haqqında şüurlu
düşünmə imkanımız azalır. Bu və ya digər davranışı minlərlə dəfə həyata
keçiririksə, artıq detalları sezə bilmirik. Elə ehtimal edirik ki, növbəti dəfə
əvvəlkindən heç nə ilə fərqlənməyəcəyik. Həmişə etdiklərimizi etməyə o
qədər alışmışıq ki, daha dayanıb özümüzə sual vermirik: indiki halda bunu
etmək düzgündürmü? Bizim səhvlərimizin böyük hissəsi elə
davranışlarımızın şüurlu olmamasından irəli gəlir.
Vərdişlərin dəyişilməsi sahəsində ən böyük çağırışlardan biri indiki
halda etdiyimizi dərk etmək qabiliyyətidir. Bu, pis vərdişlərin nəticələrinin
bizi niyə daim gözlədiyinin izahına kömək edir. Bizə də öz həyatımız üçün
“Göstər və adlandır” sistemi zəruridir. Bu vərdişlərin uçot kartı
mənbəyidir - öz davranışını daha yaxşı dərk etmək üçün istifadə oluna
bilən sadə çalışmalardır. Öz kartınızı yaratmaq üçün gündəlik
vərdişlərinizin siyahısını tərtib edin.
Belə bir siyahını necə tərtib etməyə dair nümunə:

67
 • Yuxudan oyanmaq.
• Dişləri təmizləmək.
• Zəngli saatı söndürmək.
• Dişləri diş sapı ilə təmizləmək.
• Telefonu yoxlamaq.
• Dezodorantdan istifadə etmək.
• Ayaqyoluna getmək.
• Dəsmalı qurumaq üçün asmaq.
• Tərəzidə çəkilmək.
• Geyinmək.
• Duş qəbul etmək.
• Çay hazırlamaq və s.

Bütün siyahı tam hazır olduqdan sonra hər hərəkətə diqqət yetirin və
özünüzə sual verin: bu hansı vərdişdir - yaxşı, pis, yoxsa neytral? Yaxşı
vərdişdirsə, yanında “ + ”, pis vərdişdirsə, “ - ” işarəsi qoyun. Neytral
vərdişdirsə, “ = ” işarəsi qoyun. Məsələn, yuxarıdakı siyahı belə görünə
bilər:
• Yuxudan oyanmaq =
• Dişləri təmizləmək +
• Zəngli saatı söndürmək =
• Dişləri diş sapı ilə təmizləmək +
• Telefonu yoxlamaq -
• Dezodorantdan istifadə etmək +
• Ayaqyoluna getmək =
• Dəsmalı qurumaq üçün asmaq =
• Tərəzidə çəkilmək +
• Geyinmək =
• Duş qəbul etmək +
• Çay hazırlamaq +

Hər vərdişin qarşısındakı işarələr dəqiq hal və məqsəddən asılı

olacaq. Arıqlamağa çalışan insan üçün hər səhər yeməyində araxis
yağında bişmiş kökə pis vərdiş olacaq. Kökəlmək və əzələ kütləsi

68
yığmaq istəyən biri üçün analoji davranış yaxşı vərdiş olacaq. Hər şey
sizin nəyə çalışdığınızdan asılıdır.1
Vərdişlərin uçota alınması daha bir səbəbdən çətin görünə bilər.
“Yaxşı vərdiş” və ya “pis vərdiş” təyinatları o qədər də dəqiq deyil. Yaxşı
və pis vərdiş mövcud deyil. Yalnız təsirli vərdişlər var. Bu o deməkdir
ki. onlar bu və ya digər məsələnin həllində təsirlidir. Bütün vərdişlər,
hətta pisləri də bizə eyni dərəcədə xidmət edir. Ona görə onları daim
təkrarlayırıq. Bu çalışma üçün vərdişləri uzunmüddətli perspektivdə bizə
hansı faydaları gətirə biləcəklərinə uyğun təsnifatlaşdırmaq lazımdır.
Ümumi desək, yaxşı vərdişlər gələcəkdə yaxşı nəticələr verir. Siqaret
çəkmək indiki halda əsəbinizi azalda bilər (onu çəkməyinizin səbəbi
budur), amma uzunmüddətli gələcəkdə bu davranış sağlamlığa zərər vura
bilər.
Bu və ya digər vərdişi təsnifatlaşdırmaq üçün hələ də çətinlik
çəkirsinizsə, mənim sevimli sualımdan istifadə edin: bu davranış mənə
olmaq istədiyim insana çevrilməyə kömək edirmi? Bu vərdiş qarşıma
məqsəd qoyduğum identikliyin lehinəmi “səs verir”, yoxsa əleyhinəmi?
Arzuolunan identikliyi möhkəmləndirən vərdişlər, bir qayda olaraq,
yaxşı vərdişlər hesab olunur. Onunla münaqişəyə girən vərdişlər isə, bir
qayda olaraq, pis vərdişlərdir.
Vərdişlərin uçot kartını tərtib edərkən dərhal nəyisə dəyişmək lazım
deyil. Sizin birinci məqsədiniz, sadəcə, hal-hazırkı şəraiti qeyd etməkdir.
Fikirlərinizi və davranışlarınızı ittiham etmədən və daxili tənqidsiz
müşahidə edin. Səhvlərinizə görə özünüzü danlamayın. Uğurlarınıza
görə özünüzü tərifləməyin.
Hər səhər bir qəlib şokolad yeyirsinizsə, bunu sanki başqasını
müşahidə edirmiş kimi etiraf edin. "Onun belə işlər görməyi necə
maraqlıdır? ” Hər gün artıq yeyirsinizsə, sərf etdiyinizdən artıq kalori
qəbul etdiyinizi qeyd edin. İnternetdə çox vaxt keçirirsinizsə, həyatınızı
istədiyiniz kimi keçirmədiyinizi qeyd edin.
Pis vərdişlərin dəyişilməsində birinci addım onların dərk olun-
masıdır. Köməyə ehtiyacınız olduğunu hiss edirsinizsə, “Göstər və
1
Bu çalışma ilə maraqlanan oxucular öz vərdiş kartının yaradılması üçün şablonu
atomichabits.com/scorecard. saytından əldə edə bilərlər.

69
adlandır” sistemini öz həyatınızda sınaqdan keçirə bilərsiniz. Etməyə
hazırlaşdığınız hərəkəti və nəticəsini bərkdən səsləndirin. Kalorili qidanın
qəbulunu azaltmaq istəyir, amma özünüzü növbəti peçenye ilə
tutursunuzsa, bərkdən deyin: “Bu peçenyeni yeməyə hazırlaşıram. ancaq
bu mənə lazım deyil. Onu yesəm, bu, artıq çəkiyə səbəb olacaq və
sağlamlığıma ziyan vuracaq”.
Pis vərdişlərin adını bərkdən çəkəndə bu sizin gözünüzdə onun
nəticələrini daha da reallaşdırır. Bu. hərəkətə ağırlıq verir və əvvəlki
davranış tərzinə düşüncəsiz davam etməyə imkan vermir. Bu cür yanaşma
hətta işlər siyahınızdaki tapşırıqları yadda saxlamağa çalışanda belə
faydalıdır. Sadəcə, səsli deyin: “Sabah nahardan sonra poçta getməliyəm”
- bu sizin sabah poçta getmək imkanınızı artırmış olacaq. Siz özünüzü bu
hərəkətin zəruriliyini etiraf etməyə məcbur edirsiniz. Bu, çox böyük
əhəmiyyətə malik ola bilər.
Davranış dəyişikliyi prosesi həmişə qavrayışdan başlayır. “Göstər və
adlandır” kimi həll yolları və vərdişlərin uçot kartının tərtib olunması
vərdişləri etiraf etməyə və onlan formalaşdıran stimulları dərk etməyə
kömək üçün nəzərdə tutulub: bu reaksiyanı özünüzə faydalı şəkildə
dəyişməyinizə imkan verəcək.

Xülasə
• Kifayət qədər təcrübədən sonra beyin heç düşünmədən müəyyən
nəticələri əvvəldən xəbər verən stimulları qeyd etməyə başlayır.
• Vərdiş avtomatikləşən kimi biz hərəkətlərimizə diqqət etməyi
dayandırırıq.
• Davranış dəyişikliyi prosesi həmişə qavrayışdan başlayır.
Dəyişməzdən əvvəl vərdişləri dərk etmək zəruridir.
• “Göstər və adlandır” sistemi - səsləndirilmə ilə şüursuz vərdişdən
hərəkətlərin dərk olunması səviyyəsinə qədər qavrayışı artırır.
• Vərdişlərin uçot kartı - davranışı daha şüurlu hala gətirməkdə
istifadə oluna biləcək sadə çalışmadır.

70
 5.

Yeni vərdiş formalaşdırmağın

ən yaxşı üsulu

2001:«: Böyük Britaniyadan olan tədqiqatçılar 248

bir qrup üzərində onlara iki həftəlik kurs
bağlı ən yaxşı vərdişləri formalaşdırmağa
:
kömək etmək üçün işə başladılar. İştirakçılar üç qrupa bölünmüşdülər.
Birinci yoxlama qrupu idi. İştirakçıların vəzifəsi onların hansı
çərçivəsində
aralıqlarla idmanla
idmanla məşğul olduqlarını qeyd etmək idi.
İkinci ruhlandırma qrupu idi. Onun iştirakçılarından nəinki öz
nəticələrini qeyd etmək, eləcə də idmanın faydaları ilə bağlı ma-
terial oxumağı xahiş etdilər. Tədqiqatçılar iştirakçılara izah etdilər
ki, fiziki hərəkətlər ürəyin işemik xəstəlikləri riskini azaldır və ürək
əzələsinin vəziyyətini yaxşılaşdırır.
Üçüncü qrupun iştirakçılarına da ikinci qrupa verilən məlumatı
verdilər. Bu da oxşar ruhlandırma səviyyəsini təmin edirdi. Bun-
dan əlavə onlardan növbəti həftə ərzində idmanla nə vaxt və harada
məşğul olacaqları ilə bağlı plan tərtib etmələrini xahiş etdilər. Hər
bir iştirakçı növbəti cümləni bitirməli idi: “Növbəti həftə ərzində
fəal idman hərəkətlərinə (VAXT, GÜN, YERDƏ) 20 dəqiqə ayıra-
cağam”.
71
 Birinci və ikinci qruplarda 35%-dən 38%-ə qədər iştirakçılar həftədə
ən azı 1 dəfə idmanla məşğul oldular. (Ruhlandırma təqdimatı ikinci
qrupun davranışlarına əhəmiyyətli təsir göstərmədi.) Üçüncü qrupa
gəlincə, iştirakçıların 91%-i həftədə I dəfə idmanla məşğul oldular. Bu,
orta göstəricidən iki dəfədən də artıq idi.
Tədqiqatçıların realizasiya niyyəti adlandırdıqları cümlənin ta-
mamlanması müəyyən bir hərəkəti nə zaman və harada edəcəyimizi
göstərdiyimiz əvvəldən tərtib olunmuş plandır. Bu, müəyyən vərdişi hansı
üsulla həyata keçirməyə qərarlı olduğumuzun təsviridir.
Vərdişləri formalaşdıra bilən stimullar böyük forma rəngarəngliyi ilə
fərqlənir. Cibdə telefon vibrasiyası hissiyyatından və ya şokoladlı
peçenyedən təcili yardım maşını səsinə qədər. Amma ən əhəmiyyətli
stimullardan ikisi yer və zamandır. Realizasiya məqsədilə bu stimulların
hər ikisindən istifadə olunur.

Sadə dillə desək, realizasiya üçün niyyət formatı belədir:

“X situasiyası baş verəndə mənim reaksiyam Y olacaq ”.

Yüzlərlə tədqiqat sübut etmişdir ki, məqsədlərdən dönməmək üçün

realizasiya niyyətləri çox təsiredicidir. Qrip peyvəndi etdirəcəyiniz vaxtı
və yeri və ya sizə təyin olunmuş kolonoskopi- ya müayinəsinin vaxtını
dəqiq yazmağınız da vacib deyil. Bütün bu hərəkətlər tullantının ayırd
edilməsi, təhsil, erkən yatmaq və ya siqaretdən imtina kimi vərdişləri
saxlama imkanımızı artırır.
Tədqiqatçılar hətta aşkar ediblər ki, insanlar niyyətlərini aşağıdakı
suallarla formalaşdırmağa məcbur olanda seçicilərin seçkilərdə
iştiraketmə ehtimalı artır: seçki məntəqəsinə hansı yolla gedəcəksiniz?
Hansı saatda getməyi planlaşdırırsınız? Oraya hansı avtobusla getmək
olar? Digər uğurlu dövlət proqramları vətəndaşlara vergi
deklarasiyalarının vaxtında təhvil verilməsi ilə bağlı dəqiq planın
tərtibinin vacibliyini xatırladır və yol-nəqliyyat qaydalarının pozulmasına
görə nəzərdə tutulmuş cərimələri nə zaman və harada ödəməklə bağlı
tövsiyələr verir.

72
 Həlledici məqam aydındır: yeni vərdişlə bağlı fəaliyyətini harada və
nə vaxt həyata keçirəcəyinin dəqiq planını quran insanların öz niyyətlərini
həyata keçirmək imkanı daha yüksəkdir. İnsanlar tez- tez bu əsas
prinsipləri dərk etmədən vərdişləri dəyişməyə çalışırlar. Biz deyirik:
“Mən sağlam qidalanmaya keçməyə hazırlaşıram” və ya “daha çox
yazmaq istəyirəm”. Amma bu davranışları harada və nə zaman həyata
keçirəcəyimizi planlaşdırdığımızı heç vaxt demirik. Bunu təsadüfün
öhdəsinə buraxır və ümid edirik ki, bunu etmək lazım olduğunu “sadəcə,
xatırlayacağıq” və ya lazımi vaxtda həvəs gələcək. Reallaşma üçün
niyyətlərin müəyyən olunması “daha çox işləyəcəyəm”, “daha faydalı
olacağam” və ya “seçkilərə gedəcəyəm” kimi dumanlı vədlərdən imtina
etməyə imkan verir və onları dəqiq hərəkət planına çevirir.
Bir çoxları həvəsin çatmadığını düşünür. Əslində isə, onların
dəqiqliyi çatmır. Müəyyən bir hərəkətin harada və nə zaman icra olunması
həmişə aşkar olmur. Bəzi insanlar hansısa dəyişikliklər üçün uğurlu
məqamı gözləməyə bütün ömürlərini sərf edirlər.
Realizasiya üçün niyyət formalaşan kimi hərəkətə keçmək üçün
ilham gəlməyini gözləmək lazım deyil. Bu gün bir hissəniyazımmı?
Meditasiya ilə bu gün səhər vaxtı məşğul olum, yoxsa nahara qalsın?
Hərəkət üçün təyin olunmuş məqam gələndə sizə qərar vermək lazım
gəlmir. Sadəcə, əvvəldən hazırlanmış plana əməl edin.
Bu fəaliyyət planını vərdişlərə tətbiq etməyin ən sadə üsulu aşağıdakı
cümləni tamamlamaqdır:

(DAVRANIŞ) (ZAMANDA) (YERDƏ) edəcəyəm.

• Meditasiya. Səhər saat 7-də bir dəqiqə ərzində mətbəxdə meditasiya

edəcəyəm.
• Təhsil. İspan dili ilə axşam saat 6-da 20 dəqiqə ərzində yataq
otağında məşğul olacağam.
• İdman. İdman zalında axşam saat 5-də 1 saat ərzində idmanla
məşğul olacağam.

73
 • Nikah. An adım (ərim) üçün səhər saat 8-də bir fincan çay ha-
zırlayacağam.
*

Vərdiş formalaşdırmağa nə vaxt başlamaq istədiyinizə əmin

deyilsinizsə, həftənin, ayın və ya ilin ilk gününü seçin. İnsanlar dəyişikliyə
başlamağa bu vaxtlar daha çox meyilli olurlar. Çünki belə günlərdə
yaxşılaşmağa ümid daha çox olur. Ümidimiz varsa, hərəkəti həyata
keçirməyə səbəbimiz də var. Yeni başlanğıc ruhlan- manı həmişə
gücləndirir.
Həyata keçirmək üçün niyyətin başqa üstünlüyü də var. İstədiyiniz
bir şeylə və ona nail olmağı necə planlaşdırdığımzla bağlı dəqiq fikrə
sahib olmağınız, proqresi zəiflədən, diqqətinizi dağıdan və sizi yoldan
çıxaran ünsürlərə “yox’' deməyə kömək edir. Kiçik çağırışlara çox vaxt
“hə” deyirik. Amma onların həllinə sərf etdiyimiz müddətdə nə ilə məşğul
ola biləcəyimizi axıra kimi başa düşmürük. Arzu qeyri-müəyyəndirsə,
bütün gün ərzində kiçik xahişləri reallaşdırmaq və uğura nail olmaq üçün
etməli olduğumuz tapşırıqlara heç vaxt yaxınlaşmamaq daha asandır.
Vərdişlərə bu aləmdə yaşamaq üçün zaman və yer verin. Sizin
vəzifəniz zamanı və yeri elə aşkar etməkdir ki, lazımi sayda
təkrarlanmadan sonra hətta bunu niyə məhz bu şəkildə etdiyinizi izah edə
bilməsəniz də, düzgün hərəkətləri düzgün zamanda təcili icra etmək
zərurəti hiss edəcəksiniz. Yazıçı Ceyson Sveyqin qeyd etdiyi kimi
“məlumdur ki, siz hər hansı şüurlu fikir olmadan heç vaxt daha çox
işləməyə başlamayacaqsınız. Ancaq zəng səsinə hürən it kimi ola bilsin,
günün, adətən, işlədiyiniz saatında narahatlıq hiss etməyə
başlayacaqsınız”.
Gündəlik həyatda və işdə reallaşma niyyətlərinin istifadəsi üçün
çoxsaylı üsullar mövcuddur. Mənim sevimli üsulum Stenford uni-
versitetinin professoru Bi Cey Foqun öyrətdiyi Vərdişin qalaqlanması adlı
üsuldur.

74
 VƏRDİŞLƏRİN YERLƏŞMƏSİ: VƏRDİŞLƏRİN
TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNİN SADƏ PLANI

Fransız filosofu Deni Didro, demək olar, bütün həyatını yoxsulluq

içində yaşayıb. Amma 1765-ci ildə bu vəziyyət kəskin şəkildə dəyişdi.
Didronun qızı ərə getməyə hazırlaşırdı. Amma onun qızına toy
etməyə pulu yox idi. Didro bütün zamanların ən əhatəli ensik-
lopediyalarından biri olan “Ensiklopediya" layihəsinin müəllifi və
banilərindən biri kimi tanınırdı. Rusiya imperatriçəsi II Yekaterina
Didronun maddi sıxıntılarından xəbər tutanda qəlbində ona qarşı
mərhəmət yarandı. O, kitab həvəskarı idi və Ensiklopediyanı böyük
həvəslə oxuyurdu. Yekaterina Didronun şəxsi kitabxanasını 1000 funta
almağı təklif etdi. Bu məbləğ hazırda 150 min dollardan artıqdır.1 Beləcə,
Didro qəfildən varlandı. Var-dövləti sayəsində o nəinki toyun pulunu
ödədi, eləcə də özünə bənövşəyi mantiya aldı.
Didronun bənövşəyi mantiyası çox gözəl idi. O qədər gözəl idi ki,
onun digər əşyaları arasında nə qədər yersiz göründüyünü dərhal sezdi. O,
Eleqant mantiyası ilə digər əşyalar arasında “artıq uyğunluq, vahidlik və
gözəllik yoxdur", - deyə yazırdı.
Bir müddət sonra Didro qarderobunu yeniləmək zərurəti hiss etdi.
Sonra köhnə xalçasını Dəməşqdə toxunmuş xalça ilə əvəzlədi. Evini
bahalı heykəllərlə bəzədi. Divar sobasının üstündən asmaq üçün güzgü
aldı. Mətbəxdəki masanı yenilədi. Köhnə həsir kreslonu atıb dəri kreslo
aldı. Domino təsiri kimi bir əşya digərinin ardınca gəlirdi.
Didronun davranışında qeyri-adi heç nə yoxdur. Bir-birinin ardınca
gələn alış-veriş tendensiyası “Didro təsiri" adlanır. Bu təsir yeni bir
əşyanın alınmasının yeni alışlara gətirib çıxaran tələbat spirali
formalaşdırmasından ibarətdir.
Bu modeli həyatın bütün sahələrində müşahidə edə bilərsiniz. Yeni
don alırsınız. İndi isə onlara uyğun ayaqqabı və sırğa lazım-

1
Kitabxanaya etdiyi ödənişdən əlavə Yekaterina ona lazım olana qədər kitabları
saxlamağı xahiş etmiş və Didroya kitabxanaçı kimi illik maaş təyin etmişdi.
75
dır. Yeni divan alırsınız. Sonra birdən ağlınıza gəlir ki, bəlkə, qonaq
otağını bütünlüklə dəyişəsiniz. Uşağa oyuncaq alırsınız. Daha sonra ona
aid bütün aksesuarları əldə edirsiniz. Bu, əldə etdiklərinizin zəncirvari
reaksiyasıdır.
Bir çox davranış modelləri bu sikli izləyir. Siz çox vaxt daha sonra nə
edəcəyinizə az əvvəl etdiyinizə əsasən qərar verirsiniz. Ayaqyoluna
getmək sizin əllərinizi yuyub silməyinizə gətirib çıxanr. Bu öz növbəsində
sizə çirkli dəsmalları yumağı xatırladır. Ona görə alış-veriş siyahısına
yuyucu toz əlavə edirsiniz və s. Heç bir davranış digərlərindən təcrid
olunmuş halda həyata keçmir. Hər biri növbəti davranışı təhrik edən stimul
olur.
Bu nəyə görə vacibdir?
Yeni vərdişlər yaranarkən hərəkətlərin qarşılıqlı təsirindən öz
xeyrinizə istifadə edə bilərsiniz. Yeni vərdiş formalaşdırmağın ən yaxşı
üsullarından biri artıq hər gün təkrarladığınız əldə olan vərdişin
identifıkasiyası və onun üstünə yeni vərdişin “qalaqlanmasıdır”. Bu üsul
vərdişlərin qalaqlanması adlanır.
Vərdişlərin qalaqlanması reallaşdırmaq niyyətinin məxsusi for-
masıdır. Yeni vərdişi dəqiq zaman və yerlə birləşdirmək əvəzinə, onu artıq
mövcud olan vərdişlə birləşdirirsiniz. Bu üsul cüzi vərdişlər proqramının
bir hissəsi kimi Bi Cey Foq tərəfindən hazırlanıb: əməli olaraq istənilən
vərdişə aşkar stimul formalaşdırmaq üçün istifadə oluna bilər.1

Vərdişlərin qalaqlanması formulu:

“(İNDİKİ VƏRDİŞDƏN) sonra
(YENİ VƏRDİŞİ) edəcəyəm ”.

Məsələn:
• Meditasiya. Səhər qəhvəmi içəndən sonra meditasiyaya bir
dəqiqə vaxt ayıracağam.
• İdman. İş ayaqqabımı çıxaran kimi idman kostyumunu
geyinəcəyəm.

1
Foqq bu hərəkət planını “Kiçik vərdişlər üsulu” adlandırır. Ancaq mən kitab boyu onu
vərdişlərin qalaqlanması formulu adlandıracağam.

76
 • Minnətdarlıq. Yeməyə oturandan sonra bu gün minnətdar ol-
duğum hansısa bir hadisənin adını çəkəcəyəm.
• Nikah. Bu gün yatağa uzanandan sonra partnyorumu öpəcəyəm.
• Təhlükəsizlik. Qaçış ayaqqabılarımı geyinəndən sonra dostuma və
ya qohumuma harada qaçdığıma və bunun nə qədər vaxt
aparacağına dair ismarıc göndərəcəyəm.

Həlledici məqam ondan ibarətdir ki, arzuladığınız davranışı artıq

müntəzəm olaraq etdiyiniz bir hərəkətlə əlaqələndirirsiniz. Əsas quruluşa
sahib olan kimi kiçik vərdişləri bir-birinə zəncirləyərək daha ciddi
vərdişlər qalaqlamağa başlaya bilərsiniz. Bu sizə bir davranışın digəri
üçün stimul olduğu Didro təsirinin müsbət versiyası kimi təbii məqamdan
fayda götürməyə imkan verəcək.

Şəkil 7. Vərdişlərin qalaqlanması yeni modeli artıq mövcud olanın

üstünə qoymaqla yeni vərdiş formalaşdıra bilmək imkanınızı artırır. Bu
proses bir neçə vərdişi birləşdirməklə təkrarlana bilər. Bu zaman
onlardan hər biri növbətisi üçün stimul rolunu oynayır.

77
 Gündəlik səhər ritualı çərçivəsində vərdişlərin qalaqlanması belə
görünə bilər:

1. Səhər qəhvəmi içəndən sonra meditasiyaya bir dəqiqə ayıracağam.

2. Bir dəqiqə meditasiyadan sonra bu günün işlərinin siyahısını
yazacağam.
3. İşlərin siyahısını yazandan sonra dərhal birinci maddənin icrasına
başlayacağam.

Vərdişlərin qalaqlanmasını axşam ritualı üçün də planlaşdırmaq olar:

1. Şam yeməyindən sonra çirkli boşqabları dərhal qabyuyan maşına

qoyacağam.
2. Çirkli boşqabları yığandan dərhal sonra masanı siləcəyəm.
3. Masam siləndən sonra qəhvə fincanını növbəti səhərə hazır-
layacağam.

Eləcə də mövcud ritualların arasına yeni davranışlar yerləşdirə

bilərsiniz. Məsələn, belə bir səhər ritualınız ola bilər: yuxudan oyanmaq >
yatağı yığışdırmaq > duş qəbul etmək. Tutaq ki, axşamlar daha çox
oxumaq vərdişi formalaşdırmaq istəyirsiniz. Ritualınızı bu şəkildə
genişləndirə bilərsiniz: yuxudan oyanmaq > yatağı yığışdırmaq > kitabı
yastığın üstünə qoymaq > duş qəbul etmək. İndi axşam yatağınıza
uzananda sizi orada kitab gözləyəcək.
Vərdişlərin qalaqlanması ümumilikdə gələcəkdə davranışlarınızı
idarə edəcək sadə qaydalar dəsti yaratmağa imkan verir. Bunu həmişə
əlinizin altında olan və sayəsində növbədə hansı hərəkətin olacağını
bildiyiniz oyun planı ilə müqayisə etmək olar. Bu üsulu mənimsəyən kimi
sonrakı davranışınızı idarə edəcək vərdişlərin qalaqlanmasını müntəzəm
olaraq tətbiq edə bilərsiniz:

78
 • İdman. Pilləkən görəndə liftdən istifadə etmək əvəzinə, pillələrlə
qalxacağam.
• Sosial vərdişlər. Şənliyə gələndə tanış olmadığım hər kəsə özümü
təqdim edəcəyəm.
• Maliyyə. 100 dollardan bahalı bir şey almaq istəyəndə əvvəlcə 24
saat gözləyəcəyəm.
• Sağlam qidalanmaq. Özümə yemək hazırlayanda boşqaba ilk
növbədə tərəvəzləri qoyacağam.
• Minimalizm. Yeni bir əşya alanda köhnəsini atacağam (“Nə qədər
daxil oldusa, o qədər xaric oldu”).
• Əhvali-ruhiyyə. Telefon zəng çalanda dərindən nəfəs alıb
gülümsəyəndən sonra cavab verəcəyəm.
• Unutqanlıq. İctimai yeri tərk edərkən nəyisə unutmadığıma əmin
olmaq üçün masa və stulları yoxlayacağam.

Bu fəaliyyət planından necə istifadə edəcəyiniz vacib deyil - yeni

vərdişlərin uğurlu yaradılma sirri növbəti davranışların əsasını qoyacaq
düzgün stimulların seçilməsindən ibarətdir. Müəyyən bir davranışın dəqiq
yeri və zamanının göstərildiyi niyyət realizasiya- sından fərqli olaraq,
vərdişlərin qalaqlanması zaman və yeri dolayı olaraq nəzərdə tutur.
Vərdişlərin gündəlik rituallarınıza harada və necə yeridilməsinin böyük
əhəmiyyəti var. Səhər ritualınıza medi- tasiya daxil etmək istəyir, amma
bu zaman səhəriniz qarışıqdırsa, uşaqlar tez-tez qaçıb otağa girirsə, ola
bilsin, zaman və yer düzgün seçilməyib. Hansı vaxtın maksimum uğurlu
olacağı haqda düşünün. Başqa bir işlə məşğul olduğunuz zaman özünüzü
vərdiş formalaşdırmağa başlamağa məcbur etməyin.
Bundan əlavə stimul da yeni vərdiş kimi dövriliyə malik olmalıdır.
Vərdişin hər gün təkrarlanmağını istəyib onu yalnız bazar ertəsi günləri
reallaşan vərdişin üstünə qoyursunuzsa, bu, çətin ki, düzgün seçim ola.
Yeni vərdişin qalaqlanması üçün stimul tapmağın yollarından biri
əldəki siyahı üzərində beyin fırtınası aparmaqdır. Göndəriş

79
nöqtəsi qismində əvvəlki hissədə olan uçot kartı vərdişindən istifadə edə
bilərsiniz. Alternativ kimi iki sütundan ibarət siyahı tərtib edə bilərsiniz.
Sol sütunda hər gün çətinlik çəkmədən reallaşdırdığınız vərdişləri yazın.

Məsələn:

• Yuxudan durmaq.
• İş gününə başlamaq.
• Duş qəbul etmək.
• Nahar etmək.
• Dişləri təmizləmək.
• İş gününü bitirmək.
• Geyinmək.
• Paltarını dəyişmək.
• Qəhvə hazırlamaq.
• Nahar etmək.
• Səhər yeməyi yemək.
• İşığı söndürmək.
• Uşaqları məktəbə aparmaq.
• Yatmaq.

Sizin siyahınız daha uzun ola bilər. Amma əsas ideyanı anladınız.
İkinci sütuna hər gün fasiləsiz olaraq başınıza gələn işləri yazırsınız.

Məsələn:

• Günəş çıxır.
• SMS alırsınız.
• Müəyyən bir musiqini dinləyirsiniz.
• Günəş batır.

80
 Bu iki siyahı ilə silahlandıqdan sonra həyat ritminize yeni vərdişin
qalaqlanması üçün ən yaxşı yerin axtarışına başlaya bilərsiniz.
Vərdişlərin qalaqlanması ən yaxşı o hallarda işləyir ki, stimul çox
spesifik olsun və hərəkətə keçmək üçün təcili əsas yaratsın. Bir çoxları
həddən artıq qeyri-müəyyən stimullar seçir. Özüm də belə bir səhvə yol
vermişəm. Müntəzəm olaraq təkanvermə hərəkəti (jim) ilə bağlı vərdiş
formalaşdırmaq istəyəndə stimulu belə qurmuşdum: “Nahar fasiləsi
zamanı 10 dəfə təkanvermə hərəkəti icra edəcəyəm”. İlk baxışdan bu,
ağlabatan görünürdü. Ancaq tezliklə dərk etdim ki, stimulum qeyri-
müəyyəndir. Mən təkanvermə hərəkətini nahara qədərmi etməliydim,
ya nahardan sonra? Harada etməli idim? Bir neçə bir-birinə zidd gün
keçirəndən sonra tapşırığı yenidən formalaşdırdım: “Notbuku bağlayıb
nahara gedən zaman iş masasının yanında 10 dəfə təkanvermə
edəcəyəm”. Qeyri-müəyyənlik yoxa çıxdı.
“Daha çox oxumaq” və ya “daha düzgün qidalanmaq” kimi
vərdişlər ideya kimi yaxşıdır. Amma bu məqsədlər bizə harada və necə
davranmaqla bağlı təlimat vermir. Qarşınıza dəqiq və kəskin tapşırıqlar
qoyun: ‘'Qapını bağlayandan sonra...”; “dişlərimi yuyandan sonra ”;
“masa arxasına oturandan sonra ”. Dəqiqlik çox vacibdir. Yeni vərdişi
müəyyən bir stimulla nə qədər möhkəm bağlasanız, hərəkətə keçmək
vaxtı gəldiyini sezmək imkanınız bir o qədər artacaq.
Davranış dəyişikliyinin birinci qanunu belədir: Bunu aşkar şəkildə
göstərin. Niyyət reallaşdırılması və vərdişlərin qalaqlanması kimi
fəaliyyət yolları vərdişlər üçün aşkar stimulların yaradılması, eləcə də
harada və nə vaxt davranmağın dəqiq planını formalaşdırmaq üçün
təcrübi üsullardan biridir.

Xülasə
• Davranış dəyişikliyinin birinci qanunu belədir: Bunu aşkar
şəkildə göstərin.
• Ən universal iki stimul zaman və yerdir.

81
• Reallaşdınlma niyyətinin yaradılması yeni vərdişi müəyyən
bir yer və zamanla əlaqələndirmək üçün istifadə edə
biləcəyiniz fəaliyyət yoludur.
• Reallaşdırılma niyyətinin formulu: “Mən (HƏRƏKƏT)
(ZAMANDA) (YERDƏ)”.
• Vərdişlərin qalaqlanması yeni vərdişi artıq işləyən vərdişlərlə
əlaqələndirə biləcəyiniz fəaliyyət yoludur.
• Vərdişlərin qalaqlanması formulu: “(İNDİKİ VƏRDİŞ) sonra
(YENİ VƏRDİŞ) edəcəyəm”.

82
 6.

RUHLANDIRILMAĞIN ƏHƏMİYYƏTİ ŞİŞİRDİLİB:

ƏSAS ƏHATƏDİR

B ostonda Massaçusets xəstəxanasının ilkin tibbi-sanitar yardım

həkimi Enn Tomdayk ilk baxışdan inanılmaz görünən bir ideya-
nı reallaşdıra bildi. O bildirdi ki, bir neçə min adamın - xəstəxana
heyəti və ziyarətçilərinin - qida sahəsindəki vərdişlərini onların
iradə və ruhlandırılmasma heç bir təsir göstərmədən ən sadə üsul-
la yaxşılaşdıra bilər. Əslində, heç onlarla söhbətləşməyi nəzərdə
tutmurdu. Torndayk və kolleqaları xəstəxananın kafesində “seçim
memarlığının” dəyişikliyi üzrə altı aylıq tədqiqat apardılar. İşə
içkilərin yerləşdirilməsini dəyişməklə başladılar. İlkin olaraq kassa-
ya ən yaxın yerləşən soyuducular yalnız qazlı içkilərlə dolduruldu.
Tədqiqatçılar seçim qismində hər soyuducuya sadə su da qoydular.
Buna əlavə olaraq yeməklərin olduğu bufet piştaxtalarının yanında
su şüşələri qoydular. Qazlı sular əvvəlki kimi soyuducuda idi. Amma
adi su içkinin götürülə biləcəyi hər yerə qoyulmuşdu.
Növbəti 3 ay ərzində xəstəxanada qazlı suların satışı 11.4% azal-
dı. Eyni zamanda adi suyun satışı 25.8% artdı. Tədqiqatçılar qidanın
yerləşdirilməsi üzrə də oxşar dəyişikliklər etdilər və oxşar nəticə aldı-
lar. Heç kim kafedə yemək yeyən heç bir insanla bir dəfə də olsun
söhbət etmədi.
83
 ƏVVƏL SONRA

Şəkil 8. Kafedə içki və yeməklərin yerləşdirilməsinin dəyişməsindən əvvəl

(solda) və sonra (sağda). Hər iki şəkildə boz rənglə adi su şüşələrinin yerləşdirildiyi
yerlər göstərilib. Suyun sayı çoxaldığına görə istehlakçıların davranışı əlavə
həvəsləndirmə olmadan təbii şəkildə dəyişdi.

İnsanlar çox vaxt ərzağı özünə görə deyil, harada yerləşdiyinə görə
seçir. Mətbəxə girib masa üzərində bir boşqab peçenye görsəm, hətta
əvvəlcə heç ağlımdan da keçməsə və aclıq hiss etməsəm də, yarım düjün
peçenye götürüb yeməyə başlayacağam. Ofisdəki masanın üstü bütün
günü bişmələrlə dolub daşırsa, arabir onlardan götürüb yeməmək çox
çətin olacaq. Vərdişlər olduğumuz məkandan və gördüyümüz
həvəsləndiricilərdən asılı olaraq dəyişir.
Ətraf aləm insan davranışını istiqamətləndirən gözəgörünməz əldir.
Şəxsiyyətimizin unikallığına baxmayaraq, davranışın müəyyən növləri
müəyyən xarici amillərin təsiri ilə dəfələrlə dəyişmə tendensiyasına
malikdir. Bu şəkildə insanlar, adətən, kilsədə pıçıltı ilə danışırlar.
Qaranlıq küçədə insan daha ehtiyatlı davranır. Beləliklə, dəyişikliklərin
ən geniş yayılmış forması daxili deyil, xarici faktorlardan irəli gəlir: bizi
ətraf aləm dəyişir. Hər vərdiş kontekstdən asılıdır.

84
 1936-cı ildə psixoloq Kurt Levin özündə vacib bir həqiqəti ehtiva
edən sadə bir bərabərlik quraşdırdı. Davranış (B-Behavior) şəxsiyyətin (P-
Person) və ətraf aləmin (E-Environment) funksiyasıdır və ya B=f (P, E).
Tezliklə Levinin bərabərliyi biznes nümayəndələri tərəfindən də
sınaqdan çıxarıldı. 1952-ci ildə iqtisadçı Houkins Ştern "İmpul- siv
təsiretmə" adlandırdığı halı təsvir etmişdi. Bu hal müştərinin bir məhsulu
gördüyü və onu almağa kəskin istək hiss etdiyi anda peyda olur. Başqa
sözlə, insanlar bir məhsulu onu almaq istədiklərinə görə almırlar. Bu, çox
vaxt düzgün təqdimat sayəsində baş verir.
Məsələn, göz bərabərindəki məhsullar daha aşağıda yerləşən
məhsullardan çox satılır. Məhz buna görə bahalı brendlərin məhsulları
mağazaların ən rahat yerlərinə qoyulur; axı onlar daha çox gəlir gətirir.
Daha ucuz alternativlər isə gözdən uzaq yerlərdə qoyulur. Bu prinsip
sondaki rəf və piştaxtalar üçün də keçərlidir: bu piştaxtalar bütün
pərakəndə satış məntəqələrində yanlarından daha çox alıcı keçdiyinə görə
“pul qazanmaq üçün maşın” hesab olunur. Məsələn, “Koka-Kola”
satışının 45%-i sıraların sonundakı rəflərin hesabına baş tutur.
Məhsul və ya xidmət nə qədər rahat əldə olunandırsa, onun satılacağı
ehtimalı bir o qədər böyükdür. İnsanlar “Bad Layt” pivəsini hər barda
satıldığına görə içir və hər küncdə yerləşdiyinə görə “Starbaks”a gedir.
Vəziyyəti nəzarətimiz altında saxladığımızı düşünmək bizim xoşumuza
gəlir. Qazlı və ya adi su alarkən bu seçimi öz arzumuza görə etdiyimizi
düşünürük. Ancaq həqiqət ondan ibarətdir ki, hər gün etdiyimiz bir çox
hərəkət bizim məqsədyönlü seçimimiz nəticəsində deyil, daha rahat əldə
olunan seçimlər nəticəsində həyata keçir.
Hər bir canlı varlığın ətraf aləmi anlamaq və qəbul etmək üçün öz
metodları var. Qartallar uzaq məsafədən çox yaxşı görə bilir. İlanlar son
dərəcə həssas dilləri ilə “havanın dadına baxaraq” qoxunu hiss edə bilir.
Köpək balıqları yaxınlıqdakı balıqlardan gələn ən kiçik elektrik
boşalmaları və suda vibrasiyaları hiss edə bilir. Hətta bakteriyaların belə
ətraf mühitdəki zəhərli maddələrin olduğunu müəyyən

85
etməyə imkan verən xırda sensor hüceyrələri - hemoreseptorlan olur.
İnsanların qavrayışı sensor sinir sisteminin nəzarəti altındadır. Biz
ətraf aləmi görmə, eşitmə, iybilmə, lamisə və dadbilmə vasitəsilə qəbul
edirik. Buna baxmayaraq, stimulların qavranılmasının digər yolları da
mövcuddur. Onlardan bəziləri şüurlu, amma bir çoxları şüursuzdur.
Məsələn, siz çovğundan qabaq havanın temperaturunun aşağı endiyini,
qarında narahatlıqlar zamanı bağırsaqdakı ağrının güclənməsini və
yaxud daşh yerdə gəzərkən tarazlığınızı itirdiyinizi sezə bilərsiniz.
Bədəndəki reseptorlar qanda duzluluğun miqdarı və ya susuzluq zamanı
su içmək istəyi kimi çoxlu daxili stimul qəbul edir.
Hər necə olsa, insan üçün bütün sensor qabiliyyətlərin ən
əhəmiyyətlisi görmə qabiliyyətidir. İnsan bədəni təqribən 11 milyon
reseptora malikdir. Onlardan təqribən 10 milyonu görmənin payına
düşür. Bəzi ekspertlər ehtimal edir ki, beyin resurslarının təqribən yarısı
buna sərf olunur. Bizim digər hissiyyat orqanlarından daha çox
görmədən asılı olduğumuzu nəzərə alsaq, vizual stimulların dav-
ranışımız üçün ən güclü katalizator olduğu faktı sürpriz olmamalıdır.
Bu səbəbdən gördüklərinizdə xırda bir dəyişiklik etdiklərinizdə ciddi
tərpənişə səbəb ola bilər. Nəticədə qeyri-məhsuldar stimullardan qa-
çaraq, məhsuldar stimullarla dolu mühitdə yaşamaq və işləməyin nə
qədər vacib olduğunu təsəvvür edə bilərsiniz.
Xoşbəxtlikdən, bu məsələ ilə bağlı yaxşı xəbərim var. Siz öz
əhatənizin qurbam olmamalısınız. Siz onun həm də memarı ola
bilərsiniz.

UĞURA NAİL OLMAQ ÜÇÜN ƏTRAFI NECƏ DƏYİŞMƏLİ

Ötən əsrin 70-ci illərində enerji böhranı və neft embarqosu zamanı

hollandiyalı tədqiqatçılar ölkədə enerji sərfiyyatına xüsusi diqqət
ayırmağa başladılar.

86
 Onlar müəyyən etdilər ki, Amsterdam ətrafındakı qəsəbələrin birində
evlərin eyni ölçüdə olmasına və elektriki eyni qiymətə əldə etmələrinə
baxmayaraq, bir evin sahibləri qonşudan 30% az enerji istehlak edir.
Müəyyən olundu ki, bu qəsəbədə evlərin bir-birindən yalnız bir fərqi
varmış: elektrik sayğacının yerləşdiyi yer. Bəzi evlərdə o, zirzəmidə
yerləşirdi. Bəzilərində isə yuxarıda - girişdə qoyulmuşdu. Yəqin, təxmin
etdiyiniz kimi sayğacın girişdiyi yerləşdiyi evlərdə elektrik daha az
işlənirdi. Enerji sərfiyyatı göz qabağında olanda və ona asan nəzarət
olunanda insanlar davranışlarını dəyişirdilər.
Hər vərdiş stimul sayəsində yaranır və biz aşkar stimulları sezməyə
daha çox meyilliyik. Təəssüf ki, yaşadığımız və işlədiyimiz mühit
müəyyən davranışı yaratmaq üçün aşkar stimullara malik olmadığına görə
bəzi işləri etməmək vəzifəsini asanlaşdırır. Gitara uzaq bir dolabda
gizlədilibsə, onda ifa etməyi öyrənməmək daha asandır. Kitab rəfi qonaq
otağının uzaq küncündə yerləşirsə, kitab oxumamaq daha rahatdır.
Vitaminlər gözdən uzaqda qoyulubsa, onu içməmək daha asandır. Vərdişi
doğuran stimul sezilmir və ya gözdən uzaqdırsa, onu ləğv etmək asandır.
Müqayisə üçün, aşkar vizual stimulların yaradılması diqqətimizi
zəruri vərdişin formalaşması istiqamətinə yönəldir. Keçən əsrin 90-cı
illərində Amsterdamda Sxiphol aeroportunun təmizlik xidmətinin işçiləri
hər pissuarın mərkəzinə milçəyi xatırladan balaca bir stiker yapışdırdılar.
Kişilər pissuara yaxınlaşanda böyük ehtimalla həşərat kimi görünən stikeri
nişan alırdılar. Stikerin daha dəqiq nişanalmanı təmin etməsi nəticəsində
pissuarın ətrafındakı sıçrantı əhəmiyyətli dərəcədə azaldı. Sonrakı təhlil
göstərdi ki, stikerlərin istifadəsi təmizlik xərclərinin il ərzində 8%
azalmasına səbəb olub.
Mən aşkar stimulların təsirini öz üzərimdə də sınamışam. Mağazadan
alma alıb soyuducunun aşağısındaki meyvə-tərəvəz üçün olan konteynerə
qoyduğumdan onları unutmuşdum. Onları xatırlayanda isə meyvələr artıq
xarab olmuşdu. Mən onları görmədiyim üçün yeməmişdim.

87
 Nəticədə öz məsləhətimə əməl etməyə və ətrafımı dəyişmək qərarına
gəldim. Böyük bir meyvəqabı alıb mətbəx masasının ortasına qoydum.
Növbəti dəfə alma alanda onları meyvəqabına qoydum və indi onlar mənim
görmə sahəmdə idi. Sehrli bir şəkildə hər gün onlardan yeməyə başladım -
sadəcə, göz qabağında olduğu üçün.
Ətrafınızı dəyişməyə və arzuolunan vərdişlər üçün stimullar ya-
ratmağa kömək edəcək bir neçə üsul:

• Hər axşam dərman qəbul etmək istəyirsinizsə, dərman şüşəsini

hamamda su kranının yanına qoyun.
• Tez-tez gitarada ifa etmək istəyirsinizsə, onu qonaq otağının
mərkəzinə qoyun.
• Daha çox minnətdarlıq məktubu göndərmək istəyirsinizsə,
dəftərxana ləvazimatını masanın üstündə saxlayın.
• Daha çox su içmək istəyirsinizsə, hər səhər bir neçə su şüşəsini
doldurub onları evin ən çox gediş-gəlişli yerinə qoyun.

Vərdişi həyatınızın vacib hissəsinə çevirmək istəyirsinizsə, stimulu

ətrafınızın vacib hissəsinə çevirin. Ən dayanıqlı davranış formaları, bir
qayda olaraq, daha çox stimula malikdir. Siqaret çəkən şəxsin onu çəkmək
üçün nə qədər müxtəlif səbəbləri olduğunu xatırlayın: maşının idarə
olunması, siqaret çəkən dost, işdə əsəbi gərginlik və s.
Eyni strategiya yaxşı vərdişlər üçün də tətbiq oluna bilər. Stimulları
ətrafınıza “səpələyərək” gün ərzində vərdişi xatırlamaq imkanınızı
qaldırmış olursunuz. Ən çox görünənin ən yaxşı seçim olduğuna əmin
olun. Yaxşı vərdiş üçün stimullar göz qabağında olsa, düzgün qərar vermək
sadə və təbii olacaq.
Ətraf mühitin dəyişdirilməsi çox güclü silahdır. Təkcə biz ətraf aləmlə
qarşılıqlı əlaqədə olduğumuza görə deyil, həm də bunu nadir hallarda
etdiyimiz üçün. Bir çox insanlar onlar üçün başqalarının yaratdığı dünyada
yaşayırlar. Amma biz yaşadığımız yeri dəyişə və müsbət stimulların bizə
təsirini artırmaq və mənfi stimulların təsirini

88
azaltmaq üzərində işləyə bilərik. Ətraf mühitin dəyişdirilməsi vəziyyət
üzərində nəzarəti qaytarmağa və öz həyatının memarı olmağa imkan verir.
Sadəcə, istehlakçı deyil, həm də öz dünyanızın yaradıcısı olun.

STİMULUN KONTEKSTİ

Vərdiş üçün “təhrikedici” olan stimullar əvvəlcə spesifik şəkildə

meydana gələ bilər. Amma tədricən vərdiş tək bir stimulla deyil, bu və ya
digər davranışı müşayiət edən bütöv kontekstlə assosiasiya olunur.
Məsələn, bir çox insanlar başqalarının əhatəsində olarkən təklikdə
içdiklərindən daha çox spirtli içki içirlər. Təkbaşına bir stimul nadir
hallarda təhrikedici olur. Adətən, təhrik bütövlükdə şərait olur: insan
dostlarının içki sifariş verdiyini görür, bardaki musiqini dinləyir, çəlləkdə
pivənin töküldüyünü müşahidə edir.
Biz vərdişləri fikrən onların peyda olduqlan yerlə əlaqələndiririk: ev,
ofis, idman zalı. Hər bir yer müəyyən vərdiş və mərasimlə əlaqəni
formalaşdırır. İş və mətbəx masasının üstündəki, yataq otağındakı
əşyalarla əlaqə formalaşdırırıq.
Davranış ətrafdakı obyektlərlə deyil, onlara olan münasibətlə
müəyyən olunur. Əslində, bu, ətrafın davranışlarımıza təsirini
qiymətləndirmək üçün çox məhsuldar üsuldur. Ətrafınızdakı aləmlə
qarşılıqlı təsir kontekstinizdə düşünün. Kiməsə görə divan hər axşam 1
saat ərzində kitab oxuduğu yerdir. Bir başqasına görə isə divan televizora
baxdığı və hər axşam işdən sonra dondurma yediyi yerdir. Müxtəlif
insanlar eyni yerlə assosiasiya olunan müxtəlif xatirələrə, buna görə də
müxtəlif vərdişlərə malikdirlər.
Hə, bu, yaxşı xəbərdir? Özünüzü müəyyən vərdişi müəyyən
kontekstlə əlaqələndirəcək şəkildə məşq etdirin.
Tədqiqatların birində alimlər yuxu pozğunluğundan əziyyət çəkən
insanlara yalnız yorğunluq hiss edəndə yatmağa getmək təlimatı verdilər.
Yata bilməsələr, yuxuları gələnə kimi başqa otaqda oturmalıydılar. Get-
gedə insanlar öz yataq otağı kontekstini məhz

89
yuxu ilə əlaqələndirməyə başladılar və yatağa uzanan kimi tez yuxuya
getmək daha asanlaşdı. Onların beyinləri telefondaki internetdə oturmaq,
televizora baxmaq və ya tez-tez saata nəzər salmaq deyil, yuxuya getməyin
yataq otağında görülə biləcək yeganə davranış olduğuna öyrəşdi.
Kontekstin gücü qarşımızda daha bir vacib hərəkət yolu açır:
vərdişləri yeni mühitdə dəyişmək daha asandır. Bu, geriyə, köhnə
vərdişlərə itələyən gizli təhrik və stimullardan yaxa qurtarmağımıza imkan
verir. Yeni məkana - başqa kafeyə, parkda başqa oturacağa, otağınızın
nadir hallarda istifadə etdiyiniz küncünə gedin və yeni rituallar yaradın.
Yeni vərdişin yeni kontekstlə assosiasiyasım yaratmaq köhnə
stimullarla üz-üzə dayanaraq yeni vərdiş yaratmaqdan daha asandır. Hər
axşam yataq otağında televizora baxmağa öyrəşmisinizsə, erkən saatlarda
yatmaq çətin olacaq. Qonaq otağında həmişə video oyun oynamışınızsa,
orada diqqətiniz yayınmadan dərs oxumaq çətin ola bilər. Ancaq standart
mühitinizdən kənara çıxsanız, gündəlik köklənmələrinizin təsirindən
çıxacaqsınız. Köhnə mühitiniz üçün xarakterik olan stimullarla mübarizə
aparmağa ehtiyac yoxdur. Bu da asanlıqla yeni vərdiş formalaşdırmağa
imkan verir.
Daha yaradıcı düşünmək istəyirsiniz? Daha böyük otağa, damdakı
artırmaya yerləşin və ya gözəl arxitekturası olan binaya köçün. Fasilə verin
və hər gün işlədiyiniz, hazırkı fikri modellərinizlə bağlı yeri tərk edin.
Sağlam qidaya keçmək istəyirsiniz? Böyük ehtimalla alış-verişi adi
supermarketdən avtopilotda edirsiniz. Başqa mağazaya getməyə cəhd edin.
Beyniniz supermarketdə nəyin harada yerləşdiyini avtomatik səviyyədə
bilməsə, qeyri-sağlam qidadan yayınmaq daha asan olacaq.
Tamamilə yeni məkana köçə bilmirsinizsə, indiki məkanı yenidən
düşünün və ya formalaşdırın. İş, təhsil, idman, əyləncə və yemək bişirmək
üçün ayrıca yer düzəldin. Mənim fikrimcə, faydalı şüar belə səslənəcək:
“Bir yer - bir vəzifə’1.

90
 İş adamı kimi iş həyatıma başlayanda tez-tez divanda və ya mətbəx
masası arxasında işləyirdim. Axşamlar işi dayandırmaq mənə çox çətin
gəlirdi. İş vaxtımın bitməsi ilə şəxsi vaxtımın başlanması arasında dəqiq
sərhəd yox idi. Mətbəx masası mənim ofisim idi. yoxsa yemək yediyim
yermi? Divan mənim istirahət yerim idi. yoxsa elektron məktublar
göndərdiyim yer? Bütün bunlar eyni yerdə baş verirdi.
Bir neçə il sonra mən. nəhayət, iş kabineti üçün ayrıca otaq olan evə
köçə bildim. Birdən iş “burada baş verən”, şəxsi həyat isə “burada baş
verməyən” bir şeyə çevrildi. İş və şəxsi həyatım arasında dəqiq sərhəd
meydana gələndən sonra beynimin peşəkar hissəsini söndürmək mənim
üçün daha asan oldu. Hər otağın özünün əsas təyinatı var idi. Mətbəx
yemək bişirmək, ofis iş üçün idi.
Həmişə mümkün qədər bir vərdişin digəri ilə kontekstinin qa-
rışmasından qaçın. Kontekstləri qarışdırsanız, avtomatik olaraq vərdişləri
də qarışdıracaqsınız. Bu halda isə qələbəniz izlənməsi sizin üçün asan olan
vərdiş qazanacaq. Bu, müasir texnologiyanın elastikliyinin həm güclü,
həm də zəif tərəfi olmasının səbəblərindən biridir. Siz telefonu ən müxtəlif
tapşırıqların icrasında istifadə edə bilərsiniz. Bu onu əməli olaraq
qüdrətləndirir. Amma telefondan, demək olar, hər şeydən ötrü istifadə
etdiyinizə görə onu bir tapşırıqla assosiasiya etmək sizə çətin gəlir. Siz
faydalı olmaq istəyirsiniz. Amma telefonun köməyi ilə sosial şəbəkələrə
nəzər sala, poçtu yoxlaya və hər dəfə əlinizə götürəndə video oyun oynaya
bilərsiniz. Stimullar dolaşığa düşür.
Ola bilsin, düşünürsünüz: “Sən heç nə başa düşmürsən. Mən Nyu-
Yorkda yaşayıram. Mənzilim smartfon boydadır. Mənə hər otağın bir neçə
rolu olması lazımdır”. Bu, haqlı iraddır. Dar məkandasımzsa, otağı fəallıq
zonasına uyğun şəkildə bölün: oxumaq üçün kreslo, yazı üçün masa,
yemək üçün masa. Bunu rəqəmsal məkanlarda da edə bilərsiniz. Mən bir
yazıçı tanıyıram, kompüterdən yalnız kitab yazmaq üçün, planşetdən
yalnız oxumaq üçün, telefondan isə yalnız sosial şəbəkələrə baxmaq və
mesajlaşmaq üçün istifadə edir. Hər vərdişə öz evi lazımdır. Əgər bu
fəaliyyət yolunu

91
qoruyub saxlaya bilsəniz, hər kontekst müəyyən bir vərdiş və fikir tərzi
ilə assosiasiya olunmağa başlayacaq. Vərdişlər əvvəldən proqnozlaşdırıla
bilən şərtlər daxilində uğurla inkişaf edir. Siz iş masasının arxasına
əyləşəndə avtomatik fikrinizi cəmləşdirirsiniz. İstirahət üçün nəzərdə
tutulmuş yerdəsinizsə, rahatlaşmaq sizə daha asan gələcək. Bu. yataq
otağında etdiyiniz yeganə işdirsə, yuxunuz tez gələcək. Davranışınızın
sabit və qabaqcadan görülə bilən olmasını istəyirsinizsə, sabit və
qabaqcadan görülə bilən mühitə ehtiyacınız var. Hər şeyin öz yeri və
məqsədi olduğu sabit mühit, sadəcə, yeni vərdişlərin formalaşdığı
mühitdir.

Xülasə
• Kontekstdə kiçik dəyişikliklər davranışda tədricən əhəmiyyətli
dəyişikliklərə gətirib çıxara bilər.
• Hər vərdiş stimulda yaranır. Biz daha çox aşkar stimulları sezməyə
meyilliyik.
• Ətrafınızda yaxşı vərdişlərin stimullarını görünən edin.
• Tədricən formalaşan vərdişlər bircə stimulla deyil, bu və ya digər
davranışı müşayiət edən kontekstlə assosiasiya olunmağa başlayır.
Kontekst stimula çevrilir.
• Yeni vərdişləri yeni mühitdə formalaşdırmaq daha asandır. Çünki
köhnə stimullarla mübarizə aparmaq məcburiyyətində qalmırsınız.

92
 7.

Özünənəzarətin sirri

*1 Q "7 *1 -ci ildə Vyetnamdakı müharibənin 16-cı ilində iki J- Z/ /

JL konqresmen - Konnektikutdan olan Robert Stil və İllinoysdan olan
Morqan Mörfı etdikləri açıqlama ilə bütün Amerika cəmiyyətini
sarsıtdılar. Hərbi hissələrə səfər zamanı onlara aydın oldu ki,
Vyetnamdakı əsgərlərin 15%-dən çoxunun heroin asılılığı var. Daha
sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, Vyetnamdakı Amerika kontingentinin
35%-dən çoxu nə vaxtsa heroindən istifadə edib və 20%-i narkotik
asılılığından əziyyət çəkirdi. Yəni məsələ əvvəldə göründüyündən daha
ciddi idi.
Bu xəbər Vaşinqtonda şiddətli fəallığa səbəb oldu. Prezident Ri-
çard Niksonun sərəncamı ilə narkotik maddələrin sui-istifadəsi ilə bağlı
xəbərdarlıq Xüsusi Komitəsi yaradıldı. Komitənin fəaliyyət məqsədi
narkomaniyanın profilaktikası, eləcə də vətənə qayıdandan sonra
narkoasılılığı olan əsgərlərin reabilitasiyası və taleyinin izlənməsi idi.
Li Robins komitənin tədqiqatçılarından biri idi. Nəticələri nar-
kologiya haqqında təsəvvürləri alt-üst edən tədqiqatın gedişində
müəyyən etdi ki, narkoasılı əsgərlərin yalnız 5%-i reabilitasiya
mərkəzindən qayıtdıqları birinci il ərzində və yalnız 12%-i 3 il

93
ərzində yenidən heroin qəbul ediblər. Başqa sözlə, Vyetnamı tərk edən hər
10 əsgərdən 9-u narkotik maddələrdən asılılıqdan xilas olurdu.
Bu tapıntı o dövrün narkoloqlarının bütün təsəvvürlərinə tam zidd idi.
Çünki heroin asılılığı daimi və sağalmaz xəstəlik sayılırdı. Amma bu
təsəvvürlərə zidd olaraq Robins müəyyən etdi ki, bu asılılıq mühitin tam
dəyişilməsi ilə qəfildən yoxa çıxa bilər. Vyetnamda əsgərlər bütün
vaxtlarını heroinin istifadəsini təhrik edən stimulların əhatəsinə
keçirirdilər: onu tapmaq asan idi. Özləri isə daim müharibənin doğurduğu
gərginliyin təsiri altındaydılar; onlar artıq heroin qəbul edən həmkarları
ilə dostluq edir və evlərindən bir neçə min mil uzaqdaydılar. Ancaq əsgər
ABŞ-a qayıdan kimi bu stimullardan məhrum mühitə düşürdü. Kontekst
dəyişən kimi vərdiş də dəyişirdi.
Bu vəziyyəti tipik narkomanın vəziyyəti ilə müqayisə edin. O, evdə
və ya dostlarının əhatəsində narkotik maddələrdən asılı vəziyyətə düşür.
Sonra klinikaya gedir. Orada reabilitasiya keçir və vərdişini formalaşdıran
stimullardan məhrum mühitdə “təmizlənir”. Daha sonra yenidən bütün
stimulları ilə narkoasılılığı birinci dəfə təhrik edən əvvəlki mühitə qayıdır.
Ona görə də Vyetnam kampaniyası çərçivəsində gördüyümüzə zidd olan
çoxsaylı nümunələrin müşahidə olunması təəccüblü deyil. Bir qayda
olaraq, heroin narkomanlarının 90%-i reabilitasiyadan qayıtdıqdan sonra
yenidən asılı hala düşürlər.
Vyetnam tədqiqatları qeyri-sağlam davranışın mənəvi zəifliklə
şablon assosiasiyasım şübhə altına qoyduğundan pis vərdişlərlə bağlı bir
çox mədəni inanclarımıza ziddir. Artıq çəkiniz varsa, siqaret çəkir və ya
narkoasıhlıqdan əziyyət çəkirsinizsə, sizə ömür boyu bunun səbəbinin
özünənəzarətin çatışmazlığı olduğunu deyirlər. Bəzən isə hətta pis adam
olduğunuzu deyirlər. Bir qədər nizam-intizamın bütün məsələləri həll
etməyə qadir olduğu ideyası mədəniyyətimizdə dərin kök atıb.
Buna baxmayaraq, yaxın zamanlarda aparılan tədqiqatlar bunun
əksini sübut edir. Alimlər həddən artıq özünənəzarətə malik insanların

94
davranışlarını təhlil edəndə aydın oldu ki, bu insanlar pis vərdişlərlə daim
mübarizə aparanlardan heç nə ilə fərqlənmirlər. “Nizam-intizamlı”
insanlar qəhrəmancasına iradə gücü və özünənəzarət tələb etməyən
üsullarla öz həyatlarını qaydaya salmağın öhdəsindən daha yaxşı gəlirlər.
Başqa sözlə onlar bu və ya digər halın öhdəsindən gəlinək üçün daha az
vaxt sərf edirlər.
İnkişaf etmiş özünənəzarətə malik insanlar, bir qayda olaraq, onun
tətbiqinə daha az ehtiyac duyurlar. Tez-tez istifadə olunmasa, dözüm və
özünənəzarəti təcrübədən keçirmək asandır. Beləcə, doğrudan da, əzm,
xasiyyətin sərtliyi və iradə gücü uğura nail olmaq üçün çox vacibdir.
Amma bu cəhətlərin inkişafı daha intizamlı insan olmaqda deyil, ətrafında
daha intizamlı mühit yaratmaqdadır.
Bu ziddiyyətli ideya vərdişin formalaşması prosesində beyində baş
verənləri anlayanda sizə daha məntiqi görünəcək. Beyinə kodlanmış
vərdiş istənilən vaxt müvafiq hal yaranan kimi “istifadəyə hazırdır”.
Ostindən (Texas) olan həkim Petti Olvel siqaret çəkməyə başlayanda tez-
tez öz dostu ilə at çaparkən siqaret çəkirdi. Nəticədə siqareti atdı və uzun
müddət çəkmədi. O həm də at çapmağı dayandırdı. 10 ildən sonra yenidən
at belinə qalxdı və tezliklə siqaret çəkmək istədiyini hiss etdi. Stimullar
hələ də aktual idi. Onlar, sadəcə olaraq, uzun müddət ərzində peyda
olmamışdı.
Vərdiş beyinə kök atıbsa, vərdişə çağırış ətraf mühitdə hər dəfə
müvafiq stimullar yarananda peyda olur. Bu, davranışların dəyişmə
texnikasının mənfi nəticələr yarada biləcəyinin səbəblərindən biridir.
Artıq çəkili insanları daim çəki azalması ilə bağlı təqdimatların nümayişi
ilə utandırsanız, onlar həyəcan keçirəcək və nəticədə çoxu həyəcandan
sevimli xilas üsuluna - həddən artıq yeməyə qayıdacaq. Siqaret çəkən
insana ləkəli ağ ciyər şəkli göstərsəniz, bu, narahatlıq səviyyəsini
qaldıracaq və nəticədə onlar siqaretə əl atacaqlar. Beləliklə, stimullara
diqqətsiz yanaşsanız, məhz uzaqlaşmaq istədiyiniz davranışı təhrik
edəcəksiniz.
Belə demək mümkünsə, pis vərdişlər avtokatalitikdir: proses öz-
özünü qidalandırır. Onlar insanın boğmaq istədiyi hissləri gücləndirir.
Məsələn, özünüzü pis hiss edir və fastfud yeməyə baş

95
layırsınız. Onu yediyinizə görə özünüzü daha pis hiss edirsiniz. Te-
levizora baxmaq yuxu gətirir. Ona görə televizora çox baxırsınız. Çünki
başqa bir şeyə gücünüz çatmır. Sağlamlığınıza görə narahatlığınız sizin
həyəcan keçirməyinizə səbəb olur. Bu öz növbəsində sakitləşmək üçün
siqaret çəkmək arzusu oyadır. Nəticədə sağlamlığınız pisləşir. Bu
səbəbdən də yaxın zamanlarda narahatlığınız yalnız artır. Bu, “pis
vərdişlər qatarının” idarəetməsini itirən aşağıya doğru gedən spiraldir.
Alimlər bu fenomeni “stimulun doğurduğu arzu” adlandırırlar:
xarici təhrik pis vərdişin qarayaxa təkrarlanma meylini yaradır. Siz bir
şeyi sezən kimi onu istəməyə başlayırsınız. Bu proses daim gedir - biz
onu çox vaxt heç sezmirik. Alimlər müəyyən ediblər ki, narko- asılı
insana kokainin şəklini 33 millisaniyə ərzində göstərsəniz, bu, beyində
möhkəmlənməyə meyli stimullaşdıracaq və narkotik maddə qəbul
etməyə qızğın arzu yaradacaq. Bu elə qısa müddətdir ki, beyin gördüyünü
şüurlu şəkildə qeyd etməyə macal tapmır. Narkoasılı insan nə gördüyünü
heç danışa da bilməz, amma buna baxmayaraq, onların hamısı narkotik
maddə əldə etmək istəyir.
Həlledici məqam məhz buradadır: siz vərdişdən yaxa qurtara
bilərsiniz. Amma onu unutmağa qadir deyilsiniz. Vərdiş üçün xarakterik
olan fikri modellər beyinə qeyd olunubsa, hətta uzun müddət ərzində
istifadə olunmasalar belə, onları tam silmək əməli olaraq qeyri-
mümkündür. Bu isə o deməkdir ki, nəfsinə, sadəcə, qarşı gəlmək qeyri-
təsirli fəaliyyət yolu olacaq. Çətinliklər və ziddiyyətlərlə dolu həyata
qarşı düşüncəli və fəlsəfi münasibəti qoruyub saxlamaq çox çətindir. Bu,
həddən artıq enerji tələb edir. Ona görə qısamüddətli gələcəkdə nəfsə
qarşı gəlmək yolunu seçə bilərik. Ancaq uzunmüddətli gələcəkdə mütləq
yaşadığımız mühitin məhsulu oluruq. Düzünü desəm, hələ bir dəfə də
mənfi mühitdə müsbət vərdişlərə sadiq qalan adam görməmişəm.
Daha etibarlı yanaşma pis vərdişlərin başlanğıc nöqtəsindən ləğv
olunması olacaq. Pis vərdişi aradan qaldırmağın ən əməli üsullarından
biri onu təhrik edən stimulun sizə təsirini azaltmaqdır.

96
 • İşinizi heç cür bitirə bilmirsinizsə, telefonunuzu bir neçə saatlığa
başqa otaqda saxlayın.
• Daim nəyinsə çatmadığını hiss edirsinizsə, sosial şəbəkələrdə
başqa insanların profillərinə baxmayın - bu, paxıllıq yaradır.
• Televizora baxmağa çox vaxt sərf edirsinizsə, yataq otağından
televizoru yığışdırın.
• Mini proqram kartlarına çox pul xərcləyirsinizsə, son texnoloji
yeniliklər barədə məlumatları oxumaqdan çəkinin.
• Həddən artıq video oyun oynayırsınızsa, hər istifadədən sonra
oyun başlığını söndürün və yığışdırıb dolaba qoyun.

Bu hal davranış dəyişikliyinin birinci qanununun əksinə təfsirindən

başqa bir şey deyil. Bir şeyi aşkar etmək yerinə, nəyisə görünməz edə
bilərsiniz. Mən belə əhəmiyyətsiz dəyişikliklərin nə qədər təsirli ola
biləcəyinə tez-tez təəccüblənirəm. Yalnız bir stimulu yox edin - bütün
vərdiş onunla birgə gedəcək.
Özünənəzarət uzunmüddətli deyil, qısamüddətli yoldur. Nəfsinizə 1-
2 dəfə qarşı çıxa bilərsiniz, amma arzunuza qalib gəlmək üçün hər dəfə
iradənizi toplaya bilməyəcəksiniz. Bunun əvəzinə yaxşı olar ki,
enerjinizi ətrafınızın qurulmasına sərf edəsiniz. Özünənəzarətin sirri elə
bundadır. Yaxşı vərdişlərin stimullarını aşkar, pis vərdişlərin stimullarını
isə görünməz edin.

Xülasə
• Davranış dəyişikliyinin birinci qanununun əksinə təfsiri belədir:
“Onu görünməz edin”.
• Vərdiş formalaşandan sonra onu unutmaq əməli olaraq mümkün
deyil.
• Yüksək özünənəzarət səviyyəsi olan insanlar, bir qayda olaraq,
çətin halların öhdəsindən gəlmək üçün az vaxt sərf edirlər.
Nəfsdən qaçmaq ona qarşı çıxmaqdan daha asandır.
• Pis vərdişdən yaxa qurtarmağın ən əməli üsullarından biri onu
yaradan stimulun təzahürünün azaldılmasıdır.
• Özünə nəzarət uzunmüddətli deyil, qısamüddətli yoldur.
97
C ədvəl 6. Yaxşı vərdişi necə formalaşdırmalı

Cədvəl 7. Pis vərdişdən necə xilas olmalı

98
IKINCI QANUN

•£аЛ
 8.

Vərdişi necə cəlbedici etməli?

И Q Л /^-cı illərdə Niderland alimi Niko Tinbergen insanları -L^/“v/nəyin

ruhlandırdığıyla bağlı anlayışı dəyişən silsilə təcrübələr keçirdi. Nəticədə
öz işlərinə görə Nobel mükafatı alan Tinbergen gümüşü qağayıların, eləcə
də Şimali Amerikanın dəniz sahillərində tez-tez müşahidə olunan ağ və boz
quşların tədqiqatı ilə məşğul olmuşdu.
Yetkin gümüşü qağayıların dimdiyində kiçik bir qırmızı nöqtə var.
Tinbergen bala quşların hər dəfə acanda həmin nöqtəni dimdiklədiyini
gördü. Təcrübələrdən birini başlamaq üçün o saxta karton dimdik, sadəcə,
bədənsiz baş kolleksiyası yaratdı. Valideynlər uçub-gedəndə yuvaya
yaxınlaşıb bala quşlara dimdik maketini təklif etdi. Dimdiklər açıq-aşkar
saxta görünürdü və o, quşların ondan imtina edəcəyini fikirləşirdi.
Buna baxmayaraq, bala qağayılar karton dimdikdəki qırmızı ləkəni
görüb analarındaki kimi dimdikləməyə başladılar. Onlar birmənalı şəkildə
bu qırmızı nöqtələrə üstünlük verirdilər, sanki genetik olaraq buna
proqramlanmışdılar. Tezliklə Tinbergen müəyyən etdi: qırmızı ləkə nə
qədər böyükdürsə, quşlar onu daha tez

10
1
dimdikləyir. Axırda o. üç böyük qırmızı ləkəsi olan dimdik düzəltdi
Onu yuvaya qoyanda bala quşlar çox sevinirdi. Onlar böyük qırmı?)
nöqtələri dimdikləyirdilər. Sanki bu. həyatı boyu gördükləri ən bö- yük
dimdik idi.
Tinbergen və həmkarları eyni davranışı başqa heyvanlarda d&
müşahidə etdilər. Məsələn, boz qaz yerdə yuva quran quşdur. Zaman-
zaman ana yuvada hərəkət edəndə yumurtalardan biri diyirlənib
yaxındakı otluğa düşür. Hər dəfə bu baş verəndə ana quş dimdiyi və
boğazından istifadə edərək onu yuvaya geri qaytarırdı.
Tinbergen müəyyən etdi ki, ana quş yaxınlıqda yerləşən istənilən
yumru predmeti, məsələn, bilyard kürəsi və ya elektrik lampasını yuvaya
geri qaytaracaq. Obyekt nə qədər böyükdürsə, re- aksiya bir o qədər
güclüdür. Bir ana qaz voleybol topunu yuvaya diyirlədib üstündə
oturmaq üçün inanılmaz bir güc sərf etmişdi Qırmızı nöqtələri avtomatik
dimdikləyən qağayılar kimi boz qaz da instinktlərinə sadiq qalırdı: "Mən
yaxınlıqda dəyirmi predmeı görəndə onu yuvaya geri diyirlətnıəliyəm.
Dəyirmi predmet nə qədər böyükdürsə, onu almaq üçün bir o qədər
çalışmalıyam ”.
Sanki hər bir heyvanın beyninə əvvəldən müəyyən davran:
qaydaları yüklənib. Onlar bu qaydanın hipertrafiya olunmuş versiyası ilə
qarşılaşanda isə yolka ağacı kimi işıq saçırlar. Alimlər bu şişirdilmiş
siqnalları fövqəlnormal stimul adlandırırlar. Fövqəlnornk stimul üç
qırmızı nöqtəli dimdik kimi, voleybol topu ölçüsündək yumurta kimi
reallığın bəzədilmiş versiyasıdır və adi halda olduğundan daha güclü
reaksiya yaradır.
İnsanlar da reallığın bəzədilmiş versiyasına inanmağa meyil dirlər.
Məsələn, qeyri-sağlam qida mükafat sistemlərini çılğınk dərəcəsinə
gətirib çıxarır. Vəhşi təbiətdə ov və qida axtarışına minlərlə il sərf edən
insan beyni duz, şəkər və yağa böyük mət- verəcək şəkildə inkişaf edib.
Savannada gəzən qədim əcdadlann: üçün bu qidalar kalorili və nadir
tapılan idi. Növbəti qidanın harad: gələcəyini bilmirsinizsə, mümkün
olduğu qədər doyumlu qidalar maq sağ qalmaq üçün əla həll yoludur.

102
 Amma bu gün kalorilərlə zəngin mühitdə yaşayırıq. Bol-bol qida
var, amma beyin onun azmış kimi həsrətini çəkir. Duz, şəkər və yağın
yüksək dəyəri artıq sağlamlıq üçün faydalı deyil. Lakin arzu olduğu kimi
qalır. Çünki beyindəki həzz mərkəzləri artıq əlli min ildir dəyişməyib.
Müasir qida sənayesi bizim daş dövründən qalma instinktlərimizin
təkamül təyinatı çərçivəsindən kənara çıxmağına istinad edir.
Qida məhsulları haqda elmin əsas məqsədi istehlakçılar üçün daha
cazibədar məhsulların yaradılmasıdır. Kağız bükümdə, qutuda və ya
bankada olan, demək olar, hər bir qida məhsulu, hətta bu, əlavə dad olsa
belə, nə cürsə yaxşılaşdırılıb. Şirkətlər kartof çipslərinə daha qaneedici
səviyyədə xırçıltı və ya qazlı suya ideal sayda qovuqcuq vermək üçün
milyon dollarlar xərcləyir. Böyük departamentlər məhsulun ağızda
yaradacağı hissin ən yaxşı variantının seçilməsi ilə məşğuldur. Bu
keyfiyyət orosensasiya kimi tanınır. Məsələn, fri kartofun xaricdən
qızılı-qəhvəyi və xırçıltılı, daxildən isə açıq rəngli və hamar olması
ahəng təşkil edir.
Digər emal olunmuş ərzaqlar: məsələn, xırçıltılı və qaymaqlı dad
hissiyyatını özündə birləşdirən ərzaqla bağlı dinamik ziddiyyəti
gücləndirir. Xırçıltılı pizza qazmağının üstündəki pendirin dartılmasını
və ya zərif içlikli Oreo peçenyesini təsəvvür edin. Təbii və emal
olunmamış ərzaqlarla siz, bir qayda olaraq, eyni hissləri keçirirsiniz. On
yeddinci dəfə dadma baxdığınız kələm sizə hansı təsir bağışlayır? Bir
dəqiqə sonra beyin ona marağını itirir və özünüzü tox hiss etməyə
başlayırsınız. Amma yüksək dinamik kontrastı olan məhsullar sizi daha
çox yeməyə iştahalandıraraq təcrübəni yeni və maraqlı halda saxlayır.
Nəticə etibarı ilə belə həll yolları alimlərə, ərzaq sənayesi mütə-
xəssislərinə hər məhsul üçün “həzz nöqtəsi” tapmağa - beyini ehtizaza
gətirən, dəfələrlə daha bir porsiya üçün geri qayıtmağa vadar edən duz,
şəkər və yağın dəqiq ahəngini tutmağa imkan verir. Şübhəsiz, nəticə
həddindən artıq çox yemək olur. Çünki hədsiz məmnunluq gətirən
məhsullar insan beyninə çox cazibədar görünür. Qida dav

103
ranışı və piylənmə üzrə ixtisaslaşmış neyrobioloq Stefan Qiyaneyin dediyi
kimi: “Öz düymələrimizi basmaq işində həddən artıq irəli getmişik ”.
Müasir qida sənayesi və onun doğurduğu hədsiz yemə vərdişi
davranış dəyişikliyinin ikinci qanununa, sadəcə, bir nümunədir:
“Cazibədarlıq qatın ”. Fürsət nə qədər cazibədardırsa, onun vərdişə
çevrilmə ehtimalı bir o qədər böyükdür.
Ətrafa nəzər salın: cəmiyyət əcdadlarımızın təkamül etdiyi aləmdən
daha cazibədar olan reallığın yüksək texnoloji versiyaları ilə doludur.
Mağazalarda paltar satmaq üçün həcmi böyük yanları və sinəsi olan
manekenlər qoyulur. Sosial şəbəkələr bir neçə dəqiqə ərzində nə vaxtsa
evdə və ya ofisdə əldə edə biləcəyimizdən daha çox “layk” və tərif təklif
edir. Onlayn-pomo real həyatda icrası qeyri-mümkün olan stimul verən
səhnələri sürətlə birləşdirir. Reklam elanları ideal işıqlandırma, peşəkar
makiyaj və Photoshop redaktəsinin ahəngindən yaranır - hətta son
təsvirdəki model insana bənzəməsə belə. Bunlar müasir dünyanın
fövqəlnormal stimullarıdır. Şübhəsiz, onlar bizim üçün cəlbedici görünən
xətti böyüdür. Nəticədə instinktlər azğınlaşır. Bu da lazımsız alış-veriş
etmək və pomoya baxmaq vərdişinə, sosial şəbəkə, yemək və digər
vərdişlərə gətirib çıxarır. Tarixə istinad etsək, gələcəyin fürsətləri bu
günün fürsətlərindən daha cazibədar olacaq. Tendensiya ondan ibarətdir
ki. mükafatlar daha cəmləşmiş, stimullar isə daha cazibəli olsun. Qeyri-
sağlam qida təbii ərzaqlara nisbətən kalorinin daha qatı formasıdır. Tünd
spirtli içki spirtin pivəyə nisbətən daha qatılaşmış formasıdır. Video
oyunlar masaüstü oyunların daha konsentrasiya olunmuş formasıdır. Təbii
vərdişlərə nisbətən həzz dolu bu vərdişlərə qarşı çıxmaq çətindir.
Beynimiz əcdadlarımızın beynidir. Amma onlar heç vaxt belə başdan
çıxaran ünsürlərlə üz-üzə gəlməyiblər.
Hər hansı davranışın olma ehtimalını böyütmək istəyirsinizsə, onu
cəlbedici etmək lazımdır. İkinci qanunun müzakirəsi zamanı məqsədimiz
vərdişləri daha cəlbedici etməyi öyrənməkdir. Onların hər birini
fövqəlnormal stimula çevirmək imkanının olmamasına

104
baxmayaraq, istənilən vərdişi cəlbedici etmək olar. Bunun üçün arzunun
nə olduğu və necə işlədiyini anlamaqdan başlamaq lazımdır.
Biz bioloji imza - bütün vərdişlərə xas dopamin ifrazının
öyrənilməsindən başlayacağıq.

DOPAMİNƏ ƏSASLANAN GERİ BİLDİRİM

Alimlər dopamin adlanan neyromediatoru ölçməklə arzunun

meydana gəldiyi məqamı dəqiq izləyə bilirlər. Dopaminin əhəmiyyəti
1954-cü ildə neyrobioloqlar Ceyms Olds və Piter Milner cəhd və arzunun
arxasındakı nevroloji prosesləri aydınlaşdıran təcrübələr apararkən
aşkarlandı. Siçanların beyninə elektrodları implant edərək dopaminin
ifrazını bloka saldılar. Siçanlar yaşamaq həvəslərini itirdi. Onlar nə
yemək istəyirdi, nə də cütləşmək. Hər cür arzulan yoxa çıxmışdı. Bir neçə
gündən sonra heyvanlar susuzluqdan öldü.
Növbəti tədqiqatlarda başqa alimlər də yenə beyinin dopamin ifraz
edən sahəsini bağladılar. Amma bu dəfə susuz siçanların ağzına kiçik
şəkər damcıları fısqırtdılar. Onların xırdaca üzündə dadlı maddədən irəli
gələn təbəssüm göründü. Dopaminin qarşısı alındığına baxmayaraq,
şəkər əvvəlki kimi onların xoşuna gəlirdi; onlar, sadəcə, şəkəri artıq
istəmirdilər. Həzzi yaşamaq qabiliyyəti qalırdı, amma dopaminsiz arzu
yox olmuşdu. Arzu olmadan fəaliyyət də dayanmışdı.
Digər tədqiqatçılar bu prosesi geri çevirib beyinin gücləndirici
sistemini dopaminlə dolduranda heyvanlar vərdişlərinə başgicəlləndirici
sürətlə əməl etməyə başladı. Tədqiqatların birində siçanlar hər dəfə
burunlarını qutuya salanda güclü dopamin dozası qəbul edirdilər. Bir
neçə dəqiqə ərzində onlarda elə güclü arzu baş qaldırdı ki, burunlarını
saatda 800 dəfə qutuya salırdılar. (İnsanlar da çox fərqlənmirlər; oyun
avtomatlarının orta statistik həvəskarı dəstəyi saatda 600 dəfə dartacaq.)

105
 Vərdişlər dopaminlə idarə olunan geri bildirim əlaqəsidir. Əhəmiyyətli
dərəcədə vərdişi formalaşdıran istənilən davranış - narkotik maddə və
qeyri-sağlam qidanın qəbulu, video oyunlar, sosial şəbəkələrə baxmaq -
dopaminin daha yüksək səviyyəsi ilə bağlıdır. Eynisini qida qəbulu, su
içmək, sekslə məşğul olmaq və sosial qarşılıqlı əlaqəyə can atmaq kimi
alışdığımız əsas davranışlarla bağlı da demək olar.
Uzun illər ərzində alimlər elə düşünürdülər ki, dopamin yalnız həzdir.
Ancaq indi bilirik ki, o, ruhlandırma, təhsil və hafizə, cəza və ikrah, eləcə
də könüllü hərəkət kimi nevroloji proseslərin bir çoxunda mərkəzi rol
oynayır.
İş vərdişlərə gələndə həlledici məqam bundan ibarətdir: dopamin təkcə
siz məmnuniyyət hiss edəndə deyil, eləcə də onu gözləyəndə ifraz olunur.
Qumar oyunlarından asılı insanlarda dopamin qalib gələndən sonra deyil,
bilavasitə pul qoyuluşundan əvvəl ifraz olunur. Kokain asılılarında
dopamin onu qəbul edəndən sonra deyil, tozu görəndə ifraz olunur. Hər
dəfə siz fürsətin məmnuniyyət gətirəcəyini deyəndə dopamin səviyyəsi
kəskin qalxır. Hər dəfə dopamin miqdarı yüksələndə ruh yüksəkliyiniz
artır.
Mükafatın qəbul olunması deyil, məhz onu gözləmək bizi hərəkətə
keçməyə təhrik edir.
Maraqlıdır ki, siz mükafatı alanda beyninizdə fəallaşan möh-
kəmlənmə sistemi mükafatı gözləyəndə fəallaşan sistemin eynisidir. Bu,
nəticə gözləməyin ona nail olmaqdan daha yaxşı hiss olunmasının
səbəblərindən biridir. Uşaq vaxtı bayram səhərini gözləmək hədiyyələri
açmaqdan daha xoş gəlir. Böyüyəndə isə qarşıdakı tətil haqda xəyal qurmaq
tətilin özündə olmaqdan daha xoş olur. Alimlər bunu “arzu” və “əldə
olunmuş məmnuniyyət” arasındakı fərq adlandırırlar.

106
 DOPAMİN SIÇRAYIŞI

STİMUL ARZU REAKSİYA MÜKAFAT

1 I 2 I 3 ’ 4

Şəkil 9. Vərdiş mənimsənilənə kimi (a) dopamin ilk mükafat zamanı İfraz
olunur. Növbəti dəfə dopamin (b) stimul tanınan kimi fəaliyyət başlayana qədər
ifraz olunur. Bu sıçrayış arzunun hiss olunmasına və hər dəfə eyni şəkildə
davranmağa meyil yaradır. Vərdiş mənimsənilən kimi dopamin səviyyəsi mükafat
alan vaxt yüksəlməyəcək. Çünki siz artıq onu gözləyirsiniz. Amma stimulu görüb
mükafat gözlədiyiniz halda onu almırsınızsa, dopamin peşmanlıq hiss edəcəyiniz
səviyyəyə qədər düşəcək (ç). Mükafat gecikdirilmə ilə təqdim olunanda
dopaminin həssaslığı aydın şəkildə görünür (c).

Əvvəlcə stimul identifıkasiya olunur və arzunun böyüməsinə uyğun

olaraq dopamin yüksəlir. Sonra reaksiya gəlir, amma mükafat
gözlənildiyi qədər tez gəlmir. Dopamin miqdarı düşməyə başlayır.
Nəhayət, mükafat bir qədər gec əldə olunanda dopaminin yeni sıçrayışı
baş verir. Sanki beyin deyir: “Bax! Mən bilirdim ki, haqlıyam. Bu
hərəkəti növbəti dəfə təkrarlamağı unutma”.
Beyində mükafatı almağı arzulamaq üçün nəzərdə tutulmuş neyron
zəncirləri, əldə etdiyini sevmək üçün nəzərdə tutulmuşlardan

107
daha çoxdur. Orada iri arzu mərkəzləri yerləşir: beyinin kökü, ona bitişik
nüvə, baş beyinin ventral zonası, uc beyin, badamcıq, prefrontal korteksin
hissələri. Müqayisə üçün rəğbət mərkəzləri bundan xeyli azdır. Onları çox
vaxt “hedonik qaynar nöqtələr” adlandırırlar. Onlar bütün beyin sahəsində
xırda adacıqlar şəklində səpələnib. Məsələn, tədqiqatçılar müəyyən
etmişlər ki, arzu yaranarkən bitişik nüvə 100% fəallaşır. Əldə etdiyindən
hiss edilən məmnuniyyət zamanı isə strukturun 10%-i fəallaşır.
Beyinin meyil və arzuya cavabdeh olan sahələr üçün bu qədər dəyərli
məkan ayırması bu proseslərin həlledici rolunun daha bir sübutudur. Arzu
davranışın hərəkətverici qüvvəsidir. Hər bir davranış gözlənilən nəyinsə
intizarı ilə həyata keçirilir. Bu, reaksiyaya gətirib çıxaran arzudur.
Bu ideyalar davranış dəyişikliyinin ikinci qanununun vacibliyini
ortaya çıxarır. Biz vərdişləri cəlbedici etməliyik. Çünki ilk növbədə məhz
faydalı təcrübənin gözləntisi bizi hərəkətə keçməyə sövq edir. Məhz
burada xoş olanın faydalı olanla ahəngi kimi tanınan həll yolu oyuna girir.

ZÖVQÜ FAYDALI İLƏ NECƏ BİRLƏŞDİRMƏLİ?

VƏRDİŞLƏRİ NECƏ CƏLBEDİCİ ETMƏLİ?

Dublindən (İrlandiya) olan tələbə-elektrotexnik Ronan Bem

məmnuniyyətlə Netflix-^ baxırdı. Ancaq eyni zamanda bilirdi ki, idmanla
daha çox məşğul olmalıdır. Mühəndislik qabiliyyətlərini işə salan Bern
velotrenajorıınu qırıb onu notbuk və televizora birləşdirdi. Sonra yalnız
onun müəyyən sürətlə velosiped sürdüyü halda, qoşmağa imkan verən
kompüter proqramı yazdı. O, uzun müddət sürətini azaltsa, baxdığı
istənilən şou yenidən pedalları fırlatmağa başlayana kimi dayanırdı.
Fanatlardan birinin dediyinə görə ”o hər dəfəyə bir pors Netflix-h
piylənmədən azad olurdu”.
O, idmanla bağlı vərdişlərini cəlbedici etmək üçün xoş olanın faydalı
ilə ahəngindən də istifadə edirdi. Bu etmək istədiyiniz

108
hərəkətlərin etməli olduğunuz hərəkətlərlə birləşdirilməsi yolu ilə işləyir.
Bernin nümunəsində o, Netflix-э baxmağı (etmək istədiyi iş) velotrenajorla
məşğul olmaqla (etməli olduğu iş) birləşdirmişdi.
Şirkətlər şirnikləndirmələrin birləşdirilməsi üzrə ustadırlar. Məsələn,
ABC adı ilə daha çox tanınan Amerika teleradio şirkəti 2014-2015-ci
illərin telemövsümündə cümə axşamı günləri axşam saatlarında öz
televiziya xəttini buraxanda məmnuniyyətin faydalı ilə ahəngini kütləvi
şəkildə irəlilədirdi.
Hər cümə axşamı televiziya ssenarist Şond Raymsın yazdığı üç şou
yayımlayırdı: “Ehtiras anatomiyası”, “Qalmaqaf' və “Qətlə görə cəzadan
necə qaçmalı”. Onlar bunu “АВС-də TGİT” adlandırırdılar (TGİT
“şükürlər olsun ki, bu gün cümə axşamıdır” deməkdir). Şounun
irəliləməsinə əlavə olaraq ABC tamaşaçıları popkorn hazırlamağa, qırmızı
şərab içməyə və axşamdan həzz almağa səsləyirdi.
ABC-nin plan şöbəsinin rəhbəri Endryü Kubis şirkətin ideyasını belə
təsvir edirdi: “Biz cümə axşamlarına auditoriya üçün - istər cütlüklər
olsun, istər reallıqdan uzaqlaşmaq istəyən qadınlar üçün - şənlənmək,
qırmızı şərab içmək və popkorn yemək imkanı kimi baxırıq”.
Bu planın gözəlliyi onda idi ki, ABC tamaşaçılardan özünə lazım olam
(şouya baxılmasını) tamaşaçıların etmək istədikləri hərəkətlə
(rahatlanmaq, şərab içmək və popkorn yemək) birləşdirirdi.
Tədricən insanlar АВС-ni rahatlıq hissi və əyləncə ilə birləşdirməyə
başladılar. Siz hər cümə axşamı saat 8-də qırmızı şərab içib popkorn
yeyirsinizsə, nəticə etibarı ilə “cümə axşamı saat 8” istirahət və əyləncə
mənasına gəlir. Mükafat stimulla assosiasiya olunur və televizoru
yandırmaq vərdişi daha cəlbedici görünür. Siz böyük ehtimalla eyni
zamanda sevdiyiniz işlərdən birini görə bilirsinizsə, davranışı cəlbedici
hesab edəcəksiniz. Ola bilsin, məşhurların həyatından son hadisələri
dinləmək istəyirsiniz. Amma yaxşı fiziki formaya düşməlisiniz. Zövqlə
faydalının ahəngindən istifadə edərək trenajor zalında realiti-şouya baxa
və tabloidləri oxuya bilərsiniz. Ola bilsin^ pedikür olunmalı və poçt
qutunuzu təmizləməlisiniz. Həll: vaxtı keçmiş işgüzar məktublarla
işləyərək pedikür etdirmək.

109
hərəkətlərin etməli olduğunuz hərəkətlərlə birləşdirilməsi yolu ilə işləyir.
Bernin nümunəsində o. Netflix-ə baxmağı (etmək istədiyi iş)
velotrenajorla məşğul olmaqla (etməli olduğu iş) birləşdirmişdi.
Şirkətlər şimikləndirmələrin birləşdirilməsi üzrə ustadırlar. Məsələn,
ABC adı ilə daha çox tanınan Amerika teleradio şirkəti 2014-2015-ci
illərin telemövsümündə cümə axşamı günləri axşam saatlarında öz
televiziya xəttini buraxanda məmnuniyyətin faydalı ilə ahəngini kütləvi
şəkildə irəlilədirdi.
Hər cümə axşamı televiziya ssenarist Şond Raymsın yazdığı üç şou
yayımlayırdı: “Ehtiras anatomiyası”, “Qalmaqal" və “Qətlə görə cəzadan
necə qaçmalı”. Onlar bunu “АВС-də TGİT” adlandırırdılar (TGİT
“şükürlər olsun ki, bu gün cümə axşamıdır” deməkdir). Şounun
irəliləməsinə əlavə olaraq ABC tamaşaçıları popkom hazırlamağa, qırmızı
şərab içməyə və axşamdan həzz almağa səsləyirdi.
ABC-nin plan şöbəsinin rəhbəri Endryü Kubis şirkətin ideyasını belə
təsvir edirdi: “Biz cümə axşamlarına auditoriya üçün - istər cütlüklər
olsun, istər reallıqdan uzaqlaşmaq istəyən qadınlar üçün - şənlənmək,
qırmızı şərab içmək və popkorn yemək imkanı kimi baxırıq”.
Bu planın gözəlliyi onda idi ki, ABC tamaşaçılardan özünə lazım
olam (şouya baxılmasını) tamaşaçıların etmək istədikləri hərəkətlə
(rahatlanmaq, şərab içmək və popkom yemək) birləşdirirdi.
Tədricən insanlar АВС-ni rahatlıq hissi və əyləncə ilə birləşdirməyə
başladılar. Siz hər cümə axşamı saat 8-də qırmızı şərab içib popkom
yeyirsinizsə, nəticə etibarı ilə “cümə axşamı saat 8” istirahət və əyləncə
mənasına gəlir. Mükafat stimulla assosiasiya olunur və televizoru
yandırmaq vərdişi daha cəlbedici görünür. Siz böyük ehtimalla eyni
zamanda sevdiyiniz işlərdən birini görə bilirsinizsə, davranışı cəlbedici
hesab edəcəksiniz. Ola bilsin, məşhurların həyatından son hadisələri
dinləmək istəyirsiniz. Amma yaxşı fiziki formaya düşməlisiniz. Zövqlə
faydalının ahəngindən istifadə edərək trenajor zalında realiti-şouya baxa
və tabloidləri oxuya bilərsiniz. Ola bilsin, pedikür olunmalı və poçt
qutunuzu təmizləməlisiniz. Həll: vaxtı keçmiş işgüzar məktublarla
işləyərək pedikür etdirmək.

109
 Zövqlə faydalının ahəngi - Premak prinsipi kimi tanınan psixoloji
nəzəriyyənin tətbiqi üsullarından biridir. Professor Devid Pre- makın
şərəfinə adlanan prinsipdə deyilir: “Ehtimalı böyük olan davranış ehtimalı
kiçik olan davranışı gücləndirir”. Başqa sözlə, hətta vaxtı keçmiş iş
məktublarına cavab vermək istəməsəniz belə, bunu etməyə məcbur
olacaqsınız - yolüstü həqiqətən istədiyiniz bir işi görəcəksinizsə.
Siz hətta davranışınızı müəyyən edən qaydalar dəsti yaratmaq üçün
zövqlə faydalının birləşməsi yolunu 5-ci hissədə müzakirə olunan
vərdişlərin qalaqlanması yoluyla birləşdirə bilərsiniz.

Vərdişlərin qalaqlanması + vərdişlərin birləşməsi formulu:

1. “(İNDİKİ VƏRDİŞ-dən) sonra (MƏNƏ LAZIM OLAN VƏRDİŞ-

i) edəcəyəm”.
2. “(MƏNƏ LAZIM OLAN VƏRDİŞ-dən) sonra (İSTƏDİYİM
VƏRDİŞ-i) edəcəyəm”.

Xəbərləri oxumaq istəyir, amma yenidən şükür etmək istəyirsinizsə:

• Səhər qəhvəmi içəndən sonra dünən baş verənlərə görə şükür
edəcəyəm (lazımlı).
• Şükür edəndən sonra xəbərləri oxuyacağam (istəyirəm). İdman
verilişlərinə baxmaq istəyir, amma biznes təklifləri ilə zənglər
etməlisinizsə:
• Nahar fasiləsindən qayıdandan sonra 3 gözlənilən müştəriyə zəng
edəcəyəm (lazımlı).
• Üç gözlənilən müştəriyə zəng edəndən sonra ESPN kanalına
baxacağam (istəyirəm).

Facebook-u yoxlamalı, ancaq daha çox məşq etməlisinizsə:

• Telefonu çıxarandan sonra 10 dəfə börpi edəcəyəm (lazımlı).
• 10 dəfə börpi edəndən sonra Facebook-u yoxlayacağam (istəyirəm).

110
 Ümid edirəm, nəticə etibarı ilə üç müştəriyə zəng etmək və ya 10 dəfə
börpi etmək imkanını səbirsizliklə gözləyəcəksiniz. Çünki bu sizin son
idman xəbərlərinə baxmaq və ya Facebook-u yoxlamanız mənasına gəlir.
Sizə lazım olanı etmək istədiyinizi etmək deməkdir.
Biz bu hissəni hərəkətə keçmək arzusunu gücləndirən reallığın
bəzədilmiş versiyasını təqdim edən fovqəlnormal stimulların müzakirəsi ilə
başladıq. Zövqlə faydalının ahəngi istənilən vərdişin onu artıq istədiyiniz
bir şeylə birləşdirərək gücləndirilmiş versiyasını yaratmaq üsullarından
biridir. Həqiqətən, qarşısıalınmaz vərdişin yaradılması çətin məsələdir.
Amma hər bir vərdişi daha cəlbedici etmək üçün bu sadə həll planından
istifadə etmək olar.

Xülasə
• Davranış dəyişikliyinin ikinci qanunu: “Cazibə qatın ”.
• Fürsət nə qədər cəlbedicidirsə, onun vərdiş formalaşdıracağı
ehtimalı bir o qədər yüksəkdir.
• Vərdişlər dopaminin idarə etdiyi geri bildirim əlaqəsidir. Do-
pamin yüksələndə hərəkətə keçməyə həvəs yaranır.
• Mükafatın əldə olunması deyil, məhz gözləntisi hərəkətə keçməyə
sövq edir.
• Zövqlə faydalının ahəngi vərdişi cəlbedici etməyin üsullarından
biridir. Plan etmək istədiyiniz hərəkəti etməli olduğunuz hərəkətlə
birləşdirməkdən ibarətdir.

lil
 9.

Vərdişlərin formalaşmasında ailə

və dostların rolu

Л Q /7 C "ci üdə macar Laslo Polqar Klara adlı qadına qəribə X J silsilə
məktublar yazırdı. Laslo ağır zəhmətin qatı tərəfdarlarından idi. Əslində,
onun bütün inancı elə bundan ibarət idi: o, anadangəlmə istedad ideyasını
qəti şəkildə rədd edirdi. Laslo bildirirdi ki, hərtərəfli düşünülmüş tapşırıqlar
və yaxşı vərdişlərin inkişafı ilə uşaq istənilən sahədə dahi ola bilər. Onun
devizi belə idi: “Dahi doğulmurlar, tərbiyə və məşqlər sayəsində dahi
olurlar”.
Laslo bu ideyaya 0 qədər inanırdı ki, bunu öz uşaqları üzərində
sınaqdan keçirmək istədi. O, Klaraya yazırdı, çünki “ona belə bir təcrübənin
keçirilməsinə hazır olan həyat yoldaşı lazım idi”.
Klara müəllimə idi. Hərçənd Laslo qədər qəti olmasa da, o da düzgün
təlimlə istənilən adamın öz vərdişlərini inkişaf etdirə biləcəyinə inanırdı.
Laslo təcrübə üçün şahmatın uyğun sahə olduğuna qərar verdi və
uşaqların şahmat vunderkindləri olmaları üçün tərbiyə planı işləyib
hazırladı. Uşaqlar evdə təhsil almalıydılar. Həmin vaxtlar bu, Macarıstan
üçün nadir hadisə idi. Ev şahmat haqqında kitablarla və

11
3
məşhur şahmatçıların şəkilləri ilə dolu idi. Uşaqlar daim bir-biri ilə
oynamalı və ən yaxşı turnirlərdə iştirak etməliydilər. Ailə uşaqlarının
oynadığı hər bir iştirakçının turnir tarixçəsi ilə bağlı hərtərəfli kartoteka
aparmalı idi. Uşaqların həyatı şahmata həsr olunacaqdı.
Laslo Klara ilə evləndi və bir neçə ildən sonra Polqar ailəsi üç balaca
qızın valideyni oldu: Syuzen. Sofiya və Yudit.
Ən böyük qız - Syuzen 4 yaşı olanda şahmat oynamağa başladı. O,
yarım ildən sonra böyüklərə qalib gəlirdi.
Ortancıl uşaq Sofiyada daha yaxşı alındı. 14 yaşında dünya çempionu,
bir neçə ildən sonra isə qrossmeyster oldu.
Ən kiçik qız Yudit bacılarını keçdi. O artıq 5 yaşında atasına qalib gələ
bilirdi. 12 yaşında dünyanın ən yaxşı şahmatçılarının yüzlüyünə girə bilən
ən gənc oyunçu oldu. 15 yaşında Yudit bütün zamanların ən gənc
qrossmeysteri oldu. O, əvvəlki rekordsmen Bobbi Fişerdən də gənc idi. 27
il ərzində dünya turnirində çempion olaraq qaldı.
Polqar bacılarının uşaqlığı tipik deyildi. Hər necə olsa, onlardan
uşaqlığı barədə soruşsanız, onlar həyat tərzlərinin cəlbedici olduğunu, hətta
zövq verdiyini bildirəcəkdilər. Müxtəlif müsahibələrdə bacılar öz
uşaqlıqları haqqında yorucu deyil, əyləncəli keçdiyini deyirlər. Onlar
şahmat oynamağı sevirdilər. Qızlar şahmatdan qopa bilmirdilər. Deyirlər,
Laslo bir dəfə gecənin bir aləmi Sofiyanı hamamda şahmat oynadığı yerdə
tutmuşdu. Onu yatmağa göndərərkən atası demişdi: “Sofiya, fiqurları rahat
burax!” Qız cavab vermişdi: “Ata, onlar məni rahat buraxmır!”
Polqar bacıları şahmatı hər şeydən yüksəkdə tutan mühitdə
böyümüşdülər. Onları oyunlardaki uğurlarına görə tərifləyir, mü-
kafatlandırırdılar. Onların aləmində şahmata mübtəlalıq adi bir şey idi.
Tezliklə görəcəyimiz kimi ətrafınızda adi hesab olunan istənilən vərdiş
sizin üçün ən cəlbedici davranış tiplərindən biri olacaq.

114
 SOSİAL NORMALARIN CAZİBƏSİ

İnsanlar sürü heyvanlarıdır. Biz başqalarına uyğunlaşmaq, onlarla

əlaqə qurmaq, yaşıdlarımızın hörmət və rəğbətinə layiq olmaq istəyirik.
Belə meyillər sağ qalmaq üçün zəruridir. Bəşəriyyət tarixinin böyük
hissəsində əcdadlarımız qəbilə halında yaşayıblar. Qəbilədən ayrılmaq və
ya daha pisi qovulmaq ölüm hökmü demək idi. “Tənha canavar məhv olur,
amma sürüsü yaşayır”.1
Əməkdaşlıq edən və sıx əlaqə quranlar isə yüksək təhlükəsizlik,
çoxalma imkanları və ehtiyatlara çıxışın həzzini yaşayırdılar. Çarlz Darvin
qeyd edirdi: “Uzun bəşəriyyət tarixi boyu yalnız əməkdaşlıq və təsirli
improvizasiya etməyi öyrənənlər sağ qalırdılar”. Bunun nəticəsində
insanın ən dərin arzularından biri aid olma meyli oldu. Bu əsas üstünlük
isə bizim bugünkü davranışımıza güclü təsir göstərir.
Biz daha erkən vərdişlərimizi seçmir, onlan yamsılayırıq. Dostlar və
ailənin, kilsə və məktəbin, yerli icma və ümumilikdə cəmiyyətin qoyduğu
ssenarini izləyirik. Bu mühit və qrupların hər birinin öz gözləntilər dəsti və
standartları var: nə vaxt ərə getməli, bunu etmək lazımdırım, neçə uşağa
sahib olmalı, hansı bayramları qeyd etməli, uşağın ad gününə nə qədər pul
xərcləməli. Bir çox hallarda bu sosial normalar hər gün sizin davranışınızı
idarə edən gözəgörünməz qaydalardır. Hətta dərk etməsəniz belə, siz onlan
həmişə yadda saxlayırsınız. Çox vaxt öz mədəniyyətinizin vərdişlərinə
düşünmədən, sual vermədən, bəzən onları heç xatırlamadan əməl edirsiniz.
Fransız filosof Mişel de Montenin yazdığı kimi “həyatın vərdiş və
ənənələri cəmiyyətdə bizi müşayiət edir”.
Qrup içində keçirilən zamanın böyük hissəsi yük kimi hiss olunmur.
Hamı özünün aidliyini hiss etmək istəyir. Şahmatla bağlı qabiliyyətlərinizə
görə sizi mükafatlandıran ailədə böyümüsünüzsə, onu oynamaq sizə çox
cəlbedici məşğuliyyət kimi görünəcək. İş yerinizdə hamı bahalı kostyum
geyinirsə, siz ən azı bir bahalı kostyum almağa meyilli olacaqsınız.
Dostlarınız bilənlərlə bir zarafat

1
Kitabda “Taxt-tac oyunlarına” istinad etdiyimə görə çox şadam.

115
paylaşır və ya yeni ifadə səsləndirirsə, siz də “mövzuda” olduğunuzu
bilmələri üçün ondan istifadə edəcəksiniz. Davranış uyğunlaşmağa kömək
edəndə cəlbedici olur.

Çox vaxt biz 3 qrupun vərdişlərini təqlid edirik:

1. Yaxın ətraf.
2. Əksəriyyət.
3. Güclü şəxslər.

Hər bir qrup davranış dəyişikliyinin ikinci qanununu istifadə etməyi

və vərdişləri daha cəlbedici etmək imkanı təklif edir.

1. Yaxın ətrafın təqlidi

Yaxınlıq təsiri davranışa çox güclü təsir edir. Artıq 6-cı hissədə
müzakirə etdiyimiz kimi bu, fiziki mühitdə, eləcə də sosial sferada
doğrudur.
Biz ətrafımızdakı insanların vərdişlərini təhvil alırıq. Valideyn-
lərimizin mübahisələrini, yaşıdlarımızın bir-biri ilə dostluğunu,
həmkarlarımızın uğura nail olmasını yamsılayırıq. Dostlarınız marixuana
çəksə, siz də onun dadma baxacaqsınız. Həyat yoldaşınızın yatmazdan
əvvəl qapının bağlı olub-olmadığını 2 dəfə yoxlamaq vərdişi varsa, siz də
onun kimi edəcəksiniz. Mən heç özüm də hiss etmədən ətrafdakıların
davranışını təqlid etdiyimi anladım. Söhbət əsnasında avtomatik olaraq
dostumun pozasında dayanıram. Kollecdə otaq yoldaşlarım kimi
danışmağa başlamışdım.
Başqa ölkələrə səyahət edərkən biixtiyar yerli ləhcəni götürürəm.
Hərçənd bunu etməməyi özümə xatırladıram. Bir qayda olaraq, kiməsə nə
qədər çox yaxınıqsa, onun vərdişlərini təqlid edəcəyimiz ehtimalı bir o
qədər böyükdür. Novator tədqiqatlardan birinin gedişində 32 il ərzində 12
min iştirakçı üzərində müşahidə aparılmış və müəyyən olunmuşdu ki,
“artıq çəkili dostu olan insanın kökəlmə ehtimalı 57% artır”. Bu, əks
istiqamətdə də işləyir. Başqa bir tədqiqat

116
göstərib ki. münasibətdə olan bir insan arıqlayırsa, onun partnyoru
təqribən bu zamanın üçdə biri qədər müddətdə arıqlayacaq. Dostlar və ailə
bizə, öz istiqamətlərinə cəlb edən gözəgörünməz təzyiq göstərirlər.
Əlbəttə, yaşıdlar tərəfindən göstərilən təzyiq ancaq mənfi yönlüdürsə,
yaxşı bir şey deyil. Astronavt Mayk Massimino Massaçusets texnoloji
institutunun aspirantı olanda qısa robototexnika kursuna yazılmışdı.
Kursdakı 10 nəfərdən dördü astronavt oldu. Məqsədiniz kosmosda
olmaqdırsa, bu otaq arzu oluna biləcək ən yaxşı mühit idi. Eynən bu
şəkildə bir tədqiqat göstərmişdi ki, ən yaxın dostunuzun 11-12 yaşında IQ
səviyyəsi nə qədər yüksəkdirsə, intellekt inkişafının təbii səviyyəsinə
baxmayaraq, sizin IQ-nüz də 15 yaşınızda bir o qədər yüksək olacaq. Biz
əhatəmizdəki insanların təcrübə və xüsusiyyətlərini özümüzə hopdururuq.
Yaxşı vərdişlərin formalaşması üçün edilə biləcək ən təsirli işlərdən
biri arzuladığınız davranışın adi hal sayıldığı mühitin bir hissəsi olmaqdır.
Başqalarının ona hər gün əməl etdiyini görəndə yeni vərdişlər mümkün
görünür. Yaxşı bədən forması olan insanların əhatəsindəsinizsə, böyük
ehtimalla idman məşqlərini ümumi vərdiş hesab edəcəksiniz. Cazı sevən
insanlarla əhatə olunmuşunuzsa, hər gün caz ifa etməyin ağlabatan iş
olduğuna inanacaqsınız. Ətraf mühit “adi” hesab olunan gözləntiləri
kökləyir. Özünüzü formalaşdırmaq istədiyiniz vərdişlərə sahib insanlarla
əhatə edin. Birlikdə böyüyəcəksiniz.
Vərdişləri daha cəlbedici etmək üçün növbəti pilləyə qalxa bilərsiniz.
Arzuladığınız davranışın norma hesab olunduğu mühitin bir hissəsi
olun (1). Sizin artıq bu qrupla ümumi bir şeyiniz var (2). Nyu-Yorkdan
olan iş adamı Stiv Kamb “kompüter fanatlarına, uğursuzlara və mutantlara
arıqlamağa, güclü və sağlam olmağa” kömək edən fıtnes şirkətini idarə
edir. Onun müştəriləri arasında video oyun həvəskarları, kino fanatları və
ortastatistik “Co” var və onların hamısı arıqlamaq istəyirlər. Bir çox
insanlar ilk dəfə idman zalına gedəndə

117
və ya qida rejimini dəyişməyə cəhd edəndə özlərini mühitə yad hiss edirlər.
Amma siz az da olsa, qrupun digər üzvlərinə oxşayırsınızsa, tutaq ki, siz
də “Ulduz müharibələri”ni sevirsinizsə, - dəyişiklik daha çox
məmnuniyyət gətirəcək. Çünki, görünür, sizə oxşar insanlar artıq bunu
edirlər.
Heç nə motivasiyanı qəbiləyə məxsusluq kimi dəstəkləmir. Bu, şəxsi
axtarışı birgə axtarışa çevirir. Əvvəl siz özbaşına idiniz. İden- tikliyiniz tək
idi. Oxucusunuz. Musiqiçisiniz. İdmançısınız. Kitab klubuna, musiqi və ya
velosipedçilər qrupuna daxil olanda identik- liyiniz ətrafdakılarla
əlaqələnir. Yüksəliş və dəyişiklik artıq fərdi meyil olmur. Biz oxucuyuq.
Biz musiqiçiyik. Biz velosipedçiyik. Birgə identiklik şəxsi identikliyi
gücləndirməyə başlayır. Elə buna görə məqsədə nail olandan sonra qrupun
bir hissəsi olaraq qalmaq vərdişlərin dəstəklənməsində əhəmiyyətli rol
oynayır. Yeni identikli- yin möhkəmləndirilməsi və yeni davranışın
uzunmüddətli olmasının təminatı dostluq və cəmiyyət sayəsində baş verir.

2. Əksəriyyəti təqlidetmə

1950-ci illərdə psixoloq Solomon Aş hal-hazırda hər il çoxsaylı

tələbələrə tədris edilən silsilə təcrübələr keçirmişdi. Təcrübəyə başlamaq
üçün iştirakçı tanış olmayan bir qrup insanın olduğu otağa girir. Digər
iştirakçılar tədqiqatçı tərəfindən seçilən aktyorlar idilər. Onlar müəyyən
suallara necə cavab verməklə bağlı təlimatlandırılmışdılar. Təcrübə
iştirakçısının bundan xəbəri yox idi.
Qrupa əvvəlcə üstündə bir xətt çəkilmiş, sonra isə bir neçə xətt
çəkilmiş kart göstərirlər. Hər bir adam ikinci kartda uzunluğuna görə
birinci kartdakına uyğun gələn xətti seçməyi təklif edir. Bu, çox sadə
tapşırıq idi. Bunlar təcrübədə istifadə olunan iki kart nümunəsidir:

118
 SOSİAL NORMALARA UYĞUNLUQ

Şəkil 10. Solomon Aşın məşhur sosial uyğunluq təcrübələrində

istifadə etdiyi iki kartın təsviri. Birinci kartdan (solda) göründüyü kimi
xəttin uzunluğu Ç xəttinə uyğundur. Amma aktyorlar qrupu onların
müxtəlif uzunluqlara malik olduğunu deyəndə sınaqdan keçən insanlar
öz gözlərinə inanmaqdansa, kütləni izləyərək fikirlərini dəyişirdilər.

Təcrübə həmişə eyni şəkildə başlayırdı. Əvvəlcə hamının düzgün xətti

seçdiyi bir neçə sadə sınaq olurdu. Bir neçə raunddan sonra iştirakçılara
əvvəlki kimi sadə test göstərirdilər. Amma bu dəfə aktyorlar qəsdən yanlış
cavabı seçirdilər. Məsələn, onlar xətlərin müqayisəsində A cavabını
seçirdilər (şəkil 10). Hamı xətlərin eyni uzunluqda olduğuyla razılaşırdı.
Hərçənd onlar açıq-aşkar fərqlənirdi.
Bundan xəbərsiz olan təcrübə iştirakçısının fikirləri dərhal qarışırdı.
Gözləri geniş açılırdı. İçlərində əsəbi şəkildə gülürdülər. Digər
iştirakçıların reaksiyasını bir də yoxlayırdılar. Onların həyəcanı digər
təcrübə iştirakçılarının eyni yanlış cavabı vermələrinə düz mütənasib
artırdı. Tezliklə sınaq iştirakçıları öz gözlərinə inanıb-inanmamaqda
şübhələnməyə başlayırdılar. Tədricən onlar ürəklərinin dərinliklərində
yanlış hesab etdikləri cavabı verirdilər.

119
 Aş bu təcrübəni dəfələrlə və müxtəlif üsullarla keçirmişdi. 0 müəyyən
etmişdi ki. aktyorların sayı artdıqca sınanan insanların uyğunlaşmaq meyli
də artır. Sınaqda iştirak edən insan aktyorla təklikdəydisə, bu, seçimə heç
bir şəkildə təsir etmirdi. O, sadəcə, otaqda manekenlə oturduğunu təsəvvür
edirdi. Otaqda iki aktyorun varlığı sınaqdakı adama hələ də az təsir edir.
Amma aktyorların sayı 3-4, daha sonra 8-ə çatanda sınananlar özündən
daha çox şübhələnirlər. Təcrübənin sonunda, demək olar, 75% sınanan
qrupun cavabı ilə razılaşırdı. Hərçənd həmin cavab açıq-aşkar yanlış idi.
Hər dəfə biz necə davranmağımıza dair tərəddüd edəndə dav-
ranışımızı yönəltməsi üçün qrupa nəzər salırıq. Daim ətraf aləmi nəzərdən
keçirir və sual veririk: digərləri nə edir? Biz Amazon, Yelp və TripAdvisor-
dakı rəyləri yoxlayırıq. Çünki səyahət zamanı başqalarının “ən yaxşı” alış-
veriş, yemək və vərdişlərini təqlid etmək istəyirik. Bu, bir qayda olaraq,
ağıllı yoldur. Rəqəmlərlə sübutlar var.
Amma əksi də mümkündür.
Qəbilənin adi davranışı çox vaxt ayrı-ayrı şəxslərin arzuolunan
davranışına üstün gəlir. Məsələn, bir tədqiqat göstərmişdir ki, bır qrupun
üzvü kimi qozun qırılmasının faydalı üsulunu tapan şimpan- ze daha az
faydalı yoldan istifadə edən başqa bir qrupa keçəndə, sadəcə olaraq, digər
şimpanzelərə assimilyasiya olmaq üçün təsiri metoddan imtina edir.
İnsanlar da buna oxşardırlar. Qrupun qaydalarına uyğunlaşmaq
meylində nəhəng daxili təzyiq mövcuddur. Səni qəbul etdiklərinə görə olan
mükafat, adətən, mübahisədə qələbə, ağıllı görünmək və ya həqiqəti
tapmağa görə olan mükafatdan daha yüksək olur. Əksər hallarda biz kütlə
içində səhv etməyi təklikdə haqlı olmaqdan üstün tuturuq.
İnsan idrakı başqaları ilə necə yola getməyi bilir. O bunu istəyir. Bu
bizim təbii halımızdır. Siz onun əksinə işləyə bilərsiniz - qrupu ləğv edə və
ya başqalarının nə düşündüyü haqda qayğılanmaya bilərsiniz - amma bu,
zəhmət tələb edir. Ətrafına qarşı çıxmaq üçün əlavə gücə ehtiyac var.
Dəyişiklik qəbiləyə meydan oxumaq zərurəti nəzərdə tutursa, o dəyişiklik
cəlbedici sayılmır. Dəyişiklik qəbiləyə uyğunlaşmağı nəzərdə tutursa, o,
çox cəlbedici dəyişiklikdir.

120
 3. Güclü şəxsləri təqlidetmə

İnsanlar hər yerdə hakiıniyyətə, presti jə və statusa meyi 11 idirlər. Biz

hamımız yaxamızda orden və medal daşımaq istəyirik. Hamımız Prezident
və ya iri şirkətin təsisçisi statusunu istəyirik. Tanınmış. imtiyazlı və
mükafatlanmış olmaq istəyirik. Bu tendensiya şöhrətpərəstlik kimi görünə
bilər, amma ümumilikdə ağlabatandır. Tarixən belə alınıb ki, böyük
hakimiyyəti və statusu olan insanın daha çox mənbəyə çıxışı olur, sağ
qalmaq barədə az narahatlıq hiss edir, qayğı daha cəlbedici partnyor hesab
olunur.
Bizi hörmət, razılıq, rəğbət və status qazanmağa imkan verən
davranışlar cəlb edir. Məşq zalında tumikdə çəkinə bilən adam, ən qəliz
akkordlar ardıcıllığını ifa edə bilən musiqiçi, ən istedadlı uşaqların
valideyni olmaq istəyirik. Çünki bu işlər bizi kütlədən fərqləndirir. Biz
uyğunlaşan kimi fərqlənmək üsulları axtarmağa başlayırıq.
Bu, yüksək təsirli insanların vərdişlərinin nəyə görə bizi maraq-
landırdığının səbəblərindən biridir. Biz uğurlu insanların davranışlarını
yamsılayırıq. Çünki biz də uğur qazanmış insan olmaq istəyirik. Gündəlik
vərdişlərimizin çoxu rəğbət göstərdiyimiz insanların yam- sılanmasıdır.
Siz öz sahənizdə daha uğurlu firmaların marketinq siyasətini tətbiq
edirsiniz. Sevimli çörəkçinin resepti üzrə çörək bişirirsiniz. Sevimli
yazıçınızın nəqletmə üslubunu götürürsünüz. Rəisinizin ünsiyyət tərzini
yamsılayırsınız. Biz həsəd apardığımız insanları yamsılayırıq.
Yüksək statuslu insanlar digərlərinin razılığı, hörməti və tərifindən
həzz alırlar. Bu o deməkdir ki, davranış razılıq, hörmət və tərif gətirirsə,
onu cəlbedici hesab edirik.
Biz eləcə də statusumuzu aşağı salan davranışlardan qaçmağa
meyilliyik. Çəpərləri və çəmənliyi qaydasında saxlayırıq ki, qonşumuz
bizə səliqəsiz deməsin. Anamız qonaq gələndə evi yığışdırırıq ki, tənqid
olunmayaq. Biz həmişə özümüzdən başqalarının haqqımızda nə
düşündüyünü soruşur, davranışımızı cavabdan asılı olaraq dəyişirik.

12
1
 Hissənin əvvəlində adlan çəkilən Polqar bacıları sosial mühitin
davranışlara güclü və uzunmüddətli təsirinin sübutudur. Bacılar hər gün
saatlarla şahmatla məşğul olur və bu nəzərə çarpan işi on illərlə davam
etdirirdilər. Amma bu vərdiş və davranışı cəlbedici edən həm də
qızların böyüdükləri mühitdə dəyərləndirilmələri idi. Bu məşğuliyyəti
davam etdirməyə onların çox səbəbi vardı - valideyn tərifindən
qrossmeyster kimi müxtəlif statusların qazanılmasına qədər.

Xülasə
• Yaşadığımız mühit hansı davranışın bizim üçün cəlbedici ol-
duğunu müəyyən edir.
• Ətrafımızdakıların təriflədiyi və təqdir etdiyi vərdişləri
götürməyə meyilliyik. Çünki bizim qəbiləyə uyğunlaşmaq və
ona məxsus olmaq kimi güclü arzumuz var.
• Üç sosial qrupun vərdişlərini təqlid etməyə meyilliyik: yaxın
ətraf (ailə və dostlar), əksəriyyət (qəbilə), güclü şəxslər (status
və prestij sahibi insanlar).
• Ən yaxşı vərdişləri yaratmaq üçün ediləsi işlərdən biri -
arzuladığınız davranışın norma hesab edildiyi mühitin bir
hissəsi olmaq (1) və qrupla ortaq hansısa cəhətin olması (2).
• Qəbilənin adi davranışı çox vaxt fərdin arzuolunan davranışına
üstün gəlir. Əksər hallarda kütlə içərisində səhv etməyi təklikdə
haqlı olmaqdan üstün tuturuq.
• Davranış razılıq, hörmət və tərif gətirirsə, onu cəlbedici hesab
edirik.

122
 10.

Pis vərdişlərin səbəbini

1
necə tapıb ləğv etməli?
*
1

ə /Л ə -ci ilin sonunda mən İstanbulun ən məşhur küçəsi - İs- ±

^tiqlaldan bir neçə məhəllə uzaqda yerləşən köhnə bir evdə
oturmuşdum. Türkiyə üzrə 4 günlük səyahətimin yansı qalmışdı. Gid
Mayk məndən bir neçə fut uzaqda köhnə kresloda dincəlirdi.
Mayk əsl bələdçi deyildi. O, beş il ərzində Türkiyədə yaşamış sadə
bir oğlan idi. Burada olduğum müddətdə mənə şəhəri göstərməyi təklif
etmiş, mən də razılaşmışdım. Bu axşam o və bir neçə türk dostu onu
şam yeməyinə dəvət etmişdilər.
Biz yeddi nəfər idik. Aralarında yalnız mən siqaret çəkmirdim.
Türklərdən birindən siqaretə necə başladığını soruşdum “Dostlar”, - o
dedi. - “Hər şey əvvəlcə dostlardan başlayır. Bir dostun çəkir, sonra sən
də dadma baxırsan”.
îşin maraqlı tərəfi o idi ki, otaqdakıların yarısı siqareti ata bilmişdi.
Mayk bir neçə il əvvəldən siqareti atmışdı və hər yerdə and içirdi ki,
bunu Allen Kamn “Siqareti atmağın asan üsulu” kitabı sayəsində
bacarıb.
“Sən siqaret çəkməyin zehni yükündən azad olursan, - o dedi. Orada
deyilir: Bəsdir özünü aldatdın. Sən bilirsən ki, əslində, siqaret
12
3
çəkmək istəmirsən. Bilirsən ki, bu sənin o qədər də xoşuna gəlmir. Bu
sənin artıq qurban olmadığım hiss etməyə kömək edir. Siqaret
çəkməyin zərurət olmadığını anlamağa başlayırsan”.
Mən heç vaxt siqaret çəkməmişəm, amma maraq xatirinə kitaba
nəzər saldım. Müəllif siqaret çəkənlərə bu arzudan xilas olmağa kömək
edən maraqlı yoldan istifadə edir. O, sistematik olaraq siqaret çəkmə
üçün hər həvəsi başqa şəkildə ifadə edir və ona yeni məna verirdi:
Karr yazır:

• Nəyisə atdığını fikirləşirsən. Amma belə deyil, çünki siqaretlər

sənin üçün heç bir əhəmiyyətə malik deyil.
• Sənə elə gəlir, siqaret çəkmək sosiallaşmağm üçün lazımdır.
Amma belə deyil. Sən siqaretsiz də ünsiyyətcil ola bilərsən.
• Sənə elə gəlir, siqaret çəkmək əsəbiliyi götürür. Amma belə
deyil. Siqaret çəkmək əsəblərini sakitləşdirmir, dağıdır.

O bu və buna bənzər cümlələri dəfələrlə təkrarlayır. “Bunu

dəqiqliklə yadında saxla”, - o yazır. - “Sən heç nə itirmirsən. Təkcə
sağlamlıq, enerji və ya pul planında deyil, eləcə də əminlik, özünə-
hörmət, azadlıq və ən vacibi gələcək həyatının keyfiyyəti və davam-
lılığında möhtəşəm müsbət nailiyyətlərə nail olursan”.
Bu kitabı oxuyub bitirənə kimi siqaret çəkmək sizə dünyanın ən
gülünc işi kimi görünəcək. Ondan daha heç bir fayda gözləmirsinizsə,
siqaret çəkməyə səbəbiniz yoxdur. Bu davranış dəyişikliyinin ikinci
qanununun əksinə təfsiridir: “Görünməz edin ”. tndi bilirəm ki, bu ideya
hədsiz sadələşdirilmiş görünə bilər. Sadəcə, düşüncə tərzinizi dəyişin
və siqareti ata biləcəksiniz. Amma bir dəqiqəliyə dayanaq.

ARZU HARADAN YARANIR?

Hər davranışın səthi arzu səviyyəsi və onun əsasında duran daha

dərin motivi olur. Mən tez-tez təqribən bu şəkildə ifadə olu-

124
nan arzu hiss edirəm: “Tako yemək istəyirəm”. Məndən onu niyə yemək
istədiyimi soruşsanız: “Çünki sağ qalmaq üçün mənə qida lazımdır”, -
deməzdim. Amma həqiqət haradasa dərindədir. Məni tako yeməyə
ruhlandıran sağ qalmaq üçün nəsə yeməli olduğumdur. Əsas motiv hətta
mənim spesifik arzum tako olsa belə, su və qidanın əldə edilməsidir.
Bəzi əsas motivlər özündə bunları ehtiva edir:

• Enerjinin saxlanılması.
• Su və qida əldə edilməsi.
• Sevgi və çoxalma axtarışı.
• Başqa insanlarla əlaqələrin qurulması.
• İctimai razılıq və rəğbətin qazanılması.
• Qeyri-müəyyənliyin azaldılması.
• Status və prestijin qazanılması.

Arzu daha dərin əsas motivin spesifik təzahürüdür. Beyin siqaret

çəkmək, İnstagram-ı yoxlamaq və ya video oyun oynama arzusu ilə inkişaf
etməyib. Dərinlərdə siz, sadəcə olaraq, qeyri-müəyyənliyi azaltmaq,
narahatlığı aradan qaldırmaq, ictimai razılıq, rəğbət və statusa nail olmaq
istəyirsiniz.
Vərdiş formalaşdıran, demək olar, istənilən məhsula baxın. Onun yeni
motivasiya yaratmadığını görəcəksiniz. Daha çox insan təbiətinin əsas
motivlərindən yapışır.

• Sevgi və çoxalma axtarışı = Tinder istifadəsi.

• Başqaları ilə əlaqənin qurulması = Facebook-a baxmaq.
• İctimai razılıq və rəğbətin qazanılması = Instagram-da paylaşım.
• Qeyri-müəyyənliyin azaldılması = Google-da axtarış.
• Status və prestijin əldə olunması = Video oyunlar oynamaq.

125
 Vərdişlər təməl arzuların müasir həll yoludur. Köhnə qüsurların yeni
versiyalarıdır. İnsan davranışının əsas motivləri dəyişməz qahr. Dəqiq
vərdişlər tarixi mərhələlərdən asılı olaraq fərqlənir.
Vacib hissə: eyni əsas motivə müraciətin çoxlu üsulları mövcuddur.
Bir insan əsəbiliyi siqaret çəkməklə götürə bilər. Digəri narahatlığını
azaltmaq üçün qaçışla məşğul ola bilər. Vacib deyil ki, hal- hazırkı
vərdişlər qarşılaşdığınız məsələnin ən yaxşı həll yolu olsun: bu, sadəcə,
sizin istifadə etməyi öyrəndiyiniz metodlardır. Siz həll yolunu
öhdəsindən gəlməli olduğunuz məsələylə əlaqələndirən kimi ona
qayıtmağa davam edirsiniz.
Vərdişlər assosiasiyalardır. Onlar vərdişi təkrarlamağı proqnoz-
laşdırmağa ehtiyac olub-olmadığını müəyyənləşdirir. Birinci qanunun
müzakirəsi zamanı dediyimiz kimi beyin məlumatı mənimsəyir və ətraf
mühitdəki stimulları sezir. Hər dəfə siz stimulu qəbul edəndə beyin
modelləşməni işə salır və növbəti məqamda necə davranacağınız haqda
proqnoz yaradır.

Stimul: sobanın qaynar olduğunu görürsünüz.

Proqnoz: "O Toxunsam, yanacağam. Ona görə yaxşısı budur, bunu
etməyim ”.

Stimul: işıqforun yaşıl işığının yandığını görürsünüz.

Proqnoz: “Qazı bassam, yolayrıcını rahat keçib lazımi yerə
yaxınlaşacağam. Ona görə də bunu etməliyəm ”.

Siz stimulu görürsünüz, onu keçmiş təcrübəyə əsasən təsnifat-

laşdırır və müvafiq reaksiyanı müəyyənləşdirirsiniz.

Bütün bunlar ani baş verir, amma vərdişlərdə həlledici rol oynayır.
Çünki hər bir hərəkətdən əvvəl proqnoz gəlir. Elə görünür ki, həyat bizim
hərəkətlərimizə reaksiya ilə cavab verir. Əslində isə, o proqnozlaşdırıla
bilər. Bütün gün ərzində az əvvəl gördüyünüzü və

126
keçmiş təcrübəni nəzərə alaraq necə davranacağınızı götür-qoy edir,
növbəti məqamda nə baş verəcəyini dayanmadan proqnozlaşdırırsınız.
Davranış bu proqnozlardan çox asılıdır. Başqa sözlə, o, hadisənin
obyektiv reallığını deyil, öz başımıza gələn hadisələri necə şərh
etməyimizdən çox asılıdır. İki insan eyni siqaretə baxır: biri çəkmək istəyir,
digərini onun iyi uzaqlaşdırır. Eyni stimul sizin proqnozunuzdan asılı
olaraq yaxşı və ya pis vərdiş yarada bilər. Vərdişlərin səbəbi, əslində,
onlardan əvvəl gələn proqnozdur.
O, adətən, bizim arzu kimi hiss etdiyimiz hisslərə - hisslər, meyil,
motivasiyaya gətirib çıxarır. Hisslər və emosiyalar qəbul olunan stimul və
yaradılan proqnozları həyata keçirilə biləcək niyyətlərə çevirir. Onlar
hazırkı məqamda nə hiss etdiyimizi aydınlaşdırmağımıza kömək edir.
Məsələn, fərqində olmadan isti və ya soyuğun hiss olunan səviyyəsini qeyd
edirsiniz. Hərarət bir dərəcə düşsə, böyük ehtimalla heç nə etməyəcəksiniz.
Hərarət 10 dərəcə düşsə, sizə soyuq olacaq və isti geyinəcəksiniz. Soyuğun
hiss olunması sizi hərəkətə keçməyə sövq edən stimul oldu. Onu həmişə
hiss edirdiniz. Amma yalnız sizə başqa vəziyyətdə daha yaxşı olacağını
proqnozlaşdırandan sonra müəyyən tədbir görürsünüz.
Arzu nəyinsə çatışmadığı hissidir. Bu öz daxili vəziyyətini
dəyişdirmək meylidir. Hərarət düşəndə bədəninizin indiki halda hiss etdiyi
ilə hiss etmək istədiyi arasında fərq yaranır. Hazırkı vəziyyətlə arzuolunan
arasındakı fərq sizi hərəkətə keçməyə vadar edir.
Arzu sizin indi olduğunuz yerlə gələcəkdə olmaq istədiyiniz yer
arasındakı fərqdir. Hətta ən əhəmiyyətsiz hərəkət belə özünü hazırkı
məqamdan fərqli hiss etmək istəyi ilə bağlıdır. Siz çoxlu yemək yeyəndə,
siqaret çəkəndə və ya sosial şəbəkəyə baxanda, əslində, istədiyiniz kartof
çipsləri, siqaret və ya çoxsaylı “layklar” deyil, özünüzü başqa cür hiss
etmək istəyirsiniz.

127
 Hiss və emosiyalar bizə hazırkı vəziyyəti saxlamalı və ya dəyişiklik
etməli olub-olmamağımızı bildirir. Daha yaxşı necə davranacağımıza
qərar verməyimizə kömək edir. Nevroloqlar müəyyən ediblər ki, hiss və
emosiyalar zəifləyəndə faktiki olaraq qərar vermək qabiliyyətimizi itiririk.
Bizim nədən qaçmalı və nəyi izləməli olduğumuza dair heç bir
stimulumuz yoxdur. Neyrobioloq Antonio Da- masionun izah etdiyi kimi:
“emosiyalar əşyaları yaxşı, pis və bizə laqeyd kimi qeyd etməyə imkan
verir”.
Yekun olaraq demək olar ki, hiss etdiyiniz müəyyən arzular və
izlədiyiniz vərdişlər, əslində, əsas motivlərə müraciət etmək cəhdidir.
Vərdiş hər dəfə motivə uğurlu bir şəkildə müraciət edəndə bunu yenidən
etmək arzusunu inkişaf etdirirsiniz. Vaxt keçdikcə sosial şəbəkələrin
yoxlanılmasının özünüzü sevimli hiss etməyinizə, You- Tube-a baxışın isə
öz qorxularınızı unutmağa kömək etdiyini proqnozlaşdırmağı
öyrənəcəksiniz. Vərdişlər biz onları müsbət hisslərlə əlaqələndirəndə və
zərərimizə deyil, öz maraqlarımız üçün istifadə edəndə cəlbedici olur.

ÇƏTİN VƏRDİŞLƏRDƏN HƏZZ ALMAQ ÜÇÜN

BEYİNİ NECƏ PROQRAMLAŞDIRMALI?

Siz çətin vərdişləri müsbət təcrübə ilə assosiasiya etməyi öyrənsəniz,

daha cəlbedici hala çatdıra bilərsiniz. Bəzən təkcə düşüncə tərzindəki
kiçik bir hərəkətə ehtiyac olur.
Məsələn, biz çox vaxt gün ərzində etməli olduqlarımız barədə
danışırıq. Səhər işə getmək üçün tezdən durmaq lazımdır. Biznes üzrə
ticarət təklifi ilə bağlı daha bir zəng etmək lazımdır. Ailə üçün şam yeməyi
hazırlamaq lazımdır.
İndi təsəvvür edin ki, yalnız bir sözü dəyişmisiniz: bunu etməli
deyilsiniz. Bunu etmək imkanınız var.
Sizin səhər oyanıb işə getmək imkanınız var. Sizin ticarət təklifi ilə
bağlı daha bir zəng etmək imkanınız var. Sizin ailəniz üçün

128
 şam yeməyi hazırlamaq imkanınız var. Sadəcə, bir sözü dəyişərək
hadisələrə baxışınızı dəyişmiş olursunuz. Bu davranışı yük kimi qəbul
etməyi dayandırıb onu imkana çevirirsiniz.
Həlledici məqam odur ki, reallığın hər iki versiyası doğrudur. Siz bu
işləri etməlisiniz və ya onları etmək imkanınız var. Biz seçdiyimiz istənilən
düşüncə tərzinə sübut tapa bilərik.
Bir dəfə əlil arabasından istifadə edən bir nəfər barədə eşitdim. Ondan
məhdudiyyətlərin çətinliyi haqda soruşanda cavab vermişdi: “Mən əlil
arabamla məhdudlaşmamışam - onun sayəsində azadam. O olmasaydı,
mən yatağa bağlı qalar və heç vaxt evimi tərk edə bilməzdim”. Ətraf aləmin
qəbul olunmasındaki bu tərpəniş onun günlük həyatını tam dəyişmişdi.
Vərdişlərin çatışmazlığının deyil, üstünlüyünün qabardılması idrakın
proqramlaşdırılmasının və vərdişi daha cəlbedici etməyin cəld və asan
üsuludur.
Fiziki məşqlər. Bir çox insanlarda fiziki məşqlər enerji alan və ə
yorucu çətin tapşırıqla assosiasiya olunur. Siz onlara həm də asanlıqla adətləri
inkişaf etdirmək və özünü yenidən yaratmaq üsulu kimi baxa bilərsiniz.
Özünüzə “Mən səhərlər qaçmalıyam” demək əvəzinə, “Dözümlülüyü inkişaf
etdirmək və daha cəld olmaq vaxtıdır” deyin.
Maliyyə. Pula qənaət çox vaxt qurbanla bağlıdır. Amma sadə bir
həqiqəti anlasanız, onu məhdudiyyətlə deyil, azadlıqla əlaqələndirə
bilərsiniz: hazırkı vəsaitlərdən aşağı səviyyəli həyat gələcək vəsaiti
artıracaq. Bu ay qənaət etdiyiniz pul gələn ay alıcılıq qabiliyyətinizi
artıracaq.
c Meditasiya. Üç saniyədən daha artıq meditasiya etmiş hər bir adam bilir ki,
beyninizə yayındırıcı fikrin girməsi adamı necə məyusluğa salır.
Meditasiyanın hər dəfə kəsilməsinin nəfəs təcrübəsinə qayıtmaq imkanı
verdiyini anlayanda məyusluğu sevincə çevirə biləcəksiniz. Yayınmağınız
yaxşıdır, çünki meditasiyanı həyata keçirməyiniz üçün fikriniz
yayınmalıdır.
Oyundan əvvəlki həyəcan. Bir çox insan böyük təqdimatla „ bağlı
çıxışdan və ya vacib tədbirdə iştirakdan əvvəl narahatlıq ke

129
çirir. Onlarda nəfəs alıb-vermək və ürək döyüntülər sürətlənir, həyəcanı artır.
Bu hissləri mənfi şərh etsək, təhdid və gərginlik hiss edəcəyik. Müsbət şərh
etsək, çevik və layiqli reaksiya verə biləcəyik. “Əsəbiləşirəm” cümləsini
“fikrimi cəmləməyə kömək etmək üçün həyəcanlıyam və adrenalin qabarması
hiss edirəm” cümləsiylə əvəz etmək kimi.
Düşüncə tərzindəki bu kiçik dəyişikliklər sehr deyil. Amma onlar
sizin müəyyən vərdiş və ya şəraitlə əlaqələndirdiyiniz hissləri dəyişməyə
kömək edə bilər.
İrəliyə doğru daha bir addım atmaq istəyirsinizsə, motivasiya ritualı
yarada bilərsiniz. Sadəcə olaraq, vərdişləri xoşunuza gələn bir şeylə
əlaqələndirirsiniz. Hər dəfə sizə bir qədər motivasiya lazım olan kimi bu
ruhlandırıcıdan istifadə edə bilərsiniz. Məsələn, hər dəfə sevişməzdən
qabaq eyni mahnını oxudursunuzsa, musiqini onunla əlaqələndirməyə
başlayırsınız. Hər dəfə köklənmək istəyəndə, sadəcə, “play” düyməsini
basırsınız.
Pitsburqdan olan yazıçı və boksçu Ed Latimor bu üsuldan xəbərsiz
halda ondan istifadə edib. “Bunu dərk etmək qəribədir”, - o yazır. -
“Yazarkən qulaqlıqları taxanda diqqətim yüksəlir. Heç musiqini dinləmək
lazım deyil”. O, özü də dərk etmədən şərti refleks formalaşdırıb. Əvvəlcə
qulaqlıqları taxır, sevdiyi musiqini qoşur və fikrini cəmləşdirib işləyir.
Bu, beş, on, iyirmi dəfə təkrarlanandan sonra qulaqlıqlar onun diqqətin
avtomatik artmasıyla əlaqələndirdiyi stimula çevrilir. Arzu təbii olaraq
onu izlədi.
Bu üsuldan idmançılar çıxışa köklənmək üçün istifadə edirlər.
Beysbol karyeram zamanı hər oyundan əvvəl xüsusi dartınma və atış
ritualı işləyib hazırlamışdım. Bütün ardıcıllıq təqribən 10 dəqiqə çəkir və
mən hər dəfə bu ritualı tam qaydasında təkrarlayırdım. Bu məni oyundan
əvvəl qızışdırsa da, daha vacibi düzgün psixoloji vəziyyətə kökləyirdi. Bu
ritualı rəqabət və diqqəti cəmləşdirmək hissi ilə əlaqələndirməyə
başladım. Hətta əvvəldən həvəsim olmasa belə, bu ritualı bitirdikdən
sonra artıq “oyun rejimində” olurdum.
Bu üsulu istənilən məqsədə uyğunlaşdıra bilərsiniz. Tutaq ki,
özünüzü ümumilikdə daha xoşbəxt hiss etmək istəyirsiniz. Sizə belə

130
 bir hiss bəxş edən nə isə tapın - məsələn, köpüklü vanna və ya itlə ünsiyyət
- sonra isə hər dəfə sevimli işinizlə məşğul olmazdan əvvəl yerinə
yetirəcəyiniz hərəkətlərin qısa ardıcıllığını yaradın. Ola bilsin, 3 dəfə
dərindən nəfəs alıb gülümsəyərsiniz.
Üç dəfə dərindən nəfəs. Təbəssüm. İti sığallayın. Təkrarlayın.
Nəticə etibarı ilə siz nəfəs-təbəssüm ardıcıllığını yaxşı əhvali- ruhiyyə ilə
əlaqələndirməyə başlayacaqsınız. Bu sizin xoşbəxt olduğunuzu bildirən
stimula çevriləcək. Belə bir uyğunluq quraşdırandan sonra istənilən zaman
emosional vəziyyətinizi dəyişmək istəyəndə ondan istifadə edə bilərsiniz. İşdə
gərginlikmi var? Üç dəfə dərindən nəfəs alıb gülümsəyin. Kədərlisiniz? Üç
dəfə dərindən nəfəs və təbəssüm. Vərdiş yaranan kimi stimul hətta onun hazırkı
situasiyaya heç bir dəxli olmasa da, arzu hissi oyada bilər.
Pis vərdişlərin səbəblərini tapmaq və onlardan qurtulmağın açan onlarla
bağlı assosiasiyalara yeni mənaların verilməsidir. Bu, asan deyil. Lakin öz
proqnozlarınızı yenidən proqramlaşdıra bilsəniz, çətin vərdişləri cəlbedici edə
bilərsiniz.

Xülasə
• Davranış dəyişikliyinin ikinci qanununun əks-təfsiri: “Görünməz
edin”.
• Hər davranışın səthi arzu səviyyəsi və daha dərin əsasında yerləşən
motivi var.
• Vərdişlər əsas arzuların müasir həll yollarıdır.
• Əslində, vərdişlərin səbəbi onlardan əvvəl gələn proqnozlardır. Bu
proqnozlar müəyyən hissə gətirib çıxarır.
• Daha cəlbedici görünməsi üçün imtinanın üstünlüklərini pis
vərdişlərdən fərqləndirin.
• Vərdişlər biz onları müsbət hisslərlə bağlayanda cəlbedici, mənfi
hisslərlə bağlayanda isə görünməz olur. Çətin vərdişdən bilavasitə
əvvəl sevdiyiniz bir işlə məşğul olaraq motivasiya ritualı yaradın.

13
1
 C ədvəl 8. Yaxşı vərdişləri necə formalaşdırmalı
Birinci qanun Aşkar hala gətirin Jİ
Vərdişlərin uçot kartını doldurun. Hazırkı vərdişləri dərk
1.1
etmək üçün yazın.
Həyata keçirmək niyyətlərindən istifadə edin: "Mən
1.2
(VAXTDA) (YERDƏ) (HƏRƏKƏT) edəcəyəm".

1.3 Vərdişlərin qalaqlanmasından istifadə edin: "(İNDİKİ

VƏRDİŞ-dən) sonra (YENİ VƏRDİŞ-i) edəcəyəm".

1.4
Ətrafınızı dəyişin. Yaxşı vərdişlərin stimullarını aşkar edin.

1 İkinci qanun Cazibə qatın l

Zövqlə faydalını uyğunlaşdırın. Etmək istədiyiniz hərəkəti
2.1
etməli olduğunuz hərəkətlə birləşdirin.
Özünüzü sizə lazım olan davranışı adi hesab edən insanlara
2.2
əhatə edin.

Motivasya ritualı yaradın. Çətin vərdişdən bilavasitə əvvəl

2.3
bəyəndiyiniz bir şey edin.

Üçüncü qanun Д■ Sadələşdirin

Dördüncü qanuh Məmnunluq gətirin

Cədvəl 9. Pis vərdişdən necə xilas olmalı

Birinci qanunun əks
Görünməz edin
təfsiri :ISfrÄİ
Müvafiq stimulların təsirini azaldın. Pis vərdişlərin
1.5
stimullarını ətrafınızdan yox edin.
İkinci qanunun əks təfsiri ;
1 Cəlbedici etməyin
Düşüncə tərzinizi dəyişin. Pis vərdişlərdən qurtulma
2.4
üstünlüyünü fərqləndirin.
Üçüncü qanunun əks
Çətinləşdirin
təfsiri
Dördüncü qanunun əks Zövqü aradan qaldırın
təfsiri

132
 11.

Aramla gedirik, geriyə yol yoxdur

F lorida universitetinin professoru və fotoqraf Cerri Uelsmann

dərslərin birinci günü tələbələri 2 qrupa ayırdı.
“Auditoriyanın sol hissəsində olanlar “say” qrupunda ola-
caq”, - o izah etdi. “Onlan yalnız görülən işin həcminə görə
qiymətləndirəcəklər”. Dərslərin son günü o hər bir tələbənin
təqdim
etdiyi şəkilləri saydı. Yüz şəkil “əla”, doxsan şəkil “yaxşı”, səksən
şəkil “kafi” və s. qiymətlər aldı.
Auditoriyanın sağ tərəfi “keyfiyyət” qrupunda idi. Onlan
yalnız
işin keyfiyyətinə görə qiymətləndirəcəkdilər.
Onlar semestr ərzində yalnız bir şəkil çəkməliydilər, amma
“əla”
qiymət almaq üçün o, demək olar, ideal olmalıydı.
Semestrin sonunda o ən yaxşı fotolan “say” qrupunun tələbə-
lərinin çəkdiyini müəyyən etdi. Bu qrupun tələbələri fotolar
çəkmək,
kompozisiya və işıqlandırma üzərində təcrübələr keçirmək, foto-
laboratoriyada müxtəlif üsulları sınaqdan çıxarmaqla məşğul olur
135 Yüzlərlə fotonun yaradılması
və öz səhvləri üzərində öyrənirdilər.
prosesində ustalıqlarını kəskinləşdirirdilər. Həmin vaxt
“keyfiyyət”
əllərində yoxlanılmamış nəzəriyyə və bir ortabab fotodan başqa səylərini
əks etdirən elə bir material yox idi.
Dəyişikliyin optimal üsulunu tapmaq cəhdlərində tıxanmaq asandır:
ən tez arıqlama üsulu, əzələ kütləsini artırmaq üçün ən yaxşı proqram,
qazanmaq üçün ideal üsul. Biz fikrimizi ən yaxşı üsulun axtarışına o
qədər cəmləmişik ki, heç bir hərəkət etmirik. Volterin də yazdığı kimi:
“Ən yaxşı -yaxşının düşmənidir".
Mən bunu “hərəkətdə olmaq”la “fəaliyyət göstərmək" arasındakı
fərq adlandırıram. Bu iki ideya oxşar səslənsə də, fərqli anlayışlardır. Siz
hərəkətdə olanda planlaşdırır, həll planı işləyib hazırlayır, öyrənirsiniz.
Amma bunlar nəticə vermir.
Digər tərəfdən fəaliyyət nəticə gətirən davranış tərzidir. Mən yazmaq
istədiyim məqalə üçün 20 ideya cızma-qara etsəm, bu, hərəkətdir. Oturub
məqaləni, doğrudan da, yazsam, bu, fəaliyyətdir. Ən yaxşı diet axtarıb bu
mövzuda bir sıra kitablar oxuyuramsa, bu, hərəkətdir. Həqiqətən, sağlam
qidalanıramsa, bu, fəaliyyətdir.
Bəzən hərəkət faydalıdır. Amma o, təkbaşına heç vaxt nəticə
verməyəcək. Şəxsi məşqçinizlə nə qədər söhbətləşməyinizdən asılı
olmayaraq, bu sizi heç vaxt formaya salmayacaq. Yalnız məşqlər (və
yaxud fəaliyyət) çatmaq istədiyiniz nəticəni verəcək.
Hərəkət nəticə vermirsə, onu niyə edirik? Bəzən, doğrudan da,
planlaşdırmağımız və daha çox oxumağımız lazımdır. Amma çox vaxt
hərəkət bizə uğursuzluğa düçar olmadan inkişaf etmə hissi verdiyinə görə
belə edirik. Çoxumuz tənqiddən qaçmaq üzrə ekspertlərik. Uğursuzluğu
yaşamaq və ya ictimai şəkildə mühakimə olunmaq o qədər də xoş deyil.
Ona görə bunların baş verə biləcəyi hallardan qaçmağa meyilliyik. Bu isə
nəyə görə hərəkətə başlayıb fəaliyyət göstərmədiyinizin əsas
səbəblərindən biridir: uğursuzluğu təxirə salmaq istəyirsiniz.
Hərəkətdə olub özünü hələ də uğur qazandığına inandırmaq asandır.
Siz düşünürsünüz: “Hal-hazırda 4 potensial müştəri ilə danışıqlar gedir.
Bu, yaxşıdır. Biz düzgün istiqamətdə irəliləyirik". Ya

136
da: “Mən yazmaq istədiyim kitab üçün bir neçə ideya fikirləşmişəm. Onlar
hamısı birdən gəlir”.
Hərəkət sizi nəsə etdiyinizi hiss etməyə vadar edir. Amma, əslində,
sadəcə, nəsə etməyə hazırlaşırsınız. Hazırlıq yubatma formasına
çevriləndə nəyisə dəyişmək lazımdır. Siz, sadəcə, planlaşdırmaq istəmir,
həm də təcrübədən keçirmək istəyirsiniz.
Vərdişə sahib olmaq istəyirsinizsə, əsas mükəmməllikdən deyil,
təkrardan başlamaq lazımdır. Yeni vərdişin hər xüsusiyyətini planlaş-
dırmaq lazım deyil. Onu, sadəcə, təcrübədən keçirmək lazımdır. Bu,
üçüncü qanundan birinci çıxarışdır: sadəcə olaraq, təkrarlamalısınız.

ƏSLİNDƏ, VƏRDİŞİN FORMALAŞMASI

NƏ QƏDƏR VAXT APARIR?

Vərdişlərin formalaşması elə prosesdir ki, onun vasitəsilə davranış

təkrarlanma sayəsində getdikcə avtomatikləşir. Bu və ya digər fəaliyyəti
nə qədər çox təkrarlayırsınızsa, bu fəaliyyət sahəsində daha təsirli olmaq
üçün beyinin strukturu daha çox dəyişir. Neyro- bioloqlar bunu fəallığın
son nümunələri əsasında baş beyində ney- ronlararası əlaqəni
gücləndirməyə aid edilən uzunmüddətli potensi- allaşdırma adlandırırlar.
Hər təkrarlanma ilə hüceyrədən hüceyrəyə siqnalların ötürülməsi
yaxşılaşır və sinir əlaqələri daha da güclənir. 1949-cu ildə ilk dəfə
neyropsixoloq Donald Hebb tərəfindən təsvir olunan fenomen Hebb
qanunu kimi tanınır: “Birlikdə həyəcanlanan neyronlar birlikdə bir-birinə
bağlanır”.
Vərdişlərin təkrarlanması beyində açıq-aşkar fiziki dəyişikliyə gətirib
çıxarır. Musiqiçilərdə beyincik - gitaranın simlərinə toxunmaq və ya
skripkanın yayını çəkmək kimi bədən hərəkətlərinə məsul baş beyin şöbəsi
- başqalarından daha böyükdür. Eyni zamanda riyaziyyatçılarda aşağı təpə
payında hesablamalarda həlledici rol oynayan boz maddənin miqdarı daha
çoxdur. Onun miqdarı peşəkar

137
fəaliyyətdə keçən zamanla birbaşa əlaqəlidir: riyaziyyatçı nə qədər böyük
və təcrübəlidirsə, boz maddənin miqdarı bir o qədər çoxdur.
Alimlər London taksi sürücülərinin beynini təhlil edərkən müəyyən
etdilər ki, hippokamp - məkan yaddaşı mexanizmində iştirak edən beyin
sahəsi - onlarda digər peşə sahiblərindən xeyli böyükdür. Daha maraqlısı
o idi ki, sürücü təqaüdə çıxandan sonra hip- pokampın ölçüsü kiçilirdi.
Müntəzəm məşqlərə cavab verən bədən əzələsi kimi beyinin müəyyən
sahələri də istifadəsinə uyğun olaraq adaptasiya olunur və onun
tətbiqindən imtinaya görə kiçilir.
Əlbəttə, vərdişlərin formalaşmasında təkrarın əhəmiyyəti neyro-
bioloqlar bu məsələylə məşğul olmazdan çox əvvəl tanınırdı. 1860-cı ildə
ingilis filosofu Corc Lyuis qeyd edirdi: “Yeni dil, yeni musiqi alətində ifa
etməyi öyrənərkən və ya ənənəvi olmayan fəaliyyətin icrası zamanı
nəzərəçarpacaq dərəcədə çətinlik yaranır. Çünki hər bir həssas qavrayışın
keçməli olduğu kanallar hələ quraşdırılmayıb. Amma təkrarlar gedilən
yolu qısaldandan sonra bu çətinlik yoxa çıxır. Hərəkətlər o qədər
avtomatikləşir ki, onları ağıl başqa işlərlə məşğul ikən də icra etmək olur”.
Həm sağlam düşüncə, həm elmi tapıntılar bir məsələdə kəsişir: təkrar
dəyişiklik formasıdır.
Hər dəfə bir hərəkəti təkrar edərkən siz bu vərdişlə əlaqədar müəyyən
neyron zəncirini fəallaşdırmış olursunuz. Bu o deməkdir ki, təkrar yeni
vərdişin proqramlaşmasında yerinə yetirilməli olan ən vacib addımlardan
biridir. Məhz buna görə çoxsaylı fotolar çəkən tələbələr öz vərdişlərini
yaxşılaşdırmışdılar. İdeal fotoqrafıya haqqında nəzəriyyə yürüdənlər isə
bunu bacara bilməmişdilər. Bir qrup fəal təcrübəylə məşğuldur, digəri
passiv təlimlə. Biri hərəkətdədir, digəri fəaliyyətdə.
Bütün vərdişlər cidd-cəhd tələb edən təcrübədən avtomatiznı kimi
tanınan proses olan avtomatik davranışa qədər bənzər hərəkət xəttini təqib
edir. Avtomatizm şüuraltının vəziyyəti öz əlinə alması ilə hərəkəti növbəti
addımları düşünmədən icra etmək qabiliyyətidir. Bu, təqribən belə
görünür:

138
 VƏRDİŞ XƏTTİ

Şəkil İt. Əvvəlcə (A nöqtəsi) vərdiş çoxlu səy və diqqət cəmləşdirilməsi tələb
edir. Bir neçə təkrardan sonra (B nöqtəsi) daha asanlaşır. Amma yenə də şüurlu
diqqət tələb edir. Kifayət qədər təcrübədən sonra (C nöqtəsi) vərdiş şüurlu deyil,
daha çox avtomatik olur. Bu vərdiş xəttinin arxasında hərəkət nisbətən
düşünmədən icra edilə bilər. Yeni vərdiş formalaşdı.

Daha sonra hər gün 10 dəqiqəlik piyada gəzinti kimi real vərdiş
üçün avtomatizmin səviyyəsini izləməyə kömək edən qrafıkin necə
göründüyünü görəcəksiniz. Alimlərin təlim əyrisi adlandırdıqları bu
sxem forması davranış dəyişikliyi haqda əhəmiyyətli məlumat verir:
vərdişlər vaxt keçdikcə deyil, tezlik əsasında formalaşır.

13
9
 GÜNDƏLİK ON DƏQİQƏLİK GƏZİNTİ

10 20 30 40 10 60 70 80 90 100
GÜN

Şəkil 12. Gündəlik 10 dəqiqəlik gəzinti. Bu qrafik hər gün səhər

yeməyindən sonra 10 dəqiqə ərzində piyada gəzmək vərdişi yaradan insanı
göstərir. Diqqət edin, təkrarların artması ilə davranış mümkün olduğu qədər
sadə və avtomatik olana qədər avtomatızm də artır.

Eşitdiyim ən geniş yayılmış suallardan biri: yeni vərdiş yaratmaq

üçün nə qədər vaxt lazımdır? Əslində, insanlar soruşmalıdır: yeni
vərdişlər formalaşdırmaq üçün nələr etmək lazımdır? Ya da vərdişin
formalaşması üçün neçə təkrar lazımdır?
Vərdişin formalaşması dövründə sehrli bir şey yoxdur. İyirmi bir,
otuz və ya üç yüz gün keçməsi vacib deyil. Bu hərəkətləri hansı sürətlə
etməyiniz vacibdir. Bir hərəkəti otuz gün ərzində 2 dəfə də etmək olar,
200 dəfə də. Fərq tezlikdədir. Sizin hal-hazırkı vərdişləriniz yüz, bəlkə
də, min dəfə təkrar ərzində mənimsənilib. Yeni vərdişlər də bu
səviyyədə tezlik tələb edir. Davranış ağlınızda möhkəmlənə və siz
vərdiş xəttini keçməyənə qədər kifayət qədər uğurlu cəhdlər etməlisiniz.

140
 Təcrübədə vərdişin avtomatikləşməyi üçün nə qədər vaxt tələb
olunmasının əhəmiyyəti yoxdur. Əsas odur, siz inkişafa nail olmaq
üçün fəaliyyət göstərirsiniz. Hərəkətin tam avtomatikləşməsi o qədər də
vacib deyil.
Vərdişi yaratmaq üçün onu təcrübədən keçirmək lazımdır.
Təcrübədə isə uğura nail olmağın ən təsirli üsulu davranış dəyişik-
liyinin üçüncü qanununa əməl etməkdir: sadələşdirin. Növbəti
hissələrdə bunu etməyin yollarını öyrənəcəksiniz.

Xülasə
• Davranış dəyişikliyinin üçüncü qanunu: “Sadələşdirin
• Öyrənməyin daha təsirli forması planlaşdırmaq deyil,
təcrübədir.
• Fikrinizi hərəkətdə deyil, fəaliyyətdə cəmləşdirin.
• Vərdişlərin formalaşması elə prosesdir ki, onun vasitəsilə
davranış təkrarlanma sayəsində getdikcə avtomatikləşir.
• Vərdişin reallaşmasına sərf etdiyiniz zaman onun icra olunması
tezliyindən fərqli olaraq o qədər də vacib deyil.

141
 12.

Ən az cəhd qanunu

<Szünün çoxlu mükafatlar almış “Silahlar, mikroblar və polad”

V./adlı kitabında antropoloq və bioloq Cared Daymond sadə bir
faktı qeyd edir: qitələrin forması müxtəlifdir. Bu müddəa ilk baxış-
dan nə qədər sadə və əhəmiyyətsiz görünsə də, aydm olur ki, insan
davranışına böyük təsir göstərir.
Amerikanın əsas oxu şimaldan cənuba doğru keçir. Başqa
sözlə, Şimali və Cənubi Amerika ərazisi geniş və kök deyil, uzun
və arıq olmağa meyillidir. Eynisi Afrika üçün də keçərlidir.
Avropa, Asiya və Yaxın Şərqi əhatə edən ərazi isə bunun tam
əksidir. Yerin bu nəhəng sahəsi daha çox şərq-qərb istiqamətində
yerləşir. Daymondun fikrinə görə, belə bir forma fərqi uzun əsrlər
boyu kənd təsərrüfatının yayılmasında əhəmiyyətli rol oynayıb.
Kənd təsərrüfatı bütün Yer kürəsi boyunca yayılmağa
başlayanda insanlara Şimal-Cənub istiqamətindənsə, Şərq-Qərb
marşrutu üzrə yayılmaq daha asan idi. Bu onunla əlaqədardır ki,
eyni enlikdə, bir qayda olaraq, eyni iqlim, eyni miqdarda günəş işığı
və yağıntı, eləcə də eyni mövsüm dəyişiklikləri olur.

143
Bu faktorlar Avropa və Asiya əhalisinə bir neçə taxıl növünü Fransadan
Çinə qədər bütün qitə boyu əkib-becərməyə imkan verib.

İNSANIN DAVRANIŞ FORMALARI

Şəkil 13. Avropa və Asiyanın əsas oxu Şərq-Qərbdir. Amerika və

Afrikanın əsas oxu Şimal-Cənubdur. Bu, Avropa və Asiyaya nisbətən
Amerikaya yuxarıdan aşağıya doğru daha geniş iqlim diapazonuna səbəb
olur. Nəticədə kənd təsərrüfatı Avropa və Asiyada planetin digər
yerlərindən, demək olar ki, iki dəfə tez yayıldı. İnsanların davranışı yüz və
ya min illər boyu ətraf mühitin müqavimət dərəcəsi ilə məhdudlaşıb.

Müqayisə üçün, iqlim şimaldan cənuba doğru kəskin şəkildə dəyişir.

Təsəvvür edin, Floridada hava Kanada ilə müqayisədə nə qədər fərqlidir.
Siz dünyanın ən istedadlı fermeri ola bilərsiniz. Amma bu sizə Florida
portağalını Kanadada yetişdirməyə imkan verməyəcək. Qar torpağı əvəz
etmir. Fermerlərə taxıl mədəniyyətini şimaldan cənuba yaymaq üçün hər
dəfə iqlim dəyişdikcə, onlar yeni bitkilər tapıb mədəniləşdirməlidirlər.
Nəticədə kənd təsərrüfatı Asiya və Avropada Şimali və Cənubi
Amerikaya nisbətən 2-3 dəfə daha

144
sürətlə yayıldı. Əsilər boyu bu kiçik fərq böyük təsir göstərdi. Qida
istehsalının böyüməsi əhalinin sürətli artımına səbəb oldu. Böyük əhali
sayı sayəsində bu mədəniyyətlər güclü ordu yarada bilmiş, yeni
texnologiyalar inkişaf etdirmək üçün daha yaxşı təchiz olunmuşdular.
Dəyişikliklər kiçikdən başladı - bir qədər uzağa yayılan məhsul, bır qədər
tez artan əhali - amma vaxt keçdikcə mədəniyyətlər arasındakı dəyişiklik
əhəmiyyətli fərqlərlə dərinləşdi.
Kənd təsərrüfatının yayılması qlobal miqyasda davranış
dəyişikliyinin üçüncü qanununa nümunədir. Ümumi qəbul olunmuş
nöqteyi-nəzər həvəsin vərdiş dəyişikliyinin açarı olduğunu deyir. Ola
bilsin, siz, doğrudan da, bunu istəsəydiniz, artıq edərdiniz. Amma gerçək
budur ki, bizim əsl həvəsimiz rahat olanı da etməyə tənbəldir. Hərçənd son
çıxan bestseller bunun axmaq yox, ağıllı yol olduğunu yazır.
Enerji dəyərlidir, beyin onu mümkün qədər qoruyub saxlamağa
proqramlaşdırılıb. İnsan təbiətinə ən az cəhd göstərmə qanununu təqib
etmək xasdır. Qanunda deyilir ki, iki oxşar variant arasında seçim edərkən
insanlar təbii olaraq daha az iş həcmi tələb edən varianta meyillənirlər.1
Məsələn, fermanın iqlimin fərqli olduğu şimala doğru deyil, eyni bitkilərin
becərilməsi mümkün olan şərqə doğru genişlənməsi. Mümkün olan bütün
hərəkətlərdən biz ən az səylə daha çox dəyər gətirəni reallaşdırırıq. Biz
daha asan olanı etməyə həvəsliyik.
Hər bir hərəkət müəyyən miqdarda enerji tələb edir. Nə qədər çox
enerji tələb edirsə, bunun reallaşacağı ehtimalı bir o qədər aşağıdır.
Məqsədiniz gündə yüz təkanvermədirsə, buna çox enerji tələb olunur!
Əvvəldə, həvəsli və həyəcanlı olduğunuz vaxt başlamaq üçün bütün
gücünüzü toplaya bilərsiniz. Amma bir neçə gündən sonra belə böyük
səylər yorucu gələ bilər. Amma gündə bir təkanvermə hərəkəti başlamaq
üçün, demək olar, heç bir enerji tələb etmir.
Bu, fizikanın əsas qanunlarından biridir orada ən az hərəkət prinsipi kimi tanınır. Orada
deyilir ki, istənilən iki nöqtə arasındakı yol həmişə ən az enerji itkisi tələb edən yol olacaq.
Bu sadə prinsip Kainat qanunlarının əsasında durur. Bu ideyadan irəli gələrək siz hərəkət
və nisbilik qanunlarını təsvir edə bilərsiniz.

145
Vərdiş nə qədər az enerji tələb edirsə, onun yaranması ehtimalı bir o qədər
çoxdur.
Həyatınızın böyük hissəsini dolduran istənilən davranışa nəzər salın.
Görəcəksiniz ki, onlar çox aşağı həvəs səviyyəsi ilə icra oluna bilər.
Telefonda xəbər lentinin fırladılması, elektron poçtun yoxlanılması,
televizora baxmaq kimi vərdişlər belə çox vaxt aparır ki, onları əməli olaraq
heç bir səy göstərmədən icra etmək mümkündür. Onlar heyrətamiz
dərəcədə rahatdır.
Hansısa mənada istənilən vərdiş, əslində, istədiyiniz bir şeyin əldə
edilməsində, sadəcə, maneədir. Pəhriz özünü yaxşı fiziki formaya salmaq
yolunda maneədir. Meditasiya sakitlik hiss etmək yolunda maneədir.
Gündəliyin aparılması aydın düşüncə tərzi yolunda maneədir. Əslində, sizə
vərdişin özü lazım deyil. Sizin, əslində, vərdişin gətirəcəyi nəticəyə
ehtiyacınız var. Maneə nə qədər böyükdürsə və yaxud vərdiş çətindirsə,
sizinlə arzuladığınız son vəziyyət arasında gərginlik bir o qədər böyük olur.
Məhz buna görə vərdişləri elə asanlaşdırmaq lazımdır ki, onları
bəyənməsəniz belə, yerinə yetirə biləsiniz. Yaxşı vərdişləri daha rahat
etsəniz, onlan izləmək imkanınız bir o qədər böyük olacaq.
Bəs, fıkrimizcə, əksini etdiyimiz bütün hallar necə olsun? Hamımız
belə tənbəliksə, insanların uşaq tərbiyəsi, işin qurulması və ya Everestə
dırmaşması kimi çətin tapşırıqları yerinə yetirmələrini necə izah etməli?
Əlbəttə, siz çox çətin işlər görməyə qadirsiniz. Məsələ ondadır ki,
bəzən siz ağır iş gördüyünüzü hiss edib təslim olmaq istəyirsiniz. Çətin
günlərdə həyatın təbii şəkildə qarşınıza çıxardığı çətinliklərin öhdəsindən
gələ bilmək üçün mümkün qədər çox şeyin xeyrinizə işləməyi vacibdir.
Hiss etdiyiniz gərginlik nə qədər azdırsa, güclü “mən”inizin meydana
çıxması daha asandır. "Sadələşdirin "in arxasında duran ideya “yalnız sadə
işlər görün” mənasına gəlmir. İdeya uzunmüddətli gələcəkdə fayda
gətirəcək vərdişləri hazırda yüksək dərəcədə sadələşdirməkdən ibarətdir.

146
 M SƏYLƏ DAHA ÇOXUNA NECƏ NAİL OLMALI?

Təsəvvür edin ki, əlinizdə bükümü ortasında olan bir bağ şlanqı
tutmuşunuz. Su axır, amma zəifdir. Suyun şlanq vasitəsilə axma sürətini
artırmaq istəyirsinizsə, iki variant var: birinci - kranı burub su axınını
artırmaq lazımdır. İkinci - sadəcə, şlanqı düzəldib suyun təbii volla axınına
imkan vermək.
Çətin vərdişi dəstəkləmək üçün həvəsi qaldırmağa cəhd suyu əyri
şlanqdan axmağa məcbur etməyə bərabərdir. Bunu etmək olar, amma daha
çox güc tələb edəcək. Bu da həyatınızda gərginliyi artıracaq. Bu arada
vərdişi sadələşdirmək və asanlaşdırmaq şlanqı düzləşdirmək kimi bir
şeydir. Hayatınızdaki gərginliyin öhdəsindən gəlməyə cəhd etmək əvəzinə,
onu azaldırsınız.
Bunu etməyin ən təsirli yollarından biri ətraf mühitin dəyişməsini
təcrübədən keçirməkdir. 6-cı hissədə bunu stimulları daha aşkar etmək
üsulu kimi müzakirə etmişdik. Ancaq hərəkəti sadələşdirmək üçün
ətrafınızı optimallaşdıra bilərsiniz. Məsələn, yeni vərdişi harada təcrübədən
keçirməklə bağlı qərar verərkən ən yaxşısı sizə tanış olan yeri seçməkdir.
Vərdişlər həyat axınına uyğunlaşanda asanlıqla formalaşır. İdman zalı işə
getdiyiniz yolun üstündədirsə, böyük ehtimalla ora girəcəksiniz. Çünki
dayanma həyat tərzinizdə böyük gərginliyə səbəb olmur. Müqayisə üçün:
məşq zalı sizin işdən evə yolunuzdan kənarda - hətta bir neçə məhəllə olsa
belə, yerləşirsə, oraya çatmaq üçün “yolunuzdan dönməlisiniz”.
Ola bilsin, evdə və ya ofisdə gərginliyin azaldılması daha təsirli olacaq.
Çox vaxt biz vərdişi gərginliyin çox olduğu şərtlərdə yaratmağa cəhd
edirik. Dostlarımızla şam edərkən sərt pəhriz saxlamağa çalışırıq. Ev
təsərrüfatı qarışıqlığında kitab yazmağa cəhd edirik. Diqqətimizi dağıdan
ünsürlərlə dolu smartfonun köməyi ilə diqqətimizi cəmləşdirməyə çalışırıq.
Belə olmamalıdır. Bizə mane olan çətinlik yaradan zonaları aradan qaldıra
bilərik. 1970-ci illərdə Yaponiyada elektrik avadanlığı istehsalçıları məhz
bunu etməyə başlamışdılar.

147
 The №и* Yorker-fa “Ən yaxşısı həmişə” adı ilə yayılan məqaləsində
Ceyms Şuroveski yazır: “Yapon firmaları diqqətlərini “ehtiyatlı istehsal"
kimi tanınmış üsula yönəltdilər; işçilər dəzgahlarına çatmaq üçün dövrə
vurmağa vaxt sərf etməsinlər deyə iş sahəsinin yenidən
layihələşdirilməsinə qədər istehsal prosesinin bütün növ itkilərindən
yorulmadan yaxa qurtarmağa çalışdılar. Nəticədə yapon zavodları daha
məhsuldar, yapon məhsulları isə Amerika məhsullarından daha etibarlı
oldu. 1974-cü ildə Amerika istehsalı olan rəngli televizorların xidmət
mərkəzinə gələn zənglər yapon istehsalı olan oxşar xidmət mərkəzinə
gələn zənglərdən 5 dəfə çox idi. 1979-cu ildə Amerika işçiləri onların
aksesuarlarını təmir etmək üçün 3 dəfə artıq vaxt sərf etməli olurdular".
Bu üsulu çıxma yolu ilə toplama^ adlandırmaqdan xoşum gəlir.
Yapon şirkətləri istehsal prosesində hər bir çətinlik yaradan zonanı axtarıb
onu aradan qaldırırdılar. Boşuna sərf olunan səyləri çıxıb müştəri və gəlir
əldə edirdilər. Eynilə bu şəkildə biz də vaxt və enerjimizi əlimizdən alan
çətinlik yaradan zonaları aradan qaldıranda kiçik səylərlə daha çoxuna nail
ola bilərik. (Bu, təmizliyin ona görə belə xoş ola biləcəyinin səbəblərindən
biridir: irəli hərəkət edir və eyni zamanda ətraf mühitin üzərimizə qoyduğu
idraki yükü yüngülləşdiririk.)
Vərdiş yaradan məhsullara diqqət etsəniz, görəcəksiniz ki, bu məhsul
və xidmətin nail olduğu ən yaxşı hallardan biri hayatınızdaki hissolunmaz
gərginliyin aradan qaldırılmasıdır. Yemək çatdırılması xidməti ərzaq alış-
verişi gərginliyini azaldır. Tanışlıq proqramları canlı ünsiyyətlə bağlı
gərginliyi azaldır. Avtomobillərdən birgə istifadə xidməti şəhərdə
hərəkətlə bağlı gərginliyi azaldır. Mesajlaş- maq poçtla kiməsə məktub
göndərməyin çətinliyini azaldır.
Boşuna hərəkətlər ucbatından vaxt itkisini azaltmaq üçün iş sahəsini
yenidən layihələşdirən yapon televizor istehsalçıları kimi uğurlu şirkətlər
öz məhsullarını mümkün qədər çox addımı 1 “Çıxma yolu ilə toplama” ifadəsi həm
də komanda və müəssisələr tərəfindən komandanın ümumilikdə güclənməsi məqsədilə
əməkdaşların işdən kənarlaşdınl- masını təsvir etmək üçün işlədilir.

148
axlomatikləşdirmək, aradan qaldırmaq və ya sadələşdirmək üçün
hazırlayırlar. Onlar hər formada sahələrin, bir hesab yaratmaq üçün
küklərin sayını azaldırlar. Öz məhsullarını aydın təlimatlarla çatdırır və
müştərilərdən seçimi ixtisar etmələrini xahiş edirlər. Google Home,
Amazon Echo və Apple HomePod kimi köməkçiləri olan səsucaldıcılar
buraxılanda mən dostumdan bu məhsulda nəyin xoşuna gəldiyini
soruşdum. O cavab verdi: “Telefonu çıxart, musiqi proqramını aç və
pleylistdən nəsə seçməkdənsə, “Kantri” tərzində musiqi qoş”. Əlbəttə,
cəmi bir neçə il əvvəl cibindəki musiqiyə qeyri-məhdud çıxış mağazaya
gedib CD-disk almaqla müqayisədə son dərəcə rahat idi. Ticarət eyni
nəticəyə daha sadə üsulla çatmağa sonsuz meyildir.
Belə üsullardan hökumətlər tərəfindən də istifadə olunur. Britaniya
hökuməti vergiləri qaldırmaq istəyəndə vətəndaşları vergi formalarının
yükləndiyi sayta göndərməkdənsə, onlara bu formanın birbaşa linkini
göndərməyə keçdilər. Prosesdə bir addımın ixtisara salınması ilə
cavabların sayı 19.2%-dən 23.4%-ə yüksəldi. Böyük Britaniya kimi ölkə
üçün bu faiz bəndləri milyonlarla vergi gəlirini təmsil edir.
Əsas ideya düzgün işlərin mümkün olduğu qədər sadə görüldüyü ətraf
mühit yaratmaqdır. Ən yaxşı vərdişlərin yaranması uğrunda mübarizənin
böyük hissəsi yaxşı vərdişlərlə əlaqədar gərginliyi azaltmaq, pis
vərdişlərlə bağlı gərginliyi isə artırmaq üsullarının axtarışına gedir.

ƏTRAF MÜHİTİN GƏLƏCƏKDƏ İSTİFADƏSİ ÜÇÜN

HAZIRLANMASI

Osvald Nakols - Missisipi ştatı Natçezdən olan İT üzrə mütəxəssisdir.

O həm də ətraf mühitin hazırlanmasının təsirini anlayan şəxsdir.
Nakols öz vərdişlərində “otağın yenidən yüklənməsi” adlı üsul seçib.
Məsələn, televizora baxıb qurtarandan sonra pultu altlığına

149
qoyur, yastıqları yerinə düzür, adyalı qatlayır. Maşından çıxanda zibili
atır. Hər dəfə duş qəbul edəndə su qızana kimi unitazı yuyur. (Özünün
dediyi kimi ayaqyolu təmizləməyin ən ideal vaxtı duşdan əvvəldir.) Hər
otağın yenidən yüklənməsinin məqsədi fəaliyyətdən sonra, sadəcə,
təmizlik deyil, növbəti fəaliyyətə hazırlıqdan ibarətdir.
“Mən otağa girəndə hər şey öz yerində olur”, - Nikols yazır. - “Hər
otağı hər gün yığışdırdığıma görə hər şey öz yerində olur. İnsanlar elə
bilir, mən çox işləyirəm, əslində isə, çox tənbələm. Sadəcə, fəal
tənbələm. Bu, çox vaxtın qalmasına imkan verir”. Hər dəfə məkanı öz
təyinatı üzrə hazırlayanda növbəti hərəkətin yerinə yetirilməsinin
asanlaşdırılmasma hazırlaşırsınız. Məsələn, mənim arvadım dəqiq
səbəblər üzrə sıraladığı təbrik açıqcalarını bir qutuda saxlayır: ad günü,
toy, məzun günü, başsağlığı və s. Zərurət olanda müvafiq açıqcanı
götürüb göndərir. O, açıqca göndərmək lazım olduğunu çox gözəl
xatırlayır. Çünki bununla bağlı gərginliyi azaldıb. Uzun illər boyu mən
onun tam əksinəydim. Kiminsə uşağı dünyaya gələndə fikirləşirdim:
“Açıqca göndərməliyəm”. Amma həftələr sonra mağazadan açıqca
almalı olduğumu xatırlayanda artıq gec olurdu. O qədər də asan vərdiş
deyilmiş.
Ətrafınızı dərhal istifadəyə hazır vəziyyətə dəyişmək üçün bir çox
üsul var. Sağlam səhər yeməyi hazırlamaq istəyirsinizsə, həmin günün
axşamı tavanı sobanın üstünə, kulinar spreyini, lazım olan boşqab və
dəstləri masanın üstünə düzün. Yuxudan duranda səhər yeməyi
hazırlamaq daha asan gələcək.

• Daha çox rəsm çəkməkmi istəyirsiniz? Karandaş, qələm, bloknot

və digər rəsm ləvazimatlarını əl çatan yerə qoyun.
• idmanla məşğul olmaqmı istəyirsiniz? İdman geyimini,
ayaqqabını, çantanı və su şüşəsini əvvəldən hazırlayın.
• Düzgün qidalanmaqmı istəyirsiniz? Bazar günü çoxlu meyvə-
tərəvəz doğrayıb həftə ərzində işlətmək rahat olsun deyə
konteynerlərə yığın.

150
 Bu. yaxşı vərdişləri ən az səylə formalaşdırmağın sadə üsullarıdır.
Siz həm də əks prinsipdən istifadə edərək ətraf mühiti pis vərdişi
çətinləşdirəcək şəkildə dəyişə bilərsiniz. Məsələn, televizora çox
baxırsınızsa, hər dəfə baxandan sonra onu cərəyandan ayırın. Onu geriyə
yalnız baxmaq istədiyiniz şounun adım bərkdən səsləndirə biləcəyiniz
təqdirdə taxın. Bu qurğu televizora mənasız baxmağın qarşısını almaq
üçün kifayət qədər gərginlik yaradır.
Bu baş verməsə, daha irəli getmək olar. Hər dəfə baxandan sonra
televizoru söndürün və pultun batareyalarını çıxarın. Növbəti dəfə onun
yandırılması üçün əlavə 10 saniyə lazım olacaq. Doğrudan da, aşılmaz
olduğunuz halda, hər dəfə baxandan sonra televizoru götürüb dolaba
qoyun. Əmin ola bilərsiniz, siz onu yalnız, doğrudan da, baxmaq istəyəndə
çıxaracaqsınız. Gərginlik nə qədər çoxdursa, vərdişin meydana çıxma
ehtimalı bir o qədər azdır.
Mən telefonu nahara kimi mümkün qədər digər otaqda saxlayıram.
Yanımda olsa, bütün səhəri səbəbsiz yerə onu yoxlayacağam. Başqa
otaqda olanda isə nadir hallarda onun haqda düşünürəm. Gərginlik o qədər
böyükdür ki, səbəbsiz yerə ardınca getməyəcəyəm. Nəticədə hər səhər
fasiləsiz işləyə biləcəyim 3-4 saat əldə edirəm.
Telefonu o biri otaqda qoymağın sizin üçün kifayət etmədiyini hesab
edirsinizsə, dostunuz və ya ailə üzvündən onu bir neçə saatlığa sizdən
gizlətməsini, həmkarınızdan öz masasında saxlamasını və naharda
verməsini xahiş edin.
Maraqlıdır ki, arzuolunmaz vərdişin qarşısını almaq üçün nə qədər az
gərginlik tələb olunur. Mən pivəni soyuducunun görmədiyim arxa
tərəflərində gizlədəndə az içirəm. Telefondan sosial şəbəkə proqramlarını
siləndə onları yenidən yükləyənə qədər bir həftə keçə bilər. Çətin ki bu
fəndlər əsl asılılığı cilovlasın. Amma çoxumuz üçün bir qədər gərginlik
yaxşı vərdişin mənimsənilməsi və ya pisin möhkəmlənməsi arasında fərq
ola bilər. Onlarla belə dəyişikliyin birgə təsirini və yaxşı davranışın
yüngülləşməsi, pisin çətinləşməsi üçün nəzərdə tutulmuş mühitdəki həyatı
təsəvvür edin.

15
1
 Davranış dəyişikliyinə valideyn, məşqçi və ya lider kimi yanaş-
mağımızdan asılı olmayaraq, özümüzə bu sualı verməliyik: düzgün
olanın daha asan edildiyi mühiti necə yarada bilərik? Həyatı elə qurun
ki, daha çox əhəmiyyəti olan hərəkətləri icra etmək asan olsun.

Xülasə
• İnsan davranışı ən az cəhdlər qanununu izləyir. Biz təbii
şəkildə ən az iş həcmi tələb edən varianta meyillənəcəyik.
• Düzgün işlərin mümkün qədər rahat görüldüyü mühit forma-
laşdırın.
• Yaxşı davranışla əlaqədar gərginliyi azaldın. Gərginlik aşağı
olanda vərdişlər asanlaşır.
• Pis davranışla əlaqədar gərginliyi artırın. Gərginlik çox olanda
vərdişlər çətinləşir.
• Gələcək hərəkətləri asanlaşdıran mühit formalaşdırın.

152
 13.

İki dəqiqə qaydası

T vayla Tarp müasir dövrün ən görkəmli rəqqasə və xoreoqrafla-

rından biri kimi tanınıb. 1992-ci ildə o, dahilər üçün qrant adlan-
dırılan Мак-Artur təqaüdünün sahibi oldu. O, karyerasının böyük
hissəsini öz səhnə quruluşu ilə bütün dünyada qastrol səfərlərində
keçirib. Tvayla Trap uğurlarına görə sadə gündəlik vərdişlərə borclu
olduğunu hesab edirlər.
“Mən hər günümü müəyyən ritualla başlayıram, - o yazır. -
O5:3O-da oyanıram. Forma, legins, isidici getra, sviter və kepka ge-
yinib Manhettendəki evimdən çıxıram. Taksi tutub sürücüdən məni
91-ci küçə ilə Birinci avenyunun kəsişməsində yerləşən məşq zalına
aparmasını xahiş edirəm. Orada iki saat məşğul oluram.
Mənim ritualım hər səhər zalda dartınma və güc məşqləri deyil,
taksidir. Sürücüyə məni hara aparacağını deyəndə ritual bitmiş olur.
Bu, sadə hərəkətdir. Amma onu hər səhər təkrarlayaraq asan
vərdişə çevirirəm. O mənə məşqi ləğv etməyə və ya onu dəyişməyə
imkan vermir. Bu, gündəlik qaydaları haqqında düşünmədən
izləməyin daha bir üsuludur”.
Hər səhər taksi tutmaq - bundan daha asan nə ola bilər? Bu isə
davranış dəyişikliyinin necə işlədiyinə daha bir nümunədir.
153
 Tədqiqatlar göstərir ki, bizim tərəfimizdən icra olunan hərəkətlərin
40%-dən 50%-ə qədəri vərdiş üzrə icra olunur. Bu, təsirli rəqəmdir. Amma
vərdişlərin əsl təsiri daha böyükdür. Vərdiş növbəti şüurlu qərara cavabdeh
olan avtomatik seçimdir. Bəzən vərdiş cəmi bir neçə saniyə aparır. Ancaq
dəqiqələr, hətta saatlarla çəkən sonrakı hadisələrə təsir göstərir.
Vərdiş sanki sürətli avtomagistrala girişdir. O bizi lazımi yola çıxarır,
nə baş verdiyini dərk etməyə macal tapmamış var gücümüzlə dəyişikliklərə
doğru gedirik. Axı etdiyiniz bir işi etməyə davam etmək yeni bir işə
başlamaqdan daha asandır. Axı biz iki saatlıq darıxdırıcı filmə baxmağa
davam edirik. Doymuş olsaq belə, yeməyə davam edirik. Telefona “bir
saniyəlik” girib artıq iyirmi dəqiqədir, ekranda eşələnirik. Belə çıxır,
düşünmədən izlədiyimiz vərdişlər çox vaxt şüurlu şəkildə qəbul etdiyimiz
qərarlara təsir edir.
Bizim ailəmizdə hər axşam təqribən 17:15-də axşamın qalan hissəsini
müəyyən edən qısa məqam var. Həyat yoldaşım işdən qayıdır. Biz ya idman
kostyumlarını geyinib zala gedir, ya da divanda oturub hind yeməyi sifariş
verir və “Ofis”ə baxırıq. Tvayl Tarpın ritualı - taksi tutmaq, mənim ritualım
isə məşq paltarını geyinməkdir. Əynimi dəyişsəm, məşq baş tutacaq.
Geyimi dəyişəndən sonrakı hadisələr: zala gedən yol, məşqlərin seçilməsi,
dartınma - artıq ilk addımı etdiyimə görə mənə daha asan gəlir.
Hər gün həyatımıza böyük təsir göstərən bir neçə qısa məqam var. Mən
onları həlledici məqam adlandırıram. Məsələn, bu məqam: yeməyi sifariş
verəcəksiniz, yoxsa özünüz bişirəcəksiniz? Bu gün nə ilə gedəcəyinizi
seçirsiniz: maşınla, yoxsa velosipedlə. Ev tapşırığını etməyə başlamaq,
yoxsa oyun qurğusunu ələ almağa qərar verdiyiniz məqam. Bütün bu
qərarlar sizin üçün yolayrıcı kimidir.

154
 HƏLLEDİCİ MƏQAMLAR

Şəkil 14. Çox vaxt yaxşı və pis gün arasında fərq həlledici məqamlarda qəbul
olunmuş bir neçə məhsuldar və sağlam qərardan asılıdır. Məqamların hər biri
yolayrıcına bənzəyir. Gününüz son nəticədə tamamilə əks nəticələrə gətirib çıxara
bilən çoxsaylı qərarlardan ibarətdir.

15
5
 Həlledici məqamlar hadisələrin inkişafının müxtəlif variantlarını təklif
edir. Məsələn, restorana giriş anınız naharda nə yeyəcəyinizi həll edir.
Texniki olaraq sifarişinizə hələ də nəzarət edirsiniz. Amma faktiki olaraq
yalnız menyudakı yeməklərdən birini seçə bilərsiniz. Steyk-hausun
kandarından girəndə siz yalnız steykin və ya antre- kotun dadını çıxara
bilərsiniz, suşinin yox. Seçiminiz olanlarla məhdudlaşıb. O isə öz
növbəsində sizin burger satılan kafeyə girmək qərarınızla müəyyənləşib.
Biz vərdişlərlə idarə olunuruq. Həyatımıza məhdudiyyətləri məhz
onlar gətirir. Buna görə gün ərzində həlledici məqamları nəzarət altına
almaq çox vacibdir. Hər gün çoxsaylı məqamdan ibarətdir. Ancaq yalnız bir
neçə qərar yolunuzu, həqiqətən, müəyyən edir. Onlardan hər biri əvvəlki
qərardan irəli gəlir və yaxın zamandaki hərəkət trayektoriyanızı müəyyən
edir.

İKİ DƏQİQƏ QAYDASI

Kiçikdən başlamağın daha yaxşı olduğunu biləndə belə bəzən adama

elə gəlir ki, böyükdən başlamaq daha asandır. Dəyişmək haqda xəyal
quranda sizi mütləq şəkildə sevinc dalğası bürüyür. Nəticədə çox qısa
müddətdə çox böyük sıçrayış etmək istəyirsiniz. Bu arzuya qarşı çıxmaq
üçün ən təsirli üsul İki dəqiqə qaydasından istifadə etməkdir. Orada deyilir:
“İstənilən yeni vərdiş iki dəqiqədən artıq vaxt aparmamalıdır”.
Baxın, demək olar, istənilən vərdişi iki dəqiqəlik versiyaya qədər
ixtisar etmək olar:

• “Hər gün yatmazdan əvvəl oxumaq” “bir səhifə oxumağa” çevrilir.

• “Yarım saat yoq ilə məşğul olmaq” “yoq altlığını sərməyə” çevrilir.
• “Dərslərə hazırlaşmaq” “konspektləri açmağa” çevrilir.

156
 • “Yuyulmadan sonra paltarları sərmək” “bir cüt corabı sərməyə”
çevrilir.
• “Üç mil qaçmaq” “qaçış ayaqqabılarımın ipini bağlamağa"

İdeya vərdişləri sadələşdirməkdən ibarətdir. Hər bir insan bir dəqiqə

ərzində meditasiya edə, bir səhifə kitab oxuya və ya əyninə hər hansı bir
geyimi geyinə bilər. Artıq müzakirə etdiyimiz kimi bu. çox güclü üsuldur.
Çünki lazımi işə başlayan kimi onu davam etdirmək asan olur. Yeni vərdiş
sizə meydan oxumamalıdır. Onun arxasındakı fəaliyyət çətinlik törədə
bilər, amma ilk iki dəqiqə sadə olmalıdır. “Giriş vərdişiniz” olmalıdır ki,
sizi təbii şəkildə daha məhsuldar yola çıxarsın.
Arzuolunan nəticələrə gətirib çıxaracaq giriş vərdişlərini məqsədləri
çətinlik dərəcəsindən asılı olaraq “ən asan”dan “ən çətin”ə kimi sıralamaq
olar. Məsələn, marafon qaçışı çətindir. 5 km qaçmaq çətindir. 10 min
addım gəzmək orta çətinlikdə olan hərəkətdir.

Cədvəl 10. İki dəqiqə qaydası

Çox asan Asan Orta Çətin Çox çətin

lOmin
Qaçış krossovkalarını 10 dəqiqə 5 km Marafon
addım
geyinmək gəzmək qaçmaq qaçmaq
gəzmək

Bir abzas Min söz 5000 sözlük

Bir cümlə yazmaq Kitab yazmaq
yazmaq yazmaq məqalə
yazmaq

10 dəqiqə 3 saat Yalnız "5" Doktorluq

icmalı açmaq
məşğul olmaq məşğul olmaq almaq dərəcəsi almaq

10 dəqiqəlik gəzinti asan işdir. Məqsədiniz marafon qaçışıdırsa, giriş

vərdişi krossovkaları geyinməkdir. İki dəqiqə qaydası bax, belə işləyir.

157
 İnsanlar çox vaxt düşünürlər ki, bir səhifə oxumaq, bir dəqiqə
meditasiya etmək və ya bir reklam zəngi etməkdən ötrü vurnuxmaq
axmaqlıqdır. Amma məna bir işi görməkdə deyil, özündə başlamaq
vərdişini yaratmaqdır. Əslində, vərdiş daha yaxşılaşdırıla biləcəyi həddə
qədər yerinə oturdulmalıdır. Başlamaq kimi əsas vərdişə sahib
deyilsinizsə, sonra hansısa nüansları cilalaya bilməyəcəksiniz. Əvvəldən
ideal vərdiş quraşdırmağa cəhd etmək yerinə müntəzəm olaraq hansısa
sadə işləri görməyi öyrənin. Başqa sözlə, standartlaşdırma
optimallaşmadan əvvəl gəlməlidir.
Siz başlamağı öyrənən kimi ilk iki dəqiqə uzunmüddətli fəaliyyət
üçün rituala çevriləcək. Bu, vərdişi sadələşdirmək üçün hansısa
hiyləgərlik deyil, çətin vərdişə yiyələnmək üçün ideal üsuldur. Prosesin
əvvəli rituala nə qədər çox bənzəyirsə, diqqətinizi, həqiqətən, vacib işin
üzərində cəmləyəcəyiniz ehtimalı bir o qədər çoxdur. Məşqdən qabaq
hər gün isinmə hərəkətləri etsəniz, ən yaxşı nəticəni daha tez
göstərəcəksiniz. Eyni “giriş” ritualına əməl edəndə çətin yaradıcı prosesə
rahat dala bilirsiniz. Axşamlar bütün fikir dağıdan qurğuları müntəzəm
söndürsəniz, erkən yatacaqsınız. Ola bilsin, bütün prosesi
avtomatikləşdirmək mümkün olmasın. Amma ilk hərəkəti düşünmədən
edə bilərsiniz. Asanlıqla başlamağı öyrənin, gerisi yoluna düşəcək.
İki dəqiqə qaydası bəzilərinə hiylə kimi görünür. Axı hamıya ay-
dındır ki, real məqsəd iki dəqiqədən daha çox məşğul olmaqdır. Ona
görə elə bir hiss yarana bilər ki, sanki siz özünüzü axmaq yerinə qo-
yursunuz. Axı heç kim yalnız bir səhifə oxumaq, bircə təkanvermə
hərəkəti etmək və ya, sadəcə, dəftəri açmaq fikrində deyil. Bəs hamıya
bunun zehni oyun olduğu məlumdursa, niyə bu tələyə düşürlər?
İki dəqiqə qaydası sizə qeyri-təbii görünürsə, bunu sınayın: iki
dəqiqə ərzində planlaşdırdığınızı edin, sonra dayanın. Qaçmağa
yollanın, amma iki dəqiqədən sonra dayanmalısınız. Meditasiya etməyə
başlayın, amma iki dəqiqədən sonra dayanmalısınız. Ərəb dili öyrənmək
üçün masa arxasına oturun, ancaq iki dəqiqə sonra masadan
durmalısınız. Mahiyyət bundadır ki, bu, başlanğıc üçün üsul deyil. Sizin
vərdişinizə yalnız 120 saniyəlik izin verilib.

158
 Oxucularımdan biri bu üsuldan istifadə edərək 100 funtdan' çox
çəki atıb. Əvvəlcə o, hər gün zala gedirdi. Amma özünə orada 5
dəqiqədən artıq qalmağı qadağan etmişdi. İdman zalına gedib 5 dəqiqə
məşğul olub çıxırdı. Bir neçə həftə sonra birdən düşündü: “Bura onsuz
da hər gün gəlirəmsə, bəlkə, daha çox qalım?” Bir neçə ildən sonra artıq
çəkidən xilas oldu.
Gündəliyin aparılması daha bir nümunədir. Fikirləri kağıza yazmaq
həmişə faydalıdır. Amma əksər insanlar bir neçə gündən sonra bundan
əl çəkir və ya ümumiyyətlə gündəlik tutmurlar. Çünki bunu öhdəlik kimi
qəbul edirlər.2 Sirr ondadır ki, məcburiyyət hissinə yol verməyəsiniz.
Britaniyalı məşhur biznes-məsləhətçi Qrek Makkeon gündəliyə yazmaq
istədiklərindən daha az yazmaq vərdişi formalaşdırmışdı. O, həmişə
bezmə həddinə çatana qədər yazmağı dayandırırdı. Emest Heminquey
də yazıçılara oxşar məsləhət verirdi: “Hər şeyin əla yazıldığı məqamda
ən yaxşısı dayanmaqdır”.
Bu üsul həm də başqa səbəbdən işə yarayır: o sizin arzuladığınız
identikliyi yaradır. Ard-arda hər gün idman zalına gəlirsinizsə, - lap iki
dəqiqəliyə olsa da, yeni identikliyin xeyrinə səs yığmış olursunuz. Siz
formaya düşmək haqda düşünmürsünüz, fikrinizi məşqləri buraxmayan
adama çevrilmək üzərində cəmləmisiniz. Olmaq istədiyiniz insan kimi
xarakterizə edən minimal hərəkətlər icra edirsiniz.
Dəyişikliklərin bu yönü haqda nadir hallarda düşünürük, çünki
bütün fikrimiz son nəticədədir. Bir dəfə dartınmaq məşqlərə
ümumiyyətlə gəlməməkdən daha yaxşıdır. Gitarada bir dəqiqə ifa etmək
onu ümumiyyətlə ələ almamaqdan daha yaxşıdır. Kitabı bir dəqiqə
ərzində oxumaq onu heç açmamaqdan yaxşıdır. İstədiyindən az etmək
daha yaxşıdır, nəinki heç nə etməmək.
Gündəlik vərdişi formalaşdırmağa və öyrənməyə başlayanda “İki
dəqiqə” qaydasını vərdişin inkişafı adlanan və vərdişinizi son
' Funt - təqribən 0,454 kq-a bərabər kütlə vahidi.
Mən gündəliyin aparılmasını sadələşdirən bir qeyd dəftərçəsi düzəltmişəm. Orada
bütün gününü yalnız bir cümlə ilə “Gündə bir sətir” bölməsi təsvir edir. Təfərrüatlar:
atomichabits.com/journal.

159
məqsədə çatmağa kökləməli olan texnika ilə uyğunlaşdırmaq olar.
Davranışın ən sadə versiyasının ilk iki dəqiqəsindən başlayın. Sonra
növbəti səviyyəyə keçib prosesi təkrarlayın. Diqqəti vərdişin ilk iki
dəqiqəsində cəmləşdirin və ona yiyələnin. Sonra növbəti fazaya keçin.
Nəticədə siz əvvəldən yaratmaq istədiyiniz vərdişə çatacaqsınız. Amma
bu zaman diqqət mərkəziniz hələ də davranışın ilk iki dəqiqəsində
olacaq.

Cədvəl 11. Vərdişin inkişafı nümunələri

İdmanla məşğul ş
Vərdiş Torağay1 olmaq Veqan olmaq
olmağa başlamaq

Birinci faza Hər gün 22:00-da Hər öynə tərəvəz İdman forması
evdə olmaq yemək geyinmək

Hər gün 22:00-da Dördayaqlı

bütün qurğuları heyvanların (inək, Küçəyə çıxmaq (piyada
İkinci faza
(telefon, televizor və donuz, qoyun və s.) gəzməyə cəhd)
s.) söndürmək ətini yeməyi
dayandırmaq

Hər axşam 22:00-da İkiayaqlı heyvanların Zala gedib beş dəqiqə

Üçüncü faza
çarpayıda olmaq ətini yeməyi məşqdən sonra çıxmaq
(kitab oxumaq, dayandırmaq (toyuq,
partnyorunla söhbət) hindquşu və s.)

Hər axşam 22:00-da Ayaqsız heyvanları Həftədə bir dəfə ən azı

Dördüncü faza yeməyi dayandırmaq 15 dəqiqə məşq etmək
işıqları söndürmək
(balıq, molyusk, taraq
və s.)

Heyvan mənşəli
Hər gün 6:00-da bütün ərzaqları Həftədə 3 dəfə məşq
Beşinci faza
yuxudan durmaq yeməyi dayandırmaq etmək
(yumurta, süd,
pendir) __________

160
 Demək olar, istənilən həyati məqsədi iki dəqiqəlik davranış
nümunəsinə çevirmək olar. Mən uzun və sağlam həyat yaşamaq istəyirəm
> Mən formada olmalıyam > Mən məşq etməliyəm > Mən idman geyimi
geyinməliyəm. Mən xoşbəxt ailəmin olmağını istəyirəm > Mən yaxşı
partnyor olmalıyam > Mən hər gün partnyo- rum üçün yaxşı bir şey
etməliyəm > Növbəti həftə üçün özümüzə menyu tərtib etməliyəm.
Hər dəfə yeni vərdiş formalaşdırmaq istəyəndə iki dəqiqə qaydasından
istifadə edin. Bu hətta ən çətin vərdişə yiyələnməyin sadə üsuludur.

Xülasə
• Vərdiş bir neçə saniyə çəkə, amma növbəti dəqiqələr, hətta saatlar
ərzində davranışa təsir edə bilər.
• Bir çox vərdişlər yollardakı yolayrıcı kimi həlledici məqamlarda
baş verir. Bu günün necə olacağı - məhsuldar və ya qeyri-
məhsuldar - həlledici məqamda sizin seçiminizdən asılıdır.
• İki dəqiqə qaydası deyir: “İstənilən yeni vərdiş iki dəqiqədən çox
çəkməməlidir”.
• Vərdişin başlanğıcını rituala nə qədər tez çevirsəniz, həqiqətən,
vacib olan işlərə diqqət cəmləşdirməyiniz bir o qədər
yaxşılaşdıracaq.
• Standartlaşma optimallaşmadan əvvəl gəlir. Hələ mövcud olmayan
vərdişi yaxşılaşdırmaq mümkün deyil.

16
1
 14.

Yaxşı vərdişləri qaçılmaz,

pisləri qeyri-mümkün etməyin yolları

1830
-cu ilin yayında Viktor Hüqo nəşriyyata bildirdi ki,
işi zamanında bitirə bilməyib. Düz bir il əvvəl fransız
yazıçı nəşriyyata yeni kitab yazacağını vəd etmişdi. Amma yazmaq
İ əvəzinə, o, bir il ərzində başqa işlərlə məşğul olmuş və kitabın ya-
zılmasını hey təxirə salaraq qonaqlarım əyləndirmişdi. Məyus olmuş
naşir yeni müddət qoydu: kitab 1831-ci ilin fevralında - yəni 6 ay-
dan daha qısa müddətə hazır olmalıydı.
Təxirə salmalarla mübarizə aparmaq üçün Hüqo qeyri-adi bir
plan düşünüb hazırladı. O bütün paltarlarını bir yerə yığdı. Özünə
yalnız bir şal saxlayıb nökərinə bütün paltarlarmı bir sandığa qoy-
mağı tapşırdı. Küçəyə çıxmaq üçün heç bir paltarı olmadığından
1830-cu ilin bütün payız və qışını kabinetdə oturub kitab yazdı.
Nəticədə “Paris Notrdam kilsəsi” vaxtından iki həftə əvvəl 1831-ci
il 14 yanvarda nəşr olundu.1
1
İşin gülməli tərəfi odur ki, bu hekayə əlinizdəki kitabın yazılmasını çox xatırladır.
Hərçənd mənim naşirim bu qədər sərt olmasa da, bütün paltarlarım dolabda asılı
olsa da, əlyazmanı bitirmək üçün özümü sözün həqiqi mənasında ev həbsinə
qapatmah olmuşdum.

16
3
 Bəzən işin sirri yaxşı vərdişlərin asanlıqla izlənməsində deyil, pis
vərdişlərin çətinliklə izlənməsindədir. Bu, davranış dəyişikliyinin üçüncü
qanununun əks təfsiridir: “Çətinləşdirin ”. Həmişə öz planlarınızdan
boyun qaçırırsınızsa, Viktor Hüqodan nümunə götürüb pis vərdişləri
izləmək imkanından yaxa qurtarmalısınız. Psixoloqlar bunu
özünüməhdudlaşdırma metodu adlandırırlar. Özünüməhdudlaşdırma
metodu hal-hazırda gələcəkdəki fəaliyyəti nəzarətdə saxlayacaq bir
qərarın verilməsini nəzərdə tutur. Bu, yaxşı vərdişləri özünə bağlamaq,
pisləri isə uzaqlaşdırmaq şəklindəki gələcək davranışınızı əvvəldən
müəyyən etmə metodudur. Viktor Hüqo roman üzərində fikrini cəmləmək
üçün əşyalarını bir sandığa yığanda özünüməhdudlaşdırma metodundan
istifadə etmişdi.1
Özünüməhdudlaşdırma metodundan istifadənin bir çox üsulları
mövcuddur. Məsələn, həddən artıq yeməmək üçün qidanı kiçik
qablaşdırmalarda almaq lazımdır. Qumar oyunları oynamamaq üçün
kazino və onlayn-poker saytlarından könüllü olaraq sizi qara siyahıya
salmalarını xahiş etmək olar. Eşitdiyimə görə, yarışdan əvvəl çəki
kateqoriyasında normaya düşməli idmançılar tərəziyə çıxmaz- dan əvvəl
fastfud almaq həvəsindən xilas olmaq üçün pulqabılarını evdə qoyurlar.
Daha bir nümunə: dostum və həmkarım (vərdişlər üzrə ekspert) Nir
Eyal vayfay qurğusu üçün vaxtı ölçən birləşdirici alıb. Hər axşam saat
22:00-da taymer ruteri avtomatik söndürür. Evdə internetin kəsilməsi
bütün ailə üçün işarədir: yatmaq vaxtıdır.
Özünüməhdudlaşdırma metodu faydalıdır. Çünki siz nəfsinizin
qurbanı olana qədər yaxşı vərdişləri izləməyə kömək edir. Məsələn, mən
kalori istehlakını azaltmaq istəyirəmsə, ofisiantdan mənə yarını pors
yemək gətirməsini xahiş edirəm. Digər yarım hissəni isə büküb özümlə
götürürəm, bunu isə o, yeməyi gətirənə kimi edirəm. O.

1
Bu metodu həm də “Odissey paktı” və ya “Odissey müqaviləsi” adlandırırlar. “Odisseyin”
əsas qəhrəmanı sirenlərin başdan çıxaran səsini eşidib gəmini oraya tərəf yönəldərək
qayalara çırpmaması üçün yol yoldaşlarından onu dirəyə bağlamalarını xahiş elmişdi.
Odissey dərk edirdi ki, aydın şüurla gələcəyin qayğısına qalmaq ovsunlayıcı ünsürlərə qarşı
gələ biləcəyinizə boşuna ümid etməkdən daha yaxşıdır.

164
yeməyi gətirəndən sonra özümə “Mən yalnız yarısını yeyəcəyəm” desəm,
bu. işə yaramayacaq.
İşinizi elə qurmalısınız ki, yaxşı vərdişdən yayınmaq onu izləməkdən
daha çətin olsun. Formada qalmaq istəyirsinizsə, uyğun yoq kursu tapıb
iki aylıq üzvlük haqqını əvvəldən ödəyin. Ticarətə başlamağı
arzulayırsınızsa, rəğbət göstərdiyiniz bir iş adamının məsləhətinə yazılın.
Hərəkətə keçmək vaxtı gələndə yayınmağın yeganə yolu görüşü təxirə
salmaq olacaq. Bu isə müəyyən çətinlik yaradacaq. Hətta ola bilsin, pul
itirmiş olacaqsınız.
Özünüməhdudlaşdırma metodu gələcəkdə düzgün davranışlar
göstərmək ehtimalınızı artırır. Çünki hazırda pis vərdişləri izləmək sizin
üçün getdikcə çətinləşir. Amma daha yaxşısını da etmək olar. Yaxşı
vərdişləri qaçılmaz, pis vərdişləri isə qeyri-mümkün etmək olar.

VƏRDİŞİ NECƏ AVTOMATİKLƏŞDİRMƏLİ VƏ

BİR DAHA ONUN HAQQINDA DÜŞÜNMƏMƏLİ?

Con Henri Patterson 1844-cü ildə Ohayo ştatı, Deytonda anadan olub.
Uşaqlığını fermada valideynlərinə kömək edərək və meşə kəsimində atası
ilə növbəli işləyərək keçirmişdi. Dartmund kollecini bitirdikdən sonra
Ohayoya qayıdıb kömürçülər üçün məhsullar satan kiçik bir mağaza açdı.
Elə görünürdü ki, Pattersonun uğur qazanmaq üçün hər cür imkanı
var. Mağazanın, demək olar, rəqibi yox idi. O, alıcılar arasında tanınırdı.
Amma heç bir gəlir gətirmirdi. Bunun necə mümkün olduğunu anlamağa
çalışan Patterson satıcıların ondan oğurladıqlarını başa düşdü.
XIX əsrin ortalarında satıcıların oğurluğu tez-tez görülən bir hal idi.
Çeklər açıq yeşikdə saxlanılırdı. Onlara düzəliş etmək və ya atmaq asan
idi. O zaman satıcıları izləmək üçün videokamera və ya satış hesabatları
göstərən proqram təminatı yox idi. Oğurluğun qarşısını almaq üçün
mağaza sahibi ya bütün gün satıcılara nəzarət etməli, ya da özü piştaxtanın
arxasında dayanmalıydı.

165
 Bu məsələ üzərində baş sındıran Patterson “Satınalınmaz kassir Ritti"
adlı yeni tapıntının reklamına rast gəldi. Bu, ilk kassa aparatı idi. Onun
yaradıcısı Ceyms Ritti də Deyton sakini idi. Aparat nağd pulu və hər
satışdan sonrakı çeki avtomatik içəri ötürürdü. Patterson hərəsi 50 dollardan
iki kassa aparatı aldı.
Satıcılar oğurlamağı dərhal dayandırdılar. Növbəti 6 ay ərzində
Pattersonun ticarəti artıq ziyana düşməyi dayandırdı və aylıq 5000 dollar
gəlir gətirməyə başladı. Bu, bugünkü pulla 100.000 dollara bərabərdir.
Patterson kassa aparatlarından o qədər məmnun idi ki, bütün işini
yenidən dəyişmək qərarına gəldi. Rittinin ixtirasının hüquqlarını satın aldı
və National Cash Register Company adlı şirkət qurdu. 10 ildən sonra orada
artıq 10 mindən çox işçi çalışırdı, o öz dövrünün ən uğurlu şirkətlərindən
biri olacaqdı.
Pis vərdişdən yaxa qurtarmağın ən yaxşı yolu onu qeyri-əməli hala
gətirməkdir. Onu o qədər yöndəmsiz edin ki, seçim imkanınız belə olmasın.
Kassa aparatının dahiliyi onda idi ki, o, satıcıların davranışını avtomatik
tərbiyələndirirdi. Çünki oğurluq qeyri-mümkün olmuşdu. İşçilərin
davranışını yaxşı tərəfə nə cürsə dəyişmək yerinə, kassa aparatı düzgün
davranışı yeganə varianta çevirmişdi.
Bəzi davranışlar - kassa aparatının quraşdırılması kimi - özünü
dəfələrlə doğruldur. Birdəfəlik seçim bir qədər səy tələb edir. Ancaq onun
dəyəri get-gedə artır. Birdəfəlik qərarların dəfələrlə fayda gətirə biləcəyi
məni heyran edir. Mən oxucular arasında uzunmüddətli vərdişlərə gətirib
çıxara bilən ən yaxşı birdəfəlik davranışlar mövzusunda sorğu keçirmişdim.
Daha çox verilən cavablar aşağıdakı cədvəldə göstərilib.
Mərc gələrəm ki, orta statistik bir insan bu siyahıdakılardan heç olmasa
yarısını etsə, (hətta o öz vərdişlərinə bir daha təsir etməsə) artıq bir il sonra
həyat keyfiyyəti nəzərəçarpacaq dərəcədə artardı. Bu birdəfəlik hərəkətlər
davranış dəyişikliyinin üçüncü qanununu tətbiq etməyin birbaşa üsuludur.
Onların sayəsində yatmaq, düzgün qidalanmaq, məhsuldar olmaq, pula
qənaət etmək və ümumilikdə daha yaxşı yaşamaq mümkün olur.

166
 Əlbəttə, yaxşı vərdişləri avtomatlaşdırıb pislərdən qaçmağın üsulları
çoxdur. Əksərən bu üsullar texnologiyaların tətbiqini nəzərdə tutur. Onlar
nə vaxtsa çətin, qıcıqlandırıcı və qəliz görünən hərəkətləri asan, ağrısız və
sadə hərəkətlərə çevirə bilər. Texnologiyalar düzgün davranışın daha
etibarlı və faydalı təminat üsuludur.

Cədvəl 12. Yaxşı vərdişləri “kilidləyən'1 birdəfəlik hərəkətlər

Qida Xoşbəxtlik

İçməli su üçün süzgəc alın İt saxlayın

Daha az kalori qəbul etmək üçün kiçik Mehriban ab-havası və yaxşı qonşuları olan
boşqablarda yeyin rayona köçün
'■= Sağlamlıq
Yuxu

Keyfiyyətli döşək alın Peyvəndləri vurdurun

işıqkeçirməyən pərdələr alın Bel ağrılarından qaçmaq üçün keyfiyyətli

ayaqqabı alın

Yataq otağından televizoru çıxarın Ayaq üstə işləyə bilmək üçün ortopedik
masa və ya stul alın

Məhsuldarlıq Maliyyə

Lazımsız poçtlara abunəlikdən çıxın

Avtomatik dolacaq əmanət hesabı açın
Bütün bildirişləri söndürün və qrup
söhbətlərini səssiz rejiminə qoyun Hesabların avtomatik ödənməsini qoşun

Telefonun səsini kəsin Kabel televiziyasını söndürün

Elektron qutunu təmizləmək üçün Servis-provayderdən xərcləri necə

süzgəcdən istifadə edin azaltmağı öyrənin
Telefondan oyun və sosial şəbəkələri silin

167
 Onlardan, adətən, çox nadir hallarda baş verən proseslərin
avlomatikləşməsində istifadə edirlər ki, vərdişə çevrilə bilsin. Ayda və ya
ildə bir dəfə etdiyiniz işlər (məsələn, qiymətli kağızlar portfelinizin
yenidən tənzimlənməsi) çətin ki, vərdişə çevrilsin. Ona görə də onlar sizin
yerinizə “xatırlayacaq” olan texnologiyaların istifadəsindən xüsusilə
faydalanır.
Başqa nümunələr:

• Tibb. Dərman reseptlərini avtomatik uzatmaq.

• Şəxsi maliyyə. Maaşdan avtomatik çıxışın köməyi ilə təqaüd üçün
kənara pul qoymaq.
• Bişirilmə. Ərzaqların evə müntəzəm çatdırılması üçün ödəniş
etmək.
• Məhsuldarlıq. Sosial şəbəkə brauzerlərini xüsusi blokatorlar
vasitəsilə söndürmək.

Həyatınızı yüksək dərəcədə avtomatikləşdirsəniz, gücünüzü hələlik

maşınların öhdəsindən gələ bilmədiyi işlərə sərf edə bilərsiniz.
Texnologiyanın öhdəsinə buraxdığımız istənilən vərdiş sonrakı
inkişafımız üçün zəruri olan zaman və enerjimizi qoruyub saxlayır.
Riyaziyyatçı və filosof Alfred Nort Uaythed yazır: “Sivilizasiyanın inkişafı
bizim düşünmədən yerinə yetirdiyimiz hərəkətlər sferasının
genişliyindədir”.
Əlbəttə, texnologiyanın gücü bizim əleyhimizə də işləyə bilər. Serial
və videolara aramsız baxış vərdişə çevrilir. Çünki ekrana baxmağı
dayandırmaq üçün çox səy göstərməlisiniz, nəinki baxmağa davam
etməyə. Növbəti epizoda baxmaq üçün düyməni basmağa ehtiyac yoxdur.
Netflix və ya Youtube onu avtomatik göstərir. Lazım olan, sadəcə, baxmağa
davam etməkdir.
Texnologiya elə bir rahatlıq səviyyəsi yaradır ki, biz ən kiçik şıltaqlıq
və arzularımıza belə üz veririk. Azca acan kimi evə yemək sifariş veririk.
Bir az darıxan kimi sosial şəbəkə okeanına baş vururuq. Arzunun həyata
keçməsi üçün göstərilməli səylər sıfıra bərabər olanda hər ani impulsa
reaksiya verməyə başlayırıq. Avtomatikləşmənin əks

168
tərəfi ondan ibarətdir ki, bir sadə işdən digərinə çapırıq. Daha çətin, amma
nəticədə daha məhsuldar iş üçün heç bir zamanımız qalmır.
Mən iş vaxtı çox tez-tez sosial şəbəkələrdə asılıb qalıram. Bircə
saniyəlik darıxma hiss etsəm, telefonu əlimə alıram. Yayınma faktına “sadə
tənəffüs” şəklində bəraət qazandırmaq çox asandır. Amma tədricən bu, ciddi
maneəyə çevrilir. Daimi “cəmi bir dəqiqəliyə” telefonda oturmaq bəhanəsi
ucbatından, həqiqətən, vacib olan işlərimi görməyə macal tapmıram. (Təkcə
mən belə deyiləm. Orta statistik hər bir kəs gün ərzində iki saat sosial
şəbəkədə vaxt keçirir. Bir düşünün: axı il ərzində çölə atılmış bu 600 saatı
daha faydalı keçirmək olardı!)
Bu kitabı yazarkən il ərzində vaxtın idarə olunması üçün yeni üsulu
sınaqdan keçirdim. Hər bazar ertəsi günü köməkçim mənim bütün sosial
akkauntlarımın şifrəsini dəyişir və ora girə bilmirdim. Bütün iş həftəsi boyu
yayınmadan yazırdım. Cümə günü köməkçim bütün şiffələri göndərir və
sosial şəbəkə xəbərlərindən həzz almağım üçün iki istirahət günüm olurdu.
Bazar ertəsi günü o, yenidən şiffələri dəyişirdi. (Köməkçiniz yoxdursa,
dostunuz və ya ailə üzvünüzlə danışın və bu şəkildə hər həftə bir-birinizin
şifrələrini dəyişin.)
Mənim üçün əsas sürpriz yeni şərtlərə necə tez alışmağım oldu. Sosial
şəbəkələrsiz keçən ilk həftə ərzində onları əvvəlki kimi tez- tez
yoxlamağıma və əlbəttə, hər gün yoxlamağıma ehtiyac olmadığını başa
düşdüm. Sosial şəbəkələrdə oturmaq həddən artıq asandır. Ona görə də belə
rahatlıqla vərdişə çevrilir. Bu pis vərdiş qeyri- mümkün olanda bu vaxtı,
doğrudan da, daha vacib işlərə sərf etmək istədiyimi anladım. Zehni
“şirniyyatı” öz əhatəmdən yığışdıran kimi düzgün “qidalanmaq” daha asan
oldu.
Proseslərin avtomatikləşməsi xeyrimizə işləyəndə yaxşı vərdişləri
qaçılmaz, pis vərdişləri isə qeyri-mümkün edir. Bu, iradə gücünün lazımi
anda təslim olmamasına ümid etməkdənsə, gələcək davranış üzərində
nəzarəti ələ almağın ən yaxşı üsuludur. Özünü- məhdudlaşdırma, birdəfəlik
hərəkətlər metodları və texnologiyadan istifadə edərək ətrafınızda elə bir
mühit yarada bilərsiniz ki, yaxşı

169
vərdişlər ümid edəcəyiniz nəticə deyil, sizə təminatı verilmiş nəticə olacaq.

Xülasə
• Davranış dəyişikliyinin üçüncü qanununun əks təfsiri deyir:
“Çətinləşdirin ”.
• Özünüməhdudlaşdırma metodu gələcəkdəki düzgün davranışa
təminat verən hazırkı qərarı nəzərdə tutur.
• Gələcək davranışa nəzarət etməyin ən yaxşı üsulu vərdişləri
avtomatikləşdirməkdir.
• Keyfiyyətli döşəklərin alınması və ya əmanət hesabının açılması
kimi birdəfəlik hərəkətlər gələcək vərdişləri avtomatikləşdirir və
uzun müddət ərzində fayda gətirəcək.
• Vərdişləri avtomatikləşdirən texnologiyanın istifadəsi gələcək
düzgün davranışa təminat verən ən faydalı və etibarlı üsuldur.

Cədvəl 13. Yaxşı vərdişi necə formalaşdırmalı

Birinci qanun Aşkar etmək

Vərdişlərin uçot kartını doldurun. Hazırkı vərdişləri yazın

1.1
ki, onları dərk edəsiniz

Niyyət reallaşmasından istifadə edin: "Mən (HƏRƏKƏT)

1.2
(VAXT-da) (YER-də) edəcəyəm"

1.3 Vərdişlərin qalaqlanmasından istifadə edin: "(İNDİKİ

VƏRDİŞ-dən) sonra (YENİ VƏRDİŞ-İ) edəcəyəm"

1.4
Ətrafınızı dəyişin. Yaxşı vərdişlərin stimullarını aşkar edin

İkinci qanun Cəlbedici edin

2.1 Zövqü faydalı ilə uyğunlaşdırın. Etmək istədiyiniz

hərəkətləri etməli olduğunuz hərəkətlərlə birləşdirin ... ...

170
 Özünüzü sizə lazım olan davranışları norma hesab
2.2
edən insanlarla əhatələndirin

23
Motivasiya ritualı yaradın. Çətin vərdişdən bilavasitə
əvvəl bəyəndiyiniz bir işi görün

Üçüncü qanun Sadələşdirin

Gərginliyi azaldın. Sizinlə yaxşı vərdişlər arasındakı

3.İ
addımların sayını azaldın

3.2 Sizi əhatə edən mühit haqda düşünün. Onu elə qurun
ki, gələcəkdə yaxşı vərdişləri izləmək asan olsun

3.3 Həlledici məqamı nəzarətə goturun. Gününüzə böyük

təsir göstərən bütün kiçik qərarları optimallaşdırın

İki dəqiqə qaydasından istifadə edin. Elə edin ki, yeni

3.4
vərdiş iki dəqiqədən çox vaxt aparmasın

Vərdişləri avtomatlaşdırın. Gələcək düzgün davranışa

3.5 təminat verən texnologiya və birdəfəlik alış-verişə
yatırım qoyun

Dördüncü qanun Məmnunluq gətirin

Cədvəl 14. Pis vərdişdən necə xilas olmalı

•
Birinci qanunun əks təfsiri
Bunu görünməz edin

1.5 Müvafiq stimulların təsirini azaldın. Pis vərdişlərin

stimullarını ətrafınızdan yox edin

İkinci qanunun əks təfsiri Qeyri-cəlbedici edin

2.4 Düşüncə tərzinizi dəyişin. Pis vərdişlərdən

qurtulmağın üstünlüklərini seçin ________________

171
 Çətinləşdirin İ
Üçüncü qanunun əks təfsiri
Gərginliyi gücləndirin. Pis vərdişlə aranızda olan
3.6
vərdişlərin sayını artırın

Özünüməhdudlaşdırma metodundan istifadə edin.

3.7
Yalnız sizə sərf edən qərarları mümkünləşdirin

Dördüncü qanunun əks təfsiri

Məmnunluğu aradan qaldırın

172
DÖRDÜNCÜ QANUN

Məmnunluq gətirin
 15.

Davranış dəyişikliyinin
əsas qaydaları

4 Q Q fVcı illərin sonunda tibb işçisi Stiven Lyubi Pakistanın -L Zz Zz

vZ Kəraçi şəhərinə birtərəfli bilet alıb Nebraska ştatında yerləşən doğma
Omaha şəhərini tərk etdi.
Kəraçi əhalisinin sayına görə dünyanın ən böyük şəhərlərindən biri
idi. 1998-ci ildə orada 9 milyondan çox adam yaşayırdı. O, Pakistanın
iqtisadi mərkəzi və ən canlı aeroportları və dəniz limanlan ilə regionda
ən iri nəqliyyat qovşağı idi. Şəhərin işgüzar hissəsində biznes-
mərkəzlərlə birgə bütün şəhər infrastrukturu vardı. Buna baxmayaraq,
Kəraçi eyni zamanda yaşamaq üçün ən əlverişsiz şəhər idi.
Əhalinin 60%-dən çoxu spontan qəsəbələr və gecəqondularda
yaşayırdı. Bu sıx məskunlaşmış rayonlarda insanlar köhnə qayıq,
penoblok və digər atılmış materiallardan hazırlanan əldəqayırma evlərdə
yaşayırdılar. Orada tullantıların atılması, elektrik və su təchizatı yox idi.
Quru havalarda insanlar tozdan boğulurdular. Yağışlı havalarda
küçələrdən çirkab çayları axırdı. Ağcaqanad koloniyaları gölməçələrdə
artır, uşaqlar tullantı təpələrinin içində oynayırdılar.

175
 Antisanitar şərtlər xəstəlik və epidemiyaların yaranmasına səbəb
olurdu. Yoluxmuş su diareya, ürəkbulanma və qannağrısına səbəb olurdu.
Gecəqondularda yaşayan uşaqların, demək olar ki, 1/3-i doyunca yemək
yemirdi. Əhalinin yüksək sıxlığı ucbatından virus və baktcrial infeksiyalar
çox sürətlə yayılırdı. Elə yaranmış fövqəladə vəziyyətə görə Stiven
Pakistana yollanmışdı.
Lyubi və komandası başa düşürdü ki, pis sanitar mühitdə adi əl
yumaq vərdişi gecəqondu sakinlərinin sağlamlığı üçün həlledici ola bilər.
Tezliklə tibb işçilərinə məlum oldu ki, insanların çoxu bu sadə ritualın
vacibliyindən xəbərdardır.
Buna baxmayaraq, əhali əllərini son dərəcə diqqətsiz və sistemsiz
şəkildə yuyurdu. Bəziləri əllərini bir saniyəlik suya salırdı. Digərləri
yalnız bir əlini yuyurdu. Bir çoxları yemək bişirməzdən əvvəl əllərini
yumağı unudurdu. Onların hamısı əlləri yumağın vacib olduğunu deyirdi.
Amma çox az adam bunu müntəzəm edirdi. Məsələ məlumatın deyil,
vərdişin əskikliyində idi.
Məhz həmin vaxt Lyubi və komandası gecəqonduları Safeguard
sabunları ilə pulsuz təchiz edən Procter&Gamble şirkəti ilə əməkdaşlıq
etdilər. Bu sabunla əl yumaq adi sabunla yumaqdan daha xoş idi.
“Pakistanda Safeguard sabunları premium-klass hesab olunurdu”, -
Lyubi mənə danışırdı. - “Soruşduğumuz bütün adamlar onun necə
xoşlarına gəldiyindən danışırdılar”. O, rahat köpüklənir və insanlar buna
sevinirdilər. Çox gözəl ətri vardı. Birdən-birə əlyuma xoş prosesə çevrildi.
“Hesab edirəm ki, əl yumaq təbliğatının məqsədi davranışın
dəyişilməsi deyil, vərdişin aşılanması olmalıdır”, - Lyubi izah edirdi. -
“İnsanlara duyğu orqanlarına güclü və müsbət təsir göstərən məsələn,
nanə ətirli diş pastası kimi - məhsulun istifadəsinə başlamaq daha asandır,
nəinki xoş sensor hissiyyata malik olmayan (dişlərin diş sapı ilə
təmizlənməsi) vərdişə sahib olmağa çalışmaq. Procter&Gamble-va
marketoloqları müsbət əl yumaq təcrübəsi yaratmaq istəmişdilər”.

176
 Bir neçə ay ərzində gecəqondu qəsəbəsindəki uşaqların sağlamlı-
ğında kəskin yaxşılaşma müşahidə olundu. Diareya - 52%, pnevmo- niya
48%, bakterial dəri infeksiyası - impetiqo - 35% azaldı.
Uzunmüddətli təsir daha yaxşı oldu. “6 ildən sonra biz Kəraçidəki
bir neçə ailəyə baş çəkdik”, - Lyubi deyirdi. - “Nə vaxtsa pulsuz sabun
paylayıb əl yumağa çağırdığımız ailələrin 95%-dən çoxu indi müntəzəm
olaraq su və sabunu olan əlüzyuyandan istifadə edirdilər... Biz bu qrupa
5 ildən çox idi, sabun vermirdik. Amma onlar təcrübə ərzində əl yumağa
o qədər vərdiş etmişdilər ki, bunu biz gedəndən sonra da davam
etdirirdilər”. Bu davranış dəyişikliyinin 4-cü qanununa parlaq misaldır:
‘‘Məmnunluq gətirin ".
Müəyyən bir davranış keçmişdə bizə məmnuniyyət gətiribsə, böyük
ehtimalla onu yenidən təkrarlayacağıq. Bu isə tamamilə məntiqlidir.
Məmnunluq hissi - hətta gözəl ətirli və asan köpüklənən sabunla əl
yumaq kimi hərəkət də sanki beyinə məlumat ötürür: “Bu, yaxşı işdir.
Bunu bir daha təkrarlayın”. Həzz beyinə göstərir ki, belə bir davranışı
yadda saxlamağa və təkrarlamağa dəyər.
Ya da saqqızın hekayəsini götürək. Onu bütün XIX əsr boyu satıblar.
Lakin yalnız 1891-ci ildən öz məhsulunu buraxan Wrigley şirkətinə bütün
dünya əhalisini müntəzəm olaraq saqqız çeynəməyə alışdırmaq müyəssər
oldu. Kommersiya saqqızlarının ilkin versiyaları heç bir əlamətdar cəhəti
olmayan kauçukdan hazırlanırdı. Guya çeynənir, amma heç bir dadı
yoxdur. Wrigley isə kauçuka nanə və meyvə dadları əlavə edərək bu
sahədə əsl inqilab etdi. Bunun sayəsində saqqız dadlı oldu. Sonra onlar
bir qədər də irəli gedib saqqızı ağız boşluğunu təmizləmə vasitəsi kimi
tanıtmağa başladılar. Reklam şüarı belə səslənirdi: “Zövqünü
təravətləndir”.
Dad əlavələri və təmiz nəfəs hissiyyatı sayəsində saqqız həzz
mənbəyinə çevrildi və bazarda möhkəmləndi. Məhsula maraq dəfələrlə
artdı. Wrigley isə dünya bazarında ən iri saqqız istehsalçısına çevrildi.
Diş pastasının da yolu buna bənzər oldu. İstehsalçılar məhsula acı
nanə və darçın ətri əlavə edəndən sonra çox böyük uğura nail oldular. Bu
əlavələrin diş pastasının təsirinə heç bir dəxli yoxdur.

177
Onlar, sadəcə, təmizlik hissiyyatı verir və diş təmizləmə prosesini daha
xoş hala gətirir. Məsələn, mənim həyat yoldaşım Sensodyne pastasının
istifadəsini yuyandan sonra qalan dadına görə dayandırıb daha güclü nanə
ətrinə malik pastaya keçdi. Onunla diş yumaq daha xoş idi.
Ya da əksinə, hər hansı bir hərəkət bizə məmnunluq gətirmirsə, onu
təkrarlamağa səbəbimiz yoxdur. Öz tədqiqatlarımın gedişində onu
qıcıqlandıran, özünəvurğun bir qohumu olan bir qadınla tanış oldum.
Həmin adamla daha az vaxt keçirməyə çalışan qadın onu görən kimi
özünü susqun və qaradinməz göstərirdi. Bir neçə belə haldan sonra o artıq
maraqsız hesab etdiyindən bu qadından qaçmağa başladı.
Belə nümunələr davranış dəyişikliyinin əsas qanununu əla təsvir
edir: "Biz mükafat aldığımız hərəkəti təkrarlayırıq. Cəzalandırılacağımız
bir şeydən qaçırıq ”. Biz gələcək davranışımızı keçmişdə ona görə
mükafatlandırılıb və ya cəzalanmağımızdan asılı olaraq seçirik. Müsbət
hisslər vərdişləri yetişdirir. Mənfi hisslər isə onları dağıdır.
Davranış dəyişikliyinin ilk 3 qanunu - aşkarlıq gətirin, cazibə qatın,
sadələşdirin - lazımi davranışın olma ehtimalını bu dəfə üçün artırır.
Davranış dəyişikliyinin dördüncü qanunu - məmnunluq gətirin - lazımi
davranışın növbəti dəfə olmaq ehtimalını artırır və vərdiş siklini
tamamlayır.
Amma hər şey bu qədər sadə deyil. Axı biz, sadəcə, hansısa
məmnunluğu istəmirik. Biz məmnunluğu elə indi istəyirik.

TƏCİLİ VƏ TƏXİRƏ SALINMIŞ MÜKAFAT

ARASINDA UYĞUNSUZLUQ

Təsəvvür edin ki, Afrika düzənliklərində gəzən hər hansı bir

heyvansınız - zürafə, fil və ya şir. İstənilən gün qərarların çoxu baş
verənlərə təxirəsalınmaz təsirə malikdir. Siz daim nə yemək, harada
yatmaq və yırtıcıdan necə qorunmaq haqda düşünürsünüz. Diqqətiniz
daima indiki zaman və ya yaxın gələcək üzərində cəmləşib. Alimlərin

178
dediyi kimi təcili cavab mühitində yaşayırsınız. Çünki hərəkətləriniz
daim aydın və ani nəticələrə gətirib çıxarır.
İndi isə “insani" reallığımıza qayıdaq. Müasir cəmiyyətdə bu gün
qəbul etdiyiniz qərarların bir çoxu heç bir xeyir gətirməyəcək. Yaxşı
işləyirsinizsə, maaşınızı bir neçə həftədən sonra verəcəklər. Bu gün idman
edirsinizsə, gələn il artıq çəkiniz olmayacaq. Bu gün pul yığırsınızsa, bir
neçə onillikdən sonra təqaüdə çıxanda yaxşı vəsaitiniz olacaq. Biz təxirə
salınmış cavab mühitində yaşayırıq. Belə ki, ola bilsin, hərəkətləriniz
bəhrə verənə qədər on illərlə işləməli olasınız.
İnsan beyni təxirə salınmış cavab mühitində yaşamaq üçün for-
malaşmayıb. Müasir insanın homo sapiens kimi tanınan ən gənc qa-
lıqlarının təqribən 200 min il yaşı var. Bu, beyni bizimkinə nisbətən uyğun
gələn ilk insan idi. Məsələn, nitq kimi ali sinir funksiyalarına cavabdeh
olan beyinin ən yeni şöbəsi - neokorteks təqribən elə bugünkü ölçüdədir.
Bəli, bəli, siz başınızda paleolit dövründəki əcdadlarınızın həmin təminat
aparatı ilə gəzirsiniz.
Bu yaxınlarda - təqribən 500 il əvvəl - cəmiyyət təxirə salınmış cavab
mühitinə çevrildi.1 İnsan beynindən fərqli olaraq müasir cəmiyyət hələ
çox gəncdir. Son 100 il ərzində avtomobil, təyyarə, televiziya, personal
kompüter, internet, smartfon və Beyonce peyda oldu. Son illərdə dünya
sürətlə dəyişdi, amma insan təbiəti yox.
Afrika savannalarının digər heyvanları kimi bizim əcdadlarımız da
öz günlərini ətraf təhdidlərə reaksiya verərək, özünə qida axtararaq və pis
havadan qorunaraq keçirib. Onda təcili mükafat alınmasının mənası var
idi. İlk insanları uzaq gələcək az maraqlandırırdı. Təcili cavab mühitində
yaşamış minlərlə nəsil sayəsində beynimiz təcili həzzi uzunmüddətli
həzdən üstün tutur.
Bihevioristlər bu tendensiyanı zamanın təhrif olunmuş qavrayışı
adlandırırlar. İş burasındadır ki. beyin indi və gələcəkdə olan
1
Təxirə salınmış cavab mühitinə bu keçid 10 min il əvvəl insanlar taxıl bitkilərini əkib bir
neçə aydan sonra məhsul almağı arzulayarkən əvvəl kənd təsərrüfatının meydana çıxması
ilə əlaqədardır. Buna baxmayaraq, yalnız son 100 illiklərdə insan həyatı nəticəsi bir
müddət sonra məlum olan qərarlardan - karyera, təqaüd, məzuniyyət və gündəliyimizdə
qeyd olunan bütün işlərin planlanmasından ibarət olmağa başladı.

179
mükafatı müxtəlif'şəkildə dəyərləndirir.1 Biz indini gələcəkdən daha çox
dəyərləndiririk. Bir qayda olaraq, bu meylimiz özünü doğruldur. Çox vaxt
elə indi dəqiq əldə edəcəyimiz mükafat gələcəkdə mümkün ola biləcəkdən
daha dəyərlidir. Lakin bəzən təcili mükafatlanmaya qeyri-obyektiv
münasibət maneəyə gətirib çıxarır.
İnsanlar ağciyər xərçəngi təhlükəsini artırdığım bilə-bilə niyə siqaret
çəkirlər? İnsanlar çox yeməyin piylənməyə gətirib çıxardığını bilə-bilə
niyə çox yeyirlər? Nəyə görə insanlar cinsi yolla keçən xəstəliklərə
yoluxacağını bilə-bilə qorunmayan cinsi aktla məşğul olurlar? Beyinin
mükafatla bağlı məqsədləri necə paylaşdırdığını anlayanda cavab özü
gəlir: pis vərdişlərin nəticələri bir müddət sonra gələcək, amma həzzi elə
indi əldə etmək olar. Siqaret sizi 10 il sonra öldürəcək, amma indi əsəbin
öhdəsindən gəlməyə və nikotin ehtiyacını ödəməyə kömək edir. Çox
yemək uzunmüddətli gələcəkdə zərərlidir. Amma indiki məqamda
məmnunluq gətirir. Cinsi akt - qorunan və ya qorunmayan - indi və burada
həzz gətirir. Xəstəlik və infeksiya günlər, həftələr və hətta illərlə
bilinməyə bilər.
İstənilən vərdiş yalnız zaman keçdikcə çoxlu fayda gətirə bilər.
Təəssüf ki, yaxşı və pis vərdişlər üçün təcili və gələcək nəticələr fərqli
dəyərləndirilir. Bir qayda olaraq, pis vərdişin ani nəticəsi məmnunluqla
müşayiət olunur. Amma son nəticə yaxşı heç nə vəd etmir. Yaxşı
vərdişlərdə hər şey əksinədir: hazırkı nəticədə heç bir həzz yoxdur, amma
əvəzində gələcək nəticə çox şey vəd edir. Fransız iqtisadçı Frederik Bastia
bu məsələni dəqiq təsvir edib: “Demək olar, həmişə ani nəticə xoş olursa,
daha sonrakı nəticələr dağıdıcı və əksinə olur... çox tez-tez vərdişin ilk
bəhrəsi nə qədər şirindirsə, sonrakı bəhrəsi bir o qədər acıdır”.
Başqa sözlə, yaxşı vərdişlərin itkisi bu günə, pis vərdişlərin itkisi isə
gələcəyə aiddir.
Beyinin indiki məqama üstünlük verməyə meyilli olması o deməkdir
ki, siz yaxşı niyyətlərinizə arxalana bilməzsiniz. Arıqlamağı, kitab
yazmağı və ya dil öyrənməyi planlaşdıranda mahiyyət etibarı ilə özünüz
üçün gələcəyə dair plan qurursunuz. Öz həyatınızı

‘Zamanın təhrif olunmuş qəbulu həm də hiperbolik endirim adlanır.

180
necə görmək istədiyiniz barədə düşünəndə sizin üçün uzunmüddətli
müsbət nəticəli fəaliyyətin üstünlükləri aydın olur. Hamımız gələcəkdə
yaxşı yaşamaq istəyirik. Lakin qərarvermə məqamı gələndə, bir qayda
olaraq, ani mükafatlanma hər şeyi üstələyir. Siz artıq daha arıq, daha varlı
və daha xoşbəxt olmaq istəyən Gələcək Özünüz üçün qərar qəbul
etmirsiniz. Doymaq, özünü əzizləmək və əylənmək istəyən İndiki Özünüz
üçün qərar qəbul edirsiniz. Ümumi qayda belədir: hansısa bir davranışdan
nə qədər tez həzz alırsınızsa, onun sizin uzunmüddətli məqsədlərinizin
əleyhinə olub-olmaması üzərində bir o qədər ciddi düşünməlisiniz.1
İndi beyni bir davranışı təkrarlamağa, digərindən qaçmağa nəyin
vadar etdiyini tam anlayarkən gəlin davranış dəyişikliyinin əsas qay-
dalarının formulunu dəqiqləşdirək. Beləliklə, biz təcili mükafat aldığımız
hərəkətləri təkrarlayırıq. Təcili cəza aldığımız hərəkətlərdən isə qaçırıq.
Ani mükafatı üstün tutmağa meyillilik uğur haqqında əhəmiyyətli
həqiqəti açır: bu şəkildə formalaşdığımıza görə əksər insanlar gününü ani
zövqlərin ovuna çıxaraq keçirir. Az gedilmiş yol təxirə salınmış mükafat
yoludur. Gözləməyə hazırsınızsa, yolunuzda daha az rəqabətə rastlayacaq
və daha çoxunu əldə edəcəksiniz. Atalar sözündə deyildiyi kimi - asta
gedən uzaq gedər.1 2 3
Tədqiqatlar məhz bunu nümayiş etdirir. Həzzi sonraya təxirə sala
bilən insanlar SAT-da;' yaxşı nəticələr göstərir, nadir hallarda spirtli
içkilər və narkotik maddə asılılığına düşür, nadir halda piylənmədən

1
Bu da qərar verilməsinə ziyan vura bilər. Beyin hazırkı məqamda onu təhdid edə biləcək
təhlükəni şişirtmiş ola bilər. Hərçənd onun baş vennəsi ehtimalı sıfıra bərabərdir. Məsələn,
kiçik turbulentdə təyyarənizin partlamasından qorxu, evinizə siz orada tək olarkən oğru
girməsi, terrorçuların getdiyiniz avtobusu partlatması qarşısında qorxu. Bu zaman uzaq
gələcək üçün təhlükə hesab olunan və başvermə ehtimalı daha böyük olanları düzgün
qiymətləndirmir: qeyri-sağlam qidalansanız, piylənəcəksiniz, daim masa arxasında
otursanız, əzələləriniz boşalacaq, vaxtında təmizlik aparmasanız, iş yerinizdə lazımsız
əşyalardan ibarət zibilxana yığılacaq.
2
İngiliscə orijinalı “The Iasi mile is always the least crowded' olana mənaca ən yaxın
atalar sözü bu oldu.
3
SAT Reasoning Test ABŞ-da ali təhsil müəssisələrinə qəbul üçün standartlaşdırılmış test.

181
əziyyət çəkir, əsəbiliyin öhdəsindən daha yaxşı gəlir və qabaqcıl sosial
bacarıqlara malik olurlar. Elə sizinlə biz də buna aşkar sübutuq.
Televizoru bir kənara qoyub ev tapşırığını yerinə yetirsəniz, daha çox şey
öyrənəcək və daha yaxşı qiymətləriniz olacaq. Mağazada şirniyyat və
çips almasanız, deməli, evdə faydalı yemək yeyəcəksiniz. Hansısa
məqamda uğur, əməli olaraq, bütün sahələrdə sizdən təxirə salınmış
faydanın xeyrinə təcili həzzi ləğv etməyi tələb edir.
Burada isə bizi başqa bir məsələ gözləyir: əksər insanlar bilir ki,
mükafatı təxirə salmaq müdrik yanaşmadır. Onlar yaxşı vərdişlərin:
sağlam və məhsuldar olmağın, harmoniya içində yaşamağın
üstünlüklərindən faydalanmaq istəyirlər. Buna baxmayaraq, bunu nadir
hallarda xatırlayırlar. Xoşbəxtlikdən, həzz almağı təxirə salmağı
öyrənmək mümkündür. Amma bunun üçün insan təbiətinin əksinə deyil,
onunla birgə işləməli olacaqsınız. Bu yolda ən yaxşı üsul uzunmüddətli
nəticələri olan vərdişlərə azca məmnunluq əlavə etmək, yaxşı heç nə
gətirməyəcək vərdişlərə isə bir qədər ani əziyyət qatmaq lazımdır.

ANİ MÜKAFATA MEYİLLİLİYİ MÜTTƏFİQƏ

NECƏ ÇEVİRMƏLİ?

Əgər hər hansı vərdişə sahib olmaq istəyirsinizsə, özünü uğurlu hiss
etməyiniz vacibdir - hətta ən kiçik səviyyədə. Uğur hissi vərdişin nəticə
gətirdiyinin, işin isə göstərilən səylərə dəydiyinin siqnalıdır.
İdeal dünyada yaxşı vərdişin mükafatı elə vərdişin özüdür. Real
dünyada yaxşı vərdişlər yalnız onlar bizə nəsə verəndən sonra faydalı bir
şey hesab olunur. Bu vaxta qədər onlar, sadəcə, bizim qurbanlarımızdır.
Bir neçə dəfə idman zalına getməklə güclü, daha qədd- qamətli, daha
möhkəm olmadınız. Ən azından, bu hələ görünmür. Yalnız aylar sonra
bir neçə kiloqram atandan və ya qollarınız gözəl quruluşa malik olandan
sonra özünüzü məcbur etmədən daha asan məşq edəcəksiniz. Yarışı tərk
etməməyiniz üçün əvvəldən səbəb

182
lazımdır. Ani mükafatlar buna görə belə vacibdir. Təxirə salınmış
mükafatlar damcı-damcı yığılan müddətdə onlar ruh yüksəkliyini
dəstəkləyir.
İndi ani mükafatları müzakirə edərkən biz hər şeydən əvvəl hərəkətin
bitməsindən danışırıq. İstənilən təcrübənin sonluğu vacibdir. Çünki digər
fazalara nisbətən sonluğu yadımızda saxlamağa daha meyilliyik. Ona görə
də fəaliyyətin sonluğu sizə zövq verməlidir. Ən yaxşı üsul bu davranışın
tezliyini qaldırmaq məqsədilə ani mükafatlardan istifadəni nəzərdə tutan
vərdişlərin möhkəmlənməsi üsuludur. 5-ci hissədə nəzərdən keçirdiyimiz
vərdişlərin qalaqlanması üsulu vərdişi ani həvəsə bağlayır. Ona, əsasən,
hərəkətin nə zaman başlayacağı aydın olur. Vərdişlərin möhkəmlənməsi
üsulu vərdişi ani mükafata bağlayır. Bunun sayəsində hərəkəti bitirəndə
zövq alırsınız.
Təcili möhkəmlənmə nədənsə imtina vərdişləri, başqa sözlə da-
yandırmaq istədiyiniz bir hərəkət üçün xüsusilə faydalıdır. Özünüzü
“Daha düşüncəsiz alış-veriş etməyəcəyəm” və ya “bu ay heç bir spirtli
içki içməyəcəyəm” tipli istiqamətləri izləməyə vadar etmək çətin gələ
bilər. Çünki siz bara, endirimlərin olduğu vaxt alış-verişə getməyi təxirə
salanda və ya bir cüt ayaqqabı almayanda heç nə baş vermir. Birinci yerdə
hansısa hərəkət dayanmayanda özünü qane olmuş hiss etmək çətindir. Bu
zaman etdiyiniz bircə nəfsinizə qarşı çıxmaqdır. Bu isə o qədər də
xoşagələn iş deyil.
Məsələnin həlli yollarından biri vəziyyəti baş-ayaq çevirməkdir.
İmtinanı nəzərəçarpacaq şəkildə edin. Məsələn, dəri gödəkcə kimi
həqiqətən istədiyiniz bir şeyi almaq üçün əmanət hesabı açın. Hər dəfə
düşüncəsiz alış-verişdən imtina edəndə xərcləmədiyiniz məbləği bu
hesaba qoyacaqsınız. Özünüzə səhər latte almadınızmı? Bu 5 dolları
həmin hesaba qoyun. Bu ay Neflix-ə üzvlüyü ləğv etdiniz? Hesabınıza 10
dollar köçürün. Sanki şəxsi sədaqət proqramı yaratmısınız. Anı
mükafatlandırılma - dəri gödəkcə üçün pul topladığınızı görürsünüz -
özünüzü, sadəcə, nədənsə məhrum etməkdən xeyli yaxşı hiss etməyə
imkan verir. İndi hətta heç bir hərəkət etməsəniz belə, zövq alırsınız.

18
3
 Oxucularımdan biri həyat yoldaşı ilə birgə bu üsulu tətbiq etmişdi.
Onlar evdən kənarda yemək yeməyi dayandırıb yeməyi daha çox özləri
bişirmək qərarına gəldilər. Əmanət hesablarını “Avropaya səyahət"
adlandırdılar. Hər dəfə restorana getməyi ləğv edərkən hesablarına 50
dollar köçürürdülər. İlin sonunda bu pulları səyahətlərinə xərclədilər.
Qeyd etmək vacibdir ki, arzulanan identikliyin əksinə gedən yox, onu
gücləndirən qısamüddətli mükafatlardan istifadə etmək lazımdır. Siz
arıqlamaq və ya daha çox kitab oxumaq istəyirsinizsə, özünə gödəkcə
almaq yaxşı ideyadır. Amma büdcə hesabatı aparmağı və pul toplamağı
öyrənmək istəsəniz, bu, işə yaramayacaq. Ancaq köpüklü vanna və ya xoş
bir gəzinti ilə ruhunuzu oxşamaq yaxşı nümunədir. Axı özünüzü asudə
vaxtla mükafatlandırırsınız. Bu isə sizi son məqsəd olan daha sərbəst olmaq
və maliyyə azadlığına malik olmaqla əlaqələndirir. Bu şəkildə məşqin
mükafatı bir pors dondurma olsa, identikliyin əksinə işləmiş olacaqsınız,
hər şey boşuna gedə bilər. Lakin məşq üçün özünü masajla mükafatlandır-
maq yaxşı ideyadır. Çünki bu, böyük həzz verməklə yanaşı, həm də bədənə
qayğıdır. Onda belə çıxır ki, qısamüddətli mükafatlanma sizin özünüz
barədə sağlam insan kimi uzunmüddətli təsəvvürlərinizlə bağlıdır.
Son nəticədə nikbin əhval, şövq, əsəbiliyə dözümlülük kimi,
həqiqətən, yaxşı vərdişlərin faydaları peyda olmağa başlayanda ikinci
mükafat ardınca qaçmaqdan imtina edirsiniz. Yeni identikliyiniz vərdişi
möhkəmləndirir. Siz bir işi xasiyyətinizə və həyat tərzinizə uyğun gəldiyi
üçün yerinə yetirirsiniz. Onlar isə çox xoşunuza gəlir. Vərdiş nə qədər
həyatın bir hissəsinə çevrilirsə, xarici motivasiyaya bir o qədər az
ehtiyacınız olur. Stimullar vərdişi başladır, identiklik onu möhkəmləndirir.
Ona görə də yeni identiklik qazanmaq üçün zamana ehtiyac var. Siz
gələcək mükafatı gözləyərkən vərdişi ani möhkəmlətmə metodu indiki
məqamda motivasiyanı saxlamağa kömək edəcək.
Qısaca desək, vərdiş məmnunluq gətirməlidir ki, ona yenidən
qayıtmaq istəyəsiniz. Sabunun xoş ətri, diş pastasının nanə ətri və

184
ya indicə hesabınıza oturan 50 dollar kimi kiçik həzlər indiki halda
vərdişdən zövq almağınıza kömək edəcək. Əyləncəli olanda isə davranışı
dəyişmək asandır.

Xülasə
• Davranış dəyişikliyinin dördüncü qanunu deyir: "Məmnunluq
qatın”.
• Təcrübədən zövq aldıqsa, bu davranışı təkrarlamağa meyil- livik.
• İnsan beyni təcili mükafatları təxirə salınmış mükafatlardan üstün
tutur.
• Davranış dəyişikliyinin əsas qanunu deyir: "Biz təcili mükafat
aldığımız hərəkətləri təkrarlayırıq. Təcili cəza aldığımız
hərəkətlərdən isə qaçırıq ”.
• Vərdişi müntəzəm olaraq izləmək üçün özünü dərhal uğurlu hiss
etmək lazımdır - hətta ən əhəmiyyətsiz səviyyədə belə.
• Davranış dəyişikliyinin ilk üç qanunu - Aşkarlıq gətirin, Cazibə
qatın, Sadələşdirin - lazımi davranışın olma ehtimalını budəfəlik
artırır. Davranış dəyişikliyinin dördüncü qanunu - Məmnunluq
gətirin - lazımi hərəkətin növbəti dəfə təkrarlanma ehtimalını artırır.

185
 16.

Hər gün yaxşı vərdişlər

*1 Q Q ə -cü ildə Kanadada Abbotsfordda yerləşən bir bank 23 JL

ə yaşlı birja brokeri Trent Dirsmidi işə götürdü.
Abbotsford iri sövdələşmələrin əksəriyyətinin baş tutduğu
yaxınlıqda yerləşən Vankuverin kölgəsində qalan nisbətən kiçik
şəhərdir. Yeri və Dirsmidin bu işdə yeni olduğunu nəzərə alaraq heç kim
ondan xüsusi bir şey gözləmirdi. Buna baxmayaraq, o, sadə bir gündəlik
vərdiş sayəsində inanılmaz uğura nail oldu.
Dirsmid hər gün masa üzərinə iki banka qoyurdu. Onlardan birinə
120 skripka qoyurdu. Digəri isə boş olurdu. Günün əvvəlində ilk zəngini
edirdi. Bundan dərhal sonra dolu bankadaki skripkalardan birini boş
bankaya qoyur və zəng etməyə davam edirdi.
“Mən hər günümü bir bankada 120 skripka ilə başlayırdım və
onların hamısını digər bankaya keçirənə qədər zənglərə davam edir-
dim”, - o, mənə danışırdı.
18 ay ərzində Dirsmid öz bankına 5 milyon dollar xeyir gətirdi. 24
yaşında il ərzində 75.000 dollar qazanırdı. Bu, bugünkü 125.000 dollara
bərabərdir. O, tezliklə 6 rəqəmli maaşın təklif olunduğu başqa şirkətə
keçdi.
187
 Mən bu texnikanı skripka üsulu adlandırmağı xoşlayıram. Fəaliyyət
illərimdə oxucularımdan onu müxtəlif şəkildə necə tətbiq etdiklərini
öyrəndim. Bir qadın kitabının hər səhifəsini bitirəndən sonra sancaqları
bir konteynerdən digərinə yığırdı. Başqa bir kişi hər dəfə müəyyən sayda
təkanvermə hərəkəti edəndən sonra bir yeşikdən o birinə balaca top atırdı.
İnkişafı görmək bizə xoşdur. Skripka, sancaq və ya topların
yerdəyişməsi tipli vizual ölçü vahidləri inkişafın getdiyini sübut edir.
Nəticədə davranışı möhkəmləndirir və vərdişə bir qədər ani zövq qatır.
Vizual ölçü vahidləri müxtəlif ola bilər: qida gündəliyi, məşq gündəliyi,
alış-veriş hesabı ilə sədaqət kartı, kompüterdə inkişaf cədvəli və hətta
kitab səhifələri. Ancaq ola bilsin, inkişafın izlənməsi üçün ən yaxşısı
vərdiş izləyicisidir.

YARIŞDAN NECƏ ÇIXMAMALI?

Vərdiş izləyicisi bu gün vərdişinizi izləyib-izləmədiyinizi

dəyərləndirən sadə üsuldur. Ən yaxşısı zəruri ritualı həyata keçirəndən
sonra həmin günü işarələdiyiniz gündəlik tutmaqdır. Məsələn, bazar
günü, çərşənbə və cümə günləri meditasiya edirsinizsə, bu günlərin hər
biri X-lə işarələnəcək. Vaxt keçdikcə gündəlik vərdişin oturuşma tarixini
qeyd edir.
Vərdiş izləyicisindən bir çox insan istifadə edib. Amma, yəqin,
onlardan ən məşhuru Benjamin Franklindir. 20 yaşında Franklin özünün
seçdiyi 13 yaxşı işin nə vaxt edildiyini izləmək üçün balaca bir qeyd
dəftəri tutdu. Onun siyahısında belə işlər vardı: “Vaxt itirmə. Həmişə
faydalı bir işlə məşğul ol”; “Boş söhbətlərdən qaç”. Hər günün sonunda
Franklin dəftərçəni açıb irəliləyişi qeyd edirdi.
Deyilənə görə, Cem Saynfeld izləyici vərdişindən zarafatların
yazılması üçün istifadə edir. “Komik” sənədli filmində o. məqsədinin
zarafatları hər gün düşünməklə onların “zəncirini heç vaxt qırmamaq”
olduğunu qeyd edir. Başqa sözlə, hansısa zarafatı yaxşı və ya pis və
yaxud onun bugünkü ilhamının nə qədər güclü

188
olması barədə düşünmür. Fikrini, sadəcə, yazmaq və yarışdan geri
qalmamaq üzərində cəmləşdirib.
“Zənciri qırma" - çox güclü mantradır. Zənglər zəncirini qırma. O
zaman uğurlu iş adamı olacaqsan. Məşqlərin zəncirini qırma -
düşündüyündən daha gözəl formada olacaqsan. Hər gün yaratmaqdan əl
çəkmə - ciddi qovluğun formalaşacaq. Vərdiş izləyicisi güclü vasitədir.
Çünki davranış dəyişikliyinin bir neçə qanununu hərəkətə gətirir, vərdişi
eyni zamanda aşkar, cəlbedici və zövqverici edir.
Gəlin hər bir cəhəti ayrı-ayrılıqda təhlil edək.

Üstünlük Nİ: izləyici vərdişi aşkar edir.

Sonuncu hərəkətlərin yazılması növbətilərin başlanması üçün

stimuldur. Vərdişlərin qeyd olunması təbii şəkildə vizual stimullar
seriyası yaradır. Məsələn, gündəlikdə X işarələrinin qeyd olunması və ya
qida gündəliyindən yeyilmiş ərzaqların siyahısı. Siz gündəliyə baxıb
qeydlər sətrini görəndə müəyyən hərəkəti təkrarlamaq lazım olduğunu
xatırlayırsınız. Tədqiqatlar göstərir ki, arıqlama, siqaretdən imtina və
arterial təzyiqin azalması kimi məqsədlərə nail olmaqda inkişaf izləyən
insanlar öz tapşırıqlarının öhdəsindən izləməyənlərdən daha yaxşı
gəlirlər. 1600 nəfərin iştirak etdiyi tədqiqatların biri göstərdi ki, qida
gündəliyi tutanlar bunu etməyənlərdən iki dəfə artıq çəki atdılar. İnkişafın
izlənməsi faktının özü yaxşıya doğru dəyişmə həvəsini artıra bilər.
Bundan başqa vərdiş izləyicisi sizi özünüzlə dürüst olmağa vadar
edir. Bizdən çox öz davranışı barədə təhrif olunmuş təsəvvürə malikdir.
Biz özümüzü əslində olduğundan daha yaxşı apardığımızı düşünürük.
İnkişafın dəyərləndirilməsi özünə qarşı qeyri-obyektiv münasibəti
aşmağa və hər gün həqiqətən nə baş verdiyini görməyə imkan verir.
Bankadaki skripkaya bircə baxış kifayətdir ki, nə qədər iş gördüyünüzü
(və ya görmədiyinizi) dərhal anlayasınız. Sübut düz qarşımızda olanda
özünü aldatmağa daha az meyilli oluruq.

189
 Üstünlük N2: izləyici vərdişi cəlbedici edir.

Motivasiyanın ən təsirli forması irəliləyişdir. İrəli getdiyimizin

təsdiqini görəndə yolu davam etdirmək üçün özümüzdə güc hiss edirik.
Beləcə, vərdiş izləyicisi sizi motivasiyaya sanki “bağlaya" bilər. Hər
kiçik qələbə dəyişmə arzusunu alovlandırır.
Bu, xüsusilə pis günlərdə kömək edə bilər. Özünüzü sınmış hiss
edəndə artıq nail olduğunuz irəliləyişi unutmaq asan olur. Vərdiş
izləyicisi sayəsində əlinizdə gərgin əməyin aşkar sübutu - artıq nə qədər
yol getdiyinizi xatırladan fakt var. Bundan başqa hər səhər gözünüzə
sataşan boş kvadrat sizi hərəkətə gətirə bilər. Çünki düzgün hərəkətlər
zəncirini qırmaq istəmirsiniz.

Üstünlük N3: izləyici vərdişi zövqverici edir.

Bu, yəqin, ən vacib üstünlükdür. Vərdişin izlənilməsinin özü bir

növ mükafata çevrilir. İşlər siyahısında bir sətri qaralamaq, məşq
gündəliyində məşqi qeyd etmək və yaxud günlükdə X qoymaq adama
xoş gəlir. Nəticələrin necə toplandığım görmək xoşdur: investisiya
portfeli böyüyür, gələcək kitabın səhifə sayı artır. Bu, zövq verirsə,
davam edəcəyiniz ehtimalı bir o qədər böyükdür.
Vərdiş izləyicisi həm də “topu izləməyə" kömək edir: diqqətiniz
nəticədən daha çox proses üzərində cəmləşir. Sizə təcili “qarın pax-
lavalarının’’ lazım olduğu barədə düşünmür, sadəcə, yarışdan kənara
çıxmamağa çalışan və məşqləri buraxmayan bir insana çevrilmək
istəyirsiniz.
Yekun olaraq demək olar ki, vərdiş izləyicisi sizə hərəkətə keçmək
vaxtı gəldiyini xatırladan vizual stimul yaradır (1). Özü həvəsləndirir,
çünki siz proqressi görür və onu itirmək istəmirsiniz (2) və hər dəfə
qazanılan uğuru qeyd edəndə məmnunluq gətirir (3). Bundan başqa
vərdiş izləyicisi arzuladığınız insana çevrilməyinizin özünəməxsus
sübutudur. Bu isə ani mükafatın daha bir formasıdır. İndi mənə yerinə
düşən bir sual verə bilərsiniz: vərdiş izləyicisi belə faydalıdırsa, niyə
onun haqqında daha əvvəl danışmırdım?

190
 Bütün üstünlüklərinə baxmayaraq, məsələnin müzakirəsini sadə bir
səbəbdən indiki məqama qədər təxirə salmışdım: bir çoxları vərdişlərin
yerinə yetirilməsini izləmək ideyasından imtina edir. Axı bu. ikiqat yük
kimi görünə bilər. Çünki indi iki vərdişi izləmək lazımdır: qazanmaq
istədiyiniz əsas vərdiş və onu izləmək vərdişi. Pəhrizə onsuz da güclə
əməl edilən bir zamanda kaloriləri saymaq əlavə çətinlik kimi görünə
bilər. Başqa işləriniz başınızdan aşan vaxt reklam zənglərini qeyd etmək
bezdirici gələ bilər. Sanki bunu demək daha rahatdır: “Daha az
yeyəcəyəm"; “Daha çox çalışacağam"; “Etməli olduqlarımı yadımda
saxlayacağam". İnsanlar həmişə buna bənzər bir şey deyir: “Mənim qərar
qəbul etmək üçün xüsusi dəftərçəm var, amma ondan nadir hallarda
istifadə edirəm”. Ya da “Mən bir həftə məşq hesabatı apardım, sonra bu
işi atdım". Elə mən özüm də bu vəziyyətdəyəm. Bir dəfə kaloriləri
saymaq üçün qida gündəliyi tutdum. Oraya yalnız bir naharı qeyd etdim
və bu işi buraxdım.
Vərdişlərin izlənməsi hamıya uyğun deyil. Siz həyatınızın bütün
cəhətlərini ölçməli və dəyərləndirməli deyilsiniz. Amma, demək olar,
hamımız hətta müvəqqəti də olsa, izləyicinin üstünlüklərindən istifadə
edə bilərik.
İzləyicinin istifadəsini necə sadələşdirək?
Başlanğıc üçün vərdişin izlənilməsini mümkün olduğu qədər
avtomatikləşdirmək lazımdır. Yəqin, nə qədər hərəkətinizi bu haqda heç
düşünmədən izlədiyinizi biləndə heyrətlənəcəksiniz. Kredit kartı çıxarışı
kafeyə nə qədər tez-tez getdiyinizi qeyd edir. Fitnes-qol- baq sizin neçə
addım atdığınızı və nə qədər yatdığınızı qeyd edir. Gündəliyinizdə il
ərzində nə qədər yerə getdiyiniz barədə məlumat var. Bu məlumatları
haradan götürmək lazım olduğunu bilirsinizsə, onları hər gün
izləməkdənsə, gündəlikdə hər həftə və ya hər ay nəzərdən keçirmək
haqda xatırlatma yazın.
Daha sonra yalnız ən vacib vərdişləri izləməyə dəyər. On vərdişi
sistemsiz izləməkdənsə, bir vərdişi müntəzəm qeyd etmək lazımdır.
Nəhayət, hər vərdişi onu həyata keçirəndən sonra yazmaq lazımdır.
Hərəkətin sonluğu onu qeyd etmək həvəsidir. Bu cür yanaşma 5-ci

191
hissədəki vərdişlərin qalaqlanması metodunu vərdişin izlənilməsi ilə
birləşdirməyə imkan verəcək.

Vərdişlərin qalaqlanması və vərdiş izləyicisi formulu:

“(İNDİKİ VƏRDİŞ-dən) sonra

(ÖZ VƏRDİŞİMİ QEYD EDƏCƏYƏM)”

• Müştəri ilə danışıb dəstəyi asan kimi bir skripkanın yerini

dəyişəcəyəm.
• İdman zalındakı məşqi bitirəndən sonra məşq gündəliyində qeyd
edəcəyəm.
• Boşqabı qabyuyan maşına qoyan kimi indicə yediyimi yaza-
cağam.

Bu taktika vərdişlərin izlənilməsini asanlaşdıracaq. Hətta siz öz

davranışını yazmağı sevməyən adamsınızsa belə, özünüzü bir neçə həftə
müşahidə etməyinizin gözünüzü bir çox şeyə açacağını fikirləşirəm.
Vaxtınızı, əslində, necə keçirdiyinizi bilmək həmişə maraqlıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, hər bir vərdiş zənciri hansısa məqamda
qırılır. Buradasa hər şeydən vacibi yarışdan kənara çıxmısınızsa, ehtiyat
hərəkət planına malik olmaqdır.

VƏRDİŞ TƏRK OLUNUBSA, SIRAYA

NECƏ CƏLD QAYITMALI?

Vərdişi nə qədər müntəzəm izləməyiniz vacib deyil. Mütləq onları

dayandıracağınız məqam gələcək. Hər şeydə mükəmməl olmaq mümkün
deyil. Əvvəl-axır hansısa fövqəladə hal yaranacaq - xəstələnəcək,
ezamiyyətə gedəcək və ya ailənizə lazım olacaqsınız.
Belə bir şey mənim başıma gələndə sadə bir qaydanı izləməyə
çalışıram: heç vaxt iki dəfə buraxma.

192
 Hansısa günü buraxmışamsa, vərdişə mümkün olduğu qədər tez
qayıtmağa çalışıram. Bəli, bir məşqi buraxa bilərəm. Lakin arxa- arxaya iki
məşqi buraxmayacağam. Bütöv bir pizza yeyə bilərəm. Amma növbəti dəfə
acanda sağlam qida qəbul edəcəyəm. Mən ideal olmağa qadir deyiləm.
Amma ikinci səhlənkarlıqdan qaçmağa gücüm çatar. Vərdişlərin bir zənciri
bitən kimi yenisini başlayıram.
Vərdişi məhv edən birinci boşluq deyil, birincinin ardınca gələn digər
boşluqlardır. Birinci boşluq təsadüfdür. Arxa-arxaya iki boşluq yeni vərdişin
başlanğıcıdır.
Qaliblərlə məğlublar arasındakı əsas fərq məhz budur. Hər kəsin pis
çıxışı, pis məşqi, işdə pis günü ola bilər. Ancaq uğurlu insanlar məğlubiyyətə
düçar olanda cəld bərpa olunurlar. Vərdişə tez qayıdırsınızsa, onu
pozmağınız əhəmiyyətli deyil.
Mənə elə gəlir, bu prinsip o qədər vacibdir ki, hətta planlaşdırdığım
hərəkəti ürəyim istədiyi kimi keyfiyyətli və tam şəkildə icra edə bilməsəm
də, ona əməl edirəm. Vərdişlərlə bağlı özümüzü çox tez-tez çərçivəyə salırıq:
ya tam dolğun fəaliyyət, ya da ümumiyyətlə heç nə. Məsələ bizim hər şeyi
yarıda buraxmağımızda deyil, düşüncəmizdədir: bir işi ideal şəkildə görə
bilmirəmsə, yaxşısı budur, onu ümumiyyətlə etməyim.
Pis (və ya hədsiz yüklü) gününüzdə kiçik də olsa nəsə etməyinizin nə
qədər vacib olduğunu təsəvvür edə bilməzsiniz. İtirilmiş günlər uğurlu
günlərin ruhlandırdığından daha çox zərər verir. 100 dollarla başlasanız, 50%
gəlirlə kapitalınız 150 dollara qalxacaq. Amma daha sonra 33%
böyüklüyündə ziyana düşsəniz, yenidən 100 dollara qayıtmış olacaqsınız.
Başqa sözlə, 33% dəyərində ziyana yol verməmək 50% gəlir götürmək qədər
vacibdir. Çarli Manqer dediyi kimi: “kompleks işin ilk qaydası: səbəbsiz yerə
aranı kəsməyin”.
Ona görə “pis” məşqlər çox vaxt daha vacib olur. Tənbəl günlər və qeyri
məhsuldar məşqlər əvvəlki günlərdə əldə etdiyiniz qazancı qoruyub saxlayır.
Sadəcə, nəsə etmək - 10 oturuş, 5 dəfə dövrə vurmaq, təkanvermə - bu artıq
xeyli işdir. Sıfıra düşmə. İtkilərin səni inkişafdan məhrum etməyinə imkan
vermə.

193
 Bundan başqa, söhbət təkcə məşq zamanı olanlardan getmir. Söhbət
onları yarıda buraxmayan insana çevrilməkdən gedir. Özünü formada hiss
edəndə məşq etmək asandır. Amma istəmədiyiniz halda və arzuolunandan az
etsəniz də, davam etməyiniz daha vacibdir. Beş dəqiqəlik idman zalına
getmək formanızı yaxşılaşdırmayacaq, amma identikliyinizi təsdiqləyəcək.
“Ya hər şey, ya da heç nə” prinsipi vərdiş inkişaf etdirərkən ilişib yıxıla
biləcəyiniz birinci daşdır. Daha bir gözlənilən təhlükə (xüsusən də vərdiş
izləyicilərindən istifadə edirsinizsə), ondan ibarətdir ki, inkişafı düzgün
izləməyə bilərsiniz.
r

İZLƏYİCİDƏN NƏ VAXT İSTİFADƏ ETMƏLİ?

Tutaq ki, restoran sahibisiniz və aşpazınızın yaxşı bişirib-bişirmədiyini

öyrənmək istəyirsiniz. Restoranın uğurunu qiymətləndirmə üsullarından biri
hər gün neçə müştərinin yemək sifariş edərək orada nə qədər pul qoyduğunu
hesablamaqdır. Müştəri çoxdursa, deməli, yemək yaxşıdır, azdırsa, deməli,
nəsə qaydasında deyil.
Amma yalnız bir göstəricinin - gündəlik qazancın - dəyərləndirilməsi,
əslində, baş verənləri təsvir etmək üçün məhdud mənzərə təqdim edəcək.
Kimsə şam yeməyinin pulunu veribsə, bu o demək deyil ki, yemək onun
xoşuna gəlib. Axı hətta narazı müştərilərin belə ödəniş etməkdən boyun
qaçırması çətindir. Mahiyyət etibarı ilə siz günlük qazancı
dəyərləndirirsinizsə, yemək daha da pisləşə bilər. Ancaq reklam, endirim və
digər şeylərlə müştəri cəlb etməyə davam edəcəksiniz. Ola bilsin, daha yaxşı
üsul neçə qonağın yeməyi tamamilə yediyini izləmək və normal məbləğdə
çaypulu verənlərin faizini hesablamaqdır.
Vərdiş izləyicilərinin əks tərəfi rəqəmlərin arxasında gizlənən məqsədə
deyil, rəqəmlərin özünə köklənməyə başlamağımızdan ibarətdir. Sizin
uğurunuz rüblük qazancla ölçülürsə, satışı, qazancı və maliyyə hesabatlarını
rüblük gəlir xatirinə optimallaşdırırsı- nız. Uğurunuz tərəzidəki rəqəmlə
ölçülürsə, bu rəqəm üçün hər

194
şey edəcəksiniz - hətta bu. sərt pəhriz, şirələrlə detoks və arıqlama həblərini
əhatə etsə belə. İnsan beyni istənilən oyunda "qalib gəlmək” istəyir.
Bu yanılma özünü həyatın müxtəlif sahələrində göstərir. İşimizin nə
dərəcədə faydalı olduğu haqda düşünmək əvəzinə, uzun saatlar ərzində
işləmək barədə düşünürük. Sağlamlığımızın qeydinə qalmaq əvəzinə, 10
min addım atmaq barədə qayğılanırıq. Ətraf aləmlə maraqlanmaq, tənqidi
düşünmək və öyrənmək arzusu aşılamaq əvəzinə, uşaqları standart testləri
həll etməyə sürükləyirik. Nəticədə uğurumuzu ölçdüyümüz göstəricilər
çərçivəsində mükəmməlləşirik. Yanlış göstəricilərə yönəliriksə,
davranışımız da yanlış olacaq.
Bəzən bu yanılmanı Qudhart qanunu adlandırırlar. İqtisadçı Çarlz
Qudhartın şərəfinə adlandırılmış prinsipdə deyilir: "Göstərici məqsədə
çevrilirsə, keyfiyyətli göstərici olmaqdan çıxır”. Ölçü sizi içinə çəkəndə
yox, istiqamətləndirəndə və inkişafın daha geniş rəsmini tamamlamağa
xidmət edəndə yaxşıdır. Axı hər bir rəqəm dəyişikliyin yalnız bir hissəsini
əks etdirir.
Məlumat bolluğundan başını itirmiş dünyamızda bu rəqəmləri həddən
artıq dəyərləndirməyə və qısamüddətli, qeyri-dəqiq və sayılmayan şeyləri
dəyərsizləşdirməyə meyilliyik. Səhvən elə düşünürük ki, ölçülə bilən
göstəricilər mövcud olan yeganə göstəricilərdir. Amma bir şeyi ölçə
bilməyiniz onun ən vacib olduğunu göstərmir. Hansısa göstəricini
rəqəmlərin köməyi ilə çatdırmaq olmursa, onun heç bir rol oynamadığım
deyə bilmərik.
Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq vərdiş izləyicisinin öz yerində və
zamanında yaxşı olduğunu qeyd etmək lazımdır. Vərdişin müşahidəsi və
inkişafın izlənməsini qeyd etmək sizə xoş gələ bilər. Amma göstəricilər və
rəqəmlər yeganə vacib ünsürlər deyil. Bundan başqa inkişafı dəyərləndirən
bir çox başqa üsullar da var və bəzən diqqəti tamamilə başqa bir şeyə
dəyişmək pis nəticə vermir.
Məhz buna görə "tərəzisiz arıqlayırıq” (ing. nonscale victory) tipli
yanaşma arıqlamaq üçün daha faydalı ola bilər. Tərəzidəki rəqəm heç cür
dəyişməyə bilər. Buna görə də diqqəti yalnız ona yönəltsəniz, həvəs,
sadəcə, uçub-gedəcək. Buna baxmayaraq, dəri

195
nizin yaxşılaşmasını, daha erkən yuxudan durmağınızı və ya libidonun
daha fəallaşdığını sezə bilərsiniz. Bütün bunlar uğuru dəyərləndirməyin
müxtəlif üsullarıdır. Tərəzidəki rəqəm daha sizi ruhlandırmırsa, bəlkə,
inkişaf haqda daha çox məlumat verə biləcək yeni göstərici tapmalısınız.
Yaxşılaşmalarınızı hansı formada izlədiyiniz vacib deyil. İzləyici
vərdişləri daha xoşagəlimli etmək üçün çox gözəl alətdir. Lazımi ritualı
icra etdiyinizi hər dəfə qeyd edərkən sanki özünüzə düzgün istiqamətdə
irəlilədiyiniz və yaxşı çalışdığınıza görə məmnunluq hiss etdiyinizlə bağlı
kiçik sübut təqdim edirsiniz.

Xülasə
• Ən xoş hisslərdən biri inkişafa nail olmaq hissidir.
• Vərdiş izləyicisi, məsələn, gündəliyə X işarəsi qoymaqla vərdişi
izlədiyinizi görmək üçün sadə bir üsuldur.
• Vərdiş izləyicisi və inkişaf dəyərləndirməsinin digər vizual
formaları sizə sevinc və razılıq gətirəcək. Çünki bu, yaxşılaşmanın
aşkar sübutudur.
• Zənciri qırmayın. Yarışdan geri qalmamağa çalışın.
• Vərdişi iki dəfə yarıda buraxmayın. Bir gün buraxmısımzsa, ona
qısa zamanda qayıtmağa çalışın.
• Vərdişin hansısa bir cəhəti ölçülə bilirsə, bu hələ onun ən vacib
amil olduğu mənasına gəlmir.

196
 17.

Vərdişə yiyələnməkdə
dostların köməyi

İ kinci Dünya müharibəsi zamanı ABŞ Hərbi-Hava Qüvvələrində

xidmətdən sonra Rocer Fişer Harvardm hüquq kollecində təhsil
almış və həyatının 34 ilini danışıqlar və münaqişələrin həll olunma-
sı sənətinə həsr etmişdi. O, Harvard danışıqlar məktəbinin əsasını
qoymuş, bir çox ölkələrin hökumət başçıları və liderlərinə sülh
qətnamələrinin qəbul olunması, münaqişələrin həlli və diplomatik
kompromislərin tapılması məsələləri üzrə məsləhət vermişdi. 1970-
1980-ci illərdə dünya Atom müharibəsi təhlükəsi ilə üz-üzə qalanda
Fişer, bəlkə də, ən möhtəşəm ideyalarından birini işləyib hazırladı.
Həmin vaxtlar Fişer Atom müharibəsinin qarşısını ala biləcək
siyasətin işlənməsiylə məşğul idi. O, qorxulu bir fakta diqqət çəkdi.
İstənilən prezidentin milyonlarla insanı öldürə biləcək nüvə raketi-
nin buraxılış koduna çıxışı vardı. Ancaq prezidentin özü insanların
ölməyini əyani şəkildə görmürdü. Çünki zərbə yerindən minlərlə ki-
lometr uzaqdaydı.
“Mənim təklifim kifayət qədər sadədir”, - Fişer 1981 -ci ildə ya-
zırdı. - Buraxılış kodunu balaca bir kapsula yerləşdirib, sonra han-

97
sısa könüllünün ürək nahiyəsinə tikin. Könüllü prezidenti müşayiət
edərkən özü ilə böyük qəssab bıçağı gəzdirəcək. Prezident nə vaxtsa atom
silahından istifadə etmək istəsə, əvvəlcə öz əlləri ilə bir insanı öldürməlidir.
Prezident deyərdi: “Təəssüf edirəm, Corc, amma 10 milyon adam
ölməlidir”. O, əsl ölümün - günahsız adamın ölümünün nə demək olduğunu
anlayardı. Ağ Evin xalçasında qan ləkəsi - öz evinin kandarında sərt reallıq
olacaqdı.
Mən bunu Pentaqondakı dostlarıma təklif edəndə dedilər: “İlahi, bu,
dəhşətdir. Prezident kimisə öldürməli olsa, özünü tamamilə başqa cür
aparacaq. Düyməni heç vaxt basmayacaq”. Davranış dəyişikliyinin
dördüncü qanununu müzakirə edərkən yaxşı vərdişləri dərhal məmnunluq
gətirici etməyin nə qədər vacib olduğunu gördük. Fişerin təklifi dördüncü
qanunun əks təfsirini yaxşı təsvir edir: “Məmnuniyyəti aradan qaldırın”.
Sonluğu xoş olan təcrübəni təkrarlamağa necə meyilliyiksə, sonu
ağrılı bitən təcrübədən qaçmağa çalışacağıq. Ağrı təsirli müəllimdir.
Səhvin ciddi nəticələri olsa, ondan qaçacağıq. Səhvin xüsusi bir zərəri
yoxdursa, bizim üçün qorxulu deyil. Səhvin nəticələri nə qədər sürətli və
təhlükəlidirsə, düzgün davranmağı öyrənməyə bir o qədər tez hazır oluruq.
Mənfi geri bildirimdən çəkinən santexnik işini yaxşı görməyə çalışır.
Müştərilərin qayıtmayacağı qorxusundan restoran onlara dadlı yeməklər
təklif edir. Yanlış damarı kəsəcəyi qorxusundan cərrah insan anatomiyasını
hərtərəfli öyrənir və ehtiyatlı davranır. Nəticələr qorxudanda insanlar tez
öyrənirlər.
Gözlənilən davranışımızın mənfi nəticəsi nə qədər tez həyata keçərsə,
ondan qaçma ehtimalımız bir o qədər yüksəkdir. Pis vərdişdən və qeyri-
sağlam davranışdan yaxa qurtarmaq istəyirsinizsə, arzuolunmaz
hərəkətlərinizə təcili cəza əlavə etməlisiniz. Biz pis vərdişlərimizə ona görə
qayıdırıq ki, onlar bəzən bizə xidmət edir və onlardan imtina etmək bizə
çətin görünür. Bu məsələni həll etməyin ən yaxşı yolu mənfi davranışdan
sonra cəzanın gəlmə sürətini artırmaqdır. Davranışla onun nəticələri
arasında böyük fasiləyə yol vermək olmaz.

198
 Hərəkətlərimizin dərhal ardınca nəticə görünəndə dəyişməyə
başlayırıq. Ödənişin vaxtı keçdiyinə görə cərimə təhlükəsi varsa,
müştərilər hesabları vaxtında ödəyirlər. Qiymətləri davamiyyətdən
asılıdırsa, tələbələr mühazirələrdə iştirak edirlər. Ani ağrıdan qaçmaq
üçün dəridən-qabıqdan çıxmağa hazırıq.
Əlbəttə, burada bəzi məhdudiyyətlər də var. Davranış dəyişikliyi
üçün cəzadan istifadə etmək istəyirsinizsə, onun gücü ləğv etməyi
planlaşdırdığınız davranışın gücünə uyğun olmalıdır. Məhsuldar qalmaq
üçün ləngimənin nəticələri fəallığın nəticələrindən daha nəzərə çarpan
olmalıdır. Sağlam olmaq üçün tənbəlliyin nəticələri gücünə görə
məşqlərin nəticələrini keçməlidir. Sizi restoranda siqaret çəkməyə və ya
ayırd edilməmiş tullantıya görə cərimə edəndə düzgün davranışınız
cəzasızlıq şəklində yeni mükafat almış olur. Davranış yalnız cəzanın
kifayət qədər ağrılı və sürətli olduğu halda dəyişir.
Bir sözlə, insan davranışının nəticələri nə qədər bariz, hiss olunan,
dəqiq və sürətlidirsə, ona bir o qədər tez təsir göstərir. Onlar nə qədər
qeyri-müəyyən, hiss olunmaz, qeyri-dəqiq və təxirə salınmışsa, davranışa
təsirləri bir o qədər az olur.
Xoşbəxtlikdən, sizi hər pis vərdişə görə əvəz ödəməyə məcbur edən
gözəl bir üsul var. Bu, vərdişə riayət olunması haqda müqavilə
imzalamaqdır.

VƏRDİŞƏ RİAYƏT OLUNMASI HAQDA MÜQAVİLƏ

ABŞ-da təhlükəsizlik kəmərinin taxılması haqqında qanun ilk dəfə

1984-cü il dekabrın 1-də qəbul olundu. Bu zaman bütün ABŞ əhalisinin
yalnız 14%-i kəməri müntəzəm olaraq taxırdı. Lakin indi vəziyyət köklü
şəkildə dəyişməliydi.
Növbəti 5 il ərzində ştatların yarıdan çoxu bu qanunu qəbul etdi. Bu
gün 50 ştatdan 49-nun sakinləri təhlükəsizlik kəmərini taxmağa
borcludurlar. Söhbət, sadəcə, qanundan getmir, eləcə də təhlükəsizlik
kəmərindən istifadə edən insanların sayının nə qədər artdığından ge

199
dir. 2016-cı ilin nəticələrinə görə amerikalıların 88%-dən çoxu hər dəfə
maşına oturanda kəmər taxır. Cəmi 30 il ərzində milyonlarla insanın vərdişi
köklü şəkildə dəyişdi.
Qanun və hökmlər hökumətin vərdişlərimizi sosial müqavilələrin
köməyi ilə necə dəyişə biləcəyinə nümunədir. Cəmiyyət toplu şəkildə
müəyyən qaydalara əməl etmək barədə razılığa gəlir. Daha sonra isə onlara
əməl etməməyə görə cərimə edir. Hansısa yeni qanun davranışımıza təsir
edəndə - istər təhlükəsizlik kəmərinin istifadəsi, istər restoranda siqaret
çəkmə və ya tullantının ayırd edilməsi olsun - bu, vərdişlərə təsir edən
sosial müqavilə nümunəsidir. Qrup müəyyən bir şəkildə fəaliyyət
göstərmək barədə razılığa gəlir və tabe olmursunuzsa, sizi
cəzalandıracaqlar.
Hökumətlərin qanunun köməyi ilə bunu etdiyi kimi eynilə siz də öz
davranışınıza nəzarət etmək üçün vərdişə riayət olunması haqda müqavilə
imzalaya bilərsiniz. Vərdişə riayət olunması haqda müqavilə şifahi və ya
yazılı razılaşmadır. Bu razılaşmaya əsasən hansısa vərdişə riayət etməyə
məsul olursunuz, bunu etmirsinizsə, sizin üçün cəza nəzərdə tutulub.
Bunun üçün bir-iki nəfər tapıb onlardan sizinlə belə bir müqavilə
bağlamağı xahiş edə bilərsiniz.
Bildiyimə görə, Termesi ştatı, Neşvildən olan iş adamı Brayan Harris
bu üsulu həyata keçirən ilk insan olub. Oğlunun dünyaya gəlişindən az
sonra Harris anladı ki, bir qədər arıqlamalıdır. O, arvadı və şəxsi məşqçisi
ilə vərdişə riayət olunması haqda müqavilə bağladı. Birinci versiya belə
idi: “2017-ci ilin ilk rübü üçün Braya- nın 1 nömrəli məqsədi özünü yaxşı
hiss etmək, yaxşı görünmək və uzunmüddətli məqsədinə (10% piylənmə
dərəcəsi ilə təqribən 90 kq. olmaq) çatmaq üçün yenidən düzgün
qidalanmağa başlamaqdır”.
Bu vəd altında Harris ideal nəticəyə nail olmaq üçün plan qurmuşdu:

• Birinci mərhələ: birinci rübdə ciddi zəif-karbohidrat pəhrizinə

qayıtmaq.
• İkinci mərhələ: ikinci rübdə makroelementlərin sayına nəzarət
proqramına əməl etmək.

200
 • Üçüncü mərhələ: üçüncü rübdə pəhriz və məşq proqramını
mükəmməlləşdirmək.

Sonra onu məqsədinə çatdıran bütün gündəlik vərdişləri sadalayırdı.

Məsələn: hər gün yediyi bütün ərzaqları yazmaq və tərəzidə çəkilmək.
Sonda yuxarıda göstərilənlərə əməl etməsə, məruz qalacağı cəzanı təsvir
etmişdi: “Brayan bu vərdişlərə əməl etməsə, rübün sonuna kimi hər iş günü
və bazar günləri kostyum geyinməyə məcburdur. Bu isə o deməkdir ki,
cins, futbolka, hudi və şortlar geyilməyəcək. O həm də (məşqçisinə) heç
olmasa bir gün qida gündəliyini yazmağı unutsa, Coya istədiyi kimi
xərcləməyə 200 dollar verəcək”.
Müqavilənin aşağısına Harris, həyat yoldaşı və məşqçi qol çəkmişdi.
Əvvəlcə mənə elə gəlirdi, müqavilə çox formal görünür. Buna ehtiyac
yoxdur - xüsusən də imzalara. Amma Harris məni inandırdı ki,
müqavilənin imzalanması niyyətin ciddiliyinin nümayiş etdirilməsidir.
“Hər dəfə bu hissəni buraxanda”, - o deyirdi: “səy göstərməyi
dayandırıram”.
Üç aydan sonra birinci rüb üçün bütün tapşırıqları yerinə yetirən
Harris öz məqsədini çətinləşdirdi. Tapşırığı yerinə yetirməməyə görə olan
cəza da sərtləşdi. Karbohidrat və zülallarla bağlı tapşırığı yerinə
yetirməyəndə məşqçisinə 100 dollar verməli idi. Tərəzidə çəkilməyi
unudanda isə arvadına 500 dollar verməli idi. O da bu pulu istədiyi kimi
xərcləyə bilərdi. Yəqin, ən qəddar cəza qaçmağı unutsa, rübün sonuna
qədər işə bəzənib-düzənib getməli və sevimli komandası Obemin əsas
rəqibi olan Alabama komandasının nişanı olan kepka taxmalı olmasıydı.
Üsul işə yaradı. Arvadı və məşqçisi ilə bağladığı müqavilə sayəsində,
hər gün edəcəklərinə dair dəqiq təlimat sayəsində Harris artıq çəkisini ata
bildi.
Pis vərdişlərin məmnunluq gətirməməsi üçün elə edin ki, o özü ilə
dərhal əzab gətirsin. Vərdişə riayət olunması haqda müqavilə imzalanması
bunun üçün əla üsuldur.

201
 Hətta özünüzü belə bir dolğun müqavilənin imzalanması çətinliyinə
salmaq istəmirsinizsə, vərdişə riayət edib-etmədiyinizə nəzarət edəcək
tərəfdaş barədə düşünməyə dəyər. Komediant Marqaret Ço hər gün
zarafatlar yazır və mahnı bəstələyir. Onlar dostu ilə “hər gün bir mahnı
yazmaq” və bir-birilərinə nəzarət etmək barədə razılığa gəliblər. Kiminsə
sizi izlədiyini fikirləşmək əla həvəsləndiricidir. Belə də ləngitmə və ya
başladığınız prosesi tərk etməyə daha az meyilli olursunuz. Çünki buna
görə müəyyən bir cərimə ödəyəcəksiniz. Verdiyiniz sözə əməl etməsəniz,
ola bilsin, dostunuz sizi etibarsız və tənbəl hesab edəcək. Belə çıxacaq ki,
siz təkcə özünüzü pis vəziyyətdə qoymur, həm də başqalarına verdiyiniz
sözün də üstündə durmursunuz.
Siz hətta bu prosesi avtomatikləşdirə də bilərsiniz. Kolorado ştatı,
Boulderdən olan iş adamı Tomas Frank səhər 05:55-də oyanır. Oyanmırsa,
onun Twitter hesabında belə bir mesaj görünür: “Artıq 06:10-dur, mənsə
hələ də oyanmamışam. Çünki çox tənbəl adamam’ PayPaldan 5 dollar
qazanmaq üçün bu mesaja cavab verin, bu şərtlə ki, zəngli saatım
qırılmamış olsun”.
Biz həmişə ətraf aləmə ən yaxşı cəhətlərimizi göstərmək istəyirik.
Saçlarımızı darayır, dişlərimizi təmizləyir, diqqətlə geyinirik. Çünki bilirik
ki, insanlar bu vərdişlərə müsbət reaksiya verirlər. Biz yüksək qiymətlər
alıb ən yaxşı universitetləri bitirmək istəyirik ki, gözlənilən işverənlər,
həyat yoldaşları, dostlar və qohumlarda yaxşı təəssürat oyadaq. Bizi
başqalarının fikri maraqlandırır. İnsanların xoşuna gəlmək bizim üçün
əhəmiyyətlidir. Ona görə də dostun dəstəyinə bel bağlamaq və ya onunla
vərdişə riayət olunması haqda müqavilə bağlamaq güclü vasitə ola bilər.

Xülasə
• Davranış dəyişikliyinin dördüncü qanununun əks-təfsirində
deyilir: “Məmnunluğu aradan qaldırın”.
• Bir vərdiş bizə ağrı verir və heç bir məmnunluq gətirmirsə, ona
qayıtmayacağıq.
• Vərdişə riayət olunmasına nəzarət edən dost dağıdıcı davranışdan
imtina etməyə məcbur edə bilər. Başqalarının haqqı

202
 mızda nə düşündükləri bizim üçün son dərəcə vacibdir və
dostların haqqımızda pis düşünməsini istəmərik.
• Vərdişə riayət olunması haqda müqavilə sizi mənfi davranışın
sosial nəticələri ilə hesablaşmağa məcbur edəcək. Vədinizi
pozsanız, dostlarınız bundan xəbər tutacaqlar. Bu isə son dərəcə
xoşagəlməz haldır.
• Kiminsə sizi izlədiyini fikirləşməyiniz həvəsləndirici təsir
göstərir.

Cədvəl 15. Necə yaxşı vərdiş yaratmaq

Birinci qanun Aşkarlıq gətirin ;

Vərdişlərin uçot kartını doldurun, indiki vərdişləri dərk etmək

1.1
üçün vazın
Reallaşdırma vərdişindən istifadə edin. "Mən (HƏRƏKƏT)
1.2
(VAXTDA) (YERDƏ) edəcəyəm"
Vərdişlərin qalaqlanmasından istifadə edin. "(İNDİKİ VƏRDİŞ-
1.3
dən) sonra (YENİ VƏRDİŞ-i) edəcəyəm"
1.4 Ətrafınızı dəyişin. Yaxşı vərdişlərin stimullarını aşkar edin

İkinci qanun Cazibə qatın

Zövqlə faydalını birləşdirin. Etmək istədiyiniz hərəkətlə etməli
2.1
olduğunuz hərəkəti birləşdirin
Özunuzu sizə lazım olan hərəkəti adi hesab edən insanlarla
2.2
əhatələyin
Motivasiya ritualı yaradın. Çətin vərdişdən bilavasitə əvvəl
2.3
xoşunuza gələn bir iş görün
Üçüncü qanun J Sadələşdirin
Gərginliyi azaldın. Özünüz və vərdişləriniz arasındakı
3.1
addımların sayını azaldın
Sizi əhatə edən mühit haqda düşünün. Onu elə qurun ki,
3.2
gələcəkdə yaxşı vərdişləri izləmək asan olsun
Həlledici məqama nəzarət edin. Gününüzə böyük təsir
3.3
göstərən bütün kiçik qərarları optımallaşdırın
İki dəqiqə qaydasından istifadə edin. Elə edin ki, yeni vərdiş iki
3.4
dəqiqədən çox vaxt aparmasın

203
 Vərdişləri avtomatikləşdirin. Texnologiya və gələcəkdə düzgün
3.5 davranışınıza təminat verəcək birdəfəlik alış- verişə yatırım
qoyun
Dördüncü qanun Məmnunluq gətirin

4.1 Möhkəmlənmə metodundan istifadə edin. Yaxşı bir iş görən

kimi özünüzü ani mükafatlarla əzizləyin

4.2 "Pis vərdişin yoxluğu"nu xoşagələn edin. Pis vərdişdən

qaçarkən özünüz üçün mükafat üsulu düşünün

4.3
Vərdiş izləyicisindən istifadə edin. Heç vaxt "zənciri qırmayın"
Vərdişi heç vaxt iki dəfə yarıda buraxmayın. Hərəkəti icra
4.4 etməyi unutmuşunuzsa, ritminizə ən qısa zamanda qayıtmağa
çalışın

Cədvəl 16. Pis vərdişdən necə xilas olmalı

В Birinci qanunun
E əks təfsiri Görünməz edin İ

1.5 Müvafiq stimulların təsirini azaldın. Ətrafınızdan pis vərdişlərin

stimullarını yox edin
i İkinci qanunun
I əks təfsiri
Qeyri-cəlbedici edin |

2.4 Düşüncə tərzinizi dəyişin. Pis vərdişlərdən xilas olma

üstünlüklərini fərqləndirin
л.,- у £ .. уч71 . -Ж*
I Üçüncü qanunun
I əks təfsiri Çətinləşdirin •■

Gərginliyi artırın. Özünüzlə pis vərdişlər arasındakı addım sayını

3.6
artırın _

3.7 Özünüməhdudlaşdırma metodundan istifadə edin.

Yalnız sizə sərf edən qərarları mümkünləşdirin „

Dördüne# qanunun Məmnunluğu

arada
əks təfsiri n
■ l> - M 1 ________

4.5 Vərdişə riayət etmənizə nəzarət edən tərəfdaş tapın.

Kimdənsə davranışınızı izləməyi xahiş edin __
Vərdişə riayət olunması haqda müqavilə imzalayın. QoY
4.6
başqaları vədinizə əməl etmədiyinizi bilsinlər ____

204
 ƏLAVƏ TAKTİKALAR

Yalnız olmaqdan necə

çıxmaq olar• * • ■ .г - ‘ .

Həqiqətən Əla Olmaq Yaxşıdır

 18.

İstedad haqqında həqiqət

(genlər nə zaman vacibdir,

nə zaman yox?)

oxları əsaslı olaraq tarixin ən dahi atletlərindən biri sayılan

Ç Maykl Felpsin kim olduğunu bilir. Felps təkcə üzgüçülük üzrə
çoxlu olimpiya medalı qazanmayıb, eləcə də digər idman növləri
üzrə istənilən olimpiya idmançısından daha çox medal qazanıb.
Hişam əl-Gəruc adı o qədər tanınmasa da, o da dahi atlet olub,
îki olimpiya qızıl medalı qazanmış Əl-Gəruc mərakeşli qaçışçıdır.
O həm də orta məsafədə bütün zamanların ən yaxşı qaçışçılanndan
biridir.
Uzun illər ərzində 1 mil1, 1500 m. və 2000 m. məsafələrdə
olim-
piya rekordlarının sahibidir.
2004-cü ildə Afinada keçirilən Olimpiya oyunlarında o 1500
m.
və 5000 m. məsafədə qaçış üzrə qızıl medal qazanmışdı.
Bu iki atlet bir-birindən çox fərqlənir - təkcə biri suda, digəri
quruda yarışdığı üçün deyil. Onların boy ölçüləri müxtəlifdir. Əl-
1
207təqribən 1609 metrə bərabər uzunluq
Mil - Amerika və Britaniya ölçü sistemində
vahidi.
Gərucun boyu 175 sm., Felpsin isə 193 sm.-dir. Aralarındakı 20 sm. boy
fərqinə baxmayaraq, hər ikisi eyni uzunluqda daxili tikişi olan şalvar
geyinirdilər.
Bu necə mümkün ola bilər? Felpsin belə boya nisbətən qısa ayaqları
və üzgüçülük üçün ideal bədən quruluşu hesab edilən uzun gövdəsi var.
Əl-Gərucun qaçış üçün ideal sayılan hədsiz uzun ayaqları və qısa gövdəsi
var.
İndi təsəvvür edin ki, dünya səviyyəli bu atletlər idman nizam-
intizamlarını dəyişir. Hətta yüksək atletizm qabiliyyətinə malik Maykl
Felps kifayət qədər məşqdən sonra olimpiya səviyyəli qaçışçı ola
bilərdimi? Çətin... Fiziki formasının ən yüksək həddində Felps 88 kq. idi.
Bu isə Əl-Gərucun çəkisindən 40% çox idi. O, yarışlara çıxanda 63 kq.
idi. Hündürboy qaçışçıların çəkisi çox olur. Hər bir artıq kiloqram isə
qaçış vaxtı əsl cəhənnəm yaradır. Felps güclü rəqibləri qarşısında
əvvəldən məğlub vəziyyətə düşərdi. Digər tərəfdən tarixdə ən yaxşı
qaçışçılardan biri olan Əl-Gərucun üzgüçü kimi Olimpiya oyunlarına
düşmək ehtimalı çox aşağı olardı. 1976-cı ildə 1500 m. məsafədə kişilər
arasında qızıl olimpiya medalı sahiblərinin orta boyu 178 sm. idi. Bu
zaman 100 m. məsafədə üzgüçülük üzrə kişilər arasında qızıl olimpiya
medalı sahiblərinin orta boyu 193 sm. idi. Adətən, üzgüçülərin hündür
boyu, üzgüçülüyə ideal yarayan uzun bel və qolları olur. Əl-Gəruc heç
hovuza girməmişdən son dərəcə yöndəmsiz vəziyyətə düşərdi.
Uğur qazanmaq imkanınızı ən yüksək həddə qaldırmaq
istəyirsinizsə, rəqabət üçün düzgün sahə seçmək çox vacibdir. Bu təkcə
idman və ticarətdə deyil, eləcə də vərdişlər üçün də keçərlidir. Vərdişlər
təbii meyil və qabiliyyətlərə uyğundursa, onlara əməl etmək daha rahat
olur və daha çox məmnunluq gətirir. Bəxtin siz tərəfə daha yatımlı
olduğu oyunları seçməlisiniz. Maykl Felpsin hovuzu, Hişam əl-Gərucun
isə qaçış zolağım seçməsi kimi.
Bu fəaliyyət yolunu qəbul etmək üçün sadə bir həqiqətlə barışmaq
lazımdır: insanlar müxtəlif qabiliyyətlərlə doğulurlar. Bəzi insanlar bu
faktı müzakirə etmək istəmirlər. İlk baxışdan elə görünür ki, gen dəsti
sabitdir və nəzarət oluna bilməyən bir şey haqda

208
danışmaq mənasızdır. Əlavə olaraq, bioloji zərurət kimi ifadələr elə
təəssürat yaradır ki, bəzi insanlar uğur üçün doğulub, digərləri
uğursuzluq üçün. Ancaq genlərin davranışa təsiri haqqında belə
təsəvvürlər uzaqgörən deyil.
Genetikanın güclü cəhəti eyni zamanda onun zəif cəhəti olur. Gen
dəstini asanlıqla dəyişmək mümkün olmayacaq. Bu isə o deməkdir ki.
genlər uğurlu şəraitdə güclü üstünlük, digər hallarda isə ciddi ça-
tışmazlığa çevrilə bilər. Basketbol oynamaq istəyirsinizsə, iki metrlik
boy faydalı olacaq. Gimnastik kompleks tapşırıqlar yerinə yetirmək
istəyirsinizsə, belə boy yalnız mane ola bilər. Ətraf mühit genlərin
yararlılığını və anadangəlmə istedadların əməli tətbiqini müəyyən edir.
Onun dəyişməsi ilə uğuru müəyyən edən cəhətlər də dəyişir.
Bu təkcə fiziki deyil, həm də intellektual cəhətlər üçün keçərlidir.
Məndən vərdişlər və insan davranışı barədə soruşsanız, xeyli faydalı
məlumatlar verə bilərəm. Lakin toxuculuq, raket mühərrikləri və ya
gitara akkordları barədə soruşsanız, vəziyyət dəyişəcək. Səriştə
kontekstdən çox asılıdır.
İstənilən rəqabət sahəsinin liderləri təkcə yaxşı hazırlıqlı deyil, eləcə
də öz tapşırıqları üçün yaxşı hazırlaşıblar. Məhz bu səbəbdən möhtəşəm
nailiyyətlərə çatmaq istəyirsinizsə, istedadınızı tətbiq etmək üçün
düzgün sahənin seçilməsi son dərəcə əhəmiyyətlidir.
Sadə dillə desək, genlər taleyi müəyyənləşdirmir. Onlar düzgün
imkanların açıldığı sahəni müəyyən edir. Fizik Qabor Meyt qeyd edirdi:
“Genlər meyil yaradır, ancaq onu əvvəldən müəyyən etmir”. Genetik
olaraq uğura meyilli olduğunuz sahələr vərdişlərin böyük ehtimalla
məmnunluq gətirəcəyi sahələrdir. Ambisiyalarınızın qabiliyyətinizlə
uyğunlaşması üçün sizə maraqlı olan və bu zaman təbii bacarıqlarınıza
uyğun gələn sahələrdə səy göstərmək çox vacibdir.
Burada aşkar sual meydana çıxır: Uğurun xeyrimə meyilləndiyini
necə müəyyənləşdirməli? Məhz mənə uyğun imkan və vərdişləri necə
müəyyən etməli? Bu sualın cavabının axtarışı isə sizin özünüzü
anlamağınızdan başlayır.

209
 ŞƏXSİYYƏT VƏRDİŞƏ NECƏ TƏSİR GÖSTƏRİR?

Genlər hər bir vərdişin, hətta hər davranışın səthi altında fəaliyyət
göstərir. Sübut olunmuşdur ki, genlər hər şeyə təsir göstərir - televizor
qarşısında keçirdiyiniz vaxtdan nikaha girmə, boşanma vaxtına qədər və
ya narkotik maddələr, spirtli içkilər və nikotinə meyilliliyə qədər. Güclü
genetik quruluş hökumətlə ünsiyyətdə tabeçiliyiniz və ya qiyama
meyilliliyinizdə, əsəbi hallarda nə qədər zəif və ya dayanıqlı olmağınızda,
xarici faktorlara qarşı əvvəldən hərəkətə keçmək və ya ona reaksiya
vermək istəyinizdə, hətta konsertdə iştirakınız zamanı darıxacağınız və
ya entuziazm hiss edəcəyinizdə özünü göstərir. Londondakı Kral
kollecindən olan davranış genetikası üzrə mütəxəssis Robert Plominin
dediyi kimi “iş o yerə çatıb ki, şəxsi keyfiyyətlərin genetik quruluşa malik
olub-olmadığını artıq yoxlamırıq, çünki genlərimizin təsir etmədiyi heç
bir xüsusiyyəti tapa bilmirik”.
Genetik xüsusiyyətlərin unikal toplusu birlikdə müəyyən bir
şəxsiyyət tipinə meyillilik yaradır. İ ndi viduallıq hallar arasında ardıcıl
fəaliyyət göstərən xüsusiyyətlər dəstidir. “Böyük beşlik” adlanan şəxsi
xüsusiyyətlərin elmi təhlilinin yoxlanılmış sxemi bu əlamətləri beş
davranış spektrinə bölür:

• Təcrübəyə açıqlıq: maraq və yaradıcılıqdan ehtiyatlılıq və

sistematikliyə qədər.
• Dürüstlük: təşkilatlanma və təsirlilikdən qayğısızlıq və
impulsivliyə qədər.
• Ekstraversiya: enerji lilik və qıvraqlıqdan tənhalıq və özünəqa-
panmaya qədər (yəqin, ünsiyyətcillik və özünəqapanmaya
bölünmə sizə məlumdur).
• Xoşrəftarlıq: dostluq və mərhəmətdən ambisiyalılıq və
laqeydliyə qədər.
• Nevrotizm: narahatlıq və həssaslıqdan əminlik, sakitlik və stabili
iyə qədər.

210
 Beş xarakteristikanın hər birinin bioloji əsası var. Məsələn, eks-
traversiyanı doğum anından izləmək olar. Alimlər uşaq bağçasında
yüksək səslər səsləndirirsə, bəzi uşaqlar səs mənbəyinə sarı dönür,
bəziləri isə üzünü əks tərəfə çevirir. Alimlər bu uşaqların sonrakı həyatını
öyrənəndə məlum oldu ki, onlara tərəf çevrilən uşaqlar çox vaxt
ünsiyyətcil, əks tərəfə çevrilən uşaqlar isə böyük ehtimalla özünəqapalı
olurlar.
Yüksək xoşrəftarlıq dərəcəsinə malik insanlar xeyirxah, taktika- h və
ətrafa qarşı diqqətlidirlər. Onlar üçün təbii oksitasinin - sosial qarşılıqlı
münasibətlərdə mühüm rol oynayan, etibarlılıq hissini qaldıran və təbii
antidepressant ola biləcək hormonun yüksək səviyyəsi də xarakterikdir.
Yüksək oksitasin səviyyəsinə malik insanlarda minnətdarlıq kağızı
yazması və sosial tədbirlərin təşkil olunması kimi vərdişlərin
formalaşmasına meyilliliyi təsəvvür etmək çətin deyil.
Üçüncü nümunə: Nevrotizm müxtəlif səviyyələrdə hər bir şəxsə
məxsus individuallıq göstəricisidir. Yüksək nevrotiklik səviyyəsinə malik
insanlar başqalarına nisbətən daha narahatlıq və təşvişə meyil- lidirlər. Bu
xüsusiyyət təhdidi tanımağa cavabdeh olan beyin hissəsi - beyinciyin
hiperhəssaslığı ilə əlaqədardır. Başqa sözlə, ətraf mühitin mənfi
stimullarına daha həssas insanlar daha yüksək nevrotizm səviyyəsi
nümayiş etdirəcək.
Vərdişlər təkcə bizim şəxsimizlə müəyyən olunmur. Amma sözsüz,
genlər bizi lazımi istiqamətə yönəldir. Dərin köklərə malik
üstünlüklərimiz ucbatından bəzi davranış formaları bir çoxları üçün
başqalarına nisbətən daha rahatdır. Belə fərqlərə görə üzr istəməli və ya
özünüzü günahkar hiss etməli deyilsiniz. Amma onların üzərində
işləməlisiniz. Məsələn, aşağı səviyyəli xoşniyyətliliyə malik insan çətin
ki təbiətən nizam-intizamlı bir şəxs olsun. Ola bilsin, o, yaxşı vərdişlərdən
yayınmamaq üçün daha çox ətrafının dəyişməyinə bel bağlaya bilər. (Hər
ehtimala qarşı, xoşniyyətli olmayan oxuculara xatırladaq: ətraf mühitin
dəyişməsi - 6 və 12-ci hissələrdə nəzərdən keçirilən üsuldur.)

211
 Əsas nəticə: şəxsiyyətinizə uyğun olan vərdişləri formalaşdırın,
Kimsə bodibildinq üzrə məşqlərdə istədiyi əzələ görüntüsünə çatır.
Amma alpinizm. veloidman və ya kürəkçəkməyə üstünlük verirsinizsə,
məşq planını öz maraqlarınız ətrafında qurun. Dostlarınız aşağı
karbohidrat səviyyəli pəhriz saxlayırlarsa, amma siz özünüzə yağ
səviyyəsinin aşağı olduğu pəhrizi uyğun görürsünüzsə, daha yaxşı. Daha
çox oxumaq istəyirsinizsə, həssas romanları elmi- populyar
ədəbiyyatdan üstün tutursunuzsa, utanmayın. Nə xoşunuza gəlirsə, onu
oxuyun.1
Ətrafınızdakılann məsləhət gördüyü vərdişləri formalaşdırmağa
məcbur deyilsiniz. Ən tanınmış olanları deyil, şəxsən sizə ən çox uyğun
gələnləri seçin.
İstənilən vərdişin sizə sevinc və məmnunluq gətirən növü var. Onu
tapın. Vərdişin möhkəmlənməsi üçün o, xoşagəlimli olmalıdır. Bu ideya
dördüncü qanunun əsasında durur.
Vərdişin şəxsiyyətə uyğunlaşması yaxşı başlanğıcdır. Amma bu
hələ son deyil. Sizin anadangəlmə üstünlüyə malik olduğunuz halların
tapılması və işlənib hazırlanmasına müraciət edək.

XEYRİNİZƏ OLAN BƏXT OYUNLARINI

NECƏ TAPMALI?

Xeyrinizə olan bəxt oyunlarında oynamağı öyrənmək motivasi-

yanı saxlamaq və özünü uğurlu hiss etmək üçün son dərəcə vacibdir.
Nəzəri olaraq demək olar, hər şeydən həzz almaq olar. Təcrübədə onu
daha çox rahat başa gələn işlərdən alacaqsınız. Dəqiq sahə üzrə istedadlı
insanlar çox vaxt o sahədə nəinki səriştəli olur, eləcə də işin yaxşı yerinə
yetirilməsinə görə təriflənirlər. Onlar entuziazm hissini saxlayırlar.
Çünki başqalarının uğursuz olduğu sahələrdə uğura nail olublar. Onların
səyləri daha yüksək məvacib və yeni fürsətlərlə mükafatlanır. Bu isə
həm əhvali-ruhiyyəni qaldırır, həm də daha
1
Əgər bu, “Harri Pottef’dirsə, mən sizi başa düşürəm.

212
keyfiyyətli iş üçün stiınul verir. “Ləyaqətli” dairə əmələ gəlir (pis dairənin
yerinə).
Düzgün vərdişi seçin. O zaman rahatlıqla irəli gedəcəksiniz. Yanlış
vərdişi seçsəniz, sizi fasiləsiz mübarizə gözləyir.
Düzgün vərdişi necə seçməli? Birinci addım üçüncü qanunda
xatırlanan olmalıdır: "Çətinləşdirməyin”. İnsanlar çox vaxt yanlış vərdişi
seçəndə həddindən artıq çətin bir şeyi seçmiş olurlar. Vərdiş sadədirsə,
uğur qazanma ehtimalı daha böyükdür. Uğur qazananda böyük ehtimalla
məmnunluq hiss edəcəksiniz. Buna baxmayaraq, nəzərə alınmalı başqa
səviyyə də mövcuddur. Uzunmüddətli perspektivdə irəliləməyə və
mükəmməlləşməyə davam edirsinizsə, istənilən sahə çətin görünə bilər.
Hansısa məqamda oyununuzun bacarıqlar dəstinizə uyğun olduğuna əmin
olmaq vacibdir. Bunu necə yoxlamalı?
Ən çox sınaq və səhv metodu tətbiq olunur. Əlbəttə, bu üsulun
çatışmazlığı var: həyat qısadır. Sizin hər bir karyeranı sınaqdan keçirmək,
mümkün olan hər namizədlə görüşə getmək və ya bütün alətlərdə ifa
etməyə vaxtınız çatmayacaq. Xoşbəxtlikdən, bu dalandan sadə çıxış yolu
var: tədqiqat/istifadə dilemması.
İstənilən yeni fəaliyyətin əvvəlində tədqiqat mərhələsi olmalıdır.
İnsanlararası münasibətlərdə bu, görüşmə mərhələsidir. Kollecdə sərbəst
incəsənətdir. Biznesdə şaxələnmə-testlərdir. Məqsəd çoxsaylı variantları
sınaqdan keçirmək, geniş ideyalar spektrini tədqiq etmək və ümumiyyətlə
“daha geniş tor atmaqdır”.
İlkin tədqiqatlar mərhələsindən sonra fikrinizi tapdığınız ən yaxşı
qərar üzərində cəmləşdirirsiniz. Amma zaman keçdikcə təcrübə
keçirməyə davam edirsiniz. Tarazlıq sizin udub-uduzmağınızdan asılıdır.
İndiki halda qalibsinizsə, istifadə edin, istifadə edin, istifadə edin...
Məğlubsunuzsa, tədqiq edin, tədqiq edin, tədqiq edin...
Yəqin, uzunmüddətli perspektivdə 80-90% zaman ərzində ən yaxşı
nəticələri təmin edən üsul üzərində işləmək və qalan 10-20%-də tədqiqatı
davam elmək ən təsirli yol olacaq. Məlum olduğu kimi Google öz
işçilərinə iş həftəsinin 80%-i rəsmi işdə, qalan 20%-i isə öz seçdiyi
layihələr üzərində keçirməyi təklif edir. Bu da zamanında

213
.4rfHzon7s və Gmail kimi səs-küylü məhsulların yaranmasına gətirib
çıxarmışdı.
Optimal yanaşma həm də hansı zamana malik olmağınızdan asılıdır.
Vaxtınız boldursa - məsələn, karyeranın lap başlanğıcında tədqiqatlarla
məşğul olmaq məntiqlidir. Çünki axtardığınızı tapanda onsuz da onun
istifadəsi üçün çox vaxtınız qalacaq. Vaxt qıtlığı varsa tutaq ki. layihənin
təhvil verilmə müddəti yaxınlaşırsa, hal-hazırda tapılmış ən yaxşı qərarı
reallaşdırmaq və nəticə əldə etmək lazımdır.
Müxtəlif variantların tədqiqi prosesində sizə çox məmnuniyyət
gətirən sahə və vərdiş dairəsini daraltmaq üçün özünə veriləsi müxtəlif
suallar var.

Mənim üçün məmnuniyyət, başqaları üçün iş olan nədir?

Müəyyən bir vəzifə üçün yarandığınızı bilmək haqda onun sizin
xoşunuza gəlib-gəlmədiyinə görə deyil, bu tapşırığın çətinliklərinə
başqalarından daha yaxşı dözə bildiyinizə görə mühakimə edin. Siz həzz
alarkən digər insanlar şikayətini edirlər? Sizi başqalarından da az incidən
iş onun üçün yarandığınız işdir.

Vaxtın axdığını nə zaman sezmirsiniz?

İnsanın qarşısına qoyduğu tapşırığa bütün fikrini cəmləşdirdiyi və
ətraf aləmin ikinci plana keçdiyi psixi vəziyyətdir. “O aləmdə” olan atlet
və artistlərin hiss etdiyi eyforiya və yüksək təsirliliyin yüksək ahəngi
məhz budur. Axının içində olub gördüyün işdən hansısa səviyyədə həzz
almamaq, demək olar, mümkün deyil.

Orta statistik insandan daha yüksək nəticələrə harada nail ola

bilərəm?
Biz özümüzü daim ətrafdakılarla müqayisə edirik. Müqayisə sizin
xeyrinizə olanda isə davranış məmnunluq gətirir. Jamesclear.com üçün
yenicə yazmağa başlayanda mənim elektron ünvanları siyahım çox tez
böyüdü. Məhz məndə yaxşı alındığına əmin deyildim. Amma bilirdim ki,
məndə nəticələr həmkarlarımdan daha tez əldə olunur və bu məni
ruhlandırırdı.

214
 Mənə nə asan başa gəlir?
Qısa müddətə sizə öyrədiləniəri unudun. Cəmiyyətin sizə dediklərinə
əhəmiyyət verməyin. Başqalarının sizdən nə gözlədiyinə əhəmiyyət
verməyin. Öz içinizə nəzər salıb soruşun: “Mənə nə təbii görünür? Mən
özümü nə zaman öz yerimdə hiss etmişəm? Mən nə vaxt özümü olduğum
kimi hiss etmişəm?” Heç bir daxili qiymətləndirmə və kiməsə yarınmaq
olmasın. Heç bir fərziyyə və özünütənqid olmadan, yalnız iştirak və
məmnunluq hissi. Özünüzü öz yerinizdə hiss edirsinizsə, deməli, düzgün
istiqamətdə irəliləyirsiniz.

Düzünü desəm, bu prosesin bir hissəsi, sadəcə, bəxt i gətirmədir.

Maykl Felps və Hişam əl-Gərucun cəmiyyət üçün yararlı nadir
qabiliyyətlər dəsti ilə doğularkən və bu qabiliyyətlərin üzə çıxması üçün
ideal mühitə düşərkən bəxtləri gətirmişdi. Bu dünyada zamanımız
məhduddur. Əsl dahiliyə təkcə səylə işləyənlər deyil, həm də uyğun
fürsətlərdən istifadə etməkdə bəxti gətirənlər nail olur.
Bəs siz bəxtə bel bağlamaq istəmirsinizsə?
Bəxtin üzünüzə güldüyü oyunu tapa bilmirsinizsə, onu özünüz
yaradın. “Dilbert” komikslər seriyasının müəllifi Skott Adams deyir: “Hər
bir insanın ən azı bir neçə sahəsi var ki, orada bir qədər cidd- cəhddən
sonra siyahının yuxarı 25%-ə düşə bilər. Məsələn, insanların çoxundan
yaxşı rəsm çəkə bilirəm, amma məni rəssam adlandırmaq olmaz. Mən
ortabab stəndap-komikdən daha gülməli deyiləm, amma çoxlarından
gülməliyəm. Məsələnin düyün nöqtəsi buradadır: çox az adam həm şəkil
çəkə, həm də zarafatlar düşünə bilir. Mənim məşğul olduğum məhz bu iki
faktorun ahənginə nadir hallarda rast gəlinir. Buna biznesdəki təcrübəmi
də əlavə etsək, məndə qəfildən bu hadisəni yaşamayan digər
karikaturistlərin anlamayacağı mövzu peyda olur”.
Hətta başqalarından yaxşı olduğunuza görə qalib gələ bilmirsinizsə,
başqalarından fərqləndiyinizə görə qalib gələ bilərsiniz. Qabiliyyətlərin
birləşdirilməsi rəqabət səviyyəsini azaldacaq. Bunun sayəsində sizə
ümumi fonda fərqlənmək daha asan olacaq. Oyunun qaydalarını
dəyişərək genetik imtiyazlara (və ya çoxillik təcrübəyə)

215
olan zərurəti azalda bilərsiniz. Yaxşı oyunçu hamının oynadığı oyunda
qalib gəlməyə çalışır. Dahi oyunçu isə onun güclü tərəfləri üçün uyğun
gələn yeni oyun yaradır və zəifləri geridə qoyur.
Kollecdə oxuyarkən mən öz profil nizam-intizamımı - biomexa-
nikanı yaratmışdım. Onun içində fizika, kimya, biologiya və anatomiya
bir-birinə uyğunlaşmışdı. Mən fizika və biologiya üzrə aparıcı
mütəxəssislərin içində fərqlənəcək qədər ağıllı deyildim. Ona görə də öz
oyunumu qurdum. Uyğun gəldiyinə görə yalnız məni maraqlandıran
kurslarda iştirak edirdim, təhsil prosesinin darıxdırıcılı- ğı minimum
səviyyədəydi. Həm də özümü başqaları ilə müqayisə etmək tələsindən
rahatlıqla yan keçə bilirdim. Nəticə etibarı ilə bu kombinasiyadakı dərs
kurslarında məndən başqa heç kim iştirak etmirdi. Onların daha yaxşı və
ya pis olduğunu kim deyəcəkdi?
İxtisaslaşma uğursuz genetikanın “təsadüflərini” aşmaq üçün çox
güclü üsuldur. Dəqiq qabiliyyət üzərində nə qədər çox təcrübə aparsanız,
başqalarının sizinlə rəqabət aparması bir o qədər çətinləşəcək. Bir çox
kulturistlər ortabab armrestlərdən daha güclüdürlər. Ancaq hətta ən
əzələli kulturist armrestlinq üzrə yarışda məğlub ola bilər. Çünki bu, son
dərəcə spesifik güc tələb edir. Hətta siz anadangəlmə istedada
maliksinizsə, qalibiyyətinizin səbəbi, adətən, çox dar kateqoriyada ən
yaxşısı olmağınızdır.
Qaynar suda kartof yumşalır, yumurta isə bərkiyir. Siz kartof və ya
yumurta olmağınızı idarə edə bilməzsiniz. Amma yumşaq, yoxsa bərk
olmağın daha yaxşı olduğu oyunu seçə bilərsiniz. Əlverişli mühiti
tapmağa nail olsanız, bəxtin əleyhinizə olduğu halı lehinizə işlədiyi
istiqamətə dəyişə bilərsiniz.

GENLƏRDƏN YÜKSƏK SƏVİYYƏDƏ

NECƏ İSTİFADƏ ETMƏK OLAR?

Genlər səylə işləmək zərurətindən azad etmir, onu yalnız qabardır,

nəyə səy göstərmək lazım olduğunu göstərir. Güclü cəhətlərinizi dərk
edərək nəyə enerji və vaxt sərf etməli olduğunuzu biləcəksiniz.

216
Hansı fürsətlərə diqqət etməli, hansı maneələrdən yan keçməli ol-
duğunuzu biləcəksiniz. Öz təbiətinizi nə qədər yaxşı anlasanız,
fəaliyyət yolunuz bir o qədər yaxşı olacaq.
Bioloji fərqlər vacibdir. Öz imkanlarının reallaşması üzərində fikri
cəmləşdirmək özünü başqaları ilə müqayisə etməkdən daha faydalıdır.
İstənilən qabiliyyətin təbii məhdudiyyətlərinin olduğu faktının öz
qabiliyyətinizin ən yüksək həddinə çatıb-çatmamağınızla heç bir əlaqəsi
yoxdur. İnsanlar məhdudiyyətlərlə bağlı fakta o qədər aludə olurlar ki,
ona yaxınlaşmaq üçün nadir hallarda səy göstərirlər.
Bundan başqa, işləmirsinizsə, genlər sizi uğurlu insana çevir-
məyəcək. Bəli, ola bilsin, əzələli atlet gimnastika zalında ən yaxşı
genlərə sahib olsun. Lakin siz eyni məşqləri keçməmisinizsə, gen
ahənginizin daha yaxşı və ya pis olduğunu demək mümkün deyil. Rəğbət
göstərdiyiniz insanlar kimi cidd-cəhdlə işləmirsinizsə, onların
uğurlarının, sadəcə, bəxtə bağlı olduğunu deməyin.
Başqa sözlə, vərdişlərinizin uzunmüddətli perspektivdə məmnunluq
gətirməsini istəyirsinizsə, şəxsi keyfiyyət və qabiliyyətlərinizə uyğun
davranış variantları seçin. Sizə asan başa gələn iş üzərində səylə çalışın.

Xülasə
• Uğur qazanmaq imkanınızın ən yüksək həddə çatmasını
istəyirsinizsə, rəqabət üçün düzgün sahə seçmək zəruridir.
• Düzgün vərdişi seçin, asanlıqla irəli gedəcəksiniz. Yanlış vərdişi
seçin - sizi aramsız mübarizə gözləyir.
• Gen dəstini dəyişmək mümkün deyil. Bu isə o deməkdir ki,
düzgün mühitdə genlər çox güclü üstünlüyə, digər hallarda isə
ciddi çatışmazlığa çevrilir.
• Vərdişlər anadangəlmə meyil və qabiliyyətlərə uyğun olanda onu
izləmək daha asandır.
• İmkanların xeyrinizə olduğu oyunları seçməlisiniz. Əgər belə bir
oyunu seçə bilmirsinizsə, onu özünüz yaradın.
• Genlər səylə işləmək zərurətindən azad etmir - onu yalnız
qabardır, nəyə səy göstərməli olduğunuzu göstərir.
217
 19.

Qoldiloks qaydası:
işdə və həyatda necə həvəsli qalmalı?

**| Q Г -ci ildə Kaliforniya, Anahaymedə Disneylend yenicə JL J

J açılmışdı. 10 yaşlı oğlan parka gəlib ona iş vermələrini xahiş etdi.
O vaxt əmək qanunvericiliyi hələ bugünkü qədər sərt deyildi. Ona
görə də oğlana bələdçi kitabçalarını hər biri 0.5 dollara satmaq
həvalə olundu.
Bir ildən sonra o, sehrli “Disney” mağazasına keçdi. Burada
digər satıcılar ona müxtəlif fəndlər öyrətdilər. O, zarafatları
müştərilər üzərində sınayır, onlara kiçik monoloqlar deyirdi. Tezliklə
o, fərdləri icra etməkdən deyil, ümumilikdə çıxış etməkdən xoşu
gəldiyini başa düşdü və komik olmaq qərarına gəldi.
Yeniyetməlik illərində o, Los-Ancelesin kiçik klublarında çıxış
etməyə başladı. Müştərilər az, şousu isə qısa idi. Nadir hallarda
səhnədə beş dəqiqədən artıq qalırdı. Klubdakı insanlar əsasən içki və
söhbətlə məşğul olduğundan çıxış edən artistlərə diqqət
yetirmirdilər. Bir dəfə o, tamamilə boş məkanda stendapla çıxış etdi.
ÎŞ çox əyləncəli olmasa da, oğlan getdikcə yaxşılaşırdı. Onun ilk
monoloqları cəmi 1-2 dəqiqə çəkirdi. On dörd yaşında artıq 5

219
dəqiqəlik material toplaya bilmişdi. Daha bir neçə il sonra isə sten- dap
çıxışı 10 dəqiqə çəkirdi. 19 yaşında hər həftə 20 dəqiqə çıxış edirdi.
Monoloqu kifayət qədər uzun olsun deyə üç şeir oxumalı olurdu. Amma öz
ustalığını təkmilləşdirirdi.
Təcrübələr, korreksiyalar və təcrübəylə daha bir onillik keçdi. O.
telessenarist işləməyə və tədricən müxtəlif tok-şoularda görünməyə
başladı. 1970-ci illərin ortalarında onu müntəzəm olaraq The Tonight Show
və Saturday Night Live şoularına dəvət edirdilər.
Nəhayət, 15 il işləyəndən sonra cavan oğlan məşhurlaşdı. Öz stendap
şousu ilə 63 gün ərzində 60 şəhərdə oldu. Ohayodakı konsertində 18695
tamaşaçı iştirak edirdi. Daha 45.000 bilet Nyu- Yorkdakı üç günlük şousu
üçün satılmışdı. O, janrın tanınmış ustadı və dövrünün ən komik
aktyorlarından biri oldu.
Onun adı Stiv Martin idi.
Martinin hekayəsi vərdişlərə uzun müddət sadiq qalmaq üçün nə tələb
olunduğunu çox gözəl təsvir edir. Stendap qorxaqlar üçün deyil. İnsanların,
daş kimi simalarla oturan tamaşaçılar qarşısında səhnədə təkbaşına çıxış
etməkdən daha çox qorxudan vəziyyəti təsəvvür etmək çətindir. Buna
baxmayaraq, Stiv Martin 18 il ərzində hər həftə qorxusunun üzünə baxırdı.
Özünün də dediyi kimi “10 il təlim, 4 il iş, 4 il inanılmaz uğura sərf
olundu”.
Niyə Stiv Martin kimi bəzi insanlar vərdiş etdikləri davranış tərzinə
sadiq qalır - zarafatları təkmilləşdirir, komikslər çəkir və ya gitarada ifa
edir, çoxumuz isə həvəsimizi tez itiririk? Vərdişləri necə formalaşdıraq ki,
onlar yoxa çıxmasın, əksinə, bizi bərkitsin? Alimlər bu məsələni uzun illər
öyrəniblər. Hərçənd biz hələ hər şeyi bilməsək də, artıq kifayət qədər yaxşı
təsdiqlənib ki, “məqbul çətin ’ tapşırıqlar üzərində işləyərək həvəsi
qorumaq və arzunun zirvəsinə çatmaq mümkündür.
İnsan beyni optimal çətinlik zonasında yerləşən çətinlikləri sevir.
Tennisi sevir və 4 yaşlı uşağa qarşı oynamağa cəhd edirsinizsə, bu sizi tez
bezdirəcək. Həddindən artıq asandır. Hər xalı udacaqsınız. Əksinə, korta
Rocer Federer və ya Serena Uilyams kimi peşəkar tennisçilərlə çıxsanız,
həvəsinizi tez itirəcəksiniz. Çünki matç sizin üçün həddən artıq çətin
olacaq.

220
 Tutaq ki, sizinlə eyni gücdə olan biriylə tennis oynayırsınız. Oyunun
gedişində həm qalib, həm də məğlub olacaqsınız. Həqiqətən çalışsanız,
qələbə qazanmaq ümidiniz var. Diqqətiniz daralır, fikriniz heç nəyə
yayınmır, fikriniz tam qarşınıza qoyduğunuz tapşırığa cəmlənib. Bu, aşıla
biləcək çətinlikdə məsələdir və Goldiloks qaydasına parlaq nümunədir.
Goldiloks qaydası deyir ki, insanlar ən çox onların aktual
qabiliyyətlərinin hüdudlarında yerləşən məsələlər üzərində işləyərkən
həvəsli olurlar. Nə çox ağır, nə çox yüngül - yalnız gücü daxilində
olanlar. Stiv Martinin iş həyatı Goldiloks qaydasına çox gözəl
nümunədir. O, hər il komediya çıxışını uzadırdı. Amma yalnız 1-2
dəqiqə. Həmişə yeni material əlavə edirdi. Lakin mütləq şəkildə gülüş
yaradacaq bir neçə zarafatı saxlayırdı. Həvəsli qalması üçün bir neçə
uğurlu çıxış, çoxlu və səylə işləməyə davam etməsi üçün bir neçə səhv
kifayət edirdi. Siz yeni vərdişi məşq etməyə başlayanda davranışın hətta
çətin şərtlərdə belə izlənilməsi mümkün olacaq qədər sadə olması
vacibdir. Bu ideyanı davranış dəyişikliyinin üçüncü qanununu müzakirə
edərkən hərtərəfli təhlil etmişik.
Vərdiş dayanıqlı hala gələndən sonra kiçik addımlarla irəli getməyi
davam etdirmək vacibdir. Bu kiçik təkmilləşmələr və yeni məsələlər
marağı ölməyə qoymayacaq. Goldiloks zonasına düzgün düşsəniz, axma
daxil olacaqsınız.1

1
Axın vəziyyətinə girəndə nə baş vennəsiylə bağlı mənim sevimli nəzəriyyəm var. O
təsdiq olunmayıb. Bu, sadəcə olaraq, mənim ehtimalımdır. Adətən, psixoloqlar belə
hesab edirlər ki, beyin iki rejimdə fəaliyyət göstərir: Sistem 1 və Sistem 2. Sistem 1 cəld
və instinktiv. Ümumilikdə (vərdiş kimi) çox cəld həyata keçirə biləcəyiniz hərəkətlər
Sistem 1-lə idarə olunur. Aramlı və daha böyük səylər tələb edən (məsələn, riyaziyyatdan
çətin məsələnin həlli kimi) zehni prosesləri isə Sistem 2 idarə edir. Axına tətbiq edərkən
Sistem 1 və Sistem 2-ni düşüncə spektrinin əks qütbləri kimi təsəvvür etmək mənim
xoşuma gəlir. Koqnitiv proses nə qədər avtomatik gedirsə. Sistem 1 tərəfə bir o qədər
güclü hərəkət edir. Məsələ nə qədər səy tələb edirsə, bır o qədər Sistem 2-yə doğru
hərəkət edir. İnsan məsələ ilə bağlı tam avtomatik və gizli biliklərini işə salıb, eyni
zamanda qabiliyyətlərinin son həddində işləməyə çalışanda məncə axın Sistem 1 və
Sistem 2 arasında ülgüclə tutula bilər. Beyinin hər iki rejimi tam işləkdir. Şüurlu və
şüursuz ideal sinxronlaşıb.

221
 Axın hər hansı fəaliyyətə tamamilə qərq olmaq halıdır. Alimlər bu
hissi ölçməyə çalışıblar. Məlum olub ki, tapşırıq insanın hal-hazırda qadir
olduğundan təqribən 4% daha çətin olmalıdır ki, axın halına girə bilsin.
Real həyatda hərəkətin çətinliyini ölçmək qeyri- mümkündür. Ancaq
Goldiloks qaydasının əsas ideyası olduğu kimi qalır: ‘kAşıla bilən
çətinlikdə olan tapşırıqlar üzərində iş - təqribən sizin qabiliyyətlərinizin
hüdudlarında - həvəsin saxlanması üçün həlledici məna kəsb edir”.

QOLDİLOKS

QOLDİLOKS
ZONASI

MOTİVASİYA

DARIXDIRICILIQ UĞURSUZLUQ

ÇƏTİNLİK ____________ >

Şəkil 15. Biz gücümüz daxilində olan məsələlərlə qarşılaşanda həvəsimiz ən

yüksək həddə olur. Psixologiyada bu, darıxdırıcıhq və narahatlıq arasında orta
optimal həyəcan səviyyəsini təsvir edən Yerks-Dodson qanunu kimi tanınır.

Yaxşılaşmaq üçün zərif köklənmə lazımdır. Sizi 100% hərəkətə

keçməyə vadar edən məsələləri axtarmalı və həvəsli qalmağa kifayət
edəcək qədər inkişaf etməlisiniz. Hərəkətlər cazibəsini itirməmək

222
üçün yeniliyini azaltmamalıdır. Rəngarənglik olmasa tez bezdirəcək.
Danxdırıcılıq özünüinkişaf yolunda əsas düşməndir.

TAPŞIRIQ ÜZƏRİNDƏ İŞLƏYƏRKƏN DARIXDIRICI

GƏLİRSƏ, FİKRİ NECƏ CƏMLƏŞDİRMƏLİ?

Beysbolçu karyerasının bitdiyi aydın olandan sonra mən özüm üçün

yeni idman növü araşdırmağa başladım. Ştanq qaldırmağa başladım. Bir
dəfə məşq zalımıza məşhur məşqçi gəldi. Uzun karyerası ərzində onun
aralarında olimpiya çempionlarının da olduğu minlərlə idmançı ilə
işləmək imkanı olmuşdu. Özümü təqdim etdim. Biz prosesin
təkmilləşdirilməsi haqda söhbətə başladıq.
“Ən yaxşı idmançıları digərlərindən fərqləndirən nədir?” mən
soruşdum. - “Əsl uğurlu insanlar başqalarının etmədiyi nəyi edirlər?”
O, gözlənilən faktorları sadaladı: genetika, uğur, istedad. Amma
sonra mənim üçün gözlənilməz bir şey dedi: “Hansısa məqamda hər şeyi
darıxdırıcılığa olan münasibət həll edir. Hər gün eyni işləri yerinə
yetirərək məşq edən insanlar qalib gəlirlər”.
Onun cavabı məni heyrətləndirdi. Çünki iş etikası haqqında başqa
cür düşünmək qəbul olunub. Məqsədə çatmaq uğrunda iş üçün insanlar
“özünü enerji ilə doldurmaq zərurəti” haqqında danışırlar. İstər ticarət və
ya idman, istər incəsənət olsun, insanlar həmişə “bütün işin həvəsdə
olduğu” kimi sözlər deyirlər. Ya da: “Bunu həqiqətən istəməlisən”.
Nəticədə çoxumuz fikri yaymanda və ya həvəsini itirəndə ruh
düşkünlüyünə qapılırıq. Çünki uğurlu insanlarda həmin bu həvəsin aşıb-
daşdığını fikirləşirlər. Ancaq həmin məşqçi əsl uğurlu insanların da
başqaları kimi həvəs əskikliyindən əziyyət çəkdiklərini, amma
başqalarından fərqli olaraq bezməklərinə rəğmən işləməyə davam
etdiklərini dedi.
Ustalıq üçün təcrübə zənnidir. Ancaq siz nə qədər çox təcrübədən
keçirirsinizsə, hər şey daha çox darıxdırıcı olmağa başlayıb adiləşir. İlk
uğurdan sonra artıq nə gözləyəcəyimizi bildiyimizdən maraq

223
ölməyə başlayır. Sizə lazım olan arxa-arxaya bir neçə gün idman zalına
getmək və ya bloqunuzda vaxtlı-vaxtında yeni post paylaşmaqdır. Bir günü
buraxanda sizə elə gəlir, qorxulu bir şey yoxdur. Hər şey plan üzrə gedir.
Özünüzə bir istirahət günü verir və asanlıqla bəhanə tapırsınız. Axı sizdə
hər şey qaydasındadır.
Uğura çatmaqda maneə ilk növbədə uğursuzluq deyil, darıxdırı-
cılıqdır. Vərdişlər artıq bizi sevindirmədiklərinə görə bezdirir. Nəticə
gözlənilən olur. Vərdişlər adiləşdiyinə görə biz yeni həyəcanların xatirinə
inkişafı dayandırmağa başlayırıq. Ola bilsin, elə buna görə pis dairəyə
düşür, bir məşqdən o birinə, bir pəhrizdən digərinə, bir biznes-ideyadan
başqa ideyaya hoppanırıq. Həvəs zəifləyən kimi biz yeni fəaliyyət yolu
axtarmağa başlayırıq, hətta əvvəlki işlək vəziyyətdə olsa belə.
Makiavellinin qeyd etdiyi kimi “insanlar yeniliklərə elə hərisdirlər ki,
xoşbəxtlər də onu məhzun taleyə malik insanlar kimi arzulayır”.
Ola bilsin, məhz buna görə asılılıq yaradan məhsulların bir çoxu
insana həmişə yeni nəsə verir. Video oyunlar vizual yenilik verir. Pomo
seksual yenilik verir. Zərərli qida kulinar yenilik verir. Hər sfera daimi
heyrət elementləri təklif edir.
Psixologiyada bu, sayrışan mükafat adlanır.1 Oyun avtomatları ən
geniş yayılmış nümunədir. Oyunçu vaxtlı-vaxtında uduşu götürür - amma
qeyri-müəyyən intervalla. Mükafatın sürəti dəyişir. Bu, böyük miqdarda
dopamin ifrazına gətirib çıxarır, yaddaşı yaxşılaşdırır, vərdişin
formalaşmasını sürətləndirir.
Sayrışan mükafat nəyəsə aludəçilik yaratmır. İnsanların maraq
dairəsində olmayan mükafatı götürüb onlara verərək öz münasibətlərini
dəyişəcəklərinə ümid etmək olmaz. Lakin bu təsirli üsul darıxdırıcılığı
azaltdığına görə artıq mövcud olan aludəçiliyi
'Sayrışan mükafatın tapılması təsadüfən baş verib. Bir dəfə məşhur Harvard psixoloqu
Skinnerin laboratoriyasında təcrübə zamanı yem az idi. Yeni porsiyanı hazırlamaq isə çox
vaxt aparacaqdı. Çünki porsiyaları əl ilə maşında pressləməli olurdu. Nəticədə o özündən
soruşdu: "Lingi hər dəfə basanda mükafat lazımdırım?” O, siçovulların mükafatını mərhələli
şəkildə verməyi qərara aldı. Təəccüblə müşahidə etdi ki, qida verilməsinin variasiyası
siçovulların davranışını zəiflətmədi, əksinə onu gücləndirdi.

224
gücləndirir. Arzu ən yüksək həddə uğurla uğursuzluq arasında yarı yolda
baş verir. Zamanın bir yarısında istədiyinizi alır, digər yarısında almırsınız.
Siz kifayət qədər “qalib gəlməlisiniz” ki, məmnunluq hiss edəsiniz, kifayət
qədər “istəməlisiniz” ki, arzulayasınız. Bu, Goldiloks qaydasının
üstünlüklərindən biridir. Artıq vərdişlə maraqlanırsınızsa, aşıla biləcək
çətinlikdə məsələ üzərində işləmək marağı qoruyub saxlamağın yaxşı
üsuldur.
Əlbəttə, bütün vərdişlərin sayrışan mükafat komponenti yoxdur. Onun
olmağı heç sizə lazım da deyil. Google sorğuları periodik olaraq
cavablasaydı, mən tez bir zamanda onun rəqibi ilə işləyərdim. Uber
səfərlərimin yarısını pozmuş olsaydı, bu xidmətdən istifadə etməyi davam
etdirəcəyimə şübhə edirəm. Dişlərimi hər axşam yusaydım və onlar bir
gündən bir təmizlənsəydi, yəqin, bu işdən əl çəkərdim.
Sayrışan mükafatlanma olsa da, olmasa da, heç bir vərdiş həmişəlik
maraqlı qala bilməz. Hansısa məqamda hər birimiz özünütəkmilləşdirmə
yolunda çətinliklə üzləşirik: biz darıxdırıcılığı sevməliyik.
Hamının nail olmaq istədiyi məqsədi, reallaşdırmaq istədiyi arzusu
var. Amma dəqiq hansı sahədə ən yaxşı olmaq istəməyinizin əhəmiyyəti
yoxdur: Yalnız sizə rahat və maraqlı olan vaxtlarda işləyirsinizsə,
nəzərəçarpacaq nəticələrə çatmaq üçün zəruri olan əzmə çata
bilməyəcəksiniz.
Yeni bir işə başlamış və onu etməyə alışmışınızsa, mütləq bu işi atmaq
istəyəcəyiniz günləri yaşayacağınıza təminat verirəm. Ticarətə
başlamışınızsa, bundan o tərəfə çalışmaq istəməyəcəyiniz günlər olacaq.
Zalda məşq edirsinizsə, bitirmək istəməyəcəyiniz gedişləriniz olacaq.
Bloqunuz varsa, elə günlər olacaq, heç nə yazmaq istəməyəcəksiniz.
Amma peşəkar hətta narahat, ağrılı və yorucu olsa da, irəli getməyə davam
edir, bununla da həvəskardan fərqlənir.
Peşəkarlar cədvələ əsasən hərəkət edir, həvəskarlar həyatı öz axarına
buraxırlar. Peşəkarlar nəyin onlar üçün vacib olduğunu bilir və
məqsədyönlü işləyirlər. Həvəskarları isə həyat şəraiti yolundan sapdırır.

225
 Yazıçı və meditasiya üzrə məşqçi Devid Keyn öz yetirmələrini
hadisədən hadisəyə deyil, daim meditasiya etməyə çağırır. Analoji olaraq
siz müvəqqəti idmançı, yazıçı və ya başqa bir peşə sahibi olmaq
istəməzsiniz. Vərdiş, həqiqətən, əhəmiyyətli olanda istənilən əhvali-
ruhiyyədə ona sadiq qalmağı istəməlisiniz. Peşəkarlar əhvali- ruhiyyələri
qaydasında olmayanda da hərəkətdən qalmırlar. Bir çox günlər olub ki.
mən də rahatlaşmaq istəmişəm. Ancaq özümü ələ alıb özüm üçün
əhəmiyyətli bir şey üzərində işlədiyimə görə heç vaxt
təəssüflənməmişəm.
Bir şeyi mükəmməl mənimsəməyin yeganə üsulu dəfələrlə etdiyin
işə daim aludə olmaqdır. Darıxdırıcılığı sevməlisiniz.

Xülasə
• Goldiloks qaydası insanların hazırkı qabiliyyətlərinin hüdud-
larında olan tapşırıqlar üzərində işləyərkən həmişə yüksək
dərəcədə həvəsli olduqlarını deyir.
• Uğurun ən böyük təhdidi uğursuzluq yox, darıxdırıcılıqdır.
• Vərdişlər gündəlik rutinə çevriləndə bizi az maraqlandırır və
daha cəlb etmir.
• Güclü həvəslə hamı əzmlə işləyə bilər. Maraq itərkən işləməyə
davam etmək vacibdir.
• Peşəkarlar cədvələ uyğun hərəkət edir, həvəskarlar isə işi öz
axarına buraxırlar.

226
 20.

Yaxşı vərdişlərin əks tərəfi

V ərdişlər ustalığın əsasını təşkil edir. Şahmatda oyunçu diqqətini

oyunun növbəti səviyyəsində cəmləşdirmək üçün əvvəlcə
fiqurların əsas gedişlərini mənimsəməli, avtomatik gediş etməyə
başlamalıdır. Yadda saxladığımız hər bir məlumat cəhd tələb edən
düşüncələr üçün məkan yaradır.
Bu, istənilən fəaliyyət növü üçün keçərlidir. Sadə hərəkətləri
artıq düşünmədən icra edəcək qədər yaxşı öyrənəndə diqqət daha
kiçik detallar üçün azad olur. Beləliklə, vərdişlər mükəmməlliyə
doğru istənilən cəhdin əsasında durur. Ancaq vərdişlər sayəsində
əldə etdiyimiz üstünlüklərin əvəzini ödəmək lazımdır. Əvvəlcə hər
təkrar rəvanlıq, sürət və bacarığı artırır. Amma vərdiş avtomatik
hala gələndə geri bildirim üçün qəbulediciliyiniz azalır. Siz mənasız
təkrarlar sikli nə düşürsünüz. Səhvləri daha rahat buraxırsınız.
Nəyisə
avtopilotda “kifayət qədər” yaxşı edəndə necə təkmilləşmək haqda
düşünmürsünüz.
Vərdişlərin faydası odur ki, düşünmədən hərəkət edə bilirsi-
niz. Çatışmazlığı isə odur ki, müəyyən bir şəkildə hərəkət etməyə
öyrəşdiyinizdən kiçik səhvlərə fikir
227 vermirsiniz. Belə hesab edirsi-
niz ki. təcrübəniz artdığından tədricən təkmilləşirsiniz. Əslində isə, artıq
formalaşmış vərdişi yerinə yetirir, amma onu yaxşılaşdırmırsınız. Bəzi
tədqiqatlar qazanılmış vərdişin vaxt keçdikcə bir qədər pisləşdiyini
göstərir.
Ümumilikdə kiçik pisləşmə hələ narahatlıq üçün əsas deyil. Bütün
günü dişləri daha yaxşı yumaq, ayaqqabı iplərini daha yaxşı bağlamaq və
ya daha dadlı çay dəmləməyi izləmək lazım deyil. Belə vərdişlər üçün,
sadəcə, yaxşı olmaq kifayətdir. Əhəmiyyətsiz şeylərə nə qədər az enerji
sərf etsəniz, həqiqətən, daha vacib işlərə bir o qədər çox enerjiniz qalar.
İmkanlarınızı yüksək şəkildə inkişaf etdirmək, bu və ya digər sahədə
çox az adamın nail olduğu yüksək səviyyəyə qalxmaq istəyirsinizsə,
bunun üçün daha incə yanaşma lazımdır. Kor-koranə eyni şeyi dəfələrlə
təkrarlayıb mükəmməl olacağınıza ümid edə bilməzsiniz. Avtomatik
vərdişlərin kombinasiyası və məqsədyönlü təcrübə lazımdır.

Vərdişlər + Məqsədyönlü təcrübə = Ustalıq.

Bəzi vərdişlər avtomatik olmalıdır - bunsuz dahi ola bilməzsiniz.

Basketbolçular aparıcı olmayan əllə atış üzərində işləməzdən əvvəl topu
düşünmədən aparmağı öyrənməlidirlər. Cərrahlar ilk kəsiyi qapalı
gözlərlə edənədək təkrarlayırlar. Yalnız bu zaman əməliyyat zamanı
meydana çıxacaq yüzlərlə dəyişən faktor üzərində fikir cəmləyə bilərlər.
Amma bir bacarıq mənimsəniləndən sonra cidd- cəhd tələb edən işə
qayıtmalı və növbəti vərdişi formalaşdırmağa başlamaq lazımdır.

228
 BİR VƏRDİŞİN MƏNİMSƏNİLMƏSİ

TƏKRARLANMA

TƏKRARLANMA

Şəkil 16. Ustalığa çatmaq üçün bir təkmilləşməni digərinin üstünə qoymalısınız.
Hər vərdiş üzərində yeni səviyyəyə çatana qədər işləməli və daha çətin bacarıqların
mənimsənilməsinə başlamalısınız.

229
 Ustalıq diqqətin uğurun cüzi elementinə yönəldilməsi, onun tam
mənimsənilənə qədər işlənməsi və yeni vərdişin növbəti uğur səviyyəsinə
qalxmaq üçün əsas qismində istifadəsi prosesidir. Köhnə çalışmaları
yerinə yetirmək asanlaşır. Amma ümumilikdə rahat olmamalısınız, çünki
enerjinizi növbəti məsələyə yönəldirsiniz. Hər bir vərdiş növbəti iş
səviyyəsini blokdan çıxarır. Bu, sonsuz sikidir.
Vərdişlər böyük gücdür. Amma ustalığınızı kəskinləşdirməyə davam
etmək üçün uğurlarınız haqqında şüurlu şəkildə düşünməyiniz zəruridir.
Vərdişlərə məhz kifayət qədər yiyələndiyinizi anladığınız - hərəkətləri
avtopilotda etdiyiniz və rahatlıq hiss etdiyiniz məqamda dayanmaq olmaz.
Həll yolu? Refleksiya və təhlil üçün sistem yaratmaq.

NECƏ VƏRDİŞ TƏHLİLİ APARMALI VƏ

DƏYİŞİKLİK GƏTİRMƏLİ?

1986-cı ildə “Los-Anceles Leykers”ə çox güclü basketbolçu- lardan

ibarət komanda toplanmışdı. Buna baxmayaraq, yaddaşlarda bu cür
qalmadı. 1985-1986-cı illər mövsümünü komanda rekord qələbələr
seriyası ilə başladı: 29 qələbə, 5 məğlubiyyət. “Ekspertlər deyirdi ki, ola
bilsin, biz basketbol tarixində ən yaxşı komandayıq”- mövsümün sonunda
məşqçi Pet Rayli deyirdi. Pley-off mərhələsində onlar yalnız Konfransın
finalına çata bildilər. Burada “Rokets”ə məğlub oldular. “Basketbol
tarixində ən yaxşı komanda” heç MBA-ın finalında belə oynaya bilmədi.
Bu zərbədən sonra Rayli hey oyunçularının necə istedadlı olduqlarını
və komandaya nə qədər ümid bəsləndiyi haqda eşitmək məcburiyyətində
idi. O, ümumi pisləşən nəticələr fonunda möhtəşəm oyunun nadir
parlamalarını görmək istəmirdi. “Leykers”in oyundan oyuna daha güclü
oyun göstərməsini istəyirdi. 1986-cı ilin yayında bir plan işləyib hazırladı.
Daha doğrusu, bu onun ən yaxşı karyera göstəriciləri adlandırdığı sistem
idi.

230
 “Oyunçular “Leykersə” keçəndə", - Rayli izah edirdi - “onların
məktəbin yuxarı siniflərinə qədər basketbol statistikasını izləyirik. Mən
bunu “sümüklərə qədər araşdırma" adlandırıram. Biz oyunçunun
bacardığının dəqiq kriteriyasını axtarırıq. Sonra onu komandanın oyun
planına yerləşdiririk. Bu zaman ehtimal edirik ki, o öz orta
göstəricilərindən aşağıda oynamayacaq və tədricən onları yaxşılaş-
dıracaq".
Basketbolçunun orta nəticə göstərmək səviyyəsini müəyyən edən
Rayli həlledici mərhələ əlavə etdi. O hər bir oyunçudan “nəticələrini
mövsüm boyu ən az 1% yaxşılaşdırmağı" xahiş etdi. Bu, oyunçuya
müyəssər olurdusa, nəticə “ən yaxşı karyera göstəricisinə" çevrilirdi.
Birinci hissədə müzakirə etdiyimiz britaniyalı velosipedçilər komandasına
oxşar olaraq “Leykers” hər gün bir az da yaxşılaşaraq yüksək nəticələrə
nail olurdu.
Rayli “ən yaxşı karyera göstəricisinin" xallar və ya statistika
səviyyəsinə enmədiyini qeyd edirdi. Amma “bütün cəhdlərin - mənəvi,
əqli və fiziki - əlavəsini" əks etdirirdi. “Folu məhz özünün alacağını bilə-
bilə rəqibə onlarla toqquşmağa icazə verir, boş topun ardınca atılır, hətta
buna nail olacaqları məlum olmasa da, topu götürmək üçün atılır, rəqib
oyunçunu keçən komanda yoldaşına kömək edir və başqa görünməyən
qəhrəmancasına hərəkətlər etmələri də" oyunçuların hesabına yazılırdı.
Nümunə kimi komandanın həmin vaxtlardakı ulduzu Mecik Consonu
götürək. Tutaq ki, onun 11 xalı var: 8 dəfə topu götürüb, 12 dəfə nəticəli
ötürmə edib, 2 seçimi və oyun ərzində 5 itkisi olub. Eləcə də Mecik
“görünməmiş qəhrəmancasına davranış" - boş topun ardınca atılmağa görə
bal aldı (+1). Nəhayət, o bu xəyali oyunda 33 dəqiqə oynadı.
Xidmətləri toplayır (11 + 18+12+2+1) və 34 alırıq. 5 itkini çıxırıq
(34-5) və 29 alırıq. Nəhayət, 29-u oynanılan dəqiqələrin sayma bölürük:
29-33 = 0.879.

231
 Mecikin “ən yaxşı karyera göstəricisi” (ƏYKG) 879 olacaq. Bu rəqəm
basketbolçunun bütün oyunlarının hesabatından alınmışdı və məhz onu
mövsüm ərzində 1% yaxşılaşdırmalı idi. Rayli oyunçunun aktual ƏYKG-
ni təkcə özünün keçmiş nəticələri ilə deyil, həm də liqanın digər
oyunçularının nəticələri ilə müqayisə edirdi. Raylinin izah etdiyi kimi “biz
oyunçuları digər komandaların eyni mövqeyə malik və oxşar tapşırıqları
olan rəqibləri ilə müqayisə edirik”.
İdman şərhçisi Ceki Makmallen yazırdı: “Rayli hər həftə liqanın ən
yaxşı oyunçularının adını lövhəyə yazır və nəticələri öz komandasının
oyunçuları ilə müqayisə edirdi. Etibarlı oyunçular təqribən 600 bal
toplayırdılar. Elit oyunçular isə 800 baldan aşağı yığmırdılar. Bütün
karyerası ərzində 138 trip-dabl edən Mecik Conson isə çox vaxt 1000
baldan artıq toplayırdı”.
“Leykers” həmçinin ƏYKG-ni müqayisə edərək illik inkişafı da qeyd
edirdi. Rayli deyirdi: “Biz 1986-cı ilin noyabrı ilə 1985-ci ilin noyabrını
müqayisə edir və oyunçulara keçən mövsüm ərzində yaxşılaşıb -
yaxşılaşmadıqlarını göstərirdik. Sonra 1986-cı ilin dekabr ayının
nəticələrini noyabrla müqayisəli şəkildə göstərirdilər”. “Leykers” ƏYKG
proqramını 1986-cı ildə buraxdı. 8 aydan sonra МВА-də çempion oldu.
Növbəti il Pet Rayli komandaya yeni titul gətirdi. “Leykers” ötən 20 il
ərzində Konfransı iki il ard-arda qazanan ilk komanda oldu. Bundan sonra
o dedi: “Daimi səy göstərmək istənilən iş üçün ən vacibidir. Uğurlu olmaq
üçün hər şeyi düzgün etməyi öyrənmək, sonra isə hər dəfə onu təkrarlamaq
lazımdır”.
ƏYKG proqramı refleksiyanın təsir gücünə və təhlilə parlaq
nümunədir. “Leykers” həmişə güclü komanda olub. ƏYKG onların öz
imkanlarını yüksək dərəcədə həyata keçirməsinə kömək göstərib
bacarıqların yaxşılaşmasını təmin etdi.
Refleksiya və təhlil uzunmüddətli perspektivdə bütün vərdişləri
yaxşılaşdırmağa imkan verir. Çünki siz səhvləri dərk edir və mümkün
təkmilləşmə yolları axtarmağa başlayırsınız. Refleksiya olmadan özünə
bəraət qazandırmaq, ağıllı izahatlar düşünüb tapmaq və sadəcə, özünü
aldatmaq mümkündür. Dünənki günlə müqayisədə

232
nəticələrimizi yaxşılaşdırmaq və ya pisləşdirməyimizi müəyyən edəcək
əsasımız yoxdur.
Ən yüksək nəticələrə nail olan insanlar müxtəlif növ təhlil və
refleksiya ilə məşğuldurlar. Bu prosesin qəlizliyi vacib deyil. Keni- yalı
qaçışçı Eliud Kipçoqe bütün zamanların ən dahi marafonçula- rından və
Olimpiya oyunlarının qızıl medal sahibidir. O hələ də hər bir məşqinin
necə keçdiyi haqda qeydlər aparır və öz nailiyyətlərini daha da
yaxşılaşdıra biləcəyi sahələr axtarır. Analoji olaraq beş qat Olimpiya
çempionu Keti Ledeki öz sağlamlığını 10 ballıq şkala ilə dəyərləndirir,
qidalanma və yuxu rejimi ilə bağlı qeydlər əlavə edir. O həm də digər
idmançıların müvəqqəti nəticələrini qeyd edir. Hər həftənin sonunda
məşqçi onun qeydlərinə göz gəzdirir və nəticə çıxarır.
Təkcə idmançılar belə etmirlər. Komik Kris Rok yeni material
hazırlayanda on dəfələrlə kiçik klublarda çıxış edir və yeni zarafatları
sınaqdan keçirir. O, səhnəyə qeyd dəftərçəsi ilə çıxır. Nəyin yaxşı
keçdiyi, hansı zarafatlara və ya ifadələrə dəyişiklik edilməsi ilə bağlı
qeydlər aparır. Dəyişikliklərdən sonra əldə qalan bir neçə ən yaxşı ifadə
onun yeni şousunun əsasını təşkil edir.
Mən “qərar jurnalı” aparan bir neçə idarəçi və investor tanıyıram.
Hər həftə qəbul etdikləri əsas qərarları, onların səbəbini və gözlənilən
nəticələrini qeyd edir, hər ayın və ya ilin sonunda korreksiyalar etmək və
harada yanlış olduqlarını görmək üçün öz seçimlərinin təhlilini aparırlar.
Yaxşılaşdırmaq - təkcə yeni vərdişlər formalaşdırmaq deyil, həm də
köhnələri korreksiya etməkdir. Refleksiya və təhlil sayəsində vacib işlər
üçün daha çox zaman ayıracaq və zəruri dəyişikliklər edə biləcəksiniz -
hər görüşdən sonra oyunçularının nəticələrini dəyərləndirən Pet Rayli
kimi. Vərdiş get-gedə təsirini itirsə, sonradan ona riayət etmək
istəməyəcəksiniz.
Şəxsən mən refleksiya və təhlili iki rejimdə tətbiq edirəm. Hər ilin
dekabr ayında əvvəlki ilin nəticələrini təhlil etdiyim illik hesabat
aparıram. Nə qədər məqalə çap etdirməyim, nə qədər məşq etməyim, neçə
yeni yerə getməyim və s. ilə bağlı vərdişlərimə yekun vururam.

233
Sonra uğurlarımı (və ya onların yoxluğunu) 3 suala cavab verməklə
təhlil edirəm:

1. Bu il nə alınıb?
2. Bu il nə alınmayıb?
3. Mən nə öyrəndim?

Yarım ildən sonra yayın ortasında vicdan hesabatı aparıram. Hamı

kimi mənim də çoxlu səhvlərim olur. Korreksiya hesabatım harada səhv
etdiyimi anlamağa kömək edir və düzgün yola qayıtmağa həvəsləndirir.
Bu mənim üçün əsas dəyərlərimə yenidən baxmaq və onlara uyğun
yaşadığıma qərar vermək zamanıdır. Kim olduğum və olmaq istədiyim
adama necə çevriləcəyim barədə düşünürəm.
Mənim illik vicdan hesabatım 3 suala cavab verir:

1. Həyatımı və işimi hansı əsas dəyərlər idarə edir?

2. Elə indi vicdanla yaşayır və işləyirəmmi?
3. Gələcəkdə qarşıma daha yüksək məqsədləri necə qoya bilərəm?

Bu iki hesabat az vaxt alır - il ərzində cəmi bir neçə saat. Amma
dəyişiklik gətirmək üçün mənə görə həlledici mərhələlərdir. Onlar diqqət
cəmləşdirməyim azalanda hiss olunmadan geriyə getməyimin qarşısını
alır, mənə hər il hansı şəxsiyyətə çevriləcəyimi və bunun üçün hansı
vərdişlərin lazım olduğunu xatırladır. Vərdişlərdən hansını
yaxşılaşdırmaq vaxtının gəldiyini, hansı maneələri aşmalı olduğumu,
geriyə addım atıb diqqətimi əsas vərdişlərə cəmləşdirməli olub-
olmadığımı göstərir.
Refleksiya perspektiv hissi verir. Gündəlik vərdişlər düzgün
kombinasiya ediləndə təsirli olur. Amma gündəlik seçimlərə həddən
artıq diqqət ayırmaq güzgüyə bir santimetr məsafədən baxmağa
bərabərdir. Bütün çatışmazlıqları görəcək, amma ümumi təsviri
görməyəcəksiniz. Həddən artıq geri bildirim var. Əksinə, vərdişləri heç
vaxt təhlil etməmək isə heç vaxt güzgüyə baxmamaq- dır. Köynəkdə
ləkə, dişdə qida qalığı kimi asanlıqla aradan qaldırıla
234
biləcək səhlənkarlıqları dərk etmirsiniz. Bu halda həddən az geri bildirim
olur. Periodik refleksiya və təhlil güzgüyə lazımi məsafədən baxmaq
deməkdir. Siz ümumi təsviri gözdən qaçırmadan etməli olduğunuz
əhəmiyyətli dəyişiklikləri görürsünüz. Hər dərə-təpədə ilişmək deyil,
bütün dağ silsiləsini aşmaq istəyirsiniz.
Nəhayət, refleksiya və təhlil davranış dəyişikliyinin ən vacib aspekti
olan şəxsiyyətə yenidən baxmaq üçün ideal vaxtdır.

SİZİ GERİ ÇƏKƏN İNANCLARDAN İMTİNA

Yeni identikliyin qurulması üçün əvvəldə vərdişin təkrarlanması

vacibdir. Amma alışandan sonra həmin inanclar şəxsi inkişafın yeni
səviyyəsinə qalxmağınıza mane ola bilər. Sizin əleyhinizə işləyən
şəxsiyyətiniz zəif yerləri inkar etməyə təhrik edən və inkişaf etməyə
imkan verməyən “qürur” kimi bir şey yaradır. Bu, vərdiş formalaş-
dırmağın ən böyük çatışmazlığıdır.
İdeya bizim üçün nə qədər müqəddəsdirsə, başqa sözlə, identik- liyə
nə qədər dərin bağlıdırsa, onu tənqiddən bir o qədər möhkəm
qoruyacağıq. Bunu insan fəaliyyətinin hər sferasında görürsünüz. Məktəb
müəllimi yeni təhsil metodlarını ləğv edir, köhnə və yoxlanılmış dərs
planlarına üstünlük verir. Təcrübəli menecer “məhz bu cür etməyə”
öyrəşib. Cərrah daha gənc həmkarlarının ideyalarına əhəmiyyət vermir.
İlk albomunu möhtəşəm şəkildə buraxan qrup artıq gedilən yola dönür.
İdentikliyə nə qədər möhkəm bağlanırıqsa, onun üzərində böyümək bir o
qədər çətinləşir.
Mümkün həll yollarından biri - identikliyin yalnız bir aspektini
özünüzün nəhəng hissənizə çevirməyin. İnvestor Pol Qremin dediyi kimi
“öz identikliyinizi kiçik saxlayın”. Bir inanc sizi bütövlükdə nə qədər çox
xarakterizə edirsə, ciddi həyati dəyişikliklərə bir o qədər az qadir
olursunuz. Özünüzü, əsasən, firmanın və ya kiminsə tərəfdaşı və yaxud
müdafiəçisi kimi müəyyən edirsinizsə, həyatın bu sferasının itirilməsi
sizi büsbütün darmadağın edəcək. Veqansınız və xəstəlik ucbatından
qidalanmağınızı dəyişməli olursunuzsa, sizdə
235
ciddi identiklik böhranı başlayacaq. Hər şeyi bir identikliyə bağla-
yırsınızsa. zəifsiniz. Bir şeyi itirərkən özünüzü itirmiş olursunuz.
Gənclik dövrümdə idmançı olmaq mənim identikliyimin əsas
aspekti idi. Beysbol karyeram başa çatandan sonra özümü tapmaq mənə
çətin gəlirdi. Bütün həyatım boyu özümü idmançı kimi
müəyyənləşdirmişəm və birdən o yoxa çıxır. Bəs indi mən kiməm?
Müharibə veteranları və keçmiş iş adamları da eyni hissləri ya-
şayırlar. İdentiklik “mən yaxşı əsgərəm” inancı üzərində qurulursa.
xidmət müddəti bitəndən sonra halınız necə olacaq? Bir çox iş
sahiblərinin identikliyi “mən direktoram” və ya “mən təsisçiyəm”
inancına söykənir. Həyatınızın hər saniyəsini iş həyatınıza həsr
etmisinizsə, şirkəti satdıqdan sonra özünüzü necə hiss edəcəksiniz?
İdentikliyin vacib aspektini saxlamaqla özünü yenidən müəyyən
edərək identikliyin itirilməsini yumşaltmaq mümkündür, hətta dəqiq rol
dəyişsə belə.

• “Mən idmançıyam” “mən fiziki fəaliyyəti sevən ruhən güclü

insanaırTa çevrilir.
• “Mən yaxşı əsgərəm” “mən komandada çox gözəl işləyə bilən
nizam-intizamlı və etibarlı insananf’a çevrilir.
• “Mən direktoram” “mən innovasiyalar yaradan və inkişaf etdirən
insanam”a çevrilir.

Düzgün seçilmiş identiklik sizi zəiflətmək yerinə gücləndirib daşı

əhatə edən su kimi dəyişən şərtlərin əleyhinə deyil, onunla işləyəcək.
Bu ideya Lao-tzsı tərəfindən “Dao de Dzin”də ideal şəkildə ifadə
olunub:

"İnsan doğularkən zəif və zərifdir. Ölümü çatanda isə möhkəm və

güclüdür. Bütün məxluqlar və bitkilər zəif və zərif məhv olanda isə quru
və çürıik olurlar. Möhkəm və güclü ölməkdə olan, zəif və zərif isə
yaşamağa başlayandır. Ona görə də güclü ordu qalib

236
gəlmir, möhkəm ağac isə məhv olur. Güclü və qüdrətli zəif və zərifin
sahib olduğu üstünlüyə sahib deyil”.

Vərdişlər saysız-hesabsız üstünlük verir. Ancaq onların əks

tərəfi ondadır ki, hətta ətrafımızdakı aləm dəyişsə belə, bizi əvvəlki
hərəkət və düşüncələr çərçivəsində saxlayır. Heç nə əbədi deyil.
Həyat dəyişkəndir, dövrü olaraq özümüzü yoxlamalı və bütün köhnə
vərdiş və inancların xeyrimizə olub-olmadığına baxmalıyıq.
Yarımçıq özünüdərk zəhərdir. Refleksiya və təhlil zəhər
əleyhinə vasitədir.

Xülasə
• Vərdişlərin üstünlüyü ondadır ki, biz düşünmədən hərəkət
edə bilirik. Çatışmazlığı odur ki, kiçik səhvlərə diqqət yetir-
mirik.
• Vərdişlər + Məqsədyönlü təcrübə = Ustalıq.
• Refleksiya və təhlil gördüyünüz bütün işləri daim dərk
etməyə imkan verən prosesdir.
• İdentikliyə nə qədər möhkəm bağlanırıqsa, öz üzərində
yüksəlmək bir o qədər çətinləşir.

237
 Əvvəlcə kiçik təkmilləşmələr mənasız görünür, çünki formalaşmış
sistemdə sezilmir. Bir monet sizi varlandırmayacaq. Bir müsbət
dəyişiklik, məsələn, bir dəqiqəlik meditasiya və ya hər gün bir səhifə kitab
oxumaq həyatın dəyişdiyi hissini verməyəcək.
Amma tədricən bir kiçik dəyişikliyi digərinə əlavə etdikcə həyat
vektoru növbələşməyə başlayacaq. Hər müsbət təkmilləşmə həyat
tərəzisindəki qum dənəsi kimidir - sizi get-gedə arzuolunan istiqamətə
döndərəcək. Son nəticədə lazımi inadı göstərəndə qırılma nöqtəsinə
çatacaqsınız. Qəfildən sizə elə gələcək ki, yaxşı vərdişlərə riayət etmək
çox asandır. İndi sistem sizin əksinizə deyil, sizə işləməyə başlayacaq.
Bu kitabda uğura nail olmuş insanların onlarla hekayəsi verilib:
olimpiya çempionları, məşhur artistlər, iş qadınları, həyat xilas edən
həkimlər və ulduz komiklər. Onların hamısı yaxşıların yaxşısı olmaq və
ən yüksəyə qalxmaq üçün kiçik vərdişlər haqda elmdən istifadə ediblər.
Haqqında danışdığımız insanlar, komanda və şirkətlər müxtəlif həyati
hallarla qarşılaşıb, amma eyni şəkildə davrandıqları: inadla və davamlı
şəkildə xırda yaxşılaşmalar etdikləri üçün uğura nail olublar. Uğur nail
olunası məqsəd, keçilməli finiş xətti deyil. Bu təkmilləşmə sistemi
hüdudsuz dəyişiklik prosesidir. Birinci hissədə demişdim: “Vərdişlərin
dəyişilməsi ilə bağlı çətinlik yaşayırsınızsa, məsələ sizdə deyil,
sisteminizdədir. Pis vərdişlərin dəfələrlə təkrarlanması sizin onları
dəyişmək istəməməyinizlə deyil, ilk növbədə yanlış sistemi
dəyişməyinizlə bağlıdır”.
Ümid edirəm, bu kitabın sonunda hər şey sizin üçün əksinə olacaq.
Əlinizdə davranış dəyişikliyinin dörd qanunu, ən yaxşı sistemin qurulması
və ən yaxşı vərdişlərin formalaşdırılması üçün vasitə və üsullar dəsti var.
Bəzən vərdişi xatırlamaq çətin olacaq və siz onu aşkar etməlisiniz. Başqa
vaxt başlamaq istəməyəcək və onu cəlbedici etməli olacaqsınız. Bir çox
hallarda məlum olacaq ki, vərdiş həddən artıq çətindir və onu
sadələşdirmək lazım gələcək. Elə vaxt da olacaq, vərdişə əməl etmək
istəməyəcəksiniz. Bu zaman onu məmnunluq gətirən şəklə salmalı
olacaqsınız.

239
 Bu. daimi prosesdir. Finiş mövcud deyil. Daimi həll yolu yoxdur. Hər dəfə bir
şeyi yaxşılaşdırmaq barədə düşünəndə davranış dəyişikliyinin qanununa yenidən
nəzər salın və dar yerlər axtarın. Görünən edin. Cəlbedici edin. Sadələşdirin.
Zövqverici edin. Bir daha və bir daha. Hər zaman daha bir faiz yaxşılaşmaq üçün
yeni üsul axtarın.

Davranış cəhd tələb etmir. Davranış cəhd tələb edir.

Aşkar------------------------- Görünməyən
Cəlbedici -------------------- Qeyri-cəlbedici
Sadə -------------------------- Çətin
Məmnunluq verən ------------ Məmnunluq verməyən

Sizin yaxşı vərdişləriniz sol tərəfdə olmalıdır. Başqa sözlə, aşkar, cəlbedici,
sadə və zövqverici olmalıdır. Pis vərdişləri isə gözəgörünməz, qeyri-
cəlbedici, qəliz və zövqsüz şəklə salıb sağa sürüşdürün.

Uzunmüddətli nəticələrə nail olmağın sirri daimi təkmilləşməkdən ibarətdir.

Heç vaxt dayanmayın. Dayanmasanız, hansı yüksəkliklərə qalxa biləcəyinizə
heyrətlənərsiniz. Daim məşq etsəniz, bədəninizin necə dəyişəcəyinə
heyrətlənərsiniz. Öyrənməyi dayandırmasanız, nə qədər çox biləcəyinizə
heyrətlənərsiniz. Qənaət etməyi dayandırmasanız, nə cür var-dövlət toplaya
biləcəyinizə heyrətlənərsiniz. Dostlarınızın qayğısına qalmağı dayandırmasanız,
dostluğunuzun necə möhkəmlənəcəyinə heyrətlənərsiniz. Kiçik vərdişlər üst-üstə
toplanmır. Onlar bütövü əmələ gətirir.
Bu, atomik vərdişlərin gücüdür. Cüzi dəyişikliklər - nəhəng nəticələr.

240
 Daha nə oxumalı?

B u kitabın oxunmasına görə sərf etdiyiniz zamana görə təşəkkür

edirəm. Bildiklərimi sizinlə paylaşmaqdan böyük zövq aldım.
Daha nə oxumalı olduğunuz haqda düşünürsünüzsə, icazənizlə bəzi
mənbələri tövsiyə edim.
“Atomik vərdişlər” xoşunuza gəldisə, digər işlərim də xoşunuza
gələ bilər. Hər həftə son məqalələrimin pulsuz bülletenini buraxı-
ram. İzləyicilərim yeni kitab və layihələrimdən daha tez xəbər tu-
turlar. Nəhayət, öz işlərimə əlavə olaraq hər il digər müəlliflərin ən
müxtəlif mövzularda sevdiyim kitablarının siyahısını göndərirəm.
Bu ünvana abunə ola bilərsiniz: atomichabits.com/newsletter

243
 Dörd qanundan kiçik dərslər

B u kitabda insan davranış modelinin dörd mərhələsini təqdim et-

dim: həvəs, arzu, reaksiya, mükafat. Bu sistem yeni vərdişləri
necə formalaşdırmağı öyrədir və insan davranışı haqqında bəzi ma-
raqlı ideyalar açır.

Cədvəl 17. Məsələlər və həll yolu

Məsələ fazast Həll fazası

1. Həvəs 2. Arzu 3. Reaksiya 4. Mükafat

Bu əlavədə modelin təsdiqlədiyi bir neçə çıxarış (və bir qədər

sağlam düşüncə) göstərmişəm. Bu nümunələrin məqsədi insan dav-
ranışının təsviri zamanı bu modelin nə qədər faydalı və rəngarəng
olduğunu izah etməkdir. Onun quruluşunu anladıqdan sonra
nümunələrini hər yerdə görəcəksiniz.
Şüur arzudan əvvəl gəlir.
Arzu siz həvəsə məna verəndən sonra yaranır. Beyin hazırkı halın
təsviri üçün hiss və emosiya yaradır. Başqa sözlə, arzu yalnız siz fürsəti
sezəndən sonra meydana çıxır.

244
 Xoşbəxtlik, sadəcə, arzunun olmamasıdır.
Həvəsi görür, amma vəziyyəti dəyişmək istəmirsinizsə, hazırkı
vəziyyətə qane olursunuz. Xoşbəxtlik məmnunluğa nail olmaq deyil (bu.
sevinc və qaneolmadır), arzunun olmamasıdır. O sizin özünüzü təcili
olaraq başqa cür hiss etmək cəhdi olmayanda meydana çıxır. Xoşbəxtlik
sizin artıq heç nəyi dəyişmək istəməyəndə daxil olduğunuz haldır.
Ancaq xoşbəxtlik keçicidir. Çünki həmişə yeni arzu meydana gəlir.
Kaed Budrisin dediyi kimi: “Xoşbəxtlik həyata keçmiş bir arzu ilə yeni
formalaşan arzu arasındakı boşluqdur".
Biz məmnuniyyət ideyasının ardınca qaçırıq.
Biz beyinin yaratdığı məmnuniyyət obrazına can atırıq. Fəaliyyət
göstərəndə bunun necə olacağını, bu obrazı nə vaxt əldə edəcəyimizi
(onun bizi qane edib-etməyəcəyini) bilmirik. Məmnuniyyət hissi sonra
gəlir. Avstriyalı nevroloq Viktor Frankl “xoşbəxtliyə çatmaq mümkün
deyil, o özü gəlməlidir” deyəndə məhz bunu nəzərdə tuturdu. Biz
arzunun həyata keçinəsinə cəhd edirik. Məmnuniyyət hərəkətdən sonra
gəlir.
Öz müşahidələrinizi çətinliyə çevirməyəndə dinclik başlayır.
İstənilən davranışda ilk addım müşahidədir. Siz həvəs, hansısa
məlumat və hadisəni sezirsiniz. Müşahidənizə uyğun davranmaq
istəmirsinizsə, dinclik hiss edirsiniz.
Arzu nəyisə düzəltmək cəhdi ilə bağlıdır. Arzusuz müşahidə nəyisə
dəyişmək lazım olmadığını dərk etməkdir. Arzu sizi əzib keçmir. Öz
vəziyyətinizi dəyişmək istəmirsiniz. İdrak həll etməli olduğunuz tapşırıq
yaratmır. Siz, sadəcə olaraq, müşahidə edir və mövcud olursunuz.
Kifayət qədər böyük “niyə” ilə istənilən “necə”nin
öhdəsindən gəlmək mümkündür.
Alman filosof və şair Nitsşe yazırdı: “Nəyə görə yaşadığını bilən
insan istənilən “necə”yə dözə biləcək”. Bu məşhur sitatda insan davranışı
haqqında əhəmiyyətli həqiqət var. Motivasiya və arzu kifayət qədər
böyükdürsə (hərəkət etmə səbəbiniz), siz çox çətin olsa da, hərəkətə
keçirsiniz. Böyük arzular böyük hərəkətlərə aparır - hətta maneələr
əhəmiyyətli olsa belə.

245
 Hər şeylə maraqlanan olmaq ağıllı olmaqdan yaxşıdır.
Motivasiya və maraq ağıldan daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki
insanı hərəkətə keçməyə vadar edir. Hətta siz çox ağıllısınız- sa, bu.
özbaşına hansısa nəticəyə gətirib çıxarmayacaq. Çünki ağıl hərəkətə
təhrik etmir. Bunun üçün intellekt deyil, arzu lazımdır. Naval Ravikant
dediyi kimi “nə isə etmək üçün əvvəlcə daxilində arzu yaratmalısan".
Emosiyalar davranışı idarə edir.
Hər bir qərar hansısa səviyyədə emosionaldır. Məntiqi səbəbləriniz
nə olursa, olsun, emosiyalarınız işə düşəndə hərəkətə keçmək zərurəti
hiss edirsiniz. Beyinin emosional mərkəzləri zədəli olan insanlar nəyə
görə hərəkət etməli olduqlarına görə çoxsaylı səbəb gətirə bilərlər. Ancaq
onları emosiyalar idarə etmədiyinə görə hərəkət etməyəcəklər. Buna görə
arzu reaksiyadan qabaq gəlir. Əvvəlcə hisslər, sonra davranış.
Biz yalnız emosiyaları yaşayandan sonra rasional ola bilərik.
Beyinin ilkin rejimi hiss etmək, ikinci rejimi isə düşünməkdir.
Birinci reaksiya - beyinin cəld, şüursuz hissəsi - hisslər və gözləntilər
üçün optimallaşıb. İkinci reaksiya - beyinin ləng, şüurlu hissəsi -
“düşünən” hissədir.
Psixoloqlar bu hissələri 1 -ci Sistem (hisslər və sürətli qərarlar) və 2-
ci Sistem (məntiqi təhlil) adlandırırlar. Əvvəlcə sistem meydana gəlir (1-
ci Sistem), sonra isə rasionallıq (2-ci Sistem). Onlar ahəngdar şəkildə
işləyəndə hər şey gözəl gedir. Bu baş verməyəndə isə düşüncələr
məntiqsiz və emosionaldır.
Reaksiya emosiyalara söykənir.
Düşüncə və hərəkətlər bizim məntiqi deyil, cəlbedici hesab
etdiklərimizə əsaslanır. İki insan eyni faktları görür və onlara müxtəlif
reaksiya verir. Çünki onları öz unikal emosional süzgəcindən keçirir. Ona
görə də emosiyalara müraciət etmək həmişə idraka müraciətdən təsirli
olur. Hansısa mövzu emosiya yaradırsa, artıq məntiqi faktlar insana
maraqlı olmur. Buna görə emosiyalar müdrik qərarların qəbul olunmasına
böyük təhdiddir.

246
 Başqa sözlə, əksər insanlar hesab edir ki, rasional reaksiya on- lann
xeyrinədir: o onların arzusunu təmin edir. Vəziyyətə bitərəf emosional
vəziyyətdən baxış emosiyalara deyil, faktlara əsaslanaraq hərəkət etməyə
imkan verir.
Əzab inkişafı idarə edir.
Bütün əzabların mənbəyi hazırkı vəziyyəti dəyişmək arzusu və bu
bütün inkişafın mənbəyidir. Öz vəziyyətini dəyişmək cəhdi hərəkətə
keçməyə təhrik edir. Daha çoxunu arzulamaq insanları idarə edir. Onlar öz
həyatlarını yaxşılaşdıranda yeni texnologiyalar düşünüb yeni həyat
səviyyəsinə çatırlar. Arzuya malik olmaq bizi qane etmir. Amma hərəkətə
keçməyə hazırıq. Arzularsız qane oluruq, amma ambisiyalarımız olmur.
Arzunun gücü hərəkətlərdə görünür.
Nəyinsə aparıcı məqsədiniz olduğunu bildirir, amma bunun üçün heç
nə etmirsinizsə, onu həqiqətən istəmirsiniz. Özünüzlə dürüst söhbət
etməyin vaxtıdır. Hərəkətləriniz həqiqi motivasiyanızı aşkara çıxarır.
Mükafat itkinin əks tərəfidir.
Reaksiya (enerji itkisi) həmişə mükafatdan (ehtiyatların daxil olması)
əvvəl gəlir. Qaçmağa görə həzz uzunmüddətli qaçışdan sonra gəlir.
Mükafat yalnız itirilmiş enerjidən sonra gəlir.
Özünə nəzarət etmək çətindir, çünki o, məmnunluq gətirmir.
Mükafat arzunu həyata keçirən nəticədir. Bu, özünənəzarəti təsirsiz
edir. Çünki arzunun qarşısını almaq ondan yaxa qurtarmaq mənasına
gəlmir. Siz nəfsinizə qarşı çıxanda arzunuzu təmin etmiş olmur, sadəcə,
ləğv edərək arzunun yoxa çıxmasına imkan yaradırsınız. Özünənəzarət
zamanı arzunu təmin etmək yerinə onu buraxırsınız.
Qane olma gözləntilərlə müəyyən olunur.
Arzu və əldə olunmuş mükafat arasındakı fərq görülən tədbirlərdən
sonra qane olma hissini müəyyən edir. Bu fərq müsbətdirsə (heyrət və
rəğbət), bu davranış gələcəkdə də təkrarlanacaq. Fərq mənfıdirsə
(məyusluq) böyük ehtimalla bu hərəkət bir daha təkrarlanmayacaq.

247
 Məsələn, siz 10 dollar almağı gözləyib 100 dollar almışınızsa,
özünüzü əla hiss edirsiniz. 100 dollar almağı gözləyib 10 dollar al-
mışınızsa. məyus olacaqsınız. Gözləntilər qane olma səviyyəsini dəyişir.
Ortabab nəticə zamanı yüksək gözləntilər məyusluq yaradır. Ortabab
nəticə zamanı aşağı gözləntilər qane olma və sevinc hissinə səbəb olur.
Əldə etdiyiniz xoşunuza gələndə (siz elə bunu istəyirdiniz) qane
olursunuz.

Qane olma dərəcəsi = əldə edilənlərin sevinci - gözləntilər.

Senekinın məşhur aforizminin mənası məhz bundadır: “Yoxsul aza

sahib olan deyil, daha çoxunu istəyəndir”. Həmişə əldə etdiyinizdən daha
çoxunu arzulayırsınızsa, həmişə narazısınız. Siz həll üsuluna deyil, daha
çox çətinliyə hədəflənmisiniz.
Xoşbəxtlik nisbidir. Mən məqalələrimi yayımlamağa başlayanda ilk
1000 abunəçinin toplanmasına 3 ayım getdi. Bu səddi aşanda ailəmə və
sevdiyim xanıma bu haqda danışdım. Abunəçilərin ilk minliyini qeyd
etdik. Mən sevinirdim, eyni şəkildə davam etməyə həvəsliydim. Bir neçə
ildən sonra mənə hər gün minlərlə adam abunə olurdu. Amma bu haqda
kiməsə danışmaq heç ağlıma da gəlmirdi. Bu mənim üçün adiləşmişdi.
Nəticələrə əvvəlkindən 90 dəfə daha tez nail olurdum. Amma qane
olmurdum. Bir neçə gündən sonra dərk etdim ki, bir neçə il əvvəl
əlçatmaz arzum olan nəticəni qeyd etməməyim nə qədər absurddur.
Uğursuzluğun verdiyi ağrı göziənti səviyyəsi ilə bağlıdır.
Arzu böyük olanda nəticənin xoşa gəlməməsi əzab verir. Nəyəsə
nail olmaqda yaşadığımız uğursuzluq haqqında məxsusi
düşünmədiyimiz bir şeyə nail olmaqdakı uğursuzluqdan daha çox əzab
verir. Ona görə insanlar: “Özümü boşuna arxayın etmək istəmirəm”, -
deyirlər.
Bizim fəaliyyətdən əvvəl və sonra hisslərimiz olur. Fəaliyyətə qədər
o bizi fəaliyyətə sövq edən tələb və arzudur. Sonra isə - bu davranışın
gələcəkdə təkrarlanmasına öyrədən nəticə - mükafatdır.

248
 Həvəs > Arzu (Ehtiyac) > Reaksiya > Mükafat (Nəticə)

Hisslər hərəkətlərə təsir edir, hərəkətlərimiz isə özümüzü necə hiss

etdiyimizə təsir edir.

Ehtiyac təşəbbüs göstərir. Sevinci möhkəmləndirir.

Ehtiyac və simpatiya davranışın hərəkətverici qüvvəsidir. Ar-
zuolunmaz bir işi etməyimizə heç bir səbəb yoxdur. Ehtiyac və cəhd
davranışa təşəbbüs yaradır. Məmnunluq gətirmirsə, onu təkrarlamağa
heç bır səbəb yoxdur. Sevinc və məmnunluq davranışı möhkəmləndirir.
Həvəs hərəkətə keçməyə sövq edir. Uğur hissi təkrarlamaqdır.
Ümid təcrübəylə azahr və qəbuletməylə əvəzlənir.
Xoş fürsət yaranan kimi hər şeyin olacağına dair ümid yaranır.
Gözlənti (arzu) müstəsna olaraq perspektivə əsaslanır. Sonra onlar
reallıqla korreksiya olunur. Siz bunun necə işlədiyini anlamağa baş-
layırsınız. Ümid daha dəqiq proqnoz və mümkün nəticənin qəbul
olunması ilə əvəzlənir.
Ona görə bizim həmişə tez varlanmaq və arıqlamaq haqqında ən son
dəbli ideyalardan xəbərimiz olur. Gözləntilərimizi korreksiya etməyə
imkan verəcək təcrübəmiz olmadığına görə yeni planlar ümid verir. Yeni
fəaliyyət planları köhnələrdən daha cəlbedici görünür. Çünki onlar
böyük ümidlərə bağlıdır. Aristotel deyirdi: “Cavanları aldatmaq asandır,
çünki onlar ümidlərlə yaşayırlar”. Bizim gözləntilərimizi müqayisə edə
biləcəyimiz təcrübəmiz yoxdur. Başlanğıcda sahib olduğunuz yeganə
şey ümiddir.

249
 Bu ideyaları iş həyatına
necə tətbiq etməli?

B u illər ərzində Fortune 500 siyahısından olan bir çox şirkətlərdə,

böyüməkdə olan startaplarda çıxış etmişəm. Kiçik vərdişlər haqda
elmin təsirli işin aparılması və ən yaxşı məhsulların hazırlanmasına
necə tətbiq edilməsiylə bağlı danışmışam. Ən əməli tövsiyələr müka-
fat hissəsinə daxil edilib. Fikrimcə, bu əlavənin “Atomik vərdişlər'
ideyalarını son dərəcə faydalı hesab edəcəksiniz.

Hissəni buradan yükləmək olar:

atomichabits.com/business

250

ı
 Bu ideyaları uşaq tərbiyəsinə

necə tətbiq etməli?

O xucuların ən çox verdiyi suallardan biri: “Uşaqlan nəyisə

etməyə
necə məcbur edək?” - sualıdır. “Atomik vərdişlər” kitabında
ve-
rilmiş ideyalar insan davranışının geniş spektrinə tətbiq oluna
bilər
(yeniyetmə də insandır). Bu isə o deməkdir ki, əsas mətndə çoxlu
faydalı həll yollan tapacaqsınız. Valideynlər spesifik çətinliklərlə
də
qarşılaşırlar. Mükafat hissə qismində bu ideyaların uşaq
tərbiyəsinə
necə tətbiq olunması barədə qısa bələdçi təklif edirəm.

Hissəni buradan yükləmək olar:

atomichabits. com/parenting

251
 Minnətdarlıq

B u kitabın ərsəyə gəlməsində mənə müxtəlif insanlar kömək

ediblər. Hər şeydən əvvəl bütün proses boyu əvəzedilməz
köməkçim olan həyat yoldaşım Kristiyə minnətdarlıq etmək
istəyirəm. O, həyat yoldaşı, dost, pərəstişkar, tənqidçi, redaktor,
tədqiqatçı və psixoterapevt rolunda çıxış edib. Onsuz bu kitab bu
cür alınmazdı desəm, şişirtmiş olmaram. Hətta, ola bilsin, kitab
ümumiyyətlə olmazdı. Bu həyatda hər şeyi birlikdə etmişik və bu
kitab da istisna deyil.
İkincisi isə, ailəmə təkcə dəstək və təşviqinə görə deyil, eləcə də
işimdən asılı olmayaraq mənə olan inamlarına görə təşəkkür edirəm.
Valideynlərim, nənə və babalarım, qardaş və bacılarım artıq uzun
illərdir, məni dəstəkləyirlər. Anam və atam! Sizi sevdiyimi bilirsiniz.
Ən böyük pərəstişkarlarının valideynlərin olduğunu bilmək xüsusilə
xoşdur.
Üçüncüsü, assistentim Lindsi Naklsa təşəkkür edirəm. Onun işi-
ni təsvir etmək, sadəcə, mümkün deyil. Çünki kiçik işdə təsəvvür
edə biləcəyiniz, demək olar, bütün işləri görür. Xoşbəxtlikdən, onun
bacarıq və istedadı mənim şübhəli idarəetmə tərzimdən daha güclü-
dür. Bu kitabın bəzi hissələri mənimlə yanaşı həm də ona məxsusdur.
Köməyinə görə ona son dərəcə minnətdaram.
Təşəkkür ediləsi insanlardan ibarət uzun bir siyahım var. Başlan-
ğıc üçün: mənə çox şey öyrədən insanlar. Onların adını çəkməmək
252
cinayət olardı. Leo Babauta, Çarlz Duhiq, Nir Eyal və Bi Cey Foq
vərdişlər haqqında mülahizələrimə əhəmiyyətli təsir göstəriblər. Onların
iş və ideyalarının linklərini kitabda tapmaq olar. Mənim yazılarımı
bəyəndinizsə, onların işlərini də oxumağı tövsiyə edirəm.
Əlyazmanın yaranmasının müxtəlif mərhələlərində mənə çox gözəl
redaktorlar kömək edib. Piter Qussardiyə mətnin hazırlanmasının ilk
mərhələlərində göstərdiyi köməyə görə çox sağ ol deyirəm. Çirkin və
həddən artıq uzun qaralamanı düzgün və oxunaqlı əlyazmaya
çevirdiklərinə görə Bleyk Etvud və Robin Dellaboya borcluyam. Mənim
müəlliflik tərzimə poetiklik qatdığına görə Anna Bamqroverə təşəkkür
edirəm.
Əlyazmanın ilk oxucularına təşəkkür etmək istəyirəm: Bryus
Emmons, Darsi Ansella, Tim Ballard, Vişal Bharvac, Şarlotta Blank,
Cerom Bert, Sima Kempbell, Ela Karlos, Niki Keys, Culi Çanq, Cey- son
Kolinz, Debru Kroy, Rocer Dul i Mat, Tyaqo Forte, Q. Keffri və Cona
Giqanti, Adam Gilbert, Stefan Gienet, Ceremi Hendon, Ceyn Xorvat,
Xoakima Canson, Coş Kaufman, Anna Kavan, Kris Klaus, Zik Lopes,
Kedi Meykon, Sid Medsen, Kir MakQrat, Emi Mitçel, Anna Moys, Steysi
Morris, Таш Nikol Nikols, Teylor Pirson, Maks Şenk, Trey Şelton,
Ceyson Şen, Ceyson Zangelidis və Ari Zelmanov. Sizin qeydləriniz
kitaba faydalı oldu.
Avery və Penguin Random House-un komandasına ideyanı reallığa
çevirməkdə göstərdiyi köməyə görə təşəkkür edirəm. Mənim tərəfimdən
müddətin dəyişdirildiyinə görə göstərdiyi sonsuz səbir üçün naşir Meqan
Ny umana borcluyam. O, kitabın ərsəyə gəlməsi üçün zəruri olan yeri
təşkil edib və mənim bütün ideyalarımı dəstəkləyib. İlkin ideyanı
saxlamaqla mətni yaxşılaşdırmaq qabiliyyətinə görə Ninaya təşəkkür
edirəm. Lindsi, Farina və Keysi də daxil olmaqla ideyalarımın böyük
insan kütləsi içərisində yayılmasına kömək edən PRH komandasının
bütün üzvlərinə minnətdaram. Kitabın gözəl cildinə görə Pit Qarsoya
təşəkkürlər.
Nəşr prosesinin hər mərhələsində göstərdiyi kömək və dəstəyə görə
agentim Liza DiMona təşəkkür edirəm. Kitabın necə irəlilədiyini
soruşanda kədərlə “yavaş” deyərkən mənə dəstək verən
253
bütün dostlarım və ailə üzvlərimə təşəkkür edirəm. Hər bir müəllif kitab
yazarkən qaçılmaz xoşagəlməz məqamlarla rastlaşır. Yalnız bir xoş söz
heç nəyə baxmayaraq, davam etməyə kifayət edir.
Fikrimcə, onsuz da kimlərisə unutdum. Amma jamesclear.com/
thanks səhifəsində fikir və ideyalarıma əhəmiyyətli təsir göstərənlərin
hamısının siyahısını yeniləyəcəyəm.
Nəhayət, sizə təşəkkür edirəm, oxucu. Həyat qısadır, siz sanki bu
kitabı oxuyaraq həyatınızın dəyərli dəqiqələrini mənimlə bölüşürsünüz.
Təşəkkür edirəm!

May 2018

254
 MÜNDƏRİCAT

Giriş ...............................................................................................5
Sağalmağım ...................................................................................8
Vərdişlər haqqında necə öyrəndim ...............................................9
Bu kitabı necə və nə üçün yazdım ................................................11
Bu kitab necə faydalı olacaq .........................................................13

Əsas prinsiplər
Niyə kiçik dəyişikliklər nəhəng
dəyişikliklərə gətirib çıxarır

1. Atomik vərdişlərin heyrətamiz gücü ............................... 17

Niyə kiçik vərdişlər böyük nəticələrə gətirib çıxarır? ...................19
Əslində, inkişaf necə görünür? ..................................................... 24
Məqsədləri unudun və diqqətinizi sistemdə cəmləşdirin ............ 27
2. Vərdişlər necə eynilik yaradır (və əksinə) ....................... 33
Davranış dəyişikliyinin üç səviyyəsi ........................................... 34
İdentikliyin iki mərhələli dəyişmə prosesi ................................... 41
Vərdişlərin real əhəmiyyətli olmaq səbəbi .................................. 45
3. 4 sadə addımla ən yaxşı vərdişlərin formalaşdırılması 47
Beyin niyə vərdişləri formalaşdırır? ............................................. 48
Vərdişlərin necə işlədiyi haqda elm.............................................. 51
Davranış dəyişikliyinin dörd qanunu ........................................... 58

255
 Birinci qanun
Aşkarlıq gətirin

4. Zahirən pis görünən insan ................................................. 63

Vərdişlərin uçot kartı ..................................................................... 66
5. Yeni vərdiş formalaşdırmağın ən yaxşı üsulu ................. 71
Vərdişlərin yerləşməsi: vərdişlərin təkmilləşdirilməsinin sadə planı 75
6. Ruhlandırılmağın əhəmiyyəti şişirdilib: əsas əhatədir ..... 83
Uğura nail olmaq üçün ətrafı necə dəyişməli ...................................86
Stimulun konteksti ...........................................................................89
7. Özünənəzarətin sirri ............................................................ 93

İkinci qanun
Cazibə qatın

8. Vərdişi necə cəlbedici etməli? ...........................................101

Dopaminə əsaslanan geri bildirim ..................................................105
Dopamin sıçrayışı ..........................................................................107
Zövqü faydalı ilə necə birləşdirməli?
Vərdişləri necə cəlbedici etməli? .................................................. Ю8
9. Vərdişlərin formalaşmasında ailə və dostların rolu ........ 113
Sosial normaların cazibəsi ............................................................. 115
10. Pis vərdişlərin səbəbini necə tapıb ləğv etməli? ............123

256
Arzu haradan yaranır? .................................................................. 124
Çətin vərdişlərdən həzz almaq üçün beyini necə proqramlaşdırmalı?
....................................................................................................... 128

Üçüncü qanun
Sadələşdirin

11. Aramla gedirik, geriyə yol yoxdur .................................. 135

Əslində, vərdişin formalaşması nə qədər vaxt aparır? ................ 137
12. Ən az cəhd qanunu ..........................................................143
İnsanın davranış formaları ........................................................... 144
Az səylə daha çoxuna necə nail olmalı? ....................................... 147
Ətraf mühitin gələcəkdə istifadəsi üçün hazırlanması ................ 149
13. İki dəqiqə qaydası ...........................................................153
İki dəqiqə qaydası ....................................................................... 156
14. Yaxşı vərdişləri qaçılmaz, pisləri qeyri-mümkün etməyin
yollan ......................................................................................163
Vərdişi necə avtomatikləşdirməli və bir daha onun haqqında
düşünməməli? ............................................................................... 165

Dördüncü qanun
Məmnunluq gətirin

15. Davranış dəyişikliyinin əsas qaydaları ..........................175

Təcili və təxirə salınmış mükafat arasında uyğunsuzluq.............. 178

257
Ani mükafata meyilliliyi müttəfiqə necə çevirməli? ...................... 182
16. Hər gün yaxşı vərdişlər ..................................................... 187
Yarışdan necə çıxmamalı? .............................................................. 188
Vərdiş tərk olunubsa, sıraya necə cəld qayıtmalı? ......................... 192
İzləyicidən nə vaxt istifadə etməli? ................................................ 194
17. Vərdişə yiyələnməkdə dostların köməyi ......................... 197
Vərdişə riayət olunması haqda müqavilə........................................ 199

əlavə taktikalar
Yalnız olmaqdan necə çıxmaq olar
Həqiqətən əla olmaq yaxşıdır

18. İstedad haqqında həqiqət (genlər nə zaman vacibdir, nə

zaman yox?) ............................................................................ 207
Şəxsiyyət vərdişə necə təsir göstərir? ............................................ 210
Xeyrinizə olan bəxt oyunlarını necə tapmalı0................................. 212
Genlərdən yüksək səviyyədə necə istifadə etmək olar? ................ 216
19. Qoldiloks qaydası: işdə və həyatda necə həvəsli qalmalı?
219
Tapşırıq üzərində işləyərkən darıxdırıcı gəlirsə, fikri necə
cəmləşdirməli? ................................................................................ 223
20. Yaxşı vərdişlərin əks tərəfi ............................................... 227
Necə vərdiş təhlili aparmalı və dəyişiklik gətirməli? ..................... 230
Sizi geri çəkən inanclardan imtina ................................................. 235
Son. Sirr: uzunmüddətli nəticələrə necə nail olmalı? ........... 238

258
 Əlavə

............ 243
Daha nə oxumalı? ......................................................
DÖrd qanundan kiçik dərslər ..........................................
Bu ideyaları iş həyatına necə tətbiq etməli? ...... * ...........
Bu ideyaları uşaq tərbiyəsinə necə tətbiq etməli? ...........
Minnətdarlıq .................... .. .........................................
.... 260
İNDEKS .. ....................................................................

259
 İNDEKS

41%-lik yaxşılaşma 20-22. 31-32 Ceyms Şuroveski 148

Ağn 198-199 Ceyson Qrcha 49
Axın 214, 221-222 Cədvəl 23, 56, 58, 59, 98, 132, 157, 160,
Ailen Karrın “Siqareti atmağın asan üsulu" 170, 171, 203, 204, 244
kitabı 123-124 Con Henri Patterson 165
Ani mükafat meyillilik 182-185 Corc Lyuis 138
Antonio Damasio 128 Çarlz Darvin 115
Arzu (istək) 52, 127,248-249 Çarlz Qudhart 195
Arzu nəyinsə çatışmadığı hissidir 127 Çıxma yolu ilə toplama 148
Arzu və Əldə olunmuş məmnuniyyət 206, Darıxdırıcılıq 223-226
247 Davranış dəyişikliyinin əsas qanunu 178,
Asılılığın yoxa çıxması 94 181
Aşkar vizual stimullar 87-88 Deni Didro 75
Avtomatikləşdirmə 64-66 Avtomatikləşmə Deuv Breylsford 17-18
138-140 Bem Ronan 108 Devid Premak 110
Bi Cey Foq 74-76, 253 Dəyişikliklər 10
Biixtiyar 66 Didro təsiri 75
Benjamin Franklin 188 Dinamik ziddiyyət 103
Boz qazlar və fovqəlnormal stimul 102 Diş pastası 176-177, 184

Böyük beşlik 210 Dopaminə əsaslanan geri bildirim 105-

106
Brayan Harris 201-202
Dörd qanundan kiçik dərslər 244
Brayan К lark 37
Dörd qanunu 14, 58-60, 239
Britaniya velosipedçiləri 17-19, 29
Ed Latimor 130
Buz kubunun əriməsi 24-25
Edvard Tomdayk 47
Bütün vərdişlər 4 mərhələdən keçir
Eliud Kipçoqe 233
Ceki Makmallen 232
Emosiyalar 14, 52, 127-128, 244-247
Cerri Saynfeld 188-189
Endryü Kubis 109
Cerri Uelsman 135-136
Enerji və ehtimal 145-146
Ceyms Old 105
Enn Torndayk 83

260
Ələ almaq 154, 159, 169, 226 Hişam əl-Gəruc 207-208, 215
Ən a? cəhd qanunu 143-146 Hollandiyalı tədqiqatçılar 86
Ən yaxşı karyera göstəriciləri adlanan Houkins Ştem 85
sistem 230 İdeyaları həyata keçirmək 250
Ən yaxşısı həmişə 148 İdeyaların uşaq tərbiyəsinə tətbiqi 25
Ən yüksək nəticənin alınması 18 İdmançılar
Ətraf mühiti anlamaq və qəbul etmək İxtisaslaşma 226
metodları 85 İki dəqiqə qaydası 153
Ətraf mühitin asılılığa təsiri 93-94 Ətraf İkipilləli proses 43
mühitin gələcək üçün hazırlanması 149- İlk kassa aparatı 166
152 İmpulsiv təsiretmə 85
Ətrafı dəyişmək 88-89 İnkişaf trayektoriyası 22
F.B. Skinner 13-14, 224 İnsan davranışları 49
Fiziki dəyişiklik 137-138 İnsanlar müxtəlif qabiliyyətlərlə
Fotoqraflıq təcrübələri 135 doğulurlar 208-209
Fridrix Nitsşe 245 İşlərin sadə görüldüyü mühit 149
Genlər 207-217 İtki (qurban) 247
Gərginlik 147-152 Kaed Budris 245
Giriş vərdişi Karl Yunq 66
Gizli imkanlar platosu 25
Keti Ledeki 233
Göstər və adlandır 67
Komediant Marqaret 202
Gözləntilər 247-249
Kris Rok 233
Gündəlik 159
Kurt Levin həqiqəti 85
Hebb Donald 137
Qabor Meyt 209
Həlledici məqamlar 155-156, 161,
171,203,222 Qağayı və fövqəlnonnal stimul 102

Hər şeyiə maraqlanan 246 Qeyri-sağlam qida 33, 90, 102, 104,
Hərəkətdə olmaq və fəaliyyətdə olmaq 106,181
136 Qərar jurnalı 233
Həvəs 51-52 Qoldilok qaydası 219
I ləvəssizliyə rəğmən işləməyə davam Qrek Makkeon 159
etmək 223 Qrupa (kütləyə əks getmək) 120
Həzz nöqtəsi 103 Lao-tzsı 236
Hiperbolik endirim 180 L i Robins 93-94

261
Los-Anceles komandasına qısa baxış 230- Pol Qrem 235-236
233 Polqar ailəsi 113-114, 122
Maneə (almaq istədiyiniz şey) 146 Pozitiv təsirlər 23-24
Massaçusets xəstəxanası 83 Proqnozlaşdırma 126-127
Mayk (Türkiyədə yaşamış bələdçi) 123 Reaksiya 52-53
Maykl Fleps 207-208, 215 Realizasiya niyyəti 72-73, 79, 98
Mayk Massimino 117 Rctleksiyanın təsir gücü və təhlili 232
Maykl Rayli 64 Ritti Ceyms 166
Mecik Conson 231-232 Robert Plomin 210
Məyusluq vadisi 25-26 Robert Stil 93

M orqan Mörtl 93 Rocer Fişer 197-198

Motivasiya ritualı 130-131 Safeguard sabunları 176

Seçimlər və fərqliliklər 137-139
Motivlər 125-128, 130-131
Siqaret çəkmək 123-124
Möhkəmlənmə 182-184
Siqareti atmaq 35, 95, 123-124
Müxtəlif fəaliyyətlər 89-91
Silahlar, mikroblar və polad 143
Mükafat 53-54
Sistem 1 və Sisem 2 221
Müşahidə 245
Skott Adams 28, 215
Neqativ təsirlər 23-24
Solomon Aş 118-119
Niko Tinbergen 101-102
Sorita Ziddiyyəti 238
Nir Eyal 54, 164, 253
Sosial şəbəkə 57, 91, 97, 104, 106,
Odissey paktı və ya Odissey müqaviləsi
127-128, 151, 167-169
Operant şərtlənmə 13
Stimul konteksi 89-92
Oresensasiya 103
Stimulun doğurduğu arzu 96
Osvald Nakols 149-150
Stiv Kamb 117
Özünüməhdudlaşdınna metodu 164-
Stiv Martın 220-221
165, 169-172, 204
Stiven Lyubi 175-176
Peşəkarlar və Həvəskarlar 225
Sürü psixologiyası 115
Petti Olvel 95 Şərti refleks 130-131
Pİs vərdişi aradan qaldırmaq 96-97 Tezlik 139-141
Pis vərdişlərin nəticələri 180-182, 198- Təcili cavab mühiti 179
199 Tədqiqat/istifadə dilemması 223 Təxirə
Pişiyin qaçış dərsi 47-48 salınmış cavab mühiti 179-182 Təkamül
Piter Milner 105 oxşarlığı (uyğunluğu) 179

262
Təlim əyrisi 139 Vərdişləri yamsılama 115-118
Təməl vahidləri olan atomik vərdişlər Vərdişlərin çatışmazlığı 227-228
238-239 Vərdişlərin formalaşması 51-52
Təyyarə marşrutu 21 Vərdişlərin qalaqlanması 79-82
Vərdişlərin uçotu kartı 67-69
Trent Dirsmid 187
Vərdişlərin üstünlüyü 50, 237
Tvayla Tarp 153-154
Viktor Frankl 245
Uğursuzluq 248
Viktor Hüqo 163-164
Ustalıq 228
Vyetnam müharibəsində heroin asılılığı
Uzunmüddətli potensiallaşdırma 137
93-98
Üç səviyyə 34
Vyetnamdakı heroin problemi 93-94
Ümid 249
Yakob Riis 26
Vaxt 245, 247
Yalnız bir sözü dəyişməlisiniz:
Vərdiş akademiyası 12
“Etməliyəm deyil”, “Etmək imkanım
Vərdiş formalaşması 49-50 var” 128
Vərdiş təqlidləri 116-122 Yaponiya zavodları 147-149
Vərdişin inkişafı 159-160 Yerks-Dodson qanunu 222
Vərdişlər geri bildirim dairəsini təcəssüm Zamanın təhrif olunmuş qavrayışı 179
etdirir 45 Zənciri qırma mantrası 189
Vərdişlərə başlamaq (start vermək) 74
Vərdişlərə riayət

263
 James Clear
ATOMIC HABITS
An Easy & Proven Way to
Build Good Habits &
Break Bad Ones

Tiny Changes,
Remarkable Results

Olduqca praktik və faydalı kitabdır. Ceyms Klir vərdişlərin

formalaşması haqqında vacib informasiya verir, siz bu kitabla biliyinizi
təkmilləşdirə bilərsiz.
Mark MANSON, “New York Times"in bestseller müəllifi

Ceyms Kiir vərdiş məharətini və vərdiş elmini öyrənməyə illər sərf edib.
Çox cəlbedici və praktik kitabdır, pis vərdişləri atmaq və yaxşılarım
mənimsəmək yollarını göstərir.
Adam GRANT, “New York Times”ın bestseller müəllifi

“Atomik vərdişlər” əla kitabdır. Mən ondan çox şey öyrəndim,

düşünürəm ki, o bir çoxlarına gərək olacaq.
Gayle KING, CBS TV-nin redaktoru

Yeni və faydalı bir kitabdır.

Wall Street jurnalı

“Atomik vərdişlər" kitabında müəllif sizə motivasiya tapmaq

yolunu göstərir, ətrafınızı dəyişməyi, uğurunuzu stimullaşdırmağı
və daha yaxşı vərdişlər qazanmağı öyrədir.
Glamour.com

“Atomik vərdişlər" hər kəs üçün çox lazımlı kitabdır, xüsusən,

pis vərdişlərini ata bilməyənlər və sağlam, münasib, maliyyə cəhətdən
müstəqil, böyük əlaqələr və firavan həyat arzusunda olanlar üçün.
Medium.com

QANUN NƏŞRİYYATI
kitab sifarişi (012) 431-16-62
və www.qanun.az saytında
f www.fb.com/qanunpublishing
99A
(@ www.instagram.com/qanunpublishlng ] ] , 9 789952 36961