Toss Social TM - 2021

|ü<√ ‘·s¡>∑‹
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+
eTTK´dü\Vü‰<ës¡T
leT‹ ∫Á‘ê sêeT#·+Á<äHé, ◊.m.mdt.,
Á|ü‘˚´ø£ Á|ü<Ûëq ø±s¡´<ä]Ù, $<ë´XÊK, ‘Ó\+>±D.
dü+bÕ<ä≈e£ T+&É*
Ä#ês¡´ l ¬ø. dürwt¬s&ç¶, &ûH,é bòÕ´ø£©º Ä|òt k˛wü˝Ÿ ôdH’ ‡Ó dt (]f…sÆ )¶Y , &Ü._.ÄsY.n+uÒ<ÿä sY zô|Hé j·T÷ìe]‡{Ï, ôV≤’ <äsêu≤<é.
Ábıô|òdüsY _.Áoqπ>wt, &çbÕsYºyÓT+{Ÿ Ä|òt õjÓ÷Á>∑|òæ, ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·T+, ôV’≤<äsêu≤<é.
&Üˆˆ ø£cÕí¬s&ç¶ ∫f…º&ç, ndæôdº+{Ÿ Ábıô|òdüsY, dü÷ÿ˝Ÿ Ä|òt mø£Hê$Tø˘‡, j·T÷ìe]‡{Ï Ä|òt ôV’≤<äsêu≤<é.
&Üˆˆ sêe⁄\ ø£wüíj·T´, ndæôdº+{Ÿ Ábıô|òdüsY, ôV’≤<äsêu≤<é πø+ÁBj·T $X¯«$<ë´\j·T+, ôV’≤<äsêu≤<é.
Áo j·T+. bÕ|üj·T´, ˝…ø£Ãs¡sY, Á|üuÛÑT‘·« ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´ ø£fi≤XÊ\, q˝§Z+&É.
Áo >∑&É¶MT~ s¡<∏ä+>∑ bÕDÏ ¬s&ç¶, dü÷ÿ.n.(kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdü+Ô ), õ.|ü.ñ.bÕ. C≤q+ù|≥, eT÷kÕù|≥, eTVü≤ã÷uŸq>∑s.Y
düeTq«j·T+, düVü≤ø±s¡+
l e÷s¡kÕì k˛$T¬s&ç¶, l düTes¡í $Hêj·Tø˘, l uÀsTTq|ü*¢ yÓ+ø£fÒX¯«s¡sêe⁄,
dü+j·TTø£Ô dü+#ê\≈£î\T, ø√`Ä]¶H˚≥s¡T, ‘Ó\T>∑T, ùdº{Ÿ ø√`Ä]¶H˚≥s¡T,
kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+, sêh $<ë´|ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤ dü+düú, kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+,
‘Ó\+>±D, ôV’≤<äsêu≤<é. ‘Ó\+>±D, ôV’≤<äsêu≤<é. ‘Ó\+>±D, ôV’≤<äsêu≤<é.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ Á|ü#·Ts¡D dü$T‹

leT‹ m. <˚eùdq, ◊.m.mdt., l m. ø£ècÕísêe⁄, l mdt. yÓ+ø£fÒX¯«s¡ X¯s¡à,
dü+#ê\≈£î\T, dü+#ê\≈£î\T, dü+#ê\≈£î\T,
bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´XÊK, kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ eTTÁ<äD≤\j·T+
‘Ó\+>±D, ôV’≤<äsêu≤<é. ‘Ó\+>±D, ôV’≤<äsêu≤<é. ‘Ó\+>±D, ôV’≤<äsêu≤<é.
|
Á #
ü T· s¡D
kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+,
‘Ó\+>±D, ôV’≤<äsêu≤<äT
kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+, ‘Ó\+>±D sêh+ (i)
© Government of Telangana, Hyderabad
First Published 2021
All rights reserved
No part of this publication may be reproduced,

stored in a retrieval system, or transmitted, in any
form or by any means without the prior permission in
writing of the publisher, nor be otherwise circulated in
any form of binding or cover other than that in which
it is published and without a similar condition including
this condition being imposed on the subsequent
purchaser.
The copy right holder of this book is the Sarvatrika
Vidya Peetham, Telangana, Hyderabad.
This Book has been printed on 70 G.S.M. Maplitho

Title Page 200 G.S.M. White Art Card
kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+, ‘Ó\+>±D 2021`22
Printed in India
at the Telangana Govt.Text Book Press,
Mint Compound, Hyderabad,
Telangana.
(ii) kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+, ‘Ó\+>±D sêh+

eTT+<äTe÷≥
Á|üdüTÔ‘·+ $<ä´ bı+<ä&É+ |æ\¢\ Vü≤≈£îÿ>± e÷]b˛sTT+~. Á|üuÛÑT‘ê«\T ≈£L&Ü $<ä´ n+~+#·&É+ ø√dü+ nH˚ø£ kÂø£sê´\T
n+<äCÒdüTÔHêïsTT. nsTTq|üŒ{ÏøÏì ø=+‘· eT+~ $<ë´s¡Tú\T nìyês¡´ ø±s¡D≤\ e\q ìj·T‘· $<ä´≈£î <ä÷s¡eTe⁄‘·THêïs¡T.
Ç˝≤+{Ï $<ë´s¡Tú\ ø√dü+ kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´ |”sƒ¡+ @sêŒf…Æq~. ªn+<ä]øÏ $<ä´ ` n+<äTu≤≥T˝À $<ä´μ nH˚ \ø£å´+‘√ 14
dü+e‘·‡sê\T ì+&çq yês¡T kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´ |”sƒ¡+ (zô|Hé dü÷ÿ˝Ÿ) <ë«sê 10e ‘·s¡>∑‹ì nuÛÑ´dæ+#·e#·TÃ. 10e ‘·s¡>∑‹
ñrÔs¡Tí˝…’qyês¡T Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ #·<äTe⁄qT ø=qkÕ–+#·e#·TÃ.
kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´ |”sƒ¡+ <ë«sê |ü<äe ‘·s¡>∑‹ #·<äe⁄‘·Tqï nuÛ≤´dü≈£î\ ø√dü+ 2021 dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç q÷‘·q bÕsƒ¡´
|ü⁄düÔø±\qT n+~+#ê\ì ìs¡ísTT+#ês¡T. e÷s¡T‘·Tqï kÕe÷õø£ |ü]dæú‘·T\T, nedüsê\T, C≤rj·T $<ë´ $<Ûëq+ eTÚ*ø£
dü÷Á‘ê\T, e÷s¡Z<äs¡Ùø±\≈£î nqT>∑TD+>± nuÛ≤´dü≈£î\≈£î HêDýÓTÆq $<ä´qT n+~+#·&É+ ø√dü+ bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\qT
Ä<ÛäT˙ø£]+#·&É+ »]–+~.
kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ eTTK´ ñ<˚X› +¯ düe÷C≤ìï ‘·T\Hê‘·àø£+>± n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+. ø±ã{Ïº nuÛ≤´dü≈î£ \T ‘·eT #·T≥÷º
ñqï |ü]düsê\qT |ü]o*+#·&+É , n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+ #˚j÷· *. n˝≤π> düeTdü´\≈£î düŒ+~+#·&+É , Á|ü•ï+#·&+É , u≤<Û´ä ‘êj·TT‘·+>±
q&ÉT#·Tø√e&É+ e+{Ï$ #˚j÷· *. kÕ+|òTæ ø£XÊÁdüÔ $wüj÷· \qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#˚ |ü<‘Δä T· \˝À düsπ «\T, $_Ûqï
esêZ\≈£î #Ó+~q |üsd¡ Œü s¡ $X‚w¢ Dü \T, n<Ûä´j·THê\T ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À qeT÷Hê\T ùdø£]+∫ Á|ü‹ $uÛ≤>±ìï ˝À‘·T>± $X‚w¢ +æ #·&+É ,
ø±˝≤qT>∑TD+>± edüTÔqï e÷s¡TŒ\qT b˛\TÃø√e&É+, düeTø±©q n+XÊ\qT |ü]o*+#·&+É , |üs´¡ y˚ø+åÏ #·&+É , #ê]Á‘·ø£ &Ü≈£îýÓT+≥¢
<ë«sê yêdüyÔ ê\qT sêã≥º&+É #ê˝≤ eTTKýÓTqÆ $. M{ÏøÏ eTq bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À #√≥T ø£*Œ+#·&+É »]–+~.
á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À 22 bÕsƒê\T bı+<äT|üs#¡ &· +É »]–+~. ª‘Ó\+>±D˝Àì ˇø£ Á>±eT+μ bÕsƒ+¡ <ë«sê ˇø£ Á>±eT+˝À
uÛÖ>√[ø£, Ä]úø,£ sê»ø°jT· , kÕe÷õø£ |ü]dæ‘ú T· \qT #·]Ã+#·&+É »]–+~. n˝≤π> uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕ\T, o‘√wüí dæ‹ú ,
q<äT\T, düV≤ü » eqs¡T\‘√ bÕ≥T Á|ü|+ü #· uÛÖ>√[ø£ |ü]dæ‘ú T· \T ≈£L&Ü düŒè•+#·&+É »]–+~. M{Ï˝À ‘Ó\+>±DqT Á|ü‘´˚ ø£
s¬ |òs¬ü Hé‡>± rdüTø√e&É+ »]–+~. n˝≤π> »HêuÛ≤, ã&Ó{® Ÿ, $$<Ûä s¡+>±\T, dü+düÿs¡D\T, Á|ü|+ü Nø£sD¡ e+{Ï yê{Ïì #·]Ã+#·&+É
»]–+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·˝À ÁbÕNq, eT<Û´ä j·TT>∑, Ä<ÛTä ìø£ #·]Á‘·‘√ bÕ≥T ‘Ó\+>±D #·]Á‘·, ‘Ó\+>±D kÕ<Ûqä ñ<äéT+,
‘·<Tä |ü] ‘Ó\+>±D˝À Ä]úø,£ kÕe÷õø£ n_Ûeè~Δ e+{Ï$ #·]Ã+#·&+É <ë«sê ‘Ó\+>±Dô|’ Á|ü‘´˚ ø£ <äèwæº ô|≥º&+É »]–+~. n˝≤π>
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+, Vü≤≈£îÿ\T, $<ÛTä \T, Á|üC≤kÕ«eT´+, düyêfi¯ófl, nqqT≈£L\ esêZ\ kÕe÷õø£, Ä]úø£ n_Ûeè~Δ, n+‘·sê®rj·T
dü+dü\ú T e+{Ï yê{Ïì #·]Ã+#·&+É <ë«sê bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˇø£ düeTÁ>∑ <äèwæ‘º √ sêj·T&É+ »]–+~.
n‹ ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À mH√ï e´j·TÁ|üj·÷dü\ø√]Ã bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq˝À bÕ˝§Zqï ñbÕ<Ûë´j·TT\ø£T,
dü+bÕ<äø£eT+&É* düuÛÑT´\≈£î, &ç{Ï|æ Ä|üπs≥sY≈£î ø£è‘·»„‘·\T. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq˝À dü+<Ûëqø£s¡Ô>±, $wüj·Tì|ü⁄DT&ç>±
eéVü≤]+∫q Áo >∑&M¶É T~ s¡<+ä∏ >∑ bÕDÏ s¬ &ç,¶ dü÷ÿ.n.(kÕ+|òTæ ø£ XÊÁdü+Ô ), õ.|ü.ñ.bÕ. C≤q+ù|≥, eT÷kÕù|≥, eTVü≤ã÷uŸq>∑sY
>±]øÏ n_Ûq+<äq\T. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq ø√dü+ $wüj·Tì|ü⁄DT\T, ø√Ä]¶H˚≥s¡T ùde\T $ìjÓ÷–+#·&ÜìøÏ nqTeT‹+∫
düVü≤ø£]+∫q leT‹ myéT. sê<Ûë¬s&ç¶, dü+#ê\≈£î\T, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. >±]øÏ, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\ŒqqT ÁbÕs¡+_Û+∫
m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT düVü≤ø£]+∫q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ eTTÁ<äD≤\j·T+ dü+#ê\≈£î\T l mdt. yÓ+ø£fÒX¯«s¡ X¯s¡à >±]øÏ ≈£L&Ü Á|ü‘˚´ø£
ø£è‘·»„‘·\T. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ e÷s¡TŒ ÄeX¯´ø£‘·qT >∑T]Ô+∫ Áù|πs|æ+∫ ~XÊìπs›X¯+ #˚dæq leT‹ ∫Á‘êsê+#·+Á<äHé, ◊.m.mdt.,
Á|ü‘´˚ ø£ Á|ü<ëÛ qø±s¡´<ä]Ù, $<ë´XÊK >±]øÏ <Ûqä ýê<ë\T. sêh $<ë´XÊU≤eT+Á‹>± m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT ~XÊ ìπsX› +¯ #˚dæ Áb˛‘·‡Væ≤düTqÔ ï
leT‹ dü_‘ê Ç+~sê¬s&ç¶ >±]øÏ Á|ü‘˚´ø£ <Ûäqýê<ë\T. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq˝À s¡#·sTT‘·\T, dü+bÕ<äø£eT+&É*,
ø√`Ä]¶H˚≥s¡¢‘√ #·]Ã+∫, düeTq«+ #˚dæ |ü⁄düÔø£+ |üP]Ô ø±e&ÜìøÏ ø£èwæ #˚dæq dü+j·TTø£Ô dü+#ê\≈£î\T l e÷s¡kÕì
k˛$T¬s&ç¶, l uÀsTTq|ü*¢ yÓ+ø£fÒX¯«sY sêe⁄ ùdº{Ÿ ø√`Ä]¶H˚≥sY >±]øÏ, &Üˆˆ mHé. ñù|+<äsY ¬s&ç¶, ]f…ÆsY¶ Ábıô|òdüsY, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£
$uÛ≤>∑+, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. >±]øÏ, &Ü. _.˝≤eD´, &çbÕsYyº TÓ +{Ÿ Ä|òt Væ≤dü]º ,UCASS, ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·T+, ôV≤’ <äsêu≤<é
>±]øÏ, Áo m+. sêCÒ+Á<ä ≈£îe÷sY, |æ.õ.{Ï.(ns¡úXÊÁdüÔ+), ‘Ó\+>±D ùdº{Ÿ yÓ÷&É˝Ÿ dü÷ÿ˝Ÿ, πø‘˚|ü*¢, q˝§Z+&É >±]øÏ Á|ü‘˚´ø£
n_Ûq+<äq\T. á bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±ìï <√wüs¡Væ≤‘·+>± r]Ã~<ä›&ÜìøÏ düVü≤ø±s¡+ n+~+∫q l ø£{≤º –]C≤s¡eTD X¯s¡à >±]øÏ
<Ûqä ýê<ë\T. á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ nuÛ≤´dü≈î£ \ nedüsê\qT r]Ã, nuÛ´Ñ düq |ò*ü ‘ê\qT ô|+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+<äì Ä•düTHÔ êïqT.
‘˚~ : 24`12`2020 m.ø£ècÕísêe⁄
düú\+ : ôV’≤<äsêu≤<é. dü+#ê\≈£î\T
kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+, ‘Ó\+>±D, ôV’≤<äsêu≤<é.
kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+, ‘Ó\+>±D sêh+ (iii)
C≤rj·T ^‘·+
` s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY
»q>∑DeTq n~ÛHêj·Tø£ »j·TùV≤!
uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´$<Ûë‘ê!
|ü+C≤ã, dæ+<Ûé, >∑T»sê‘·, eTsêsƒê,
Á<ë$&É, ñ‘·ÿfi¯, e+>∑!
$+<Ûä´, Væ≤e÷#·\, j·TeTTHê, >∑+>∑!
ñ#·Ã\ »\~Û ‘·s¡+>±!
‘·e X¯óuÛÑHêy˚T C≤π>!
‘·e X¯óuÛÑ Ä•wü e÷π>
>±ùV≤ ‘·e »j·T>±<∏ë!
»q>∑D eT+>∑fi¯<ëj·Tø£ »j·TùV≤!
uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´ $<Ûë‘ê!
»j·TùV≤! »j·TùV≤! »j·TùV≤!
»j·T »j·T »j·T »j·TùV≤!!
|Á ‹ü »„
` ô|’&çeTÁ] yÓ+ø£≥ düTu≤“sêe⁄
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Hê e÷‘·èuÛÑ÷$T. uÛ≤s¡rj·TT\+<äs¡÷ Hê dü¨<äs¡T\T. H˚qT Hê <˚XÊìï
Áù|$TdüTÔHêïqT. düTdü+|üqïyÓTÆq, ãVüQ$<ÛäyÓTÆq Hê <˚X¯ yês¡dü‘·« dü+|ü<ä Hê≈£î >∑s¡«ø±s¡D+.
BìøÏ ns¡Ω‘· bı+<ä&ÜìøÏ düs¡«<ë H˚qT ø£èwæ #˚kÕÔqT.
Hê ‘·*¢<ä+Á&ÉT*ï, ñbÕ<Ûë´j·TT*ï, ô|<ä›\+<ä]ï >ös¡$kÕÔqT. Á|ü‹yê]‘√qT eTsê´<ä>±
q&ÉT#·T≈£î+{≤qT. »+‘·Te⁄\|ü≥¢ <äj·T‘√ ñ+{≤qT.
Hê <˚X¯+|ü≥¢, Hê Á|ü»\|ü≥¢ ùdyêìs¡‹‘√ ñ+{≤qì Á|ü‹»„ #˚düTÔHêïqT.
yê] ÁX‚jÓ÷_Ûeè<äTΔ˝Ò Hê Äq+<ëìøÏ eT÷˝+.
(iv) kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+, ‘Ó\+>±D sêh+

$wüj·Tì|ü⁄DT\T, ìs¡«Vü≤D
Áo >∑&É¶MT~ s¡<∏ä+>∑ bÕDÏ ¬s&ç¶, mdt.m. (kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+), õ.|ü.ñ.bÕ. C≤q+ù|≥, eTVü≤ã÷uŸq>∑sY.
s¡÷|üø£\Œq˝À bÕ˝§Zqïyês¡T
Áo >∑&É¶MT~ s¡<∏ä+>∑ bÕDÏ ¬s&ç¶, mdt.m.(kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+) Áo õ.yÓ+ø£fÒX¯«s¡T¢, mdt.m.(kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+)
õ.|ü.ñ.bÕ. C≤q+ù|≥, eT÷kÕù|≥, eTVü≤ã÷uŸq>∑sY. õ.|ü.ñ.bÕ. #·+bÕù|{Ÿ, s¡+>±¬s&ç¶.
Áo Äj·÷∫‘·T\ \ø£å àDsêe⁄, mdt.m.(kÕ+|òæTø£ XÊÁd+Ôü ) ]f…sÆ ¶Y Áo $.dürwt Á|üø±XŸ, mdt.m.(kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+)
Á|ü.ñ.bÕ. <ÛäHé>∑sYyê&ç, ø£Ø+q>∑sY. õ.|ü.ñ.bÕ. <äT>=Z+&ç, es¡+>∑˝Ÿ s¡÷s¡˝Ÿ.
ÁoeT‹ _.\*‘·, mdt.m.(kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+) Áo j·THé. sê<Ûëø£cÕí#ê], mdt.m.(kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+)
õ.|ü.ñ.bÕ. eT+#ê˝Ÿ, s¡+>±¬s&ç¶. õ.|ü.ñ.bÕ. πs>=+&É, »j·TX¯+ø£sY uÛÑ÷bÕ\|ü*¢.
Áo yÓ÷Vü≤Hé ¬s&ç¶, mdt.m.(kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+) ÁoeT‹ |æ. düT˙‘· KHêï, mdt.m.(kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+)
õ.|ü.ñ.bÕ. >±s¡¢|üVü‰&é, eTVü≤ã÷uŸq>∑sY. õ.|ü.ñ.bÕ. (u≤) Hêsêj·TDUÒ&é, dü+>±¬s&ç¶.
ÁoeT‹ ôV≤#Y. Væ≤s¡D´, mdt.m.(kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+) Áo {Ï.Á|üuÛ≤ø£sY ¬s&ç¶, mdt.m.(kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+)
Á|ü.ñ.bÕ. (u≤) ‹s¡TeT\–], ôV’≤<äsêu≤<é. õ.|ü.ñ.bÕ. (u≤) cÕu≤<é, s¡+>±¬s&ç¶.
Áo m+. sêCÒ+Á<ä ≈£îe÷sY, |æ.õ.{Ï.(ns¡úXÊÁdüÔ+) &Ü. C….jÓT\¢j·T´, |æ.õ.{Ï.(ns¡úXÊÁdüÔ+)
‘Ó\+>±D ùdº{Ÿ yÓ÷&É˝Ÿ dü÷ÿ˝Ÿ, πø‘˚|ü*¢, q˝§Z+&É. ‘Ó\+>±D ùdº{Ÿ yÓ÷&É˝Ÿ dü÷ÿ˝Ÿ, e˝≤¢\, q˝§Z+&É.
Áo m. Áoìyêdt >ö&é, mdt.m.(kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+) Áo ÄsY. $Áø£+ ¬s&ç¶, mdt.m.(kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+)
õ.|ü.ñ.bÕ. <ÛäHê«&É, Hêsêj·TDù|≥. õ.|ü.ñ.bÕ. ≈£LdüTeT+∫, KeTà+.
Áo _. dü+‘√wt ≈£îe÷sY, mdt.m.(kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+) Áo m+. Á|üdü÷Hé ≈£îe÷sY, mdt.m.(kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+)
eT+.|ü.ÁbÕ.ñ.bÕ. ìbÕDÏ, Ä~˝≤u≤<é. õ.|ü.ñ.bÕ. &√+–¢, ø±e÷¬s&ç¶.
Áo y˚\÷Œs¡T Áoìyêdt, mdt.m.(kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+) Áo nXÀø˘ ≈£îe÷sY Ä\÷], mdt.m.(kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ+)
õ.|ü.ñ.bÕ. u≤˝§ÿ+&É, ìC≤e÷u≤<é. õ.|ü.ñ.bÕ. X¯ì>∑s¡+, es¡+>∑˝Ÿ ns¡“Hé.
&çC…’ì+>¥
ø£esY |ù õ &çCì’… +>¥ : ø¬ . düT<Ûëø£sê#ê], m+.|æ.|æ.mdt, yÓT˝
Æ ≤s¡+, sêj·T|ü]Ô (eT+.), es¡+>∑˝Ÿ s¡÷s¡˝.Ÿ
˝Ò W{Ÿ Á>±|òøæ ‡˘ &çCì’… +>¥ : <ës¡ ø£qïjT· ´, <ä+&É+|ü*,¢ q\¢>=+&É.
kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+, ‘Ó\+>±D sêh+ (v)
nuÛ≤´dü≈£î\≈£î dü÷#·q\T
♦ kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£+ #·<äe&É+ <ë«sê Ä•+∫q nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T kÕ~Û+#ê*.
♦ Á|ü‹ bÕsƒ¡+ nuÛÑ´düq |òü*‘ê\‘√ yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. ø±ã{Ïº bÕsƒ¡+ #·~y˚ eTT+<äT nuÛÑ´düq |òü*‘ê\qT #·~$ u≤>±
ne>±Vü≤q #˚düTø√yê*.
♦ bÕsƒ¡+ eT<Ûä´˝À ªMT Á|ü>∑‹ì |üØøÏå+#·Tø√+&çμ nì Çe«&É+ »]–+~. Bì øÏ+<ä Ç∫Ãq Á|üX¯ï\≈£î MTs¡T ô|’q Ç∫Ãq
uÛ≤eq\qT ns¡ú+ #˚düTø=ì düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
♦ bÕsƒ¡+ eT<Ûä´˝À Ç∫Ãq |ü{≤\qT |ü]o*+#·+&ç. Bì <ë«sê uÛ≤eq\T eT]+‘· u≤>± ns¡úeTe⁄‘êsTT.
♦ bÕsƒ¡+ eT<Ûä´˝À Ç∫Ãq |ü{Ïºø£\qT |ü]o*+#·+&ç. |ü{Ïºø£˝À Ç∫Ãq <ä‘êÔ+XÊ\qT b˛\Ã+&ç. $X‚¢wæ+#·+&ç.
♦ Á|ü‹ bÕsƒ¡+ ∫es¡, ªeTT–+|ü⁄ (eTTU≤´+XÊ\T)μ øÏ+<ä eTTU≤´+XÊ\T Çe«&É+ »]–+~. M{Ïì #·<äe&É+ <ë«sê bÕsƒ¡+
jÓTTø£ÿ eTTU≤´+XÊ\T ne>±Vü≤q #˚düTø√e#·TÃ.
♦ bÕsƒ¡+ ∫es¡ ªe÷~] |üØøå± Á|üX¯ï\Tμ Çe«&É+ »]–+~. Bì˝À n‹ \|òüTT, \|òüTT, yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ï\T eT]j·TT
ãVüQfiË’∫Ã¤ø£ Á|üX¯ï\T Çe«&É+ »]–+~.
♦ bÕsƒê´+XÊ\ ne>±Vü≤q ø=s¡≈£î, πø+Á<ä+˝À Á|ü‘·´ø£å ‘·s¡>∑‘·T\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. M{ÏøÏ ‘·|üŒìdü]>± Vü‰»s¡T ø±yê*.
πø+Á<ëìøÏ yÓ[flq|ü⁄&ÉT uÀ<Ûä≈£î&ç‘√ MT dü+<˚Vü‰\qT n&ç– ìeè‹Ô #˚düTø√yê*.
♦ |ü_¢ø˘ |üØø£å˝À e÷~] |üØøå± Á|üX¯ï\T j·T<∏ë‘·<∏ä+>± sêe⁄. ø±ã{Ïº Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T kı+‘·+>± sêj·÷*. Bì
e\¢ Á|üX¯ï m˝≤ n&ç–Hê MTs¡T düT\uÛÑ+>± sêj·Te#·TÃ.
uÀ<Ûä≈£î\≈£î dü÷#·q\T
♦ kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\qT |üP]Ô>± #·~$, ne>±Vü≤qqT ô|+#·Tø√yê*.
♦ bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£+ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À eTT+<äTe÷≥, nuÛ≤´dü≈£î\≈£î dü÷#·q\T, nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T bı+<äT|ü]#ês¡T.
♦ ªeTT+<äTe÷≥μqT #·<äe&É+ <ë«sê bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£+ >∑T]+∫q ÁbÕ<∏ä$Tø£ ne>±Vü≤q, ñ<˚›X¯+ uÀ<Ûä|ü&ÉT‘·T+~.
♦ ªnuÛ≤´dü≈£î\≈£î dü÷#·q\Tμ #·<äe&É+ <ë«sê nuÛ≤´dü≈£î\‘√ MTs¡T @$T #˚sTT+#ê˝À ‘Ó\TdüTÔ+~.
♦ ªnuÛÑ´düq |òü*‘ê\Tμ #·<äe&É+ <ë«sê á bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£+ jÓTTø£ÿ uÀ<ÛäH√<˚›X¯+ ne>±Vü≤q ne⁄‘·T+~.
♦ Á|ü‹ bÕsƒêìøÏ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À ªnuÛÑ´düq |òü*‘ê\Tμ Çe«&É+ »]–+~. M{Ïì ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+fÒ Ä bÕsƒ¡+ <ë«sê
@$T kÕ~Û+#ê* nH˚ $wüj·T+ ns¡ú+ ne⁄‘·T+~.
♦ bÕsƒ¡+ eT<Ûä´˝À ªMT Á|ü>∑‹ì |üØøÏå+#·Tø√+&çμ Çe«&É+ »]–+~. M{Ïì nuÛ≤´dü≈£î\‘√ #˚sTT+#ê*. yê] ne>±Vü≤qqT
n+#·Hê y˚j·÷*.
♦ bÕsƒ¡+ ∫es¡ ªe÷~] |üØøå± Á|üX¯ï\Tμ Çe«&É+ »]–+~. M{Ïì nuÛ≤´dü≈£î\T kı+‘·+>± sêùd≥≥T¢ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
♦ πø+Á<ä+˝À Á|ü‘·´ø£å uÀ<Ûäq ø√dü+ πø{≤sTT+∫q s√E\qT <äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì ˇø=ÿø£ÿ bÕsƒêìøÏ mìï s√E\T edüTÔ+<√
$uÛÑõ+#·Tø√yê*.
♦ Á|ü‘·´ø£å uÀ<Ûäq‘√ bÕ≥T ÄHé˝…’Hé <ë«sê ≈£L&Ü uÀ<Ûäq ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. ÄHé˝…’Hé uÀ<ÛäHê kÂø£sê´ìï nuÛ≤´dü≈£î\T
$ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚˝≤ #·÷&Ü*.
♦ MT πø+Á<ä+˝À qyÓ÷<Ó’q nuÛ≤´dü≈£î\‘√ düeTø±©q, kÕe÷õø£ düeTdü´\ô|’ &çu…{Ÿ, ñ|üHê´dü, øÏ«CŸ e+{Ï b˛{°\T
ìs¡«Væ≤+#ê*. e÷~] mìïø£\T, qeT÷Hê bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ìs¡«Væ≤+∫ yê]˝À ñ‘ê‡Vü‰ìï ì+bÕ*.
(vi) kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+, ‘Ó\+>±D sêh+
$wüj·Tdü÷∫ø£
Áø£.dü+. bÕsƒ¡+ ù|s¡T ù|õ HÓ+ãsY
1 ‘Ó\+>±D sêÁwüº+˝Àì ˇø£ Á>±eT+ 1`9

2 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ñìøÏ - uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕ\T 10`18
3 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ o‘√wüí dæú‹ ` q<äT\T 19`28
4 düV≤ü » eqs¡T\T 29`36
5 K+&Ü\T, eTVü‰ düeTTÁ<ë\T 37`49
6 »HêuÛ≤ 50`65
7 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Ä]úø£ eédüú ` Á|ü<Ûëq s¡+>±\T 66`78
8 Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T - Á|ü|ü+Nø£s¡D 79`86
9 |Á uü TÑÛ ‘·« sêã&ç, |Á uü TÑÛ ‘·« e´j·T+, ã&Ó{® Ÿ 87`99
10 bÁ ÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ 100`114
11 eT<Û´ä j·TT>∑ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ 115`131
12 Ä<ÛTä ìø£ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ 132`143
13 ‘Ó\+>±D #·]‘Á · 144`159
14 ‘Ó\+>±D sêÁwºü kÕ<Ûqä ñ<äéT+ ` Ä$sê“e¤ + 160`170
15 ‘Ó\+>±D sêh Ä$sê“¤e+ ` kÕe÷õø£, Ä]úø±e~∆ 171`189
16 uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ ` |Á yü •˚ ø£ 190`200
17 bÁ Õ<∏$ä Tø£ Vü≤≈£îÿ\T - $<ÛTä \T 201`210
18 Á|üuÛÑT‘ê«\T ` πø+Á<ä, sêh, kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T 211`225
19 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|üC≤kÕ«eT´+ - düyêfi¯ófl 226`238
20 düeTø±©q n+XÊ\T - dü+ã+~Û‘· #·{≤º\T 239`248
21 kÕe÷õø£, Ä]úø£ n_Ûe~∆ - nqqT≈£L\ esêZ\ kÕ~Ûø±s¡‘· 249`257
22 n+‘·sê®rj·T dü+düú\T 258`264
kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+, ‘Ó\+>±D sêh+ (vii)
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ ` nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T
♦ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ jÓTTø£ÿ uÛÖ>√[ø£ \ø£åD≤\qT eØZø£]+∫, Væ≤e÷\j·÷\ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
♦ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü≥+˝À |üs¡«‘ê\T, |”sƒ¡uÛÑ÷eTT\T, rs¡ yÓTÆ<ëHê\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
♦ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ãTT‘·T|üeHê\qT eØZø£]kÕÔs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü≥+˝À q<äT\qT >∑T]Ô+∫, yê{Ï >∑T]+∫
$e]kÕÔs¡T.
♦ Á|ü|ü+#· |ü≥+˝À K+&Ü\T, eTVü‰ düeTTÁ<ë\T >∑T]ÔkÕÔs¡T. K+&Ü\T @s¡Œ&çq $<ÛëHêìï $e]kÕÔs¡T.
♦ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì düV≤ü » eqs¡T\ >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ . düV≤ü » eqs¡T\T ‘·–bZ ˛e&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT,
<ëì dü+s¡ø£åD¬ø’ dü÷#·q\T ÇkÕÔs¡T.
♦ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\T #ÓãT‘ês¡T. »HêuÛ≤ ìj·T+Á‘·D ø=s¡≈î£ dü÷#·q\T
#˚kÕÔs¡T.
♦ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Ä]úø£ eédüúqT eØZø£]kÕÔs¡T. eékÕj·T, bÕ]ÁXÊ$Tø£, ùde\ s¡+>∑+ ÁbÕ<Ûëq´‘·\qT
$e]kÕÔs¡T.
♦ Á|üuÛÑT‘·« sêã&ç, Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+, ã&Ó®{Ÿ uÛ≤eq\qT $e]kÕÔs¡T. ã&Ó®{ŸqT $X‚¢wækÕÔs¡T.
♦ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº Ä]úø£ dü+düÿs¡D\qT $e]kÕÔsT¡ . uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ô|’ Á|ü|+ü Nø£sD¡ Á|üu≤Û yêìï $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ .
♦ dæ+<Ûä÷˝Àj·T Hê>∑]ø£‘· ÁbÕeTTU≤´ìï $e]kÕÔs¡T. nXÀ≈£îì >=|üŒ‘·Hêìï Á|üX¯+dækÕÔs¡T.
♦ eT<Ûä´j·TT>∑ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À #√≥T #˚düT≈£îqï e÷s¡TŒ\qT $e]kÕÔs¡T.
♦ Ä<ÛTä ìø£ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·˝À dæbÕsTT\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T, kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡+˝Àì eTTK´ |òTü {≤º\qT $e]kÕÔsT¡ .
♦ kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡ jÓ÷<ÛäT\ qT+&ç dü÷Œ¤]Ô bı+<äT‘ês¡T. yê] >=|üŒ >∑TD≤\qT ì‘·´ J$‘·+˝À
bÕ{ÏkÕÔs¡T.
♦ ‘Ó\+>±D≤ kÕ<Ûäq ñ<äéT+˝À #˚|ü{Ïºq ìs¡düq\qT $e]kÕÔs¡T. ô|<ä› eTqTwüß\ ˇ|üŒ+<ä+, eTT©ÿ
ìã+<Ûäq\qT m˝≤ n‹Áø£$T+#ês√ $X‚¢wækÕÔs¡T.
♦ ‘Ó\+>±D sêh Ä$sê“¤e+ ‘·sê«‘· sêh+˝À kÕ~Û+∫q Ä]úø£, kÕe÷õø£ n_Ûeè~Δì $e]kÕÔs¡T.
♦ uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£˝Àì eTTKýÓTÆq sêC≤´+>∑ $\Te\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T. yê{Ï >∑T]+∫ $e]+∫,
yê{Ïì ì‘·´ J$‘·+˝À bÕ{ÏkÕÔs¡T.
♦ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ >∑T]+∫ $e]+∫, ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\qT >∑T]Ô+∫ Ä#·]kÕÔs¡T.
♦ Á|üC≤kÕ«eT´+˝À m<äTs=ÿH˚ düyêfi¯ófl nq>± ù|<ä]ø£+, ìs¡ø£åsêdü´‘·, eTVæ≤fi¯\ |ü≥¢ $eø£å‘· e+{Ï
yê{Ïô|’ yêÚ≤´ìkÕÔs¡T.
♦ düe÷»+˝À nqqT≈£L\ esêZ\T m<äTs=ÿH˚ düeTdü´\ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T. Äj·÷ esêZ\ n_Ûeè~ΔøÏ
‘·–q dü÷#·q\T #˚kÕÔs¡T.
♦ Á|ü|ü+#· XÊ+‹øÏ <√Vü≤<ä|ü&˚ ◊ø£´sê»´dü$T‹ $uÛ≤>±\qT ù|s=ÿì, yê{Ï >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
(viii) kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+, ‘Ó\+>±D sêh+

12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
1
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
‘Ó\+>±D sêh+˝Àì ˇø£ Á>±eT+
12345678901234567890
12345678901234567890
1.0 nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T

C≤q+ù|≥ Á>±eT+ ñìøÏì, »HêuÛ≤ \ø£åD≤\qT ‘Ó*j·TCÒkÕÔs¡T.
Á>±eT+˝Àì eè‘·TÔ\ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\qT eØZø£]kÕÔs¡T.
H˚\\qT eØZø£]+∫, |ü+&˚ |ü+≥\qT >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
eékÕj·T, eékÕj˚T‘·s¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\qT dü÷∫kÕÔs¡T.
≈£î\ eè‘·TÔ\ |ü⁄qs¡T<äΔs¡Dô|’ ø£s¡|üÁ‘·+ ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T.
H˚&ÉT eékÕj˚T‘·s¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T #ÓãT‘ês¡T.
Á>±eT |ü+#êj·Tr mìïø£\ Á|üÁøÏj·T, bÕ\q, Ä]úø£ eqs¡T\ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
1.1 |ü]#·j·T+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ n_Ûeè~Δ Á>±e÷_Ûeè~Δ‘√ eTT&ç|ü&ç ñ+~. Á>±e÷\T n_Ûeè~Δ #Ó+~‘˚ <˚X¯+ ≈£L&Ü n_Ûeè~Δ
kÕ~Û+∫qfÒ¢ ø£<ë! ‘Ó\+>±D sêh+˝À Á>±e÷\ dü+K´ m≈£îÿe. Á>±e÷˝À¢ Á|ü»\ Á|ü<Ûëq eè‹Ô eékÕj·T+.
eékÕj·T+ ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ nqTã+<Ûä ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T eT]j·TT eékÕj˚T‘·s¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ≈£L&Ü
ìs¡«Væ≤düTÔ+{≤s¡T. Á>±e÷\˝À nH˚ø£ ≈£î˝≤\, eT‘ê\ Á|ü»\T ìeüdædüTÔ+{≤s¡T. M]˝À ø=+<äs¡T ≈£î\ eè‘·TÔ\qT
qeTTàø=ì J$düTÔHêïs¡T. kÕ<Ûës¡D+>± Á>±eT+˝Àì Á|ü»\T ≈£î\eT‘ê\ø£r‘·+>± ø£*dæ J$düTÔHêïs¡T. á
j·T÷ì{Ÿ˝À Á>±e÷\ ñìøÏ m˝≤ ñ+~? Á|ü»\T m≈£îÿe>± <˚ìô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ìedædüTÔHêïs¡T? nø£ÿ&É m˝≤+{Ï
H˚\\T ñHêïsTT? @ @ s¡ø±˝…’q |ü+≥\T |ü+&çdüTÔHêïs¡T? m˝≤+{Ï kÕ>∑T˙{Ï dü<äTbÕj·÷\THêïsTT? Á|ü»\
Jeq $<Ûëq+ m˝≤ ñ+~? Á>±eT |ü+#êsTTr m˝≤+{Ï $<ÛTä \T ìs¡«Væ≤düTqÔ ï~? nH˚ $wüj÷· \T ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ
eTq+ ‘Ó\+>±D sêh+˝À eTVü≤ã÷uŸq>∑sY õ˝≤¢ eT÷kÕù|≥ eT+&É\+˝Àì C≤q+ù|≥ Á>±eT+ >∑T]+∫
‘Ó\TdüT≈£î+<ëe÷? bÕsƒ¡+ jÓTTø£ÿ s¡#·sTT‘· Á>±e÷ìï dü+<ä]Ù+∫, nø£ÿ&ç nìï n+XÊ\qT ˝À‘·T>± |ü]o*+∫
á Á>±eT+ >∑T]+∫ sêj·T&É+ »]–+~.
1.2 C≤q+ù|≥ Á>±eT+, ñìøÏ
C≤q+ù|≥ Á>±eT+ eTVü≤ã÷uŸq>∑sY õ˝≤¢ ‘Ó\+>±D sêh+˝À ñ+~. Ç~ uÛÖ>√[ø£+>± ‘Ó\+>±D
|”sƒ¡uÛÑ÷$T˝À ñ+~. kÕ<Ûës¡D+>± |”sƒ¡uÛÑ÷$T˝À ∫qïø=+&É\T, |üs¡«‘·ÁX‚DT\T, >∑T≥º\T ñ+&ç yê{Ï eT<Ûä´
#·<äTqT uÛÑ÷eTT\T ñ+{≤sTT, C≤q+ù|≥ Á>±e÷ìøÏ ÄqTø=ì >∑T≥º\T ñHêïsTT. C≤q+ù|≥ Á>±eT dü]Vü≤<äT›\T:
[1]
kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ ‘Ó\+>±D kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+
‘·÷s¡TŒq b˛\ÿ+|ü*¢, ‹e÷à|üPsY, ø£qø£|üPs¡T •yês¡T— |ü•Ãe÷q ‘·THéøÏ|üPsY •yês¡T— ñ‘·Ôsêq >±E\ù|≥,
‘ê{Ïø=+&É •yês¡T— <äøÏåD≤q dü+ø£˝ŸeT~›, ø±e÷õ|üPsY •yês¡T ñHêïsTT. á Á>±eT+ >∑T+&Ü C≤rj·T
s¡Vü≤<ë] 44 yÓfi¯ófl‘·Tqï~. á s¡Vü≤<ë] »eTTàø±oàsY˝Àì lq>∑sY qT+&ç ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì ø£Hê´≈£îe÷]
es¡≈£î yÓfi¯ófl‘·Tqï~. Ç~ <˚X¯+˝ÀH˚ n‘·´+‘· bı&ÉyÓ’q s¡Vü≤<ë].
1.3 Á>±eT »HêuÛ≤ ˝ø£åD≤\T
2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ C≤q+ù|≥ Á>±eT »HêuÛ≤ 3,633>± ñ+~. Bì˝À eTVæ≤fi¯\T 1,800
eT+~ |ü⁄s¡Twüß\T 1,833 eT+~ ñHêïs¡T. Á>±eT+˝À ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\≈£î #Ó+~q yês¡T πøe\+ 13 eT+~
ñHêïs¡T. ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\≈£î #Ó+~q yês¡T 556 eT+~ ñHêïs¡T. Ç‘·s¡ ≈£î˝≤\≈£î #Ó+~q yês¡T 3,064
eT+~ ñHêïs¡T. Bì˝À yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\T, yÓTÆHê]{° esêZìøÏ #Ó+~q yês¡T ñHêïs¡T.
kÕ<Ûës¡D+>± Á>±e÷\˝À nìï esêZ\≈£î #Ó+~q Á|ü»\T Ä˝À∫+#·+&ç
ø£*dæ J$kÕÔs¡T. ø=ìï Á>±e÷\˝À ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ yês¡T m≈£îÿe>±
nìï esêZ\ Á|ü»\T Á>±eT+˝À
ñ+&Ée#·TÃ. n<˚ $<Ûä+>± ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\T, yÓTÆHê]{° esêZ˝…’q
ìedæ + #· & É + e\¢ ø£ * π >
eTTdæ¢+\T, Á¬ø’düÔe⁄\T ≈£L&Ü ñ+&Ée#·TÃ.
Á|üjÓ÷»Hê\T @$T{Ï?
1.4 Á|ü<Ûëq eè‘·TÔ\T
Á>±e÷\˝À nìï ≈£î˝≤\T, eT‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q yês¡T ìedædüTÔ+{≤s¡T. Ms¡T s¡ø£s¡ø±˝…’q eè‘·TÔ\T
#˚ùd yê¬s’ ñ+{≤s¡T. M{Ï˝À ø=ìï e+X¯bÕs¡´|üs¡+>± e∫Ãq eè‘·TÔ\T ø±e#·TÃ ˝Ò<ë ø=+‘· kÕ+πø‹ø£+>±
HÓ’|ü⁄D≤´ìï dü+bÕ~+∫ #˚|ü{Ïºq eè‘·TÔ\T ø±e#·TÃ.
1.4.1 eékÕj·T+
Á>±eT+˝À m≈£îÿe eT+~ eékÕj·T+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç J$düTHÔ êïs¡T. Á>±eT+˝À 90% Á|ü»\T eékÕj·T+,
<ëì nqTã+<Ûä eè‘·TÔ\˝À |üì #˚düTÔHêïs¡T. |üX¯ó b˛wüD, bÕ\ ñ‘·Œ‹Ôô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ø=+‘·eT+~ J$düTÔHêïs¡T.
Á>±eT+˝À m≈£îÿe>± e], C§qï\T, y˚s¡TXËq>∑, |ü‹Ô, ÄeTT<ë\T |ü+&çdüTÔHêïs¡T. sê>∑T\T ≈£L&Ü ø=~› $d”Ôs¡í+˝À
|ü+&çdüTÔHêïs¡T.
Á>±eT+˝Àì ¬s’‘·T\T KØ|òt˝À m≈£îÿe>± |ü+≥\T |ü+&çdüTÔHêïs¡T. Bìì kÕ<Ûës¡D+>± yêHê ø±\+
|ü+≥>± #ÓãT‘ês¡T. n˝≤π> s¡;˝À ≈£L&Ü |ü+≥\T |ü+&çdTü HÔ êïs¡T. ‘Ó\+>±D˝À s¡; |ü+≥ø±˝≤ìï ªj·÷dü+–μ>±
|æ\TdüTÔHêïs¡T. Cj·÷<é˝À Çø£ÿ&É |ü+≥\T y˚j·T&É+ ˝Ò<äT (»j·÷<é nH˚~ y˚dü$ ø±\+ |ü+≥). ø±ì ø=ìï
Á>±e÷\˝À ˙{Ï eqs¡T\T ñqï #√≥ Cj·÷<é˝À y˚s¡TXËq>∑, e] |ü+&çdüTÔHêïs¡T.
1.4.2 ≈£î\ eè‘·TÔ\T
Á>±eT+˝À nìï s¡ø±\ ≈£î\ eè‘·TÔ\ yês¡T ìedædüTÔHêïs¡T. ø±ì |ü]dæú‘·T\ Á|üuÛ≤e+ e\¢ ≈£î\
eè‘·TÔ\qT ø=+‘· eT+~ e÷Á‘·y˚T ø=qkÕ–düTÔHêïs¡T. eTTK´+>± HêsTT Áu≤Vü≤àDT\T, ø£{Ïø£, >=\¢, ≈£îs¡TeT,
yÓ’X¯ó´\T, ≈£îeTà] yês¡T yê] eè‘·TÔ\qT ø=qkÕ–düTÔHêïs¡T.
[2]
Á>±eT+˝À ≈£îeTà] ≈£î˝≤ìøÏ #Ó+~q j·÷<äj·T´qT ø£\TdüTø√e&É+ »]–+~. Á>±eT+˝À ø=ìï ≈£îeTà]
≈£î≥T+u≤\T ñqï|üŒ{Ïø° j·÷<äj·T´ ≈£î≥T+ã+ e÷Á‘·y˚T yê] eè‹Ôì ø=qkÕ–düTÔHêïs¡T. j·÷<äj·T´ yê] eè‹Ô
>∑T]+∫q ø=ìï $esê\T #Ó|üŒ&É+ »]–+~.
j·÷<äj·T´ <ä+|ü‘·T\T ≈£î+&É\ ‘·j·÷ØøÏ ø±e\dæq eT{Ïºì
kÕúìø£ #Ós¡Te⁄ qT+&ç ‘Ó#·TÃ≈£î+≥THêïs¡T. Ms¡T ≈£î+&É\ ‘·j·÷Øì
esê¸ø±\+ eTT–dæq ‘·sê«‘· yÓTT<ä\T ô|&É‘ês¡T. qe+ãs¡T 20 ‘·sê«‘·
yÓTT<ä\T ô|&É‘êeTì j·÷<äj·T´ ‘Ó*bÕ&ÉT. j·÷<äj·T´ <ä+|ü‘·T\T
ñ<äj·T+ 6 qT+&ç kÕj·T+Á‘·+ 6 >∑+≥\ es¡≈£î ≈£î+&É\ ‘·j·÷Ø
Á|üÁøÏj·T˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T. Ms¡T s√E≈£î 20 qT+&ç 25 ≈£î+&É\ es¡≈£î
‘·j·÷s¡T #˚düTÔHêïs¡T. ‘·j·÷s¡T #˚dæq ≈£î+&É\qT Ç+{Ï˝À ˙&É≈£î
düTe÷s¡T 8 s√E\T ô|{Ïº, Ä]q ‘·sê«‘·H˚ ø±\TkÕÔs¡≥. ˝Ò<ä+fÒ
ãj·T{Ï >±* ‘·–*‘˚ ≈£î+&É\T ø±\Ã&ÜìøÏ |üìøÏsêe≥.
j·÷<äj·T´ <ä+|ü‘·T\T dü+e‘·‡s¡+˝À 5 HÓ\\T ≈£î+&É\ ‘·j·÷Ø˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T. dü+e‘·‡s¡+ ø£wüº|ü&ç‘˚
Ks¡TÃ\T b˛qT \ø£å s¡÷bÕj·T\ es¡ø£T ekÕÔj·Tì #ÓbÕŒ&ÉT. ø±ì ø£s√Hê ˝≤ø˘&ÍHé e\¢ n+‘·≈£î eTT+<äT
dü+e‘·‡s¡+ ‘·j·÷s¡T #˚dæq ≈£î+&É˝Ò Ç|üŒ{Ïø° ñHêïj·Tì j·÷<äj·T´ ‘Ó*bÕ&ÉT. Ms¡T ‘·j·÷s¡T #˚dæq ≈£î+&É\T
Á>±eT+˝ÀH˚ ø±≈£î+&Ü #·T≥Tº|üø£ÿ\ Á>±e÷\ Á|ü»\T ≈£L&Ü rdüT≈£îb˛‘·T+{≤s¡ì ‘Ó*bÕ&ÉT. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü
»&ÉÃs¡¢, Hê>∑sYø£s¡÷ï˝Ÿ, eTVü≤ã÷uŸq>∑sY |ü≥ºD≤\ qT+&ç ≈£L&Ü yê´bÕs¡düTÔ\T Çø£ÿ&ç qT+&ç eT{Ïº ≈£î+&É\T
rdüT≈£îì yÓ[fl |ü≥ºD≤\˝À neTTà‘·THêïs¡T.
dü+e‘·‡s¡+˝À 6 HÓ\\T ≈£î\eè‹Ôì ø=qkÕ–dü÷Ô, $T>∑‘ê düeTj·T+˝À eékÕj·T ≈£L©\T>± ≈£L&Ü
|üì #˚dü÷Ô ñ+{≤eTì j·÷<äj·T´ ‘Ó*bÕs¡T.
1.4.3 Ç‘·s¡ eè‘·TÔ\T
Á>±eT+˝À ø=+‘· eT+~ Á|ü»\T Ç‘·s¡ eè‘·TÔ\qT ≈£L&Ü #˚|ü&ÉT‘·THêïs¡T. kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ô|s¡>∑&É+
e\¢, Ç‘·s¡ |üqT\ \uÛÑ´‘· e\q Á>±eT+˝ÀH˚ MT ùde, ôd˝Ÿbò˛Hé‡ neTà&É+, ]ù|s¡T #˚j·T&É+ #˚düTÔHêïs¡T. n˝≤π>
Ä{À\T q&É|ü&É+, bÕ\ πø+Á<ä+ ìs¡«Vü≤D, u…’ø˘ yÓTø±ìø˘, yÓ*¶+>¥ yÓTT<ä\>∑T |üqT\T #˚düTÔHêïs¡T.
MT Á|ü>∑‹ì |üØøÏå+#·Tø√+&ç
eékÕj·T d”»qT¢ mìï? n$ @$T{Ï?
C≤q+ù|≥ Á>±eT+˝À Á|ü<Ûëq ≈£î\ eè‘·TÔ\T @$?
1.5 ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\T
Á|ü»\≈£î nedüs¡yÓTÆq edüTÔe⁄\qT, ùde\qT n+~+#·&Éy˚T ñ‘·Œ‹Ô eTTK´ ñ<˚›X¯+. edüTÔe⁄\qT >±ì,
ùde\qT >±ì ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚ yê{Ïì ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\T n+{≤s¡T.
[3]
ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\qT Hê\T>∑T s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ. n$: 1. uÛÑ÷$T, 2. ÁX¯eT, 3 eT÷\<Ûäq+
(ô|≥Tºã&ç), 4. eékÕú|üq.
1. uÛÑ÷$T : uÛÑ÷$Tì eékÕj·T+‘√ bÕ≥T Ç‘·s¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î ≈£L&Ü ñ|üjÓ÷–kÕÔ+. C≤q+ù|≥
Á>±eT+˝À uÛÑ÷$Tì m≈£îÿe>± eékÕj·÷ìøÏ ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T. n<˚ $<Ûä+>± ¬s’dt $T\T¢, ñ<ë´qeHê\T,
bÕsƒ¡XÊ\, Vü‰dæŒ≥˝Ÿ e+{Ï Ç‘·s¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î ≈£L&Ü $ìjÓ÷–düTÔHêïs¡T. uÛÑ÷$Tì $ìjÓ÷–+∫q+<äT≈£î
uÛÑ÷j·T»e÷ìøÏ u≤≥ø£+ #Ó*¢kÕÔs¡T. nq>± uÛÑ÷$TøÏ #Ó*¢+#˚ Á|ü‹|òü\+ u≤≥ø£+.
2. ÁX¯eT : uÛÑ÷$T ‘·s¡Tyê‘· ñ‘·Œ‹ÔøÏ nedüs¡yÓTÆq n+XÊ\˝À ÁX¯eT ˇø£{Ï. eékÕj·÷ìøÏ m+‘√
XÊØs¡ø£ ÁX¯eT nedüs¡+. uÛÑ÷$T˝Òì ≈£î≥T+u≤\ qT+∫ eékÕj·T ø±]à≈£î\T ekÕÔs¡T. n˝≤π> |ü]ÁX¯eT\˝À
≈£L&Ü edüTÔe⁄\ ñ‘·Œ‹Ô˝À ø±]à≈£î\T bÕ˝§Z+{≤s¡T. M] ÁX¯eTqT $ìjÓ÷–düTÔqï+<äT≈£î j·T»e÷qT\T y˚‘·q+
#Ó*¢kÕÔs¡T. n+fÒ ÁX¯eT≈£î Á|ü‹|òü\+>± Ç#˚Ã~ y˚‘·q+.
3. eT÷\<Ûqä + (ô|≥Tºã&ç) : uÛ÷Ñ $Tì, uÛeÑ Hê\qT, j·T+Á‘ê\qT, eTT&ç |ü<ësêú\qT düeT≈£Ls¡TÃø√e&ÜìøÏ,
y˚‘·Hê\qT #Ó*¢+#·&ÜìøÏ ô|≥Tºã&ç nedüs¡+ ne⁄‘·T+~. á ô|≥Tºã&ç bı<äT|ü⁄ <ë«sê >±ì, u≤´+≈£î\T ˝Ò<ë
e´≈£îÔ\ qT+&ç >±ì rdüT≈£î+{≤s¡T. u≤´+≈£î\T >±ì, e´≈£îÔ\T >±ì, ô|≥Tºã&ç düeT≈£L]Ãq+<äT≈£î s¡TDÁ>∑V”≤‘·
qT+&ç ø=+‘· e&û¶ edü÷\T #˚kÕÔsTT. n+fÒ eT÷\<Ûäq+≈£î #Ó*¢+#˚ Á|ü‹|òü\+ e&û¶.
4) eékÕú|üq : uÛÑ÷$T, ÁX¯eT, eT÷\<Ûäq+\qT ùdø£]+∫ eékÕ|ü≈£î&ÉT ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏj·T˝À ‘·q≈£îqï
C≤„Hêìï ñ|üjÓ÷–+∫ yê{Ïì $ìjÓ÷–kÕÔ&ÉT. ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&ÜìøÏ ø=+‘· Ks¡TÃ (e´j·T+) ne⁄‘·T+~. n˝≤π>
‘·j·÷¬s’q edüTÔe⁄\qT e÷¬sÿ{Ÿ˝À $Áø£sTT+#·>± ø=+‘· Ä<ëj·T+ edüTÔ+~. eékÕú|ü≈£îìøÏ ñ‘·Œ‹Ô e´j·T+
m≈£îÿe>± ñ+&ç, sêã&ç ‘·≈£îÿe>± eùdÔ qcÕº\T sêe#·TÃ. n˝≤π> ñ‘·Œ‹Ô e´j·T+ ‘·≈£îÿe>± ñ+&ç, yÓTT‘·Ô+
sêã&ç m≈£îÿe>± ñ+fÒ ˝≤uÛ≤\T sêe#·TÃ. n+fÒ eékÕú|ü≈£îìøÏ #Ó*¢+#˚ Á|ü‹|òü\+ ˝≤uÛÑ+ ˝Ò<ë qwüº+.
1. ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\qT eØZø£]+#·+&ç.
2. eékÕú|ü≈£îìøÏ qcÕº\T m+<äT≈£î ekÕÔsTT?
1.6 uÛÑ÷$T / H˚\\T
eékÕj·T+˝À H˚\\T Á|ü<Ûëq bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔsTT. ˇø£ Á|ü<˚X¯+˝À @s¡Œ&˚ H˚\ Ä ÁbÕ+‘·|ü⁄ uÛÑ÷$T
dü«uÛ≤e+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. C≤q+ù|≥ Á>±eT+˝À eTq≈£î nìï s¡ø±\ H˚\\T ø£ì|æ+#·e⁄. ˇø=ÿø£ÿ
ÁbÕ+‘·+˝À ˇø√ÿ s¡ø£|ü⁄ H˚\ $d”Ôs¡í+ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
1.6.1 H˚\\T s¡ø±\T
H˚\\qT kÕ<Ûës¡D+>± ÁøÏ+~ s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ. n$: 1. ˇ+Á&ÉT eT{Ïº H˚\\T, 2. mÁs¡H˚\\T,
3. q\¢ sπ >∑&ç H˚\\T, 4. ˝Ò≥s¬ {’ Ÿ H˚\\T, 5. øå±s¡|⁄ü H˚\\T (#·e⁄&ÉT H˚\\T), 6. |üs«¡ ‘· H˚\\T, 7. ∫‘·&Ô ç H˚\\T
[4]
C≤q+ù|≥ Á>±eT+˝À #Ós¡Te⁄\ ÁøÏ+<ä ÇdüTø£, eT{Ïº‘√ ≈£L&çq H˚\\T ñHêïsTT. M{Ï˝À e]ì n~Ûø£+>±
|ü+&çdüTÔHêïs¡T. Á>±eT+˝À mÁs¡ H˚\\T ≈£L&Ü ñHêïsTT. Ç$ ‘·≈£îÿe kÕs¡e+‘·yÓTÆq$. M{Ï˝À C§qï\T, Á|ü‹Ô
|ü+&çdüTÔHêïs¡T. nø£ÿ&Éø£ÿ&É #·e⁄&ÉT H˚\\T ≈£L&Ü ñHêïsTT. ø=ìï Á>±e÷\˝À eTq+ q\¢ πs>∑&ç H˚\\qT ≈£L&Ü
#·÷&Ée#·TÃ. q\¢ πs>∑&ç H˚\\T ‘˚eTqT n~Ûø£+>± ì\« #˚düT≈£î+{≤sTT. M{Ï˝À m≈£îÿe>± Á|ü‹Ô, >√<ÛäTeT,
C§qï\T |ü+&çkÕÔs¡T.
1.6.2 uÛÑ÷$T |ü+|æD°
Á>±eT+˝À m≈£îÿe eT+~ ñbÕ+‘·, ∫qï ¬s’‘·T\T ñHêïs¡T. ø=~› eT+~ ~>∑Te eT<Ûä´ ‘·s¡>∑‹ yês¡T
ñHêïs¡T. ô|<ä› ¬s’‘·T\T mes¡T ˝Òs¡T. Á>±eT+˝À Á|üuÛÑT‘·« uÛÑ÷$T @$T ˝Ò<äT. }]øÏ ñ‘·Ôsêq Á|üuÛÑT‘·« uÛÑ÷$T
>∑T≥º\ s¡÷|ü+˝À n≥M XÊK ÄBÛq+˝À ñ+~.
¬s’‘·T\qT yê]øÏ >∑\ dü«+‘· uÛÑ÷eTT\ Ä<Ûës¡+>± |ü{Ïºø£`1.1˝À ‘Ó*|æq $<Ûä+>± eØZø£]+#·e#·TÃ.
|ü{Ïºø£`1.1: ¬s’‘·T\ eØZø£s¡D
Áø£.dü+. ¬s’‘·T |ü]e÷D+ mø£sê\T
1. ñbÕ+‘· s¬ ‘’ T· \T (marginal farmers) 2.47
2. düqï ∫qï ø±s¡T ¬s’‘·T\T (small farmers) 2.48 ` 4.94
3. ~>∑Te eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ (semi-medium farmers) 4.95 ` 9.88
4. eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ (medium farmers) 9.89 ` 24.77
5. ô|<ä› s¬ ‘’ T· \T (large farmers) 24.78 mø£sê\T, n+‘· ø£+fÒ m≈£îÿe
eqs¡T: Report on census of Land Holdings, Telangana, 2015-16, DES, Hyderabad.
1.6.3 uÛÑ÷$T $ìjÓ÷>∑+
Á>±e÷\˝À kÕ<Ûës¡D+>± uÛÑ÷$Tì eékÕj·T+ ø=s¡≈£î $ìjÓ÷–kÕÔs¡T. ø±ì Á|ü»\ ‘·\dü] Ä<ëj·T+,
ø=qT>√\T X¯ø,ÔÏ |ü≥Dº ≤\ $düsÔ D¡ , Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëHê\ e\¢ eékÕj·T uÛ÷Ñ $Tì nH˚ø£ eékÕj˚T‘·s¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\
ø√dü+ yê&ÉT‘·THêïs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î C≤q+ù|≥ Á>±eT+˝À ≈£L&Ü eékÕj·T uÛÑ÷eTT\qT bÕ¢≥T¢>± e÷]Ã
neTTà‘·THêïs¡T. n˝≤π> Á|üuÛÑT‘ê«\T ≈£L&Ü bÕ]ÁXÊ$Tø£ $πø+ÁBø£s¡D˝À uÛ≤>∑+>± Á>±e÷\˝À ≈£L&Ü ô|<ä›,
∫qï |ü]ÁX¯eT\≈£î nqTeT‘·T*düTÔHêïs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTVü≤ã÷uŸq>∑sY õ˝≤¢˝Àì b˛˝Ò|ü*¢ Á>±eT+˝À Á|ü‘˚´ø£
Ä]úø£ eT+&Éfi¯ófl @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~.
1. H˚\\ s¡ø±\qT ù|s=ÿqTeTT.
2. eékÕj·T uÛÑ÷$Tì Ç‘·s¡ $ìjÓ÷>±ìøÏ m+<äT≈£î ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T?
[5]
1.7 es¡¸bÕ‘·+, ˙{Ï eqs¡T\T
pHé ∫e] qT+∫ nø√ºãsY es¡≈£î >∑\ esê¸ø±\+˝À Çø£ÿ&É es¡¸bÕ‘·+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe eT]j·TT
nì•Ã‘·‘·«+. ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ qT+∫ eTs=ø£ dü+e‘·‡sêìøÏ es¡¸bÕ‘·+˝À #ê˝≤ ‘˚&Ü ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº
es¡¸bÕ‘êìï eTT+<˚ n+#·Hê y˚j·T˝Ò+. esê¸uÛ≤e|ü⁄ dü+e‘·‡sê\˝À ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‘·T\T HÓ\ø=+{≤sTT. |ü+≥\T
m+&çb˛e#·TÃ. ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ ø±s¡D+>± #Ós¡Te⁄\T ì+&Ée⁄. ø±ì á (2020) dü+e‘·‡s¡+˝À es¡¸bÕ‘·+
u≤>± qyÓ÷<äT ø±e&É+ e\¢ Á>±eT+˝Àì nìï #Ós¡Te⁄\T ì+&çHêsTT. uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T ≈£L&Ü ô|]>±sTT.
Á>±eT+˝À ¬s+&ÉT s¡ø±˝…’q ˙{Ï eqs¡T\THêïsTT. n$: >=≥º|ü⁄ u≤e⁄\T, #Ós¡Te⁄\T. esê¸\T u≤>± |ü&ç,
uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T ô|]–q|ü⁄&ÉT >=≥º|ü⁄ u≤e⁄\T, #Ós¡Te⁄\ <ë«sê ˙{Ï bÕs¡T<ä\ dü<äTbÕj·T+ ø£\T>∑T‘·T+~.
Á>±eT+˝À ô|<ä› #Ós¡Te⁄, Hê–¬s&ç¶ |ü˝…¢ #Ós¡Te⁄, >∑+>±s¡+ #Ós¡Te⁄ eT]j·TT H˚πs&ÉT #Ós¡Te⁄\THêïsTT. es¡¸bÕ‘·+
‘·≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT #Ós¡Te⁄\T ì+&É&É+ ˝Ò<äT.
Á>±eT+˝À KØ|òt, s¡; ø±˝≤˝À¢ |ü+&ç+∫q |ü+≥\ $esê\T |ü{Ïºø£`1.2˝À #·÷|üã&çq$.
|ü{Ïºø£`1.2: |ü+≥\T (mø£sê\˝À) (1919`1920)
ø±˝≤\T e] Á|ü‹Ô ÄeTT<ä+ sê>∑T\T C§qï\T ø£+<äT\T ø=Ás¡\T
KØ|òt 171 54 74 1 120 50 3
s¡; 300 ` ` ` ` ` `
KØ|òt |ü+≥ ø±\+˝À nìï s¡ø±˝…’q |ü+≥\T |ü+&çdüTÔHêïs¡T. s¡; |ü+≥ ø±\+˝À m≈£îÿe>± e]ì
e÷Á‘·y˚T |ü+&çdüTÔHêïs¡T. ø±ì ø=ìï Á>±e÷\˝À eT÷&ÉT ø±˝≤˝À¢ n+fÒ KØ|òt, s¡;, »j·÷<é |ü+≥ ø±˝≤˝À¢
|ü+≥\T |ü+&çdüTÔHêïs¡T. sêh+˝À ì]à+∫q ÁbÕC…≈£îº\ e\¢ ø±\Te\ <ë«sê ≈£L&Ü \ø£å\ mø£sê˝À¢ |ü+≥\T
|ü+&çdüTÔHêïs¡T.
1. KØ|òt |ü+≥ ø±\+˝ÀH˚ m≈£îÿe |ü+≥\T |ü+&ç+#·&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T @$T{Ï?
2. eTq sêh+˝Àì eTTK´ |ü+≥ ø±˝≤\T @$?
1.8 Á>±eT+˝Àì Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
Á>±eT+˝À Á|ü»\T eékÕj·T+‘√ bÕ≥T nH˚ø£ eékÕj˚T‘·s¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ø=qkÕ–düTÔHêïs¡T.
1.8.1 eékÕj·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
Á>±eT+˝À m≈£îÿe>± >=≥º|ü⁄ u≤e⁄\ øÏ+<ä, #Ós¡Te⁄\ øÏ+<ä e]ì |ü+&çdüTÔHêïs¡T. |ü+&ç+∫q e]ì
Á>±eT+˝ÀH˚ düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\ <ë«sê ìs¡ísTT+∫q <Ûäs¡≈£î ¬s’‘·T\T neTTà‘·THêïs¡T. ø=ìï Á>±e÷\˝À eTVæ≤fi¯\T
[6]
dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\ <ë«sê <ÛëHê´ìï ø=qT>√\T #˚düTÔHêïs¡T. BìøÏ >±qT uÛ≤s¡‘· ÄVü‰s¡ dü+düú
øÏ«+{≤\T≈£î ø=+‘· XÊ‘·+ ø£MTwüHé>± ÇdüTÔ+~. $T>∑‘ê <ÛëHê´\qT eékÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ≈£î rdüT≈£îb˛‘ês¡T.
1.8.2 eékÕj˚T‘·s¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T Ä˝À∫+#·+&ç
Á|ü<Ûëq ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´ø£˝≤|üyÓTÆq eékÕj·T+ ø±≈£î+&Ü C≤q+ù|≥ MT ÁbÕ+‘·+˝À Á|ü<ëÛ q Ä]úø£
Á>±eT+˝À ø=ìï eékÕj˚T‘·s¡ ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´ø£˝≤bÕ\THêïsTT. á Á>±eT+˝À ø±s¡´ø£˝≤|ü+ @$T{Ï? m+<äT≈£î?
nH˚ø£ ≈£î≥T+u≤\T bÕ\T ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔsTT. π><Ó\≈£î $$<Ûä s¡ø±˝…’q >∑&ç¶,
yêHêø±\+˝À kÕ>∑T #˚ùd C§qï, e] >∑&ç¶ì y˚T‘·>± y˚kÕÔs¡T. Á>±eT+˝ÀH˚ bÕ\ πø+Á<ä+ ñ+~. #·T≥Tº Á|üø£ÿ\
Á>±e÷\ Á|ü»\T ≈£L&Ü Çø£ÿ&çøÏ e∫Ã bÕ\qT bÕ\ πø+Á<ëìøÏ neTTà‘ês¡T.
Á>±eT+˝À e] u≤>± |ü+&É&É+ e\¢ ¬s’dt $T\T¢ ≈£L&Ü ñ+~. Çø£ÿ&É ø=+‘· eT+~ |üì #˚düTÔHêïs¡T.
Á>±e÷ìøÏ <ä>∑Zs¡˝À d”&é‡ ø£+ô|˙ ñ+&É&É+ e\¢ e+<ä\ eT+~øÏ nø£ÿ&É |üì \_ÛdüTÔqï~. n<˚ $<Ûä+>± ø√fi¯fl
ô|+|üø£+, >=Á¬s\ ô|+|üø£+, Ä{À\T q&É|ü&É+, ‘ê|æ y˚TÁd”Ô\T>± |üì #˚j·T&É+ e+{Ï$ #˚düTÔHêïs¡T. Á>±e÷\˝À
nø£ÿ&É ñqï eqs¡T\qT ã{Ïº ñbÕ~Û \_ÛdüTÔ+~.
1.9 Jeq $<Ûëq+, dü+Á|ü<ëj·÷\T
Á>±eT+˝À Á|ü»\T ≈£î\eT‘ê\≈£î nr‘·+>± ø£*dæ J$düTHÔ êïs¡T. Á>±eT+˝À Væ≤+<äTe⁄\T, eTVü≤àBj·TT\T
ñHêïs¡T. Væ≤+<äTe⁄\T ñ>±~, dü+Áø±+‹, <ädüsê, ã‘·Tø£eTà, BbÕe[ |ü+&ÉT>∑\T »s¡T|ü⁄≈£î+{≤s¡T. b˛#·eTà,
yÓTÆdüeTà, Ms¡Hê>∑eTà e+{Ï kÕúìø£ <˚e‘·\qT Äsê~ÛkÕÔs¡T. eTVü≤eTàBj·TT\T s¡+C≤Hé, ãÁø°<é |ü+&ÉT>∑\qT
u≤>± »s¡T|ü⁄≈£î+{≤s¡T. yÓTTÁVü≤s¡+ |ü+&ÉT>∑ eT‘ê\ø£r‘·+>± n+<äs¡÷ ø£*dæ »s¡T|ü⁄≈£î+{≤s¡T. ‘Ó\+>±D˝Àì
nìï Á>±e÷\˝À e˝… uÀHê\ |ü+&ÉT>∑ á Á>±eT+˝À ≈£L&Ü m+‘√ uÛÑøÏÔ ÁX¯<äΔ\‘√ »s¡T|ü⁄≈£î+{≤s¡T.
1.10 kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q ` Á>±eT |ü+#êj·Tr
[7]
kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T Á|üC≤kÕ«eT´ $πø+ÁBø£s¡D nH˚ Á|üÁøÏj·T≈£î eéd”úø£è‘·yÓTÆq s¡÷|ü+. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
Ä<˚X¯ dü÷Á‘ê\˝À kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\ @sêŒ≥T >∑T]+∫ ù|s=ÿq&É+ »]–+~. ‘Ó\+>±D˝À eT÷&ÉT n+#Ó\
|ü+#êj·TrsêCŸ eédüú neT\T˝À ñ+~. á eédüú˝À Á>±eT kÕúsTT˝À |ü+#êj·Tr, eT+&É\ kÕúsTT˝À
eT+&É\ |ü]wü‘Y, õ˝≤¢ kÕúsTT˝À õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñ+{≤sTT.
1.10.1 Á>±eT |ü+#êj·Tr mìïø£\ Á|üÁøÏj·T
Á>±eT |ü+#êj·Tr düuÛÑT´\qî Ä Á>±eT+˝À >∑\ z≥s¡T¢ mqTï≈£î+{≤s¡T. Á>±eT |ü+#êj·Tr düuÛÑT´\
mìïø£ ø=s¡≈£î Á>±e÷ìï ø=ìï yês¡T¶\T>± $uÛÑõkÕÔs¡T. C≤q+ù|≥ Á>±e÷ìï 12 yês¡T¶\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. á
mìïø£\˝À »HêuÛ≤ ÁbÕ‹bÕ~ø£ Ä<Ûës¡+>± Ád”Ô\≈£î, ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\≈£î, ‘Ó>∑\≈£î ø=ìï d”≥¢qT πø{≤sTT+#·&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. C≤q+ù|≥ Á>±eT+˝À ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>∑\ yês¡T #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ñqï+<äTq yê]øÏ yês¡T¶\
$uÛÑ»q˝À #√≥T \_Û+#·˝Ò<äT.
Á>±eT düs¡Œ+#YqT 18 dü+e‘·‡sê\T ì+&çq ejÓ÷»qT\T Á|ü‘·´ø£å mìïø£ <ë«sê mqTï≈£î+{≤s¡T.
Á>±eT+˝Àì yês¡T¶ yÓT+ãs¡T¢ Á|ü‘·´ø£å+>± mqTïø√ã&ç, yê]˝À qT+&ç ˇø£]ì ñ|ü düs¡Œ+#Y>± |üs√ø£å+>±
mqTï≈£î+{≤s¡T. M] |ü<äM ø±\+ 5 dü+e‘·‡sê\T.
1.10.2 bÕ\Hê ø±s¡´Áø£e÷\T
düs¡Œ+#Y Á>±eT |ü+#êj·Tr düe÷y˚XÊ\≈£î n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔ&ÉT. düs¡Œ+#·T ˝Òq|ü⁄&ÉT ñ|üdüs¡Œ+#Y n<Ûä´ø£å‘·
eVæ≤kÕÔ&ÉT. Á>±eT+˝Àì z≥s¡T¢ Á>±eT düuÛÑ˝À düuÛÑT´\T. ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À ø£˙dü+ ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ Á>±eT düs¡Œ+#Y
Á>±eT düuÛÑqT @sêŒ≥T #˚j·÷*. Á>±eT düuÛÑ Á>±e÷_Ûeè~ΔøÏ dü+ã+~Û+∫q ìs¡íj·÷\qT rdüT≈£î+≥T+~. Á>±eT
düuÛÑ düe÷y˚XÊ\≈£î düs¡Œ+#Y n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔ&ÉT.
Á|ü‹ Á>±eT |ü+#êj·TrøÏ |ü+#êj·Tr ôdÁø£≥Ø ø±s¡´ìs¡«Vü≤D≤~Ûø±]>± eéVü≤]kÕÔ&TÉ . Á>±eT |ü+#êj·Tr
ã&Ó®{Ÿ ‘·j·÷s¡T #Ój·T´&É+, Á>±eT |ü+#êj·Tr düe÷y˚XÊ\˝À bÕ˝§Zq&É+ #˚kÕÔ&ÉT.
1.10.3 Ä]úø£ eqs¡T\T ` $<ÛäT\T
|üqTï\T edü÷\T #˚j·T&É+ <ë«sê πø+Á<ä, sêh Á>±+≥T\ <ë«sê, ÄdüTÔ\ <ë«sê e∫Ãq Ä<ëj·T+,
dü+‘· ãC≤s¡T y˚\+ y˚j·T&É+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï <ë«sê Á>±e÷\≈£î Ä]úø£ eqs¡T\T düeT≈£Ls¡T‘êsTT.
Á>±eT+˝À s√&ÉT¶\qT y˚sTT+#·&É+, yê{Ïì eTs¡eTà‘·T\T #˚j·T&É+, M~Û BbÕ\T y˚sTT+#·&É+,
bÕ]X¯ó<äΔ´+, ˙{Ï düs¡|òüsê, n+≥T s√>±\T sê≈£î+&Ü eTT+<äT C≤Á>∑‘·Ô #·s¡´\T rdüTø√e&É+ e+{Ï$ Á>±eT
|ü+#êj·Tr $<ÛäT\˝À ø=ìï. Ç+ø± $|ü⁄\+>± ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«\T ªπø+Á<ä, sêh, kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\Tμ
nH˚ j·T÷ì{Ÿ˝À ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ.
1.11 eTT–+|ü⁄ (eTTU≤´+XÊ\T)
‘Ó\+>±D sêh+˝À ˇø£f…Æq C≤q+ù|≥ Á>±eT+˝À Á|ü»\T m≈£îÿe>± eékÕj·T+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç
J$düTÔHêïs¡T.
[8]
Á>±eT+˝À eékÕj·T+‘√ bÕ≥T ≈£î\ eè‘·TÔ\T, Ç‘·s¡ eè‘·TÔ\T #˚|ü{Ïºq yês¡T ≈£L&Ü ñHêïs¡T.
ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏj·T˝À ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\T #ê˝≤ eTTKýÓTÆq$.
ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\˝À uÛÑ÷$Tì eékÕj·T+ ø=s¡≈£î e÷Á‘·y˚T ø±ø£, Ç‘·s¡ ñ|üjÓ÷>±\≈£î ≈£L&Ü
ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T.
‘Ó\+>±D˝À es¡¸bÕ‘·+ ‘·≈£îÿe. ‘Ó\+>±D˝À >=≥º|ü⁄ u≤e⁄\T, #Ós¡Te⁄\T eTTKýÓTÆq kÕ>∑T ˙{Ï
eqs¡T\T. á eT<Ûä´ ø±\+˝À ø±\Te\ <ë«sê ≈£L&Ü kÕ>∑T˙{Ï edü‹ ô|]–+~.
Á|ü»\T ≈£î\, eT‘ê\≈£î nr‘·+>± Á>±e÷\˝À ø£*dæ J$düTÔHêïs¡T.
1.12 e÷~] |üØøå± Á|üX¯ï\T
I. øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î 1`2 yêø±´\ #=|üq düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
1. Á>±eT |ü+#êj·Tr #˚ùd |üqT\≈£î ¬s+&ÉT ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«+&ç.
2. ˙{Ï eqs¡T\qT eØZø£]+#·+&ç.
II. øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î 4`5 yêø±´\ #=|üq düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
1. C≤q+ù|≥ Á>±eT+˝Àì |ü+{ ø±˝≤\qT ù|s=ÿì, Ä ø±\+˝À |ü+&˚ |ü+≥\qT ù|s=ÿq+&ç.
2. H˚\\qT eØZø£]+∫ H˚\\˝À |ü+&˚ |ü+≥\qT ù|s=ÿq+&ç.
3. Á>±e÷\˝À >∑\ eékÕj˚T‘·s¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
4. Á>±eT Á|ü»\ Jeq $<ÛëHêìï e]í+#·+&ç.
5. Á>±eT |ü+#êj·Tr mìïø£\ Á|üÁøÏj·TqT $e]+#·+&ç.
6. eékÕj·T uÛÑ÷eTT\ Ä<Ûës¡+>± ¬s’‘·T\qT eØZø£]+#·+&ç.
III. øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î 8`10 yêø±´\ #=|üq düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
1. Á>±e÷\˝Àì ≈£î\ eè‘·TÔ\qT ù|s=ÿì, @yÓ’Hê ¬s+&ÉT ≈£î\ eè‘·TÔ\ >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
2. ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\qT eØZø£]+∫, yê{Ï >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
IV. øÏ+~ yê{Ï˝À dü¬s’q düe÷<ÛëHê\qT m+|æø£ #˚j·T+&ç.
1. q\¢πs>∑&ç H˚\ á |ü+≥≈£î u≤>± nqT≈£L\+ ( )
m) e] _) #Ós¡≈£î dæ) |ü‹Ô &ç) y˚s¡TX¯q>∑
2. ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À ø£˙dü+ Á>±eTdüuÛÑ mìï kÕs¡T¢ düe÷y˚X¯+ ø±yê*? ( )
m) ˇø£{Ï _) ¬s+&ÉT dæ) eT÷&ÉT &ç) Hê\T>∑T
3. ÁøÏ+~ yêì˝À ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø£+ ø±ì~: ( )
m) eT÷\<Ûäq+ _) eékÕú|üq dæ) uÛÑ÷$T &ç) y˚‘·q+
1.13 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T
• NCERT Text Books • bÕ¢ì+>¥ &çbÕsYºyÓT+{Ÿ ìy˚~ø£
[9]
12345678901234567890
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ñìøÏ - uÛÖ>√[ø£

12345678901234567890
12345678901234567890
2
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
dü«s¡÷bÕ\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ñìøÏ eT]j·TT ‘Ó\+>±D ñìøÏì nøå±+XÊ\, πsU≤+XÊ\ s¡÷|ü+˝À ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ bıs¡T>∑T <˚XÊ\qT, ‘Ó\+>±D bıs¡T>∑T sêÁcÕº\qT |ü≥+˝À >∑T]ÔkÕÔs¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕ\qT eØZø£]kÕÔs¡T.
‘Ó\+>±D uÛÖ‹ø£ dü«s¡÷bÕìï $e]kÕÔs¡T.
2.1 |ü]#·j·T+
eTq+ ìedæ+#˚ uÛÖ>√[ø£ Á|ü<˚X¯+ eTq J$‘êìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+<ë?
eTq+ ìedæ+#˚ Á|ü<˚X¯+ eTq Jeq $<Ûëq+ eT]j·TT Á|ües¡ÔqqT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~.n+<äTe\¢
eTq+ @ Á|ü<˚XÊìøÏ #Ó+~qyês¡yÓ÷, Ä Á|ü<˚X¯+ mø£ÿ&É ñ+<√ ‘Ó\TdüTø√e&É+ #ê˝≤ eTTK´+. ˇø£ ÁbÕ+‘·
ñìøÏì >∑T]Ô+#·&+É (mø£ÿ&É ñ+<√ ‘Ó\TdüTø√e&É+) e\¢ Ä ÁbÕ+‘· o‘√wüdí ‹úæ , es¡¸bÕ‘·+, q<äT\T Ä ÁbÕ+‘êìøÏ
Ç‘·s¡ Á|ü<˚XÊ\‘√ >∑\ dü+ã+<Ûä+ yÓTT<ä˝…’q $wüj·÷\T ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. MTs¡T ìedæ+#˚ Á|ü<˚X¯+ (Á>±eT+
˝Ò<ë |ü≥ºD+) ‘Ó\+>±D˝À ñ+<äì MT≈£î ‘Ó\TdüT ø£<ë! ‘Ó\+>±D uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ˇø£ sêÁwüº+. á bÕsƒ¡+˝À
eTq+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT]j·TT ‘Ó\+>±D\ jÓTTø£ÿ ñìøÏ, uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕ\qT >∑T]+∫ ø=ìï eTTK´ $wüj·÷\T
‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
2.2 ñìøÏ
2.2.1 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ñìøÏ
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|ü<Ûëq uÛÑ÷uÛ≤>∑+ 8 &çÁ^\ 4 ì$TcÕ\ ñ‘·Ôs¡ nøå±+X¯+ qT+&ç 37 &çÁ^\ 6 ì$TcÕ\
ñ‘·Ôs¡ nøå±+X¯+ es¡≈£î eT]j·TT 68 &çÁ^\ 7 ì$TcÕ\ ‘·÷s¡TŒ πsU≤+X¯+ qT+&ç 97 &çÁ^\ 25 ì$TcÕ\
‘·÷s¡TŒ πsU≤+X¯+ es¡≈£î $düÔ]+∫ ñ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ñ‘·Ôs¡-<äøÏåD≤\T>± 3214 øÏ.MT. bı&Ée⁄ eT]j·TT
‘·÷s¡TŒ |ü&ÉeTs¡\T>± 2933 øÏ.MT. ø£*– Á|ü|ü+#· uÛÑ÷uÛ≤>∑ $d”Ôs¡í+˝À 2.42% ø£*– ñ+~.
[10]
370.6` ñ
ñ
ñ
bÕøÏkÕÔHé
#Ó’Hê
‘·÷
{Ïu…{Ÿ
H˚bÕ˝
Ÿ
uÛÑ÷{≤Hé
øÏ.MT.
‘·÷
ã+>±¢<˚XŸ
ø£s¡ÿ≥πsK
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯
eTj·THêàsY
nπs_j·÷
düeTTÁ<ä+
ã+>±fi≤U≤‘·+
øÏ.MT.
n+&Ée÷Hé
\ø£å Be⁄\T ìø√u≤sY Be⁄\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ñ
Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+
|ü≥eTT`2.1: nøå±+X¯, πsU≤+XÊ\ |üs¡+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
[11]
MT≈£î ‘Ó\TkÕ?
nøå±+XÊ\T: uÛÑ÷eT<Ûä´πsK≈£î düe÷+‘·s¡+>± (düe÷q <ä÷s¡+˝À)
ñ‘·Ôs¡ <Ûä e+ es¡≈£î eT]j·TT <äøÏåD <Ûä e+ es¡≈£î n&É¶+>± ^j·Tã&çq
}Vü‰πsK\qT nøå±+XÊ\T n+{≤s¡T. Ç$ |üP]Ô e ‘êÔ\T.
|ü≥+`2.2: Á|ü<Ûëq nøå±+XÊ\T
sπ U≤+XÊ\T: ñ‘·sÔ ,¡ <äøDåÏ <Ûä yê\qT ø£\T|ü⁄‘·÷ ì\Te⁄>± ^j·Tã&çq }Vü‰sπ K\qT
πsU≤+XÊ\T n+{≤s¡T. Ç$ ns¡Δ e ‘êÔ\T.
|ü≥+`2.3: πsU≤+XÊ\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ |üP]Ô>± ñ‘·Ôsês¡Δ eT]j·TT |üPsê«s¡Δ (‘·÷s¡TŒ ns¡Δ) >√fi≤\˝À ñ+~. ø£s¡ÿ≥πsK (230 30'
ì$TcÕ\ ñ‘·Ôs¡ nøå±+X¯ πsK) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT<Ûä´ >∑T+&Ü b˛‘·T+~. Ç~ uÛ≤s¡‘· <˚XÊìï ¬s+&ÉT düeT uÛ≤>±\T>±
#˚düTÔ+~. ø£s¡ÿ≥πsK≈£î ñ‘·Ôs¡+>± ñqï uÛ≤>±ìï ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTì, <äøÏåD+>± ñqï uÛ≤>±ìï <äøÏåD uÛ≤s¡‘·
<˚X¯eTì n+{≤s¡T. n<˚$<Ûä+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT<Ûä´ >∑T+&Ü b˛j˚T 820 30' ì$TcÕ\ ‘·÷s¡TŒ πsU≤+XÊìï
uÛ≤s¡‘· ÁbÕe÷DÏø£ πsU≤+X¯+>± eéVü≤]kÕÔs¡T. Bì Ä<Ûës¡+>±H˚ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ÁbÕe÷DÏø£ düeTj·÷ìï ìsêΔ]kÕÔs¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘·÷s¡TŒq ñqï ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ eT]j·TT |ü&ÉeTs¡q ñqï >∑T»sê‘Y düeTj·T+˝À
2 >∑+≥\ ‘˚&Ü ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT<Ûä´ >∑T+&Ü b˛j˚T 820 30' ‘·÷s¡TŒ πsU≤+XÊìï
uÛ≤s¡‘· ÁbÕe÷DÏø£ πsU≤+X¯+>± eéVü≤]kÕÔs¡T. 820 30' ‘·÷s¡TŒ πsU≤+X¯+ ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ˝Àì Á|üj·÷>∑sêCŸ
MT<äT>± b˛‘·T+~.
2.3 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+-bıs¡T>∑T <˚XÊ\T

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Ädæj·÷ K+&É+˝À ñ+~. BìøÏ eT÷&ÉT yÓ’|ü⁄˝≤ düeTTÁ<ä+ (˙s¡T) ø£\<äT. |ü&ÉeTs¡
nπs_j·÷ düeTTÁ<ä+, ‘·÷s¡TŒq ã+>±fi≤U≤‘·+, <äøÏåD≤q Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+ ñHêïsTT. uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ
yêj·Te´ ~X¯q bÕøÏkÕÔHé, Ä|òüÈìkÕÔHé ñHêïsTT. ñ‘·Ôsêq #Ó’Hê, uÛÑ÷{≤Hé, {Ïu…{Ÿ eT]j·TT H˚bÕ˝Ÿ <˚XÊ\T
ñHêïsTT. ‘·÷s¡TŒq ã+>±¢<X˚ Ÿ, eTj·THêàsY <˚XÊ\T ñHêïsTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ <äøDåÏ +>± Væ≤+<ä÷ eTVü‰ düeTTÁ<ä+˝À
Áo\+ø£, e÷©›e⁄\T ñHêïsTT.
[12]
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ <äøÏåD ø=q Ç+~sê bÕsTT+{Ÿ. Ç~ ìø√u≤sY Be⁄\˝À 60 4' ñ‘·Ôs¡ nøå±+XÊ\ e<ä›
ñ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|ü<Ûëq uÛÑ÷uÛ≤>±ìøÏ <äøÏåD≤q ∫≥º ∫es¡>± ø£Hê´≈£îe÷] ñ+~ (80 4' ñ‘·Ôs¡ nøå±+X¯+).
2.4 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ uÛÖ‹ø£ $uÛ≤>±\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ uÛÖ>√[ø£ yÓ’$<Ûä´+ ø£*–q <˚X¯+. uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕ\qT ã{Ïº uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï 6 uÛÖ‹ø£
$uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ. n$: 1. Væ≤e÷\j·T |üs¡«‘ê\T, 2. >∑+>±-dæ+<ÛäT yÓTÆ<ëq+ (ñ‘·Ôs¡ yÓTÆ<ëHê\T),
3. B«|üø£\Œ |”sƒ¡uÛÑ÷$T, 4. <∏ësY m&Ü], 5. rs¡ yÓTÆ<ëHê\T, 6. Be⁄\T
|ü≥+`2.4: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ $uÛ≤>±\Tμ
[13]
1. Væ≤e÷\j·T |üs¡«‘ê\T
Væ≤e÷\j·÷\T q÷‘·q+>± @s¡Œ&çq eTT&ÉT‘· |üs¡«‘ê\T. Ç$ Á|ü|ü+#·+˝À m‘Ó’Ôq |üs¡«‘·ÁX‚DÏ (|üs¡«‘ê\
düeT÷Vü≤+). Ç$ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ ñ‘·Ôs¡ dü]Vü≤<äT›>± |ü&ÉeTs¡ qT+&ç ‘·÷s¡TŒ≈£î 2,400 øÏ˝À MT≥s¡¢ es¡≈£î
$düÔ]+∫ ñHêïsTT. M{Ï yÓ&É\TŒ |ü•ÃeT ÁbÕ+‘·+˝À 500 øÏ˝À MT≥s¡T¢ eT<Ûä´, ‘·÷s¡TŒ ÁbÕ+‘ê\˝À 200 øÏ˝À
MT≥s¡¢ es¡≈£î $düÔ]+∫ ñ+~. Væ≤e÷\j·÷\˝À 3 düe÷+‘·s¡ ÁX‚DT\T ñHêïsTT. n$:
i) ñqï‘· Væ≤e÷\j·÷\T ˝Ò<ë Væ≤e÷Á~
ii) eT<Ûä´ Væ≤e÷\j·÷\T ˝Ò<ë Væ≤e÷#·˝Ÿ
iii) u≤Vü≤´ Væ≤e÷\j·÷\T ˝Ò<ë •yê*ø˘ |üs¡«‘ê\T
i) ñqï‘· Væ≤e÷\j·÷\T ˝Ò<ë Væ≤e÷Á~: nìï{Ïø+
£ fÒ ñ‘·sÔ êq ñqï |üs«¡ ‘·ÁX‚DìÏ ªñqï‘· Væ≤e÷\j·÷\Tμ
˝Ò<ë ªVæ≤e÷Á~μ n+{≤s¡T. á ÁX‚DÏ n$∫Ã¤qï+>± ñ+≥÷ |üs¡«‘ê\ dü>∑≥T m‘·TÔ düeTTÁ<äeT≥º+ qT+&ç
düTe÷s¡T 6,100 MT≥s¡T¢ ñ+~.yÓ&É\TŒ 120 øÏ.MT. qT+&ç 190 øÏ.MT. eT<Ûä´ ñ+~. Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‹
m‘·ÔsTTq me¬sdtº •Ks¡+ (8,848 MT.), uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀH˚ n‹ m‘ÓÔÌq •Ks¡+ ¬ø2 eT]j·TT <ÛÍ˝Ÿ–], eTø±\T,
q+>∑Á|üuÛ≤‘Y yÓTT<ä˝…’q$ á ÁX‚DÏ˝ÀH˚ ñHêïsTT. wæ|æÿ˝≤, Hê<∏äT˝≤, CÀõ˝≤, u§$T&ç˝≤ e+{Ï ø£qTeT\T
Væ≤e÷Á~ ÁX‚DÏ˝ÀH˚ ñHêïsTT.
Væ≤e÷Á~ ÁX‚DÏ dü+e‘·‡s¡eT+‘ê eT+#·T‘√ ø£|üŒã&ç ñ+≥T+~. Çø£ÿ&É Væ≤e÷˙ q<ë\T ñ+{≤sTT.
eT+#·T ù|s¡Tø√e&É+, ø£s¡T>∑T‘·÷ ø£<ä\&É+ e\¢ Je q<äT\T @s¡Œ&É‘êsTT. Je q<äT˝…’q dæ+<Ûä÷, >∑+>±,
j·TeTTq, ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· Çø£ÿ&ç qT+&˚ ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘êsTT.
ii) eT<Ûä´ Væ≤e÷\j·÷\T ˝Ò<ë Væ≤e÷#·˝Ÿ: eT<Ûä´ Væ≤e÷\j·÷\T ˝Ò<ë Væ≤e÷#·˝Ÿ ÁX‚DÏ m‘·TÔ 4,500
MT≥s¡¢ qT+&ç 1,000 MT≥s¡T¢, dü>∑≥T yÓ&É\TŒ 50 øÏ.MT. ñ+~. |æsY |ü+C≤˝Ÿ, <ÛÍ˝Ÿ <ÛësY eT]j·TT eTVü‰uÛ≤s¡‘·
ÁX‚DT\T Çø£ÿ&˚ ñHêïsTT. ù|s¡T bı+~q y˚dü$ $&ÉT<äT\T dæe÷¢, &Ü]®*+>¥, eTTk˛‡], HÓ’ì{≤˝Ÿ ñHêïsTT.
ø±oàsY, ≈£î\T, ø±+Á>± ˝Àj·T\T ≈£L&Ü Çø£ÿ&˚ ñHêïsTT.
iii) u≤Vü≤´ Væ≤e÷\j·÷\T ˝Ò<ë •yê*ø˘ |üs¡«‘ê\T: u≤Vü≤´ Væ≤e÷\j·÷\T ˝Ò<ë •yê*ø˘ |üs¡«‘ê\T
1,100 MT≥s¡¢ qT+&ç 900 MT≥s¡¢ m‘·TÔ eT]j·TT 10 qT+&ç 50 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ yÓ&É\TŒ ø£*– ñHêïsTT. »eTTà
ø=+&É\T, $TCÀ, $Tdæ$T ø=+&É\T e+{Ï$ Çø£ÿ&˚ ñHêïsTT.
Væ≤e÷\j·÷\ Ä$sê“¤e+˝À ∫es¡>± @s¡Œ&É¶ •yê*ø˘ ÁX‚DT\T, Væ≤e÷\j·T m>∑Te |üØyêVü≤ ÁbÕ+‘ê\
qT+&ç e#˚Ã qB Á|üyêVü‰ìï n&ÉT¶ø√e&É+‘√ Çø£ÿ&ç ˝Àj·T˝À¢ ô|<ä› düs¡düT‡\T @s¡Œ&Ü¶sTT. q<äT\#˚ rdüT≈£îsêã&É¶
ãTs¡<ä eT]j·TT neπøåbÕ\T Çø£ÿ&ç düs¡düT‡˝À¢ ìπøå|æ+#·ã&Ü¶sTT. q<äT\T •yê*ø˘ ÁX‚DT\>∑T+&Ü ‘·eT e÷sêZìï
K+&ç+∫q ‘·sê«‘·, Çø£ÿ&É düs¡düT‡\T m+&çb˛sTT |ü•Ãe÷q ª&É÷Hé‡μ eT]j·TT ‘·÷s¡TŒq ª&ÍsY‡μ nqã&˚
yÓTÆ<ëHê˝qT @s¡Œs¡#êsTT. 75 øÏ.MT. bı&Ée⁄ eT]j·TT 15`20 øÏ.MT. yÓ&É˝…ÌŒq ñ‘·Ôsê+#·˝Ÿ˝Àì &ÓÁVü‰&É÷Hé
Ç˝≤+{Ï yÓTÆ<ëHê\≈£î eT+∫ ñ<ëVü≤s¡D.
[14]
2. >∑+>±-dæ+<ÛäT yÓTÆ<ëq+ (ñ‘·Ôs¡ yÓTÆ<ëHê\T)
Væ≤e÷\j·÷\≈£î <äøÏåD+>± B«|üø£\Œ |”sƒ¡uÛÑ÷$TøÏ ñ‘·Ôs¡+>± ñqï ÁbÕ+‘êìï >∑+>±-dæ+<ÛäT yÓTÆ<ëq+
nì |æ\TkÕÔs¡T. dæ+<ÛäT, >∑+>±, j·TeTTq q<äT\T Væ≤e÷\j·÷\ qT+&ç rdüT≈£îe∫Ãq ˇ+Á&ÉT eT{Ïº‘√ á
yÓTÆ<ëq+ @s¡Œ&ç+~. |ü•ÃeT+>± |ü+C≤uŸ qT+&ç ‘·÷s¡TŒ>± nkÕ‡+ es¡≈£î 2,400 øÏ.MT. bı&Ée⁄q á
yÓTÆ<ëq+ ñ+~. yÓ&É\TŒ |ü&ÉeTs¡ 300 øÏ.MT. qT+&ç ‘·÷s¡TŒq 150 øÏ.MT. eT<Ûä´ e÷s¡T‘·T+~.
á yÓTÆ<ëq+ Á|ü<Ûëq+>± |ü+C≤uŸ, Vü≤sê´Hê, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ eT]j·TT nkÕ‡+
sêÁcÕº\˝À $düÔ]+∫ ñ+~. Væ≤e÷\j·Tq<äT\ ˇ+Á&ÉT eT{Ïº‘√ @s¡Œ&çq n‘·´+‘· kÕs¡e+‘·yÓTÆq á yÓTÆ<ëq+
Á|ü|ü+#·+˝Àì ô|<ä› yÓTÆ<ëHê\˝À ˇø£{Ï. dü]jÓÆTq ˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÂø£s¡´+ ñ+&É&É+ e\q ÄVü‰s¡<ÛëHê´\
ñ‘·Œ‹Ô >∑D˙j·T+>± ñ+≥T+~. Á|ü<Ûëq+>± >√<ÛäTeT, e], #Ós¡≈£î, |ü|ü⁄Œ\T, q÷HÓ–+»\T eT]j·TT »qTeTT
|ü+&ÉT‘êsTT. ø±ã{Ïº Çø£ÿ&É »q kÕ+Á<ä‘· ≈£L&Ü m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. á yÓTÆ<ëHêìï ¬s+&ÉT uÛ≤>±\T>±
$uÛÑõ+#·e#·TÃ. n$:
i) dæ+<Ûä÷ yÓTÆ<ëq+
ii) >∑+>±-ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· yÓTÆ<ëq+
i) dæ+<Ûä÷ yÓTÆ<ëq+: á yÓTÆ<ëq+ dæ+<ÛäTqB eédüú (dæ+<ÛäT eT]j·TT <ëì ñ|üq<äT\T düf…¢CŸ, J\+,
∫HêuŸ, _j·÷dt, sê$) e\q @s¡Œ&ç+~. Ç~ <∏ësY m&Ü]øÏ |ü•ÃeT+>± ñ+~. B+{À¢ m≈£îÿe uÛ≤>∑+ bÕøÏkÕÔH˝é À,
‘·≈£îÿe uÛ≤>∑+ eTq uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ñ+~.
ii) >∑+>±-ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· yÓTÆ<ëq+: á yÓTÆ<ëq+ >∑+>± eT]j·TT ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· q<äT\ e\q @s¡Œ&ç+~.
Çø£ÿ&É kÕs¡e+‘·yÓTÆq H˚\\T eT]j·TT ˙{ÏbÕs¡T<ä\ edü‘·T\T ñHêïsTT.
3. B«|üø£\Œ |”sƒ¡uÛÑ÷$T
B«|üø£\Œ |”sƒ¡uÛÑ÷$T Á‹uÛÑTC≤ø±s¡+˝À ñqï |”sƒ¡uÛÑ÷$T. Bì $d”Ôs¡í+ 5 \ø£å\ #·<äs¡|ü⁄ øÏ˝À MT≥s¡T¢. á
|”sƒ¡uÛÑ÷$T eTVü‰sêÁwüº, ø£sêí≥ø£, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT eT]j·TT ‘Ó\+>±D sêÁcÕº\˝À $düÔ]+∫ ñ+~.
qs¡à<ë q~ á |”sƒ¡uÛÑ÷$Tì ¬s+&ÉT uÛ≤>±\T>± #˚düTÔ+~. n$:
i) eT<Ûä´ ñqï‘· |”sƒ¡uÛÑ÷eTT\T
ii) <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T
i) eT<Ûä´ ñqï‘· |”sƒ¡uÛÑ÷eTT\T: Ç~ ñ‘·Ôs¡ yÓTÆ<ëHê\T eT]j·TT qs¡à<ë q~ eT<Ûä´ $düÔ]+∫ ñ+~.
M{Ï˝À eTTKýÓTÆq$. 1) e÷fi≤« |”sƒ¡uÛÑ÷$T, 2) #Û√{≤ Hê>¥|üPsY |”sƒ¡uÛÑ÷$T.
1) e÷˝≤« |”sƒ¡uÛÑ÷$T: e÷fi≤« |”sƒ¡uÛÑ÷$T˝Àì eTTK´ q<äT\T: u…{≤«, #·+ã˝Ÿ eT]j·TT ¬øHé.
2) #Û√{≤ Hê>¥|üPsY |”sƒ¡uÛÑ÷$T: #Û√{≤ Hê>¥|üPsY |”sƒ¡uÛÑ÷$T˝À KìC≤\T m≈£îÿe>± \_ÛdüTÔHêïsTT.
eT<Ûä´ ñqï‘· |”sƒ¡uÛÑ÷eTT\˝Àì qs¡à<ë q~ $+<Ûä´, kÕ‘·TŒsê |üs¡«‘ê\ eT<Ûä´ ‘·÷s¡TŒ qT+&ç |ü&ÉeTs¡≈£î
Á|üeVæ≤+∫ nπs_j·÷ düeTTÁ<ä+˝À ø£\TdüTÔ+~.
[15]
ii) <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T: qs¡à<ë q~øÏ <äøÏåD+>± ñqï ÁbÕ+‘·+ <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T. Ç~ n–ï|üs¡«‘·
Á|üÁøÏj·T e\q @s¡Œ&ç+~. <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$TøÏ ñ‘·Ôsêq kÕ‘·TŒsê |üs¡«‘ê\T, <äøÏåD≤q ˙\–] |üs¡«‘ê\T,
|ü•Ãe÷q |ü•ÃeT ø£qTeT\T, ‘·÷s¡TŒq ‘·÷s¡TŒ ø£qTeT\T dü]Vü≤<äT›\T>± ø£\e⁄. Çø£ÿ&ç q\¢ πs>∑&ç uÛÑ÷eTT\T
m≈£îÿe>± ø£\e⁄.
4. <∏ësY m&Ü]
Äsêe[ |üs¡«‘ê\ es¡¸#êÃ¤j·÷ ÁbÕ+‘·+˝À <∏ësY m&Ü] ñ+~. ø±ã{Ïº Çø£ÿ&É es¡¸bÕ‘·+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe.
dü+e‘·‡s¡ es¡¸bÕ‘·+ 100 $T.MT. qT+&ç 150 $T.MT. eT<Ûä´ ñ+≥T+~. m&Ü]˝À m‘·TÔ, |ü˝≤¢\‘√ ≈£L&çq
ÇdüTø£ yÓTÆ<ëq+ ñ+&ç nø£ÿ&Éø£ÿ&Ü •˝≤eTj·TyÓTÆq uÀ&ç>∑T≥º\T ñ+{≤sTT. sê»kÕúHé˝Àì n~Ûø£ uÛ≤>∑+˝À á
m&Ü] $düÔ]+∫ ñ+~. Çø£ÿ&É X¯ówüÿ (bı&ç) yê‘êes¡D+ ñ+≥T+~. #Ó≥T¢ ‘·≈£îÿe. esê¸ø±\+˝À yê>∑T\T
@s¡Œ&ç, esê¸ø±\+ nsTTb˛>±H˚ n+‘·eTe⁄‘êsTT. Çø£ÿ&ç @¬ø’ø£ q~ ª\÷ìμ. á q~˝Àì ˙s¡T düeTTÁ<ä+
#˚s¡≈£î+&Ü nø£ÿ&ç uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝Àì düs¡düT‡\˝Àìπø (n+‘·düú©j·T Á|üyêVü≤+) Á|üeVæ≤düTÔ+~.
5. rs¡yÓTÆ<ëHê\T
B«|üø£\Œ |”sƒ¡uÛÑ÷$TøÏ |ü•Ãe÷q nπs_j·÷ eTVü‰düeTTÁ<ä rs¡+ eT]j·TT ‘·÷s¡TŒq ã+>±fi≤U≤‘·+
yÓ+≥ düqï{Ï rs¡ÁbÕ+‘· yÓTÆ<ëHê\T ñHêïsTT.
|ü&ÉeT{Ï rs¡yÓTÆ<ëq+: |ü&ÉeT{Ï rs¡yÓTÆ<ëq+ sêDY Ä|òt ø£#Y e<ä› yÓTT<ä˝…’ ø£Hê´≈£îe÷] es¡≈£î $düÔ]+∫
ñ+≥T+~. ‘·÷s¡TŒ rs¡yÓTÆ<ëq+ ø£+fÒ |ü&ÉeT{Ï rs¡yÓTÆ<ëq+ yÓ&É\TŒ ‘·≈£îÿe. Bìì eT÷&ÉT uÛ≤>±\T>±
$uÛÑõ+#·e#·TÃ. n$: 1. ø=+ø£DY rs¡ÁbÕ+‘·+- Ç~ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤>∑+ (eTVü‰sêÁwüº eT]j·TT >√yê), 2. ¬øqsê
rs¡ÁbÕ+‘·+- Ç~ eT<Ûä´ uÛ≤>∑+ (ø£sêí≥ø£), 3. eT\u≤sY rs¡ÁbÕ+‘·+- Ç~ <äøÏåD uÛ≤>∑+ (πøs¡fi¯)
‘·÷s¡TŒ rs¡yÓTÆ<ëq+: ã+>±fi≤U≤‘·+ jÓTTø£ÿ rs¡ÁbÕ+‘· yÓTÆ<ëq+ yÓ&É\TŒ>± ñ+~. á yÓTÆ<ëq+
ˇ&çXÊ˝Àì eTVü‰q~ qT+∫ yÓTT<ä˝…’ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT ˝Àì ø±y˚] q~ &Ó˝≤º es¡≈£î $düÔ]+∫ ñ+~. eTVü‰q~,
>√<ëe], ø£ wüí, ø±y˚] q<äT\‘√ @s¡Œ&çq á yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê\T #ê˝≤ kÕs¡e+‘·yÓTÆq$. á rs¡ÁbÕ+‘·
yÓTÆ<ëHê\qT kÕúìø£+>± $$<Ûä ù|s¡¢‘√ |æ\TkÕÔs¡T. n$:
1.ñ‘·ÿfiŸ rs¡+ (ˇ&çXÊ), 2. düsêÿsY rs¡+ (Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ), 3. ø√s¡e÷+&ÉfiŸ rs¡+ (‘·$Tfi¯Hê&ÉT).
>∑+>±-dæ+<Û÷ä yÓT<Æ ëHê\˝≤>± Ç$ ≈£L&Ü eékÕj·T|üs+¡ >± n_Ûe ~Δ #Ó+<ësTT. ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝À
#˚|ü\ eqs¡T\T ≈£L&Ü düeT ~Δ>± ñHêïsTT. ˇ&çcÕ˝Àì ª∫˝≤ÿ düs¡düT‡μ, Ä+Á<Ûä Á|ü<˚XŸ ˝Àì ªø=˝Ò¢s¡Tμ, ª|ü⁄*ø±{Ÿ
düs¡düT‡μ rs¡ÁbÕ+‘· yÓTÆ<ëq+ ˝Àì eTTKýÓTÆq düs¡düT‡\T.
6. Be⁄\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ¬s+&ÉT B«|ü (Be⁄\) düeT÷Vü‰\T ñHêïsTT. n$: 1. ã+>±fi≤U≤‘·+˝Àì
n+&Ée÷Hé`ìø√u≤sY Be⁄\T, 2. nπs_j·÷ düeTTÁ<ä+˝Àì \ø£åBe⁄\T.
[16]
1. n+&Ée÷Hé-ìø√u≤sY Be⁄\T: düeTTÁ<ä+˝À eTTì–q eTj·THêàsY ø=+&É\˝À düeTTÁ<ä+ qT+∫
ô|’øÏ e∫Ãq •Ks¡ ÁbÕ+‘ê˝Ò n+&Ée÷Hé, ìø√u≤sY Be⁄\T. M{Ï˝Àì Hês=ÿ+&É+, u≤¬sHé Be⁄\T n–ï |üs¡«‘ê\
e\¢ @s¡Œ&Ü¶sTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ <äøÏåD n+#·T ìø√u≤sY Be⁄\˝Àì Ç+~sê bÕsTT+{Ÿ. Ç~ 2004˝À dü+uÛÑ$+∫q
düTHêMT e\¢ eTT+|ü⁄q≈£î >∑T] nsTT´+~.
2. \ø£å Be⁄\T: \ø£å Be⁄\T Á|üyêfi¯ _Û‹Ôø£\ qT+∫ @s¡Œ&Ü¶sTT. M{Ï yÓTT‘·Ô+ $d”Ôs¡í+ 32 #·<äs¡|ü⁄
øÏ˝À MT≥s¡T¢. _Ûqï s¡ø±\ e ø£å, JeC≤‘·T\≈£î á B«|ü düeT÷Vü‰\≈£î Á|üU≤´‹>±+∫+~.
2.5 ‘Ó\+>±D ñìøÏ
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì B«|üø£\Œ |”sƒ¡uÛÑ÷$T˝À ‘Ó\+>±D sêÁwüº+ 150 46' ñ‘·Ôs¡ nøå±+X¯+ qT+&ç 190 47'
ñ‘·Ôs¡ nøå±+X¯+ es¡≈£î eT]j·TT 770 16' ‘·÷s¡TŒ πsU≤+X¯+ qT+&ç 810 30' ‘·÷s¡TŒ πsU≤+X¯+ es¡≈£î
$düÔ]+∫ ñ+~.
2.6 ‘Ó\+>±D-bıs¡T>∑T sêÁcÕº\T
‘Ó\+>±D uÛÑ÷|ü]y˚wæº‘· sêÁwüº+. düeTTÁ<ëìøÏ #ê˝≤ <ä÷s¡+>± ñ+~. BìøÏ ñ‘·Ôs¡+- eTVü‰sêÁwüº
eT]j·TT #Û·rÔdt>∑&Ûé, |ü&ÉeTs¡- ø£sêí≥ø£, ‘·÷s¡TŒ eT]j·TT <äøÏåD+- Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ dü]Vü≤<äT›\T>± ñHêïsTT.
‘Ó\+>±D uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕ\T, o‘√wüí dæú‹ >∑T]+∫ 15e bÕsƒ¡+˝À $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
|ü≥+ 2.5: ‘Ó\+>±D-bıs¡T>∑T sêÁcÕÔ\T

[17]
1. eTq+ ìedæ+#˚ Á|ü<˚X¯+ eTq Jeq $<ÛëHêìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~.
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|ü<Ûëq uÛÑ÷uÛ≤>∑+ 80 4' ñ‘·Ôs¡ nøå±+X¯+ qT+&ç 370 6' ñ‘·Ôs¡ nøå±+X¯+ es¡≈£î eT]j·TT
680 7' ‘·÷s¡TŒ πsU≤+X¯+ qT+&ç 970 25' ‘·÷s¡TŒ πsU≤+X¯+ es¡≈£î $düÔ]+∫ ñ+~. Á|ü|ü+#·
uÛÑ÷uÛ≤>∑ $d”Ôs¡í+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 2.42% ø£*– ñ+~.
3. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT<Ûä´ >∑T+&Ü b˛j˚T 820 30' ‘·÷s¡TŒ πsU≤+XÊìï uÛ≤s¡‘· ÁbÕe÷DÏø£ πsU≤+X¯+>±
eéVü≤]kÕÔs¡T.
4. uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕ\qT ã{Ïº uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï 6 uÛÖ‹ø£ $uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ. n$:
1. Væ≤e÷\j·T |üs¡«‘ê\T 2. >∑+>±-dæ+<ÛäT yÓTÆ<ëq+ 3. B«|üø£\Œ |”sƒ¡uÛÑ÷$T
4. <∏ësY m&Ü] 5. rs¡ yÓTÆ<ëHê\T 6. Be⁄\T
I. øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î ˇø=ÿø£ÿ <ëìøÏ 1`2 yêø±´\˝À »yêãT\T sêj·T+&ç.
1. nøå±+XÊ\T nq>± @$T{Ï?
2. πsU≤+XÊ\qT $e]+#·+&ç.
3. ‘Ó\+>±D≈£î Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ @ yÓ’|ü⁄q ø£\<äT?
II. øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î ˇø=ÿø£ÿ <ëìøÏ 4`5 yêø±´\˝À »yêãT\T sêj·T+&ç.
1. uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ dü]Vü≤<äT›\T>± >∑\ <˚XÊ\T @$?
2. &É÷Hé\T nq>±H˚$T?
III. øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î ˇø=ÿø£ÿ <ëìøÏ 8`10 yêø±´\˝À »yêãT\T sêj·T+&ç.
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÖ‹ø£ dü«s¡÷bÕ\qT ù|s=ÿì, @y˚ì 2 n+XÊ\ >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü≥+˝À øÏ+~ yê{Ïì >∑T]Ô+#·+&ç.
i) Væ≤e÷\j·÷\T ii) <∏ësY m&Ü] iii) <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T iv) >∑+>± dæ+<Ûä÷ yÓTÆ<ëHê\T

SCERT, Telangana kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ |ü⁄düÔø±\T
[18]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
3
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ o‘√wüí dæú‹ ` q<äT\T
12345678901234567890
12345678901234567890

ªo‘√wüídæú‹μ eT]j·TT ªyê‘êes¡D+μ eT<Ûä´ >∑\ ‘˚&Ü\T ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ eT]j·TT ‘Ó\+>±D˝Àì o‘√wüí dæ‹ú , ãTT‘·T|üeHê\T eT]j·TT ø±˝≤\qT >∑T]+∫ $e]kÕÔsT¡ .
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT]j·TT ‘Ó\+>±D˝Àì q<äT\qT >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
Væ≤e÷\j·T q<äT\T eT]j·TT B«|üø£\Œ q<äT\ eT<Ûä´ >∑\ uÛÒ<ë\qT ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.
Væ≤e÷\j·T q<äT\T Jeq<äT\T ø±e&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.
qBC˝≤\ dü+s¡ø£åD ÄeX¯´ø£‘·qT ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.
3.1. |ü]#·j·T+
ªo‘√wüídæú‹μ eT]j·TT ªyê‘êes¡D+μ ¬s+&É÷ ˇø£fÒHê?
ˇø£ Á|ü<˚X¯+˝À, ˇø£ ì]›wüº ø±˝≤ìøÏ (ˇø£ s√E, ˇø£ HÓ\, ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ yÓTT<ä\>∑Tq$) #Ó+~q
ñc˛íÁ>∑‘·, es¡¸bÕ‘·+ yÓTT<ä˝…’q n+XÊ\ dæú‹ì ªyê‘êes¡D+μ n+{≤s¡T. Ç$ ‘·≈£îÿe ø±\+˝À ≈£L&Ü
e÷s¡T‘·T+{≤sTT.
kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£ $XÊ\yÓTÆq ÁbÕ+‘·+˝À (sêh+, <˚X¯+ yÓTT<ä˝…’q$) eTTô|’Œ dü+e‘·‡sê\ø£Hêï m≈£îÿe
ø±\+ ñ+&˚ düsêdü] yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT ªo‘√wüí dæú‹μ n+{≤s¡T. á bÕsƒ¡+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT]j·TT
‘Ó\+>±D o‘√wüídæú‹ì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd n+XÊ\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
3.3 o‘√wüíü dæú‹
ˇø£ ÁbÕ+‘·|ü⁄ o‘√wüí dæú‹ nø£ÿ&ç e÷qe ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À eTTKýÓTÆq bÕÁ‘· b˛wædüTÔ+~. m+<äTø£+fÒ
ˇø£ ÁbÕ+‘·|ü⁄ eékÕj·T+, |ü]ÁX¯eT\T, yêDÏ»´+, s¡yêD≤ nìï Ä ÁbÕ+‘·|ü⁄ o‘√wüí dæú‹ e\¢ Á|üuÛ≤$‘·+
ne⁄‘êsTT. ˇø£ ÁbÕ+‘·|ü⁄ o‘√wüí dæú‹ nH˚~ ÄÁbÕ+‘·|ü⁄ uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷|ü+, |”&Éq+, >±\T\T, ‘˚eT yÓTT<ä˝…’q
yê{Ïô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·T+~.
3.3.1 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ o‘√wüíü dæú‹
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ o‘√wüí dæú‹ì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd n+XÊ\T:
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À ñc˛íÁ>∑‘·\˝À mH√ï ‘˚&Ü\T ñHêïsTT. o‘√wüí dæú‹ì Á|üuÛ≤$‘·+
#˚ùd n+XÊ\qT o‘√wüí dæú‹ ø±s¡ø±\T n+{≤s¡T. n$: 1. nøå±+X¯+, 2. düeTTÁ<ä+ qT+&ç <ä÷s¡+, 3. m‘·TÔ,
4. |üs¡«‘·ÁX‚DT\T, 5. uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\ >±\T\ ~X¯, 6. ñ|ü]‘·\ yêj·TT Á|üyêVü‰\T (C…{Ÿ Ád”ºyéT\T)
[19]
1. nøå±+X¯ ˝Ò<ë uÛÑ÷eT<Ûä´ πsK qT+&ç <ä÷s¡+: ñ‘·Ôs¡ <Ûäèe+
dü÷s¡´ øÏs¡D≤\T
uÛÑ÷eT<Ûä´ πsK≈£î <ä>∑Zs¡>± ñqï ÁbÕ+‘ê\T n~Ûø£ Ä]ÿ{Ïø˘ eè‘·Ô+
ñc˛íÁ>∑‘·qT bı+<äT‘êsTT. uÛÑ÷eT<Ûä´ πsK qT+&ç <ä÷s¡+ ø£s¡ÿ≥ πsK 66.50
23.50 ñ.
ô|s¡T>∑T‘·Tqï ø=B› ñc˛íÁ>∑‘· ‘·>T∑ ‘Z T· +~. á <äècÕº´ uÛ÷Ñ $Tì
eT÷&ÉT ÁbÕ+‘ê\T>± $uÛÑõkÕÔ+. n$ : uÛÑ÷eT<Ûä´πsK 00 eTø£s¡ πsK
23.50 <ä.
1. ñwüí ÁbÕ+‘ê\T ` uÛÑ÷eT<Ûä´ πsK≈£î <ä>∑Zs¡>± ñqï$. n+{≤]ÿ{Ïø˘ |ü≥+ : 3.1 o‘√wüídæú‹ô|’ nøå±+XÊ\
eè‘·Ô+
2. <Ûäèe ÁbÕ+‘ê\T ` <Ûäèyê\≈£î <ä>∑Zs¡>± ñqï$. 66.50 Á|üuÛ≤e+
3. düeTo‘√wüí ÁbÕ+‘ê\T ` á ¬s+&ç+{Ïø° eT<Ûä´˝À <äøÏåD <Ûäèe+
ñqï$. ∫Á‘·+ 4.1 : o‘√wüídæú‹ô|’ nøå±+XÊ\ Á|üuÛ≤e+.
uÛÑ÷eT<Ûä´ πsK≈£î <ä>∑Zs¡>± 8 &çÁ^\ 4 ì$TcÕ\
ñ‘·Ôs¡ nøå±+X¯+ qT+&ç uÛ≤s¡‘· uÛÑ÷uÛ≤>∑+ yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü 23 &çÁ^\ 30 ì$TcÕ\ ñ‘·Ôs¡
nøå±+X¯+ (ø£s¡ÿ≥πsK) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT<Ûä´ >∑T+&Ü b˛‘·T+~. ø£s¡ÿ≥πsK≈£î <äøÏåD+>± ñqï uÛÑ÷uÛ≤>∑+ ñwüíeT+&É\
ÁbÕ+‘·+. ñ‘·Ôs¡+>± ñqï uÛÑ÷uÛ≤>∑+ düeTo‘√wüí eT+&É\ ÁbÕ+‘·+. n+fÒ ø£s¡ÿ≥ πsK≈£î <äøÏåD+>± ñqï
ÁbÕ+‘ê˝À¢ n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘\· T, ñ‘·sÔ +¡ >± ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ ‘·≈î£ ÿe ñc˛íÁ>∑‘\· T qyÓ÷<äT ne⁄‘êsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
‘Ó\+>±D sêh+˝À, Vü≤sê´Hê˝À ø£+fÒ ñc˛íÁ>∑‘· m≈£îÿe>± ñ+≥T~.
2. düeTTÁ<ä+ qT+&ç <ä÷s¡+ :
uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ <äøÏåD uÛ≤>∑+˝À eT÷&ÉTyÓ’|ü⁄˝≤ düeTTÁ<ë\T ñHêïsTT. |ü•ÃeT+ yÓ’|ü⁄ nπs_j·÷ düeTTÁ<ä+,
‘·÷s¡TŒ yÓ’|ü⁄ ã+>±fi≤U≤‘·+ eT]j·TT <äøÏåD+ yÓ’|ü⁄ Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+ ñHêïsTT. <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
düeTTÁ<ä Á|üuÛ≤$‘· o‘√wüí dæú‹ ø£*– ñ+~. n+<äTe\¢ Çø£ÿ&É y˚dü$˝À m≈£îÿe y˚&ç >±˙, o‘êø±\+˝À m≈£îÿe
#·* >±˙ ñ+&Ée⁄. düeTo‘√wüí dæú‹ ñ+≥T+~. ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ düeTTÁ<ëìøÏ m≈£îÿe <ä÷s¡+˝À ñ+~. Çø£ÿ&É
ñc˛íÁ>∑‘·\˝À m≈£îÿe uÛÒ<ë\qT >∑eTì+#·e#·TÃ.
3. m‘·TÔ :
uÛÑ÷$T ñ|ü]‘·\+ qT+&ç ô|’øÏ m‘·TÔ≈£îb˛sTTq ø=\~ ñc˛íÁ>∑‘· ‘·>∑TZ‘·T+~. m‘Ó’Ôq ø=+&É\ô|’ ñqï
dæe÷¢ e+{Ï q>∑sê\T #·\¢>± ñ+{≤sTT. yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñqï \÷~∏j·÷Hê e+{Ï #√≥¢ n‘·´~Ûø£ y˚&ç
ñ+≥T+~.
4. |üs¡«‘·ÁX‚DT\T :
ˇø£ Á|ü<˚X¯+ jÓTTø£ÿ ñb˛íÁ>∑‘·qT nø£ÿ&ç |üs¡«‘·ÁX‚DT\T m+‘√ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT. uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ
ñ‘·Ôs¡ ~≈£îÿq ñqï Væ≤e÷\j·T |üs¡«‘·ÁX‚DT\T (Äs¡T y˚\ MT≥s¡¢ dü>∑≥T m‘·TÔ) eT<Ûä´ Ädæj·÷ qT+∫ e#˚Ã n‹
#·\¢ì >±\T\qT n&ÉT¶≈£î+{≤sTT. n˝≤π> HÓ’ãTT‹ ãTT‘·T|üeHê\≈£î n&ÉT¶>± ì*∫ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À esê¸\T
[20]
≈£î]ùd≥≥T¢>± #˚kÕÔsTT. |ü•ÃeT ø£qTeT\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü•ÃeT rs¡ ÁbÕ+‘·+˝À mø£ÿe es¡¸+ |ü&˚≥≥T¢>±
#˚kÕÔsTT.
5. uÛÑ÷ñ|ü]‘·\ >±\T\ ~X¯ :
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ o‘√wüí dæú‹ì |üeHê\T M#˚ ~X¯ ≈£L&Ü Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. |üeHê\˝À Á|ü|ü+#· |üeHê\T,
ãTT‘·T|üeHê\T eT]j·TT kÕúìø£ |üeHê\T ñHêïsTT. á >±*˝À ñqï ‘˚eT eTq <˚X¯+˝Àì #ê˝≤ ÁbÕ+‘ê\˝À
es¡¸+ |ü&˚≥≥T¢ #˚düTÔ+~.
Á|ü|ü+#· |üeHê\T: dü+e‘·‡s¡+ yÓTT‘·Ô+ ìs¡+‘·sêj·T+>± ˇπø ~X¯˝À M#˚ >±\T\T.
ãT‘·T|üeHê\T: Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ìØí‘· düeTj·T+˝À ˇπø ~X¯˝À M#˚ >±\T\T.
kÕúìø£ |üeHê\T: kÕúìø£+>± ñ+&˚ ñc˛íÁ>∑‘·\T, |”&ÉHê\ ‘˚&Ü e\¢ Ç$ MkÕÔsTT. M{Ï˝À ñwüí|üeHê\T,
o‘·\ |üeHê\T ñ+{≤sTT. ñ<ë: \÷ |üeHê\T.
6. ñ|ü]‘·\ yêj·TT Á|üyêVü‰\T (C…{Ÿ Ád”ºyéT\T) :
uÛÑ÷$T ñ|ü]‘·\+ô|’ M#˚ >±\T\‘√ bÕ≥T, uÛÑ÷$TøÏ #ê˝≤ m‘·TÔ˝À M#˚ ã\yÓTÆq yêj·TT Á|üyêVü‰\T
(C…{Ÿ Ád”ºyéT\T) ≈£L&Ü uÛ≤s¡‘·<˚X¯ o‘√wüídæú‹ì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT. Ç$ H˚\ qT+∫ 12,000 MT≥s¡¢ m‘·TÔ˝À
y˚>∑+>± Á|üeVæ≤+#˚ >±\T\T. M{Ï y˚>∑+ y˚dü$˝À >∑+≥≈£î 110 øÏ˝À MT≥s¡T¢, o‘êø±\+˝À 184 øÏ˝À
MT≥s¡T¢>± ñ+≥T+~. 25 &çÁ^\ ñ‘·Ôs¡ nøå±+X¯+ e<ä› ‘·÷s¡TŒ C…{Ÿ Á|üyêVü≤+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Bì e\¢ #·T≥÷º
ñqï ñc˛íÁ>∑‘· #·\¢ã&ÉT‘·T+~. |òü*‘·+>± nø£ÿ&É es¡¸+ ≈£îs¡TdüTÔ+~.
3.3.2 ‘Ó\+>±D o‘√wüí dæú‹
‘Ó\+>±D sêh o‘√wüí dæú‹, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ o‘√wüí dæú‹ì b˛* ñ+≥T+~. ‘Ó\+>±D sêh+ düeTTÁ<ä
Á|üuÛ≤yêìøÏ <ä÷s¡+>± ñ+&É≥+ eT]j·TT uÛÖ>√[ø£+>± ñ|ü X¯ówüÿ, ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+<ä&É+ e\¢ yê‘êes¡D+
y˚&ç>± eT]j·TT bı&ç>± ñ+≥T+~. Çø£ÿ&É y˚dü$ ø±\+˝À ñc˛íÁ>∑‘·\T m≈£îÿe>±, o‘êø±\+˝À ‘·≈£îÿe>±
ñ+{≤sTT. esê¸ø±\+ ãTT‘·T|üeq \ø£åD≤\T ø£*– ñ+≥T+~. y˚dü$ ø±\+ e÷]Ã HÓ\˝À ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ y˚T
HÓ\˝À rÁes¡÷|ü+ <ë*Ã dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘· 42 &çÁ^\ ôd+{ÏÁπ>&é>± qyÓ÷<äT ne⁄‘·T+~. o‘êø±\+ qe+ãsY
∫e]˝À ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ |òæÁãe] es¡≈£î dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘· 22 &çÁ^\ qT+&ç 23 &çÁ^\ ôd+{ÏÁπ>&é qyÓ÷<äT
ne⁄‘·T+~. ‘Ó\+>±D˝À ªsêeT>∑T+&É+μ nH˚ Á|ü<˚X¯+˝À n‘·´~Ûø£ dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘· 46 &çÁ^\ ôd+{ÏÁπ>&é
qyÓ÷<äT ne⁄‘·T+~. BìøÏ Ä Á|ü<˚X¯+˝À u§>∑TZ >∑qT\T, <∏äs¡à˝Ÿ $<äT´‘Y πø+Á<ä+˝À u§>∑TZqT eT+&ç+#·&É+ ˇø£
ø±s¡D+>± #Ó|üŒe#·TÃ. Ä~˝≤u≤<é õ˝≤¢˝À ‘·≈£îÿe ñc˛íÁ>∑‘· qyÓ÷<äT ne⁄‘·T+~. m+<äTø£+fÒ Ä ÁbÕ+‘·+
$T>∑‘ê ÁbÕ+‘·+ ø£+fÒ m‘·ÔsTTq Á|ü<˚X¯+˝À ñ+&É&Éy˚T ø±ø£ nø£ÿ&É n&Ée⁄\T ñ+&É&É+ ≈£L&Ü ˇø£ ø±s¡D+.
3.3.3 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ø±˝≤\T ` ãTT‘·Te⁄\T
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ o‘√wüí dæ‹ú ì 3 ø±˝≤\T>± $uÛõÑ +#·e#·TÃ. n$ : 1.o‘êø±\+, 2.y˚d$ü ø±\+, 3.esê¸ø±\+.
[21]
1. o‘êø±\+ (#·* ø±\+)
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑ÷uÛ≤>∑+ô|’ ñc˛íÁ>∑‘·\T qe+ãsY eT<Ûä´ qT+∫ >∑D˙j·T+>± ‘·>∑TZ‘êsTT. á #·*ø±\+
|òæÁãe] eT<Ûä´ es¡≈£î ø=qkÕ>∑T‘·T+~. »qe] kÕ<Ûës¡D+>± n‘·´+‘· #·*>± ñ+≥T+~. <˚X¯+˝À #ê˝≤
ÁbÕ+‘ê\˝À |ü>∑{Ï ñc˛íÁ>∑‘· 10 &çÁ^\ ôd+{°Áπ>&é ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ñ+≥T+~. eTTK´+>± ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
n‹ ‘·≈£îÿe ñc˛íÁ>∑‘·\T qyÓ÷<äe⁄‘êsTT. <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+, Á|ü‘˚´ø£+>± ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝À ñc˛íÁ>∑‘·\T,
eT<Ûä´düÔ+>± n+fÒ 20 &çÁ^\ ôd+{°Áπ>&é ø£+fÒ m≈£îÿe ñ+&ç, yê‘êes¡D+ ÄVü‰¢<äø£s¡+>± ñ+≥T+~.
o‘êø±\+˝À ìs¡à\yÓTÆq Äø±X¯+, >±*˝À ‘·≈£îÿe ‘˚eT XÊ‘·+, #·\¢{Ï >±\T\‘√ yê‘êes¡D+
ÄVü‰¢<äø£s¡+>± ñ+≥T+~. eT<Ûä´<Ûäsê düeTTÁ<ä+ qT+∫ e#˚Ã ‘·TbòÕHé yêj·TT>∑T+&Ü\T (|ü•ÃeT $øå√uÛ≤\T)
ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø=+‘· y˚Ts¡≈£î es¡¸+ ≈£îs¡e&ÜìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. kÕ<Ûës¡D+>± s¡; ø±\+˝À kÕ>∑T
#˚ùd >√<ÛäTeT |ü+≥≈£î á es¡¸+ m+‘√ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± ñ+≥T+~.
2. y˚dü$ø±\+ (m+&Üø±\+)
y˚dü$ø±\+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯ <äøÏåD ÁbÕ+‘·+ qT+&ç ñ‘·Ôs¡ ÁbÕ+‘·+ yÓ’|ü⁄ yÓfi¯óÔ+fÒ dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘·\T
ô|s¡T>∑T‘êsTT. ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ yÓTÆ<ëHê\˝À >∑]wü˜ ñc˛íÁ>∑‘·\T @Á|æ˝Ÿ qT+&ç Áø£y˚T|æ 27 &çÁ^\ ôd+{ÏÁπ>&é
<ë≥T‘êsTT. y˚T HÓ\ eT<Ûä´ Hê{ÏøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì nH˚ø£ ÁbÕ+‘ê\˝À, eTTK´+>± yêj·TTe´ yÓTÆ<ëq+˝Àq÷
eT<Ûä´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àq÷ |ü>∑{Ï ñc˛íÁ>∑‘·\T 41 &çÁ^\ qT+&ç 46 &çÁ^\ ôd+{ÏÁπ>&é es¡≈£î qyÓ÷<äe⁄‘êsTT.
ø£ìwüº ñc˛íÁ>∑‘·\T ≈£L&Ü 20 &çÁ^\ ôd+{ÏÁπ>&é ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ñ+&Ée⁄. ñ‘·Ôs¡ yÓTÆ<ëHê\˝À bı&ç>± eT]j·TT
y˚&ç>± ñ+&˚ kÕúìø£ |üeHê\T MkÕÔsTT. M{Ïì ª\÷ |üeHê\Tμ n+{≤s¡T. kÕ<Ûës¡D+>± y˚dü$ eTT–ùd
düeTj·T+˝À <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T˝À ª‘=\ø£] »\T¢\Tμ ≈£îs¡TkÕÔsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ B«|üø£\Œ ÁbÕ+‘·+˝À nq>± <äøÏåD
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À e÷$T&ç e+{Ï |ü+&ÉT¢ ‘·«s¡>± |ü+&É{≤ìøÏ Ç$ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘êsTT. ø±ã{Ïº M{Ïì ‘Ó\+>±D
eT]j·TT Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ \˝À ªe÷$T&ç »\T¢\Tμ ˝Ò<ë ª‘=\ø£] »\T¢\Tμ nì n+{≤s¡T.
3. esê¸ø±\+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì o‘√wü¸dæú‹ ãTT‘·T|üeHê\ e\¢ >∑D˙j·T+>± Á|üuÛ≤$‘·+ ne⁄‘·T+~. >∑‘·+˝À
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ e∫Ãq Hê$≈£î\T >±\T\T M#˚ ~X¯ Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü e÷s¡&Üìï >∑eTì+#ês¡T. á >±\T\
düVü‰j·T+‘√ yês¡T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡+ yÓ’|ü⁄ Á|üj·÷D+ #˚ùdyês¡T. Ç˝≤ ø±˝≤ìï ã{Ïº >±\T\ ~X¯ e÷s¡&Üìï
ns¡uŸ es¡Ô≈£î\T ªe÷Hé dü÷Héμ nì |æ*#ês¡T. M{Ïì eTq+ ªãTT‘·T|üeHê\Tμ n+{≤+.
ñwüí ÁbÕ+‘·+˝À düTe÷s¡T>± 20 &çÁ^\ ñ‘·Ôs¡ nøå±+X¯+ qT+&ç 20 &çÁ^\ <äøÏåD nøå±+XÊ\ eT<Ûä´
ãTT‘·T|üeHê\T @s¡Œ&É‘êsTT. <äøÏåD≤s¡Δ >√fi¯+˝Àì Äπ>ïj·T ãTT‘·T|üeHê\T uÛÑ÷eT<Ûä´πsKqT <ë{Ïq ‘·sê«‘·
uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ô|’ @s¡Œ&çq n\Œ|”&Éq ÁbÕ+‘·+ yÓ’|ü⁄ Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. á düeTj·T+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì eT<Ûä´
uÛ≤s¡‘·+, >∑+>±q~ yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê\ MT<ä n\Œ |”&Éq+ @s¡Œ&ç ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº á |üeHê\T ñ‘·ÔsêΔ
>√fi¯+˝À HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\T>± Á|üj·÷D+ yÓTT<ä\T ô|&É‘êsTT.
[22]
esê¸ìï ≈£î]|æ+#˚ >±\T\≈£î n&ÉT¶>± |üs¡«‘ê\T ñqï|ü⁄&ÉT, nø£ÿ&˚ n$ es¡¸+ ≈£î]|ækÕÔsTT. |üs¡«‘ê\≈£î
yÓqTø£ yÓ’|ü⁄ es¡¸+ ≈£îs¡e<äT. BìH˚ ªes¡¸#êÃ¤j·÷ ÁbÕ+‘·+μ n+{≤s¡T.
4. áXÊq´ ãTT‘·T|üeq ø±\+
y˚&ç$T ô|s¡T>∑T‘·Tqï HÓ\\ qT+&ç bı&ç>± ñ+&˚ #·* |ü]dæú‘·T\ eT<Ûä´ nø√ºãsY, qe+ãsY HÓ\\T dü+~Û
ø±\+>± ñ+{≤sTT. áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\ düeTj·T+˝À Äø±X¯+ ìs¡à\+>± ñ+&É&Éy˚T ø±ø£ ñc˛íÁ>∑‘·\T
ô|s¡T>∑T‘·T+{≤sTT. H˚\ Ç+ø± ‘˚eT>± ñ+≥T+~. n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·, >±*˝À n~Ûø£ ‘˚eT e\¢ yê‘êes¡D+ #ê˝≤
ñø£ÿb˛‘·>± ñ+≥T+~. Bìì ªnø√ºãsY y˚&ç$Tμμ n+{≤s¡T. Ç+‘·≈£î eTT+<äT yêj·Te´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ñqï
n\Œ|”&Éq |ü]dæú‘·T\T qe+ãsY Äs¡+uÛÑ+ Hê{ÏøÏ ã+>±fi≤U≤‘·+˝À @s¡Œ&É‘êsTT. n\Œ|”&Éq ÁbÕ+‘·+ u≤>±
<äøÏåD≤ìøÏ e÷s¡T‘·T+~. á ø±\+˝À n+&Ée÷Hé ÁbÕ+‘·+˝À ‘·TbòÕqT\T, yêj·TT>∑T+&Ü\T @s¡Œ&É‘êsTT.
p˝…’ 1 ñ |ü≥+`2.2 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ` HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\

p˝…’ 15 Á|üy˚X¯+.
pHé 1
pHé 15 pHé 5
pHé 10 |ü≥+`2.3 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ` HÓ’s¡T‹
ãTT‘·T|üeHê\ ìÁwüÿeTD+.
ñ
pHé 5 ôdô|º+ãsY 5
pHé 1
ôdô|º+ãsY 1
øÏ˝ÀMT≥s¡T¢
nø√ºãsY 15
qe+ãsY 1
qe+ãsY 15
&çôd+ãsY 1
nø√ºãsY 1
øÏ˝ÀMT≥s¡T¢
[23]
kÕ+Á|ü<ëj·T uÛ≤s¡rj·T ãTT‘·Te⁄\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü+Á|ü<ëj·T+ Á|üø±s¡+ dü+e‘·‡sêìï 6 ãTT‘·Te⁄\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. ˇø=ÿø£ÿ ãTT‘·Te⁄ ¬s+&ÉT
HÓ\\T ñ+≥T+~.
ãTT‘·Te⁄\T ‘Ó\T>∑T HÓ\\T Ç+^¢wüß HÓ\\T
(#ê+Á<äe÷q dü+e‘·‡s¡+) (|ü•ÃeT<˚XÊ\ ø±´˝…+&ÉsY Á|üø±s¡+)
edü+‘·+ #Ó’Á‘·+ `yÓ’XÊK+ e÷]Ã `@Á|æ˝Ÿ
Á^wüà+ CÒ´wüº+ ` ÄcÕ&É+ y˚T ` pHé
es¡¸ ÁXÊeD+ ` uÛ≤Á<ä|ü<ä+ p˝…’ ` Ä>∑wüßº
X¯s¡‘Y ÄX¯«j·TT»+ ` ø±ØÔø£+ ôdô|º+ãsY ` nø√ºãsY
ùV≤eT+‘·+ e÷s¡Z•s¡+ ` |ü⁄wü´+ qe+ãsY ` &çôd+ãsY
••s¡+ e÷|òüT+ ` bòÕ\TZD+ »qe] ` |òæÁãe]
3.4 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ q<äT\T
e÷qeC≤‹ #·]Á‘·˝À q<äT\T #ê˝≤ ÁbÕeTTK´‘·qT ø£*– ñHêïsTT. |üPs¡« ø±\+˝À qB rsê\ yÓ+≥
Á|ü»\T ‘·eT ìyêkÕ\T @s¡Œs¡T#·T≈£îHêïs¡T. n$ ‘·sê«‘· ø±\+˝À ô|<ä› q>∑sê\T>± e÷sêsTT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü
Á|ü»\ JeH√bÕ~ÛøÏ, »\e÷sêZ\T, »\ $<äT´‘Y ñ‘·Œ‹Ô‘√ bÕ≥T eékÕj·T+ ø√dü+ ≈£L&Ü q<äT\T
ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì q<äT\qT n$ Á|üeVæ≤+#˚ ÁbÕ+‘ê\qT ã{Ïº ¬s+&ÉT $uÛ≤>±\T #Ó|üŒe#·TÃ.
n$: 1. Væ≤e÷\j·T qBeédüú, 2. B«|üø£\Œ qB eédüú.
1. Væ≤e÷\j·T qB eédüú
Væ≤e÷\j·T q<äT\T Je q<äT\T. Ç$ eT+#·T ø=+&É\ qT+&ç Ä$s¡“$¤ +#·&+É e\q dü+e‘·‡s¡eT+‘ê
Á|üeVæ≤kÕÔsTT. Ç$ es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì ≈£L&Ü d”«ø£]kÕÔsTT.
Áø£eTø£åj·T+ Á|üÁøÏj·T <ë«sê á q<äT\T ˝Àj·T\qT @s¡Œs¡TdüTÔHêïsTT.
˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\T kÕs¡e+‘·yÓTÆq H˚\\qT @s¡Œs¡TdüTÔHêïsTT.
Væ≤e÷\j·T qB |ü]yêVü≤ø£ eédüú : Bìì eT÷&ÉT $uÛ≤>±\T>± #Ó|üŒe#·TÃ.
i) dæ+<ÛäT qB eédüú: J\+, sê$, NHêuŸ, _j·÷dt eT]j·TT düf…¢CŸ q<äT\T.
ii) >∑+>± qB eédüú: j·TeTTq, sê+>∑+>±, |òü÷Á>±, >√eT‹, >∑+&Éø˘ eT]j·TT ø√dæ yÓTT<ä˝…’q q<äT\T.
iii) ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· qB eédüú: ~u≤+>¥ ˝ÀVæ≤‘Y eT]j·TT rkÕÔ yÓTT<ä˝…’q q<äT\T.
2. B«|üø£\Œ q<äT\T:
eTTKýÓTÆq B«|üø£\Œ q<äT\T >√<ëe], eTVü‰q~, ø£èwüí eT]j·TT ø±y˚]. #ê˝≤ es¡≈£î B«|üø£\Œ
q<äT\T ‘·÷s¡TŒ>± Á|üeVæ≤+∫ ã+>±fi≤U≤‘·+˝À ø£\TdüTÔHêïsTT. qs¡à<ä eT]j·TT ‘·|ü‹ q<äT\T e÷Á‘·y˚T
|ü•ÃeT ø£qTeT\ <ë«sê |ü•ÃeT ~X¯˝À Á|üeVæ≤+∫ nπs_j·÷ düeTTÁ<ä+˝À ø£\TdüTÔHêïsTT.
[24]
|ü≥+`2.4 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯ B«|üø£\Œ q<äT\T
ø£è‘·´+
n{≤¢dt˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÖ‹ø£ eT]j·TT sê»ø°j·T |ü{≤\qT |ü]o*+∫ ÁøÏ+~ |ü{Ïºø£ qT |üP]Ô #˚j·T+&ç.
q~ eTTK´ q<äT\T |ü⁄{ÏºqÁ|ü<˚X¯+ Á|üeVæ≤+#˚ sêÁcÕº\T ø£*ùd düeTTÁ<ä+
>∑+>∑
ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·
dæ+<ÛäT
düf…¢CŸ
>√<ëe]
ø£ècÕí
3.5 ‘Ó\+>±D q<äT\T
‘Ó\+>±D sêh uÛÑ÷uÛ≤>∑+ yÓTT‘·Ô+ yêj·TTe´+ m‘·TÔ>± ñ+&ç nπ>ïj·T+ |ü\¢+>± ñ+&É≥+ e\¢
‘Ó\+>±D˝Àì q<äT\T yêj·TTe« ~X¯ qT+&ç Äπ>ïj·T ~X¯≈£î (‘·÷s¡TŒ yÓ’|ü⁄) Á|üeVæ≤dü÷Ô ã+>±fi≤U≤‘·+˝À
ø£\TkÕÔsTT. ‘Ó\+>±D sêÁwüº+˝À Á|üeVæ≤+#˚ Á|ü<Ûëq q<äT\T. n$: 1. >√<ëe] q~, 2. ø£ècÕí q~.
1. >√<ëe] q~
>√<ëe] q~ ‘Ó\+>±D˝À n‹ ô|<ä› qB eédüú. Bìì ª<äøÏåD >∑+>∑μ nì ≈£L&Ü |æ\TkÕÔs¡T. Ç~
|ü•ÃeT ø£qTeT\˝Àì ªÁ‘·j·T+ãπøX¯«sYμ e<ä› »ìà+∫+~. >√<ëe] q~ ‘Ó\+>±D˝À ìs¡à˝Ÿ õ˝≤¢˝Àì ø£+<äT≈£î]Ô
e<ä› Á|üy˚•+∫ düTe÷s¡T 600 øÏ˝À MT≥s¡¢ bı&Ée⁄q Á|üy˚•düTÔ+~. Bìô|’ ‘Ó\+>±D˝À lsêyéTkÕ>∑sY, lbÕ<ä,
<äeTTà>∑÷&Ó+ yÓTT<ä˝…’q ÁbÕC…≈£îº\T ì]à+∫ kÕ>∑T ˙s¡T, ‘ê>∑T ˙s¡T n+~düTÔHêïs¡T. ‘Ó\+>±D˝À ìs¡à˝Ÿ,
[25]
ìC≤e÷u≤<é, »–‘ê´\, eT+∫sê´\, »j·TX¯+ø£sY uÛÑ÷bÕ\|ü*¢, eTVü≤ã÷u≤u≤<é, uÛÑÁ<ëÁ~ ø=‘·Ô>∑÷&Ó+ õ˝≤¢˝À¢
Á|üeVæ≤düTÔ+~. nq+‘·s¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+˝À Á|üeVæ≤+∫ ∫es¡>± ã+>±fi≤U≤‘·+˝À ø£\TdüTÔ+~. eT+Js¡,
e÷H˚s¡T, ø£&Ó+, Vü≤πsÁ<ä, ô|<ä›yê>∑T, ÁbÕDVæ≤‘·, ô|Hé >∑+>∑, X¯ã], øÏHÓïs¡kÕì yÓTT<ä˝…’q q<äT\T >√<ëe]øÏ
ñ|üq<äT\T. á qB rs¡+˝À <ä≥ºyÓTÆq n&Ée⁄\T, eèø£åC≤\+, »+‘·TC≤\+ jÓTTø£ÿ >=|üŒ Je yÓ’$<Ûä´+ ñ+~.
Bì Á|üj·÷D+ |üPs¡Ôe>±H˚ düs¡dü«r q~‘√ ø£*dæ ø±fi‚X¯«s¡+ e<ä› Á‹y˚DÏ dü+>∑eT+>± @s¡Œ&ÉT‘·T+~. á q~ô|’
Ç{°e\ ‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘·«+ ø±fi‚X¯«s¡+ düMT|ü+˝À y˚T&ç>∑&É¶ e<ä› ÁbÕC…≈£îº ìsêàD+ #˚dæ+~.
2. ø£ècÕíq~
eTVü‰sêh˝Àì dü‘êsê õ˝≤¢˝À eTVü‰ã˝ÒX¯«sY e<ä› |ü•ÃeT ø£qTeT\˝À »ìà+∫ ã+>±fi≤U≤‘·+˝À
ø£\TdüT+Ô ~. düTe÷s¡T 416 øÏ˝À MT≥s¡T¢ ‘Ó\+>±D˝À Á|üeVæ≤düT+Ô ~. ‘Ó\+>±D sêh+˝À ø£ècÕíq~ Hêsêj·TDù|≥
õ˝≤¢˝Àì eTø£Ô˝Ÿ eT+&É\+ ‘·+>∑&ç Á>±eT+ e<ä› Á|üy˚•düTÔ+~. ø=sTTHê, |ü+#·>∑+>∑, <ä÷<é >∑+>∑, |òüT≥Á|üuÛÑ,
eT\Á|üuÛÑ, ‘·T+>∑uÛÑÁ<ä, ;ÛeT, ~+&ç, ô|<ä›yê&ÉT, Vü‰*j·÷, eT÷dæ, bÕ˝Òs¡T, eTTH˚ïs¡T yÓTT<ä˝…’q q<äT\T ø£ècÕíq~øÏ
ñ|üq<äT\T.
ø£ècÕíq~ ñ|üq<äT\T
‘·T+>∑uÁÑÛ <ä q~: |ü•ÃeT ø£qTeT\˝Àì ø£sêí≥ø£ sêh+˝À |ü⁄{Ïº CÀ>∑T˝≤+ã õ˝≤¢ dü]Vü≤<äT˝› À ø£ècÕíq~˝À
ªdü+>∑+μ nH˚ Á|ü<˚X¯+ e<ä› ø£\TdüTÔ+~. Ç~ ø£ècÕíq~øÏ eTTKýÓTÆq ñ|üq~. ‘·T+>∑, uÛÑÁ<ä nH˚ ¬s+&ÉT q<äT\
ø£\sTTø£ e\q ‘·T+>∑uÛÑÁ<ä q~ @s¡Œ&ç+~.
eT÷d” q~: $ø±sêu≤<é õ˝≤¢˝À düMT|ü+˝À •yê¬s&ç¶ ù|≥ e<ä› nq+‘·–] ø=+&É\ düMT|ü+˝À |ü⁄{Ïº
ôV’≤<äsêu≤<é MT<äT>± Á|üeVæ≤dü÷Ô, q˝§Z+&É õ˝≤¢ yê&É|ü*¢ e<ä› ø£ècÕí q~˝À ø£\TdüTÔ+~. Bìï |üPs¡« ø±\+˝À
ªeTT#·T≈£î+<äμ q~ nì |æ*#˚yês¡T. á q~ô|’ >∑+&çù|≥ e<ä› ñkÕàHé kÕ>∑sY Äqø£≥º ì]à+#·ã&ç+~. á
Äqø£≥º eTVü‰q>∑s¡+ nsTTHê ôV’≤<äsêu≤<é, dæøÏ+Á<ëu≤<é Á|ü»\≈£î ‘ê>∑T˙s¡T n+~k˛Ô+~. BìøÏ ñkÕàHé
kÕ>∑sY, Væ≤e÷j·T‘Y kÕ>∑sY nqT Á|ü<Ûëq ]»sê«j·Ts¡T¢ ñHêïsTT. ôV’≤<äsêu≤<é q>∑s¡+˝Àì eTT]øÏ ˙s¡T,
ø£sêà>±sê\ qT+∫ yÓ\Te&çq á e´s¡ú |ü<ësêú\ e\¢ eT÷d”q~ »˝≤\T rÁeyÓTqÆ ø±\TcÕ´ìøÏ >∑Ts¡e⁄‘·THêïsTT.
3.5 q<äT\ |ü]X¯óÁuÛÑ‘·qT bÕ{Ï<ë›+
uÛÑ÷$Tô|’ >∑\ yÓTT‘·Ô+ ˙{Ï˝À 97% ñ|ü˙s¡T>± eTVü‰ düeTTÁ<ë\˝À ñ+~. πøe+ 3% e÷Á‘·y˚T
eT+∫ ˙fi¯ó¢. á eT+∫ ˙{Ï˝À 70% n+{≤]ÿ{Ïø±, Ä]ÿ{Ïø˘ Ç‘·s¡ |üs¡«‘ê\˝À XÊX¯«‘· eT+#·Tbıs¡>± ñ+~.
29.5% uÛÑ÷>∑s¡“¤»\+>± ñ+~. n+fÒ uÛÑ÷$Tô|’ ñqï yÓTT‘·Ô+ eT+∫˙{Ï˝À πøe\+ 0.5% e÷Á‘·y˚T #Ós¡Te⁄\T,
Äqø£≥º\T eT]j·TT q<äT\˝À ñ+~. eTq nedüsê\≈£î ‘˚*ø£>± n+<äTu≤≥T˝À ñqï ˙fi¯ófl Çy˚. á ˙{Ïô|’H˚
Á|ü|ü+#· e÷qyê[ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~. Ç+‘· ‘·≈£îÿe yÓTT‘·Ô+˝À ñqï ˙s¡T düeTdüÔ JesêX¯ó\≈£î ÁbÕD≤<Ûës¡+.
eT+∫ ˙s¡T nH˚~ #ê˝≤ eTTKýÓTÆq eqs¡T. eT] H˚&ÉT q<äT\T, düs¡düT‡\T ø±\Twü´+ u≤]q |ü&ç Á|üe÷<ä
|òüT+{Ïø£\T yÓ÷–düTÔHêïsTT.
eTq J$‘·+˝À >∑]«+#·<ä>∑Z Á|ü<˚XÊ\T>± á q<äT\qT #·÷<ë›+. mH√ï q>∑sê\T, |ü$Á‘· Á|ü<˚XÊ\T
q<äT\ ˇ&ÉT¶q yÓ*XÊsTT. >∑+>±, j·TeTTHê q<äT\qT |ü$Á‘· q<äT\T>± ø√≥¢ ø=B› Á|ü»\T uÛ≤$kÕÔs¡T. ø±˙
[26]
Á|üdüTÔ‘·+ Ç$ ø±\Twü´+‘√ ì+&ç ñHêïsTT. 70% ø±\Twü´+‘√ uÛ≤s¡rj·T q<äT\T eTT]øÏ ø±\Te\T>±
e÷]b˛j·÷sTT. Bì e\¢ e÷qe Äs√>∑´+ô|’ eT]j·TT düeTTÁ<ä JeC≤\+ô|’ Á|üuÛ≤e+ |ü&ÉT‘·T+~. ø±\Twü´
ø±s¡ø±\T Á|ü»\ ìs¡¢ø£å´+ e\q s√p q<äT\˝À ø£\TdüTÔHêïsTT. |ü≥ºD≤\ <ë«sê Á|üeVæ≤+#˚ q<äT\T m≈£îÿe>±
ø±\TcÕ´ìøÏ >∑T] ne⁄‘·THêïsTT.
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ q<äT\ |ü]X¯óÁuÛÑ‘· >∑T]+∫ >∑+>± ˙{Ï |ü]yêVü≤ø£ ø±s¡´ ìsê«Vü≤ø£ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT
C≤rj·T q~ |ü]s¡ø£åD Á|üD≤[ø£ e+{Ï$ neT\T |ü]#˚ Á|üj·T‘·ï+ #˚düTÔqï|üŒ{Ïø°, düeTdü´ |ü]cÕÿs¡+ ø±e&É+
˝Ò<äT. Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ q~ì ‘·q~>± uÛ≤$+#·&É+‘√ bÕ≥T q~ ~>∑Te ÁbÕ+‘·+˝À ìedæ+#˚ yê]ì <äèwæº˝À
ô|≥Tºø√e&É+ #˚j·÷\ì |üsêés¡Dy˚‘·Ô\T #ê˝≤ ø±\+ qT+&ç ø√s¡T‘·THêïs¡T. Á|üC≤ dü+|òü÷\T eT]j·TT
Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ ˙{Ï |ü]X¯óÁuÛÑ‘· ÁbÕeTTU≤´ìï ‘Ó*j·TCÒj·Te#·TÃ.
ˇø£ Á|ü<˚X¯+˝À, ì]›wüº ø±˝≤ìøÏ (ˇø£ s√E, ˇø£ HÓ\, ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ yÓTT<ä\>∑Tq$) #Ó+~q
ñc˛íÁ>∑‘,· es¡¸bÕ‘·eTT yÓTT<ä˝q’… n+XÊ\ dæ‹ú ì ªyê‘êes¡D+μ n+{≤s¡T. kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£ $XÊ\yÓTqÆ
ÁbÕ+‘·+˝À (sêh+, <˚X¯+ yÓTT<ä˝…’q$) 30 dü+e‘·‡sê\ ø£Hêï m≈£îÿe ø±\+ ñ+&˚ düsêdü]
yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT ªo‘√wüí dæú‹μ n+{≤s¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ o‘√wüí dæú‹ì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd n+XÊ\T Äs¡T (6). n$: 1. nøå±+X¯, 2. düeTTÁ<ä+ qT+&ç
<ä÷s¡+, 3. m‘·TÔ, 4. |üs¡«‘·ÁX‚DT\T 5. uÛÑ÷ñ|ü]‘·\ >±\T\ ~X¯, 6. ñ|ü]‘·\ yêj·TTÁ|üyêVü‰\T
(C…{Ÿ Ád”ºyéT\T)
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ o‘√wüí dæ‹ú ì 3 ø±˝≤\T>± $uÛõÑ +#·e#·TÃ n$: 1.o‘êø±\+, 2.y˚d$ü ø±\+, 3.esê¸ø±\+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì q<äT\qT Á|üeVæ≤+#˚ ÁbÕ+‘ê\qT ã{Ïº ¬s+&ÉT $uÛ≤>±\T>± #Ó|üŒe#·TÃ. n$ :
1.Væ≤e÷\j·T qB eédüú 2.B«|üø£\Œ qB eédüú
Væ≤e÷\j·T qB |ü]yêVü≤ø£ eédüú: Bìì eT÷&ÉT $uÛ≤\T>± #Ó|üŒe#·TÃ. 1.dæ+<ÛäTqB eédüú,
2.>∑+>±qB eédüú, 3.ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· qB eédüú
eTTKýÓTÆq BŒ|üø£\Œ q<äT\T: >√<ëe], eTVü‰q~, ø£èwüí eT]j·TT ø±y˚], #ê˝≤ es¡≈£î B«|üø£\Œ
q<äT\T ‘·÷s¡TŒ>± Á|üeVæ≤+∫ ã+>±fi≤U≤‘·+˝À ø£\TdüTÔHêïsTT. qs¡à<ä eT]j·TT ‘·|ü‹ q<äT\T
e÷Á‘·eT |ü•ÃeT ø£qTeT\ <ë«sê |ü•ÃeT ~X¯˝À Á|üeVæ≤+∫ nπs_j·÷ düeTTÁ<ä+˝À ø£\TdüTÔHêïsTT.
‘Ó\+>±D sêh+˝À Á|üeVæ≤+#˚ Á|ü<Ûëq q<äT\T: >√<ëe], ø£ècÕí, eT+Js¡, ÁbÕDVæ≤‘·, ô|Hé>∑+>∑,
e÷H˚s¡T, X¯ã], øÏHÓïs¡kÕì, eT÷dæ, ~+&ç, bÕ˝Òs¡T, eTTH˚ïs¡T, ;ÛeT, ô|<ä›yê>∑T.
uÛÑ÷$Tô|’ >∑\ yÓTT‘·Ô+ eT+∫ ˙{Ï˝À πøe\+ 0.5 XÊ‘·+ e÷Á‘·y˚T #Ós¡Te⁄\T, Äqø£≥º\T eT]j·TT
q<äT\˝À ñ+~.
H˚&ÉT q<äT\T, düs¡düT‡\T, ø±\Twü´+ u≤]q |ü&ç Á|üe÷<ä |òüT+{Ïø£\T yÓ÷–düTÔHêïsTT. ø±e⁄q ˙{Ïì
dü+s¡øÏå+#·T≥ ø=s¡≈£î Á|ü‹ ˇø£ÿs¡T ø£èwæ #˚j·Te\dæq ÄeX¯´ø£‘· m+‘√ ñ+~.
[27]
1. yê‘êes¡D+ nq>±H˚$T?
2. ãTT‘·T|üeHê\T @ nøå±+XÊ\ e<ä› @s¡Œ&É‘êsTT?
1. ‘Ó\+>±D˝À n‘·´~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘· mø£ÿ&É ñ+≥T+~? n+<äT≈£î ø±s¡Dy˚T$T{Ï?

2. Á|ü|ü+#· |üeHê\T eT]j·TT ãTT‘·T|üeHê\ eT<Ûä´ >∑\ uÛÒ<ë\T ‘Ó\|ü+&ç.
1. Væ≤e÷\j·T q<äT\T eT]j·TT B«|üø£\Œ q<äT\ eT<Ûä´ >∑\ uÛÒ<äy˚T$T?

2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ o‘√wüí dæú‹ì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd n+XÊ˝Ò$? @yÓ’Hê ¬s+&ç+{Ïì $e]+#·+&ç.
IV. øÏ+~ yê{Ï˝À dü¬s’q »yêãTqT m+|æø£ #˚j·T+&ç.
1. áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À ‘·TbòÕqT\T @s¡Œ&˚ ÁbÕ+‘·+ ( )

m) \ø£åB«|t _) n+&Ée÷Hé dæ) ‘Ó\+>±D &ç) &Ûç©¢
2. |ü&ÉeTs¡>± Á|üeVæ≤+#˚ q<äT\T ( )
m) >√<ëe], ø£èwüí _) ‘·T+>∑uÛÑÁ<ä, ø±y˚]
dæ) qs¡à<ä, ‘·|ü‹ &ç) eTVü‰q~, <ëyÓ÷<äsY q~
[28]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
4
12345678901234567890
12345678901234567890
düVü≤» eqs¡T\T
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890

düVü≤» eqs¡T\ \ø£åD≤\qT $e]kÕÔs¡T.
düVü≤» eqs¡T\qT eØZø£]kÕÔs¡T.
düVü≤» eqs¡T\ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT $e]kÕÔs¡T.
düVü≤» eqs¡T\ ø°åD‘·≈£î ø±s¡D≤\qT $X‚¢wækÕÔs¡T.
düVü≤» eqs¡T\ |ü]s¡ø£åD≈£î #˚|ü{≤º*‡q #·s¡´\qT dü÷∫kÕÔs¡T.
Vü≤]‘· X¯øÏÔì ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
4.1 |ü]#·j·T+
ôdô|º+ãsY 12, 2020 ` f…ÆyéT‡ Ä|òt Ç+&çj·÷
düVü≤» eqs¡T\ s¡ø£åD¬ø’ ÁbÕD≤\qT ‘·´õ+∫q neTs¡ Ms¡T\≈£î e+<äq+
<Ûësê«&é: X¯óÁø£yês¡+ s√Eq düVü≤» eqs¡T\ s¡ø£åD¬ø’ Á|ü‘˚´ø£+>± <˚X¯ >=|üŒ n&É$ dü+|ü<ä¬ø’
ÁbÕD≤\qT ‘·´õ+∫q neTs¡ Ms¡T\≈£î >ös¡e e+<äq+ düeT]Œ+#ês¡T.
<Ûësê«&é˝À n≥M XÊK ìs¡«Væ≤+∫q n≥M neTs¡ Ms¡T\ ~H√‘·‡e+ s√Eq n&É$ dü+|ü<ä
ø±bÕ&çq yê] ‘ê´>±\≈£î >∑Ts¡TÔ>± eT÷&ÉT sö+&É¢ ãT˝…¢≥¢qT >±*˝À ø±˝≤Ãs¡T.
<Ûësê«&é õ˝≤¢ Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô ñy˚Twt n&ç>∑, &ç|üP{° ø£MTwüqsY ì‘˚wt bÕ{Ï˝Ÿ eT]j·TT
n≥M s¡ø£åD Á|ü<Ûëq n~Ûø±] (<Ûësê«&é dü]ÿ˝Ÿ) eT+EHê<∏é ø±s¡´Áø£eT+˝À bÕ˝§Zì neTs¡ Ms¡T\≈£î
|ü⁄wüŒ>∑T#êÃ¤\T düeT]Œ+#ês¡T. ø±s¡´Áø£eT+˝À ñy˚Twt n&ç>∑ e÷{≤¢&TÉ ‘·÷ j·TTe‘·˝À düV≤ü » eqs¡T\qT
ø±bÕ&Ü\qï #Ó’‘·q´+ ø£*Œ+#ê* nì nHêïs¡T. n&Ée⁄\ |ü]s¡ø£åD¬ø’ ÁbÕD ‘ê´>∑+ #˚dæq yê] n+øÏ‘·
uÛ≤yêìï ø=ìj·÷&ç yê] ≈£î≥T+u≤\≈£î ‘·–q düVü‰j·÷ìï n+~+#ê\Hêïs¡T. ˇø£ |üø£ÿ yê] ÁbÕD≤ìï
ø±bÕ&ÉT≈£î+≥÷ n&É$ì ø±bÕ&É&É+ nH˚~ #ê˝≤ ø£wüºyÓTÆq |üì nì nHêïs¡T. düVü≤» eqs¡T\qT
s¡øÏå+#·&É+ n≥MXÊK yê] u≤<Ûä´‘˚ ø±<äT, düe÷»+˝Àì Á|ü»\+<äs¡T düVü≤» eqs¡T\qT s¡øÏå+∫,
yê{Ï s¡ø£åD¬ø’ Hê´j·T dü+düú\≈£î düVü≤ø±s¡+ n+~+#ê* nì nHêïs¡T.
[29]
á n+X¯+ <˚ìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdüTÔ+~?
MT J$‘·+˝À »]–q Ç˝≤+{Ï dü+|òüT≥q\qT >∑Ts¡TÔ ‘Ó#·TÃø=ì MT ùdïVæ≤‘·T\‘√ |ü+#·Tø√+&ç.
Ç˝≤+{Ï yê´kÕ\T yêsêÔ |üÁ‹ø£\ qT+&ç ùdø£]+#·+&ç.
4.2 düVü≤» eqs¡T\T
ˇø£ nedüsêìï rπsÃ edüTÔe⁄ ˝Òø£ Ä<Ûësêìï ªeqs¡Tμ nì n+{≤+. e÷qe CÀø£´+ ˝Ò≈£î+&Ü Á|üø£è‹˝À
düVü≤» dæ<äΔ+>± @s¡Œ&˚ eqs¡T\qT ªdüVü≤» eqs¡T\Tμ nì n+{≤s¡T. á eqs¡T\T eTq Á>∑Vü≤+ uÛÑ÷$T jÓTTø£ÿ
uÛ≤>∑+. Ç$ eTq #·T≥Tº ø£qã&ÉT‘êsTT. á eqs¡T\qT Ç‘·s¡ edüTÔe⁄\ ñ‘·Œ‹Ô˝À ñ‘êŒ<äø±\T>± yê&ÉT‘ês¡T.
eTq #·T≥÷º #ê˝≤ eqs¡T\T ñqï|üŒ{ÏøÏ ø=ìï eqs¡T\T #ê˝≤ $\TyÓ’q$. m+<äT≈£î n˝≤? eTqTwüß\T Ä
eqs¡T\≈£î y˚πs eqs¡T\ ø£Hêï n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· ÇkÕÔs¡T. eqs¡T\˙ï e÷qyê[ jÓTTø£ÿ Äs√>∑´+, dü+|ü<ä
eT]j·TT ÁX‚j·TdüT‡qT düèwæº+#·T≥≈£î Ä<Ûësê\T.
ø£è‘·´+:
MTs¡T Á|ü‹ s√E ñ|üjÓ÷–+#˚, ns¡T<äT>± ñ|üjÓ÷–+#˚, m|ü⁄Œ&ÉT ñ|üjÓ÷–+#·ì düVü≤» eqs¡T\
C≤_‘êqT ‘·j·÷s¡T #˚dæ ÁøÏ+~ |ü{Ïºø£qT |üP]+#·+&ç.
|ü{Ïºø£`1: düVü≤» eqs¡T\ ñ|üjÓ÷>∑+
düVü≤» eqs¡T\T Á|ü‹s√E ns¡T<äT>± m|ü⁄Œ&ÉT ñ|üjÓ÷–+#·ì
4.3 düVü≤» eqs¡T\ eØZø£s¡D

nìï düVü≤» eqs¡T\T ˇπø s¡ø£yÓTÆqyê? yê{Ï eT<Ûä´q @yÓ’Hê uÛÒ<ë\T ñHêïj·÷? düVü≤» eqs¡T\qT
ÁøÏ+~ $<Ûä+>± eØZø£]+#·e#·TÃ.
düVü≤» eqs¡T\T
|ü⁄qs¡T<ä]Δ +|üã&˚ eqs¡T\T |ü⁄qs¡T<ä]Δ +|üã&Éì eqs¡T\T
[30]
|ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&˚ eqs¡T\T: eT∞fl |ü⁄qsêy˚X¯+ #˚j·Tã&˚ eqs¡T\qT |ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&˚ eqs¡T\T>±
|ü]>∑DÏ+#·#·e#·TÃ.
ñ<ë: n\\T, |üeHê\T
|ü⁄qs¡T<ä]Δ +#·˝ìÒ eqs¡T\T: n‹ ø£w+ºü >± |ü⁄qsêy˚X+¯ nj˚T´ eqs¡T\qT |ü⁄qs¡T<ä]Δ +#·ã&Éì eqs¡T\T>±
|ü]>∑DÏ+#·e#·TÃ.
ñ<ë: •˝≤» Ç+<ÛäHê\T, KìC≤\T (u§>∑TZ, ÇqTeTT, yÓTÆø± yÓTT<ä˝…’q$)
1. ÁøÏ+<ä |ü{Ïºø£qT |üP]+#·+&ç.
düVü≤» eqs¡T\T düVü≤» eqs¡T\ s¡ø£+ düVü≤» eqs¡T\ ñ|üjÓ÷>∑+
2. @ s¡ø£yÓTÆq düVü≤» eqs¡T\T MT #·T≥÷º ñqï$? ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D*e«+&ç.

4.4 |ü⁄qs¡T<ä∆]+#·ã&˚ X¯øÏÔ eqs¡T\T
ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤ <ä cÕº´ düVü≤» eqs¡T\ nedüs¡+ n~Ûø£+>± ñ+~. ˇø£ yÓ’|ü⁄ n‘·édüs¡+>±
|ü⁄qs¡T<ä]Δ +|üã&Éì eqs¡T\ yÓ*øÏrdæ ‘·–dZ ÷ü Ô eTs√ yÓ|’ ⁄ü ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤ nedüsê\qT rs¡Ã&É+ e÷qyê[øÏ
ô|<ä› düyê\T>± e÷]+~. á |ü]dæú‘·T\˝À Á|üdüTÔ‘· nedüsê\qT rs¡Tdü÷Ô uÛÑ$wü´‘Y ‘·sê\≈£î á eqs¡T\qT
n+~+#˚+<äT≈£î @yÓ’Hê Á|ü‘êé÷ïj·T e÷sêZ\T ñHêïj·÷? |ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&˚ eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+ e÷Á‘·y˚T
|ü]cÕÿs¡+. |ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&˚ X¯øÏÔ eqs¡T nq>± Á|üø£ ‹ kÕ<Ûës¡D+>± Ç#˚Ã eqs¡T\T. ñ<ë: dü÷s¡´s¡•à,
|üeHê\T, n\\T. kÕ<Ûës¡D+>± á X¯øÏÔì#˚Ã eqs¡T\qT |ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&Éì eqs¡T\≈£î Á|ü‘êé÷ïj·T+>±
Ô T˚ ´ X¯øìÔÏ Vü≤]‘· X¯øÔÏ (green energy) nì n+{≤s¡T. |ü⁄qs¡T<ä]Δ +|üã&˚
|ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ . á eqs¡T\ qT+&ç ñ‘·Œ‘·j
X¯øÏÔ eqs¡T\T Ç$:
1. ãjÓ÷ e÷dt mqØ® (Bio-mass energy): »+‘·Te⁄\T, e øå±\ qT+&ç \_Û+∫q ùd+Á~j·T |ü<ësêú\qT
ñ|üjÓ÷–+∫ ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd X¯øÏÔ ãjÓ÷ e÷dt mqØ®.
2. »\ X¯øÏÔ: ˙{Ïì ñ|üjÓ÷–+∫ $<äT´‘Y X¯øÏÔì ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&É+.
3. uÛÖ>√[ø£ ñwüí X¯øÏÔ (Geo thermal energy): uÛÑ÷$T bıs¡\ j·T+<äT ñ‘·ŒqïeTj˚T´ ñc˛íÁ>∑‘·qT
$ìjÓ÷–+#·Tø=ì ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd X¯øÏÔ uÛÖ>√[ø£ ñwüí X¯øÏÔ.
4. |üeq X¯øÏÔ: |üeHê\T MdüTÔqï|ü⁄Œ&ÉT ≥¬s’“q¢ <ë«sê ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd X¯øÏÔj˚T |üeq X¯øÏÔ.
5. kÂs¡ X¯øÏÔ: dü÷s¡´s¡•àì ñ|üjÓ÷–+∫ ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd X¯øÏÔì kÂs¡ X¯øÏÔ nì n+{≤s¡T.
[31]
6. n\\ X¯øÏÔ (Tidal energy): düeTTÁ<ä n\\T m>∑dæ|ü&ÉT‘·Tqï|ü⁄Œ&ÉT Ä X¯øÏÔì ñ|üjÓ÷–+#·Tø=ì
ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd X¯øÏÔj˚T n\\ X¯øÏÔ.
|ü⁄qs¡T<ä∆]+|üã&Éì eqs¡T\T: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&Éì eqs¡T\ \uÛÑ´‘· á |ü≥+˝À
>∑eTì+#·e#·TÃ.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯
eTTKýÓTqÆ KìC≤\T
bÕøÏkÕÔHé
H˚b
#Ó’Hê ({Ïu…{Ÿ)
Õ˝
Ÿ
nJàsY uÛÑ÷{≤Hé
uÒyêsY
>∑j·T ã+>±¢<˚XŸ
ø£{°ï Vü≤C≤ØuÛ≤>¥ ø£s¡ÿ≥ø£πsK
neTsY ø£+sƒ¡ø˘
uÛ≤˝≤|òü÷{Ÿ
Hê>¥|üPsY eTj·THêàsY
uÛÑ+<ësê yÓTÆU≤˝≤ Væ≤˝Ÿ‡
#·+Á<ë|üPsY bÕsêB«|t
nπs_j·÷düeTTÁ<ä+ ø√sê|ü⁄{Ÿ
u…’\~˝≤¢ ã+>±fi≤U≤‘·+
s¡‘·ï–] $XÊK|ü≥ºD+
>√yê
e÷s¡à>√yê ãfi≤¢] ÇqT|ü Kì» πøåÁ‘ê\T
∫Á‘·<äTs¡Z HÓ\÷¢s¡T ÇqT|ü Kì» >∑qT\T
wæyÓ÷>± ÇqT|ü Kì» m>∑TeT‹ πø+Á<ë\T
≈£îÁ<˚eTTUŸ ‘·T+≈£LsY
eT+>∑fi¯SsY ∫ø˘eT+>∑Tfi¯Ss¡T e÷+>∑˙dt
u≤¬ø’‡{Ÿ
yÓTÆø±
n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY
Be⁄\T
\ø£åBe⁄\T
Væ≤+<ä÷eTVü‰düeTTÁ<ä+
|ü≥+`4.1: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ` KìC≤\T

[32]
1. Vü≤]‘· X¯øÏÔ (green energy) $ìjÓ÷>∑+ô|’ #Ó’‘·q´+ ø£*–+#·&ÜìøÏ ˇø£ ø£s¡|üÁ‘êìï ‘·j·÷s¡T
#˚j·T+&ç.
2. MT ì‘·´ J$‘·+˝À MTs¡T Vü≤]‘· X¯øÏÔì m˝≤ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T?
4.5 düVü≤» eqs¡T\ ÁbÕ<Ûëq´‘·
JesêX¯ó\T ñ+&˚ ˇπø ˇø£ Á>∑Vü≤+ uÛÑ÷$T. düVü≤» eqs¡T\T ˝Òø£b˛‘˚ Ç~ kÕ<Ûä´+ ø±<äT. uÛÑ÷$Tô|’
Je, ìØ®e eqs¡T\ |üs¡düŒs¡ ø£\sTTø£ e\¢ Jeq+ ø=qkÕ>∑T‘·T+~.
düVü≤» eqs¡T\ Á|üjÓ÷»Hê\T
ù|<ä\≈£î Á|üjÓ÷»qø£s¡yÓTÆq$: ù|<ä\T ø=ìï nedüsê\qT rs¡TÃø=qT≥≈£î düVü≤» eqs¡T\ô|’ ø=+‘·
es¡≈£î Ä<Ûës¡|ü&É‘ês¡T. Á|ü‘˚´ø£+>±, m|ü&Ó’‘˚ yê] e<ä› Ks¡TÃ #˚j·T&ÜìøÏ &ÉãT“ ñ+&É<√ n|ü&ÉT yê] ‹+&ç
eT]j·TT Ç+{Ï nedüsê\T rs¡TÃø=qT≥≈£î á eqs¡T\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ‘É ês¡T. yês¡T ∫qï ∫qï >±j·÷\T e÷qT≥≈£î
≈£L&Ü Wwü<Ûä yÓTTø£ÿ\qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
ñbÕ~Û düèwæº ø£\Œq: Á|ü‘˚´ø£+>± Á>±MTD Á|ü»\≈£î, düVü≤» eqs¡T\T ñbÕ~Û ø£*ŒkÕÔsTT. #ê˝≤ <˚XÊ\
Ä]úø£ eédüú≈£î á s√E ≈£L&Ü eékÕj·T+ yÓHÓïeTTø£. kÕs¡e+‘·yÓTÆq uÛÑ÷eTT\T, eT]j·TT ˙{Ï \uÛÑ´‘·
|ü]ÁX¯eT\T eT]j·TT ùdyê s¡+>∑+˝À ≈£L&Ü ñbÕ~Û ø£*ŒkÕÔsTT. ø=ìï kÕs¡T¢ á eqs¡T\T düVü≤» ô|≥Tºã&ç>±
e÷s¡T‘êsTT. bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü¢e+ ‘·sê«‘· |ü]ÁX¯eT s¡+>∑+˝À ñbÕ~Û neø±XÊ\T ‘·>±ZsTT nqï~ >∑eTHês¡Ω+.
nsTTq|üŒ{Ïø° |ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&˚ X¯øÏÔ $ìjÓ÷>∑ s¡+>∑+˝À ñbÕ~Û neø±XÊ\T Áø£eT+>± ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT.
eékÕj·T eT]j·TT |ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+˝À düTdæsú ê_Ûeè~Δ |ü<‘Δä T· \T ne\+_ÛùdÔ ñbÕ~Û neø±XÊ\T ô|s¡T>∑T‘êsTT.
Ä]úø£ eédüú≈£î yÓHÓïeTTø£: düVü≤» eqs¡T\T ˇø£ <˚X¯ Ä]úø£ eédüú≈£î es¡+ ˝≤+{Ï$. düVü≤» eqs¡T\T
˝Òø£b˛‘˚ edüTÔ eT]j·TT ùde\ ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT |ü+|æD° ñ+&É<äT. Ç$ nìï s¡+>±\˝À nq>± eékÕj·T+,
|ü]ÁX¯eT, ùdyê s¡+>±\˝À ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. Ç$ Ä]úø£ eédüú jÓTTø£ÿ ¬s+&ÉT düyêfi¯fl≈£î (ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q,
ñbÕ~Û neø±XÊ\T ô|+#·T≥) |ü]cÕÿs¡+ #·÷|ü⁄‘êsTT. ø£qTø£ düVü≤» eqs¡T\T ˇø£ <˚X¯ Ä]úø£ eédüú≈£î
yÓHÓïeTTø£ ˝≤+{Ïeì eT]j·TT yê{Ï $ìjÓ÷>∑+ düTdæúsê_Ûeè~ΔøÏ <ë] rkÕÔj·Tì nq&É+˝À n‹X¯jÓ÷øÏÔ ˝Ò<äT.
ø±e⁄q, eqs¡T\ jÓTTø£ÿ $\Te ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq edüTÔe⁄\ ø£Hêï m≈£îÿe.
1. düVü≤» eqs¡T\ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ ˇø£ b˛düºsYqT ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
4.6 düVü≤» eqs¡T\ ø°åD‘·
e÷qyê[ düVü≤» eqs¡T\qT ñ|üjÓ÷–düTÔ+<ë, $T‹MT] yê&ÉT‘·T+<ë, <äT]«ìjÓ÷>∑+ #˚düTÔ+<ë?
düVü≤» eqs¡T\ yê&Éø£+ yê{Ï |ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&˚ düeTj·÷ì ø£Hêï y˚>∑+>± ñ+fÒ n$ ø°åDÏkÕÔsTT. ˇø£ eqs¡TqT
ìs¡+‘·s¡+>± yÓ*øÏ rùdÔ n~ ˇø£ ns¡T<Ó’q eqs¡T>± e÷] ø±\Áø£y˚TD≤ n+‘·]+∫b˛‘·T+~. á eqs¡T\T
@s¡Œ&É&ÜìøÏ ø=ìï $T*j·Tq¢ dü+e‘·‡sê\T |ü&ÉT‘·T+~, Á|ü‘˚´ø£+>± |ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&Éì eqs¡T\T. á eT<Ûä´
[33]
ø±\+˝À ìs¡+‘·s¡+>± eqs¡T\qT yÓ*øÏ rdæq≥¢sTT‘˚ Ç$ ø°åDÏkÕÔsTT. á eqs¡T\T n+<äTu≤≥T˝À ˝Òø£b˛‘˚
e÷qyê[ eTqT>∑&Éπø eTT|ü. |ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&Éì eqs¡T\qT ìs¡+‘·s¡ yÓ*øÏrùdÔ uÛÑ$wü´‘Y ‘·sê\T M{Ïì
bı+<ä˝Òs¡T eT]j·TT Á|üdüTÔ‘· ‘·s¡+ yês¡T ø±\Twü´+ e\q #ê˝≤ düeTdü´\qT m<äTs=ÿ+{≤s¡T.
düVü≤» eqs¡T\ ø°åD‘·≈£î ø±s¡D≤\T
»HêuÛ≤ $k˛Œ¤≥+: »HêuÛ≤ ìs¡+‘·s+¡ >± ô|s¡T>∑T‘·T+~. Ç~ düV≤ü » eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+ ô|+#·&ÜìøÏ
<ë] rdüTÔ+~. ‘·s¡#·÷ ô|s¡T>∑T‘·Tqï &çe÷+&éøÏ nqT>∑TD+>± m≈£îÿe düVü≤» eqs¡T\qT yÓ*øÏ
rj·T&É+‘√ n$ ø°åDÏkÕÔsTT.
n&Ée⁄\ q]øÏy˚‘·: ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤ ÄVü‰s¡, ÄÁX¯j·T nedüsê\qT rs¡TÃ≥≈£î n&Ée⁄\qT q]øÏ
m≈£îÿe uÛÑ÷$Tì |ü+&çdüTÔHêïs¡T. n+<äTe\q Jyêes¡D+ es¡¸+ eT]j·TT Ä]úø£ eédüúô|’ Á|ü‹≈£L\
Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~.
bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü¢e+: bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü¢e+ e\q m+‘√ kÕ+πø‹ø£ |ü⁄s√>∑‹ »]–+~. j·T+Á‘ê\T
eT]j·TT kÕ+πø‹ø£‘· yê&É&É+ e\q ñ‘·Œ‹Ô ô|]– eTT&ç |ü<ësêú\¬ø’ &çe÷+&é ô|]–+~.
düVü≤» eqs¡T\ ø°åD‘· Á|üuÛ≤e+
düVü≤» eqs¡T\qT n~Ûø£+>± yÓ*øÏ rj·T&É+ e\¢ o‘√wüí dæú‹ô|’ Á|ü‹≈£L\ Á|üuÛ≤e+ ñ+≥T+~.
Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·\T qyÓ÷<äT ø±e&É+‘√ o‘√wüí dæú‹ e÷]b˛‘·T+~. n+<äTe\¢
Äø£dæàø£ es¡<ä\T dü+uÛÑ$+#·&É+, Væ≤e÷˙q<ë\T ø£]– ˙{Ï eT≥º+ ô|]– B«bÕ\T eTT+|ü⁄≈£î
>∑Ts¡e⁄‘êsTT. M{Ï e\q Á|ü»\T nH˚ø£ düeTdü´\qT m<äTs√ÿyê*‡ ñ+≥T+~.
n|ü]$T‘·+>± düVü≤» eqs¡T\T yê&É&É+ e\¢ ø=ìï C≤‘·T\T, »+‘·Te⁄\T, #Ó≥T¢ n+‘·]+∫b˛‘êsTT.
Áø£y˚TD≤ düVü≤» eqs¡T\ ø°åD‘· uÛÑ÷$Tô|’ e÷qe eTqT>∑&Éqî $<Ûä«+dü+ #˚düTÔ+~.
1. n+‘·]+∫b˛sTTq, n+‘·]+#·&ÜìøÏ <ä>sZ∑ ˝¡ À ñqï eèøå±\T, yÓTTø£ÿ\T, »+‘·Te⁄\T, |ü≈îå£ \T, düeTTÁ<ä
Je⁄\ C≤_‘ê ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
2. n+‘·]+∫b˛e&ÜìøÏ <ä>sZ∑ ˝¡ À ñqï JesêX¯ó\, e øå±\ |ü]s¡øDå£ ø¬ ’ ˇø£ ø£s|¡ Áü ‘·+ ‘·j÷· s¡T #˚jT· +&ç.
4.7 eqs¡T\ |ü]s¡ø£åD
eqs¡TqT s¡øÏå+∫q≥¢sTT‘˚ eqs¡TqT ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq≥Tº. uÛÑ÷$Tô|’ JeHêìï ø=qkÕ>∑&ÜìøÏ n‘·édüs¡+>±
düVü≤» eqs¡T\qT |ü]s¡øÏå+#ê*. eqs¡T\ |ü]s¡ø£åD düTdæúsê_Ûe ~ΔøÏ <ë] rdüTÔ+~.
eqs¡T\ |ü]s¡øDå£
á #·s¡´\qT ‘·ø£åD+ #˚|ü{Ïº eqs¡T\qT s¡øÏå+#ê*.
|ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&Éì eqs¡T\ yÓ*øÏr‘· Áø£eT+>± ‘·–Z+#ê*.
Á|ü‘êé÷ïj·T eTT&ç |ü<ësêú\ $ìjÓ÷>±ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
[34]
ô|<ä› m‘·TqÔ |ü⁄qs¡T<ä]Δ +|üã&˚ eqs¡T\ ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT yê&Éø+£ #˚|{ü ≤º*. |ü⁄qs¡T<ä]Δ +|üã&˚ eqs¡T\
ñ‘·Œ‹Ô ô|]–‘˚, yê{Ï <Ûäs¡ ‘·>∑TZ‘·T+~ <ëì e\¢ n+<äs¡T yê{Ïì yê&ÉTø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
eqs¡T\ ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT yê&Éø£+ yê{Ïì dü+s¡øÏå+#˚˝≤ s¡÷bÕ+‘·s¡+ #Ó+<ë*.
e´s¡ú |ü<ësêú\ ìs¡«Vü≤DqT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
yê&çq ˙{Ïì (treatment of used water) eT]j·TT <ëì |ü⁄q]«ìjÓ÷>∑+ á Hê\T–+{Ïì
nqTdü]+#ê*.
‘·–Z+#·T (reduce)- eqs¡T\ $ìjÓ÷>±ìï ‘·–Z+#ê*.
|ü⁄q]«ìjÓ÷>∑+ (reuse)- eqs¡T\qT ‹]– #ê˝≤ kÕs¡T¢ $ìjÓ÷–+#ê*.
‹]– ñ|üjÓ÷–+#·T (recycle)- eqs¡T\qT eT∞fl uÛÑ$wü´‘Y ñ|üjÓ÷>±ìøÏ dæ<äΔ+ #˚j·÷*.
ìsêø£]+#·&É+ (refuse)- nedüs¡+ ˝Òø£b˛‘˚ eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+ ñ|üjÓ÷>∑+ ìsêø£]+#ê*.
düVü≤» eqs¡T\qT s¡øÏå+#ê\ì $$<Ûä esêZ\˝À #Ó’‘·Hê´ìï ø£*Œ+#ê*.
n<Û√ø£s¡D+ ø±ì edüTÔe⁄\qT $ìjÓ÷–+#·≈£L&É<äT.
Á|ü»\T, dü+düú\T eT]j·TT n+<äs¡÷ ø£*dæ düVü≤» eqs¡T\qT s¡øÏå+#ê*.
1. >∑‘· 6 HÓ\˝À¢ e∫Ãq ˙{Ï _\T¢qT ùdø£]+∫ ˙{Ï $ìjÓ÷>±ìï (ltr/ gallon) |ü]o*+#·+&ç. MT
≈£î≥T+ã düuÛÑT´\˝À eT]j·TT MT Ç+{Ï Çs¡T>∑T bıs¡T>∑T yê]˝À ˙{Ïì ø±bÕ&Ü\qï #Ó’‘·Hê´ìï
ø£*Œ+#·+&ç.
2. uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT yÓ*øÏ rj·T&É+ eT]j·TT n~Ûø£ $ìjÓ÷>∑+ ‘·–Z+#·&É+ô|’ ˇø£ b˛düºs¡TqT ‘·j·÷s¡T
#˚j·T+&ç.
3. MT ÁbÕ+‘·+˝À Ç+≈£î&ÉT >∑T+‘·\ ‘·e«ø£+ô|’ Á|ü»\˝À #Ó’‘·Hê´ìï ø£*Œ+#·+&ç.
ø±e⁄q düVü≤» eqs¡T\≈£î Á|ü‘êé÷ïj·T+ ˝Ò<äT. e÷qyê[ M{Ïì K∫Ã‘·+>± ø±bÕ&Ü*. Á|ü»\+<ä],
dü+düú\T eT]j·TT Á|üuÛÑT‘·«+ dü$Twæº u≤<Ûä´‘· eVæ≤+∫ á eqs¡T\qT |ü]$T‘·+>± Á|üdüTÔ‘·+ $ìjÓ÷–+#·Tø=ì
uÛÑ$wü´‘Y ‘·sê\≈£î n+<äCÒj·T&É+ nH˚~ Á|ü‹ ˇø£ÿ] ÁbÕ<∏ä$Tø£ $~Û.
e÷qe CÀø£´+ ˝Ò≈£î+&Ü Á|üø£ ‹dæ<äΔ+>± @s¡Œ&˚ eqs¡T\qT ªdüVü≤» eqs¡T\Tμ nì n+{≤s¡T.
‹]– @s¡Œ&˚ / |ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&˚ eqs¡T\qT ª|ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&˚ eqs¡Tμ n+{≤s¡T.
n‹ ø£wüº+>± @s¡Œ&˚ eqs¡T\qT ª|ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&Éì eqs¡T\Tμ nì n+{≤s¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À #ê˝≤ düVü≤» eqs¡T\T <˚X¯eT+‘·{≤ ø£\e⁄.
düVü≤» eqs¡T\qT n~Ûø£+>± yÓ*øÏ rùdÔ ø°åDÏkÕÔsTT.
<˚X¯+˝Àì düVü≤» eqs¡T\qT uÛÑÁ<ä|ü]#˚ u≤<Ûä´‘· Á|ü‹ ˇø£ÿ bÂs¡T&çô|’ ñ+≥T+~.
[35]
1. düVü≤» eqs¡T\T nq>±H˚$T?
2. •˝≤» Ç+<Ûäq+ |ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&Éì eqs¡T>± m+<äT≈£î |ü]>∑DÏ+|üã&çq~?
3. |ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&˚ @yÓ’Hê ¬s+&ÉT eqs¡T\qT ù|s=ÿq+&ç.
1. $$<Ûä Vü≤]‘· X¯øÏÔ eqs¡T\qT $e]+#·+&ç.
2. düVü≤» eqs¡T\T ÁbÕ<Ûëq´‘· @$T{Ï?
1. düVü≤» eqs¡T\T ø°åDÏ+#·&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T @$T{Ï? <ëì Á|üuÛ≤e+ m≥Te+{Ï~?
2. düVü≤» eqs¡T\qT ˙e⁄ m{≤¢ ø±bÕ&ÉT‘êe⁄?
1. Á|ü‹ >∑èVü≤+ q+<äT düT\uÛÑ+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ X¯øÏÔ eqs¡T ( )
m) n\\ X¯øÏÔ _) |üeq X¯øÏÔ dæ) kÂs¡ X¯øÏÔ &ç) uÛÖ>√[ø£ ñwüí X¯øÏÔ
2. dü]ø±ì yêø±´ìï >∑T]Ô+#·+&ç ( )
m) düVü≤» eqs¡T\qT s¡øÏå+#·&É+ Á|ü‹ bÂs¡T&ç u≤<Ûä´‘·.
_) n‹ ø£wüº+>± @s¡Œ&˚ eqs¡T\qT |ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&˚ eqs¡T\T nì n+{≤s¡T.
dæ) eT∞fl |ü⁄qsêy˚X¯+ #˚j·Tã&˚ eqs¡T\qT |ü⁄qs¡T<äΔ]+|üã&˚ eqs¡T\ì n+{≤s¡T.
&ç) n&Ée⁄\ q]øÏy˚‘· düVü≤» eqs¡T\ ø°åD‘·≈£î ø±s¡D+.
[36]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
5
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
K+&Ü\T, eTVü‰düeTTÁ<ë\T
12345678901234567890
12345678901234567890

uÛÑ÷$Tô|’ K+&Ü\T @s¡Œ&çq rs¡TqT $e]kÕÔs¡T.
Á|ü|ü+#· |ü≥+˝À K+&Ü\qT, eTVü‰düeTTÁ<ë\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
$$<Ûä K+&Ü\ eTTK´ n+XÊ\qT $e]kÕÔs¡T.
eTVü‰düeTTÁ<ä $düÔs¡DqT >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
düeTTÁ<ä|ü⁄ eqs¡T\ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
eTVü‰düeTTÁ<ë\˝À ø±\Twü´+ô|’ yêÚ≤´ìkÕÔs¡T
5.1 |ü]#·j·T+
á uÛÑ÷$T MT<ä ø√{≤¢~ »+‘·Te⁄\T, eø£åC≤\+, dü÷ø£åàJe⁄\‘√ bÕ≥T eTq+ ìedædüTÔHêï+. á
uÛÑ÷$T MT<ä e÷qe J$‘·+ \ø£å≈£î ô|’>± dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+ ñ<ä“¤$+∫+~. Ç‘·s¡ Je⁄\T ˝≤>± ø±≈£î+&Ü
eTqTwüß\T uÛ÷Ñ $Tì eT]+‘· yÓTs¡T>¬ q’ ìyêdü Á|ü<X˚ +¯ >± #˚jT· &ÜìøÏ ø£wæ #˚dTü HÔ êïs¡T. uÛ÷Ñ eqs¡T\qT j·T<∏#˚ Ã· >¤ ±
<√#·Tø√e&É+ e\¢ n&Ée⁄\T, q<äT\T, ø=+&É\T HêX¯qeTj·÷´sTT.
uÛÑ÷$T MT<ä K+&Ü\T, eTVü‰ düeTTÁ<ë\qT yÓTT<ä{Ï ÁX‚DÏ uÛÑ÷dü«s¡÷bÕ\T n+{≤s¡T. n‹ ô|<ä›yÓ’q »\
uÛ≤>±\qT eTVü‰düeTTÁ<ë\T n+{≤s¡T. uÛÑ÷>√fi¯ XÊÁdüÔ+ uÛÑ÷$T n+‘·sê“¤>±\qT e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü uÛÑ÷$Tô|’
ñqï K+&Ü\T, eTVü‰düeTTÁ<ë\T >∑T]+∫ ≈£L&Ü |ü]o*düTÔ+~. eT] eTq+ uÛÑ÷>√fi¯XÊÁdüÔ+ m+<äT≈£î #·<äyê*?
eTq+ uÛÑ÷$Tô|’ kÂø£s¡é+‘·+>± m˝≤ ñ+&Ü˝À ‘Ó\TdüTø√yê\+fÒ uÛÑ÷$Tô|’ >∑\ $$<Ûä K+&Ü\T, $$<Ûä
ÁbÕ+‘ê\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√yê*. ÄÁ|òøæ ±
5.2 uÛÑ÷ |ü]D≤eTÁø£eT+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
uÛÑ÷$T n‘·´+‘· y˚&ç$T >∑\ Á>∑Vü≤+>± ñ+&˚<äì
ø±\Áø£eT+˝À #·\¢ã&ç ô|’bıs¡ (uÛÑ÷|ü≥\+) e÷Á‘·y˚T >∑{Ïº>±
e÷]b˛sTT+<äì uÛÑ÷eT<Ûä´ uÛ≤>∑+ Ç+ø± Á<äe s¡÷|ü+˝ÀH˚ 135 $T*j·THé
y˚&ç>± ñ+<äì XÊÁdüÔE„\T $X¯«dædüTÔHêïs¡T. uÛÑ÷$T ˝À|ü* dü+e‘·‡sê\ øÏ+<ä≥
uÛ≤>∑+ ≈£L&Ü #·\ã¢ &ÉT‘·÷, dü+ø√#·+ #Ó+<äT‘·÷ ñ+fÒ, ô|b’ ıs¡ |ü≥+`5.1:
eTT&É‘·\T |ü&ç m‘·TÔ\T n+fÒ ø=+&É\T, |ü˝≤¢\T ‘·sê«‘· <äøDåÏ <äøDåÏ
nyÓT]ø± n{≤¢+{Ïø˘
düeTTÁ<ë\T>± @s¡Œ&Ü¶sTT. uÛÑ÷$T yê‘êes¡D+˝À ˙{Ï düeTTÁ<ä+
[37]
Ä$]‘√ bÕ≥T düVü‰ nH˚ø£ s¡ø±\ yêj·TTe⁄\T ñHêïsTT. nsTT‘˚ eTq+ J$+#·&ÜìøÏ nqT≈£L\yÓTÆq
yê‘êes¡D+ s¡÷bı+<ä&ÜìøÏ #ê˝≤ ø±\+ |ü{Ïº+~. uÛÑ÷$T #·]Á‘·˝À #ê˝≤ ø±\+ m≥Te+{Ï ÁbÕDÏ ˝Ò≈£î+&Ü
ìØ®e+>± >∑&ç∫+~. Ä ‘·sê«‘· düeTTÁ<ë\˝À Je+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. \ø£å\ dü+e‘·‡sê\ |ü]D≤eT Áø£eT+˝À
nH˚ø£ s¡ø±\ yÓTTø£ÿ\T, »+‘·Te⁄\‘√ bÕ≥T e÷qe⁄\T
s¡÷bÕ+‘·s¡+ #Ó+<ës¡T. bÕ+õj·÷
eTq+ uÛÑ÷$T n+‘·sê“¤>±ìï |ü]o*+∫q≥¢sTT‘˚,
uÛ÷Ñ øπ +Á<äø+£ uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\+ qT+&ç 6,000 øÏ˝À MT≥s¡¢
˝À‘·T˝À ñ+≥T+~. uÛ÷Ñ $T ˝À|ü* bıs¡˝À¢ y˚&ç n~Ûø+£ >±
ñ+≥T+~. n+<äTøπ uÛÑ÷$T bıs¡˝À¢ì ˝À|ü* uÛ≤>±˝À¢
˝ÀVü‰\T, •\\T Á<äe s¡÷|ü+˝À ñ+{≤sTT. uÛ÷Ñ $T˝À 220 $T*j·THé
dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ+<ä≥ bòÕ+<∏ë\‡
nH˚ø£ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ô|b’ ıs¡ ‹]– eT<Û´ä bıs¡˝ÀøÏ Á|üy•˚ +∫
Á<äe+>± e÷s¡T‘·T+~. á $<Û+ä >± uÛ÷Ñ |ü≥\+ ì‘·´+ |ü≥+`5.2:
@s¡Œ&ÉT‘·÷, q•dü÷Ô ñ+&É≥+ e\¢ uÛÑ÷$T Ç+ø± düÁøÏjT· +>±
ñ+<äqï yêdüyÔ êìï ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. uÛÑ÷$T ˝À|ü* bıs¡˝À¢ì ˝≤πswæj·T
Á|üÁøÏjT· \ e\¢ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, n–ï|üs«¡ ‘ê\T @s¡Œ&É‘êsTT.
5.3 uÛÑ÷ |ü≥+ jÓTTø£ÿ ø£<ä*ø£\T eT]j·TT f…~d∏ t
düeTTÁ<ä+
e÷s¡TŒ\T
uÛÑ÷$T #·]Á‘·˝À mH√ï n<äT“¤‘·yÓTÆq |òüT≥q\T 200 $T*j·THé uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
#√≥T#˚düT≈£îHêïj·Tì XÊÁdüÔy˚‘·Ô\ |ü]XÀ<Ûäq\T <ë«sê dü+e‘·‡sê\ øÏ+<ä≥ >√+&Ü«Hê
uÛÑ÷uÛ≤>∑+
‘Ó*bÕs¡T. K+&Ü\, eTVü‰ düeTTÁ<ë\ Á|üdTü ‘Ô · dæ‹ú ì ø=+‘· |ü≥+`5.3:
y˚Ts¡sTTHê $e]+#·{≤ìøÏ 20e X¯‘êã› Äs¡+uÛÑ+˝À ñ‘·Ôs¡ n{≤¢+{Ïø˘
düeTTÁ<ä+
»s¡à˙øÏ #Ó+~q yê‘êes¡D, uÛÑ÷uÛÖ‹ø£ XÊÁdüÔy˚‘·Ô nsTTq j·T÷s¡|t
ÄÁ˝…Œ&¤ é yÓõqsY K+&É#\· q dæ<ëΔ+‘êìï Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. 10 $T*j·THé Ädæj÷·
$T*j·Tq¢ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘+· bÕ+õj·÷ nH˚ eTVü‰K+&É+ dü+e‘·‡sê\
øÏ+<ä≥
bÕ+<∏ë\‡ nH˚ »\uÛ≤>∑+#˚ Äe]+#·ã&ç ñ+&˚<ìä n‘·qT
Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. bÕ+õj·÷ ˇø£ }Vü‰‘·àø£yTÓ qÆ K+&É+. á
bÕ+õj· ÷ nH˚ eTVü ‰ K+&É + , ¬ s +&É T uÛ ≤ >±\T>±
$&çb˛sTT+<äì Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. n$: 1. ˝≤πswæj÷· ˝Ò<ë
n+>±sê uÛÑ÷$T, 2. >√+&Ü«Hê uÛÑ÷$T.
n+{≤]ÿ{Ïø± ÄÅùd*º j·÷
á s¬ +&ÉT uÛ≤>±\T f…~d∏ t düeTTÁ<ä+ nH˚ bı&Éyq’Ó ,
˝À‘·T ‘·≈£îÿe düeTTÁ<ä+‘√ y˚s¡T #˚j·Tã&Ü¶sTT. uÛÑ÷$T |ü≥+`5.4:
[38]
MT<ä Á|üdüTÔ‘·+ ñqï K+&Ü\ s¡÷|ü+˝ÀøÏ sêe&ÜìøÏ ø=ìï $T*j·THé dü+e‘·‡sê\ düeTj·T+ |ü{Ïº+~. Ç|üŒ{Ïø°
≈£L&Ü |ü\T K+&Ü\T yÓT\¢>± ø£<äT\T‘·÷H˚ ñHêïsTT. Á|üdüTÔ‘·+ ñqï uÛÑ÷uÛ≤>∑eT+‘ê á ¬s+&ÉT Á|ü<Ûëq
uÛÑ÷K+&Ü\ qT+∫ @s¡Œ&É¶y˚. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ B«|üø£\Œ+ >√+&Ü«q uÛÑ÷uÛ≤>∑+ ˝Àì~. 200 $T*j·THé dü+e‘·‡sê\
ÁøÏ‘·+ >√+&Ü«Hê uÛÑ÷uÛ≤>∑+ eTTø£ÿ\T>± $&çb˛sTT, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ B«|üø£\Œ |òü\ø£+ áXÊq´ ~X¯>± |üj·Tì+∫
#ê˝≤ ô|<ä›<Ó’q j·TTπswæj·÷ |òü\ø£+ (n+>±s¡ uÛÑ÷$T) ‘√ &Ûûø=+~. Ç˝≤ &Ûûø=q&É+ e\¢, \ø£å\ dü+e‘·‡sê\
Áø£eT+˝À eTT&É‘· |ü&É≥+ <ë«sê |üs¡«‘ê\T @s¡Œ&Ü¶sTT. ñ<ë: Væ≤e÷\j·÷\T.
bÕ+õj·÷ nq>±H˚$T?
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ B«|üø£\Œ+ @ |òü\ø£+‘√ &Ûûø=qï~?
5.4 K+&Ü\T
uÛÑ÷$Tô|’ $düÔ]+∫ ñqï ô|<ä› uÛÑ÷uÛ≤>±\qT K+&Ü\T nì |æ\TkÕÔ+. K+&Ü\T, eTVü‰düeTTÁ<ë\T,
düeTTÁ<ë\‘√ y˚s¡T#˚j·Tã&ç ñHêïsTT. uÛÑ÷$Tì 7 K+&Ü\T>± $uÛÑõ+#·&É+ »]–+~.
K+&Ü\T: Ädæj·÷, ÄÁ|òæø±, ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø±, <äøÏåD nyÓT]ø±, j·T÷s¡|t, ÄÁùdº*j·÷ eT]j·TT
n+{≤]ÿ{Ïø±.
eTq+ Á|ü|ü+#· |ü{≤ìï >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚, m≈£îÿe K+&Ü\T ñ‘·Ôsês¡Δ >√fi¯+˝ÀH˚ ñHêïj·Tì >∑T]ÔkÕÔ+.
Ç|ü⁄Œ&ÉT eTq+ K+&Ü\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
ø£è‘·´+
øÏ+~ |ü≥+˝À eTVü‰ düeTTÁ<ë\qT, K+&Ü\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
|ü≥+`5.5: Á|ü|ü+#· |ü≥+

[39]
5.4.1 Ädæj·÷ K+&É+
nìï K+&Ü\˝À¬ø˝≤¢ Ädæj·÷ n‹ô|<ä› K+&É+. |ü•Ãe÷q eT<Ûä´<Ûäsê düeTTÁ<ä+ qT+&ç ‘·÷s¡TŒq
|üdæ|òæø˘ eTVü‰ düeTTÁ<ä+ es¡≈£î $düÔ]+∫ ñ+~. Á|ü|ü+#·+˝Àì uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À <ë<ë|ü⁄ eT÷&ç+≥ ˇø£ e+‘·T
yê{≤ Ädæj·÷ K+&Üì<˚. Ädæj·÷ K+&É+ 10 &çÁ^\ <äøÏåD nøå±+X¯+ qT+&ç 80 &çÁ^\ ñ‘·Ôs¡ nøå±+X¯+
es¡≈£î $düÔ]+∫ ñ+~. Á|ü<Ûëq uÛÑ÷uÛ≤>∑+ ñ‘·Ôsês¡ú >√fi¯+˝À m≈£îÿe $düÔ]+∫ ñ+~. πsU≤+XÊ\ |üs¡+>±
#·÷düT≈£î+fÒ Ädæj·÷ K+&É+ 25 &çÁ^\ ‘·÷s¡TŒ πsU≤+X¯+ qT+&ç 170 &çÁ^\ |ü•ÃeT πsU≤+X¯+ es¡≈£î
$düÔ]+∫ ñ+~. Ädæj·÷≈£î |ü•Ãe÷q j·T÷s¡˝Ÿ |üs¡«‘ê\T, <äøÏåD≤q Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+, ‘·÷s¡TŒq
|üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+, ñ‘·Ôsêq Ä]ÿ{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+ ñHêïsTT.
|üs¡«‘ê\T, yÓTÆ<ëHê\T, q<äT\T:
nìï K+&Ü\˝À¬ø˝≤¢ Ädæj÷· n‘·´+‘· |üs«¡ ‘· ÁbÕ+‘·+ ø£*–q K+&É+. Á|ü|+ü #·+˝Àì m‘ÓqÔ’ •Ksê\˝À
50 øÏ ô|’>± Ädæj·÷˝À ñHêïsTT. me¬sdtº •Ks¡+ 8,848 MT≥s¡¢‘√ Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ m‘Ó’Ôq •Ks¡+>± ñ+~.
ø±s¡ø√s¡+ ÁX‚DÏ˝Àì K2 |üs¡«‘· •Ks¡+ ¬s+&Ée m‘ÓÔÌq •Ks¡+. Ç~ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì m‘·ÔsTTq •Ks¡+.
Ädæj÷· K+&É+˝À mH√ï |”su¡ƒ ÷ÑÛ eTT\T ñHêïsTT. {Ïu{… Ÿ |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T Á|ü|+ü #·+˝ÀH˚ m‘·sÔ TTq |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T>±
Á|üd~æ Δ #Ó+~q~. Bìì ªÁ|ü|+ü #· ô|ø’ |£ ⁄ü Œμ nì |æ\TkÕÔsT¡ . Væ≤e÷˙q<ë\≈£î Ç~ »qàkÕúq+. Ädæj÷· K+&É+˝Àì
<äøÏåD uÛ≤>∑+˝À n‹ ÁbÕNq <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T ñ+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À >∑+>±, dæ+<ÛäT, ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·, >√<ëe], ø£wüí q<äT\T eTTKýÓTÆq$. Çsêø˘˝À {ÏÁ–dt,
j·T÷ÁbòÕ{Ïd—t #ÓH’ ê˝À j·÷+–®j÷· +>¥, Vü≤√j·÷+>¥ Vü≤√, yÓTø±+>¥— eTj·THêàsY˝Àì ◊sêe‘Y q<äT\T eTTKýÓTqÆ $.
ô|’ q<äT\T Äj·÷ <˚XÊ˝À¢ Á|üeTTKyÓTÆq yÓTÆ<ëHê\qT @s¡Œ]#êsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì >∑+>± dæ+<Ûä÷ yÓTÆ<ëHê\T
#ê˝≤ kÕs¡e+‘·yÓTÆq$.
Ädæj·÷ K+&É+˝À nH˚ø£ B«bÕ\T ñHêïsTT. |òæ*|”ŒHé‡, Ç+&√H˚wæj·÷, »bÕHé eT]j·TT ‘Ó’yêHé\T
Á|ü<Ûëq B«|ü <˚XÊ\T. Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ ô|<ä› Be⁄\ düeTT<ëj·T+ Ç+&√H˚wæj·÷. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì n+&Ée÷Hé
ìø√u≤sY, \ø£å Be⁄\T ≈£L&Ü Be⁄\ düeTT<ëj·÷˝Ò.
o‘√wüí dæú‹:
á K+&É+ ñ‘·Ôs¡ <Ûäèe+˝Àì ôd’;]j·÷ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç ñwüí eT+&É\+˝Àì Ç+&√H˚wæj·÷ es¡≈£î
nH˚ø£ s¡ø±\ yê‘êes¡D Á|ü<˚XÊ\qT ø£*– ñ+~. Ädæj·÷ eT<Ûä´ uÛ≤>∑+˝À ‘·÷s¡TŒ - |ü•ÃeT ~X¯˝À $düÔ]+∫q
Væ≤e÷\j·T |üs¡«‘· ÁX‚DT\T yê‘êes¡D+ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ædüTÔHêïsTT. #·*ø±\+˝À eT<Ûä´ Ädæj·÷ K+&É+˝À
≈£L&Ü ñc˛íÁ>∑‘·\T 0o ø£+fÒ ‘·≈£îÿe qyÓ÷<äT ne⁄‘·÷, n‘·´+‘· #·\¢>± ñ+≥T+~. ôd’;]j·THé ÁbÕ+‘·+˝À>∑\
yÓs√ÿj·÷ìdtÿ n‘·´+‘· #·\¢ì Á|ü<˚X¯+ (-67.68oC). Ädæj·÷ K+&Ü+‘·sê“¤>∑+˝À y˚dü$ø±\+˝À #ê˝≤ y˚&ç>±
ñ+&ç, ‘·≈£îÿe yêj·TT|”&Éq+ ø£*– ñ+≥T+~. y˚dü$ düeTj·T+˝À uÛÑ÷eT<Ûä´πsK ÁbÕ+‘·+˝Àì düeTTÁ<ë\˝À
n‘·´~Ûø£ yêj·TT|”&Éq+ ø£*– ñ+&É≥+ e\q Çø£ÿ&É @s¡Œ&çq |üeHê\T eT<Ûä´ eT]j·TT ñ‘·Ôs¡ áXÊq´
ÁbÕ+‘·+ yÓ’|ü⁄ yÓfi¯¢&É+ e\q y˚dü$ ø±\+˝À esê¸\T ≈£îs¡TkÕÔsTT. Bìì ãTT‘·T|üeq o‘√wüí dæú‹ n+{≤s¡T.
[40]
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ áXÊq´ ÁbÕ+‘·+˝À >∑\ e÷dæHésê+ Á|ü|ü+#·+˝À n‘·´~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äT nsTTq ÁbÕ+‘ê\˝À
ˇø£{Ï>± >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~+~. Ädæj·÷˝Àì |òæ*|”ŒHé‡, Ç+&√H˚wæj·÷, eT˝Òwæj·÷, <äøÏåD #Ó’Hê, »bÕq¢˝À
ãTT‘·T|üeHê\ ø±s¡D+>± $kÕÔs¡+>± esê¸\T ≈£îs¡TkÕÔsTT.
eékÕj·T+:
Ädæj·÷ Á|ü»\ Á|ü<Ûëq eè‹Ô eékÕj·T+. kÕs¡e+‘·yÓTÆq H˚\\T, ‘·–q ˙{Ï bÕs¡T<ä\, o‘√wüí dæú‹
yÓTT<ä˝…’q$ eékÕj·÷ìøÏ nqT≈£L\yÓTÆq n+XÊ\T. á K+&É+˝À |ü⁄sê‘·q eékÕj·T |ü<äΔ‘·T\ qT+&ç
Ä<ÛTä ìø£ eékÕj·T $<Ûëq+ es¡≈î£ ø=qkÕ>∑T‘·Tqï~. $kÕÔ|qü (shifting), kÕ+Á<ä (intensive), $düÔ ‘· (extensive)
|ü<äΔ‘·T\˝À eékÕj·T+ #˚düTÔHêïs¡T. e], >√<ÛäTeT, ¬s’, z≥T¢, ∫s¡T<ÛëHê´\T yÓTT<ä˝…’q ÄVü‰s¡ |ü+≥\T
|ü+&çkÕÔs¡T. |ü‹Ô, »qTeTT, #Ós¡T≈£î, ‘˚j·÷≈£î, bı>±≈£î yÓTT<ä\>∑T yêDÏ»´ |ü+≥\qT $kÕÔs¡+>± |ü+&çkÕÔs¡T.
Ädæj·÷ K+&É+˝À ÇqTeTT, e÷+>∑˙düT, u≤¬ø’‡{Ÿ, yÓTÆø±, {ÏHé, u§>∑TZ, #·eTTs¡T eT]j·TT düVü≤» yêj·TTe⁄
eTTKýÓTÆq düVü≤» Kì» eqs¡T\T.
»HêuÛ≤:
Á|ü|ü+#· »HêuÛ≤˝À 60% Ädæj·÷˝À ìedædüTÔHêïs¡T. Á|ü|ü+#·+˝Àì eT÷&Ée e+‘·T Á|ü»\T #Ó’Hê
eT]j·TT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ìedædüTÔHêïs¡T. Ädæj·÷˝À 40 øÏ ô|’>± <˚XÊ\T ñHêïsTT. ôd’;]j·÷ ñ‘·Ôs¡ ‘·÷s¡TŒ
ÁbÕ+‘ê\T, <∏ësY, nπs_j·÷ m&Ü] ÁbÕ+‘ê\˝À ‘·≈£îÿe »HêuÛ≤ ñ+~. ã+>±¢<˚XŸ n‘·´~Ûø£ »qkÕ+Á<ä‘·
ø£*–q <˚X¯+>±q÷ eT+>√*j·÷ n‘·´\Œ »qkÕ+Á<ä‘· ñqï <˚XÊ\T>±q÷ >∑T]Ô+#·e#·TÃ. qBrs¡ ÁbÕ+‘ê\T,
yÓTÆ<ëHê\T, &Ó˝≤º q>∑sê\˝À »HêuÛ≤ $düÔ]+∫ ñ+~. Ädæj·÷˝À m≈£îÿe
»HêuÛ≤ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ìedædüTÔHêïs¡T. uÛ÷Ñ $T MT<ä <ë<ë|ü⁄ 24 ø√≥¢
MT Á|ü>∑‹ì |üØøÏå+#·Tø√+&ç @fi¯fl øÏ+<ä≥ uÛ≤Ø &Ó’H√kÕs¡T¢
Ä$s¡“¤$+#êsTT.
1. ñ‘·Ôsês¡Δ >√fi¯+˝À ñqï K+&Ü˝Ò$?
5.4.2 ÄÁ|òæø±
Á|ü|ü+#·+˝À ¬s+&√ n‹ô|<ä› K+&É+ ÄÁ|òæø±. Ç~ 3703' ñ‘·Ôs¡øå±+X¯+ qT+∫ 350\ <äøÏåD nøå±+X¯+
es¡≈£î yê´|æ+∫ ñ+~. uÛÑ÷eT<Ûä´πsK, ø£s¡ÿ≥πsK, eTø£s¡πsK\T eT]j·TT Á^ì#Y πsU≤+X¯+ á K+&É+ <ë«sê
yÓfi¯óÔHêïsTT. á K+&ÜìøÏ ñ‘·Ôsêq eT<Ûä´<Ûäsê düeTTÁ<ä+— áXÊq´+˝À dü÷jÓTCŸ ø±\Te, mÁs¡ düeTTÁ<ä+—
‘·÷s¡TŒq Væ≤+<ä÷ eTVü‰ düeTTÁ<ä+— |ü•Ãe÷q n{≤¢+{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+ ñHêïsTT.
|üs¡«‘ê\T, yÓTÆ<ëHê\T, m&Üs¡T\T, q<äT\T:
ÄÁ|òæø± n+‘ê uÛ≤Ø |”sƒ¡uÛÑ÷$T˝≤ ø£ì|ædüTÔ+~. |”sƒ¡uÛÑ÷$T m≈£îÿe>± <äøÏåD eT]j·TT ‘·÷s¡TŒ yÓ’|ü⁄
m≈£îÿe m‘·TÔ˝À ñ+≥T+~. uÛÑ÷eT<Ûä´πsK≈£î düMT|ü+˝À ñqï ‘·÷s¡TŒ uÛ≤>±\˝À |”sƒ¡uÛÑ÷$T ô|’q ø=ìï n–ï|üs¡«‘·
•Ksê\T ñHêïsTT. ÄÁ|òæø±˝Àì eTTK´ |üs¡«‘ê\T: n{≤¢dt |üs¡«‘ê\T eT]j·TT Á&Ü¬øHé‡ãsYZ |üs¡«‘ê\T. ÄÁ|òæø±
jÓTTø£ÿ m‘Ó’Ôq •Ks¡+ eTÚ+{Ÿ øÏ*eT+C≤s√ á ÁbÕ+‘·+˝À ñ+~. Ç~ dü+e‘·‡s¡eT+‘ê eT+#·T‘√ ø£|üŒã&ç
ñ+≥T+~. Á|ü|ü+#·+˝À n‹ ô|<ä› m&Ü]>± Á|üdæ~Δ>±+∫q düVü‰sê m&Ü] ÄÁ|òæø±˝Àì ‘·÷s¡TŒ uÛ≤>∑+˝À
$düÔ]+∫ ñ+~.
[41]
m&Üs¡T\ MT<äT>± Á|üeVæ≤+#˚ q<äT\qT mø√‡{Ïø˘ (Exotic)/ Je q<äT\T nì |æ\TkÕÔs¡T. HÓ’˝Ÿ q~
eT]j·TT Ä¬s+CŸ q<äT\T mø√‡{Ïø˘/ Je q<äT\T. áõ|ü⁄ºqT ªHÓ’\T qB es¡Á|ükÕ<ä+μ nì |æ\TkÕÔs¡T. C≤+u…J,
ø±+>√, HÓ’»sY, *+b˛b˛ q<äT\T ≈£L&Ü á K+&É+˝À Á|üeVæ≤düTÔHêïsTT. m&Üs¡T˝À¢ nø£ÿ&Éø£ÿ&É ˇj·÷dædüT‡\T
@s¡Œ&É‘êsTT.
ÄÁ|òæø±˝À Á|ü<Ûëq+>± ñwüíeT+&É\ o‘√wüí dæú‹ ñqï|üŒ{Ïø° eT<Ûä´<Ûäsê o‘√wüí dæú‘·T\T ≈£L&Ü ñHêïsTT.
|ü•ÃeT |üeHê\ e\¢ HÓ’s¡T‹ ÄÁ|òæø± dü+eVü≤q es¡¸bÕ‘·+ bı+<äT‘·T+~. ÄÁ|òæø± HÓ’s¡T‹ uÛ≤>∑+˝À ø£\Vü≤]
m&Ü] ñ+~. Çø£ÿ&É dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘· 320C. K+&É+ yÓTT‘·Ô+ düsêdü] ñc˛íÁ>∑‘· 200C. á K+&ÉeTT˝À
<ë<ë|ü⁄>± dü+e‘·‡s¡eT+‘ê n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘· ø£*– ñ+≥T+~. Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‘·´~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘· (580) á
K+&É+˝Àì Ä˝Ÿ nJõj·÷ (*_j·÷)˝À qyÓ÷<Ó’+~.
eékÕj·T+:
ÄÁ|òæø± 10% uÛÑ÷$T e÷Á‘·y˚T |ü+≥\≈£î nqT≈£L\+>± 19e X¯‘êã›+ ∫e] es¡≈£î
ÄÁ|òæø± K+&É+ >∑T]+∫ ô|<ä›>±
ñ+≥T+~, Ç+<äT˝À ‘·÷s¡TŒ ÄÁ|òæø± jÓTTø£ÿ n–ï|üs¡«‘· H˚\, HÓ’\T q~
‘Ó*j·Tø£b˛e&É+ e\¢ <ëìï Nø£{Ï
˝Àj·T jÓTTø£ÿ ˇ+Á&ÉT H˚\\T eT]j·TT düeHêï uÛÑ÷eTT\ jÓTTø£ÿ ø=ìï K+&É+ nì |æ*#˚yês¡T.
uÛ≤>±\T eékÕj·÷ìøÏ #ê˝≤ nqT≈£L\yÓTÆq$. ÄÁ|òæø± K+&É+˝À Ç‘·s¡
uÛ≤>±\˝À yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T eT]j·TT H˚\\T eékÕj·÷ìøÏ nqT≈£L\+>± ˝Òe⁄. ø±˙ eT<Ûä´ ÄÁ|òæø±
uÛ≤>∑+ <ä≥yº TÓ qÆ n&Ée⁄\‘√ ì+&ç eT+∫ düV≤ü » eqs¡T>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·Tqï~. Á|ü<ëÛ q+>± b˛&ÉT eékÕj·T+
neT˝À¢ ñ+~. á K+&É+˝À >√<ÛäTeT, e], yÓTTø£ÿC§qï, Ks¡÷®s¡ |ü+≥\T |ü+&çdüTÔHêïs¡T. –ìj·÷ rs¡+˝À
s¡ã“s¡T ‘√≥\THêïsTT.
»HêuÛ≤:
ÄÁ|òæø±˝À 50øÏ ô|’>± <˚XÊ\T ø£\e⁄. ø±˙ Á|ü|ü+#·+˝Àì yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤˝À 14 XÊ‘·+ e÷Á‘·y˚T
Çø£ÿ&É ìedædüTÔHêïs¡T. ÁbÕNq ø±\+ qT+&ç Çø£ÿ&ç Á|ü»\T »+‘·Te⁄\qT y˚{≤&ÉT‘·÷, |üX¯ó b˛wüD, eékÕj·T+
#˚dü÷Ô J$düTÔHêïs¡T. ÄÁ|òæø±˝À 70 XÊ‘·+ eT+~ q\¢ C≤rj·TT\T, $T–*q yês¡T j·T÷s¡|t, Ädæj·÷ e+{Ï
Ç‘·s¡ K+&Ü\ qT+&ç e#êÃs¡T. Çø£ÿ&ç Ä≥$ø£ C≤‘·T\T ø£\e⁄. ø±+>√qB ÁbÕ+‘·+˝À-|æ^à\T— düVü‰sê m&Ü]
ÁbÕ+‘·+˝À-_&ÍqT¢— ø£\Vü‰] m&Ü]ÁbÕ+‘·+˝À-ãTwtyÓTHé\T, Vü≤f…ºHé {≤≥T¢— ‘·÷s¡TŒ ÄÁ|òæø± ÁbÕ+‘·+˝À-
eTkÕjYT— düVü‰sê ñ‘·Ôs¡ uÛ≤>∑+˝À-ôdyÓTÆ≥T¢— dü÷&ÜHé, |ü•Ãe÷Á|òæø±˝À-ôV≤eTf…Æ≥T¢. ÄÁ|òæø±˝À HÓ’J]j·÷
n‘·´~Ûø£ »HêuÛ≤ >∑\ <˚X¯+.
5.4.3 ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø± K+&É+
ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø± K+&É+ ñ‘·Ôsês¡Δ >√fi¯+˝À ñ+~. Ç~ Á|ü|ü+#·+˝À eT÷&√ ô|<ä› K+&É+. ñ‘·Ôs¡
nyÓT]ø± 70 ñ‘·Ôs¡ nøå±+X¯+ qT+∫, 830 ñ‘·Ôs¡ nøå±+X¯+ es¡≈£î, 200 |ü•ÃeT πsU≤+X¯+ qT+∫ 1200 |ü•ÃeT
[42]
πsU≤+X¯+ es¡≈£î $düÔ]+∫ ñ+~. Ä]ÿ{Ïø˘ e\j·T+ eT]j·TT ø£s¡ÿ≥ø£ πsK á K+&É+ <ë«sê yÓfi¯óÔHêïsTT. á
K+&ÜìøÏ ‘·÷s¡TŒq n{≤¢+{Ïø˘ eTVü‰ düeTTÁ<ä+, |ü•Ãe÷q |üdæ|òæø˘ eTVü‰ düeTTÁ<ä+, <äøÏåD≤q <äøÏåD nyÓT]ø±,
ñ‘·Ôsêq Ä]ÿ{Ïø˘ ÁbÕ+‘·+ ñHêïsTT. $d”Ôs¡í+˝À ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+‘√ b˛*ùdÔ düTe÷s¡T>± 8 ¬s≥T¢
n~Ûø£+>± ñ+≥T+~.
ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø± |ü•ÃeT uÛ≤>∑+˝Àì $XÊ\yÓTÆq |üs¡«‘· ÁbÕ+‘êìï |ü•ÃeT ø±]¶˝…sê>± |æ\TkÕÔs¡T.
ñ‘·Ôs¡+ qT+∫ <äøÏåD+ es¡≈£î á |üs¡«‘ê\T $düÔ]+∫ ñHêïsTT. n\kÕÿ˝Àì ªyÓTøÏHé˝Òμ •Ks¡+ m‘·ÔsTTq~.
|ü•ÃeT ø±]¶˝…sê nH˚ø£ düe÷+‘·s¡ |üs¡«‘· ÁX‚DT\T ø£*– ñ+~. ˝ÒÁã&ÜsY qT+∫ q÷´bòÂ+&é ˝≤+&é es¡≈£î
$düÔ]+∫ ñqï n|üŒ˝Ò∫j·THé |üs¡«‘ê\T ‘·÷s¡TŒ yÓT≥ºuÛÑ÷eTT˝À¢ ñHêïsTT. $XÊ\ eT<Ûä´ yÓTÆ<ëHê\T |ü•ÃeT
ø±]¶˝…sê, ‘·÷s¡TŒ yÓT≥º uÛÑ÷eTT\≈£î eT<Ûä´ $düÔ]+∫ ñHêïsTT. á yÓTÆ<ëq+˝À eT<Ûä´, <äøÏåD ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñqï
$XÊ\, düeT‘·\ ÁbÕ+‘·+˝À $Tdædæ|æŒ q~ Á|üeVæ≤k˛Ô+~. $Tdæ‡dæ|”, eTTk˛‡], ôdsTT+{Ÿ ˝≤¬sHé‡, yÓTø£+J
yÓTT<ä\>∑Tq$ ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø±˝Àì eTTK´ q<äT\T.
ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø± o‘√wüí dæú‹ |ü•ÃeT |üs¡«‘· ÁbÕ+‘·+ eT]j·TT n|üŒ˝Ò∫j·THé |üs¡«‘ê\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç
ñqï~. $XÊ\eT<Ûä´ yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê\T ñ‘·Ôs¡+ qT+&ç e#˚Ã #·\¢ >±\T\ e\q eT]j·TT <äøÏåD+ qT+&ç e#˚Ã
y˚&ç >±\T\‘√ Á|üuÛ≤$‘·+ ne⁄‘·Tqï~. m&Ü] yê‘êes¡D+ Á|ü<Ûëq+>± ñ‘·Ôs¡ yÓTøÏ‡ø√˝À eT]j·TT nyÓT]ø±
dü+j·TTø£Ô sêÁcÕº\ jÓTTø£ÿ HÓ’s¡T‹ uÛ≤>∑+˝À ø£ì|ædüTÔ+~. ñ‘·Ôs¡ |üeHê\ e\¢ o‘êø±\+˝À #·* m≈£îÿe>±
ñ+≥T+~. y˚dü$˝À düeTTÁ<ä kÕMT|ü´+ e\¢ |ü•ÃeTrs¡+ #·\¢>±, K+&É eT<Ûä´ uÛ≤>∑+ y˚&ç>± ñ+≥T+~. ñ‘·Ôs¡
nyÓT]ø±˝À nìï s¡ø±\ o‘√wüí dæú‘·T\T ñHêïsTT. rsêìøÏ <ä÷s¡+>± ñqï K+&Ü+‘·s¡Z‘· ÁbÕ+‘·+˝À es¡¸bÕ‘·+
‘·≈£îÿe. á ÁbÕ+‘ê˝À¢ m&Üs¡T\T ñHêïsTT.
eékÕj·T+:
yÓTT‘·+Ô $d”sÔ +í¡ ˝À 12 e e+‘·T e÷Á‘·yT˚ kÕ>∑T˝À ñqï|üŒ{Ïø° øπ e\+ 2% Á|ü»\T e÷Á‘·yT˚ eékÕj·T+ô|’
Ä<Ûës¡|ü&ç ñHêïs¡T. kÕs¡e+‘·yÓTÆq yÓTÆ<ëHê\T, #·ø£ÿì ˙{Ï dü<äTbÕj·T+ ñqï yÓTÆ<ëHê\T ñ+&É≥+ e\¢ ñ‘·Ôs¡
nyÓT]ø± eékÕj·T s¡+>∑+˝À ñqï‘· kÕúq+˝À ñ+~. Çø£ÿ&É $düÔ‘· eékÕj·T+ Á|ü<ÛëqyÓTÆ+~. eékÕj·T
πøåÁ‘ê\T ô|<ä›>± ñ+&É≥+ e\¢, j·T+Á‘ê\ düVü‰j·T+‘√ eékÕj·T+ #˚ùd+<äT≈£î nqT≈£L\+>± ñ+≥T+~.
¬s’‘·T\T XÊÁd”Ôj·T |ü<äΔ‹˝À eékÕj·T+ #˚kÕÔs¡T. ~>∑Tã&ç m≈£îÿe>± ñ+&É≥+ e\¢ $T>∑T\T ñ‘·Œ‘·TÔ\qT
m>∑TeT‹ #˚kÕÔs¡T. ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø±˝À eTTKýÓTÆq |ü+≥\T yÓTTø£ÿC§qï, >√<ÛäTeT, |ü‹Ô, bı>±≈£î, z{Ÿ‡, u≤Ø¢,
k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT yÓTT<ä˝…’q$.
»HêuÛ≤:
»q kÕ+Á<ä‘· #·<äs¡|ü⁄ øÏ˝ÀMT≥s¡T≈£î 15 eT+~ e÷Á‘·y˚T. á K+&É+ |ü•ÃeT uÛ≤>∑+˝Àì #ê˝≤
ÁbÕ+‘ê˝À¢ »qkÕ+Á<ä‘· #·<sä |¡ ⁄ü øÏ˝À MT≥s¡T≈£î s¬ +&ÉT ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe. ñ‘·sÔ ¡ nyÓT]ø±˝À ‘·÷s¡TŒ rs¡ ÁbÕ+‘·+˝À,
düs¡düT‡\ #·T≥÷º ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ »qkÕ+Á<ä‘· m≈£îÿe. ‘·÷s¡TŒrs¡ ÁbÕ+‘·+˝À 15 ô|<ä› q>∑sê\T ñHêïsTT.
[43]
á ÁbÕ+‘·+˝À #·\¢{Ï yê‘êes¡D+ ñ+≥T+~. Çø£ÿ&É Ç+<Ûäq KìC≤\T eT]j·TT nH˚ø£ |ü]ÁX¯eT\T ñHêïsTT.
á ÁbÕ+‘·+˝À yÓTs¡T¬>’q s¡yêD≤ kÂø£sê´\T ñHêïsTT.
1. ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø± ñìøÏì sêj·T+&ç.
2. ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø±˝À |ü+&˚ |ü+≥˝Ò$?
5.4.4 <äøÏåD nyÓT]ø±
<äøÏåD nyÓT]ø± K+&É+ m≈£îÿe uÛ≤>∑+ <äøÏåD≤s¡Δ >√fi¯+˝À, |üP]Ô uÛ≤>∑+ |ü•Ãe÷s¡Δ >√fi¯+˝À ñ+~. Bì
|ü•Ãe÷q |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+, ñ‘·Ôs¡+, ‘·÷s¡TŒq n{≤¢+{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+ yêj·TTyê´q ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø±,
ø£Ø_j·THé düeTTÁ<ä+ >∑\e⁄. á K+&É+ 120 ñ‘·Ôs¡nøå±+X¯+ qT+&ç 550 <äøÏåD nøå±+XÊ\ es¡≈£î, 350 ‘·÷s¡TŒ
πsU≤+X¯+ qT+&ç 810 |ü&ÉeTs¡ πsU≤+XÊ\ es¡≈£î $düÔ]+∫ñ+~. <äøÏåD nyÓT]ø± K+&É+ Á‹uÛÑTC≤ø±s¡+>±
ñ+~. Bì ñ‘·Ôs¡ uÛ≤>∑+ $XÊ\+>± ñ+&ç, <äøÏåD uÛ≤>±ìøÏ yÓfi‚fl ø=B› düqïã&ÉT‘·T+~. Ç~ |üdæ|òæø˘, n{≤¢+{Ïø˘
eTVü‰düeTTÁ<ë\T eT<Ûä´ ˇø£ Ä≈£î e˝… ø£ì|æ+#·TqT.
|ü•ÃeT |üs¡«‘· ÁX‚DT\T |ü•ÃeT rsêìøÏ düe÷+‘·s¡+>± ø=ìï y˚\ øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ $düÔ]+∫ ñHêïsTT.
M{Ïì Ä+&ûdt |üs¡«‘·ÁX‚DÏ n+{≤s¡T. Ç$ Væ≤e÷\j·÷\ ‘·s¡Tyê‘· n‘·´+‘· bı&ÉyÓ’q ÁX‚DT\T. Ä+&çdt |üs¡«‘·
ÁX‚DT˝À¢ì #ê˝≤ •Ksê\T m‘·TÔ m≈£îÿe>± ñ+&É≥+ e\¢ @&Ü~ bı&Ée⁄Hê eT+#·T‘√ ø£|æŒ ñ+{≤sTT. á
|üs¡«‘· ÁbÕ+‘·+˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T, n–ï |üs¡«‘ê\T m≈£îÿe. áø£«&ÜsY˝Àì ø√{≤bÕøÏ‡ Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‘·´~Ûø£
#·Ts¡T¬ø’q n–ï|üs¡«‘·+. yÓìE˝≤˝Àì @+C…˝Ÿ »\bÕ‘·+ Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ m‘Ó’Ôq~. $e÷Hê\ qT+∫ e÷Á‘·y˚T
Bìï #·÷&É>∑\+. |ü•ÃeT rs¡yÓTÆ<ëq+ <äøÏåD nyÓT]ø± |ü•ÃeT rs¡+˝À ñ‘·Ôs¡ ø=q qT+∫ <äøÏåD+ es¡≈£î
$düÔ]+∫ ñqï düqïì rs¡yÓTÆ<ëq+. eT<Ûä´ yÓTÆ<ëHê\T, Ä+&çdt |üs¡«‘ê\T, ‘·÷s¡TŒ yÓT≥º uÛÑ÷eTT\≈£î eT<Ûä´
ñHêïsTT. ˙{Ï |ü]e÷D+ |üs¡+>± nyÓTC≤Hé q~ Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ ô|<ä›~. á q~ Ä+&çdt |üs¡«‘ê˝À¢ |ü⁄{Ïº
n{≤¢+{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À ø£\Tk˛Ô+~. nyÓTC≤Hé, ˇ]Hêø√ eT]j·TT |üsêq <äøÏåD nyÓT]ø±˝Àì eTTK´
q<äT\T.
á K+&É+ #ê˝≤ uÛ≤>∑+ ñwüí eT+&É\+˝À ñ+~. n+<äTe\¢ á ÁbÕ+‘·+˝À y˚&ç n~Ûø£+>± ñ+~. á
ÁbÕ+‘·+˝À dü+e‘·‡s¡+ bı&ÉT>∑THê n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘,· es¡¸bÕ‘·+ ñ+{≤sTT. <äøDåÏ nyÓT]ø±˝À dü÷s¡T´ì nqTdü]+∫
es¡¸+ ≈£îs¡TdüTÔ+~ (Rain follows the sun). á ÁbÕ+‘·+˝À dü÷s¡T´&ÉT ñ‘·Ôs¡ ÁbÕ+‘·+˝À ñqï|ü⁄&ÉT ñ‘·Ôs¡
ÁbÕ+‘·+˝Àq÷, <äøÏåD+˝À ñqï|ü⁄&ÉT <äøÏåD≤ ÁbÕ+‘·+˝Àq÷ es¡¸+ ≈£îs¡TdüTÔ+~. <äøÏåD nyÓT]ø±˝À Ç+#·T$T+#·T
nìïs¡ø±\ o‘√wüídæú‘·T\T ñHêïsTT.
eékÕj·T+:
<äøDåÏ nyÓT]ø±˝À Á|ü<ëÛ q+>± yÓTTø£ÿC§qï, >√<ÛTä eT, ø±|ò,” #Ós≈¡ î£ , |ü‹ìÔ |ü+&çkÕÔsT¡ . M{Ï˝À yÓTTø£ÿC§qï,
>√<ÛäTeTqT ÄVü‰s¡ |ü+≥\T>± ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. >√<ÛäTeTqT n¬s®+{°Hê n~Ûø£+>± ñ‘·Œ‹Ô #˚düTÔqï~. Á|ü|ü+#·+˝À
[44]
ø±|ò” ñ‘·Œ‹Ô, m>∑TeT‹˝À Áu…õ˝Ÿ Á|ü<∏äeT kÕúq+˝À ñ+~. |ü‹Ô m≈£îÿe>± |ü+&˚ <˚XÊ˝À¢ Áu…õ˝Ÿ ˇø£{Ï. ø±|ò”,
#Ói≈£î <äøÏåD nyÓT]ø±˝Àì Á|ü<Ûëq yêDÏ»´ |ü+≥\T. #Ói≈£îqT ≈£Lú≤ m≈£îÿe>± ñ‘·Œ‹Ô #˚düTÔ+~.
»HêuÛ≤:
<äøÏåD nyÓT]ø± Á|ü»\T nyÓT]ø£Hé, Ç+&çj·THé ˙Á>√, j·T÷s√|æj·THé nH˚ eT÷&ÉT Á|ü<Ûëq C≤‘·T\≈£î
#Ó+~qyês¡T. Ç|ü⁄Œ&ÉT nø£ÿ&É nH˚ø£ $TÁX¯eT C≤‘·T\yês¡T ñHêïs¡T. á C≤‘·T˝À¢ yÓTdæºCÀ C≤‹yês¡T m≈£îÿe.
»HêuÛ≤˝À #ê˝≤es¡≈£î πse⁄ |ü≥ºD≤\T, sê»<Ûëì q>∑sê˝À¢H˚ ìedædüTÔHêïs¡T. <äøÏåD nyÓT]ø± »qkÕ+Á<ä‘·
#·<äs¡|ü⁄ øÏ˝ÀMT≥s¡T≈£î 13 eT+~ ñHêïs¡T.
5.4.5 n+{≤]ÿ{Ïø±
n+{≤]ÿ{Ïø± K+&É+ <äøÏåD≤s¡Δ >√fi¯+˝À ªn+{≤]ÿ{Ïø˘μ e\j·T+ ˝À|ü\ <äøÏåD <Ûäyêìï Äe]+∫
ñ+~. Á{≤Hé‡ n+{≤]ÿ{Ïø˘ |üs¡«‘ê\T á K+&Üìï ‘·÷s¡TŒ n+{≤]ÿ{Ïø±, |ü•ÃeT n+{≤]ÿ{Ïø± nì |æ*#˚
¬s+&ÉT HÓ’dü]Zø£ eT+&É˝≤\T>± $uÛÑõdüTÔHêïsTT. n+{≤]ÿ{Ïø±˝À @ <˚XÊ\T ˝Òe⁄. n+{≤]ÿ{Ïø± düTe÷s¡T 98%
eT+#·T |ü\ø£‘√ ø£|üŒã&ç ñ+~. Á|ü|ü+#·+˝Àì yÓTT‘·Ô+ eT+#·T˝À 90% eT]j·TT 70% eT+∫ ˙s¡T Çø£ÿ&˚
ñ+~. Á|ü|ü+#·+˝À n‹ô|<ä› Væ≤e÷˙q<ë˝…’q ª˝≤+u≤sY¶μ, ª_j·TsY¶ yÓ÷˝Ÿμ á K+&É+˝ÀH˚ ñHêïsTT.
Ç~ n‹ o‘·\ K+&É+. dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘·\T ø£ìwü˜+>± o‘êø±\+˝À -800C >∑]wü˜+>± y˚dü$˝À 50C
eT<Ûä´ ñ+{≤sTT. dü+e‘·‡s¡ ø±˝≤ìï yÓ\T‘·Ts¡T, Nø£{Ï nH˚ ¬s+&ÉT ns¡Δ uÛ≤>±\T>± $uÛÑõkÕÔs¡T. <äøÏåD <Ûäe+
e<ä› dü÷s¡T´&ÉT ôdô|º+ãs¡T 23q ñ<äsTT+∫, e÷]Ã 21q ndüÔ$TkÕÔ&ÉT. nebÕ‘·+ dü>∑≥Tq @{≤ 10 $T.MT.
ø£+fÒ ‘·≈£îÿe. Á|ü|ü+#·+˝À ¬ø˝≤¢ n‹ rÁeyÓTÆq ‘·TbÕqT\T á K+&É+˝ÀH˚ dü+uÛÑ$kÕÔsTT.
eékÕj·T+:
n+{≤]ÿ{Ïø± jÓTTø£ÿ yê‘êes¡D+ eékÕj·÷ìøÏ nqT≈£L\+>± ˝Ò<äT. Bì e\¢ n+{≤]ÿ{Ïø±
ªÁ|ü|ü+#·+˝ÀH˚ eøå±\T ˝Òì @¬ø’ø£ K+&É+μ>± ù|s¡T bı+~+~. Çø£ÿ&É nH˚ø£ s¡ø±\ ªô|+–«Héμ |ü≈£åî\T
ñ+{≤sTT. Ç$ n+{≤]ÿ{Ïø˘ |üøÏå dü+‘·‹øÏ Á|ürø£\T>± ì\TdüTÔHêïsTT. á |ü≈£åî\T yê{ÏøÏ nqT≈£L\ ÁbÕ+‘ê˝À¢
ô|<ä› dü+K´˝À düeT÷Vü‰\T>± ìedækÕÔsTT. Ç˝≤+{Ï düeT÷Vü‰\qT ªs¡÷ø£Ø\Tμ n+{≤s¡T.
»HêuÛ≤:
BìøÏ XÊX¯«‘· e÷qe »HêuÛ≤ ˝Ò<äT. $$<Ûä <˚XÊ\T, á K+&É+˝À XÊX¯«‘· e÷qe düVæ≤‘· |ü]XÀ<Ûäq
πø+Á<ë\qT ìs¡«Væ≤düTÔHêïsTT. K+&É+˝ÀqT, <ëì düMT|ü B«bÕ\˝Àq÷ XÊÁd”Ôj·T |ü]XÀ<Ûäq, Ç‘·s¡ |üqT\÷
ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T, yê] düVü‰j·T≈£î\ dü+K´ o‘êø±\+˝À düTe÷s¡T 1,000, y˚dü$˝À 5,000 es¡≈£î
ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ XÊÁdüÔE„\T n+{≤]ÿ{Ïø±˝À ìedæ+∫ |ü]XÀ<Ûäq\T #˚ùd+<äT≈£î M\T>± ª<äøÏåD >∑+>√Á‹μ,
ªyÓTÆÁ‹μ |ü]XÀ<ÛäHê πø+Á<ë\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
[45]
5.4.6 j·T÷s¡|t
j·T÷s¡|t K+&É+ Á|ü|ü+#·+˝Àì @&ÉT XÊ‘·+ uÛÑ÷$Tì ø£*– ñ+~. j·T÷s¡|t 350 - 720 ñ‘·Ôs¡
nøå±+X¯ πsK\ eT<Ûä´, 100 |ü•ÃeT πsU≤+X¯+ qT+∫ 600 ‘·÷s¡TŒ πsU≤+X¯+ es¡≈£î $düÔ]+∫ ñ+~. 00\ Á^ì#Y
πsU≤+X¯+ á K+&É+˝Àì \+&ÉHé q>∑s¡+ MT<äT>± yÓfiÀÔ+~. á K+&ÜìøÏ ñ‘·Ôsêq - Ä]ÿ{Ïø˘ eTVü‰
düeTTÁ<ä+, <äøÏåD≤q - eT<Ûä´<Ûäsê düeTTÁ<ä+, ‘·÷s¡TŒq - j·T÷s¡˝Ÿ |üs¡«‘ê\T, |ü•Ãe÷q - n{≤¢+{Ïø˘
eTVü‰düeTTÁ<ä+ dü]Vü≤<äT›\T>± ñHêïsTT.
Ä˝ŸŒ‡ |üs¡«‘ê\T K+&É+˝Àì Á|üdæ<äΔ |üs¡«‘· ÁX‚DÏ. ÁbòÕHé‡˝Àì Ä˝ŸŒ‡, ø±ø£düdt |üs¡«‘ê˝À¢ m˝ŸÁãdt
•Ks¡+ (5,642 MT.) m‘·ÔsTTq~. j·T÷s¡|t˝À |ü•Ãe÷q ñqï yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê\qT |ü•ÃeT j·T÷s¡|t yÓTÆ<ëq+,
‘·÷s¡TŒq ñqï yê{Ïì ªs¡cÕ´ bÕ¢{Ÿ bòÕ+μ nì n+{≤s¡T. j·T÷s¡|t˝Àì Ä˝ŸŒ‡ |üs¡«‘ê\T #ê˝≤ q<äT\≈£î
Ä<Ûës¡+. y√˝≤Z, &Üq÷úŸ, ¬s’Hé, d”Hé, >∑s√Hé, b˛ j·T÷s¡|t˝Àì eTTK´ q<äT\T.
j·T÷s¡|t K+&É+ ñ‘·Ôs¡ düeTo‘√wüí eT+&É\+˝À ñ+~.n{≤¢+{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä n>±<Ûä Á|üyêVü‰\T
j·T÷s¡|t o‘√wüí dæ‹ú ô|’ m≈£îÿe Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘·THêïsTT. Ç$ n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘≈· î£ ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT.eT<Û´ä <Ûsä ê
düeTTÁ<ä Á|üuÛ≤e ÁbÕ+‘ê˝À¢ »qe] HÓ\˝À #·* m≈£îÿe>± ñ+&ç y˚dü$ø±\+ bı&ç>±\T\T MkÕÔsTT. á
ÁbÕ+‘·+˝À o‘·ø±\+˝À es¡¸+ dü+uÛÑ$düTÔ+~. düTe÷s¡T 80 - 130 ôd+.MT. es¡¸bÕ‘·+ ñ+≥T+~. y˚dü$˝À
es¡¸+ ñ+&É<äT.
eékÕj·T+:
j·T÷s¡|t uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À 30 XÊ‘·+ eékÕj·÷ìøÏ jÓ÷>∑ýÓTÆq »\eqs¡T\T, eT‹Ôø£\qT ø£*– ñ+~.
m≈£îÿe>± $TÁX¯eT eékÕj·÷ìï #˚kÕÔs¡T. >√<ÛäTeT, yÓTTø£ÿC§qï, ¬s’ , u≤Ø¢, Ä*yé eTTK´|ü+≥\T. eT<Ûä´<Ûäsê
o‘√wüídæú‹ ÁbÕ+‘·+ Ä*yé q÷HÓ ñ‘·Œ‹ÔøÏ nqT≈£L\yÓTÆ+~.
»HêuÛ≤:
Á|ü|ü+#·+ yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤˝À 1/5e e+‘·T j·T÷s¡|t˝À ñ+~. ◊dt˝≤+&é, ñ‘·Ôs¡ j·T÷s¡|t˝Àì
kÕÿ+&çH˚$j·÷, ñ‘·Ôs¡ s¡cÕ´˝Àì ≥+Á&Ü ÁbÕ+‘ê˝À¢ #·.øÏ.MT.øÏ 10 ø£+fÒ ‘·≈£îÿe eT+~ ìedækÕÔs¡T. Ç≥©,
ÁbòÕHé‡ qT+∫ e÷k˛ÿ es¡≈£î eT<Ûä´ yÓTÆ<ëHê˝À¢, qB˝Àj·T ÁbÕ+‘ê˝À¢ #·.øÏ.MT.øÏ 50 qT+∫ 100 eT+~
»HêuÛ≤ ìedædüTÔHêïs¡T.
5.4.7 ÄÁùdº*j·÷ K+&É+
<äøDåÏ ns¡>Δ √fi¯+˝À |üd|æ øæò ˘ eT]j·TT Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ë\ eT<Û´ä ñqï n‹ ∫qï K+&É+ ÄÁùd*º j·÷.
ÄÁùdº*j·÷ 90 eT]j·TT 440 <äøÏåD nøå±+XÊ\ eT<Ûä´ eT]j·TT 1120 eT]j·TT 1540 ‘·÷s¡TŒ πsU≤+XÊ\
eT<Ûä´ ñ+≥T+~.
[46]
Áπ>{Ÿ &çy&’Ó +ç >¥ sπ +CŸ ˝Ò<ë ádüsº ïY ôV≤’ ˝≤+&é‡ ÄÁùd*º j·÷ jÓTTø£ÿ eTTK´ |üs«¡ ‘·ÁX‚DÏ eT]j·TT Á|ü|+ü #·+˝À
uÛÑ÷$Tô|’ ñqï ◊<äe bı&ÉyÓ’q ÁX‚DÏ. eTÚ+{Ÿ ø√dæ‡j·TTk˛ÿ ÄÁùdº*j·÷ jÓTTø£ÿ m‘·ÔsTTq |üs¡«‘·+. eTTÁπs
eT]j·TT &Ü]¢+>¥ ÄÁùdº*j·÷ jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq q<äT\T. ◊Ø düs¡düT‡ á ÁbÕ+‘·+˝À n‹ô|<ä› düs¡düT‡.
ÄÁùdº*j·÷ <äøÏåD≤s¡› >√fi¯+˝À ñ+~. ø±ã{Ïº ñ‘·Ôsês¡Δ >√fi¯+˝À y˚dü$ ø±\+ nsTT‘˚ ÄÁùdº*j·÷˝À
#·*ø±\+, ñ‘·Ôsês¡Δ >√fi¯+˝À #·*ø±\+ nsTT‘˚ ÄÁùdº*j·÷˝À y˚dü$ ø±\+. ÄÁùdº*j·÷ jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq
uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À yÓTT‘·Ô+ 55% m&Üs¡T\T ñHêïsTT. ÄÁùdº*j·÷ jÓTTø£ÿ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤>∑+˝À y˚dü$˝À ãTT‘·T|üeHê\
Á|üuÛ≤e+‘√ esê¸\T ≈£îs¡TkÕÔsTT.
eékÕj·T+:
#ê˝≤ ÁbÕ+‘ê˝À¢ es¡¸bÕ‘·+ dü]b˛ø£b˛e&É+ e\¢, ÄÁùdº*j·÷˝À πøe\+ 4% uÛÑ÷$T e÷Á‘·y˚T kÕ>∑T˝À
ñ+~. >√<ÛäTeT, u≤Ø¢, z{Ÿ‡ eT]j·TT yÓTTø£ÿC§qï eTTKýÓTÆq |ü+≥\T. #Ós¡≈£î, bı>±≈£î eT]j·TT |ü‹Ô Á|ü<Ûëq
q>∑<äT |ü+≥\T.
»HêuÛ≤:
ÄÁùdº*j·÷ |ü≥ºD K+&É+, m+<äTø£+fÒ 85% ø£+fÒ m≈£îÿe eT+~ |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê˝À¢ ìedædüTÔHêïs¡T.
ÄÁùdº*j·÷ Á|ü»\T #ê˝≤ eT+~ Á|ü<Ûëq uÛÑ÷uÛ≤>∑+ jÓTTø£ÿ <äøÏåD eT]j·TT ‘·÷s¡TŒ rsê\ yÓ+ã&ç ñqï
q>∑sê˝À¢ ìedædüTÔHêïs¡T. Á|ü<Ûëq q>∑sê˝À¢ ô|sYÔ, dæ&ûï, Á_ùd“Hé, yÓT˝À“sYï, ø±Héu…Ásê eT]j·TT n&ç˝…’&é ñHêïsTT.
XÊX¯«‘· e÷qe »HêuÛ≤ ˝Òì K+&É+ @~?
<äøÏåD nyÓT]ø± @ o‘√wüídæú‹ eT+&É\+˝À ñqï~?
5.5 eTVü‰düeTTÁ<ë\T
uÛÑ÷$T MT<ä >∑\ ˙{Ï uÛ≤>±ìï uÛÑ÷XÊÁdüÔE„\T nsTT<äT eTVü‰düeTTÁ<ë\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. n$: |üdæ|òæø˘
eTVü‰düeTTÁ<ä+, n{≤¢+{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+, Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+, <äøÏåD eTVü‰düeTTÁ<ä+ (n+{≤]ÿ{Ïø˘),
Ä]ÿ{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+. á düeTTÁ<ë\˙ï ø£\dæ ø√{≤¢~ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+ ˇπø ˇø£ÿ eTVü‰düeTTÁ<ä+>±
ñ+&˚~. BH˚ï bÕ+<∏ë\‡ nHêïs¡T. Ç+<äT˝À |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+ |ü]e÷D+˝Àq÷ ñ|ü]‘·\ $d”Ôs¡í+˝ÀqT
nìï+{Ïø£+fÒ ô|<ä›~.
5.6 düeTTÁ<ä eqs¡T\T
n+‘·sê®rj·T+>± n~Ûø£ uÛ≤>∑+ düs¡≈£î\ s¡yêD≤ düeTTÁ<ä+ MT<äH˚ »s¡T>∑T‘·T+~. rs¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢
ìedæ+#˚ nH˚ø£ eT+~ Á|ü»\T #˚|ü\ y˚≥ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+{≤s¡T. n<˚$<Ûä+>±, uÛÑ÷$Tô|’ nH˚ø£ s¡ø±\ eø£å
[47]
»+‘·T dü+ã+<Ûä JesêX¯ó\T, Kì» X¯øÏÔ eqs¡T\T ñqï≥T¢>±H˚ düeTTÁ<ë˝À¢ ≈£L&Ü $$<Ûä JesêX¯ó\T, Kì»
X¯øÏÔ eqs¡T\T ñHêïsTT. |üPs¡« ø±\+ qT+&ç e÷qe⁄\T ‘·eT ÄVü‰s¡+ ø√dü+, JeH√bÕ~Û ø√dü+ düeTTÁ<ë\ô|’
Ä<Ûës¡|&ü ç ñHêïs¡T. düeTTÁ<ë\ qT+&ç ñ|ü, yÓT^ïwæjT· +, e÷+>∑˙düT, ô|Á{À*j·T+ e+{Ï KìC≤\T \_ÛdTü HÔ êïsTT.
düeTTÁ<ä|ü⁄ n\\T, ‘·s¡+>±\T, m≈£îÿe y˚>∑+‘√ sêe&Üìï >∑eTì+∫ ñ+{≤s¡T. ã\yÓTÆq ‘·s¡+>±\ ‘êøÏ&ç
e\q X¯øÏÔ $&ÉT<ä\ ne⁄‘·T+~. n\\ ø£<ä*ø£ <ë«sê ‘·>∑T |ü]ø£sê\‘√ $<äT´‘Y ñ‘·Œ‹Ô #˚j·Te#·TÃqT. Bìô|’
Ç+ø± |ü]XÀ<Ûäq\T ø=qkÕ>∑T‘·THêïsTT. á $<Ûä+>± düeTTÁ<ë\T e÷qe⁄\≈£î ˇø£ eqs¡T\ πø+Á<ä+>±
ñ+≥THêïsTT.
5.6.1 eTVü‰düeTTÁ<ë\ ø±\Twü´+
bÕ]ÁXÊ$Tø£, eékÕj·T, ìyêkÕ\ e´sêú\T ÇcÕºØ‹>± e~*y˚j·T&É+ e\q düeTTÁ<ä ø±\Twü´+
ô|s¡T>∑T‘·T+~. <ë<ë|ü⁄ mì$T~ XÊ‘·+ düeTTÁ<ä ø±\Twü´+ uÛ÷Ñ $T qT+#˚ e∫Ã+<äì #ÓãT‘·THêïs¡T. düeTTÁ<ä+˝ÀøÏ
e<äT\T‘·Tqï |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ neX‚cÕ\T, bÕ¢dæºø˘ düeTTÁ<ä Je⁄\≈£î Vü‰ìø£s¡+>± |ü]>∑DÏdüTÔHêïsTT. düeTTÁ<ä
Jyêes¡D+˝ÀøÏ #˚]q |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ neX‚cÕ\T düeTTÁ<ä Je⁄\ ô|s¡T>∑T<ä\qT ìs√~ÛdüTÔHêïsTT. bÕ¢dæºø˘,
Ç‘·s¡ $wü |ü<ësêú\T düeTTÁ<ä+˝À ô|]π> »+‘·Te⁄\ X¯Øs¡+˝ÀøÏ Á|üy˚•kÕÔsTT. düeTTÁ<ä+ ñ‘·Œ‘·TÔ˝…’q #˚|ü\T,
s=j·T´\T ‘·~‘·sê\T ‹qï|ü⁄&ÉT yê{Ï ÄeX‚cÕ\T e÷qe X¯Øs¡+˝ÀøÏ Á|üy˚•+∫ s√>±\ u≤]q |ü&ÉT‘·THêïs¡T.
z&É\ <ë«sê s¡yêD≤ nj˚T´ eTT&ç #·eTTs¡T ø=ìï kÕs¡T¢ düeTTÁ<ä+˝À ∫+~ ø£\Twæ‘·+ ne⁄‘√+~. nH˚ø£
dü+<äsê“¤\˝À z&É\T nqedüs¡ e´sêú\qT e~* y˚düTÔHêïsTT. yÓTÆì+>¥ Á|üuÛ≤e+ e\¢ ≈£L&Ü düeTTÁ<ä ø±\Twü´+
@s¡Œ&ÉT‘·T+~. |üsêés¡D |ü]s¡ø£åD >∑T]+∫
MT Á|ü>∑‹ì |üØøÏå+#·Tø√+&ç Á|ü»˝À¢ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&Éy˚T
<Ûä]Á‹ ~H√‘·‡e+ (@Á|æ˝Ÿ 22)
y˚{Ïì eTVü‰düeTTÁ<ë\T n+{≤s¡T? eTTUÀ´<˚›X¯´+.
eTVü‰düeTTÁ<ë\˝À ø±\TcÕ´ìøÏ ¬s+&ÉT ø±s¡D≤\qT ‘Ó\|ü+&ç.
JesêX¯ó\T ñqï Á>∑Vü≤+ uÛÑ÷$T.
K+&É#·\q dæ<ëΔ+‘·+ <ë«sê Á|üdüTÔ‘· K+&Ü\T @s¡Œ&Ü¶j·Tì XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T Á|ü‹bÕ~+#ês¡T.
bÕ+õj·÷ ˇø£ }Vü‰‘·àø£yÓTÆq K+&É+.
bÕ+<∏ë\‡ nH˚~ ø√≥¢ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+ ñqï≥Te+{Ï eTVü‰düeTTÁ<ä+.
uÛÑ÷n+‘·sê“¤>∑+ #·\q+˝À e\¢ uÛÑ÷$Tô|’ $$<Ûä s¡ø±˝…’q dü«s¡÷bÕ\T @s¡Œ&Ü¶sTT.
yÓTT‘·Ô+ uÛÑ÷$Tô|’ 70 XÊ‘·+ ˙{Ï‘√ ì+&ç ñ+~, $T–*q <ë+{À¢ K+&Ü\T $düÔ]+∫ ñHêïsTT.
uÛÑ÷$Tô|’ ñqï n‹ô|<ä› uÛÑ÷uÛ≤>±\qT 7 K+&Ü\T>± $uÛÑõ+#·&É+ »]–+~.
düeTTÁ<ë\˝À ñ|ü⁄Œ yÓT^ïwæj·T+, e÷+>∑˙düT e+{Ï KìC≤\T ñHêïsTT.
[48]
1. ñ‘·Ôsês¡Δ >√fi¯+˝À ñqï K+&Ü\T @$?
2. bÕ+õj·÷ eTVü‰K+&É+ @ ¬s+&ÉT K+&Ü\T>± $&çb˛sTT+~?
1. Ädæj·÷˝Àì @ ÁbÕ+‘ê\˝À ãTT‘·T|üeq esê¸\T ≈£îs¡TkÕÔsTT?

2. ÄÁ|òæø±˝À mìï s¡ø±\ o‘√wüí dæú‘·T\THêïsTT?
3. <äøÏåD nyÓT]ø±˝À Á|ü<Ûëq+>± |ü+&˚ |ü+≥\T @$?
1. uÛÑ÷ |ü]D≤eTÁø£eT+ >∑T]+∫ $e]+#·+&ç

2. eTVü‰düeTTÁ<ë\˝À ø±\Twü´+ eT]j·TT <ëì |ü]D≤e÷\ >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
3. ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø± »HêuÛ≤ $düÔs¡DqT ‘Ó\|ü+&ç .
1. Áπ>{Ÿ &çyÓ’&ç+>¥ πs+CŸ á K+&É+˝Àì~

m) Ädæj·÷ _) ÄÁ|òæø± dæ) ÄÁùdº*j·÷ &ç) n+{≤]ÿ{Ïø±
2. eT&É>±düÿsY á eTVü‰düeTTÁ<ä+˝Àì ô|<ä› Be⁄\˝À ˇø£{Ï.
m) n{≤¢+{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+ _) Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+
dæ) |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+ &ç) Ä]ÿ{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+
NCERT 6th to 12th Textbooks
[49]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
6
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
»HêuÛ≤
12345678901234567890
12345678901234567890

»q>∑Dq ÄeX¯´ø£‘·qT $e]+#·>∑\s¡T.
»HêuÛ≤ |ü]es¡Ôq dæ<ëΔ+‘êìï $X‚¢wækÕÔs¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤˝À ej·TdüT‡ yê] ≈£Ls¡TŒqT $X‚¢wæ+#·>∑\s¡T.
*+>∑ $eø£å‘·ô|’ yêÚ≤´ìkÕÔs¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À »q kÕ+Á<ä‘·˝À >∑\ e´‘ê´kÕ\≈£î ø±s¡D≤\T #ÓãT‘ês¡T.
n_Ûeè~Δ˝À e÷qe eqs¡T\ ÄeX¯´ø£‘·qT $e]kÕÔs¡T.
6.1 |ü]#·j·T+
e÷qe⁄&ÉT ˝Òì á Á|ü|+ü #êìï eTq+ }Væ≤+#·>\∑ e÷? eqs¡T\qT ñ|üj÷Ó –+#·Tø√ì yê¬ses¡T+{≤s¡T?
á Á|üX¯ï≈£î K∫Ã‘·+>± eTq+ e÷qe⁄&ÉT ˝Òì düe÷C≤ìï }Væ≤+#·˝ÒeTT. ˇø£ ìØí‘· Á|ü<˚X¯+˝À >∑\ e÷qe
düeT÷Vü‰ìï eTq+ ª»HêuÛ≤μ nì |æ\TkÕÔ+. kÕe÷õø£, Ä]úø£ Á|ü>∑‹øÏ »HêuÛ≤ nedüs¡+. e÷qe⁄&ÉT dü+|òüTJ$.
e÷qe⁄\T |üs¡düŒs¡ Ä<Ûës¡+>± J$düTÔHêïs¡T. e÷qe⁄\T Á|üø£è‹˝À >∑\ eqs¡T\qT ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îì ø£˙dü
eT]j·TT ø±düÔ kÂø£s¡é+‘·+>± ñ+&˚ JeHêìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔHêïs¡T. Bì¬ø’ düe÷»+˝À ˇø£]ø=ø£s¡T |üs¡düŒs¡
düVü≤ø±s¡+‘√ M{Ïì kÕ~ÛdüTÔHêïs¡T. ø±ã{Ïº »HêuÛ≤ nH˚~ ˇø£ eTTKýÓTÆq n+X¯+.
»HêuÛ≤ n<Ûä´j·Tq+ e\¢ ˇø£ <˚X¯+˝À >∑\ eTqTwüß\ dü+K´‘√ bÕ≥T Jeq HêD´‘·qT ≈£L&Ü
|ü]o*+#·e#·TÃ. ˇø£ <˚X¯+˝À ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ düeTj·T+˝À ñqï »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\, $düÔs¡D eT]j·TT HêDýÓTÆq
J$‘·+ >∑T]+∫ n<Ûä´j·Tq+ #˚j·Te#·TÃ. á >∑D≤+ø±\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T&É+ <ë«sê kÕe÷õø£ Ä]úø£
n+XÊ\qT ns¡ú+ #˚düTø√e#·TÃ. ‘·<ë«sê HêDýÓTÆq J$‘êìøÏ ø±yê*‡q n+XÊ\qT >∑T]Ô+∫ n_Ûeè~Δ
kÕ~Û+#·e#·TÃ. y˚>∑+>± ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤ e\¢ ù|<ä]ø£+ eT]j·TT ìs¡T<√´>∑+ ô|s¡>∑e#·TÃ. Bì e\q
n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï eTq <˚X¯+ Ä]úø£+>± qwüºb˛‘·T+~.
á ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤qT n_Ûeè~Δ ø=s¡≈£î @ $<Ûä+>± ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ, »HêuÛ≤qT ˇø£ eqs¡T>±
#·÷&Ée#êÃ, »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\qT ˇø£ düeTdü´>± e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü ˇø£ eqs¡T>± @ $<Ûä+>± #·÷&Ée#·TÃ
e+{Ï n+XÊ\qT eTq+ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+. Ç≥Te+{Ï Ç‘·s¡ n+XÊ\qT á bÕsƒ¡+ <ë«sê #·]Ã<ë›+.
[50]
6.2 »HêuÛ≤ |ü]es¡Ôq dæ<ë∆+‘·+
»HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ rs¡TqT $X‚¢wæ+#˚ á dæ<ëΔ+‘·+ »qq, eTs¡D≤\ πs≥¢˝À e÷s¡TŒ\T eT]j·TT eè~Δ
πs≥Tô|’ Á|üuÛ≤yêìï $e]düTÔ+~. á dæ<ëΔ+‘·+ Á|üø±s¡+ Á|ür <˚X¯+ »qq eTs¡D≤\ πs≥¢≈£î dü+ã+~Û+∫ eT÷&ÉT
<äX¯\ >∑T+&Ü yÓfi¯óÔ+~. á e÷s¡TŒ\T <˚X¯ Ä]úø£ eédüúô|’ Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ü⁄‘êsTT. á dæ<ëΔ+‘·+ Á|üø±s¡+
ñqï eT÷&ÉT <äX¯\qT Ç|ü⁄Œ&ÉT |ü]o*<ë›+.
6.2.1 yÓTT<ä{Ï <äX¯
»qHê\ πs≥T, eTs¡D≤\ πs≥T ¬s+&É÷ m≈£îÿe>±H˚ ñ+{≤sTT. n~Ûø£ »qHê\ πs≥T eT]j·TT n~Ûø£
eTs¡D≤\ πs≥T ñ+&É≥+ e\q »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ m≈£îÿe>± ñ+&É<äT. dü] nsTTq yÓ’<ä´ dü<äTbÕj·÷\T
˝Ò≈£b˛e&É+, Jeq Á|üe÷D kÕúsTT ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥+, dü¬s’q b˛wüø£ $\Te\T ˝Òì ÄVü‰s¡+ e\¢ eTs¡D≤\T
m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. ìs¡ø£åsêdü´‘·, eT÷&ÛÉ qeTàø±\T, kÕe÷õø£+>± ñqï ø=ìï Ä#ês¡ eéVü‰sê\ e\q
»qHê\ πs≥T n~Ûø£+>± ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 1921 ≈£î eTT+<äT eTq+ yÓTT<ä{Ï <äX¯qT >∑eTì+#ê+.
6.2.2 ¬s+&Ée <äX¯
Ä]úø£ n_Ûeè~Δ, Jeq Á|üe÷D≤\ kÕúsTT ô|s¡T>∑T<ä\, Äs√>∑´ edü‘·T\ ø£\Œq, eTTK´+>± n+≥Tyê´<ÛäT\
qT+&ç s¡ø£åD yÓTT<ä\>∑T yê{Ï e\q ¬s+&Ée <äX¯˝À eTs¡D≤\ πs≥T ‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ø±˙ Á|ü»\
yÓqTø£u≤≥T‘·q+, eT÷&ÛÉ qeTàø±\T, dü¬s’q $<ä´ ˝Òø£b˛e&É+, kÕe÷õø£ |üs¡yÓTÆq n+XÊ\ ø±s¡D+>± »HêuÛ≤
ô|s¡T>∑T<ä\ nH˚~ yÓTT<ä{Ï <äX¯ ˝≤>± m≈£îÿe>±H˚ ñ+≥T+~. n+fÒ eTs¡D≤\ πs≥T ø£+fÒ »qHê\ πs≥T
n~Ûø£+>± ñ+&ç, »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ πs≥T n~Ûø£+>± ñ+≥T+~. »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ πs≥T n~Ûø£+>±
ñ+&É{≤ìï eTq+ ª»HêuÛ≤ $k˛Œ¤≥q+μ n+{≤+. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 1921`1951 eT<Ûä´ ø±˝≤ìï ¬s+&Ée <äX¯>±
#·÷&É≥+ »]–+~.
6.2.3 eT÷&Ée <äX¯
Ä]úø£ eè~Δ, XÊÁdüÔ kÕ+πø‹ø£ e÷s¡TŒ\T, eè‘·TÔ\˝À e÷s¡TŒ\T, |ü{ºD°ø£s¡D, y˚>∑e+‘·yÓTÆq bÕ]ÁXÊ$Tø£,
ùdyê s¡+>±\ n_Ûeè~Δ yÓTT<ä\>∑Tq$ eT÷&Ée <äX¯ \ø£åD≤\T. |ü≥ºD°ø£s¡D eT]j·TT dü+πøåeT+ <äècÕº´ ∫qï
≈£î≥T+≥+ nH˚ Ä˝À#·q <Û√s¡DÏ e\q »qHê\ πs≥T ‘·≈£îÿe>± qyÓ÷<äT ne⁄‘·T+~. yÓ’<ä´ Äs√>∑´ dü<äTbÕj·÷\
ô|s¡T>∑T<ä\ e\q eTs¡D≤\ πs≥T ≈£L&Ü ‘·≈£îÿe>± qyÓ÷<äT ne⁄‘·T+~. á <äX¯˝À »qq, eTs¡D≤\ πs≥T¢
‘·≈£îÿe kÕúsTT˝À ñ+&É≥+ e\q »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ ‘·≈£îÿe πs≥T˝À ñ+≥T+~. Á|üdüTÔ‘·+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ á
<äX¯˝À ñ+~.
[51]
á $<Ûä+>± »HêuÛ≤ |ü]es¡Ôq dæ<ëΔ+‘·+˝Àì eT÷&ÉT <äX¯\qT |ü≥+`6.1˝À $e]+#ê+.
|ü≥+`6.1: »HêuÛ≤ |ü]es¡Ôq dæ<ëΔ+‘·+˝Àì <äX¯\T
|ü≥+`6.1˝À ms¡T|ü⁄ ^‘· eTs¡D≤\ πs≥TqT, ˙\+ ^‘· »qHê\ MT≈£î ‘Ó\TkÕ?
πs≥TqT dü÷∫düTÔHêïsTT. OX nø£å+ ø±˝≤ìï dü÷∫düTÔ+~. OY nø£å+ô|’q uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT<ä{ÏkÕ]
1,000 »HêuÛ≤≈£î yê]¸ø£ »qqèTs¡D≤\ πs≥¢qT dü÷∫+#ê+. 1872˝À »q>∑Dq »]–+~.
MT Á|ü>∑‹ì |üØøÏå+#·Tø√+&ç ø±˙ 1881 qT+&ç n~Ûø±]ø£+>±
1. »HêuÛ≤ |ü]es¡Ôq dæ<ëΔ+‘·+˝À ¬s+&Ée <äX¯˝À eTs¡D≤\ πs≥T Á|ü‹ 10 dü+e‘·‡sê\≈£î ˇø£kÕ]
‘·>∑Z&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T ‘Ó\|ü+&ç. »q>∑Dq πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« Vü≤√+
XÊK˝Àì ]õÁkÕºsY n+&é »qs¡˝Ÿ
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üdüTÔ‘·+ @ <äX¯ ø=qkÕ>∑T‘·Tqï~?
n+&é ôdq‡dt ø£$TwüqsY, Ç+&çj÷·
3. »HêuÛ≤ $k˛Œ¤≥q+ @ <äX¯˝À dü+uÛÑ$düTÔ+~? yês¡T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.
6.3 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ eT]j·TT $düÔs¡D
kÕ<Ûës¡D+>± »HêuÛ≤˝À e÷s¡TŒ nH˚~ »qHê\ πs≥T, eTs¡D≤\ πs≥T eT]j·TT e\dü\ô|’q Ä<Ûës¡|ü&ç
ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À »HêuÛ≤ e÷s¡TŒô|’ e\dü\ Á|üuÛ≤e+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ñ+~. Á|ü‹ <äXÊu≤›ìøÏ #˚]q
n<äq|ü⁄ eTqTwüß\ dü+K´ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\qT dü÷∫düTÔ+~. Á|üdüTÔ‘· »HêuÛ≤ qT+&ç <äXÊã›+ ÁøÏ‘·+ >∑\
»HêuÛ≤qT rdæy˚ùdÔ e#˚Ã dü+K´ <ÛäHê‘·àø£+ nsTT‘˚ »HêuÛ≤ πs≥T ô|]–+<äì, s¡TD≤‘·àø£+ nsTT‘˚ ‘·–Z+<äì
n+{≤+.
Á|ü|ü+#· uÛÑ÷uÛÑ÷>∑ $d”Ôs¡í+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯ $d”Ôs¡í+ 2.4 XÊ‘·+>± ñ+~. ø±˙ yÓTT‘·Ô+ Á|ü|ü+#· »HêuÛ≤˝À
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ 17.6 XÊ‘·+>± ñ+~. eTq <˚X¯+ 2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ 1210 $T*j·THé
[52]
»HêuÛ≤‘√ Á|ü|ü+#·+˝À #Ó’Hê ‘·s¡Tyê‘· ¬s+&Ée kÕúq+˝À ñ+~. 1901 »q>∑Dq Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤
236 $T*j·TqT¢ eT]j·TT 2017 Á|üø±s¡+ 1.3 _*j·TqT¢. n+fÒ 116 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À ô|s¡T>∑T<ä\
1,064 $T*j·TqT¢.
»HêuÛ≤ |ü]es¡Ôq dæ<ëΔ+‘·+ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ düs¡[ì >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ yÓTT<ä{Ï
<äX¯ 1921 eTT+<äT ñqï <äX¯. 1881 qT+&ç 1921 es¡≈£î 15 $T*j·Tq¢ ô|s¡T>∑T<ä\ e÷Á‘·y˚T ñ+~.
1881 ˝À 236 $T*j·Tq¢ »HêuÛ≤ nsTT‘˚, 1921 ˝À 251 $T*j·Tq¢ »HêuÛ≤ ñ+~. á <äX¯˝À n~Ûø£
eTs¡D, »qq πs≥T¢ ñ+&É&É+ >∑eTì+#ê+.
1921`1951 eT<Ûä´ ø±\+˝À 110 $T*j·Tq¢ ô|s¡T>∑T<ä\ ø£ì|æ+∫+~. 1921˝À 251 $T*j·TqT¢
ñqï »HêuÛ≤ 1951˝À 361 $T*j·Tq¢≈£î #˚]+~. Bìì eTq+ »HêuÛ≤ |ü]es¡Ôq dæ<ëΔ+‘·+˝À ¬s+&Ée <äX¯>±
>∑T]Ô+#·e#·TÃ. á ø±\+˝À eTs¡D≤\ πs≥T Á|ü‹ 1,000 eT+~øÏ 49 qT+&ç 27≈£î ‘·>∑Z&É+ »]–+~. »qHê\
πs≥T e÷Á‘·+ Á|ü‹ yÓsTT´ eT+~øÏ 49 qT+&ç 40øÏ ‘·>∑Z&É+ »]–+~. nq>± eTs¡D≤\ πs≥T≈£î nqT>∑TD+>±
»qHê\ πs≥T Ä kÕúsTT˝À ‘·>∑Z˝Ò<äT. n+<äTe\q »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ dü+uÛÑ$+∫+~.
1921 e dü+e‘·‡s¡+˝À »HêuÛ≤ $uÛ≤»ø£ dü+e‘·‡s¡+>± >∑T]ÔkÕÔ+. m+<äTø£+fÒ 1911`1921 eT<Ûä´
ø±\+˝À e÷Á‘·y˚T »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ s¡TD≤‘·àø£+>± ñ+~. Ä <äXÊã› ø±\+˝À e∫Ãq n+≥Tyê´<ÛäT\T,
ø£s¡Te⁄\T BìøÏ ø±s¡D+.
eT÷&√ <äX¯ 1951 qT+&ç 1981 eT<Ûä´ ø±\+˝À >∑T]Ô+#·e#·TÃ. 1951˝À 361 $T*j·TqT¢>± ñqï
»HêuÛ≤ 1981 es¡≈£î 683 $T*j·Tq¢≈£î #˚]+~. á 30 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À 322 $T*j·Tq¢ »HêuÛ≤
ô|s¡T>∑T<ä\ qyÓ÷<äT nsTT´+~. »HêuÛ≤ $k˛Œ¤≥q+ á <äX¯˝À dü+uÛÑ$+∫+~. á <äX¯˝À eTs¡D≤\ πs≥T Á|ü‹
1,000 øÏ 27 qT+&ç 15≈£î ‘·>∑Z>±, »qHê\ πs≥T e÷Á‘·+ 40 qT+&ç 37≈£î e÷Á‘·y˚T |ü&çb˛e&É+ »]–+~.
n+fÒ »qq eTs¡D≤\ πs≥¢˝À n‘·´~Ûø£ e´‘ê´dü+ ñ+~. Bì e\q »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ πs≥T n~Ûø£+>± ñ+~.
1981`2011 eT<Ûä´ ø±\+˝À »HêuÛ≤˝À 683 $T*j·Tq¢ qT+&ç 1,210 $T*j·Tq¢≈£î ô|]–+~. n+fÒ
»HêuÛ≤ yê]¸ø£ dü>≥∑ T eè~Δ sπ ≥T 1.84 XÊ‘·+>± ñ+&ç+~. »HêuÛ≤˝À ô|s¡T>∑T<ä\ ø£ì|æ+∫q|üŒ{Ïø,° ô|s¡T>∑T<ä\
πs≥T HÓeTà~+#·&É+ >∑eTì+#·e#·TÃ. 1951`1981 eT<Ûä´ á ô|s¡T>∑T<ä\ πs≥T 2.14 XÊ‘·+>± ñ+&ç+~. ô|’
>∑D≤+ø±\ <ë«sê »HêuÛ≤ |ü]es¡Ôq dæ<ëΔ+‘·+ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT÷&Ée <äX¯˝À ø=qkÕ>∑T‘·T+<äì
>∑eTì+#·e#·TÃ.
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À »HêuÛ≤ $uÛ≤»ø£ dü+e‘·‡s¡+ @~?
2. 1951`1981 eT<Ûä´ »HêuÛ≤ eè~Δ πs≥T m+‘· ñ+~?
3. Á|ü|ü+#· »HêuÛ≤˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ m+‘· XÊ‘·+>± ñ+~?
[53]
6.4 »qHê\ πs≥T, eTs¡D≤\ πs≥T eT]j·TT •X¯ó eTs¡D≤\ πs≥T
»qq, eTs¡D≤\ πs≥T¢ eT]j·TT e\dü\ Ä<Ûës¡+>± ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À >±ì, ˇø£ <˚X¯+˝À >±ì »HêuÛ≤
e÷s¡TŒqT ˝…øÏÿ+#·e#·TÃ nì Ç~es¡πø ‘Ó\TdüT≈£îHêï+.
1. »qHê\ πs≥T : ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À ˇø£ dü+e‘·‡s¡ ø±\+˝À Á|ü‹ yÓsTT´ eT+~øÏ n<äq+>± #˚]q »qHê\
dü+K´qT »qHê\ πs≥T n+{≤s¡T.
ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À Je+‘√ |ü⁄{Ïºq »qHê\ dü+K´
»qHê\ πs≥T R I 1000
Ä ÁbÕ+‘·+˝À eT<Ûä´ dü+e‘·‡s¡+˝À (mid year) »HêuÛ≤
ñ<ëVü≤s¡D : ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À Je+‘√ »ìà+∫q yês¡T ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À 1,000 eT]j·TT eT<Û´ä dü+e‘·‡s¡+˝À
»HêuÛ≤ 25,000 nì nqT≈£î+<ë+. n|ü&ÉT
1000
»qq πs≥T R I 1000 R 40 (»qHê\T Á|ü‹ 1000øÏ)
25000
2. eTs¡D≤\ πs≥T : ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À ˇø£ dü+e‘·‡s¡ ø±\+˝À Á|ü‹ yÓsTT´ eT+~˝À dü+uÛÑ$+∫q eTs¡D≤\
dü+K´qT eTs¡D≤\ πs≥T n+{≤s¡T.
ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À ø£*–q eTs¡D≤\ dü+K´
eTs¡D≤\ πs≥T R I 1000
Ä ÁbÕ+‘·+˝À eT<Ûä´ dü+e‘·‡s¡+˝À (mid year) »HêuÛ≤
ñ<ëVü≤s¡D : ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À nsTT<äT e+<ä\ (500) eTs¡D≤\T dü+uÛÑ$+#·&É+, Ä
dü+e‘·‡s¡ eT<Ûä´ ø±\+˝À ñqï »HêuÛ≤ 25,000 nqT≈£î+fÒ
500
eTs¡D≤\ πs≥T R I 1000 R 20 (Á|ü‹ 1,000 eT+~øÏ ø£*–q eTs¡D≤\ πs≥T)
25000
eè~Δ πs≥T R »qHê\ πs≥T ` eTs¡D≤\ πs≥T
ô|’ ñ<ëVü≤s¡DqT nqTdü]+∫ »qHê\ πs≥T 40, eTs¡D≤\ πs≥T 20 >± ñ+~. n+fÒ »HêuÛ≤ eè~Δ
πs≥T Á|ü‹ 1,000 eT+~øÏ 20 nì >∑eTì+#·e#·TÃ.
»qq, eTs¡D≤\ πs≥¢qT m˝≤ ˝…øÏÿkÕÔs√ ‘Ó\TdüT≈£îHêï+ ø£<ë, Ç|ü⁄Œ&ÉT uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »qq, eTs¡D≤\
πs≥¢qT >∑eTì<ë›+.
1921 eTT+<äT n~Ûø£ eTs¡D≤\ πs≥TqT eT]j·TT n~Ûø£ »qHê\ πs≥T e\q »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\
m≈£îÿe>± ˝Ò<äì Ç+‘·≈£î eTT+<˚ #·]Ã+∫ ñHêï+. Ç|ü⁄Œ&ÉT á X¯‘êã›+˝À »]–q e÷s¡TŒ\qT |ü{Ïºø£`6.1
<ë«sê $X‚¢wæ<ë›+.
[54]
1901`1921 eT<Û´ä ø±\+˝À $wü |ü&Xç +¯ (influenza) |ü{Ïºø£`6.1: »qq, eTs¡D≤\ πs≥T¢
n+≥Tyê´<ÛTä \ e\q n~Ûø£ eTs¡D≤\ sπ ≥T ø£*–+~. 1918˝À <äXÊã›+ »qHê\T eTs¡D≤\T
$wü |ü&Xç +¯ e\q 15 $T*j·Tq¢ eT+~ #·ìb˛e&É+ »]–+~. (Á|ü‹ 1000øÏ) (Á|ü‹ 1000øÏ)
kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø£s¡Te⁄\ Á|üuÛ≤e+ ‘·–Z
1891`1900 45.8 44.4
n+≥Tyê´<ÛäT\qT ìj·T+Á‘·D #˚j·T&É+ e\q 1921 ‘√
1901`1911 48.1 42.6
b˛*Ã‘˚ eTs¡D≤\ πs≥T >∑D˙j·T+>± ‘·–Z+~. |ü{Ïºø£`6.1
1911`1920 49.2 48.6
qT $X‚¢wæ+∫q≥¢sTT‘˚ 1911`20 ø±\+˝À qyÓ÷<Ó’q
1921`1930 46.4 36.3
eTs¡D≤\ XÊ‘·+ Á|ü‹ 1,000 øÏ 48.6 ñ+&É>± 2001`11˝À
1931`1940 45.2 31.6
7.1 øÏ ‘·–Z+~. Ç<˚ »qHê\ XÊ‘·+qT |ü]o*+∫q≥¢sTT‘˚
1941`1950 39.9 27.4
1911`20˝À Á|ü‹ 1,000 øÏ 49.2 ñqï~, Ç<˚ 2001`11
1951`1960 40.0 18
ø±˝≤ìøÏ 21.8 XÊ‘êìøÏ ‘· – Z + ~. Çø£ ÿ &É eTq+
1961`1970 41.2 19.2
>∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ eTs¡D≤\ XÊ‘·+ ‘·–Zq+‘·>± »HêuÛ≤ 1971`1980
ô|s¡T>∑T<ä\ XÊ‘·+ ‘·>∑Z˝Ò<äT. MT ne>±Vü≤37.2 qqT 15.0
1981`1990 29.5 9.3
|ü
3. •X¯ó eTs¡D≤\ sπ ≥T (Infant Mortality Rate - IMR): 1991`2000Ø øÏ +
å #·
T ø√+&ç `
25.4 8.4
Ç~ ≈£L&Ü »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ πs≥TqT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. 2001`2011 21.8 7.1
•X¯ó eTs¡D≤\T nq>± düJe+>± |ü⁄{Ïºq Á|ü‹ 1,000 eT+~
|æ\˝¢ À¢ dü+e‘·‡s¡+ |üP]Ô nj˚T´dü]øÏ m+‘· eT+~ #·ìb˛‘·THêïs√ ‘Ó*j·TCÒùd dü+K´. 20e X¯‘êã›+ ~«rj·÷s¡+ú ˝À
•X¯ó eTs¡D≤\T Á|ü‹ yÓsTT´ eT+~ »qHê\≈£î 218 ñ+&É>±, n~ 2010`11 Á|üø±s¡+ Á|ü‹ yÓsTT´ »qHê\≈£î
47 ≈£î ‘·>∑Z&É+ »]–+~. yÓ’<ä´, Äs√>∑´ dü<äTbÕj·÷\ yÓTs¡T>∑T<ä\, bÂwæºø±Vü‰s¡ |ü<∏äø±\ neT\T yÓTT<ä\>∑T
ø±s¡D≤\ e\¢ •X¯ó eTs¡D≤\ πs≥T >∑D˙j·T+>± ‘·–Z+~. ˇø£ <˚X¯ Ä]úø£ n_Ûeè~Δ Ä <˚X¯+˝À •X¯ó eTs¡D≤\
πs≥Tô|’ m+‘√ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. •X¯ó eTs¡D≤\ dü+K´ m≈£îÿe>± ñ+fÒ sêuÀj˚T ø±\+˝À |üì #˚ùdyês¡T
‘·–Z Ä]úø£ eédüú ≈£î+≥T|ü&ÉT‘·T+~.
1. eTs¡D≤\ πs≥TqT @ $<Ûä+>± ‘Ó*j·TCÒkÕÔs¡T?
2. Ç|üŒ{Ï es¡≈£î n‹ ‘·≈£îÿe »qHê\ πs≥T @ <äXÊu›+˝À qyÓ÷<äT nsTT´+~?
6.5 *+>∑ ìwüŒ‹Ô
e÷qe eqs¡T>± ˇø£ <˚X¯ »HêuÛ≤ HêD´‘·qT ìs¡ísTT+#˚ Á|ü<Ûëq dü÷∫ø£ *+>∑ ≈£Ls¡TŒ ˝Ò<ë *+>∑
ìwüŒ‹Ô. Á|ü‹ yÓsTT´ eT+~ |ü⁄s¡Twüß\≈£î >∑\ Ád”Ô\ dü+K´qT *+>∑ ìwüŒ‹Ô n+{≤s¡T. ˇø£ ìØí‘· ø±\ eé~Û˝À
|ü⁄s¡Twüß\ eT]j·TT Ád”Ô\ düe÷q‘ê«ìï ø=*#˚ ˇø£ Á|ü<Ûëq dü÷∫ø£ *+>∑ ìwüŒ‹Ô. eTq <˚X¯+˝À *+>∑ ìwüŒ‹Ô
[55]
m|ü⁄Œ&É÷ Ád”Ô\≈£î Á|ü‹≈£L\+>± ñ+≥÷ Áø£eT+>± ‘·–Zb˛‘·Tqï~. 1901 dü+e‘·‡s¡+˝À Á|ü‹ 1,000 eT+~
|ü⁄s¡Twüß\≈£î 972 eT+~ Ád”Ô\T ñ+&˚yês¡T. 1951 ˝À á dü+K´ 946 >±qT, 2001 Hê{ÏøÏ 933 ≈£î
‘·–Zb˛sTT+~. 2001`2011 ø±˝≤ìøÏ e÷Á‘·+ dü«\Œ ô|s¡T>∑T<ä\ ø£qã&ç+~. 2011 ˝À Á|ü‹ 1,000 eT+~
|ü⁄s¡Twüß\≈£î 940 Ád”Ô\T>± qyÓ÷<äT nsTT´+~.
ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À ñqï yÓTT‘·Ô+ Ád”Ô\ dü+K´
*+>∑ ìwüŒ‹Ô R I 1000
n<˚ ÁbÕ+‘·+˝À ñqï yÓTT‘·Ô+ |ü⁄s¡Twüß\ dü+K´
ñ<ëVü≤s¡D : ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À ˇø£ ìØí‘· ø±\+˝À ñqï Ád”Ô\ dü+K´ 30,000 >±qT, |ü⁄s¡Twüß\ dü+K´ 36,000
>±qT ñqï≥¢sTT‘˚,
30000
Ä ÁbÕ+‘· *+>∑ ìwüŒ‹Ô R I 1000 R 833.3
36000
2011 »q >∑Dq Á|üø±s¡+ 1210.6 $T*j·Tq¢˝À |ü⁄s¡Twüß\T 623.1 $T*j·TqT¢ ñ+&É>±, eTVæ≤fi¯\T
587.5 $T*j·TqT¢>± ñHêïs¡T. n+fÒ *+>∑ ìwüŒ‹Ô 940>± ñ+~.
*+>∑ ìwüŒ‹Ô˝À πøs¡fi¯ 1084 eT]j·TT |ü⁄<äT#˚Ã] 1038‘√ yÓTs¡T>±Z ñHêïsTT. Vü≤sê´Hê, |ü+C≤uŸ
sêÁcÕº\˝À á ìwüŒ‹Ô 877 eT]j·TT 893 ‘√ n≥º&ÉT>∑T kÕúsTT˝À ñHêïsTT.
Ä&É |æ\¢ ø£+fÒ eT>∑ |æ\¢yê&ÉT |ü⁄{≤º\ì ø√s¡T≈£îH˚ *+>∑ $eø£å‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ç+ø± ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚
ñ+~. •X¯ó eTs¡D≤\˝À Ä&É |æ\¢\ eTs¡D≤\T m≈£îÿe>± ñ+≥THêïsTT. Ád”Ô $eø£å‘· nH˚~ |ü⁄{Ïºq Hê{Ï qT+&ç
yÓTT<ä\T ø±e&É+ e\q *+>∑ ìwüŒ‹Ô Á|ü‹≈£L\+>± ñ+~. *+>∑ ìwüŒ‹Ô nqT≈£L\+>± ñqï <˚XÊ\T Ä]úø£
eè~Δì y˚>∑+>± kÕ~Û+#·&É+ >∑eTì+#ê*. nyÓT]ø±, j·T÷s¡|t <˚XÊ\T Ç+<äT≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T.
bÂwæ˜ø£ ÄVü‰sêìï n+~+#·&É+˝À, Äs√>∑´+ |ü≥¢ ÁX¯<äΔ ø£qãs¡#·&É+˝À Ä&É |æ\¢\≈£î ‘·≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘·
ñ+≥T+~. Ä&É •X¯óe⁄\ ÁuÛÑ÷D Vü≤‘·´ nH˚~ Ç+ø± ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚ ñ+~. nH˚ø£ ≈£î≥T+u≤\T Ä&É|æ\¢\qT
uÛ≤s¡+>± uÛ≤$düTÔHêïsTT. n+<äTe\¢ nø£åsêdü´‘· XÊ‘·+ ≈£L&Ü Ä&É |æ\¢\˝À ‘·≈£îÿe>± ñ+~. *+>∑ $eø£å‘·
Ç˝≤π> ø=qkÕ–‘˚ Ä]úø£ eè~Δì kÕ~Û+#·&É+ ø£wüºeTe⁄‘·T+~. düe÷»+˝À Ä&É |æ\¢\ |ü≥¢ ñqï $eø£å‘·
K∫Ã‘·+>± e÷sê*‡q nedüs¡+ ñ+~.
|ü{Ïºø£`6.2: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À •X¯ó »HêuÛ≤ (0`6 dü+e‘·‡sê\T) : 2001, 2011
e´‘ê´dü+
2001 2011 uÛ<Ò +ä
(XÊ‘·+˝À)
•X¯óe⁄\T 163819589 164478150 658561 G0.4
u≤\Ts¡T 84999186 85732470 733284 G0.8
u≤*ø£\T 78820403 78745680 `74723 `0.09
[56]
*+>∑ $eø£å‘·qT ìs¡dædü÷Ô ˇø£
1. *+>∑ ìwüŒ‹Ôì m˝≤ ø=\TkÕÔs¡T?
ø£s¡|üÁ‘êìï s¡÷bı+~+#·+&ç.
2. *+>∑ ìwüŒ‹Ô n~Ûø£+>± ñqï sêÁcÕº\T @$?
6.6 »HêuÛ≤ $k˛Œ¤≥q+ : uÛ≤eq, ø±s¡D≤\T, ìyês¡D #·s¡´\T
6.6.1 uÛ≤eq
e÷\údt »HêuÛ≤ dæ<ëΔ+‘·+ Á|üø±s¡+ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ nH˚~ #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+&ç e÷qe⁄\≈£î ø£˙dü
nedüsê˝…’q ‹+&ç –+»\T eT]j·TT Ç‘·s¡ nedüsê\ ô|s¡T>∑T<ä\ ‘·≈£îÿe kÕúsTT˝À ñ+{≤sTT. Bì eT÷\+>±
ù|<ä]ø£+ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. á dæ<ëΔ+‘·+ Á|üø±s¡+ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ >∑TD ÁX‚DÏ (2,4,8,16,32, ....)
˝À ñ+&ç |ü+≥\ ñ‘·Œ‹Ô n+ø£ ÁX‚DÏ (1,2,4,6,....) ˝À ñ+{≤sTT. ø±e⁄q Á|ü»\T ù|<ä]ø£+ nqTuÛÑ$kÕÔs¡T.
»HêuÛ≤ ìj·T+Á‘·D e÷Á‘·y˚T Á|ü»\ ù|<ä]ø±ìï ‘=\–+∫ Ä]úø£ eédüúqT n_Ûeè~Δ yÓ’|ü⁄ q&ç|ædüTÔ+~. »HêuÛ≤
|ü]es¡Ôq dæ<ëΔ+‘·+˝Àì ¬s+&Ée <äX¯˝À eTq+ »HêuÛ≤ $k˛Œ¤≥Hêìï >∑eTìkÕÔ+. eTs¡D≤\ πs≥T ‘·–Z »qHê\
πs≥T e÷Á‘·+ n<˚ kÕúsTT˝À ø=qkÕ>∑T‘·÷ ñ+&É≥+ e\q n~Ûø£ »HêuÛ≤≈£î <ë]rdüTÔ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
1951`1991 eT<Ûä´ ø±\+˝À á dæú‹ì #·$#·÷dæ+~. »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\qT ìj·T+Á‹+#·&É+˝À dü¬s’q
#·s¡´\T rdüTø√ø£b˛‘˚ ÄVü‰s¡ düeTdü´, ù|<ä]ø£+, ìs¡T<√´>∑+ yÓTT<ä\>∑T rÁe |ü]dæú‘·T\T HÓ\ø=+{≤sTT.
6.6.2 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À »HêuÛ≤ $k˛Œ¤≥HêìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ $k˛Œ¤≥HêìøÏ Á|ü<Ûëq+>± eT÷&ÉT ø±s¡D≤\THêïsTT. n$ : 1) n~Ûø£ »qHê\ πs≥T
2) n\Œ eTs¡D≤\ sπ ≥T 3) e\dü\T. Ç+<äT˝À e\dü\ Á|üu≤Û e+ n‘·´\Œ+. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À »HêuÛ≤ $k˛Œ¤≥HêìøÏ
>∑\ á ø±s¡D≤\qT Ç|ü⁄Œ&ÉT $X‚¢wæ<ë›+.
1) eTs¡D≤\ πs≥T ‘·≈£îÿe>± ñ+&É&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T
m) ø£s¡Te⁄ ø±≥ø±\ ìj·T+Á‘·D : Á_{Ïwt bÕ\q nq+‘·s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |ü+≥ $<ÛëHê˝À¢ e÷s¡TŒ
‘˚e&É+, |ü+≥\≈£î kÕ>∑T˙{Ï kÂø£s¡´+ ø£*Œ+#·&É+, ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‘·T\qT düeTs¡úe+‘·+>± m<äTs√ÿe&É+ e\q
eTs¡D≤\ πs≥T ‘·–Z+~.
_) yê´<ÛäT\ ìj·T+Á‘·D : kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ Äs√>∑´ s¡+>∑+˝À »]–q n_Ûeè~Δ ø±s¡D+>± ø£\sê,
eT˝Ò]j·÷, eTX¯S∫ e+{Ï n+≥Tyê´<ÛäT\ <ë«sê @s¡Œ&˚ eTs¡D≤\qT n]ø£≥º&É+ »]–+~. Bì e\q
eTs¡D≤\ πs≥T ‘·–Z+~. eTTK´+>± •X¯ó eTs¡D≤\ πs≥TqT #ê˝≤ ìj·T+Á‹+#·>∑*>±+.
dæ) Ç‘·s¡ n+XÊ\T : yÓ’<ä´ dü<äTbÕj·÷\ yÓTs¡T>∑T<ä\, Á‘ê>∑T˙{Ï edü‹, X¯óÁuÛÑ‘·, $<ë´ dü<äTbÕj·÷\
ø£\Œq, s√>∑ ìs√<Ûäø£ {°ø±\T Çe«&É+, ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q |ü<∏äø±\ neT\T e\q eTs¡D≤\ πs≥T #ê˝≤ ‘·>∑Z&É+
»]–+~.
[57]
2) n~Ûø£ »qHê\ πs≥T≈£î ø±s¡D≤\T
I. Ä]úø£ ø±s¡D≤\T
m) eékÕj·T s¡+>∑ Ä~Û|ü‘·´+ : eékÕj·T ≈£î≥T+ã+˝À |æ\¢\qT Ä]úø£ uÛ≤s¡+>± #·÷&É&É+ »s¡>∑<äT.
ô|’>± eékÕj·÷ìøÏ ≈£L©\ dü+K´ n~Ûø£+>± nedüs¡+ ø±ã{Ïº »HêuÛ≤ ìj·T+Á‘·D >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·s¡T.
n+<äTe\¢ eékÕj·T ≈£î≥T+u≤\T ñeTà&ç ≈£î≥T+u≤\T>± ô|<ä›$>± ñ+&˚$.
_) |ü≥ºD°ø£s¡D : bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D eT+<äø=&ç>± ñ+&É&É+ e\q |ü≥ºD°ø£s¡D y˚>∑e+‘·+>± »s¡>∑˝Ò<äT.
eè‘·TÔ\˝À ô|<ä›>± e÷s¡TŒ\T ˝Òø£b˛e&É+ e\q »qHê\ πs≥T n~Ûø£+>± ñ+&˚~.
dæ) ù|<ä]ø£+ : »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î ù|<ä]ø£+ ˇø£ Á|ü<Ûëq ø±s¡D+. ù|<äyês¡T ‘·eT dü+‘êHêìï
uÛ≤s¡+>± #·÷&É≈£î+&Ü ˇø£ Ä]úø£ eqs¡T>± #·÷&É≥+ e\q »qHê\ πs≥T n~Ûø£+>± ñ+≥T+~.
II. kÕe÷õø£ ø±s¡D≤\T
m) uÛ≤s¡‘·<˚X¯ düe÷»+˝À $yêVü≤ eédüú ˇø£ düs¡«»q n+^ø±s¡+>± ñ+&É≥+ e\q n~ ‘·|üŒìdü]>±
»HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î ø±s¡D+ ne⁄‘·Tqï~. $yêVü≤+ ‘·|üŒìdü] nH˚ uÛ≤eq ñ+&É≥+ e\¢ $yêVü≤+ yÓ’|ü⁄
yÓTT>∑TZ #·÷|ü&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. á ø±s¡D+>± »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ nH˚~ düVü≤»+>± ñ+≥T+~.
_) ∫qï ej·TdüT˝À $yêVü≤+ ø±e&É+ e\q »qHê\ πs≥T n~Ûø£+>± ñ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ eTVæ≤fi¯\≈£î
düsêdü] $yêVü≤ ej·TdüT 18.3 dü+e‘·‡sê\T eT]j·TT |ü⁄s¡Twüß\≈£î 22.6 dü+e‘·‡sê\T>± ñ+~. ∫qï
ej·TdüT‡˝À eTVæ≤fi¯≈£î $yêVü≤+ »s¡>∑&É+ e\q |òü]º*{° πs≥T (ˇø£ eTVæ≤fi¯≈£î |ü⁄fÒº yÓTT‘·Ô+ |æ\¢\T) m≈£îÿe>±
ñ+&É≥+ e\q »qHê\ πs≥T n~Ûø£+>± ñ+~.
dæ) eT‘ê#êsê\T, eT÷&ÛÉ qeTàø±\T, yÓqTø£u≤≥T‘·q+ e+{Ï ø±s¡D≤\T ≈£L&Ü »qHê\ πs≥T n~Ûø£+>±
ñ+&É&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·THêïsTT.
&ç) ñeTà&ç ≈£î≥T+ã eédü˝ú À dü+‘êHêìï Ä]úø£ uÛ≤s¡+>± #·÷&Éøb£ ˛e&É+ e\¢ m≈£îÿe eT+~ dü+‘êHêìï
ø£*– ñ+&É≥+ »]–+~. Á|üdüTÔ‘·+ ñeTà&ç ≈£î≥T+ã eédüú y˚>∑+>± ø£qeTs¡T>∑T ø±e&É+ >∑eTìdüTÔHêï+.
Ç) düe÷»+˝À $<ä´ ˇø£ÿfÒ e÷qe⁄\ q&Ée&çø£qT e÷s¡Ã>∑\<äT. ñ‘·ÔeT $<ë´ $<ÛëHê\T ˝Òø£b˛e&É+
e\q düe÷»+˝À »HêuÛ≤ ìj·T+Á‘·D Ä˝À#·Hê <Û√s¡DÏ e÷s¡&É+ ˝Ò<äT.
m|òt) ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D |ü<äΔ‘·T\qT bÕ{Ï+#·ø£b˛e&É+ e\q »HêuÛ≤ eè~Δ πs≥T ‘·>∑Z&É+ ˝Ò<äT.
eT‘·+, Ä#êsê\ e\q ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D Á|ü#ês¡+ dü|òü\+ ø±e&É+ ˝Ò<äT.
6.6.3 »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ ìj·T+Á‘·D ø=s¡≈£î #·s¡´\T
I. Ä]úø£ #·s¡´\T
m) bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑ $düÔs¡D : ø±]à≈£î\T Ä]úø£|üs¡yÓTÆq ne>±Vü≤qqT ø=+‘· ø£*– ñ+{≤s¡T.
ñ<√´>±ìï dü+bÕ~+#·&É+˝À ñqï ø£wüºqcÕº\T ‘Ó\TdüT. ø±e⁄q yê] ≈£î≥T+ã dü+K´qT ìj·T+Á‘·D˝À
[58]
ñ+#·&ÜìøÏ Çwüº|ü&É‘ês¡T. yê] dü+‘êHêìøÏ HêDýÓTÆq J$‘êìï ø£*Œ+#˚+<äT≈£î Çwüº|ü&É‘ês¡T. ø±e⁄q ‘·≈£îÿe
eT+~ |æ\¢\T ñ+&É&ÜìøÏ Çwüº|ü&É‘ês¡T. Bì e\q »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\˝À ìj·T+Á‘·D ñ+≥T+~.
_) ñ<√´>∑ ø£\Œq : bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D e\q ñ<√´>∑ neø±XÊ\T m≈£îÿe>± ø£*Œ+#·e#·TÃ. |ü≥ºD°ø£s¡D
≈£L&Ü »s¡T>∑T‘·T+~. |ü≥ºD°ø£s¡D eT]j·TT ñ<√´>∑ ø£\Œq e\q Á|ü»˝À¢ Ä]úø£|üs¡yÓTÆq ne>±Vü≤q ø£*– ∫qï
≈£î≥T+ã+ |ü≥¢ yÓTT>∑TZ #·÷|ü⁄‘ês¡T. á s¡ø£+>± »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\˝À ìj·T+Á‘·D ø£\T>∑T‘·T+~.
dæ) ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q : ù|<ä]ø£+˝À ñqï yês¡T dü+‘êHêìï Ä]úø£ eqs¡T>± uÛ≤$kÕÔs¡T. ø±ã{Ïº ù|<ä]ø£
ìs¡÷à\q »]–‘˚ ø=+‘· es¡≈£î »HêuÛ≤ ìj·T+Á‘·DqT kÕ~Û+#·e#·TÃ.
II. kÕe÷õø£ #·s¡´\T
m) nø£åsêdü´‘· : nø£åsêdü´‘· e÷qe⁄\ q&Ée&çø£qT e÷s¡TÃ‘·T+~. J$‘·+ |ü≥¢ #·ø£ÿ{Ï ne>±Vü≤q
ø£\T>∑CÒdüTÔ+~. ø±ã{Ïº $<ë´~Û≈£î˝…’q j·TTer j·TTe≈£î\T ≈£î≥T+ã ÁX‚j·TdüT‡ô|’ ne>±Vü≤q ø£*– ñ+&ç
eT÷&ÛÉ qeTàø±\qT $&ç∫ ∫qï ≈£î≥T+ã+ ˝Ò<ë ‘·≈£îÿe dü+‘êq+ ø£*– ñ+{≤s¡T. $<ä´, ñ<√´>∑+ e\¢
$yêVü≤ ej·TdüT‡ yêsTT<ë |ü&˚ neø±X¯+ ñ+≥T+~. Bì <ë«sê »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ ìj·T+Á‘·D ø£qã&ÉT‘·T+~.
_) $yêVü≤ ej·TdüT‡ : ∫qï‘·q+˝À $yêVü≤+ ø±e&É+ e\q |æ\¢\T |ü⁄fÒº dü+K´ n~Ûø£+>± ñ+&Ée#·TÃ.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |ü⁄s¡Twüß\ ø£˙dü $yêVü≤ ej·TdüT‡ 21 dü+e‘·‡sê\T nsTT‘˚ eTVæ≤fi¯\≈£î 18 dü+e‘·‡sê\T nì
ìs¡ísTT+#ês¡T. $yêVü≤ ej·TdüT‡ m≈£îÿe>± ñ+fÒ |òü]º*{° dü+K´ ‘·–Z »HêuÛ≤ ìj·T+Á‘·D »s¡T>∑T‘·T+~.
dæ) ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D : á |ü<äΔ‘·T\ >∑T]+∫ Á|ü#ês¡+ ø£*Œ+#·&É+ n‘·´+‘· ÄeX¯´ø£+ nsTT+~.
Á|üuÛÑT‘·«, Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú\T Bì ø=s¡¬ø’ |ü<∏äø±\qT s¡÷bı+~+#ê*.
1. »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î >∑\ Ä]úø£ ø±s¡D≤\T @$? #·]Ã+#·+&ç
2. »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ ìj·T+Á‘·D ø=s¡≈£î rdüTø√yê*‡q nø£åsêdü´‘·≈£î ñqï dü+ã+<Ûëìï
kÕe÷õø£ #·s¡´\T @$? #·]Ã+#·+&ç.
3. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ eTVæ≤fi¯\≈£î ø£˙dü $yêVü≤ ej·TdüT m+‘·?
6.7 »q kÕ+Á<ä‘·
»HêuÛ≤ $d”Ôs¡í+ »q kÕ+Á<ä‘·qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. ˇø£ ì]›wüº yÓ’XÊ\´+˝À »q dü+K´ Ä<Ûës¡+>± »q
kÕ+Á<ä‘·qT ˝…ø£ÿ>∑&É‘ês¡T.
ì]›wüº ÁbÕ+‘·+˝À »q dü+K´
»q kÕ+Á<ä‘· R
Ä ÁbÕ+‘· yÓ’XÊ\´+ (#·<äs¡|ü⁄ øÏ˝À MT≥s¡T¢)
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ ÁbÕ+‘· yÓ’XÊ\´+ 10 #·<äs¡|ü⁄ øÏ˝À MT≥s¡T¢ nqT≈£î+<ë+. Ä ÁbÕ+‘·+˝À 25 y˚\
»HêuÛ≤ ñ+fÒ »q kÕ+Á<ä‘· 25,000/10R2,500. n+fÒ Á|ü‹ #·<äs¡|ü⁄ øÏ˝À MT≥sY yÓ’XÊ\´+˝À 2,500
eT+~ $düÔ]+∫ ñHêïs¡ì ns¡ú+.
[59]
»q kÕ+Á<ä ‘ · e\q eTq+ @$T
‘Ó\TdüTø√>∑\+?
ˇø£ Á|ü<˚X¯+˝À »qü kÕ+Á<ä‘· m≈£îÿe>±
ñ+~ nì nqT≈£î+fÒ <ëqs¡+ú Ä ÁbÕ+‘· uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+,
eTÚ*ø£ edü ‘ · T \T yÓ T T<ä \ >∑ T q$ JeHêìøÏ
nqT≈£L\+>± ñHêïj·Tì ns¡ú+ #˚düTø√e#·TÃ.
ñ<ëVü ≤ s¡ D ≈£ î ;Vü ‰ sY ˝ À 1,102 »q
kÕ+Á<ä‘· ñ+~. BìøÏ Á|ü<ëÛ q ø±s¡D+ Ç~ yÓT<Æ ëq
ÁbÕ+‘·+— |ü+≥\≈£î, |ü]ÁX¯eT\≈£î, s¡yêD≤
kÂø£sê´\≈£î nqT≈£L\yÓTÆq~. n<˚ $<Ûä+>±
ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<X˚ Ÿ »q kÕ+Á<ä‘· 17. BìøÏ Á|ü<ëÛ q
ø±s¡D+ sêh+ |üP]Ô>± ø=+&É\T >∑T≥º\‘√
ñ+≥T+~. ìyêdüjÓ÷>∑´+ ø±ì~. n+<äTe\¢ »q
kÕ+Á<ä‘· ‘·≈£îÿe>± ñ+~. |ü≥+`6.2: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À sêÁcÕº\ yêØ »q kÕ+Á<ä‘·
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À »q kÕ+Á<ä‘· Á|ü‹ #·<äs¡|ü⁄ øÏ˝À MT≥s¡T≈£î 382 >± ñ+~. n<˚ sêÁcÕº\ yêØ>±
>∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ #ê˝≤ e´‘ê´kÕ\T ø£qã&É‘êsTT. |ü≥+`6.2 qT |ü]o*+#·+&ç.
eTq bıs¡T>∑T <˚X¯yÓTÆq ã+>±¢<˚XŸ »q kÕ+Á<ä‘· eTq <˚X¯+ ø£+fÒ #ê˝≤ m≈£îÿe.
MT Á|ü>∑‹ì |üØøÏå+#·Tø√+&ç ø£qTø√ÿ+&ç

1. »q kÕ+Á<ä‘· @ n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~? ã+>±¢<˚XŸ eT]j·TT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ø£Hêï
m≈£îÿe »q kÕ+Á<ä‘· >∑\ <äøÏåD≤dæj·÷
2. |üs«¡ ‘· ÁbÕ+‘ê\˝À »q kÕ+Á<ä‘· #ê˝≤ m≈£îÿe: ‘·|⁄ü Œ/ ˇ|ü⁄Œ
<˚XÊ\ »q kÕ+Á<ä‘·qT ø£qTø√ÿ+&ç.
6.8 ej·TdüT‡\ yêØ »HêuÛ≤
ˇø£ <˚X¯ »HêuÛ≤qT ej·TdüT\ yêØ>± Á|ü<Ûëq+>± eT÷&ÉT esêZ\T>± $uÛÑõkÕÔs¡T.
6.8.1 |æ\¢\T
kÕ<Ûës¡D+>± 15 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡˝À|ü⁄ yê]ì u≤\\T ˝Ò<ë |æ\¢\T>± >∑T]ÔkÕÔs¡T. M] dü+s¡ø£åD
≈£î≥T+ã+ô|’ ñ+≥T+~. M]øÏ $<ë´, yÓ’<ä´ kÂø£sê´\qT ø£*Œ+#·&É+ nedüs¡+. n˝≤π> M] nedüsê\≈£î
Ç‘·s¡T\ &ÉãT“ nedüs¡+. ø±˙ Ä]úø£ nedüsê\ ø=s¡≈£î M]ì |üìøÏ |ü+|æ+#·&É+ ÁX‚j·Tdüÿs¡+ ø±<äT. uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À
Ms¡T <˚XÊìøÏ Ä]úø£ eqs¡T>± e÷s¡‘ês¡T.
[60]
6.8.2 |üì #˚ùd ej·TdüT yês¡T (Working Population)
<˚X¯ »HêuÛ≤˝À 15 qT+&ç 60 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT yê]ì |üì #˚ùd ej·TdüT yê]>± eØZø]£ +#·e#·TÃ. á
es¡+Z yês¡T <˚X¯ Ä]úø`£ kÕe÷õø£ n_Ûeè~ΔøÏ eTTKýÓTqÆ yês¡T. edüTùÔ de\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd M] |üì kÕeTsêú´\ô|’
n_Ûeè~Δ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. |æ\\¢ T, eè<äT\Δ T yê] nedüsê\ ø=s¡≈î£ á es¡+Z ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+{≤s¡T.
6.8.3 eè<äT∆\T
60 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ ô|’ã&çq yê]ì eè<äTΔ\T>± |ü]>∑DÏkÕÔ+. ø=+<äs¡T ‘·eT≈£î e#˚Ã ô|q¸Héô|’
Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+{≤s¡T. eT]ø=+<äs¡T ‘·eT dü+‘êq+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+{≤s¡T. nsTTHê eTq <˚X¯+˝À n~Ûø£+>±
á ej·TdüT‡ yês¡T ndü+|òüT{Ï‘· s¡+>∑+˝À |üì#˚dü÷Ô ñ+{≤s¡T. kÕ<Ûës¡D+>± M]øÏ yÓ’<ä´+ nedüsê\T m≈£îÿe>±
ñ+&ç, &ÉãT“\ nedüsê\T m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. Á|üuÛÑT‘·«+ eè<äTΔ\≈£î ‘·|üŒì dü]>± ô|q¸Hé neT\T #˚ùdÔ
kÂø£s¡´+>± ñ+≥T+~.
60+
15-59
0-14
|ü≥+`6.3: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ej·TdüT‡ yêØ $uÛÑ»q <Û√s¡DT\T, 1971`2011

1. Ä]úø±_Ûeè~ΔøÏ nedüs¡yÓTÆq |üì#˚ùd ej·TdüT‡ yê] |ü]~Û (dü+e‘·‡sê\˝À)
m) 10`15 _) 15`60 dæ) 6`14 &ç) 60`80
6.9 eè‘·TÔ\ yêØ »HêuÛ≤ $uÛÑ»q
@ <˚X¯yÓTÆHê eè~Δ #Ó+<ë* n+fÒ ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔ nedüs¡+. ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\˝À ÁXÊ$T≈£î\T eTTK´
ø±s¡ø±\T. ˇø£ Ä]úø£ eédü˝ú Àì |üì #˚ùd ej·TdüT‡˝À ñqï »HêuÛ≤qT $$<Ûä s¡ø±\ eè‘·T\Ô eT<Û´ä $uÛõÑ +#·&Üìï
eè‘·TÔ\ yêØ »HêuÛ≤ $uÛÑ»q nqe#·TÃ. eT÷&ÉT s¡ø±˝…’q Á|ü<Ûëq eè‘·TÔ\qT eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ. n$:
1. ÁbÕ<∏ä$Tø£ eè‘·TÔ\T (Primary Occupations): eékÕj·T+, |üX¯ób˛wüD, n&Ée⁄\T, #˚|ü\ ô|+|üø£+
yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì ÁbÕ<∏ä$Tø£ eè‘·TÔ\T n+{≤s¡T.
2. ~«rj·T eè‘·TÔ\T (Secondary Occupations): ∫qï, eT<Ûä´, uÛ≤Ø ‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\˝Àì eè‘·TÔ\qT
~«rj·T eè‘·TÔ\T nì n+{≤s¡T.
[61]
3. ‘·èrj·T eè‘·TÔ\T (Tertiary Occupations): s¡yêD≤, ø£eT÷´ìπøwüqT¢, u≤´+øÏ+>¥ bÕ\q, $‘·+Ô yÓTT<ä\>∑T
eè‘·TÔ\qT ˝Ò<ë ùde\qT ‘·èrj·T eè‘·TÔ\T nì n+{≤s¡T.
2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ 121 ø√≥¢ »HêuÛ≤˝À 40 ø√≥¢ eT+~ |üì #˚düTÔqï yês¡T n+fÒ
ñ‘êŒ<äø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT˝…’q Á|ü»\T ñHêïs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ñbÕ~Û s¡+>∑+˝À m≈£îÿe e÷s¡TŒ\T
sê˝Ò<äì #Ó|üŒe#·TÃ. Ç|üŒ{Ïø° eékÕj·Ty˚T Á|ü<Ûëq ñbÕ~Û s¡+>∑+>± ñ+~. bÕ]ÁXÊ$Tø£, ùdyê s¡+>±\˝À
ñbÕ~Ûì m≈£îÿe>± ø£*Œ+#·˝Òø£b˛e&É+ ø±s¡D+>± eékÕj·T s¡+>∑+˝ÀH˚ m≈£îÿe eT+~ ø=qkÕ>∑T‘·THêïs¡T.
<˚X¯+˝Àì ø±]à≈£î\˝À düTe÷s¡T dü>∑+ eT+~ eékÕj·T+˝À ñqï|üŒ{Ïø° dü÷ú\ <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À
(Gross Domestic Product-GDP) #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe yê{≤ ø£*– ñ+~. eékÕj·T s¡+>∑+˝À <ë<ë|ü⁄ 50 XÊ‘·+
es¡≈£î ñqï ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔ yÓTT‘·Ô+ <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À e÷Á‘·+ πøe\+ 19 XÊ‘·+ e÷Á‘·y˚T qyÓ÷<äT ne⁄‘·T+~.
dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À eékÕj·T s¡+>∑+ yê{≤ >∑D˙j·T+>± ø°åDÏ∫+~. ø±˙ eékÕj·T s¡+>∑+˝À ø±]à≈£î\
XÊ‘·+ e÷Á‘·+ n+‘·>± ø°åDÏ+#·≈£î+&Ü ñ+~. B+‘√ eékÕj·T s¡+>∑+˝À nedüs¡yÓTÆq <ëìø£+fÒ m≈£îÿe
eT+~ ñHêïs¡ì ns¡úeTe⁄‘√+~. eékÕj·T+ qT+&ç ø=+‘· eT+~ì ‘=\–+∫q|üŒ{Ïø° eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ôô|’
Á|üuÛ≤e+ ñ+&É<äT. Ç˝≤ eékÕj·T s¡+>∑+˝À nedüs¡yÓTÆq <ëìø£+fÒ m≈£îÿe eT+~ |üì #˚j·T&Üìï ªÁ|ü#·Ã¤qï
ìs¡T<√´>∑+μ (disguised unemployment) n+{≤s¡T. düVü≤»+>± eTq+ Á>±MTD eékÕj·T ≈£î≥T+ã+˝À á
|ü]dæú‹ì #·÷kÕÔ+. ≈£î≥T+ã+ n+‘ê ‘·eT≈£î ñqï ∫qï eékÕj·T uÛÑ÷$Tô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+{≤s¡T. ìC≤ìøÏ
Ä uÛÑ÷$Tô|’ n+‘· eT+~ |üì #˚ùd nedüs¡+ ˝Ò<äT. Ç‘·s¡ s¡+>±\˝À ñbÕ~Û neø±XÊ\T ô|]–‘˚ eékÕj·T
s¡+>∑+˝À ø±]à≈£î\ yê{≤ ‘·>∑Ze#·TÃ. ø£qTø√ÿ+&ç
MT Á|ü>∑‹ì |üØøÏå+#·Tø√+&ç MT ÁbÕ+‘·+˝À eékÕj·T+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ¶É
≈£î≥T+u≤\˝À m+‘· eT+~ |üì#˚ùd
1. ùdyê s¡+>±ìøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T ‘Ó\|ü+&ç.
yês¡ T ñHêïs¡ T ? yês¡ T m+<ä T ≈£ î
2. Ç|üŒ{Ïø° @ s¡+>∑+˝À m≈£îÿe eT+~ |üì #˚düTÔHêïs¡T? eékÕj·÷ìï e÷Á‘·y˚T #˚j·T&ÜìøÏ
6.10 s¡+>±\ yêØ>± ñbÕ~Û eT]j·TT ñ‘·Œ‹Ô $uÛÑ»q Çwüº|ü&ÉT‘·THêïs¡T? ø£qTø√ÿ+&ç.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À s¡+>±\ yêØ>± ñbÕ~Û yê{≤ #·÷dæq≥¢sTT‘˚ 2015`16 ˝À eékÕj·T+˝À 47 XÊ‘·+
|ü]ÁX¯eT\˝À 22 XÊ‘·+ eT]j·TT ùdyê s¡+>∑+˝À 31 XÊ‘·+>± ñ+~. Ç<˚ s¡ø£+>± eT÷&ÉT s¡+>±\˝À dü÷ú\
C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ôì #·÷dæq≥¢sTT‘˚ eékÕj·T yê{≤ 19 XÊ‘·+ |ü]ÁX¯eT\ yê{≤ 28 XÊ‘·+ ùde\ yê{≤ 53
XÊ‘·+>± ñ+~.
1973-74 2017-18 1973-74 2015-2016
ùde\T ùde\T
15% ùde\T eékÕj·T+
|ü]ÁX¯eT eékÕj·T+ 31% 35%
eékÕj·T+ 19%
11% 44% 43% ùde\T
eékÕj·T+ |ü]ÁX¯eT |ü]ÁX¯eT
74% |ü]ÁX¯eT 53% 28%
25% 22%
|ü≥+`6.4: eT÷&ÉT s¡+>±\˝À ñbÕ~Û yê{≤ |ü≥+`6.5: eT÷&ÉT s¡+>±\˝À dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô yê{≤
[62]
|ü{≤\T 6.4 eT]j·TT 6.5 \qT |ü]o*+∫q≥¢sTT‘˚ ñbÕ~Û s¡+>±ìøÏ, ñ‘·Œ‹Ô s¡+>±ìøÏ eT<Ûä´ ‘˚&Ü
düŒwüº+>± ø£qã&ÉT‘·T+~. 47 XÊ‘·+ ñbÕ~Û ñqï eékÕj·T s¡+>∑+ qT+&ç ñ‘·Œ‹Ô πøe\+ 19 XÊ‘·+ e÷Á‘·y˚T
ñ+~. n<˚ $<Ûä+>± 31 XÊ‘·+ ñbÕ~Û>± ñqï ùdyê s¡+>∑+ yÓTT‘·Ô+ ñ‘·Œ‹Ô˝À 53 XÊ‘·+ yê{≤ ø£*– ñ+~.
n+fÒ eékÕj·T s¡+>∑+˝À ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔ n~Ûø£+>± ñ+~. Bìì bÕ]ÁXÊ$Tø£, ùdyê s¡+>±\≈£î ‘·s¡*+#ê*‡q
nedüs¡+ ñ+~.
eTq <˚X¯+˝À ñbÕ~Û rs¡T˝À #Ó|ü⁄Œø√<ä–q+‘· e÷s¡TŒ\T »s¡>∑&É+ ˝Ò<äì Ç+‘·≈£î eTT+<˚ |ü]o*+#·&É+
»]–+~. ñbÕ~Û˝À eéd”úø£è‘· (organised), neéd”úø£è‘· (unorganised) s¡+>±\T ñHêïsTT. ø£sêà>±sê\
#·≥º+, ø£˙dü y˚‘·q #·≥º+ e+{Ï Á|üuÛÑT‘·« ìã+<Ûäq\T bÕ{Ïdü÷Ô Áø£eTã<äΔ Á|üÁøÏj·T\T, $<ÛëHê\T bÕ{Ïdü÷Ô
ñqï dü+düú\ ø±]à≈£î\qT eéd”úø£è‘· s¡+>∑+>± >∑T]Ô+#·e#·TÃ. ø±˙ á s¡+>±\˝À ñbÕ~Û neø±XÊ\T ‘·≈£îÿe>±
ñHêïsTT, eT]j·TT n_Ûeè~Δ #ê˝≤ HÓeTà~>± »s¡T>∑T‘·Tqï~.
neéd”úø£è‘· s¡+>∑+˝À ∫qï dü+düú\T ñ+{≤sTT. Ç$ Á|üuÛÑT‘·« ìã+<Ûäq\T bÕ{Ï+#·e⁄. ñ<√´>∑T\ø£T
J‘·+ ‘·≈£îÿe, uÛÑÁ<ä‘· ≈£L&Ü ñ+&É<äT. m≈£îÿe |üì, ‘·≈£îÿe y˚‘·q+ ñ+≥T+~. j·T»e÷ì ñ<√´–ì m|ü⁄Œ&Ó’Hê
ñ<√´>∑+ qT+∫ rùdj·Te#·TÃ. ùdyê s¡+>∑+˝À dü«j·T+ ñbÕ~Û bı+<äT‘·Tqï yêfi¯ófl ô|<ä› dü+K´˝À ñHêïs¡T.
≈£Ls¡>±j·T\T, |ü+&ÉT¢, ãC≤s¡¢˝À ∫qï ∫qï edüTÔe⁄\T, M~Û M~Û ‹]– J$‘·+ ø=qkÕ–kÕÔs¡T. á s¡ø£+>±
ñbÕ~Û $wüj·T+˝À m≈£îÿe>± neéd”úø£è‘· s¡+>±ìøÏ #Ó+~q yêπs ñHêïs¡T.
1. dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À @ s¡+>∑+ yê{≤ m≈£îÿe>± ñ+~?
2. neéd”úø£è‘· s¡+>±ìøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«+&ç.
3. eékÕj·T s¡+>∑+˝À |üì #˚ùd yês¡T m≈£îÿe>± ìedæ+#˚ ÁbÕ+‘·+ : |ü≥ºD / Á>±MTD
MT ÁbÕ+‘·+˝À |üì#˚düTÔqï yê] >∑T]+∫ düπs« ìs¡«Væ≤+#·+&ç. á düπs« Ä<Ûës¡+>± eéd”úø£è‘·,
neéd”úø£è‘· s¡+>±\˝Àì ñbÕ~Û neø±XÊ\qT $X‚¢wæ+#·+&ç:
ù|s¡T ej·TdüT‡ eè‹Ô eéd”úø£è‘· / neéd”úø£è‘· s¡+>∑+
6.11 Á>±MTD`|ü≥ºD »HêuÛ≤

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Á>±e÷\ <˚X¯+. 2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ Á>±MTD »HêuÛ≤ 833.5 $T*j·TqT¢,
|ü≥ºD »HêuÛ≤ 377.1 $T*j·TqT¢>± ñ+~. nq>± 68.8 XÊ‘·+ Á|ü»\T Á>±e÷˝À¢ ìedædüTÔHêïs¡T. |ü≥ºD≤\˝À
31.2 XÊ‘·+ ñHêïs¡T. 2001 >∑D≤+ø±\‘√ b˛*ùdÔ 27.8 XÊ‘·+>± ñqï |ü≥ºD »HêuÛ≤ Ç|ü⁄Œ&ÉT 31.2
[63]
XÊ‘·+≈£î #˚]+~. n<˚ $<Ûä+>± 72.2 XÊ‘·+>± ñqï Á>±MTD »HêuÛ≤ 68.8 XÊ‘êìøÏ ‘·–Z+~. 2011
»HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ sêÁcÕº\˝À &Ûç©¢˝À n‘·´~Ûø£+>± 97.5 XÊ‘·+ »HêuÛ≤ |ü≥ºD CHêuÛ≤ ñ+~.
<˚X¯ sê»<Ûëì ø±e&Éy˚T Ç+<äT≈£î ø±s¡D+. >√yê (62%), $TCÀs¡+ (52%), ‘·$Tfi¯Hê&ÉT (48%), πøs¡fi¯
(47%), eTVü‰sêh (45%) Ä ‘·sê«‹ kÕúHê\˝À ñHêïsTT. n‘·´~Ûø£ Á>±eT »HêuÛ≤ >∑\ sêÁcÕº\T>± Væ≤e÷#·˝Ÿ
Á|ü<˚XŸ (90%), ;Vü≤sY (89%), nk˛+ (86%), y˚T|òü÷\j·T (80%), ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ (78%) ñHêïsTT.
|ü≥ºD°ø£s¡D ô|s¡T>∑T‘·Tqï|üŒ{Ïø° Ç+<äT≈£î nqT>∑TD+>± nedüs¡yÓTÆq eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T ø£*Œ+#·&É+
˝Ò<äT. s√&ÉT¢, eTTs¡T>∑T ˙{Ï bÕs¡T<ä\, $<äT´#·Ã¤øÏÔ, Á‘ê>∑T ˙s¡T, Ç‘·s¡ Á|üC≤ dü<äTbÕj·÷\ nedüs¡+ ñ+~.
|ü≥ºD eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\˝À, Á|ü‘˚´øÏ+∫ s√&ÉT¶ s¡yêD≤ yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+˝À Á|üuÛÑT‘·« CÀø£´+ ø=ìï |òü*‘ê\qT
ÇdüTÔ+~. nsTT‘˚ $<äT´#·Ã¤øÏÔ, Á‘ê>∑T ˙s¡T, yÓ’<ä´ |ü]dæú‹ $wüj·T+˝À <ës¡TD+>± ñ+~.
q>∑sê\˝À |ü≥ºD°ø£s¡D ñ+&É≥+, nø£ÿ&çøÏ e\dü b˛e≥+ ø=+‘· eT+~øÏ es¡+>± ñ+~. Á>±MTD
ÁbÕ+‘ê\‘√ b˛*ùdÔ |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À ù|<ä]ø£+ kÕúsTT ‘·≈£îÿe>±H˚ ñqï|üŒ{Ïø°, n~Ûø£ Ä<ëj·T+, ‘·≈£îÿe
Ä<ëj·T+ >∑\ ≈£î≥T+u≤\ eT<Ûä´ e´‘ê´dü+ #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+~. á e´‘ê´dü+ sêqT sêqT Ç+ø±
ô|s¡T>∑T‘√+~. |ü≥ºD≤\T, q>∑sê\˝Àì »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\˝À n~Ûø£ uÛ≤>∑+ düVü≤» eè~Δ e\¢ »]–+~. á
|ü≥ºD≤\ »HêuÛ≤ ø±\Áø£eT+˝À ô|]–+~. #·T≥Tº|üø£ÿ\ ñqï Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\qT ø£\T|ü⁄ø√e&É+ e\¢ ø=ìï
|ü≥ºD≤\T, q>∑sê\T $düÔ]+#êsTT. »HêuÛ≤ eè~Δ˝À ◊~+≥ ˇø£ e+‘·T e÷Á‘·y˚T Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ qT+∫
|ü≥ºD ÁbÕ+‘êìøÏ e∫Ãq e\dü\ e\¢ dü+uÛÑ$+∫+~. |ü≥ºD°ø£s¡D »s¡>∑≥+˝Àì ˇø£ düeTdü´ uÛÑ÷$T˝À
ø£*dæb˛ì |ü<ësêú\ $ìjÓ÷>∑+ ô|s¡>∑≥+. ô|s¡T>∑T‘·Tqï |ü≥ºD »HêuÛ≤≈£î >∑èVü≤ edü‹ ø±yê*, ˙{Ï düs¡|òüsê
ñ+&Ü*, eTTs¡T>∑T ˙s¡T, Ç‘·s¡ e´s¡ú |ü<ësêú\T ‘=\–+#˚ $<Ûëq+ ñ+&Ü*. Ç$ ˝Òøb£ ˛‘˚ mH√ï n+≥Tyê´<ÛTä \≈£î
<ë] rj·Te#·TÃ. á $<Ûä+>± |ü≥ºD°ø£s¡D n_Ûeè~Δπø ø±≈£î+&Ü düeTdü´\≈£î ≈£L&Ü ì\j·T+ ne⁄‘·T+~.
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n~Ûø£ Á>±MTD »HêuÛ≤ m+<äT≈£î ñ+~?
2. &Ûç©¢ sêh+˝À n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ Á|ü»\T |ü≥ºD ÁbÕ+‘·+˝À ñ+&É{≤ìøÏ ø±s¡D+ @$T{Ï?
»qq, eTs¡D≤\ πs≥¢≈£î dü+ã+~Û+∫ Á|ü‹ <˚X¯+ kÕ<Ûës¡D+>± eT÷&ÉT <äX¯\ >∑T+&Ü yÓfi¯óÔ+~.
eTs¡D≤\ πs≥T ø£+fÒ »qHê\ πs≥T m≈£îÿe>± ñ+fÒ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ πs≥T n~Ûø£+>±
ñ+≥T+~. á |ü]dæú‹H˚ ª»HêuÛ≤ $k˛Œ¤≥q+μ n+{≤s¡T.
»qHê\ πs≥T, eTs¡D≤\ πs≥T, e\dü\ô|’q »HêuÛ≤˝À e÷s¡TŒ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 1881 qT+&ç Á|ü‹ 10 dü+e‘·‡sê\≈£î ˇø£kÕ] »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ ùdø£s¡D (census)
»s¡T>∑T‘·T+~.
eTq <˚X¯+˝À *+>∑ ìwüŒ‹Ô (sex ratio) Ád”Ô\≈£î Á|ü‹≈£L\+>± ñ+&É&Éy˚T >±≈£î+&Ü n~ sêqT sêqT
ô|s¡T>∑T‘·Tqï~.
[64]
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø£s¡Te⁄ ø±≥ø±\ ìj·T+Á‘·D, yê´<ÛäT\ ìj·T+Á‘·D, yÓ’<ä´ dü<äTbÕj·÷\ yÓTs¡T>∑T<ä\
e+{Ï ø±s¡D≤\ e\¢ eTs¡D≤\ πs≥T¢ ‘·>∑TZ‘·÷ e#êÃsTT.
eékÕj·T s¡+>∑ Ä~Û|ü‘·´+, |ü≥ºD°ø£s¡D y˚>∑e+‘·+>± »s¡>∑ø£b˛e&É+, ù|<ä]ø£+, ∫qï ej·TdüT˝À
$yêVü‰\T »s¡>&∑ +É , eTVæ≤fi≤ nø£så êdü´‘ê sπ ≥T ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É&+É , ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D |ü<‘Δä T· \qT
bÕ{Ï+#·ø£b˛e&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$ n~Ûø£ »qHê\ πs≥T≈£î ø±s¡D+ nj·÷´sTT.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À sêÁcÕº\ yêØ>± »q kÕ+Á<ä‘q· T >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ #ê˝≤ e´‘ê´kÕ\T ø£qã&É‘êsTT.
ˇø£ <˚X¯ Ä]úø£ kÕe÷õø£ n_Ûeè~ΔøÏ |üì #˚ùd ej·TdüT >∑\ »HêuÛ≤ (working population) #ê˝≤
eTTK´+. kÕ<Ûës¡D+>± |æ\¢\T, eè<äTΔ\T M]ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+&˚ neø±X¯+ ñ+~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À yÓTC≤]{° Á|ü»\T Á>±e÷\˝À ìedæ+#·&yÉ T˚ >±≈£î+&Ü yê]˝À n~Û≈î£ \T eékÕj·T+ô|’
Ä<Ûës¡|ü&ç J$düTÔHêïs¡T.
eTq <˚X¯+˝À Ç|üŒ{Ïø° m≈£îÿe eT+~ ÁXÊ$T≈£î\T neéd”úø£è‘· (unorganised) s¡+>±\˝À |üì
#˚düTÔHêïs¡T.
1. »q kÕ+Á<ä‘· n+fÒ @$T{Ï?
2. ÁbÕ<∏ä$Tø£ eè‘·TÔ\T n+fÒ @$T{Ï?
1. »qq, eTs¡D, •X¯ó eTs¡D≤\ πs≥T¢ n+fÒ @$T{Ï?
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ej·TdüT‡\ yêØ »HêuÛ≤ $uÛÑ»q esêZ\qT ‘Ó\|ü+&ç.
1. »HêuÛ≤ |ü]es¡Ôq dæ<ëΔ+‘·+˝Àì <äX¯\qT $e]+#·+&ç.
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À >∑‘· <äXÊã› ø±\+˝Àì »qq, eTs¡D XÊ‘ê\˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\qT $X‚¢wæ+#·+&ç.
3. *+>∑ ìwüŒ‹Ô uÛ≤eqqT $e]+#·+&ç. Ç~ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À m+<äT≈£î Á|ü‹≈£L˝≤+X¯+>± ñ+~?
4. »HêuÛ≤ $k˛Œ¤≥HêìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $e]+#·+&ç.
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|ü#·Ã¤qï ìs¡T<√´>±ìï eTq+ á s¡+>∑+˝À #·÷kÕÔeTT ( )
m) eékÕj·T s¡+>∑+ _) bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ dæ) ùdyê s¡+>∑+ &ç) Çy˚M ø±e⁄
2. øÏ+~ yê{Ï˝À n‘·´\Œ »q kÕ+Á<ä‘· >∑\ sêh+ ( )
m) &Ûç©¢ _) eTVü‰sêh dæ) ‘Ó\+>±D &ç) ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ
1. ns¡úXÊÁdüÔ+, Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ ~«rj·T dü+e‘·‡s¡+ bÕsƒ¡´ Á>∑+<∏ä+, ‘Ó\T>∑T nø±&ÉMT.
[65]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
7
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú ` Á|<ü ëÛ q s¡+>±\T
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890

Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT eØZø£]kÕÔs¡T. eT÷&ÉT s¡+>±\˝Àì ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\qT
‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.
C≤rj·÷<ëj·T+˝À eT÷&ÉT s¡+>±\ yê{≤qT $e]kÕÔs¡T.
eékÕj·T s¡+>∑+ô|’ ÁXÊ$Tø£ »HêuÛ≤˝À m≈£îÿe uÛ≤>∑+ Ä<Ûës¡|&ü {É ≤ìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ .
C≤rj·÷<ëj·T+˝À n~Ûø£ yê{≤qT ùdyê s¡+>∑+ ø£*Œ+#·&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $X‚¢wækÕÔs¡T.
eT÷&ÉT s¡+>±˝À¢ ñbÕ~Û neø±XÊ\qT ô|+#·&ÜìøÏ #·s¡´\qT dü÷∫kÕÔs¡T.
eékÕj·T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>±\ yÓqTø£u≤≥T‘·HêìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $X‚¢wækÕÔs¡T. n˝≤π> á
s¡+>±\ n_Ûeè~Δ ø√dü+ rdüTø√yê*‡q #·s¡´\qT dü÷∫kÕÔs¡T.
7.1 |ü]#·j·T+
kÕ«‘·+Á‘·´+ kÕ~Û+∫q ‘·sê«‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Ä]úø£ eédüú˝À nH˚ø£ ìsêàD≤‘·àø£ e÷s¡TŒ\T #√≥T
#˚düT≈£îHêïsTT. Ä]úø£ eédüú˝Àì nìï s¡+>±˝À¢ Ä<ÛäTìø£ eT]j·TT n<ÛäTHê‘·q ñ‘·Œ‹Ô |ü<äΔ‘·T\T ñ|üjÓ÷–+#·
ã&ÉT‘·THêïsTT. Á|ü|ü+#·+˝À y˚>∑+>± n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï Ä]úø£ eédüú˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ˇø£{Ï. ÁbÕ<∏ä$Tø£
s¡+>∑|ü⁄ bÕÁ‘· ‘·>∑TZ‘·÷ ~«rj·T, ‘·èrj·T s¡+>±\ bÕÁ‘· Áø£eT+>± ô|s¡>∑T‘·Tqï~. ø±˙, Ç|üŒ{Ïø° »HêuÛ≤˝À
m≈£îÿe XÊ‘·+ eékÕj·T+ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñHêïs¡T. Ä]úø£ eédüú˝Àì s¡+>±\T m˝≤ eØZø£]+#·ã&Ü¶sTT,
C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À @ s¡+>±\ yê{≤ >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T‘√+~ e+{Ï Á|üX¯ï\≈£î düe÷<Ûëq+ ø√dü+ eTq+
Ä]úø£ eédüú˝Àì eT÷&ÉT s¡+>±\ >∑T]+∫ ns¡ú+ #˚düTø√yê*. á $uÛ≤>∑+˝À Ä]úø£ s¡+>±\ ÁbÕeTTK´‘·,
C≤rj·T Ä<ëj·T+˝À yê{Ï uÛ≤>∑kÕ«eT´+ eT]j·TT á s¡+>±\˝À »]–q |ü⁄s√>∑‹ì $es¡+>± #·]ÃkÕÔ+.
7.2 uÛ≤s¡rj·T Ä]úø£ eédüú : eT÷&ÉT s¡+>±\T
7.2.1 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üD≤[ø±s¡#·q
kÕ«‘·+Á‘·´+ dæ~Δ+∫q ‘·s¡yê‘· uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üD≤[ø± dü+|òü÷ìï 1950 e÷]Ã˝À @sêŒ≥T
#˚dæ+~. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ 12 |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\qT neT\T |üs¡#·&É+ <ë«sê Ä]úø£ eè~Δ, dü«j·T+ düeTè~Δ,
dü$Tà[‘· eè~Δ, düTdæús¡ n_Ûeè~Δ, ñbÕ~Û ø£\Œq, ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q, Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\ ‘·–Z+|ü⁄ \øå±´\qT
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ø£èwæ #˚dæ+~. ø=ìï \øå±´\T kÕ~Û+#·ã&Ü¶sTT, eT]ø=ìï kÕ~Û+#·ã&É˝Ò<äT. Á|üD≤[ø± dü+|òüT+
[66]
kÕúq+˝À uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2015 »qe] 1q ˙‹ ÄjÓ÷>¥ (National Institution for Transforming India -
NITI Aayog) qT kÕú|æ+∫+~. Ç~ Ä]úø£ eédüú˝À $$<Ûä n+XÊ\ô|’ $<ÛëHê\qT dü÷∫+#·&É+˝À ø°\ø£
bÕÁ‘·qT b˛wædüTÔ+~.
7.2.2 $TÁX¯eT Ä]úø£ eédüú
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï $TÁX¯eT Ä]úø£ eédüú>± |æ\TkÕÔs¡T. m+<äTø£+fÒ Çø£ÿ&É |ü_¢ø˘ (Á|üuÛÑT‘·«+) eT]j·TT
Áô|’y˚≥T s¡+>±\T Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ìs¡«Væ≤düTÔHêïsTT. 1991˝À Á|ü<Ûëq Ä]úø£ dü+düÿs¡D\qT Á|üy˚X¯ô|fÒº
es¡≈£î Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑+ Á|ü<Ûëq bÕÁ‘· b˛wæ+∫+~. ø±˙, ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À düs¡∞ø£s¡D,
Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ , Á|ü|+ü Nø£sD¡ \ neT\T ø±s¡D+>± Áô|y’ ≥˚ T s¡+>∑|⁄ü ÁbÕeTTK´‘· ô|s¡T>∑T‘√+~. MTs¡T j·T÷ì{Ÿ`8˝À
Á|ü<Ûëq Ä]úø£ dü+düÿs¡D\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚kÕÔs¡T.
7.2.3 uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú˝Àì eT÷&ÉT Á|ü<Ûëq s¡+>±\T
uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüúqT eT÷&ÉT
Á|ü<Ûëq s¡+>±\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ. n$: ÁbÕ<∏ä$Tø£ ~«rj·T
(bÕ]ÁXÊ$Tø£)
‘·èrj·T (ùdyê) s¡+>∑+ :
s¡+>∑+: düVü≤» Ç‘·s¡ s¡+>±\ n_Ûeè~ΔøÏ
ÁbÕ<∏$ä Tø£ s¡+>∑+, ~«rj·T s¡+>∑+, ‘·èrj·T edüTÔe⁄\ ñ‘·Œ‹Ô s¡+>∑+ :
|ü]ÁX¯eT\˝À ‘√&ÜŒ≥T
s¡+>∑+. ‘·j·÷¬s’q edüTÔe⁄\
1. ÁbÕ<∏ä$Tø£ s¡+>∑+ (eTT&ç |ü<ësêú\ ñ‘·Œ‹Ô
yÓ*øÏr‘·): düVü≤» eqs¡T\qT H˚s¡T>±
ñ|ü j Ó ÷ –+#· & É + <ë«sê edü T Ô e ⁄\qT
ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&É+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ s¡+>∑|ü⁄ ˇø£
ø±s¡´ø£˝≤|ü+. eékÕj·T s¡+>∑+ Ç‘·s¡
nìï ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î Ä<Ûës¡+. eékÕj·T+,
n≥Mø£sD¡ , #˚|\ü T |ü≥&º +É , bÕ&ç, yÓTìÆ +>¥
yÓTT<ä˝…’q yê{Ï qT+&ç eTq≈£î \_Û+#˚$
#ê˝≤ es¡≈î£ düV≤ü » ñ‘·Œ‘·TÔ\T. Bìì
ªeékÕj· T +, eékÕj· T nqTã+<Û ä
s¡+>∑+μ nì ≈£L&Ü |æ\TkÕÔs¡T.
#ês¡Tº`7.1: Ä]úø£ eédüú ` eT÷&ÉT s¡+>±\T
2. ~«rj·T s¡+>∑+ (‘·j·÷Ø s¡+>∑+):
Ç+<äT˝À eTT&ç |ü<ësêú\T eT]j·TT e÷<Û´ä $Tø£ (Ç+≥Øà&çjT· Ø) ñ‘·Œ‘·T\Ô qT edüTeÔ ⁄\T>± e÷s¡Ã&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ñ≈£îÿqT ø±s¡T>¢ ±, |ü‹ìÔ <ësê\T, ã≥º\T>± ‘·j÷· s¡T #˚jT· &É+ yÓTT<ä˝q’… $. Ç~ eTT&ç |ü<ësêú\qT
ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· ≈£î+&Ü edüTeÔ ⁄\qT ‘·j÷· s¡T #˚ùd Ä]úø£ eédü˝ú À ˇø£ uÛ≤>∑+. á s¡+>∑+ $$<Ûä s¡ø±\ |ü]ÁX¯eT\‘√
eTT&ç|ü&ç ñqï+<äTq Bìì ªbÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+μ nì ≈£L&Ü |æ\TkÕÔs¡T.
[67]
3. ‘·èrj·T s¡+>∑+: $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î ùde\qT, yê´bÕs¡düTÔ\≈£î |üP]Ô>± ñ‘·Œ‹Ô nsTTq (‘·T~) edüTÔe⁄\qT
n+~+#·&ÜìøÏ ‘·èrj·T s¡+>∑+ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. Çø£ÿ&É ùde\T ñ‘·Œ‹Ô #˚j·Tã&É‘êsTT. ø±ã{Ïº Bìì
ªùdyê s¡+>∑+μ nì ≈£L&Ü |æ\TkÕÔs¡T. s¡yêD≤, –&É¶+–, ø£eT÷´ìπøwüHé, u≤´+øÏ+>¥, ;e÷, yêDÏ»´+,
Vü≤√≥fi¯ófl, ¬skÕº¬s+≥T¢, ô|ò’Hêì‡+>¥, ]j·T˝Ÿ mùdº{Ÿ, _õHÓdt düØ«ôddt, ≥÷]»+, |ü_¢ø˘ n&çàìÁùdºwüHé, ÇqŒ¤πsàwüHé
f…ø±ï\J yÓTT<ä˝…’q$ ùdyê s¡+>∑+˝Àì ø=ìï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T.
7.3 dü÷ú\ <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô (GDP) ˝À s¡+>±\ yêØ yê{≤
ˇø£ <˚X¯|ü⁄ Ä]úø£ eè~Δì dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô (GDP) <ë«sê ø=\TkÕÔs¡T. dü÷ú\ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô nq>±
ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À ˇø£ <˚X¯+ ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd ‘·T~ edüTÔe⁄\, ùde\ yÓTT‘·Ô+ Á<äe´ $\Te. 1950`51 ø±\+˝À
eékÕj·T+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ õ&ç|æ˝À n‘·´~Ûø£+>± 57% yê{≤qT ø£*– ñ+~. ø±˙ Áø£eT+>± <ëì yê{≤
2018`19 Hê{ÏøÏ 16.1 XÊ‘êìøÏ ‘·–Z+~. õ&ç|æ˝À |ü]ÁX¯eT\ s¡+>∑+ yê{≤ 1950`51 ˝À 15% qT+&ç
2018`19 ˝À 29.6% øÏ Áø£eT+>± ô|]–+~. ùdyê s¡+>∑+ yê{≤ 1950`51 ˝À 25% qT+&ç 2018`19
˝À 54.3% øÏ yÓTs¡T>∑T|ü&ç+~ (Ä]úø£ düπs« ìy˚~ø£ 2019`20 Á|üø±s¡+). eékÕj·T s¡+>∑ yê{≤ ‘·>∑Z&ÜìøÏ
Á|ü‹≈£L\ yê‘êes¡D dæú‹>∑‘·T\T eT]j·TT <˚X¯+˝À ø±\Áø£y˚TD ìsêàD≤‘·àø£ e÷s¡TŒ\T #√≥T #˚düTø√e&É+
Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤\T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTÚ*ø£ (nekÕú|üq) dü<äTbÕj·÷\ $düÔs¡D, düe÷#ês¡, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+,
u≤´+øÏ+>¥, Ä]úø£ dü+düú\T, Ç‘·s¡ ùde\ n_Ûeè~Δ e+{Ï ìsêàD≤‘·àø£ e÷s¡TŒ\T (structural reforms) <˚X¯+˝À
»s¡T>∑T‘·÷H˚ ñHêïsTT.
7.4 s¡+>±\ yêØ »HêuÛ≤ $uÛÑ»q
ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤ <äècÕº´ <˚X¯+˝À ÁXÊ$Tø£ »HêuÛ≤ yÓTT‘êÔìøÏ ñbÕ~Û neø±XÊ\qT ø£*Œ+#·&É+
#ê˝≤ nedüs¡+. uÛ≤s¡‘· »q >∑Dq 2011 Á|üø±s¡+, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ 1.2 _*j·Tq¢˝À 481.9 $T*j·Tq¢
eT+~ yÓTT‘·Ô+ ø±]à≈£î\T, 263.1 $T*j·Tq¢ eT+~ eékÕj·T ø±]à≈£î\T ñHêïs¡T. 1951 ˝À 361.1
$T*j·THé »HêuÛ≤˝À 139.5 $T*j·TqT¢ ø±]à≈£î\T ø±>±, 97.2 $T*j·TqT¢ eékÕj·T ø±]à≈£î\T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ø±]à≈£î\ >∑T]+∫ ø=ìï ÁbÕ<∏ä$Tø£ yêdüÔyê\qT |ü{Ïºø£`7.1 #·÷|ædüTÔ+~.
|ü{Ïºø£`7.1: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 1951, 2011 dü+e‘·‡sê\˝À »HêuÛ≤ eT]j·TT eékÕj·T ø±]à≈£î\T ($T*j·Tq¢˝À)
yÓTT‘·Ô+ düsêdü] dü+e‘·‡s¡ Á>±MTD yÓTT‘·Ô+ eékÕj·T ø±]à≈£î\T

dü+e‘·‡s¡+
»HêuÛ≤ eè~∆ πs≥T (%) »HêuÛ≤ ø±]à≈£î\T eékÕj·T<ës¡T\T eékÕj·T yÓTT‘·Ô+
≈£L©\T
1951 361.1 1.25 298.6 139.5 69.9 27.3 97.2
2011 1210.9 1.50 833.7 481.9 118.8 144.3 263.1

Ä<Ûës¡+: ]õÁkÕºsY »qs¡˝Ÿ ôdq‡dt ø£$TwüqsY Ä|òt Ç+&çj·÷
[68]
eékÕj·T s¡+>∑+˝À ñbÕ~Û ø=s¡≈£î n~Ûø£ »HêuÛ≤ Ä<Ûës¡|ü&É&ÜìøÏ ø±s¡D+ |ü]ÁX¯eT eT]j·TT ùdyê
s¡+>±\˝À ‘·–q+‘· ñ<√´>±\T düèwæ+º #·ã&É˝<Ò Tä . |ò*ü ‘·+>± <˚X+¯ ˝À <ë<ë|ü⁄ dü>+∑ eT+~ ø±]à≈£î\T eékÕj·T
s¡+>∑+˝ÀH˚ |üì #˚düTÔHêïs¡T. ø±˙ õ&ç|æ˝À düTe÷s¡T 1/6e e+‘·T yê{≤ e÷Á‘·y˚T eékÕj·T+ ø£*– ñ+~.
BìøÏ $s¡T<äΔ+>± |ü]ÁX¯eT, ùdyê s¡+>±\T ø£*|æ dü>∑+ eT+~ ø±]à≈£î\‘√ õ&ç|æ˝À düTe÷s¡T 4/5e e+‘·T
yê{≤qT ø£*– ñ+~. Bìì ã{Ïº nedüs¡yÓTÆq <ëì ø£Hêï m≈£îÿe eT+~ eékÕj·T+˝À ìeT>∑ïyÓTÆq ñHêïs¡ì
ns¡úeTe⁄‘·T+~. n+<äT˝À ø=+‘· eT+~ eékÕj·T+ qT+&ç ãj·T≥|ü&çq|üŒ{Ïø°, ñ‘·Œ‹Ô Á|üuÛ≤$‘·+ ø±<äT.
7.5 eékÕj·T s¡+>∑+
Á|ü|ü+#· ÄVü‰s¡ dü+düú (FAO) >∑D≤+ø±\ Á|üø±s¡+ bÕ\ ñ‘·Œ‘·TÔ\T, »q|üHês¡, |ü|ü <ÛëHê´\T
eT]j·TT |üX¯ó dü+|ü<ä˝À π><Ó\ ñ‘·Œ‹Ô˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Á|ü|ü+#·+˝À yÓTT<ä{Ï kÕúq+˝À ñ+~. uÛ≤s¡‘· Ä]úø£
eédüúqT eékÕj·T+ m+‘·>±H√ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. ˇø£ <˚X¯ ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· eékÕj·T s¡+>∑+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç
ñ+≥T+~. ÄVü‰sêìï n+~+#·&É+‘√ bÕ≥T |ü‹Ô, |ü+#·<ës¡, bı>±≈£î, ø±–‘·+ yÓTT<ä\>∑T eékÕj·T
ñ‘·Œ‘·TÔ\qT |ü]ÁX¯eT\≈£î eTT&ç |ü<ësêú\T>± ≈£L&Ü eékÕj·T s¡+>∑y˚T n+~düTÔ+~. eTq $<˚o yê´bÕs¡+˝À
#Ó|ü⁄Œø√<ä>∑Z $<˚o e÷s¡ø£ Á<äyê´ìï eékÕj·T s¡+>∑+˝Àì ñ‘·Œ‘·TÔ˝…’q ‘˚j·÷≈£î, ø±|ò”, eTT&ç bı>±≈£î, e+≥
q÷HÓ\T, eTT&ç |ü‹Ô, |ü+&ÉT¢ eTTqï>∑Tq$ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·THêïsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ñqï |üX¯ó dü+|ü<ä e\¢
<˚X¯+˝À ø√&ç >∑T&ÉT¢, bÕ\T, e÷+dü+, ñìï yÓTT<ä\>∑T yê{Ï &çe÷+&ÉTqT rs¡Ã&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
7.5.1 kÕ«‘·+Á‘ê´q‘·s¡+ uÛ≤s¡‘· eékÕj·T s¡+>∑+˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eékÕj·T s¡+>∑+˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\qT eT÷&ÉT <äX¯\T>± #Ó|üŒe#·TÃ. yÓTT<ä{Ï <äX¯qT
ª|üPs¡«-Vü≤]‘· $|ü¢e <äX¯μ (Vü≤]‘· $|ü¢yêìøÏ eTT+<äT <äX¯) n+{≤s¡T. á <äX¯˝À uÛÑ÷dü+düÿs¡D\T, Á>±MTD
|üs¡|ü‹ eT]j·TT ˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\qT ø£*Œ+#˚ n+XÊ\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«&É+ »]–+~. ¬s+&Ée <äX¯˝À
˙{Ï ìs¡«Vü≤D‘√ bÕ≥T, ˙{Ï bÕs¡T<ä\ ø£*Œ+∫q ÁbÕ+‘ê\≈£î |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T, s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T $$<Ûä
s¡ø±\ q÷‘·q e+>∑&Ü\qT n_Ûe~Δ |üs¡#·&É+ e+{Ï ‘·~‘·s¡ n+XÊ\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çe«&É+ »]–+~.
eT÷&Ée <äX¯ q÷‘·q Ä]úø£ $<Ûëq+, 1991 jÓTTø£ÿ ø±\+. á <äX¯ Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\qT n+~+#·&É+ô|’, n<˚
$<Ûä+>± eékÕj·T+˝À |ü_¢ø˘ ô|≥Tºã&çì Áb˛‘·‡Væ≤+#ê\ì H=øÏÿ #Ó|æŒ+~. <äTs¡<äwüºeXÊ‘·TÔ yÓTT<ä{Ï <äX¯˝À
ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤ nedüsê\qT rs¡Ã&ÜìøÏ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô ‘·–q+‘·>± ˝Ò<äT. ¬s+&Ée <äX¯˝À »]–q
Á|üj·T‘êï\ |òü*‘·+>± ‘·\dü] Ä<ëj·÷\T ô|]>±sTT. Çø£ eT÷&Ée <äX¯˝À eékÕj·T+ô|’ Á|üuÛÑT‘·«+ #˚ùd
ô|≥Tºã&ÉT\T ‘·>∑TZ‘·÷ e#êÃsTT. eTs√yÓ’|ü⁄ eékÕj·÷_Ûe~Δ¬ø’ |ü\T s¡ø±\ $<ÛëHê\qT, |ü<∏äø±\qT Á|üuÛÑT‘·«+
neT\T |ü]∫+~. |òü*‘·+>± eékÕj·T ñ‘êŒ<äø£‘· Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ Áø£eT+>± ô|s¡T>∑T‘·÷ e∫Ã+~.
7.5.2 Vü≤]‘· $|ü¢e+, eékÕj·T ñ‘êŒ<äø£‘·
1. Vü≤]‘· $|ü¢e+: Vü≤]‘· $|ü¢e+˝À ¬s+&ÉT <äX¯\T e⁄HêïsTT. Ç+<äT˝À yÓTT<ä{Ï <äX¯˝À (düTe÷s¡T
1960 eT<Ûä´ <äX¯ø£+ qT+&ç 1970 eT<Ûä´ <äX¯ø£+ es¡≈£î) n~Ûø£ ñ‘·Œ‹Ôì Ç#˚Ã (HYV) e+>∑&Ü\ ñ|üjÓ÷>∑+,
˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\ ø£\Œq, |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T, ms¡Te⁄\ ø=qT>√\T≈£î Ä]úø£ düVü‰j·T+ n+~+#·&É+˝À
[69]
m≈£îÿe <äwæºì πø+ÁBø£]+#ês¡T. nsTT‘˚ Ç~ n~Ûø£ Ä<ëj·T+ >∑\ |ü+C≤uŸ, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT
sêÁcÕº\˝À πø+ÁBø£‘·yÓTÆ+~. n+<äT˝Àq÷ n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#˚Ã e+>∑&Ü\T πøe\+ >√<ÛäTeT |ü+&ç+#˚ ÁbÕ+‘ê\πø
|ü]$T‘·yÓTÆ+~. Vü≤]‘· $|ü¢e+ ¬s+&Ée <äX¯˝À (1970 eT<Ûä´ <äX¯ø£+ qT+&ç 1980 eT<Ûä´ <äX¯ø£+ es¡≈£î) n~Ûø£
~>∑Tã&çì#˚Ã e+>∑&Ü\ $ìjÓ÷>±ìï #ê˝≤ sêÁcÕº\≈£î $düÔ]+#·&É+‘√ bÕ≥T nH˚ø£ |ü+≥\≈£î e]Ô+|ü#˚XÊs¡T.
Vü≤]‘· $|ü¢e+ kÕ+πø‹ø£ Á|üuÛ≤e+ $düÔ]+#·&É+ e\¢ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘êŒ<äø£‘·˝À yÓTs¡T¬>’q |òü*‘ê\‘√ bÕ≥T
dü«j·T+ düeT~›ì, e÷¬sÿ{Ÿ $T>∑T\TqT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ kÕ~Û+∫+~.
2. eékÕj·T ñ‘êŒ<äø£‘·: eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ. n$: ÄVü‰s¡
|ü+≥\T, ÄVü‰πs‘·s¡ |ü+≥\T. ÄVü‰s¡ |ü+≥\˝À e], >√<ÛäTeT, ∫s¡T <ÛëHê´\T, |ü|ü <ÛëHê´\T ñ+{≤sTT.
ÄVü‰πs‘·s¡ |ü+≥˝À¢ q÷HÓ –+»\T, #Ós¡≈£î, |ü‹Ô, k˛j·÷;Hé‡ eTTKýÓTÆq$. eékÕj·T ñ‘êŒ<äø£‘· nH˚~
uÛÑ÷ø£eT‘ê\ |ü]e÷D+, ñ|üjÓ÷–+#˚ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+‘√ bÕ≥T H˚\ kÕs¡+, es¡<ä\ ìj·T+Á‘·D, ˙{Ï
bÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\ ø£\Œq, o‘·\ –&É¶+>∑T\T ˝≤+{Ï eTÚ*ø£ edü‘·T\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+≥T+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
m≈£îÿe eT+~ ¬s’‘·T\T ∫qï ø£eT‘ê\T >∑\ |ü+≥ uÛÑ÷$T˝À eékÕj·T+ #˚düTÔHêïs¡T. n+<äTe\¢ m≈£îÿe
ñ‘êŒ<äø‘£ q· T bı+<ä&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~. eTq <˚X+¯ ˝À ÄVü‰s¡, ÄVü‰sπ ‘·s¡ |ü+≥\ $d”sÔ +í¡ Áø£eT+>± ô|s¡T>∑T‘·÷,
|ü+≥ ñ‘êŒ<äø£‘·˝À ≈£L&Ü #Ó|ü⁄Œø√<ä>∑Z ô|s¡T>∑T<ä\ qyÓ÷<äe⁄‘·Tqï~.
3. eékÕj·T ñ‘êŒ<äø£‘·qT ô|+#·&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq #·s¡´\T:
a) eT<Ûäés¡TÔ\ ‘=\–+|ü⁄, øö\T dü+düÿs¡D\‘√ ≈£L&çq uÛÑ÷dü+düÿs¡D\ neT\T.
b) HêDýÓTÆq $‘·ÔHê\, ms¡Te⁄\ |ü+|æD°.
c) dü+kÕú>∑‘· |üs¡|ü‹ì n+~+#·&É+.
d) dü]jÓÆTq e÷¬sÿ{Ï+>¥, –&É¶+– kÂø£sê´\qT ø£*Œ+#·&É+.
e) nekÕú|üHê (infrastructure) dü<äTbÕj·÷\qT, ˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\qT $düÔ]+#·&É+.
f) ø£˙dü eT<ä›‘·T <Ûäs¡\qT ô|+#·&É+.
g) eékÕj·T ñ‘êŒ<äø±\ ø√dü+ dü_‡&û\qT Çe«&É+, |ü+≥\ ;e÷ kÂø£sê´ìï ø£*Œ+#·&É+.
h) n<ÛTä Hê‘·q kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï ñ|üj÷ Ó –+∫ n+<äTu≤≥T˝À ñqï eqs¡T\qT düTdæsú y¡ TÓ qÆ |ü<‹Δä ˝À,
>∑]wüº kÕúsTT˝À yê&ÉT≈£îH˚ $<Ûä+>± ¬s’‘·T\≈£î ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&É+.
7.5.3 eékÕj·T |üs¡|ü‹
¬s’‘·T\≈£î \_Û+#˚ eékÕj·T |üs¡|ü‹ Ä<Ûësê\T/ eqs¡T\T ¬s+&ÉT s¡ø±\T: m) dü+kÕú>∑‘·+ ø±ì |üs¡|ü‹,
_) dü+kÕú>∑‘·yÓTÆq |üs¡|ü‹.
m) dü+kÕú>‘∑ +· ø±ì |üs|¡ ‹ü Ä<Ûësê\T : dü+kÕú>‘∑ +· ø±ì Ä<Ûësê\˝À e&û¶ yê´bÕs¡T\T, uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T,
yê´bÕs¡düTÔ\T, ùdïVæ≤‘·T\T, ã+<ÛäTe⁄\T e+{Ïyês¡T ñ+{≤s¡T. á Ä<Ûësê\T @ düeTj·T+˝ÀHÓ’Hê ¬s’‘·T\≈£î
[70]
n+<äTu≤≥T˝À ñ+{≤sTT. ø±˙ á s¡ø£yÓTÆq |üs¡|ü‹ eédüú˝À n~Ûø£ e&û¶ πs≥T¢, uÛÑ÷kÕ«eTT\ <√|æ&û e+{Ï
nH˚ø£ ˝ÀbÕ\T ñHêïsTT.
_) dü+kÕú>∑‘·yÓTÆq |üs¡|ü‹ Ä<Ûësê\T : dü+kÕú>∑‘· |üs¡|ü‹ Ä<Ûësê\˝À düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\T, ôw&É÷´˝Ÿ¶
yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T, ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\T yÓTT<ä\>∑Tq$ eTTKýÓTÆq$. eékÕj·T kÕ>∑T Á|üÁøÏj·T˝À
nedüsy¡ TÓ qÆ ñ‘êŒ~‘ê\qT (inputs) ø=qT>√\T #˚jT· &ÜìøÏ s¬ ‘’ T· \≈£î #Íø£ s¡TD≤\qT, dü]b˛sTTq+‘· s¡TD≤\qT
á dü+düú\T ø£*ŒkÕÔsTT. ms¡Te⁄\T, $‘·ÔHê\T, |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T, Á{≤ø£ºs¡T¢, uÀ¬syÓ˝Ÿ‡ yÓTT<ä\>∑Tq$ á
ñ‘êŒ~‘ê\T. ¬s’‘·T\≈£î s¡TD≤\T düs¡|òüsê #˚ùd dü+kÕú>∑‘· |üs¡|ü‹ Ä<Ûësê\ düe÷#ês¡+ ˝Òø£b˛e&É+, s¡TD≤\T
eT+ps¡T #˚j·T&É+˝À dü+øÏ¢wüºyÓTÆq $<Ûëq+ eT]j·TT s¡TD+ eT+ps¡T #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· s¡TD≤\ |ü+|æD°
Ä\dü´+ ø±s¡D+>± dü+kÕú>∑‘· |üs¡|ü‹ ¬s’‘·T\≈£î dü]>± n+<ä&É+ ˝Ò<äT.
1. uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú˝À eékÕj·T ÁbÕeTTK´‘·qT 4, 5 |ü+≈£îÔ\˝À sêj·T+&ç.
2. kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq Hê{Ï qT+&ç eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô e~Δ˝À e∫Ãq eT÷&ÉT $_Ûqï <äX¯\qT
>∑T]Ô+#·+&ç.
7.6 bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+
eékÕj·T, ùdyê s¡+>±\≈£î nedüse¡ Tj˚T´ |ü]ø£sê\qT bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ n+~düT+Ô ~. ñ|üj÷Ó –+#˚
eTT&ç düs¡T≈£î\ Ä<Ûës¡+>± |ü]ÁX¯eT\qT ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ. n$: eékÕj·T<Ûës¡ |ü]ÁX¯eT\T,
KìC≤<Ûës¡ |ü]ÁX¯eT\T. eTq <˚X¯ Ä]úø£ eédüú˝À eékÕj·÷<Ûës¡ |ü]ÁX¯eT\T ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wædüTÔHêïsTT.
eékÕj·÷<Ûës¡ |ü]ÁX¯eT˝À¢ eÁdüÔ |ü]ÁX¯eT, #·¬øÿs¡, bı>±≈£î, q÷HÓ ~qTdüT\T, s¡ã“s¡T, düT>∑+<Ûä Á<äyê´\T,
bÕ&ç, ‘√\T |ü]ÁX¯eT\T eTTKýÓTÆq$. ÇqTeTT-ñ≈£îÿ, dæyÓT+{Ÿ, ms¡Te⁄\T, #·eTTs¡T, uÛ≤Ø |ü]ÁX¯eT\ e+{Ï$
KìC≤<Ûës¡ |ü]ÁX¯eT\T.
|ü]ÁX¯eT\˝À ñ‘·Œ‹Ô (manufacturing) eTTKýÓTqÆ ø±s¡´ø£˝≤|ü+. ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T s¬ +&ÉT $<Ûë\T>±
»s¡T>∑T‘êsTT. n$: bòÕ´ø£Øº \T ìs¡«Væ≤+#˚ ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´Áø£e÷\T, s¬ +&√~ >∑Vü≤ dü+dü\ú T ìs¡«Væ≤+#˚ ø±s¡´Áø£e÷\T.
Ç$ ô|<ä› dü+K´˝À ñbÕ~Ûì ø£*Œ+#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü ‘·≈£îÿe eT÷\<Ûäq+‘√ |üì #˚kÕÔsTT. Á>±MTD, yÓqTø£ã&çq
ÁbÕ+‘ê˝À¢ bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ ≈£î ‘√&ÜŒ≥TqT n+~düTHÔ êïsTT. ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T ‘·–dZ ÷ü Ô C≤rj·÷<ëj·T+,
dü+|ü<ä dü+‘·T*‘· |ü+|æD°øÏ ñ|üø£]düTÔHêïsTT. ˇø£ <˚X¯ kÕe÷õø£ Ä]úø£ n_Ûe~Δ n~Ûø£ uÛ≤>∑+ |ü]ÁX¯eT\ô|’H˚
Ä<Ûës¡|ü&É‘êsTT.
7.6.1 bÕ]ÁXÊ$Tø£ ìsêàD+ ˝Ò<ë |ü]ÁX¯eT\ s¡ø±\T
j·÷»e÷q´+ Ä<Ûës¡+>± |ü]ÁX¯eT\qT Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\T, Áô|’y˚{Ÿ s¡+>∑ dü+düú\T>± $uÛÑõkÕÔs¡T.
eT÷\<Ûäq |ü]e÷D+ Ä<Ûës¡+>± |ü]ÁX¯eT\qT øÏ+~ $<Ûä+>± $uÛÑõ+#ês¡T:
a) uÛ≤Ø |ü]ÁX¯eT\T: ô|≥Tºã&ç e´j·T+ s¡÷.10 ø√≥¢≈£î $T+∫, s¡÷.100 ø√≥¢ ˝À|ü⁄ |ü]ÁX¯eT\T.
[71]
b) yÓT>± |ü]ÁX¯eT\T: s¡÷.100 ø√≥¢≈£î $T+∫q ô|≥Tºã&ç e´j·T+ ø£*–q |ü]ÁX¯eT\T.
c) ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T: Ç$ ndü+|òüT{Ï‘· s¡+>∑+˝Àì ∫qï ‘·s¡Vü≤ |ü]ÁX¯eT\≈£î dü+ã+~Û+∫q$.
Ç+<äT˝À ñ‘·Œ‘·TÔ\T, ùde\T bòÕ´ø£ºØ Ä<Ûë]‘·+>± ø±≈£î+&Ü >∑Vü≤ Ä<Ûë]‘·+>± düwæºkÕÔs¡T.
d) nqTã+<Ûä |ü]ÁX¯eT\T: á |ü]ÁX¯eT\T ‘·j÷ · s¡T #˚dqæ |ü]ø£sê\qT, $&ç uÛ≤>±\qT uÛ≤Ø |ü]ÁX¯eT˝À¢
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. M{Ï ô|≥Tºã&ç e´j·T+ s¡÷.1 ø√{ÏøÏ $T+#·<äT.
e) n‹ ∫qï|ü]ÁX¯eT\T: j·T+Á‘ê\T, Ç‘·s¡ |ü]ø£sê\ ô|≥Tºã&ç s¡÷.25 \ø£å\≈£î $T+#·ì |ü]ÁX¯eT\T.
f) >∑Vü≤ |ü]ÁX¯eT\T: #˚‹ e‘·TÔ\ yês¡T, HÓ’|ü⁄D´+ >∑\ Vü≤düÔ ø£fi≤ø±s¡T\T, kÕ+πø‹ø£ ì|ü⁄DT\T M{Ïì
ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. á |ü]ÁX¯eT\ ø√dü+ 3,000 #·. n&ÉT>∑T\ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe düú\+, 1 kw ø£+fÒ ‘·≈£îÿe
$<äT´‘Y, >∑]wüº+>± ◊<äT>∑Ts¡T ≈£L©\ ÁX¯eT nedüs¡+ ne⁄‘êsTT. á |ü]ÁX¯eT\ e\¢ m˝≤+{Ï
ø±\Twü´+ ñ+&É<äT.
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ pHé 2020 ˝À ô|≥Tºã&ç eT]j·TT ≥s√ïesY Ä<Ûës¡+>± dü÷ø£åà, ∫qï, eT<Ûä´
‘·s¡Vü‰ m+≥sYÁô|’C…dt (MSME) ìs¡«#·Hê\qT düe]+∫+~.
i) dü÷ø£åà |ü]ÁX¯eT\T: bÕ¢+≥T¢, j·T+Á‘ê\˝À ô|≥Tºã&ÉT\T s¡÷.1 ø√{ÏøÏ $T+#·≈£î+&Ü, ≥s√ïesY
s¡÷.5 ø√≥¢≈£î $T+#·ì ô|≥Tºã&ç ñqï |ü]ÁX¯eT\qT dü÷ø£åà |ü]ÁX¯eT\ì n+{≤s¡T.
ii) ∫qï |ü]ÁX¯eT\T: bÕ¢+≥T¢, j·T+Á‘ê\˝À ô|≥Tºã&ÉT\T s¡÷.10 ø√≥¢≈£î $T+#·≈£î+&Ü, ≥s√ïesY
s¡÷.50 ø√≥¢≈£î $T+#·ì ô|≥Tºã&ç ñqï |ü]ÁX¯eT\qT ∫qï |ü]ÁX¯eT\T>± |æ\TkÕÔs¡T.
iii) eT<Û´ä ‘·sV
¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\T: bÕ¢+≥T¢, j·T+Á‘ê\˝À ô|≥Tºã&ÉT\T s¡÷.50 ø√≥¢≈î£ $T+#·≈î£ +&Ü, ≥s√ïesY
s¡÷.250 ø√≥¢≈£î $T+#·≈£î+&Ü ô|≥Tºã&ç ñ+&˚ |ü]ÁX¯eT\qT eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\T>± |æ\TkÕÔs¡T.
7.6.2 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |ü]ÁX¯eT\ n_Ûe~∆
kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |ü]ÁX¯eT\ e~Δ ˇπø s¡ø£+>± ˝Ò<äT. 1950, 1960 <äX¯ø±˝À¢
bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ y˚>∑+>± e~Δ #Ó+~+~. yÓTT<ä≥ eTÚ*ø£, eT÷\<Ûäq |ü]ÁX¯eT\≈£î m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘·qT
Ç#êÃs¡T. ‘·s¡Tyê‘· e÷<Ûä´$Tø£, $ìjÓ÷>∑ edüTÔ |ü]ÁX¯eT\ô|’ <äwæº πø+ÁBø£]+#ês¡T. &çe÷+&é, düs¡|òüsê\
n&É¶+≈£î\ ø±s¡D+>± 1965 ‘·s¡Tyê‘· bÕ]ÁXÊ$Tø£ e~Δ ø°åDÏ+∫+~. 1970 <äX¯ø£+ ∫e] qT+&ç bÕ]ÁXÊ$Tø£
|ü⁄qs¡TJ®eq+ »]–+~. ‘·<äq+‘·s¡+, 1980 ˝À e~Δ y˚>∑e+‘·yÓTÆ+~. 1980˝À¢ q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+
<ë«sê q÷‘·q f…ø±ï\Jì ñ|üjÓ÷–+#ês¡T. $<˚o, Áô|’y˚{Ÿ ô|≥Tºã&ÉT\qT ÄVü‰«ì+#ês¡T. ˝…’ôdì‡+>¥ $<Ûëq+,
$<˚o ~>∑TeT‘·T˝À¢ düs∞¡ ø£sD¡ $<ÛëHê\qT ne\+_Û+#ês¡T. <˚oj·T, $<˚o &çe÷+&É≈¢ î£ nqT>∑TD+>± 1990˝À
q÷‘·q Ä]úø£ $<Ûëq+ s¡÷bı+~+#ês¡T.
7.6.3 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<ÛëHê\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<ÛëHê\ Á|ü<Ûëq \øå±´\T:
1. Á|ü<Ûëq \øå±´\T:
i) bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘êŒ<äø£‘·˝À ìs¡+‘·s¡ e~Δì ø=qkÕ–+#·&É+.
[72]
ii) uÛ≤Ø kÕúsTT˝À ñbÕ~Û neø±XÊ\qT ø£*Œ+#·&É+.
iii) e÷qe, düVü≤» eqs¡T\qT dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚düTø√e&É+.
iv) Ä+‘·sê®rj·T b˛{°‘·‘ê«ìï kÕ~Û+#·&É+.
v) Á|ü|ü+#· Ä]úø£ eédüú˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wæ+#˚≥≥T¢ |ü]es¡Ôq #Ó+~+#·&É+ yÓTT<ä˝…’q$.
2. bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàHê\T:
1948 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ eTÚ*ø£, eT÷\<Ûäq |ü]ÁX¯eT\ô|’ <äwæº kÕ]+∫+~. Á|üuÛÑT‘·«,
Á|üsTTy˚{Ÿ s¡+>±˝À¢ s√&ÉT¢, ¬s’˝Ò«\ e+{Ï nekÕú|üHê kÂø£sê´\qT n_Ûe~Δ #˚j·T&ÜìøÏ ìs¡ísTT+∫+~. ô|<ä›
m‘·TÔq ñbÕ~ÛøÏ neø±X¯+ Çdü÷Ô, kÕúìø£ eqs¡T\qT $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚ $<Ûä+>± ∫qï, ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\qT
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+ô|’ á bÕ\d” <äwæº kÕ]+∫+~. 1956 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ Á|üuÛÑT‘·« s¡+>±ìï
$dü]Ô +#ê*‡q ÄeX¯´ø£‘q· T, ñbÕ~Û neø±XÊ\qT ô|+#·&+É ‘√ bÕ≥T ≈£î{°s,¡ ∫qï ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\ $düsÔ D¡ qT
#˚|ü{≤º\ì, Ä]úø£ X¯øÏÔì $πø+ÁBø£]+#ê\ì H=øÏÿ #Ó|æŒ+~. 1991 q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+ Á|üuÛÑT‘·«
s¡+>∑+˝À ô|≥Tºã&ÉT\qT ñ|üdü+Vü≤]+#·&É+ <ë«sê Áô|’y˚{°ø£s¡DqT ô|+∫+~.
7.6.4 bÕ]ÁXÊ$Tø£ yÓqTø£u≤≥T‘·q+ : ø±s¡D≤\T, dü÷#·q\T
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ yÓqTø£u≤≥T≈£î Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤\T: eT÷\<Ûäq ˝Ò$T, eékÕú|ü≈£î\
ø=s¡‘·, ÁXÊ$T≈£î\ HÓ’|ü⁄D´ ˝Ò$T, ìs¡«Vü≤D ˝ÀbÕ\T, eTT&ç |ü<ësêú\ ø=s¡‘·, $<äT´‘Y ø=s¡‘·, $<˚o e÷s¡ø£+
˝Òø£b˛e&É+, kÕ+πø‹ø£ ì|ü⁄DT\ ø=s¡‘·, sê»ø°j·T dü+øå√uÛÑ+, s¡yêD≤, e÷¬sÿ{Ï+>¥ dü<äTbÕj·÷\T dü]>±
˝Òø£b˛e&É+, Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê\T e÷s¡T‘·÷ ñ+&É≥+, ˝…’ôdì‡+>¥ $<ÛëHê\˝À ˝ÀbÕ\T, |ü]XÀ<Ûäq-n_Ûe~Δ
(Research & Development - R & D) ô|’ <äwæº ô|≥ºø£b˛e&É+ e+{Ï ø±s¡D≤\T uÛ≤s¡‘· bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûe~Δ
yÓqTø£u≤≥T‘·HêìøÏ ì<äs¡ÙHê\T.
2. bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûe~∆øÏ dü÷#·q\T: bÕ]ÁXÊ$Tø£ $yê<ë\ |ü]cÕÿs¡+, s√&ÉT¢, ¬s’˝Ò«\T, ˙{Ï e÷sêZ\T,
$<äT´‘Y eqs¡T\T, |ü]XÀ<Ûqä , düe÷#ês¡ kÕ+πø‹ø£ s¡+>∑+, q÷‘·q kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ e+{Ï eTÚ*ø£ kÂø£sê´\qT
e~Δ #˚j·T&É+, Á|üuÛÑT‘·« CÀø£´+qT ìyê]+#·&É+, eT÷\<Ûäq ìsêàD≤ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+, $<˚o e÷s¡ø±ìï
ô|+#·&+É , Áô|y’ {˚ Ÿ s¡+>±ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É , ùV≤‘·Tã<äyΔ TÓ qÆ |üqTï $<ÛëHêìï ne\+_Û+#·&+É , ∫qï |ü]ÁX¯eT\≈£î
Ä]úø£ düVü≤ø±s¡+ ô|+#·&É+, HÓ’|ü⁄D≤´_Ûe~ΔøÏ düVü≤ø£]+#·&É+, Ä+‘·sê®rj·T b˛{°øÏ ‘·>∑Z≥Tº <˚oj·T bÕ]ÁXÊ$Tø£
s¡+>±ìï e~Δ #˚j·T&É+ e+{Ï #·s¡´\qT #˚|ü{Ïº bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûe~ΔøÏ ‘√&ÜŒ≥TqT n+~+#ê*.
1. eékÕj·÷<Ûës¡ |ü]ÁX¯eT\≈£î, KìC≤<Ûës¡ |ü]ÁX¯eT\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«+&ç.
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<ÛëHê\ \øå±´\qT ‘Ó\|ü+&ç.
[73]
7.7 ùde\ s¡+>∑+, nekÕú|üHê (Infrastructure eTÚ*ø£) s¡+>∑+
ùdyê s¡+>±ìï eT÷&ÉT s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. n$: m) yê´bÕs¡ ùde\T: ñ<ë: u≤´+øÏ+>¥, ;e÷,
s¡yêD≤, –&É+¶ –— _) kÕe÷õø£ ùde\T: ñ<ë: $<ä´, Äs√>∑´+, |ü]bÕ\q— dæ) e´øÏ>Ô ‘∑ · ùde\T: ñ<ë: |üsê´≥ø£+,
¬skÕº¬s+≥T¢, $H√<ä+ eT]j·TT Ç‘·s¡ ùde\T. C≤rj·÷<ëj·T |üs¡+>± eékÕj·T+, |ü]ÁX¯eT\ s¡+>±\qT
ùdyê s¡+>∑+ n~Û>∑$T+∫+~. Ç~ uÛ≤s¡‘· dü÷ú\ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À 50 XÊ‘êìøÏ ô|’>± yê{≤qT bı+~+~.
mø£Hê$Tø˘ düπs« ]b˛sYº-2019 Á|üø±s¡+, uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ yÓTT‘·Ô+ $<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&ÉT\ (FDI) Á|üyêVü≤+˝À
2/3 e e+‘·T uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú˝À ùdyê s¡+>∑+ <√Vü≤<ä+ #˚düTÔ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ñbÕ~Û ø£*Œ+#·&É+˝À
ùde\ s¡+>∑+ yê{≤ >∑‘· ø=ìï <äXÊu≤›\T>± ô|s¡T>∑T‘√+~, n˝≤π> ÁbÕ<∏ä$Tø£ s¡+>∑+ yê{≤ ‘·>∑TZ‘√+~.
Äs√>∑´+, $<ä´, IT, IT Ä<Ûë]‘· ùde\T (ITes) eTq <˚X¯+˝À e÷qe n_Ûe~ΔøÏ <√Vü≤<ä+ #˚düTÔHêïsTT. eTÚ*ø£
dü<äTbÕj·÷\ $düÔs¡D˝À, ìs¡«Vü≤D˝À ùdyê s¡+>∑+ m+‘√ |ü⁄s√>∑‹ #Ó+~+~. Á|ü<Ûëq+>± IT, IT Ä<Ûë]‘·
ùde\T õ&ç|æ yê{≤ eT]j·TT m>∑TeT‘·T\ |üs¡+>± <˚X¯ Ä]úø£ eédüú e~Δ #Ó+<ä&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·THêïsTT.
ùdyê s¡+>∑+ Á|ü|ü+#· Ä]úø£ eédüú˝À uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï Á|ü<Ûëq uÛ≤>∑kÕ«$T>± e÷]Ã+~.
uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú e~ΔøÏ eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T (infrastructure facilities) ˇø£ #Û√<äø£ X¯øÏÔ. <˚X¯+
jÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ n_Ûe~Δ eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. m+<äTø£+fÒ Ç$ Ä]úø£ eédüú jÓTTø£ÿ
eT÷&ÉT s¡+>±\ e~ΔøÏ <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT. s¡yêD≤, $<äT´‘Y, ˙s¡T, ø£eT÷´ìπøwüHé yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì ªÄ]úø£
(economic) eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\Tμ n+{≤s¡T. Ç$ Ä]úø£ eédüú˝À ñ‘·Œ‹ÔøÏ, |ü+|æD°øÏ Á|ü‘·´ø£å+>± <√Vü≤<ä+
#˚kÕÔsTT. $<ä´, Äs√>±´ìï ªkÕe÷õø£ (social) eTÚ*ø£ (nekÕú|üHê) dü<äTbÕj·÷\Tμ>± uÛ≤$kÕÔs¡T. eTT&ç
|ü<ësêú\T eT]j·TT ‘·T~ edüTÔe⁄\qT e÷¬sÿ≥¢≈£î düs¡|òüsê #˚j·T&ÜìøÏ eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T düVü‰j·T|ü&É‘êsTT.
Ç$ HêDýÓTÆq e÷qe eqs¡T\qT <˚XÊìøÏ n+~dü÷Ô |üs√ø£å+>± Ä]úø£ Á|ü>∑‹øÏ <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT. nekÕú|üHê
(eTÚ*ø£) dü<Tä bÕj·÷\ ÁbÕC…≈î£ \º T ñbÕ~Û neø±XÊ\qT düwæ+º #·&yÉ T˚ ø±ø£ Jeq kÂ\uÛ≤´ìï yÓTs¡T>∑T|üsT¡ kÕÔsTT.
7.7.1 s¡yêD≤ s¡+>∑+
u≤>± nqTdü+<Ûëì+#·ã&çq s¡yêD≤ kÂø£sê´\T e÷¬sÿ{Ï+>¥ eédüqú T Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔsTT. n˝≤π> n+‘·s‘Z¡ ,·
n+‘·sê®rj·T yêDÏC≤´ìï Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔsTT. Ç~ $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´+ jÓTTø£ÿ eTTKýÓTÆq eqs¡T. s¡yêD≤
ùde\T eTq <˚X¯ dü÷ú\ <˚ojÓ÷‘·Œ‹ÔøÏ m+‘·>±H√ <√Vü≤<ä+ #˚düTÔHêïsTT. n<˚ $<Ûä+>± ñbÕ~Û neø±XÊ\
ø£\Œq˝À Á|ü<Ûëq bÕÁ‘·qT b˛wædüTÔHêïsTT. $|ü‘·TÔ\T eT]j·TT n‘·édüs¡ düeTj·÷˝À¢ ≈£L&Ü s¡yêD≤ ø°\ø£
bÕÁ‘· b˛wædüTÔ+~. s¡yêD≤ eédüúqT s√&ÉT¶ e÷sêZ\T, ¬s’˝Ò« e÷sêZ\T, ˙{Ï e÷sêZ\T, yêj·TT e÷sêZ\T>±
$uÛÑõ+#ês¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À s√&ÉT¶ s¡yêD≤ eédüú 80% Á|üj·÷D°≈£î\ eT]j·TT 60% edüTÔe⁄\ s¡yêD≤˝À
bÕ\T|ü+#·T≈£î+≥T+~. uÛ≤s¡‘· ¬s’˝Ò« Á|ü|ü+#·+˝À n‹ ô|<ä› ¬s’\T HÓ{ŸesYÿ\˝À ˇø£{Ï. ¬s’\T, s√&ÉT¶ s¡yêD≤
eédüú\ ‘·s¡Tyê‘· »\ s¡yêD≤ eT]j·TT bÂs¡ $e÷qj·÷q+ ‘·<äT|ü] kÕúHê\qT ÄÁø£$T+#êsTT. n‘·´+‘·
#Í¬øq’ eT]j·TT ‘·≈î£ ÿe ø±\Twü´+ ø£*–+#˚ s¡yêD≤ $<Ûëqy˚T »\ s¡yêD≤. bÂs¡ $e÷qj·÷q+˝À Á|ü|+ü #·+˝À
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT÷&Ée n‹ ô|<ä› <˚oj·T e÷¬sÿ{Ÿ.
[74]
7.7.2 Ä‹<∏ä´+, |üsê´≥ø£ s¡+>∑+
eTq <˚X¯ kÕe÷õø£ Ä]úø£ n_Ûe~Δ˝À |üsê´≥ø£ s¡+>∑+ ø°\ø£ bÕÁ‘·qT b˛wæk˛Ô+~. Ç~ düe÷»+˝Àì
$$<Ûä esêZ\≈£î ñbÕ~Û neø±XÊ\qT ø£*Œ+#·&É+˝À ‘·–q+‘· bÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+~. <˚XÊìøÏ $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´+
n+~+#·&É+˝À |üsê´≥ø£ s¡+>∑+ eT+∫ e~Δì ø£qã]∫+~. |üsê´≥ø£ s¡+>±ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ |üsê´≥ø£
e~ΔøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ eT+∫ HêDýÓTqÆ , düsd¡ yü TÓ qÆ kÂø£sê´\qT uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ ìs¡«Væ≤k˛Ô+~. 2019 ø±´˝…+&ÉsY
dü+e‘·‡s¡+˝À Á{≤yÓ˝Ÿ n+&é ≥÷]»+ dü÷ú\ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À <ë<ë|ü⁄ 7% yê{≤qT ø£*– ñ+~.
7.7.3 $<ä´, Äs√>∑´+
1. $<ä´: C≤„Hêìï, HÓ’|ü⁄D≤´ìï $<ä´ n+~düTÔ+~. n˝≤π> ñbÕ~Û neø±XÊ\qT düwæºdüTÔ+~. Ä<ëj·T
kÕúsTT\qT ô|+#·&É+˝À düVü‰j·T |ü&ÉT‘·T+~ eT]j·TT Jeq Á|üe÷D≤\qT yÓTs¡T>∑T |üs¡TdüTÔ+~. $<ä´ ñ‘·Œ‹Ô
Á|üÁøÏjT· ˝À Ä<ÛTä ìø£ |ü<‘Δä T· \qT ne\+_Û+#·&+É ˝À düV‰ü j·T |ü&TÉ ‘·T+~, ‘·<ë«sê Ä]úø±_Ûe~Δì Áb˛‘·‡Væ≤düT+Ô ~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À nìï kÕúsTT\˝À $<ë´ kÂø£sê´\T ô|+#·ã&Ü¶sTT. á s¡+>∑+˝À dü+düÿs¡D\T, $<ÛëHê\T
nø£åsêdü´‘· πs≥TqT ô|+#·&É+˝À <√Vü≤<ä|ü&Ü¶sTT. $<ä´ô|’ e´j·T+˝À ìs¡+‘·s¡ ô|s¡T>∑T<ä\ |òü*‘·+>± $<ë´
dü+düú\ dü+K´ nìï kÕúsTT\˝À ô|]–+~. ÁbÕ<∏ä$Tø£, ~«rj·T, ñqï‘· kÕúsTT\˝À qyÓ÷<äT ≈£L&Ü ô|]–+~.
Ç+»˙]+>¥, yÓT&çdHæ ,é y˚TH˚CŸyTÓ +{Ÿ, eékÕj·T+, $C≤„q s¡+>±\˝À >=|üŒ |ü⁄s√>∑‹ kÕ~Û+#·ã&ç+~. |ò*ü ‘·+>±
#Ó’Hê ‘·s¡Tyê‘· Á|ü|ü+#·+˝À eTq <˚X¯+ ¬s+&Ée n‹ ô|<ä› $<ëé+‘·T˝…’q eT]j·TT HÓ’|ü⁄D´+ ø£*–q e÷qe
X¯øÏÔì ñ‘·Œ‹Ô #˚düTÔ+~.
2. Äs√>∑´+: ÄdüT|üÁ‘·T\T, yÓ’<ä´ |ü]ø£sê\T, øÏ¢ìø£˝Ÿ Á≥j·T˝Ÿ‡, W{Ÿk˛]‡+>¥, f…* yÓT&çdæHé, yÓT&çø£˝Ÿ
≥÷]»+, Äs√>∑´ ;e÷ eT]j·TT yÓ’<ä´ |ü]ø£sê\T Äs√>∑´ dü+s¡ø£åD˝À uÛ≤>∑+>± ñ+{≤sTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
Äs√>∑´ s¡+>±ìï Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚≥T s¡+>±\T ã\|üs¡TdüTÔHêïsTT. yÓTs¡T¬>’q Äs√>∑´+ <˚XÊìøÏ eT+∫ HêDýÓTÆq
e÷qe eqs¡T\qT n+~düTÔ+~. eT+∫ Äs√>±´ìøÏ düeT‘·T\´ ÄVü‰s¡+ eT]j·TT yÓ’<ä´ dü+s¡ø£åD nedüs¡+.
Äs√>∑´ Á|üe÷D≤\qT ô|+#·&ÜìøÏ, n+≥T yê´<ÛäT\ ìj·T+Á‘·D, ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑´ πø+Á<ë\ n_Ûe~Δ, |æ\¢\T,
>∑]“¤D° Ád”Ô\T eT]j·TT q]‡+>¥ eTVæ≤fi¯\≈£î ≈£î≥T+ã dü+πøåeT+ eT]j·TT b˛wüø±Vü‰s¡ ø±s¡´Áø£e÷\ neT\T,
bÕ]X¯ó<Ûä´+, X¯óÁuÛÑyÓTÆq ‘ê>∑T ˙{Ï düs¡|òüsê e+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\ô|’ uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ <äwæº kÕ]+∫+~. |òü*‘·+>±
Äj·TTsê›j·T+, •X¯ó eTs¡D≤\ πs≥T, Á|üdü÷‹ eTs¡D≤\ πs≥T, yÓTT‘·Ô+ dü+‘êH√‘·Œ‹Ô πs≥T e+{Ï Äs√>∑´
dü÷∫ø£\˝À yÓTs¡T>∑T<ä\ ñ+~. nsTT‘˚ Ç‘·s¡ Ädæj·÷ <˚XÊ\‘√ b˛*Ãq|ü⁄Œ&ÉT uÛ≤s¡‘· <˚X¯+ Äj·TTsê›j·T+˝À
dü+‘·|æÔø£s¡yÓTÆq kÕúsTTì kÕ~Û+#·˝Òø£b˛sTT+~.
7.7.4 u≤´+øÏ+>¥, Çq÷‡¬sHé‡
u≤´+øÏ+>¥ eT]j·TT ;e÷ dü+düú\T C≤rj·÷<ëj·T e~ΔøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚ ñ‘êŒ<äø£ Á|üjÓ÷»Hê\ ø√dü+
ì<ÛäT\qT düMTø£]kÕÔsTT.
1. u≤´+øÏ+>¥: ]»sY« u≤´+≈£î Ä|òt Ç+&çj·÷ <˚X¯+˝À πø+Á<ä u≤´+≈£î. Ç~ <˚X¯+˝À |üs¡ý˚ø£åD
n~Ûø±s¡+ >∑\ dü+düú. Ç~ <˚X¯+˝À Á<äe´ Á|üyêVü‰ìï, s¡TD Á|üyêVü‰ìï ìj·T+Á‹düTÔ+~. s¡TD$T#˚Ã πs≥T¢
[75]
e÷s¡TÃø√e&ÜìøÏ nqT≈£L\+>± #˚jT· &É+, Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ u≤´+≈£î˝À¢ Á|üuTÑÛ ‘·« ô|≥Tºã&ÉT\qT Áø£eT+>± ‘·–+Z #·&+É ,
Áô|’y˚≥T s¡+>∑+ô|’, n+‘·sê®rj·T u≤´+≈£î\ô|’ Ä+ø£å\qT dü&É*+#·&É+ e+{Ï$ Ç{°e\ neT\T #˚dæq Ä]úø£
ìj·T+Á‘·D dü+düÿs¡D\T. á Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ <ë«sê u≤´+øÏ+>¥ s¡+>±ìï ã˝Àù|‘·+ #˚XÊs¡T. u≤´+øÏ+>¥
eédüú˝À düVü≤ø±s¡ s¡TD dü+düú\‘√ bÕ≥T Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ u≤´+≈£î\T, Áô|’y˚{Ÿ s¡+>∑ u≤´+≈£î\T, $<˚o u≤´+≈£î\T,
ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\T, düVü≤ø±s¡ u≤´+≈£î\T, düVü≤ø±s¡ |üs¡|ü‹ dü+düú\T ñHêïsTT.
2. ;e÷: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ;e÷ s¡+>±ìï ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#ês¡T: (i) J$‘· ;e÷, (ii) kÕ<Ûës¡D
;e÷ [J$‘˚‘s· ¡ ;e÷ (non-life insurance)]. ;e÷ dü+dü\ú T ‘·eT $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î nH˚ø£ s¡ø±\ Ä]úø£ qwüº
uÛÑj·÷\ qT+&ç (es¡<ä\T, Á|üe÷<ë\T, <=+>∑‘·q+ yÓTT<ä\>∑Tq$) uÛÑÁ<ä‘· ø£*Œ+#·&ÜìøÏ $$<Ûä Á|üD≤[ø£\T
˝Ò<ë |ü<∏äø±\qT n+~düTÔHêïsTT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ;e÷ dü+düú\T $$<Ûä esêZ\ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ nedüsê\≈£î
nqT>∑TD+>± eqs¡T\qT düs¡|òüsê #˚kÕÔsTT (Äø£s¡¸D°j·TyÓTÆq uÀqdt Çe«&É+, yê´bÕs¡, bı<äT|ü⁄ sêã&ÉT\qT
ô|+#·&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$). Çq÷‡¬sHé‡ ¬s>∑T´˝Ò≥Ø n+&é &Óe\|tyÓT+{Ÿ n<∏ë]{° Ä|òt Ç+&çj·÷ (Insurance
Regulatory and Development Authority of India - IRDAI) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ;e÷ ø£+ô|˙\ ø√dü+
e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT s¡÷bı+~düTÔ+~. n~Ûø£ »HêuÛ≤ <äcÕº´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe J$‘· ;e÷ ø£eπsJì ø£*–
ñ+~. uÛ≤s¡‘· ;e÷ e÷¬sÿ{À¢ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe |ü⁄s√>∑‹ kÕ~Û+∫+~. ˝…’|òt Çq÷‡¬sHé‡ ø±s=ŒπswüHé (LIC) Ä|òt
Ç+&çj·÷ 1956 ˝À kÕú|æ+#·ã&ç+~. Ç~ bÕ\d”<ës¡T\≈£î Ä]úø£ uÛÑÁ<ä‘·qT ø£*Œ+#·&ÜìøÏ >±qT kÕú|æ+#·ã&çq
Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú. LIC ;e÷ |ü<∏äø±\˝À ô|q¸Hé bÕ¢qT¢, Äs√>∑´ ;e÷, Á>∑÷|t Çq÷‡¬sHé‡ yÓTT<ä˝…’q$
ñHêïsTT. Áô|’y˚{Ÿ ;e÷ ø£+ô|˙\T 2000 dü+e‘·‡s¡+˝À e÷¬sÿ{À¢øÏ Á|üy˚•+#êsTT.
7.7.5 Ç+<Ûäq s¡+>∑+
<˚X¯+ jÓTTø£ÿ ìs¡+‘·s¡ düTdæús¡ (sustainable) Ä]úø£ e~Δì ìs¡ísTT+#·&É+˝À Ç+<Ûäq X¯øÏÔ Á|ü<Ûëq
n+X¯+. mø£Hê$Tø˘ düsπ « 2019-20 Á|üø±s¡+, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ Á|ü|+ü #·+˝À eT÷&Ée n‹ ô|<ä› Ç+<Ûqä $ìjÓ÷>∑<ës¡T.
eékÕj·T+, |ü]ÁX¯eT, s¡yêD≤ eT]j·TT >∑Vü≤ s¡+>±\˝À Ç+<Ûäq X¯øÏÔ nedüs¡yÓTÆq ñ‘êŒ<äø£+. Ç+<Ûäq
eqs¡T\T ¬s+&ÉT s¡ø±\T. n$: |ü⁄qs¡T‘êŒ<äø£ (|ü⁄q'kÕú|æ‘·), n+‘·]+∫ b˛j˚T Ç+<Ûäq eqs¡T\T. u§>∑TZ, eTT&ç
#·eTTs¡T, düVü≤» yêj·TTe⁄ (•˝≤» Ç+<ÛäHê\T), nDT Ç+<ÛäHê\qT n+‘·]+∫b˛j˚T Ç+<Ûäq eqs¡T\T>±
#Ó|üŒe#·TÃ. kÂs¡ X¯øÏÔ, |üeq X¯øÏÔ, »\ X¯øÏÔ, düeTTÁ<ä|ü⁄ n\\ (tidal) X¯øÏÔ, uÛÑ÷>∑s¡“¤ (geothermal), Je
dü+ã+~Û‘· (biomass) X¯øÔÏ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì |ü⁄qs¡T‘êŒ<äø£ Ç+<Ûqä (renewable energy) eqs¡T\T>± #ÓbÕÔsT¡ .
M{Ïì |ü⁄qs¡T<äΔ]+#·e#·TÃ ˝Ò<ë eT∞¢ eT∞¢ ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ. ø=ìïkÕs¡T¢ |ü⁄qs¡T‘êŒ<äø£ eqs¡T\qT
kÕ+Á|ü<ëj˚T‘·s¡ Ç+<Ûäq eqs¡T\T nì ≈£L&Ü |æ\TkÕÔs¡T. kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ Ç+<Ûäq eqs¡T\˝À u§>∑TZ, eTT&ç
#·eTTs¡T, düVü≤» yêj·TTe⁄ yÓTT<ä˝…’q$ ñHêïsTT.
7.7.6 ø£eT÷´ìπøwüHé n+&é ÇqŒ¤πsàwüHé f…ø±ï\J (düe÷#ês¡ kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+)
1. f…*ø£eT÷´ìπøwüHé ùde\T: yê{Ï˝À f…*bò˛Hé düØ«dt, f…˝…ø˘‡ düØ«dt, bòÕø˘‡ düØ«dt, Ç+≥¬sï{Ÿ
eT]j·TT Áu≤&éu≤´+&é düØ«dt, b˛düº˝Ÿ düØ«ôddt, πs&çjÓ÷ eT]j·TT f…*$»Hé HÓ{ŸesYÿ ñHêïsTT. 2019 ˝À
1.16 _*j·Tq¢ #·+<ë<ës¡T\‘√ &ÍHé˝À&Ó&é apps |üs¡+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ nyÓT]ø±qT n~Û>∑$T+∫ ¬s+&Ée n‹
[76]
ô|<ä› e÷¬sÿ{Ÿ>± ì*∫+~. yÓTT‘·Ô+ Ç+≥¬sï{Ÿ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ |üs¡+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Á|ü|ü+#·+˝À ¬s+&Ée n‹
ô|<ä› e÷¬sÿ{Ÿ. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ Á|ü|+ü #·+˝À #ÓH’ ê ‘·sT¡ yê‘· s¬ +&Ée n‹ ô|<ä› f…*ø£eT÷´ìπøwüHé e÷¬sÿ{Ÿ (&çbÕsYyº TÓ +{Ÿ
|òüsY Á|üyÓ÷wüHé Ä|òt Ç+&ÉÁd”º n+&é Ç+≥s¡ï˝Ÿ ÁfÒ&é-DPIIT Á|üø±s¡+). uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üy˚X¯ ô|{Ïºq &çõ≥˝Ÿ
Ç+&çj·÷ Áb˛Á>±+ øÏ+<ä Äs√>∑´ dü+s¡ø£åD e+{Ï nìï s¡+>±\T Ç+≥¬sï{Ÿ <ë«sê nqTdü+<Ûëì+#·ã&É‘êsTT.
2. düe÷#ês¡ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q (ÇqŒ¤πsàwüHé f…ø±ï\J-IT) s¡+>∑+: Ç+&çj·THé ÇqŒ¤πsàwüHé f…ø±ï\J
n+&é _õHÓdt ÁbÕôddt y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ (IT-BPM) |ü]ÁX¯eT >∑‘· ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\T>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ n‹ ô|<ä› Ä]úø£
m>∑TeT‹<ës¡T>± ñ+~ (uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ mø£Hê$Tø˘ düπs« 2019 Á|üø±s¡+). ñbÕ~Û ô|s¡T>∑T<ä\, $\Te ô|s¡T>∑T<ä\
|üs¡+>± uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú˝À á s¡+>∑+ ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wæk˛Ô+~. ◊{Ï |ü]ÁX¯eT˝À kÕ|òtºy˚sY, Vü‰sY¶y˚sY,
nqTes¡HÔ ê\T (applications) eT¬sH√ï ñHêïsTT. düe÷#ês¡+ düwæ+º #·&+É , ì\« #˚jT· &É+, ÁbÕôddæ+>¥ #˚jT· &É+
e+{Ï ùde\qT IT-BPM n+~düT+Ô ~. H˚wqü ˝Ÿ nk˛dæjT˚ wüHé Ä|òt kÕ|òyºt s˚ Y n+&é düØ«dt ø£+ô|˙\ (NASSCOM)
Á|üø±s¡+ ◊{Ï s¡+>±ìï (i) ◊{Ï ùde\T, (ii) kÕ|òtºy˚sY, Ç+»˙]+>¥ ùde\T, (iii) _|æm+, (iv) Vü‰sY¶y˚sY\T>±
$uÛÑõ+#·e#·TÃ. &çbÕsYºyÓT+{Ÿ Ä|òt Á|üyÓ÷wüHé Ä|òt Ç+&ÉÁd”º n+&é Ç+≥s¡ï˝Ÿ ÁfÒ&é (DPIIT) Á|üø±s¡+ á s¡+>∑+
FDI Á|üyêVü≤+˝À <˚X¯+˝À 2e kÕúq+˝À ñ+~. ◊{Ï |ü]ÁX¯eT m>∑TeT‘·T˝À¢ kÕ|òtºy˚sY ùde\T (◊{Ï ùde\T)
eT]j·TT ◊{Ï nqTã+<Ûä ùde\T ñHêïsTT.
1. s¡yêD≤ eédüú s¡ø±\T @$?
2. |ü⁄qs¡T‘êŒ<äø£ eT]j·TT n+‘·]+∫b˛j˚T eqs¡T\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«+&ç.
uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ eédüú eékÕj·T+, |ü]ÁX¯eT, ùde\T nH˚ eT÷&ÉT Á|ü<ëÛ q s¡+>±\T>± $uÛõÑ +#·ã&ç+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ç|üŒ{Ïπø yÓTC≤]{° Á|ü»\T eékÕj·T s¡+>∑+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç J$düTÔHêïs¡T.
dü÷ú\ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô˝À eékÕj·T s¡+>∑ yê{≤ Áø£eT+>± ‘·–Zb˛‘·÷ ñ+&É>± ùdyê s¡+>∑+ yê{≤
ô|s¡T>∑T‘·÷ ñqï~.
ø£eT‘· |ü]e÷D+, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ kÕúsTTô|’ eékÕj·T ñ‘êŒ<äø£‘· Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
Vü≤]‘· $|ü¢e+ eékÕj·T+˝À n~Ûø£ e~Δ πs≥T≈£î <√Vü≤<ä|ü&ç+~.
uÛ≤s¡rj·T |ü]ÁX¯eT Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚≥T s¡+>±\qT ø£*– ñ+~.
eTÚ*ø£ eT]j·TT eT÷\<Ûqä edüTeÔ ⁄\ ñ‘·Œ‹Ô˝À dü«j·T+ düeT~Δ‘√bÕ≥T |ü]ÁX¯eT˝À yÓ$’ <Û´ä uÛ]Ñ ‘·yTÓ qÆ
e~Δ ñ+~.
ùdyê s¡+>∑+˝À s¡yêD≤, ø£eT÷´ìπøwüHé‡, ◊{Ï, u≤´+øÏ+>¥, Çq÷‡¬sHé‡, ]j·T˝Ÿ mùdº{Ÿ, n&çàìÁùdºwüHé
eT]j·TT Ç‘·s¡ ùde\T ñHêïsTT.
kÕe÷õø£ nekÕú|üHê kÂø£sê´\˝À $<ä´, Äs√>∑´+ Ç$T&ç ñ+{≤sTT.
Ä<ÛäTìø£ ø±\+˝À, Á|ü|ü+#· Ä]úø£ eédüú˝À ùdyê s¡+>∑+ düVü‰j·T+‘√ edüTÔe⁄\, ùde\ e÷]Œ&ç
düT\uÛÑ‘·s¡+ ne⁄‘·T+~.
[77]
1. Vü≤]‘· $|ü¢e+ n+fÒ @$T{Ï?
2. <˚X¯ n_Ûe~ΔøÏ eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T @ $<Ûä+>± <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT?
1. bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûe~ΔøÏ eékÕj·T+ m˝≤ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~?

2. bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûe~ΔøÏ #·s¡´\T dü÷∫+#·+&ç.
1. Ä]úø£ eédüú Á|ü<Ûëq s¡+>±\qT $X¯Bø£]+#·+&ç.

2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘·rj·T s¡+>∑+ m+<äT≈£î y˚>∑+>± ô|s¡T>∑T‘·÷ ñqï~?
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À õ.&ç.|æ. |üs¡+>± n‹ ô|<ä› yê{≤ n+~+#˚ s¡+>∑+ ( )

m) ‘·rj·T s¡+>∑+ _) ~«rj·T s¡+>∑+ dæ) ÁbÕ<∏ä$Tø£ s¡+>∑+ &ç) ‘·j·÷Ø s¡+>∑+
2. uÛ≤s¡rj·T ˝…’|òt Çq÷‡¬sHé‡ ø±s√ŒπswüHé (LIC of India) dü+düú ............. j·÷»e÷q´+˝À ñ+~
m) Áô|’y˚{Ÿ s¡+>∑+ _) Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑+ ( )
dæ) |ü_¢ø˘ ø£yéT Áô|’y˚{Ÿ s¡+>∑+ &ç) ø±s=Œπs{Ÿ dü+düú
3. øÏ+~ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ÁbÕ<∏ä$Tø£ s¡+>±ìøÏ #Ó+~q$ ø±e⁄ ( )
m) |òæwæ¸+>¥ _) bòÕ¬sÁd”º dæ) yÓTÆì+>¥ &ç) u≤´+øÏ+>¥
4. bÕ]ÁXÊ$Tø£ yÓqTø£u≤≥T≈£î Ç~ ø±s¡D+ ø±<äT ( )
m) eT÷\<Ûqä ø=s¡‘· _) $<äT´‘Y ø=s¡‘· dæ) n~Ûø£ HÓ|’ ⁄ü D´‘· &ç) ˝…ô’ dì‡+>¥ düeTdü´\T
‘Ó\T>∑T nø±&É$T: ns¡úXÊÁdüÔ+, Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ ¬s+&Ée dü+e‘·‡s¡+ bÕsƒ¡´ Á>∑+<∏ä+, 2020
Datt & Sundaram's Indian Economy, S.Chand, New Delhi, latest edition.
[78]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
8
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T ` Á|ü|ü+Nø£s¡D
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890

Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ ÄeX¯´ø£‘·qT, yê{Ï eTTU≤´+XÊ\qT $X¯Bø£]kÕÔs¡T.
düs¡∞ø£s¡D, Áô|’y˚{°ø£s¡D\qT $e]kÕÔs¡T.
Á|ü|ü+Nø£s¡D ÄeX¯´ø£‘·qT, Á|ü|ü+Nø£s¡D e\q ø£*π> Á|üjÓ÷»Hê\qT $X‚¢wæ+#·>∑\s¡T.
Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+düú >∑T]+∫ yêÚ≤´ìkÕÔs¡T.
8.1 |ü]#·j·T+
kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s+¡ <˚X+¯ ˝À ñqï≥Te+{Ï Ä]úø£ ndüe÷q‘·\T, ù|<ä]ø£+, ìs¡T<√´–‘· e+{Ï eTTKýÓTqÆ
düeTdü´\qT ‘=\–+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ rdüT≈£îqï ìs¡íj·÷\T Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\ ÁbÕeTTK´‘·qT ô|+#êsTT.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ kÕ«‘·+Á‘·+ bı+~q ‘·sê«‘· <˚X+¯ $TÁX¯eT Ä]úø£ eédü>ú ± ñ+&Ü\ì n|üŒ{Ï Á|üuTÑÛ ‘·«+ ìs¡sí TT+∫+~.
n+<äT˝À uÛ≤>∑+>±H˚ 1948 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ $TÁX¯eT Ä]úø£ eédüú≈£î |ü⁄Hê~ y˚dæ+~. BìøÏ
n<äq+>± 1956 bÕ]ÁXÊ$Tø£ rsêàq+ $TÁX¯eT Ä]úø£ eédüúqT ã˝Àù|‘·+ #˚dæ+~. Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ $düÔs¡D˝À
uÛ≤>∑+>±, Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\T ô|]>±sTT. Áô|’y˚≥T s¡+>∑+ô|’ n~Ûø£ ìj·T+Á‘·D ñ+&˚~. ˝…’ôdHé‡\T, |ü]à≥T¢,
ø√{≤\T e+{Ï $<ÛëHê\ <ë«sê Áô|’y˚≥T s¡+>±ìï ìj·T+Á‘·D #˚XÊs¡T.
M{Ï <äècÕº´ eTq+ á j·T÷ì{Ÿ˝À 1991˝À Ä]úø£ dü+düÿs¡D\qT Á|üy˚X¯ô|≥ºe\dæq ÄeX¯´ø£‘·qT
yÓTT<ä≥ #·]Ã+#·Tø=+{≤+. Ä]úø£ dü+düÿs¡D\˝À Á|ü<Ûëq uÛ≤>±˝…’q düs¡∞ø£s¡D, Áô|’y˚{°ø£s¡D, Á|ü|ü+Nø£s¡D\qT
$X‚¢wæ+#·T≈£î+{≤+. Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+düúqT dü+øÏå|üÔ+>± ‘Ó\TdüT≈£î+{≤+.
8.2 Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T : eT÷\+, Ä]úø£ dü+düÿs¡D\≈£î <ë] rdæq |ü]dæú‘·T\T, uÛ≤eq
8.2.1 Ä]úø£ dü+düÿs¡D\≈£î eT÷\+
Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ <ë«sê Ä<ÛTä ìø£ kÕ+πø‹ø£ $C≤„Hêìï dü+|üPs¡+í >± ñ|üj÷Ó –+#·&+É , ñ‘êŒ<äø‘£ q· T ô|+#·&+É
eTTK´ \øå±´\T>± 1985˝À q÷‘·q Ä]úø£ $<Ûëq+ Á|üy˚X¯ô|≥ºã&ç+~. Áô|’y˚≥T s¡+>±ìøÏ ô|<ä› |”≥ y˚dæ
Áô|’y˚≥T ô|≥Tºã&ÉT\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ |üqTï\T, ˝…’ôdì‡+>¥, $<˚o yê´bÕs¡ $<ÛëHê\˝À dü+düÿs¡D\T
#˚|ü≥º&É+— ìã+<Ûäq\qT, ìj·T+Á‘·D\qT ‘=\–+∫ Á|üuÛÑT‘·« bÕ\Hê $<ÛëHêìï düs¡∞ø£ ‘·+ #˚dæ $<˚o Á|ü‘·´ø£å
ô|≥Tºã&ÉT\qT, ãVüQfi¯ C≤rj·T dü+düú\qT Äø£]¸+#·≥+ e+{Ï e÷s¡TŒ\T #˚|ü{≤ºs¡T.
[79]
8.2.2 Ä]úø£ dü+düÿs¡D\≈£î <ë] rdæq |ü]dæú‘·T\T
1990`91 Ä]úø£ dü+øå√uÛÑ+ Äø£dæàø£+>± e∫Ã+~ ø±<äT. 1980e <äX¯ø£+˝À @s¡Œ&çq |ü]dæú‘·T\ e\¢
ndüeT‘·T˝≤´ìøÏ <ë] rdæ+~. Á|üuÛÑT‘·« e´j·÷ìøÏ, sêã&çøÏ >∑\ e´‘ê´dü+ ô|]– ø√X¯ ˝À≥T ô|]–+~.
1990`91 Hê{ÏøÏ ø√X¯ ˝À≥T 7.8 XÊ‘êìøÏ #˚s¡T≈£î+~. $<˚o yê´bÕs¡ #Ó*¢+|ü⁄\ X‚wü|ü⁄ ø£¬s+≥T U≤‘ê˝À
˝À≥T ô|]–+~. Á|üuÛÑT‘·«|ü⁄ $<˚o s¡TD+ dü÷ú\ <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À 23 XÊ‘êìøÏ #˚]+~. Á<äy√´\“D+ 10.3
XÊ‘êìøÏ #˚]+~. >∑˝ŸŒ¤ dü+øå√uÛÑ+ e\q $<˚o e÷s¡ø£ ì\«\T πøe\+ ˇø£ yêsêìøÏ dü]|ü&˚ ~>∑TeT‘·T\
kÕúsTTøÏ |ü&çb˛j·÷sTT. Bì‘√ <˚X¯ Ä]úø£ kÕúsTT n+‘·sê®rj·T+>± ø°åDÏ+∫+~.
8.2.3 Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T : uÛ≤eq
<˚XÊìï ñqï dæú‹ qT+∫ ñqï‘· dæú‹øÏ #˚πsÃ Á|üÁøÏj·T\qT dü+düÿs¡D\T n+{≤+. <˚XÊìï @ $<Ûä+>±
n_Ûe ~Δ #˚j·÷* nH˚ <ëìøÏ ø=‘·Ô>± Ä˝À∫+∫ Ä <˚X¯ Á|ü»\≈£î Ä]úø£ Á|üjÓ÷»Hê\T #˚≈£LπsÃ $<Ûä+>±
nedüsêìøÏ ‘·–q≥T¢>± ø=‘·Ô $<ÛëHê\qT, ø=‘·Ô |ü<∏äø±\qT ˇø£ $<Ûëq|üs¡yÓTÆq≥Te+{Ï |ü<äΔ‹˝À rdüT≈£îH˚
nìï #·s¡´\qT Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T n+{≤s¡T.
Ä]úø£ dü+øå√uÛÑ+ qT+∫ ãj·T≥|ü&É&ÜìøÏ 1991˝À n|üŒ{Ï πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ Ä]úø£ dü+düÿs¡D\qT
Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~. M{Ï˝À uÛ≤>∑+>± düs¡∞ø£s¡D, Áô|’y˚{°ø£s¡D, Á|ü|ü+Nø£s¡D\qT neT\T |ü]∫+~.
1. Ä]úø£ dü+düÿs¡D\≈£î eT÷\+ @$T{Ï?
2. Ä]úø£ dü+düÿs¡D\≈£î <ë] rdæq |ü]dæú‘·T\T $e]+#·+&ç.
8.3 düs¡∞ø£s¡D
<˚oj·T, $<˚oj·T yê´bÕs¡+ô|’ ñqï Á|üuÛÑT‘·« ìj·T+Á‘·D\≈£î dü&É*+|ü⁄ Çe«&É+, Ä]úø£ eédüúô|’
Á|üuÛÑT‘·« CÀø£´+ ‘·–Z+#·&É+, Áô|’y˚{Ÿ ô|≥Tºã&ÉT\ô|’ ìj·T+Á‘·D\qT ‘=\–+#·&É+ eT]j·TT ô|≥Tºã&ÉT\qT
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É »]–+~. bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ô|’ ñqï Á|üuTÑÛ ‘·« ìj·T+Á‘·D\qT, $‘·,Ô Á<äe´, $<˚o $<ÛëHê\qT,
Á|üuTÑÛ ‘·« Ä+ø£\å qT, ìj·T+Á‘·D\qT nedüsy¡ TÓ qÆ y˚Ts¡≈î£ dü&*É +#·&+É »]–+~. á s¡øy£ TÓ qÆ Á|üuTÑÛ ‘·« ìj·T+Á‘·D
dü&É*+|ü⁄\qT ªdüs¡∞ø£s¡Dμ n+{≤s¡T.
8.3.1 bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+
Á|üuÛÑT‘·« ìj·T+Á‘·D e\q uÛ≤Ø ô|≥Tºã&ÉT\T ô|≥ºø£b˛e&É+, |ü]ÁX¯eT\ $düÔs¡D »s¡>∑ø£ b˛e&É+
e\q Á|üuÛÑT‘·«+ 1991 q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàq+ rdüT≈£îe∫Ã+~. Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± ÁøÏ+~
n+XÊ\˝À e÷s¡TŒ\T »]>±sTT.
˝…ô’ dì‡+>¥ $<Ûëq+˝À e÷s¡TŒ\T #˚jT· ã&Ü¶sTT. 18 Á>∑÷|ü⁄\ |ü]ÁX¯eT\T (s¡øDå£ s¡+>∑+, eP´Vü‰‘·àø£yTÓ qÆ
kÕe÷õø£ Á|üjÓ÷»Hê\‘√ ≈£L&çq Á|üe÷<äø£s¡ s¡kÕj·THê\T, yê‘êes¡D≤ìï ø£\Twæ‘· |ü]#˚ |ü]ÁX¯eT\T) ‘·|üŒ
$T>∑‘ê yê{Ï $wüj·T+˝À ˝…’ôdì‡+>¥ s¡<äT›|üs¡#·ã&ç+~. á e÷s¡TŒ\T |ü]ÁX¯eT\ kÕú|üq≈£î, ñ‘·Œ‹Ô |ü]e÷D
[80]
$düÔs¡D≈£î <√Vü≤<ä|ü&Ü¶sTT. 10 \ø£å\ »HêuÛ≤ ø£+fÒ n~Ûø£ »HêuÛ≤ ñqï ÁbÕ+‘ê\qT $TqVü‰sTT+∫ $T–*q
ÁbÕ+‘ê\˝À Á|üuÛÑT‘·« nqTeT‹ ˝Ò≈£î+&Ü |ü]ÁX¯eT\qT kÕú|æ+#·Tø√e#·TÃ.
8.3.2 $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\T
ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\ (uÛÑ÷$T, uÛÑeHê\T, j·T+Á‘ê\T, Ç‘·s¡ |ü]ø£sê\T) ô|’ ãVüQfi¯ C≤‹ dü+düú\T Ks¡TÃ
ô|fÒº yÓTT‘êÔìï ª$<˚o ô|≥Tºã&ÉT\Tμ n+{≤s¡T. 1991 ≈£î eTT+<äT ñqï Ä]úø£ $<Ûëq+, $<˚o Á|ü‘·´ø£å
ô|≥Tºã&ÉT\ô|’ ìj·T+Á‘·D ñ+&É≥+ e\q uÛ≤Ø ô|≥Tºã&ÉT\qT düeT≈£Ls¡Ã&ÜìøÏ Ä+ø£å\T n&ÉT¶>± ñ+&˚$.
q÷‘·q Ä]úø£ $<Ûëq+ e\q Á|üuTÑÛ ‘·« Ä+ø£\å T dü&*É +#ês¡T. $<˚o Á|ü‘´· ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T uÛ≤Ø |ü]ÁX¯eT\≈£î
nedüs¡yÓTÆq eT÷\<Ûäq+, kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+, Ä<ÛäTìø£ ñ‘·Œ‹Ô |ü<äΔ‘·T\T, qMq ìs¡«Vü≤D eP´Vü‰\T
düeT≈£Ls¡Ã&É+‘√ bÕ≥T |ü]ÁX¯eT\≈£î s¡TD uÛ≤sêìï ‘·–ZkÕÔj·Tì Ä•+#ês¡T. $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\qT
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ ÁøÏ+~ #·s¡´\T #˚|ü≥º&É+ »]–+~.
1. $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\qT ô|+#·&ÜìøÏ nqTeT‹+#ês¡T. Á|üdüTÔ‘·+ u≤´+≈£î\T, ;e÷, f…©ø£eT÷´ìπøwüHé‡,
$e÷qj·÷q+ ‘·|üŒ nH˚ø£ |ü]ÁX¯eT˝À¢ $<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&ÉT\T 100% es¡≈£î nqTeT‹+#ês¡T.
2. m>∑TeT‹ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìs¡«Væ≤+#˚ yêDÏ»´ dü+dü\ú T 51% eT÷\<Ûqä +‘√ n+‘·sê®rj·T e÷¬sÿ{Ÿ˝ÀøÏ
Á|üy˚•+#·e#·TÃ.
3. $<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&çøÏ ns¡Ω‘· >∑\ |ü]ÁX¯eT\≈£î nqTeT‹ì y˚>∑e+‘·+ #˚XÊs¡T.
8.3.3 $<˚o kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+
kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· >∑\ s¡+>±\˝À $<˚o kÕ+πø‹ø£‘·qT
Ä{Ày˚T{Ïø˘>± nqTeT‹kÕÔs¡T.
8.3.4 Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ $<Ûëq+
Á|üuÛÑT‘·« s¡+>±ìøÏ ìπs›•+∫q |ü]ÁX¯eT\ dü+K´qT ‘·–Z+#ês¡T. Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\˝À rÁe s¡T>∑à‘·≈£î
>∑T¬s’q |ü]ÁX¯eT\qT $#ês¡D≈£î ìy˚~+#·&É+, eT÷´#·Te˝Ÿ |òü+&é‡ <ë«sê Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\T 20 XÊ‘·+
es¡≈£î eT÷\<Ûäq+ düeT≈£Ls¡TÃø√e≥+, >∑T‘êÔ~Û|ü‘·´ eT]j·TT ìs¡“+<Ûä yêDÏ»´ |ü<äΔ‘·T\ #·≥º+ (MRTP Act)
qT düe]+∫ s¡÷.100 ø√≥¢ >∑]wüº |ü]$T‹ì m‹Ô y˚XÊs¡T. s¡÷.100 ø√≥T¢ <ë{Ïq|üŒ{Ïø° ô|<ä› dü+düú\T MRTP
ø£$TwüHé nqTeT‹ bı+<äe\dæq nedüs¡+ ˝Ò<äT.
1. ˝…’ôdì‡+>¥ $<Ûëq+˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\T @$?
2. $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ #˚|ü{Ïºq #·s¡´\T @$?
[81]
8.4 Áô|’y˚{°ø£s¡D
Á|üuTÑÛ ‘·« dü+dü\ú j·÷»e÷q´+, ÄdüT\Ô ‘√ bÕ≥T ìs¡«Vü≤DqT Áô|y’ ≥˚ T|üs+¡ #˚ùd Á|üÁøÏjT· qT ªÁô|y’ {˚ ø° s£ D¡ μ
nì n+{≤s¡T. 1991˝À Á|üy˚X¯ô|{Ïºq q÷‘·q Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T Áô|’y˚{°ø£s¡D≈£î ô|<ä› |”≥ y˚XÊsTT. Á|üuÛÑT‘·«
s¡+>∑ dü+dü\ú j·÷»e÷q´+qT, ÄdüT\Ô qT Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ #˚jT· &É+ e\¢ dü+dü\ú j·÷»e÷q´ kÕeTs¡´ú + yÓTs¡T>∑T|ü&+ç ~.
Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\qT Áô|’y˚≥T dü+düú\T>± e÷πsÃ Á|üÁøÏj·T ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± »s¡T>∑T‘·T+~. n$:
1. Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\ ô|≥Tºã&çì, j·÷»e÷q´ u≤<Ûä´‘· qT+&ç Á|üuÛÑT‘·«+ ñ|üdü+Vü≤]+#·Tø√e&É+.
2. Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\qT |üP]Ô>± n$Tà y˚j·T&É+.
8.4.1 ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üdü+Vü≤s¡D
1991 q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ rsêàq+ <ë«sê Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\ ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üdü+Vü≤s¡DqT
Á|üuÛÑT‘·«+ yÓTT<ä\Tô|{Ïº+~. Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\ ÄdüTÔ\qT, j·÷»e÷Hê´ìï, áøÏ«{°\qT yÓTT‘·Ô+>± >±ì
˝Ò<ë bÕøÏåø£+>± >±ì neTàø£+ #˚j·T&Üìï ô|≥Tºã&ÉT\ ñ|üdü+Vü≤s¡D n+{≤s¡T.
8.4.2 Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\qT n$Tày˚j·T&É+
1991 dü+e‘·‡s¡+ es¡≈£î Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑y˚T Ä]úø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*–q s¡+>∑+>± ø=qkÕ–+~. q÷‘·q
Ä]úø£ $<Ûëq+ <ë«sê Áô|’y˚≥T s¡+>±ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+ »]–+~. ø=ìï Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\T
Áô|’y˚{°ø£]+#·ã&Ü¶sTT. eT] ø=ìï+{Ïì Áô|’y˚{°ø£]+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üj·T‹ïdüTÔqï~.
8.4.3 Áô|’y˚{°ø£s¡D Á|üjÓ÷»Hê\T
dü‘·«s¡ Ä]úø±_Ûeè~ΔøÏ Áô|’y˚≥T s¡+>∑+ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ÇdüTÔ+~.
q÷‘·q |ü]ÁX¯eT\ @sêŒ≥T e\q ñbÕ~Û ø£\Œq ô|s¡T>∑T‘·T+~.
Ä<ÛäTìø£ |ü]ÁX¯eT\ @sêŒ≥T, eTTK´+>± $ìjÓ÷>∑ edüTÔ s¡+>∑+˝À, m\Áø±ºìø˘‡, m\ÁøÏºø£˝Ÿ, yÓ÷{≤s¡T
yêVü≤Hê\ |ü]ÁX¯eT\T y˚>∑+>± $düÔ]+#êsTT.
nekÕú|üHê kÂø£sê´\ ø£\Œq˝À ` s√&É¢ ìsêàD+, $<äT´<äT‘·Œ‹Ô, ø£eT÷´ìπøwüHé‡ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï˝À
Áô|’y˚≥T s¡+>∑ bÕÁ‘· ô|]–+~.
ùdyê s¡+>∑+˝À ` u≤´+øÏ+>¥, ;e÷, $<ä´, yÓ’<ä´+, $H√<ä ùde\T, ≈£î≥T+ã ùde\T, eè‹Ô|üs¡yÓTÆq
ùde\˝À ` Áô|’y˚≥T s¡+>∑+ $düÔ]+∫+~.
1. Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\qT Á|üsTTy˚≥T dü+düú\T>± e÷πsÃ Á|üÁøÏj·T mìï s¡ø±\T? n$ @$?
2. Á|üsTTy˚{°ø£s¡D ˝≤uÛÑ, qcÕº\T $e]+#·+&ç.
[82]
8.5 Á|ü|ü+Nø£s¡D
8.5.1 Á|ü|ü+Nø£s¡D uÛ≤eq
<˚X¯ Ä]úø£ eédüúqT n+‘·sê®rj·T Ä]úø£ eédüú‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚dæ yê´bÕs¡+, $<˚o Á|ü‘·´ø£å
ô|≥Tºã&ÉT\T, dü«\Œø±\ eT÷\<Ûäq+, e÷qe eqs¡T\T, kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï Á|üyêVü‰ìï
kÕs¡«Á‹ø£+>± ø=qkÕ–+#·&Üìï Á|ü|ü+Nø£s¡D nì n+{≤s¡T. Á|ü|ü+#· <˚XÊ\T ‘·eT dü]Vü≤<äT›\T <ë{Ï edüTÔ
ùde\T, eT÷\<Ûqä +, kÕ+πø‹ø£‘· yê´|æÔ <ë«sê n+‘·sê®rj·T yê´bÕs¡ |ü]e÷D≤ìï ô|+bı+~+#·T≈£îH˚ $<Ûëqy˚T
Á|ü|ü+Nø£s¡D nì #Ó|üŒe#·TÃ. <˚XÊ\T y˚>∑+>± nqTdü+<ÛëqeTj˚T´ Á|üÁøÏj·Tj˚T Á|ü|ü+Nø£s¡D. 20e X¯‘êã›+
∫es¡˝À Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± »]–q eTTKýÓTÆq |ü]D≤e÷˝À¢ Á|ü|ü+Nø£s¡D ˇø£{Ï. BìøÏ sê»ø°j·T, kÕ+düÿ ‹ø£,
Ä]úø£ ø√D≤\THêïsTT.
8.5.2 Á|ü|ü+Nø£s¡D Ä<Ûës¡|ü&˚ n+XÊ\T
Á|ü|ü+Nø£s¡D øÏ+~ n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± »s¡T>∑T‘·T+~:
1. yêDÏ»´ nes√<Ûë\T ‘·–Z+∫ $$<Ûä <˚XÊ\ eT<Ûä´ ùde\ Á|üyêVü‰ìøÏ Çã“+<äT\T ‘=\–+#·&É+.
2. $$<Ûä <˚XÊ\ eT<Ûä´ kÕ+πø‹ø£ $C≤„q Á|üyêVü‰ìøÏ nqT≈£L\ yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·&É+.
3. n<˚ $<Ûä+>± eT÷\<Ûäq Á|üyêVü‰ìøÏ nqT≈£L\ yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·&É+.
4. #·{≤ºìøÏ nqT≈£L\+>± ÁXÊ$Tø£ >∑eTqo\‘·qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+.
8.5.3 Á|ü|ü+Nø£s¡D≈£î nqT≈£L\ n+XÊ\T
1. <˚oj·T e÷¬sÿ{ŸqT $<˚o e÷¬sÿ≥¢‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚düTø√e#·TÃ.
2. q÷‘·q kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï n_Ûe ~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\T bı+<äe#·TÃ.
3. uÛ≤Ø |ü]ÁX¯eT\≈£î ø±e\dæq j·T+Á‘ê\qT, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï n_Ûe ~Δ #Ó+~q <˚XÊ\ qT+∫
~>∑TeT‹ #˚düTø√e#·TÃ.
4. n+‘·sê®rj·T Á|üe÷D≤\≈£î nqT>∑TD+>± edü÷Ô‘·Œ‹Ô HÓ’|ü⁄D≤´ìï ô|+#·Tø√e#·TÃ.
5. yÓqTø£ã&çq <˚XÊ\T ‘·eT ñ‘·Œ‘·TÔ\qT m>∑TeT‹ #˚j·Te#·TÃ. n_Ûe ~Δ #Ó+~q <˚XÊ\ qT+∫
ø±yê*‡q $ìjÓ÷>∑ edüTÔe⁄\qT ~>∑TeT‹ #˚düTø√e#·TÃ.
8.5.4 Á|ü|ü+Nø£s¡D≈£î Á|ü‹≈£L\ n+XÊ\T
1. Á|ü|+ü Nø£sD¡ e\¢ n_Ûe ~Δ #Ó+~q <˚XÊ\T n~Ûø+£ >± ˝≤uÛ≤ìï bı+<ësTT, ø±ì n_Ûe ~Δ #Ó+<äT‘·Tqï
<˚XÊ\T n\Œ+>± ˝≤uÛ≤ìï bı+<ësTT.
2. n_Ûe ~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\˝À Á|üuÛÑT‘ê«\T Á|üC≤ dü+πøåeT+ô|’ #˚ùd Ks¡TÃqT ‘·–Z+#êsTT.
[83]
8.5.5 $<˚o yêDÏ»´+, e÷¬sÿ≥¢ nqTdü+<Ûëq+
<˚XÊ\ eT<Û´ä nqTdü+<Ûëq+>± #ê˝≤ ø±\+>± yêDÏ»´+ ñ+≥T+~. ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î <˚oj·T e÷¬sÿ≥¢≈î£
$T+∫q neø±XÊ\qT $<˚o yêDÏ»´+ n+~düTÔ+~. n<˚$<Ûä+>± ø=qT>√\T<ës¡T\≈£î kÕúìø£+>± ñ‘·Œ‹Ô
nsTTq edüTÔe⁄˝Ò ø±≈£î+&Ü eT]ìï edüTÔe⁄\T n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ekÕÔsTT. n+fÒ $<˚o yêDÏ»´+ $$<Ûä
<˚XÊ\˝Àì e÷¬sÿ≥¢‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚düTÔ+~.
8.5.6 ãVüQfi¯ C≤‹ ø£+ô|˙\T
ˇø£ <˚X¯+ ø£+fÒ mø£ÿe <˚XÊ\˝À ñ‘·Œ‹Ôì #˚|üfÒº dü+düú\qT ªãVüQfi¯ C≤‹ dü+düú\Tμ n+{≤s¡T. ñ‘·Œ‹Ô
Ks¡TÃ\qT ‘·–Z+∫ ‘·eT ˝≤uÛ≤\qT ô|+#·Tø√e&Éy˚T ãVüQfi¯ C≤‹ dü+düú\ ñ<˚›X¯+. #Íø£>± eqs¡T\T \_Û+#˚
ÁbÕ+‘ê˝À¢ ãVüQfi¯ C≤‹ dü+düú\T ‘·eT ø±sê´\j·÷\qT, ø£sêà>±sê\qT HÓ\ø=\TŒ‘êsTT. á <˚XÊ\˝À $<˚o
ô|≥Tºã&ÉT\T, $<˚o yêDÏ»´+ ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. $<˚o yêDÏ»´+˝À n~Ûø£ uÛ≤>±ìï ãVüQfi¯ C≤‹ dü+düú\T
ìj·T+Á‹düTÔHêïsTT.
8.5.7 Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+düú
n+‘·sê®rj·T yêDÏ»´+˝À e∫Ãq nes√<Ûë\qT |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+düúqT @sêŒ≥T
#˚XÊs¡T. 1947˝À n+‘·sê®rj·T yê´bÕsê\≈£î dü+ã+~Û+∫ »qs¡˝Ÿ nÁ–yÓT+{Ÿ ÄHé {≤]|òt n+&é ÁfÒ&é
(GATT) qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. >±{Ÿô|’ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+‘√ düVü‰ 23 <˚XÊ\T dü+‘·ø±\T #˚XÊsTT. á >±{Ÿ 1948
»qe] 1 qT+&ç neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. >±{Ÿ n<Ûä«s¡´+˝À 1947 qT+&ç 1994 es¡≈£î mì$T~ kÕs¡T¢
ãVüQfi¯|üø£å yê´bÕs¡ düe÷y˚XÊ\T ìs¡«Væ≤+#·&É+ »]–+~. ñs¡Tπ>«˝À »]–q 8e sö+&é >±{Ÿ #·s¡Ã\ jÓTTø£ÿ
eTTK´ ñ<˚›X¯+ $<˚o yê´bÕsêìøÏ >∑\ Á|ü‹ã+<Ûäø±\qT ‘=\–+∫ Ä]úø£ n_Ûe ~Δì kÕ~Û+#·T≥. 1994˝À
≈£î~]q ˇ|üŒ+<ä+ |òü*‘·+>± &É+¬ø˝Ÿ Á|ü‹bÕ<äq\qT nqTdü]+∫ >±{Ÿ XÊX¯«‘· ÁbÕ‹|ü~ø£ô|’ Á|ü|ü+#· yêDÏ»´
dü+düú (WTO) >± s¡÷bÕ+‘·s¡+ #Ó+~+~. WTO dæ«≥®sê¢+&é <˚X¯+˝À C…˙yê Á|ü<Ûëq ø±sê´\j·T+>± 1995
»qe] 1q |üì #˚j·T&É+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
8.5.8 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ Á|ü|ü+Nø£s¡D Á|üuÛ≤e+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 1991˝À Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ neT\T e\q dæúØø£s¡D #·s¡´\qT #˚|ü{Ïº+~. <˚X¯+˝À
ãVüQfi¯ C≤‹ dü+düú\ $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\T ô|]>±sTT. BìøÏ ø±s¡D+ ãVüQfi¯ C≤‹ dü+düú\≈£î m≈£îÿe ˝≤uÛ≤\T
edüTÔHêïsTT. eTTK´+>± o‘·\ bÕ˙j·÷\T, bòÕdtº |òü⁄&é, m\Áø±ºìø˘‡, yêVü≤Hê\T, ôd˝Ÿbò˛qT¢ e+{Ï |ü]ÁX¯eT\
ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î eTq <˚X¯+˝À ø=qT>√\T<ës¡T\T ô|]>±s¡T. á |ü]ÁX¯eT\≈£î eTT&ç düs¡T≈£î\T düs¡|òüsê #˚ùd
<˚oj·T dü+düú\T ˝≤uÛÑ|ü&Ü¶sTT.
Á|ü|ü+Nø£s¡D e\¢ eTTK´+>± ùdyê s¡+>∑+ $düÔ]+∫+~. ◊{°‘√ bÕ≥T ùde\T n+~+#˚ dü+düú\≈£î
ø=‘·Ô>± ñbÕ~Û neø±XÊ\T \_Û+#êsTT. ø±˝Ÿ ôd+≥s¡¢ ìs¡«Vü≤D, &˚{≤ m+Á{°, |ü]bÕ\Hê dü+ã+<ÛäyÓTÆq
|üqT\T, Ç+»˙]+>¥, u≤´+øÏ+>¥ ùde\T n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ e#êÃsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ø£+ô|˙\˝À ñ‘·Œ‹Ô |ü<äΔ‘·T\˝À
[84]
e÷s¡TŒ\T e#êÃsTT. kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+ $ìjÓ÷–+#·&É+, ñ‘·Œ‹Ô Á|üe÷D≤\qT ô|+#·&É+, $<˚o ø£+ô|˙\‘√
ø£*dæ |üì #˚j·T&É+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºsTT. ô|<ä› uÛ≤s¡rj·T ø£+ô|˙\T dü«j·T+>± ãVüQfi¯ C≤‹ dü+düú\T>± m~>±sTT.
{≤{≤ yÓ÷{≤sY‡ (yêVü≤Hê\T), ÇH√Œ¤dædt (◊.{Ï.), sêHéu≤ø°‡ (eT+<äT\T), @wæj·THé ô|sTT+{Ÿ‡ (s¡+>∑T\T),
düT+<äs¡+ bòÕôdºqsY‡ (q≥T¢, uÀ\Tº\T) e+{Ï ø£+ô|˙\T Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ø=qkÕ–düTÔHêïsTT.
1. Á|ü|ü+Nø£s¡D≈£î Á|ü‹≈£L\ n+XÊ\T @$?
2. Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+düú n+fÒ @$T{Ï?
kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 1948 eT]j·TT 1956 bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq rsêàHê\T $TÁX¯eT
Ä]úø£ eédüú yÓ’|ü⁄ yÓTT>∑TZ#·÷bÕsTT.
1980 e <äXø¯ +£ ˝À Ä]úø£ dü+düÿs¡D\≈£î ;»+ |ü&+ç ~. n|üŒ{Ï øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ <ëìøÏ nqT>∑TD+>±
#·s¡´\qT ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
n+‘·≈£îeTT+<äT rdüT≈£îqï ìs¡íj·÷\ ø±s¡D+>± 1990 ˝À Ä]úø£ dü+øå√uÛÑ+ @s¡Œ&ç+~.
1990`91 Hê{ÏøÏ ø√X¯ ˝À≥T, ø£¬s+≥T U≤‘ê\˝À ˝À≥T, Á<äy√´\“D+ ô|s¡>∑&É+ e\q Ä]úø£
dü+øå√uÛÑ+ @s¡Œ&ç+~.
düs∞¡ ø£sD¡ , Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡ , Á|ü|+ü Nø£sD¡ \‘√ ≈£L&çq q÷‘·q Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T 1991 ˝À neT\T˝ÀøÏ
e#êÃsTT.
Ä]úø£ eédüúô|’ Á|üuÛÑT‘·« CÀø±´ìï dü&É*+#·&É+, Áô|’y˚{Ÿ ô|≥Tºã&ÉT\ô|’ Ä+ø£å\qT, ìj·T+Á‘·D\qT
‘=\–+#·&É+ <ë«sê Ä]úø£ düs¡∞ø£s¡D »s¡T>∑T‘·T+~.
Á|üuTÑÛ ‘·« dü+dü\ú j·÷»e÷q´+, ÄdüT\Ô ‘√ bÕ≥T ìs¡«Vü≤DqT Áô|y’ ≥˚ T|üs+¡ #˚jT· &É+ <ë«sê Áô|y’ {˚ ø° s£ D¡
»s¡T>∑T‘·T+~.
Á|ü|ü+Nø£s¡D e\¢ n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\ ø£Hêï n_Ûeè~Δ #Ó+~q <˚XÊ\T n~Ûø£+>± ˝≤uÛ≤ìï
bı+<ësTT.
1. düs¡∞ø£s¡D n+fÒ @$T{Ï?
2. Áô|’y˚{°ø£s¡D Á|üÁøÏj·T\qT ‘Ó\|ü+&ç.
3. ãVüQfi¯ C≤‹ ø£+ô|˙\T n+fÒ @$T{Ï?
[85]
1. Ä]úø£ dü+düÿs¡D\≈£î <ë] rdæq |ü]dæú‘·T\qT $e]+#·+&ç.
2. Áô|’y˚{°ø£s¡D e\¢ ø£*π> Á|üjÓ÷»Hê\qT ù|s=ÿq+&ç.
3. Á|ü|ü+Nø£s¡D Ä<Ûës¡|ü&˚ n+XÊ\T @$?
1. Á|ü|ü+Nø£s¡D jÓTTø£ÿ nqT≈£L\, Á|ü‹≈£L\ n+XÊ\qT $e]+#·+&ç.

2. 1991˝À Á|üy˚X¯ô|{Ïºq Ä]úø£ dü+düÿs¡D\qT $e]+#·+&ç.
1. øÏ+~ yê{Ï˝À Á|ü|ü+#· |ü]bÕ\Hê dü+düú @~? ( )

m) SBI _) WTO dæ) MRTP &ç) MNC
2. 1991 Ä]úø£ dü+düÿs¡D\˝Àì eTTU≤´+XÊ\T @$? ( )
m) düs¡∞ø£s¡D _) Áô|’y˚{°ø£s¡D dæ) Á|ü|ü+Nø£s¡D &ç) ô|’ nìï n+XÊ\T
3. ãVüQfi¯ C≤‹ ø£+ô|˙\≈£î ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D ( )
m) BSNL _) Bharathi Cement dæ) Indian Railways &ç) Coca Cola
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Ä]úø£ eédüú, Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ ~«rj·T dü+e‘·‡s¡+, ‘Ó\T>∑T nø±&É$T, ôV’≤<äsêu≤<é.
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Ä]úø£ eédüú, &çÁ^, ‘Ó\T>∑T nø±&É$T, ôV’≤<äsêu≤<é.
[86]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
Á|üuÛÑT‘·« sêã&ç, Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+,
9
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
ã&Ó®{Ÿ
Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô+qT $e]kÕÔs¡T.
Á|üuÛÑT‘·« sêã&ç e÷sêZ\qT eØZø£]kÕÔs¡T.
edüTÔ ùde\ |üqTï ñ|üjÓ÷>±\qT $e]kÕÔs¡T.
Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+ ÄeX¯´ø£‘·qT $e]kÕÔs¡T.
ã&Ó®{Ÿ s¡ø±\qT eØZø£]kÕÔs¡T.
6. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á<äe´ ˝À≥T ô|s¡T>∑T<ä\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT $X‚¢wækÕÔs¡T.
9.1 |ü]#·j·T+
H˚{Ï ø±\+˝À Á<äe´+ (&ÉãT“) ˝Òì<˚ @ s¡ø£yÓTÆq |üqT\qT ìs¡«Væ≤+#·˝ÒeTT. n˝≤π> e´j·T+ (Ks¡TÃ)
#˚j·T≈£î+&Ü @ s¡ø£yÓTÆq |üqT\qT #˚|ü≥º˝ÒeTT. eTq+ eTq ≈£î≥T+ã nedüsê\ ø√dü+, $$<Ûä edüTÔe⁄\
ø=qT>√\T ø√dü+, $<ä´ ø√dü+, ì‘êédüs¡ düs¡T≈£î\ ø=qT>√\T ø√dü+, uÛÑ÷eTT\T, uÛÑeHê\ ø=qT>√\T ø√dü+
Ks¡TÃ #˚d÷ü Ô ñ+{≤eTT. áHê{Ï Á|üuTÑÛ ‘ê«\T ≈£L&Ü Á|üC≤ dü+øπ eå T+ ø√dü+ nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤düTHÔ êïsTT.
nq>± Á|ü»\≈£î ø±e\dæq πswüqT _j·T´+, bÕsƒ¡XÊ\\ ìs¡«Vü≤D, ÄdüT|üÁ‘·T\ ìs¡«Vü≤D, s√&ÉT¢, ø£¬s+≥T,
Á|üuÛÑT‘·« bÕ\q, ô|q¸qT¢, XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\ ìs¡«Vü≤D e+{Ï mH√ï ø±s¡´Áø£e÷\qT Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü&ÉT‘·T+~. Bì
e\¢ Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+ Áø£eT+>± ô|s¡T>∑T‘·T+~.
nsTT‘˚ ìs¡+‘·s¡+>± ô|s¡T>∑T‘·Tqï e´j·÷ìøÏ ø±e\dæq Ä<ëj·÷ìï ô|+#·Tø√e&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+
e÷sêZ\qT yÓ‘·T≈£î‘·T+~. $$<Ûä s¡ø±\ |üqTï\ <ë«sê Á|üuÛÑT‘·«+ sêã&çì ô|+#·T≈£î+≥T+~. á $<Ûä+>±
e∫Ãq sêã&çì ˇø£ Á|üD≤[ø£ Á|üø±s¡+ Ks¡TÃ #˚j·÷*‡q nedüs¡+ ñ+~. Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ nH˚ø£ ñ<˚›XÊ\T,
ø±s¡´Áø£e÷\T ñ+{≤sTT. ø±ã{Ïº M{Ïì neT\T #˚j·÷\+fÒ ã&Ó®{Ÿ nedüs¡eTe⁄‘·T+~.
Ä<ëj·÷ìøÏ, e´j·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q ˇø£ Á|üD≤[ø£j˚T ªã&Ó®{Ÿμ. Ç+<äT˝À sêã&çøÏ dü+ã+~Û+∫q
n+XÊ\T ˇø£yÓ’|ü⁄, e´j·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\T eTs=ø£yÓ’|ü⁄ #·÷|ækÕÔs¡T. á bÕsƒ¡´ uÛ≤>∑+˝À eTq+
Á|üuÛÑT‘·« sêã&ç, Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+, ã&Ó®{Ÿ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
[87]
9.2 Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô+ : uÛ≤eq, ÁbÕeTTK´‘·, Á|ü<Ûëq n+XÊ\T
9.2.1 Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô uÛ≤eq
Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô XÊÁdüÔ+ |ü]~Ûì ã{Ïº Ä XÊÁdüÔ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·Te#·TÃ. kÕ+Á|ü<ësTTø£+>±
Ä<ëj·T+, e´j·÷\qT |ü]o*+#˚ eT]j·TT $X‚¢wæ+#˚ XÊÁkÕÔìï Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô XÊÁdüÔ+>± |ü]>∑DÏ+#·e#·TÃ.
kÕ+Á|ü<ëj·T s¡#s· TT‘·\T Á|üuTÑÛ ‘·« $‘·Ô n+XÊ\qT Á|ü<ëÛ q+>± eT÷&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛõÑ +#ês¡T. n$: Ä<ëj·T+,
e´j·T+, s¡TD+.
9.2.2 Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô ÁbÕeTTK´‘·
1. düe÷» nedüsê\≈£î ‘·–q≥T¢>± eqs¡T\qT πø{≤sTT+#·&É+ Á|üuÛÑT‘·«+ jÓTTø£ÿ eTTKýÓTÆq |üì.
yê{Ï˝À Á|ü<Ûëq+>± Á|ü»\ kÕe÷õø£ ø√]ø£\T, nedüsê\T, <˚X¯ s¡ø£åD, XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\T, kÕe÷õø£
Hê´j·T+ yÓTT<ä˝…’q$ ñ+{≤sTT. yê{Ïì Á|üuÛÑT‘·«+ ø£*Œ+#·&ÜìøÏ ì<ÛäT\ nedüs¡+ ñ+~. M{Ï
>∑T]+∫ Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô XÊÁdüÔ+ ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
2. Á|ü»\ dü+πøåeT+, ù|<ä`<Ûäìø£ ndüe÷q‘·\qT ‘=\–+#·&É+, ù|<ä\≈£î ø±e*‡q dü+πøåeT |ü<∏äø±\qT
neT\T #˚jT· &É+, ìs¡T<√´>±ìï ‘·–+Z #·&+É , kÕe÷õø£ Hê´j·÷ìï #˚≈L£ s¡Ã&É+, Ä]úø£ eè~Δì kÕ~Û+#·&+É
Ä<ÛäTìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\ $~Û.
3. Á|üC≤ edüTÔ ùde˝…’q s√&ÉT¢, ôd’ìø£ ùde\T, M~Û BbÕ\T yÓTT<ä˝…’q$ ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô+
nedüs¡+. Áô|’y˚{Ÿ yê´bÕs¡ dü+düú\T M{Ïì düeT≈£Ls¡Ã˝Òe⁄.
4. düe÷»+˝À ñqï ù|<ä, <Ûäì≈£î\ eT<Ûä´ Ä<ëj·T ndüe÷q‘·\qT ‘=\–+#·&ÜìøÏ, <Ûäqe+‘·T\ MT<ä
|üqTï\qT $~Û+∫ ù|<ä esêZ\≈£î ùde\T n+~+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô+ nedüs¡+.
5. kÕe÷õø£ dü+πøåeT+, kÕe÷õø£ uÛÑÁ<ä‘· e+{Ï kÕ+|òæTø£ dü+πøåeT ø±s¡´Áø£e÷\qT neT\T #˚j·TT≥≈£î
Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô+ nedüs¡+.
9.2.3 Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô Á|ü<Ûëq n+XÊ\T
Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô+˝À Á|ü<Ûëq+>± Á|üuÛÑT‘·« Ä<ëj·T+, Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+, Á|üuÛÑT‘·« s¡TD+ yÓTT<ä˝…’q
n+XÊ\T+{≤sTT. Á|üuÛÑT‘·« Ä<ëj·÷ìï ô|+#˚ $$<Ûä |ü<äΔ‘·T\qT Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü&ÉT‘·T+~. Ç+<äT˝À |üqTï\
qT+∫ e#˚Ã Ä<ëj·T+, Ç‘·s¡ sêã&ÉT\T ø£*dæ ñ+{≤sTT. |üqTï sêã&ç˝À Á|ü‘·´ø£å, |üs√ø£å |üqTï\ <ë«sê
Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ Ä<ëj·T+ düeT≈£Ls¡T‘·T+~. Ç‘·s¡ sêã&ÉT˝…’q |ò”E\T, »]e÷Hê\T yÓTT<ä˝…’q n+XÊ\ <ë«sê
≈£L&Ü Ä<ëj·T+ edüTÔ+~. Á|ü»\ dü+πøåeT+, Á|ü»\≈£î ø±e*‡q $$<Ûä |ü<∏äø±\≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ Ks¡TÃ #˚k˛Ô+~.
<ëì ø√dü+ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ e#˚Ã sêã&ÉT\T dü]b˛q|ü⁄&ÉT Á|üuÛÑT‘·«+ <˚X¯+˝Àì Á|ü»\ qT+&ç >±ì, dü+düú\ qT+&ç
>±ì, $<˚XÊ\ qT+∫ >±ì s¡TD≤\qT (n|ü\qT) rdüT≈£î+≥T+~. M{Ïì Á|üuÛÑT‘·« s¡TD+ n+{≤s¡T. ø±ã{Ïº
á n+XÊ\ìï+{Ï˙ ≈£L&Ü Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô+˝À Á|ü<Ûëq uÛ≤>±\T>± #Ó|üŒe#·TÃ.
[88]
1. Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô+ jÓTTø£ÿ ÄeX¯´ø£‘· @$T{Ï?
2. Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô+˝Àì eT÷&ÉT Á|ü<Ûëq uÛ≤>±\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
9.3 Á|üuÛÑT‘·« sêã&ç
Áô|’y˚{Ÿ dü+düú\˝≤>± Á|üuÛÑT‘·«+, ˝≤uÛÑ qcÕº\qT uÒØE y˚düT≈£îì Á|ü»\≈£î n+~+#˚ Á|ü‹ edüTÔ ùde≈£î
<Ûäs¡qT ìs¡ísTT+#·˝Ò<äT. ù|<ä\≈£î, Ä]úø£+>±, kÕ+|òæTø£+>± yÓqTø£ã&çq ã\V”≤q esêZ\ Á|ü»\≈£î ñ∫‘·+>±
ø=ìï edüTÔ ùde\qT Á|üuÛÑT‘·«+ n+<äCÒj·÷*‡ ñ+≥T+~. $$<Ûä s¡ø±\ |üqTï\ <ë«sê Á|üuÛÑT‘·«+ sêã&çì
ô|+#·T≈£î+≥T+~. n+<äTe\¢ Á|ü»\ qT+∫ @ $<Ûä+>± m+‘· yÓTT‘·Ô+˝À sêã&çì düeT≈£Ls¡TÃø√yê˝À Á|üuÛÑT‘·«+
C≤Á>∑‘·Ô>± Ä˝À∫+∫ ìs¡íj·T+ rdüTø√yê*.
9.3.1 Á|üuÛÑT‘·« sêã&ç e÷sêZ\T
Ä<ÛäTìø£ ø±\+˝À nH˚ø£ e÷sêZ\ <ë«sê Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ Ä<ëj·T+ \_ÛdüTÔ+~. n+<äT˝À Á|ü<ÛëqyÓTÆq
sêã&ç e÷sêZ\T:
1. $$<Ûä s¡ø±˝…’q |üqTï\T 2. »]e÷Hê\T
3. ìs¡“+<Ûä s¡TD≤\T 4. Á|üuÛÑT‘·« ÄdüTÔ\ qT+&ç Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ e#˚Ã Ä<ëj·T+
5. Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\ ˝≤uÛ≤\T 6. Á|üuÛÑT‘·« ùde\≈£î #Ó*¢+#˚ |ò”E\T
9.3.2 |üqTï\T
Á|üuÛÑT‘·« Ä<ëj·T eqs¡T\˝À n‘·´+‘· Á|ü<ÛëqyÓTÆq$ |üqTï\T. Á|üuÛÑT‘·« Ä<ëj·T+˝À m≈£îÿe uÛ≤>∑+
|üqTï\ <ë«sêH˚ düeT≈£Ls¡T‘·T+~. |üqTï\T πøe\+ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ Ä<ëj·T eqπs ø±≈£î+&Ü ø=ìï Ä]úø£
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ìj·T+Á‘·D #˚j·T&ÜìøÏ ≈£L&Ü ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
|üqTï\qT eTTK´+>± ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ. n$: Á|ü‘·´ø£å |üqTï\T, |üs√ø£å |üqTï\T.
|üqTï\T
Á|ü‘·´ø£å |üqTï\T |üs√ø£å |üqTï\T
Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï neTàø£+ |üqTï

ø±s=Œπs{Ÿ |üqTï m¬ø’‡CŸ düT+ø£+
ÄdæÔ |üqTï m>∑TeT‹, ~>∑TeT‹ düT+ø£+
eè‹Ô |üqTï $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï (yê´{Ÿ)
edüTÔ ùde\ |üqTï (õ.mdt.{Ï.)
[89]
9.3.3 Á|ü‘·´ø£å |üqTï\T
me]ô|’ |üqTï $~Û+#·ã&ÉT‘·T+<√ yêπs <ëìì #Ó*¢+∫qf…Æ¢‘˚ <ëìì Á|ü‘·´ø£å |üqTï n+{≤s¡T. Ç+ø±
$es¡+>± #ÓbÕŒ\+fÒ á $<Ûëq+˝À |üqTï #Ó*¢+#˚ e´øÏÔ yÓTT‘·Ô+ uÛ≤sêìï ‘êH˚ uÛÑ]kÕÔ&ÉT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
1.Ä<ëj·T |üqTï 2.ø±s=Œπs{Ÿ |üqTï.
1. Ä<ëj·T |üqTï
e´≈£î\Ô jÓTTø£ÿ e´øÏ>Ô ‘∑ · Ä<ëj·T+ô|’ $~Û+#˚ |üqTïqT ªÄ<ëj·T|ü⁄ |üqTïμ n+{≤s¡T. e´øÏ>Ô ‘∑ · Ä<ëj·÷\˝À
J‘ê\ô|’ e#˚Ã Ä<ëj·T+, u≤´+≈£î˝Àì &çbÕõ≥¢ô|’ e#˚Ã e&û¶, uÛÑeHê\T e+{Ï ÄdüTÔ\ô|’ e#˚Ã n<Ó› ñ+{≤sTT.
eTq <˚X¯+˝À Ä<ëj·T |üqTïqT ø=+‘· |ü]$T‹øÏ $T+∫ Ä<ëj·÷ìï dü+bÕ~+∫q yê]ô|’ $~ÛkÕÔs¡T. eTq
<˚X¯+˝À |ü⁄s√>±$T |üqTï $<Ûëq+ (progressive taxation) neT˝À¢ ñ+~. |ü⁄s√>±$T |üqTï n+fÒ Ä<ëj·T+
ô|]–q ø=B› |üqTï πs≥T ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ªªmμμ nH˚ e´øÏÔøÏ Ä<ëj·T+ dü+e‘·‡sêìøÏ s¡÷.5
\ø£å\T nì, n‘·ìô|’ 5 XÊ‘·+ |üqTï πs≥TqT $~ÛkÕÔs¡ì nqT≈£î+fÒ n‘·qT s¡÷.25,000 #Ó*¢+#ê*. n<˚
$<Ûä+>± ªª_μμ nH˚ e´øÏÔ kÕ+e‘·‡]ø£ Ä<ëj·T+ s¡÷.10 \ø£å\T nqT≈£î+fÒ n‘·ìô|’ |üqTï πs≥T 15 XÊ‘·+
$~Û+#·>± n‘·qT s¡÷.1.5 \ø£\å T #Ó*+¢ #ê*. ªªdæμμ nH˚ e´øÏÔ kÕ+e‘·‡]ø£ Ä<ëj·T+ s¡÷.50 \ø£\å T nsTTq|ü⁄&ÉT
n‘·ìô|’ 30 XÊ‘·+ |üqTï $~Û+∫q#√ n‘·qT s¡÷.15 \ø£å\T #Ó*¢+#ê*. nq>± yê] Ä<ëj·÷\T ô|]–q
yÓTT‘·Ô+˝À |üqTï πs≥T ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·÷ e∫Ã+~. BìH˚ ª|ü⁄s√>±$T |üqTï $<Ûëq+μ n+{≤s¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 2020`21 Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+˝À Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï πs≥T¢ |ü{Ïºø£`9.1 ˝À ‘Ó*|æq $<Ûä+>±
ñHêïsTT.
|ü{Ïºø£`9.1: Ä<ëj·T |üqTï XÊ¢ãT\T eT]j·TT |üqTï πs≥T¢ (2020`21 Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+)
kÕ+e‘·‡]ø£ Ä<ëj·T+ (s¡÷.\˝À) |üqTï sπ ≥T
2,50,000 es¡≈î£ |üqTï ˝Ò<äT
2,50,001`5,00,000 5%
5,00,001`7,50,000 10%
7,50,0001`10,00,000 15%
10,00,001`12,50,000 20%
12,50,001`15,00,000 25%
15,00,000 ô|q’ 30%
2. ø±s√Œπs{Ÿ |üqTï
ø£+ô|˙\T, yê´bÕs¡ dü+düú\T edüTÔ ùde\qT &ÉãT“≈£î $Áø£sTTkÕÔsTT. Ä $<Ûä+>± e∫Ãq Ä<ëj·T+˝À
Ä edüTÔe⁄ ‘·j·÷ØøÏ nsTTq Ks¡TÃ\˙ï rdæy˚j·T>± $T–*q~ Ä ø£+ô|˙\ jÓTTø£ÿ ˝≤uÛÑ+. á ˝≤uÛ≤\ô|’
$~Û+#˚ |üqTï\qT ø±s=Œπs{Ÿ |üqTï n+{≤s¡T.
[90]
9.3.4 |üs√ø£å |üqTï\T
ˇø£]ô|’ $~Û+∫q |üqTï\˝À ø=+‘· uÛ≤>∑+ ø±ì, yÓTT‘·Ô+ >±ì eTs=ø£s¡T #Ó*¢ùdÔ <ëìì ª|üs√ø£å |üqTïμ
n+{≤s¡T. ñ<ë: ˇø£ edüTÔe⁄qT ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T&ÉT ‘·j·÷s¡T #˚dæq|ü⁄&ÉT n‘·ìô|’ |üqTï $~ÛkÕÔs¡T. ø±˙ á |üqTïqT
edüTÔe⁄qT ø=qT>√\T #˚dæq e´øÏÔ #Ó*kÕÔ&ÉT. BìH˚ |üs√ø£å |üqTï n+{≤s¡T. neTàø£+ |üqTï, m¬ø’‡CŸ düT+ø£+,
ø£düºyéT‡ düT+ø£+ (m>∑TeT‹ ~>∑TeT‹ düT+ø£+) $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï (yê´{Ÿ), edüTÔ ùde\ |üqTï (õ.mdt.{Ï.)
e+{Ï$ |üs√ø£å |üqTï\≈£î ñ<ëVü≤s¡D>± #Ó|üŒe#·TÃ. |üs√ø£å |üqTï\˝À eTTKýÓTÆq~ neTàø£+ |üqTï. á
|üqTïqT edüTÔ ùde\ neTàø£+ô|’ $~ÛkÕÔs¡T. n<˚ $<Ûä+>± f…*ø±+ ø£+ô|˙\T #˚ùd ùde\T, u≤´+≈£î\ ùde\T,
Çq÷‡¬sHé‡ e+{Ï yê{Ïô|’ ùdyê |üqTï $~ÛkÕÔs¡T. edüTÔe⁄\ ‘·j·÷Øô|’ $~Û+#˚ |üqTïqT ªm¬ø’‡CŸ düT+ø£+μ nì,
m>∑TeT‹ ~>∑TeT‘·T\ô|’ $~Û+∫q |üqTï\qT ªø£düºyéT‡ düT+ø£+ (m>∑TeT‹ ~>∑TeT‹ düT+ø£+)μ nì n+{≤s¡T.
1. $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï (yê´{Ÿ)
sêeTT {°M ø=+<ëeTì z Á|üeTTK {°M c˛s¡÷+øÏ yÓfi≤¢&ÉT. ‘·q≈£î q∫Ãq {°Mì ø=qT>√\T #˚dæq
‘·sê«‘· _\T¢qT #·÷&É>± KØ<äT‘√ bÕ≥T n<äq+>± yê´{Ÿ n+≥÷ ø=+‘· kıeTTàì ‘·q e<ä› qT+&ç edü÷\T
#˚XÊs¡T. ndü\T á yê´{Ÿ n+fÒ @$T{À ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
yê´{Ÿ n+fÒ $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï. @<Ó’Hê ˇø£ edüTÔe⁄ ñ‘·Œ‹Ô ˝Ò<ë neTàø£|ü⁄ <äX¯\˝À ô|]–q
$\Teô|’ e÷Á‘·y˚T $~Û+#˚ |üqTïqT $\Te Ä<Ûë]‘· |üqTï (yê´{Ÿ) n+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D : {°M ‘·j·÷Ø<ës¡T.
s¡÷.3000 ≈£î {°Mì |ü+|æD°<ës¡TìøÏ (c˛s¡÷+ e´øÏÔøÏ) ne÷à&ÉT. s¡o<äT˝À {°M <Ûäs¡ s¡÷.3,000, m¬ø’‡CŸ
düT+ø£+ 12.5 XÊ‘·+ nq>± s¡÷.375 $~Û+#ês¡T. Ç|ü⁄&ÉT yÓTT‘·Ô+ <Ûäs¡ s¡÷.3,375 nsTT+~. eT∞fl Bìô|’
yê´{Ÿ 14.5 XÊ‘·+ $~Û+#ês¡T. <ë+‘√ |üqTï s¡÷.490 nsTT+~. ∫es¡>± ø£düºeTsY #Ó*¢+#ê*‡q yÓTT‘·Ô+
s¡÷.3,865. á ñ<ëVü≤s¡D˝À |üqTïô|’ |üqTï $~Û+∫q≥T¢>± eTq≈£î ns¡úeTe⁄‘·T+~. á $<Ûëq+˝À ø£düºeTsYô|’
|üqTï uÛ≤s¡+ m≈£îÿe>± $~Û+#·&É+ »]–+~. á $<Ûëq+˝À ñqï ˝ÀbÕìï ‘=\–+∫ edüTÔ ùde\ |üqTïqT
Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
2. edüTÔ ùde\ |üqTï (Goods and Services Tax - GST)
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 2017 dü+e‘·‡s¡+˝À edüTÔ ùde\ |üqTïqT Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. Ç+‘·≈£î eTT+<äT es¡≈£î
$$<Ûä |üs√ø£å |üqTï\T ñ+&˚$. ñ<ëVü≤s¡D≈£î Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À z eÁdüÔ ‘·j·÷Ø ø£+ô|˙ s¡+>∑T\qT ‘Ó\+>±D
qT+∫ ø=qT>√\T #˚dæ+<äqT≈£î+<ë+. Ä düeTj·T+˝À πø+Á<ä|ü⁄ m¬ø’‡CŸ düT+ø£+‘√ bÕ≥T ‘Ó\+>±D sêh+˝À
neT˝À¢ ñqï neTàø£+ |üqTïqT Ä ø£+ô|˙ #Ó*¢düTÔ+~. eÁkÕÔ\qT ‘·j·÷s¡T #˚dæq ‘·sê«‘· yê{Ïì $$<Ûä
sêÁcÕº\≈£î m>∑TeT‹ #˚düTÔ+~. edüTÔe⁄ neTàø£+ düeTj·T+˝À sêÁcÕº\ kÕúsTT˝À yê´{ŸqT edü÷\T #˚düTÔHêïs¡T.
Ç˝≤ #Ó|ü⁄Œ≈£î+≥÷ b˛‘˚ nìï |üqTï\T ø£*|æ yÓ÷‘· yÓ÷>∑T‘√+~. ô|’>± >∑+<äs¡>√fi¯+, @ edüTÔe⁄ô|’ m+‘· |üqTï
nì n&ç–‘˚ #Ó|üŒ&ÜìøÏ ø±¢]{° ˝Òq+‘· njÓ÷eTj·T+ n+‘·es¡≈£î neT\T˝À ñqï |üqTï #·≥º+˝À ñ+~.
[91]
á njÓ÷eTj·÷ìøÏ ‘Ós¡~+#·T‘·÷ Çø£ <˚X¯yê´|üÔ+>± edüTÔ, ùde\ô|’ ˇø£fÒ |üqTï πs≥T neT\e⁄‘·T+~.
B+‘√ >∑+<äs¡>√fi¯+ b˛sTT düŒwüº‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~. n+<äTπø ˇø£fÒ <˚X¯+, ˇø£fÒ e÷¬sÿ{Ÿ, ˇø£fÒ |üqTï. n<˚
õ.mdt.{Ï.
Jmd”ºì eT÷&ÉT s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. n$:
1. ôd+Á≥˝Ÿ Jmd”º (d”Jmd”º) : πø+Á<ä kÕúsTT˝À |üqTï\˙ï d”Jmd”º˝À ø£*dæb˛‘êsTT.
2. ùdº{Ÿ Jmd”º (mdtJmd”º) : sêÁcÕº\ kÕúsTT˝À |üqTï\˙ï mdtJmd”º |ü]~Û˝ÀøÏ ekÕÔsTT.
3. Ç+{ÏÁ>π f…&é Jmd”º (◊Jmd”)º : s¬ +&ÉT sêÁcÕº\≈£î #Ó+~q dü+dü\ú eT<Û´ä ˝≤yê<˚M\T ◊Jmd”º |ü]~Û˝ÀøÏ
ekÕÔsTT.
edüTÔ ùde\ |üqTïqT @ $<Û+ä >± $~ÛkÕÔs√ ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D <ë«sê ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+. {°M ‘·j÷· Ø<ës¡T&ÉT
{°Mì ‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÜìøÏ ø±e\dæq eTT&ç |ü<ësêú\qT s¡÷.2,000 \≈£î ø=Hêï&ÉqT≈£î+<ë+. Ç+<äT˝ÀH˚
ø=qT>√\T #˚ùd düeTj·T+˝À 18 XÊ‘·+ Jmd”º $~Û+#ês¡T. nq>± n~ s¡÷.360 ne⁄‘·T+~. ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T&ÉT
{°Mì ‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÜìøÏ s¡÷.500 Ks¡TÃ nsTT+<äqT≈£î+<ë+. Ç|ü&ÉT {°M <Ûäs¡ s¡÷.2,500.
ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T&ç qT+∫ |ü+|æD°<ës¡T&ÉT (c˛s¡÷+ e´øÏÔ) {°Mì s¡÷.2,500 ≈£î ø=qT>√\T #˚kÕ&ÉT.
Ç|ü⁄Œ&ÉT <ëìô|’ |ü+|æD°<ës¡T&ÉT (c˛s¡÷+ e´øÏÔ) 18 XÊ‘·+ Jmd”º #=|ü⁄Œq s¡÷.450 #Ó*¢+#ê*. ø±˙ n‘·qT
s¡÷.450≈£î ã<äT\T>± πøe\+ s¡÷.90 e÷Á‘·y˚T |üqTï #Ó*¢kÕÔ&ÉT. m+<äTø£+fÒ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T&ÉT eTT&ç |ü<ësêú\qT
ø=qT>√\T #˚ùd düeTj·T+˝À s¡÷.360 |üqTï>± #Ó*¢+#ê&ÉT.
|ü+|æD°<ës¡T&ÉT (c˛s¡÷+ e´øÏÔ) <ëìô|’ ‘·q ˝≤uÛÑ+ s¡÷.500 ø£\T|ü⁄ø=ì {°M <Ûäs¡ s¡÷.3,000 >±
ìs¡ísTT+#ê&ÉT. <ëìô|’ Jmd”º 18 XÊ‘·+ $~Û+#·>± n~ s¡÷.540 ne⁄‘·T+~. |ü+|æD°<ës¡T&ÉT (c˛s¡÷+ e´øÏÔ)
qT+∫ $ìjÓ÷>∑<ës¡T&ÉT <ëìì s¡÷.3,540 øÏ ø=qT>√\T #˚kÕÔ&ÉT. yê´{Ÿ $<Ûëq+˝À {°M <Ûäs¡ s¡÷.3,865
ø±>± Jmd”º˝À {°M <Ûäs¡ s¡÷.3,540. á $<Ûëq+˝À ø=qT>√\T<ës¡TìøÏ s¡÷. 325 $T>∑T\T ø£ì|æ+∫+~.
Jmd”º˝À $$<Ûä s¡ø±\ edüTÔe⁄\ô|’ $$<Ûä s¡ø±\ |üqTï\qT $~ÛdüTÔHêïs¡T. qe+ãsY 2020 es¡≈£î >∑\
düe÷#ês¡+ Á|üø±s¡+ Jmdt{° πs≥T¢ 4 kÕ¢ãT\T>± ñHêïsTT. n$: 5% |üqTï. 12% |üqTï, 18% |üqTï
eT]j·TT 28% |üqTï.
edüTÔ ùde\ |üqTï (Jmdt{°) ñ|üjÓ÷>±\T:
<˚X¯yê´|üÔ+>± ˇø£fÒ e÷¬sÿ{Ÿ.
ˇø£ edüTeÔ ⁄ô|’ <˚Xy¯ ê´|ü+Ô >± ˇø£fÒ |üqTï. >∑‘+· ˝À e÷~]>± ˇø£ edüTeÔ ⁄ô|’ ˇø£ |üqTï ø£{qºÏ ‘·sê«‘·,
Ä |üqTïô|q’ eTs¡\ |üqTï #Ó*+¢ #·&+É nqï~ Çø£ ñ+&É<Tä . Bìe\¢ |üqTï #·≥+º düT\uÛ‘Ñ s· +¡ ne⁄‘·T+~.
yê´bÕs¡ e´j·÷\T ‘·>∑TZeTTK+ |ü&É‘êsTT. bÕs¡<äs¡Ùø£‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~.
[92]
mH√ï XÊK\‘√ nedüs¡+ ñ+&É<äT >∑qTø£ n$˙‹ ‘·>∑TZeTTK+ |ü&ÉT‘·T+~.
sêÁcÕº\T Ç|üŒ{Ï es¡≈L£ edüTeÔ ⁄\ô|’ |üqTïqT ìs¡sí TT+#˚$. Çø£ô|’ Jmd”º eT+&É*<˚ n+‹eT ìs¡j
í T· +.
m>∑TeT‹ #˚ùd edüTÔ, ùde\ô|’ Jmd”º ñ+&É<äT >∑qTø£ yê{ÏøÏ Áb˛‘ê‡Vü≤+ \_ÛdüTÔ+~.
ˇø£ sêh+ qT+∫ eTs=ø£ sêÁcÕºìøÏ düs¡T≈£î\qT |üqTï #Ó*¢+#·≈£î+&Ü nÁø£eT+>± s¡yêD≤ #˚ùd
yê]ì Ç~ n]ø£&ÉT‘·T+~.
n<˚$<Ûä+>± sêÁcÕº\ dü]Vü≤<äT›\˝À Á|üy˚X¯ |üqTïqT ‘=\–+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
9.3.5 |üqTï\ $~Û+|ü⁄˝À dü¬s’q $<Ûëq+
düe÷»+˝À <Ûäqe+‘·T\T ‘·≈£îÿe XÊ‘·+, ù|<äyêfi¯ófl n~Ûø£ XÊ‘·+ ñHêïs¡T. Ç˝≤+≥|ü⁄Œ&ÉT |üqTï\qT
@ $<Ûä+>± $~ÛùdÔ u≤>∑T+≥T+~ nH˚ ˇø£ Á|üX¯ï m<äTs¡e⁄‘·T+~. m≈£îÿe Ä<ëj·T+ ñqïyê]øÏ m≈£îÿe |üqTï,
‘·≈£îÿe Ä<ëj·T+ ñqïyê]øÏ ‘·≈£îÿe |üqTï $~Û+#ê*. ˝Ò<ë ù|<äyê]øÏ |üqTï\ qT+∫ $TqVü‰sTT+|ü⁄ Çyê«*.
Á|ü‘·´ø£å |üqTï\ $wüj·T+˝À Ç~ kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+~. ø±˙ |üs√ø£å |üqTï\ $wüj·T+˝À <Ûäqe+‘·T\T,
ù|<ä\ eT<Ûä´ e´‘ê´dü+ #·÷|ü&É+ ø£wüºyÓTÆq |üì. ñ<ëVü≤s¡D≈£î <ÛëHê´\T, |ü|ü⁄Œ\T, ≈£Ls¡>±j·T\T, e+≥
q÷HÓ\T e+{Ï n‘·édüs¡ edüTÔe⁄\T Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ ø=+{≤s¡T. ø±˙ ù|<äyês¡T yêfi¯fl yÓTT‘·Ô+ Ä<ëj·T+˝À m≈£îÿe
uÛ≤>∑+ M{Ïô|’H˚ Ks¡TÃ #˚j·÷*‡ ek˛Ô+~. n+<äTe\¢ n+<äs¡÷ $ìjÓ÷–+#˚ n‘·édüs¡ edüTÔe⁄\ô|’ |üqTï
$~Û+#·≈£î+&Ü $˝≤dü edüTÔe⁄\ô|’ |üqTï $~Û+#ê*.
ø=ìï kÕs¡T¢ Á|ü»\T Á|ü‘·´ø£å+>± ñ|üjÓ÷–+#·ì edüTÔe⁄˝…’q &ûõ˝Ÿ, ô|Á{À˝Ÿ <Ûäs¡\T ô|]–q|ü⁄Œ&ÉT
ì‘êédüs¡ edüTÔe⁄˝…’q |ü+&ÉT¢, ≈£Ls¡>±j·T\T, Ç‘·s¡ ÄVü‰s¡ edüTÔe⁄\ <Ûäs¡\T ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. m+<äTø£+fÒ
yê{Ï s¡yêD≤ Ks¡TÃ\T ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. B+‘√ |üqTï\ ô|s¡T>∑T<ä\ ù|<ä\ô|’ m≈£îÿe Á|üu≤Û yêìï #·÷|ædTü HÔ êïsTT.
n+<äTe\q Á|üuÛÑT‘ê«\T |üqTï\T $~Û+#˚ düeTj·T+˝À á $wüj·÷\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì |üqTï\T $~Û+#ê*.
9.3.6 |üqTï edü÷fi¯ófl, m>∑y˚‘·
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ $~Û+#˚ |üqTï\qT Hê\T>∑T s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ:
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ $~Û+∫, edü÷\T #˚j·T>± e∫Ãq Ä<ëj·T+ ‘êH˚ ñ+#·Tø=H˚ |üqTï\T. ñ<ë:
ø±s=ŒπswüHé |üqTï, ø£düºyéT‡ düT+ø±\T.
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ $~Û+∫, ‘êH˚ edü÷\T #˚j·T>± e∫Ãq Ä<ëj·÷ìï sêh Á|üuÛÑT‘ê«\‘√ |ü+#·T≈£îH˚
|üqTï\T. ñ<ë: Ä<ëj·T+ |üqTï, πø+Á<ä m¬ø’‡CŸ |üqTï\T.
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ $~Û+∫, edü÷\T #˚j·T>± e∫Ãq Ä<ëj·T+ yÓTT‘êÔìï sêÁcÕº\≈£î Ç#˚Ã |üqTï\T.
ñ<ë: mùdº{Ÿ &É÷´{°.
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ $~ÛùdÔ sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T edü÷\T #˚dæ Ä n<ëj·T+ yÓTT‘êÔìï sêÁcÕº˝Ò rdüT≈£îH˚
|üqTï\T. ñ<ë: kÕº+|t &É÷´{°, kÂ+<äs¡´ edüTÔe⁄\ô|’ $~Û+#˚ |üqTï, Ä\ÿVü‰˝Ÿ |üqTï yÓTT<ä˝…’q$.
[93]
nsTT‘˚ >∑‘· ø=~› dü+e‘·‡sê\T>± eTq <˚X¯+˝À e´øÏÔ>∑‘· Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï edü÷fi¯ó¢ yÓTs¡T>∑T|ü&Ü¶sTT.
|üqTï m>∑y˚‘· #·s¡´\T düeTs¡úe+‘·yÓTÆq |üqTï #Ó*¢+|ü⁄<ës¡T\ dü+K´ ô|s¡>∑&É+‘√ |üqTï\ yÓTs¡T>∑T<ä\≈£î <ë]
rdæ+~.
nsTTq|üŒ{Ïø° Ç+ø± ø=+‘· eT+~ Á|ü»\T ‘·eT Ä<ëj·÷\qT yÓ\¢&ç+#·&É+ ˝Ò<äT, ˝Ò<ë yêdüÔe+>±
ñqï <ëìø£+fÒ ‘·≈£îÿe #·÷|ædüTÔHêïs¡T. á Ä<ëj·÷ìï ô|’øÏ ø£q|ü&É≈£î+&Ü <ë∫ ô|&ÉT‘·THêïs¡T. BìH˚ q\¢
<Ûäq+ (u≤¢ø˘ eT˙) n+{≤s¡T. ñ<ë: ø=+‘· eT+~ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T yêdüÔe+>± »]–q ñ‘·Œ‹Ôø£Hêï ‘·≈£îÿe ñ‘·Œ‹Ô
»]–q≥T¢ #·÷|æ |üqTï qT+∫ ‘·|æŒ+#·Tø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔHêïs¡T. ø=+‘· eT+~ yê´bÕs¡düTú\T edüTÔe⁄\qT
n$Tàq <ëìø£+fÒ ‘·≈£îÿe n$Tàq≥T¢>± s¡o<äT\T #·÷|æ |üqTï m>∑y˚düTÔHêïs¡T. n<˚$<Ûä+>± Á|ü»\T uÛÑ÷eTT\T,
bÕ¢≥¢ ]õÁùdºwüHé düeTj·T+˝À e÷¬sÿ{Ÿ˝À ñqï <Ûäs¡ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe <Ûäs¡πø ]õÁùdºwüHé #˚düT≈£î+≥THêïs¡T. á
$<Ûä+>± Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ sêe\dæq+‘· Ä<ëj·T+ sêe&É+ ˝Ò<äT.
1. Á|üuÛÑT‘·«+ Á|ü»\≈£î #˚ùd ùde\≈£î, Ç‘·s¡ ø±s¡´Áø£e÷\ ìs¡«Vü≤D≈£î &ÉãT“ m˝≤ \_ÛdüTÔ+~?
2. Ä<ëj·T+‘√ dü+ã+<Û+ä ˝Ò≈î£ +&Ü Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ düe÷qyÓTqÆ |üqTï\T #Ó*+¢ #·&+É düs¬ q’ <˚Hê?
9.4 Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+ : uÛ≤eq, eØZø£s¡D, ô|s¡T>∑T<ä\
H˚{Ï ø±\+˝À Á<äe´+ ˝Òì<˚ @ s¡ø£yÓTÆq ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ìs¡«Væ≤+#·˝Ò+. n˝≤π> e´j·T+ (Ks¡TÃ)
#˚j·T≈£î+&Ü @ s¡ø£yÓTÆq |üqT\qT #˚|ü≥º˝Ò+. eTq+ eTq ≈£î≥T+ã nedüsê\ ø√dü+ $$<Ûä edüTÔe⁄\ ø=qT>√\T
ø√dü+, n<˚$<Ûä+>± bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ ø√dü+, ì‘êédüs¡ düs¡T≈£î\T ø=qT>√\T ø√dü+, uÛÑ÷eTT\T, uÛÑeHê\
ø=qT>√\T ø√dü+ Ks¡TÃ #˚dü÷Ô ñ+{≤+. n<˚ $<Ûä+>± Á|üuÛÑT‘ê«\T ≈£L&Ü Á|ü»\ dü+πøåeT+ ø√dü+, Ç‘·s¡
nedüsê\ ø√dü+ Ks¡TÃ #˚dü÷Ô ñ+{≤sTT. Á|üuÛÑT‘ê«\T #˚ùd á s¡ø£yÓTÆq e´j·÷ìï Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+ n+{≤s¡T.
9.4.1 Á|üuÛÑT‘·« e´j·T uÛ≤eq
Á|üuÛÑT‘·«+ Á|ü»\ kÕe÷õø£ nedüsê\qT rs¡Ã&É+ ø√dü+, Á|ü»\ Ä]úø£, kÕe÷õø£ dü+πøåeT+ ø√dü+
Ks¡TÃ #˚j·÷*‡q nedüs¡+ ñ+~. Á|üC≤ n_Ûeè~Δ ø±s¡´Áø£e÷˝…’q $<ä´, Äs√>∑´+, kÕe÷õø£ uÛÑÁ<ä‘·, kÕ>∑T ˙{Ï
bÕs¡T<ä\, Á‘ê>∑T ˙s¡T, s√&ÉT¢, eTTs¡T>∑T ˙{Ï bÕs¡T<ä\ eédüú, $<äT´‘·TÔ e+{Ï yê{Ïô|’ Á|üuÛÑT‘·«+ Ks¡TÃ #˚düTÔ+~.
Á|ü»\ ñeTà&ç nedüsê\qT rs¡TÃ≥ ø=s¡≈£î ˝Ò<ë Á|ü»\ u≤>√>∑T\ ì$T‘·Ô+ πø+Á<ä, sêh, kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T
#˚ùd e´j·÷ìï ªÁ|üuÛÑT‘·« e´j·T+μ n+{≤s¡T.
9.4.2 Á|üuÛÑT‘·« e´j·T eØZø£s¡D
Á|üuÛÑT‘·« Ä]úø£ ø±s¡´Áø£e÷\ô|’ #˚ùd e´j·÷ìï ÁøÏ+~ $<Ûä+>± eØZø£]+#·e#·TÃ:
m) Á|üD≤[ø± e´j·T+: Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤>∑+>± n_Ûeè~Δ |üqT\≈£î nj˚T´ ô|≥Tºã&ÉT\qT Á|üD≤[ø±
e´j·T+ n+{≤s¡T.
[94]
_) Á|üD≤[πø‘·s¡ e´j·T+: Á|üD≤[ø£˝À #·÷|æ+#·ì e´j·T+ ªÁ|üD≤[πø‘·s¡ e´j·T+μ. Ç+<äT˝À |ü]bÕ\Hê
Ks¡TÃ\≈£î, <˚X¯ s¡ø£åD, e&û¶ #Ó*¢+|ü⁄\T, ô|q¸qT¢ e+{Ï$ ñ+{≤sTT. M{Ïì ¬s$q÷´ e´j·T+, eT÷\<Ûäq
e´j·T+>± $uÛÑõ+#ês¡T. m˝≤+{Ï ÄdüTÔ\qT düèwæº+#·ì yê{Ïô|’ #˚ùd e´j·÷ìï ª¬syÓq÷´ e´j·T+μ>± |æ\TkÕÔs¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î |ü]bÕ\Hê Ks¡TÃ\≈£î, <˚X¯ s¡ø£åD, e&û¶ #Ó*¢+|ü⁄\T, ô|q¸qT¢ e+{Ï yê{ÏøÏ #˚ùd Ks¡TÃ. ÄdüTÔ\qT
bı+<ä{≤ìøÏ #˚ùd e´j·÷\qT ªeT÷\<Ûäq e´j·T+μ n+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î uÛÑ÷$T, uÛÑeHê\T, j·T+Á‘ê\T,
j·T+Á‘· kÕe÷Á–, ô|≥Tºã&ÉT\T ô|≥º&É+, Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú\≈£î Ç#˚Ã s¡TD≤\T eT÷\ <Ûäq e´j·T+˝À uÛ≤>∑+.
9.4.3 Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+ m+<äT≈£î ô|s¡T>∑T‘·T+~?
1. Á|ü»\≈£î nedüs¡yÓTÆq $<ä´, yÓ’<ä´+, >∑èVü≤ edü‹, ‘ê>∑T ˙s¡T, kÕ>∑T ˙s¡T, ø±\Te\T, Á>±MTD s√&ÉT¢,
$<äT´‘·TÔ e+{Ï ùde\qT n+~+#·&É+ e\q Á|üuÛÑT‘·«+ e´j·T+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
2. <˚X¯ s¡ø£åD, XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\ |ü]s¡ø£åD, kÕe÷õø£ Hê´j·T+ yÓTT<ä˝…’q$ düe÷»+˝Àì Á|ü»\+<ä]ø°
n+~+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+ nedüs¡+.
3. Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑+˝À edüTÔe⁄\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚dæ ‘·≈£îÿe <Ûäs¡\≈£î n˝≤Œ<ëj·T esêZ\ yê]øÏ sêsTTr
<Ûäs¡\≈£î n+~+#·&É+ <ë«sê Ä<ëj·T dü+|ü<ä\˝À ndüe÷q‘·\qT ‘=\–+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+
‘·|üŒìdü] ne⁄‘·T+~.
4. n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\˝À Ä]úø±_Ûeè~Δì y˚>∑e+‘·+ #˚j·÷\+fÒ eékÕj·T+, |ü]ÁX¯eT\
s¡+>±\qT n_Ûeè~Δ #˚j÷· *. Bì ø√dü+ ˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁbÕC…≈î£ \º qT ì]à+#·&+É eT]j·TT |ü]ÁX¯eT\˝À
q÷‘·q $<ÛëHê\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+ #˚j·÷*‡q nedüs¡+ ñ+~.
5. ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\qT ìs¡÷à*+#·&ÜìøÏ yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\˝À |ü]ÁX¯eT\ kÕú|üq, Á|üuÛÑT‘·«
|üqT\qT #˚|ü{≤º*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTVü‰‘êà >±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û Vü‰MT |ü<∏äø£+ <ë«sê
|üì ø√]q Á|ü‹ e´øÏÔøÏ dü+e‘·‡sêìøÏ 100 s√E\T |üì ø£*Œ+#ê*‡q u≤<Ûä´‘· Á|üuÛÑT‘·«+ô|’ ñ+~.
6. Á|üC≤kÕ«eT´ dü+düú\T n+fÒ πø+Á<ä kÕúsTT˝À ˝Àø˘ düuÛÑ, sê»´ düuÛÑ— sêh kÕúsTT\˝À XÊdüq düuÛÑ,
XÊdüq eT+&É*— õ˝≤¢ kÕúsTT˝À õ˝≤¢ |ü]wü‘·TÔ, |ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+düú\T, Á>±eT |ü+#êj·Tr\T yÓTT<ä˝…’q
yê{Ïì ìs¡«Væ≤+#·&É+, yê{ÏøÏ mìïø£\T »]|æ+#·&É+ ø±s¡D+>± Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
7. ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤ ø±s¡D+>± |ü≥Dº ≤\ kÕúsTT ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ïº ô|]–q »HêuÛ≤≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ
$<ä´, yÓ’<ä´+, s¡yêD≤ nedüsê\T, s√&ÉT¢, XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\T, eT+∫ ˙{Ï dü<äTbÕj·T+, bÕ]X¯ó<äΔ´+,
Á>∑+<∏ë\j·÷\T, Áø°&Ü ÁbÕ+>∑D≤\T düeT≈£Ls¡Ã&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î e´j·T+ nedüs¡eTe⁄‘·T+~.
[95]
1. Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+ s√E s√E≈£L m+<äT≈£î ô|s¡T>∑T‘·T+<äì MTs¡T uÛ≤$düTÔHêïs¡T?
2. Á|üuÛÑT‘·« e´j·÷ìï eØZø£]+#·+&ç?
9.5 ã&Ó®{Ÿ : uÛ≤eq, ñ<˚›X¯+, s¡ø±\T, ˝À≥T Á<äe´ $<ÛëHêìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T
9.5.1 ã&Ó®{Ÿ uÛ≤eq
u&Ó{® Ÿ nH˚~ sêuÀj˚T ˇø£ dü+e‘·‡s¡ ø±\+˝À, ˇø£ <˚X+¯ ˝À Ä<ëj·T e´j·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q≥Te+{Ï
ˇø£ n+#·Hê\ ìy˚~ø£. kÕ<Ûës¡D+>± Ç~ ˇø£ @&Ü~øÏ dü+ã+~Û+∫ ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À @Á|æ˝Ÿ 1
qT+∫ e÷]Ã 31 es¡≈£î >∑\ ø±˝≤ìï ªÄ]úø£ dü+e‘·‡s¡+μ nì n+{≤s¡T.
9.5.2 ã&Ó®{Ÿ ñ<˚›X¯+
@<Ó’Hê ˇø£ ˝øå±´ìï kÕ~Û+#ê\+fÒ Á|üD≤[ø£ nedüs¡+. Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ nH˚ø£ \øå±´\T, ñ<˚›XÊ\T,
ñ+{≤sTT. á \øå±´\qT neT\T #˚j·÷\+fÒ ã&Ó®{Ÿ nedüs¡eTe⁄‘·T+~. ã&Ó®{Ÿ˝À sêã&çøÏ dü+ã+~Û+∫q
n+XÊ\T ˇø£yÓ’|ü⁄, e´j·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\T eTs=ø£yÓ’|ü⁄ #·÷|ækÕÔs¡T. >∑‘· ø±s¡´Áø£e÷\qT eT]j·TT
nqTuÛÑyê\qT <äèwæº˝À ô|≥Tº≈£îì uÛÑ$wü´‘Y ø±s¡´Áø£e÷\qT s¡÷bı+~+#·&É+ ø√dü+ ã&Ó®{Ÿ nedüs¡+.
≈£î≥T+ã ã&Ó®{Ÿ
Á|ü»\T $$<Ûä |üqT\T #˚j·T&É+ <ë«sê Ä<ëj·÷ìï bı+<äT‘ês¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î eékÕj·T+, uÛÑeq
ìsêàD |üqT\T, ≈£Ls¡>±j·T\T neTà&É+, ñ<√´>∑+, <äTø±D≤\T, bòÕ´ø£ºØ\˝À |üì #˚j·T&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$. á
$<Ûä+>± e#˚Ã Ä<ëj·÷ìï ≈£î≥T+ã nedüsê\≈£î Ks¡TÃ #˚kÕÔs¡T. Á|ü‹ ≈£î≥T+ã+ ‘·eT <ä>∑Zs¡Tqï Ä<ëj·÷ìï
‘·eT nedüsê\≈£î m+‘· Ks¡TÃ #˚j·÷\H˚ ˇø£ Ä˝À#·q ñ+≥T+~. n~ sê‘·|üPs¡«ø£+>± ñ+&=#·TÃ,
ñ+&Éø£b˛e#·TÃ. á $<Ûä+>± yês¡T @s¡Œs¡T#·T≈£îqï ˇø£ Á|üD≤[ø£H˚ ª≈£î≥T+ã ã&Ó®{Ÿμ nì #Ó|üŒe#·TÃ. Bìì
ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D <ë«sê ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
|ü{Ïºø£`9.2: ˇø£ e´øÏÔ jÓTTø£ÿ ≈£î≥T+ã ã&Ó®{Ÿ (s¡÷bÕj·T\˝À)
Ä<ëj·T+ (sêã&ç) s¡÷.\˝À Ks¡TÃ (e´j·T+) s¡÷bÕj·T\˝À
HÓ\˝À e∫Ãq Ä<ëj·T+ 15,000 ÄVü‰s¡+ 4,000
Ç+{Ï n<Ó› 2,500
eT+<äT\T 2,000
bÕsƒ¡XÊ\ |ò”E\T 3,000
ø£¬s+≥T _\T¢, Ç‘·s¡ Ks¡TÃ\T 2,500
ãdüT‡, Ä{À #êØ®\T 1,000
yÓTT‘·Ô+ Ä<ëj·T+ 15,000 yÓTT‘·+Ô Ks¡TÃ 15,000
[96]
|ü{Ïºø£`9.2 ˝À m&ÉeT yÓ’|ü⁄q sêeTj·T´ ≈£î≥T+ã Ä<ëj·T+ ˝Ò<ë sêã&ÉT\T, ≈£î&ç yÓ’|ü⁄q Ks¡TÃ
#·÷|üã&Ü¶sTT. yê] ≈£î≥T+ã+ HÓ\˝À dü+bÕ~+∫q Ä<ëj·T+ s¡÷.15,000 >± ñ+~. n<˚ $<Ûä+>± yê]
Ks¡TÃ\T #·÷∫q≥¢sTT‘˚ yês¡T ÄVü‰s¡+, bÕsƒ¡XÊ\ |ò”E\T, eT+<äT\T, ãdüT‡, Ä{À #êØ®\T, ø£¬s+{Ÿ _\T¢
yÓTT<ä˝q’… yê{Ï ø√dü+ #˚dqæ ≥Te+{Ï Ks¡TÃ\T s¡÷.15,000 >± ñHêïsTT. á $<Û+ä >± e∫Ãq≥Te+{Ï Ä<ëj·÷ìï
ˇø£ |ü<äΔ‹ Á|üø±s¡+ Ks¡TÃ #˚j·÷\H˚~ ˇø£ ìy˚~ø£ s¡÷|ü+˝À Á|ü‹ ≈£î≥T+ã+ @sêŒ≥T #˚düT≈£î+fÒ n~
≈£î≥T+ã ã&Ó®{Ÿ nì #ÓãT‘ê+.
9.5.3 ã&Ó®{Ÿ s¡ø±\T
ìØí‘· ø±\+ n+fÒ dü+e‘·‡sêìøÏ ˇø£kÕ] s¡÷bı+~+#˚ ã&Ó®{ŸqT ªkÕ<Ûës¡D ã&Ó®{Ÿμ n+{≤s¡T. Ç˝≤
ø±≈£î+&Ü Á|üuÛÑT‘ê«\T ‘·s¡#·T>± e÷s¡&É+, j·TT<äΔ+ e+{Ï ø=ìï Á|ü‘˚´ø£ |ü]dæú‘·T˝À¢ dü+e‘·‡s¡+ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe
ø±˝≤ìøÏ ‘·j·÷s¡T #˚dæq ã&Ó®{ŸqT ªeT<Ûä´+‘·s¡ ã&Ó®{Ÿμ n+{≤s¡T. ˇø√ÿkÕ] Á|üuÛÑT‘ê«\T n|ü<äΔs¡à ø±\+˝À
ñqï|ü⁄Œ&ÉT ‘ê‘êÿ*ø£ ã&Ó{® ŸqT Á|üyX˚ ¯ ô|&É‘êsTT. BìH˚ ªz{≤Hé nøö+{Ÿ ã&Ó{® Ÿμ n+{≤s¡T. Á|üuTÑÛ ‘·«+ s¡÷bı+~+#˚
ã&Ó®{ŸqT eT÷&ÉT s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ. n$:
1. dü+‘·T*‘· u&Ó®{Ÿ: ˇø£ dü+e‘·‡s¡ ø±\+˝À Á|üuÛÑT‘·«+ bı+~q yÓTT‘·Ô+ Ä<ëj·T+, n~ #˚ùd e´j·T+
¬s+&É÷ düe÷q+>± ñ+fÒ <ëìì ªdü+‘·T*‘· ã&Ó®{Ÿμ n+{≤s¡T.
2. ˝À≥T ã&Ó®{Ÿ: Á|üuÛÑT‘·«+ bı+~q yÓTT‘·Ô+ Ä<ëj·T+ø£+fÒ e´j·T+ n~Ûø£yÓTÆ‘˚ <ëìì ª˝À≥T ã&Ó®{Ÿμ
n+{≤s¡T. Ä<ÛäTìø£ ø±\+˝À ˝À≥T ã&Ó®{Ÿ kÕ<Ûës¡DyÓTÆb˛sTT+~.
3. $T>∑T\T ã&Ó®{Ÿ: Á|üuÛÑT‘·«+ #˚dæq e´j·T+ ø£+fÒ Ä<ëj·T+ m≈£îÿe>± ñ+fÒ <ëìì ª$T>∑T\T ã&Ó®{Ÿμ
Ä+{≤s¡T.
9.5.4 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ˝À≥T Á<äe´ $<ÛëHêìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T
á eT<Ûä´ ø±\+˝À ˝À≥T Á<äe´ $<Ûëq+ nH˚~ e÷eT÷˝…’b˛sTT+~. Á|üuÛÑT‘·«+ jÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ e´j·T+
ø£+fÒ yÓTT‘·Ô+ Ä<ëj·÷\T ‘·≈£îÿe>± ñqï≥Te+{Ï |ü]dæú‹ì ˝À≥T Á<äe´ $<Ûëq+ n+{≤s¡T. yÓTT<ä{Ï |ü+#·es¡¸
Á|üD≤[ø£ ÁbÕs¡+uÛÑ+ qT+#˚ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üuÛÑT‘·«+ ˝À≥T Á<äe´ $<ÛëHêìï ne\+_Ûk˛Ô+~. nsTT‘˚ BìøÏ
mH√ï ø±s¡D≤\T ñHêïsTT. Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\ J‘·uÛÑ‘ê´\T, ø£s¡Te⁄ uÛÑ‘·´+, j·TT<äΔ kÕe÷Á– ñ‘·Œ‹Ô, |ü]bÕ\Hê
ìs¡«Vü≤D Ks¡TÃ\T yÓTT<ä˝…’q ø±s¡D≤\ ø√dü+ Á|üuÛÑT‘·«+ ˝À≥T Á<äe´ $<Ûëq+ ne\+_Û+∫+~. Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·eT
<ä>∑Zs¡Tqï Ä<ëj·÷\‘√ ô|s¡T>∑T‘·Tqï e´j·÷\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ |ü]dæú‘·T˝À¢ ˝Òq≥¢sTT‘˚ ‘·|üŒìdü]>± ˝À≥T Á<äe´
$<Ûëq+ bÕ{ÏdüTÔ+~. q÷‘·q Á<äyê´ìï eTTÁ~+#·≥+ <ë«sê á n>±<∏ëìï ‘·–Z+#·Tø√e{≤ìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+
Á|üj·T‹ïdüTÔ+~.
1. MT ≈£î≥T+ã ã&Ó®{ŸqT s¡÷bı+~+#·+&ç.
2. MT ≈£î≥T+ã Ä<ëj·T+ ø£+fÒ Ks¡TÃ ô|]–q|ü⁄&ÉT, ô|]–q Ks¡TÃ\T MT ≈£î≥T+ã+ô|’ @ s¡ø£yÓTÆq
Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ækÕÔsTT?
[97]
˝≤uÛÑ qcÕº\ <äècÕº´ ø±≈£î+&Ü Á|ü»\ dü+πøåeT+ <äècÕº´ Á|üuÛÑT‘·«+ edüTÔ ùde\qT n+~düTÔ+~.
Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô+˝À Á|ü<Ûëq+>± Ä<ëj·T+ (sêã&ç), e´j·T+, s¡TD+ nH˚ eT÷&ÉT uÛ≤>±\T ñ+{≤sTT.
Á|üuÛÑT‘·« Ä<ëj·T eqs¡T\˝À n‘·´+‘· Á|ü<ÛëqyÓTÆq$ Á|ü‘·´ø£å eT]j·TT |üs√ø£å |üqTï\T.
e´≈£îÔ\ e´øÏÔ>∑‘· Ä<ëj·T+ô|’ $~Û+#·ã&˚ Ä<ëj·T |üqTïqT ø=+‘· |ü]$T‹øÏ $T+∫ dü+bÕ~+#˚
Ä<ëj·T+ô|’ $~ÛkÕÔs¡T.
2017˝À Á|üy˚X¯ô|≥ºã&çq edüTÔ ùde\ |üqTï (GST) πs≥T¢ 4 kÕ¢ãT\T>± (5%, 12%, 18%
eT]j·TT 28%) ñHêïsTT.
Á|ü»\ kÕe÷õø±]úø£ dü+πøåeT+ ø√dü+, $<ä´, yÓ’<ä´+, Á‘ê>∑T ˙s¡T, s√&ÉT¢, kÕ>∑T ˙s¡T, $<äT´‘Y
düs¡|òüsê e+{Ï yê{Ïô|’ Á|üuÛÑT‘·«+ e´j·T+ #˚düTÔ+~.
ˇø£ <˚X¯+˝À sêuÀj˚T ˇø£ Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡ ø±\+˝À Ä<ëj·T e´j·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+#·Hê\
ìy˚~ø£qT ªã&Ó®{Ÿμ n+{≤s¡T.
Á|üuÛÑT‘·«+ s¡÷bı+~+#˚ ã&Ó®≥T¢ eT÷&ÉT s¡ø±\T>± ñ+&Ée#·TÃ. n$: dü+‘·T*‘· ã&Ó®{Ÿ, $T>∑T\T
ã&Ó®{Ÿ eT]j·TT ˝À≥T ã&Ó®{Ÿ.
1. |üqTï\qT mìï s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ? n$ @$?
2. ã&Ó®{Ÿ n+fÒ @$T{Ï?
1. Á|üuÛÑT‘·« Ä<ëj·T e÷sêZ\qT ‘Ó\|ü+&ç.
2. Á|üuÛÑT‘·« e´j·÷ìï eØZø£]+#·+&ç.
3. ã&Ó®{ŸqT m˝≤ s¡÷bı+~kÕÔs√ ñ<ëVü≤s¡D <ë«sê ‘Ó\|ü+&ç.
1. Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô+ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT $e]+#·+&ç.
2. edüTÔ ùde\ |üqTï (õmdt{Ï) ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± ñ+<äì ˙e⁄ m{≤¢ #Ó|üŒ>∑\e⁄?
3. Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+ ô|s¡>∑&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT ‘Ó\|ü+&ç.
[98]
IV. øÏ+~ yê{Ï˝À dü¬s’q düe÷<ÛëHêìï m+#·Tø√+&ç.
1. á |üqTï $<Ûëq+˝À |üqTï Ä<Ûës¡+ ô|]π> ø=B› |üqTï πs≥T ô|s¡T>∑T‘·T+~. ( )
m) |ü⁄s√>±$T |üqTï _) ‹s√>±$T |üqTï
dæ) nqTbÕ‘·|ü⁄ |üqTï &ç) ô|’$ @M ø±e⁄
2. ø£+ô|˙ ˝≤uÛ≤\ô|’ $~Û+#˚ |üqTï ( )
m) Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï _) ø±s√Œπs≥T |üqTï
dæ) dü+|ü<ä |üqTï &ç) mùdº{Ÿ &É÷´{°
Á|üuÛÑT‘·« $‘·Ô+ ` n+‘·sê®rj·T ns¡úXÊÁdüÔ+. _.m. eT÷&Ée dü+e‘·‡s¡+, ‘Ó\T>∑T nø±&É$T.
Á<äe´+, u≤´+øÏ+>¥, Á|üuTÑÛ ‘·« $‘·+Ô . _.m. (mø±q$Tø˘‡), &Ü._.ÄsY. n+uÒ<ÿä sY kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+.
Á|üuÛÑT‘·« ns¡úXÊÁdüÔ+. &Ü._.ÄsY. n+uÒ<äÿsY kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+
[99]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
10
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
12345678901234567890
12345678901234567890

1. uÛ≤s¡rj·T ÁbÕNq Hê>∑]ø£‘·\ $X‚cÕ\qT $e]kÕÔs¡T.
2. dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ø£≥º&Ü\qT ‘Ó*j·TCÒkÕÔs¡T.
3. ‘=*, eT* y˚<ä ø±\|ü⁄ kÕe÷õø£, Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\qT b˛\TkÕÔs¡T.
4. eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ $düÔs¡D≈£î nqT≈£L*+∫q |ü]dæú‘·T\qT $e]kÕÔs¡T.
5. XÊ‘·yêVü≤qT\ |ü]bÕ\Hê eédüúqT Á|üdüTÔ‘· bÕ\Hê eédüú‘√ b˛\TkÕÔs¡T.
6. >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝Àì XÊÁdüÔkÕ+πø‹ø£\ô|’ ø£s¡|üÁ‘·+ ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T.
7. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü≥+˝À eTVü‰»q |ü<ë\qT, eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ $düÔs¡DqT, XÊ‘·yêVü≤q kÕÁe÷»´
$düÔs¡DqT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
10.1 |ü]#·j·T+
#·]Á‘· n+fÒ πøe\+ >∑&ç∫q dü+|òüT≥q\ düe÷Vü‰s¡+ e÷Á‘·y˚T ø±<äT,n~ eTq uÛÑ$wü´‘·TÔqT
ì]à+#·Tø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ |ü⁄Hê~. ˇø£ C≤‹ eT÷˝≤\T <ëì #·]Á‘·˝ÀH˚ \_ÛkÕÔsTT. eT÷\ uÛ≤s¡rj·T
Hê>∑]ø£‘˝· q’… dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘,· y˚<ä Hê>∑]ø£‘,· eT]ø=ìï eTTKýÓTqÆ kÕÁe÷C≤´\qT, yê] |ü]bÕ\q $esê\qT,
n|üŒ{Ï Á|ü»\ Jeq $<ÛëHêìï, Ä]úø£, kÕ+|òæTø£, eT‘· |ü]dæú‘·T\qT, dü+düÿs¡D\qT $e]+#·&Éy˚T á uÛ≤>∑+
jÓTTø£ÿ eTTUÀ´<˚›X¯+.
10.2 dæ+<Ûä÷ ˝Àj·T Hê>∑]ø£‘·
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ #Ó+~q ÁbÕNq Hê>∑]ø£‘·qT Vü≤s¡bÕŒ Hê>∑]ø£‘· ˝Ò<ë dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· n+{≤s¡T. á
Hê>∑]ø£‘· kÕ<Ûës¡D X¯ø±ìøÏ |üPs¡«+ 4,000 qT+&ç kÕ<Ûës¡D X¯ø±ìøÏ |üPs¡«+ 1750 es¡≈£î $\dæ*¢+~.
1921˝À »]|æq ‘·e«ø±\ |òü*‘·+>± |ü•ÃeT |ü+C≤uŸ (H˚{Ï bÕøÏkÕÔHé)˝Àì sê$ qB rsêq yÓTT<ä{ÏkÕ]>±
á Hê>∑]ø£‘· ãj·T\Œ&ç+~. á Hê>∑]ø£‘· yê´|æÔ ñ‘·Ôsêq »eTTà qT+&ç <äøÏåD≤q eTVü‰sêÁwüº es¡≈£î, |ü•Ãe÷q
u…\÷∫kÕÔHé qT+&ç ‘·÷s¡TŒq MTs¡{Ÿ es¡≈£î $düÔ]+∫ ñ+&˚~.
[100]
10.2.1 Vü≤s¡bÕŒ dü+düÿ‹-q>∑s¡ ìsêàD+
#Ó|üŒ+&ç
H˚&ÉT ìs¡+‘·s¡+>± $düÔ]düTÔqï q>∑sê\
ô|s¡T>∑T<ä\≈£î ø±s¡D≤˝ÒyÓTÆ ñHêïjÓ÷
Ä˝À∫+#·+&ç.
∫Á‘·+`10.1: Vü≤s¡bÕŒ |ü≥ºD+

yÓTTVü≤+CÀ<ës√ (yÓTTVü≤+CÀ<ës√ nq>± ªeT ‘·T\ q>∑s¡+μ nì ns¡ú+), Vü≤s¡bÕŒ, #·qTΩ<ës√, ˝À<∏ë˝Ÿ,
ø±*ã+>∑Hé yÓTT<ä˝…’q q>∑sê\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘=* q>∑Øø£s¡D |òü*‘ê\T. m|ü⁄Œ&Ó’‘˚ eékÕj·T+ n_Ûe ~Δ
#Ó+~ eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ $T>∑T\T kÕ~ÛkÕÔyÓ÷ n|ü⁄Œ&˚ q>∑sê\ ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+<äH˚~ >∑eTì+#·e\dæq
$wüj·T+. ªyÓTTVü≤+CÀ<ës√μ |ü≥ºD+ dæ+<Ûä÷ qB rs¡+˝À ì]à‘·yÓTÆ+~. ªVü≤s¡bÕŒμ |ü≥ºD+ |ü+C≤uŸ˝Àì sê$
qB rs¡+˝À ì]à‘·yÓTÆ+~. ‘·s¡Tyê‘· ø±\|ü⁄ ‘·e«ø±\˝À ãj·T≥|ü&çq ø±*ã+>∑Hé sê»kÕúHé˝À ñ+~. Ç+ø±
nH˚ø£ #√≥¢ #ê˝≤ ∫qï, ô|<ä› |ü≥ºD≤\T $düÔ ‘·+>± ãj·T\Œ&Ü¶sTT. á |ü≥ºD≤\˙ï ≈£L&Ü ñ‘·Ôs¡ <äøÏåD≤\T>±
950 yÓTÆfi¯¢ ì&ç$q @ø£s¡÷|ü ìsêàD |ü<äΔ‹˝À ì]à+#·ã&Ü¶sTT. á ìsêàD≤\˙ï ≈£L&Ü ˇø£ Á|üD≤[ø£ Á|üø±s¡+
»]–q≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. Á|ü<Ûëq M<ÛäT\T ñ‘·Ôs¡ <äøÏåD≤\T>±, M{Ïì ø£*ù| ∫qï M<ÛäT\T ‘·÷s¡TŒ |ü&ÉeTs¡\T>±
@s¡Œs¡#·ã&Ü¶sTT. >±* Á|ükÕs¡+, |ü]X¯óÁuÛÑ‘·\ ø=s¡≈£î á $<Ûä+>± ì]à+#·T≈£îHêïs¡T. #ê˝≤ ìyêdü >∑ Vü‰\˝À
dü«+‘· u≤e⁄\T, kÕïq|ü⁄ >∑<äT\T ñHêïsTT, n˝≤π> Á|ü‹ M~ÛøÏ ˇø£ ñeTà&ç u≤$ ≈£L&Ü ñ+&˚~.
10.2.2 eTTs¡T>∑T ø±\Te\T
á q>∑sê˝À¢ ˇø£ |ü<äΔ‹ Á|üø±s¡+ eTTs¡T>∑T ø±\«\ ìsêàD+ »]–+~. ìyêdü >∑ Vü‰\ qT+&ç yÓ\Te&˚
eTTs¡T>∑T ø±\Te\T, M~Û |üø£ÿq >∑\ Á|ü<Ûëq eTTs¡T>∑T ø±\Te˝ÀøÏ Á|üeVæ≤+#˚$. M~Û ø±\Te˝ÀøÏ ìyêdü
>∑ Vü‰\ ø±\Te\T ø£*ùd #√≥ eTqTwüß\T <ä÷πs≥+‘· s¡+Á<Ûë\T (Man holes) ñ+&˚$. Ç+‘·{Ï $•wüºyÓTÆq
eTTs¡T>∑T ˙{Ï ø±\«\ ìsêàD+ eTπs Ç‘·s¡ ÁbÕNq Hê>∑]ø£‘·˝À ˝Ò<äT.
10.2.3 bÂs¡ ìsêàD≤\T
M{Ï˝À eTTK´+>± ù|s=ÿq<ä–q$ yÓTTVü≤+CÀ<ës√˝À ø£ì|æ+#˚ eTVü‰ kÕïqyê{Ïø£. Bì bı&Ée⁄ ñ‘·Ôs¡
<äøÏåD≤\T>± 55 MT≥s¡T¢, yÓ&É\TŒ ‘·÷s¡TŒ |ü&ÉeTs¡\T>± 33 MT≥s¡T¢ ø£\<äT. ñ‘·Ôs¡, <äøÏåD ~≈£îÿ\˝À yÓT≥¢
es¡dü\T ≈£L&Ü ñ+&˚$. á kÕïqyê{Ïø£˝ÀøÏ y˚&ç ˙{Ïì |ü+ù| @sêŒ≥T ≈£L&Ü ñqï≥T¢ ‘Ó\Tk˛Ô+~. Vü≤s¡bÕŒ˝À
[101]
ø£ì|æ+#˚ <ÛëHê´>±s¡+, $XÊ\yÓTÆq ˇø£ ô|<ä› uÛÑeq+, ø√≥ eT]j·TT ø±]à≈£î\ ìyêdü >∑ Vü‰\T á ¬s+&ÉT
q>∑sê˝À¢ ø£ì|æ+#˚ eTTKýÓTÆq ìsêàD≤\T.
10.2.4. eT‘· $XÊ«kÕ\T, Ä#êsê\T
∫Á‘·+`10.2: neTà‘·*¢ ∫Á‘·+`10.3: |üX¯ó|ü‹ ∫Á‘·+`10.4: eTVü‰ kÕïqyê{Ïø£
Ç|üŒ{Ï es¡≈£î \_Û+∫q≥Te+{Ï $Á>∑Vü‰\˝À Ád”ÔeT÷s¡TÔ\ $Á>∑Vü‰\T n~Ûø£+>± \_Û+#êsTT. Çe˙ï

Á|üø£ ‹ dü«s¡÷|æDÏ, X¯øÏÔ dü«s¡÷|æDÏ nsTTq neTà‘·*¢ (Mother Goddess) $Á>∑Vü‰\T.
ø=eTTà\T >∑\ ‘·\ bÕ>∑ <Ûä]+∫q |ü⁄s¡Twü <˚e‘êeT÷]Ô $Á>∑Vü≤+ ˇø£ eTTÁ<ä˝À ø£ì|ædüTÔ+~. á
<˚e‘êeT÷]Ô ns¡ΔìMT*‘· H˚Á‘ê\‘√ |ü<ëàdüq+˝À Äd”qT&Ó’ ñHêï&ÉT. á ∫Á‘·+ eT÷&ÉT eTTU≤\T ø£*–q |üX¯ó
|ü‹>±, eTVü‰ jÓ÷–>±, •e⁄ì>± #·÷|ü⁄‘√+~. ø=ìï eTTÁ<ä˝À¢ e wüuÛÑ+, @qT>∑T, eTVæ≤wü+, düs¡Œ+, nX¯«‘·ú
e ø£å+ (sê$ #Ó≥Tº), n–ï, ˙s¡T ≈£L&Ü ø£ì|ækÕÔsTT. Ç~ Á|üø£ ‹ X¯≈£îÔ\ Äsê<ÛäqqT düTŒ¤]+|üCÒdüTÔ+~. H˚&ÉT
eTq+ #˚düTÔqï |üsêés¡D |ü]s¡ø£åDqT 4 y˚\ @fi¢̄ ÁøÏ‘·y˚T dæ+<Ûä÷ Á|ü»\T Á|üø£ ‹ X¯≈£îÔ\ s¡÷|ü+˝À bÕ{Ï+∫q≥Tº
eTq+ ns¡ú+ #˚düTø√yê*.
MT Á|ü>∑‹ì |üØøÏå+#·Tø√+&ç #Ó|üŒ+&ç
1. dæ+<Ûä÷ Á|ü»\ ìsêàD øöX¯˝≤\qT >∑T]+∫ sêj·T+&ç. MT ÁbÕ+‘·+˝À @j˚T dü+<äsê“¤˝À¢
2. dæ+<Ûä÷ Á|ü»\ eT‘· |ü]dæú‘·T\qT $e]+#·+&ç. @j˚T <˚e‘·\qT Äsê~ÛdüTÔHêïs¡T
10.3 yÓ’~ø£ Hê>∑]ø£‘·-yê»àj·T+
uÛ≤s¡rj·T dü+düÿ r, düe÷C≤\ |ü]D≤eT Áø£eT+˝À, kÕ<Ûës¡D X¯ø±ìøÏ |üPs¡«+ 1500 qT+&ç 600 es¡≈î£
$dü]Ô +∫q yÓ~’ ø£ j·TT>∑+ m+‘√ eTTKýÓTqÆ ~. yÓ~’ ø£ yê»àj·T+ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À yÓTT≥º yÓTT<ä{Ï yê»àj·T+ e÷Á‘·yT˚ ø±ø£,
yÓ~’ ø£ j·TT>∑+ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ n~ ÁbÕ<∏$ä Tø£ Ä<Ûës¡+ ≈£L&Ü. y˚<ë\˝À yÓTT<ä{~Ï ªãTTπ>«<ä+μ $T>∑‘ê
eT÷&ç+{Ï ø£+fÒ ÁbÕNqyÓTqÆ ~. kÕeT, j·TEsY, n<Ûsä «¡ D y˚<ë\T ‘·sê«‘· ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q$.
10.3.1 ãTTπ>«<ä ø±\|ü⁄ Hê>∑]ø£‘·
‘=* Äs¡T´\T dü|üÔ dæ+<ÛäT (dü‘·TÁ~ (düf…¢CŸ), |üs¡TwæDÏ (sê$), $bÕdü (_j·÷dt), $‘·düÔ (J\+), ÄdæøÏì
(NHêuŸ), dæ+<ÛäT, düs¡dü«‹) ÁbÕ+‘·+˝À ìedæ+∫q≥T¢ ãTTπ>«<ä+ <ë«sê ‘Ó\TdüTÔ+~. ãTTπ>«<ä+˝À düs¡dü«r
[102]
q~ì ªqB ‘·eT (q<äT\˝À eTTKýÓTÆq~)μ>± ø°]Ô+#ês¡T. á ø±\+˝Àì Á|ü»\T >∑D düe÷C≤\T>± düf…¢CŸ-
j·TeTTHê q<äT\ eT<Ûä´ ÁbÕ+‘·+˝À ìedæ+#˚yês¡T. ªÁãVü≤àes¡Ô+μ>± eéVü≤]+|üã&çq á ÁbÕ+‘·y˚T dü|üÔdæ+<ÛäT
ÁbÕ+‘·+. Äs¡T´\T dü+düÿ ‘· uÛ≤wüqT ñ|üj÷Ó –+#˚ yês¡T. ãTTπ>«<ä Äs¡T´\ Á|ü<ëÛ q e ‹Ô |üXó¯ b˛wüD nsTTq|üŒ{Ïø°
yê]øÏ ÁbÕ<∏ä$Tø£ eékÕj·T+ ≈£L&Ü |ü]∫‘·y˚T. yê] Jeq dü+düÿ ‹˝À Äe⁄≈£î Á|üeTTK kÕúq+ ñ+&˚~.
10.3.2 kÕ+|òæTø£, Ä]úø£ eédüú\T
ãTTπ>«<ä ø±\+ ∫es¡˝À Áu≤Vü≤àD, ø£åÁ‹j·T, yÓ’X¯´, X¯SÁ<ä nH˚ Hê\T>∑T esêí\T @s¡Œ&Ü¶sTT. á $uÛÑ»q
e ‘·TÔ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç+~. ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T <ë<ë|ü⁄ dü+#ês¡ Jeq+ >∑&çbÕs¡T. yê] Ä]úø£ eédüú |üX¯ó b˛wüD,
ÁbÕ<∏ä$Tø£ eékÕj·T $TÁX¯eT+>± ñ+&˚~. nXÊ«ìøÏ ≈£L&Ü ‘·–q+‘· ÁbÕeTTK´‘· ø£\<äT. s¡<∏ä #Û√<äq˝ÀqT,
j·TT<ëΔ\˝Àq÷ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ »+‘·Te⁄ ø±e&É+‘√ ÁbÕeTTK´‘· dü+‘·]+#·Tø=+~. >=Á¬s, y˚Tø£ e+{Ï »+‘·Te⁄\qT
eT∫Ãø£ #˚düT≈£îì yê{Ï qT+∫ e#˚Ã ñìï <ë«sê eÁkÕÔ\qT ‘·j·÷s¡T #˚düT≈£îH˚yês¡T. |üX¯óe⁄\T e´øÏÔ>∑‘· ÄdæÔ>±
ñ+fÒ, uÛÑ÷$T ‘Ó>∑\ ñeTà&ç ÄdæÔ>± ñ+&˚~. e ‹Ô ø£fi≤ø±s¡T\sTTq eÁ&É+>∑T\T ã+&ÉT¢, s¡<∏ë\qT ‘·j·÷s¡T
#˚ùdyês¡T. H˚‘· |üìyês¡T, #·s¡àø±s¡T\T, ≈£îeTà], ø£eTà] yÓTT<ä˝…’q e ‹Ô esêZ\ yês¡T düe÷»+˝Àì Á|ü»\
nedüsê\qT rπsÃyês¡T.
10.3.3 eT* y˚<ä ø±\|ü⁄ Hê>∑]ø£‘·
kÕ<Ûës¡D X¯ø±ìøÏ |üPs¡«+ 1000 qT+&ç 500 eT<Ûä´ >∑\ ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q á j·TT>∑+˝À, Äs¡T´\
Jeq $<ÛëHêìøÏ #Ó+~q Á|ü‹ n+X¯+˝À $X‚wüyÓTÆq e÷s¡TŒqT eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ. á e÷s¡TŒ\qT
‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î, yê»àj·T Á>∑+<∏ë\T, Ç{°e* ø±\+˝À ø£qT>=qã&É¶ |ü⁄sêedüTÔ |ü]ø£sê\T, Äj·TT<Ûë\T
Ä<Ûësê\T>± ñHêïsTT.
10.3.4 kÕ+|òæTø£, Ä]úø£ eédüú\T
‘=* y˚<ä ø±\+˝À ìsê&É+ãs¡+>± ñqï düe÷»+, eT* y˚<ä ø±\+˝À ø=+‘· øÏw¢ yºü TÓ qÆ ≥T¢>± ø£ì|ædTü +Ô ~.
|ü⁄≥Tºø,£ es¡+í Ä<Ûës¡+>± Áø£e÷qT>∑‘· düe÷»+ s¡÷|ü⁄~<äTø› =+~. á düeTj·T+˝À Áu≤Vü≤àDT\T bÂs√Væ≤‘ê´ìøÏ,
ø£åÁ‹j·TT\T sê»´ bÕ\q≈£î, yÓ’X¯ó´\T eékÕj·÷ìøÏ, |üX¯ó b˛wüD≈£î dæús¡|ü&É>± X¯SÁ<äT\T düe÷»+˝Àì
$$<Ûä e ‘·TÔ\˝À dæús¡|ü&çHês¡T.
á j·TT>∑+ dæús¡ eékÕj·T+, |üX¯ó b˛wüDô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç+~. eékÕj·T+˝À |üX¯óe⁄\ yê&Éø£+ Hê&ÉT
düs¡« kÕ<Ûës¡DyÓTÆ+~. eékÕj·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ >∑T]+∫, Á‘·e«ø±\˝À HêDÒ\T \uÛÑ´+ ø±ø£b˛sTTHê &ÉãT“
Á|ükÕÔeq >∑T]+∫ ªX¯‘·|ü<∏ä Áu≤Vü≤àD+μ $es¡+>± e]í+∫+~.
1. ‘=* y˚<ä ø±\|ü⁄ kÕ+|òæTø£, Ä]úø£ eédüú >∑T]+∫ ‘Ó\|ü+&ç.
2. eT* y˚<ä ø±\|ü⁄ kÕ+|òæTø£ Ä]úø£ eédüúqT >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
[103]
10.4 eTVü‰»q |ü<ë\T
á eTVü‰ »q|ü<ë\˝À ø£ì|æ+#˚ sê»´ eédüú - bÕ\Hê dæ<ëΔ+‘ê\T <ë<ë|ü⁄>± Ä<ÛäTìø£ sêC≤´\
\ø£åD≤\qT Á|ü‹|òü*+#˚$>± ñHêïsTT. C…’q kÕs¡dü«‘·+ ù|s=ÿqï á eTVü‰»q |ü<ë\T n+>∑, eT>∑<Ûä, eõ®, eT\¢
(eT<Ûä´>∑+>± ÁbÕ+‘·+˝À), yê{ÏøÏ |ü•ÃeT+>± ø±o, ø√dü\, e‘·‡, Ç+ø±düÔ |ü•ÃeT+>± ≈£îs¡T, bÕ+#ê\,
eT‘·‡´, X¯Ss¡ùdq, yêj·Te´ ~X¯˝À ø±+uÛÀ», >±+<Ûës¡, eT<Ûä´ uÛ≤s¡‘·+˝À ne+‹, #˚~, <äøÏåD+˝À >√<ëe]
ÁbÕ+‘·+˝À nX¯àø£. M{Ï˝À eõ®, eT\¢ >∑D sêC≤´\T.
10.4.1 C…’q eT‘·+
e‘·‡
kÕ<Ûës¡D X¯ø±ìøÏ |üPs¡«+ 540˝À ø±+uÛÀ»
yÓ’XÊ*øÏ #Ó+~q sê» ≈£î≥T+ã+˝À »ìà+∫q >±+<Ûës¡ ø√dü\ eõ®
eTVü ‰ Ms¡ T &É T C… ’ q eT‘êìï ˝≤+#Û · q +>± eT\¢
ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT. ‘·q uÀ<Ûäq\qT Á|ü#ês¡+ ≈£îs¡T
#˚j·T&ÜìøÏ |üPs¡«y˚T eèwüuÛÑHê<∏äT&ÉT yÓTT<ä\T>± eT‘·‡´ bÕ+#ê\
>∑\ rs¡ú+ø£s¡T\ uÀ<Ûäq\qT Áø√&ûø£]+∫ C…’q
eT‘êìï eéd” ú ø £ ] +#ê&É T . Ç‘· q T 30
ne+‹ eT>∑<Ûä
dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î sê» ≈£î≥T+ã Jeq+
>∑&bç Õ&ÉT. dü‘ê´H˚«wüD ø=s¡≈î£ ≈£î≥T+ã JeHêìï
nX¯àø£ ø±o
|ü]‘·´õ+#ê&ÉT. <ë<ë|ü⁄ 12 dü+e‘·‡sê\ ø£]qƒ n+>∑
‘·|üdüT‡ ‘·sê«‘· Ç‘·ìøÏ C≤„H√<äj·TyÓTÆ ¬ø’e\´ X¯Ss¡ùdq
ÁbÕ|æÔ \_Û+∫ õqT&ÉT (<äT'U≤ìï »sTT+∫qyê&ÉT)
nj·÷´&ÉT. Ç‘·qT ◊<äT Á|ü<Ûëq dü÷Á‘ê\qT #˚~
uÀ~Û+#ê&ÉT. n$: 1. nVæ≤+dü, 2. dü‘·´+, 3.
<=+>∑‘·q+ #˚j·T≈£î+&ÉT≥,4. Ç‘·s¡T\ ÄdæÔì
n|üVü≤]+#·≈£î+&Ü ñ+&ÉT≥, 5. ÁãVü≤à#·sê´ìï |ü≥+`10.1: eTVü‰ »q|ü<ë\T
bÕ{Ï+#·T≥.
10.4.2 uÖ<ä∆ eT‘·+
uÖ<äΔ eT‘· kÕú|ü≈£î&ÉT >ö‘·eTãT<äTΔ&ÉT. Ç‘·&ÉT kÕ<Ûës¡D X¯ø±ìøÏ |üPs¡«+ 563˝À »ìà+#ê&ÉT.
C≤„H√<äj·÷ìøÏ |üPs¡«+ n‘·ì ù|s¡T dæ<ëΔs¡Tú&ÉT. ø£|æ\edüTÔ≈£î #Ó+~q ø£åÁ‹j·TT&ÉT. ‘·q 29e dü+e‘·‡s¡+ es¡≈£î
sê» ≈£î≥T+ã Jeq+ >∑&bç Õ&ÉT. ‘·sê«‘· ≈£î≥T+ã JeHêìøÏ dü«dæÔ #Ó|Œæ dü‘ê´H˚«wüDø¬ ’ ãj·T\T<˚] Á|ü|+ü #·+˝À
>∑\ <äT'U≤\qT ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+∫, ∫e]øÏ C≤„H√<äj·T+ bı+<ë&ÉT. ãT<äTΔ&ÉT 4 Äs¡´ dü‘ê´\qT
Á|üe∫+#ê&ÉT. n$ 1 .Á|ü|ü+#·eT+‘ê <äT'KeTj·T+, 2. <äT'U≤ìøÏ ø±s¡D+ ø√]ø£\T, 3. <äT'K+ qT+&ç
$eTTøÏÔ (ø√]ø£\qT »sTT+#·T≥), 4. <äT'K+ qT+&ç $eTTøÏÔì bı+<˚ e÷s¡Z+ (ncÕº+>∑ e÷s¡Z+).
[104]
10.5 eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À eTÚs¡´ e+X¯ kÕú|üq ˇø£ q÷‘·q n<Ûë´j·÷ìøÏ Hê+~ |ü*øÏ+~. eTÚs¡T´\
ø±\+˝ÀH˚ uÛ≤s¡‘·<˚X¯eT+‘ê @ø£+ #˚j·Tã&ç, ñ‘·Ôsêq Væ≤e÷\j·÷\ qT+&ç <äøÏåD≤q ‘·T+>∑uÛÑÁ<ä q~ es¡≈£î
$düÔ]+∫+~. eTÚs¡T´\ #·]Á‘·qT ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ mH√ï ˝ÖøÏø£, eT‘· |üs¡yÓTÆq Ä<Ûësê\T \_ÛdüTÔHêïsTT.
˝ÖøÏø£ Á>∑+<∏ë\˝À øö{Ï\T´ì ns¡ú XÊÁdüÔ+, yÓT>∑düÔ˙dt Ç+&çø± Á>∑+<∏ä+, $XÊK<ä‘·TÔì eTTÁ<ësêø£ådü+ yÓTT<ä˝…’q$
Hê{Ï $X‚cÕ\qT ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT. |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\˝À nXÀ≈£îì •˝≤ XÊdüHê\T, <äX¯s¡<∏äTì Hê>±s¡T®qø=+&É
XÊdüHê\‘√ bÕ≥T Hê{Ï bÕ≥©|ü⁄Á‘· q>∑s¡ neX‚cÕ\T, HêD…eTT\T, eT Dàj·TbÕÁ‘·\T, Hê{Ï yêdüTÔ •˝≤Œ\‘√
Hê{Ï Ä]úø£ eédüú, |ü]bÕ\Hê eédüú, eT‘·+ yÓTT<ä˝…’q yê{Ï >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ.
10.5.1 eTTKýÓTÆq sêE\T-dü+øÏå|üÔ #·]Á‘·
#·+Á<ä>∑T|üÔ eTÚs¡T´&ÉT: Ç‘·&ÉT eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ kÕú|ü≈£î&ÉT. n‘·ìì ªªuÛ≤s¡‘·<˚X¯ yÓTT<ä{Ï #ê]Á‘·ø£
#·Áø£e]Ôμμ n+{≤s¡T. kÕ<Ûës¡D X¯ø±ìøÏ |üPs¡«+ 324˝À eT>∑<ÛäqT bÕ*düTÔqï q+<äe+X¯|ü⁄ ∫e] sêC…’q
<Ûäqq+<äT&çì z&ç+∫ #·+Á<ä>∑T|üÔ eTÚs¡T´&ÉT eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ kÕú|üq≈£î |ü⁄Hê~ y˚XÊ&ÉT. Ç‘·ìøÏ ns¡úXÊÁkÕÔìï
s¡∫+∫q≥T e+{Ï #êD≈£î´&ÉT eT+Á‹>± ñ+&ç sê»´ bÕ\q˝À düVü‰j·T|ü&Ü¶&ÉT.
_+<äTkÕs¡T&ÉT: #·+Á<ä>T∑ |ü⁄ìÔ ≈£îe÷s¡T&Óq’ _+<äTkÕs¡T&ÉT eTÚs¡´ kÕÁe÷C≤´ìøÏ s¬ +&Ée #·Áø£e]Ô. Ç‘·&TÉ ‘·q
‘·+Á&ç HÓ\ø=*Œq kÕÁe÷C≤´ìï s¡ø+åÏ #·&yÉ T˚ ø±ø£, <ëìï Ç+ø± $dü]Ô +#ê&ÉT. Ç‘·ìøÏ ªn$TÁ‘·|÷üò ‘·μ nH˚ _s¡T<äT ø£\<äT.
nXÀ≈£î&ÉT: _+<äTkÕs¡Tì yês¡düT&Ó’q nXÀ≈£î&ÉT Á|ü|ü+#· #·]Á‘·˝Àì >=|üŒ #·Áø£es¡TÔ\˝À ˇø£&ÉT.
nXÀ≈£î&ÉT j·TTesêE>± ñqï|ü⁄Œ&˚ ne+‹, ‘·ø£å•\ sêÁcÕº\≈£î sê» Á|ü‹ì~Û>± eéVü≤]+#ê&ÉT. Ç‘·qT
kÕ<Ûës¡D X¯ø±ìøÏ |üPs¡«+ 268˝À dæ+Vü‰düHêìï n~Ûwæº+#ê&ÉT. nXÀ≈£îì ñqï‘· \øå±´\T, Ä<äs¡Ù uÛ≤yê\T,
|ü]bÕ\q ø±\+˝Àì eTTK´ dü+|òüT≥q\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ, <˚X¯+˝À $$<Ûä ÁbÕ+‘ê˝À¢ n‘·qT
y˚sTT+∫q≥Te+{Ï •˝≤, düÔ+uÛÑ XÊdüHê\T u≤>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À Ç˝≤+{Ï XÊdüHê\T
y˚sTT+∫q yÓTT<ä{Ï #·Áø£e]Ô nXÀ≈£î&ÉT. á XÊdüHê˝À¢ nXÀ≈£î&çøÏ ª<˚yêHê+Á|æj·Tμ (<˚e‘·\≈£î Á|æj·TyÓTÆqyê&ÉT),
ªÁ|æj·T<ä]Ùμ (#·ø£ÿì s¡÷|üeTT ø£\yê&ÉT) nH˚ _s¡T<äT\THêïsTT.
10.5.2 ø£[+>∑ j·TT<ä∆+ - nXÀø£<ÛäeTà ˝Ò<ë <Ûäs¡à dæ<ë∆+‘·+
nXÀ≈£îì J$‘·+˝ÀH˚ ø±ø£ uÛ≤s¡‘· #·]Á‘·˝À ≈£L&Ü ø£[+>∑ j·TT<ëΔìøÏ #ê˝≤ ÁbÕeTTK´‘· ñ+~.
Ä<ÛäTìø£ ø±\+˝À ˇ]kÕ‡ nì |æ\Teã&ÉT‘·Tqï ø£[+>∑ sêC≤´ìøÏ, nXÀ≈£îì ø±\+˝À #ê˝≤ ôd’ìø£, Ä]úø£
ÁbÕeTTK´‘· ñ+&ç+~. Bì >∑T]+∫ nXÀ≈£î&ÉT ‘·q 13e •˝≤ XÊdüq+˝À ‘Ó*j·TCÒXÊ&ÉT. á j·TT<äΔ+˝À \ø£å
eT+~ #·ìb˛j·÷s¡ì, \ø£åqïs¡ eT+~ ìsêÁX¯j·TT\j·÷´s¡ì, ¬s+&ÉT \ø£å\ eT+~ >±j·T|ü&Ü¶s¡ì nXÀ≈£î&ÉT
$\|æ+#ê&ÉT. Ä j·TT<äΔ+˝À »]–q |òüTÀs¡ $<Ûä«+düø±+&É nXÀ≈£î&ç Vü≤ <äj·÷ìï rÁe+>± ø£~*+∫+~.
<ë+‘√ Çø£ j·TT<ëΔ\T #˚j·Tqì, |üP]Ô>± XÊ+‹øÏ ø£≥Tºã&É‘êqì, Äj·TT<Ûë\T |ü≥ºqì Á|üø£{Ï+∫ uÖ<äΔeT‘êìï
d”«ø£]+#ê&ÉT. nsTT‘˚ Á|ü|ü+#· #·]Á‘·˝À j·TT<äΔ+˝À ¬>*∫q ‘·sê«‘· Çø£ j·TT<ëΔ\T #˚j·Tqì Á|üø£{Ï+∫q
sêE eTs=ø£s¡T ˝Òs¡T.
[105]
‘·q Á|ü»\ ÁX‚j·TdüT‡ ø√dü+ nXÀ≈£î&ÉT rÁe ø£ wæ #˚XÊ&ÉT. eTìwæì düÁ‘·Œes¡Ôq ~X¯>± e÷s¡Ã&Éy˚T
n‘·ì <Û˚´j·T+. <ëH˚ï n‘·&ÉT <Ûäs¡à+>± uÛ≤$+#ê&ÉT.<ëìø√dü+ Á|ü»\≈£î ø=ìï $•wüºyÓTÆq Ä#·s¡D e÷sêZ\qT
dü÷∫+#ê&ÉT. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT, ô|<ä›\qT, >∑Ts¡Te⁄\qT >ös¡$+#·&É+, dü‘·ýêø£´ |ü]bÕ\q, <äj·T, <ëq >∑TD+,
dü‘·´+, X¯ó∫, düVü≤q+ yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì n\es¡TÃø√yê\ì, Áøösê´ìï, Áø√<Ûëìï, nVü‰ìï, ndü÷j·TqT
$&ÉHê&Ée\dæ+~>± $»„|æÔ #˚XÊ&ÉT. kÕ{Ï e÷qe⁄\H˚ ø±≈£î+&Ü »+‘·Te⁄\‘√ ≈£L&Ü <äj·T‘√ yÓT\>±\ì
uÀ~Û+#ê&ÉT. »+‘·Te⁄\ ø√dü+ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq ÄdüT|üÁ‘·T\qT ì]à+#ê&ÉT, u≤≥kÕs¡T\ ø√dü+ s¡Vü≤<ës¡T\ Á|üø£ÿq
u≤e⁄\T ‘·$«+#ê&ÉT, ùd<ärs¡T≥≈£î Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ yÓTTø£ÿ\T Hê{Ï+#ê&ÉT.
10.5.3 eTÚs¡T´\T-|ü]bÕ\q
eTÚs¡T´\ ø±\+˝À sêE≈£î nH˚ø£ n~Ûø±sê\THêïsTT. eT+Á‘·T\qT, eTTK´ n~Ûø±s¡T\qT ìj·T$T+∫
yê]ì n»e÷sTTw” #˚jT· &É+, Á|üuTÑÛ ‘·« ìj·Te÷\qT, #·{≤º\qT s¡÷bı+~+#·&+É , Hê´j·T |ü]bÕ\q yÓTT<ä˝q’… $
sêE≈£î >∑\ eTTK´ n~Ûø±sê\T. sêE≈£î nbÕs¡yÓTÆq n~Ûø±sê\Tq|üŒ{Ïø° n‘·&ÉT ìs¡+≈£îX¯ó&ÉT ø±&ÉT. Ä
s√E˝À¢ sêE ‘·+Á&ç e+{Ï yê&ÉH˚ n_ÛÁbÕj·T+ñ+&˚~. ªª‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ‘·eT |æ\¢\qT dü¬s’q dü+s¡ø£å≈£î\≈£î
n|üŒC…|æŒq≥T¢, H˚qT Hê Á|ü»\ jÓ÷>∑ πøåe÷\ u≤<Ûä´‘·qT ªsêEø£μ e+{Ï n~Ûø±s¡T\≈£î n|üŒC…bÕŒqTμμ nì
nXÀ≈£î&ÉT ‘·q Hê\Ze düÔ+uÛÑ XÊdüq+˝À Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. ªªÁ|ü»\ düTKy˚T sêE düTK+, yê] dü+πøåeTy˚T sêE
dü+πøåeT+. sêE πøåeT+ ‘·q düTK+ e\¢ ø±≈£î+&Ü ‘·q Á|ü»\ düTK+ e\¢ \_ÛdüTÔ+~μμ nì øö{Ï\T´&ÉT
ns¡úXÊÁdüÔ+˝À yêÚ≤´ì+#ê&ÉT.
10.5.4 Ä]úø£ eédüú
eTÚs¡T´\ ø±\+˝À Ä]úø£ eédüú m≈£îÿe>± eékÕj·T+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+&˚~. m≈£îÿe XÊ‘·+ Á|ü»\T
Á>±e÷\˝À ìedæ+#˚yês¡T. eékÕj·÷ìøÏ ˙{Ï bÕs¡T<ä\ eqs¡T\qT Á|üuÛÑT‘·«y˚T @sêŒ≥T #˚ùd~. |ü]ÁX¯eT\
e\¢ ≈£L&Ü Á|ü»\≈£î JeHê<Ûës¡+ \_Û+#˚~. H˚‘· |ü]ÁX¯eT, eÁ&É+>∑+, Äj·TT<Ûë\ |ü]ÁX¯eT, >∑ Vü≤√|üø£s¡D≤\
ñ‘·Œ‹Ô, eékÕj·T |üìeTT≥¢ ‘·j÷· Ø, uÛeÑ q ìsêàD+, ≈£îeTà] yÓTT<ä\>∑T |ü]ÁX¯eT\ e\¢ Á|ü»\≈£î JeHê<Ûës¡+
\_Û+#˚~. Á|ü‹ edüTÔe⁄ MT<ä Ä edüTÔe⁄ ‘·j·÷¬s’q ‘˚Bì ≈£L&Ü eTTÁ~+#˚yês¡T. <ëì e\¢ Á|ü»\≈£î bÕ‘·, ø=‘·Ô
edüTÔe⁄\ e´‘ê´dü+ ‘Ó*ùd~.
10.6 ≈£îcÕDT\T
eTÚs¡T´\ bÕ\q n+‘·yTÓ qÆ ‘·sT¡ yê‘· ñ‘·sÔ ,¡ yêj·Te´ uÛ≤s¡‘+· ˝À Á|ü<ëÛ q+>± Ç+&√ Á^≈£î\T, bÕØúìj·TqT¢,
≈£îcÕDT\T yÓTT<ä˝…’qyês¡T Ä~Û|ü‘·´+ eVæ≤+#ês¡T. M]˝À ≈£îcÕDT\T m≈£îÿe Á|üuÛ≤e+ #·÷bÕs¡T.
10.6.1 ø£ìwüßÿ&ÉT
≈£îcÕDT\˝À eTTKýÓTÆqyê&ÉT ø£ìwüßÿ&ÉT. áj·Tq ø±\+˝À C≤Ø #˚j·Tã&çq XÊdüHê\T, q÷‘·q X¯ø£+
yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+˝À >∑Dq #˚j·Tã&Ü¶sTT. ≥+ø£XÊ\˝À ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&çq ã+>±s¡T HêD≤\ô|’ $$<Ûä
eT‘ê\≈£î #Ó+~q <˚e‘·\ u§eTà\T ∫Á‹+#·ã&Ü¶sTT. ø£ìwüßÿì $»j·T |üs+¡ |üs¡ n+#Ó\ yêØ>± kÕ~Û+#·ã&ç+~.
$XÊ\yÓTqÆ uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+ô|’ n~Û|‘ü ´· + #Ó˝≤sTT+#ê&Éì, Äj·Tq XÊdüHê\T <=]øÏq ÁbÕ+‘ê\ e\¢ ìs¡÷|üDeTÚ‘·T+~.
[106]
10.6.2 bÕ\Hê eédüú
≈£îcÕDT\T <Ó’e<ä‘·Ô n~Ûø±sêìï $X¯«dæ+#ês¡T. nsTTq|üŒ{Ïø° Á|üC≤ dü+πøåeTy˚T <Û˚´j·T+>± bÕ*+#ês¡T.
sêC≤´ìï ÄVü‰s¡+, »q|ü<ä+, $wüj·T+ nH˚ $uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. bÕ\q˝À <ä+&ÉHêj·Tø£ nH˚ ÁbÕ+rj·T
Hêj·T≈£î\T sêE≈£î ôd’ìø£, bÂs¡bÕ\q˝À düVü≤ø£]+#˚yês¡T. ªsêC≤e÷‘·´μ sêE≈£î Á|ü<Ûëq dü\Vü‰<ës¡T. Á>±eT
bÕ\qqT Á>±$Tø£, uÛÑÁ<äbÕ\ nH˚ n~Ûø±s¡T\T ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T.
≈£îcÕDT\ bÕ\q˝À Á|ü»\ Á|ü<Ûëq e ‹Ô eékÕj·T+. <ëì‘√ bÕ≥T Á|ü»\T $$<Ûä e ‘·TÔ\qT
nqTdü]+#˚yês¡T. yê]˝À ø£eTàs¡T\T, ≈£îeTàs¡T\T, dü«s¡íø±s¡T\T, >±E kÕe÷Á– ‘·j·÷Ø<ës¡T\T, <ä+‘·|ü⁄
edüTÔe⁄\ ‘·j·÷Ø<ës¡T\T yÓTT<ä˝…’qyês¡T ø£\s¡T. ≈£îcÕDT\ ø±\+˝À <˚oj·T, $<˚o yê´bÕs¡+ >∑D˙j·T+>±
n_Ûe ~Δ #Ó+~+~. <ë+‘√ yê´bÕs¡+˝À HêDÒ\ yê&Éø£+ ≈£L&Ü ô|]–+~. s√yéT‘√ yê´bÕs¡+ ñ#·Ã¤dæú‹˝À
kÕ–+~. s√yéT qT+&ç ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À ã+>±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ #˚]+~. ≈£îcÕDT\T ª~HêsYμ nH˚ ã+>±s¡T
HêD≤ìï, ªø£sê¸|üDμ nH˚ sê– HêD≤ìï C≤Ø #˚XÊs¡T.
10.6.4 >±+<Ûës¡ •\Œø£fi¯
≈£îcÕDT\ ø±\+ >±+<Ûës¡ •\Œø£fi¯≈£î Á|üdæ~Δ #Ó+~+~. ø£ìwüßÿì ø±\+˝À
á ø£fi¯≈£î Á|ü‘˚´ø£ Áb˛‘ê‡Vü≤+ \_Û+∫+~. >±+<Ûës¡ •\Œø£fi¯H˚ Ç+&√-Á^≈£î •\Œø£fi¯
nì ≈£L&Ü |æ\TkÕÔs¡T. Bì˝À m+‘√ eT+~ uÛ≤s¡rj·T •\TŒ\‘√ bÕ≥T Á^≈£î,
s√yéT •\TŒ\T ≈£L&Ü bÕ˝§ZHêïs¡T. BìeTTK´ \ø£åD≤\qT |ü]o*+∫q≥¢sTT‘˚
]+>∑T\T ‹]–q E≥Tº, ã*wüºyÓTÆq X¯Øs¡+, yÓ+Á≥Tø£\ eTT&ç, Á‹eTTK uÛÑ+–eT\T,
dü>∑+ ‘Ó]∫q ø£fi¯ófl, ∫s¡Tqe⁄«‘√ >∑\ eTTK+ Á|üeTTK+>± #·÷&É>∑\+. >±+<Ûës¡
•\Œø£fi¯ uÖ<äΔ eT‘·+‘√ m+‘√ nqTã+<Ûä+ ø£*– ñ+~. ãT<äTΔì J$‘·+˝Àì
Á|ü<Ûëq |òüT{≤º\qT •\Œ s¡÷|ü+˝À >±+<Ûës¡ •\Œø£fi¯ Á|ü‹_+_+∫+~. á >±+<Ûës¡
•\Œø£fi¯, eT<ÛäTs¡ •\Œø£fi¯, neTsêe‹ •\Œø£fi¯\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæ+~.
∫Á‘·+`10.5: >±+<Ûës¡
MT Á|ü>∑‹ì |üØøÏå+#·Tø√+&ç XË’*˝À #Óø£ÿã&çq ãT<äTΔ&ç
1. ø£[+>∑ j·TT<äΔ+ ‘·s¡Tyê‘· nXÀ≈£îì˝À ø£*–q |ü]es¡ÔqqT, <ëì •\Œ+
|ü]D≤e÷\qT ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
2. eTÚs¡T´\ |ü]bÕ\q-Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\qT $e]+#·+&ç.
3. >±+<Ûës¡ •\Œø£fi¯ Á|ü‘˚´ø£‘·qT ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
10.7 XÊ‘·yêVü≤qT\T
<äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT≥º yÓTT<ä{Ï dü«‘·+Á‘· sêC≤´ìï kÕú|æ+∫q |òüTq‘· XÊ‘·yêVü≤qT\≈£î <ä≈£îÿ‘·T+~.
nXÀ≈£îì eTs¡D≤q+‘·s+¡ eTÚs¡T´\ ã\V”≤q‘·qT >∑eTì+∫ Ms¡T dü«‘·+Á‘·T˝…H’ ês¡T. ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘+· $<˚oj·TT˝…q’
[107]
X¯≈£î\T, ≈£îcÕDT\T, Ç+&√-Á^≈£î\ <ë&ÉT\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·Tqï düeTj·T+˝À, <äø£ÿHé ÁbÕ+‘êìï @ø£+ #˚dæ XÊ+‹ì,
dæús¡‘ê«ìï kÕ~Û+#ês¡T.
10.7.1 sê»ø°j·T #·]Á‘·
XÊ‘·yêVü≤qT\T düTe÷s¡T>± kÕ<Ûës¡D X¯ø±ìøÏ |üPs¡«+ 230 qT+&ç kÕ<Ûës¡D X¯ø£+ 220 es¡≈£î 450
dü+e‘·‡sê\T |ü]bÕ*+#ês¡T.
10.7.2 eTTKýÓTÆq sêE\T dü+øÏå|üÔ #·]Á‘·
ÁoeTTKT&ÉT: XÊ‘·yêVü≤q e+X¯ kÕú|ü≈£î&ÉT ÁoeTTKT&ÉT. Ç‘·qT nXÀ≈£îì eTs¡D≤q+‘·s¡+ ‘·q
dü«‘·+Á‘·‘·qT Á|üø£{Ï+#·T≈£îHêï&ÉT.
¬s+&Ée XÊ‘·ø£]í: ¬s+&Ée XÊ‘·ø£]í düTBs¡È+>± 56 dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T bÕ*+#ê&ÉT. Ç‘·&ÉT X¯≈£î\qT
z&ç+∫ eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ ÁbÕ+‘êìï ÄÁø£$T+#ê&ÉT.
Vü‰\T&ÉT: XÊ‘·yêVü≤qT\˝À eTs=ø£ bÕ\≈£î&ÉT Vü‰\T&ÉT. Ç‘·&TÉ nH˚ø£ eT+~ ø£$ |ü+&ç‘T· \qT b˛wæ+#ê&ÉT.
dü«j·T+>± ø£$, ª>±<∏ëdü|üÔX¯‹μ nH˚ Á>∑+<∏ëìï s¡∫+#ê&ÉT.
>ö‘·MT|ü⁄Á‘· XÊ‘·ø£]í: XÊ‘·yêVü≤q e+X¯+˝ÀH˚ ø±≈£î+&Ü <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï bÕ*+∫q sêE\˝À¬ø˝≤¢
yÓTT<ä{Ï >=|üŒ bÕ\≈£î&ÉT. Ç‘·ì $»j·÷\ >∑T]+∫ Ç‘·ì ‘·*¢ u≤\Áo y˚sTT+∫q ªHêdæø˘ XÊdüq+μ ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
Ç‘·ì kÕÁe÷»´+ ñ‘·Ôsêq sê»kÕúHé qT+∫ <äøÏåD≤q yÓ’»j·T+‹ es¡≈£î $düÔ]+∫+~. Hêdæø˘ XÊdüq+ Ç‘·ìì
ªÁ‹düeTTÁ<ä ‘√j·T|”‘·yêVü≤qμ, ªø£åÁ‹j·T <äs¡Œe÷q eTs¡›qμ, ªÄ>∑eT ì\j·Tμ, ª@ø£Áu≤Vü≤àDμ nì ù|s=ÿ+≥T+~.
10.7.3 |ü]bÕ\Hê eédüú
<äø£ÿHé ÁbÕ+‘êìï @ø£+ #˚j·T&Éy˚T ø±≈£î+&Ü á ÁbÕ+‘êìï nìï $<˚o X¯≈£îÔ\ qT+&ç ø±bÕ&çq |òüTq‘·
XÊ‘·yêVü≤qT\≈£î <ä≈£îÿ‘·T+~. XÊ‘·yêVü≤qT\ bÕ\Hê eédüú eTÚs¡T´\ bÕ\q eédüúqT b˛* ñ+≥T+~.
e+X¯ bÕs¡+|üs¡ýÓTÆq sê#·]ø£ eédüúqT Mfi¯ó¢ ne\+_Û+#ês¡T. <Ó’e<ä‘êÔ~Ûø±sêìï $X¯«dæ+#·ø£ ªsê»Héμ
nH˚_s¡T<äT‘√ ‘· |æÔ #Ó+<ës¡T. ìs¡+≈£îX¯ n~Ûø±sêìï bÕ{Ï+#·ø£ <Ûsä à¡ ã<äT˝Δ ’… bÕ*+#ês¡T. j·TTesêE\T bÕ\q˝À
nqTuÛeÑ + >∑&+ç #·&ÜìøÏ yê]ì ≈£îe÷sêe÷‘·T´\T>± ìj·T$T+#˚yês¡T. sêE≈£î |ü]bÕ\q˝À düV≤ü ø£]+#·&ÜìøÏ
eT+Á‹ eT+&É* ñ+&˚~.
XÊ‘·yêVü≤qT\T ‘·eT sêC≤´ìï »q|ü<ë\T>±, ÄVü‰sê\T>±, $wüj·÷\T>±, Á>±e÷\T>± $uÛÑõ+#ês¡T.
»q|ü<ë\ô|’ sê»≈£îe÷s¡T˝Ò bÕ\≈£î\T>± ñ+&˚yês¡T. ÄVü‰sêìøÏ ne÷‘·T´\T bÕ\Hê~Ûø±s¡T\T. |ü]bÕ\q˝À
∫e]<Ó’q Á>±e÷ìøÏ ªÁ>±eTDÏμ bÕ\≈£î&ÉT. Á>±eT düuÛÑ\T n‘·ìøÏ bÕ\q˝À düVü≤ø£]+#˚$.
10.7.4 düe÷»+
XÊ‘·yêVü≤qT\ düe÷»+˝À ≈£î\ eédüú |üP]Ô>± dæús¡|ü&É˝Ò<äT. Áu≤Vü≤àDT\T y˚<ë<Ûä´j·Tq+ #˚dæ, j·T»„
ìs¡«Vü≤D #˚j·T>±, ø£åÁ‹j·TT\T sê»´bÕ\q≈£î nedüs¡yÓTÆq $<ä´\T nuÛÑ´dæ+∫ bÕ\≈£î\T>± m~π>yês¡T.
yÓ’X¯ó´\T es¡Ôø£ yê´bÕsê\T ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T. X¯SÁ<äT\T eékÕj·T+, $$<Ûä e ‘·TÔ\T ìs¡«Væ≤düTÔ+&˚yês¡T.
[108]
e ‘·TÔ\ $wüj·T+˝À mes¡T @ e ‹ÔHÓ’Hê d”«ø£]+#·e#·TÃ. düe÷»+˝À ñeTà&ç ≈£î≥T+ã+ düs¡«kÕ<Ûës¡D+.
|æ‘· kÕ«eT´ ≈£î≥T+ã eédüú ñ+&˚~. Ád”Ô\≈£î düe÷»+˝À >ös¡e kÕúq+ ñ+~. Hê{Ï Ád”Ô\T dü«j·T+>± <ëq
<Ûäsêà\T ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T. $<ëé+‘·T˝…’q ñqï‘· esêZ\ eTVæ≤fi¯\T düuÛ≤ düe÷y˚XÊ\˝À, #·sêÃ y˚~ø£˝À
bÕ˝§ZH˚yês¡T. Hê{Ï XÊ‘·yêVü≤q bÕ\≈£î\T ‘·eT ù|s¡¢≈£î eTT+<äT ‘·eT ‘·*¢ù|s¡T <Ûä]+#·&É+ Hê{Ï Ád”Ô\≈£î >∑\
ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. $‘·+‘·T |ü⁄q]«yêVü‰\T ˝Òe⁄.
XÊ‘·yêVü≤q ø±\+˝À <äøDåÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ Ä]úø+£ >± #·øÿ£ ì |ü⁄s√>∑‹ kÕ~Û+∫+~. eékÕj·T+, |ü]ÁX¯eT\T,
<˚oj·T, $<˚o yê´bÕs¡+ Á|ü>∑‹ |ü<∏ä+˝À ñHêïsTT. Hê{Ï Á|ü»\ Á|ü<Ûëq e ‹Ô eékÕj·T+. e], #Ós¡≈£î,
>√<ÛäTeT, q÷HÓ –+»\T yÓTT<ä˝…’q$ Á|ü<Ûëq |ü+≥\T. eékÕj·T+‘√ bÕ≥T |üX¯ób˛wüD nqTã+<Ûä e ‹Ô>±
ñ+&˚~. Hê{Ï e ‹Ô esêZ\˝À ø=*ø£\T (H˚‘· |üìyês¡T), ≈£î*ø£ (≈£îeTà]), ‹\|ædüø£ (>±qT>∑yês¡T), ø£eTàsY
(ÇqT|ü |üìyês¡T), düTes¡íø£ (dü«s¡íø±s¡T\T), e~Ûø£ (eÁ&É+>∑T\T) yÓTT<ä˝…’q yês¡T ñHêïs¡T. $$<Ûä esêZ\ yês¡T
e ‹Ô dü+|òü÷\qT @s¡Œs¡T#·T≈£îHêïs¡T. yê{Ïì ÁX‚DT\T nì |æ*#˚yês¡T. ÁX‚DÏ ô|<ä›qT ÁX‚wæº nH˚ yês¡T. ÁX‚DT\T
H˚{Ï u≤´+≈£î\ e˝… Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìs¡«Væ≤+#˚$. Hê{Ï Á^≈£î s¡#q· \ <ë«sê <äøDåÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ yê´bÕs¡+˝À
m+‘√ |ü⁄s√>∑‹ kÕ~Û+∫+<äì ‘Ó\Tk˛Ô+~. ô|’<∏ëHé, ‘·>∑s¡, EHêïsY, Hêdæø˘, ãqyêdæ, $»j·T|ü⁄], <Ûëq´ø£≥ø£+
Hê{Ï Á|ü<Ûëq yêDÏ»´ πø+Á<ë\T. á q>∑sê\T s¡Vü≤<ës¡T\T, q<äT\ <ë«sê nqTdü+<Ûëì+#·ã&çq$. m&É¢ ã+&ÉT¢
eTTKýÓTÆq s¡yêD≤ kÕ<ÛäHê\T.
1. XÊ‘·yêVü≤qT\ ø±\+˝Àì düe÷C≤ìï >∑T]+∫ e]í+#·+&ç.
2. XÊ‘·yêVü≤qT\ Ä]úø£ eédüúqT >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
10.8 >∑T|üÔ kÕÁe÷»´+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À >∑T|ü⁄Ô\ bÕ\Hê ø±˝≤ìï dü«s¡íj·TT>∑+>± #·]Á‘·ø±s¡T\T e]í+#ês¡T. ≈£îcÕDT\
|ü‘·Hêq+‘·s¡+ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ nH˚ø£ sêC≤´\T>± $&çb˛sTT+~. >∑T|ü⁄Ô\T á ∫qï ∫qï sêC≤´\qT z&ç+∫
>=|üŒ kÕÁe÷C≤´ìï ì]à+#ês¡T. düTe÷s¡T 200 dü+e‘·‡sê\T ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À sê»ø°j·T düTdæús¡‘·,
düyÓTÆø£´‘· kÕ~Û+#·>∑*>±s¡T.
10.8.1 eTTKýÓTÆq sêE\T`dü+øÏå|üÔ #·]Á‘·
Áo>∑T|ü⁄Ô&ÉT (kÕ.X¯. 219 qT+&ç kÕ.X¯. 280 es¡≈£î): >∑T|üÔe+X¯ eT÷\ |ü⁄s¡Twüß&ÉT Áo>∑T|ü⁄Ô&ÉT. Ç‘·&ÉT
ˇø£ ∫qï sêC≤´ìï bÕ*dü÷Ô ªeTVü‰sêC≤μ nH˚ _s¡T<äTqT <Ûä]+#ê&ÉT. ø±˙ m≈£îÿe>± kÕÁe÷»´ $düÔs¡D
#˚j·T˝Ò<äT.
[109]
yÓTT<ä{Ï #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT (kÕ.X¯. 320 qT+&ç kÕ.X¯. 335 es¡≈£î): yÓTT<ä{Ï >∑T|üÔ sêE\˝À Á|üeTTKT&ÉT.
ªeTVü‰ sêC≤~ÛsêC≤μ _s¡T<äTqT <Ûä]+#ê&ÉT. Ç‘·&ÉT >∑T|üÔ kÕÁe÷C≤´ìøÏ >∑{Ïº |ü⁄Hê~ y˚XÊ&ÉT. #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ç
$yêVü≤+ *#·ÃM sê≈£îe÷] ª≈£îe÷s¡<˚$μ‘√ $yêVü≤+ »s¡>∑&É+ >∑T|üÔ kÕÁe÷»´+ |ü{Ïwüº‘·≈£î ø±s¡DyÓTÆ+~.
düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT (kÕ.X¯. 340 qT+&ç kÕ.X¯. 380 es¡≈£î): düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ç #·]Á‘·qT ‘Ó*ù| ÁbÕ<∏ä$Tø£
Ä<Ûësê\˝À eTTKýÓTÆq~ Vü≤]ùdqT&ç n\Vü‰u≤<é Á|üX¯dæÔ, Ç<˚ø±≈£î+&Ü XÊdüHê\T, HêDÒ\T ≈£L&Ü ø£\e⁄.
düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT >=|üŒ jÓ÷<ÛäT&ÉT, kÕÁe÷»´ ìsêà‘·, $»j·Te+‘·yÓTÆq ôd’Hê´<Ûä´≈£åî&ÉT, z≥$T ms¡T>∑ì Ms¡T&ÉT.
|ü•ÃeT+˝À #·+ã˝Ÿ q~ es¡≈£î, ñ‘·Ôs¡+˝À ñ‘·Ôs¡ Á|ü<˚XŸ, ‘·÷s¡TŒq u…+>±˝Ÿ es¡≈£î, <äøÏåD≤q <ë<ë|ü⁄ nìï
sêC≤´\qT »sTT+#ê&ÉT. nsTT‘˚ ‘·q kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±sêìï ˇ|ü⁄Œ≈£îqï sêE\≈£î, ø£|üŒ+ ø£fÒº wüs¡‘·T ô|’q yê]
sêC≤´\qT ‹]–Ç#˚ÃXÊ&ÉT.
¬s+&Ée #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT (kÕ.X¯. 380 qT+&ç kÕ.X¯. 415 es¡≈£î): ¬s+&Ée #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT >=|üŒ
|üsêÁø£eTe+‘·T&ÉT, düeTs¡TΔ&Ó’q bÕ\≈£î&ÉT. ‘·+Á&ç <ë«sê dü+Áø£$T+∫q sêC≤´ìï j·TT<ëΔ\ <ë«sê, <Í‘·´
dü+ã+<Ûë\ <ë«sê eT]+‘· kÕÁe÷»´ $düÔs¡D >±$+#ê&ÉT. Ç‘·&ÉT X¯ø£sêC…’q eT÷&Ée s¡TÁ<ädæ+VüQ&çï z&ç+∫
>∑T»sê‘Y es¡≈£î ‘·q kÕÁe÷C≤´ìï $düÔ]+#ê&ÉT.
10.8.2 |ü]bÕ\Hê eédüú
sêE düsê«~Ûø±]. sêC≤´~Ûø±s¡+ e+X¯bÕs¡+|üs¡´+>± e#˚Ã~. sêE ‘·sê«‘· Äj·Tq ô|<ä› ≈£îe÷s¡T&ÉT
sê»j˚Týê&ÉT. ˇø£y˚fi¯ ô|<ä› ≈£îe÷s¡T&ÉT düeTs¡Tú&ÉT ø±ø£b˛‘˚, düeTs¡Tú&ÉsTTq≥Te+{Ï Ç‘·s¡ ø=&ÉT≈£î\˝À
ˇø£&çì sêE yês¡düTì>± Á|üø£{Ï+#˚yê&ÉT.
sêE≈£î dü\Vü‰<ës¡T\T>± eT+Á‘·T\qT ìj·T$T+#˚yês¡T. yês¡T $$<Ûä XÊK\ |üì rs¡TqT
|üs¡ý˚øÏå+#˚yês¡T. Á|ü‹ eT+Á‹ ‘·|üŒìdü]>± ôd’Hê´ìï q&ç|æ+#˚ <äø£å‘· ø£*– ñ+&Ü*. πø+Á<ä+˝À eT+Á‘·T\T>±
eTVü‰eT+Á‹, eTVü‰ã˝≤BÛø£ ‘·, eTVü‰<ä+&ÉHêj·Tø£, eTVü‰Á|ü‹Vü‰sê, dü+~Û$Á>∑Væ≤ø£ nì ñ+&˚yês¡T, õ˝≤¢
n~Ûø±s¡T\qT ≈£îe÷sêe÷‘·T´\T nH˚yês¡T. Ms¡+<äs¡÷ bÕ\q düeTs¡úe+‘·+>± »]π>+<äT≈£î sêE≈£î
düVü≤ø£]+#˚yês¡T. |ü]bÕ\Hê $πø+ÁBø£s¡D >∑T|üÔsêE\ bÕ\q jÓTTø£ÿ Á|ü‘˚´ø£‘·.
>∑T|ü⁄Ô\T kÕÁe÷C≤´ìï ÁbÕ+‘ê\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. á ÁbÕ+‘ê\qT ªuÛÑTøÏÔμ ˝Ò<ë ª<˚X¯μ nì |æ*#˚yês¡T.
uÛÑTøÏÔ bÕ\Hê~Ûø±]ì ñ|üø£]ø£/ >√Á|æÔ nì |æ*#˚yês¡T. ˇø£y˚fi¯ BìøÏ sê»|ü⁄Á‘·T\qT n~Ûø±]>± ìj·T$TùdÔ
yê]ì eTVü‰sê»|ü⁄Á‘·/ <˚euÛÑ{≤ºs¡ø£ nì |æ*#˚yês¡T. ÁbÕ+‘ê\qT $wüj·÷\T>±, $wüj·÷\qT eT+&É˝≤\T>±,
uÛÀ>±\T>±, Á>±e÷\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. bÕ\q˝À ∫≥º∫e] $uÛ≤>∑+ Á>±eT+. $wüj·T bÕ\≈£î&çì $wüj·T|ü‹
nì |æ*#˚yês¡T. Á>±eT kÕúsTT n~Ûø±s¡T\qT Á>±$Tø£/ uÛÀ»ø£ nì eéVü≤]+#˚yês¡T.
10.8.3 $<ä´-kÕVæ≤‘·´+
>∑T|ü⁄\Ô ø±\+˝À XÊÁdü,Ô kÕVæ≤‘·´, ø£fi\¯ T >=|üŒ>± n_Ûe ~Δ #Ó+<ësTT. BìøÏ ø±s¡D+ ÄHê{Ï Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ
$<ë´ eédüú. bÕ≥©|ü⁄Á‘·+, e\¢_Û, ñ»®sTTì, |ü<ëàe‹ nesê|ü⁄s¡+, e‘·‡>∑T\àeTT, ø±o, eT<ÛäTs¡, Hêdæø˘,
ø£+∫ yÓTT<ä˝q’… $ >=|üŒ $<ë´ øπ +Á<ë\T>± n_Ûe ~Δ #Ó+<ësTT. á ø±\+˝À kÕú|+æ ∫q q\+<ë $X¯«$<ë´\j·T+,
[110]
e\¢_Û $X¯«$<ë´\j·T+, ‘·ø•å£ \ $X¯«$<ë´\j·T+ yÓTT<ä˝q’… $ Á|ü|+ü #· Á|üU≤´‹>±+#êsTT. á $X¯«$<ë´\j·÷\T
dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô‘√ q&ç#˚$. sêE\T, <Ûäqe+‘·T\T uÛÑ÷$T, <Ûäq+, Ç‘·s¡ edüTÔ yêVü≤Hê\ s¡÷|ü+˝À á
$X¯«$<ë´\j·÷\≈£î $]$>± $sêfi≤*#˚Ãyês¡T. á $X¯«$<ë´\j·÷\˝À Á|üy˚X¯+ $<ë´]ú |üPs¡« Á|ü‹uÛÑ
Ä<Ûës¡+>± ø£*Œ+#˚yês¡T. ñ∫‘· uÛÀ»q, ìyêdü
edü‹ ø£*Œ+#˚yês¡T. $<ë´]ú kÕeTs¡´ú +, ñ‘ê‡Vü≤+
Ä<Ûës¡+>± eT‘· dü+ã+<Ûä $<ä´ ˝Ò<ë ˝ÖøÏø£ $<ä´qT
uÀ~Û+#˚yês¡T. á ø±\+˝À nH˚ø£ düà‘·T\T,
ø±yê´\T, Á>∑+<∏ë\T Áyêj·Tã&Ü¶sTT. M{Ï˝À
eTTKýÓTÆq$ düTã+<ÛäTì ªdü«|üïyêdüe<ä‘·Ôμ, uÛÑ{Ïº
ªsêeDe<Û ä μ , uÛ ≤ s¡ $ ªøÏ s ê‘ês¡ T ® ˙ j· T +μ,
$XÊK<ä ‘ · T Ô & ç ªeTTÁ<ësêø£ å d ü + μ, X¯ S Á<ä ≈ £ î &ç
ªeT#·Ã¤ø£{Ïø£+μ, <ä+&ç ª<äX¯≈£îe÷s¡ #·]Á‘·μ ∫Á‘·+`10.6: q\+<ä $X¯«$<ë´\j·T+
yÓTT<ä˝…’q$.
10.8.4 $C≤„q kÕ+πø‹ø£ s¡+>±\T
>∑T|üÔj·TT>∑+ $C≤„q, kÕ+πø‹ø£ XÊÁkÕÔ\˝À >=|üŒ n_Ûe~Δ kÕ~Û+∫+~. eTTK´+>± K>√fi¯, >∑DÏ‘·
XÊÁkÕÔ\˝À uÛ≤s¡rj·TT\T Á^≈£î\ ø£+fÒ eTT+<˚ n_Ûe~Δ kÕ~Û+#ês¡T. Äs¡úÛÑ≥º >=|üŒ >∑DÏ‘· XÊÁdüÔy˚‘·Ô. ‘·q
Äs¡úÛÑ{°ºj·T+˝À ;»>∑DÏ‘·+, πsU≤>∑DÏ‘·+, C≤´$T‹˝Àì ø£]ƒq Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T ø£qT>=Hêï&ÉT. ‘·q
düTÁ|üdæ<äΔ s¡#·q ªdü÷s¡´ dæ<ëΔ+‘·+μ˝À dü÷s¡´, #·+Á<ä Á>∑Vü≤D≤\T dü+uÛÑ$+#·&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT XÊÁdüÔã<äΔ+>±,
Ä<ÛäTìø£ $C≤„q XÊÁdüÔy˚‘·Ô\‘√ düe÷q+>± ìs¡÷|æ+#ê&ÉT. <äXÊ+X¯ $<ÛëHêìï #·]Ã+∫ ªX¯SHê´μìøÏ (0)
;»>∑DÏ‘·+˝À ñqï ÁbÕeTTK´‘·qT $e]+#ês¡T.
esêVü≤$TVæ≤s¡T&ÉT >=|üŒ K>√fi¯ XÊÁdüÔy˚‘·Ô. Ç‘·&ÉT
ãVü≤‘Y dü+Væ≤‘·, |ü+#· dæ<ëΔ+‹ø£\qT s¡∫+#ê&ÉT.
ÁãVü≤à>∑T|ü⁄Ô&ÉT ÁãVü≤à dæ<ëΔ+‘êìï s¡÷bı+~+#ê&ÉT. Bì˝À
Á>∑Vü‰\T, qø£åÁ‘ê\ >∑T]+∫q ÄdüøÏÔø£s¡yÓTÆq $esê\qT
ù|s=ÿHêï&ÉT. q÷´≥Hé e´ø°Ôø£]+∫q >∑eTq dü÷Á‘ê\T
(uÛÑ÷$T >∑Ts¡T‘ê«ø£s¡¸D X¯øÏÔ) n‘·ì ø£+fÒ X¯‘êu≤›\
eTT+<äT>±H˚ e´ø°Ôø£]+#ê&ÉT. á ø±\+˝À Äj·TTπs«<ä+
≈£L&Ü u≤>± n_Ûe~Δ #Ó+~+~. ªqe˙‘·ø+£ μ á ø±\+˝Àì
>=|üŒ Äj·TTπs«<ä Á>∑+<∏+ä . |üXó¯ yÓ<’ ´ä + ≈£L&Ü u≤>± n_Ûe~Δ
#Ó + ~+~. <ëìøÏ dü + ã+~Û + ∫q Á>∑ + <∏ ë \T ≈£ L &Ü ∫Á‘·+`10.7: ≈£î‘·TuŸ MTHêsY <ä>∑Z] ‘·T|ü|ü≥ºì
Áyêj·Tã&Ü¶sTT. Äj·TTπs«<ä XÊÁdüÔ+˝À Á|üdæ~Δ>±+∫q ÇqT|ü düÔ+uÛÑ+
[111]
yê>∑“¤≥T&ÉT yÓ’<ä´XÊÁdüÔ+ô|’ ªncÕº+>∑ dü+Á>∑Vü≤+μ nH˚ n<äT“¤‘· s¡#·q #˚XÊ&ÉT. X¯ÁdüÔ ∫øÏ‘·‡ (düs¡®Ø)ô|’ X¯óÁX¯ó‘·T&ÉT
ªX¯óÁX¯ó‘· dü+Væ≤‘·μ nH˚ nì >=|üŒ s¡#·q #˚XÊ&ÉT. yÓ’<ä´ XÊÁdüÔ+˝À Á|üU≤´‹>±+∫q <Ûäq«+‘·] á ø±\+ yêπs.
≈£î‘·TuŸ MTHêsY <ä>∑Zs¡ ‘·T|ü|ü≥ºì ÇqT|ü düÔ+uÛÑ+ á ø±\|ü⁄ ˝ÀVü≤ |ü]C≤„HêìøÏ ‘êsêÿD+.
10.9 Vü≤s¡¸es¡∆qT&ÉT
>∑T|ü⁄Ô\ ‘·s¡Tyê‘· ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï bÕ*+∫q sêE\˝À |ü⁄wüúÛÑ÷‹ e+X¯düTú&Ó’q Vü≤s¡¸es¡ΔqT&ÉT
>=|üŒyê&ÉT. ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·+˝À sê»ø°j·T ◊ø£´‘·qT #˚≈£L]Ã, XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\qT ø±bÕ&çHê&ÉT. Vü≤s¡T¸ì #·]Á‘·≈£î
eTTK´ Ä<Ûësê\T u≤DTì ªVü≤s¡¸ #·]Á‘·μ, VüA´j·÷Hé‘ê‡+>¥ s¡∫+∫q dæ.j·TT.øÏ., ¬s+&Ée |ü⁄\πø• jÓTTø£ÿ
◊ôVA\T XÊdüq+, düeTø±©q XÊdüHê\T,HêDÒ\T eTTKýÓTÆq$.
kÕ<Ûës¡D X¯ø£+ 606˝À Vü≤s¡T¸&ÉT dæ+Vü‰düHêìøÏ e#˚Ãdü]øÏ sê»´+˝À #ê˝≤ øÏ¢wüº |ü]dæú‘·T\T ñHêïsTT.
Vü≤s¡T¸&ÉT #êø£#·ø£´+‘√ yê≥ìï+{Ï˙ m<äTs=ÿì düTdæús¡bÕ\q n+~+#ê&ÉT
10.9.1 Vü≤s¡T¸&ç <ä+&Éj·÷Á‘·\T
‘·q kÕúHêìï düTdæsú |¡ sü T¡ #·Tø=qï ‘·sT¡ yê‘· Vü≤s¡T¸&TÉ ô|<ä› ôdH’ ê´ìï düeT≈£Ls¡TÃø=ì, Äs¡Tdü+e‘·‡sê\bÕ≥T
ìs¡+‘·sêj·T+>± j·TT<ëΔ\qT #˚dæ kÕÁe÷C≤´ìï $düÔ]+|üCÒXÊ&Éì VüA´j·÷Hé‘ê‡+>¥ s¡#·q\ e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
e÷fi¯e <˚X¯|ü⁄ sêE <˚e>∑T|ü⁄Ô&çï z&ç+∫, n‘·ì ‘·eTTà&Ó’q e÷<Ûäe>∑T|ü⁄Ô&çøÏ dæ+Vü‰düq+ n|üŒ–+∫ ‘·q≈£î
kÕeT+‘·T&ç>± #˚düT≈£îHêï&ÉT. e\¢_ÛsêE ¬s+&√ Á<ÛäTeùdqT&çï z&ç+#ê&ÉT. kÕ<Ûës¡D X¯ø£+ 637˝À ‘·÷s¡TŒ
ÁbÕ+‘· <ä+&Éj·÷Á‘·˝À e+>∑, eT>∑<Ûä, >∑+C≤+ (ˇ]kÕ‡) ÁbÕ+‘ê\qT bÕ*düTÔqï X¯XÊ+≈£î&çï z&ç+#ê&ÉT.
10.9.2 <Ûäs¡à|ü]wü‘Y
Vü≤s¡T¸&ÉT Á|ü‹ 5 dü+e‘·‡sê\≈£î ˇø£e÷s¡T ªeTVü‰ yÓ÷ø£å|ü]wü‘Yμ ìs¡«Væ≤+#˚yê&ÉT. á düe÷y˚X¯+˝À
Vü≤s¡T¸&TÉ á 5 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À dü+bÕ~+∫q dü+bÕ<äq+‘ê ù|<äyê]øÏ |ü+∫ ô|fÒyº ê&ÉT. VüA´j·÷Hé‘ê‡+>¥
6e eTVü‰ yÓ÷ø£å|ü]wü‘·TÔ≈£î Vü‰»¬s’q≥T¢ ù|s=ÿHêï&ÉT. Vü≤s¡T¸&ÉT ‘·q sê»´+˝À »+‘·T e<ÛäqT ìùw~Û+#ê&ÉT.
nH˚ø£ dü÷úbÕ\T, $Vü‰sê\T ì]à+#ê&ÉT. ø£H√CŸ˝À >=|üŒ $Vü‰sêìï ì]à+#ê&ÉT. n+<äT˝À ã+>±s¡+‘√ #˚dæq
ì\TyÓ‘·TÔ ãT<äTΔ&ç $Á>∑Vü‰ìï Á|ü‹wæº+∫q≥T¢ VüA´j·÷Hé‘ê‡+>¥ ù|s=ÿHêï&ÉT.
1. >∑T|ü⁄Ô\ |ü]bÕ\q |ü<äΔ‹ì düMTøÏå+#·+&ç.
2. >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝Àì $<ë´ eédüú >∑T]+∫ ‘Ó\|ü+&ç.
3. >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝Àì kÕ+πø‹ø£, $C≤„q XÊÁkÕÔ\ >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
4. eTVü‰ yÓ÷ø£å|ü]wü‘Y eTTUÀ´<˚›X¯´+ @$T{Ï?
10.10 eTT–+|ü⁄ (eTTU≤´+XÊ\T)
uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ eT÷\ Hê>∑]ø£‘· dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘·.
dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· Á|ü»\T n‘·T´qï‘·yÓTÆq, Á|üD≤[ø±ã<äΔyÓTÆq ìsêàD øöX¯\+ ø£*– ñHêïs¡T.
[112]
y˚<ë\T 4: ãTTπ>«<ä+, j·TEπs«<ä+, kÕeTy˚<ä+, n<Ûäs¡«Dy˚<ä+.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT≥º yÓTT<ä{Ï eTVü‰ kÕÁe÷»´ ìsêà‘·\T eTÚs¡T´\T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À •˝≤ XÊdüHê\T y˚sTT+∫q yÓTT<ä{Ï #·Áø£e]Ô nXÀ≈£î&ÉT.
>±+<Ûës¡ •\Œ ø£fi¯qT ø£ìwüßÿ&ÉT u≤>± Áb˛‘·‡Væ≤+#ê&ÉT.
<äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT<ä≥ eTVü‰ kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+∫q~ XÊ‘·yêVü≤qT\T.
XÊ‘·yêVü≤q #·Áø£es¡TÔ\˝À >ö‘·MT|ü⁄Á‘· XÊ‘·ø£]í >=|üŒyê&ÉT.
#·]Á‘·ø±s¡T\T, >∑T|ü⁄Ô\ bÕ\Hê ø±˝≤ìï dü«s¡íj·TT>∑+‘√ b˛\TkÕÔs¡T.
>∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À $<ä´, XÊÁdüÔ, kÕ+πø‹ø£, yÓ’C≤„ìø£ s¡+>±˝À¢ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ n<äT“¤‘· Á|ü>∑‹ kÕ~Û+∫+~.
Vü≤s¡T¸&ÉT Á|ü‹ 5 dü+e‘·‡sê\≈£î ˇø£kÕ] ªeTVü‰ yÓ÷ø£å|ü]wü‘Yμ ìs¡«Væ≤+#˚yê&ÉT.
10.11 e÷~] |üØøå± Á|üX¯ï\T
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘=* q>∑Øø£s¡D |òü*‘ê\T @$?
2. ‘=* Äs¡T´\T mø£ÿ&É ìedæ+#ês¡T?
3. nXÀ≈£îì _s¡T<äT˝Ò$?
4. >±+<Ûës¡ •\Œø£fi¯ $X‚cÕ\T @$?
5. Vü≤s¡T¸&ç >∑T]+∫ ‘Ó*ù| Ä<Ûësê˝Ò$?
1. yÓ’~ø£ yê»àj·T+ >∑T]+∫ ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
2. eTÚs¡T´\ >∑T]+∫ ‘Ó*ù| Ä<Ûësê\qT $e]+#·+&ç.
3. XÊ‘·yêVü≤qT\ |ü]bÕ\q >∑T]+∫ ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
4. C…’q - uÖ<äΔ eT‘ê\ >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
5. >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝Àì $C≤„q, kÕ+πø‹ø£ s¡+>±\ Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·+&ç.
1. dæ+<Ûä÷ Á|ü»\ ìsêàD øöX¯˝≤\qT >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
2. ‘=* y˚<ä ø±\|ü⁄ Ä]úø£ eédüúqT eT* y˚<ä ø±\|ü⁄ Ä]úø£ eédüú‘√ b˛\Ã+&ç.
3. ø£[+>∑ j·TT<äΔ+ nXÀ≈£îì˝À m≥Te+{Ï |ü]es¡ÔqqT ø£*–+∫+~? <ëì |ü]D≤e÷˝Ò$T{Ï?
4. XÊ‘·yêVü≤qT\ ø±\+˝Àì kÕ+|òæTø£ Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\qT $e]+#·+&ç.
5. >∑T|ü⁄Ô\ bÕ\Hê ø±˝≤ìï >=|üŒ n<äT“¤‘·yÓTÆq ø±\+>± e]í+#·e#·TÃHê? düeT]ú+#·+&ç.
[113]
1. sê$ qB rsêq ãj·T\Œ|ü&çq dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· q>∑s¡+ ( )
m) Vü≤s¡bÕŒ _) ø±*ã+>∑Hé dæ) yÓTTVü≤+CÀ<ës√ &ç) ˝À<∏ë˝Ÿ
2. ‘=* Äs¡T´\T @ q~ì ªqB‘·eTμ>± ø°]Ô+#ês¡T ( )
m) >∑+>± q~ _) dæ+<Ûä÷ q~ dæ) j·TeTTHê q~ &ç) düs¡dü«r q~
3. yÓTT≥º yÓTT<ä{Ï y˚<ä+ ( )
m) kÕeTy˚<ä+ _) j·TEπs«<ä+ dæ) ãTTπ>«<ä+ &ç) n<Ûäs¡«D y˚<ä+
4. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ yÓTT<ä{Ï #ê]Á‘·ø£ #·Áø£e]Ô ( )
m) >ö‘·MT|ü⁄Á‘· XÊ‘·ø£]í _) nXÀ≈£î&ÉT dæ) eTÚs¡´ #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT &ç) ø£ìwüßÿ&ÉT
5. @ bÕ\≈£î\T ‘·eT ù|s¡¢≈£î eTT+<äT ‘·eT ‘·*¢ ù|s¡¢qT #˚s¡TÃ≈£îH˚yês¡T ( )
m) >∑T|ü⁄Ô\T _) XÊ‘·yêVü≤qT\T dæ) eTÚs¡T´\T &ç) ≈£îcÕDT\T
6. yê>∑“¤≥T&ÉT á XÊÁdüÔ+˝À |ü+&ç‘·T&ÉT ( )
m) yÓ’<ä´ XÊÁdüÔ+ _) >∑DÏ‘· XÊÁdüÔ+ dæ) Äj·TTπs«<ä XÊÁdüÔ+ &ç) CÀ´‹wü´ XÊÁdüÔ+
7. eTVü‰ yÓ÷ø£å |ü]wü‘Y qT ìs¡«Væ≤+∫+~ ( )
m) VüA´j·÷‘ê‡+>¥ _) Vü≤s¡T¸&ÉT dæ) ø£ìwüßÿ&ÉT &ç) nXÀ≈£î&ÉT
8. n\Vü‰u≤<é Á|üX¯dæÔ me] >∑T]+∫ $e]düTÔ+~ ( )
m) eTÚs¡´ #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT _) Vü‰\T&ÉT dæ) düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT &ç) Vü≤s¡T¸&ÉT
10.12 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T
&Üˆˆ $. j·TXÀ<ë<˚$: uÛ≤s¡rj·T #·]Á‘· - dü+düÿ ‹ (‘Ó\T>∑T nø±&ÉMT Á|ü#·Ts¡D)
&Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<äÿsY $X¯«$<ë´\j·T Á|ü#·Ts¡D: uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· nHê~ qT+&ç 1526 es¡≈£î
¬ø.@. ˙\ø£+sƒ¡ XÊÁdæÔ: Væ≤düºØ Ä|òt Ç+&çj·÷.
@.m˝Ÿ. uÛ≤wü´+: <ä e+&ÉsY <ä{Ÿ yêCŸ Ç+&çj·÷.
ÄsY.dæ. eTE+<ësY: ~ y˚~ø˘ @CŸ
[114]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
11
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
eT<Ûä´j·TT>∑ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
12345678901234567890

‘=* eT<Ûä´ j·TT>∑+˝À Ä$s¡“¤$+∫q $$<Ûä ø=‘·Ô sê» e+XÊ\T, yê] |ü]bÕ\q, sê»ø°j·T,
kÕ+|òæTø£, kÕ+düÿ‹ø£ |ü]D≤e÷\ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
ÇkÕ¢+ eT‘·+ Ä$sê“¤e+, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ô|’ »]–q ns¡ãT“ <ä+&Éj÷· Á‘·\T, eTVü≤eTà<é |òTü õì eT]j·TT
eTVü≤eTà<é |òüTÀ]\T #˚dæq <ë&ÉT\ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
&Ûç©¢ kÕÁe÷C≤´ìï bÕ*+∫q $$<Ûä düT˝≤ÔqT\T, bÕ\q˝Àyês¡T rdüTø=∫Ãq $$<Ûä dü+düÿs¡D\T
>∑T]+∫ $X‚¢wækÕÔs¡T.
&Ûç©¢ düT˝≤ÔqT\ ø±\+˝À kÕe÷õø£, Ä]úø£, eT‘·, kÕ+düÿ‹ |ü]D≤e÷\T, uÛÑøÏÔ dü÷|òæ ñ<äé÷\
>∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
yÓTT|òüT˝Ÿ bÕ\≈£î\ kÕe÷õø£, n]úø£, eT‘· $<ÛëHê\qT yêdüTÔ, •\Œ, kÕVæ≤‘·´ ø£fi≤s¡+>±\˝À
kÕ~Û+∫q Á|ü>∑‹ì $e]kÕÔs¡T
<äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì eTsêsƒê\T, ãVü≤eT˙ sê»´+ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
11.1 |ü]#·j·T+
Vü≤s¡¸es¡ΔqTì eTs¡D≤q+‘·s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À eTq+ nH˚ø£ $|ü¢yê‘·àø£yÓTÆq sê»ø°j·T , kÕe÷õø£,
kÕ+düÿ‹ø£ n+XÊ\qT >∑eTì+#·e#·TÃ. sê»ø°j·T+>± >∑eTìùdÔ nH˚ø£ ø=‘·Ô sê»e+XÊ\T $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À
n~Ûø±sêìøÏ e∫Ã ø=‘·Ô sêC≤´\qT kÕú|æ+#êsTT. á ÁbÕ+rj·T sêC≤´\T kÕÁe÷»´ ôVA<ëqT bı+<ä&É+˝À
uÛ≤>∑+>± ‘·eT sê»´ $düÔs¡DqT ø=qkÕ–dü÷Ô ‘·eT˝À ‘êeTT ìs¡+‘·s¡+ rÁe |òüTs¡¸D\≈£î ~–HêsTT. nsTT‘˚
ˇø£yÓ’|ü⁄ sê»ø°j·T dü+|òüTs¡¸D\T #√≥T #˚düT≈£î+≥Tqï|üŒ{ÏøÏ, eTs√yÓ’|ü⁄ eT‘·+, uÛ≤wü, kÕVæ≤‘·´+, yêdüTÔ ø£fi¯\T
‘·~‘·s¡ s¡+>±\˝À düC≤Hê‘·àø£‘· ≈£L&çq n_Ûe~› ø£ì|ædüTÔ+~. Ç<˚ düeTj·T+˝À ns¡uŸ ÁbÕ+‘·+˝À e∫Ãq
ÇkÕ¢+ Áø£eT+>± $düÔ]dü÷Ô uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ bÕøÏ+~. &Ûç©¢ düT˝≤ÔqT\ sêø£‘√ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ düe÷»+˝À dü]ø=‘·Ô
e÷s¡TŒ\≈£î Hê+~ |ü*øÏ+~.
[115]
‘Ó\+>±D kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+ kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+
11.2 ø=‘·Ô sêC≤´\ Ä$sê“¤e+
11.2.1 ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À sê»|ü⁄Á‘·T\T
Vü≤s¡¸es¡ΔqTì eTs¡D≤q+‘·s¡+ uÛ≤s¡‘· <˚XÊìï ÄÁø£$T+#·&Üìø° eTTdæ¢+\T #˚dæq <ë&ÉT\ qT+∫ s¡ø£åD
ø£*Œdü÷Ô, uÛ≤s¡rj·T dü+düÿ‹ì $<˚oj·TT\ Á|üe÷<ä+ qT+&ç ø±bÕ&ç ˇø£ X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq dü+düÿ‹>± ì\u…≥º&Éy˚T
sê»|ü⁄Á‘·T\T uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ #˚dæq >=|üŒ ø£wæ>± #Ó|üŒe#·TÃ. ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT≥º yÓTT<ä≥
sêC≤ø°j·÷~Ûø±sêìï kÕú|æ+∫q sê»|ü⁄Á‘· e+X¯+ Á|ürVü‰s¡T\T. yÓTT<ä{Ï Hê>∑uÛÑ≥Tº&ÉT á sê»´ kÕú|ü≈£î&ÉT.
Ç‘·ì yês¡düT&ÉT e‘·‡sêE u…+>±˝ŸqT bÕ*düTÔqï <Ûäs¡àbÕ\Tìï z&ç+∫ yÓqT‹s¡T>∑T‘·Tqï Áø£eT+˝À sêwüº≈£L≥
<Ûäe⁄&ÉT <ä+&Ó‹Ô Á|ü‹Vü‰s¡T\qT z&çkÕÔ&ÉT. Á|ürVü‰s¡ sê»´ |ü‘·Hêq+‘·s¡+ ø£HÍCŸ πø+Á<ä+>± >∑Vü≤<ë«\T\
bÕ\q yÓTT<ä˝…’q~. kÕ.X¯. 956 ˝À dæ+Vü≤sêCŸ #ÍVü‰Hé Hêj·Tø£‘·«+˝À kÕ+ãsY ÁbÕ+‘·+˝À #ÍVü‰qT\
dü«‘·+Á‘· sê»´+ yÓTT<ä˝…’q~. #ÍVü‰qT\˝À >=|üŒ sêE |üB∏«sêCŸ #ÍVü‰Hé. ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘· <˚X¯+ô|’ eTTdæ¢+\
<ä+&Éj·÷Á‘·\qT m<äTs√ÿe&É+˝À áj·Tq ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wæ+#ê&ÉT.
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï $<˚o eTTdæ¢+ <ë&ÉT\ qT+&ç ø±bÕ&É≥+˝À sê»|ü⁄Á‘·T\T Ç‘·s¡ sêE\‘√ ø£\dæ ◊ø£´‘·
#·÷|üø£b˛e&É+ e\¢ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eTTdæ¢+ sê»´ kÕú|üq≈£î e÷s¡Z+ düT>∑eTyÓTÆ+~. á n_ÛÁbÕj·T+
dü¬s’q<˚Hê?
11.2.2 <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À sêwüº≈£L≥T\T, #√fi¯ó\T, ‘·÷s¡TŒ uÛ≤s¡‘·+˝À bÕ\ e+oj·TT\T
sêh≈£L≥T\T u≤<ë$T #êfi¯ó≈£î´\≈£î kÕeT+‘·T\T>± ñ+&ç yê] ‘·sy¡ ê‘· dü«‘·+Á‘· sêC≤´ìï kÕú|+æ #ês¡T.
á sê»´ kÕú|ü≈£î&ÉT <ä+‹<äTs¡TZ&ÉT. kÕ.X¯. 738 dü+e‘·‡s¡+˝À »]–q j·TT<äΔ+˝À ns¡ãT“\qT z&ç+∫ yê]øÏ
eTs¡\ >∑T»sê‘Yô|’ <ä+&Ó‘˚Ô <ÛÓ’s¡´+ ˝Ò≈£î+&Ü #˚XÊ&ÉT. Ç‘·ì ‘·sê«‘· sêC≤´~Ûø±s¡+ d”«ø£]+∫q yÓTT<ä{Ï ø£wüßí&ÉT
>=|üŒ jÓ÷<ÛäT&˚ ø±ø£ ø£fi≤b˛wü≈£î&ÉT. Á|üU≤´‹ #Ó+~q m˝À¢sê˝Àì ¬ø’˝≤düHê<∏ä <˚yê\j·T+ Ç‘·ì ìsêàDy˚T.
Ç‘·ì eTs¡D≤q+‘·s¡+ sêC≤´~Ûø±s¡+ bı+~q >√$+<äT&çï ‘=\–+∫ <Ûäe⁄&ÉT dæ+Vü‰düq+ n~Ûwæº+#ê&ÉT.
ndüe÷q ã\ |üsêÁø£eT+ ø£*–q <Ûäe⁄&ÉT ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ <ä+&Ó‹Ô |òü÷s¡®s¡ Á|ü‹Vü‰s¡ sêE e‘·‡sêEqT,
u…+>±˝Ÿ <Ûsä à¡ bÕ\Tìï z&ç+∫ ‘·eT kÕeT+‘·T\T>± #˚dTü ≈£îHêï&ÉT. <äøDåÏ +˝À |ü\e¢ ⁄\qT z&ç+∫ ‘·q Ä~Û|‘ü ´· +
HÓ\ø=˝≤Œ&ÉT. <Ûäe⁄ì nq+‘·s¡+ sêC…’q eT÷&√ >√$+<äT&ÉT ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ eTs¡˝≤ <ä+&Éj·÷Á‘·qT
ø=qkÕ–dü÷Ô ¬s+&√ Hê>∑uÛÑ≥Tºì ‘·]$Tø={Ïº ‘·q |üP]Ô Ä~Û|ü‘·´+qT HÓ\ø=˝≤Œ&ÉT. Ç‘·ì yês¡düTì>± e∫Ãq
nyÓ÷|òüTes¡T¸ì ø±\+ ‹s¡T>∑Tu≤≥¢‘√, n+‘·'ø£\Vü‰\‘√, j·TT<ëΔ\‘√ >∑&ç∫q|üŒ{Ïø° sêÁwüº≈£L≥ sêC≤´ìøÏ
m˝≤+{Ï qwüº+ yê{Ï\¢˝Ò<äT.
kÕ.X¯. 850 ÁbÕ+‘·+˝À #√fi¯ sêC≤´ìï $»j·÷\j·T #√fi¯ó&ÉT |ü⁄qs¡T<äΔ]+#ê&ÉT. |ü\¢e, bÕ+&É´
|òüTs¡¸D\qT neø±X¯+>± rdüTø√ì ‘·q dü«‘·+Á‘· bÕ\q ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT. #√fi¯ kÕÁe÷»´|ü⁄ ø°]Ô Á|ü‹wüº\qT
ÇqTeT&ç+|ü #˚dæq sêE\˝À eTTKT´&ÉT yÓTT<ä{Ï sê»sêE. kÕ.X¯. 985 qT+&ç 1040 es¡≈£î kÕ–q Ç‘·ì
bÕ\q ø±\+˝À #√fi¯ó\ n~Ûø±s¡+ bÕ+&É´, πøs¡fi¯, dæ+Vü≤fi¯+, e÷©›e⁄\ es¡≈£î $düÔ]+∫+~. Áø£eTã<äΔyÓTÆq
[116]
|ü]bÕ\q, X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq ôd’q´+, Hê$ø±<äfi¯+, |ü{ÏwüºyÓTÆq Ä]úø£ |ü]dæú‹, n<ÛäT“¤‘·yÓTÆq <˚yê\j·T ìsêàD+‘√
Ç‘·ì |ü]bÕ\q Á|ü>∑‹øÏ dü÷∫ø£>± ì*∫+~. ‘·+C≤e⁄s¡T˝Àì n‘·´+‘· düT+<äs¡yÓTÆq ãVü≤BX¯«sê\j·T+
Ç‘·ì ìsêàDy˚T. Ç‘·ì ‘·sê«‘· sêC≤´~Ûø±s¡+ d”«ø£]+∫q sêCÒ+Á<ä #√fi¯ó&ÉT (kÕ.X¯. 1012 qT+&ç 1044
es¡≈î£ )≈£L&Ü n‘·´+‘· düeTs¡T&ú TÉ . Ç‘·&TÉ >∑+>¬ ø’ =+&É #√fi¯|⁄ü s¡+ nH˚ |ü≥Dº ≤ìï ì]à+#ê&ÉT. kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q≈£î
#√fi¯ó\ bÕ\q Á|üU≤´‹>±+∫+~.
ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·+˝À u…+>±˝Ÿ, ;Vü‰sY, ˇ]kÕ‡, H˚bÕ˝Ÿ, nkÕ‡+ es¡≈£î $düÔ]+∫q bÕ\ e+oj·TT\
bÕ\q ø±\+ eT<Û´ä j·TT>∑ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|üeTTKyÓT+Æ ~. kÕ.X¯. 780 qT+&ç 815 es¡≈î£ bÕ*+∫q <Ûsä à¡ bÕ\Tì
ø±\+˝À ˇø£yÓ’|ü⁄ >∑Ts¡®s¡ Á|ürVü‰s¡T\‘√, eTs√ yÓ’|ü⁄ sêh≈£L≥T\‘√ ìs¡+‘·s¡+ dü+|òüTs¡¸D #√≥T #˚düT≈£î+~.
n‘·qT u…+>±˝Ÿ˝À kÕú|æ+∫q $Áø£eT•\ $X¯«$<ë´\j·T+ m+<äs√ $<˚o $<ë´s¡Tú\qT Äø£]¸+∫ q\+<ë
$X¯«$<ë´\j·T+‘√ b˛{° |ü&ç+~. Ms¡T eT+∫ ø£fi≤ b˛wü≈£î\T. #Ós¡Te⁄\T, ø±\Te\ ìsêàD+ #˚dæ eékÕj·T
n_Ûe~ΔøÏ Ç‘√~Ûø£ ø£wæ #˚XÊs¡T.
11.2.3 sê»ø°j·T, kÕe÷õø£, kÕ+düÿ‹ø£ |ü]D≤e÷\T
‘=* eT<Û´ä j·TT>∑ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ sê»ø°jT· +>±, kÕe÷õø£+>±, kÕ+düÿ‹ø£+>± nH˚ø£ ø°\ø£ |ü]D≤e÷\≈£î
y˚~ø£ nsTT+~. á ø±\|ü⁄ sê»]ø£+ uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüúô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç+<äì #Ó|üŒe#·TÃ. á uÛÑ÷kÕ«eTT\T ‘·eT
ÄBÛq ÁbÕ+‘ê\˝À e#˚Ã Ä<ëj·÷ìï edü÷\T #˚düT≈£îH˚yês¡T. n+<äT≈£î ã<äT\T>± ø=+‘· ôd’Hê´ìï b˛wæ+∫
j·TT<äΔ düeTj·÷\˝À sêC≤´ìøÏ n+~+#·&É+ »]π>~. á uÛÑ÷kÕ«eTT\T ˝Ò<ë kÕeT+‘·T\T ã\e+‘·T˝…’ ‘·eT
‘·eT ÁbÕ+‘ê\˝À kÕ«‘·+Á‘·+ Á|üø£{Ï+#·Tø√e&É+ ˝Ò<ë ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ #˚j·T&É+ e\q ø=+‘· sê»ø°j·T ndæús¡‘·
@s¡Œ&˚~.
á ø±\|ü⁄ düe÷»+ |üP]Ô>± es¡í eédüúô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ø=qkÕ–+~. #·‘·Ts¡«s¡í eédüú˝Àì Áu≤Vü≤àD,
ø£åÁ‹j·T, yÓ’X¯´, X¯SÁ<ä esêí\˝À Áu≤Vü≤àDT\T n‘·´~Ûø£ >ös¡yê~Ûø±sê\T bı+<ës¡T. |ü⁄s√Væ≤‘·T\T>±H˚ ø±≈£î+&Ü
sê»´ |ü]bÕ\q˝À ø°\ø£ |ü<äe⁄\˝À ñ+&ç $$<Ûä n~Ûø±sê\T ø£*– ñ+&˚yês¡T. ø£åÁ‹j·TT\T bÕ\≈£î\T>±,
ôd’ì≈£î\T>± $<ÛäT\T ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T. yÓ’X¯ó´\T eékÕj·T+‘√ bÕ≥T yê´bÕs¡+ #˚ùdyês¡T. X¯SÁ<äT\T eè‹Ô
|üìyês¡T>± ô|’ esêí\ yê]øÏ ùde\T n+~+#˚yês¡T. á ø±\+˝ÀH˚ ñ|ü ≈£î˝≤\T e~Δ #Ó+<ësTT. á ø±\+˝À
Ád”Ô\T $<ä´, \*‘· ø£fi¯\T yÓTT<ä\>∑T $wüj·÷\˝À |ü⁄s¡Twüß\‘√ düe÷q+>± ñqï‘· kÕúHê\T bı+<ës¡T. ne+r
düT+<ä], Ç+<äT˝ÒK, yÓ÷]ø£, $õ®ø£ düTuÛÑÁ<ä, |ü<äàÁo yÓTT<ä\>∑T yês¡T Hê&ÉT Hê{Ï Á|üdæ<äΔ ø£esTTÁ‹\T. ø=+‘·
eT+~ Ád”Ô\T |ü]bÕ\q˝À j·TT<äΔ $<ä´\˝À ≈£L&Ü ÁbÕMD´+ dü+bÕ~+#ês¡T.
eT‘·|üs¡+>± á ø±\+˝À nH˚ø£ e÷s¡TŒ\T >∑eTì+#·e#·TÃ. $<˚o <ä+&Éj·÷Á‘·\T, dü«<˚o sêE\
Ä<äs¡D ‘·–Zb˛e&É+ e\¢ uÖ<äΔ eT‘·+ Áø£eT+>± ø°åDÏ+∫+~. n<˚ düeTj·T+˝À Væ≤+<äT eT‘·+ ÁbÕ<Ûëq´+ u≤>±
ô|]–+~. ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À C…’q eT‘êìøÏ Ä<äs¡D \_Û+∫+~. $<ä´, uÛ≤cÕ kÕVæ≤‘·´+, yêdüTÔ ìsêàD
s¡+>±\˝À ø°\ø£yÓTÆq |ü⁄s√>∑‹ »]–+<äì #Ó|üŒe#·TÃ. q\+<ë, $Áø£eT•\, e\¢_Û Hê&ÉT Á|ü<Ûëq $<ë´
πø+Á<ë\T.
[117]
sê»|ü⁄Á‘·T\ ø√≥\T, Ä\j·÷\T, uÛÑeHê\T
nH˚ø£+ ì]à+#ês¡T. sê»kÕúHé˝Àì s¡D‘·+uÛÀsY,
>±«*j·TsY ø√≥\T sê»|ü⁄Á‘·T\ ø£fi≤HÓ’|ü⁄D≤´ìø°
Á|ürø£\T. >±«*j·TsY˝Àì e÷Hédæ+>¥ sê» Á|ükÕ<ä+,
n+ãsY˝Àì uÛeÑ Hê\T ñ<äjTY |üPsY˝Àì düsd¡ Tü ‡\T ≈£î&Ü
n<ä T “¤ ‘ · yêdü T Ô HÓ ’ | ü ⁄ D≤´\≈£ î ì<ä s ¡ Ù q+. n˝≤π >
sêh≈£L≥T\T ì]à+∫q m˝À¢sê <˚yê\j·T+, #√fi¯ó\
ãVü≤BXÊ«sê\j·T+ yêdüTÔ ø£fi¯\ n‘·T´qï‘· Á|ü>∑‹øÏ
∫Á‘·+`11.1: n+ãsY sê»uÛÑeq+
‘êsêÿD+. sê»kÕú H é ˝ Àì nã÷ Ä\j· ÷ \T,
eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ˝Àì KEs¡ôVA <˚yê\j·T+, ˇ]kÕ‡˝Àì |üP], ø√D≤sYÿ n\j·÷\T, e÷sêÔ+&é dü÷s¡´ <˚yê\j·T+,
ne+r|üPsY˝Àì •e, yÓ’wüíyê\j·÷\T á ø±\+ Hê{Ïy˚. #ê˝≤ n\j·÷\T eTTdæ¢+ <ä+&Éj·÷Á‘·\˝À
<Ûä«+düyÓTÆq|üŒ{Ïø° $T–* ñqï Ä\j·÷\T Hê{Ï yêdüTÔ ø£fi≤ s¡+>±\ Á|ü>∑‹øÏ ∫Vü‰ï\T>± ì\TdüTÔHêïsTT.
11.3 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ ns¡ãT“\ <ä+&Éj·÷Á‘·
ÇkÕ¢+ eT‘·düTÔ˝…’q ns¡uŸ\ <äwæº uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ô|’ |ü&ç+~. uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+˝Àì nbÕs¡ dü+|ü<ä
yê]ì Äø£]¸+∫+~. Ä düeTj·T+˝À dæ+<ÛäT sêh+qT <ëVæ≤sY nqT sêE bÕ*düTÔHêï&ÉT. kÕ.X¯. 712˝À
eTVü≤eTà<é _Hé ø±o+ H˚‘·‘·«+˝À ˇø£ ã\yÓTÆq ôd’Hê´ìï dæ+<ÛéqT ÄÁø£$T+#ê&ÉT. nsTT‘˚ dæ+<Ûé ÄÁø£eTD
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ô|’ ô|<ä>› ± Á|üu≤Û e+ ø£*–+#·˝<Ò Tä . n~ uÛ≤s¡‘· ôdì’ ø£ X¯øìÔÏ <Óã“rj·T ˝Òøb£ ˛sTT+~ ø£qTø£ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
ÇkÕ¢$Tø˘ sê»´ kÕú|üq #˚j·T˝Òø£b˛sTT+~. ø±ì uÛ≤s¡rj·T dü+düÿ‹ì Ms¡T Á|ü|ü+#êìøÏ |ü]#·j·T+ #˚XÊs¡ì
#Ó|üŒe#·TÃ. eTTK´+>± uÛ≤s¡rj·T ‘·‘·«XÊÁdüÔ+, >∑DÏ‘·, K>√fi¯, yÓ’<ä´ Ä˝À∫+#·+&ç
XÊÁdüÔeTT\qT ◊s√bÕ K+&É+ es¡≈£î yê´|æ+|üCÒj·T&É+˝À ns¡ãT“\
bÕÁ‘·qT Á|üeTTK+>± ù|s=ÿqe#·TÃ. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ô|’ ns¡ãT“\ <ä+&Éj÷· Á‘·
@yÓTÆHê |òü*‘ê\qT kÕ~Û+∫+<ë?
11.4 eTVü≤eTà<é >∑õì <ä+&Éj·÷Á‘·\T
kÕ.X¯. 10e X¯‘êã›+˝À >∑õ˙ bÕ\≈£î˝…’q ‘·Ts¡Twüßÿ\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ ¬s+&Ée <ä+&Éj·÷Á‘· #˚XÊs¡T.
eTVü≤eTà<é >∑õ˙ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ 17 kÕs¡T¢ <ä+&Éj·÷Á‘·\T #˚XÊ&ÉT. n‘·ì yÓTT<ä{Ï <ë&ç kÕ.X¯. 1000
dü+e‘·‡s¡+˝À ø=ìï yêj·Te´ uÛ≤s¡‘· |ü≥Dº ≤\qT <√#·Tø√e&É+‘√ ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ +Æ ~. ‘·sy¡ ê‘· |ü+C≤uŸ ÁbÕ+‘êìøÏ
#Ó+~q uÛ≤s¡rj·T sêE\qT z&ç+∫ kÕúH˚X¯«sY, ø£HÍCŸ\qT ø=\¢>={≤º&ÉT. Væ≤+<äTe⁄\ |ü⁄D´πøåÁ‘·yÓTÆq eT<ÛäTs¡qT
<√#·Tø=ì nø£ÿ&ç <˚yê\j·÷\qT HêX¯q+ #˚XÊ&ÉT. >∑õ˙ <ä+&Éj·÷Á‘·\˝À n‘·´+‘· ÁbÕeTTK´‘· ø£*–q~
k˛eTHê<∏é <˚yê\j·T <√|æ&ç kÕ.X¯. 1024˝À eTVü≤eTà<é >∑õ˙ nø£ÿ&ç bÕ\≈£î&ÉT ;ÛeTsêEqT z&ç+∫ nø£ÿ&ç
<˚yê\j·÷ìï <Ûä«+dü+ #˚dæ nbÕs¡yÓTÆq <ÛäqsêX¯ó\qT ø=\¢>={≤º&ÉT. nsTT‘˚ >∑õ˙ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ nH˚ø£ e÷s¡T¢
<ä+&Éj·÷Á‘·\qT #˚dæq|üŒ{Ïø° Çø£ÿ&É ‘·Ts¡Twüÿ kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+#ê\qTø√˝Ò<äT. πøe\+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì <Ûäq
sêX¯ó\qT ø=\¢>={Ïº Çø£ÿ&É Ä\j·÷\qT <Ûä«+dü+ #˚j·T&Éy˚T n‘·ì \ø£å´+.
[118]
11.5 eTVü≤eTà<é |òüTÀØ <ä+&Éj·÷Á‘·\T
eTVü≤eTà<é |òüTÀ] #˚dæq j·TT<ëΔ\˝À n‘·´+‘· Á|ü<ÛëqyÓTÆq$ yÓTT<ä{Ï, ¬s+&Ée ‘·¬s’Hé j·TT<ëΔ\T. kÕ.X¯.
1191˝À »]–q yÓTT<ä{Ï ‘·¬s’Hé j·TT<äΔ+˝À eTVü≤eTà<é |òüTÀ] &Ûç©¢ì bÕ*düTÔqï #ÍVü‰Hé e+X¯ sêE |üB∏«sêCŸ
#ÍVü‰Hé‘√ ‘·\|ü&ç |òüTÀs¡+>± z&çb˛sTT yÓqT‹]>±&ÉT. BìøÏ Á|ü‹ø±s¡+ rs¡TÃø√yê\H˚ ñ<˚›X¯´+‘√ eTVü≤eTà<é
|òüTÀ] \ø£å≈£î ô|’∫\T≈£î ôd’q´+ düeT≈£Ls¡TÃ≈£îì eTs¡\ kÕ.X¯. 1192˝À ¬s+&Ée ‘·¬s’Hé j·TT<äΔ s¡+>∑+˝À
|üB∏«sêCŸ #ÍVü‰HéqT z&ç+∫ &Ûç©¢ì ÄÁø£$T+#ê&ÉT. Bì‘√ uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À eTTdæ¢+ sê»´ kÕú|üq≈£î ;»+
|ü&ç+~. |òüTÀ] ‘·q Á|ü‹ì~Û>± ≈£î‘·TãTB›Hé ◊ãø˘qT &ç©¢˝À ìj·T$T+#ê&ÉT. Ç‘·&ÉT dü«‘·+Á‘· eTTdæ¢+ sêC≤´ìï
kÕú|æ+#ê&ÉT.
11.6 &Ûç©¢ düT˝≤ÔqT\T - sê»´ kÕú|üq, $düÔs¡D
kÕ.X¯. 1206 dü+e‘·‡s¡+˝À ≈£î‘·TãTB›Hé ◊ãø˘ &Ûç©¢˝À dü«‘·+Á‘· eTTdæ¢+ sêC≤´ìï kÕú|æ+#ê&ÉT. &Ûç©¢ì
sê»<Ûëì>± #˚düT≈£îì düT˝≤ÔHé nH˚ _s¡T<äT‘√ sê»´ bÕ\q #˚j·T&É+ e\q M]ì ª&Ûç©¢ düT˝≤ÔqT\Tμ>± |æ*#ês¡T.
á düT˝≤ÔqT\ j·TT>∑+˝À ◊<äT sê»e+XÊ\T &Ûç©¢ì |ü]bÕ*+#êsTT. n$: 1. u≤ìdü e+X¯+ (kÕ.X¯. 1206
qT+&ç 1290 es¡≈£î), 2. œ©® e+X¯+ (kÕ.X¯. 1290 qT+&ç 1320 es¡≈£î) 3. ‘·T>∑¢ø˘ e+X¯+ (kÕ.X¯. 1320
qT+&ç 1414 es¡≈£î), 4. düj·T´<é e+X¯+ (kÕ.X¯. 1414 qT+&ç 1451 es¡≈£î), 5. ˝À&ç e+X¯+ (kÕ.X¯.
1451 qT+&ç 1526 es¡≈£î)
≈£î‘·TãTB›Hé ◊ãø˘ kÕú|æ+∫q e+XÊìï u≤ìdü e+X¯+ nì |æ\TkÕÔs¡T. ◊ãø˘ ‘·sê«‘· u≤ìdü e+X¯+˝À
Á|üeTTK düT˝≤ÔHé Ç˝Ÿ≥T{Ÿ $Twt. kÕ.X¯. 1211qT+∫ 1236 es¡≈£î Ç‘·qT |ü]bÕ\q #˚XÊ&ÉT. eTT˝≤ÔHé, ñ#Y,
dæ+<ÛäT sêÁcÕº\qT &Ûç©¢ düT\ÔH˚{Ÿ˝À ø£*ù|XÊ&ÉT. ‘·<äT|ü] sê»|ü⁄Á‘· sêC≤´\qT ÄÁø£$T+#ê&ÉT. ñ»®sTTì ˝Àì
Á|üd<æ Δä eTVü‰ø±∞ Ä\j·÷ìï HêX¯q+ #˚dæ <√#·T≈£îHêï&ÉT. Á|üÁ|ü<eä∏ T+>± ˝≤Vü≤√sY≈î£ ã<äT\T>± &Û©ç ì¢ Væ≤+<äTkÕúH≈é î£
sê»<Ûëì>± #˚XÊ&ÉT. Ç‘·ì yês¡düT\T ndüeTs¡Tú\e&É+#˚ s¡õj·÷ düT˝≤ÔHê &Ûç©¢ dæ+Vü‰düq+ n~Ûwæº+∫+~.
&Ûç©¢ì bÕ*+∫q yÓTT<ä{Ï eTVæ≤fi¯ s¡õj·÷ düT˝≤ÔHê. nsTT‘˚ ˇø£ eTVæ≤fi¯qT bÕ\≈£îsê*>± ˇ|üø√ì eTTdæ¢+
düsêΔs¡T\T ∫Vü≤˝Ÿ>∑ì>± @s¡Œ&ç ÄyÓT bÕ\qqT kÕ>∑ìe«˝Ò<äT.
‘·<äT|ü] dæ+Vü‰düHêìï n~Ûs√Væ≤+∫q –j·÷düTB›Hé u≤\“Hé (kÕ.X¯. 1266 qT+&ç 1286 es¡≈£î)
u≤ìdü e+X¯ bÕ\≈£î\˝À n‘·´+‘· düeTs¡Tú&ÉT. düT˝≤ÔHé>± n‘·&ÉT uÛ≤s¡‘· yêj·Te´ ÁbÕ+‘ê\ô|’ ‘·s¡#·÷ »]π>
eT+>√\T\ <ë&ÉT\qT Ç‘·&ÉT X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq ôd’q´+‘√ eT+>√\T\ <ë&ÉT\qT ‹|æŒø={≤º&ÉT. Ç‘·ì yês¡düT&ÉT
ndüeTs¡Tú&Ée&É+ e\q œ©® e+X¯düTÔ&Ó’q »˝≤\TB›Hé œ©® Áø°.X¯. 1290˝À &Ûç©¢ dæ+Vü‰düq+ n~Ûwæº+#·&É+‘√
u≤ìdü e+X¯ bÕ\q n+‘·yÓTÆ+~.
œ©® e+X¯ kÕú|ü≈£î&ÉT »˝≤\TB›Hé œ©®. Ç‘·ì n\T¢&Ó’q n˝≤¢e⁄B›Hé œ©® (kÕ.X¯. 1296 qT+∫ 1316
es¡≈£î) &Ûç©¢ düT˝≤ÔqT\+<ä]˝À nÁ>∑>∑DT´&ÉT. düeTs¡úe+‘·T˝…’q ùdHêqT\ düVü≤ø±s¡+‘√ >∑T»sê‘Y, s¡D<∏ä+uÛÀsY,
y˚Tyê&é, e÷fi≤«, ‘·~‘·s¡ sêC≤´\qT ÄÁø£$T+#ê&ÉT. e÷*ø˘ ø±|üsY nH˚ ùdHêì H˚‘· ‘·«+˝À <äøDåÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
nH˚ø£ ÁbÕ+‘ê\qT ÄÁø£$T+#ê&ÉT. kÕ.X¯. 1311˝À eT<ÛäTs¡ô|’ #˚dæq <ë&ç #˚dæ nø£ÿ&ç nbÕs¡ <ÛäqsêX¯ó\qT
[119]
ø=\¢>={≤º&ÉT. Áos¡+>∑+, sêy˚TX¯«s¡+ Ä\j·÷\qT <√∫, <Ûä«+dü+ #˚dæ sêy˚TX¯«s¡+˝À eTd”<äTqT ì]à+#ê&ÉT.
|ü]bÕ\q˝À, ôd’q´+˝À nH˚ø£ dü+düÿs¡D\T #˚XÊ&ÉT. Ç‘·qT Á|üy˚X¯ô|{Ïºq ¬syÓq÷´, e÷¬sÿ{Ÿ dü+düÿs¡D\T #ê˝≤
Á|üdæ~Δ #Ó+~HêsTT.
n˝≤¢e⁄B›Hé œ©® yês¡düT\T ã\V”≤qT\e&É+‘√ |ò”Tj·÷E~›Hé ‘·T>∑¢ø˘ kÕ.X¯. 1320˝À &Ûç©¢
dæ+Vü‰düqeT~Ûwæº+#ê&ÉT. Ç‘·ì ‘·s¡Tyê‘· eTVü≤eTà<é _Hé ‘·T>∑¢ø˘ sêC≤´~Ûø±s¡+ #˚|ü{≤º&ÉT. Ç‘·&ÉT >=|üŒ
|ü+&ç‘·T&ÉT. ø±ì bÕ\Hê |üs¡+>± n‘·qT rdüT≈£îqï nH˚ø£ #·s¡´\T rÁe $eTs¡Ù\≈£î <ë] rXÊsTT. eTTK´+>±
ø£s¡Te⁄ düeTj·T+˝ÀqT >∑+>±, j·TeTTq n+‘·πs«~˝À uÛÑ÷$T •düTÔ ô|+#·&É+, sê»<Ûëìì &Ûç©¢ qT+∫ <˚e–]øÏ
e÷s¡Ã&É+, Á|ü»\qT ‘·s¡*+#·&É+, sê– HêD…eTT\qT ã+>±s¡+ yÓ+&ç HêD…eTT\‘√ düe÷q+>± #Ó˝≤eTDÏ˝À
ñ+#·&É+ e+{Ï #·s¡´\ e\q Á|ü»\˝À rÁe e´‹πsø£‘· ô|]–+~. sê»´+˝À nH˚ø£ #√≥¢ ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢
ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆHêsTT. kÕ.X¯. 1336˝À Vü≤]Vü≤s¡ sêj·TT\T ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚dæ dü«‘·+Á‘· $»j·Tq>∑s¡ sêC≤´ìï
kÕú|æ+#·&É+ Ç+<äT˝À eTTKýÓTÆq<äì #Ó|üŒe#·TÃ. eTVü≤eTà<é ‘·s¡Tyê‘· |òæs√CŸ cÕ ‘·T>∑¢ø˘ kÕ.X¯. 1351˝À
dæ+Vü‰düq+ n~Ûwæº+#ê&ÉT. Ç‘·ìøÏ düHê‘·q ÇkÕ¢+ |ü≥¢ ÄdüøÏÔ m≈£îÿe. ÇkÕ¢+ d”«ø£]+∫q yê]øÏ
Áb˛‘ê‡Vü≤*#˚Ãyês¡T. kÕ.X¯. 1360˝À Hê>∑sY ø√≥ô|’ <ë&ç #˚dæ nø£ÿ&ç C≤«˝≤eTTœ <˚yê\j·÷ìï <ä«+dü+ #˚dæ
$Á>∑Vü‰\qT eTBHê≈£î |ü+|æ+#ê&ÉT. ˇ]kÕ‡˝Àì »>∑Hêï<∏ä Ä\j·÷ìï H˚\eT≥º+ #˚XÊ&ÉT. Væ≤+<äTe⁄\ô|’
õõj·÷ |üqTï $~Û+∫ ø£]ƒq+>± edü÷\T #˚XÊ&ÉT. Ç‘·ì ‘·s¡yê‘· e∫Ãq yês¡düT\˝À ∫e] yê&Ó’q eTVü≤eTT<é
kÕ.X¯. 1413˝À eTs¡DÏ+#·&É+‘√ ‘·T>∑¢ø˘ e+X¯ bÕ\q n+‘·yÓTÆq~. ‘·s¡Tyê‘· düj·T´<é e+X¯+, ˝À&û e+X¯
sêE\T |ü]bÕ*+#ês¡T. M]˝À ∫e] sêC…’q ÇÁãVæ≤+˝À&çøÏ, u≤ãsY≈£î eT<Ûä´ kÕ.X¯. 1526˝À yÓTT<ä{Ï
bÕì|ü≥Tº j·TT<ä›+ »]–+~. á j·TT<äΔ+˝À u≤ãsY $»j·T+ kÕ~Û+#·&É+‘√ &Ûç©¢ düT˝≤ÔqT\ bÕ\q n+‘·yÓTÆ
yÓTT|òüT\T\ bÕ\q ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~.
11.6.1 |ü]bÕ\q - ¬syÓq÷´, ôd’ìø£, Ç‘·s¡ #·s¡´\T
düTe÷s¡T eT÷&ÉT X¯‘êu≤›\T>± ø=qkÕ–q &Ûç©¢ düT˝≤ÔqT\ bÕ\q ÇkÕ¢+ eT‘·|üs¡yÓTÆq #·{≤º\qT
nqTdü]+∫ ñ+&˚~. &Ûç©¢ düT˝≤ÔqT\T ‘êeTT K©bòÕ≈£î Á|ü‹ì<ÛäT\eTì #Ó|ü⁄Œ≈£îH˚yês¡T ø±ì n˝≤¢e⁄B›Hé œ©®,
≈£î‘·TãTB›Hé ◊ãø˘ K*bòÕ Ä<˚XÊ\qT bÕ{Ï+#·˝Ò<äT. &Ûç©¢ düT˝≤ÔqT\ |ü]bÕ\q |üP]Ô>± πø+ÁBø£‘· |ü]bÕ\q>±
#Ó|üŒe#·TÃ. düT˝≤ÔHé düsê«~Ûø±]. düT˝≤ÔHé |ü<ä$øÏ yês¡dü‘·«|ü⁄ Vü≤≈£îÿ ˝Ò<äT. ã\e+‘·Tì<˚ sê»´+ nH˚ dü÷Á‘·+ô|’
sêC≤´~Ûø±s¡+ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+&˚~. |ü]bÕ\q˝À sêE≈£î düV≤ü ø£]+#·&ÜìøÏ eJsY, ~yêHé-Ç-]kÕ\‘Y, ~yêHé-
Ç-ns¡CŸ, ~yêHé-Ç-Ç+cÕ e+{Ï eT+Á‘·T\T+&˚yês¡T. sêC≤´ìï ªÇø±Ô\Tμ nH˚ sêÁcÕº\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. Á|ü‹
sêÁcÕºìøÏ ˇø£ >∑es¡ïsY (sêE`Á|ü‹ì<ÛäT\T)\T ìj·T$T+#·ã<˚yês¡T. Ms¡T kÕ<Ûës¡D+>± sêE ≈£î≥T+ã
düuÛÑT´\T ˝Ò<ë ã+<ÛäTe⁄\T ñ+&˚yês¡T. sê»´ $düÔs¡D, s¡ø£åD≈£î Ä˝À∫+#·+&ç
|ü{ÏwüºyÓTÆq ôd’ìø£ eédüú ñ+<˚~. ôd’ì≈£î\qT q>∑<äT s¡÷|ü+˝À
y˚‘H· ê\T #Ó*+¢ ∫q yÓTT<ä{Ï düT˝≤ÔHé n˝≤¢e⁄B›H.é ôdì’ ≈£î\≈£î ì‘êédüs¡ n˝≤¢e⁄B›Hé sê»´ nedüsê\ ø=s¡πø
edü T Ô e ⁄\T ‘· ≈ £ î ÿe <Û ä s ¡ ≈ £ î \_Û + #˚ ˝ ≤ e÷¬ s ÿ{Ÿ dü + dü ÿ s¡ D \T e÷¬sÿ{Ÿ ìj·T+Á‘·D #·s´¡ \qT #˚|{ü ≤º&Ü
rdüTø=#êÃ&ÉT. sêC≤´ìøÏ Á|ü<Ûëq Ä<ëj·T+ uÛÑ÷$T •ùdÔ. ~>∑Tã&ç˝À ˝Ò<ë ‘·q Á|ü»\<ä]ø° y˚T\T #˚j·÷\H˚
50 XÊ‘·+ •düTÔ>± edü÷\T #˚j·Tã&ç+~. ñ<˚›X¯+‘√ #˚XÊ&Ü? Ä˝À∫+#·+&ç.
[120]
eTVü≤eTà<é _Hé ‘·T>∑¢ø˘ øå±eT |ü]dæú‘·T\T >∑eTì+#·ø£ >∑+>±, j·TeTTq n+‘·πs«~˝À |üqTï\ ô|+|ü⁄ #·s¡´
e\q ¬s’‘ê+>∑+ rÁe Çã“+<äT˝Ò<äTs=ÿHêïs¡T. á Çã“+<äT\qT n~Û>∑$T+#·T≥≈£î ~yêHé-Ç-ø√Væ≤ ù|s¡
eékÕj·T XÊKqT msêŒ≥T #˚dæ |üqTï\qT ‘·–Z+#·&É+, ø=‘·Ô eékÕj·T uÛÑ÷eTT\ n_Ûe~›, |ü+≥ ãTTD≤\
eT+ps¡T e+{Ï #·s¡´\T #˚|ü{≤º&ÉT. á dü+düÿs¡D\ e\¢ sê»´ KC≤Hê U≤∞ ø±e&É+, ã+>±s¡+, yÓ+&ç ø=s¡‘·
@s¡Œ&É≥+ e\q sê– HêD…eTT\qT Á|üy˚X¯ô|{≤º&ÉT. ø±ì yê{Ï eTTÁ<äDqT Á|üuÛÑT‘·« ÄBÛq+˝À ñ+#·ø£b˛e&É+
e\q sê»´+˝Àì Á|ür ≈£î≥T+ã+ ˇø£ ≥+ø£XÊ\>± e÷s¡&É+‘√ yê{Ï˙ ñ|üdü+Vü≤]+∫, ã<äT\T>± Á|ü»\≈£î
yÓ+&ç HêD…eTT\T #Ó*¢+#ê&ÉT. |òæs√CŸ cÕ ‘·T>∑¢ø˘ ø±\+˝À C≤–sê›Ø $<ÛëHêìï Á|üy˚X¯ô|{Ïº ôd’ì≈£î\≈£î J‘ê\≈£î
ã<äT\T>± uÛÑ÷eTT\qT Ç#˚Ã $<ÛëHêìï Á|üy˚X¯ô|{≤º&ÉT. u≤ìdü eédüúqT |ü⁄qs¡T<ä›]+#ê&ÉT. Á|üC≤ dü+πøåeT
#·s¡´\˝À uÛ≤>∑+>± q<äT\ qT+&ç Hê\T>∑T ø±\Te\T Á‘·$«+∫ ˙{Ï Ä˝À∫+#·+&ç
bÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\T ø£*Œ+#ê&ÉT. <Ûäs¡àXÊ\\T, ÄdüT|üÁ‘·T\T
eTVü ≤ eTà<é _Hé ‘· T >∑ ¢ ø ˘ #˚ | ü { Ï º q
ì]à+#ê&ÉT.
dü+düÿs¡D\T m+<äT≈£î $|ò\ü yÓTHÆ êsTT?
11.6.2 kÕ+|òæTø£, eT‘· |ü]dæú‘·T\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eTTdæ¢+ sê»´ kÕú|üq ø=ìï XÊX¯«‘·yÓTÆq e÷s¡TŒ\≈£î u≤≥\T y˚dæ+~. kÕ.X¯. 14, 15e
X¯‘êu≤›\˝À Væ≤+<äT, ÇkÕ¢+ düe÷C≤\T düTBs¡È+>± Á|üø£ÿÁ|üø£ÿH˚ J$+#·&É+ e\q yê{Ï ø£\sTTø£‘√ ≈£L&çq
Ç+&√-eTTdæ¢+ düe÷»+ Ä$s¡“¤$+∫+~. ˇø£] n#ês¡ eéVü‰sê\ Á|üuÛ≤e+ eTs=ø£]ô|’ |ü&ç+~. ÄHê{Ï
eTTdæ¢+ »HêuÛ≤˝À uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ e\dü e∫Ãq ns¡ãT“\T, ‘·Ts¡Twüßÿ\T, Ä|òüÈqT¢, |ü]¸j·TqT¢, eT+>√\T\T
yÓTT<ä\>∑T yês¡T ñqï|üŒ{Ïø° n‘·´~Û≈£î\T eTTdæ¢+ eT‘·+˝ÀøÏ e÷s¡Ãã&çq Væ≤+<äTe⁄˝Ò nì #Ó|üŒe#·TÃ. õõj·÷
|üqTï qT+&ç $TqVü‰sTT+|ü⁄ bı+<ä{≤ìøÏ, eTTdæ¢+\ e<ä› u≤ìdü>± ñ+&É&ÜìøÏ Çwüº|ü&Éø£ ˝Ò<ë ÁbÕD ;Û‹,
ñ<√´>∑ Äù|ø£‘å √ Hê&ÉT Væ≤+<äTe⁄\T ÇkÕ¢+qT d”«ø£]+#ês¡T. eT‘·+ e÷]q|üŒ{°ø° kÕe÷õø£ $eø£‘å · ø=qkÕ–+<äì
#Ó|üŒe#·TÃ. ìs¡+‘·s¡ eTTdæ¢+\ <ë&ÉT\ e\¢ eTVæ≤fi¯\T n‘·´~Ûø£+>± Væ≤+dü≈£î >∑T] nsTTHês¡T. ‘·eTqT ‘êeTT
s¡øÏå+#·Tø√e&É+˝À, ‘·eT >ös¡yêìï ø±bÕ&É&É+˝À uÛ≤>∑+>± nH˚ø£ kÕ+|òæTø£ <äTsê#êsê\T |ü⁄≥Tºø=#êÃsTT.
eTTdæ¢+ bÕ\≈£î\ #˚‹˝À |ü&ç ‘·eT |üs¡Te⁄≈£î uÛÑ+>∑+ yê{Ï\T¢‘·T+<äì uÛ≤$+∫q|ü⁄Œ&ÉT sê»|ü⁄Á‘· Ád”Ô\T ‘·eTqT
‘êeTT n+‘·+ #˚düT≈£îH˚yês¡T. BìH˚ ªCÖVü‰sYμ>± |æ\TkÕÔs¡T. Væ≤+<äTe⁄\˝À dürdüVü≤>∑eTq+ nH˚ <äTsê#ês¡+
eT]+‘· ã\|ü&ç+~.
‘·eT sê»´ $düÔs¡D≈£î &Ûç©¢ düT˝≤ÔqT\T eT‘êìï ˇø£ nj·TT<Ûä+>± yê&˚yês¡T. |òæs√CŸ cÕ ‘·T>∑¢ø˘ ˝≤+{Ï
yês¡T nH˚ø£ Væ≤+<ä÷ <˚yê\j·÷\qT $<Ûä«+dü+ #˚XÊs¡T. ¬s+&ÉT eT‘ê\ eT<Ûä´ dü+|òüTs¡¸D ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ kÕeTs¡dü´
kÕ+|òæTø£ JeHêìøÏ >∑\ neø±XÊ\qT <Óã“rXÊsTT. eTTdæ¢+\T bÕ\ø£ esêZìøÏ #Ó+~qyês¡T ø±e&É+ e\q
Væ≤+<äTe⁄\T nH˚ø£ ø£wüºqcÕº\≈£î >∑Ts¡j·÷´s¡T. nsTT‘˚ Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæ¢+\T dü+e‘·‡sê\T>± ˇπø ÁbÕ+‘·+˝À
ø£*dæ ìedædüTÔ+&É&É+ e\q Áø£eT+>± ˇø£] eT‘· $XÊ«kÕ\qT eTs=ø£s¡T >ös¡$+#·&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡ì
#Ó|üŒe#·TÃ. ø±\ Áø£eT+˝À <ädüsê, Vü≤√∞, yÓTTVü≤Ás¡+, X¯uŸ-Ç-ãsê‘Y, yÓTTVü≤Ás¡+ e+{Ï |ü+&ÉT>∑\qT Çs¡T
eT‘·düTÔ\T ø£*dæ »s¡T|ü⁄ø√e&Üìï >∑eTì+#·e#·TÃ.
[121]
11.7 uÛÑøÏÔ, dü÷|òæ ñ<äé÷\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ÇkÕ¢+ sêø£ Væ≤+<ä÷ <Ûäs¡à+ô|’ $X‚wü Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ+~. ÇkÕ¢+˝Àì <˚e⁄&=ø£ÿ&˚, düs¡«
düe÷q‘·«+ nH˚ uÛ≤eq\T Væ≤+<äTe⁄\qT n˝À∫+|üCÒdæHêsTT. n<˚ düeTj·T+˝À ã\e+‘·+>± ÇkÕ¢+˝À eT‘·
e÷]Œ&ÉT\T »s¡>&∑ +É e\q, Væ≤+<ä÷ <Ûsä êàìï ø±bÕ&Ée\dæq ÄeX¯´ø£‘q· T >∑T]Ô+∫, düHê‘·q Væ≤+<ä÷ <Ûsä à¡ +˝Àì
˝ÀbÕ\qT düe]+∫ <ëì s¡ø£åD≈£î ø=+<äs¡T uÛÑøÏÔ ñ<äéTø±s¡T\T Á|üj·T‹ï+#ês¡T. á uÛÑøÏÔ ñ<äéTø±s¡T\˝À
eTTKT´\T X¯+ø£sê#ês¡T´\T, sêe÷qTC≤#ês¡T´\T, e\¢uÛ≤#ês¡T´&ÉT, sêe÷q+<äT&ÉT, ø£;sY, #Ó’‘·qT´&ÉT,
MTsêu≤sTT, dü+‘Y Hê+<˚y,é C≤„Hé <˚y,é düeTs¡ú sê+<ëdt, dü+‘Y mø˘ Hê<∏,é ‘·Tø±sê+, >∑Ts¡THêqø˘ yÓTT<ä\>∑Tyês¡T.
<˚e⁄&=ø£ÿ&˚qì, Ä <˚e⁄ìï #˚πs e÷sêZ˝Ò $$<Ûä eT‘ê\ì, uÛÑøÏÔ uÛ≤e+‘√ Äsê~Û+#·&É+ e\q me¬s’Hê yÓ÷ø£å+qT
bı+<äe#·Ãì, <ëìøÏ ≈£î\ eT‘ê\‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Ò<äì, uÛÑ>∑e+‘·Tì <äwæº˝À n+<äs¡T düe÷qy˚Tqì Ms¡T
uÀ~Û+#ês¡T. ÇkÕ¢+ <Ûäs¡à+˝À e∫Ãq ‘ê‹«ø£ ñ<äéTy˚T dü÷|òæ ñ<äéT+. ªdübòÕμ nH˚ |ü<ä+ qT+&ç dü÷|òæ nH˚
|ü<ä+ ñ<Ûä“$+∫+~. dübòÕ nq>± |ü$Á‘·‘·, ìsê&É+ãs¡‘·. ≈£î\ eT‘ê\≈£î nr‘·+>± ìs¡à\yÓTÆq eTqdüT‡‘√
uÛÑ>∑e+‘·Tì <Ûë´ì+∫ n‘·ì˝À ©qeTe&É+ <ë«sê, ìsê&É+ãs¡ J$‘êìï >∑&É|ü&É+ <ë«sê <˚e⁄ìï #˚s¡e#·Ãì
M] qeTàø£+. dü÷|òæ düHê´düT\˝À nH˚ø£ XÊK\T+&˚$. ∫d”Ô, dü÷ÁVü≤e]›, U≤~], qø£åã+~ yÓTT<ä\>∑Tq$
Á|üdæ<äΔyÓTÆq$. U≤«C≤ yÓ÷sTTqTB›Hé ∫d”Ô, Vü≤$T<äT~›Hé, ùwø˘ dü©+ ∫d”Ô, u≤u≤ |òü]<äTB›Hé, ãVü‰ñB›Hé »ø±]j·÷,
nãT›˝Ÿ U≤<äsY ‘·~‘·s¡T\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì Á|üeTTK dü÷|òæ düHê´düT\T. Væ≤+<äT eTTdæ¢+\ eT<Ûä´ kÕeTs¡dü´‘·¬ø’
dü÷|ò”\T ø£wæ #˚XÊs¡T.
11.8 kÕ+düÿ‹ø£ |üs¡yÓTÆq |ü]D≤e÷\T
&Ûç©¢ kÕÁe÷»´ kÕú|üq uÛ≤s¡rj·T dü+düÿ‹ô|’ nq>± kÕVæ≤‘·´+, yêdüTÔ, ∫Á‘· ø£fi≤ s¡+>±\qT $X‚wü+>±
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæ+~. eTTdæ¢+ ìsêàD≤˝…’q eTd”<äT\T, düe÷<ÛäT\T, sê» uÛÑeHê\T, $THês¡T\T yÓTT<ä\>∑Tq$
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üy˚•+∫HêsTT. ≈£î‘·TãTB›Hé ◊ãø˘
ì]à+∫q &Ûç©¢˝Àì ≈£î‘·TuŸ $THêsY, ≈£îe«‘Y ñ˝Ÿ ÇkÕ¢+
eTd”<Tä , n˝≤¢e⁄B›Hé œ©® ì]à+∫q »e÷‘Y U≤Hê eTd”<Tä ,
n\jYT <äsê«C≤ Hê{Ï Á|üeTTK eTd”<äT\T>± #Ó|üŒe#·TÃ.
Hê&ÉT |ü]¸j·THé, ≥Øÿ uÛ≤wü˝À nH˚ø£ Á>∑+<∏ë\T
sêj·Tã&Ü›sTT. ≈£î‘·TãTB›Hé ◊ãø˘ ÄkÕúq+˝À |òüÁ≈£îB›Hé,
Vü≤düHé ìC≤MT nì |ü+&ç‘T· \T ñ+&˚yês¡T. Ms¡T es¡Tdü>±
ª‘ê]UŸ-á-eTTu≤s¡ø˘ cÕVæ≤, ‘êCŸ-ñ˝Ÿ-e÷dæsYμμ nH˚
Á>∑+<∏ë\qT sêXÊs¡T. ª‘·ãø£‘Y-Ç-Hêdæ]μ nH˚ Á>∑+<∏ëìï
s¡∫+∫q $THêΩCŸ dæsêCŸ, Ç\Tº{Ÿ $Twt ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q
Á|üeTTK s¡#s· TT‘·. &Û©ç ¢ düT˝≤ÔqT\ ø±\+˝Àì ø£e⁄\+<ä]˝À ∫Á‘·+`11.2: n\jYT <äsê«C≤
[122]
nÁ>∑>∑DT´&ÉT nMTsY KTÁdü÷. ‘ê]UŸ-Ç-n˝≤$T, ‘·T|òüT¢ø˘ Hêe÷, U≤õj·THé-ñ˝Ÿ-|òü‘·Vü‰, Äwæø± n‘·ì |üdæ<äΔ
s¡#·q\T. Ç‘·&çì ª‘√‘ê-Ç-Væ≤+<é ( Parrot of India)μ nì |æ\TkÕÔs¡T. u…+>±˝Ÿ≈£î #Ó+~q »j·T <˚e⁄&ÉT
sêdæq ª^‘· >√$+<ä+μ, ø£\ΩDT&ÉT sêdæq ªsê» ‘·s¡+–DÏμ dü+düÿ‘· kÕVæ≤‘·´+˝À yÓ\Te&É¶ >=|üŒ Á>∑+<∏ë\T.
n˝≤π> #·+<é ãsY <ëjYT sêdæq ª|ü~∏« sêCŸ sêk˛μ, kÕs¡+>∑<Ûäs¡Tì ªVü≤$Tàs¡ sêk˛μ Hê{Ï Á|üeTTK Á>∑+<∏ë\T>±
#Ó|üŒe#·TÃ.
11.9 yÓTT|òüT˝Ÿ kÕÁe÷»´ kÕú|üq - $düÔs¡D
kÕ.X¯. 1526 @Á|æ˝Ÿ 21q »]–q yÓTT<ä{Ï bÕì|ü≥Tº j·TT<äΔ+˝À &Ûç©¢ düT˝≤ÔHé nsTTq ÇÁãV”≤+˝À&ûì
z&ç+∫ u≤ãsY uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT|òüT˝Ÿ kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+#ê&ÉT. kÕ.X¯. 1527˝À »]–q ø±D≤« j·TT<äΔ+˝À
y˚Tyê&é sêE sêD≤ dü+>±qT, 1528˝À >=Á|òü÷ j·TT<ä›+˝À eTVü≤eTà<é ˝À&çì z&ç+∫ ;Vü‰sY es¡≈£î sê»´
$düÔs¡D #˚kÕÔ&ÉT. u≤ãsY ‘·s¡Tyê‘· n‘·ì yês¡düT&ÉT VüQe÷j·TTHé &Ûç©¢ dæ+Vü‰düqyÓTø±ÿ&ÉT. kÕ.X¯. 1539
dü+e‘·‡s¡+˝À »]–q #ÍkÕ j·TT<äΔ+, 1540˝À »]–q ø£HÍCŸ j·TT<äΔ+˝À Ä|òüÈHé sêE ùwsê¸ dü÷] #˚‹˝À
z&çb˛sTT |ü]¸j·÷≈£î yÓ[¢ ‘·\<ë#·T≈£îHêï&ÉT. eT∫Ãyêsê j·TT<äΔ+ (kÕ.X¯. 1555)˝À Ä|òüÈqT\qT z&ç+∫
|ü+C≤uŸ, &Ûç©¢\qT eT∞fl ÄÁø£$T+∫ &Ûç©¢ô|’ yÓTT|òüT\T\ n~Ûø±s¡+ |ü⁄q'kÕú|æ+#ê&ÉT.
11.9.1 nø£“sY, »Vü‰+^sY, cÕ»Vü‰Hé |ü]bÕ\q $X‚cÕ\T
kÕ.X¯. 1556˝À VüQe÷j·TTHé eTs¡D+ ‘·s¡Tyê‘· n‘·ì yês¡düT&ÉT
nø£“sY yÓTT|òüT˝Ÿ dæ+Vü‰düq+ n~Ûwæº+#ê&ÉT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT|òüT˝Ÿ
kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï |ü{Ïwüº+ #˚dæq |òüTq‘· nø£“sY≈£î <ä≈£îÿ‘·T+~. düeTs¡ú
|ü]|übÕ\q j·T+Á‘ê+>∑+, |ü{Ïwüº dü+düÿs¡D\T #˚|ü{Ïº yÓTT|òüT˝Ÿ bÕ\qqT
düTdæús¡+ #˚XÊ&ÉT. 13 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT˝ÀH˚ n~Ûø±sêìï #˚|ü{≤º&ÉT. á
düeTj·T+˝À ùV≤eT#·+Á<ä &Û©ç ì¢ ÄÁø£$T+∫ $Áø£e÷~‘·´ ù|s¡T‘√ kÕ«‘·+Á‘êìï
Á|üø£{Ï+#·T≈£î+{≤&ÉT. eT<Ûä´j·TT>∑ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À n‹ dü«\Œ ø±\+ &Ûç©¢
dæ+Vü‰düHêìï ÄÁø£$T+∫q yÓTT<ä{,Ï ∫e] Væ≤+<ä÷ sêE ùV≤eT#·+Á<ä. kÕ.X¯. ∫Á‘·+`11.3: nø£“sY
1556˝À »]–q ¬s+&Ée bÕì|ü≥Tº j·TT<äΔ+˝À nø£“sY $»j·T+ kÕ~Û+#ê&ÉT. BìH˚ ¬s+&Ée bÕì|ü≥Tº
j·TT<ä+Δ >± |æ\TkÕÔsT¡ . kÕ.X¯. 1561˝À e÷fi≤«, C≤Hé|Pü sYqT, 1564˝À >√+&Ü«HêqT, 1572-73˝À >∑T»sê‘YqT,
1574-76˝À ;Vü‰sY, u…+>±˝Ÿ\qT ÄÁø£$T+#ê&ÉT.
‘·q n~Ûø±sêìï düTdæús¡+ #˚düTø√e&ÜìøÏ nø£“sY sê»|ü⁄Á‘·T\‘√ ˇø£yÓ’|ü⁄ yÓTÆÁ‹, eTs√ yÓ’|ü⁄ j·TT<äΔ
‘·+Á‘êìï nqTdü]+#ê&ÉT. ‘·q n~Ûø±sêìï ˇ|ü⁄Œ≈£îqï sê»|ü⁄Á‘· sêC≤´\˝Àì sê≈£îe÷¬s\Ô qT ô|[fl #˚dTü ø√e&É+,
ˇ|ü⁄Œø√ì yê]ô|’ <ä+&Ó‹Ô ˝Àãs¡#·Tø√e&É+ nH˚ $<ÛëHêìï nø£“sY nqTdü]+#ê&ÉT. nø£“sY sê»|ü⁄Á‘·T\‘√
»]|æq j·TT<ëΔ\˝À n‘·´+‘· Á|ü<ÛëqyÓTÆq$ y˚Tyê&é, Vü≤©› |òü÷{Ÿ j·TT<ëΔ\T. nø£“πs dü«j·T+>± ‘·q ôd’Hê´\≈£î
Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+∫ b˛sê&çq|üŒ{Ïø° •XÀ&çj·÷ e+oj·TT&Ó’q sêD≤ ñ<äjYTdæ+>¥, sêD≤ Á|ü‘ê|tdæ+>¥\T
rÁe+>± Á|ü‹|òüT{Ï+#ês¡T.
[123]
nø£“sY #˚|{ü qºÏ bÕ\q, kÕe÷õø£, eT‘· dü+düÿs¡D\T #·]Á‘·˝À n‘·ìì nÁ>∑>D∑ ´ bÕ\≈£îì>± ì*bÕsTT.
sêC≤‘√&ÉsY eT˝Ÿ Ä<Ûä«s¡´+˝À ¬syÓq÷´ $<Ûëq+ s¡÷bı+~+∫ C≤^s¡¢qT s¡<äT› |ü]#ê&ÉT. <äVü≤kÕ˝≤ nqT
|ü<äΔ‹ì Á|üy˚X¯ô|{Ïº uÛÑ÷$Tì düπs« #˚sTT+∫, uÛÑ÷$T s¡ø£+, |ü~ dü+e‘·‡sê\ |ü+≥ <Ûäs¡\ dü>∑≥T Ä<Ûës¡+>±
•düTÔ edü÷\T #˚XÊ&ÉT. ôd’Hê´ìï |ü{Ïwüº+ #˚j·T{≤ìøÏ eTq‡uŸ<ëØ nH˚ $<Ûëq+ Á|üy˚X¯ô|{Ïº ôd’ì≈£î\
Vü≤√<ë\ø£qT>∑TD+>± y˚‘·Hê\T #Ó*¢+#˚ $<Ûëq+ nqTdü]+#ê&ÉT. $T>∑‘ê yÓTT|òüT˝Ÿ #·ø£Áes¡TÔ\‘√ b˛*Ãq|ü⁄&ÉT
nø£“sYø±+‘· eT‘· düVü≤Hêìï bÕ{Ï+#ê&ÉT. nH˚ø£ eT+~ eTTdæ¢+ eT‘· >∑Ts¡Te⁄\‘√, Væ≤+<ä÷ eT‘ê#ês¡T´\‘√,
dü÷|òæ düHê´düT\‘√ ìs¡+‘·s¡+ dü+uÛ≤wüD\T, #·s¡Ã\T #˚ùdyê&ÉT. |òü‘˚|ü⁄sY dæÁøÏ˝À ªÇu≤<ä‘Y U≤Hêμ nH˚ düe÷y˚X¯
eT+~s¡+ @sêŒ≥T #˚dæ nìï eT‘ê\ >∑Ts¡Te⁄\qT n+<äT˝À ÄVü‰«ì+#ê&ÉT. nìï eT‘ê\ kÕs¡+‘√ ªBHé-Ç-
Ç˝≤Væ≤μ nH˚ eT‘· $<ÛëHêìï @sêŒ≥T #˚XÊ&ÉT. ø±˙ n~ $»j·Te+‘·+ ø±˝Ò<äT.
nø£“sY nqTdü]+∫q eT‘· $<Ûëq+ ‘·q sê»´ Á|üjÓ÷»Hê\ <äwæº˝À ñ+#·Tø=ì neT\T #˚j·Tã&É¶<ë
˝Ò<ë Á|üC≤ dü+πøåeT+qT <äwæº˝À ñ+#·T≈£îì neT\T #˚j·Tã&É›<ë?
nø£“sY eTs¡D≤q+‘·s¡+ kÕ.X¯. 1605˝À »Vü≤+^sY dæ+Vü‰düq+ n~Ûwæº+#ê&ÉT. kÕ.X¯. 1610˝À
ø±+Á>± ø√≥qT, nVü≤à<éq>∑sYqT »Vü≤+^sY ÄÁø£$T+#ê&ÉT. ø±ì sê»´+˝À e∫Ãq ‹s¡T>∑Tu≤≥¢ e\q ø=ì
ÁbÕ+‘ê\qT ø√˝ÀŒj·÷&ÉT. »Vü≤+^sY <äTs¡\yê≥¢≈£î u≤ìôd’ |ü]bÕ\qô|’ <äwæº ô|≥º˝Òø£b˛e&É+ e\q bÕ\q˝À
n‘·ì uÛ≤s¡´ q÷sê®Vü‰Hé CÀø£´+ m≈£îÿyÓ’q~. Bì‘√ ndü+‘·|æÔ #Ó+~q cÕ»Vü‰Hé ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚XÊ&ÉT.
‹s¡T>∑Tu≤≥¢qT »Vü≤+^sY nD∫y˚dæq|üŒ{ÏøÏ n$ n‘·ì bÕ\qqT ã\V”≤q|üs¡#êsTT. »Vü≤+^sY kÕVæ≤‘·´+,
ø£fi¯\ |ü≥¢ n_Ûe÷q+ ø£*– ñ+&˚yê&ÉT. dü«j·T+>± ª‘·T»øÏ-Ç-»Vü≤+^]μ nH˚ d”«j·T #·]Á‘·qT sêXÊ&ÉT. ∫Á‘·
ø£fi¯ |ü≥¢ Ç‘·ìøÏ n_Ûs¡T∫ m≈£îÿe. sê»´+˝À <Ûäs¡à >∑+≥qT HÓ\ø=*Œ kÕe÷qT´\≈£î dü«j·T+>± n+<äTu≤≥T˝À
ñ+&ç Hê´j·T+ n+~+#˚+<äT≈£î ø£wæ #˚XÊ&ÉT. nsTT‘˚ Væ≤+<äTe⁄\ <˚yê\j·÷\qT <Ûä«+dü+ #˚j·T&É+, dæ≈£îÿ\T,
C…q’ T\qT, dü÷|ò\æ qT Væ≤+dæ+#·&+É , nJàsY øπ Áå ‘êìï <Û«ä +dü+ #˚jT· &É+ n‘·ì bÕ\q˝À ‘·|Œæ <ë\T>± $T–˝≤j·Tì
#Ó|üŒe#·TÃ
»Vü≤+^sYô|’ ‹s¡>ã∑ &ç n‘·ì ≈£îe÷s¡T&ÉT cÕ»Vü‰Hé kÕ.X¯. 1627˝À yÓTT|òTü ˝Ÿ dæ+Vü‰düq+ nÁø£$TkÕÔ&TÉ .
sê»´ $düÔs¡D˝À uÛ≤>∑+>± <äøÏåD uÛ≤s¡‘· sêC≤´˝…’q ;C≤|üPsY, >√˝§ÿ+&É\ô|’ <ä+&Éj·÷Á‘· »]bÕ&ÉT. á ø±\+
yêdüTÔ ìsêàD s¡+>∑+˝À n_Ûeè~Δ #Ó+~+~. ÄÁ>±˝Àì ‘êCŸ eTVü≤˝Ÿ, ÄÁ>± ø√≥˝Àì ~yêHé-Ç-U≤dt, yÓ÷‹
eTd”<äT, C≤e÷ eTd”<äT n‘·ì ø±\+˝À ì]à+#·&Ü¶sTT. &Ûç©¢˝Àì mÁs¡ø√≥, n+<äT˝Àì sê» uÛÑeHê\T n<äT“¤‘·
yêdüTÔ HÓ’|ü⁄D≤´\≈£î ‘êsêÿD≤\T. ø√Væ≤q÷sY eÁC≤ìï bı<ä– ‘·j·÷s¡T #˚sTT+∫q ã+>±s¡T HÓeT* dæ+Vü‰düq+
cÕ»Vü‰Hé ø£fi≤ |æbÕdü≈£î ì<äs¡Ùq+. n‘·ì ÄkÕúq+˝À m+<äs√ >=|üŒ ø£e⁄\T, ø£fi≤ø±s¡T\T ñ+&˚yês¡T. nsTT‘˚
Á|ü»\ô|’ |üqTï\ uÛ≤s¡+ n~Ûø£+>± ñ+&É&É+, ãHês¡dt˝Àì Væ≤+<ä÷ <˚yê\j·÷\qT ≈£L\Ã&É+, Á¬ø’düÔe⁄˝…’q
b˛s¡TÃ^düT yê]ì, dæ≈£îÿ eT‘·düTÔ\qT y˚~Û+#·&É+ Ç‘·ì bÕ\q˝Àì ˝ÀbÕ\T>± #Ó|üŒe#·TÃ.
cÕ»Vü‰Hé ‘·s¡Tyê‘· ‘·q k˛<äs¡T\+<ä]ì Vü≤‘·e÷]Ã Ws¡+>∑CÒuŸ sêC≤´~Ûø±s¡+ eVæ≤+#ê&ÉT. nsTT‘˚
u≤\´+ qT+#˚ eT‘· >∑Ts¡Te⁄\ kÕìï<Ûä´+˝À ô|s¡>∑&É+ e\q n‘·ìøÏ ˝ÖøÏø£ uÛ≤yê\T n\e&É˝Ò<äT. düT˙ï
[124]
eT‘ê_Ûe÷ì ø±e&É+ e\q |ü]bÕ\q˝À eT‘·|üs¡yÓTÆq eTTÁ<ä düŒwüº+>± ø£ì|ædüTÔ+~. ‘·q <äsê“sY˝À |ü]¸j·THé
|ü<‹›ä Á|üø±s¡+ »]ù| ªHÍs√CŸμ |ü+&ÉT>∑qT ìùw~ÛkÕÔ&TÉ . eTTdæ+¢ kÕ+Á|ü<ëj·÷\≈£î $s¡T<äeΔ Tì uÛ≤$+∫ dü+^‘·+,
•\Œ+, ∫Á‘· ˝ÒKq+ e+{Ï ø£fi¯\qT ìùw~Û+#ê&ÉT. ÄkÕúq+ qT+&ç ø£fi≤ø±s¡T\qT ãVæ≤wüÿ]+#ê&ÉT. |üs¡eT‘·
<˚«wü+ Á|ü<ä]¸dü÷Ô ø±o˝Àì Á|üdæ<äΔ $X‚«X¯«s¡ <˚yê\j·÷ìï, >∑T»sê‘Y˝Àì k˛eTHê<∏ä eT+~sêìï, eT<ÛäTs¡˝Àì
πøX¯yê\j·÷ìï ≈£L\>={Ïº+#ê&ÉT. >√e<ÛäqT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê&ÉT. õõj·÷ eT]j·TT j·÷Á‹≈£î\ |üqTï\qT edü÷\T
#˚j·T&É+ |ü⁄q'ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT. n+‘˚ø±ø£ dæ≈£îÿ\ 9e eT‘· >∑Ts¡Te⁄ nsTTq >∑Ts¡T ‘˚CŸ ãVü≤<ä÷sYqT &Ûç©¢øÏ
s¡|æŒ+∫ ÇkÕ¢+ d”«ø£]+#·eTì ã\e+‘·+ #˚XÊ&ÉT. n+<äT≈£î ìsêø£s¡+∫q ‘˚CŸ ãVü≤<ä÷sYqT ∫Á‘·Væ≤+dü\≈£î
>∑T] #˚dæ •s¡#˚Ã¤<ä+ #˚kÕÔ&ÉT. á |üs¡eT‘· $<˚«wü+‘√ ≈£L&çq bÕ\q≈£î e´‹πsø£+>± kÕÁe÷»éT+‘·{≤
‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ yÓTT<ä˝…’HêsTT. #Û·Á‘·|ü‹ •yêJ Hêj·Tø£‘·«+˝À eTsêsƒê\T »]|æq ‹s¡T>∑Tu≤≥T n‘·´+‘·
Á|üeTTKyÓTÆq~>± #Ó|üŒe#·TÃ. eTsêsƒê\‘√ j·TT<äΔ+˝À Ws¡+>∑CÒuŸ <ë<ë|ü⁄ 20 dü+e‘·‡sê\T <äøÏåD uÛ≤s¡‘·+˝À
eTø±+ y˚j·Te\dæ e∫Ã+~. |òü*‘·+>± Ws¡+>∑CÒuŸ bÕ\qô|’ |ü≥Tº ø√˝ÀŒj·÷&ÉT. ∫e]øÏ eTsêsƒê\qT nD#·˝Òø£
ìsêX¯‘√ kÕ.X¯. 1707˝À eTs¡DÏkÕÔ&ÉT. n‘·qT nqTdü]+∫q á $<˚«wü bÕ\q yÓTT|òüT˝Ÿ kÕÁe÷»´ ñìøÏπø
eTT|ü⁄Œ ‘Ó∫Ã ô|{Ï+º ~. ìs¡+‘·s¡ ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢, j·TT<ëΔ\ e\q n]úø+£ >±, ôdì’ ø£+>± nbÕs¡ qwü+º dü+uÛ$Ñ +∫+~.
|òü*‘·+>± sê»´ |ü‘·q+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq~.
11.9.2 kÕe÷õø£, n]úø£ |ü]dæú‘·T\T
yÓTT|òüT˝Ÿ ø±\+ Hê{ÏøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À m+<äs√ sêE\T, sê» e+XÊ\T, eT‘ê\T e÷]Hê ≈£î\
eédüú˝À ô|<ä›>± e÷s¡TŒ˝Ò$T sê˝Ò<äT. dü«<˚o sêE˝…’Hê, $<˚o sêE˝…’Hê ‘·eT Ä~Û|ü‘ê´ìï ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ
≈£î\ eédüúqT n˝≤π> ø=qkÕ>∑ì#êÃs¡T. ≈£î˝≤ìï ã{Ïº, e‹Ôì ã{Ïº ≈£î\+ ìs¡ísTT+#˚ |ü<äΔ‹ yÓTT|òüT˝Ÿ ø±\+
es¡≈î£ ≈£L&Ü n˝≤π> ø=qkÕ–+~. nsTT‘˚ $<˚XÊ\ qT+∫ e∫Ãq ‘·Ts¡Twüßÿ\T, Ä|òqZü T\T, ñCÒ“>¥\T, eT+>√\T\T
e+{Ï yês¡T e∫Ã <˚X¯+˝À dæús¡|ü&É&É+, dü«<˚oj·TT\qT eT‘· e÷]Œ&ç #˚j·T&É+‘√ ø=ìï q÷‘·q kÕe÷õø£
esêZ˝Òs¡Œ&Ü¶sTT. eT‘· e÷]Œ&ç #˚düT≈£îqï yê]‘√ b˛*Ã‘˚ bÕ\ø£ es¡Z+>± ñqï $<˚oj·TT\T n~Ûø£ ôVA<ëqT
ø£*– ñ+&˚yês¡T. eTTdæ¢+ düe÷»+˝À ùwø˘, düj·T´<é, dü÷|ò”, |üsƒêHé, |òüø°sY nH˚ esêZ\T+&˚$. á ø±\+ Hê{ÏøÏ
eTVæ≤fi¯\ |ü]dæú‹˝À ô|<ä› e÷s¡TŒ˝Ò$T sê˝Ò<äT. sê»ø°j·T, kÕe÷õø£, Ä]úø£ Ä~Ûø£´‘·qT nqTuÛÑ$düTÔqï yê]
$˝≤dü edüTÔe⁄>± eTVæ≤fi¯qT |ü]>∑DÏ+#·&É+ ø=qkÕ>∑T‘·Tqï~. nø£“sY sêC≤+‘·|ü⁄s¡+˝À 5000 eT+~ Ád”Ô\T
ñqï≥Tº #Ó|Œü ã&ÉT‘·T+~. eTTdæ+¢ \˝À ñqï ª‘·˝≤UŸμ |ü<‹Δä , ª|üs<¡ ëμ |ü<‹Δä , u≤VüQ uÛ≤s¡´‘·«+ Ád”\Ô u≤ìdü‘ê«ìøÏ,
|ü⁄s¡Twüß\ nedüsê\≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ $<ÛëHê\≈£î ∫Vü‰ï\T>± e÷]HêsTT. Væ≤+<ä÷ düe÷»+˝À dü‹ e+{Ï
<äTsê#êsê\T ø=qkÕ>∑T‘·THêïsTT. u≤\´ $yêVü‰\T düe÷»+˝À düs¡« kÕ<Ûës¡DyÓTÆHêsTT. bÕ\ø£ es¡Z
≈£î≥T+u≤\˝À ‘·|üŒ Ád”Ô\T düe÷»+˝À $<ä´≈£î |üP]Ô>± <ä÷s¡+ »]>±s¡ì #Ó|üŒe#·TÃ.
yÓTT|òüT˝Ÿ bÕ\q ø±\+˝À e], >√<ÛäTeT e+{Ï ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\‘√ bÕ≥T |üdüT|ü⁄, Á|ü‹Ô, #Ós¡≈£î e+{Ï
yêDÏ»´ |ü+≥\T |ü+&ç+#˚yês¡T. ñ‘·sÔ ¡ Á|ü<X˚ Ÿ, u…+>±˝Ÿ, ;Vü‰sY e+{Ï ÁbÕ+‘ê\˝À #Ós≈¡ î£ n~Ûø+£ >± |ü+&ç+#˚yês¡T.
>∑+>±, j·TeTTq ÁbÕ+‘ê\˝À ˙*eT+<äT, >∑T»sê‘Y, <äø£ÿHé ÁbÕ+‘ê\˝À Á|ü‹Ôì |ü+&ç+#˚yês¡T. u…+>±˝Ÿ,
;Vü‰sY, ˇ]kÕ‡, >∑T»sê‘Y e+{Ï ÁbÕ+‘ê˝À¢ H˚‘· |ü]ÁX¯eT $düÔ]∫+~. sê»kÕúHé, dü+uÛ≤sY ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñ|ü⁄Œ
[125]
‘·j·÷s¡T #˚ùdyês¡T. |üqTï\ uÛ≤s¡+ M]ô|’ m≈£îÿe>± ñ+&˚~. ø£s¡Te⁄ ø±≥ø±\T ‘·s¡#·T>± dü+uÛÑ$+#˚$. kÕ.X¯.
1630˝À yÓTT|òüT˝Ÿ sê»éT+‘ê rÁe øå±eT+ @s¡Œ&ç+~. kÕ.X¯. 1641˝À ø±oàsY˝À n‹ewæº dü+uÛÑ$+∫
<ë<ë|ü⁄ 50,000 eT+~ Á|ü»\T ˝≤ôVAsY≈£î ‘·s¡* yÓfi≤fls¡ì, cÕ»Vü‰Hé á |ü]dæú‘·T\qT m<äTs√ÿe&ÜìøÏ
nH˚ø£ #·s¡´\T #˚|ü≥º&Éì Hê{Ï düeTø±©q Á>∑+<∏ë\T #ÓãT‘·THêïsTT. ùwsê¸ ø±\+˝À s¡÷|ü⁄~<äT›≈£îqï s¡÷bÕsTT
nqT HêD…+ nø£“sY ø±\+ Hê{ÏøÏ $düÔ‘·+>± #·˝≤eTDÏ nsTT+~. n~Ûø£ $\Te >∑\ eTÁVt≤, ÄÁwü|òæ nH˚
dü«#·Ã¤yÓTÆq ã+>±s¡T HêD…eTT\qT yÓTT|òüT˝Ÿ sêE\T eTTÁ~+#ês¡T. õõj·÷, >öwüße÷], dü˝≤$T, düsê|òæ,
Vü≤C≤ì, »]uŸ e+{Ï nH˚ø£ s¡ø±\ |üqTï\ e\¢ sê»´ Ä<ëj·T+ $|üØ‘·+>± ô|]–+~. ø±ì Á|ü»\T á |üqTï\
e\ rÁe Çã“+<äT˝…<äTs=ÿHêïs¡T.
11.9.3 yêdüTÔ, •\Œ, kÕVæ≤‘·´, ø£fi≤ s¡+>±\ n_Ûe~∆
∫Á‘·+`11.4: ÄÁ>±˝Àì ‘êCŸeTVü≤˝Ÿ

yÓTT|òüT˝Ÿ e+X¯ kÕú|ü≈£î&Ó’q u≤ãsY dü«j·T+>± ø£$. ‘·T]ÿ uÛ≤wü˝À ‘·q d”«j·T #·]Á‘· ª‘·T»ø°-Ç-u≤ãØμ
ù|s¡T‘√ sêXÊ&ÉT. VüQe÷j·TTHé y˚Tq‘·Ô ªVüQe÷j·TTHé Hêe÷μ nqT Á>∑+<∏ëìï sêXÊs¡T. nø£“sY ÄkÕúq+˝À
‘·T]ÿ, bÕs¡o, dü+düÿ‘·+, Væ≤+B ‘·~‘·s¡ uÛ≤wü˝À¢ #·]Á‘· qT+∫ nqTyê<ë\ es¡≈î£ nH˚ø£ Á>∑+<∏ë\T sêj·Tã&çHêsTT.
nãT˝Ÿ |òü»˝Ÿ ªªnø£“sY Hêe÷, nsTTHé-Ç-nø£“]μμ nqT Á>∑+<∏ë\T sêXÊ&ÉT. ã<Íì sêdæq eTT+‘·U≤uŸ-ñ‘Y-
‘·yê]ø˘, ìC≤eTTB›Hé nVü≤à<é sêdæq ‘·u≤ø£‘Y-Ç-nø£“Ø Hê{Ï Á|üeTK #ê]Á‘·ø£ Á>∑+<∏ë\T. nø£“sY ø±\+˝ÀH˚
eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ªs¡»+ Hêe÷μ ù|s¡T‘√ |ü]¸j·THé uÛ≤wü˝ÀøÏ nqTe~+#·ã&ç+~. ªsêe÷j·TD Á>∑+<∏ä+μ ≈£L&Ü
|ü]¸j·THé˝ÀøÏ nqTyê<ä+ #˚j·Tã&ç+~. ÇÁãVæ≤ düsY Væ≤+~ ªn<Ûäs¡«D y˚<ëìïμ, ô|ò’õ ª©˝≤e‹ >∑DÏ‘· XÊÁkÕÔìïμ
eT˝Ÿ eT˝Ÿ U≤Hé CÀ´‹wü´ XÊÁkÕÔìï |ü]¸j·THé uÛ≤wü˝ÀøÏ nqTe~+#ês¡T. ªsêeT #·]‘Y e÷qdtμ sêdæq ‘·T\d”<ëdt,
dü÷s¡ kÕ>∑sYqT sêdæq dü÷s¡<ëdt, πøX¯e<ëdt, uÛÑ>∑yêHé<ëdt nqT Væ≤+B ø£e⁄\T nø£“sY ÄkÕúq+˝À Ä<äs¡D
bı+<ës¡T. cÕ»Vü‰Hé ≈£îe÷s¡T&ÉT <ësêwüßø√ uÛÑ>∑eBZ‘·qT, ñ|üìwü‘·TÔ\qT |ü]¸j·THé uÛ≤wü˝ÀøÏ nqTe~+#ê&ÉT.
yêdüTÔ •\Œ ø£fi¯ yÓTT|òTü ˝Ÿ ø±\+˝À Á|ü|+ü #· |üd~æ >Δ ±+∫+~. ÄÁ>±, &Û©ç ,¢ |ò‘ü |˚ ⁄ü sY dæÁøÏ ‘·~‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À
yÓTT|òüT\T\T ì]à+∫q ø√≥\T, sê» uÛÑeHê\T, eTd”<äT\T, <äsê«C≤\T n‘·´+‘· düT+<äs¡ ìsêàD≤\T>± ù|s¡T
[126]
bı+<ësTT. nø£“sY ø±\+˝À Væ≤+<äT, eTTd”+¢ yêdüTÔ |ü<‘Δä T· \T dü$Tà[‘·yTÓ Æ ˇø£ q÷‘·q ìsêàD XË*’ s¡÷bı+~+~.
ÄÁ>±˝À bÕ\sêsTT‘√ ì]à+#·ã&É¶ ‘êCŸ eTVü≤˝Ÿ, &Ûç©¢˝Àì mÁs¡ø√≥, C≤e÷ eTd”<äT yÓTT<ä˝…’q$ n<äT“¤‘· yêdüTÔ
ìsêàD≤\≈£î Á|ürø£\T. u≤ãsY qT+∫ cÕVü≤C≤Hé es¡≈£î ‘√≥\ ìsêàD≤ìï Áb˛‘·‡Væ≤+∫ nH˚ø£ düT+<äs¡
‘√≥\qT ì]à+#ês¡T.
\*‘· ø£fi˝¯ q’… dü+^‘·+, ∫Á‘· ˝ÒKq+ yÓTT<ä\>∑Tq$ Hê&ÉT dü»Hê‘·àø£‘≈· î£ Á|ürø£>± ì*∫q$. Væ≤+<äTkÕú˙
dü+^‘êìøÏ ÁbÕD+ e+{Ïyê&Ó’q ª‘êHé ùdHéμ nø£“sY ÄkÕúq+˝À ñ+&˚yê&ÉT.
11.9.4 kÕÁe÷»´ |ü‘·q+ - ø±s¡D≤\T
yÓTT|òüT˝Ÿ kÕÁe÷»´+ Ws¡+>∑CÒuŸ ø±\+ qT+∫ Áø£eT+>± |ü‘·q+ ø±e&É+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. nH˚ø£
n+‘·s¡Z‘·, ãVæ≤s¡Z‘· ø±s¡D≤\T Ç+<äT≈£î <√Vü≤<ä|ü&çHêj·Tì #Ó|üŒe#·TÃ. ‘·s¡#·T>± yês¡düT\ eT<Ûä´ dæ+Vü‰düq+
ø=s¡≈£î b˛sê≥+, #·Áø£es¡TÔ\ uÛÀ>∑ ˝≤\dü‘·, Ä düeTj·T+˝À kÕ«s¡ú|üs¡T˝…’q ÄkÕúq düuÛÑT´\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢
Ä]úø£+>±, sê»ø°j·T+>± yÓTT|òüT˝Ÿ kÕÁe÷C≤´ìøÏ qwüº+ #˚≈£LsêÃsTT. Ws¡+>∑CÒuŸ nqTdü]+∫q rÁe eT‘·
$<˚«wü+ |òü*‘·+>± <˚X¯+˝À nìï ÁbÕ+‘ê\˝À ‹s¡T>∑T u≤≥T¢ #Ó\πs>∑&É+, Ws¡+>∑CÒuŸ ‘·s¡yê‘· e∫Ãq yês¡düT\T
ã\V”≤qeTe&É+, j·T÷s√|æj·THé X¯≈£îÔ\ |òü*‘·+>± yÓTT|òüT˝Ÿ kÕÁe÷C≤´ìøÏ m<äTs¡j˚T´ düyêfi¯flqT }Væ≤+#˚
<ä÷s¡<äwæº ˝À|æ+#·&É+ e\q dü¬s’q düeTj·T+˝À dü¬s’q #·s¡´\T rdüTø√˝Òø£b˛j·÷s¡T. |òü*‘·+>± yÓTT|òüT˝Ÿ
kÕÁe÷»´+ Áø£eT+>± |ü‘·qyÓTÆq~.
11.10 düeTø±©q ÁbÕ+rj·T sêC≤´\T-ø±ø£rj·TT\T, $»j·Tq>∑s¡ sêE\T, eTsêsƒê\T,
ãVü≤eT˙\T
kÕ.X¯. 14 qT+&ç 17e X¯‘êã›+ uÛ≤s¡‘· <˚X¯ #·]Á‘·˝À nH˚ø£ ø°\ø£ |ü]D≤e÷\≈£î y˚~¬ø’+~. eTTK´+>±
ø±ø£rj·TT\T, $»j·Tq>∑s¡ sê»´+, eTsêsƒê\T ‘·~‘·s¡ ÁbÕ+rj·T sêC≤´\T |ü⁄≥Tºø=∫Ã <äøÏåD uÛ≤s¡‘·+˝À
ÇkÕ¢$Tø˘ <ë&ÉT\ qT+∫ ÁbÕNq uÛ≤s¡‘· dü+düÿ‹ì ø±bÕ&ÉT‘·÷ yê] kÕÁe÷»´ $düÔs¡DqT Ä&ÉT¶≈£îHêïj·Tì
#Ó|üŒe#·TÃ. ‘Ó\+>±D, Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘·+˝À ø±ø£rj·TT\T, ø£sêï≥ø£, sêj·T\d”eT ÁbÕ+‘ê\˝À $»j·Tq>∑s¡
sêE\T, eTVü‰sêÁwüº ÁbÕ+‘·+˝À eTsêsƒê\T düTdæús¡ bÕ\q n+~dü÷Ô kÕVæ≤‘·´, yêdüTÔ ‘·~‘·s¡ ø£fi¯\≈£î $X‚wü
ùde\+~+#êsTT. ø±ø£rj·TT\ >∑T]+∫ MTs¡T ª‘Ó\+>±D #·]Á‘·μ nqT bÕsƒê´+X¯+˝À $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
11.10.1 ãVü≤eT˙\T
<äøÏåD uÛ≤s¡‘·+˝À yÓTT<ä{Ï dü«‘·+Á‘· eTTdæ¢+ sê»´+ ãVü≤eT˙ sê»´+. &Ûç©¢ düT˝≤ÔHé nsTTq eTVü≤eTà<é
_Hé ‘·T>∑¢ø˘ô|’ ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚dæq n˝≤¢e⁄B›Hé ãVü≤eTHé cÕ kÕ.X¯. 1347˝À Bìì kÕú|æ+#ê&ÉT. Bì sê»<Ûëì
Á|üdTü ‘Ô · ø£sêï≥ø£˝Àì ;<äs.Y n˝≤¢e⁄B›Hé ãVü≤eTHécÕ ‘·sT¡ yê‘· es¡Tdü>± yÓTT<ä{Ï eTVü≤eTà<écÕ, VüQe÷j·TTHécÕ,
eT÷&Ée nVü≤à<écÕ, eT÷&Ée eTVü≤eTà<écÕ\T dæ+Vü‰düq+ n~Ûwæº+#ês¡T. M] ø±\+˝À eTVü≤eTà<é >∑yêHé
Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>± #ê˝≤ ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wæ+#ês¡T. nsTT‘˚ $»j·Tq>∑s¡ sê»´+‘√ ìs¡+‘·s¡ j·TT<ëΔ\‘√ ã\V”≤qyÓTqÆ
ãVü≤eT˙ sê»´+ kÕ.X¯. 1518˝À ◊<äT dü«‘·+Á‘· sêC≤´\T>± $&çb˛sTT+~. nVü≤à<éq>∑sY˝À ìC≤+cÕV”≤\T,
;<äsY˝À ã]<é cÕV”≤\T, >√˝§ÿ+&É πø+Á<ä+>± ≈£î‘·TuŸcÕV”≤\T, ;sêsY πø+Á<ä+>± ÇeT<écÕV”≤\T, ;C≤|üPsY
[127]
πø+Á<ä+>± Ä~˝ŸcÕV”≤\T ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À bÕ*+#ês¡T. ãVüQeT˙\ ø±\+˝À Væ≤+<ä÷, eTTdæ¢+ dü+düÿ‘·T\
düy˚Tàfi¯q+ »]– <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ˇø£ q÷‘·q dü+düÿ‹øÏ Hê+~ |ü*øÏ+<äì #Ó|üŒe#·TÃ. M] ø±\+˝À
|ü]¸j·THé uÛ≤wü˝À nH˚ø£ Á>∑+<∏ë\T yÓ\Te&çHêsTT. Ç+&√-ÇkÕ¢$Tø˘ yêdüTÔ ø£fi¯\ y˚Tfi¯$+|ü⁄‘√ nH˚ø£ sê»
uÛÑeHê\T, eTd”<äT\T, ø√≥\T, eT<äsê‡\T ì]à+#·ã&çHêsTT. ;C≤|üPsY˝Àì eTVü≤eTà<é Ä~˝ŸcÕ düe÷~Û
nsTTq >√˝Ÿ >∑T+ãCŸ #ê˝≤ Á|üdæ<äΔyÓTÆq ìsêàD+.
11.10.2 eTsêsƒê kÕÁe÷»´+ - •yêõ - |ü]bÕ\q, Ç‘·s¡ dü+düÿs¡D\T
eTsêsƒê kÕÁe÷»´ kÕú|ü≈£î&ÉT #Û·Á‘·|ü‹
•yêJ. cÕVü≤J uÛÀ+ùd¢, õC≤u≤sTT <ä+|ü‘·T\≈£î
•eH˚s¡T ø√≥˝À kÕ.X¯. 1627, |òæÁãe] 19q
»ìà+#ês¡T. ‘·*¢ õC≤u≤sTT ô|+|üø+£ ˝À ô|]–q •yêJ
u≤\´+ qT+#˚ ndü e ÷q <Û Ó ’ s ¡ ´ |ü s êÁø£ e ÷\T
ø£*–qyê&ÉT. düeTs¡ú sêeT<ëdüT, dü+‘Y ‘·Tø±sê+
uÀ<Ûäq\#˚ Á|üuÛ≤$‘·+ nsTTq •yêJ eTVü‰sêÁwüº
sê»ý˚T ø±<äT, eTVü‰sêÁwüº C≤‹ì ì]à+#ê&Éì
#Ó|üŒe#·TÃ. n+<äTe\¢H˚ •yêJì ªeTVü‰sêh C≤‹ |æ‘·μ
nì |æ\TkÕÔs¡T. eTVü‰sêh˝Àì $$<Ûä esêZ˝À¢ ◊ø£´‘·
uÛ≤yêìï ø£*Œ+∫, <Ûäs¡à s¡ø£åD ø=s¡≈£î n$ÁXÊ+‘· ø£wæ
#˚XÊ&ÉT. n‘·ì H˚‘·‘·«+˝À eTsêsƒê\T Ws¡+>∑CÒãT
nqTdü]+∫q eT‘· $<˚«cÕìï n&ÉT¶ø=ì uÛ≤s¡rj·T
dü+düÿ‹ì ˇø£ yÓ’|ü⁄ s¡øÏådü÷Ô, eTs√yÓ’|ü⁄ Áø£eT•ø£åD >∑\
|ü]bÕ\q‘√ &Ûç©¢ es¡≈£î ‘·eT kÕs¡«uÛÖeT‘·«+qT
∫Á‘·+`11.5: #Û·Á‘·|ü‹ •yêJ eTVü‰sêCŸ $düÔ]+#ês¡T. eTsêsƒê\T eékÕj·T+ Á|ü<Ûëq e‹Ô>±
J$düTÔqï $$<Ûä ≈£î˝≤\ $TÁX¯eT+. yês¡T ˇø£ yÓ’|ü⁄
eékÕj·T+ #˚dü÷ÔH˚ nedüs¡yÓTÆq|ü⁄Œ&ÉT ôd’ì≈£î\T>± |üì #˚ùdyês¡T. e÷e∞\T>± |æ*#˚ M]ì <ë<ëJ ø=+&É<˚yé
düVü‰j·T+‘√ •yêJ @ø°ø£‘·+ #˚XÊ&ÉT. ‘êHêJ e÷˝Ÿ düTπs, >√e÷J Hêj·Tø˘, bÕHê dü+uÛ≤˝Ÿ yÓTT<ä\>∑T
$XÊ«dübÕÁ‘·T\qT ‘·q ùdHê Hêj·T≈£î\T>± ìj·T$T+#·Tø=ì kÕ.X¯. 1646 dü+e‘·‡s¡+˝À ;C≤|üPsY sê»´+˝Àì
‘√s¡D <äTsêZìï ÄÁø£$T+#·&É+ <ë«sê ‘·q ‘=* $»j·÷ìï qyÓ÷<äT #˚XÊ&ÉT. ‘·s¡Tyê‘· es¡dü>± #·ø£Hé,
ø√+&Éq, |ü⁄s¡+<ÛäsY, u≤sêeT‹ yÓTT<ä\>∑T ÁbÕ+‘ê\qT kÕ«BÛq+ #˚düT≈£îHêï&ÉT. kÕ.X¯. 1652˝À dæ+Vü≤>∑&Ûé
<äTsêZìï »sTT+#ê&ÉT. 1656˝À C≤e∞ ÁbÕ+‘êìï ÄÁø£$T+#ê&ÉT. 1657˝À ø=+ø£DY ÁbÕ+‘êìï ‘·q ÄBÛq+˝ÀøÏ
‘Ó#êÃ&ÉT. ‘·s¡Tyê‘· ø£fi≤´DY, _Ûe+&û nqT ÁbÕ+‘ê\qT ÄÁø£$T+∫ ‘·q Hê$ø±<äfi¯ kÕúesê\T>± e÷sêÃ&ÉT.
;C≤|üPsY˝Àì ÁbÕ+‘ê\qT es¡Tdü>± ÄÁø£$Tdü÷Ô sê»´ $düÔs¡D #˚düTÔqï •yêJì ìj·T+Á‹+#·&ÜìøÏ ;C≤|üPsY
düT˝≤ÔHé n|òü®˝ŸU≤Hé nqT ùdHêìì |ü+|ækÕÔ&ÉT. •yêJì yÓ÷dü+‘√ ˝§+>∑BdüTø√yê\ì n|òü®˝ŸU≤Hé |ü<∏äø£ s¡#·q
#˚kÕÔ&ÉT. ø±ì düeTj·Tdü÷Œ¤]Ô ø£*–q •yêJ #˚‹˝À n‘·&ÉT e~Û+#·ã&É‘ê&ÉT.
[128]
yÓTT|òüT˝Ÿ ÁbÕ+‘ê\ yÓ’|ü⁄ $düÔ]düTÔqï •yêJøÏ n&ÉT¶ø£≥º y˚j·T{≤ìøÏ Ws¡+>∑CÒuŸ Hê{Ï <äø£ÿHé >∑es¡ïsY
cÕVæ≤kÕÔU≤HéqT |üPHê nÁø£eTD≈£î |ü+|ækÕÔ&ÉT. ø±ì cÕVæ≤kÕÔU≤Hé •yêJ #˚‹˝À >±j·T|ü&ç bÕ]b˛‘ê&ÉT.
yÓTT|òüT˝Ÿ ôd’Hê´\qT ‘·s¡TeTT≈£î+≥÷ •yêJ 1664˝À yÓTT|òüT˝Ÿ eTTK´ |ü≥ºDyÓTÆq dü÷s¡‘Yô|’ <ë&ç #˚dæ nbÕs¡
<Ûqä sêX¯ó\qT ø=\¢>=&É‘ê&ÉT. ‘·sy¡ ê‘· Ws¡+>∑CuÒ Ÿ sêC≤ C…d’ +æ >¥ H˚‘· ‘·«+˝À uÛ≤Ø ôdH’ ê´ìï •yêJô|ø’ Ï |ü+|ækÕÔ&TÉ .
1665 dü+e‘·‡s¡+˝À C…’dæ+>¥ |ü⁄s¡+<ÛäsY ø√≥qT ã+~Û+∫ eTsêsƒê Á>±e÷\qT ø=\¢>=&É‘ê&ÉT. •yêJ
düeTj·Tdü÷Œ¤]Ô‘√ C…’dæ+>¥‘√ ª|ü⁄s¡+<ÛäsY dü+~Ûμ #˚düT≈£î+{≤&ÉT. dü+~Û wüs¡‘·T\ Á|üø±s¡+ kÕ.X¯. 1666˝À yÓTT|òüT˝Ÿ
nkÕúHêìï •yêJ dü+<ä]ÙkÕÔ&ÉT. ø±ì nø£ÿ&É Ws¡+>∑CÒuŸ n‘·ìì ã+~ÛkÕÔ&ÉT. ø±ì ø=ìï yêsê˝À¢H˚ n‘·´+‘·
#êø£#·ø£´+>± yÓTT|òüT˝Ÿ #Ós¡ qT+∫ ‘·|æŒ+#·T≈£îì ‹]– ‘·q dü«sê»´+ #˚s¡T≈£î+{≤&ÉT. ‘êqT ø√˝ÀŒsTTq
|ü⁄s¡+<ÛäsY, dæ+Vü≤>∑&Ûé, s√Væ≤+<ë, ˝ÀVü≤>∑&Ûé e+{Ï ÁbÕ+‘ê\qT yÓTT|òüT˝Ÿ\ qT+&ç ‹]– kÕ«BÛq+ #˚düT≈£î+{≤&ÉT.
‘·q kÕúHêìï düTdæús¡+ #˚düT≈£îì kÕ.X¯. 1774˝À ª#Û·Á‘·|ü‹μ nqT _s¡T<äT‘√ |ü{≤º_Ûùwø£+ #˚düT≈£î+{≤&ÉT.
•yêJ ˇø£ >=|üŒ jÓ÷<ÛäT&˚ ø±ø£ ˇø£ dü+kÕÿs¡e+‘·T&Ó’q bÕ\≈£î&ÉT. Ws¡+>∑CÒuŸ eT‘· $<˚«XÊìï
Á|ü<ä]¸dü÷Ô ‘·q X¯Á‘·T sêC≤´\˝Àì eT+~sê\qT <Ûä«+dü+ #˚düTÔ+fÒ •yêJ eT‘· düVü≤q+ #·÷|ædü÷Ô nq´
eT‘·düTÔ\qT >ös¡$kÕÔ&ÉT. ‘·q eTTK´ ùdHêqT˝À¢ nH˚ø£ eT+~ eTTdæ¢+\T ñ+&˚yês¡T. ø£fi≤´DY ÄÁø£eTD
düeTj·T+˝À •yêJ e´øÏÔ‘·«|ü⁄ >=|üŒ‘·qeTTqT ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. ‘·eT ôd’Hê´\ #˚‘· ∫øÏÿq ;C≤|üPsY ø√&É*ì
ôd’ìø±~Ûø±s¡T\T •yêJøÏ ãVüQeT‹>± |ü+|æq|ü⁄Œ&ÉT, ÄyÓTqT ‘·q ‘·*¢‘√ b˛*Ã >ös¡$+∫, ÄuÛÑs¡D≤\T
ãVüQeT‹>± Ç∫Ã ;C≤|üPsY sêC≤´ìøÏ ‹]– |ü+|æ+#ê&ÉT •yêJ. ‘·q düeTj·Tdü÷Œ¤]Ô, ndüe÷q <ÛÓ’s¡´
kÕVü≤kÕ\‘√ eTTdæ¢+ <ë&ÉT\ qT+∫ <äøÏåD uÛ≤s¡‘êìï, ôV’≤+<äe dü+düÿ‹ì s¡øÏå+#·&É+˝À •yêJ b˛wæ+∫q
bÕÁ‘· ìs¡T|üe÷qyÓTÆq<äì #Ó|üŒe#·TÃ. n‘·ì eTs¡D≤q+‘·s¡+ X¯+uÛ≤J, kÕVüQ, |”cÕ«\ H˚‘·‘·«+˝À eTsêsƒê
sê»´+ Áø£eT+>± &Ûç©¢ es¡≈£î $düÔ]+∫+~.
11.10.3 |ü]bÕ\q
eTsêsƒê ÁbÕ+‘·+ uÛÖ>√[ø£+>± sêfi¯¢‘√ ≈£L&çq H˚\\T, ø=+&É\T >∑T≥º\‘√ ≈£L&ç ñ+~. n≥Te+{Ï
ÁbÕ+‘êìï ˇø£yÓ’|ü⁄ yÓTT|òüT˝Ÿ <ë&ÉT\ qT+∫ eTs√yÓ’|ü⁄ ;C≤|üPsY ÄÁø£eTD\ qT+∫ ø±bÕ&ÉT≈£î+≥÷ #·ø£ÿ{Ï
bÕ\Hê eédüúqT @sêŒ≥T #˚dæ düTdæús¡+ #˚XÊ&ÉT •yêJ. n‘·ì \ø£å´+ ªdü«sê»´μ kÕú|üq. ne÷‘·´, dü∫yé,
düTeT+‘Y, ùdHê|ü‹, |ü+&ç‘Ysêyé yÓTT<ä\>∑T yê]‘√ ≈£L&çq ªnwüº Á|ü<ÛëHéμ\T nH˚ eT+Á‹ es¡Z+ düVü‰j·T+‘√
bÕ\q ø=qkÕπ>~. sê»éT+‘·{Ïì ªÁbÕ+‘Yμ>± $uÛÑõ+#ês¡T. yê{Ïì ‹]– õ˝≤¢\T>± @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
düTuÒ<ësY õ˝≤¢ n~Û|ü‹. #Í‘Y eT]j·TT düπs›XŸ eTTœ nqT |üqTï\T •yêJ sêC≤´ìøÏ Á|ü<Ûëq Ä<ëj·T eqs¡T\T.
‘·q sê»´ s¡ø£åD≈£î |ü{Ïwüº ôd’q´+ @sêŒ≥T #˚XÊ&ÉT. b˛s¡TÃ^düT yê] düVü≤ø±s¡+‘√ |ü{Ïwüº Hê$ø±<äfi≤ìï
@sêŒ≥T #˚düTø√e&É+ n‘·ì <ä÷s¡<äwæºøÏ ì<äs¡Ùq+. •yêJ @s¡Œ]Ãq bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>∑+, ‘·q Á|ü»\˝À
ø£*–+∫q dü«sê»´ dü÷Œ¤]Ô ‘·s¡Tyê‘· ø±\+˝À eTsêsƒê\ n~Ûø±s¡+ &Ûç©¢ es¡≈£î $düÔ]+#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ç
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À ˇø£ q÷‘·Hê<Ûë´j·T+ *œ+∫+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
[129]
11.11 eTT–+|ü⁄ (eTTU≤´+XÊ\T)
Vü≤s¡¸ es¡qΔ Tì eTs¡D≤q+‘·s+¡ ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À sê»|ü⁄Á‘·T\T, <äøDåÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À sêh≈£L≥T\T,
#√fi¯ó\T, ‘·÷s¡TŒ uÛ≤s¡‘·+˝À bÕ\ e+oj·TT\T |ü]bÕ*+#ês¡T.
kÕ.X¯. 712 e dü+e‘·‡s¡+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ eTVü≤eTà<é _Hé ø±o+ Hêj·Tø£‘·«+˝À ns¡ãT“\
<ä+&Éj·÷Á‘· »]–+~ ø±ì Ç~ $|òü\yÓTÆ+~.
‘·s¡Tyê‘· eTVü≤eTà<é >∑»ì, eTVü≤eTà<é |òüTÀ]\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ nH˚ø£ <ë&ÉT\T »]bÕs¡T. eTVü≤eTà<é
|òüTÀ] jÓTTø£ÿ Á|ü‹ì~Û nsTTq ≈£î‘·TãTB›Hé ◊ãø˘ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eTTdæ¢+ sêC≤´ìï kÕú|æ+#ê&ÉT.
&Ûç©¢ sê»<Ûëì>± u≤ìdü e+X¯+, œ©®, ‘·T>∑¢ø˘, düj·T´<é, ˝À&û e+XÊ\ sêE\T <ë<ë|ü⁄ 300
dü+e‘·‡sê\T |ü]bÕ*+#ês¡T. M] bÕ\q ø±\+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À nH˚ø£ kÕe÷õø£, eT‘· |üs¡yÓTÆq
e÷s¡TŒ\T dü+uÛÑ$+#êsTT.
kÕ.X¯. 1526 ˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT|òüT˝Ÿ e+X¯ bÕ\q yÓTT<ä˝…’ Á_{Ïwt yê] n~Ûø±s¡ kÕú|üq es¡≈£î
ø=qkÕ–+~. ø±\+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ nH˚ø£ sê»ø°jT· , kÕe÷õø£, eT‘·, n]úø£ |ü]D≤e÷\≈£î y˚~ø¬ +’ ~.
yêdüTÔ ø£fi¯\T, \*‘· ø£fi¯\T, kÕVæ≤‘·´+ $X‚wü+>± n_Ûe~Δ #Ó+<ësTT.
<äøÏåD uÛ≤s¡‘·+˝À •yêJ Hêj·Tø£‘·«+˝À eTsêsƒê kÕÁe÷»´+ ne‘·]+∫ yÓTT|òüT\T\ $düÔs¡DqT
Ä&ÉT¶≈£îì uÛ≤s¡rj·T dü+düÿ‹ì s¡øÏå+#·&É+˝À ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wæ+∫+~.
11.12 e÷~] |üØøå± Á|üX¯ï\T
1. ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT<ä≥>± dü«‘·+Á‘· sêC≤´ìï kÕú|æ+∫q sê»|ü⁄Á‘·T˝…es¡T?
2. ÇkÕ¢+ eT‘·+ Væ≤+<ä÷ <Ûäs¡à+ô|’ m˝≤+{Ï Á|üuÛ≤e+ #·÷ô|{Ïº+~?
1. nø£“sY ø±\+˝À sêC≤ ‘√&ÉsYeT˝Ÿ Á|üy˚X¯ô|{Ïºq uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\T ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
2. yÓTT|òüT\T\ kÕÁe÷»´ |ü‘·HêìøÏ ø±s¡D≤\T ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
3. •yêJ |ü]bÕ\Hê $X‚cÕ\qT ‘Ó\|ü+&ç.
1. yÓTT|òüT\T\ qT+&ç •yêJ eT<Ûä´ uÛ≤s¡‘êìï m˝≤ s¡øÏå+#ê&√ $e]+#·+&ç.
2. &Ûç©¢ düT˝≤ÔqT\ ø±\+˝Àì |ü]bÕ\q`¬syÓq÷´ $X‚cÕ\qT ‘Ó\|ü+&ç.
3. »Vü≤+^sY ø±\|ü⁄ bÕ\Hê $X‚cÕ\qT ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
[130]
IV. ãVüQfiË’∫Ã¤ø£ Á|üX¯ï\T
1. K©bòÕ Ä<˚XÊ\qT bÕ{Ï+#·ì &Ûç©¢ düT˝≤ÔHé ( )
m) eTVü≤à<é _Hé ‘·T>∑¢ø˘ _) n˝≤¢ ñB›Hé œ©®
dæ) ≈£î‘·TãTB›Hé ◊ãø˘ &ç) u≤\“Hé
2. nø£“sY Á|üy˚X¯ô|{Ïºq eT‘·+ ( )
m) BHé`Ç`Ç˝≤Væ≤ _) Çu≤<ä‘Y U≤Hê dæ) ~yêHé`ÇÙ≤dt &ç) ‘·˝≤UŸ
3. nwüº Á|ü<ÛëHé me] eT+Á‹ es¡Z+ ( )
m) •yêJ _) nø£“sY dæ) cÕ»Vü‰Hé &ç) sêD≤ Á|ü‘ê|t
4. u≤\“Hé ‘·q nkÕúq+˝À Á|üy˚X¯ô|{Ïºq ªªô|’ãdtμμ nq>± ( )
m) bÕ<ë\≈£î qeTdüÿ]+#·&É+ _) bÕ<ë\≈£î eTT<äT› ô|≥Tºø√e&É+
dæ) kÕcÕº+>∑ qeTkÕÿs¡+ &ç) Ä*+>∑q+ #˚düTø√e&É+
5. •yêJì z&ç+#·&É+˝À $|òü\yÓTÆq yÓTT|òüT˝Ÿ sêE ( )
m) »Vü≤+^sY _) cÕ»Vü‰Hé dæ) WsY+>∑CÒuŸ &ç) nø£“sY
11.13 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T
1. Indian History and Culture - Vol.II - B.S.L. Hanumantha Rao
2. Rise of the Maratah Power - M. G. Ranade
3. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· (kÕ.X¯. 1526-1964) - ‘Ó\T>∑T nø±&ÉMT
4. düeTÁ>∑ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· - eT<Ûä´ j·TT>∑+ - ¬ø.ø£cÕí¬s&ç¶
[131]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
Ä<ÛäTìø£ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890

uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À bÕ¢d” j·TT<ëΔìøÏ >∑\ ÁbÕeTTK´‘·qT $e]kÕÔs¡T.
1857 ‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT eT]j·TT ‹s¡T>∑Tu≤≥T |òü*‘ê\qT $e]kÕÔs¡T.
$T‘·yê<äT\T, n‹yê<äT\ eT<Ûä´ \øå±´\T, |ü<äΔ‘·T\˝À >∑\ uÛÒ<ë\T ‘Ó\TŒ‘ês¡T.
eTVü‰‘êà>±+BÛ˝À ‘·eT≈£î q∫Ãq >∑TD >∑D≤\qT $e]kÕÔs¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü≥+˝À $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\qT, q>∑sê\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
12.1 |ü]#·j·T+
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ es¡Ôø£+ ø=s¡≈£î e∫Ãq ◊s√bÕ yêdüT\T Ä ‘·sê«‘· ø±\+˝À kÕÁe÷»´ kÕú|üq¬øÌ
b˛{°|ü&çHês¡T. ∫es¡≈£î Á_{°wt yês¡T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ bÕ\qqT Vü≤düÔ>∑‘·+ #˚düT≈£îHêïs¡T. n+<äT≈£î uÛ≤s¡rj·T sêE\
nHÓÌø£´‘· ≈£L&Ü ø±s¡D+. Á_{°wt bÕ\q≈£î e´‹πsø£+>± »]–q 1857 ‹s¡T>∑Tu≤≥T $|òü\yÓTÌq|üŒ{ÏøÏ˙, Á_{°wt
bÕ\q |ü≥¢ uÛ≤s¡rj·TT\ e´‹πsø£‘·qT, b˛sê≥ |ü{ÏeTqT Á_{°wt yê]øÏ ‘Ó*j·TCÒdæ+~. X¯‘êãΔø±\+ ø=qkÕ–q
C≤rjÓ÷<äéT+˝À m+<äs√ Hêj·T≈£î\T b˛sê≥+ #˚XÊs¡T. eTVü‰‘êà>±+BÛ Á|ü»\˝À q÷‘·q #Ó‘Ì H· ê´ìï rdüT≈£îe∫Ã
C≤rjÓ÷<äé÷ìï Á|üC≤ ñ<äéT+>± e÷sêÃs¡T. á bÕsƒê´+X¯+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ j·T÷s√|æjT· q¢ sêø£ yÓTT<ä\Tø=ì
Á_{°wt yê] qT+&ç kÕ«‘·+Á‘·´+ bı+<˚ es¡≈£î >∑\ eTTK´ |òüT{≤º\qT #·<äTe⁄‘ês¡T.
12.2 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á_{°wt kÕÁe÷»´ kÕú|üq
ÁbÕNq ø±\+ qT+&ç uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT]j·TT bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\ eT<Ûä´ yêDÏ»´+ ø±HékÕº+{Ï H√|ü⁄˝Ÿ
>∑T+&Ü uÛÑ÷e÷s¡Z+ <ë«sê »]π>~. 1453˝À Ä q>∑sêìï ‘·Ts¡Twüßÿ\T ÄÁø£$T+∫q ø±s¡D+>± uÛÑ÷e÷s¡Z+
eT÷dæy˚j·Tã&çq~. n+<äTe\¢ j·T÷s√|æj·TqT¢ düeTTÁ<ä e÷sêZ\qT nH˚«wæ+#·e\dæ e∫Ã+~. b˛sYÃ^düT yês¡T
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ düeTTÁ<ä e÷sêZìï ø£qT>=ì yÓTT<ä≥>± uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ e#êÃs¡T. ‘·s¡Tyê‘· &É#Yyês¡T, Ä+π>¢j·TT\T,
Áô|ò+#Y yês¡T yê´bÕs¡ ì$T‘·Ô+ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ e#êÃs¡T.
12.2.1 uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ j·T÷s√|æj·Tq¢ sêø£
b˛s¡TÃ^düTyês¡T
1498˝À b˛s¡TÃ>∑˝Ÿ Hê$≈£î&Ó’q yêk˛ÿ&ç>±e÷ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ düeTTÁ<ä e÷s¡Z+ ø£qT>=ì |ü&ÉeT{Ï
rs¡+˝Àì ø±*ø£{Ÿ #˚s¡T≈£îHêï&ÉT. ø±*ø£{Ÿ bÕ\≈£î&Ó’q C≤yÓTT]Hé cÕ, yêk˛ÿ&ç>±e÷qT ÄVü‰«ì+∫ b˛s¡TÃ^düT
yê]øÏ yê´bÕs¡ nqTeT‘·T\qT Çe«&É+ »]–+~. ‘·sê«‘· yês¡T >√yê, &Éj·T÷´, &ÜeTHé\qT ÄÁø£$T+#ês¡T.
‘·sê«‹ ø±\+˝À M] kÕúesê\qT &É#Yyês¡T, Ä+π>¢j·TT\T ÄÁø£$T+#·T≈£îHêïs¡T.
[132]
&É#Yyês¡T
Vü‰\+&é <˚X¯düTú˝…’q Ms¡T ªªj·TTHÓ’f…&é ádtº Ç+&çj·÷ ø£+ô|˙ Ä|òt HÓ<äsY˝≤+&é‡μμ nH˚ es¡Ôø£ dü+|òü÷ìï
@sêŒ≥T #˚düTø=ì 1605˝À uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ e#êÃs¡T. #ê˝≤ø±\+ |ü⁄*ø±{ŸqT ‘·sê«‘· Hê>∑|ü≥ï+qT yê´bÕs¡
øπ +Á<ä+>± #˚dTü ø=ì yê´bÕs¡+ kÕ–+#ês¡T. düeTTÁ<ë~Û|‘ü ´· + >∑\ Ç+>±¢+&é yê]‘√ b˛{° |ü&˝É øÒ £ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
‘·eT yê´bÕs¡ πø+Á<ë\qT ø√˝ÀŒj·÷s¡T.
Ç+^¢wüß yês¡T
1600 dü+e‘·‡s¡+˝À @s¡Œ&çq ªªádtº Ç+&çj÷· es¡øÔ £ dü+|òTü +μμ Ç+>±¢+&é eTVü‰sêDÏ
ÄqTeT‹‘√ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ yê´bÕs¡+ ø=s¡≈£î e∫Ã+~. yÓTT>∑˝Ÿ #·Áø£e]Ô »Vü≤+^sY qT+&ç
yê´bÕs¡ nqTeT‘·T\T bı+<ës¡T. 1611˝À ‘·eT yÓTT<ä{Ï yê´bÕs¡ kÕúesêìï @sêŒ≥T
#˚XÊs¡T. dü÷s¡‘Y M] Á|ü<Ûëq es¡Ôø£ πø+Á<äeTsTT+~. ‘·sê«‘· Áô|ò+#Y yê]ì z&ç+∫ ádæº+&çj·÷
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘·eT kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+#ês¡T. ø£+ô|˙ ∫Vü≤ï+
Áô|ò+#Y yês¡T
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ e∫Ãq ∫e] j·T÷s√|æj·TqT¢ Ms¡T. 1668˝À dü÷s¡‘Y˝À ‘·eT ‘=* kÕúesêìï @sêŒ≥T
#˚XÊs¡T. ∫es¡≈£î ø£sêí≥ø£ j·TT<ëΔ\˝À Á_{°wt yê] #˚‹˝À z&çb˛sTT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ qT+&ç yÓ[flb˛j·÷s¡T.
12.2.2 Á_{°wt kÕe÷Á»´ kÕú|üq
Ä+π>¢j·TT\T ø√s¡eT+&É˝Ÿ rs¡+˝À &É#Yyê]ì, eT˝u≤sY rs¡+˝À b˛s¡TÃ^düT yê]ì ‘=\–+#ês¡T.
ÁbòÕHé‡ yê]ì ø£sêí≥ø£ j·TT<ëΔ\˝À z&ç+#ês¡T. ∫es¡≈£î bÕ¢d” j·TT<äΔ+, u≤ø£‡sY j·TT<ëΔ\˝À $»j·T+ kÕ~Û+∫
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘·eT n~Ûø±sêìï kÕú|æ+#ês¡T.
12.2.3 ø£sêí≥ø£ j·TT<ë∆\T
◊s√bÕ sê»ø°jT· dü+|òTü ≥q\T eT]j·TT eTq <˚X+¯ ˝Àì kÕúìø£ |ü]dæ‘ú T· \ Á|üyT˚ j·T+ e\q Ä+π>j
¢ T· T\≈£î,
Áô|ò+∫ yê]øÏ eT<Ûä´ eT÷&ÉT ø£sêí≥ø£ j·TT<ëΔ\T »]–q$. ∫es¡≈£î Ä+π>¢j·TT\T $»j·T+ kÕ~Û+∫ Áô|ò+∫
yês¡T uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï e~* yÓfi≤fls¡T.
yÓTT<ä{Ï ø£sêí≥ø£ j·TT<ä∆+ (1746`1748)
Áô|ò+#Y >∑es¡ïsY &É÷ù|¢ ‘·q sê»ø°j·T #·‘·Ts¡‘·‘√ Ä+π>¢j·TT\ qT+&ç eTÁ<ëdüTqT ÄÁø£$T+#·>∑*–Hê&ÉT.
ø±ì ‘·sê«‘· »]–q ˇ|üŒ+<ä+ Á|üø±s¡+ eTÁ<ëdüTqT Ä+π>¢j·TT\≈£î Ç∫Ãy˚j·T&É+ »]–q~.
¬s+&Ée ø£sêí≥ø£ j·TT<ä∆+ (1749`54)
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À kÕúìø£ dü+kÕúHê\ nì•Ã‘· sê»ø°j·T |ü]dæú‹ì Ädüsê>± #˚düTø=ì Áô|ò+∫ yês¡T
ôV’≤<äsêu≤<é, ø£sêí≥ø£ yês¡dü‘·« j·TT<ëΔ\˝À ‘·\<ä÷]Ã Ä+π>¢j·TT\qT m<äT]+∫ ø£sêí≥ø£˝À #·+<ëkÕôV≤uŸqT,
ôV≤’ <äsêu≤<é˝À eTT»|òsü Y »+>¥qT dæ+Vü‰düq+ô|’ n~Ûw+ºæ |üCXÒ Ês¡T. ‘·sê«‘· Áô|+ò ∫ yês¡T ôV≤’ <äsêu≤<é dæ+Vü‰düHêìï
bı+<ä&É+˝À dü\ã‘Y »+>¥≈£î düVü‰j·T+ #˚dæ ñ‘·Ôs¡ düsêÿsY\qT bı+~Hês¡T.
[133]
eT÷&Ée ø£sêí≥ø£ j·TT<ä∆+ (1758`1763)
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ä+π>¢j·TT\qT z&ç+#·T≥≈£î Áô|ò+∫ Á|üuÛÑT‘·«+ ªªøö+{Ÿ &ç ˝≤©μμì uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ
|ü+|æ+∫+~. ø±ì n‘·ì nHê˝À∫‘· ìs¡íj·÷\ e\q Áô|ò+∫ yês¡T ôV’≤<äsêu≤<é˝À ‘·eT ÁbÕã˝≤´ìï ñ‘·Ôs¡
düsêÿs¡T\qT ø√˝ÀŒj·÷s¡T. ∫es¡≈î£ Ä+π>j
¢ T· T\ #˚‹˝À z&çb˛sTT ‘·eT ÁbÕ+‘ê\ìï+{Ïì ø√˝ÀŒsTT uÛ≤s¡‘<· X˚ Êìï
e~* yÓ[fl b˛j·÷s¡T.
12.2.4 bÕ¢d” j·TT<ä∆+ (1757 pHé 25)
u…+>±˝Ÿ˝À ‘·eT ÁbÕã\éTTqT ô|+#·Tø=qT≥≈£î Ä+π>¢j·TT\T, Áô|ò+∫
yês¡T ø√≥\ ìsêàD≤ìï #˚|ü{ÏºHês¡T. n{Ïº ìsêàD≤\qT Ä|æy˚j·TeTì u…+>±˝Ÿ
qyêu…’q dæsêCŸ ñ<é <Í˝≤ ÄC≤„|æ+#ÓqT. Áô|ò+∫ yês¡T ìsêàD≤\qT Ä|æy˚j·T>±
Ä+π>¢j·TT\T qyêãT Ä»„\qT ñ\¢+|òæT+#ês¡T. n|ü⁄Œ&ÉT dæsêCŸ`ñ<é`<Í˝≤
ø£\ø£‘êÔqT ÄÁø£$T+∫ u…+>±˝Ÿ qT+&ç Ä+π>¢j·TT\qT ‘·]$Tø=f…ºqT. á yês¡Ô
$qï yÓ+≥H˚ eTÁ<ëdt >∑es¡ïsY, sêãsYº ¬ø¢Ìyé Hêj·Tø£‘·«+˝À ôd’Hê´ìï u…+>±˝Ÿ≈£î
|ü+ô|qT. u…+>±˝Ÿ #˚]q sêãsYº ø¬ yÌ¢ ,é dæsêCŸ`ñ<é`<Í˝≤ ùdHêìj·T>∑T MTsê®|süò ‘Y √ sêãsYº ¬øÌ¢yé
≈£îÁ≥|üìï 1757˝À »]–q bÕ¢d” j·TT<äΔ+˝À dæsêCŸ`ñ<é`<Í˝≤qT z&ç+∫, MTsê®|òüsYqT u…+>±˝Ÿ qyêãT>±
ìj·T$T+#ÓqT. |òü*‘·+>± ø£\ø£‘êÔ düMTbÕq 24 |üs¡>∑D≤\qT, $X‚wü <ÛäqsêdüT\qT qyêãT qT+&ç bı+<ÓqT.
á $<Ûä+>± bÕ¢d” j·TT<äΔ+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á_{°wt kÕe÷Á»´ kÕú|üq≈£î |ü⁄Hê<äT\T y˚ôdqT.
|ü≥+`12.1: ádtº Ç+&çj·÷ ø£+ô|˙

sê»´+
[134]
12.2.5 ãø±‡sY j·TT<ä∆+ (1764)
u…+>±˝Ÿ˝À ‘·eT≈£î nqT≈£L\yÓTÆq es¡Ôø£ ìã+<Ûäq\T s¡÷bı+~+#·ì ø±s¡D+>± u…+>±˝Ÿ qyêãT>±
ñqï MTsY U≤dæyéTqT |ü<ä$ qT+&ç ‘=\–+∫ |üPs¡«|ü⁄ qyêu…’q MTsê®|òüsYqT Ä+π>¢j·TT\T u…+>±˝Ÿ qyêãTqT
#˚dæHês¡T. |ü<äM#·T´‘·T&Ó’Hê MTsYU≤dæyéT njÓ÷<Ûä´ qyêu…’q |òü÷C≤ ñ<Í›˝≤, yÓTT>∑˝Ÿ #·Áø£e]ÔjÓÆTq cÕ n\+\‘√
≈£L≥$Tì @s¡Œ]Ã Ä+π>¢j·TT\‘√ ãø±‡sY j·TT<äΔ+˝À ‘·\|ü&ÓqT. ø±ì Ä+π>¢j·TT\T á ≈£L≥$Tì z&ç+#ês¡T.
j·TT<ëΔq+‘·s¡+ u…+>±˝Ÿ, ;Vü‰sY, ˇ]kÕ‡\˝À |ü]bÕ\q u≤<Ûä´‘·\T qyêãT≈£î uÛÑ÷$T •düTÔ edü÷\T n~Ûø±s¡+
Ä+π>¢j·TT\≈£î n|üŒ–+#·&É+ »]– ªª<ä«+<ä« Á|üuÛÑT‘·«+μμ @sêŒ≥T #˚j·Tã&ÓqT. bÕ¢d” j·TT<äΔ+ Á_{°wt kÕÁe÷»´
kÕú|üq≈£î |ü⁄Hê~ y˚ùdÔ, ãø±‡sY j·TT<äΔ+ Á_{°wt n~Ûø±sêìï uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À düTdæús¡+ #˚ôdqT.
1. m≈£îÿe eT+~ j·T÷s√|æj·Tq¢qT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Äø£]¸+#·&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤˝Ò$T?
2. ø£sêí≥ø£ j·TT<ëΔ\˝À Áô|ò+∫ yê] z≥$TøÏ yê] eP´Vü≤˝Ò ø±s¡De÷?
3. bÕ¢d”, ãø±‡sY j·TT<ëΔ˝Ò uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á_{°wt kÕÁe÷»´ kÕú|üq≈£î <ë]rdæqyê?
12.3 1857 ‹s¡T>∑Tu≤≥T
Ä<ÛTä ìø£ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·˝À 1857
‹s¡ T >∑ T u≤≥T ˇø£ >=|ü Œ dü + |ò ü T ≥q.
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ yê´bÕs¡+ ø=s¡≈£î e∫Ãq
Á_{°wt yês¡T ÄHê{Ï uÛ≤s¡rj·TT\ nHÓ’ø£´‘·,
n+‘·s¡+–ø£ ø£\Vü‰\ ø±s¡D+>± 1740
<äX¯ø£+ qT+&ç uÛ≤s¡‘· sê»ø°j·÷\˝À
Á|üy˚•+#ês¡T. Ä~ qT+&ç uÛ≤s¡rj·TT\T
Á_{°wt yê]ì Á|ü‹|òüT{Ïdü÷Ô e#êÃs¡T. ø±ì
∫Á‘·+`12.1: dæbÕsTT\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T
n$ kÕúìø£ ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ ø±e&É+ e\q
Á_{°wt yês¡T ‘·eT ôd’ì≈£ ã\+‘√ yê{Ïì nD∫ y˚XÊs¡T. 1857˝À Á_{°wt yê]øÏ e´‹πsø£+>± ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq
‹s¡T>∑Tu≤≥T˝À ndü+‘·è|æÔ‘√ ñqï nìï esêZ\ Á|ü»\T bÕ˝§ZHêïs¡T. HêHê kÕôV≤uŸ, ‘ê+‹j·÷ ‘√ù|, s¡a≤ì‡
\øÏ¸àu≤sTT yÓTT<ä\>∑Tyês¡T ‹s¡>∑Tu≤≥T≈£î Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#ês¡T. 1857 ‹s¡T>∑Tu≤≥T $|òü\yÓTÆq|üŒ{ÏøÏ˙
uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘√´<äé÷ìøÏ Hê+~>± ì*∫+~.
s¡a≤ì‡ \øÏ¸àu≤sTT HêHê kÕôV≤uŸ ‘ê+‹j·÷ ‘√ù|

[135]
12.3.1 ‹s¡T>∑Tu≤≥T ø±s¡D≤\T
1857 ‹s¡T>∑Tu≤≥T nH˚ø£ dü+e‘·‡sê\T>± ù|s¡T≈£îb˛sTTq ã\yÓTqÆ ø±s¡D≤\ |ò*ü ‘·+>± dü+uÛ$Ñ +∫+~.
BìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT sê»ø°j·T, Ä]úø£, kÕ+|òæTø£, eT‘·, ôd’ìø£ ø±s¡D≤\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ.
sê»ø°j·T ø±s¡D≤\T:
&É˝ÖΩd” Á|üy˚X¯ô|{Ïºq sê»´dü+Áø£eTD dæ<ëΔ+‘·+ e\q Væ≤+<ä÷sêE\≈£î <ä‘·Ô‘· rdüTø=H˚ neø±X¯+
ìsêø£]+#·ã&ç nH˚ø£ eT+~ sêC≤´\qT ø√˝ÀŒj·÷s¡T. sêE\ _s¡T<äT\T Vü≤]+#·ã&Ü¶sTT. yÓTT>∑˝Ÿ #·Áø£e]Ô
_s¡T<äTqT s¡<äT› |üs¡#·&É+, &É˝ÖΩdæ njÓ÷<Ûä´qT ÄÁø£$T+#·&É+ e+{Ï #·s¡´\T nìï esêZ\ Á|ü»\˝À ndü+‘·è|æÔì
ø£*–+#êsTT. Äj·÷ sêE\T ‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î yÓTT>∑TZ #·÷bÕs¡T.
Ä]úø£ ø±s¡D≤\T:
dü«<˚o dü+kÕúHê\T Ä+>∑¢ kÕÁe÷»´+˝À ø£*|æ y˚j·Tã&É&É+ ø±s¡D+>± nø£ÿ&ç ôd’ì≈£î\T, ñ<√´>∑T\T
eè‹Ô|üìyês¡T, ø£fi≤ø±s¡T\T ñbÕ~Û ø√˝ÀŒj·÷s¡T. eTq <˚X¯+ qT+&ç eTT&ç düs¡T≈£î\qT Ç+>±¢+&é≈£î ‘·s¡*+∫
nø£ÿ&É ‘·j÷· s¬ q’ edüTeÔ ⁄\qT neTà&ÜìøÏ eTq <˚XÊìï e÷¬sÿ{Ÿ>± ñ|üj÷Ó –+#·&+É e\q uÛ≤s¡rj·T |ü]ÁX¯eT\T
<Óã“‹HêïsTT. ø±e⁄q kÕ<Ûës¡D Á|ü»\T ≈£L&Ü ‹s¡T>∑Tu≤≥T˝À bÕ˝§ZHêïs¡T.
kÕ+|òæTø£ ø±s¡D≤\T:
Ä+π>j ¢ T· T\T Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº dürdüV≤ü >∑eTq ìùw<Û+ä , u≤\´ $yêVü‰\T s¡<Tä ,› $‘·+‘·T $yêVü‰\qT #·≥ãº <ä+›
>±$+#·&É+ ˝≤+{Ï #·{≤º\T düHê‘·q ôV’≤+<äe <ÛäsêàìøÏ $s¡T<äΔeTì Á|ü»\T uÛ≤$+#ês¡T. ‘·+‹ ‘·bÕ\, Ä$]
HÚø£\T, ¬s’˝Ò«\T Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ ≈£L&Ü ‘·eT eT‘êìï øÏ+#·|üs¡Ã&Éy˚Tqì yês¡T uÛ≤$+#ês¡T.
eT‘· ø±s¡D≤\T:
Væ≤+<ä÷, eTTdæ¢+ eT‘· kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT neùV≤fi¯q #˚dü÷Ô ‘·eT eT‘· Á|ü#êsêìï Á¬ø’düÔe $TwüqØ\T
ñ<äè‘·+ #˚j·T&É+, Ç+^¢wüß $<ä´qT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+, eT‘·+ e÷s¡TÃø=qï|üŒ{ÏøÏ˙ ÄdæÔ˝À Vü≤≈£îÿ ø£*Œ+#·&É+,
Væ≤+<ä÷ eT‘· eéVü‰sê\˝À Á|üuÛÑT‘·«+ CÀø£´+ #˚düTø√e&É+ e+{Ï yê{Ï e\¢ Væ≤+<ä÷, eTTdæ¢+\T ‘·eT eT‘ê\
s¡ø£åD≤s¡ú+ Ä+π>¢j·TT\qT Á|ü‹|òüT{Ï+#ês¡T.
ôd’ìø£ ø±s¡D≤\T:
ø£+ô|˙ ôd’q´+˝À Ä+>∑¢ ôd’ì≈£î\T, uÛ≤s¡rj·T ôd’ì≈£î\ eT<Ûä´ $<ÛäT\T, J‘· uÛÑ‘ê´\T eT]j·TT >ös¡e
eTsê´<ä\˝À #ê˝≤ ‘˚&Ü ñ+&˚~. uÛ≤s¡rj·T dæbÕsTT\ J‘· uÛÑ‘ê´\T ‘·≈£îÿe. ÄVü‰s¡+, edü‹ dü]>± ñ+&˚$
ø±e⁄. yê]ì #ê˝≤ V”≤q+>± #·÷ùdyês¡T. ø=‘·Ô>± Á|üy˚X¯ô|{Ïºq mHé|ò”˝Ÿ¶ ‘·TbÕ≈£î\˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ ‘·÷{≤\≈£î
Äe⁄ ø=e⁄« eT]j·TT |ü+~ ø=e⁄« |üPdæq≥T¢ e<ä+‘·T\T yê´|æ+#êsTT. Äe⁄ Væ≤+<äTe⁄\≈£î |ü$Á‘·yÓTÆq~.
|ü+~ì eTTdæ¢+\T ndüVæ≤´+#·T≈£î+{≤s¡T. ø±e⁄q Ä ‘·÷{≤\qT ø=]øÏ ‘·TbÕ≈£î\˝À neTs¡Ã&ÜìøÏ uÛ≤s¡rj·T
[136]
dæbÕsTT\T ìsêø£]+#ês¡T. 1857 e÷]Ã 29q u≤s¡ø˘|üPsY˝À ‘·÷{≤\qT ñ|üjÓ÷+–+#·eTì ˇ‹Ô&ç #˚dæq
Ä+>∑¢ n~Ûø±]ì eT+>∑fiŸ bÕ+&˚ nH˚ uÛ≤s¡rj·T dæbÕsTT ø±*Ã #·+|ü&É+‘√ ‹s¡T>∑Tu≤≥T ÁbÕs¡+uÛÑ+ nsTT+~.
12.3.2 ‹s¡T>∑Tu≤≥T $|òü\e&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T
‹s¡T>∑Tu≤≥T ñ‘·Ôs¡, eT<Ûä´ uÛ≤s¡‘·<˚XÊ\≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·yÓTÆ+~. ø±ì <˚X¯ yê´|üÔ+>± $düÔ]+#·˝Ò<äT.
ø=~› eT+~ dü«<˚o dü+kÕúHêBÛwßü \T e÷Á‘·yT˚ ‹s¡T>∑Tu≤≥T˝À bÕ˝§Zq>± ø=+<äsT¡ dü+kÕúHêBwüß\T ‹s¡T>∑Tu≤≥TqT
nD#·&ÜìøÏ Á_{°wt yê]øÏ düV‰ü j·T|ü&Hç ês¡T. Á_{°wt yê]ì m<äTs=ÿH˚ ôdì’ ø£ dü+|ü‹,Ô Ä<ÛTä ìø£ j·TT<äΔ |ü]ø£sê\T,
nqTuÛeÑ + eT]j·TT düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ Hêj·Tø£‘«· + uÛ≤s¡rj·TT\≈£î ˝À|æ+∫q$. ø±e⁄q Ä+π>j ¢ T· T\T ‹s¡T>∑Tu≤≥TqT
nDÏ∫ y˚j·T>∑*–Hês¡T.
12.3.3 ‹s¡T>∑Tu≤≥T |òü*‘ê\T
1857 ‹s¡T>∑Tu≤≥T |òü*‘·+>± ádtº Ç+&çj·÷ ø£+ô|˙ s¡<äT› #˚j·Tã&ç uÛ≤s¡‘·<˚X¯ bÕ\q Á_{°wt
Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ e÷s¡Ãã&çq~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ bÕ\q ø=s¡≈£î15 eT+~ düuÛÑT´\‘√ Ç+&çj·÷ øöì‡˝Ÿ @sêŒ≥T #˚j·T&É+
»]–q~. 1858 #·{≤ºqïqTdü]+∫ >∑es¡ïsY »qs¡˝Ÿ Á_{°wt bÕ*‘· sêÁcÕº\≈£î >∑es¡ïsY »qs¡˝Ÿ>±, dü+kÕúHê\≈£î
yÓ’ÁkÕjYT>± eéVü≤]+#·TqT. Ä+>∑¢ ôd’q´+˝À uÛ≤s¡rj·T ôd’ì≈£î\ dü+K´ ‘·–Z+#·ã&ÓqT. sê»´ dü+Áø£eTD
dæ<ëΔ+‘·+ s¡<äT› #˚j·Tã&ç sê»´ $düÔs¡DqT dü«dæÔ #Ó|üŒã&ÓqT.
1. kÕ«‘·+Á‘√´<äéT+˝À 1857 ‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î >±+BÛJ kÕ–+∫q b˛sê{≤ìøÏ eT<Û´ä uÛ<Ò ë\qT ‘Ó\Œ+&ç.
2. Ä~ qT+&ç Á_{°wt bÕ\qqT uÛ≤s¡rj·TT\T m<äT]düTÔqï|üŒ{ÏøÏ˙ 1857 ‹s¡T>∑Tu≤≥TqT uÛ≤s¡‘·
kÕ«‘·+Á‘·´ dü+Á>±eT+ nì |æ\e&Üìï @ $<Ûä+>± düeT]ú+#·e#·TÃ?
3. 1857 ‹s¡T>∑Tu≤≥T |òü*‘ê\T uÛ≤s¡rj·TT\≈£î y˚T\T #˚dæqyê? $e]+#·+&ç.
12.4 uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘√´<äéT+
|ü{Ïºø£ 12.1: sê»ø°j·T dü+|òü÷\T ` kÕú|ü≈£î\T
Áø£.dü+. dü+düú dü+e‘·‡s¡+ kÕú|≈ü î£ \T
1. yÓTT<ä{Ï uÛ≤s¡‘· sê»ø°j·T dü+|òüT+ 1866 <ë<ëuÛ≤sTT HÍs√õ
2. |üPHê kÕs¡«»ìø£ düuÛÑ 1870 »dæºdt >√$+<é sêHê&˚
3. Ç+&çjT· Hé Äk˛dæjT˚ wüHé 1876 düTπs+Á<äHê<∏é u…qØ®
4. eTÁ<ëdüT eTVü‰»q düuÛÑ 1884 m+.$.sê|òüTyê#ê], õ.düTÁãeTD´ nj·T´sY
5. u§+u≤sTT Áô|dæ&˙Ó ‡ nk˛dæjT˚ wüHé 1885 |òæs√CŸcÕ yÓTVü≤‘ê, ¬ø.{Ï.‘Ó˝≤+>¥
6. uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø±+Á¬>dt 1885 m.z.VüAýéT
eTq <˚X¯+˝À Á_{°wt bÕ\q≈£î e´‹πsø£+>± kÕ–q ñ<äéTy˚T uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘√´<äéT+. <˚X¯+˝Àì
nìï eT‘ê\ yês¡T. nìï esêZ\ yês¡T bÕ˝§Zì <˚X¯+˝Àì nìï ÁbÕ+‘ê\˝À kÕ–q ˇø£ eTVü‰ Á|üC≤ ñ<äéT+
[137]
uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘√´<äéT+. 19e X¯‘êã›|ü⁄ ∫es¡˝À ø£\ø£‘êÔ, eTÁ<ëdüT, u§+u≤sTT e+{Ï ô|<ä› q>∑sê\˝À Ä+>∑¢
$<ë´ yê´|æÔ‘√ uÛ≤s¡rj·TT\˝À C≤rj·T uÛ≤e+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. <˚X¯+˝À |ü]bÕ\Hê|üs¡yÓTÆq, sê»ø°j·T |üs¡yÓTÆq
@ø°ø£s¡D, Á_{°wt yê] Ä]úø£ <√|æ&ç, yês¡T Á|üy˚X¯ô|{Ïºq kÕe÷õø£ eT‘· dü+düÿs¡D\T, Ä<ÛäTìø£ s¡yêD≤
ø£eT÷´ìπøwüHé\ n_Ûeè~Δ, uÛ≤s¡rj·T yêsêÔ |üÁ‹ø£\T eè~Δ #Ó+<ä&É+, e+{Ï$ uÛ≤s¡rj·T\˝À C≤rj·TuÛ≤e+
ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&Ü¶sTT.
|òü*‘·+>± nH˚ø£ ÁbÕ+rj·T sê»ø°j·T dü+|òü÷\T @sêŒ≥T #˚j·Tã&Ü¶sTT. 1866˝À <ë<ëu≤jYT HÍs√õ
yÓTT<ä{Ï uÛ≤s¡rj·T sê»ø°j·T dü+|òü÷ìï, 1870˝À »dæºdt >√$+<é sêq&˚‘√ bÕ≥T eT]ø=+<äs¡T |üPHê
kÕs¡«»˙ø£ düuÛÑqT, 1876˝À düTπs+Á<äHê<∏é u…qØ®, Ä+q<äyÓ÷Vü≤Hé uÀdüT\T ø£*dæ Ç+&çj·THé nk˛dæj˚TwüHé
@sêŒ≥T #˚XÊs¡T. á ÁbÕ+rj·T dü+|òü÷\T uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø±+Á¬>dt Ä$s¡“¤yêìøÏ <ë] rXÊsTT.
12.4.1 uÛ≤s¡rj·T C≤rj·T ø±+Á¬>dt Ä$sê“¤e+ (1885)
∫Á‘·+`12.2: uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø±+Á¬>düT, 1885 yÓTT<ä{Ï düe÷y˚XÊìøÏ Vü‰»¬s’q Á|ü‹ì<ÛäT\T

uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø±+Á¬>dt kÕú|üq‘√ eTq <˚X¯ kÕ«‘·+Á‘√´<äéT+˝À ˇø£ q÷‘·q |òüT≥º+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~.
$<ëé+‘·T˝…q’ uÛ≤s¡rj·T\˝À ô|]–b˛‘·Tqï ndüeTà‹øÏ ˇø£ s¡øøå£ £ ø£yê≥+>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+<äì uÛ≤$+∫q
ˇø£ |ü<äM $s¡eTD #˚dæq Ä+>∑¢ ñ<√´– nsTTq m.z. VüAýéT düVü‰j·T+‘√ 1885 &çôd+ãsY˝À uÛ≤s¡‘·
C≤rj·T ø±+Á¬>dt kÕú|+æ #·ã&ç+~. á dü+düú Áø£eT+>± ˇø£ eTVü‰ dü+dü>ú ± n_Ûeè~Δ #Ó+~ <˚X¯ kÕ«‘·+Á‘√´<äé÷ìøÏ
πø+Á<ä _+<äTyÓ’+~. Bì yÓTT<ä{Ï düe÷y˚X¯+ 1885 &çôd+ãsY 28 qT+&ç 30 es¡≈£î u§+u≤sTT˝À »]¬>qT.
düe÷y˚XÊìøÏ &ÉãT¢´.dæ u…qØ® n<Û´ä ø£‘å · eVæ≤+#·>± <˚X+¯ q\TeT÷\\ qT+&ç 72 eT+~ Á|ü‹ì<ÛTä \T Vü‰»s¡j÷· ´s¡T.
ø±+Á¬>dt kÕ–+∫q kÕ«‘·+Á‘√´<äé÷ìï eT÷&ÉT <äX¯\T>± $uÛÑõ+#·#·e#·TÃ. 1) $T‘·yê<ä <äX¯ 2) n‹yê<ä
<äX¯ 3) >±+<Û˚j·T <äX¯.
[138]
12.4.2 $T‘·yê<ä <äX¯
1885 qT+&ç 1905 es¡≈î£ »]–q b˛sê{≤ìï $T‘·yê<ä
<äX¯ n+{≤s¡T. á ø±\+˝Àì Hêj·T≈£î\≈£î Á_{°wt Á|üuÛÑT‘·«+
|ü≥¢ dü<ë_ÛÁbÕj·T+ ñ+&˚~. Ms¡T <˚X¯ Á|ü»\≈£î Á_{°wt Á|üuTÑÛ ‘·«+
qT+∫ Hê´j·T|üs¡yÓTÆq Vü≤≈£îÿ\T ø√]Hêπs ø±ì, dü«sêC≤´ìï
düTπs+Á<äHê<∏é u…qØ®
ø√s¡˝<Ò Tä . düe÷y˚XÊ\T »s¡|&ü +É , rsêàHê\T #˚jT· &É+ |òsæ ê´<äT\T
|ü+|ü&É+, ìs¡düq\T ‘Ó\T|ü&É+ e+{Ï $T‘·yê<ä |ü<äΔ‘·T\qT
nqTdü]+#ês¡T. n+<äTe˝¢ á <äXq¯ T $T‘·yê<ä <äX¯ nì |æ\e&É+
»]–+~. á <äX¯ Hêj·T≈£î\˝À >√bÕ\ø£èwüí >√K˝Ò. <ë<ëuÛ≤sTT >√bÕ\ø£èwüí >√K˝Ò
HÍs√õ, |òæs√CŸcÕ yÓTVü≤‘ê, &ÉãT¢´.dæ. u…qØ® Á|üeTTKT\T.
<ë<ëuÛ≤sTT HÍs√õ
12.4.3 n‹yê<ä <äX¯ (1905`1919)
$T‘·yê<äT\T Ä•+∫q Á|üj÷Ó »Hê\qT Ä+π>j ¢ T· T\ qT+&ç bı+<ä˝øÒ b£ ˛j·÷s¡T. n+<äTe\¢ ø±+Á¬>dt˝Àì
ˇø£ es¡Z+ b˛sê≥+ <ë«sê e÷Á‘·y˚T ‘·eT \øå±´ìï kÕ~Û+#·>∑\eTì uÛ≤$+#ês¡T. á ø±s¡D+>±H˚ M]ì
n‹yê<ä C≤rj·Tyê<äT\T nì |æ\e&É+ »]–+~. n‹yê<äT\ Á|ü<Ûëq \ø£å´+ dü«sê»´+ ˝Ò<ë kÕ«‘·+Á‘·´+
dü+bÕ~+#·&Éy˚T. Hê{Ï n‹yê<ä Hêj·T≈£î\˝À ˝≤˝≤\»|ü‹sêjYT, u≤\ >∑+>±<ÛäsY ‹\ø˘, _|æHé #·+Á<äbÕ˝Ÿ
(M]H˚ ˝≤˝Ÿ, u≤˝Ÿ, bÕ˝Ÿ n+{≤s¡T). ns¡$+<ä|òüTÀwt\T eTTKT´\T. ‹\ø˘ ªªb˛sê&ç‘˚>±ì sê»ø°j·T Vü≤≈£îÿ\T
\_Û+#·eìμμ Á|üø£{Ï+∫ ªªdü«sê»´+ Hê »qàVü≤≈£îÿ <ëìì kÕ~Û+∫ rs¡T‘êqTμμ nH˚ ìHê<ëìï Ç#êÃ&ÉT.
˝≤˝≤\»|ü‹ sêjYT u≤\>∑+>±<Ûäs¡ ‹\ø˘ _|æHé #·+Á<äbÕ˝Ÿ

1905˝À ˝≤sY¶ ø£sH®¡ é u…+>±˝Ÿ˝À C≤rjÓ÷<äé÷ìï ã\V”≤q|üsÃ¡ &ÜìøÏ u…+>±˝ŸqT s¬ +&ÉT>± $uÛõÑ +#ÓqT.
‘·<ë«s¡ Væ≤+<ä÷, eTTdæ¢+\ ◊ø£´‘·qT <Óã“rj·÷\ì Á|üj·T‹ï+#ÓqT. ø±ì n‹yê<äT\T e+<˚e÷‘·s¡ ñ<äé÷ìï
q&ç|æ Á|ü»\qT @ø£+ #˚XÊs¡T.
1. uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø±+Á¬>dt m+<äT≈£î kÕú|æ+#·ã&ç+~?
2. $T‘·yê<ä <äX¯, n‹yê<ä <äX¯ nì m+<äT≈£î |æ*#ês¡T?
[139]
12.4.4 >±+<Û˚j·T <äX¯
eTVü‰‘êà >±+BÛ >∑T»sê‘Y˝Àì b˛s¡Tã+<äsY˝À 1869 nø√ºãsY 2q »ìà+#ê&ÉT.
áj·Tq Ç+>±¢+&ÉT˝À Hê´j·TXÊÁdüÔ+˝À u≤]wüºsYqT |üP]Ô #˚dæ, Hê´j·Tyê<ä eè‹Ô
ìs¡«Væ≤+#·&Üì¬ø’ <äøÏåD≤Á|òæø± yÓfi≤fl&ÉT. nø£ÿ&É uÛ≤s¡rj·T\ |ü≥¢ #·÷|ü⁄‘·Tqï
C≤‘ê´Vü≤+ø±sêìøÏ e´‹πsø£+>± b˛sê≥+ »]|æ uÛ≤s¡rj·TT\≈£î Vü≤≈£îÿ\T kÕ~Û+#·&É+˝À
$»j·T+ kÕ~Û+#ê&ÉT. á b˛sê≥+˝À Äj·Tq dü‘·´+, nVæ≤+dü\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&çq
dü‘ê´Á>∑Vü‰ìï Äj·TT<Ûä+>± m+#·Tø=ìHê&ÉT. 1915˝À uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ ‹]– e∫Ã, ‘·q
sê»ø°j·T >∑Ts¡TyÓ’q >√bÕ\ø£èwüí >√K˝Ò dü\Vü‰ y˚Ts¡≈£î dü+e‘·‡s¡ ø±\+ bÕ≥T <˚X¯
>±+BÛJ
|üs¡´≥q »]|æ |ü]dæú‘·T\qT ne>±Vü≤q #˚düTø=HÓqT.
‘=* b˛sê{≤\T
1917˝À >±+BÛJ ;Vü‰sY˝Àì #·+bÕs¡Hé ÁbÕ+‘·+˝À ñ<äéT+ ìs¡«Væ≤+∫ ˙*eT+<äT ¬s’‘·T\ u≤<Ûä\T
ìyê]+#ê&ÉT. 1918˝À nVü≤à<ëu≤<é˝À q÷\T $T\T¢ ø±]à≈£î\‘√ ø£*dæ dü‘ê´Á>∑Vü≤+ #˚dæ yê] J‘ê\T
ô|+#˚˝≤ #˚XÊs¡T. Ä ‘·sê«‘· >∑T»sê‘Y˝Àì ¬ø’sê˝À ¬s’‘·T ñ<äéT+ ìs¡«Væ≤+∫ |üqTï edü÷fi¯flqT yêsTT<ë
y˚sTT+∫, uÛÑ÷eTT\ »|ü⁄Ô\qT Ä|ü>∑*>±&ÉT. á ñ<äé÷\ ø±s¡D+>± nq‹ø±\+˝ÀH˚ >±+BÛJ n‘·´+‘·
»Hê<äs¡D ø£*–q e´øÏÔ>± sê»ø°j·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î πø+Á<ä _+<äTe⁄>± e÷sê&ÉT. Ä ‘·sê«‘· ‘·q <äèwæºì
C≤rj·T sê»ø°j·÷\ yÓ’|ü⁄ eTs¡˝≤Ã&ÉT. 1919˝À Á_{°wt Á|üuÛÑT‘·«+ #˚dæq sö\{Ÿ #·≥º+ uÛ≤s¡rj·TT\ bÕ*≥
XÊ|ü+>± e÷]+~. m+<äTø£+fÒ b˛©düT\T nqTe÷ìùdÔ, m˝≤+{Ï $#ês¡D ˝Ò≈£î+&Ü me]HÓ’q n¬sdtº #˚ùd
n~Ûø±s¡+ b˛©düT\≈£î \_Û+∫+~. >±+BÛJ á sö\‘Y #·{≤º\≈£î e´‹πsø£+>± dü‘ê´Á>∑Vü≤+ ìs¡«Væ≤+#ê&ÉT.
≥Øÿ düT˝≤ÔHqé T K©bòÕ |ü<$ä qT+&ç Á_{°wt yês¡T ‘=\–+#·&ÜìøÏ e´‹πsø£+>± uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ qÆ
œ˝≤|òü‘Y ñ<äé÷ìøÏ ‘·q dü+|üPs¡í eT<ä›‘·TqT Á|üø£{Ï+∫ Væ≤+<ä÷, eTTdæ¢+\ ◊ø£´‘·≈£î bÕ≥T |ü&Ü¶&ÉT.
Ä ‘·sê«‘· uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø±+Á¬>dt >±+BÛJ Hêj·Tø£‘«· +˝À eT÷&ÉT n‹ ô|<ä› ñ<äé÷\qT ìs¡«Væ≤+#ê&ÉT.
n$ : düVü‰j·T ìsêø£s¡D√<äéT+, XÊdüH√\¢+|òüTH√<äéT+, øÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷ ñ<äéT+.
düVü‰j·T ìsêø£s¡D√<äéT+ (1920`22)
Á_{°wt Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ uÛ≤s¡rj·TT\T nVæ≤+kÕj·TT‘·+>± nìï s¡+>±\˝À düVü‰j·÷ìï ìsêø£]ùdÔ <˚XÊìøÏ
dü«sê»´+ dæ~ΔdüTÔ+<äì >±+BÛJ Ä•+#ê&ÉT. >±+BÛJ Á|ü‹bÕ~+∫q düVü‰j·T ìsêø£s¡D√<äéT rsêàHêìï
1920 ôdô|º+ãsY˝À ø£\ø£‘êÔ˝À »]–q Á|ü‘˚´ø£ düe÷y˚X¯+˝À uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø±+Á¬>dt ÄyÓ÷~+∫+~.
>±+BÛJ |æ\T|ü⁄ y˚Ts¡≈£î y˚˝≤~ eT+~ $<ë´s¡Tú\T Á|üuÛÑT‘·« $<ë´\j·÷\qT e~*ô|{Ïº C≤rj·T
$<ë´\j·÷\˝À #˚sês¡T. nH˚ø£ eT+~ Hê´j·Tyê<ä eè‹Ôì e~* C≤rjÓ÷<äéT+˝À bÕ˝§ZHêïs¡T. $<˚o
edüTÔe⁄\T, eÁkÕÔ\qT ‘·>∑T\u…{≤ºs¡T. <˚X¯ yê´|üÔ+>± K<ä›s¡T eÁkÕÔ\T ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&çq$. >±+BÛJ |æ\T|ü⁄
[140]
y˚Ts¡≈£î u…+>±˝Ÿ, Ä+Á<Ûë ÁbÕ+‘ê\˝À ¬s’‘·T\T Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ |üqTï\T #Ó*¢+#·&É+ ì*|æy˚XÊs¡T. ø±ì 1922
|òæÁãe] 12q ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ˝Àì #ÍØ#Ísê Á>±eT+˝À ¬s’‘·T\T b˛©dt ùdºwüHéô|’ <ë&ç #˚dæ 22 eT+~ b˛©düT\qT
düJe <äVü≤q+ #˚j·T&É+‘√ >±+BÛJ düVü‰j·T ìsêø£s¡D ñ<äé÷ìï ì\T|ü<ä\ #˚ôdqT.
XÊdüH√\¢+|òüTH√<äéT+ (1930)
1930 »qe]˝À >±+BÛJ 11 eTTKýÓTÆq
n+XÊ\‘√ ≈£L&çq ˇø£ $q‹ |üÁ‘·eTTqT Á_{°wt
yÓÁ’ kÕjYTøÏ düeT]Œ+∫Hê&ÉT. n+<äT˝À kÕe÷q´ Á|ü»\
Jeq nedüs¡yÓTÆq ñ|üô|’ |üqTïqT s¡<äT› #˚j·÷\ì
≈£L&Ü ø√]Hê&ÉT. ø±ì Á|üuÛÑT‘·«+ qT+∫ düŒ+<äq
˝Òq+<äTe\q XÊdüH√\¢+|òTü H√<äé÷ìï ÁbÕs¡+_Û+#ÓqT.
1930 e÷]Ã 12q >±+BÛJ ‘·q 78 eT+~
nqT#·s¡T\‘√ >∑T»sê‘Y˝Àì düãs¡àr ÄÁX¯eT+ qT+&ç
ø±* q&Éø£q ãj·T\T<˚] 200 yÓTÆfi¯ófl q&ç∫ @Á|æ˝Ÿ ∫Á‘·+`12.3: <ä+&ç e<ä› ñ|üqT ‘·j·÷s¡T #˚düTÔqï >±+BÛJ
6q düeTTÁ<ä rs¡+˝À ñqï ªª<ä+&çμμ Á>±eT+ #˚s¡Tø=ì, nø£ÿ&É Á|üuÛÑT‘·«. XÊdüHêìï ~Ûø£ÿ]+∫ düeTTÁ<ä|ü⁄ ˙{Ï‘√
ñ|üqT ‘·j·÷s¡T #˚XÊ&ÉT. <ëì‘√ <˚X¯+˝À nH˚ø£ ÁbÕ+‘ê\˝À Á|ü»\T ñ|üqT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ »]–q~.
BìH˚ XÊdüH√\¢+|òüTH√<äéT+ (˝Ò<ë) <ä+&ç dü‘ê´Á>∑Vü≤+ (˝Ò<ë) ñ|ü dü‘ê´Á>∑Vü≤+ n+{≤s¡T.
12.5.4 øÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷ ñ<äéT+ (1942)
|ü{Ïºø£12.2: uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘√<äéT+˝À
1939˝À ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<äΔ+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. eTTKýÓTÆq |òüT{≤º\T
j·TT<äΔ+˝À uÛ≤s¡rj·TT\ |üP]Ô düVü≤ø±s¡+ bı+<ë\ì Á_{°wt dü+e‘·‡s¡+ eTTK´ dü+|òTü ≥q\T
yês¡T uÛ≤$+#ês¡T. ø±ì j·TT<äΔ+˝À eT<ä›‘·T≈£î ã<äT\T>± 1857 1857 ‹s¡T>∑Tu≤≥T
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ dü«j·T+bÕ\Hê n~Ûø±sêìï Çyê«\ì 1885 uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø±+Á¬>dt Ä$sê“¤e+
ø±+Á¬>düT ø√]+~. á $wüj·TyÓTÌ Á_{°wt yês¡T |ü+|æq 1905 dü«<˚o ñ<äéT+/ e+<˚e÷‘·s¡ ñ<äéT+
ÁøÏ|‡t sêj·Tu≤s¡+ ≈£L&Ü $|ò\ü yÓT+Æ ~. ø±ã{Ïº <˚X¯ kÕ«‘·+Á‘·´+ 1916 Vü≤√yéT s¡÷˝Ÿ ñ<äéT+
ø=s¡≈£î >±+BÛõ Hêj·Tø£‘·«+˝À 1942 Ä>∑düTº 8q, ªªøÏ«{Ÿ 1918 #·+bÕs¡Hé dü‘ê´Á>∑Vü≤+
Ç+&çj·÷ ñ<äéT+μμ ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç+~. ñ<äé÷ìøÏ 1918 ¬ø’sê dü‘ê´Á>∑Vü≤+
|æ\T|ü⁄>± >±+BÛõ ªkÕ«‘·+Á‘·ýÓ÷ ˝Ò<ë eTs¡DyÓ÷ (Do or 1918 nVü≤à<ëu≤<é dü‘ê´Á>∑Vü≤+
Die)μ nH˚ ìHê<ëìï#êÃ&ÉT. 1919 sö\‘Y #·{≤º\ e´‹πsø£ dü‘ê´Á>∑Vü≤+
eTs¡Tdü{Ï s√E ñ<äj÷· ìπø >±+BÛõ, HÓÁVüA, |üf˝Ò Ÿ 1919 »*j·THéyê˝≤u≤>¥ <äTs¡+‘·+
˝≤+{Ï Hêj·T≈£î\+<ä]ì ìs¡“+~Û+∫q|üŒ{ÏøÏ˙ Á|ü»\T 1919 œ˝≤|òü‘Y ñ<äéT+
dü«#·Ã+<ä+>± ñ<äéT+˝À bÕ˝§ZHêïs¡T. <˚Xy¯ ê´|ü+Ô >± Vü≤sêÔfi\Ÿ T, 1920 düVü‰j·T ìsêø£s¡D√<äéT+
düyTÓ à\T, düu\ÑÛ T, Á|ü<sä Ù¡ q\ s¡÷|ü+˝À ‘·eT ìs¡dqü qT e´ø£+Ô 1930 XÊdüH√\¢+|òTü H√<äéT+
1942 øÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷ ñ<äéT+
#˚XÊs¡T. Á|üuTÑÛ ‘·« ø±sê´\j·÷\T, ÄdüT\Ô qT ‘·>T∑ \ u…{≤ºsT¡ .
1947 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ kÕ«‘·+Á‘·´ kÕ<Ûäq
[141]
f…*bò˛Hé, f…*Á>±|òt yÓs’ q¢¡ T ø√dæyX˚ Ês¡T. s¬ ˝’ «Ò |ü{≤º\qT ‘=\–+#ês¡T. Á|üuTÑÛ ‘·«+ rÁe nDÏ∫y˚‘≈· î£ |üPqT≈£î+~.
b˛©düT\ ø±\TŒ˝À¢ yÓsTT´øÏ ô|>’ ± Á|ü»\T #·ìb˛j·÷s¡T. ‘=+u…’ y˚\≈£î ô|>’ ± C…fi’ ˝¢¯ À ìs¡“+~Û+#·ã&Ü¶sT¡ . ∫es¡≈î£
ñ<äéT+ Ä–b˛sTT+~.
düTuÛ≤wt #·+Á<äuÀdt
düTuÛ≤wt #·+Á<äuÀdt dü«sê»´ ñ<äéTø±s¡T&ÉT, $|ü¢eyê<ä C≤rj·Tyê~. ¬s+&Ée
Á|ü|ü+#· j·TT<äΔ düeTj·T+˝À Á_≥Hé m<äTs=ÿ+≥Tqï ø£wüº düeTj·÷ìï yê]‘√ b˛sê&É{≤ìøÏ
eT+∫ neø±X¯+ nH˚ Ä˝À#·q\‘√ Á_≥Hé X¯Á‘·Te⁄˝…’q »s¡à˙, »bÕHé\ düVü‰j·T+
rdüTø√yê\ì uÛ≤$+#ê&ÉT.
∫Á‘·+`12.4: ÄC≤<é Væ≤+<é bòÂCŸ ôd’ì≈£î\‘√ düTuÛ≤wt #·+Á<äuÀdt

uÛ≤s¡‘· j·TT<äΔ U…’B\‘√ $|ü¢e Ms¡T\T sêdt _Vü‰] uÀdt, yÓ÷Vü≤Hé dæ+>¥\T @s¡Œs¡∫q ªuÛ≤s¡rj·T
C≤rj·T ôd’q´+μ (Indian National Army - INA) ≈£î Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#ê&ÉT. á ôd’q´+ ÄC≤<é Væ≤+<é
bòÂCŸ>± ù|s=+~+~. Ç+<äT˝À 60 y˚\≈£î ô|’>± ôd’ì≈£î\T ñ+&˚yês¡T. nø√ºãsY 21q dæ+>∑|üPsY˝À dü«‘·+Á‘·
uÛ≤s¡‘· ‘ê‘êÿ*ø£ Á|üuÛÑT‘ê«ìï @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. 1944 e÷]Ã 18q ª#Û·˝À &Ûç©¢μ ìHê<ä+‘√ á ôd’q´+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üy˚•+∫+~. 1944 ˝À ø√Væ≤e÷qT ÄÁø£$T+∫+~. ø±˙ ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<äΔ+˝À
»s¡à˙, »bÕHé\ ≈£L≥$T z≥$T bÕ\e&É+‘√ ÄC≤<é Væ≤+<é bòÂCŸ Á_≥Hé #˚‹˝À z≥$T #·$#·÷dæ+~.
1945 ˝À $e÷q Á|üe÷<ä+˝À uÀdt eTs¡DÏ+#ê&Éì »bÕHé Á|üø£{Ï+∫+~. ø±˙ Ç|üŒ{Ïø° Äj·Tq düJe+>±
ñHêï&Éì #ê˝≤ eT+~ $X¯«dækÕÔs¡T.
X¯‘êã› ø±\+ ø=qkÕ–q uÛ≤s¡‘· C≤rjÓ÷<äéT+ |òü*‘·+>± ∫es¡≈£î uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ 1947 Ä>∑wüßº
15q kÕ«‘·+Á‘·´+ dæ~Δ+∫+~.
1. eTVü‰‘êà >±+BÛ kÕ«‘·+Á‘·´+ ø√dü+ #˚dæq ñ<äé÷\T @$?
2. øÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷ ñ<äé÷ìï Á|üC≤ ñ<äéTì m≥T¢ #Ó|üŒe#·TÃ?
[142]
1498 ˝À yêk˛ÿ&ç>±e÷ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ düeTTÁ<ä e÷s¡Z+ ø£qT>=q&É+‘√ j·T÷s√|æj·TqT¢ eTq
<˚XÊìøÏ yê´bÕs¡+ ø=s¡≈£î e#êÃs¡T.
ø£sêí≥ø£ j·TT<ëΔ\T, bÕ¢d” j·TT<ä+Δ , ãø±‡sY j·TT<ä+Δ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï˝À $»j·T+ kÕ~Û+∫, Ä+π>j ¢ T· T\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ bÕ\qqT Vü≤düÔ>∑‘·+ #˚düTø=ìHês¡T.
Á_{°wt bÕ\q≈£î e´‹πsø£+>± uÛ≤s¡rj·TT\T 1857 ˝À ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚dæHês¡T.
düs¬ q’ ôdì’ ø£ dü+|ü‹,Ô Äj·TT<Ûë\T, Hêj·Tø£‘«· + ˝Òøb£ ˛e&É+ e\q 1857 ˝À ‹s¡T>∑Tu≤≥T $|ò\ü yÓTqÆ ~.
1885 ˝À kÕú|æ+#·ã&çq uÛ≤s¡rj·T C≤rj·T ø±+Á¬>dt C≤rjÓ÷<äé÷ìøÏ πø+Á<ä _+<äTyÓ’q~.
$T‘·yê<ä, n‹yê<ä, >±+<Û˚j·Tyê<ä <äX¯\˝À ø±+Á¬>dt b˛sê≥+ ø=qkÕ–+~.
$T‘·yê<ä Hêj·T≈£î\T ªªÁbÕs¡qú , $»„|,Ôæ ìs¡dqü μμ ˝≤+{Ï $T‘·yTÓ qÆ |ü<‘Δä T· \T nqTdü]+#ês¡T. n‹yê<äT\T
Ä+π>¢j·TT\‘√ b˛sê≥+ <ë«sê e÷Á‘·y˚T dü«sê»´+kÕ~Û+#·>∑\eTì uÛ≤$+#ês¡T.
>±+BÛõ Hêj·Tø£‘·«+˝À düVü‰j·T ìsêø£s¡D√<äéT+, XÊdüH√\¢+|òüTH√<äéT+ eT]j·TT øÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷
ñ<äéT+ ˝≤+{Ï Á|üC≤ ñ<äé÷\T ìs¡«Væ≤+#·ã&ÓqT.
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ 1947 Ä>∑düTº 15q kÕ«‘·+Á‘·´+ dæ~Δ+∫+~.
1. uÛ≤s¡rj·TT\˝À C≤rj·T‘ê uÛ≤e+ ô|+bı+<ä&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&çq ¬s+&ÉT n+XÊ\qT ù|s=ÿqTeTT.
2. ªª<ä«+<ä« Á|üuÛÑT‘·«+μμqT ìs¡«∫+|ü⁄eTT.
1. $T‘·yê<äT\T, n‹yê<äT\ eT<Ûä´ \øå±´\T, |ü<äΔ‘·T\˝À >∑\ uÛÒ<ë\qT ‘Ó\Œ+&ç.
2. eTVü‰‘êà>±+BÛÛ˝À ˙≈£î q∫Ãq >∑TD≤\qT $e]+#·+&ç.
1. yêk˛ÿ&ç>±e÷ uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ düeTTÁ<äe÷s¡+Z ø£qT>=q&É+ m+<äT≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· >∑\ n+X¯y÷Ó $e]+#·+&ç.
2. Á_{°wt yês¡T nqTdü]+∫q $<ÛëHê˝Ò 1857 ‹s¡T>∑T u≤≥T≈£î ø±s¡DeTì m≥T¢ #Ó|üŒe#·TÃ?
1. uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ ∫es¡>± e∫Ãq j·T÷s√|æj·THé\T ( )
m) Ä+π>¢j·TT\T _) Áô|ò+#Y yês¡T dæ) &É#Y yês¡T &ç) b˛sYÃ^düT yês¡T
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ bÕ\≈£î&Ó’q yÓTT>∑˝Ÿ #·Áø£e]Ô z&çb˛sTTq j·TT<äΔ+ ( )
m) bÕ¢d” j·TT<äΔ+ _) ãø±‡sY j·TT<äΔ+ dæ) ø£sêí≥ø£ j·TT<äΔ+ &ç) bÕì|ü{Ÿ j·TT<äΔ+
3. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü≥+˝À ÁøÏ+~ yê{Ïì >∑T]Ô+#·+&ç. ( )
m) eTT+u≤sTT _) dü÷s¡‘Y dæ) ø£\ø£‘êÔ &ç) #ÓHÓ’ï
1. Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ ¬s+&Ée dü+e‘·‡s¡+ ` #·]Á‘·
2. _|æHé #·+Á<ä ` Ä<ÛäTìø£ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
3. yÓ’<˚Væ≤, n˝≤¢&ç ` uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘√´<äéT #·]Á‘· 1858`1947
[143]
123456789012345678901
123456789012345678901
123456789012345678901
13
123456789012345678901
123456789012345678901
‘Ó\+>±D #·]Á‘·
123456789012345678901
123456789012345678901
123456789012345678901
123456789012345678901
123456789012345678901
123456789012345678901
123456789012345678901
123456789012345678901
123456789012345678901
123456789012345678901
123456789012345678901
123456789012345678901
123456789012345678901
123456789012345678901
123456789012345678901

‘Ó\+>±D uÛÖ>√[ø£ |ü]dæú‘·T\qT $e]kÕÔs¡T.
XÊ‘·yêVü≤qT\ |ü]bÕ\qqT $X‚¢wækÕÔs¡T.
$wüßí≈£î+&çqT\ kÕe÷õø£ Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\qT ‘Ó*j·TCÒkÕÔs¡T.
#êfi¯ó≈£î´\ |ü]bÕ\q $<ÛëHêìï düMTøÏåkÕÔs¡T.
ø±ø£rj·TT\ Hêj·T+ø£s¡ $<ÛëHêìï $e]kÕÔs¡T.
>√˝§ÿ+&É düT˝≤ÔqT\ |ü]bÕ\qqT $X‚¢wækÕÔs¡T.
kÕ˝≤s¡®+>¥ dü+düÿs¡D\qT düMTøÏåkÕÔs¡T.
13.1 |ü]#·j·T+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘êìøÏ $•wüºyÓTÆq >∑T]Ô+|ü⁄ ø£\<äT. ª‘Ó\+>±Dμ nH˚ |ü<ä+ ªÁ‹*+>∑μ
nH˚ |ü<ä+ qT+∫ Ä$s¡“¤$+∫+~. ªÁ‹*+>∑μ n+fÒ eT÷&ÉT •e *+>±\T. Ç$. lXË’\+ (ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢)
Á<ëøå±sêeT+ (‘·÷s¡TŒ >√<ëe] õ˝≤¢) ø±fi‚X¯«s¡+ (ø£Ø+q>∑sY õ˝≤¢) uÛÖ>√[ø£+>± á eT÷&ÉT *+>±\ eT<Ûä´
ñqï≥Te+{Ï Á|ü<˚X¯y˚T ‘Ó\+>±D. ôV’≤<äsêu≤<é dü+kÕúq+˝Àq÷ ‘Ó\T>∑T e÷{≤¢&˚ ÁbÕ+‘êìï ‘Ó\+>±D>±
eéVü≤]+#ês¡T. |ü⁄sêD, Ç‹Vü‰kÕ\˝ÀqT, ÁbÕNq Á>∑+<Ûë\˝Àq÷ <äøÏåD≤|ü<∏ä+>± ù|s=ÿqã&ç ø±\Áø£eT+˝À
ª<äø£ÿHéμ>± |æ\Teã&É¶ <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T˝Àì uÛ≤>∑y˚T á ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+. sê»ø°j·T+>±, uÛÖ>√[ø£+>±
Á|ü‘˚´ø£ $•wüº‘·qT, ñìøÏì ø£*– ñ+~.
13.2 nX¯àø£ eTVü‰»q|ü<ä+
#·]Á‘·ø±s¡T\T ù|s=ÿqï<ëìï ã{Ïº Á|ü‹ »q|ü<ä+ Á|ü‘˚´ø£ \ø£åD≤ìï ø£*– ñ+&˚~ Ä#êsê\T, |ü+&ÉT>∑\T,
uÛ≤wü, ÁbÕNq ø±\+ qT+&ç ø=qkÕ>∑T‘·Tqï kÕúìø£ Á|ü‘˚´ø£‘·\ ø±s¡D+>± eèø£åC≤\+, »+‘·TC≤\+ |üP]Ô
yÓ’$<Ûä´‘·‘√ ñ+&˚$. á »q|ü<ë\ Vü≤<äT›\T ø±˝≤ìï ã{Ïº e÷s¡T‘·÷ ñ+&˚~ kÕÁe÷C≤´\T @s¡Œ&Ü¶ø£ »q|ü<ë\T
n+<äT˝À ˇø£ sê»´+>± e÷]q$.
[144]
ªn+>∑T‘·Ôs¡ìø±j·Tμ nH˚ uÖ<äΔ Á>∑+<∏ä+ ù|s=ÿqï <ëìïã{Ïº >√<ëe] <äøÏåD ÁbÕ+‘·+ c˛&ÉX¯
eTVü‰»q|ü<ë\˝Àì ÄX¯àø£ »q|ü<äy˚Tqì s¡÷&Ûû nsTT+~. ø=ìï Á>∑+<∏ë\˝À nX¯àø£, ndüàø£, ndüø£ (bÕ∞ uÛ≤wü)
nì ≈£L&Ü |æ*#˚yês¡T. Bì jÓTTø£ÿ sê»<Ûëì ªb˛‘·Héμ Bìï ≈£L&Ü ø=ìï Á>∑+<∏ë\˝À b˛‘·*, bÂ<Ûëq´|ü⁄s¡+,
ãVüQ<Ûëq´ |ü⁄s¡+, uÀ<ÛäHé nì |æ*#˚yês¡T.
13.3 XÊ‘·yêVü≤qT\T
eTÚs¡T´\ |ü‘·Hêq+‘·s¡+ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À XÊ‘·yêVü≤qT\T düTe÷s¡T>± 450 dü+e‘·‡sê\T
|ü]bÕ*+#ês¡T. M] sê»´+ ñ‘·sÔ êq eT>∑<äÛ es¡≈î£
yê´|æ+∫+~. XÊ‘·yêVü≤qT\ sêø£‘√ ‘Ó\+>±D
#·]Á‘·˝À ˇø£ q÷‘·q n<Ûë´j·T+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~.
<äø£ÿHé ÁbÕ+‘·+˝À $XÊ\ kÕÁe÷»´+ kÕú|æ+∫
dü T Bs¡ È ø±\+ bÕ*+∫q sê»e+X¯ +
XÊ‘·yêVü≤qT\<˚. M] bÕ\q˝À kÕe÷õø£, Ä]úø,£
kÕ+dü ÿ è‹ø£ s¡ + >±\˝À n_Û e è~Δ »]–+~.
XÊ‘·yêVü≤q
XÊ‘·yêVü≤qT\T eTÚs¡T´\ ø±\+˝À kÕeT+‘·T\T>± kÕÁe÷»´+
ñ+&ç ‘·sê«‘· <äø£ÿHé ÁbÕ+‘·+˝À XÊ‘·yêVü≤q
sêC≤´ìï kÕú|æ+#ês¡T.
XÊ‘·yêVü≤qT\ #·]Á‘· ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ
nH˚ø£ s¡ø±˝…q’ Ä<Ûësê\T ø£\e⁄. eTTK´+>± ªeT‘·‡´
|ü≥+`13.1: XÊ‘·yêVü≤q kÕÁe÷»´+
|ü ⁄ sêD+μ, ªyêj· T T |ü ⁄ sêD+μ, ø±[<ëdü T
ªe÷fi¯$ø±–ï$TÁ‘·+μ, Vü‰\Tì ª>±<∏ë dü|üÔX¯‹μ
yÓTT<ä˝…’q Á>∑+<∏ë\˝À ≈£L&Ü XÊ‘·yêVü≤q sêE\ >∑T]+∫ $\TyÓ’q düe÷#ês¡+ ñ+~.
13.4 $wüßí≈£î+&çqT\T
XÊ‘·yêVü≤qT\ ‘·s¡Tyê‘· <äø£ÿHé˝À $XÊ\ kÕÁe÷C≤ìï bÕ*+∫q |òüTq‘· $wüßí≈£î+&çqT\<˚.
$wüß≈í î£ +&çqT\˝À yÓTT≥º yÓTT<ä≥>± ù|s=ÿqï sêE yÓTT<ä{Ï Ç+Á<äes¡àHé. Ç‘·qT 4e X¯‘êã›+˝À ‘·q dü«‘·+Á‘·‘q· T
#ê≥T≈£îHêï&ÉT. Ç‘·ì ‘·s¡Tyê‘· n‘·ì ≈£îe÷s¡T&Ó’q yÓTT<ä{Ï e÷<Ûäees¡àHé sê»j·÷´&ÉT. ‘·TeTà\>∑÷&Ó+˝À
\_Û+∫q ‘êÁeT XÊdüq+ Ä<Ûës¡+>± $wüßí≈£î+&çqT\ sê»<Ûëì ªÇ+Á<ä|ü⁄s¡μ nì ‘Ó\Tk˛Ô+~. Ç~ Á|üdüTÔ‘·+
q\¢>=+&É õ˝≤¢, sêeTqïù|≥ ‘ê\÷ø±˝À >∑\ ªÇ+Á<äbÕ\>∑T≥ºμ>± >∑T]Ô+#·&É+ »]–+~.
13.4.1 >√$+<ä es¡à
$wüßí≈£î+&çqT\˝À Á|üeTTKT&Ó’q sêE >√$+<äes¡à. Ç‘·&ÉT ªyÓTT<ä{Ï á|üPs¡T XÊdüq+μ e\q
‘Ó*j·TedüTÔHêï&ÉT. Ä XÊdüq+, Ç‘·&ÉT nH˚ø£ eT+~ kÕeT+‘·T\qT ø£*– ñ+&ç Á|üC≤s¡+»H˚ <Û˚´j·T+>±
bÕ*dü÷Ô nìï ≈£î˝≤\ yê]ì düe÷<ä]+#ê&Éì $e]düTÔ+~.
[145]
13.4.2 ¬s+&√ e÷<Ûäe es¡à
>√$+<ä es¡à ≈£îe÷s¡T&Ó’q ¬s+&Ée e÷<Ûäe es¡à eTVü‰Ms¡T&ÉT, >=|üŒ $CÒ‘·. ‘·q j·TT<äΔ $»j·÷\qT
Á|üø£{Ïdü÷Ô 11 nX¯«y˚T<∏ä j·÷>±\T #˚XÊ&ÉT. n‘·ì ø±\+˝À sê»ø°j·T, ôd’ìø£ $wüj·÷˝À¢ e÷<Ûäe es¡à
#·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zì, $wüßí≈£î+&çq e+XÊìï Á|üã\+>±qT, Á|ü‹cÕº‘·àø£+>±qT s¡÷bı+~+#ê&Éì ‘Ó\Tk˛Ô+~.
Ç‘·&ÉT yêø±≥ø£ sê≈£îe÷¬sÔqT $yêVü≤+ #˚düT≈£îì, kÕÁe÷»´ $düÔs¡D≈£î yêø±≥≈£î\ eT<ä›‘·TqT bı+<ë&ÉT.
13.4.3 bÕ\Hê $<Ûëq+
sêCÒ düsê«~Ûø±]. bÕ\q $wüj·÷˝À¢ Äj·Tq e÷fÒ n+‹eT ìs¡íj·T+. nsTT‘˚ sêE ìs¡íj·÷\T
Á|üC≤_ÛÁbÕj·÷ìï, Á|üC≤ dü+πøåe÷ìï <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì ñ+&˚$. eT+Á‹ eT+&É* n_ÛÁbÕj·÷\≈£î ≈£L&Ü
sêC≤kÕúq+˝À düeTT∫‘·yÓTÆq kÕúq+ ñ+&˚~. e÷<Ûäe es¡à, Hê´j·Ty˚‘·Ô\‘√ #·]Ã+∫ ‘·q ø=&ÉT≈£î≈£î ≈£L&Ü
eTs¡D <ä+&Éq $~Û+#ê&É≥. Bì e\¢ $wüßí≈£î+&çqT\T <Ûäs¡à $#·ø£åD Á|üø±s¡y˚T bÕ*+#ês¡T ø±˙, |üø£åbÕ‘·+‘√
ø±<äH˚~ eTq≈£î s¡÷&Ûû ne⁄‘·T+~.
$wüßí≈£î+&çqT\T <˚XÊìï sêÁcÕº\T>±, sêÁcÕºìï $wüj·÷\T>±, $wüj·÷\qT Á>±e÷\T>± $uÛÑõ+#ês¡T.
$wüj·÷ìøÏ bÕ\≈£î&ÉT $wüj·÷~Û|ü‹, n˝≤π> sê»´+˝À ø=+‘· uÛ≤>±ìøÏ sêE ø=&ÉT≈£îqT j·TTesêE>±
ìj·T$T+#˚yês¡T. n˝≤π> ø=ìï kÕeT+‘· sêC≤´\T ≈£L&Ü $wüßí≈£î+&çq sêC≤´ìøÏ ˝Àã&ç bÕ*+#˚$. nqq´
kÕeT+‘·T\T, düø£\ kÕeT+‘·T\T nH˚ ù|s¡¢‘√ kÕeT+‘·T\T ñ+&˚yês¡T. n˝≤π> kÕeT+‘·T\‘√ yÓ’yêVæ≤ø£
dü+ã+<Ûë\qT ≈£L&Ü HÓ]bÕs¡T. n$ ≈£L&Ü sê»´ s¡ø£åD≈£î $düÔè‹øÏ <√Vü≤<ä+ #˚XÊsTT.
13.4.4 Ä]úø£ ` dükÕe÷õø£ |ü]dæú‘·T\T
$wüßí≈£î+&çqT\ Hê{Ï Á>±e÷˝À¢ dü«j·T+ düeTè<äΔyÓTÆq Ä]úø£ eédüú ñ+&˚~. n+fÒ, eékÕj·T<ës¡T\T
$$<Ûä eè‘·TÔ\ yês¡T ˇø£]ô|’ ˇø£s¡T Ä<Ûës¡|ü&ç ã‹πøyês¡T. sêE\T eékÕj·÷_Ûeè~Δ¬ø’ #·s¡´\T rdüT≈£îHêïs¡T.
Áu≤Vü≤àDT\≈£î nÁ>∑Vü‰sê\qT <ëq+ #˚XÊs¡T. ¬s’‘·T\T ø=‘·Ô uÛÑ÷eTT\qT kÕ>∑T˝ÀøÏ ‘Ó#êÃs¡T. $wüßí≈£î+&çqT\T
eékÕj·T u≤e⁄\qT, #Ós¡Te⁄\qT nH˚ø£+ ‘·$«+#ês¡ì yê] XÊdüHê\T ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT. Ä ø±\+˝À uÛÑ÷$Tì
ìes¡ÔHê˝À¢ ø=*#˚yês¡T.
$wüßí≈£î+&çqT\ sê»´+˝À dü«<˚o, $<˚o es¡Ôø£ yêDÏC≤´\T ≈£L&Ü kÕ>±sTT. yê] HêDÒ\T @˝ÒX¯«s¡+,
|òDü –Ï ], uÛTÑ eq–], düT˝≤ÔHêu≤<é, u§»®qïø=+&É, m\eT+∫*, Hêdæø,˘ U≤Hê|üPsY, Hê>∑|Pü sY, ÁãVü≤à–] yÓTT<ä˝q’…
ÁbÕ+‘ê˝À¢ <=]ø±sTT. yê&É|*ü ,¢ u…»yê&É, neTsêe‹, yÓ÷≥T|ü*,¢ |òTü +≥kÕ\, ø√&É÷s¡T, n\+|üPsY yÓTT<ä˝q’… $
dü«<˚o, $<˚o es¡Ôø£ ≈£L&Éfi¯ófl>±qT, z&Éπse⁄\T>±qT $\dæ˝≤¢sTT.
Ms¡T ªVæ≤s¡D´>∑s¡“¤ j·÷>∑+μ #˚dæq≥T¢ XÊdüHê\ <ë«sê Á|üø£{Ï‘·eTe⁄‘·T+~. n+fÒ X¯SÁ<äT˝…’q Ms¡T
nH˚ø£ j·÷>±\T #˚dæ ô|’øÏ bÕøÏq≥T¢+~. yÓ’X¯ó´\T, dü«<˚o, $<˚o yê´bÕsê˝À¢ ìeT>∑ïyÓTÆ ñ+&˚yês¡T. X¯SÁ<äT˝À¢
ø£+kÕ* yês¡T, •\TŒ\T, #˚H˚‘· |üìyê]øÏ düeTT∫‘·yÓTÆq kÕúq+ ñ+&˚~. ¬s’‘·T\T <˚XÊìøÏ yÓHÓïeTTø£ nì
>∑T]Ô+∫q $wüßí≈£î+&çqT\T yê]øÏ ≈£L&Ü nÁ>∑Vü‰sê\‘√ bÕ≥T e÷Hê´\qT <ëq+ #˚ùdyês¡T. kÕeT÷Væ≤ø£
[146]
$yêVü‰\T »]|æq|ü⁄Œ&ÉT, X¯j·Tq, Ädüq, j·÷q, bÕq, uÛÀ»q, uÛÑeq, edüq, ÄuÛÑs¡D≤\qT ≈£L&Ü <ëq+
#˚ùdyês¡≥. ÄHê{Ï Á|ü»\T ‘·*¢<äÁ+&ÉT\ |ü≥¢, ô|<ä›\ |ü≥¢ uÛÑj·T uÛÑ≈£îÔ\T ø£*– ñ+&˚yês¡ì ‘Ó\Tk˛Ô+~.
13.4.5 eT‘·+
yÓ’~ø£ eT‘·+:
$wüßí≈£î+&çqT\ yÓ’~ø£ eT‘êìï nqTdü]+#˚yês¡T. l |üs¡«‘·kÕ«$T yê] ≈£î\ <Ó’e+, ‘êeTT l |üs¡«‘·
kÕ«$T bÕ<ëqT<Ûë´q+ e\¢ bÕ˝Hê~Ûø±s¡+ bı+<ëeTì #Ó|ü⁄Œ≈£îHêïs¡T. yê] HêDÒ\ô|’ ≈£L&Ü ªl |üs¡«‘·μ nH˚
|ü<ëìï #ÓøÏÿ+#ês¡T. nÁe÷u≤<é eT+&É\+˝À l |üs¡«‘· bÕ<ä+˝ÀH˚ ñe÷eTùV≤X¯«s¡ <˚yê\j·T+ ñ+~. Ç~
lXË’\ ñ‘·Ôs¡ <ë«s¡+>± ù|s=+~+~. lXË’\ eT*¢ø±s¡T®qT&ÉT ≈£L&Ü $wüßí≈£î+&çqT\ ø±\+ qT+&˚ Ä ù|s¡T‘√
Á|ü#ês¡+ bı+<ë&ÉT.
uÖ<ä∆ eT‘·+:
$wüßí≈£î+&çqT\ bÕ\Hê~Ûø±s¡+ ‘=* <äX¯˝À uÖ<äΔ eT‘·+ u≤>± yê´|æÔ˝À ñ+&˚~. ‘=* ‘·s¡+
$wüßí≈£î+&çqT\T ôV’≤+<äe eT‘êqTj·÷j·TT˝…’q|üŒ{Ïø° ≈£L&Ü uÖ<äΔ eT‘· dü+düú\qT b˛wæ+#ês¡T. uÖ<äΔ _Û≈£åîe⁄\
ø√dü+ sê»´+ q\TyÓ’|ü⁄˝≤ uÖ<äΔ Äsêe÷\T, $Vü‰sê\T ø£{Ïº+#ês¡T. n|üŒ{Ïπø eTqT>∑&É˝À ñqï yê{ÏøÏ ô|<ä›
m‘·TÔq eTs¡eTà‘·T\T #˚sTT+#ês¡T. uÖ<äΔ eT‘êìï b˛wæ+∫q ∫e] ‘Ó\T>∑T sêE\÷ $wüßí≈£î+&çqT˝Ò.
C…’q eT‘·+:
kÕ<Ûës¡D X¯ø£+ 1115 ˝À qj·TùdqT&ÉT nH˚ C…’q ø£$ ø£qï&É+˝À s¡∫+∫q ª<ÛäsêàeTè‘·+μ nH˚
Á>∑+<∏ä+˝À l|üs¡«‘·+ <ëì |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î ù|s¡T¢ m˝≤ e#êÃjÓ÷ $es¡D ñ+~. Ç|ü⁄Œ&ÉT nÁe÷u≤<é>±
|æ\Teã&ÉT‘·Tqï n|üŒ{Ï neTsêe‹ eT+&É\+˝À e≥y˚s¡¢|ü*¢ <ä>∑Zs¡ eT˝…¢\ rs¡ú+ ø£\<äT. C…’q ãTTwüß\qT
eTTqT\T nì |æ\TkÕÔs¡T. ø±ã{Ïº yês¡T ‘·|üdüT‡ #˚dæq ÁbÕ+‘·y˚T Ç|üŒ{Ï ªeTTqïq÷sYμ.
1. $wüßí≈£î+&çqT\ ø±\+ Hê{Ï kÕe÷õø£ Ä]úø£ |ü]dæú‹ì düMTøÏå+#·+&ç.
2. $wüßí≈£î+&çqT\ ø±\+˝Àì eT‘· $X‚cÕ\qT $e]+#·+&ç.
13.5 #êfi¯óø£´ j·TT>∑+
$wüßí≈£î+&çqT\ ‘·sê«‘· ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘êìï <ë<ë|ü⁄ ¬s+&ÉT e+<ä\ dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T u≤<ë$T
#êfi¯ó≈£î´\T bÕ*+#ês¡T. M] sê»<Ûëì ø£sêí≥ø£ ÁbÕ+‘·+˝Àì u≤<ë$T (yê‘ê|æ) nsTTq|üŒ{Ïø°, yês¡T
‘Ó\+>±D≤˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\≈£î n~Û|ü‘·T\qT, sêh|ü‘·T\qT, $wüj·T|ü‘·T\qT ìj·T$T+∫ bÕ\q #˚XÊs¡T.
13.5.1 u≤<ë$T #êfi¯ó≈£î´\T
u≤<ë$T #êfi¯ó≈£î´\T eT<Û´ä <äøÿ£ Hé ÁbÕ+‘êìï 6e X¯‘êã›+ eT<Û´ä qT+∫ 8e X¯‘êã›+ es¡≈î£ |ü]bÕ*+#ês¡T.
$wüßí≈£î+&çqT\T, ø£<ä+ãT\T ã\V”≤qT\T ø±e&É+‘√ yÓTT<ä{Ï |ü⁄\πø• u≤<ë$T (yê‘ê|æ) sê»<Ûëì>± kÕ<Ûës¡D
X¯ø£+ 534˝À #êfi¯óø£´ sêC≤´ìï kÕú|æ+#ê&ÉT. á $wüj·÷\T @˝ÒX¯«s¡+˝Àì ˝ÒKHê\˝À \_Û+#êsTT.
[147]
|ü⁄\πø• ≈£îe÷s¡T&Óq’ ø°]eÔ s¡à kÕ<Ûës¡D X¯ø+£ 557 qT+&ç 597 es¡≈î£ bÕ*+#ê&ÉT. Ç‘·qT ø£<+ä ãT\qT,
ø=+ø£DY˝À $T–*q eTÚs¡T´\qT z&ç+∫ kÕÁe÷C≤´ìï $düÔ]+|üCÒXÊ&ÉT. n‘·ì ‘·sê«‘· n‘·ì ≈£îe÷s¡T&ÉT
¬s+&Ée |ü⁄\πø• kÕ<Ûës¡D X¯ø£+ 609 ˝À |ü{≤º_Ûwæ≈£îÔ&Ó’q≥T¢ n‘·ì ôV’≤<äsêu≤<é XÊdüq+ ‘Ó*j·T|üs¡TdüTÔ+~.
|ü•ÃeT #êfi¯ó≈£î´\˝À ¬s+&Ée |ü⁄\πø• nÁ>∑>∑DT´&ÉT kÕ.X¯. 609 qT+&ç 642 eT<Ûä´ Ç‘·ì |ü]bÕ\q˝À yÓTT‘·Ô+
<äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n‹ ô|<ä› kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+#·&Éy˚T ø±ø£ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·Áø£e]Ô nsTTq Vü≤s¡¸es¡ΔqT&çì
z&ç+∫q≥T¢ Ç‘·ì ªnj·Tý√\T Á|üXd¯ μÔæ ˝À $e]+#·ã&ç+~. ø√kÕÔ+Á<Ûä sêE\‘√ bÕ≥T, ø±+N|ü⁄s¡+ |ü]bÕ\≈£î˝…q’
|ü\e¢ ⁄\qT ≈£L&Ü z&ç+∫, <ä+&Éj÷· Á‘·\˝À ‘·q≈£î düV≤ü ø£]+∫q ôdH’ ê´~Û|‘ü T· \qT Äj·÷ sêÁcÕº\≈£î bÕ\≈£î\T>±
ìj·T$T+#ê&ÉT. á $<Ûä+>± m+‘√ eT+~ ø£sêí≥ø°j·TT\T Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘·+˝À bÕ\≈£î\T>± dæús¡|ü&Ü¶s¡T. Bì˝À
uÛ≤>∑+>±H˚ kÕ.X¯. 624˝À Ç‘·ì ‘·eTTà&Ó’q ≈£îã®$wüßíes¡ΔqT&ÉT, y˚+– bÕ\≈£î&ç>± ìj·T$T+#·ã&ç y˚+– sê»´
kÕú|ü≈£î&Éj·÷´&ÉT.
13.5.3 y˚eTT\yê&É #êfi¯ó≈£î´\T
y˚eTT\yê&É #êfi¯ó≈£î´\T, Á|üdüTÔ‘· sê»qï dæ]dæ\¢ õ˝≤¢˝Àì y˚eTT\yê&É πø+Á<ä+>± dü«‘·+Á‘· sêC≤´ìï
HÓ\ø=˝≤Œs¡T. M] ‘=* πø+Á<ä+ ìC≤e÷u≤<é˝Àì uÀ<ÛäHé, Ms¡T bÕ*+∫q ÁbÕ+‘êìï düeTø±©q Ä<Ûësê\˝À
ªdü_“μ eT+&É\+>± e]í+#ês¡T.
y˚eTT\yê&É ˝Ò<ë ˝ÒeTT\yê&É (Á|üdüTÔ‘·+ sê»qï dæ]dæ\¢ õ˝≤¢) #êfi¯ó≈£î´\T sêÁwüº≈£L≥T\≈£î
$X¯«dü˙j·T+>± ñ+&É≥y˚Tø±ø£, yê] øÏ+<ä sêE\T>± ns¡ú dü«‘·+Á‘· Vü≤√<ë˝À <ë<ë|ü⁄ ¬s+&ÉT e+<ä\
dü+e‘·‡sê\≈£î ô|’>± bÕ\q #˚XÊs¡T.
M] ≈£î≥+ã #·]Á‘· kÕ.X¯. 641˝À ¬s+&Ée |ü⁄\πø•‘√ yÓTT<ä˝…’Hê, ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+˝À M] bÕ\q
Á|üuÛ≤e+ e÷Á‘·+ sêh≈£L≥ e+X¯E\ ø±\+˝ÀH˚ m≈£îÿe>± ø£ì|ædüTÔ+~. M] >∑T]+∫ •˝≤ XÊdüHê\T, sê–
XÊdüHê\ <ë«sê, |ü+|ü ø£$ s¡∫+∫q ª$Áø£e÷s¡T®q $»j·T+μ, ªÄ~ |ü⁄sêD+μ, k˛eT<˚edü÷] s¡∫+∫q
ªj·TX¯dæÔ\ø£μ, eT*¢j·T πs#·q s¡∫+∫q ªø£$»HêÁX¯j·T+μ e+{Ï düeTø±©q Á>∑+<∏ë\ <ë«sê ‘Ó\TdüTÔ+~.
nsTT‘˚ M] sê»ø°j·T, kÕ+düÿè‹ø£ Á|üuÛ≤e+ H˚{Ï sê»qï dæ]dæ\¢ õ˝≤¢˝Àì y˚eTT\yê&É sê»<Ûëì
nsTTq ‘·sê«‘·H˚ ÇqTeT&ç+∫+~. ø±ã{Ïº #·]Á‘·ø±s¡T\T M]ì y˚eTT\yê&É #êfi¯ó≈£î´\T nì dü+uÀ~Û+#ês¡T.
Ms¡T Hê\T>∑T ÁbÕ+‘ê\qT bÕ*+#ês¡T. n$ bı<äqHê&ÉT (uÀ<ÛäHé ÁbÕ+‘·+) dübÕ<ä\ø£å <˚X¯+ ˝Ò<ë dü_“Hê&ÉT
(uÛÑ÷bÕ\|ü*¢ õ˝≤¢˝Àì ø±fi‚X¯«s¡+ es¡≈£î) #Óq÷ïs¡T (eT+∫sê´\ õ˝≤¢ ÁbÕ+‘·+) sêeT&ÉT>∑T $wüj·T+ q˝§Z+&É
õ˝≤¢˝Àì <˚es¡ø=+&É ÁbÕ+‘·+ qT+&ç Hê>∑sYø£s¡÷ï˝Ÿ, nsTT‘˚ sêeT&ÉT>∑T ÁbÕ+‘·+ M] ÄBÛq+˝À ø=~› ø±\+
e÷Á‘·y˚T ñ+~.
13.5.4 eTT~>=+&É #êfi¯ó≈£î´\T
#êfi¯óø£´ e+X¯|ü⁄ sêE\˝À ˇø£ eTTKýÓTÆq XÊK eTT~>=+&É #êfi¯ó≈£îÿ\~. Ms¡T kÕ.X¯. 8e X¯‘êã›+
∫e] ø±\+ qT+&ç kÕ.X¯ 13e X¯‘êã›+ ‘=* <äX¯ø£+ es¡≈£î es¡+>∑˝Ÿ õ˝≤¢˝Àì ‘·÷s¡TŒ ÁbÕ+‘·+ yÓTT<ä\Tø=ì
[148]
KeTà+ õ˝≤¢ n+‘·{Ïì bÕ*+#ês¡T. Ms¡T y˚+– #êfi¯ó≈£î´\ yêj·TTe´ ÁbÕ+‘· s¡ø£å≈£î\T>± düTe÷s¡T 350
dü+e‘·‡sê\≈£î ô|’>± bÕ*+#ês¡T.
eTT~>=+&É #êfi¯ó≈£î´\T yÓTT–*#·s¢¡ (es¡+>∑˝Ÿ õ˝≤¢)˝À y˚sTT+∫q sê– XÊdüq+, ≈£îs¡$ (eTVü≤ã÷uŸu≤<é
õ˝≤¢)˝À y˚sTT+∫q •˝≤XÊdüq+ M] #·]Á‘·≈£î Á|ü<Ûëq Ä<Ûësê\T. XÊdüHê\˝À eTT~>=+&É>± ù|s=ÿqï M]
sê»<Ûëì eTT~>=+&É KeTà+ õ˝≤¢≈£î düTe÷s¡T 10 øÏ˝À MT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À ñ+~. Ms¡T bÕ*+∫q d”eT πø+Á<ä+
es¡+>∑˝Ÿ õ˝≤¢˝À ñ+~.
13.5.5 #êfi¯ó≈£î´\ |ü]bÕ\q $<Ûëq+
‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+˝À ô|’q ù|s=ÿqï sê»e+oj·TT\ ø±\+˝À n+‘ê ˇπø $<ÛäyÓTÆq |ü]bÕ\q
ø=qkÕ>∑˝Ò<äT. ø±˙ ø±\Áø£y˚TD≤ e÷s¡TŒ\T #Ó+<äT‘·÷ e∫Ã+~. Çøå±«≈£î\T, $wüßí≈£î+&çqT\ ø±\+˝À
|ü]bÕ\q+‘ê XÊ‘·yêVü≤qT\ ø±\+ Hê{Ï |ü]bÕ\q $<ÛëHêìï b˛* ñ+&˚~. sêCÒ sêC≤´ìø£+‘·{Ïø° n~Û|ü‹,
n‘·ì e÷fÒ y˚<äyê≈£îÿ>± ñ+&˚~. n‘·qT ª<Ûäs¡àXÊÁdüÔ+μ˝À ù|s=ÿqï $<Ûä+>±, yÓ’~ø£ XÊdüHê\qT nqTdü]+∫
|ü]bÕ\q kÕ–+#˚yê&ÉT. bÕ\q|üs+¡ >± ªsêh+μ n‹ ô|<ä› $uÛ≤>∑+. <ëìøÏ ªeTVü‰ ùdHê|ü‹μ Ä~Û|‘ü ´· + eVæ≤+#˚yê&ÉT.
á sêh+, <˚X¯ $wüj·T nH˚ ¬s+&ÉT $uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+|üã&Ü¶sTT. M{Ï˝À n‹ ∫qï |ü]bÕ\q $uÛ≤>∑+
Á>±eT+. Á>±eT ô|<ä›qT eTVü‰‘·˝≤«s¡ nì, Hê´j·÷~Ûø±]ì eTVü‰<ä+&ÉHêj·Tø£ nì, |üqTï edü÷\T #˚ùd yê]ì
ø√XÊ~Ûø±]ø£ nì |æ*#˚yês¡T.
#êfi¯ó≈£î´\ ø±\+ qT+&ç ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+˝À bÕ\Hê |ü<äΔ‘·T\T nìï ø£qï&É sê»´ |ü]bÕ\Hê eédüú
e˝… ñ+&˚$. ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+ 50`70 Á>±e÷\ düeT÷Vü≤+‘√ ≈£L&çñqï sêÁcÕº\T, $wüj·÷\T, uÛÑTøÏÔ\T>±
$uÛÑõ+∫ bÕ*+#·ã&Ü¶sTT. Ç$ sêh|ü‹, $wüj·T|ü‹, uÀ>∑|ü‹ nH˚ yê]#˚ Ä~Û|ü‘·´+ eVæ≤+#·ã&ç |ü]bÕ\q
kÕ–+#êsTT.
#êfi¯ó≈£î´\ ø±\+˝À Á|ü»\T m≈£îÿe>± eékÕj·T+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&˚yês¡T. á |ü]D≤eT+‘√ uÛÑ÷$T
jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘· ô|]–+~. Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\T, Áu≤Vü≤àDT\T Ç‘·s¡ |ü\T≈£îã&ç >∑\ esêZ\yês¡T uÛÑ÷eTT\T,
nÁ>∑Vü‰sê\T bı+~ uÛÑ÷kÕ«eTT\T>± s¡÷bÕ+‘·s¡+ #Ó+<ës¡T. ¬s’‘·T\T M] uÛÑ÷eTT\qT kÕ>∑T#˚ùdyês¡T. »HêuÛ≤
ô|s¡>∑&É+ eT÷\+>± eékÕj·T $düÔs¡D ‘·|üŒìdü¬s’+~. <ë+‘√ uÛÑ÷MTà<ä ˇ‹Ô&ç sêe&É+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. ˙{Ï
kÂø£s¡´+, uÛÑ÷kÕsêìï ã{Ïº, |ü+≥ ~>∑Tã&çì ã{Ïº •düTÔ ìs¡íj·T+ »]π>~. Ä ø±\+˝À ø=ã“], ‘·eT\bÕ≈£î,
b˛ø£ ‘√≥\T, e÷$T&ç, #Ós¡≈£î, |ü‹Ô yÓTT<ä˝…’q yêDÏ»´ |ü+≥\T+&˚$. uÛÑ÷eTT\qT ø=\e&ÜìøÏ eTs¡T≥T¢ ˝Ò<ë
eT‘·ÔsY, ìes¡Ôq, K+<äT>∑, sê»e÷q yÓTT<ä˝…’q ù|s¡¢‘√ ø=\‘·\T Á|üe÷D≤\T+&˚$.
eékÕj·÷ìøÏ ˙{Ï bÕs¡T<ä\ #ê˝≤ eTTK´+ ø±ã{Ïº, bÕ\≈£î\T ˙{Ï eqs¡T\qT ø£*Œ+#·&ÜìøÏ
#Ós¡Te⁄\T ≈£î+≥\T, u≤e⁄\qT ‘·$«+∫, q<äT\≈£î ø±\Te\qT @s¡Œs¡#˚yês¡T. á ø£èÁ‹eT »˝≤X¯j·÷\qT
¬ø¬s, düeTTÁ<ä+, ≈£î+≥\T ˝Ò<ë ‘·{≤ø£+ nì |æ*#˚yês¡T. ‘·{≤ø±\T ‘·$«+#·&Üìï dü|üÔ|ü⁄D≤´\˝À ˇø£{Ï>±
uÛ≤$+#˚yês¡T.
[149]
ÄHê{Ï |üqTï\˝À |ü+&çq |ü+≥˝À 1/6 uÛ≤>∑+ •düTÔ>± edü÷\T #˚ùdyês¡T. Ç$>±ø£ ˙{Ï |üqTï, eè‹Ô
|üqTï, m>∑TeT‹, ~>∑TeT‘·T\ô|’ düT+ø£+, n+>∑&ç |üqTï, |üX¯ódü+|ü<ä, ìyêdü >∑èVü‰\T, $yêVü‰\ô|’ |üqTï\T
$~Û+#˚yês¡T.
Á>±e÷˝À¢ edüTÔ e÷]Œ&ç |ü<äΔ‹ ñqï|üŒ{Ïø° Á<äe´ #·˝≤eTDÏ ≈£L&Ü yê&ÉTø£˝À ñ+~, >∑<ë«D, e÷&É,
Á<äe÷à\T nH˚ ù|s¡¢‘√ ã+>±s¡T, yÓ+&ç, sê– HêDÒ\T yê&ÉTø£˝À ñ+&˚$ k˛\, e÷ìø£, n&Ó¶, ≈£î+#Ó, X‚s¡T,
eTDT>∑T, |ü⁄{Ïº yÓTT<ä˝…’q ù|s¡¢‘√ <Ûëq´+ ø=\e&ÜìøÏ ø=\‘·\T Á|üe÷D≤\T+&˚$.
13.5.7 düe÷»+
#êfi¯ó≈£î´\ ø±\+˝À yÓ~’ ø£ eT‘·+ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT dü+‘·]+#·T≈£î+~. eè‹Ô eédüú dæsú ¡ s¡÷bÕìï bı+~+~.
eè‘·T\Ô ˝À HÓ|’ ⁄ü D´+, HêD´‘· ô|+bı+<ësTT. #·‘T· s¡«s¡í eédü˝ú À Áu≤Vü≤àDT\~ Á|ü<eä∏ T kÕúq+. Ms¡T düe÷»+˝À
nÁ>∑ uÛ≤>±q ñ+&˚yês¡T. ¬s+&Ée kÕúq+˝À ø£åÁ‹j·TT\T, ø±˙ #êfi¯ó≈£î´\ ø±\+˝À mH√ï j·TT<ëΔ\T »s¡>∑&É+‘√
ôd’ìø±edüsê\¬ø’ m+‘√ eT+~ X¯SÁ<äT\T ôd’q´+˝À #˚] ñqï‘· dæú‹øÏ e∫Ã øå±Á‘· <Ûäsêàìï ìs¡«Væ≤+#·Tyê&˚
ø£åÁ‹j·TT&ÉH˚ uÛ≤e+ Á|üã* ‘·eTqT ‘êeTT #·+Á<ä e+X¯+, dü÷s¡´ e+X¯+ yês¡eTì #Ó|ü⁄Œø√e&É+ XÊdüHê\˝À
ø£ì|ædTü +Ô ~. #ê‘·Ts¡«s¡í eédü˝ú Àì eT÷&Ée es¡+Z yês¡T yÓX’ ó¯ ´\T, Ms¡T m≈£îÿe>± yê´bÕs¡ ˝≤yê<˚M\ ìs¡«Væ≤+#˚
yês¡T. M]ì XË{Ïº, ÁX‚wæº, ø√eT{Ï nì ≈£L&Ü nH˚yês¡T. #ê‘·Ts¡«s¡í eédüú˝Àì Hê\T>∑e es¡í+ X¯SÁ<äT\T, Ms¡T
eékÕj·T+, ôd’ìø£ eè‹Ô‘√ bÕ≥T düe÷»+˝Àì $$<Ûä #˚‹ eè‘·TÔ\qT d”«ø£]+∫qyês¡T. bÕ\≈£î\T M]øÏ
e÷Hê´\ s¡÷|ü+˝À uÛÑ÷eTT\qT <ëq+>± Ç∫Ã n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&Ü¶s¡T.
1. #êfi¯ó≈£î´\ #·]Á‘·qT düMTøÏå+#·+&ç.
2. #êfi¯ó≈£î´\ Ä]úø£ eédüúqT >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
13.6 ø±ø£rj·T j·TT>∑+
XÊ‘·yêVü≤qT\ ‘·sê«‘· ‘Ó\T>∑T
yês¡ + <ä ] ˙ dü y Ó T Æ ø £ ´ + #˚ d æ q yês¡ T
ø±ø£ r j· T T\T. Ms¡ T yÓ T T<ä ≥
Vü≤qTeTø=+&É, ‘·sê«‘· zs¡T>∑\T¢ (Á|üdTü ‘Ô +·
es¡+>∑˝Ÿ) πø+Á<ë\T>± düTe÷s¡T 250
dü + e‘· ‡ sê\ bÕ≥T »qs¡ + »ø£ + >±
bÕ*+#ês¡T. Ms¡T sêh≈£L≥ e+XÊìøÏ ∫Á‘·+`13.1: y˚sTT düú+uÛ≤\ >∑T&ç
#Ó+~qyês¡T. ‘·eTqT ‘êeTT X¯SÁ<äT\T>±,
<äTs¡®j·Te+XÊìøÏ #Ó+~q yê]>± ù|s=ÿHêïs¡T. ‘=* ø±ø£rj·TT\T sêh≈£L≥T\≈£î, Ä ‘·sê«‘· ø£fi≤´DÏ
#êfi¯ó≈£î´\≈£î e÷+&É*≈£î\T>±, ùdHê~Û|ü‘·T\T>± ùde\+~+#ês¡T.
[150]
13.6.1 Ä<Ûësê\T
ø±ø£rj·TT\ #·]Á‘·≈£î dü+ã+~Û+∫ eTq≈£î XÊdüHê<Ûësê\T (e÷+>∑\T¢ XÊdüq+ (956), y˚sTT düÔ+uÛ≤\
>∑T&ç XÊdüq+ (1,063), bÕ\+ù|≥ XÊdüq+ (1,213), yÓ÷≥T|ü*¢ nuÛj Ñ T· XÊdüq+ (1,244), kÕVæ≤‘ê´<Ûësê\˝À
eTTKýÓTÆq$ bÕ\Tÿ]øÏ k˛eTHê<ÛäTì |ü+&ç‘êsê<Ûä´ #·]Á‘·, ãdüe|ü⁄sêD+, $<ë´Hê<∏äT&ÉT Áyêdæq Á|ü‘ê|üs¡TÁ<Ûä
j·TXÀuÛÑ÷wüD+, C≤j·T|üùdHêì s¡∫+∫q qè‘· s¡‘êïe[, $qTø=+&É e\¢uÛÑsêj·TTì Áø°&Ü_ÛsêeT+, ø±ø£‹
s¡TÁ<ä<˚e⁄ì ˙‹kÕs¡+, õj·÷ ñB›Hé ãsö˙ sêdæq ª‘·sêø˘`Ç`|òæs√CŸ cÕV”≤μ, ô|]kÕÔ sêdæq ª‘ê]ø˘ Ç ô|]kÕÔμ,
e÷s√ÿb˛˝À sêdæq ª~ Á{≤yÓ˝Ÿ‡μ.
13.6.2 ø£≥º&Ü\T
Vü≤qàø=+&É˝Àì y˚sTT düú+uÛ≤\ >∑T&ç, bÕ\+ù|≥˝Àì sêeT|üŒ <˚yê\j·T+, zs¡T>∑\T¢ ø√≥, |æ\¢\eTÁ],
Hê>∑T\bÕ&ÉT, |òüTq|ü⁄s¡+ yÓTT<ä˝…’q #√≥¢ ø±ø£rj·TT\T ø£{Ïº+∫q <˚yê\j·÷\T Hê{Ï #·]Á‘·qT yêdüTÔ, •˝≤Œ\q÷
‘Ó*j·TCÒdüTÔHêïsTT.
13.6.3 sê»ø°j·T #·]Á‘·
ø±ø£rj·TT\T yÓTT<ä≥>± sêh≈£L≥T\≈£î kÕeT+‘·T\T>± ñ+&ç ‘·sê«‘· dü«‘·+Á‘·T\j·÷´s¡T. á e+X¯
eTTK´sêE\ Áø£e÷ìï á $<Ûä+>± Á|üø£{Ï+#·e#·TÃ. ãj·÷´s¡+ #Ós¡Te⁄ XÊdüq+ Á|üø±s¡+ <äTs¡®j·T e+XÊìøÏ
#Ó+~q yÓqï ø±ø£rj·T e+XÊìøÏ eT÷\ |ü⁄s¡Twüß&ÉT. n‘·ì ≈£îe÷s¡T&ÉT >∑T+&Éq, eTqTeT&ÉT ¬s+&Ée >∑T+&Éq
eTTìeTqTeT&ÉT eT÷&Ée >∑T+&Éq es¡Tdü>± sêh≈£L≥T\≈£î ùdHê~Û|ü‘·T\T>± ñ+&ç]. ‘·s¡Tyê‘· |ü•ÃeT
#êfi¯ó≈£î´\ kÕeT+‘·T\T>± yÓTT<ä{Ï uÒ‘s· êE, yÓTT<ä{Ï Áb˛\sêE, s¬ +&Ée uÒ‘s· êE, <äTs¡sZ êE, s¬ +&Ée Áb˛\sêE
ùde\+~+#ês¡T.
s¡TÁ<ä<˚e⁄&ÉT (1158`1195)
¬s+&Ée Áb˛\sêE eTs¡D≤q+‘·s¡+ n‘·ì ≈£îe÷s¡T&ÉT s¡TÁ<ä<˚e⁄&ÉT dæ+Vü‰düHêìøÏ e#êÃ&ÉT. Ç‘·&ÉT
>=|üŒ jÓ÷<ÛäT&ÉT Vü≤qàø=+&É˝Àì y˚sTT düú+uÛ≤\ >∑T&ç XÊdüq+ (1163) s¡T<äÁ<˚e⁄&ÉT dü«‘·+Á‘· bÕ\qqT
ÁbÕs¡+_Û+∫q $wüj·÷ìï ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. #êfi¯ó≈£î´\ qT+&ç kÕeT+‘· kÕúsTTì ‘=\–+∫ dü«‘·+Á‘·+>±
|ü]bÕ*+∫q yÓTT<ä{Ï ø±ø£rj·T sêE s¡TÁ<ä<˚e⁄&ÉT. Ç‘·&çøÏ ª<äj·÷>∑»πødü]μ nH˚ _s¡T<äT ø£\<äT. á _s¡T<äT‘√
Ç‘·qT HêDÒ\T ≈£L&Ü eTTÁ~+#ê&ÉT.
>∑D|ü‹<˚e⁄&ÉT (1199`1262)
ø±ø£rj·T sêE\+<ä]˝À >∑D|ü‹ <˚e⁄&ÉT >=|üŒyê&ÉT, jÓ÷<ÛäT&ÉT, |ü]bÕ\Hê<Ûä´≈£åî&ÉT, Ç‘·&ç ø±\+˝À
ø±ø£rj·T kÕÁe÷»´+ eTVü≤√»«\+>± yÓ\T>=+~+~. bÕ\≈£î&ç>± ‘·q kÕúHêìï düTdæús¡+ #˚düT≈£îqï ‘·sê«‘·
>∑D|ü‹ <˚e⁄&ÉT sê»´ $düÔs¡D ø√dü+ rsê+Á<Ûä yÓ’|ü⁄ <äèwæº kÕ]+#ê&ÉT. ‘·q sê»´+˝À |æHÓï#√&ÉT&ç sê»´+,
ø=\qTe+X¯ sê»´+, yÓ\Hê&ÉT, <äøÏåD ø£[+>∑, |ü•ÃeT ‘Ó\+>±D, ñ‘·Ôs¡ ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘ê\qT »sTT+#ê&ÉT.
#√fi¯, ùdeD, ø£sêí≥ø£ X¯Á‘·T ≈£L{$Tì ≈£L&Ü z&ç+#ê&ÉT. ‹ø£ÿq k˛eTj·÷õ sêj·Tu≤s¡+ô|’ HÓ\÷¢s¡T
[151]
sê»´+˝À eTqTeTdæ~ΔøÏ düVü‰j·T+ n+~+#ê&ÉT. >∑D|ü‹<˚e⁄ìøÏ |ü⁄Á‘· dü+‘êq+ ˝Ò<äT. s¡TÁ<ë+ã, >∑DbÕ+ã
nH˚ Ç<ä›s¡T ≈£L‘·Ts¡T¢ e÷Á‘·y˚T ñHêïs¡T. ô|<ä› ≈£îe÷¬sÔqT #êfi¯óø£´ Ms¡uÛÑÁ<äT&çøÏ∫Ã, ¬s+&Ée ≈£îe÷¬sÔqT ø√≥
e+XÊìøÏ #Ó+~q uÒ‘·qøÏ∫Ã $yêVü≤+ »]|æ+#ê&ÉT. ‘·sê«‘· ø±\+˝À ‘·q sê»<Ûëìì Vü≤qàø=+&É qT+&ç
zs¡T>∑\T¢øÏ e÷sêÃ&ÉT.
s¡TÁ<äeT<˚$ (1262`1289)
s¡TÁ<äeT<˚$ ‘Ó\+>±D #·]Á‘·˝Àì yÓTT<ä{Ï eTVæ≤fi≤ bÕ\≈£îsê\T.
áyÓT ‘·q sê»´bÕ\q˝À ndüe÷q <ÛÓ’s¡´ kÕVü≤kÕ\qT ø£qã]∫+~.
ÄyÓT m|ü⁄Œ&É÷ |ü⁄s¡Twü y˚wü+˝ÀH˚ dü+#·]+#˚~. >∑TÁs¡|ü⁄ kÕ«Ø, ø£‹Ô
kÕeTT, $\T $<ä´, ôd’ìø£ •ø£åD, sê»˙‹˝À Ä]‘˚]q~. s¡TÁ<äeT<˚$
bÕ\q yÓTT<ä{Ï s√E˝À¢H˚ j·÷<äe sêE eTVü‰<˚e⁄&ÉT ˇø£ Ád”Ô ø±ø£rj·T
sê»´ bÕ\≈£îsê˝…’+<äì $ì ∫qï#·÷|ü⁄‘√ ø±ø£rj·T sê»´+ô|’øÏ
<ä+&Ó‘êÔ&ÉT. ø±˙ s¡TÁ<äeT<˚$ ìs¡T|üe÷q <ÛÓ’s¡´ kÕVü≤kÕ\‘√ j·÷<äe
ôd’Hê´ìï ‘√ø£ eTT&ç#˚˝≤ #˚dæ+~. n+‘˚ø±ø£ yê] ÄBÛq+˝ÀH˚ u…&É<ä
(;<äsY) ø√≥ <äTsêZìï ÄÁø£$T+∫ ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À qwüº |ü]Vü‰sêìï
edü÷\T #˚d+æ ~. #√fi¯, bÕ+&É´ <ë&ÉT\qT düeTs¡eú +‘·+>± ‹|æŒø={Ï+º ~. s¡TÁ<äeT<˚$
<ëj·÷<äT˝…’q Vü≤]Vü≤s¡, eTTsê] <˚e⁄\T ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚j·T>± yê]ì
nD∫y˚dæ+~. bÕ\q˝À s¡TÁ<äeT≈£î >√q >∑Hêï¬s&ç¶, πs#·s¡¢ Á|ükÕ~‘·T´&ÉT, ø±j·Tdüú »ìï>∑<˚e⁄&ÉT, Ç+<äT\÷]
nqïj·T, $]j·÷\dü÷] e+{Ï $XÊ«dübÕÁ‘·T\T düVü‰j·T+ #˚XÊs¡T. ‘·+Á&çøÏ ‘·>∑Z ≈£L‘·Ts¡T>± ªsêj·T>∑»πødü]μ
nH˚ _s¡T<äTqT <Ûä]+∫+~.
¬s+&Ée Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ÉT (1289`1309)
s¡TÁ<äeT<˚$ ≈£L&Ü |ü⁄Á‘· dü+‘êq+ ˝Òøb£ ˛e&É+‘√ ô|<ä› ≈£îe÷¬sÔ eTTeTà&ÉeTà ≈£îe÷s¡T&Óq’ Á|ü‘ê|üsT¡ Á<äT&çì
j·TTesêE>± Á|üø£{Ï+∫+~. Ç‘·&˚ ø±ø£rj·T e+X¯|ü⁄ ∫e] sêE. Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ÉT sê»j·÷´ø£ nH˚ø£
$»j·Te+‘·yTÓ qÆ <ä+&Éj÷· Á‘·\T #˚XÊ&ÉT. ø±j·Tdüú n+ã<˚e⁄&çì z&ç+#ê&ÉT. HÓ\÷¢sT¡ ô|’ eTqTeTdæ~Δ eTqTeT&Óq’
sê»>=+&É >√bÕ\T&çøÏ eT<ä›‘·T>± <ä+&Ó‘êÔ&ÉT. bÂ+&ÉT´\ yês¡dü‘·« ‘·>±<ë\qT ≈£L&Ü |ü]wüÿ]+#ê&ÉT.
zs¡T>∑\T¢ô|’ &Ûç©¢ düT˝≤ÔqT\T <ä+&Ó‘·Ô&É+ ˇø£ ø°\ø£ |ü]D≤eT+. yÓTT<ä{Ï<ë&ç 1303˝À »s¡T>∑>± yê]ì
ø±ø£rj·T ùdq\T ñ|üŒs¡|ü*¢ e<ä› z&ç+∫ |ü+bÕsTT. ø±˙ 1309˝À n˝≤¢ñB›Hé œ©® ùdHêì e÷*ø˘ ø±|òüsY
(yÓTT<ä≥ n‘·qT k˛\+øÏ sê»e+oj·TT&Ó’q düã÷sY uÛ≤jYT, n‘·ìï j·TT<äΔ+˝À ã+~Û+∫ ÇkÕ¢+˝ÀøÏ e÷]Ã
‘·s¡Tyê‘· ùdHêì>± ìj·T$T+#ês¡T.) zs¡T>∑\T¢ô|’ <ë&ç#˚j·T>± Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ÉT n‘·ì‘√ dü+~Û#˚düT≈£îHêï&ÉT.
nbÕs¡yÓTÆq <ÛäqsêX¯ó\qT, ndü+U≤´ø£ @qT>∑T\qT, >∑TÁsê\qT düeT]Œ+∫ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ø£|üŒ+ ø£≥º&ÜìøÏ
ˇ|ü⁄Œ≈£îHêï&ÉT. e÷*ø˘ ø±|òüsY zs¡T>∑\T¢ qT+∫ <√#·T≈£îqï dü+|ü<äqT y˚sTT ˇ+f…\ô|’q &Ûç©¢øÏ ‘·s¡*+#ê&Éì
nMTsY KTÁk˛ ù|s=ÿHêï&ÉT. ø±˙ Ä ‘·sê«‘· ≈£L&Ü &Ûç©¢ düT˝≤ÔqT\T, Çø£ÿ&ç dü+|ü<ä¬ø’ ìs¡+‘·s¡+ <ë&ÉT\T
»s¡|&ü +É ‘√ zs¡T>∑\T¢ $|üØ‘·+>± qwübº ˛sTT+~. ∫es¡≈î£ Á|ü‘ê|üsT¡ Á<äT&ÉT qs¡à<ë q~˝À <ä÷øÏ ‘·qTe⁄ #ê*+#ê&ÉT.
[152]
13.6.4 |ü]bÕ\q Hêj·T+ø£s¡ |ü<ä∆‹
ø±ø£rj·Tø±\+˝À kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ sê#·]ø£ eédüú neT\T˝À ñ+&˚~. sêCÒ düsê«~Ûø±], bÕ\q˝À
sêE≈£î eT+Á‹eT+&É* düVü≤ø£]+#˚~. M]˝À eTVü‰ Á|ü<ÛëqT\T, eT+Á‘·T\T, ne÷‘·T´\T, Áô|>∑Z&É yÓTT<ä˝…’q
yês¡T ñ+&˚yês¡T yÓTT‘·Ô+ 72 XÊK\T ñ+&˚$. á XÊK\ìï+{Ïô|’Hê ªãVü≤‘·Ôs¡ ìjÓ÷~Û|ü‹μ nH˚ n~Ûø±]
|üs´¡ y˚øDå£ ≈£î ìj·T$T+#·ã&Ü¶&TÉ . kÕeTs¡´ú y˚T ÁbÕ‹|ü~ø£>± nìï ≈£î˝≤\ yê]ì nìï |ü<eä ⁄˝À¢øÏ nqTeT‹+#˚yês¡T.
kÕÁe÷C≤´ìï Hê&ÉT\T>±, Hê&ÉT\qT düú˝≤\T>±, düú˝≤\qT Á>±e÷\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. ø£eTàHê&ÉT,
bÕø£Hê&ÉT, πsHê&ÉT, dü_“Hê&ÉT, yÓTT<ä˝…’q$ ÄHê{Ï eTTK´ Hê&ÉT\T. ˇø√ÿ düú\+˝À 10 qT+&ç 60 Á>±e÷\
es¡≈£î ñ+&˚$. bÕ\q˝À Á>±eTy˚T ∫e]~. Á>±eT bÕ\q ø√dü+ ¬s&ç¶, ‘·˝≤], ø£s¡D+, |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉT e+{Ï 12
eT+~ nj·T>±s¡T¢ ñ+&˚yês¡T.
Hêj·T+ø£s¡ |ü<ä∆‹: ø±ø£rj·TT\ ôd’ìø£ $<Ûëq+˝À Hêj·T+ø£s¡ eédüú eTTKýÓTÆ+~. Ç~ ˇø£ s¡ø£+>±
C≤^sê›Ø eédüúqT b˛* ñ+&˚~. sêE≈£î $<Û˚j·T‘· #·÷|ü≥+ Bì eTTK´ \ø£åD+. sêE\T Hêj·T+ø£s¡T\≈£î
ø=ìï Á>±e÷\qT Ç#˚Ãyês¡T. Á>±e÷\ qT+&ç e#˚Ã Ä<ëj·T+‘√ yês¡T ìØí‘· dü+K´˝À ôd’Hê´ìï b˛wæ+∫
j·TT<äΔ düeTj·T+˝À sêEøÏ ‘√&ÉŒ&˚yês¡T. sêE≈£î Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü ø£bÕŒìï #Ó*¢+#ê*. á ø±\+˝À 72
eT+~ Hêj·T+ø£s¡T\T+&˚yês¡T ˇø√ÿ Hêj·T≈£î&ÉT, ˇø√ÿ <äTs¡Z s¡ø£åD≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#˚yê&ÉT. á $<ÛëHêH˚ï
‘·sê«‹ ø±\+˝À $»j·Tq>∑s¡ sêE\T neTs¡Hêj·Tø£ eédüú>± Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
13.6.5 kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T
ø±ø£rj·TT\T X¯SÁ<äT˝…q’ |üŒ{Ïø° sê»<Ûsä êàìï nqTdü]+∫ nìï esêZ\ Á|ü»\ düV≤ü ø±s¡+‘√ XÊ+‹j·TT‘·+>±
bÕ*+#ês¡T. #˚|ü{Ïºq eè‘·TÔ\ Ä<Ûës¡+>± nH˚ø£ ñ|ü≈£î˝≤\T @s¡Œ&Ü¶sTT. ªdüeTj·÷\Tμ nH˚ ≈£î\ dü+|òü÷\T
@s¡Œ&Ü¶sTT. Á|ü‹ ≈£î\ dü+|òüT+ ‘·eT˝À ˇø£]ì ≈£î\ô|<ä›>± mqTï≈£îH˚ yês¡T n‘·&ÉT ≈£î\ dü+s¡ø£åD≈£î ø£èwæ
#˚ùdyê&ÉT. Ä ≈£î\+˝Àì yês¡T ≈£î\ dü+|òü÷ìøÏ ø=ìï |üqTï\T #Ó*¢+#˚yês¡T. ≈£î\ ô|<ä› ‘·eT ≈£î\+˝Àì
‘·>±<ë\qT |ü]wüÿ]+#˚yê&ÉT. nsTT‘˚ ˇø√ÿkÕ] ø=ìï ≈£î˝≤\ eT<Ûä´ rÁe yÓ’wüe÷´\T @s¡Œ&˚$. n˝≤ @s¡Œ&çq
yÓ’wüe÷´\‘√ eTTdæ¢+\ <ä+&Éj·÷Á‘·\ düeTj·T+˝À ø=+<äs¡T #·Áø£e]Ô |üP]Ô>± düVü≤ø£]+#·˝Ò<äT. n~ ø±ø£rj·T
sê»´ $HêX¯HêìøÏ <ë]rdæ+~.
á ø±ø£rj·T sê»´+ ˙{Ï eqs¡T\T, uÛÑ÷kÕs¡+ ‘·≈£îÿe>± ñqï≥Te+{Ï <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T ÁbÕ+‘·+˝À
@s¡Œ&É≥+‘√ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À KC≤Hê˝À &ÉãT“\T ‘·≈£îÿe>±H˚ ñ+&˚$. ø±˙ >∑D|ü‹<˚e⁄ì ôd’ìø£ $»j·÷\‘√
eékÕj·T |üqTï\T, es¡Ôø£ düT+ø±\ <ë«sê ø√XÊ>±s¡+ ì+&çq~.
13.6.6 es¡Ôø£ yêDÏ»´+
ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝À eékÕj·T+‘√ bÕ≥T nH˚ø£ |ü]ÁX¯eT\T eè~Δ #Ó+<ësTT. bÕ\Tÿ]øÏ k˛eTHê<∏äTì
|ü+&ç‘êsê<Ûä´ #·]Á‘·˝À 20øÏ ô|’>± eÁkÕÔ\qT ù|s=ÿHêïs¡T. es¡+>∑˝Ÿ˝À s¡‘·ïø£+ãfi¯ó¢, eTTUŸeT˝Ÿ eÁkÕÔ\T
‘·j·÷s¡T #˚ùdyês¡T. <˚yê\j·÷\˝À ‘·s¡#·T>± ñ|üjÓ÷–+#˚ ˝ÀVü≤|ü⁄ >∑+≥\T, ø£+#·T ø£s¡B|æø£\T, |ü+#·
[153]
˝ÀVü≤\‘√ ‘·j·÷s¡T #˚dæq edüTÔe⁄\T eTTKýÓTÆq$. ìs¡à˝Ÿ˝À ‘·j·÷¬s’q ø£‘·TÔ\≈£î $<˚XÊ\˝À eT+∫ –sêø°
ñ+&˚~. >√˝§ÿ+&É ÁbÕ+‘·+˝À eÁC≤\ >∑qT\T ñqï≥Tº e÷s√ÿb˛˝À ù|s=ÿHêï&ÉT. zs¡T>∑\T¢, bÕq>∑\T¢, »&ÉÃs¡¢,
n\+|üPsY, eTø£Ô˝Ÿ, eT+<∏Óq yÓTT<ä˝…’q$ Á|üeTTK es¡Ôø£ πø+Á<ë\T>± $sêõ˝≤¢sTT.
$<˚o yêDÏC≤´ìøÏ yÓ÷≥T|ü*¢ Á|ü<Ûëq πø+Á<ä+ ø±>±, ø£èwüí|ü≥ï+, Vü≤+dü\B$, eT∫©|ü{≤ï\˝À $<˚o
yêDÏ»´+ »s¡T>∑T‘·T+&˚$.
á ø±\+˝À eè‹Ô ÁX‚DT\T, es¡Ôø£ ÁX‚DT\T yê´bÕs¡+˝À ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wæ+#˚$. es¡Ôø£+ dü«<˚o, $<˚o
nì ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± ñ+&˚~. yÓTT<ä{Ï es¡Z+ yê]ì ªqø£s¡+μ nì, ¬s+&Ée es¡Z+ yê]ì ªHêHê<˚•μ, ªô|ø£ÿ+Á&ÉTμ
nH˚ yês¡T es¡Ôø£+ m≈£îÿe>± yÓ’X¯ó´\ #˚‹˝À πø+ÁBø£è‘·yÓTÆ ñ+&˚~. M]ì #Ó{Ïº, ÁX‚wæ˜ nì |æ*#˚yês¡T. Á|ü<Ûëq
πø+Á<ë\qT ø£\T|ü⁄‘·÷ s¡Vü≤<ës¡T\qT ≈£L&Ü ì]à+#ês¡T.
13.6.7 eT‘·+`yêdüTÔ ìsêàD+
ø±ø£rj·T j·TT>∑+˝À C…’q, uÖ<äΔ eT‘ê\T ø°åDÏdü÷Ô e#êÃsTT. ãT<äTΔ&çì $wüßíe⁄ <äXÊe‘êsê\˝À ˇø£{Ï>±
#˚s¡Œ&É+‘√ uÖ<äΔ eT‘·+ Væ≤+<ä÷ eT‘·+‘√ ø£*dæb˛sTT+~. 12e X¯‘êã›+˝À ø±ø£rj·T sêE\T C…’q eT‘êìï
ne\+_Û+#ês¡T. ¬s+&Ée Áb˛\sêE ø±\+ qT+&ç XË’e eT‘·+ ã\|ü&ç+~.
M] ø±\+˝À yêdüTÔ •˝≤Œ\T n_Ûeè~Δ #Ó+<ësTT. ñqï‘· n~ÛcÕºHê\T, qTqï{Ï •˝≤Œ\‘√ ≈£L&çq
düÔ+uÛ≤\T #·ø£ÿì •˝≤Œ\T >∑\ ˝Àø£|ü⁄Œ\T, ‘√s¡D •\Œ+, Vü≤+dü\T, |ü<ëà\T ø±ø£rj·T •˝≤Œ\ jÓTTø£ÿ eTTK´
\ø£åD≤\T, ÇdüTø£ |ü⁄Hê<äT\ô|’ ìsêàD≤\T M] jÓTTø£ÿ Á|ü‘˚´ø£‘·. M] ìsêàD≤\˝À mø£ÿ&É ≈£L&Ü dæyÓT+≥T,
düTqï+ yê&Éø£b˛e&É+ eTTK´ $X‚wü+. Vü≤qàø=+&É˝À dæ<˚›X¯«sê\j·T+, |ü<ëàøÏå Ä\j·÷\qT yÓTT<ä{Ï Áb˛\sêE
ø£{+ºÏ #ê&ÉT. Vü≤qàø=+&É˝À s¡TÁ<ä<e˚ ⁄&ÉT s¡TÁ<˚X«¯ sê\j·T+ (y˚sTT dü+Ô uÛ≤\ >∑T&ç) ø£{+ºÏ #ê&ÉT. Ç~ Á‹≈£L{≤\j·T+,
•e⁄&ÉT, $wüßíe⁄, dü÷s¡T´&ÉT Ç+<äT˝À ø=\TyÓ’ ñHêïs¡T. Çø£ÿ&ç q+~ $Á>∑Vü≤+˝À Jeø£fi¯ ñ{Ïº|ü&ÉT‘·T+~.
<˚yê\j·T+ q\TyÓ’|ü⁄\ sê‹‘√ #ÓøÏÿq <ë«s¡ ‘√s¡D≤\T ø£\e⁄. Ç$ Hê{Ï •\TŒ\ |üì‘·HêìøÏ ì<äs¡ÙHê\T.
ø±ø£rj·TT\ ìsêàD≤\ìï+{Ï˝ÀøÏ ‘·\e÷ìø£eTq<ä>∑Z ø£≥º&É+ sêeT|üŒ <˚yê\j·T+ Á|üdüTÔ‘·+ eTT\T>∑T
õ˝≤¢˝Àì bÕ\+ù|≥˝À ø£\<äT. qø£åÁ‘êø±s¡+˝À >∑\ Bìì >∑D|ü‹<˚e⁄ì ùdHêì πs#·s¡¢ s¡TÁ<äT&ÉT 1213˝À
ø£{Ïº+#ê&ÉT.
1. ø±ø£rj·TT\ dü«‘·+Á‘· bÕ\≈£î\ >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
2. ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝ÀH˚ kÕe÷õø£ Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\qT >∑T]+∫ ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
3. ø±ø£rj·TT\ eT‘· yêdüTÔ ìsêàD≤\ >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
13.7 >√˝§ÿ+&É ≈£î‘·TuŸcÕV”≤\T
>∑T\“sêZ πø+Á<ä+>± ãVü≤eT˙ sê»´+ <äø£ÿH√¢ yÓ*dæ+~. Áø£y˚TD≤ á ÁbÕ+rj·T sê»´+ ã\|ü&Ü¶sTT.
ãVü≤eT˙\T ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘êìï ≈£L&Ü ÄÁø£$T+#ês¡T. ø±˙ eTVü≤eTà<é cÕ (kÕ.X¯. 1463`1482) ø±\+˝À
[154]
ãVü≤eT˙ sê»´|ü‘·q+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. Ç‘·ì ø±\+˝ÀH˚ ≈£î‘·TuŸcÕV”≤ sê»´ kÕú|ü≈£î&Ó’q ≈£î© ≈£î‘·TuŸ ñ˝Ÿ
eTT˝Ÿÿ ãVü≤eT˙ düT˝≤ÔHé |ü≥¢ $XÊ«dü+>± $<ÛTä \T ìs¡«Væ≤+∫q|üŒ{Ïø° 1518˝À >√˝§ÿ+&É øπ +Á<ä+>± kÕ«‘·+Á‘ê´ìï
Á|üø£{Ï+#·T≈£îHêï&ÉT.
≈£î©`≈£î‘·TuŸ`ñ˝ŸèTT˝Ÿÿ (kÕ.X¯.1518`1543) ≈£î‘·TuŸcÕV”≤\T
dü«‘·+Á‘· >√˝§ÿ+&É sê»´ kÕú|ü≈£î&ÉT düT˝≤ÔHé 1518-1543 düT˝≤ÔHé ≈£î© ≈£î‘·TuŸ-ñ˝Ÿ-eTT˝Ÿÿ
≈£î©`≈£î‘·TuŸ`ñ˝ŸèTT˝Ÿÿ, Ç‘·&ç |üPØ«≈£î\T eT<Ûä´ 1543-1550 »+w”<é ≈£î© ≈£î‘·TuŸ cÕ
Ädæj÷· ≈£î #Ó+~qyês¡T. >∑T\“sêZ˝À »]–q n+‘·sT¡ ´<ä+Δ ˝À
1550-1550 düTuÛ≤Hé ≈£î© ≈£î‘·TuŸ cÕ
≈£î©`≈£î‘·TuŸ`cÕ ãVü≤eT˙ düT˝≤ÔHé jÓTTø£ÿ ÁbÕD≤\T
ø±bÕ&É ≥ +‘√ Ç‘· ì ï ‘Ó \ +>±D≈£ î ª‘· s ¡ | ò t < ësY > ±μ 1550-1580 ÇÁãV”≤+ ≈£î© ≈£î‘·TuŸ cÕ
ìj·T$T+#·ã&Ü¶&ÉT. Ç‘·&ÉT >√˝Àÿ+&É sêC≤´ìï ø√≥qT 1580-1612 eTTVü≤eTà<é ≈£î© ≈£î‘·TuŸ cÕ
düTdæús¡+ #˚j·T&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT. ∫es¡≈£î kÕ.X¯. 1612-1626 düT˝≤ÔHé eTTVü≤eTà<é ≈£î‘·TuŸ cÕ
1543˝À ‘·q 99e j˚T≥ ‘·q ø=&ÉT≈£î »+ùw<éé ≈£î© |üìïq 1626-1672 nãT›˝≤¢ ≈£î‘·TuŸ cÕ
≈£îÁ≥˝À Vü≤‘·´≈£î >∑Ts¡j·÷´&ÉT. 1672-1686 nãT˝Ÿ Vü≤düHé ≈£î‘·TuŸ cÕ
13.7.1 Á|üuÛÑT‘·«+ ` eT+Á‹eT+&É*
>√˝§ÿ+&É πø+Á<ä+>± düTe÷s¡T 175 dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T ‘Ó\T>∑T, eTsêsƒê, ø£qï&É Á|ü»\ô|’ n~Ûø±sêìï
#Ó˝≤sTT+∫q ≈£î‘·TuŸcÕV”≤\T Á|ü»\≈£î düeTs¡úe+‘·yÓTÆq |ü]bÕ\q n+~+#ês¡T. ≈£î‘·TuŸcÕV”≤\ |ü]bÕ\Hê
eédüú˝À düT˝≤ÔHé kÕúq+ ø°\ø£yÓTÆ+~. eTõ¢dt Ç ~yêHé<ëØ (eT+Á‹ |ü]wü‘Y) düT˝≤ÔHé Ä<˚XÊ\ Á|üø±s¡+ |üì
#˚ùd~. düT˝≤ÔHé ø=ìï dü+<äsê“¤˝À¢ ‘·qqT ‘êqT ªõ\T¢˝≤¢ (<˚e⁄ì Á|ü‹_+ã+)μ>± uÛ≤$+#˚yê&ÉT n‘·ìøÏ
düVü‰j·T+>± MTsY Ee÷¢ (Á|ü<Ûëì), nsTT˙ ñ˝Ÿ eTT˝Ÿÿ (ôd’ìø£ eéVü‰sê\ eT+Á‹), KC≤Hê<ÛësY (ø√XÊ~Ûø±]),
eTE+<ësY (Ä&ç{Ÿ eéVü‰sê\T), X¯óÁVüQqMdt (n~Ûø±s¡ ]ø±s¡T¶\qT uÛÑÁ<ä|ü]#˚ n~Ûø±]), ø=‘ê«˝Ÿ (XÊ+‹
uÛÑÁ<ä‘· |üs¡ý˚ø£åD) yÓTT<ä˝…’qyês¡T düT˝≤ÔHé≈£î düVü≤ø£]+#˚yês¡T.
13.7.2 |ü]bÕ\q
≈£î‘·TuŸcÕV”≤\T ‘·eT sêC≤´ìï ‘·s¡|òt\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. nãT˝Ÿ Vü≤düHé ‘êHêcÕ ø±\+˝À >√˝§ÿ+&É
sê»´+˝À yÓTT‘·Ô+ 6 ‘·s¡|òt\T ñqï≥T¢ Ä<Ûësê\T ñHêïsTT. ‘·s¡|òt≈£î ô|<ä› ‘·s¡|òt<ësY. Ç‘·ìï düT˝≤ÔHé
ìj·T$T+#˚yê&ÉT. ‘·s¡|òt\qT düsêÿsY\T>± $uÛÑõ+#ês¡T.sê»´+˝À yÓTT‘·Ô+ 37 düsêÿs¡T¢ ñqï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔqï~.
∫Á‘·+`13.2: >√˝§ÿ+&É ø√≥

[155]
|üs¡>∑D≤\T, ‘ê\÷ø±\T nH˚$ Ç‘·s¡ bÕ\Hê $uÛ≤>±\T. bòÂCŸ <ësY, düsêÿs¡T¢, Vü≤e˝≤›s¡T¢ yÓTT<ä˝…’qyês¡T
|üs¡>∑D kÕúsTT˝À Ç‘·s¡ n~Ûø±s¡T\T, ‹]– düsêÿs¡T\qT (õ˝≤¢\qT) dæ$T, d”eT>± $uÛÑõ+#ês¡T. u…\¢+ø=+&É
d”eT, $qTø=+&É d”eT, ìC≤+|ü≥ï+ d”eT, ø=+&É|ü*¢, eT∫©|ü≥ï+ ø=+&É|ü*¢, eT∫©|ü≥ï+, @\÷s¡T,
sê»eT+Á&ç yÓTT<ä˝…’q$ eTTK´ d”eT\T |ü]bÕ\q˝À ∫e] j·T÷ì{Ÿ Á>±eT+. Á>±eT ô|<ä› eTTKT<äT›yéT, ≈£î\ø£]í
(Á>±eTkÕúsTT nøö+f…+{Ÿ). M] Ä<Ûä«s¡´+˝À Á>±eT bÕ\q »]π>~.
13.7.3 kÕe÷õø£ |ü]dæú‘·T\T
ÄHê{Ï düe÷»+˝À Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæ¢+\T, Á¬ø’düÔe⁄\T >∑\s¡T. Çø£ÿ&ç ÁbÕ+‘·+˝Àì eTTdæ¢+\˝À
düT˙ï, wæj·÷ nH˚ ¬s+&ÉT ‘Ó>∑\T ø£\e⁄. nsTT‘˚ ≈£î‘·TuŸcÕV”≤\T ªwæj·÷μ XÊK≈£î #Ó+~q yês¡T ø±e&É+ e\¢
bÕ\q˝À wæj·÷\≈£î n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´+ ñ+&˚~. ñqï‘· |ü<äe⁄\T #ê˝≤ eT≥T≈£î yê]πø Ç#˚Ãyês¡T. ‘·sê«‘·
kÕúq+ düT˙ï\≈£î Ç#˚Ãyês¡T. düe÷»+˝Àì Á|ü»\T ‘·eT jÓTTø£ÿ ≈£î\ eè‘·TÔ\qT m≈£îÿe>± nqTdü]+#˚yês¡T.
Væ≤+<ä÷ eTTdæ¢+ eT‘ê\ eT<Ûä´ kÕeTs¡dü´+ yÓ*¢$]dæ+~. yÓTTVü≤Ás¡+ y˚&ÉT≈£\˝À ¬s+&ÉT esêZ\ Á|ü»\T
ñ‘ê‡Vü≤+>± bÕ˝§ZH˚yês¡T. dü÷|ò”\T nH˚ eT‘·>∑Ts¡Te⁄\T eT‘· kÕeTs¡kÕ´ìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·ì#êÃs¡T.
13.7.4 eT‘· |ü]dæú‘·T\T
≈£î‘·TuŸcÕV”≤\T |üs¡eT‘· düVü≤q+ ø£\yê]>± ø°]Ô+#·ã&Ü¶s¡T. ‘·eT sê»´+˝À n~Ûø£ XÊ‘·+ »HêuÛ≤
nsTTq≥Te+{Ï Væ≤+<äTe⁄\ Ä#ês¡ eéVü‰sê\qT Ms¡T >ös¡$+#ês¡T. Væ≤+<ä÷ <˚yê\j·÷\T, |ü+&ç‘·T\qT
Ä<ä]+#ês¡T. uÛÑÁ<ë#·\+ Ä\j·÷ìøÏ nãT˝Ÿ Vü≤düHé ‘êHêcÕ, X¯+ø£s¡–], bÕ\«+#· Á>±e÷\qT <ëq$T#êÃ&ÉT.
13.7.5 kÕ+düÿè‹ø£ |ü]dæú‘·T\T
>√˝§ÿ+&É sê»´+˝À n‘·´~Ûø£ Á|ü»\ e÷‘·è uÛ≤wü nsTTq≥Te+{Ï ‘Ó\T>∑TqT ≈£î‘·TuŸcÕV”≤\T
düe÷<ä]+#ês¡T. ø=+<äs¡T düT˝≤ÔqT¢ ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü˝À |ü≥Tº kÕ~Û+#ês¡T. nH˚ø£ ‘Ó\T>∑T ø£e⁄\qT |ü+&ç‘·T\qT
Ms¡T >ös¡$+#ês¡T. eT<Ûä´j·TT>∑ <äø£ÿHé #·]Á‘·˝À Ç‘·s¡ eTTdæ¢+ bÕ\≈£î\T á $<ÛäyÓTÆq≥Te+{Ï düVü≤Hêìï
Á|ü<ä]Ù+#·˝Ò<äT. ÇÁãV”≤+ ≈£î© ≈£î‘·TuŸcÕ ø±\+˝À >√˝§ÿ+&É ‘Ó\T>∑T ø£e⁄\≈£î uÛÑTeq $»j·T+>± e÷]+~.
á ø±\+˝Àì eTTKýÓTqÆ ø£e⁄\T n<ä+› øÏ >∑+>±<Ûsä T¡ &ÉT, ª‘·|rü dü+es¡D√bÕU≤´q+μ s¡#s· TT‘· s¡TÁ<äø$£ , bıqï>∑+{Ï
‘Ó\>∑Hês¡T´&ÉT. >∑DÒX¯ |ü+&ç‘·T&ÉT, kÕs¡+>∑‘·eTàj·T´ |ü<äø£$‘ê |æ‘êeTVüQ&Ó’q πøåÁ‘·j·T´ á ø±\+ yêπs.
Ç‘·qT düT˝≤ÔHé ÄkÕúHêìï dü+<ä]Ù+∫ yÓsTT´øÏô|’>± |ü<ë\T bÕ&Ü&ÉT.
13.8 ndü|òtC≤V”≤\ j·TT>∑+
Ws¡+>∑CãÒ T kÕ.X¯. 1687˝À >√˝§ÿ+&É sêC≤´ìï nÁø£$T+#ê&ÉT. n|üŒ{Ï qT+&ç 1724 es¡≈î£ yÓTT>∑\T\
ÄBÛq+˝À ñ+~. n|üŒ{Ï yÓTT>∑˝Ÿ yÓ’ÁkÕjYT, ìC≤+ ñ˝Ÿ eTT˝Ÿÿ _s¡T<äT Á>∑V”≤‘· nsTTq MTsY ø£eTèB›Hé kÕ.X¯
1724˝À dü«‘·+Á‘·‘· Á|üø£{Ï+#·T≈£îì ôV’≤<äsêu≤<é sêC≤´ìï @sêŒ≥T #˚XÊ&ÉT.
Ç‘·ì ndü\T ù|s¡T MTsY ø£eTèB›Hé Ws¡+>∑CÒãT ÄkÕúq+˝À eTTq‡uŸ <ës¡T>± ñ+&˚yê&ÉT. Ws¡+>∑CÒuŸ
Ç‘·ìøÏ ∫Hé œ*#Y U≤Hé nH˚ _s¡T<äTì#êÃ&ÉT. Ws¡+>∑CÒãT eTs¡D+ ‘·sê«‘· »]–q |ü]D≤e÷˝À¢ 1724˝À
[156]
<äø£ÿHé ÁbÕ+‘· >∑es¡ïsY nsTTq
ndü|òtC≤V”≤\T
eTTu≤]CŸ U≤Hé ;sêsY e<ä›
ªwüøÿ£ sY UÒ&Üμ j·TT<ä+Δ ˝À z&ç+∫ MTsY ø£eTs¡TB›Hé ìC≤+`ñ˝ŸèTT˝Ÿÿ (ndü|òt C≤ I) 1724`1748
dü«‘·+Á‘·‘· Á|üø£{Ï+#·T≈£îHêï&ÉT. ìC≤+ n©U≤Hé (ndü|òt C≤ II) 1762`1803
yÓ T T>∑ ˝ Ÿ #· Á ø£ e ]Ô Ç‘· ì MTsY nø£“sY n© U≤Hé dæøÏ+<äsY (ndü|òt C≤ III) 1803`1829
dü«‘·+Á‘·‘q· T n+^ø£]+∫ ndü|tò MTsY |òüs¡Tâ+&Ü n© U≤Hé HêdæsY`ñ<é`<Í˝≤ (ndü|òt C≤ IV) 1829`1857
C≤ _s¡T<äTqT Á|ü<ëq+ #˚XÊ&ÉT. MTsY ‘·Væ≤ïj·÷{Ÿ n© U≤Hé n|òü®˝Ÿ`ñ<é`<Í˝≤ (ndü|òt C≤ V) 1857`1869
n|ü Œ {Ï qT+&ç ‘Ó \ +>±D
MTsY eTVü≤ã÷uŸ n©U≤Hé (ndü|òt C≤ VI) 1869`1911
ÁbÕ+‘·+˝À ndü|Ctò ≤V”≤\ bÕ\q
MTsY ñkÕàHé n©U≤Hé (ndü|òt C≤ VII) 1911`1948
ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~.
13.8.1 kÕ˝≤sY »+>¥ dü+düÿs¡D\T
Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T:
ôV’≤<äsêu≤<é sê»´ Á|ü<ÛëqeT+Á‹ nsTTq kÕ˝≤sY »+>¥ Á|üy˚X¯ô|{Ïºq eTTK´ dü+düÿs¡D˝˝À Ä]úø£
dü+düÿs¡D\T eTTKýÓTÆq$. |üqTï\ edü÷fi¯¢˝À »]π> neø£‘·eø£\qT Ä]ø£≥º&ÜìøÏ kÕ˝≤s¡®+>¥, Á|üuÛÑT‘·«+
‘·s¡|ü⁄q ‘ê\÷ø±<ës¡T\qT ìj·T$T+∫ yê] <ë«sê ¬s’‘·T\ qT+∫ |üqTï edü÷\T #˚j·T&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT.
á n~Ûø±s¡T\≈£î sê»ý˚T J‘·uÛÑ‘ê´\T #Ó*¢+#˚~. Bì e\¢ sêC≤´ìøÏ ¬s’‘·T\‘√ H˚s¡T>± dü+ã+<Ûë\T @s¡Œ&Ü¶sTT.
Á|ü»\≈£î <äfi≤Ø eédüú qT+∫ $eTTøÏÔ ø£*–+~.
kÕ˝≤s¡®+>¥ ø£+fÒ eTT+<äT HêDÒ\ eTTÁ<äD Á|üuÛÑT‘·«+‘√ bÕ≥T Áô|’y˚≥T e´≈£îÔ\T ≈£L&Ü #˚|üfÒºyês¡T.
Bì‘√ qøÏ© HêD≤\T yê&ÉTø£˝ÀøÏ e#êÃsTT. Bìï n]ø£≥º&ÜìøÏ HêDÒ\ eTTÁ<äD πøe\+ Á|üuÛÑT‘·«+ u≤<Ûä´‘·
nì Á|üø£{Ï+#ê&ÉT.
s¡yêD≤ kÂø£sê´\T:
s¡yêD≤ kÂø£sê´\T yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ s√&ÉT¢ eT]j·TT ¬s’˝Ò« ˝…’q¢qT @sêŒ≥T #˚XÊ&ÉT. 1868˝À
ôV’≤<äsêu≤<é qT+∫ c˛˝≤|üPsY es¡≈£î s√&ÉT¶ e÷sêZìï y˚sTT+#ê&ÉT. eTÁ<ëdüT qT+∫ u§+u≤sTT yÓfi‚fl e÷s¡Z+˝À
yê&ç qT+&ç ôV’≤<äsêu≤<é es¡≈£î ¬s’˝Ò«˝…’Hé y˚sTT+#ê&ÉT. 1871˝À dæ+>∑πsDÏ u§>∑TZ>∑qT\ es¡≈£î &√s¡ïø£˝Ÿ,
Ç\¢+<äT MT<äT>± ¬s’˝Ò« e÷s¡Z+ y˚sTT+#ê&ÉT. ‘·sê«‘· Bìï $»j·Tyê&É es¡≈£î bı&ç–+#ês¡T.
$<ë´ dü+düÿs¡D\T ` Á>∑+<∏ë\jÓ÷<äéT+:
kÕ˝≤s¡+® >¥ $<ä´ >=|üŒ‘·Hêìï, n_Ûeè~Δ˝À <ëì bÕÁ‘·qT >∑eTì+∫, #·øÿ£ ì |ü]bÕ\q≈£î düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ
n~Ûø±s¡T\T nedüs¡eTì <ëìøÏ HêDýÓTÆq $<ä´qT n+~+#ê\ì uÛ≤$+#ê&ÉT.
[157]
ôV’≤<äsêu≤<é sê»´+˝À 1805˝À ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. dæ{° ôV’≤dü÷ÿ˝Ÿ, #ê<äsY|òü÷{Ÿ
ôV≤’ dü÷ÿ˝Ÿ yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì bÕXÊÃ‘·´ $<ä´qT n+~+#·&ÜìøÏ @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. 1870˝À Ç+»˙]+>¥ bÕsƒX¡ Ê\qT
@sêŒ≥T #˚XÊ&ÉT. ñqï‘· esêZ\ |æ\\¢ ø√dü+ 1873˝À eT<äsê‡`m`n*j·÷qT @sêŒ≥T #˚XÊ&ÉT. sê»e+oj·TT\
|æ\¢\ ø√dü+ 1878˝À eT<äsê‡`m`C≤ qT @sêŒ≥T #˚XÊ&ÉT.
$<ä´qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ Á>∑+<∏ë\j·T @sêŒ≥TqT >∑T]Ô+∫ ôV≤’ <äsêu≤<é sêh+˝À nH˚ø£ Á>∑+<∏ë\j·÷\T
@sêŒ≥T nj·÷´sTT. nsTT‘˚ Ç+<äT˝À <ë<ë|ü⁄ dü>+∑ ø£+fÒ m≈£îÿe dü«#·Ã+¤ <ä Á>∑+<∏ë\j·÷˝Ò, 19e X¯‘êã›+
s¬ +&Ée uÛ≤>∑+˝À ñ<ä“$¤ +∫q y˚T<Ûë$es¡+Z <ë«sê Á>∑+<∏ë\j·T ñ<äéT+ ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ +Æ ~. Ç~ ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+˝À
kÕe÷õø£, kÕ+düÿè‹ø£ sê»ø°jT· #Ó‘’ H· ê´ìï rdüT≈£îe∫Ã+~. Á>∑+<∏ë\j·÷\T #Ó‘’ q· ýêVæ≤ø£\T>± |üì #˚XÊsTT.
nsTT‘˚ ìC≤+ Á|üuTÑÛ ‘·«+ M{Ïì Áb˛‘·‡Væ≤+#˚~ ø±<äT.n~Ûø±s¡T\T >±ì, n~Ûø±s¡ uÛ≤wü >±ì ‘Ó\T>∑T˝À Á>∑+<∏ë\j·T
@sêŒ≥T≈£î ‘√&ÉŒ&˚~ ø±<äT. »MT+<ës¡T,¢ dü+kÕúHêBÛXó¯ \T ≈£L&Ü Á>∑+<∏ë\j·÷\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·˝<Ò Tä . Á>∑+<∏ë\j·÷\
kÕú|qü ˝À Á|üuTÑÛ ‘·« ø√bÕìøÏ >∑Ts¬ ’ #Ósk¡ Õ\ J$‘·+ >∑&|É qæ yês¡T ãVüQXÊ ‘Ó\+>±D˝ÀH˚ ø£ì|ækÕÔsT¡ . ‘Ó\+>±D˝À
yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï Á>∑+<∏ë\j·÷ìï 1872˝À k˛eTdüT+<äs¡ yÓTT<ä*j·÷sY kÕú|+æ #ê&ÉT.
1. ≈£î‘·TuŸcÕw”\ #·]Á‘·qT ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
2. ndü|òtC≤V”≤\ #·]Á‘·qT $e]+#·+&ç.
3. kÕ˝≤sY»+>¥ dü+düÿs¡D\ >∑T]+∫ $X‚¢wæ+#·+&ç.
‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+ |”sƒ¡uÛÑ÷$T˝À ñ+~.
‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘êÔìï @ø£+ #˚dæ yÓTT<ä≥>± bÕ*+∫q kÕÁe÷»´+ XÊ‘·yêVü≤q kÕÁe÷»´+.
XÊ‘·yêVü≤qT\ ‘·sê«‘· $wüßí≈£î+&çqT\T á ÁbÕ+‘êìï bÕ*+#ês¡T.
$wüßí≈£î+&çqT\ ‘·sê«‘· #êfi¯ó≈£î´\T á ÁbÕ+‘êìï ø=+‘· ø±\+ bÕ*+#ês¡T.
#êfi¯ó≈£î´\ ‘·sê«‘· á ÁbÕ+‘êìï bÕ*+∫q eTs=ø£ eTTK´ e+X¯+ ø±ø£rj·TT\~.
ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝À á ÁbÕ+‘·+ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ #Ó+~+~.
‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+˝À yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï eTVæ≤fi≤ bÕ\≈£îsê\T sêDÏ s¡TÁ<äeT<˚$.
ø±ø£rj·TT\ ‘·sê«‘· |ü<äàHêj·T≈£î\T ø=+‘·ø±\+ bÕ≥T á ÁbÕ+‘êìï bÕ*+#ês¡T.
ø±ø£rj·TT\ ‘·sê«‘· ≈£î‘·TuŸcÕVæ≤\T á ÁbÕ+‘êìï <ë<ë|ü⁄ 150 dü+e‘·‡sê\T bÕ*+#ês¡T.
≈£î‘·TuŸcÕV”≤\T |üs¡eT‘· düVü≤q+‘√ bÕ*+#ês¡T.
≈£î‘·TuŸcÕV”≤\ sê»´+ yÓTT>∑\T\ <ä+&Éj·÷Á‘·\‘√ n+‘·]+∫b˛sTT+~.
Ws¡+>∑CÒãT eTs¡D+ ‘·sê«‘· <äø£ÿHé˝À ndü|òtC≤V”≤\ bÕ\q ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~.
kÕ˝≤sY »+>¥ dü+düÿs¡D\T ndü|òtC≤V”≤\ |ü]bÕ\q˝À eTTKýÓTÆq$.
[158]
13.10 e÷~] |üØøå± Á|üX¯ï\T
1. $wüßí≈£î+&çqT\T m˝≤+{Ï j·÷>±\T ìs¡«Væ≤+#ês¡T?
2. #êfi¯ó≈£î´\ |ü]bÕ\q $uÛ≤>±\T @$?
3. ø±ø£rj·TT\ ø£≥º&Ü\T @$?
4. ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝Àì uÖ<äΔ eT‘·+ >∑T]+∫ ‘Ó\|ü+&ç.
5. Á>∑+<∏ë\jÓ÷<äéT+ ÁbÕeTTK´+ ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
1. u≤<ë$T #êfi¯ó≈£î´\ >∑T]+∫ ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
2. #êfi¯ó≈£î´\ bÕ\Hê $<ÛëHêìï $e]+#·+&ç.
3. sêDÏ s¡TÁ<äeT<˚$ >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
4. ø±ø£rj·TT\ es¡Ôø£ ` yêDÏ»´+ >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
5. ≈£î‘·TuŸ cÕV”≤\ kÕ+düÿè‹ø£ ùde >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
6. MTsY ñkÕàHé n© U≤Hé >∑T]+∫ ‘Ó\|ü+&ç.
1. #êfi¯ó≈£î´\ Ä]úø£ |ü]dæú‹ì düMTøÏå+#·+&ç.
2. ø±ø£rj·TT\ eT‘·+ yêdüTÔ ìsêàD≤\T >∑T]+∫ $X‚¢wæ+#·+&ç.
3. kÕ˝≤sY»+>¥ dü+düÿs¡D\T, yê{Ï >∑T]+∫ $X‚¢wæ+#·+&ç.
13.11 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T
1. &Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<äÿsY $X¯«$<ë´\j·T Á|ü#·Ts¡D, Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· 1687 es¡≈£î
2. Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ ¬s+&Ée dü+e‘·‡s¡+, ‘Ó\T>∑T nø±&É$T
[159]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
‘Ó\+>±D sêÁwüº kÕ<Ûäq ñ<äéT+ `

14
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
Ä$sê“¤e+
‘Ó\+>±D sê#·]ø£+ qT+&ç Á|üC≤kÕ«eT´ bÕ\q˝ÀøÏ m˝≤ e∫Ã+<√ $e]kÕÔs¡T.
‘Ó\+>±D Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ $©HêìøÏ <ë]rdæq n+XÊ\qT $e]kÕÔs¡T.
ô|<ä› eTqTwüß´\ ˇ|üŒ+<ä+˝Àì eTTK´ n+XÊ\qT $X‚¢wækÕÔs¡T.
1969 ñ<äé÷ìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $e]+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
‘Ó\+>±D, Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~Δ eT<Ûä´ ñqï b˛*ø£\T, uÛÒ<ë\qT $X‚¢wækÕÔs¡T.
‘Ó\+>±D Á|ü‘˚´ø£ sêh ñ<äéT+˝À $<ë´s¡Tú\ C…mdæ\ sê»ø°j·T bÕØº\ bÕÁ‘·\qT $X‚¢wækÕÔs¡T.
Á|ü‘˚´ø£ sêh Á|üø£≥q≈£î <ë]rdæq |ü]dæú‘·T\ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T
‘Ó\+>±D ñ<äéT+˝À $$<Ûä s¡÷bÕ\˝À »]–q ìs¡düq\ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
14.1 |ü]#·j·T+
$XÊ\yÓTÆq uÛÑ÷uÛ≤>∑+, kÕ+düÿè‹ø£ _Ûqï‘·«+ >∑\ ‘·eT ÁbÕ+‘· eqs¡T\ dü~«ìjÓ÷>∑+ Á|ü‘˚´ø£ sêh+
<ë«sê e÷Á‘·yT˚ kÕ<Û´ä eTì uÛ≤$+∫q Á|ü»\T, ‘Ó\+>±D Á|ü‘´˚ ø£ sêh kÕ<Ûqä ñ<äéT+ <ë«sê ‘·eT Äø±+ø£\å ≈£î
Á|ü‹s¡÷|ü+>± kÕ~Û+#·T≈£îqï ‘Ó\+>±D 2014, pHé 2e ‘˚Bq Á|ü‘˚´ø£ sêh+>± Ä$s¡“¤$+∫+~.
14.2 kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+
15 Ä>∑dtº, 1947 eTq≈£î kÕ«‘·+Á‘·´+ e#˚Ã Hê{ÏøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 550 dü+kÕúHê\T ñ+&˚$. Á_{Ïwt
yês¡T kÕ«‘·+Á‘ê´ìï Á|üø£{Ïdü÷Ô, dü«<˚o dü+kÕúHê\ $wüj·T+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ñ+{≤jÓ÷, bÕøÏkÕÔHé˝À
ñ+{≤jÓ÷ ˝Ò<ë dü«‘·+Á‘·+>± ñ+{≤jÓ÷ ìs¡ísTT+#·T≈£îH˚ n~Ûø±s¡+ dü+kÕúHê\πø Ç#êÃs¡T. á neø±X¯+‘√
ø=ìï dü+kÕúHê\T dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô Á|üø£{Ï+#·T≈£îHêïsTT. n+<äT˝À ôV’≤<äsêu≤<é ≈£L&Ü ˇø£{Ï. ìC≤+ MTsY
ñkÕàHé Ä© U≤Hé, ôV’≤Á<ëu≤<é dü+kÕúq+ dü«‘·+Á‘·´ sê»´+>± ñ+≥T+<äì Á|üø£{Ï+#ê&ÉT.
14.2.1 ôV’≤<äsêu≤<é sêh+ ` uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $©q+
ôV’≤<äsêu≤<é sêh+˝Àì yÓTT‘·Ô+16 õ˝≤¢\˝À, ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü e÷{≤¢&˚ yês¡T >∑\ õ˝≤¢\T 8, eTsêsƒê
uÛ≤wü e÷{≤¢&˚yês¡T >∑\ õ˝≤¢\T 5, ø£qï&É uÛ≤wü e÷{≤¢&˚yês¡T >∑\ õ˝≤¢\T 3 ñHêïsTT. 84 XÊ‘·+>± ñqï
Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæ¢+\T 11 XÊ‘·+>± ñHêïs¡T. $T>∑‘êyês¡T Á¬ø’düÔe, C…’q, dæ≈£îÿ Ç‘·s¡ n\Œdü+U≤´ø£ eT‘ê\øÏ
[160]
#Ó+~q yês¡T. Ä $<Ûä+>± kÕe÷õø£ |üs¡+>±, uÛ≤cÕ |üs¡+>±, dü+düÿè‹ |üs¡+>± dü$Tà[‘· JeHêìøÏ
ôV’≤<äsêu≤<é sêh+ ˇø£ $•wüºyÓTÆq ñ<ëVü≤s¡D.
ˇø£ yÓ ’ | ü ⁄ C≤rj· T yê<ä T \ C≤sTTHé
Ç+&çj÷· ñ<äéT Á|üu≤Û e+ e\¢, eTs√yÓ|’ ⁄ü ìC≤+
bÕ\q |ü≥¢ e´‹πsø£‘· e\¢ Á|ü»\T ndü+‘·è|æÔ>±
ñqï Á|ü»\T, ôV≤’ <äsêu≤<é sêÁcÕºìï uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
ø£\bÕ\ì uÛ≤$+#ês¡T. n+‘·s¡Z‘· |òüTs¡¸D\ e\¢
ôV’ ≤ <ä s êu≤<é , Ç‘· s ¡ ÁbÕ+‘ê\˝À #√≥T
#˚ d ü T ≈£ î +≥Tqï XÊ+‹ uÛ Ñ Á <ä ‘ · \ ø° å D ‘· ≈ £ î
|ü]cÕÿs¡+>± ôV’≤<äsêu≤<é ÁbÕ+‘·+ô|’ uÛ≤s¡‘· ∫Á‘·+`14.1: düsê›sY e\¢uÛ≤sTT |üfÒ˝Ÿ, MTsY ñkÕàHé n©U≤Hé
Á|üuÛÑT‘·«+ ôd’ìø£ #·s¡´ »]|æ+~. á ôd’ìø£ #·s¡´H˚ b˛©dt j·÷ø£åHé n+{≤s¡T. 1948 ôdô|º+ãsY 17q ìC≤+
˝§+>∑Tu≤≥T‘√ ôV’≤<äsêu≤<é sêh+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $©qeTsTT´+~.
14.2.2 1952 yÓTT<ä{Ï kÕs¡«Á‹ø£ mìïø£\T
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ 1950, »qe] 26e ‘˚Bq neT˝À¢øÏ sêe&É+‘√ 1952˝À nìï sêÁcÕº\‘√ bÕ≥T
yÓTT<ä{Ï kÕs¡«Á‹ø£ mìïø£\T »]>±sTT.
14.2.3 eTT©ÿ ñ<äéT+
ôV’≤<äsêu≤<é sê»´+˝À 20e X¯‘êã›+ yÓTT<ä{À¢ ñ‘·Ôsê~ sêÁcÕº\≈£î #Ó+~q yê]ì ñ<√´>±\˝À
m≈£îÿe>± ìj·T$T+#˚yês¡T. B+‘√ ôV’≤<äsêu≤<é dü+kÕúq+˝Àì ñ<√´>±\T kÕúì≈£î\πø Çyê«\ì ‘Ó\+>±D
ìs¡T<√´>∑T\T 1910 qT+∫ 1918 es¡≈î£ ñ<ä´$T+#ês¡T. á &çe÷+&é≈î£ ‘·\e+∫ 1919˝À eTT©ÿ ìã+<Ûqä \T
Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ »]–+~. eTT©ÿ ìã+<Ûäq\ Á|üø±s¡+ dü+kÕúq+˝Àì ñ<√´>±\T kÕúì≈£î\πø <äø±ÿ*. eTT©ÿ
(kÕúìø£ nuÛÑ´]ú) n+fÒ 15 dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T ø£˙dü+ á ÁbÕ+‘·+˝À ìyêdü+ ñ+&Ü*. ˇø£ e´øÏÔ eTT©ÿ>±
>∑T]Ô+|ü⁄ bı+<ä&ÜìøÏ dü+ã+~Û‘· n~Ûø±s¡T\ e<ä› ˇø£ &çøsπ¢£ wüHé ≈£L&Ü düeT]Œ+#ê*‡ ñ+≥T+~. á ìã+<Ûqä \T
kÕúì≈£î\≈£î ñ<√´>±\ kÕ<Ûäq˝À s¡ø£åD ø£*Œ+#êsTT. nsTT‘˚ á ìã+<Ûäq\qT ñ\¢+|òæT+∫ y˚˝≤~ eT+~
HêHé eTT©ÿ\T (kÕúìπø‘·s¡T\T) kÕúìø£ ñ<√´>±\˝À #˚], ‘Ó\+>±D j·TTe‘·≈£î neø±XÊ\T ˝Ò≈£î+&Ü #˚XÊs¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $*q+ nsTTq ‘·s¡Tyê‘· @s¡Œ&çq bÂs¡ Á|üuÛÑT‘ê«\T eTT©ÿ ìã+<Ûäq\ô|’ dü¬s’q ne>±Vü≤q ˝Òø£,
n$ nqTdü]+∫q ñ<√´>∑, ñbÕ~Û $<ÛëHê\T kÕúì≈£î\ neø±XÊ\qT <Óã“ rXÊsTT.
á |ü]D≤e÷\ìï+{Ï |òü*‘·+>± Ä+<√fi¯q\≈£î >∑T¬s’q $<ë´s¡Tú\T ìs¡T<√´>∑T\T ◊ø£´ø±sê´#·s¡D
ø£$T{°>± @s¡Œ&ç sê´©\T ìs¡«Væ≤+#ês¡T. ô|<ä› m‘·TÔq Ä+<√fi¯q\T, ìs¡düq\T ‘Ó*bÕs¡T. ªHêHé eTT©ÿ >√
u≤´ø˘μ, ªÇ&û¢ kÕ+u≤sY >√ u≤´ø˘μ e+{Ï ìHê<ë\‘√ sê´©\T ìs¡«Væ≤+#ês¡T. M{Ï |òü*‘·+>± n|üŒ{Ïπø ñqï
eTT©ÿ ìã+<Ûäq\T |ü]o*+∫, $$<Ûä esêZ\ yê]‘√ #·]Ã+∫, kÕúìπø‘·s¡T\qT ‹|æŒ |ü+ù| Á|üÁøÏj·TqT Á|üuÛÑT‘·«+
#˚|ü{Ïº+~. ø±˙ á˝À>±, uÛ≤cÕ Á|üj·TTø£Ô sêÁcÕº\ n+X¯+ ‘Ós¡ô|’øÏ sêe&É+‘√, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+ @sêŒ≥T‘√
á Á|üÁøÏj·T Ä–b˛sTT+~.
[161]
1. eTT©ÿ nq>±H˚$T?
2. kÕúìπø‘·s¡T\T $$<Ûä e÷sêZ\ <ë«sê kÕúì≈£î\ neø±XÊ\T ˝Ò≈£î+&Ü #˚j·T≥+ô|’ MT n_ÛÁbÕj·T+
@$T{Ï?
14.3 ¬s+&ÉT sêÁcÕº\ $©q+
<äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À uÛ≤cÕ ÁbÕ‹|ü~ø£q q÷‘·q sêÁcÕº\ @sêŒ≥T¬ø’ sêÁcÕº\ |ü⁄q]«uÛÑ»q ø£$TwüHé
1953˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. á Áø£eT+˝À eTÁ<ëdüT sêh+ qT+&ç $&çb˛sTT, ø£s¡÷ï˝Ÿ sê»<Ûëì>± Ä+Á<Ûä sêh+
@s¡Œ&ç+~. ø£qï&É ÁbÕ+‘ê\qT yÓTÆdü÷s¡T sêh+˝À ø£\bÕ\ì, eTsêØƒ ÁbÕ+‘ê\qT u§+u≤sTT sêh+˝À
ø£\bÕ\ì ø£MTwüHé dæbòÕs¡düT #˚dæ+~. Ä+Á<Ûä Á|ü»\T ‘Ó\+>±D sêh+˝À ø£\e&ÜìøÏ Çwüº|ü&ÉT‘·THêïs¡T ø±˙,
‘Ó\+>±D Á|ü»\T e÷Á‘·+ e´‹πsø£+>± ñHêïs¡T. n~Ûø£ $<ëé+‘·T˝…’q Ä+Á<ÛäT\T ‘Ó\+>±D ˝ÀøÏ eùdÔ,
‘Ó\+>±D Á|ü»\T qwüºb˛‘ês¡H˚ uÛ≤eq‘√ bÕ≥T $<ë´|üs¡+>± nD>∑<=ø£ÿã&É‘ês¡ì, ˙{ÏbÕs¡T<ä\ ÁbÕC…≈£îº\T
ìs¡¢øå±´ìøÏ >∑Ts¡e⁄‘êj·Tì ‘Ó\+>±D Á|ü»\T uÛ≤$+#ês¡T. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« #=s¡e‘√ Çs¡T ÁbÕ+‘ê\ Hêj·T≈£î\T
&Û©ç ˝¢ À düe÷y˚Xy¯ TÓ Æ ªô|<ä› eTqTwüß\ ˇ|üŒ+<ä+μ ≈£î<äTs¡TÃ≈£îHêïs¡T. B+‘√ $©q Á|üÁøÏjT· ≈£î ÁbÕ‹|ü~ø£ @s¡Œ&ç+~.
14.3.1 ô|<ä› eTqTwüß\ ˇ|üŒ+<ä+
1956 |òæÁãe] 20q &Ûç©¢˝Àì ôV’≤<äsêu≤<é n‹~∏ >∑èVü≤+˝À Á|ü<Ûëì »eVü≤sY ˝≤˝Ÿ HÓÁVüA Ä<Ûä«s¡´+˝À
sêÁcÕº\ |ü⁄q]«uÛÑ»q ø£$TwüHé ìy˚~ø£qT |ü]o*+∫ $XÊ˝≤+Á<Ûä @sêŒ≥T $wüj·T+˝À ‘Ó\+>±D Á|ü»\
nqTe÷Hê\qT ìeè‹Ô #˚j·T&ÜìøÏ, yê]øÏ s¡ø£åD ø£*Œ+#·&ÜìøÏ #˚dæq rsêàqy˚T ô|<ä› eTqTwüß\ ˇ|üŒ+<ä+.
á düe÷y˚XÊìøÏ ‘Ó\+>±D qT+∫ ã÷s¡TZ\ sêeTø£ècÕísêe⁄, eTÁ] #ÓHêï¬s&ç¶, ¬ø.$ s¡+>±¬s&ç¶, C…$
q]‡+>∑sêe⁄, Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘·+ qT+∫ u…»yê&É >√bÕ\¬s&ç¶, ˙\+ dü+Je¬s&ç¶, düsê›sY >ö‘·T \#·Ãqï, n\÷¢]
dü‘·´Hêsêj·TD sêE\T Vü‰»¬s’ ô|<ä›eTqTwüß\ ˇ|üŒ+<ä+ô|’ dü+‘·ø±\T #˚XÊs¡T. á ˇ|üŒ+<ä+˝À ‘Ó\+>±D
ÁbÕ+‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q 14 n+XÊ\ô|’ rsêàq+ #˚XÊs¡T.
á ˇ|üŒ+<ä+˝Àì eTTK´ n+XÊ\T:
1. |ü]bÕ\qô|’ Ks¡TÃqT s¬ +&ÉT ÁbÕ+‘ê\T Äj·÷ ìwüŒ‹Ô˝À uÛ]Ñ +#ê*. ‘Ó\+>±D˝Àì s¬ yÓq÷´ $T>∑T\Tì
‘Ó\+>±D n_Ûeè~ΔøÏ e÷Á‘·y˚T Ks¡TÃ #˚j·÷*.
2. ‘Ó\+>±D˝À n|üŒ{Ïπø ñqï $<ë´ kÂø£sê´\qT ‘Ó\+>±D $<ë´s¡Tú\≈£î e÷Á‘·y˚T πø{≤sTTkÕÔs¡T.
3. |üHïÓ +&˚fifl¯ bÕ≥T ‘Ó\+>±D˝À ìedæùdÔ ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+˝À ñ<√´>±\≈£î, $<ë´ dü+dü\ú ˝À Á|üyX˚ Ê\≈£î
ns¡Ω‘·ì#˚Ã eTT©ÿ ìj·Te÷\qT ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ n+^ø£]+#ês¡T.
4. ‘Ó\+>±D n_Ûeè~Δ, nedüsê\qT |üs¡ý˚øÏå+#·&ÜìøÏ XÊdüqdüuÛÑ qT+∫ 20 eT+~ düuÛÑT´\‘√
#·≥ºã<äΔyÓTÆq ÁbÕ+rj·T dü+|òüT+ @sêŒ≥T #˚j·T{≤ìøÏ n+^ø£]+#ês¡T.
5. ‘Ó\+>±D˝À eékÕj·T uÛÑ÷$T neTàø£+ á ÁbÕ+rj·T dü+|òüT+ ìj·T+Á‹düTÔ+~.
[162]
6. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ eT+Á‘·T\ ãè+<ä+˝À 40 XÊ‘·+ düuÛÑT´\T ‘Ó\+>±D qT+∫, 60 XÊ‘·+ düuÛÑT´\T
Ä+Á<Ûë qT+∫ ñ+{≤s¡T.
7. eTTKéT+Á‹ Ä+Á<ÛÁä bÕ+‘·+ qT+∫ ñ+fÒ ñ|üeTTKéT+Á‹ ‘Ó\+>±D qT+∫, eTTKéT+Á‹ ‘Ó\+>±D
qT+∫ ñ+fÒ ñ|üeTTKéT+Á‹ Ä+Á<Ûä qT+∫ ñ+&Ü*.
ô|<ä› eTqTwüß\ ˇ|üŒ+<ä+˝À ‘Ó\+>±D ÁbÕ+rj·T eT+&É* @sêŒ≥T #ê˝≤ ø°\ø£yÓTÆq~. XÊdüqdüuÛÑ
n_Ûeè~Δ, Ä]úø£ Á|üD≤[ø£\T, kÕúìø£ |ü]bÕ\Hê eéVü‰sê\T, Á|üC≤s√>∑´+, bÕ]X¯ó<äΔ´+, kÕúìø£ ÄdüT|üÁ‘·T\T,
$<ä´ ‘Ó\+>±D≤ $<ë´ dü+düú˝À¢ Á|üy˚XÊ\T, eékÕj·T uÛÑ÷eTT\ neTàø£+ yÓTT<ä\>∑Tq$ nìï ÁbÕ+rj·T
eT+&É* |ü]~Û˝À ñ+{≤sTT. ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘· nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± n_Ûeè~Δ¬ø’ á eT+&É* ø£èwæ
#˚j·÷*‡ ñ+≥T+~. ‘Ó\+>±D uÛÑ÷eTT\qT ‘Ó\+>±DÒ‘·s¡ ÁbÕ+‘· Á|ü»\≈£î neTà&Üìï Ç~ ìj·T+Á‹düTÔ+~.
á $<Ûä+>± á ˇ|üŒ+<ä+ Á|üuÛÑT‘·«+ eqs¡T\T düeT+>± yê&ÉT≈£îH˚˝≤ ‘Ó\+>±D j·TTe‘·≈£î, $<ä´ ñbÕ~Û
neø±XÊ\T \_Û+#˚˝≤ #˚j·T&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+∫+~.
14.3.2 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+ @sêŒ≥T
1953 &ç ô d+ãsY 22q @s¡ Œ &ç q sêÁcÕº \
|ü⁄q]«uÛÑ»q ø£$TwüHé‘√ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq $©q Á|üÁøÏj·T
nH˚ø£ <äX\¯ qT <ë{Ï ∫e]øÏ sêh|ü‹ ÄyÓ÷<ä+‘√ 1956
qe+ãsY 1q ôV≤’ <äsêu≤<é sê»<Ûëì>± Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh+
@s¡Œ&ç+~.
1. ô|<ä› eTqTwüß\ ˇ|üŒ+<ä+˝Àì eTTU≤´+XÊ\T
@$?
2. ‘Ó\+>±D ÁbÕ+rj·T eT+&É* >∑T]+∫ ‘Ó\|ü+&ç.
|ü≥+`14.1: $uÛÑ»q≈£î eTT+<äT Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
14.4 ‘=*<äX¯ ‘Ó\+>±D ñ<äéT+
Ä+Á<Ûë bÕ\≈£î\T ô|<ä› eTqTwüß\ ˇ|üŒ+<ëìøÏ yÓTT<ä{À¢H˚ n&ÉT¶ y˚XÊs¡T. n|üŒ{Ï Ä+Á<Ûë bÕ\≈£î\T. á
ˇ|üŒ+<ä+ Á|üø±s¡+ eTTKéT+Á‹ Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q yê¬s’‘˚, ñ|ü eTTKéT+Á‹ |ü<ä$ ‘Ó\+>±D yê]øÏ
πø{≤sTT+#ê*. ø±˙ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ‘=* eTTKéT+Á‹>± ìj·T$T‘·T˝…’q ˙\+ dü+Je¬s&ç¶ ñ|ü eTTKéT+Á‹ì
mqTïø√ø£ b˛>±, ñ|ü eTTKéT+Á‹ |ü<ä$H˚ s¡<äT› #˚XÊ&ÉT.
ñ<√´>∑T\ $wüj·T+˝Àq÷ ‘Ó\+>±D yê]ì dü÷|üsY q÷éTØ (‘ê‘êÿ*ø£) b˛düTº\˝À πø{≤sTT+#·&É+
e\¢ ø=~› s√E\πø yê]ì ‘=\–+#ês¡T. ‘·|ü⁄Œ&ÉT eTT©ÿ Á<ÛäTMø£s¡D |üÁ‘ê\ <ë«sê #ê˝≤ eT+~ kÕúìπø‘·s¡T\T
≈£L&Ü ñ<√´>±\T bı+<ës¡T. $<ë´dü+düú˝À¢ ≈£L&Ü ‘Ó\+>±D $<ë´s¡Tú\≈£î #Ó+<äe\dæq d”≥¢qT Ä+Á<Ûä
[163]
$<ë´s¡Tú\≈£î Ç#êÃs¡T. $T>∑T\T ì<ÛäT\qT ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘êìπø Ks¡TÃ #˚j·÷*‡ ñ+&É>± Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘·
n_Ûeè~ΔøÏ Ks¡TÃ #˚XÊs¡T.
ô|<ä› eTqTwüß\ ˇ|üŒ+<ä+˝Àì mì$T<√ n+X¯+ Á|üø±s¡+ ‘Ó\+>±D eékÕj·T uÛÑ÷eTT\qT neTà&É+,
ø=q&É+ ÁbÕ+rj·T ø£$T{° ìj·T+Á‘·D≈£î ˝Àã&ç ñ+&Ü*. Bì nqTeT‹ ˝Òì<˚ ‘Ó\+>±DÒ‘s· T¡ ˝…e«s¡T eékÕj·T
uÛÑ÷eTT\qT ø=qsê<äT. ø±˙ ‘Ó\+>±D˝Àì #ê˝≤ ÁbÕ+‘ê˝À¢ \ø£å˝≤~ mø£sê\qT Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘·+ qT+∫
e\q e∫Ãq yês¡T ø£$T{° nqTeT‹ ˝Ò≈£î+&ÜH˚ ‘·≈£îÿe <Ûäs¡≈£î ø=qT>√\T #˚XÊs¡T.
á $<Ûä+>± n|üŒ{Ï bÕ\≈£î\T ‘Ó\+>±D Á|ü»\ uÛÑ÷eTT\qT, eqs¡T\qT, ñ<√´>±\qT ø=\¢>√≥º&É+
e\¢H˚ ñ<äéT+ ‘·˝…‹Ô+~. Ç˝≤ nìï s¡+>±˝À¢ »]–q nHê´j·÷\T, $eø£å, ô|<ä› eTqTwüß\ ˇ|üŒ+<ä+
ñ\¢+|òüTq\≈£î $dæ– y˚kÕ]b˛sTTq ‘Ó\+>±D Á|ü»\T ‘=*kÕ] 1969˝À Á|ü‘˚´ø£ ‘Ó\+>±D sêh ñ<äé÷ìøÏ
lø±s¡+ #·T{≤ºs¡T.
14.4.1 ‘Ó\+>±D ñ<äéT+ 1969
ñkÕàìj·÷ j·T÷ìe]‡{° $<ë´s¡Tú\T 1969 »qe]˝À Á|ü‘˚´ø£ sêh kÕ<Ûäq¬ø’ ñ<äéT ø±sê´#·s¡D
yÓTT<ä\Tô|{≤ºsT¡ . ‘Ó\+>±D ø√dü+ düyTÓ à #˚j÷· \ì rsêàì+#ês¡T. eT+Á‘·T\T myÓTà˝Òà\T sêJHêe÷ #˚j÷· \ì,
‘Ó\+>±D 70 ø√≥¢ ì<ÛäT\T $&ÉT<ä\ #˚j·÷\ì, ‘Ó\+>±D ì<ÛäT\T <äT]«ìjÓ÷>∑+ô|’ Hê´j·T $#ês¡D
»]|æ+#ê\ì, ô|<ä› eTqTwüß\ ˇ|üŒ+<ëìï ‘·÷.#ê ‘·|üŒ≈£î+&Ü neT\T #˚j·÷\ì kÕúìπø‘·s¡T\qT yÓ+≥H˚
yÓq≈£îÿ |ü+|æ+#ê\ì rsêàHê\T #˚XÊs¡T.
á &çe÷+&É¢ kÕ<Ûäq¬ø’ kÕeT÷Væ≤ø£ ìs¡e~Ûø£ ã+<é\T, kÕeT÷Væ≤ø£ ìsêVü‰s¡ Bø£å\≈£î |æ\T|ü⁄ì#êÃs¡T.
nìï $<ë´ dü+düú\T eT÷dæy˚XÊs¡T. ìs¡düq ø±s¡´Áø£e÷\T, dü‘ê´Á>∑Vü≤+, u…’sƒêsTT+|ü⁄\T, C…’˝Ÿ uÛÑs√\T #˚|ü{≤ºs¡T.
$<ë´s¡Tú\T ‘·\ô|{Ïºq á ñ<äéT+ n+<ä]˝Àq÷ dü÷Œ¤]Ôì ì+|æ+~. ñ<√´>∑T\T, Á|ü»\T ô|<ä› m‘·TÔq
ñ<äéT+˝À bÕ˝§ZHêïs¡T. ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\qT s¡÷|ü⁄e÷|ü&ÜìøÏ Á|ü‘˚´ø£ ‘Ó\+>±D sêh+ @s¡Œ&Ü*‡q
nedüs¡+ ñ+<äH˚ uÛ≤eq Ä s√E˝À¢ ã\+>± ñ+~. á ìs¡düq ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ nH˚ø£ #√≥¢ b˛©düT\T
ìs¡düqø±s¡T\qT nD∫ y˚XÊs¡T. ø±\TŒ\T »]bÕs¡T. á ø±\TŒ˝À¢ 300 eT+~øÏ ô|’>± #·ìb˛j·÷s¡ì n~Ûø±]ø£
˝…ø£ÿ\T #ÓãT‘·THêïsTT.
14.4.2 ‘Ó\+>±D Á|üC≤ dü$T‹
á ñ<äé÷ìøÏ dü¬s’q Hêj·Tø£‘·«+ >±ì, y˚~ø£ >±ì ˝Òø£b˛e&É+‘√ Ä+<√fi¯q\T, }πs–+|ü⁄\T,
dü<ädüT‡\T, ã+<é\‘√ yÓTT<ä˝…’ ne<ÛäT\T <ë{Ï ãdüT‡\ ø±*Ãy˚‘·, Áô|’y˚{Ÿ, |ü_¢ø˘ ÄdüTÔ\ $<Ûä«+kÕìø° #˚s¡T≈£î+~.
Á|üuÛÑT‘·« nD∫y˚‘· ≈£L&Ü rÁeyÓTÆ+~.
á düeTj·T+˝ÀH˚ 1969 |òÁæ ãe]˝À ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘· eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ y˚T<Ûëe⁄\T, ˝≤j·Ts¡T,¢ »s¡ï*düT\º T,
yêDÏ»´ esêZ\T ø£*dæ ª‘Ó\+>±D |”|ü⁄˝Ÿ‡ ø£HÓ«q¸Héμ nH˚ y˚~ø£qT @sêŒ≥T #˚XÊsTT. á ø£HÓ«q¸Hé $<ë´]ú,
ñ<√´>∑ dü+düú\ Ä+<√fi¯q ø±s¡´Áø£e÷\qT u≤>± ã\|ü]Ã+~. ‘·s¡Tyê‘· Bìì ª‘Ó\+>±D Á|üC≤ dü$T‹μ>±
e÷sêÃs¡T. 1971 ˝À sê»ø°j·T bÕØº>± Á|üø£{Ï+#ês¡T. Á|ü‘˚´ø£ ‘Ó\+>±D sêh+ kÕ<ÛäH˚ ‘Ó\+>±D Á|üC≤
dü$T‹ \ø£å´+ nqï @ø£ yêø£´ dü+<˚X¯+‘√ ‘·eT mìïø£\ Á|üD≤[ø£qT Á|üø£{Ï+#ês¡T. eTÁ] #ÓHêï ¬s&ç¶ n<Ûä´ø£å‘·q
[164]
1971 ˝Àø˘ düuÛÑ eT<Ûä´+‘·s¡ mìïø£˝À¢ b˛{° #˚dæ 49% z≥T¢ dü+bÕ~+∫+~. nìï esêZ\ Á|ü»\T ‘Ó\+>±D
Á|üC≤ dü$T‹øÏ eT<ä›‘·T ‘Ó*bÕsTT.
14.4.3 Äs¡T dü÷Á‘ê\ |ü<∏äø£+
1969 ñ<äéT+ rÁe s¡÷|ü+ <ë\Ã&É+‘√ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ~<äT›u≤≥T #·s¡´\T #˚|ü{Ïº+~. ‘Ó\+>±D
qT+∫ ‘·s¡*+∫q ì<ÛäT\ô|’ düMTø£å≈£î>±qT ˇø£ ø£$T{° y˚j·T&É+, ÁbÕ+rj·T n_Ûeè~Δ dü+|òü÷ìï @sêŒ≥T
#˚j·T&É+, <ëìøÏ m≈£îÿe n~Ûø±sê\T Çe«&É+, eTT©ÿ ìã+<Ûäq\T ø£]ƒq+>± neT\T|üs¡#·&É+ ˝≤+{Ï Vü‰MT\‘√
mì$T~ dü÷Á‘ê\ |ü<∏äø±ìï Á|üø£{Ï+#ês¡T.
Ç<˚ düeTj·T+˝À ‘Ó\+>±D ñ<äé÷ìøÏ Á|ü‹düŒ+<äq>± d”e÷+Á<Ûä ÁbÕ+‘·+˝À 1972˝À C…’ Ä+Á<Ûä
ñ<äéT+ yÓTT<ä˝…’+~. ø√kÕÔ õ˝≤¢\qT eT]+‘· n_Ûeè~Δ #˚j·÷\ì ø√s¡T‘·÷, kÕúìø£ Vü≤√<ë≈£î dü+ã+~Û+∫
eTT©ÿ ìj·Te÷\qT ≈£L&Ü ‘=\–+#ê\ì ñ<ä´$T+#ês¡T. B+‘√ 1973˝À πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üuÛÑT‘·«
ñbÕ~Û˝À kÕúìø£ Á|ü»\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ÇkÕÔeTì nìï ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\≈£î $XÊ«dü+ ø£*Œdü÷Ô Äs¡T dü÷Á‘ê\
|ü<∏äø±ìï s¡÷bı+~+#ês¡T.
B+‘√ ‘Ó\+>±D ÁbÕ+rj·T ø£$T{°\qT, eTT©ÿ ìã+<Ûäq\qT Ä|æy˚XÊs¡T. ‘Ó\+>±DqT $&ç>±
#·÷|æ+#˚ ìj·TeT+ ≈£L&Ü ˝Ò≈£î+&Ü #˚XÊs¡T. eTT©ÿ ìj·Te÷\ kÕúq+˝À e∫Ãq kÕúìø£ ]»πs«wüq¢ ø±s¡D+>±
|üPs¡«+ ñqï ìyêdü ns¡Ω‘·qT Hê\T>∑T dü+e‘·‡sê\≈£î ≈£î~+#·&É+‘√ kÕúìø£ ]»πs«wüq¢ ñ\¢+|òüTq≈£î neø±X¯+
\_Û+∫q≥¢sTT+~. B+‘√ ô|<ä› eTqTwüß\ ˇ|üŒ+<ä+˝À bı+<äT|ü]∫q ‘·q Á|ü‘˚´ø£ ndæÔ‘ê«ìï ‘Ó\+>±D
ÁbÕ+‘·+ ø√˝ÀŒsTT+~. n|üŒ{Ï Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì nìï ÁbÕ+‘ê\qT ˇπø s¡ø£+>± |ü]>∑DÏ+#ês¡T. Bì e\¢
‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘· $<ë´s¡Tú\T, j·TTe‘· m+‘√ ndü+‘·è|æÔøÏ >∑Ts¡j·÷´s¡T.
1. 1969 ñ<äéT+ @s¡Œ&É&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $X‚¢wæ+#·+&ç.
2. Á|ü‘´˚ ø£ ‘Ó\+>±D sêh @sêŒ≥T≈£î ñ<ä´$T+∫q yê]˝À $<ë´s¡T˝ú Ò m+<äT≈£î eTTK´ bÕÁ‘· b˛wæ+#ês√
‘Ó\|ü+&ç.
14.5 eT* <äX¯ ‘Ó\+>±D ñ<äéT+
1969˝À e∫Ãq ‘=*<äX¯ Á|ü‘´˚ ø£ ‘Ó\+>±D ñ<äé÷ìï sê»ø°jT· #·s´¡ \ <ë«sê ìs√~Û+#·>*∑ –q|üŒ{Ïø°
‘·eT≈£î »s¡T>∑T‘·Tqï nHê´j·÷\ô|’ ‘Ó\+>±D˝Àì $$<Ûä esêZ\ Á|ü»˝À¢ ndü+‘·è|æÔ n˝≤π> ñ+~. <ëìøÏ ‘√&ÉT
ôV’≤<äsêu≤<é #·T≥Tº|üø£ÿ\ ÁbÕ+‘ê˝À¢ d”e÷+Á<ÛäT\T ô|{Ïºq ô|≥Tºã&ÉT\T, Á|ü»\ e\dü\T ≈£î\ eè‘·TÔ\ $<Ûä«+dü+,
dü+düÿè‹ |ü≥¢ ∫qï #·÷|ü⁄, q÷‘·q Ä]úø£ $<ÛëHê\ Äs¡+uÛÑ+, yÓT≥º ÁbÕ+‘ê˝À¢ ≈£L&Ü Vü≤]‘· $|ü¢yêìï
Á|üy˚X¯ô|≥º&ÜìøÏ >±qT s¡÷bı+~+∫q uÀs¡Tu≤e⁄\ eékÕj·T+, esê¸<Ûës¡ ÁbÕ+‘ê\T eékÕj·T |ü+≥\qT,
|ü<äΔ‘·T\qT <Óã“rdæq ¬s+&ÉT s¡÷bÕj·T\ øÏ˝À _j·T´+ |ü<∏äø£+, Á|üC≤|ü+|æD° eédüú, qø£‡˝…’{Ÿ ñ<äéT+, ø=‘·Ô
kÕe÷õø£ es¡Z+ Çe˙ï ≈£L&Ü Ä eT*<äX¯ ñ<äé÷ìøÏ ø±s¡D≤\T>± #Ó|üŒe#·TÃ.
[165]
14.5.1 ‘Ó\+>±D˝À ô|s¡T>∑T‘·Tqï ndü+‘·è|æÔ
1956 qT+∫ 1990 es¡≈£î Á|üD≤[ø±ã<äΔ n_Ûeè~Δ ø±\+˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+˝À nH˚ø£ n_Ûeè~Δ
|üqT\T »]>±sTT. ô|<ä› ô|<ä› Äqø£≥º\T ø£{≤ºs¡T. kÕ>∑T˙s¡T, $<äT´‘Y |ü<∏äø±\qT yÓTT<ä\T ô|{≤ºs¡T. ô|<ä› ô|<ä›
>∑qT\T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ πø+Á<ë\qT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ Vü≤]‘· $|ü¢yêìï
neT\T #˚XÊs¡T. ô|<ä› dü+K´˝À $X¯«$<ë´\j·÷\T, kÕ+πø‹ø£ dü+düú\qT kÕú|æ+#ês¡T. 1990 ‘·s¡Tyê‘·
sêh+˝À Á|ü‘˚´ø£+>± ôV’≤<äsêu≤<äT˝À düe÷#ês¡ kÕ+πø‹ø£ |ü]ÁX¯eT yÓ*¢ $]dæ+~.nsTT‘˚ ‘Ó\+>±D Á|ü»\T
á n_Ûeè~Δ #ê˝≤ ndüe÷q+>± ñ+<äì, ndü\T Á|üjÓ÷»Hê\T sêh+˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î e÷Á‘·y˚T
#˚≈£Ls¡T‘·THêïj·Tì uÛ≤$+#·kÕ>±s¡T.
eékÕj·T n_Ûeè~Δ˝À ≈£L&Ü Ä+Á<Ûë ÁbÕ+‘êìøÏ, ‘Ó\+>±D≤ ÁbÕ+‘êìøÏ eT<Ûä´ ndüe÷q‘·\T
m≈£îÿej·÷´sTT. ‘Ó\+>±D s¬ ‘’ T· \ Ä<ëj·T+˝À m≥Te+{Ï ô|s¡T>∑T<ä\ ø£ì|æ+#·øb£ ˛>±, s¬ ‘’ T· \T s¬ ‘’ T· ≈£L©\T>±
e÷πs |ü]dæú‹ e∫Ã+~. $<ë´ s¡+>∑+˝À ≈£L&Ü ø√kÕÔ+Á<Ûä ø£+fÒ ‘Ó\+>±D yÓqTø£ã&ç ñ+~. 2001 ˝À
‘Ó\+>±D˝À nø£åsêdü´‘· 53 XÊ‘·+ ø±>± Ä+Á<Ûë˝À 63 XÊ‘·+ ñ+~. n<˚ düeTj·T+˝À ‘Ó\+>±D˝Àì
ù|<ä\T, kÕe÷õø£+>± yÓqTø£ã&çq esêZ\˝À nø£åsêdü´‘· XÊ‘·+ Ç+ø± ‘·≈£îÿe>± ñ+~.
ndüe÷q n_Ûeè<˚Δ ø±≈£î+&Ü ‘Ó\+>±D Á|ü»\˝À kÕ+düÿè‹ø£+>± $eø£å‘·≈£î >∑Ts¡e⁄‘·THêïeTì uÛ≤eq
ø£*–+~. ¬s+&ÉT ÁbÕ+‘ê\ ø£\sTTø£ ‘·sê«‘· ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä dü+düÿè‹ Ä<äs¡ÙyÓTÆq<äì Á|ü#ês¡+ #˚dæ ‘Ó\+>±D
uÛ≤wü, dü+düÿè‘·T\qT yÓqTø£ã&çq yê{Ï>± #·÷|ükÕ>±s¡T. bÕsƒ¡XÊ\ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À ‘Ó\+>±D #·]Á‘·, dü+düÿè‹
Hêj·T≈£î\≈£î ‘·–q+‘· ÁbÕ‹ì<Û´ä + \_Û+#·˝<Ò Tä . sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ nqTdü]düTqÔ ï $<ÛëHê\ e\¢ Ç˝≤ »s¡T>∑T‘√+<äì
‘Ó\+>±D Á|ü»\T uÛ≤$+#ês¡T.
14.5.2 eT* <äX¯ ñ<äéT+
á düeTj·T+˝À n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ãq Á|üuÛÑT‘·«+ dü+πøåeT |ü<∏äø±\T ‘·–Zdü÷Ô düs¡∞ø£s¡D, Áô|’y˚{°ø£s¡D,
Á|ü|ü+Nø£s¡D $<ÛëHê\qT neT\T #˚j·T&É+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. eékÕj·T+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&çq ¬s’‘·T\T, ≈£L©\T,
eékÕj·T nqTã+<Ûä eè‘·T˝Ô q’… #˚‹ eè‘·T\Ô T ≈£î\eè‘·T\Ô yê]øÏ ñbÕ~Û neø±XÊ\T >∑D˙j·T+>± ‘·–bZ ˛j·÷sTT.
ñ<√´>∑ ìj·÷eTø±\÷ ‘·–Zb˛j·÷sTT. Áô|’y˚{°ø£s¡D $düÔ]+∫q|üŒ{Ïø° ñ<√´>∑ uÛÑÁ<ä‘· ˝Òq+<äTq ìs¡T<√´>∑
düeTdü´ n˝≤π> ñ+~. á ø±s¡D+>± $$<Ûä esêZ\ Á|ü»\T, ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+ düyÓTÆø£´ sêh+˝À $$<Ûä
s¡+>±\˝À m˝≤ qwüºb˛‘·Tqï~ $e]dü÷Ô, Á|ü‘˚´ø£ ‘Ó\+>±D ñ<äé÷ìï ã˝Àù|‘·+ #˚j·T{≤ìøÏ $$<Ûä s¡ø±\
y˚~ø£\T>± @s¡Œ&Ü¶s¡T. $$<Ûä sê»ø°j·T bÕØº\T, Á|üC≤ dü+|òü÷\ Ä<Ûä«s¡´+˝À ‘Ó\+>±D düeTdü´qT
|ü]wüÿ]+#·e\dæ+~>± dü<ädüT‡\T, düe÷y˚XÊ\T, <Ûäsêï\T, sêkÕÔs√ø√\T, ìsêVü‰s¡ Bø£å •_sê\T e+{Ï
ø±s¡´Áø£e÷\T #˚|{ü ≤ºsT¡ . ñ<√´>∑T\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, |ü≥uº ÁÑÛ <äT\T $$<Ûä dü+|ò÷ü \T>± @s¡Œ&Ü¶sT¡ . nìï dü+|ò÷ü \qT
ø£\T|ü⁄‘·÷ @s¡Œ&çq ª‘Ó\+>±D ◊ø£ý˚~ø£μ |ü\T ùdyê ø±s¡´Áø£e÷\‘√ bÕ≥T>± ‘Ó\+>±D ñ<äé÷ìï ñ<Ûäè‘·+
#˚ùd $$<Ûä s¡ø±˝…’q ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+∫+~.
[166]
á eT*<äX¯ ñ<äéT+˝À 2001 ˝À ø£\«≈£î+≥¢ #·+Á<äX‚Ks¡sêe⁄ kÕú|æ+∫q ‘Ó\+>±D sêh dü$T‹
bÕÁ‘· ø°\ø£yÓTÆq~. ‘Ó\+>±D kÕ<Ûäq ø√düy˚T bÕØº @s¡Œ&É&É+‘√ {ÏÄsYmdtqT Á|ü»\T Ä<ä]+#ês¡T. nH˚ø£ Á|üC≤
dü+|òü÷\T, ø£e⁄\T, s¡#·sTT‘·\T, bÕÁ‹πøj·TT\T, y˚T<Ûëe⁄\T, $<ëé+‘·T\T Á|ü»˝À¢ ø£*–+∫q #Ó’‘·Hê´ìï
‘Ó\+>±D Á|ü»\˝À >∑\ ndü+‘·è|æÔì ñ<äéT s¡÷bÕìøÏ e÷s¡Ã&É+˝À á bÕØº dü|òü©ø£è‘·yÓTÆ+~. nìï sê»ø°j·T
bÕØº\T Á|ü»\qT ñ<äéT+˝À uÛ≤>∑kÕ«eT´+ #˚j·T&É+˝À ‘·eT e+‘·T bÕÁ‘· b˛wæ+#êsTT.
sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\T á $<Ûä+>± ñ+fÒ Á|ü‘˚´ø£ sêh ñ<äéT+˝À sê»ø°j·÷\‘√ Á|ü‘·´ø£å dü+ã+<Ûä+
˝Òì nH˚ø£ ≈£î\ dü+|òü÷\T, Á|üC≤ dü+|òü÷\T, m˙®y√\T, ø£s¡¸≈£î\T, $<ë´]ú ñbÕ<Ûë´j·TT\T, bÕÁ‹πøj·TT\T,
y˚T<Ûëe⁄\T dü«#·Ã¤+<ä+>± bÕ˝§Zq&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. yês¡T m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\ìï+{Ïø° Á|ü‘˚´ø£ sêhy˚T
|ü]cÕÿs¡eTì ô|<ä› m‘·TÔq ñ<äéT+˝À ÁøÏj·÷o\ø£ bÕÁ‘· b˛wæ+#ês¡T.
1. ‘Ó\+>±D, Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´ n_Ûeè~Δ˝À >∑\ ‘˚&Ü\qT $e]+#·+&ç.
2. ‘Ó\+>±D Á|ü»\T m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\≈£î Á|ü‘˚´ø£ sêh @sêŒ≥T e÷Á‘·y˚T |ü]cÕÿs¡+>±
ñ+&ç+<ë? BìøÏ y˚πs Á|ü‘êé÷ïj·÷˝Ò$T{Ï?
14.6 rÁeyÓTÆq ñ<äéT+
‘Ó\+>±D sêh @sêŒ≥T $wüj·T+˝À πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« <ë≥y˚‘· <Û√s¡DÏì ìs¡dædü÷Ô ‘·ø£åDy˚T ‘Ó\+>±D
sêh @sêŒ≥TqT Á|üø£{Ï+#ê\ì &çe÷+&é #˚dü÷Ô ‘Ó\+>±D sêh dü$T‹ n<Ûä´≈£åî&ÉT ¬ø #·+Á<äX‚Ks¡ sêe⁄ 2009
qe+ãsY 29q dæ~›ù|≥˝À ìsêVü‰s¡Bø£å ÁbÕs¡+_Û+#ê\ì dü+ø£*Œ+#ê&ÉT. nsTT‘˚ b˛©düT\T ¬ødæÄsYqT n¬sdüTº
#˚dæ yÓTT<ä≥ KeTà+ C…’\T˝À ‘·s¡Tyê‘· ôV’≤<äsêu≤<é ìyéT‡ ÄdüŒÁ‹øÏ ‘·s¡*+#ês¡T. nsTTHê ÄdüŒÁ‹˝ÀH˚ ¬ødæÄsY
ìsêVü‰s¡ Bø£å ø=qkÕ–+#ê&ÉT. á Bø£å≈£î eT<ä›‘·T>± ‘Ó\+>±D düe÷»+ n+‘ê ø£~*+~. ‘Ó\+>±D˝Àì
nìï õ˝≤¢ øπ +Á<ë˝À¢, $X¯«$<ë´\j·÷˝À¢, ø±sê´\j·÷˝À¢, $<ë´s¡T\ú T, ñ<√´>∑T\T, j·TTe≈£î\T ◊ø£´ ø±sê´#·sD¡
dü$T‹ (◊ø±dü)\T>± @s¡Œ&Ü¶s¡T. sêkÕÔs√ø√\T, ]˝Ò ìsêVü‰s¡ Bø£å\T, Á|ü<äs¡Ùq\‘√ Á>±eT kÕúsTT qT+∫
‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·eT+‘·{≤ nìï esêZ\ Á|ü»\T Ç+<äT˝À dü«#·Ã¤+<ä+>± bÕ˝§ZHêïs¡T.
14.6.1 Á|ü‘˚´ø£ sêh Á|üø£≥q ` ñ|üdü+Vü≤s¡D
ñ<äéT+ rÁeeTe⁄‘·Tqï <äX¯˝À Á|ü‘˚´ø£ sêh Á|üø£≥q #˚j·Tø£b˛‘˚ 2009 &çôd+ãsY 10q XÊdüq
düuÛÑqT eTT≥º&çkÕÔeTì $<ë´]ú ◊ø±dü #˚dæq Á|üø£≥q ≈£L&Ü #ê˝≤ ø°\ø£yÓTÆq~. Ç≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T˝À¢ Á>±eT
Á>±e÷q Á|ü»\˝ÀøÏ ñ<äéT+ $düÔ]+#·&É+, ¬ødæÄsY ìsêVü‰s¡ Bø£å ø=qkÕ>∑T‘·÷ ñ+&É≥+. Á|ü‹bÕ~‘· Äôd+;¢
eTT≥º&ç πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ‘Ó\+>±D @sêŒ≥Tô|’ ìs¡íj·T+ rdüTø√ø£ ‘·|üŒì |ü]dæú‹ @s¡Œ&ç+~. nìï sê»ø°j·T
bÕØº\‘√ nœ\|üø£å düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+∫ nìï bÕØº\T Á|ü‘˚´ø£ sêh @sêŒ≥T≈£î ‘·eT kÕqT≈£L\‘· e´ø£Ô+
#˚j·T≥+‘√ 2009 &çôd+ãsY 9q πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ Á|ü‘˚´ø£ ‘Ó\+>±D sêh @sêŒ≥T Á|üÁøÏj·T ÁbÕs¡+_ÛdüTÔHêïeTì
Á|üø£{Ï+∫+~. <ë+‘√ ¬ø.#·+Á<äX‚Ks¡sêe⁄ |ü~s√E\ bÕ≥T kÕ–q ‘·q ìsêVü‰s¡ Bø£åqT $s¡$T+#ê&ÉT.
[167]
nsTT‘˚ sêh $uÛÑ»q≈£î kÕqT≈£L\‘· ‘Ó*|æq Ä+Á<Ûä Hêj·T≈£î\T ‘·eT ìs¡íj·÷ìï e÷s¡TÃ≈£îì πø+Á<ä
Á|üø£≥q≈£î ìs¡düq>± ‘·eT |ü<äe⁄\≈£î sêJHêe÷ #˚XÊs¡T. sêh $uÛÑ»q ìs¡íj·÷ìï yÓqøÏÿ rdüTø√yê\+≥÷
πø+Á<ä+ô|’ ˇ‹Ô&ç rdüTø=#êÃs¡T. Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘·+˝À ìs¡düH√<äé÷\T yÓTT<ä\j·÷´sTT. <ë+‘√ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+
2009 &çôd+ãsY 23q sêh $uÛÑ»q≈£î dü+ã+~Û+∫ eT]ìï dü+Á|ü~+|ü⁄\T nedüs¡eTì uÛ≤$düTÔqï≥T¢ sêh
$uÛÑ»q, Á|üø£≥qqT ñ|üdü+Vü≤]+#·T≈£îHêïs¡T. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü]D≤e÷\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚dæ πø+Á<ëìøÏ ìy˚~ø£
n+~+#·eTì »dæºdt lø£èwüí H˚‘·è‘·«+˝À ˇø£ ø£MTwüHéqT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
14.6.2 ñ<äéT+˝À ìs¡düq s¡÷bÕ\T
sêh @sêŒ≥Tô|’ πø+Á<ä+ yÓqø£&ÉT>∑T y˚j·T&É+‘√ ‘Ó\+>±D uÛÑ>∑TZeT+~. á H˚|ü<∏ä´+˝ÀH˚ ‘Ó\+>±D
düe÷» yÓTT‘·Ô+ @ø£eTyê*‡q nedüsêìï >∑T]Ô+∫, ‘Ó\+>±D Á|ü»\ Äø±+ø£åqT Á|üC≤ ñ<äéT+>± e÷s¡Ã&É+
ø√dü+ 2009, &çôd+ãsY 24q ‘Ó\+>±D sê»ø°j·T CÒ@d” @s¡Œ&ç+~. ‘Ó\+>±D Á|ü»˝À¢ ñ<äéT #Ó’‘·q´+
düJe+>± ñ+&˚ $<Ûä+>± Ä+<√fi¯Hê ø±s¡´Áø£e÷\qT düVü‰j·T ìsêø£s¡D, $T*j·THé e÷sYÃ, düø£\ »qT\
düyÓTà, kÕ>∑s¡ Vü‰s¡+, dü+dü<é j·÷Á‘·, #Û·˝À nôd+;¢ ˝≤+{Ï mH√ï s¡÷bÕ\˝À ã\yÓTÆq ñ<äéT+ q&ç|æ+∫+~.
<Ûä÷yéT <ÛëyéT, sêkÕÔs√ø√\T, ìsêVü‰s¡ Bø£å\T, e+{≤`yês¡TŒ\T, e÷qe Vü‰sê\T, ã‘·Tø£eTà\T, uÀHê\
}πs–+|ü⁄\T, neTs¡T\ n+‹eTj·÷Á‘·\T, ø=y=«‘·T\Ô sê´©\T, ~wæuº §eTà\ <äV≤ü Hê\T, bÕ<äj÷· Á‘·\T, $<ë´s¡T\ú T
#˚|ü{Ïºq #Û·˝À nôd+;¢, Hê´j·Tyê<äT\ #Û·˝À sêCŸuÛÑeHé, ñ<√´>∑T\ ô|Hé &ÍHé, {° CÒ@d” #˚|ü{Ïºq |ü˝…¢ |ü˝…¢ |ü{≤º\
ô|’øÏ Ç˝≤ $$<Ûä ñ<äéT s¡÷bÕ\˝À ìs¡düq\T #˚|ü{≤ºs¡T. q\uÛ…’ ¬s+&ÉT s√E\ bÕ≥T kÕ–q düø£\ »qT\
düyÓTà˝À ‘Ó\+>±D Á|üC≤˙ø£+ yÓTT‘·Ô+ bÕ˝§Zq&É+ Á|ü»\ Äø±+ø£åqT ‘Ó*|æ+~.
$$<Ûä ≈£î˝≤\≈£î #Ó+~q Á|ü»\T Á|ü‘˚´ø£ sêh ñ<äéT+˝À ñ‘ê‡Vü≤+>± bÕ˝§ZHêïs¡T. düã“+&É esêí\
yêfi¯ó¢ ‘·eT ‘·eT ◊ø±dü\qT @sêŒ≥T #˚düT≈£îì á ìs¡düq ñ<äéT+˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\j·÷´s¡T. Ä~yêd”\T,
<ä[‘· dü+|òü÷\T, $$<Ûä ≈£î\ dü+|òü÷\T ‘·T&ÉT+, <Óã“, \+u≤&É q>±sê uÛÒ], ms¡Tø£\ ≈£îÁs¡T, e÷~>∑ <ä+&√sê,
>=\¢ ≈£îs¡TeT\ &√\T &Óã“, yÓ÷≈£î <Óã“ e+{Ï ìs¡düq ø±s¡´Áø£e÷\ <ë«sê Á|ü‘˚´ø£ ‘Ó\+>±D sêh kÕ<Ûäq
ø√dü+ $$<Ûä dü+düú\ Ä<Ûä«s¡´+˝À Á|ü<äs¡Ùq\T ìs¡«Væ≤+#êsTT.
14.6.3 ‘Ó\+>±D sêh Ä$sê“¤e+
‘Ó\+>±D ñ<äéT rÁe‘·qT, Á|ü»\ Äø±+≈£åqT >∑T]Ô+∫q πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ &Ûç©¢˝À nœ\|üø£å düe÷y˚X¯+
ìs¡«Væ≤+∫ sêÁcÕºìøÏ #Ó+~q Á|ü<ëÛ q sê»ø°jT· bÕØº\ Á|ü‹ì<ÛTä \‘√ #·]Ã+∫ yê] n_ÛÁbÕj·T+ ‘Ó\TdüTø=Hêïs¡T.
yê] n_ÛÁbÕj·÷\ô|’ ø±+Á¬>dt ø√sY ø£$T{° #·]Ã+∫, n_ÛÁbÕj·÷\qT ‘Ó\TdüTø=ì ‘Ó\+>±D sêh $uÛÑ»q≈£î
nqT≈£L\+>± ìs¡íj·T+ rdüT≈£îHêïs¡T. á ìs¡íj·÷ìï n&ÉT¶≈£îH˚+<äT≈£î d”e÷+Á<Ûä Hêj·T≈£î\T ∫e] es¡≈£î
nH˚ø£ s¡ø±\T>± $|òü\j·T‘·ï+ #˚XÊs¡T.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕºìï $uÛÑõdü÷Ô ôV’≤<äsêu≤<é sê»<Ûëì>± |ü~ õ˝≤¢\ ‘Ó\+>±D sêÁcÕºìï @sêŒ≥T
#˚düTÔqï≥Tº, 2014 |òæÁãe] 18q ˝Àø˘ düuÛÑ˝À 2014 |òæÁãe] 20q sê»´düuÛÑ˝À _\T¢ ÄyÓ÷<ä+ bı+~ 2014
e÷]Ã 1q sêh|ü‹ ÄyÓ÷<ä eTTÁ<ä‘√ 2014 pHé 2 ªnbÕsTT+f…à+{Ÿ &˚μ>± Á|üø{£ dÏ ÷ü Ô #·≥+º s¡÷bı+~+#ês¡T.
[168]
bÕs¡y¢ TÓ +{Ÿ˝À j·T÷|”@ Á|üuTÑÛ ‘·«+‘√ bÕ≥T _C…|,æ _mdt|,æ
dæ|◊æ bÕØº\T eT<ä‘› T· ì#êÃsTT. Á|üdTü ‘Ô +· Ä 10 õ˝≤¢\qT
$uÛÑõ+∫ 33 õ˝≤¢\T>± |ü⁄qs¡« éd”úø£]+#ês¡T.
‘Ó\+>±D Á|ü»\ Äø±+ø£å\≈£î Á|ü‹s¡÷|ü+>±,
ñ<äéTø±s¡T\ n\Tô|s¡>∑ì b˛sê≥+ e\¢ nìï esêZ\qT
@ø£+ #˚düT≈£îì <˚X¯+˝À 29e sêh+>± ‘Ó\+>±D sêh+
Ä$s¡“¤$+∫+~.
MT Á|ü>∑‹ì |üØøÏå+#·Tø√+&ç |ü≥+`14.2: pHé 2, 2014q
1. π ø +Á<ä Á|ü u Û Ñ T ‘· « + ‘Ó \ +>±D sêÁcÕº ì øÏ kÕø±s¡yÓTÆq ‘Ó\+>±D
nqT≈£ L \+>± Á|ü ø £ ≥ q Ç∫Ã, ‹]–
ñ|üdü+Vü≤]+#·Tø√e&É+ô|’ MT n_ÛÁbÕj·÷ìï ‘Ó\|ü+&ç.
2. ‘Ó\+>±D≤ Á|ü‘˚´ø£ sêh ñ<äé÷ìøÏ eT<ä›‘·T>± düã“+&É esêí\ yêfi¯ófl m+<äT≈£î ñ<äéT+ #˚j·Te\dæ
e∫Ã+<√ ‘Ó\|ü+&ç.
14.7 eTT–+|ü⁄
ìC≤+ bÕ*düTÔqï ôV’≤<äsêu≤<é dü+kÕúq+, b˛©dt #·s¡´ <ë«sê 1948 ôdô|º+ãsY 17q uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
$©q+ nsTT´+~.
1956 ˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ @sêŒ≥T $wüjT· +˝À Ä+Á<Ûë, ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘ê\ ô|<ä› eTqTwüß\ ˇ|üŒ+<ä+
»]–+~.
ô|<ä› eTqTwüß\ ˇ|üŒ+<ä+ ñ\¢+|òüTq\ e\¢ ñ<√´>±eø±XÊ\T ø√˝ÀŒsTTq ñkÕàìj·÷ $<ë´s¡Tú\T
1969˝À Á|ü‘˚´ø£ ‘Ó\+>±D sêÁwüº ñ<äéT+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºs¡T.
eT<Ûä´ ‘·s¡>∑‹ y˚T<Ûëe⁄\T, ˝≤j·Ts¡T¢, »s¡ï*düTº\T, yêDÏ»´ esêZ\T ø£*dæ 1971˝À ‘Ó\+>±D Á|üC≤
dü$T‹ nH˚ sê»ø°j·T bÕØºì @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
1973 ˝À πø+Á<ä´ Á|üuÛÑT‘·« ñbÕ~Û˝À kÕúìø£ Á|ü»\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ÇkÕÔeTì nìï ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\≈£î
$XÊ«dü+ ø£*Œdü÷Ô Äs¡T dü÷Á‘ê\ $<ÛëHêìï s¡÷bı+~+#ês¡T.
1990 ˝À ñ<äéT+˝À nìï esêZ\ Á|ü»\T ◊ø£´ø±sê´#·sD¡ dü$T‹\T>± @s¡Œ&ç ñ<äé÷ìï ã˝Àù|‘·+
#˚XÊs¡T.
‘Ó\+>±D sêÁwüº dü$T‹ n<Û´ä ≈£îå &ÉT ø¬ . #·+Á<äXK‚ sY sêe⁄ ìsêVü‰s¡ Bø£å |ò*ü ‘·+>± ñ<äéT+ rÁeyÓT+Æ ~.
‘Ó\+>±D düe÷»+ n+‘ê dü«#·Ã¤+<ä+>± ñ<äéT+˝À bÕ˝§ZHêïs¡T.
2009 &çôd+ãsY 9q πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ‘Ó\+>±D Á|ü‘˚´ø£ sêÁwüº Á|üø£≥q #˚dæ, Ä+Á<Ûä Hêj·T≈£î\
ˇ‹Ôfi¯fl≈£î ‘·˝§–Z &çôd+ãsY 23q ñ|üdü+Vü≤]+#·T≈£î+~.
[169]
∫e]øÏ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ Á|ü‘˚´ø£ ‘Ó\+>±D _\T¢qT bÕs¡¢yÓT+≥T˝À Á|üy˚X¯ô|{Ïº ÄyÓ÷~+|üCÒdæ+~.
<ë+‘√ 2014 pHé 2q uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 29e sêh+>± ‘Ó\+>±D sêh+ Ä$s¡“¤$+∫+~.
1. ‘Ó\+>±D sêÁwüº Á|üø£≥q ñ|üdü+Vü≤s¡+D≈£î Á|ü<Ûëq ø±s¡Dy˚T$T{Ï?
2. ‘Ó\+>±D sêÁwüº ne‘·s¡D ~H√‘·‡e+ m|ü⁄Œ&ÉT »s¡T|ü⁄≈£î+{≤eTT?
1. 1969 ‘Ó\+>±D ñ<äéT+ >∑T]+∫ ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
2. ‘Ó\+>±D Á|ü‘˚´ø£ sêÁwüº ñ<äéT+˝À Á|ü<ä]Ù+∫q $$<Ûä ìs¡düq s¡÷bÕ\qT ‘Ó\|ü+&ç.
1. ô|<ä› eTqTwüß\ ˇ|üŒ+<ä+˝Àì Á|ü<ÛëHê+XÊ\T $e]+#·+&ç.
2. ‘Ó\+>±D sêÁwüº @sêŒ≥T ø=s¡≈£î #˚|ü{Ïºq $$<Ûä $q÷‘·ï ìs¡düq ø±s¡´Áø£e÷\ô|’ MT n_ÛÁbÕj·T+
‘Ó\|ü+&ç.
1. yÓTT<ä≥>± eTT©ÿ ìj·Te÷\ Á|üø±s¡+ kÕúìø£‘· ìsêΔs¡D≈£î ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+˝À mìï dü+e‘·‡sê\
ìyêdü+ ñ+&Ü*? ( )
m) 14 dü+e‘·‡sê\T _) 12 dü+e‘·‡sê\T dæ) 15 dü+e‘·‡sê\T &ç) 7 dü+e‘·‡sê\T
2. ô|<ä› eTqTwüß\ ˇ|üŒ+<ä+ Á|üø±s¡+ á ÁøÏ+~ yê{Ï˝À @~ ‘·ô|’Œq yêø£´+ ( )
m) ÁbÕ+rj·T eT+&É* @sêŒ≥T _) kÕúìø£ nuÛÑ´s¡Tú\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·
dæ) eTT©ÿ ìj·Te÷\T ø=qkÕ–+#·≥+
&ç) ‘Ó\+>±D ¬syÓq÷´ $T>∑T\TqT sêh+ yÓTT‘êÔìøÏ Ks¡TÃ #˚j·T≥+
3. ‘Ó\+>±D Á|ü‘˚´ø£ sêh+>± @s¡Œ&çq ‘˚~? ( )
m) 09 &çôd+ãsY 2009 _) 23 &çôd+ãsY, 2009
dæ) 20 |òæÁãe] 2004 &ç) 02 pHé 2004
1. ‘Ó\+>±D #·]Á‘· ` düT+øÏ¬s&ç¶ Hêsêj·TD¬s&ç¶
2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh sê»ø°j·÷\T ` e÷s¡+ sêE dü‘·´Hêsêj·TDsêe⁄
[170]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
‘Ó\+>±D sêh Ä$sê“¤e+ `

15
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
kÕe÷õø£, Ä]úø±_Ûeè~∆
‘Ó\+>±D Á|ü‘˚´ø£ sêh+>± @s¡Œ&çq Hê{Ï dæú‹>∑‘·T\qT ‘Ó\TdüTø√>∑\s¡T.
sêh uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕìï, o‘√wüí dæú‹ì, n&Ée⁄\ $d”Ôsêíìï ne>±Vü≤q #˚düTø√>∑\s¡T.
sêh »HêuÛ≤ \ø£åD≤\qT $e]+#·>∑\s¡T.
‘Ó\+>±D˝À eékÕj·T s¡+>∑|ü⁄ Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ì, <ëì n_Ûeè~Δ |ü≥¢ Á|üuÛÑT‘·« #·s¡´\qT
$X‚¢wæ+#·>∑\s¡T.
q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<ÛëHêìï $|ü⁄©ø£]+#·>∑\s¡T.
sêh Ä]úø±_Ûeè~Δ˝À ùde\ s¡+>∑+ bÕÁ‘·qT n+#·Hê y˚j·T>∑\s¡T.
Á|üC≤ dü+πøåeT+, kÕe÷õø£ n_Ûeè~Δ ø=s¡≈£î ‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü{Ïºq $$<Ûä |ü<∏äø±\qT
$e]+#·>∑\s¡T.
15.1 |ü]#·j·T+
‘Ó\+>±D sêh+ 2 pHé 2014 Hê&ÉT uÛ≤s¡‘· ]|ü_¢ø˘˝À 29e sêh+>± Ä$s¡“¤$+#·&É+ ˇø£ #·]Á‘·≈£î
eTT–+|ü⁄, eTs√ ø=‘·Ô X¯ø±ìøÏ lø±s¡+. ñeTà&ç sêh bÕ\q˝À bÕ\≈£î\ |üø£åbÕ‘êìøÏ >∑T¬s’q ‘Ó\+>±D Á|ü»\
y˚T<Ûëdü+|ü‹øÔ Ï ˇø£ >∑T]Ô+|ü⁄qT rdüT≈£îsêe&É+, ø=‘·Ô |ü<øä∏ ±\T, $<ÛëHê\T, ø±s¡´Áø£e÷\ s¡÷|üø\£ Œq≈£î lø±s¡+>±
‘Ó\+>±D @sêŒ≥TqT >∑T]Ô+#·e#·TÃ. ª|ü⁄s√>∑‹`n+<ä]ø° Hê´j·T+μ nH˚ dü÷Á‘êìøÏ ø£≥Tºã&ç ‘Ó\+>±D Á|üuTÑÛ ‘·«+
nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷\ neT\T≈£î q&ÉT+ _–+∫+~.
Á|üC≤ Äs√>∑´ eédüú\qT |ü⁄qs¡T<äΔ]+#·&ÜìøÏ, yê{Ï MT<ä kÕe÷q´ bÂs¡T&ÉT Ä<Ûës¡|ü&É>∑*π>˝≤ n‘·&ç
k˛úeT‘·≈î£ n$ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚˝≤ #˚jT· &ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ nH˚ø£ #·s´¡ \T rdüT≈£î+~. Á|ü»\qT $<ëé+‘·T\T>±
#˚j·T&ÜìøÏ, yê] Äs√>∑´, jÓ÷>∑πøåe÷\qT n_Ûeè~Δ #˚j·T&ÜìøÏ $<ä´, yÓ’<ä´+ nH˚ ¬s+&ÉT eTTK´ s¡+>±\˝À
‘·–qìï ô|≥Tºã&ÉT\T ô|{≤º\ì Á|üuÛÑT‘·«+ ìs¡ísTT+∫+~.
‘Ó\+>±D˝À ¬s’‘·T ≈£î≥T+u≤\˝À ìdüŒèVü≤qT s¡÷|ü⁄e÷|æ ¬s’‘·T\ Ä‘·àVü≤‘·´\T ˝Ò≈£î+&Ü #·÷&É&ÜìøÏ,
ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï eqs¡T\qT |ü⁄qs¡T<äΔ]+∫ eékÕj·÷ìøÏ nedüs¡yÓTÆq ˙{Ïì n+~+#·&ÜìøÏ, ‘·<ë«sê ¬s’‘·T\
|ü+≥\≈£î Je+ b˛j·T&ÜìøÏ, qøÏ© $‘·HÔ ê\, |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ u…&<É qä T s¡÷|ü⁄e÷|ü&ÜìøÏ, $‘·qÔ uÛ≤+&Ü>±sê\T,
dü_‡&û $‘·ÔHê\T ¬s’‘·T\≈£î n+~+#·&É+ yÓTT<ä˝…’q nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷\qT Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü{Ïº+~.
[171]
Çy˚ø±≈£î+&Ü q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+, eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\ s¡÷|üø£\Œq, dü+πøåeT+ ø√dü+
s¡÷bı+~+#·ã&çq ø±s¡´Áø£e÷\T, »]–q n_Ûeè~Δì eTq+ $es¡+>± á n<Ûë´j·T+˝À ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
15.2 ‘Ó\+>±D sêh eTTK ∫Á‘·+
15.2.1 ‘Ó\+>±D uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷|ü+
‘Ó\+>±D sêh+ ñìøÏ >∑T]+∫ ªn<Ûë´j·T+`2:uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ñìøÏ - uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕ\Tμ˝À
#·~$j·TTHêïs¡T.
2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ ‘Ó\+>±D $d”Ôs¡í+ 1,14,840 #·.øÏ.MT. ø±ì, b˛\es¡+ ˙{Ï bÕs¡T<ä\
ÁbÕC…≈î£ º <äècÕº´ sêh $uÛ»Ñ q nq+‘·s+¡ øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ |üPs¡« KeTà+ õ˝≤¢˝Àì 7 eT+&É˝≤\qT Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ≈î£
πø{≤sTT+#·&É+ e\q 2011 »q >∑Dq (ôdq‡dt) Á|üø±s¡+ ‘Ó\+>±D sêh yÓ’XÊ\´+ 1,12,077 #·.øÏ.MT.≈£î
‘·–Z+~. »HêuÛ≤ |üs¡+>±, yÓ’XÊ\´
|üs+¡ >± ≈£L&Ü ‘Ó\+>±D uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
|üHÓï+&Ée ô|<ä› sêÁwüº+. 2019 ∫e]
Hê{ÏøÏ ‘Ó\+>±D˝À 33 õ˝≤¢\T, 74
¬ s yÓ q ÷´ &ç $ »qT¢ , <ë<ë|ü ⁄ 590
eT+&É ˝ ≤\T ñHêïsTT. ‘Ó \ +>±D
sê»<Ûëì nsTTq ôV’≤<äsêu≤<äT <˚X¯+˝À
5e ô|<ä› q>∑s¡+.
‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+ #ê˝≤ es¡≈î£
nHêÁs¡Δ‘·‘√ ≈£L&çq <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T
ÁbÕ+‘·+. ‘Ó\+>±D˝À yê´|æ+∫ ñqï
<äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T #ê˝≤ uÛ≤>∑+ düeTTÁ<ä
eT≥º+ qT+&ç 500-600 MT≥s¡¢ eT<Ûä´q ñ+~, ôV’≤<äsêu≤<é q>∑s¡+ 550 MT≥s¡¢ m‘·TÔ˝À ñ+~. ‘Ó\+>±D˝À
>√<ëe], ø£ cÕí, eT+Jsê, ;Ûe÷, ÁbÕDVæ≤‘·, eT÷d” q<äT\T ñHêïsTT.
15.2.2 ‘Ó\+>±D o‘√wüí dæú‹, es¡¸bÕ‘·+, n&Ée⁄\T
‘Ó\+>±D sêÁwüº+ ø£s¡ÿ≥ πsK, uÛÑ÷eT<Ûä´ πsK\ eT<Ûä´ $düÔ]+∫ ñ+&É&É+ e\q Ç~ ñwüí eT+&É\
ÁbÕ+‘·+˝À ñqï<äì #Ó|üŒe#·TÃ. sêÁwüº dü>∑≥T n‘·´~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘· 44 &çÁ^\ ôd+{°Áπ>&é ø±>± n‹ ‘·≈£îÿe
dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘· 15 &çÁ^\ ôd+{ÏÁπ>&é es¡≈£î ñ+≥T+~. ‘Ó\+>±D sêÁwüº+ |”sƒ¡uÛÑ÷$T ÁbÕ+‘·+˝À
ñ+&ç, düeTTÁ<ä Á|üuÛ≤e+ ˝Òq+<äTe\q dü>∑≥T >∑]wü˜, ø£ìwü˜ ñc˛íÁ>∑‘·\˝À ‘˚&Ü\T m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT.
Ç˝≤+{Ï o‘√wüí dæú‹H˚ ªK+&Ü+‘·s¡Z‘· o‘√wüí dæú‹μ n+{≤s¡T.
[172]
kÕ<Ûës¡D+>± ‘Ó\+>±D˝Àì es¡¸bÕ‘·+˝À yÓ’wüeT´+, nì•Ã‘·‘·«+ #ê˝≤ m≈£îÿe. á ndæús¡yÓTÆq
es¡¸bÕ‘· Á|üu≤Û e+ eékÕj·T kÕ>∑TqT ìπs•› düT+Ô ~. ‘Ó\+>±D˝À n‘·´~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ ñeTà&ç KeTà+ õ˝≤¢˝Àq÷,
n‘·´\Œ es¡¸bÕ‘·+ ñeTà&ç eTVü≤ã÷uŸq>∑sY˝À ≈£îs¡TdüTÔ+~. n+<äTπø ñeTà&ç KeTà+ õ˝≤¢˝À m≈£îÿe n&Ée⁄\T,
ñeTà&ç eTVü≤ã÷uŸq>∑sY õ˝≤¢˝À ‘·≈£îÿe n&Ée⁄\T ñ+{≤sTT.
‘Ó\+>±D sêÁwüº+˝À n&Ée⁄\T yÓTT‘·Ô+ sêÁwüº $d”Ôs¡í+˝À 25.46% uÛÑ÷uÛ≤>±ìï ÄÁø£$T+∫ ñqï$.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ n&Ée⁄\ $d”Ôs¡í+˝À ‘Ó\+>±D sêÁwüº+ 12e kÕúHêìï ÄÁø£$T+∫+~. ñeTà&ç KeTà+, Ä~˝≤u≤<é,
es¡+>∑˝Ÿ, ìC≤e÷u≤<é, ø£Ø+q>∑sY õ˝≤¢\˝À $kÕÔs¡yÓTÆq n≥M ÁbÕ+‘·+ ñ+~. n≥M $d”Ôsêíìï eT]+‘·
ô|+#·&ÜìøÏ ‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘·«+ ªVü≤]‘· Vü‰s¡+μ nH˚ |ü<∏äø±ìï Á|üy˚X¯ô|{Ïº neT\T #˚düTÔqï~.
MT Á|ü>∑‹ì |üØøÏå+#·Tø√+&ç >∑eTì+#·+&ç/ ø£qTø√ÿ+&ç
1. ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘· uÛÖ>√[ø£ \ø£åD≤\qT $e]+#·+&ç.
2. ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+ @ |”sƒ¡uÛÑ÷$T˝À ˇø£ uÛ≤>∑+? MT õ˝≤¢ >∑T+&Ü @yÓ’Hê q<äT\T
Á|üeVæ≤düTÔHêïj·÷?
3. ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+˝À @ s¡ø£yÓTÆq o‘√wüí dæú‹ ñ+~?
15.3 ‘Ó\+>±D˝À »HêuÛ≤ \ø£åD≤\T (Demographic Characteristics)
@<˚ì ˇø£ s¡+>∑+ n_Ûe ~Δ #Ó+<ë\+fÒ e÷qe eqs¡T\T #ê˝≤ eTTKýÓTÆq$. »HêuÛ≤ n~Ûø£+>±
ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À e÷qe eqs¡T\ \uÛ´Ñ ‘· m≈£îÿe>± ñ+&ç, ‘·≈î£ ÿe <Ûsä ≈¡ î£ ÁXÊ$T≈£î\T, y˚‘q· Je⁄\T \uÛ´Ñ eTe&É+
e\q nH˚ø£ dü+düú\T n˝≤+{Ï ÁbÕ+‘ê\˝À ‘·eT ô|≥Tºã&ÉT\T ô|≥º&ÜìøÏ ÄdüøÏÔ #·÷|ækÕÔsTT. Ç|ü⁄Œ&ÉT eTq
‘Ó\+>±D »HêuÛ≤ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ ‘Ó\+>±D »HêuÛ≤ 3.52 ø√≥T¢. sêh $uÛÑ»q ‘·sê«‘· |üPs¡« KeTà+
õ˝≤¢˝Àì 7 eT+&É˝≤\qT πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕºìøÏ ã~© #˚dæq ‘·sê«‘· ‘Ó\+>±D sêh »HêuÛ≤
düTe÷s¡T>± 3.10 ø√≥T¢>± ñ+&ç+~. ‘Ó\+>±D »HêuÛ≤˝À <ë<ë|ü⁄ 85% Væ≤+<äTe⁄\T, 12.6% eTTdæ¢+\T,
1.3% ÁøÏwæºj·TqT¢, 1% dæ≈£îÿ\T, C…’qT\T, ãT~ΔdüTº\T ñHêïs¡T. sêh »HêuÛ≤˝À 77% ‘Ó\T>∑T e÷{≤¢&˚yês¡T,
12.6% ñs¡÷› e÷{≤¢&˚yês¡T, $T–*q »HêuÛ≤˝À Ç‘·s¡ uÛ≤wü\T e÷{≤¢&˚yês¡T ñHêïs¡T.
kÕ+|òTæ ø£ Ä]úø£ <äèø£Œ<∏+ä (Socio Economic Outlook)`2020, Á|üD≤[ø± $uÛ≤>∑+, ‘Ó\+>±D Á|üuTÑÛ ‘·«
ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ 39.4 \ø£å\ »HêuÛ≤‘√ ôV’≤<äsêu≤<é õ˝≤¢ nÁ>∑ kÕúq+˝À ñ+&É>±, 2.94 \ø£å\ »HêuÛ≤‘√
eTT\T>∑T õ˝≤¢ ∫e] kÕúq+˝À ñ+~. á ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ <ë<ë|ü⁄ 61% »HêuÛ≤ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À
ìedædü÷Ô ñ+&É>± 39% |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À ìedædü÷Ô ñHêïs¡T. <˚X¯+˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\ yês¡T, sêh+˝Àì
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ yês¡T |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\≈£î ‘·s¡* (e\dü) sêe&É+ e\q |ü≥ºD »HêuÛ≤ ô|<ä› m‘·TÔq
ô|s¡T>∑T‘·Tqï~. sêh+˝Àì |ü≥Dº »HêuÛ≤˝À <ë<ë|ü⁄ 29% »HêuÛ≤ sêh+˝Àì n‹ ô|<ä› |ü≥Dº yÓTqÆ ôV≤’ <äsêu≤<é˝À
ìedædTü HÔ êïs¡T. Ä]úø±_Ûeè~Δ sêh+ q\TeT÷\˝≤ $πø+ÁBø£sD¡ »s¡>ø∑ b£ ˛e&ÉyT˚ Ç+<äT≈£î >∑\ Á|ü<ëÛ q ø±s¡DeTì
#Ó|üŒe#·TÃ.
[173]
15.3.1 »q kÕ+Á<ä‘· (Density of Population)
@<˚ì #·<äs¡|ü⁄ øÏ˝À MT≥sY |ü]~Û˝À ìedædüTÔqï Á|ü»\ dü+K´qT ª»q kÕ+Á<ä‘·μ n+{≤s¡T. ‘Ó\+>±D
sêh »q kÕ+Á<ä‘· 312 ø±>±, n‘·´~Ûø£ »q kÕ+Á<ä‘· ôV’≤<äsêu≤<é õ˝≤¢ (18,172) ˝À, n‘·´\Œ »q kÕ+Á<ä‘·
ñeTà&ç Ä~˝≤u≤<é õ˝≤¢˝À (Á|ü‹ #·<äs¡|ü⁄ øÏ˝À MT≥sY≈£î 170 eT+~) ø£\<äT. nsTT‘˚ n~Ûø£ »q kÕ+Á<ä‘·
>∑\ ÁbÕ+‘ê\T Á|üjÓ÷»Hê\qT, ˝ÀbÕ\qT ø£*– ñ+{≤sTT. n~Ûø£ »q kÕ+Á<ä‘· >∑\ ÁbÕ+‘ê\T |ü]ÁX¯eT\
kÕú|üqqT, ùde\ s¡+>∑|ü⁄ kÕú|üqqT, $<ä´, yÓ’<ä´+, u≤´+øÏ+>¥ s¡+>±ìï Äø£]¸+∫ es¡Ôø£ yêDÏC≤´\T n~Ûø£+>±
ô|s¡>∑&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT. nsTT‘˚ n~Ûø£ »q kÕ+Á<ä‘· e\q >∑èVü≤ edü‹, bÕ]X¯ó<Ûä´+, Á‘ê>∑T ˙{Ï düs¡|òüsê
ø=s¡‘,· eTT]øÏ yê&É\ eè~Δ, n~Ûø£ ø±\Twü´+, ùd<ä´|ü⁄ uÛ÷Ñ eTT\ ‘·>T∑ <Z \ä e+{Ï Á|ü<ëÛ q düeTdü´\T m<äTs¡e⁄‘êsTT.
15.3.2 *+>∑ ìwüŒ‹Ô (Sex Ratio)
»HêuÛ≤˝À Á|ü‹ yÓsTT´ eT+~ |ü⁄s¡Twüß\≈£î m+‘· eT+~ Ád”Ô\T ñHêïs√ ‘Ó*j·TCÒùd~ *+>∑ ìwüŒ‹Ô.
2011 ôdq‡dt Á|üø±s¡+, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À *+>∑ ìwüŒ‹Ô 943. ø±>± ªkÕe÷õø£ Ä]úø£ <äèø£Œ<∏ä+`2020μ, sêh
Á|üuÛÑT‘·« ìy˚~ø£qT nqTdü]+∫, ‘Ó\+>±D˝À *+>∑ ìwüŒ‹Ô 988. sêh+˝Àì 33 õ˝≤¢\˝Àì 13 õ˝≤¢\˝À
*+>∑ ìwüŒ‹Ô yÓsTT´øÏ ô|’q ñ+&É>±, Ç‘·s¡ 20 õ˝≤¢\˝À yÓsTT´øÏ ‘·≈£îÿe>± ñ+~. n‘·´~Ûø£ *+>∑ ìwüŒ‹Ô ìs¡à˝Ÿ
õ˝≤¢˝À (1,046) ñ+&É>±, n‘·´\Œ *+>∑ ìwüŒ‹Ô s¡+>±¬s&ç¶ õ˝≤¢˝À (950) ñ+~. *+>∑ ìwüŒ‹Ô ‘·–Zb˛e&ÜìøÏ
Á|ü<Ûëq ø±s¡D+ *+>∑ $eø£å‘·qT bÕ{Ï+#·&É+ nì #Ó|üŒe#·TÃ. eTVæ≤fi≤ nø£åsêdü´‘·qT, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À
$<ëéø±XÊ\qT ô|+#·&É+ <ë«sê eTVæ≤fi¯\ |ü≥¢ $eø£åqT ‘·–Z+#·e#·TÃ.
15.3.3 »HêuÛ≤˝À kÕe÷õø£ ≈£Ls¡TŒ
‘Ó\+>±D sêh »HêuÛ≤˝À ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\T (mdt.dæ.), ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\T (mdt.{Ï.), n\Œdü+U≤´ø£
esêZ\T, Ç‘·s¡ yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\‘√ (z._.dæ.) ø£*|æ <ë<ë|ü⁄ 80% eT+~ yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\≈£î
#Ó+~q yêπs. 2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ sêh »HêuÛ≤˝À ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\ »HêuÛ≤ 15.45% ø±>±
ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ »HêuÛ≤ 9.08%. n‘·´~Ûø£ ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\ »HêuÛ≤ q\¢>=+&É õ˝≤¢˝À ñ+&É>±, n‘·´\Œ+>±
≈£îeTs¡+;Û+ õ˝≤¢˝À ñ+~. ø±>± ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\≈£î dü+ã+~Û+∫ n‘·´~Ûø£ »HêuÛ≤ uÛÑÁ<ëÁ~ ø=‘·Ô>∑÷&Ó+ õ˝≤¢˝À
ñ+&É>±, n‘·´\Œ+>± CÀ>∑T˝≤+ã >∑<ë«\ õ˝≤¢˝À ñ+~.
15.3.4 nø£åsêdü´‘· (Literacy)
@&ÉT dü+e‘·‡sê\T n+‘·≈£î $T+∫ ej·TdüT‡ >∑\ yê]˝À ñqï nø£åsêdü´‘·qT ªnø£åsêdü´‘ê XÊ‘·+μ
‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ nø£åsêdü´‘ê XÊ‘·+ 74.04% ø±>±, ‘Ó\+>±D˝À á nø£åsêdü´‘ê XÊ‘·+ 66.54%
>± ñ+~. n+fÒ ‘Ó\+>±D nø£åsêdü´‘ê XÊ‘·+ C≤rj·T nø£åsêdü´‘ê XÊ‘·+ ø£Hêï ‘·≈£îÿe>± ñ+~. Ç+ø√
$wüj·T+ @$T≥+fÒ n˝≤Œ<ëj·T sêÁcÕº˝…’q ˇ&çXÊ, #Û·rÔdt>∑&Ûé, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ\ ø£Hêï ‘Ó\+>±D˝À nø£åsêdü´‘ê
XÊ‘·+ ‘·≈£îÿe>± ñ+&É&É+ Ä+<√fi¯q ø£*–+#˚ n+X¯+. nø£åsêdü´‘ê kÕúsTT˝À |ü⁄s¡Twüß\≈£î, Ád”Ô\≈£î eT<Ûä´
≈£L&Ü rÁe e´‘ê´dü+ ñ+~. ‘Ó\+>±D˝À |ü⁄s¡Twüß\ nø£så êdü´‘ê XÊ‘·+ 74.95% ø±>±, eTVæ≤fi¯\ nø£så êdü´‘ê
[174]
XÊ‘·+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± 57.92% e÷Á‘·y˚T. mdt.dæ., mdt.{Ï. \ nø£åsêdü´‘ê kÕúsTT\T es¡Tdü>± 58.90%,
49.51% e÷Á‘·y˚T. yÓTT‘·Ô+>± #Ó|ü⁄Œø√yê\+fÒ ‘Ó\+>±D˝À eTVæ≤fi¯\T, mdt.dæ., mdt.{Ï.\ nø£åsêdü´‘ê
kÕúsTT\T ô|+#·e\dæq nedüs¡+ m+‘Ó’Hê ñ+~. n+<äT≈£î>±qT Á|üuÛÑT‘·«+ $<ë´ s¡+>±ìøÏ n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT
Çyê«*‡ ñ+~.
1. @<˚ì ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À »q kÕ+Á<ä‘· m≈£îÿe>± ñ+&É&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤˝Ò$?
2. eTq <˚X¯+˝À nø£åsêdü´‘ê kÕúsTT <Û√s¡DT\qT ‘Ó\|ü+&ç.
3. *+>∑ $eø£å‘·qT @$<Ûä+>± ‘·–Z+#·e#·TÃ?
15.4 ‘Ó\+>±D sêÁwüº dü÷ú\ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô (GSDP), ‘·\dü] Ä<ëj·T+ (PCI)
15.4.1 ‘Ó\+>±D sêÁwüº dü÷ú\ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô (Gross State Domestic Product)
ˇø£ sêÁwü+º ˝À ˇø£ dü+e‘·‡s¡ ø±\+˝À ñ‘·Œ‹Ô nsTTq yÓTT‘·+Ô edüTeÔ ⁄\T, ùde\ $\Te\ yÓTT‘êÔìï Ä sêÁwüº
dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô nì #Ó|Œü e#·TÃ. sêÁwüº dü÷\ú <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô ˝Ò<ë sêÁwüº Ä<ëj·T+ nH˚~ sêÁwüº Ä]úø£ e ~Δì
ø=\e&ÜìøÏ ˇø£ eTTK´ dü÷∫ø£. Ä]úø£ >∑D≤+ø£ XÊK dü+#ê\≈£î\T sêÁwüº+˝À ñ‘·Œ‹Ô, Ä<ëj·T eT~+|ü⁄
|ü<äΔ‘·T\ <ë«sê sêÁwüº dü÷ú\ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ôì n+#·Hê y˚kÕÔs¡T.
dü÷ú\+>± sêÁwüº dü÷ú\ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ôì ¬s+&ÉT e÷sêZ\ <ë«sê $X‚¢wæ+#·e#·TÃ. n$:
1. <äXÊu≤›\ ø±\+>± Á|üdüTÔ‘· <Ûäs¡\˝À dü÷ú\ Ä<ëj·T kÕúsTT\ n<Ûës¡+>± e ~Δì |ü]o*+#·&É+.
2. sêÁwüº dü÷ú\ ÁbÕ+rj·÷<ëj·T+˝À eT÷&ÉT s¡+>±\ yê{≤ n+fÒ ÁbÕ<∏ä$Tø£, ~«rj·T, ‘· rj·T
s¡+>±\ kÕù|ø£å e÷s¡TŒ\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚dæ $$<Ûä s¡+>±\ ÁbÕ<Ûëq´‘·\qT $X‚¢wüD #˚j·Te#·TÃ.
2019-20 ˝À ‘Ó\+>±D≈£î Á|üdüTÔ‘· <Ûäs¡\ e<ä› dü÷ú\ sêÁwüº <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô (õmdt&ç|æ) s¡÷.9.70
\ø£å\ ø√≥T¢>± n+#·Hê y˚j·Tã&ç+~ (&Ó’¬sø£ºπs{Ÿ Ä|òt mø£Hê$Tø˘‡ n+&é kÕº{Ïdæºø˘‡ yê] n&Ü«Hé‡&é mdæºy˚T{Ÿ‡
Á|üø±s¡+). Ç~ 12.6% e ~Δ πs≥TqT dü÷∫düTÔ+~. yêdüÔyêìøÏ, ‘Ó\+>±D sêh+ @s¡Œ&çq|üŒ{Ï qT+&ç Á|ü‹
dü+e‘·‡s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ e ~Δ πs≥TqT n~Û>∑$T+∫+~.
<˚X¯+˝À ∫e]>± @s¡Œ&çq sêÁwüº+ nsTTq|üŒ{Ïø°, ‘Ó\+>±D y˚>∑+>± e ~Δì kÕ~Û+∫+~. eékÕj·T+
e+{Ï s¡+>±\˝À Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü{Ïºq nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷\≈£î Ç~ ø±s¡DeTì #Ó|üŒe#·TÃ. |üX¯ódü+es¡Δø£, $<äT´‘Y,
|ü]ÁX¯eT\T, eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T eT]j·TT |ü≥ºD°ø£s¡D ‘Ó\+>±D Ä]úø±_Ûe ~ΔøÏ <√Vü≤<ä|ü&Ü¶sTT. ‘Ó\+>±D
sêÁwüº n_Ûe ~Δì ‘Ó\TdüTø√yê\+fÒ <ëìì <˚X¯ dü>≥∑ T ˝Ò<ë $T–*q sêÁcÕº\ sêÁw”jº T· Ä<ëj·T+‘√ b˛˝≤Ã*. Ç˝≤
b˛*Ãq|ü⁄Œ&ÉT C≤rj·T dü>≥∑ TqT ≈£L&Ü <ë{Ï ‘Ó\+>±D X¯sy¡ >˚ +∑ >± n_Ûe ~Δ ~X¯>± |üjT· ìdüT+Ô <äì eTq≈£î ns¡+ú
ne⁄‘·T+~. ‘Ó\+>±D sêÁw”j º T· Ä<ëj·T+ e ~Δ sπ ≥T ‘Ó\+>±D sêÁwü+º @s¡Œ&É&ÜìøÏ eTT+<äT 2013`14 ˝À
4.02% e ~Δ sπ ≥T ñ+&É>± 2019-20 ˝À (Á|üdTü ‘Ô · <Ûsä \¡ ˝À) 4.76% ≈£î ô|]–+~. Á>±|òt`15.1 <ë«sê Ç~
‘˚≥‘Ó\¢eTe⁄‘·T+~.
[175]
Á|üdüTÔ‘· <Ûäs¡\˝À dæús¡ <Ûäs¡\˝À
Á>±|òt`15.1: uÛ≤s¡‘·<˚X¯ õ&ç|æ yê{≤˝À, ‘Ó\+>±D õmdt&ç|æ yê{≤˝À b˛ø£&É\T
15.4.2 ‘·\dü] Ä<ëj·T+ (Per Capita Income - PCI)
ˇø£ sêh n_Ûe ~Δì b˛\Ã&ÜìøÏ Ä sêÁwüº dü÷ú\ Ä<ëj·T+ n+‘·>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É<äT. $$<Ûä sêÁcÕº\
»HêuÛ≤˝À ‘˚&Ü ñ+≥T+~, ø±ã{Ïº yÓTT‘·Ô+ Ä<ëj·÷\qT b˛*ùdÔ dü>∑≥T e´øÏÔ Ä<ëj·T+ m+‘· ñ+≥T+<√
‘Ó*j·T<äT. ˇø£ sêÁwüº+˝Àì ˝Ò<ë <˚X¯+˝Àì Á|ü»\T eTs√ sêÁwüº+˝Àì Á|ü»\‘√ ˝Ò<ë eTs√ <˚X¯+˝Àì Á|ü»\‘√
b˛*Ãq|ü&ÉT yÓTs¡T>±Z ñHêïsê ˝Ò<ë nqï $wüj·T+ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ eTq≈£î dü>∑≥T Ä<ëj·T+
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. sêÁwüº+ yÓTT‘·Ô+ Ä<ëj·÷ìï Ä sêÁwüº yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤‘√ uÛ≤–ùdÔ dü>∑≥T Ä<ëj·T+
edüTÔ+~. á dü>∑≥T Ä<ëj·÷ìï ª‘·\dü] Ä<ëj·T+μ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
@ sêÁwüº n_Ûe ~Δ kÕúsTT >∑T]+∫ nsTTHê yÓTs¡T¬>’q ne>±Vü≤q ø£*Œ+#˚~ ‘·\dü] Ä<ëj·Ty˚T. Á|ü»\
Jeq Á|üe÷D≤ìøÏ Ç~ ˇø£ |üs√ø£å dü÷∫ø£. sêh Á|üuÛÑT‘·« ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ ‘Ó\+>±D˝À ‘·\dü] Ä<ëj·T+
2019-20˝À s¡÷.2.28 \ø£å\T (eTT+<ädüTÔ n+#·Hê\T), Ç<˚ ø±\+˝À C≤rj·T ‘·\dü] Ä<ëj·T+ s¡÷.1.34
\ø£å\T. <˚X¯ ‘·\dü] Ä<ëj·T+ ø£+fÒ sêÁwüº ‘·\dü] Ä<ëj·T+ y˚>∑+>± ô|s¡T>∑T‘√+~.
sêÁwüº dü÷ú\ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô (GSDP) e÷~]>±H˚ õ˝≤¢\ (dü÷ú\ <˚oj·T) ñ‘·Œ‹Ôì Ä]úø£ $\Te\
yÓTT‘·Ô+>± ìs¡«∫+#·e#·TÃ. ˇø£ õ˝≤¢ jÓTTø£ÿ uÛÖ>√[ø£ dü]Vü≤<äT›\˝À ñ‘·Œ‹Ô #˚j·Tã&çq nìï ‘·T~ edüTÔe⁄\T
eT]j·TT ùde\T ˇø£ ì]›wºü eé~Û˝À, kÕ<Ûës¡D+>± dü+e‘·‡sêìøÏ, qøÏ© ˝Ò≈î£ +&Ü ˝…øÿÏ +#·ã&É‘êsTT. ÁbÕ+rj·T
ndüeT‘·T\´‘·\qT n+#·Hê y˚dæ ~<äT›u≤≥T #·s¡´ #˚|ü≥º&É+ ø√dü+ á n+#·Hê\T <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.
ªkÕe÷õø£ Ä]úø£ <äèø£Œ<∏ä+`2020μ˝À Çe«ã&çq $esê\ Á|üø±s¡+, 2018`19˝À s¡+>±¬s&ç¶ õ˝≤¢
jÓTTø£ÿ dü÷ú\ õ˝≤¢ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô (õ&ç&ç|æ) n‘·´~Ûø£+>± (s¡÷.1.73 \ø£å\ ø√≥T¢) ñ+&É>±, eTT\T>∑T õ˝≤¢˝À
n‘·´\Œ+>± (s¡÷.5.9 y˚\ ø√≥T¢) ñ+~. Çø£ ‘·\dü] Ä<ëj·÷ìï rdüT≈£î+fÒ 2018`19 dü+e‘·‡s¡+˝À
s¡+>±¬s&ç¶ õ˝≤¢˝À n‘·´~Ûø£ ‘·\dü] Ä<ëj·T+ s¡÷.3.57 \ø£å\T ñ+&É>±, Hêsêj·TDù|≥ õ˝≤¢˝À n‘·´\Œ+>±
(s¡÷.98,220) ñ+~.
[176]
MT Á|ü>∑‹ì |üØøÏå+#·Tø√+&ç ø£qTø√ÿ+&ç
1. ‘Ó\+>±D sêÁwüº dü÷ú\ <˚oj·÷<ëj·T+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
ªkÕe÷õø£ Ä]úø£ <äèø£Œ<∏+ä `2020μ, ‘Ó\+>±D
jÓ T Tø£ ÿ C≤rj· ÷ <ëj· ÷ ìø£ H êï m≈£ î ÿe e ~Δ Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|üø±s¡+ MT õ˝≤¢ ‘·\dü] Ä<ëj·T+
#Ó+<ä&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T @yÓTÆ e⁄+{≤j·Tì ˙e⁄ 2018`19˝À m+‘· ñ+~?
uÛ≤$düTÔHêïe⁄?
2. ‘Ó\+>±D˝Àì @ õ˝≤¢˝À ‘·\dü] Ä<ëj·T+ n‘·´\Œ+>± ñ+~?
15.5 ‘Ó\+>±D˝À eékÕj·T s¡+>∑+
15.5.1 ‘Ó\+>±D˝À eékÕj·T+ düyêfi¯ófl
‘Ó\+>±D˝À eékÕj·T s¡+>∑+ Á|ü<Ûëq+>± esê¸<Ûës¡yÓTÆq~. HêHê{Ïø° ‘·]–b˛‘·Tqï uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\
MT<ä n~ >∑D˙j·T+>± Ä<Ûës¡|&ü +ç ~. sêÁwüº »HêuÛ≤˝À <ë<ë|ü⁄ 55.49% eT+~ ‘·eT JeH√bÕ~Û ø√dü+ @<√
$<Û+ä >± eékÕj·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ MT<äH˚ Ä<Ûës¡|&ü ç ñHêïs¡T. sêÁwüº Ä]úø±_Ûe ~Δ ≈£L&Ü m≈£îÿe uÛ≤>∑+ eékÕj·T+ô|’
Ä<Ûës¡|&ü +ç <˚. ô|]π> »HêuÛ≤≈£î ÄVü‰sêìï Çe«&É+, |ü]ÁX¯eT\≈£î eTT&ç düsT¡ ≈£î\qT dü|ü¢jYT (düs¡|òüsê) #˚j·T&É+,
$<˚XÊ\≈£î eékÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô m>∑TeT‘·T\ <ë«sê $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´ Äs¡q® eT]j·TT >=\TdüT ø£≥Tº #ÓsT¡ e⁄\T,
ø±\Te\T, $$<Ûä s¡ø±\ ˙{Ï edü‘T· \T \_Û+#˚ ÁbÕ+‘·+ ø±e&É+ e\q ‘Ó\+>±D sêÁwü+º Á|ü<ëÛ q+>± eékÕj·T
Ä<Ûë]‘· sêÁwü+º >± ñqï~.
n&Ée⁄\T n+‘·]+#·&É+ e\q uÛÑ÷ø√‘· m≈£îÿee&É+, ‘·<ë«sê #Ós¡Te⁄\T, ˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁbÕC…≈£îº\T
|üP&çø£≈£î >∑T]ø±e&É+, uÛÑ÷$T˝À ˙s¡T Ç+πø kÕeTs¡ú´+ ‘·–Zb˛e&É+‘√ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T >∑D˙j·T+>±
|ü&çb˛‘·THêïsTT. Bì‘√ ¬s’‘·T\T nH˚ø£ ø£cÕº\T m<äTs=ÿ+≥THêïs¡T.
n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\qT Ç#˚Ã e+>∑&Ü\ <Ûäs¡\T, |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ <Ûäs¡\T, eékÕj·T ≈£L©\ y˚‘·Hê\T,
|üìeTT≥¢ <Ûäs¡\T ≈£L&Ü $|üØ‘·+>± ô|s¡>∑&É+ ¬s’‘·T\ MT<ä Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·Tqï~. Ä]úø£+>± nìï $<Ûë˝≤
ì\<=≈£îÿø√>∑*–q Ø‹˝À eékÕj·T s¡+>∑+˝À e ~Δì kÕ~Û+#·&É+ πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î ø°\ø£yÓTÆq
mC…+&Ü.
‘Ó\+>±D˝À kÕ>∑T uÛÑ÷$Tô|’ ø°\ø£yÓTÆq ñ‘·Œ‹Ô b˛ø£&É\T ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT:
1. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ kÕ>∑T 61% uÛÑ÷$T˝À »s¡T>∑T‘·Tqï~. nsTT‘˚ á XÊ‘·+ HÓeTà~>± ø°åDÏdüTÔqï~.
2. e], yÓTTø£ÿC§qï, Á|ü‹Ô á eT÷&É÷ eTq sêÁwüº+˝À 2018-19˝À m≈£îÿe>± |ü+&ç+∫q |ü+≥\T.
3. dü÷\ú $\Te˝À |ü+≥\ kÕúq+ Áø£eT+>± ‘·>T∑ ‘Z ÷· |ü+fÒ‘s· ¡ Ä<ëj·÷\ yê{≤ Áø£eT+>± ô|s¡T>∑T‘·T+~.
|ü+≥\ yÓ’$BÛ´ø£s¡D jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·qT >∑eTìdü÷Ô ‘Ó\+>±D sêÁwüº+ ñ<ë´q eq πø+ÁBø£ ‘·
ÁbÕ+‘·+>± >∑T]Ô+#·ã&ç+~. 2018-19 ˝À 71.52 \ø£å\ yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\ ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&ÜìøÏ 12.40 \ø£å\
mø£sê\ $d”Ôs¡í+ ñ<ë´q eq |ü+≥\ ÁøÏ+<ä kÕ>∑T #˚j·Tã&ç+~. ñ<ë´q eq |ü+≥\˝À ø°\ø£yÓTÆq ñ‘·Œ‹Ô
b˛ø£&É\T á $<Ûä+>± ñHêïsTT:
[177]
1. 25.69 yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\ |ü+&É¢ ñ‘·Œ‹Ôì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ 4.42 \ø£å\ mø£sê\˝À |ü+&É¢ ‘√≥\T
ô|+#·ã&Ü¶sTT.
2. |ü+&É¢ ‘√≥\ kÕ>∑T $d”Ôs¡í+˝À sêÁwüº+ <˚X¯+˝À 3e kÕúq+˝À ñ+&É>±, |ü+&É¢ ~>∑Tã&ç |üs¡+>± 8e
kÕúq+˝À ñ+~. |üdüT|ü⁄ kÕ>∑T˝À <˚X¯+˝ÀH˚ ‘Ó\+>±D Á|ü<∏äeT kÕúq+˝À ñ+~.
ñ<ë´q eq |ü+≥\ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]Ô+∫q ‘Ó\+>±D sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ nH˚ø£ sêsTTr |ü<∏äø±\qT
Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~. eékÕj·T+ eT]j·TT <ëì nqTã+<Ûä ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À eTs√ eTTK´ s¡+>∑+ |üX¯ó dü+es¡Δø£
XÊK. $X‚wü+ @$T≥+fÒ >∑‘· ø=+‘· ø±\+>± eékÕj·T s¡+>∑+˝À Bì yê{≤ ô|s¡T>∑T‘·Tqï~. á s¡+>±ìï
ø±bÕ&É{≤ìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ |üX¯ó Äs√>∑´ ùde\ô|’ <ä wæº ô|{Ïº+~. bÕ<ä+ eT]j·TT H√{Ï yê´~Û ìyês¡D, yÓTTu…’˝Ÿ
yÓ≥s¡ïØ øÏ¢ìø˘\T, >=Á¬s\T, y˚Tø£\qT Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü &û yê]à+>¥ #˚j·T&É+ yÓTT<ä˝…’q$ #˚düTÔqï~.
∫es¡>± eékÕj·T s¡+>∑+˝À n‘·´~Ûø£ y˚>∑+‘√ n_Ûe ~Δ #Ó+<äT‘·Tqï $uÛ≤>∑+ eT‘·‡´ XÊK. ñbÕ~Û
ø£*Œ+#·&É+˝Àq÷, Ä<ëj·T+˝Àq÷ á s¡+>∑+ y˚>∑+>± n_Ûe ~Δ #Ó+<äT‘·Tqï~.
15.5.2 ‘Ó\+>±D˝À uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑+
‘Ó\+>±D sêÁwüº+ 112.08 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢ $d”Ôs¡í+˝À ñ+~. 2018-19˝À á $d”Ôs¡í+˝À düTe÷s¡T
41.58% (46.60 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡T¢) ìø£s¡+>± |ü+≥ Hê{Ïq ÁbÕ+‘·+. @<˚yÓTÆHê, |ü+≥\ kÕ>∑T˝À $$<Ûä
õ˝≤¢\˝À >∑D˙j·TyÓTÆq n+‘·ÁsêÁwüº yÓ’$<Ûä´+ ø£\<äT. q\¢>=+&É eT]j·TT KeTà+ n‘·´+‘· eékÕj·T õ˝≤¢\T
(ìø£s¡+>± Hê{Ïq $d”Ôs¡í+ es¡Tdü>± 3.8 eT]j·TT 2.5 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢‘√) ø±>±, |üP]Ô>± |ü≥ºD ÁbÕ+‘·+
nsTTq ôV’≤<äsêu≤<é õ˝≤¢˝À <ë<ë|ü⁄>± eékÕj·T uÛÑ÷$T ˝Ò<äT.
eékÕj·T ø£eT‘ê\ >∑Dq, 2010-11 Á|üø±s¡+ sêÁwüº+˝À uÛÑ÷ ø£eT‘ê\ dü+K´ 55.54 \ø£å\T. á
ø£eT‘ê\ ÁøÏ+<ä ñqï yÓTT‘·Ô+ uÛÑ÷$T |ü]e÷D+ 61.97 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡T¢. ‘Ó\+>±D˝À uÛÑ÷ ø£eT‘ê\ |ü]e÷D+
s√E s√E≈£î |ü&çb˛‘·T+~. eékÕj·T<ës¡T\ dü>∑≥T ø£eT‘ê\ |ü]e÷D+ 2010-11˝À 1.12 ôV≤ø±ºsY\T
ñ+&É>± n~ 2015-16 Hê{ÏøÏ 1 ôV≤ø±ºs¡T≈£î |ü&çb˛sTT+~. |üPs¡« ìC≤e÷u≤<é, ø£Ø+q>∑sY, yÓT<äø˘, KeTà+,
es¡+>∑˝Ÿ õ˝≤¢\˝À 60 XÊ‘êìøÏ ô|’>± uÛÑ÷eTT\T HêeTe÷Á‘·|ü⁄ ø£eT‘ê˝Ò. dü>∑≥T ø£eT‘·+ $d”Ôs¡í+ |üPs¡«
Ä~˝≤u≤<é õ˝≤¢˝À n‘·´~Ûø£ kÕúsTT˝À 1.40 ôV≤ø±ºs¡T¢ ñ+&É>± 0.92 ôV≤ø±ºs¡¢ dü>∑≥T $d”Ôs¡í+‘√ |üPs¡«
ìC≤e÷u≤<é õ˝≤¢ n‹ ‘·≈£îÿe kÕúsTT˝À ñ+~.
15.5.3 es¡¸bÕ‘·+
‘Ó\+>±D sêÁwüº+ es¡¸bÕ‘·+˝À yÓ’wüeT´+, nì•Ã‘·‘·«+ #ê˝≤ m≈£îÿe. sêÁwüº+˝À dü>∑≥T yê]¸ø£
es¡¸bÕ‘·+ düTe÷s¡T 906 $T.MT. Bì˝À 80 XÊ‘·+ HÓ’s¡Tr s¡T‘·T|üeHê\ qT+&ç (pHé qT+&ç ôdô|º+ãs¡T)
\_ÛdTü +Ô ~. sêÁwü+º ˝À yêq ≈£î]ùd $<Ûëq+ ˇπø rs¡T>± ñ+&É<Tä . es¡¸|⁄ü ˙{Ï |ü+|æD° ≈£L&Ü y˚sπ «s¡T eT+&É˝≤\˝À
y˚πs«s¡T rs¡¢˝À ñ+≥T+~. Bì‘√ ªªeékÕj·T+ nqï~ es¡TD <˚e⁄&ç ø£s¡TD≤ ø£{≤øå±\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&çq
p<ä+μμ nqï kÕyÓT‘·>± e÷]b˛sTT+~.
[178]
15.5.4 eékÕj·T s¡+>±ìøÏ Á|üuÛÑT‘·« ø£wæ
‘Ó\+>±D sêcÕºìøÏ eékÕj·T s¡+>∑+˝À #ê˝≤ Ä≥+ø±\THêïsTT. M{Ïì |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ,
eékÕj·T<ës¡T\≈£î #˚j·T÷‘·ìe«&ÜìøÏ ‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘·«+ #ê˝≤ |ü<∏äø±\T #˚|ü≥º&É+ »]–+~. yê{Ï˝À
ø=ìï+{Ïì eTq$T|ü⁄Œ&ÉT #·]Ã+#·Tø=+<ë+.
1) ¬s’‘·T ã+<ÛäT - eékÕj·T ô|≥Tºã&ç eT<ä›‘·T
eékÕj·T+ ø√dü+ ô|≥Tºã&çøÏ eT<ä›‘·T>± ¬s’‘·T\≈£î n+~+#˚+<äT≈£î ‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üy˚X¯ô|{Ïºq
|ü<∏äø£y˚T ª¬s’‘·Tã+<ÛäTμ |ü<∏äø£+. á |ü<∏äø±ìï ‘Ó\+>±D eTTKéT+Á‹ y˚T 10, 2018q ø£Ø+q>∑sY õ˝≤¢,
VüQpsêu≤<é ìjÓ÷»ø£es¡Z+˝Àì XÊ\|ü*¢ - Ç+~sêq>∑sY e<ä› ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT. ÁbÕ<∏ä$Tø£+>±, Bì ÁøÏ+<ä
Á|ü‹ d”»Hé˝À mø£sêìøÏ eékÕj·T ô|≥Tºã&çøÏ eT<ä›‘·T>± Á|üuÛÑT‘·«+ s¡÷.4,000 ¬s’‘·T\≈£î n+~+∫+~.
nsTT‘˚, Ä yÓTT‘êÔìï KØ|òt 2019 qT+&ç s¡÷.5,000 \≈£î ô|+#·&É+ »]–+~. s¡; 2018 qT+&ç á
düVü‰j·÷ìï H˚s¡T>± ¬s’‘·T u≤´+≈£î U≤‘ê˝ÀøÏ &çbÕõ{Ÿ #˚düTÔHêïs¡T. ‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘ê«ìï Ä<äs¡Ù+>± rdüT≈£îì
Ç‘·s¡ sêÁcÕº\T, uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ≈£L&Ü ¬s’‘·T ô|≥Tºã&ç eT<ä›‘·T |ü<∏äø±ìï $$<Ûä ù|s¡¢‘√ neT\T #˚düTÔHêïsTT.
2) ¬s’‘·T ;e÷
@ ø±s¡D+ #˚‘·HÓ’Hê ¬s’‘·T ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒsTTq dü+<äs¡“¤+˝À ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\≈£î / Ä<Ûës¡|ü&çq yê]øÏ
Ä]úø£ ñ|üX¯eTHêìï, kÕe÷õø£ uÛÑÁ<ä‘·qT ø£*Œ+#·&Éy˚T ª¬s’‘·T ;e÷μ Á|ü<Ûëq \ø£å´+. ¬s’‘·T ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒsTTq
dü+<äs¡“¤+˝À, yê] ≈£î≥T+u≤\T yê] s√EyêØ nedüsê\≈£î ≈£L&Ü rÁeyÓTÆq Ä]úø£ düeTdü´\qT
m<äTs=ÿ+≥THêïsTT. ª¬s’‘·T\ Á>∑÷|t ˝…’|òt Çq÷‡¬sHé‡ |ü<∏äø£+μ eTs¡DÏ+∫q ¬s’‘·T ≈£î≥T+ã+˝Àì düuÛÑT´\≈£î Ä]úø£
uÛÑÁ<ä‘· eT]j·TT ñ|üX¯eTq+ ø£*ŒdüTÔ+~. 18 qT+∫ 59 dü+e‘·‡sê\ eT<Ûä´ ej·TdüT‡ >∑\ ¬s’‘·T\T á |ü<∏äø£+
øÏ+<ä qyÓ÷<äT #˚düTø√e&ÜìøÏ ns¡TΩ\T. yÓTT‘·Ô+ Á|”$Tj·T+qT ˝…’|òt Çq÷‡¬sHé‡ ø±s=ŒπswüHé Ä|òt Ç+&çj·÷
(uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ;e÷ ø√dü+ n‹ ô|<ä› Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú) ≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ #Ó*¢düTÔ+~. düVü≤» eTs¡D+‘√ düVü‰
@<Ó’Hê ø±s¡D+ e\¢ qyÓ÷<äT #˚düT≈£îqï ¬s’‘·T eTs¡DÏ+∫q dü+<äs¡“¤+˝À ;e÷ yÓTT‘·Ô+ s¡÷.5 \ø£å\qT |ü~
s√E˝À¢ Hê$T˙ U≤‘ê˝À »eT #˚j·Tã&ÉT‘·T+~.
á |ü<∏äø±\T e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü uÛÑ÷ Äs√>∑´ ø±s¡T¶\T, eékÕj·T<ës¡T\ ô|≥Tºã&çøÏ u≤´+≈£î\T,
düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\ <ë«sê ãTTD≤\T, dü_‡&ûô|’ $‘·ÔHê\T, j·÷+Árø£s¡D ô|]–q H˚|ü<∏ä´+˝À yÓqTø£ã&çq
esêZ\≈£î j·T+Á‘· \øÏå |ü<∏äø£+, eékÕj·T kÕ>∑T≈£î 24 >∑+≥\ ñ∫‘· ø£¬s+≥T, ¬s’‘·T\T |ü+&ç+∫q |ü+≥\qT
ì\« #˚düTø√e&ÜìøÏ –&É¶+>∑T\ ìsêàD+ e+{Ï$ #˚|ü≥º&É+ »]–+~. n<˚ ø±≈£î+&Ü ñ<ë´q eq |ü+≥\
ø=s¡¬ø’ dü_‡&ûô|’ Á&ç|t, ÁdæŒ+ø£¢sY\T, Á^Hé Vü≤ÖCŸ\T, bÕ© Vü≤ÖCŸ\T dü_‡&ûô|’ ìsêàD+, |üX¯ó b˛wüD¬ø’ yÓTTu…’˝Ÿ
yÓ≥s¡ïØ øÏ¢ìø˘\T, eT‘·‡´ø±s¡T\≈£î yêVü≤Hê\ |ü+|æD° e+{Ï mH√ï ø±s¡´Áø£e÷\qT ‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü{Ïº
eékÕj·T<ës¡T&ÉT düe÷»+˝À Ä]úø£+>±, kÕe÷õø£+>± m<ä>∑&ÜìøÏ ø£ wæ #˚düTÔqï~.
[179]
1. ‘Ó\+>±D Ä]úø£ eédüú˝À eékÕj·T s¡+>∑+ bÕÁ‘·qT ‘Ó\|ü+&ç.
2. ‘Ó\+>±D˝À eékÕj·T<ës¡T\ dü+πøåeT+ ø√dü+ Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üy˚X¯ô|{Ïºq |ü<∏äø±\qT $e]+#·+&ç.
15.6 ‘Ó\+>±D˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+
eékÕj·T+, |ü]ÁX¯eT\T ¬s+&É÷ Ä]úø£ #·Á{≤ìøÏ ¬s+&ÉT ø£fi¯fle+{Ï$. |ü]ÁX¯eT\≈£î nedüs¡yÓTÆq eTT&ç
düs¡T≈£îqT eékÕj·T s¡+>∑+ düs¡|òüsê #˚j·T>±, eékÕj·T j·÷+Árø£s¡D≈£î nedüs¡yÓTÆq j·T+Á‘· |ü]ø£sê\qT
bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ n+~düTÔ+~. ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤≈£î ñbÕ~Û ø£*Œ+#ê\Hêï, eékÕj·T s¡+>∑+˝Àì
Á|ü#·Ã¤qï ìs¡T<√´–‘·qT ‘·–Z+#ê\Hêï bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>±ìï n_Ûe ~Δ|üs¡#·e\dæq nedüs¡+ m+‘Ó’Hê ñ+~.
bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D nH˚~ ‘Ó\+>±D≈£î Ä]úø£ e ~Δ eT]j·TT n_Ûe ~Δ ø√dü+ nqTdü]+#ê*‡q eTTK´ eP´Vü≤+.
bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D <ë«sê j·TTe‘·≈£î ñ<√´>±\ ø£\Œq, n_Ûe ~Δì Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ ø£≥Tºã&ç
ñ+~. yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\˝À, n+<äTu≤≥T˝À ñqï Kì» dü+|ü<ä, e÷qe eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+ <ë«sê
bÕ]ÁXÊ$Tø£ e ~Δ »s¡T>∑T‘·T+~.
<˚X+¯ ˝Àì Á|ü<ëÛ q bÕ]ÁXÊ$Tø£ sêÁcÕº˝À¢ ‘Ó\+>±D ˇø£{.Ï ‘Ó\+>±D |ü]ÁX¯eT\ |üs+¡ >± 6e kÕúq+˝À,
|ü]ÁX¯eT\ qT+∫ düeT≈£Lπs dü÷ú\ $\Te Ä<Ûë]‘· n+XÊ\ |üs¡+>± 8e kÕúq+˝Àq÷ ñ+~. W‘ê‡Væ≤ø£
eTVæ≤fi≤ bÕ]ÁXÊ$Tø£ y˚‘·Ô\≈£î, ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\≈£î (mdt.dæ.), ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\≈£î (mdt.{Ï.) #Ó+~q yê]øÏ
nqT≈£L\yÓTqÆ kÕ~Ûø±s¡‘ê yê‘êes¡D≤ìï dü wæ+º #·&ÜìøÏ ‘Ó\+>±D Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ ÁX¯<Δä rdüT≈£î+≥Tqï~.
15.6.1 ‘Ó\+>±D˝À ø°\ø£ |ü]ÁX¯eT\T
ã˝Ÿÿ Á&É>¥‡, bòÕsêàdü÷´{Ïø£˝Ÿ‡, eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ ÁbÕôddæ+>¥, dæyÓT+{Ÿ, Kì» Ä<Ûë]‘· |ü]ÁX¯eT\T,
Ç+»˙]+>¥, CÖ[, ‘√\T, ÇqTeTT, ñ≈£îÿ, s¡‘êï\T, ÄuÛÑs¡D≤\T, ãjÓ÷f…ø±ï\J, s¡ø£åD ˝≤+{Ï uÛ≤Ø ñ‘êŒ<äø£
|ü]ÁX¯eT\≈£î ì\j·T+ ‘Ó\+>±D sêÁwüº+. düe÷#ês¡ kÕ+πø‹ø£ (IT) Ä<Ûë]‘· ùde\T, bòÕsêà, Ç+»˙]+>¥
ø±+b˛HÓ+{Ÿ‡ ˝≤+{Ï $C≤„q Ä<Ûë]‘· |ü]ÁX¯eT\≈£î ‘Ó\+>±D˝À ã\yÓTÆq ñìøÏ ñ+~. nsTT‘˚ M{Ï˝À m≈£îÿe
XÊ‘·+ ôV’≤<äsêu≤<é, ñeTà&ç s¡+>±¬s&ç¶ õ˝≤¢˝À¢ HÓ\ø=\Œã&ç ñHêïsTT. |üPs¡« ìC≤e÷u≤<é, ø£Ø+q>∑sY,
es¡+>∑˝Ÿ õ˝≤¢\T m≈£îÿe>± eékÕj·T+ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñHêïsTT. á õ˝≤¢˝\À bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûe ~Δ
»s¡>±*‡q nedüs¡+ m+‘Ó’Hê ñ+~.
15.6.2 q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+
‘Ó\+>±D˝À Ä]úø£ e ~Δø,Ï n_Ûe ~ΔøÏ nqTdü]+#ê*‡q ø°\ø£ eP´Vü≤+ bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ . j·TTe‘·sêìøÏ
ñ<√´>±\ ø£\Œq, yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\ n_Ûe ~Δ kÕ<Ûäq, n+<äTu≤≥T˝À ñqï eqs¡T\qT Ä<äs¡Ùe+‘·+>±
$ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+ <ë«sê e ~Δ neø±XÊ\qT ô|+#·&+É , Á|ü»\ Á|ü‹uÛqÑ T, HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT $ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+,
Á|ü‹ Ç+{À¢ dü+|ü<äqT dü wæº+#·&É+ ˝≤+{Ï n+XÊ˝À¢ sêÁwüº Á|ü»\≈£î sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ MT<ä uÛ≤Ø Äø±+ø£å\T
ñHêïsTT. ‘Ó\+>±D Á|ü»˝À¢ HÓ\ø=qï á Äø±+ø£å\qT HÓs¡y˚πsÃ kÕeTs¡ú´+ bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D≈£î ñ+~.
[180]
á ~X¯˝ÀH˚, Á|üuÛÑT‘·«+ q÷‘·q ªbÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq #·≥º+ 2014μqT Á|üy˚X¯ ô|{Ïº+~. ªqyê´$wüÿs¡D\
ø√dü+ |ü]XÀ<Ûqä , |ü]ÁX¯eT\ ø√dü+ qe´ Ä$wüÿs¡D, dü+|ü<ä ø√dü+ |ü]ÁX¯eT\Tμ nH˚~ ‘Ó\+>±D bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡
$wüj·T+˝À Á|üuÛÑT‘·« <ës¡Ùìø£ <ä ø£Œ<∏ä+. ªÇHé ‘Ó\+>±D ÇH√ïy˚{Ÿ, ÇHé≈£îúÒ{Ÿ, ÇHéø±s=Œπs{Ÿ (‘Ó\+>±D˝À
qyê´$wüÿs¡D\T #˚j·T+&ç, q÷‘·q |ü]ÁX¯eT\≈£î Áoø±s¡+ #·T≥º+&ç, düTeédæú‘· |ü]ÁX¯eT>± ne‘·]+#·+&ç)
nH˚ ìHê<ä+ bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq ìsêàD≤ìøÏ #Û√<äø£ X¯øÏÔ. ø£s¡#ê\q+ #˚düT≈£îqï+‘· düT\Te⁄>± yê´bÕsêìï
kÕ–+#˚ z yê´bÕs¡ ìj·T+Á‘·D yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#·&Éy˚T á q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq ñ<˚›X¯+.
1. q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+ ~>∑Te ù|s=ÿqï ì]›wüºyÓTÆq eTÚ*ø£ $\Te\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~:
Á|üuÛÑT‘·« ìj·T+Á‘·D #·≥º+ bÕ]ÁXÊ$Tø£ e ~ΔøÏ <√Vü≤<ä|ü&Ü*.
Á|üXÊ+‘·yTÓ qÆ , düTs¡ø‘åÏ y· TÓ qÆ , Á|ü>‹∑ o\yÓTqÆ yê´bÕs¡ ìj·T+Á‘·D yê‘êes¡D+˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûe ~Δ
kÕ~Û+#ê*.
bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûe ~Δ uÛ≤Ø kÕúsTT˝À ñ<√´>±\ ø£\Œq≈£î, ‘·<ë«sê kÕúìø£ j·TTe‘·sêìøÏ Á|üj÷Ó »Hê\qT
n+~+#˚+<äT≈£î <ë] rj·÷*.
bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D dü$Tà[‘·+>± ñ+&Ü*, kÕe÷õø£ düe÷q‘ê«ìøÏ <√Vü≤<ä|ü&Ü*.
bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D Á|üjÓ÷»Hê\T sêÁwüº+˝Àì n≥º&ÉT>∑T, kÕe÷õø£+>± nD>±]q esêZ\ yê]øÏ
#˚sê*.
|üsêés¡D≤ìï |ü]s¡øÏå+#ê*, dü+uÛÑ$+#·>∑\ Á|üuÛ≤yê\qT ‘·–Z+#ê*.
2. q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq \øå±´\T:
Á|üdüTÔ‘·+ ñqï |ü]ÁX¯eT\qT eT]+‘· b˛{°|ü&˚˝≤ r]Ã~<ä›&É+.
bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+˝ÀøÏ ø=‘·Ô>± n+‘·sê®rj·T, C≤rj·T ô|≥Tºã&ÉT\qT Äø£]¸+#·&É+.
|ü≥ºD, Á>±MTD j·TTe‘·s¡+ ø√dü+ ñbÕ~Û neø±XÊ\T dü wæº+#·&ÜìøÏ ø°\ø£yÓTÆq ñ‘êŒ<äø£ s¡+>±\ô|’
<ä wæº πø+ÁBø£]+#·&É+.
n‘·´+‘· b˛{° <Ûäs¡\≈£î n‘·T´qï‘· kÕúsTT edüTÔe⁄*ï ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&É+.
uÛ≤Ø kÕúsTT˝À n+‘·sê®rj·T kÕúsTT >∑T]Ô+|ü⁄ kÕ~Û+#˚˝≤ ªy˚T&é ÇHé ‘Ó\+>±D - y˚T&é ÇHé Ç+&çj÷· μqT
z Áu≤+&é>± HÓ\ø=\Œ&É+.
\+#·>=+&ç‘·Hêìï @ e÷Á‘·+ ñù|øÏå+#·ø£ b˛e&É+.
$<Ûëq ìs¡íj·÷\qT bÕs¡<äs¡Ùø£+>± rdüTø√e&É+.
|üs¡ý˚ø£åDqT ‘·–Z+#·&É+, kÂ\uÛ≤´ìï ô|+#·&É+.
á q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Ûëq+ <ë«sê ‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘·«+ ô|≥Tºã&ç<ës¡T\ nqT≈£L\ $<ÛëHêìï
Á|üy˚X¯ô|{Ïº, ô|≥Tºã&ÉT\qT Äø£]¸+∫ bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|ü>∑‹øÏ u≤≥\T y˚dæ+~. Á|üuÛÑT‘·«+ Á|ü‘˚´ø£ <ä wæº kÕ]+∫
[181]
$<äT´‘·TÔ, s√&ÉT¢, ˙s¡T, uÛÑ÷$T ˝≤+{Ï eTÚ[ø£ eqs¡T\ yÓTs¡T>∑T<ä\≈£î ø£ wæ #˚düTÔ+~. ‘·<ë«sê sêÁwüº+˝À
bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+˝À ô|≥Tºã&ÉT\T ô|]– ñbÕ~Ûø,Ï ñ‘·Œ‹ÔøÏ <√Vü≤<ä|&ü ˚ nqT≈£L\ yê‘êes¡D+ @s¡Œ&ÉT‘·T+<äì
Á|üuÛÑT‘·«+ ø±sê´#·s¡DqT s¡÷bı+~+∫+~. 15 |üì ~Hê˝À¢ bÕ]ÁXÊ$Tø£ nqTeT‘·T\T Ç#˚Ã≥≥T¢ ª@ø£ >∑yêø£å
|ü<äΔ‹μì Á|üy˚X¯ ô|{Ïº+~.
MT Á|ü>∑‹ì |üØøÏå+#·Tø√+&ç ø£qT>=q+&ç
1. bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑ ÄeX¯´ø£‘·qT $e]+#·+&ç. MT õ˝≤¢˝À HÓ\ø=\Œã&çq
2. q÷‘· q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<Û ë q+ô|’ MT n_Û Á bÕj· ÷ ìï |ü]ÁX¯eT\T @$T{À ‘Ó\TdüTø√+&ç.
‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
3. bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+˝À ‘Ó\+>±D kÕ~ÛdüTÔqï Á|ü>∑‹ì $e]+#·+&ç.
15.7 ‘Ó\+>±D˝À ùde\ s¡+>∑+
edüTÔe⁄\qT H˚s¡T>± ‘·j·÷s¡T #˚j·T≈£î+&Ü edüTÔe⁄\ ñ‘·Œ‹ÔøÏ, Á|ü»\≈£î nedüs¡yÓTÆq ùde\T n+~+#˚
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T n˙ï ùde\ s¡+>∑+ ÁøÏ+~øÏ ekÕÔsTT. ñ<ë: ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, &Üø£sº ,Y u≤´+ø˘ ñ<√´– yÓTT<ä˝q’… yês¡T.
Ms¡T #˚ùd |üqT\ e\q m˝≤+{Ï edüTÔe⁄ ñ‘·Œ‹Ô ø±<äT. ø±˙ Ms¡T Á|ü»\≈£î ‘·eT ‘·eT ùde\qT n+~kÕÔs¡T.
n_Ûe ~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <äX¯˝À sêÁwüº Ä]úø£ eédüú eékÕj·T Ä]úø£ eédüú qT+∫ bÕ]ÁXÊ$Tø£ Ä]úø£
eédüú≈£î s¡÷bÕ+‘·s¡+ #Ó+<äT‘·T+~. Ä]úø£ eédüú n_Ûe ~Δ }|ü+<äT≈£î+≥Tqï <äX¯˝À, bÕ]ÁXÊ$Tø£ yê{≤
ø£Hêï ùde\ s¡+>∑+ n+~+#˚ yê{≤ y˚>∑+>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. ùdyê s¡+>∑+ ªdüŒs¡Ùø£+<äì ñ‘·Œ‘·TÔ˝…’qμ ùde\qT
n+~düTÔ+~. sêÁwüº Ä]úø£ eédüú˝Àì nìï kÕe÷õø£, Ä]úø£ s¡+>±˝À¢øÏ á ùde\T $düÔ]+#êsTT. eékÕj·T,
bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>±\˝À edüTÔe⁄\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq yê{Ïø£Hêï ‘·≈£îÿe düVü≤» eT÷\<Ûäq+,
m≈£îÿe e÷qe eqs¡T\ ô|≥Tºã&ç á ùde\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd+<äT≈£î nedüs¡eTÚ‘êsTT.
H˚&ÉT ùde\ s¡+>∑+ Ä]úø£ eédüú˝À eTÚ[ø£ s¡+>∑+>± >∑T]Ô+#·ã&ç+~. Ç~ ‘Ó\+>±D sêÁwüº+˝À Á|ü<Ûëq
e ~Δì ø£*–+#˚ s¡+>∑+>± ne‘·]+∫+~. ùde\ s¡+>∑+˝À Á|ü<Ûëq+>± yêDÏ»´+, |üsê´≥ø£+, Ä‹<∏ä´+,
s¡yêD≤, ì\« (–&É¶+–), ø£eT÷´ìπøwüHé‡, ÇqŒ¤πsàwüHé f…ø±ï\J eT]j·TT dü+ã+~Û‘· ùde\T, eTs¡eTà‘·T ùde\T,
Ä]úø£ ùde\T, ]j·T˝Ÿ mùdº{Ÿ, $<ë´ eT]j·TT yÓ’<ä´ ùde\T, kÕe÷õø£ eT]j·TT e´øÏÔ>∑‘· ùde\T, Á|üC≤
|ü]bÕ\q e+{Ï$ ñ+{≤sTT.
ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT m>∑TeT‘·T\ $wüjT· +˝À <˚X+¯ ˝À ◊{Ï, ◊{Ï Ä<Ûë]‘· ùde\ (Information Technology
enabled services) s¡+>±\˝À sêÁwüº+ nÁ>∑ kÕúq+˝À ñ+~. n<äq+>±, |üsê´≥ø£+ nH˚~ ñbÕ~Û ø£*Œ+#˚
ùde. |üsê´≥ø£+ Á|ü‘·´ø£å eT]j·TT |üs√ø£å ñbÕ~Ûì n+~düTÔ+~. sêÁwüº+˝À ùde\T, ¬skÕº¬s+≥T¢, s¡yêD≤ ùde\T,
$H√<ä ùde\T, Äs√>∑´+, <äTdüTÔ\T, s¡‘êï\T, q>∑\T yÓTT<ä\>∑T ñ|ü s¡+>±\˝À Á|ü‘·´ø£å ñbÕ~Û neø±XÊ\T
ñHêïsTT. Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± Á|üeTTK ÇqŒ¤πsàwüHé f…ø±ï\J (◊{Ï) Vü≤uŸ\˝À ˇø£{Ï>± ôV’≤<äsêu≤<é >∑T]Ô+|ü⁄
[182]
bı+~+~. IT / ITes ø£+ô|˙\T ø£*dæ \ø£å\ eT+~ ì|ü⁄DT\≈£î Á|ü‘·´ø£å+>±, n˝≤π> \ø£å\ eT+~øÏ |üs√ø£å+>±
ñbÕ~Û ø£*ŒdüTÔHêïsTT. Á|ü|ü+#·+˝À ◊.{Ï. Ä<Ûë]‘· ùde\≈£î dü+ã+~Û+∫q n‹ ô|<ä› Á|ü|ü+#· >∑eT´kÕúHê\˝À
ôV’≤<äsêu≤<é ˇø£{Ï.
|üsê´≥ø£ s¡+>∑+ mH√ï neø±XÊ\Tqï ˇø£ |ü]ÁX¯eT. sêÁwü+º ˝À kÕe÷õø£ Ä]úø£ e ~ΔøÏ Ç~ >∑D˙j·T+>±
<√Vü≤<ä+ #˚dTü +Ô ~. |üsê´≥ø£ |ü]ÁX¯eT≈£î nH˚ø£ neø±XÊ\qT Á|üuTÑÛ ‘·«+ n+~düT+Ô ~. ‘Ó\+>±D sêÁwüº |üsê´≥ø£
dü+düqú T @sêŒ≥T #˚jT· &É+ <ë«sê $_Ûqï ‘·sV¡ ‰ü \ |üsê´≥ø£ bÕ´πøJ\qT/ ùde\qT neT\T #˚ùd+<äT≈£î, <˚oj·T,
$<˚o |üsê´≥≈£î\qT Äø£]¸+#˚+<äT≈£î $q÷‘·ïyÓTqÆ |ü<‘Δä T· \qT sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. ‘·<ë«sê |üsê´≥ø£
s¡+>∑+˝À ñbÕ~Û neø±XÊ\T ô|]– ùde\ s¡+>∑+˝À |üsê´≥ø£ s¡+>∑+ jÓTTø£ÿ yê{≤ Áø£eT+>± ô|s¡T>∑T‘·Tqï~.
‘Ó\+>±D sêÁwüº yê´|üÔ+>± nH˚ø£ n+<äyÓTÆq Ä\j·÷\T, #ê]Á‘·ø£yÓTÆq Äsê<ÛäHê Á|ü<˚XÊ\T ñHêïsTT.
n$ Ç|ü⁄Œ&ÉT Á|üdæ<äΔ j·÷Á‘ê πø+Á<ë\T>± s¡÷|ü⁄ ~<äT›≈£î+≥THêïsTT. ôV’≤<äsêu≤<é≈£î düMT|ü+˝Àì ∫\T≈£Ls¡T
u≤˝≤J Ä\j·÷ìï, uÛÑÁ<ë#·\+˝À >∑\ d”‘êsêeT#·+Á<ä kÕ«$T Ä\j·÷ìï, u≤düs¡˝À >∑\ düs¡dü«r Ä\j·÷ìï,
j·÷<ëÁ~˝Àì \ø°qå s¡d+æ Vü≤ kÕ«$T Ä\j·÷ìï dü+<ä]Ù+#·Tø√e&ÜìøÏ bÕ´πøJ ≥÷s¡ì¢ ‘Ó\+>±D sêwüº |üsê´≥ø£
dü+düú @sêŒ≥T¢ #˚dæ+~. y˚eTT\yê&É˝Àì Áo sê»sêCÒX¯«s¡ kÕ«$T Ä\j·T+, ø=+&É>∑≥Tº˝Àì Vü≤qTe÷Hé
Ä\j·T+, <Ûäs¡à|ü⁄]˝Àì qs¡dæ+Vü≤ kÕ«$T Ä\j·T+, es¡+>∑˝Ÿ õ˝≤¢ bÕ\+ù|≥˝Àì sêeT|üŒ Ä\j·T+,
Ä\+|üPsY˝Àì CÀ>∑T˝≤+ã Ä\j·÷\ <ä>∑Zs¡ |üsê´≥≈£î\ ø√dü+ kÂø£sê´\ n_Ûeè~ΔøÏ |üqT\T #˚|ü{≤ºs¡T. {Ï{Ï&ç
‘·s¡Vü‰˝À j·÷<ä–] >∑T≥º <˚ekÕúHêìï n_Ûeè~Δ #˚ùd+<äT≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ nedüs¡yÓTÆqìï ì<ÛäT\qT eT+ps¡T
#˚dæ+~. á ÁbÕC…≈£îº øÏ+<ä qs¡dæ+Vü≤ kÕ«$T nuÛÑj·÷s¡D≤´ìï 400 mø£sê˝À¢ n_Ûeè~Δ #˚j·T&É+‘√ bÕ≥T
eTs√ 1,600 mø£sê˝À¢ ñ<ë´q eHê\T, ø£fi≤´D eT+&ÉbÕ\T, <Ûë´q eT+~sê\T, y˚<ä bÕsƒ¡XÊ\, ø±fÒJ\qT
Á|üuÛÑT‘·«+ ì]àdüTÔqï~. Ç˝≤ Á|üuÛÑT‘·«+ |üsê´≥ø£ s¡+>±ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+ <ë«sê \ø£å\ eT+~øÏ ñbÕ~Û
\_Û+∫ ùde\ s¡+>∑+ sêÁwüº dü÷ú\ Ä<ëj·T+˝À Á|üeTTK bÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+~.
nsTT‘˚ ùdyê s¡+>∑+˝À nH˚ø£ eT+~ neéd”úø£ ‘· s¡+>∑+˝À |üì #˚düTÔHêïs¡T. ùde\ s¡+>∑+˝À Ä<ëj·T
ô|s¡T>∑T<ä\ ø£ì|æ+∫q+‘· y˚>∑+>± ñbÕ~Û ô|s¡>∑&É+ ˝Ò<äT. ùdyê s¡+>∑+ n_Ûe ~Δ #Ó+~Hê Ä s¡+>∑+˝Àì nìï
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T düe÷q+>± ô|s¡>∑&É+ ˝Ò<äT. ‘Ó\+>±D˝À ùdyê s¡+>∑+˝À nH˚ø£ s¡ø±\ e´≈£îÔ\T ñbÕ~Û
bı+<äT‘·THêïs¡T. ˇø£yÓ’|ü⁄ u≤>± #·<äTe⁄≈£îqï, HÓ’|ü⁄D≤´\Tqï e´≈£îÔ\≈£î ñbÕ~Û Ç#˚Ã ø=~›bÕ{Ï ùde\T
ñHêïsTT. Ç+ø√yÓ’|ü⁄ ∫qï ∫qï <äTø±D≤\T q&çù| yêfi¯ófl, eTs¡eTà‘·T\T #˚ùd yêfi¯ófl, s¡yêD≤ ùde\T
n+~+#˚ yêfi¯ófl ô|<ä› dü+K´˝À ñHêïs¡T. yêfi¯fl Jeq+ n‹ ø£wüº+ MT<ä ø=qkÕ>∑T‘·T+<äì #Ó|üŒø£ ‘·|üŒ<äT.
nsTTHê yês¡T eTs√ <ë] ˝Òø£ n<˚ ùde\ s¡+>∑+˝À ø=qkÕ>∑T‘·THêïs¡T. n+fÒ ùde\ s¡+>∑+˝À ˇø£ uÛ≤>±ìπø
ÁbÕ<Ûëq´‘· ô|s¡T>∑T‘·T+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
1. ùde\ s¡+>∑+ nq>±H˚$T? ùde\ s¡+>∑+˝À »]π> ø=ìï |üqT\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T ‘Ó\T|ü+&ç.
2. ‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘·«+ ùde\ s¡+>±ìøÏ Ç∫Ãq ÁbÕeTTK´‘· @$T{Ï?
3. ªùde\ s¡+>∑+˝À ˇø£ uÛ≤>±ìπø ÁbÕ<Ûëq´‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~μ nH˚ n_ÛÁbÕj·T+‘√ MTs¡T @ø°uÛÑ$kÕÔsê?
[183]
15.8 nekÕú|üHê kÂø£sê´\ (eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\) n_Ûe~∆
ˇø£ ÁbÕ+‘·+ n_Ûe ~Δ˝À sêDÏ+#ê\+fÒ eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T ‘·|üŒìdü]. eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\
bÕÁ‘·qT m|üŒ{Ïø° ‘·–Z+#·˝Ò+. m+<äTø£+fÒ Ç$ Ä]úø£ eédüú≈£î Á|ü‘·´ø£å+>±qT, |üs√ø£å+>±qT <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT.
˙{Ï bÕs¡T<ä\, $<äT´‘Y ÁbÕC…≈£îº\T, s√&ÉT¢, ˙{Ï düs¡|òüsê, ¬s’˝Ò«\T, $e÷HêÁX¯j·÷\T yÓTT<ä˝…’q$ Ä]úø£
(uÛÖ‹ø£) eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T. bÕsƒ¡XÊ\\T, $X¯«$<ë´\j·÷\T, ÄdüT|üÁ‘·T\T, &çôdŒq‡Ø\T yÓTT<ä˝…’q$
kÕe÷õø£ eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T. Ä]úø£ eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T ªe ~ΔøÏμ <√Vü≤<ä+ #˚j·T>±, kÕe÷õø£ eTÚ*ø£
dü<äTbÕj·÷\T sêÁwüº+ jÓTTø£ÿ ªn_Ûe ~ΔμøÏ <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î sêh+˝Àì nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î
Á‘ê>∑T ˙{Ïì düs¡|òüsê #˚j·T&ÜìøÏ ª$TwüHé uÛÑ^s¡<∏äμ, nìï #Ós¡Te⁄\˝À |üP&çø£ rdæ yê{Ïì |ü⁄qs¡T<äΔ]+#·&ÜìøÏ
ª$TwüHé ø±ø£rj·Tμ, eékÕj·T s¡+>±ìøÏ 24 >∑+≥\ ñ∫‘· $<äT´#·Ã¤øÏÔ, kÕ>∑T ˙{Ï¬ø’ ø±fi‚X¯«s¡+ ÁbÕC…≈£îº e+{Ï
eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\qT sêh Á|üuÛÑT‘·«+ ø£*ŒdüTÔqï~.
15.8.1 ˙{Ï bÕs¡T<ä\
sêwüº n_Ûe ~Δ ø=s¡≈£î, Á|ü»\ dü+πøåeT+ ø=s¡≈£î ˙{Ï eqs¡T\qT ô|+#·&ÜìøÏ ‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘·«+
nH˚ø£ ÁbÕC…≈£îº\qT ÁbÕs¡+_Û+∫+~. M{Ïì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ÁøÏ+~ \øå±´\qT ìπs›•+#·T≈£î+~:
1. eékÕj·T s¡+>±ìøÏ düø±\+˝À ˙{Ïì n+~+#·&É+.
2. sêÁwüº Á|ü»\+<ä]ø° Á‘ê>∑T ˙s¡T n+~+#·&É+.
3. bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûe ~ΔøÏ nedüs¡yÓTÆq ˙{Ïì n+~+#·&É+.
sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ø£˙dü+ ˇø£ ø√{Ï mø£sê\ uÛÑ÷$TøÏ kÕ>∑T ˙s¡T n+~+#˚ \øå±´ìï kÕ~Û+#·&ÜìøÏ $$<Ûä
˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁbÕC…≈£îº\qT #˚|ü{Ïº+~. á ~X¯˝À Bs¡È ø±\+>± ô|+&ç+>¥˝À ñqï Á|ü<Ûëq eT]j·TT eT<Ûä´düú ˙{Ï
bÕs¡T<ä\ ÁbÕC…≈î£ \º T nìï+{Ï˙ |üP]Ô #˚jT· &ÜìøÏ Á|üjT· ‘êï\T, Ç|üŒ{Ïøπ ñqï ˙{Ï bÕs¡T<ä\ eTÚ*ø£ dü<Tä bÕj·÷\T,
bÕ‘· ˙{Ï bÕs¡T<ä\, #Ós¡Te⁄\ |ü⁄qs¡T<äΔs¡D \ø£å´+>± ô|≥Tº≈£îqï~.
ø£ècÕí, >√<ëe] q<äT\T, yê{Ï ñ|üq<äT˝…q’ eT÷dæ, eT+Js¡ yÓTT<ä˝q’… $ ‘Ó\+>±D sêÁwü+º >∑T+&Ü
Á|üeVæ≤+#˚ eTTKýÓTqÆ q<äT\T. M{Ï ˙{Ïì ˇ&çdæ |ü≥&º ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ 38 Ç]π>wüHé ÁbÕC…≈î£ \º qT ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
Bì˝À 22 y˚T»sY Ç]π>wüHé ÁbÕC…≈î£ \º T, 13 eT<Û´ä kÕúsTT ˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁbÕC…≈î£ \º T, ˇø£{Ï es¡<ä ø±\Te, eTs√
s¬ +&ÉT ÁbÕC…≈î£ \º T Ä<ÛTä ìø°øs£ D¡ ˝À ñHêïsTT.
1. ø±fi‚X¯«s¡+ ÁbÕC…ø˘º
>√<ëe] q~ qT+&ç 180 {Ï.j·T+.dæ.\ ˙{Ïì ˇ&çdæ |ü≥&º ÜìøÏ eT]j·TT á ˙{Ï <ë«sê ‘Ó\+>±D˝Àì
yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\≈£î kÕ>∑T ˙{Ïì n+~+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ ø±fi‚X¯«s¡+ ÁbÕC…≈£îºqT #˚|ü≥º&É+ »]–+~.
[184]
á ÁbÕC…≈£îº Á|ü<Ûëq \øå±´\T ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT:
>√<ëe]˝Àì 180 {Ï.j·T+.dæ.\ ˙{Ïì ÁobÕ<äsêe⁄ m\¢+|ü*¢ ÁbÕC…≈î£ ≈º î£ eT[fl+#·&+É , n<˚ $<Û+ä >±
nø£ÿ&ç qT+&ç $T&é e÷H˚sT¡ ]»sê«j·TsY≈î£ m‹Ôb˛‘·\ <ë«sê eT[fl+∫ m‘ÓqÔ’ ÁbÕ+‘·+˝Àì uÛ÷Ñ eTT\qT
kÕ>∑T˝ÀøÏ rdüT≈£îsêe&É+.
n$uÛÑø£Ô Ä~˝≤u≤<é, ø£Ø+q>∑sY, yÓT<äø˘, q˝¢>=+&É, ìC≤e÷u≤<é, s¡+>±¬s&ç¶ õ˝≤¢˝À¢ 18.25 \ø£å\
mø£sê\ ø=‘·Ô Äj·Tø£≥Tº≈£î ˙s¡T n+~+#·&É+ eT]j·TT ôV’≤<äsêu≤<äT, dæøÏ+Á<ëu≤<äT |ü≥ºD≤\≈£î
Á‘ê>∑T ˙s¡T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ nedüsê\≈£î nedüs¡yÓTÆq ˙{Ïì n+~+#·&É+.
uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT ô|+#·&É+ ø√dü+ uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\ ˙{Ï $ìjÓ÷>±ìøÏ e÷s¡&É+ <ë«sê uÛÑ÷>∑s¡“¤
»\eT{≤ºìï <ëì ndü\T dæú‹øÏ rdüT≈£îsêe&É+.
á ø±fi‚X¯«s¡+ ÁbÕC…ø˘º eékÕj·T<ës¡T\≈£î kÕ>∑T ˙s¡T, Á|ü»\≈£î Á‘ê>∑T ˙s¡T, |ü]ÁX¯eT\≈£î ˙s¡T
n+~+∫ sêÁwüº n_Ûe ~Δ˝À ø°\ø£ bÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+<äq&É+˝À dü+<˚Vü≤+ ˝Ò<äT.
2. $TwüHé ø±ø£rj·T
‘Ó\+>±D˝À e+<ä˝≤~ dü+e‘·‡sê\T>± #Ós¡Te⁄˝Ò Á|ü<Ûëq kÕ>∑T ˙{Ï eqs¡T\T>± ñHêïsTT. #ê˝≤
ø±\+ bÕ≥T, dü¬s’q ìs¡«Vü≤D ˝Òq+<äTq, |üP&çø£\T rj·Tq+<äTq M{Ï˝À #ê˝≤ #Ós¡Te⁄\T |üP&ÉT≈£îb˛j·÷sTT
˝Ò<ë ìs¡s¡Δø£+>± $T–*b˛j·÷sTT. ñ|ü]‘·\ C˝≤\ \uÛÑ´‘· ‘·>∑Z&É+ e\q n+<äTu≤≥T˝À >∑\ uÛÑ÷>∑s¡“¤
»˝≤\ô|’ ˇ‹Ô&ç ô|]–b˛sTT+~. ø±>± sêwüº+˝À 85% kÕ>∑T uÛÑ÷$T esê¸<Ûës¡+>±H˚ ñ+~. ‘Ó\+>±D HÓ’dü]Zø£
dü«s¡÷|ü+, es¡¸bÕ‘· qeT÷Hê ø±s¡D+>± á ÁbÕ+‘·+˝À kÕ>∑T ˙{Ï #Ós¡Te⁄˝Ò ˙{Ï bÕs¡T<ä\≈£î, ˙{Ï ì\«≈£î,
eékÕj·T $ìjÓ÷>∑+ ø√dü+ ˙{Ï Á|üyêVü‰ìï ìj·T+Á‹+#˚+<äT≈£î ÁX‚wü˜yÓTÆq$>± ì\TdüTÔHêïsTT. sêÁwüº+˝À
eékÕj·÷_Ûe ~ΔøÏ #ÓsT¡ e⁄\ eédüú ø°\ø£yTÓ qÆ ~. uÛ÷Ñ kÕs¡, »\ dü+s¡øDå£ , es¡<\ä ìj·T+Á‘·D, ø£sT¡ e⁄ ìyês¡D,
|üX¯ó>∑D+, >∑ Vü≤ $ìjÓ÷>±\T, uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT ô|+#·&É+, o‘√wüí dæú‹, |üsêés¡D |ü]s¡ø£åD\≈£î Ç$
‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
kÕe÷õø£ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ $πø+ÁBø£s¡D qeT÷Hê˝À ‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘·«+ ª$TwüHé ø±ø£rj·Tμ (eTq
}s¡T-eTq #Ós¡Te⁄) ù|]≥ 46,531 ∫qï ‘·s¡Vü‰ kÕ>∑T ˙{Ï eqs¡T\ |ü⁄qs¡T<äΔs¡D ø√dü+ #˚|ü{Ïº+~.
3. $TwüHé uÛÑ^s¡<∏ä
‘Ó\+>±D sêÁwüº+˝Àì Á|ü‹ Ç+{Ïø° s¡øÏå‘· eT+∫ ˙{Ïì n+~+#ê\H˚ ñ<˚›X¯+‘√ ‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘·«+
ª$TwüHé uÛÑ^s¡<∏äμqT ÁbÕs¡+_Û+∫+~. $TwüHé uÛÑ^s¡<∏ä ô|’˝≤HéqT Á|ü<Ûëq eT+Á‹ l qπs+Á<ä yÓ÷&ç >±s¡T 2016,
Ä>∑düTº 7q >∑CÒ«˝Ÿ XÊdüq düuÛÑ ìjÓ÷»ø£es¡Z+˝Àì ø√eT{Ïã+&É˝À Ä$wüÿ]+#ês¡T. á |ü<∏äø£+ <ë«sê ø£ wüí,
>√<ëe] q<äT\‘√ bÕ≥T Ç‘·s¡ »˝≤X¯j·÷\ qT+∫ ˙{Ïì ô|’|ü⁄˝…’q¢ e÷s¡Z+ <ë«sê sêÁwüº+˝Àì nìï Á>±e÷\T,
|ü≥ºD≤˝À¢ì Á|ü‹ Ç+{Ïø° Á‘ê>∑T ˙s¡T n+~+#·uÀ‘·THêïs¡T.
[185]
15.8.2 s¡Vü≤<ës¡T\T, uÛÑeHê\T
s¡yêD≤ eédü˝ú Àì ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕ<ÛHä ê˝À¢ s¡V≤ü <ës¡T\T ˇø£{.Ï eTÚ[ø£ dü<Tä bÕj·÷\˝À eTTKýÓTqÆ ÁbÕ<Ûëq´‘·
ø£*–q s¡+>∑+ ≈£L&Ü Ç~. ùdyê s¡+>∑+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü qç , s¬ fi’ fl¯ nqTdü+<Ûëq‘· ˝Òì ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘ê\
n_Ûe ~Δ˝À s√&ÉT¢ eTTK´ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. mø£ÿ&É s¡yêD≤ eédü\ú T düeTs¡eú +‘·+>± ñ+fÒ nø£ÿ&É Á|ü»\≈£î
n‘·T´‘·eÔ T Ä]úø£ neø±XÊ\T, düT\uÛ+Ñ >± sêø£b˛ø£\T kÕ–+#˚ M\T ñ+≥T+~. Á|ü‘´˚ øÏ+∫ Á>±e÷\ qT+∫ |ü≥Dº
ÁbÕ+‘ê\≈£î nqTdü+<ÛëqeTj˚T´ s¡V≤ü <ës¡T\ eédüú düsT¡ ≈£î\, ùde\ sêø£b˛ø£\qT y˚>e∑ +‘·+ #˚dTü +Ô ~.
1. ‘Ó\+>±D sêÁwüº n_Ûe ~Δ˝À nekÕú|üHê (eTÚ*ø£) kÂø£sê´\ bÕÁ‘·qT $e]+#·+&ç.
2. $TwüHé ø±ø£rj·TqT ‘Ó\+>±D sêh+ m+<äTø√dü+ #˚|ü{Ïº+~?
15.9 dü+πøåeT+, kÕe÷õø£ n_Ûe~∆ : dü+πøåeT |ü<∏äø±\T
‘Ó\+>±D sêÁwüº+ @s¡Œ&çq|üŒ{Ï qT+&ç Á|üuÛÑT‘·«+ yÓqTø£ã&çq esêZ\ n_Ûe ~Δ ø√dü+, yê]øÏ n+&É>±
ì\e&ÜìøÏ mH√ï s¡ø±˝…’q |ü<∏äø±\qT Á|üø£{Ï+∫ neT\T|üs¡TdüTÔqï~. á |ü<∏äø±\ neT\T jÓTTø£ÿ eTTK´
ñ<˚X› +¯ düe÷»+˝À yÓqTø£ã&çq esêZ\ yê]ì n_Ûe ~Δ |ü]∫ yê]ì ≈£L&Ü sêÁwüº n_Ûe ~Δ˝À uÛ≤>∑+ #˚jT· &ÉyT˚ .
ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·˝À uÛ≤>∑+>± ‘Ó\¢ πswüHé ø±sY¶ ñqï Á|ür ≈£î≥T+ã+˝Àì Á|ür eTìwæøÏ 6 øÏ˝À\ _j·T´+ #=|üq
Á|üC≤ |ü+|æD° <ë«sê Á|üuÛÑT‘·«+ n+~düTÔ+~. á eT<Ûä´H˚ Ädüsê |æ+#Û·q¢ yÓTT‘êÔìï ≈£L&Ü ô|+∫+~. ù|<ä]ø£+˝À
≈£Ls¡T≈£îb˛sTTq ≈£î≥T+u≤\≈£î ø£fi≤´D \ø°Î, yÓTÆHê]{°\≈£î cÕB eTTu≤s¡ø˘ <ë«sê ù|<ä ≈£î≥T+u≤\T n|ü⁄Œ\
u≤]q |ü&É≈£î+&Ü ô|[flfi¯ófl #˚j·Te#·TÃ.
sêh Á|üuÛÑT‘·«+ ù|<ä >∑]“¤D° Ád”Ô\≈£î ñ∫‘·+>± bÂwæ̃ø±Vü‰s¡+, ñ∫‘· ôV≤˝ŸÔ #Óø£|t, eT+<äT\ e+{Ï yê{Ïì
düeTÁ>∑ •X¯ó n_Ûeè~Δ ùdyê |ü<∏äø£+ (ICDS) ÁøÏ+<ä ÇdüTÔ+~. ‘·<ë«sê Á|üuÛÑT‘·«+ ù|<ä >∑]“¤D° eTVæ≤fi¯\
Äs√>±´ìøÏ s¡øDå£ >± ñqï~. sêÁwü+º ˝À Á|ü»\ ÁbÕD≤\qî, XÊ+‹ uÛÁÑ <ä‘\· qT ø±bÕ&Ée\dæq u≤<Û´ä ‘· Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ
ñ+~. Bì˝À uÛ≤>∑+>± b˛©düT XÊK ôV’≤<äsêu≤<é q>∑s¡+˝À dæ.dæ. ¬øyÓTsê\qT @sêŒ≥T #˚dæ+~ eT]j·TT
Á>±e÷\˝À ≈£L&Ü kÕe÷õø£ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ dæ.dæ. ¬øyÓTsê\qT @sêŒ≥T #˚düTÔqï~. BìøÏ nqTã+<Ûä+>±
eTVæ≤fi¯˝À Ä‘·à $XÊ«kÕìï ì+|ü&ÜìøÏ eT]j·TT eTVæ≤fi¯\ s¡ø£åD¬ø’ w” {°yéT\qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~.
kÕe÷õø£ yÓqTø£u≤≥T‘·q+ n_Ûe ~ΔøÏ ˇø£ Ä≥+ø£+ e+{Ï~. $$<Ûä |ü<∏äø£\ <ë«sê á kÕe÷õø£
yÓqTø£u≤≥T‘·Hêìï s¡÷|ü⁄e÷|æ kÕe÷õø£+>±, Ä]úø£+>± yÓqTø£ã&çq Á|ü»\≈£î düVü‰j·T+ #˚dæ yê] Ä<ëj·T
e÷sêZ\qT ô|+∫ yê]ì ≈£L&Ü <ë]Á<ä´ πsK≈£î m>∑Te≈£î rdüT≈£îe∫Ãq Hê&˚ sêÁwüº+ n_Ûe ~Δ |ü<∏ä+˝À
|üj·Tì+#·>∑\T>∑T‘·T+~. n+<äTπø kÕe÷õø£+>±, Ä]úø£+>± yÓqTø£ã&çq Á|ü»\≈£î nH˚ø£ s¡ø±˝…’q |ü<∏äø±\qT
Á|üy˚X¯ ô|{Ïº+~. yê{Ïì ˇø£kÕ] #·]Ã+#·T≈£î+<ë+.
15.9.1 Ädüsê |òæ+#·qT¢
ù|<ä\+<äs¡÷ >ös¡eÁ|ü<ä+>±, uÛÑÁ<ä‘·‘√ J$+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·q e+‘·T dü+πøåeT #·s¡´\T, kÕe÷õø£
uÛÑÁ<ä‘ê e\j·T eP´Vü≤+˝À uÛ≤>∑+>± Ädüsê |æ+#Û·q¢qT Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~. düe÷»+˝À ø£cÕº\≈£î n‘·´~Ûø£+>±
[186]
>∑Ts¡e⁄‘·Tqï esêZ\qT Ä<äTø√e&ÜìøÏ, eTTK´+>± e <äTΔ\T, ã\V”≤qT\T, ôV≤#Y.◊.$.- msTT&é‡\‘√ J$düTÔqï
yês¡T, $‘·+‘·Te⁄\T, e <ëΔ|ü´+ MT<ä |ü&É&É+‘√ |üì#˚ùd kÕeTsêú´ìï ø√˝ÀŒsTT, JeH√bÕ~Û ø√˝ÀŒsTTq H˚‘·
|üì yês¡T, ø£\T¢ ^‘· |üì yês¡T kÕe÷õø£ uÛÑÁ<ä‘·‘√, VüQ+<ë>± J$‘·+ kÕ–+#·&ÜìøÏ ‘·eT≈£î s√E yêØ>±
nedüs¡yÓTÆq ø£˙dü nedüsê\qT rs¡TÃø√e&É+˝À n+&É>± ì\e&ÜìøÏ ªÄdüsê |ü<∏äø£+μ ñ<˚›•+#·ã&çq~.
Ädüsê |æ+#ÛH· ˝é À uÛ≤>∑+>± pHé 2019 qT+&ç e <äT\Δ T, $‘·+‘·Te⁄\T, ;&û ø±]à≈£î\T, ^‘· ø±]à≈£î\T,
H˚‘· ø±]à≈£î\T, ˇ+≥] eTVæ≤fi¯\T, uÀ<ä ø±\T yê´~ÛÁ>∑düTÔ\T, msTT&é‡ yê´~ÛÁ>∑düTÔ\≈£î n+‘·es¡≈£î ÇdüTÔqï
ô|q¸HéqT s¡÷.1,000 qT+∫ s¡÷.2,016 ≈£î ô|+#ês¡T. ~yê´+>∑T\T, e <äΔ ø£fi≤ø±s¡T\ ô|q¸Hé qT s¡÷.1,500
qT+∫ s¡÷.3,016≈£î ô|+#ês¡T.
15.9.2 Ä]úø£ düVü‰j·T |ü<∏äø±\T
i) ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\ yê]øÏ Ä]úø£ düVü‰j·T |ü<∏äø±\T: á |ü<∏äø±\ \ø£å´+ Ä<ëj·÷ìï dü wæº+#˚ ÄdüTÔ\
dü wæºøÏ Ä]úø£ düVü‰j·T+ n+~+#·&É+. ù|<ä ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\ ≈£î≥T+u≤\≈£î yê] kÕe÷õø£, Ä]úø£ n_Ûe ~Δ
ø√dü+ á |ü<∏äø±\T ñ<˚›•+#·ã&Ü¶sTT. ‘Ó\+>±D ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\ düVü≤ø±s¡ n_Ûe ~Δ ø±s=ŒπswüHé *$Tf…&é
<ë«sê á |ü<∏äø±\T neT\T #˚j·Tã&ÉT‘·THêïsTT.
ii) ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ yê]øÏ Ä]úø£ düVü‰j·T |ü<∏äø±\T: eékÕj·T+, ñ<ë´q eHê\T, eT‘·‡´, ∫qï ˙{Ï
bÕs¡T<ä\, |üX¯ó dü+es¡Δø£ eT]j·TT dü«j·T+ ñbÕ~Û s¡+>±\˝À Ä]úø£ düVü‰j·T |ü<∏äø±\T neT\T |ü]∫q≥¢sTT‘˚
–]»q »HêuÛ≤ eT]j·TT –]»q ÁbÕ+‘ê\T yÓTs¡T¬>’q Jeq Á|üe÷D≤\qT bı+<ä>∑\T>∑T‘êsTT.
ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ j·TTe≈£î\ ø√dü+ Á&Ó’esY-ø£yéT-zqsY |ü<∏äø£+: á |ü<∏äø£+ ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ Á&Ó’es¡¢
eT<ä›‘·T¬ø’ ñ<˚›•+#·ã&ç+~. ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ Á&Ó’es¡¢˝À >∑\ e ‹Ô ì|ü⁄D‘·qT yÓTs¡T>∑T|ü]#˚+<äT≈£î e÷s¡Tr
Á&Ó’$+>¥ dü÷ÿ˝Ÿ <ë«sê •ø£åDqT Ç|æŒ+∫ dü_‡&ûô|’ yêVü≤Hê\qT Á|üuÛÑT‘·«+ n+~+düTÔ+~.
iii) yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\ yê]øÏ Ä]úø£ düVü‰j·T |ü<∏äø±\T: ‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘·«+ sêÁwüº+˝À u≤>±
yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\ ø=s¡≈£î yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\ ø±s=ŒπswüHé <ë«sê á |ü<∏äø±\T neT\T˝ÀøÏ rdüT≈£î
sêe&É+ »]–+~. Ä]úø£+>±, kÕe÷õø£+>± yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\ yê]øÏ Ä]úø£ düVü‰j·T+ n+~+#·&É+
<ë«sê yê] Ä<ëj·÷ìï ô|+#·&É+ á ø±s¡´Áø£eT|ü⁄ eTTK´ ñ<˚›X¯+. á |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä Ä<ÛäTìø£ j·÷+Á‹ø£
˝≤+Á&û j·T÷ì≥¢qT n+~+#·&É+, HêsT÷ Áu≤Vü≤àDT\≈£î ã÷´{°wæj·THé ø√s¡T‡\T yÓTT<ä˝…’q yê{Ï˝À •ø£åD
Çe«&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ ì<ÛäT\T πø{≤sTT+∫+~. Ç<˚ $<Ûä+>± n\Œ dü+U≤´ø£ esêZ\ yê]øÏ ≈£L&Ü ø=ìï
|ü<∏äø±\qT neT\T|üs¡#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
iv) ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\/ ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>∑\ u≤*ø£\≈£î ø£fi≤´D \øÏåà |ü<∏äø £+: ‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘·«+
2 nø√ºãsY 2014 qT+&ç ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\/ ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>∑\ u≤*ø£\≈£î ø£fi≤´D \øÏåà |ü<∏äø±ìï Á|üy˚X¯ ô|{Ïº+~.
ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\/ ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>∑\ u≤*ø£ ‘Ó\+>±D sêÁcÕºìøÏ #Ó+~q<Ó’ ñ+&ç 18 dü+e‘·‡sê\T ì+&ç,
‘·*¢<ä+Á&ÉT\ dü+e‘·‡s¡ Ä<ëj·T+ s¡÷.2 \ø£å\T $T+#·≈£î+&Ü ñqï yês¡+<äs¡÷ á |ü<∏äø±ìøÏ ns¡TΩ˝Ò. Bì˝À
uÛ≤>∑+>± Ä&É |æ\¢ ô|[fl Ks¡TÃ\ ì$T‘·Ô+ ô|[fl düeTj·÷ìøÏ s¡÷.1,00,116\qT Á|üuÛÑT‘·«+ n+<äCÒdüTÔ+~.
[187]
v) yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\/ Ä]úø£+>± yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\ (EBC) u≤*ø£\≈£î ø£fi≤´D \øÏåà |ü<∏äø£+:
2016-17 dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\/ Ä]úø£+>± yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\ u≤*ø£\≈£î ≈£L&Ü
ø£fi≤´D \øÏåà |ü<∏äø£+ e]Ô+|ü #˚j·T&É+ »]–+~.
vi) cÕB eTTu≤s¡ø˘: á ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä ns¡TΩ˝…’q n\Œ dü+U≤´ø£ esêZ\ ‘Ó\+>±D u≤*ø£\≈£î
Á|üuÛÑT‘·«+ s¡÷.1,00,116\qT n+<äCÒdüTÔ+~. yÓTÆHê]{° esêZ\≈£î #Ó+~ ñ+&ç 18 dü+e‘·‡sê\T ì+&çq
u≤*ø£\ ô|[fl Ks¡TÃ\ ì$T‘·Ô+ yê] ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ Ä<ëj·T+ s¡÷.2 \ø£å\≈£î $T+#·≈£î+&Ü ñqï≥¢sTT‘˚ á
|ü<∏äø±ìøÏ ns¡TΩ\T.
vii) Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú: 01-10-2015 qT+&ç ‘Ó\+>±D sêÁwüº+˝À C≤rj·T ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· |ü<∏äø£+
neT\e⁄‘·Tqï~. 1 s¡÷bÕsTTøÏ øÏ˝À _j·T´+ #=|üq ≈£î≥T+ã+˝Àì Á|ü‹ ˇø£ÿ]øÏ 6 øÏ˝À\ #=|üq _j·T´+
á |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä n+<äCÒj·Tã&ÉT‘·Tqï~. n<˚ $<Ûä+>± øÏ˝ÀøÏ s¡÷.1 #=|üq 35 øÏ˝À\ _j·T´+ n+‘√´<äj·T,
nqï jÓ÷»q ø±s¡T¶\T ñqï \_Δ<ës¡T\≈£î n+<äCÒj·Tã&ÉT‘·Tqï~. n<˚ ø±≈£î+&Ü nqï jÓ÷»q ø±s¡T¶ ñqï
yê]øÏ 10 øÏ˝À\ ñ∫‘· _j·T´+ n+<äCÒj·Tã&ÉT‘·T+~.
viii) Ç‘·s¡ ø±s¡´Áø£e÷\T: Çy˚ ø±≈£î+&Ü $$<Ûä esêZ\≈£î Äs√>∑´ \øÏåà |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä b˛wüø±Vü‰s¡+
n+~+#·&É+, ãd”Ô <äyêU≤Hê\T, eTVæ≤fi≤ X¯øÏÔ πø+Á<ë\ @sêŒ≥T, düœ ôd+≥sY\ kÕú|üq, uÒ{° ã#êy√ùÒ{°
|ü&Üy√ |ü<∏äø£+, Ç˝≤ mH√ï |ü<∏äø±\qT Á|üuÛÑT‘·«+ $$<Ûä esêZ\ ø=s¡≈£î Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ »]–+~.
1. ‘Ó\+>±D sêÁwüº+˝À neT\e⁄‘·Tqï dü+πøåeT ø±s¡´Áø£e÷\qT ‘Ó\|ü+&ç.
2. ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ yê] Á|üjÓ÷»Hêì¬ø’ neT\T ne⁄‘·Tqï dü+πøåeT ø±s¡´Áø£e÷\qT $e]+#·+&ç.
15.10 ‘Ó\+>±D |ü]bÕ\Hê eédüú
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 29e sêh+>± pHé 2, 2014 Hê&ÉT ‘Ó\+>±D Ä$s¡“¤$+∫+~. uÛ≤s¡‘· ]|ü_¢ø˘˝À
‘Ó\+>±D ˇø£ uÛ≤>∑+. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ <ë«sê ‘Ó\T|üã&çq≥T¢>± eTq sêh Á|üuÛÑT‘·« ìsêàD+ Ç‘·s¡ sêÁcÕº\
e÷~]>±H˚ ñ+≥T+~. n+<äTπø j·T÷ì{Ÿ`18 ˝Àì sêh |ü]bÕ\Hê eédüúqT #·<äe+&ç.
15.11 eTT–+|ü⁄ (eTTU≤´+XÊ\T)
uÛÑ÷eT<Ûä´ πsK, ø£s¡ÿ≥ πsK\ eT<Ûä´ ñwüí eT+&É\ ÁbÕ+‘·+˝À ‘Ó\+>±D ñ+~.
¬s’‘·T\≈£î ô|≥Tºã&ç düVü‰j·T+ n+~+#˚+<äT≈£î ¬s’‘·T ã+<ÛäT |ü<∏äø±ìï neT\T #˚düTÔHêïs¡T.
ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·, Ädüsê |æ+#Û·qT¢, ø£˝≤´D \øÏåà, cÕB eTTu≤s¡ø˘, ø£+{Ï yÓ\T>∑T, πød”ÄsY øÏ≥T¢, Äs√>∑´
\øÏåà, bÂwæºø±Vü‰s¡+ ˝≤+{Ï |ü<∏äø±\T sêÁwüº+˝À e÷qe eqs¡T\qT ô|+bı+~düTÔHêïsTT.
‘Ó\+>±D sêh+˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ nqTeT‘·T\qT 15 ~Hê\˝À Çe«&ÜìøÏ ª@ø£ >∑yêø£å |ü<äΔ‹μì
Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~.
Ç‘·s¡ sêÁcÕº\ qT+&ç, Ç‘·s¡ <˚XÊ\ qT+&ç ô|≥Tºã&ÉT\qT Äø£]¸+∫ bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|ü>‹∑ ì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ
q÷‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<ÛëHêìï Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~.
[188]
Á|ü|ü+#·+˝À ◊.{Ï. Ä<Ûë]‘· ùde\≈£î dü+ã+~Û+∫q n‹ ô|<ä› Á|ü|ü+#· >∑eT´kÕúHê\˝À ôV’≤<äsêu≤<é
ˇø£{Ï.
eékÕj·T s¡+>±ìøÏ, bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>±ìøÏ nedüs¡yÓTÆq ˙{Ïì n+~+#·&ÜìøÏ sêÁwüº+˝À nH˚ø£
ø=‘·Ô ˙{Ï bÕs¡T<ä\ |ü<∏äø±\T, bÕ‘· ˙{Ï bÕs¡T<ä\ |ü<∏äø±\ qM˙ø£s¡D »s¡T>∑T‘·Tqï~.
yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\ yê]øÏ Ä<ëj·÷ìï dü wæº+#˚ Ä]úø£ düVü‰j·T |ü<∏äø±\qT Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~.
‘Ó\+>±D sêÁwü+º ˝À kÕe÷õø£ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ $πø+ÁBø£sD¡ qeT÷Hê˝À ª$TwüHé ø±ø£rj·Tμ |ü<øä∏ ±ìï
∫qï ‘·s¡Vü‰ kÕ>∑T ˙{Ï eqs¡T\ |ü⁄qs¡T<äΔs¡D ø√dü+ #˚|ü{Ïº+~.
15.12 e÷~] |üØøå± Á|üX¯ï\T
1. Ä]úø£ düVü‰j·T |ü<∏äø±\ eTTK´ \ø£å´+ @$T{Ï?
2. ‘Ó\+>±D˝À Á|ü‹ Ç+{ÏøÏ s¡øÏå‘· eT+∫ ˙{Ïì n+~+#ê\H˚ ñ<˚›X¯+‘√ ‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü{Ïºq
|ü<∏äø£+ @~?
1. ø£fi≤´D \øÏåà, cÕB eTTu≤s¡ø˘ |ü<∏äø±\qT $e]+#·+&ç.
2. Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú >∑T]+∫ $X¯Bø£]+#·+&ç.
1. ‘Ó\+>±D˝À #˚|ü{Ïºq $$<Ûä dü+πøåeT |ü<∏äø±\qT $e]+#·+&ç.
2. ‘Ó\+>±D sêh+˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\T m{Ïº$?
3. ‘Ó\+>±D˝À eékÕj·T<ës¡T\≈£î #˚j·T÷‘·qT Çe«&ÜìøÏ Á|üy˚X¯ô|{Ïºq |ü<∏äø±\qT $|ü⁄©ø£]+#·+&ç.
4. nekÕú|üHê kÂø£sê´\ ø£\Œq≈£î ‘Ó\+>±D˝À #˚|ü{Ïºq #·s¡´\qT $X‚¢wæ+#·+&ç.
IV. øÏ+~ yê{Ï˝À dü¬s’q düe÷<ÛëHê\qT m+|æø£ #˚j·T+&ç.
1. düŒs¡Ù≈£î n+<äì ñ‘·Œ‘·TÔ\qT Ç#˚Ã s¡+>∑+ ( )
m) bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ _) eékÕj·T s¡+>∑+ dæ) ùde\ s¡+>∑+ &ç) ÁbÕ<∏ä$Tø£ s¡+>∑+
2. Ä]úø£ (uÛÖ‹ø£) eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\ ÁøÏ+~øÏ sêì~ ( )
m) $<äT´‘·TÔ _) <˚ekÕúHê\T dæ) s¡yêD≤ &ç) bÕsƒ¡XÊ\\T
15.13 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T
1. Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ ¬s+&Ée dü+e‘·‡s¡ ªns¡úXÊÁdüÔ+μ, ‘Ó\T>∑T nø±&É$T, ôV’≤<äsêu≤<é, 2020.
2. Socio Economic Outlook-2020, Planning Department, Govt. of Telangana
3. ‘Ó\+>±D kÕe÷õø£ Ä]úø£ ∫Á‘·+-2015, ‘Ó\+>±D Á|üuÛÑT‘·«+
[189]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
16
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ `Á|üy˚•ø£
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890

uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ @ $<Ûä+>± ÁbÕ<∏ä$Tø£ #·≥º+>± eéVü≤]düTÔ+<√ $e]kÕÔs¡T.
sêC≤´+>∑+ jÓTTø£ÿ $\Te\qT Á>∑Væ≤+∫ bÕ{ÏkÕÔs¡T.
sêC≤´+>∑ eTTkÕsTT<ë ø£$T{° >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ \øå±´\qT $e]kÕÔs¡T.
16.1 |ü]#·j·T+
sêC≤´+>∑+ Á|üø±s¡+ <˚X¯+˝À $$<Ûä ø±sê´\j·÷\T, n~Ûø±s¡T\T, dü+düú\T @s¡Œ&ç $<ÛäT\T ìs¡«]Ô+#·&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. eTq sêC≤´+>∑+ nìï+{Ïø£+fÒ eTTK´+>± sê»ø°j·T $<Ûëq+˝À nìï n+XÊ\ >∑T]+∫ eT]j·TT
bÕ{Ï+#·e\dæq $\Te\T, $~Û $<ÛëHê\ >∑T]+∫ $e]düTÔ+~. á $\Te\T Á|üuÛÑT‘ê«H˚ï ø±ø£ <˚X¯ bÂs¡T\≈£î
düe÷C≤\≈£î ≈£L&Ü e÷s¡Z<äs¡Ùø£+>± ñ+{≤sTT. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ jÓTTø£ÿ $\Te\T, <ëì dü«s¡÷|ü+, düe÷K´
sê»´+, bÕs¡¢yÓT+≥Ø Á|üuÛÑT‘·«+ e+{Ï$ #·]Ã+#·&É+ »]–+~.
16.2 uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+
sêC≤´+>∑+ >∑T]+∫ #·s¡Ã yÓTT<ä\T ô|fÒºeTT+<äT yÓTT<ä≥>± eTq+ sêC≤´+>∑+ nqï |ü<ä+ jÓTTø£ÿ
ns¡ú+ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
16.2.1 sêC≤´+>∑+ ns¡ú $es¡D
sêC≤´+>∑+ n+fÒ *œ+#·ã&çq ìj·Te÷e[. sêC≤´+>∑+ n+fÒ
ÁbÕ<∏ä$Tø£ dü÷Á‘ê\T, ìj·Te÷\T eT]j·TT |üPs¡«+ »]–q eTTK´
$wüj·÷\ Áø£eTãBΔø£s¡D, Ç~ sêh+/ <˚X¯+ jÓTTø£ÿ $$<Ûä n+XÊ\qT
>∑T]Ô+∫, $e]+∫ eT]j·TT Áø£eTã<äΔ+ #˚j·T&Éy˚T ø±ø£ <˚X¯+˝Àì
eT÷&ÉT Á|ü<Ûëq dü+düú˝…’q #·≥º+, Hê´j·T eT]j·TT Á|üuÛÑT‘ê«\ jÓTTø£ÿ
ìsêàD≤\qT, n~Ûø±sê\qT, $<ÛäT\qT ìs¡ísTTdüTÔ+~. n+‘˚ø±ø£ <˚X¯
bÂs¡T\ ùd«#·Ãq¤ T, $<ÛTä \qT, Vü≤≈£îÿ\qT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ bÂs¡T\≈£î Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ
∫Á‘·+`16.1: sêC≤´+>∑+
eT<Ûä´ >∑\ dü+ã+<Ûëìï ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
[190]
ˇø£ sêC≤´+>∑+˝À Ä sêC≤´ìøÏ dü+ã+~Û+∫q ÁbÕ<∏ä$Tø£ ìj·Te÷\T, #·{≤º\T ñ+{≤sTT. Ç~
n‘·T´qï‘·yÓTÆq~ eT]j·TT ‹s¡T>∑T˝Òì~. @ ìs¡íj·T+ ø±ì, #·s¡´ø±ì sêC≤´+>∑+ Á|üø±s¡+ ˝Òø£b˛‘˚ n~
sêC≤´+>∑ã<äyΔ TÓ qÆ ~>± uÛ≤$+|üã&É<Tä . n~ #·≥º e´‹πsø£yTÓ qÆ ~>± uÛ≤$+|üã&ÉT‘·T+~. Á|üuTÑÛ ‘·«+ jÓTTø£ÿ n~Ûø±s¡+
<äT]«ìjÓ÷>∑+ ø±≈£î+&Ü ñ+&˚+<äT≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ jÓTTø£ÿ n~Ûø±sêìøÏ Vü≤<äT›\qT ìs¡ísTTdüTÔ+~. Ç~ dæús¡yÓTÆq~
ø±<äT. Bìì ø±˝≤qT>∑TD+>±qT, nedüsêìï ã{Ïº ≈£L&Ü e÷s¡TÃø√e&ÜìøÏ M\T ñ+≥T+~. ≈£qTø£ Bìï
düJeyÓTÆq~>± #Ó|üŒe#·TÃqT.
1942˝À ÁøÏ|t‡ sêj·Tu≤s¡+ sêC≤´+>∑+ |ü]wü‘YqT @sêŒ≥T #˚düTÔqï≥T¢ n~Ûø±]ø£+>± Á|üø£{Ï+∫+~.
nq+‘·s¡+ 1946˝À πø_HÓ{Ÿ ø£$T{° dæbòÕs¡T‡\ y˚Ts¡≈£î sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y @sêŒf…Æ+~.
16.2.2 uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ ` eTTkÕsTT<ë
eTq sêC≤´+>∑+ 1950 e dü+e‘·‡s¡+ »qe] 26 e ‘˚Bq neT\T˝ÀìøÏ e∫Ã+~. n|üŒ{Ï qT+&ç
eTq+ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ »qe] 26 e ‘˚Bq ª>∑D‘·+Á‘· ~H√‘·‡e+μ>± »s¡T|ü⁄≈£î+{≤s¡T. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+
uÛ≤s¡rj·T sê»ø°j·T $<ÛëHê\≈£î dü+ã+~Û+∫q nìï n+XÊ\qT, yê{Ï \øå±´\qT $<ÛäT\qT ìπsΔ•düTÔ+~,
Bì˝À
m) uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü]Vü≤<äT›\T
_) bÂs¡dü‘·«+
dæ) ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T, ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\T
&ç) sê»´+ jÓTTø£ÿ e÷s¡Z<äs¡Ùø£ dü÷Á‘ê\T
Ç) πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\, πø+Á<ä+, sêÁcÕº\ jÓTTø£ÿ kÕúìø£ dü+düú\ jÓTTø£ÿ dü«s¡÷|ü+, $<ÛäT\T
m|ò)t sê»ø°jT· $<Ûëq+ e+{Ï nH˚ø£ n+XÊ\ >∑÷]Ã Á|ükÕÔ$düT+Ô ~. Ç~ eTq <˚X¯ düs«¡ dü«‘·+Á‘·, kÕeTýê<ä,
˝ÖøÏø£, Á|üC≤kÕ«eT´, >∑D‘·+Á‘· sê»´+>± e]í+∫+~. Ç~ bÂs¡T&çøÏ sêC≤´ìøÏ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûëìï
‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. n+‘˚ø±ø£ kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ ‘Ó#˚Ã+<äT≈£î nqTe⁄>± ≈£L&Ü ñ+~.
1. sêC≤´+>∑+ nq>±H˚$T?
16.3 sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y
16.3.1 sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y düuÛÑT´\ mìïø£
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ‘·eTqT ‘êeTT |ü]bÕ*+#·Tø√e&ÜìøÏ, ‘·eT≈£î Bs¡È ø±\ \øå±´\T ìπs•› +#·Tø√e&ÜìøÏ
uÛ≤s¡‘· Á|ü»\ ø√dü+ ø=‘·Ô sêC≤´+>∑+ s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ @s¡Œ&ç+~. sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y düuÛÑT´\qT sêh XÊdüq
[191]
düuÛÑ\T HÓ’wüŒ‹Ôø£ ÁbÕ‹ì<Ûä´ z≥T ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ |ü<äΔ‹˝À mqTï≈£îHêïs¡T. sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y˝À yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\T
389. n+<äT˝À Á_{Ïwt sêÁcÕº\ qT+&ç 292 eT+~, sêE\ dü+kÕúHê\ qT+&ç 93 eT+~, N|òt ø£$TwüqsY
ÁbÕ+‘ê˝…’q &Ûç©¢, nJàsY eT]j·TT y˚TyêsY, ≈£LsYZ eT]j·TT Á_{Ïwt ã\T∫kÕÔHé qT+&ç q\T>∑Ts¡T düuÛÑT´\T
mìïø£j·÷´s¡T.
Ç+<äT˝À Á_{°wt bÕ\q˝À ñqï sêÁcÕº\ qT+&ç 296 düuÛÑT´\ mìïø£ Ä>∑wüßº 1946 Hê{ÏøÏ |üPs¡ÔsTT+~.
Ç+<äT˝À ø±+Á¬>dt 208 kÕúHê\T, eTTdæ¢+ ©>¥ 73 kÕúHê\T ¬>\Tbı+<ësTT. á mìïø£\ ‘·sê«‘· eTTdæ¢+ ©>¥
bÕØº ø±+Á¬>dt‘√ düV≤ü ø£]+#·&ÜìøÏ ìsêø£]+#·&+É ‘√ sê»ø°jT· nì•Ã‹ ø=qkÕ–+~. eTTdæ+¢ ©>¥ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
ñqï eTTdæ¢+\ ø√dü+ Á|ü‘˚´ø£ sêC≤´+>∑ |ü]wü‘YqT &çe÷+&é #˚dæ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ∫≥º ∫e] Á_{°wt >∑es¡ïsY
»qs¡˝Ÿ nsTTq eTÚ+{Ÿ u≤≥Hé πø_HÓ{Ÿ $TwüHé bÕ¢HéqT s¡<äT› #˚j·÷\ì pHé 3, 1947q ìs¡ísTT+#ê&ÉT. Ç<˚
$wüj·÷ìï uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘·´ #·≥º+`1947˝À bı+<äT|ü]#ês¡T. á #·{≤ºìï nqTdü]+∫ uÛ≤s¡‘Y eT]j·TT
bÕøÏkÕÔHé nH˚ ¬s+&ÉT Á|ü‘˚´ø£ <˚XÊ\T @sêŒ≥T #˚j·÷\ì ìs¡ísTT+#ês¡T. uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘·´ #·≥º+`1947qT
p˝…’ 1947 q ÄyÓ÷~+#ês¡T. Bì‘√ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Ä>∑wüßº 15, 1947q kÕ«‘·+Á‘·´+ bı+~+~. &çôd+ãsY 9,
1946 q sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y yÓTT≥º yÓTT<ä{kÏ Õ]>± düe÷y˚Xy¯ TÓ +Æ ~. Ä>∑wßü º 14, 1947q eTs=ø£kÕ] düe÷y˚Xy¯ TÓ Æ
Á_{Ïwt bÕs¡¢yÓT+{Ÿ kÕúq+˝À uÛ≤s¡‘· bÕs¡¢yÓT+{Ÿ >± sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y uÛÑØÔ nsTT+~.
eTÚ+{Ÿ u≤≥Hé Á|üD≤[ø£qT nqTdü]+∫ <˚X¯ $uÛÑ»q »]– pHé 3, 1947 q bÕøÏkÕÔHé ≈£î Á|ü‘˚´ø£
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘YqT @s¡Œ]#ês¡T. bÕøÏkÕÔHé ÁbÕ+‘·+ qT+&ç mìï¬ø’q sêC≤´+>∑ düuÛÑT´\T bÕøÏkÕúHé sêC≤´+>∑
|ü]wü‘Y düuÛÑT´\T>± ø=qkÕ>±s¡T.
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ |ü]wü‘·TÔ˝À |ü•ÃeT |ü+C≤uŸ eT]j·TT ‘·÷s¡TŒ u…+>±˝Ÿ qT+&ç düuÛÑT´\ mìïø£ ø√dü+
mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#ês¡T. |ü⁄qsY eéd”úø£]+#·ã&çq uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y düuÛÑT´\ dü+K´ 299>± e÷]+~.
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y düuÛÑT´\T eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ (K∫Ã‘·+>± 2 dü+.11 HÓ\\ 18 s√E\T) ø±\ eé~Û˝À
114 s√E\T düe÷y˚Xy¯ TÓ Æ $$<Ûä n+XÊ\qT #·]Ã+∫ sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|üsêÃ*‡q n+XÊ\qT Á|ü‹bÕ~+#ês¡T.
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y yÓTT<ä{Ï düe÷y˚X¯+ 1946, &çôd+ãsY 9q &Ûç©¢˝Àì bÕs¡¢yÓT+{Ÿ ôd+Á≥˝Ÿ Vü‰˝Ÿ˝À
»]–+~. yÓTT<ä{Ï düe÷y˚XÊìøÏ 211 eT+~ (9eT+~ eTVæ≤fi≤ düuÛÑT´\‘√ düVü‰) düuÛÑT´\T Vü‰»s¡j·÷´s¡T.
á düe÷y˚X¯+ &çôd+ãsY 12 es¡≈£î ø=qkÕ–+~. düe÷y˚X¯+ ‘=* s√Eq (&çôd+ãsY 9q) &Üø£ºsY
dü∫Ã¤<ëq+<ä dæHêΩqT sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y ‘ê‘êÿ*ø£ n<Û´ä ≈£îå &ç>±, ÁbòÕ+ø˘ n+<∏√ìì ñbÕ<Û´ä ≈£îå &ç>± mqTï≈£îHêïs¡T.
1946 &çôd+ãsY 11q &Üø£ºsY ÄsY. sêCÒ+Á<äÁ|ükÕ<éqT sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y XÊX¯«‘· n<Ûä´≈£åî&ç>±
düuÛÑT´\T @ø£Áê+>± mqTï≈£îHêïs¡T.
[192]
16.3.2 sêC≤´+>∑ eTTkÕsTT<ë ø£$T{°
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y˝À ñqï nìï ø£$T{°\T ø£Hêï
sêC≤´+>∑ eTTkÕsTT<ë ø£$T{° eTTKýÓTÆq~. Bìì
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y Ä>∑wüßº 29, 1947q @s¡Œ]+∫+~.
q÷‘·q sêC≤´+>±ìï s¡∫+#˚ u≤<Ûä´‘·qT á ø£$T{°øÏ
n|üŒ–+#ês¡T. sêC≤´+>∑ eTTkÕsTT<ë ø£$T{°˝À @&ÉT>∑Ts¡T
düuÛÑT´\T ñHêïs¡T. sêC≤´+>∑ eTTkÕsTT<ë ø£$T{° &Üø£ºsY
_.ÄsY. n+uÒ<äÿsYqT #Ó’s¡àHé>± ìj·T$T+#ês¡T. ∫Á‘·+`16.2: sêC≤´+>∑ eTTkÕsTT<ë ø£$T{°
1. &Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<äÿsY (#Ó’s¡àHé)
2. mHé.>√bÕ\kÕ«$T nj·T´+>±sY
3. n˝≤¢&ç ø£èwüíkÕ«$T nj·T´sY
4. &Üø£ºsY ¬ø.m+.eTT˙¸
5. düj·T´<é eTVü≤eTà<é kÕ<äT˝≤¢
6. mHé e÷<Ûäesêe⁄ (B.L. $T≥º˝Ÿ nHês√>∑´ ø±s¡D+>± sêJHêe÷ #˚j·T&É+‘√ Ä kÕúq+˝À düuÛÑT´ì>±
e#êÃs¡T)
7. {Ï.{Ï. ø£èwüíe÷#ê] (D.P. U…’‘êHé eTs¡DÏ+#·&É+‘√ Ä kÕúq+˝À e#êÃs¡T).
n+‘·sê®rj·T Hê´j·Tyê~. u…q>∑˝Ÿ qs¡dæ+>∑sêe⁄qT sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y eTTK´ dü\Vü‰<ës¡T>±
ìj·T$T+#ês¡T. Äj·Tq ãsêà Á|üdüTÔ‘· eTj·THêàsY sêC≤´+>∑ s¡#·q˝À ≈£L&Ü bÕ˝§ZHêïs¡T.
16.4 uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ ` Á|üy˚•ø£
@ <˚X¯+ jÓTTø£ÿ sêC≤´+>∑yÓTÆq ø=ìï ì]›wüº ˝øå±´\qT ø£*– ñ+≥T+~. sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|ü]Ãq
ÄX¯j·÷˝Ò Ä <˚X¯+˝À Á|ü»\T ìedæ+#ê\ì ø√s¡Tø√e&ÜìøÏ Ä<Ûës¡+>± ñ+{≤sTT.
$$<Ûä s¡ø±\ qeTàø±\T / $XÊ«kÕ\T ø£*–q Á|ü»\qT ø£*– ñqï düe÷C≤\#˚ ì+&ç ñqï<˚ <˚X¯+.
n+<ä]øÏ ÄyÓ÷<äj÷Ó >∑ýÓTqÆ dü÷Á‘ê\T, ìj·Te÷\T, $<ÛëHê\qT sêC≤´+>∑+ düeT≈£Ls¡TdüT+Ô ~. M{Ï Ä<Ûës¡+>±H˚
Ä <˚X¯+˝Àì düe÷C≤\T eT]j·TT Á|üuÛÑT‘·«+ q&ÉT#·T≈£î+{≤sTT. Ç~ <˚X¯+ jÓTTø£ÿ ÄX¯j·÷\qT ìπs›•+#·&Éy˚T
ø±ø£ <˚X¯+˝À @ s¡ø£yÓTÆq Á|üuÛÑT‘·«+ ñ+&Ü\qï~ ≈£L&Ü ìs¡ísTTdüTÔ+~.
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£ uÛ≤s¡‘· Á|ü»\ Äø±+ø£å\qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. n+<äTπø Á|üy˚•ø£˝À eTq
sêC≤´+>±ìï ªeTq≈£î y˚Ty˚T Ç#·TÃ≈£îHêï+μ nì ù|s=ÿq&É+ »]–+~. sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£qT |ü]o*+#·+&ç.
sêC≤´+>∑ $\Te\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
[193]
16.4.1 Á|üy˚•ø£ 16.4.2 sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£ ` $\Te\T
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456 uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ yÓTT<ä{Ï ù|J\˝À
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |Á »ü \yÓTqÆ y˚TeTT
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
Áyêj·Tã&çq Á|üy˚•ø£qT m|ü⁄Œ&Ó’Hê #·~yêsê?
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
uÛ≤s¡‘<· X˚ Êìï düs«¡ dü‘êÔø,£
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
sêC≤´+>∑ $\Te\≈£ î Á|ü y ˚ • ø£ ˝ À e÷Á‘· +
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
kÕeTýê<ä, ˝ÖøÏø,£ |Á Cü ≤kÕ«eT´,
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
ÁbÕ<∏ä$Tø£ $\Te\T eT]j·TT sêC≤´+>±ìøÏ
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456 eT÷˝≤<Ûës¡+>± ñqï‘·‘·«+ >∑T]+∫ #·]ÃdüTÔ+~.
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
>∑D‘·+‘Á · sê»´+>±
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456 n+‘˚ø±ø£ @ sêC≤´+>∑+ jÓTTø£ÿ Á|üy˚•ø£ nsTTHê
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
ì]à+#·Tø√e&ÜìøÏ— á
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
Ä Á>∑+<Ûä+˝À bı+<äT|üs¡#·ã&çq kÕsê+X¯+>± ñ
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
bÂs¡T\+<ä]ø° kÕ+|òTæ ø£, Ä]úø,£
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
+≥T+~. ø£qTø£ uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ jÓTTø£ÿ Á|üy•˚ ø£
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456 ≈£L&Ü n<˚ $<Û+ä >± ñ+≥T+~. Á|üy•˚ ø£˝À ‘Ó*Œq
sê»ø°jT· Hê´j·÷ìï— Ä˝À#·q,
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456 $\Te˝Ò sêC≤´+>∑ + jÓ T Tø£ ÿ \øå ± ´\T>±
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
uÛ≤eÁ|øü ≥£ q, $XÊ«dü+, <Ûsä à¡ +
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
‘Ó \ T|ü ã &Ü¶ s TT. n$: kÕs¡ « uÛ Ö e÷~Û ø ±s¡ + ,
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
Äsê<Ûqä \˝À kÕ«‘·+‘Á ê´ìï—
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
kÕeTýê<ä+, ˝ÖøÏø£yê<ä+, Á|üC≤kÕ«eT´+,
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456 >∑D‘·+Á‘· sê»´+, Hê´j·T+, ùd«#·Ã¤, düe÷q‘·«+,
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
n+‘·dTü ˝Ô À¢qT, neø±XÊ˝À¢qT
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
kÂÁuÛ≤‘·è‘·«+, ◊ø£eT‘·´+, düs¡fi¯‘·, kÂo\´+
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
düe÷q‘ê«ìï— #˚≈L£ s¡TÃ≥≈£î—
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
yÓ T T<ä \ >∑ T q$. M{Ï >∑ T ]+∫ $es¡ + >±
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
yês¡+<ä]˝À e´øÏÔ >ös¡yêìï,
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456 1. kÕs¡«uÛÖeT‘·«+
C≤rj·T düyTÓ øÆ ´£ ‘·qT dü+s¡ødåÏ ÷ü Ô
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456 sêC≤´+>∑+ jÓTTø£ÿ Á|üy˚•ø£ eTq <˚XÊìï
kÂÁu≤Û ‘·è‘ê«ìï—
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456 düs¡«dü‘êÔø£, kÕeTýê<ä, ˝ÖøÏø£, Á|üC≤kÕ«eT´,
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ— 1949
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
>∑D‘·+Á‘· sê»´+>± e]í+∫+~. kÕs¡«uÛÖeT‘·«+
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
qe+ãsY, 26q eTq sêC≤´+>∑
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
nq>± dü+|üPs¡í n~Ûø±s¡+. sê»ø°jT· +>± dü+|üPs¡í
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456 ùd«#·Ã¤ ø£*– ñ+&É≥+. nq>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
|ü]wü‘T· ˝Ô À m+|æø£ #˚døæ =ì
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456 n+‘·s¡Z‘·+>± ã\yÓTÆq~. eT]j·TT ãVæ≤s¡Z‘·+>±
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
XÊdüq+>± s¡÷bı+~+#·T≈£îqï á
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
ùd«#·Ã¤>± ñqï~. eTq <˚X¯+ jÓTTø£ÿ n~Ûø±sêìï
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
sêC≤´+>±ìï e÷≈£î y˚Ty˚T
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
düyê\T #˚ùd Vü≤≈£îÿ Ç‘·s¡ <˚XÊ\≈£î ø±˙ e´≈£î\Ô ≈£î
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
Ç#·TÃ≈î£ Hêï+.
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
1234567890123456789012345678901212345678901234567890123456
ø±˙ ˝Ò<äT. Ç~ n+‘·sê®rj·T+>± eTq <˚XÊìï
ˇø£ C≤‹>± >∑s«¡ +>± ñ+&˚˝≤ #˚dTü +Ô ~. sêC≤´+>∑
Subs. by the constitution [Forty-second Á|üy˚•ø£˝À #Ó|üŒã&çq uÛ≤s¡rj·TT˝…’q eTq+ nH˚
Amendment] Act, 1976, Sec.2, for “Sovereign n+X¯+ <˚X¯ kÕs¡«uÛÖeT‘·«+ <˚X¯ Á|ü»\ #˚‘·T˝À¢
Democratic Republic” (w.e.f. 3.1.1977)
ñ+<äì ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. nq>± Á|üuÛÑT‘·« $uÛ≤>±\T
Subs. by the constitution [Forty-second
Amendment] Act, 1976, Sec.2, for “Unity of
eT]j·TT sêC≤´+>∑ |üs¡+>± n~Ûø±sê\T ‘·eT
the Nation” (w.e.f. 3.1.1977) n~Ûø±sêìï Á|ü»\ qT+&ç bı+<äT‘ês¡T.
[194]
2. kÕeTýê<ä+
uÛ≤s¡‘· düe÷»+˝À nHê~>± kÕ+|òæTø£ eT]j·TT Ä]úø£ ndüe÷q‘·\T n+‘·Ø¢q+>± ñHêïsTT. ≈£qTø£
á ndüe÷q‘·\qT ‘=\–+#·&ÜìøÏ, á düe÷»+˝À e÷s¡TŒ ‘˚e&ÜìøÏ kÕeTýê<ëìï eTq sêC≤´+>∑ $\Te>±
#˚XÊs¡T. nìï s¡+>±\˝ÀqT Ä•+∫q kÕe÷õø£ n_Ûeè~Δ »]π>˝≤>± Á|üuÛÑT‘ê«ìï Á|ü»\qT e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+
#˚k˛Ô+~. <˚X¯+˝À <Ûäq+, n~Ûø±s¡+ ø=+‘· eT+~ #˚‹˝À ñ+&É≈£î+&Ü n&ÉT¶≈£î+≥T+~.
3. ˝ÖøÏø£ yê<ä+
Á|ü|ü+#·+˝Àì <ë<ë|ü⁄ nìï eT‘ê\≈£î uÛ≤s¡‘· <˚X¯eTT Ç\T¢ ˝≤+{Ï~. ˝ÖøÏø£yê<ä+ nq>± eTq <˚X¯+
@<√ ˇø£ eT‘·+ ˝Ò<ë eT‘· dæ<ëΔ+‘ê\ e\q q&ÉT|üã&É<äT. nìï eT‘ê\≈£î düe÷q $\Te ñ+≥T+~. ø±ì
@ eT‘êìøÏ e´‹πsø£+ ø±<äT. <˚X¯ bÂs¡T\+<ä]ø° @ eT‘·+ nsTTHê d”«ø£]+∫ Ä#·]+#˚+<äT≈£î Vü≤≈£îÿ
ø£*–düTÔ+~. eT‘·|üs¡+>± uÛÒ<ä uÛ≤e+ #·÷|æ+#·&É+ sêC≤´+>∑ $s¡T<äΔ+>± uÛ≤$+|üã&ÉT‘·T+~.
4. Á|üC≤kÕ«eT´+
sêC≤´+>∑+ jÓTTø£ÿ Á|üy˚•ø£ Á|üC≤kÕ«e÷´ìï ˇø£ $\Te>± n_Ûe]í+∫+~. Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuÛÑT‘·«+
‘·q n~Ûø±sêìï Á|ü»\ qT+&ç bı+<äT‘·T+~. Á|ü»\T bÕ\≈£î\qT mqTï≈£î+{≤s¡T. bÕ\≈£î\T Á|ü»\≈£î
»yêãT<ë]>± ñ+{≤s¡T. kÕs¡«Á‹ø£ ejÓ÷»q z≥T ˝Ò<ë ˇø£ eTìwæ ˇø£ z≥T $<Ûëq+˝À Á|ü»\T Á|üuTÑÛ ‘·«+˝Àì
$$<Ûä kÕúsTT˝À¢ì bÕ\≈£î\qT mqTï≈£î+{≤s¡T. düe÷»+ jÓTTø£ÿ ìs¡+‘·s¡ n_Ûeè~ΔøÏ, dæús¡‘ê«ìøÏ eT]j·TT
sê»ø°j·T e÷s¡TŒ Á|üuÛÑT‘ê«\ e÷s¡TŒ XÊ+‹j·TT‘·+>± »s¡>∑&ÜìøÏ Á|üC≤kÕ«eT´+ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. n+‘˚
ø±ø£ _Ûqï n_ÛÁbÕj·÷\qT ø£*– ñ+&É{≤ìï, düVü≤Hêìï ñ‘˚Ô»|üs¡TdüTÔ+~.
5. >∑D‘·+Á‘·+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Á|üC≤kÕ«eT´ <˚X¯y˚T ø±ø£ >∑D‘·+Á‘· sê»´+ ≈£L&Ü. >∑D‘·+Á‘·eTq>± <˚X¯ Hêj·T≈£î&ÉT
(sê»]ø£+ ˝≤>± ø±≈£î+&Ü) yês¡dü‘·«+>± e∫Ãq yê&ç>± ø±ø£ Á|ü»\#˚ mqTïø√ã&çq yê&ÉT>± ñ+&É≥+.
B+‘√ <˚X¯+˝Àì Á|ü‹ bÂs¡T&çøÏ ≈£L&Ü <˚X¯ Hêj·T≈£î&Éj˚T´ nj˚T´ neø±X¯+ ø£*– ñ+&É&É+. sê»ø°j·T
düeTHê´j·T+ nqTq~ >∑D‘·+Á‘· <˚X¯+ jÓTTø£ÿ eTTK´ \ø£åD+.
6. Hê´j·T+
Á|üC≤kÕ«eT´ <˚X¯+˝À Á|ü»\+<ä]ø° düeT Hê´j·T+ »]–+<äì #Ó|üŒ˝Ò+. Ç|üŒ{Ïø° m+‘√ eT+~øÏ
Ä]úø£, kÕe÷õø£ eT]j·TT sê»ø°j·T |üs¡+>± nHê´j·T+ »s¡>∑&É+ eTq+ >∑eTìdü÷ÔH˚ ñ+{≤+. n+<äTe\¢H˚
eTq sêC≤´+>∑ ø£s¡Ô\T kÕe÷õø£, sê»ø°j·T, Ä]úø£ |üs¡ düeTHê´j·÷ìï sêC≤´+>∑ $\Te\T>± bı+<äT|üsêÃs¡T.
kÕe÷õø£ Ä]úø£ düeTHê´j·T+ Ä<Ûës¡+>± ø=‘·Ô kÕe÷õø£ Áø£e÷ìï @sêŒ≥T #˚j·T&É+˝À bÂs¡T\≈£î Çe«ã&çq
[195]
sê»ø°j·T ùd«#·Ã¤ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+<äì sêC≤´+>∑ ø£s¡Ô\T uÛ≤$+#ês¡T. á düeTdüe÷»yê<ä+
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ jÓTTø£ÿ eTTK´ \ø£åD+>± uÛ≤$+|üã&ÉT‘·T+~.
7. ùd«#·Ã¤
sêC≤´+>∑+ jÓTTø£ÿ Á|üy˚•ø£ bÂs¡T\ jÓTTø£ÿ Ä˝À#·q, e´ø°Ôø£s¡D e´ø£Ô|üs¡#·T≥. qeTàø£+, $XÊ«dü+
eT]j·TT |üPõ+#·&+É yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\˝À ùd«#·Ãq¤ T eTTKýÓTqÆ $\Te>± ìπs•› +∫+~. Ç$ ˝Òì<˚ Á|üC≤kÕ«eT´+
eTqT>∑&É kÕ~Û+#·˝Ò<äT.
8. düe÷q‘·«+
sêC≤´+>∑+˝Àì Ç‘·s¡ $\Te ˝≤π> düe÷q‘·«+ ≈£L&Ü #ê˝≤ eTTKýÓTÆq~. Á|ü‹ bÂs¡T&ç jÓTTø£ÿ
eTqT>∑&É≈£î, n_Ûeè~ΔøÏ M\T ø£*–+#˚≥T¢>± yê]øÏ düe÷q Á|ü‹|ü‹Ô eT]j·TT düe÷q neø±XÊ\T sêC≤´+>∑+
ø£*Œ+∫+~. <˚X¯+˝À ˇø£ eTìwæ>± VüQ+<ë>± Äq+<ä+>± J$+#·&ÜìøÏ uÛÑ+>∑+ ø£*–+#˚ ndüe÷q‘·\qT
eTq sêC≤´+>∑+˝À ìùw~Û+#·ã&çq$. ø£qTø£ düe÷q‘·«+ nH˚~ ˇø£ eTTKýÓTÆq sêC≤´+>∑ $\Te ñqï~.
9. kÂÁuÛÖ‘·è‘·«+
<˚X¯ bÂs¡T\+<äs¡÷ nqï<äeTTà˝≤ yÓT\>±\qï dü÷Œ¤]Ô eTq sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|üs¡#·ã&çq~. á
k˛<äs¡uÛ≤e+ ˝Òø£b˛‘˚ ãVüQfi¯ es¡í düe÷»yÓTÆHê eTq <˚X¯+ eTTø£ÿ\T>± $&çb˛j˚T~. ø£qTø£ ùd«#·Ã¤, düe÷q‘·«+
eT]j·TT Hê´j·T+ e+{Ï Ä<äsêÙ\qT ì\T|ü⁄ø√yê\+fÒ kÂÁuÛ≤‘·è‘·«+ ‘·|üŒìdü]. ≈£î\, eT‘· ÁbÕ+‘· es¡Z
ndüe÷q‘·\qT ‘=\–+#·&É+ <ë«sê kÂÁuÛ≤‘·è‘ê«ìï ô|+bı+~+∫ ‘·<ë«sê <˚X¯+˝À ◊ø£eT‘ê´ìï ô|+#·e#·TÃ.
10. e´øÏÔ>∑‘· >ös¡e+
e´øÏÔ>∑‘· >ös¡yêìï Á|ü‹ e´øÏÔ bı+<ë\+fÒ kÂÁuÛ≤‘·è‘ê«ìï ô|+bı+~+#·&É+ ‘·|üŒìdü]. Á|üC≤kÕ«eT´
$<Ûëq+˝À Á|ü‹ bÂs¡T&ç uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ‘·|üŒìdü]. ø£qTø£ bÂs¡T\ e´øÏÔ>∑‘· >ös¡e+ ˝Òì<˚ Á|üC≤kÕ«eT´+
$»j·Te+‘·+ ø±<äT.
11. <˚X¯+ jÓTTø£ÿ düs¡fi¯‘· eT]j·TT ◊ø£eT‘·´+
<˚X¯+ jÓTTø£ÿ ùd«#êÃ¤ kÕ«‘·+Á‘ê´\qT ø±bÕ&Ü\+fÒ ◊ø£eT‘·´+ ‘·|üŒìdü]. kÂÁuÛ≤‘·è‘·«+ nH˚ $\Te
<˚X¯ ◊ø£eT‘ê´ìï ø±bÕ&ÉT‘·T+~. <˚X¯ bÂs¡T\T n+<äs¡÷ ◊ø£éT‘ê´ìï ø±bÕ&É&ÜìøÏ ñ<äT´≈£îÔ˝…’ ñ+&Ü\ì,
Bìì ‘·eT $~Û>± uÛ≤$+#ê\ì sêC≤´+>∑+ #ÓãT‘√+~.
12. ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\T
eTq sêC≤´+>∑+ bÂs¡T\T ìs¡«]Ô+#·e\dæq ø=ìï ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\qT ìπs›•k˛Ô+~. Ç$ ÁbÕ<∏ä$Tø£
Vü≤≈£îÿ\ ˝≤>± ‘·|üŒìdü]>± bÕ{Ï+#·e\dæq$ ø±e⁄. ø±ì bÂs¡T\T dü«#·Ã¤+<ä+>± bÕ{Ï+#·e\dæq~. ÁbÕ<∏ä$Tø£
Vü≤≈£îÿ\ ø£+fÒ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\T >=|üŒ$. m+<äTø£+fÒ, <˚X¯uÛÑøÏÔ, C≤rj·T‘·, düe÷q‘·«eTT, e÷qe‘·«+,
◊ø£éT‘·´+‘√ ìedæ+#·&É+, *+>∑ $eø£å‘· #·÷|æ+#·ø£b˛e&É+, XÊÁd”Ôj·T <äèwæº eT]j·TT Ä˝À#·q, e´øÏÔ>∑‘·
eT]j·TT düeT÷Vü≤ ÁbÕX¯düÔ´+ e+{Ï $\Te\qT ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\T n\es¡TkÕÔsTT.
[196]
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ 1950, »qe] 26 qT+∫ neT˝À¢øÏ e∫Ã+~. Ä s√EH˚ >∑D‘·+Á‘· ~H√‘·‡e+>±
ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. »qe] 26qT sêC≤´+>∑ neT\T ‘˚B>± ìs¡ísTT+#·&É+ yÓqTø£ #ê]Á‘·ø£ H˚|ü<∏ä´+ ñ+~.
HÓÁVüA n<Ûä´ø£å‘·q ˝≤Vü≤√sY˝À »]–q uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø±+Á¬>dt düe÷y˚X¯+ (1929, &çôd+ãsY 31) »qe]
26qT |üPs¡í dü«sê»´ ~H√‘·‡e+>± Á|üø£{Ï+∫+~. Ä dü+|òüT≥q≈£î >∑Ts¡TÔ>± »qe] 26qT sêC≤´+>∑
neT\T ‘˚B>± ìs¡ísTT+#ês¡T.
1. sêC≤´+>∑ Á|üy•˚ ø£˝À bı+<äT|üsÃ¡ ã&çq @yÓH’ ê s¬ +&ÉT $\Te\qT ù|s=ÿì, n$ m+<äT≈£î eTTKýÓTqÆ y√
$e]+#·+&ç.
16.5 sêC≤´+>∑+˝Àì ø=ìï eTTU≤´+XÊ\T
sêC≤´+>∑ eTÚ[ø£ dü«s¡÷|ü+˝À ø=ìï eTTKýÓTÆq n+XÊ\T ñHêïsTT. yê{Ï >∑T]+∫ $es¡+>±
*œ‘· sêC≤´+>∑+
Ç+‘·≈£î eTT+<äT #Ó|æŒq≥Tº uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ Á|ü|ü+#·+˝À n‹ ô|<ä› *œ‘· sêC≤´+>∑+. Bì˝À 22
uÛ≤>±\T, 395 n~Ûø£s¡D\T, 12 ôw&É÷´˝Ÿ‡ eT]j·TT 5 uÛ≤>±\T ñHêïsTT.
Ç~ sê»ø°jT· $<ÛëHêìï $e]+#˚ ÁbÕ<∏$ä Tø£ #·{≤º\T, Á|üuTÑÛ ‘·«+˝Àì $$<Ûä uÛ≤>±\T yê{Ï $~Û$<ÛëHê\T
‘Ó*ù| ˇø£ |ü⁄düÔø£+. Ç~ Á|üC≤kÕ«eT´ <˚X¯+>±, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ jÓTTø£ÿ uÛÑ$wü´‘·TÔqT ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü
bÂs¡T\≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\qT, $<ÛäT\qT ìπs›•düTÔ+~.
<Ûäè&É eT]j·TT n<Ûäè&É düy˚Tàfi¯q+
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ nyÓT]ø± sêC≤´+>∑+ ˝≤>∑ <äè&ÛÉyÓTÆq~ ø±<äT. n˝≤π> Á_{Ïwt sêC≤´+>∑+ ˝≤>∑
n<Ûèä &ÉyTÓ qÆ ~ ø±<äT. Ç~ ìs¡+‘·sy¡ TÓ qÆ ~. e÷s¡TŒ\≈£î nqTyÓq’ ~>± ñ+≥T+~. sêC≤´+>∑ dües¡D\T #˚jT· &ÜìøÏ
3 e÷sêZ\T ñHêïsTT. n$: 1) bÕs¡¢yÓT+{Ÿ˝À kÕ<Ûës¡D yÓTC≤]{° n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+ 2) bÕs¡¢yÓT+{Ÿ˝À
Á|ü‘˚´ø£ yÓTC≤]{° n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+ 3) bÕs¡¢yÓT+{Ÿ‘√ bÕ≥T sêÁcÕº\ yÓTC≤]{° n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+
sêC≤´+>∑ dües¡D\T #˚j·Tã&É‘êsTT.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T eT]j·TT $<ÛäT\T
sêC≤´+>∑+ Á|ü‹ bÂs¡T&çøÏ ø=ìï Vü≤≈£îÿ\qT ø£*Œ+#·&É+ <ë«sê <˚X¯+ qT+&ç Ç‘·s¡ e´≈£îÔ\ qT+&ç
ø±bÕ&É‘êsTT. n<˚ $<Ûä+>± bÂs¡T\≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\T ≈£L&Ü 42e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ <ë«sê 51A
Á|üø£s¡D #˚s¡Ã&É+ »]–+~. ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T, $<ÛäT\ >∑T]+∫ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T, $<ÛäT\T nH˚ bÕsƒ¡+˝À
$|ü⁄\+>± ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
[197]
Ä<˚•ø£ dü÷Á‘ê\T
ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\‘√ bÕ≥T sêC≤´+>∑+˝À e÷s¡Z<äs¡Ùø£ dü÷Á‘ê\T >∑T]+∫q $uÛ≤>∑+ ≈£L&Ü ñ+~. á
e÷s¡Z<äs¡Ùø£ dü÷Á‘ê\T <˚XÊìøÏ $<ÛëHê\qT / #·{≤º\T neT\T #˚ùd+<äT≈£î ‘·<ë«s¡ kÕ+|òæTø£, Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T
#˚|üfÒº+<äT≈£î, ù|<ä]ø£+ eT]j·TT kÕ+|òæTø£ ndüe÷q‘·\T ‘=\–+#˚+<äT≈£î düVü‰j·T|ü&É‘êsTT. á e÷s¡Z<äs¡Ùø£
dü÷Á‘ê\T uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï ˇø£ düT_Ûø£åyÓTÆq <˚X¯+>± #˚ùd+<äT≈£î ñ<˚›•+#·ã&çHêsTT.
düMTø£è‘· eT]j·TT dü«‘·+Á‘· Hê´j·T eédüú
düe÷K´ <˚X¯yÓTÆq nyÓT]ø± Hê´j·T eédüú ˝≤>± ø±ø£ uÛ≤s¡‘· Hê´j·T eédüú Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq~. Ç~
düMTø£è‘·yÓTÆq~. πø+Á<ä+˝À düTÁ|”+ø√s¡Tº, sêh+˝À ôV’≤ø√s¡Tº, õ˝≤¢˝À eT]j·TT ~>∑Teq düu≤]¶H˚{Ÿ ø√s¡Tº\T ˇø£
es¡Tdü Áø£eT+˝À ñ+{≤sTT. á Áø£eT+˝À düTÁ|”+ø√sYº n‘·T´qï‘· kÕúq+˝À ñ+≥T+~. á düMTø£è‘· Hê´j·T
eédüú bÂs¡T\+<ä]ø° düe÷q+>± Hê´j·T+ n+~+#·&É+ \ø£å´+>± @sêŒ≥T #˚j·Tã&Ü¶sTT. sêC≤´+>∑+
Hê´j·Teédüú≈£î dü«‘·+Á‘·‘· ø£*Œ+∫+~. nq>± Ç~ sê»ø°j·T Hêj·T≈£î\T eT]j·TT n~Ûø±s¡T\ Á|üuÛ≤yêìøÏ
˝ÀqT ø±≈£î+&Ü n~Ûø±sê\T Çe«ã&Ü¶sTT.
@ø£ bÂs¡dü‘·«+
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ @ø£ bÂs¡dü‘ê«ìï dü÷∫düTÔ+~. @ø£ bÂs¡dü‘·«+ nq>± Á|ü‹ uÛ≤s¡rj·TT&ÉT ≈£L&Ü
<˚X¯+˝Àì @ ÁbÕ+‘·+˝À |ü⁄{Ïºq|üŒ{Ïø° uÛ≤s¡rj·T bÂs¡dü‘·«+ ø£*– ñ+{≤s¡T. n<˚ nyÓT]ø±˝À nsTT‘˚ <ä«+<ä«
bÂs¡dü‘·«+ neT˝À¢ ñ+≥T+~. Bì Á|üø±s¡+ ˇø£ bÂs¡T&ÉT ìedæ+#˚ ÁbÕ+‘êìï ã{Ïº ˇø£ bÂs¡dü‘·«+ eT]j·TT
|ü⁄{Ïqº <˚XÊìï ã{Ïº s¬ +&Ée bÂs¡d‘ü «· + bı+<äe#·TÃ. uÛ≤s¡‘· bÂs¡d‘ü «· $<Ûëq+ sêC≤´+>∑ $\Te˝…q’ düe÷q‘·«+,
◊ø£eT‘·´+, düMTø£è‘· $<ÛëHê\qT ã\|üs¡TdüTÔ+~.
kÕs¡«Á‹ø£ ejÓ÷»q z≥T
düe÷q‘·«+, düeTHê´j·T+ nH˚ n+XÊ\T sêC≤´+>∑+˝À eTs=ø£ ì>∑÷&ÛÉ n+XÊ\T>± dü÷∫+#·ã&Ü¶sTT.
18 dü+. ì+&çq Á|ü‹ e´øÏÔ ≈£L&Ü C≤‹, ≈£î\, eT‘·+, es¡Z+, ÁbÕ+‘·+, *+>∑ $eø£å‘· ˝Ò≈£î+&Ü z≥T Vü≤≈£îÿ
ø£*– ñ+&É&Éy˚T kÕs¡«Á‹ø£ ejÓ÷»q z≥T Vü≤≈£îÿ.
düe÷K´ $<Ûëq+ eT]j·TT bÕs¡¢yÓT+≥Ø Á|üuÛÑT‘·«+
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ jÓTTø£ÿ eTs=ø£ eTTK´ \ø£åD+
@eTq>± Ç~ düe÷K´ $<ÛëHêìøÏ eT]j·TT bÕs¡¢yÓT+≥Ø
$<ÛëHêìøÏ neø±X¯+ ø£*ŒdüTÔ+~. düe÷K´ $<Ûëq+ <˚X¯+
jÓTTø£ÿ ◊ø£eT‘·´+, düsfi¡ ‘¯ · nqT $\Te\qT ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
n+‘˚ø±ø£ n~Ûø±s¡ $πø+ÁBø£s¡D nH˚ n+XÊìøÏ m≈£îÿe
ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdüTÔ+~. bÕs¡¢yÓT+≥Ø Á|üC≤kÕ«eT´+˝À XÊdüq
düuÛÑ≈£î ø°\ø£ kÕúq+ ñ+≥T+~. XÊdüq düuÛÑ\≈£î ø±s¡´
ìsê«Vü≤ø£ XÊK u≤<Ûä´‘· eVæ≤düTÔ+~. ∫Á‘·+`16.3: uÛ≤s¡‘· bÕs¡¢yÓT+≥T
[198]
ˇø£ sê»´+ jÓTTø£ÿ eTTKýÓTÆq dü+düú\T/ e´≈£îÔ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø±s¡´ ìsê«Vü≤ø£, XÊdüq eT]j·TT
Hê´j·T eédüú\qT >∑T]Ô+∫, ìs¡«∫+∫, ìj·T+Á‹+#˚~ eT]j·TT ìπs›•‘· dü÷Á‘ê\qT, ìj·Te÷\qT
dü÷∫+#˚<˚ sêC≤´+>∑+.
sêC≤´+>∑+ eTTKýÓTÆq e´≈£îÔ\≈£î, dü+düú\≈£î $<ÛäT\qT ìπs›•+#·&Éy˚T ø±ø£, <˚X¯ bÂs¡T\≈£î ñ+&˚
Vü≤≈£îÿ\qT, ùd«#·Ã¤qT ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
bÂs¡T&çøÏ, Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ eT<Ûä´ >∑\ dü+ã+<Ûëìï ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. @ <˚X¯+ jÓTTø£ÿ sêC≤´+>∑yÓTÆHê Ä
<˚XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ ø=ìï \øå±´\qT ìπs›•düTÔ+~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sêC≤´+>∑+ á <˚XÊìï düs«¡ dü«‘·+Á‘·, Á|üC≤kÕ«eT´, kÕeTýê<ä, ˝ÖøÏø,£ >∑D‘·+Á‘· sê»´+>±
ìs¡«∫+∫+~.
1. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ jÓTTø£ÿ eTTK´ \ø£åD≤\T @$?
2. @ø£ bÂs¡dü‘·«+ nq>±H˚$T?
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ sêC≤´+>∑+˝Àì Ä<˚•ø£ dü÷Á‘ê\˝À dü÷∫+#·ã&çq sêC≤´+>∑ $\Te\T @$?

2. uÛ≤s¡‘· Hê´j·T eédüúqT ªdüMTø£è‘· Hê´j·T eédüúμ nì m+<äT≈£î n+{≤s¡T?
1. düe÷K´ $<Ûëq+ jÓTTø£ÿ eTTK´ \ø£åD≤\qT $e]+#·+&ç.

2. ªuÛ≤s¡‘·<˚X¯+ s¡÷|ü+˝À düe÷K´, Ä‘·à˝À @ø£ πø+Á<ä+μ nì #Ó|üŒ&ÜìøÏ @yÓ’Hê ¬s+&ÉT ø±s¡D≤\qT
‘Ó\T|ü⁄eTT.
1. ............... sêC≤´+>∑ eTTkÕsTT<ë ø£$T{° #Ó’s¡àHé ( )

m) &Üˆˆ sêCÒ+Á<äÁ|ükÕ<é _) &Üˆˆ_.ÄsY. n+uÒ<äÿsY
dæ) düsê›sY e\¢uÛ≤sTT |üfÒ˝Ÿ &ç) »eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA
2. eTq <˚X¯+˝À Á|ür dü+e‘·‡s¡+ »qe] 26 e ‘˚Bq Ç˝≤ »s¡T|ü⁄≈£î+{≤+......... ( )
m) kÕ«‘·+Á‘·´ ~H√‘·‡e+ _) Hê´j·T ~H√‘·‡e+
dæ) C≤rj·T ~H√‘·‡e+ &ç) >∑D‘·+Á‘· ~H√‘·‡e+
[199]
3. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n‘·T´qï‘· Hê´j·TkÕúq+ ( )
m) düTÁ|”+ ø√s¡Tº _) ôV’≤ø√s¡Tº
dæ) õ˝≤¢ ø√s¡Tº &ç) ôdwüHé‡ ø√s¡Tº
4. |üø£åbÕ‘·+, uÛÒ<ä uÛ≤yê\T ˝Ò≈£î+&Ü n+<ä]ì düe÷q+>± #·÷&É&É+ nH˚ eédüú ( )
m) kÕs¡«uÛÖeT‘·«+ _) ˝ÖøÏø£yê<ä+
dæ) kÕeTýê<ä+ &ç) Á|üC≤kÕ«eT´+
[200]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
17
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T ` $<ÛäT\T
12345678901234567890
12345678901234567890

uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|ü]∫q ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\qT $e]kÕÔs¡T.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\≈£î, e÷qe Vü≤≈£îÿ\≈£î eT<Ûä´ ñqï ‘˚&Ü\qT #ÓãT‘ês¡T.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
17.1 |ü]#·j·T+
Ç{°e\ ø±\+˝À $<ë´ Vü≤≈£îÿ, düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ eT]j·TT XÊ+‹j·TT‘·+>± ìs¡düqqT e´ø£Ô|ü]#˚
Vü≤≈£îÿ nH˚ |ü<ë\T #ê˝≤ ‘·s¡#·T>± yê&Éã&ÉT‘·THêïsTT. nsTT‘˚ M{Ï >∑T]+∫q Á|ükÕÔeq sêC≤´+>∑+˝À
ñ+<ë? ˇø£kÕ] |ü]o*<ë›+. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ bÂs¡T\≈£î dü+ã+~Û+∫q Vü≤≈£îÿ\≈£î uÛÑÁ<ä‘·qT ø£*ŒdüTÔ+~.
n$ ªÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\Tμ>± ù|s=ÿqã&Ü¶sTT. M{Ï‘√ bÕ≥T Á|ü‹ bÂs¡T&ÉT ìs¡«]Ô+#ê*‡q ø=ìï eTTKýÓTÆq
u≤<Ûä´‘·\T ≈£L&Ü uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|üs¡#·ã&çq$. ny˚ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\T>± ù|s=ÿqã&Ü¶sTT. á
bÕsƒ¡+˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T eT]j·TT ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\≈£î dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷\qT #·]Ã<ë›+.
17.2 Vü≤≈£îÿ\T eT]j·TT $<ÛäT\T ` ns¡ú+ eT]j·TT ÁbÕeTTK´‘·
eTq+ ‘·s¡#·T>± Vü≤≈£îÿ\qT >∑T]+∫ e÷{≤¢&ÉT≈£î+{≤+. ø±ì Vü≤≈£îÿ\ ns¡ú+ @$T{À eTq≈£î ‘Ó\TkÕ?
Vü≤≈£îÿ\T nH˚$ e´≈£îÔ\qT nqTdü+<Ûëq+ #˚ùd ìj·TeT ìã+<Ûäq\T. Ç$ sê»´, e´≈£îÔ\ ˝Òø£ düeT÷Vü‰\
#·s¡´\ô|’ |ü]$T‘·T\qT, ìj·T+Á‘·D\qT ñ+#·T‘êsTT. ñ<ë: n‘·qT ˝Òø£ ÄyÓT jÓTTø£ÿ e´øÏÔ>∑‘· $ø±dü+ ø√dü+
e´≈£îÔ\#˚ ø√s¡ã&ç sê»´, düe÷C≤\ #˚‘· >∑T]Ô+#·ã&çq neø±XÊ˝Ò Vü≤≈£îÿ\T. Ç$ ùd«#·Ã¤≈£î dü+ã+~Û+∫q
#·≥ºã<äΔyÓTÆq, kÕe÷õø£|üs¡yÓTÆq eT]j·TT HÓ’‹ø£ dü÷Á‘ê\‘√ ≈£L&ç ñqï$.
m|ü&Ó’‘˚ e´≈£îÔ\T ‘·eT $<ÛäT\qT düÁø£eT+>± HÓs¡y˚s¡TkÕÔs√, n|ü⁄Œ&ÉT e÷Á‘·y˚T Vü≤≈£îÿ\≈£î ì»yÓTÆq
ns¡ú+ ñ+≥T+~. $~Û nq>± ˇø£ e´øÏÔ Ç‘·s¡T\|ü≥¢ HÓs¡y˚s¡Ãe\dæq ˝Ò<ë #˚j·Te\dæq u≤<Ûä´‘·. ñ<ë:
‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ‘·eT _&É¶\ |ü≥¢ ÁX¯<äΔ rdæø=qe\dæq u≤<Ûä´‘· ñ+~. n˝≤π> |æ\¢\T ≈£L&Ü ‘·eT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ |ü≥¢
ÁX¯<äΔ eVæ≤+#·e\dæq u≤<Ûä´‘· ñ+~. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ≈£L&Ü $<ë´s¡Tú\≈£î $<ëúÀ<Ûäq #˚j·Te\dæq u≤<Ûä´‘·
e⁄+~. yêdüÔe+>± Vü≤≈£îÿ\T eT]j·TT $<ÛäT\H˚$ J$‘· s¡<∏ëìï kÕ|ò”>± eTT+<äT≈£î rdæø=ìb˛j˚T ¬s+&ÉT
#·Áø±˝≤¢+{Ï$. Vü≤≈£îÿ\T, $<ÛäT\T |üs¡düŒs¡ dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñqï≥¢sTT‘˚ e÷qe J$‘·+ ˇ&ç<äT&ÉT≈£î\T
˝Ò≈£î+&Ü ñ+≥T+~. Vü≤≈£îÿ\H˚$ Ç‘·s¡T\T eTq≈£î @$T #˚j·÷\ì eTq+ ø√s¡Tø=H˚yÓ’j·TT+&É>±, $<ÛäT\H˚$
[201]
eTq+ Ç‘·s¡T\ |ü≥¢ @$T #˚j·Te\dæ ñqï~ nì ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. Ä $<Ûä+>± Ç‘·s¡T\ Vü≤≈£îÿ\qT >ös¡$+#˚
$<Ûä+>± Vü≤≈£îÿ nH˚~ ˇø£ u≤<Ûä´‘·>± ñ+~. Vü≤≈£îÿ\‘√ bÕ≥T ø£*dæ ñ+&˚ u≤<Ûä´‘· $<ÛäT\ s¡÷|ü+˝À ñHêïsTT.
Á|üC≤ dü<äTbÕj·÷˝…’q≥Te+{Ï s¡yêD≤ ˝Òø£ Äs√>∑´ ùde\T nqTuÛÑ$+#˚ Vü≤≈£îÿ eTq≈£î m+‘· eTTKýÓ÷,
Ç‘·s¡T\T ≈£L&Ü Ä $<Ûä+>± yê{Ïì nqTuÛÑ$+#˚+<äT≈£î eTq $~Ûì ìs¡«]Ô+#·e˝…qT. eTq≈£î ùd«#·Ã¤ Vü≤≈£îÿ
ñqï≥¢sTT‘˚ n~ <äT]«ìjÓ÷>∑|üs¡#·ã&É≈£î+&Ü eT]j·TT Ç‘·s¡T\≈£î Vü‰ì ø£*–+#˚ $<Ûä+>± ø±≈£î+&Ü
ñ+&˚≥≥T¢ eTq u≤<Ûä´‘·\T HÓs¡y˚sêÃ*.
ø£è‘·´+: øÏ+<ä Çe«ã&çq u≤≈£î‡\˝À MT ≈£î≥T+ã+ |ü≥¢, MT ùdïVæ≤‘·T\ |ü≥¢ eT]j·TT Ç‘·s¡T\ |ü≥¢ MT
Vü≤≈£îÿ\T, $<ÛäT\T sêj·T+&ç.
Hê $<ÛäT\T
Hê ≈£î≥T+ã+ |ü≥¢ Hê ùdïVæ≤‘·T\ |ü≥¢ Hê bıs¡T>∑Tyê] |ü≥¢

1. 1. 1.
2. 2. 2.
Hê Vü≤≈£îÿ\T
Hê ≈£î≥T+ã+˝À Hê ùdïVæ≤‘·T\øÏ Hê bıs¡T>∑Tyê]øÏ

1. dü+ã+~Û+∫ dü+ã+~Û+∫
2. 1. 1.
2. 2.
17.3 ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T Ä˝À∫+#·+&ç

ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝À, 3e uÛ≤>∑+˝À MT $<ÛTä \T eT]j·TT Vü≤≈£îÿ\ |ü≥¢ ‘˚&Ü\qT
bı+<äT|üs#¡ ã· &Ü¶sTT. sêC≤´+>∑+ uÛ≤s¡‘· bÂs¡T\ Äs¡T ÁbÕ<∏$ä Tø£ >∑T]+∫ MTs¡T @$T uÛ≤$düTÔHêïs¡T? á
Vü≤≈£îÿ\≈£î uÛÑÁ<ä‘· ø£*Œ+∫+~. n$: 1. düe÷q‘·«|ü⁄ Vü≤≈£îÿ, ¬s+&ç+{Ï eT<Ûä´ n+‘·s¡Z‘· dü+ã+<Ûä+
2. ùd«#·Ã¤-kÕ«‘·+Á‘·´|ü⁄ Vü≤≈£îÿ, 3. |”&ÉHêìï ìs√~Û+#˚ Vü≤≈£îÿ, ñ+<äì uÛ≤$düTÔHêïsê? nsTT‘˚ m˝≤?
4. eT‘· kÕ«‘·+Á‘·´|ü⁄ Vü≤≈£îÿ, 5. $<ë´`kÕ+düÿè‹ø£ $wüj·÷\
Vü≤≈£îÿ, 6. sêC≤´+>∑ |ü]s¡ø£åD Vü≤≈£îÿ. á ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T $X¯«»˙qyÓTÆq$ nsTTq|üŒ{Ïø° sêC≤´+>∑+
M{Ïô|’ ø=ìï $TqVü‰sTT+|ü⁄\T, |ü]$T‘·T\qT $~Û+∫+~.
1. düe÷q‘·«|ü⁄ Vü≤≈£îÿ
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ e+{Ï düe÷»+˝À düe÷q‘·«|ü⁄ Vü≤≈£îÿ #ê˝≤ Á|ü<ÛëqyÓTÆq~. á Vü≤≈£îÿ jÓTTø£ÿ eTTK´
ñ<˚›X¯+ #·≥º+ eTT+<äT eT‘·, C≤‹, ≈£î\, *+>∑ eT]j·TT »qàdüú\ $eø£å ˝Ò≈£î+&Ü n+<ä]ì düe÷q+>±
#·÷&É&É+.
[202]
i) #·≥º+ <äwæº˝À n+<äs¡÷ düe÷qT˝Ò: #·≥º+ <ä wæº˝À Á|ü»\+<äs¡÷ düe÷q+>± ñ+&˚≥≥T¢ sêC≤´+>∑+
Vü≤≈£îÿ\≈£î uÛÑÁ<ä‘· ø£*Œ+∫+~. #·{≤ºìøÏ mes¡T nr‘·T\Tø±s¡T. nq>± Ç<ä›s¡T e´≈£îÔ\T ˇπø s¡ø£yÓTÆq H˚sêìøÏ
bÕ\Œ&ç‘˚ dü+|ü<ä eT]j·TT Vü≤√<ë\‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Ò≈£î+&Ü düe÷qyÓTÆq •ø£å $~Û+#·ã&ÉT‘·T+~.
ii) eT‘·, C≤‹, ≈£î\, *+>∑, ˝Òø£ »qàdüú\ ÁbÕ‹|ü~ø£q e´≈£îÔ\ eT<Ûä´ $eø£å #·÷|ü≈£î+&ÉT≥: sê»´+,
eT‘·+, C≤‹, ≈£î\, *+>∑ ˝Òø£ »qàdüú\ ÁbÕ‹|ü~ø£q bÂs¡T\ eT<Ûä´ m˝≤+{Ï $eø£å‘· #·÷|æ+#·<äT. kÕ+|òæTø£
düe÷q‘ê«ìï kÕ~Û+#·T≥≈£î Ç~ #ê˝≤ nedüs¡+. cÕ|ü⁄˝À¢qT, ¬skÕº¬s+{Ÿ‡˝ÀqT, dæìe÷ ~∏j˚T≥sY‡ e<ä›
u≤e⁄\T, #Ós¡Te⁄\T ˝Òø£ s¡Vü≤<ës¡T\T e+{Ï ãVæ≤s¡+>∑ Á|ü<˚XÊ˝À¢ $eø£å‘· ˝Ò≈£î+&Ü Á|ü‹ bÂs¡TìøÏ düe÷qyÓTÆq
neø±XÊìï ø£*Œ+∫+~. nsTTq|üŒ{Ïø° eTVæ≤fi¯\≈£î, ∫qï |æ\¢\≈£î Á|ü‘˚´ø£ kÂø£sê´\T ˝Ò<ë $TqVü‰sTT+|ü⁄\T
Á|üuÛÑT‘·«+ ø£*Œ+#·e#·TÃ.
ii)) Á|üuÛÑT‘√«<√´>±\T $wüj·÷\˝À bÂs¡T\+<ä]øÏ düe÷q neø±XÊ\T: Á|üuÛÑT‘√«<√´>±\qT ø£*Œ+#˚
$wüj·T+˝À sê»´+ me] eT<Ûä´ $eø£å‘· #·÷|ü<äT, bÂs¡T\+<äs¡T Á|üuÛÑT‘√«<√´>±\≈£î <äs¡U≤düTÔ ô|≥Tºø=ì,
Á|üuÛÑT‘√«<√´>±\qT dü+bÕ~+#·Tø√e#·TÃ. Á|üuÛÑT‘√«<√´>∑+ bı+<ä&ÜìøÏ Á|ü‹uÛÑ eT]j·TT ns¡Ω‘·\T Á|ü<ÛëqeTT.
nsTTq|üŒ{ÏøÏ á Vü≤≈£îÿ≈£î, ø=ìï |ü]$T‘·T\T ø£\e⁄. ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\T, ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\T eT]j·TT yÓqTø£ã&çq
‘·s¡>∑‘·T\ yê]øÏ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq ]»πs«wüHé kÂø£sê´\T ø£*Œ+#·ã&Éq$.
iv) n+≥sêì‘·Hêìï ìs¡÷à*+#·T≥: n+≥sêì‘·Hêìï @ s¡÷|ü+˝ÀHÓ’Hê e´≈£îÔ\T bÕ{ÏùdÔ #·≥ºØ‘ê´
yês¡T •øå±s¡TΩ\e⁄‘ês¡T. ≈£î\ ÁbÕ‹|ü~ø£q, e ‹Ô Ø‘ê´ øÏ+#·|üs¡#·ã&˚≥Te+{Ï ˝Ò<ë ãVæ≤wüÿ]+|üã&˚≥Te+{Ï
Á|ü»\ jÓTTø£ÿ kÕe÷õø£ dæú‹ì yÓTs¡T>∑T|üs¡#˚+<äT≈£î á dü<äTbÕj·T+ ø£*Œ+#·ã&ç+~.
v) _s¡T<äT\qT ìs¡÷à*+#·T≥: Á_{°wt yê] bÕ\q˝À yê]øÏ $<Û̊jT· T\T>± ñ+&˚ yê]øÏ düsY (HÓ{ ’ ŸVQü &é)
˝Ò<ë sêjYT ãVü≤<ä÷sY e+{Ï _s¡T<äT\T Á|ükÕ~+#·ã&˚$. ø±ì sêC≤´+>∑+ neT\T˝ÀøÏ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘·,
M{Ïe\q e´≈£î\Ô eT<Û´ä ø£ Á‹eTyÓTqÆ ndüe÷q‘·\T @s¡Œ&˚ neø±X¯eTTqï+<äTq, uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ á _s¡T<äT\qT
ìùw~Û+∫+~ nsTTqq÷ uÛ≤s¡‘· sêÁwüº|ü‹ bÂs¡, ôd’ìø£ s¡+>±\˝À $•wüº ùde\T n+~+∫q yê]øÏ ø=ìï
nyês¡T¶\qT Á|ükÕ~kÕÔs¡T. bÂs¡ dü+ã+<ÛäyÓTÆq nyês¡T¶\˝À uÛ≤s¡‘·s¡‘·ï, |ü<äà$uÛÑ÷wüDY, |ü<äàuÛÑ÷wüDY eT]j·TT
|ü<äàÁo e+{Ï$ ôd’ìø£ nyês¡T¶\˝À Ms¡#·Áø£, |üs¡eTMs¡#·Áø£, nXÀø£#·Áø£ e+{Ï$ Çe«ã&ÉT‘·THêïsTT.
1. #·≥+º <ä wæ˝º À Á|ü»\+<äs÷¡ düe÷qeTH˚ |ü<+ä jÓTTø£ÿ uÛ≤yêìï nqTdü]+∫, Á|ü»\+<äsT¡ düe÷qT\T>±
ñHêïs¡H˚ <ëì‘√ MTs¡T @ø°uÛÑ$kÕÔsê? ø±s¡D≤\T sêj·T+&ç.
2. ùd«#êÃ¤-kÕ«‘·+Á‘·´|ü⁄ Vü≤≈£îÿ
e÷qe⁄\≈£î ùd«#·Ã¤ nH˚~ ‘·|Œü ìdü]jÓTÆ q~ eT]j·TT nedüsy¡ TÓ qÆ ~. MT≈£î ≈£L&Ü ùd«#·Ã¤ ø±yê*. uÛ≤s¡‘·
sêC≤´+>∑+ bÂs¡T\+<ä]ø° ùd«#êÃ¤ kÕ«‘·+Á‘ê´\ Vü≤≈£îÿqT ø£*Œ+∫+~. á Vü≤≈£îÿ sêC≤´+>∑+˝Àì 19 qT+&ç 22
ìã+<Ûqä \T eT<Û´ä $e]+#·ã&ç+~. á øÏ+<ä Çe«ã&çq Hê\T>∑T uÛ≤>±\T ùd«#·Ã¤ Vü≤≈£îÿ≈£î dü+ã+~Û+∫q$.
[203]
i) Äs¡T ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕ«‘·+Á‘ê´\T:
sêC≤´+>∑+˝Àì 19e ìã+<Ûäq á ÁøÏ+~ Äs¡T ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕ«‘·+Á‘ê´\qT ø£*Œ+∫+~. n$:
m) yêø˘ kÕ«‘·+Á‘·´+ eT]j·TT uÛ≤e Á|üø£≥Hê kÕ«‘·+Á‘·´+
_) m≥Te+{Ï Äj·TT<Ûë\T ˝Ò≈£î+&Ü XÊ+‹j·TT‘·+>± düuÛÑ\T, düe÷y˚XÊ\T »s¡T|ü⁄≈£îH˚ kÕ«‘·+Á‘·´+
dæ) dü+|òü÷\qT, dü+düú\qT @s¡Œs¡#·Tø=H˚ kÕ«‘·+Á‘·´+
&ç) <˚X¯+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À dü+#·]+#˚ kÕ«‘·+Á‘·´+
Ç) <˚X¯+˝À mø£ÿ&Ó’Hê dæús¡ ìyêkÕìï @s¡Œs¡#·Tø=H˚ kÕ«‘·+Á‘·´+
m|ò)t <˚X¯+˝À @<Ó’Hê eè‹Ô, ñ<√´>∑+, yê´bÕs¡+, es¡Ôø±\qT ìs¡«Væ≤+#˚ kÕ«‘·+Á‘·´+
á Äs¡T kÕ«‘·+Á‘ê´\ eTTK´ ñ<˚›X¯+ <˚X¯+˝À ˇø£ Áø£eTã<äΔyÓTÆq Á|üC≤kÕ«eT Á|üuÛÑT‘ê«\T |üì
#˚ùd+<äT≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ yê‘êes¡D≤ìï HÓ\ø=\TŒø=ì, ìs¡«Væ≤+#·TfÒ nsTTq|üŒ{Ïø,° á ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕ«‘·+Á‘ê´\ô|’
‘·–q |ü]$T‘·T\qT $~Û+#˚ n~Ûø±sêìï sêC≤´ìøÏ ø£*Œ+∫+~.
ii) H˚s¡ ìsê∆s¡D $wüj·T+˝À s¡ø£åD:
sêC≤´+>∑+˝Àì 20e ìã+<Ûäq e´≈£îÔ\≈£î H˚s¡ •ø£å\≈£î dü+ã+~Û+∫ s¡ø£åD ø£*ŒdüTÔ+~. á ìã+<Ûäq
e´øÏÔøÏ ‘·qøÏ ‘êqT>± ìs√›wæ>± ìs¡÷|æ+#·Tø=H˚ ùd«#·Ã¤ ø£*Œ+∫+~. ˇø£ e´øÏÔ Hê´j·T kÕúq+˝À H˚s¡düTÔì>±
s¡TEe⁄ ø±q|ü⁄&ÉT n‘·&ÉT H˚s¡düTÔì>± |ü]>∑DÏ+#·ã&É&ÉT. eT]j·TT $#ês¡D #·≥º|üs¡+>±, #·≥ºe]~Û˝ÀH˚ »s¡>±*
‘·|üŒ eTπs $<Ûä+>± n‘·ìï ìs¡“+~Û+#·sê<äT. ˇø£ H˚sêìøÏ dü+ã+~Û+∫ e´øÏÔøÏ ˇø£ÿkÕ] ø£+fÒ m≈£îÿekÕs¡T¢ •ø£å
$~Û+#·≈£L&É<äT eT]j·TT e´øÏÔ#˚ ã\e+‘·|ü⁄ kÕø£å´+ #Ó|æŒ+#·≈£L&É<äT
iii) e´øÏÔ ÁbÕD+, ùd«#·Ã¤\≈£î s¡ø£åD:
21e n~Ûøs£ D¡ ˝À bı+<äT|üs∫¡ q≥T¢>± e´øÏÔ jÓTTø£ÿ ùd«#·Ã≈¤ î£ ÁbÕD≤ìøÏ #·≥Øº ‘ê´ Vü‰ì ø£*–+#·≈L£ &É<Tä .
iv) nÁø£eT ìs¡“+<Ûä+ qT+&ç s¡ø£åD:
22e n~Ûø£s¡D Á|üø±s¡+ ˇø£ e´øÏÔ n¬sdüºsTTq |üø£å+˝À, n‘·ìøÏ kÕ<ÛäéTsTTq+‘· ‘·«s¡˝À @ ø±s¡D+
#˚‘· n¬sdüTº #˚j·Tã&ç+~ ‘Ó*j·TCÒj·T&Éy˚T >±ø£, n‘·ì jÓTTø£ÿ ìs√Δwæ‘ê«ìï ìs¡÷|æ+#·T≈£îH˚+<äT≈£î, n‘·ì
ÇwüºÁ|üø±s¡+ Hê´j·Tyê~ì ø£\TdüTø√e&ÜìøÏ eT]j·TT ‘·q |üøå±q yê~+#·&ÜìøÏ nqTeT‹+#ê*.
1. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|üs¡#·ã&çq ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕ«‘·+Á‘ê´\T @$?
3. |”&ÉHêìï ìs√~Û+#˚ Vü≤≈£îÿ
eTq düe÷»+˝À mìï s¡ø±\sTTq |ü<äΔ‘·T\ <ë«sê nD∫y˚‘· #√≥T #˚düT≈£î+≥Tqï<äì m|ü⁄Œ&Ó’Hê
Ä˝À∫+#êyê? ∫qï |æ\¢yê&ÉT {° <äTø±D+˝À |üì #˚j·T&É+ ˝Òø£ ìs¡ø£åsêdüT´&ç#˚‘· ˇø£ <Ûäì≈£îì Ç+{À¢
ã\e+‘êq |üì #˚sTT+#·&É+ #·÷dæ ñ+&Ée#·TÃ. ‘·s¡‘·sê\T>± kÕ+Á|ü<ëj·Tã<äΔ+>± uÛ≤s¡‘· düe÷»+˝À nH˚ø£
s¡÷bÕ\˝À <√|æ&û‘·q+ ø=qkÕ>∑T‘·÷ e∫Ã+~.
[204]
n+<äT#˚‘· á <√|æ&û‘·Hêìï ìs¡÷à*+#˚+<äT¬ø’ sêC≤´+>∑+ ø=ìï ìã+<Ûäq\qT s¡÷bı+~+∫+~.
sêC≤´+>∑+˝Àì 23, 24 Á|üø£s¡D\T e´≈£îÔ\T <√|æ&ûøÏ >∑T]ø±≈£î+&Ü uÛÑÁ<ä‘· ø£*Œ+#êsTT. eTqTwüß\qT
edüTÔe⁄\ düs¡T≈£î\ e˝… neTà&É+, ø=q&É+ e+{Ï <ëìì eT]j·TT e´≈£îÔ\ #˚‘· ìs¡“+<Ûä+>± |üì #˚sTT+#·&Üìï
ìùw~Û+∫+~. 14 @fi¯fl ˝À|ü⁄ >∑\ @ |æ\¢yê&ÉT ø£sêà>±sê\˝ÀqT, ˝Ò<ë >∑qT\˝ÀqT ˝Ò<ë |ü]ÁX¯eT\˝ÀqT |üì
#˚j·T≈£L&É<äT. Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq |ü]dæú‘·T\Tqï #√≥ yês¡T |üqT\T #˚j·T≈£L&É<äT. á Vü≤≈£îÿ jÓTTø£ÿ eTTK´
ñ<˚›X¯+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ‘·s¡‘·sê\T>± m<äTs=ÿ+≥Tqï rÁeyÓTÆq düeTdü´\˝À u≤\ ø±]àø£ eédüú ˇø£{Ï. n~
ìs¡÷à*+#·ã&Ü*.
4. eT‘· kÕ«‘·+Á‘·´|ü⁄ Vü≤≈£îÿ
ªªbÂs¡T\+<ä]ø° qeTàø±ìï Á|üø£{Ï+#·T≥˝À ùd«#·Ã¤, eT‘· $XÊ«dü+˝ÀqT, Äsê<Ûäq\˝ÀqT kÕ«‘·+Á‘ê´ìï
ø£*Œ+#·ã&ç+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Væ≤+<äTe⁄\‘√ bÕ≥T eTVü≤àBj·TT\T, dæ≈£îÿ\T, Á¬ø’düÔe⁄\T, uÖ<äTΔ\T, C…’qT\T
e+{Ï nH˚ø£ eT‘ê\ yês¡T ñHêïs¡T. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ eTq <˚XÊìï ˝ÖøÏø£ sê»´+>± Á|üø£{Ï+∫+~. nq>±
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ n~Ûø±s¡ eT‘·+ n+≥÷ @B ˝Ò<äT. bÂs¡T\+<äs¡T ‘·eT≈£î Çwüº+ e∫Ãq eT‘êìï d”«ø£]+#·T≥≈£î,
Äsê~Û+#·T≥≈£î, |üP]Ô kÕ«‘·+Á‘·´+ ñ+~. Ç‘·s¡T\ eT‘· kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ, $XÊ«kÕ\≈£î uÛÑ+>∑+ ø£\>∑ì Ø‹˝À
e´≈£îÔ\T ‘·eT eT‘· kÕ«‘·+Á‘ê´ìï nqTuÛÑ$+#ê*.
i) n+‘·sê‘êàqTkÕs¡+ Çwüº+ e∫Ãq eè‹Ôì, eT‘êìï d”«ø£]+∫, Ä#·]+∫ Á|ü#ês¡+ #˚düTø=H˚ kÕ«‘·+Á‘·´+
<˚X¯+˝Àì Á|ü»\+<ä]øÏ n+‘·sê‘·à #Ó|æŒq≥T¢ q&ÉT#·Tø=qT≥≈£î eT]j·TT me]øÏ q∫Ãq eT‘êìï
yês¡T d”«ø£]+∫, Äsê~Û+#·T≥≈£î Á|ü#ês¡+ #˚düTø=qT≥≈£î |üP]Ô kÕ«‘·+Á‘·´+ ø£*Œ+#·ã&ç+~. nsTT‘˚ Bì
ns¡+ú , ã\e+‘· eT‘· e÷]Œ&ç #˚jT· ≈£L&É<Tä . ø=ìï s¡ø±˝…q’ ne÷qTwü nÁø£eTyÓTqÆ eT]j·TT eT÷&ÛÉ qeTàø±\qT
Ä#·]+#·&É+ ≈£L&Ü ìùw~Û+#·ã&çq~.
ii) eT‘·|üs¡yÓTÆq eéVü‰sê\qT ìs¡«Væ≤+#˚ ùd«#·Ã¤ / kÕ«‘·+Á‘·´+
m) eT‘· |üs¡yÓTÆq eT]j·TT #ê]≥ãT˝Ÿ Á≥düTº kÕú|æ+∫ ìs¡«Væ≤+#·≥+.
_) eT‘· |üs¡yÓTÆqe+{Ï eéVü‰sê\≈£î dü+ã+~Û+∫ d”«j·T eT‘· eéVü‰sê\qT ìs¡«Væ≤+#·≥+.
dæ) dæús¡, #·sêdüTÔ\qT kı+‘·+>± dü+bÕ~+∫ eT]j·TT ø£*– ñ+&É≥+.
&ç) #·≥º Á|üø±s¡+>±H˚ Ä ÄdüTÔ\qT ìs¡«Væ≤+#·≥+.
iii) ˇø£ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq eT‘êìï b˛wæ+#˚+<äT≈£î |üqTï\T #Ó*¢+#˚ $wüj·T+˝À ùd«#·Ã¤
@ e´øÏÔ ≈£L&Ü Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq ˇ ø£ eT‘·+ ˝Ò<ë eT‘· esêZìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø±s¡´Áø£e÷\qT
b˛wæ+#·Tø√e&ÜìøÏ ˝Ò<ë ìs¡«Væ≤+#·Tø√e&ÜìøÏ nj˚T´ Ks¡TÃ\qT uÛÑ]+#·&ÜìøÏ, e´≈£îÔ\T |üqTï\T #Ó*¢+#˚
$wüj·÷\˝À me]ì ã\e+‘·+ #˚j·T≈£L&É<äT, $$<Ûä eT‘· düeTT<ëj·÷\T, eT‘· Á|ü#êsêìøÏ #·≥º |ü]~Û˝À
dæús¡ #·sêdüTÔ\qT dü+bÕ~+#·T≈£îì $ìjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ.
[205]
iv) ø=ìï Á|ü‘˚´ø£ $<ë´dü+düú\˝À eT‘·|üs¡yÓTÆq uÀ<Ûäq\≈£î ˝Ò<ë eT‘·|üs¡yÓTÆq Äsê<Ûäq\≈£î Vü‰»s¡j˚T´ ùd«#·Ã¤
Á|üuÛÑT‘·«+ ì<ÛäT\‘√ q&É|üã&ÉT‘·Tqï @ $<ë´ dü+düú˝ÀHÓ’Hê eT‘·|üs¡yÓTÆq $<ëúÀ<Ûäq »s¡T|ü≈£L&É<äT.
ø£*Œ+#·≈£L&É<äT. Á|üuÛÑT‘·«+#˚ >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~q, ø=ìï <Ûë]àø£ $<ë´dü+düú\≈£î á ìã+<Ûäq e]Ô+#·<äT. ø±ì
n˝≤+{Ï $<ë´dü+düú\˝À ≈£L&Ü @ e´øÏÔ jÓTTø£ÿ n;Ûwüº+≈£î e´‹πsø£+>± ‘·|üŒìdü]>± Vü‰»s¡T ø±yê\ì ìs¡“+<Ûä+
#˚j·T≈£L&É<äT. ∫qï |æ\¢\ $wüj·T+˝À á ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î Vü‰»s¡j˚T´ $wüj·÷\˝À yê] dü+s¡ø£å≈£î\ nqTeT‹
‘·|üŒìdü].
1. <Ís¡®Hê´ìï Á|ü‹|òüT{Ï+#˚ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚›X¯ý˚T$T?
2. MT bıs¡T>∑T yê¬se¬sH’ ê ãVæ≤s¡+>∑+>± <√|æ&øç Ï >∑Ts¬ q’ , @yÓH’ ê Hê\T>∑T ì» J$‘· |ü]dæ‘ú T· \qT ‘Ó\Œ+&ç.
5. $<ë´`kÕ+düÿ‹ø£ $wüj·÷\ Vü≤≈£îÿ
Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‹ ô|<ä› Á|üC≤kÕ«eT´ <˚X¯yÓTÆq uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À _Ûqï dü+düÿ ‘·T\T eT]j·TT uÛ≤wü\T
*|ü⁄\T, eT‘ê\T ø£*dæ ñHêïsTT. eTq≈£î ‘Ó*dæq $<Û+ä >± Á|üC≤kÕ«eTéTH˚~ yÓTC≤Øº Á|ü»\ bÕ\q, Á|üC≤kÕ«eT´+
$»j·Te+‘·+ ø±e&ÜìøÏ <˚X¯+˝À nìï yÓTÆHê]{° esêZ\ yê]øÏ ≈£L&Ü düe÷qyÓTÆq ÁbÕ‹ì<Ûä´+ ø£*Œ+#·ã&Ü*.
Á|ü»\≈£î ‘·eT dü+düÿ ‹ eT]j·TT uÛ≤wü |ü≥¢ ñqï≥Te+{Ï ndæÔ‘·«uÛ≤e+ e\q yê] ø√dü+ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq
$<ë´ kÕ+düÿ ‹ø£ $wüj·÷\ Vü≤≈£îÿ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ C≤_‘ê˝À #˚s¡Ãã&ç+~. 29, 30 ìã+<Ûäq\˝À ¬s+&ÉT
Á|ü<ÛëHê+XÊ\T s¡÷bı+~+#·ã&Ü¶sTT.
n\Œ dü+U≤´ø£ esêZ\yê] Á|üjÓ÷»Hê\ |ü]s¡ø£åD: @ n\Œ dü+U≤´ø£ es¡Z+ yê]¬ø’Hê ‘·eT≈£îqï
Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq uÛ≤wüqT, *|æì ˝Ò<ë dü+düÿ ‹ì |ü]s¡øÏå+#·Tø=H˚+<äT≈£î Vü≤≈£îÿ ñ+&Ü*. Á|üuÛÑT‘·«+ #˚‘·
ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·Tqï $<ë´dü+düú\˝À >±ì ˝Ò<ë Á|üuÛÑT‘·« Ä]úø£ düVü‰j·T+‘√ q&É|üã&ÉT‘·Tqï $<ë´ dü+düú\˝À
eT‘· ÁbÕ‹|ü~ø£q, C≤‹ |üs¡+>±, ≈£î\ |üs¡+>±, uÛ≤wü |üs¡+>± eT]j·TT @ Ç‘·s¡ ÁbÕ‹|ü~ø£\ e\q e´≈£îÔ\≈£î
Á|üy˚X¯+ ìsêø£]+#·ã&É≈£L&É<äT.
6. sêC≤´+>∑ |ü]s¡ø£åD Vü≤≈£îÿ
ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T Hê´j·TdüeTà‘·yÓTÆq$. @yÓTÆHê Ä‹Áø£eTD≈£î >∑T¬s’‘˚, Hê´j·TkÕúHê\ <ë«sê bı+<˚
Vü≤≈£îÿ ñ+~. ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T |ü]s¡øÏå+#·ã&É&ÜìøÏ sêC≤´+>∑+ #·≥ºã<äΔyÓTÆq |ü]cÕÿsê\qT ø£*ŒdüTÔ+~.
<ëìì 32e n~Ûø£s¡D˝À bı+<äT|üs¡∫ sêC≤´+>∑ |ü]s¡ø£åD Vü≤≈£îÿ>± |æ\Teã&ÉT‘·T+~. eTq+ nqTuÛÑ$düTÔqï
Vü≤≈£îÿ\T n‹ Áø£$T+|üã&çq≥¢sTT‘˚, ñqï‘· Hê´j·TkÕúHê\ <ë«sê eTq+ Hê´j·T+ bı+<äe#·TÃ.
17.4 $<ë´ Vü≤≈£îÿ
2002e dü+e‘·‡s¡+˝À #˚j·Tã&çq 86e sêC≤´+>∑ dües¡D <ë«sê, 21m ìã+<ÛäqqT q÷‘·q+>±
Á|üy˚X¯ô|{Ïº ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ C≤_‘ê˝À $<ë´Vü≤≈£îÿ #˚s¡Ãã&ç+~. ∫s¡ø±\ ø√]ø£ nsTTq≥Te+{Ï ÁbÕ<∏ä$Tø£
Vü≤≈£îÿ.
[206]
nsTTq 6 qT+&ç 14 dü+e‘·‡sê\ |æ\¢\≈£î $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+`2009
‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ìs¡“+<Ûä ñ∫‘· ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´qT bı+<˚ 6 qT+&ç 14 dü+e‘·‡sê\ |æ\¢\+<ä]øÏ ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä
Vü≤≈£îÿ e⁄+~. <˚X¯+˝À ìs¡ø£åsêdü´‘·qT ìs¡÷à*+#˚ m*yÓT+≥Ø $<ä´q+~+#·&ÜìøÏ ñ<˚›•+#·ã&çq~. Ç~ @Á|æ˝Ÿ
$wüj·T+˝À Ç<=ø£ yÓTÆ\TsêsTT 2009 dü+e‘·‡s¡+˝À 1, 2010 qT+&ç neT˝À¢øÏ e∫Ã+~.
#·≥º+˝Àì eTTU≤´+XÊ\T:
$<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+-2009ì ÄyÓ÷~+#˚+‘· es¡≈£î á |æ\¢\+<ä]øÏ n+<äTu≤≥T˝À bÕsƒ¡XÊ\\qT @sêŒ≥T
Vü≤≈£îÿ sêC≤´+>∑+˝À #˚s¡Ãã&çq|üŒ{Ïø° dü]>± neT\T #˚j·÷*.
»s¡>∑˝Ò<äT. á #·≥º+ <ë«sê 6 qT+&ç 14 dü+e‘·‡sê\ bÕsƒ¡XÊ\\≈£î eTÚ*ø£ edü‘·T\qT ø£*Œ+#ê*.
eT<Ûä´ ej·TdüT‡ |æ\¢\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì bÕsƒ¡XÊ\\≈£î |æ\¢\+<ä]ì ej·TdüT‡≈£î ‘·–q ‘·s¡>∑‹˝À #˚]Œ+#ê*.
ej·TdüT‡≈£î ‘·>∑Z ‘·s¡>∑‹˝À #˚]Ãq ‘·s¡yê‘· ‘√{Ï yê]‘√
yÓ[fl, HêDýÓTÆq $<ä´qT bı+<˚ Vü≤≈£îÿ ñ+~. düe÷q+>± ñ+&É{≤ìøÏ Á|ü‘˚´ø£ •ø£åD Ç|æŒ+#ê*.
MT Á|ü>∑‹ì |üØøÏå+#·Tø√+&ç Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\T ø£*–q |æ\¢\≈£î kÕ<Ûës¡D |æ\¢\‘√
bÕ≥T $<ä´ ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ ‘·>∑T edü‘·T\T @sêŒ≥T
1. ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\qT ù|s=ÿì, yê{Ï >∑T]+∫ #˚j·÷*.
$e]+#·+&ç. ã&ç˝À #˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ m˝≤+{Ï |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#·sê<äT.
17.5 e÷qe Vü≤≈£îÿ\T>± ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T m≥Te+{Ï s¡TdüTeTT, #êØ®\T edü÷\T #˚j·Tsê<äT.
ã&ç˝À #˚]q |æ\¢\ ù|s¡T rdæy˚j·T&É+, n<˚ ‘·s¡>∑‹˝À
MTs¡T #·~$q $<Ûä+>± ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T ø=qkÕ–+#·&É+ #˚j·Tsê<äT.
nH˚$ Á|ü‹ bÂs¡T&ÉT eT+∫>± J$+#·&ÜìøÏ ì»+>± |æ\¢*ï XÊØs¡ø£+>±, e÷qdæø£+>± Væ≤+dæ+#·sê<äT.
#ê˝≤ nedüs¡yÓTÆq$. Á|ü»\T eT+∫ |ü]düsê\qT ej·TdüT‡ ìsêΔs¡D |üÁ‘·+, Ç‘·s¡ <ÛäèMø£s¡D |üÁ‘ê\T ˝ÒeH˚
ø±s¡D+ #˚‘· |æ\¢\≈£î ã&ç˝À Á|üy˚XÊìï ìsêø£]+#·sê<äT.
ø£*Œ+#·T≥ ø=s¡≈£î ñ‘·ÔeT Jeq |ü]dæú‘·T\ ø=s¡≈£î ‘·–q ns¡Ω‘·\Tqï yê]ì e÷Á‘·y˚T ñbÕ<Ûë´j·TT\T>±
eT]j·TT e÷qe Á|ü‹wüºqT, VüQ+<ë‘·Hêìï ø±bÕ&ÉT ìj·T$T+#ê*.
ø√e&É+ ø√dü+ nHê´j·÷ìøÏ, nD∫y˚‘·≈£î eT]j·TT |æ\¢\T ìπs›•+∫q kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#˚˝≤ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq+,
ndüe÷q‘ê«ìøÏ e´‹πsø£+>± b˛sê&Üs¡T, á b˛sê{≤\T eT÷˝≤´+ø£q+ ñ+&Ü*.
m*yÓT+≥Ø $<ä´ |üPs¡Ôj˚Tés¡≈£î |æ\¢\≈£î m˝≤+{Ï uÀs¡T¶
Á|ü | ü + #· e÷qyê[ n+<ä s ¡ T nqTuÛ Ñ $ +#˚ + <ä T ≈£ î |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#·sê<äT.
»]>±sTT. n+‘˚>±ø£ e÷qe Vü≤≈£îÿ\T>± Á|üd~æ >Δ ±+∫q |ü<ëï\T>∑T dü+e‘·‡sê\T |üPs¡ÔsTTq|üŒ{ÏøÏ˙, m*yÓT+≥Ø
á Vü≤≈£îÿ\qT >∑T]Ô+#˚+<äT≈£î Á|ü|ü+#· kÕúsTT˝À >∑{Ïº $<ä´ |üPs¡Ôj˚Tés¡≈£î bÕsƒ¡XÊ\˝À |æ\¢\T ø=qkÕ>∑e#·TÃqT.
Á|üj·T‘êï\T »]>±sTT. á y˚Ts¡≈£î 1948˝À ◊ø£´sê»´ ã\V”≤qesêZ\≈£î, Á|ü‹≈£L\ |ü]dæú‘·T\qT m<äTs=ÿ+≥Tqï
ãè+<ë\≈£ î #Ó + ~q |æ \ ¢ \ T @$<Û ä y Ó T Æ q $eø£ å ‘ · ≈ £ î
dü$T‹ jÓTTø£ÿ kÕ<Ûës¡D düuÛÑ e÷qe Vü≤≈£îÿ\qT >∑T]ø±≈£î+&Ü #·÷&Ü*.
d”«ø£]+∫+~ eT]j·TT M{Ïì $X¯« e÷qe Vü≤≈£îÿ\˝À sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|ü]∫q $\Te\≈£î nqT>∑TD+>±,
bı+<äT|ü]∫+~. ø=ìï e÷qe Vü≤≈£îÿ\T @eq>±— #·≥+º $<ë´s¡Tú\qT uÛÑj·T+, Ä+<√fi¯q≈£î >∑T]#˚j·Tì Ø‹˝À yê]
düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&˚ bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£, eT÷˝≤´+ø£q
<ä wæº˝À n+<äs¡÷ düe÷qT˝Ò, $eø£å‘· qT+∫ $eTTøÏÔ
$<ÛëHê\qT s¡÷bı+~+#ê*.
bı+<˚ ùd«#·Ã¤, J$+#˚ Vü≤≈£îÿ ùd«#·Ã¤ eT]j·TT e´øÏ‘·>∑
uÛÑÁ<ä‘·, ùd«#·Ã¤>± dü+#·]+#˚ Vü≤≈£îÿ, $<ë´Vü≤≈£îÿ, $yêVü≤+ #˚düTø=ì ≈£î≥T+u≤ìï @s¡Œs¡#·T≈£îH˚ Vü≤≈£îÿ, uÛ≤e
Á|üø≥£ Hê kÕ«‘·+Á‘·´|ü⁄ Vü≤≈£îÿ, n+‘·sê‘êàqTkÕs¡+ eT‘· kÕ«‘·+Á‘·´+, XÊ+‹j·TT‘·+>± düe÷y˚XÊ\qT »s¡T|ü⁄≈£îH˚
[207]
kÕ«‘·+Á‘·´+ eT]j·TT dü+|òü÷\qT @s¡Œs¡#·T≈£îH˚ Vü≤≈£îÿ, düe÷»+˝Àì kÕ+düÿ ‹ø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À
bÕ\T|ü+#·T≈£îH˚ Vü≤≈£îÿ. ô|’q ù|s=ÿqã&çq Vü≤≈£îÿ\qT C≤Á>∑‘·Ô>± |ü]o*+∫q≥¢sTT‘˚, e÷qe Vü≤≈£îÿ\≈£î
m+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘· ñ+<√ ns¡úeTe⁄‘·T+~. Ç+<äTe\q #ê˝≤ e÷qe Vü≤≈£îÿ\T uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£
Vü≤≈£îÿ\ n<Ûë´j·T+˝À kÕúHêìï dü+bÕ~+#·Tø=qï$. ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\˝À kÕúHêìï bı+<ä˝Òø£b˛sTTq ø=ìï
e÷qe Vü≤≈£îÿ\T Ä<˚•ø£ dü÷Á‘ê\ n<Ûë´j·T+˝À #˚s¡Ãã&çq$. n+‘˚>±ø£ e÷qe Vü≤≈£îÿ\≈£î ñqï ÁbÕ<Ûëq´‘·qT
<ä wæº˝À ô|≥Tº≈£îì uÛ≤s¡rj·T bÂs¡T\T ≈£L&Ü nqTuÛÑ$+#·&ÜìøÏ, ø±bÕ&ÉTø√e&É+ ø√dü+ 1993˝À uÛ≤s¡‘·
Á|üuÛÑT‘·«+ C≤rj·T e÷qe Vü≤≈£îÿ\ ø£MTwüHéqT kÕú|æ+∫+~.
1. e÷qe Vü≤≈£îÿ\T>± neT\T ne⁄‘·Tqï @yÓ’Hê Hê\T>∑T ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\qT sêj·T+&ç.
17.6 ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\T
1950 »qe] 26 q neT\T˝ÀøÏ e∫Ãq uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\qT Á|ükÕÔ$+#·˝Ò<äT.
uÛ≤s¡‘· bÂs¡T\T ‘·eT n+^ø±s¡+‘√H˚ ‘·eT $<ÛäT\qT ìs¡«]Ô+#·e\dæ ñ+~ nì sêC≤´+>∑+ uÛ≤$+∫+~. ø±ì
|ü]dæú‘·T\T Ä$<Ûä+>± ˝Òe⁄. n+<äTe\q 1976 dü+e‘·‡s¡+ 42e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ Ä]ºø£˝Ÿ 51À
<ë«sê 10 ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\T ø£*Œ+#·ã&çq$. @~ @yÓTÆHê ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T #·≥ºã<äΔyÓTÆq$ ø±>± ÁbÕ<∏ä$Tø£
$<ÛäT\T #·≥º |ü]~Û˝ÀøÏ sêe⁄. á øÏ+<ä Çe«ã&çq ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\T uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|üs¡Ãã&çq$.
1. uÛ≤s¡‘· sêC≤´>∑+ |ü≥¢, C≤rj·T |ü‘êø£+ |ü≥¢ Á|ü‹ bÂs¡T&ÉT $<Û˚j·T‘· #·÷bÕ*.
2. kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥ \øå±´\ kÕ<Ûäq ø√dü+ Á|ü‹ bÂs¡T&ÉT ø£ wæ #˚j·÷*.
3. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ jÓTTø£ÿ kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±sêìï, düeTÁ>∑‘·qT, düyÓTÆø£´‘·qT ø±bÕ&Ü*.
4. <˚X¯ s¡ø£åD≈£î ø£ wæ #˚j·Te˝…qT. nedüs¡yÓTÆ‘˚ C≤rj·T ùde˝À bÕ˝§ZHê*.
5. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|ü»\+<ä] eT<Ûä´ k˛<äs¡ uÛ≤yêìï ô|+bı+~+#ê*. eTVæ≤fi¯\ >ös¡e Á|ü‹wü˜\≈£î uÛÑ+>∑+
ø£*–+#˚ #·s¡´\qT $&ÉHê&Ü*.
6. düTdü+|üqïyÓTÆq yês¡dü‘ê«ìï, C≤rj·T _Ûqï‘·« dü+düÿ ‹ì Á|ü‹ bÂs¡T&ÉT ø±bÕ&Ü*.
7. düVü≤» yê‘êes¡D≤ìï, |ü]düsê\qT |ü]X¯óÁuÛÑ+>± ñ+∫, yê{Ïì |ü]s¡øÏå+#·e˝…qT. ‘√{Ï ÁbÕDÏø√{Ï
|ü≥¢ uÛÑ÷‘·<äj·T #·÷bÕ*.
8. yÓ’C≤„ìø£, e÷qe‘ê <äèø£Œ<∏ë\qT n\es¡#·Tø√yê*. dü+düÿs¡D‘·‘√ ≈£L&çq Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ yÓ’K]ì
ø£*– ñ+&Ü*.
9. Á|ü»\, Á|üuÛÑT‘·« ÄdüTÔ\qT ø±bÕ&Ü*. Væ≤+kÕj·TT‘· #·s¡´\qT $&ÉHê&Ü*.
10. e´øÏÔ>∑‘· kÕe÷õø£ $ø±kÕìøÏ ø£ wæ #˚j·÷*.
[208]
11. $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º 2009ì s¡÷bı+~+∫q ‘·sy¡ ê‘· eTs=ø£ $~Û M{ÏøÏ »‘· #˚jT· ã&ç+~. n<˚eT+fÒ,
6 qT+∫ 14 dü+e‘·‡sê\ ˝À|ü⁄ >∑\ u≤\ u≤*ø£\≈£î yê] ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, dü+s¡ø£å≈£î\T ‘·–q $<ë´
dü<äTbÕj·÷\qT ø£*Œ+#ê*.
Vü≤≈£îÿ\H˚$ e´≈£îÔ\#˚ ø√s¡ã&˚$. n$ n‘·qT ˝Òø£ ÄyÓT jÓTTø£ÿ $ø±kÕìøÏ n‘·édüs¡yÓTÆq$
eT]j·TT n$ düe÷»+ #˚‘· >∑T]Ô+#·ã&Ü¶sTT.
$~Û nH˚~ ˇø£ e´øÏÔ nH˚ø£ ø±s¡D≤\ e\q eT]j·TT HÓ’‹ø£ ø±s¡D≤\ e\q ˝Ò<ë #·≥ºã<äΔ ø±s¡D≤\
e\q Ç‘·s¡T\ |ü≥¢ HÓs¡y˚s¡Ãe\dæ ñqï$.
Vü≤≈£îÿ\T`$<ÛäT\H˚$ |üs¡düŒs¡+ dü+ã+<Ûä+ ø£*–j·TTqï$.
nsTT‘˚ Vü≤≈£îÿ\˙ï düe÷»+ #˚‘· >∑T]Ô+#·ã&Ü¶sTT. yê{Ï˝À ø=ìï Vü≤≈£îÿ\T m≈£îÿe ÁbÕeTTK´‘·
ø£*–q Vü≤≈£îÿ\T>± >∑T]Ô+#·ã&ÉT≥#˚, yê{Ïì sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|üs¡∫+~. Ä Vü≤≈£îÿ˝Ò ÁbÕ<∏ä$Tø£
Vü≤≈£îÿ\T>± |æ\Teã&ÉT‘·THêïsTT.
sêC≤´+>∑+ uÛ≤s¡‘· bÂs¡T\≈£î s¡ø£åD ø£*Œ+#˚≥Te+{Ï Äs¡T ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T á ÁøÏ+~ $<Ûä+>±
ñHêïsTT.
1) düe÷q‘·«|ü⁄ Vü≤≈£îÿ, 2) ùd«#êÃ¤ kÕ«‘·+Á‘·´|ü⁄ Vü≤≈£îÿ, 3) |”&ÉHêìï ìs√~Û+#˚ Vü≤≈£îÿ, 4) eT‘·
kÕ«‘·+Á‘·´|ü⁄ Vü≤≈£îÿ, 5) $<ë´-kÕ+düÿ ‹ø£ $wüj·÷\ Vü≤≈£îÿ, 6) sêC≤´+>∑ |ü]s¡ø£åD Vü≤≈£îÿ
ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T $X¯« yê´|üÔyÓTÆq$. sêC≤´+>∑+ M{Ïô|’ ø=ìï $TqVü‰sTT+|ü⁄\T eT]j·TT
|ü]$T‘·T\qT $~Û+∫+~.
1976 dü+e‘·‡s¡+˝À #˚j·Tã&çq 42e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ <ë«sê sêC≤´+>∑+˝À 51m
n~Ûø£s¡D+ ÁøÏ+<ä 10 ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\T #˚s¡Ãã&çq~.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ e˝… >±ø£, ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\≈£î Hê´j·TkÕúHê\ s¡ø£åD ø£*Œ+#·˝Ò<äT.
1. sêC≤´+>∑ |ü]Vü‰s¡|ü⁄ Vü≤≈£îÿ nq>±H˚$T?
2. ùd«#êÃ¤`kÕ«‘·+Á‘·´|ü⁄ Vü≤≈£îÿ\˝À @yÓ’Hê ¬s+&ç+{Ïì sêj·T+&ç.
3. $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥º+`2009 eTTK´ ñ<˚›X¯´+ @$T{Ï?
1. eT‘· kÕ«‘·+Á‘·´|ü⁄ Vü≤≈£îÿ˝À bı+<äT|üs¡#·ã&çq eTTU≤´+XÊ\qT $e]+#·+&ç.
2. e÷qe Vü≤≈£îÿ\qT ù|s=ÿì, @<Ó’Hê ˇø£ <ëì >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
[209]
1. sêC≤´+>∑+˝À ù|s=ÿqï ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\qT k˛<ëVü≤s¡D+>± e]í+#·+&ç.
2. düe÷q‘·«|ü⁄ Vü≤≈£îÿ >∑T]+∫ MT n_ÛÁbÕj·÷ìï sêj·T+&ç.
3. ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\ >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
1. bÂs¡T\+<ä]øÏ ùd«#·Ã¤-kÕ«‘·+Á‘·´|ü⁄ Vü≤≈£îÿ\qT bı+<äT|üs¡#·ã&çq sêC≤´+>∑ ìã+<Ûäq\T ( )
m) ìã+<Ûäq\T 5-11 _) ìã+<Ûäq\T 20-30
dæ) ìã+<Ûäq\T 19-22 &ç) ìã+<Ûäq\T 40-45
2. 6 qT+&ç 14 dü+e‘·‡sê\ |æ\¢\+<äs¡÷ ñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä $<ä´ bı+<ä&É+ ˇø£ ( )
m) ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ _) ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\T dæ) Ä<˚•ø£ dü÷Á‘ê\T &ç) ô|’y˚M ø±e⁄
3. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ ‘·q bÂs¡T\+<ä\øÏ ‘·eT≈£î q∫Ãq eT‘êìï d”«ø£]+#·T≥, Äsê~Û+#·T≥, Á|ü#ês¡+
#˚düTø=qT≥≈£î |üP]Ô dü«‘·+Á‘·´+ ñ+~, nq>± uÛ≤s¡‘· <˚X¯+ ˇø£ .......... ( )
m) Á|üC≤kÕ«eT´ <˚X¯+ _) >∑D‘·+Á‘· <˚X¯+ dæ) kÕs¡«uÛÖeT <˚X¯+ &ç) ˝ÖøÏø£ <˚X¯+
4. XÊÁd”Ôj·T <ä ø£Œ<∏ëìï, e÷qe õC≤„düqT, |ü]XÀ<Ûäq, dü+düÿs¡D dü÷Œ¤]Ôì ô|+bı+~+#·Tø√e&Üìï
Ç$ ìπs›•kÕÔsTT: ( )
m) Ä<˚•ø£ dü÷Á‘ê\T _) ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ dæ) ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ÛäT\T &ç) ô|’e˙ï
[210]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
Á|üuÛÑT‘ê«\T `
18
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
πø+Á<ä, sêh, kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T
♦ πø+Á<ä, sêh, kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\ eT<Ûä´ >∑\ e´‘ê´kÕ\qT $X¯Bø£]kÕÔs¡T.
♦ sêh|ü‹, Á|ü<ÛëqeT+Á‹ n~Ûø±sê\qT ‘Ó*j·TCÒkÕÔs¡T.
♦ bÕs¡¢yÓT+≥T˝Àì ˝Àø˘ düuÛÑ, sê»´ düuÛÑ\ $<ÛäT\qT, n~Ûø±sê\qT >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
♦ ˝Àø˘ düu,ÑÛ sê»´ düuÑÛ düuTÑÛ ´\ ns¡Ω‘\· T, sêh|ü‹ |ü<$ä øÏ b˛{° #˚ùd nuÛ´Ñ s¡T\ú ns¡Ω‘\· qT ‘Ó*j·TCÒkÕÔsT¡ .
♦ düTÁ|”+ ø√s¡Tº n~Ûø±sê\qT, $<ÛäT\qT ‘Ó*j·TCÒkÕÔs¡T.
♦ kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\ ÄeX¯´ø£‘·qT, Á|üjÓ÷»Hê\qT yê{Ï˝Àì $$<Ûä kÕúsTT\qT $e]kÕÔs¡T.
♦ Á>±eT |ü+#êj·Tr düs¡Œ+#Y n~Ûø±sê\qT, $<ÛäT\qT ‘Ó*j·TCÒkÕÔs¡T.
♦ eT+&É\, |ü]wü‘Y õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ìsêàD+, u≤<Ûä´‘·\qT >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
♦ |ü≥ºD bÕ\q≈£î dü+ã+~Û+∫ |ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|òüT+, ø±s=ŒπswüHé ìsêàD+, $<ÛäT\T, n~Ûø±sê\qT
>∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
18.1 |ü]#·j·T+
<˚XÊ_Ûeè~Δì Á|üuÛÑT‘ê«\ |üìrs¡T Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. eékÕj·T+, |ü]ÁX¯eT\T, $$<Ûä ùdyês¡+>±\T
n_Ûeè~Δ #˚j·T&É+˝À Á|üuÛÑT‘ê«\T bÕÁ‘· ø°\ø£eTsTTq~. Bì ø=s¡≈£î $$<Ûä kÕúsTT\˝À nH˚ø£ #·{≤º\T #˚dæ
neT\T #˚j·Te\dæ ñ+≥T+~. <˚X¯+ yÓTT‘êÔìøÏ e]Ô+#˚ s¡ø£åD, ø£¬s˙‡, $<˚o eéVü‰sê\T e+{Ï yê{ÏøÏ
dü+ã+~Û+∫q #·{≤º\T mes¡T #˚kÕÔs¡T? sêh |ü]~Û˝À XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\T, Äs√>∑´ dü+s¡ø£åD, n≥M $d”Ôs¡í+
ô|+#·&É+ yê{Ïì ø±bÕ&É&Ée+{Ï$ me] ÄBÛq+˝À ñ+{≤sTT? n˝≤π> ˇø£ Á>±eT+˝À bÕ]X¯ó<äΔ´+, M~Û BbÕ\
@sêŒ≥T mes¡T #·÷kÕÔs¡T nH˚ $wüj·÷\qT á bÕsƒ¡+˝À $es¡+>± #·]Ã<ë›+.
18.2 πøÁ+<ä Á|üuÛÑT‘·«+
♦ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üdüTÔ‘·+ 28 sêÁcÕº\T, 8 πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\THêïsTT Çe˙ï πø+Á<ä+ Á|üuÛÑT‘·«+
ÄBÛq+˝À ñ+{≤sTT. nq>± πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ #˚ùd #·{≤º\˙ï nìï sêÁcÕº\≈£î, πø+Á<ä bÕ*‘·
ÁbÕ+‘ê\≈£î e]ÔkÕÔsTT. πø+Á<ä kÕúsTT˝À |ü]bÕ\q 3 Á|ü<ÛëHê+XÊ\ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~.
[211]
♦ ø±s¡´ ìsê«Vü≤ø£ XÊK: πø+Á<ä ø±s¡´ ìs¡«Vü≤D≈£î XÊK˝À sêh|ü‹, ñ|ü sêh|ü‹, Á|ü<Ûëq eT+Á‹
eT]j·TT πø+Á<ä eT+Á‹ eT+&É* uÛ≤>∑kÕ«eTT\T>± ñ+{≤s¡T nH˚ø£ n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ $<Ûëq
|üÁ‘ê\qT s¡÷|üø£\Œq #˚düTÔ+~. n+‘·s¡Z‘· u≤Vü≤´ düeTdü´\qT |ü]wüÿ]dü÷Ô Á|ü»\ dü+πøåe÷ìøÏ,
<˚XÊ_Ûeè~ΔøÏ Á|üj·T‘·ï+ #˚düTÔ+~.
18.2.1 sêh|ü‹ ` mìïø£
uÛ≤s¡‘· sêh|ü‹ sêC≤´+>∑ n~ÛH˚‘·>± ñ+{≤&ÉT. sêC≤´+>∑ $\Te\≈£î s¡ø£å≈£î&ÉT>± ñ+≥÷ <˚XÊìøÏ
Á|ü<ÛäeT bÂs¡T&ÉT>± ñ+{≤&ÉT. HêeTe÷Á‘· n~Ûø±sê\T e÷Á‘·y˚T ø£*– ñ+{≤&ÉT.
uÛ≤s¡‘· sêh|ü‹ mìïø£\ >∑D+ <ë«sê mìïø£e⁄‘ê&ÉT. mìïø£\ >∑D+˝À bÕs¡y¢ TÓ +≥T˝Àì ˝Àø˘ düu,ÑÛ sê»´
düu˝ÑÛ Àì mìï¬øq’ düuTÑÛ ´\T, sêÁcÕº\ $<Ûëq düu\ÑÛ , $<Ûëq eT+&É\T\ mìï¬øq’ düuTÑÛ ´\T z≥s¡T>¢ ± ñ+{≤s¡T.
18.2.2 sêh|ü‹ |ü<ä$øÏ b˛{° #˚j·TT e´øÏÔøÏ ñ+&Ée\dæq ns¡Ω‘·\T
♦ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ bÂs¡T&Ó’ ñ+&Ü*.
♦ 35 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ ì+&ç ñ+&Ü*.
♦ ˝Àø˘ düuÛÑ≈£î mìïø£j˚T´ düuÛÑT´&çøÏ ñ+&˚ ns¡Ω‘·\T ñ+&Ü*.
♦ πø+Á<ä, sêh, kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\˝Àq÷, Ä<ëj·T+ e#˚Ã ñ<√´>∑+˝Àq÷ ø=qkÕ>∑T‘·÷ ñ+&É≈£L&É<äT.
18.2.3 |ü<äM ø±\+
sêh|ü‹ |ü<äM d”«ø±s¡+ #˚dæq s√E qT+&ç nsTT<äT dü+e‘·‡sê\T |ü<ä$˝À ø=qkÕ>∑T‘ês¡T. Ä
|ü<ä$øÏ mìï kÕs¡T¢ nsTTqq÷ b˛{° #˚j·Te#·TÃ.
18.2.4. (eTVü‰_ÛjÓ÷>∑ rsêàq+) n_ÛX¯+düq rsêàq+
sêh|ü‹ sêC≤´+>±ìï n‹Áø£$T+∫q#√ |ü<äMM#·T´‘·Tì #˚j·T&É+ ø√dü+ bÕs¡¢yÓT+≥T˝Àì @<√ ˇø£
düuÛÑ˝À ø£˙dü+ 1/4 e+‘·T düuÛÑT´\T ‘·eT dü+‘·ø±\‘√ Á|ü‹bÕ~+#ê*. 14 s√E\ ˝À|ü⁄ <ëìô|’ #·]Ã+∫
2/3 e+‘·T≈£î ‘·>∑Z≈£î+&Ü düuÛÑT´\T ÄyÓ÷~ùdÔ, <ëìì ¬s+&Ée düuÛÑ≈£î |ü+|ækÕÔs¡T. nø£ÿ&É ≈£L&Ü ÄyÓ÷<ä+
bı+~‘˚ sêh|ü‹ |ü<ä$ qT+&ç ‘=\–b˛‘ê&ÉT.
18.2.5 sêh|ü‹ n~Ûø±sê\T
sêh|ü‹øÏ kÕ<Ûës¡D eT]j·TT n‘·édüs¡ n~Ûø±sê\T ñ+{≤sTT.
n~Ûø±sê\T
kÕ<Ûës¡D n~Ûø±sê\T n‘·édüs¡ n~Ûø±sê\T
1) XÊdüq ìsêàD n~Ûø±sê\T 1) C≤rj·T n‘·édüs¡ n~Ûø±sê\T
2) ø±s¡´ ìsê«Vü≤ø£ n~Ûø±sê\T 2) sêC≤´+>∑|üs¡yÓTÆq n‘·édüs¡ n~Ûø±sê\T
3) Ä]úø£ n~Ûø±sê\T 3) Ä]úø£ n‘·édüs¡ n~Ûø±sê\T
4) Hê´j·T n~Ûø±sê\T
[212]
18.2.6 XÊdüq ìsêàD n~Ûø±sê\T
bÕs¡¢yÓT+≥T˝Àì ñuÛÑj·T düuÛÑ\qT düe÷y˚X¯ |üs¡#·&É+, yêsTT<ë y˚j·T&É+, ˝Àø˘ düuÛÑqT s¡<äT› #˚j·T&É+,
˝Àø˘ düuÛÑ≈£î Ç<ä›s¡T Ä+>√¢ Ç+&çj·THé düuÛÑT´\qT, sê»´ düuÛÑ≈£î 12 eT+~ düuÛÑT´\qT Hê$TH˚{Ÿ #˚j·T&É+ e+{Ï
n~Ûø±sê\qT sêh|ü‹ ø£*– ñ+{≤&ÉT. bÕs¡y¢ TÓ +≥T düe÷y˚XÊ\˝À ˝Òq|ü⁄&ÉT Ä]¶HHÓ ‡é C≤Ø #˚jT· &É+ bÕs¡y¢ TÓ +≥T
|ü+|æq rsêàHê\qT ÄyÓ÷~+#·&É+ ˝Ò<ë |ü⁄q'|ü]o\q #˚j·Te\dæ+~>± ø√s¡&É+ XÊdüHê~Ûø±sê\ øÏ+<ä≈£î
ekÕÔsTT.
18.2.7 ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ n~Ûø±sê\T
sêh|ü‹ ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ n~Ûø±sê\˝À ~>∑Te ù|s=ÿqï yê]ì ìj·T$T+#·&É+ Á|ü<ÛëqyÓTÆq~.
1) uÛ≤s¡‘· Á|ü<ÛëqeT+Á‹
2) πø+Á<ä eT+Á‹ eT+&É* düuÛÑT´\T
3) uÛ≤s¡‘· Ä{≤Øï »qs¡˝Ÿ
4) uÛ≤s¡‘· ø£+Áb˛º\sY eT]j·TT Ä&ç{Ÿ »qs¡˝Ÿ
5) düTÁ|”+ ø√s¡Tº, ôV’≤ ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T
6) sêÁcÕº\ >∑es¡ïs¡T¢ πø+Á<äbÕ*‘·, ÁbÕ+‘ê\ ˝…|æºHÓ+{Ÿ >∑es¡ïsY\T
7) mìïø£\ ø£MTwüqs¡T¢
8) C≤rj·T e÷qe Vü≤≈£îÿ\ dü+|òüT+ #Ó’s¡àHé yÓTT<ä˝…’q$
18.2.8 Ä]úø£ n~Ûø±sê\T
bÕs¡¢yÓT+≥T˝À Ä]úø£ _\T¢\qT Á|üy˚X¯ ô|≥º&ÜìøÏ nqTeT‹ ÇkÕÔ&ÉT. uÛ≤s¡‘· dü+∫‘· ì~Û, dü+|òüT{Ï‘·
ì~Ûô|’ n~Ûø±s¡+ ø£*– j·TT+{≤&ÉT. Á|ü‹ 5 dü+e‘·‡sê\≈£î ˇø£kÕ] Ä]úø£ dü+|òüT+ #Ó’s¡àHéqT ìj·T$TkÕÔ&ÉT.
Ä]úø£ dü+|òüT+. ø£+Áb˛º\sY n+&é Ä&ç≥sY »qs¡˝Ÿ düeT]Œ+#˚ ìy˚~ø£\qT bÕs¡¢yÓT+≥T≈£î düeT]Œ+#˚˝≤ #˚kÕÔ&ÉT.
yê]¸ø£ ã&Ó®{Ÿ bÕs¡¢yÓT+≥T Á|üuÛÑT‘·«+ düeT]Œ+#˚˝≤ #˚kÕÔ&ÉT.
18.2.9 Hê´j·T n~Ûø±sê\T
ñqï‘· Hê´j·TkÕúHê\T $~Û+∫q •ø£å\qT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ, neT\TqT yêsTT<ë y˚j·T&ÜìøÏ ˝Ò<ë •ø£å\
dü«uÛ≤yêìï e÷s¡Ã&ÜìøÏ sêh|ü‹øÏ n~Ûø±s¡+ ñ+~. sêC≤´+>∑ |üs¡yÓTÆq n+XÊ\ô|’ düTÁ|”+ ø√s¡Tº dü\Vü‰qT
ø√s¡e#·TÃ.
M{Ï‘√ u≤≥T düs¡«ôd’Hê´<Ûä´≈£åî&ÉT>±, Á‹$<Ûä <äfi≤\ n~Û|ü‹>± n~Ûø±s¡T\qT ìj·T$T+#·&É+, j·TT<äΔ+,
XÊ+‹ dü+ã+~Û‘· n+XÊ\ô|’ n~Ûø±s¡+ ø£*Z ñ+{≤&ÉT. n+‘·sê®rj·T y˚~ø£\ô|’ <˚XÊìøÏ ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#·&+É ,
$<˚o sêj·Tu≤s¡T\ ìj·÷eTø£ |üÁ‘ê\T d”«ø£]+#·&É+ e+{Ï u≤<Ûä´‘·\T ≈£L&Ü ìs¡«Væ≤kÕÔ&ÉT.
[213]
18.2.10 n‘·édüs¡ n~Ûø±sê\T
m) C≤rj·T n‘·édüs¡ n~Ûø±sê\T:
$<˚o <ä+&Éj÷· Á‘·\T, j·TT<ä+Δ , kÕj·TT<Ûä ‹s¡T>∑Tu≤≥T |ü]dæ‘ú T· \T @s¡Œ&ç uÛÁÑ <ä‘≈· î£ eTT|ü⁄Œ @s¡Œ&çq|ü⁄&ÉT
_) sêÁcÕº\T:
sêC≤´+>∑ dü÷Á‘ê\ Á|üø±s¡+ |ü]bÕ\q ø=qkÕ>∑˝Òì |ü]dæú‹ @s¡Œ&çq|ü⁄&ÉT Äj·÷ sêh >∑es¡ïs¡¢#˚
ìy˚~ø£ ‘Ó|æŒ+#·Tø=ì sêh|ü‹ bÕ\q $~ÛkÕÔ&ÉT.
<˚X¯+˝À ˝Ò<ë ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À Ä]úø£ ndæús¡‘·«+ @s¡Œ&çq|ü⁄&ÉT Ä]úø£ n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ $~Û+#·e#·TÃ.
18.3 ñ|üsêh|ü‹ mìïø£ n~Ûø±sê\T
ñ|üsêh|ü‹ì bÕs¡¢yÓT+≥T ñuÛÑj·T düuÛÑ\˝Àì mìï¬ø’q, Hê$TH˚f…&é düuÛÑT´\T s¡Vü≤dü´ u≤´˝…{Ÿ |ü<äΔ‹
Á|üø±s¡+ mqTïø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. |ü<äM ø±\+ nsTT<äT (5) dü+e‘·‡sê\T sêJHêe÷ ˝Ò<ë eTs¡D+ e\¢
|ü<ä$øÏ U≤∞ @s¡Œ&çq|ü⁄&ÉT Äs¡T (6) HÓ\\ eé~Û $T+#·≈£î+&Ü mìïø£\ dü+|òüT+ mìïø£ ìs¡«Væ≤düTÔ+~.
n~Ûø±sê\T:
ñ|ü sêh|ü‹ sê»´ düuÛÑ≈£î |ü<ä$ Ø‘ê´ n<Ûä´≈£åî&ÉT. sê»´ düuÛÑ düe÷y˚XÊ\≈£î n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔ&ÉT.
sê»´ düuÛÑ˝À ìsêíj·Tø£ z≥TqT $ìjÓ÷–kÕÔ&ÉT. sê»´düuÛÑ˝À düuÛÑT´&ÉT ø±ø£b˛e&É+ e\q kÕ<Ûës¡D z{Ï+>¥˝À
bÕ˝§Zq&ÉT. sêh|ü‹ |ü<ä$ @ ø±s¡D+ e\¢HÓ’Hê U≤∞ @s¡Œ&ç‘˚ ñ|ü sêh|ü‹ sêh|ü‹>± eéVü≤]kÕÔs¡T. Ç˝≤
Äs¡T HÓ\\ es¡≈£î ø=qkÕ>∑e#·TÃ.
18.4 Á|ü<Ûëq eT+Á‹ ` mìïø£
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ jÓTTø£ÿ yêdüeÔ ø±s¡´ ìsê«Vü≤ø£ n~Ûø±s¡+ Á|ü<ëÛ qeT+Á‹<˚. sêh|ü‹ HêeTe÷Á‘·
n~Ûø±s¡+ ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. Á|ü<ÛëqeT+Á‹, eT+Á‹eT+&É* #˚dæq ìs¡íj·÷\qT sêh|ü‹ ÄyÓ÷~kÕÔs¡T. ˝Àø˘ düuÛÑ≈£î
kÕs¡«Á‹ø£ mìïø£\T »]–q ‘·sê«‘· düuÛÑ˝À yÓTC≤]{° kÕúHê\qT ¬>\T#·Tø=qï bÕØº Hêj·T≈£î&çì Á|üuÛÑT‘ê«ìï
@sêŒ≥T #˚j·Te\dæ+~>± sêh|ü‹ ÄVü‰«ìkÕÔs¡T. Ä $<Ûä+>± mqTïø√ã&çq bÕØº Hêj·T≈£î&ÉT Á|ü<ÛëqeT+Á‹
ne⁄‘ês¡T.
18.4.1 Á|ü<ÛëqeT+Á‹ n~Ûø±sê\T ` $<ÛäT\T
Á|ü<Ûëq eT+Á‹ πø+Á<ä πø_HÓ{Ÿ≈£î n~ÛH˚‘·. eT+Á‘·T\qT XÊK\qT πø{≤sTTkÕÔ&ÉT. πø_HÓ{Ÿ düe÷y˚XÊ\≈£î
mC…+&Ü ìs¡sí TT+#·&+É , n<Û´ä ø£‘å · eVæ≤+#·&+É Á|ü<ëÛ q eT+Á‹ u≤<Û´ä ‘·. Á|ü<ëÛ q eT+Á‹ bÕs¡y¢ TÓ +≥T˝À Hêj·T≈£î&ÉT>±
eéVü≤]kÕs¡T. eT+Á‹ eT+&É* ìs¡íj·÷\qT bÕs¡¢yÓT+≥T≈£î ‘Ó*j·TCÒkÕÔs¡T. Á|ü<Ûëq düeTdü´\ô|’ Á|ü‹|üø£å
bÕØº\‘√ #·]ÃkÕÔs¡T.
[214]
18.4.2 πø_HÓ{Ÿ eT+Á‹ eT+&É*
øπ +Á<ä eT+Á‹ eT+&É*øÏ Hêj·T≈£î&ÉT Á|ü<ëÛ q eT+Á‹. eT+Á‹ eT+&É*˝À øπ _HÓ{Ÿ ôVA<ë >∑\ eT+Á‘·T\T,
ùdº{Ÿ eT+Á‘·T\T, eT]j·TT &ç|üP´{° ˝Ò<ë düVü‰j·T eT+Á‘·T\T ñ+{≤s¡T.
1. sêh|ü‹ |ü<ä$øÏ b˛{° #˚j·TT e´øÏÔøÏ ñ+&Ée\dæq ns¡Ω‘·\T @$?
2. Á|ü<Ûëq eT+Á‹ n~Ûø±sê\T ` $<ÛäT\ >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
18.5 XÊdüq ìsêàD XÊK ` bÕs¡¢yÓT+≥T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n‘·T´qï‘· XÊdüq ìsêàD dü+düú bÕs¡¢yÓT+≥T πø+Á<ä XÊdüq ìsêàD XÊK˝À sêh|ü‹,
bÕs¡¢yÓT+≥T˝Àì ñuÛÑj·T düuÛÑ˝…’q ˝Àø˘ düuÛÑ, sê»´ düuÛÑ n+‘·sê“¤>±\T.
18.5.1 bÕs¡¢yÓT+≥T ˝Àø˘ düuÛÑ ìsêàD+
bÕs¡¢yÓT+≥T˝Àì ˝Àø˘ düuÛÑqT ~>∑Te düuÛÑ n+{≤s¡T. ˝Àø˘ düuÛÑ˝À yÓTT‘·Ô+ 545 eT+~ düuÛÑT´\T+{≤s¡T.
sêÁcÕº\T, πøÁ+<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç 543 eT+~ düuÛÑT´\T Á|ü‘·´ø£å+>± mìïø£e⁄‘ês¡T. Ä+>√¢ Ç+&çj·THé\T
mes¡÷ mìïø£ ø±q|ü⁄&ÉT sêh|ü‹ Ç<ä›s¡T Ä+>√¢ Ç+&çj·THé Á|üeTTKT\qT ìj·T$TkÕÔ&ÉT. ˝Àø˘ düuÛÑ ø±\|ü]$T‹
5 dü+e‘·‡kÕ\T ˝Àø£düuÛÑ, ìs¡«Vü≤Dô|’ d”Œø£sY, &ç|üP´{° d”Œø£sY\qT mqTï≈£î+{≤s¡T.
18.5.2 ˝Àø˘ düuÛÑ düuÛÑT´\ ns¡Ω‘·\T
♦ uÛ≤s¡‘· <˚X¯ bÂs¡T&Ó’ ñ+&Ü*.
♦ Ä<ëj·T+ e#˚Ã |ü<ä$˝À ñ+&É≈£L&É<äT. ∫Á‘·+`18.1: uÛ≤s¡‘· bÕs¡¢yÓT+≥T uÛÑeq+
♦ bÕs¡¢yÓT+≥T ìs¡ísTT+∫q Ç‘·s¡ ns¡Ω‘·\T ñ+&Ü*.
18.5.3 ˝Àø˘ düuÛÑ n~Ûø±sê\T ` ø=ìï eTTKýÓTÆq $<ÛäT\T
♦ $$<Ûä _\T¢\ô|’ n~Ûø±s¡, Á|ü‹|üø£å düuÛÑT´\T Á|üdü+–+#˚+<äT≈£î ‘·–q düeTj·÷ìï πø{≤sTT+#·&É+,
z{Ï+>¥ ìs¡«Væ≤+∫ |òü*‘ê\qT Á|üø£{Ï+#·&É+.
♦ sêh|ü‹ Á|üdü+>∑+ô|’ düuÛÑT´\ n_ÛÁbÕj·÷\T d”«ø£]+∫ <Ûäqýê<ä rsêàHêìï ÄyÓ÷~+#·&É+.
♦ yê]¸ø£ Ä<ëj·T, e´j·T |ü{Ïºø£ (ã&Ó®{Ÿ) qT ˝Àø˘ düuÛÑ˝À Á|üy˚X¯ô|≥º&É+.
♦ Ä]úø£ _\T¢\‘√ bÕ≥T kÕ<Ûës¡D _\T¢\qT ≈£L&Ü ˝Àø˘ düuÛÑ˝À Á|üy˚X¯ô|≥ºe#·TÃ.
18.6 bÕs¡¢yÓT+≥T ` sê»´ düuÛÑ
uÛ≤s¡‘· bÕs¡¢yÓT+≥T˝Àì m>∑Te düuÛÑj˚T sê»´ düuÛÑ. sê»´ düuÛÑqT ªô|<ä›\ düuÛÑμ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
[215]
18.6.1 bÕs¡¢yÓT+≥T ` sê»´ düuÛÑ ìsêàD+
sê»´ düuÛÑ˝À >∑]wü˜+>± 250 eT+~ düuÛÑT´\T ñ+{≤s¡T. uÛ≤s¡‘· ñ|üsêh|ü‹ sê»´ düuÛÑ #ÛÓ’s¡àHé>±
eéVü≤]kÕÔs¡T. düuÛÑT´\˝À ˇø£s¡T &ç|üP´{° #Ó’s¡àHé>± mìïø£e⁄‘ês¡T. 238 düuÛÑT´\T sêÁcÕº\ XÊdüq düuÛÑT´\#˚
mìïø£ ø±>± 12 eT+~ì kÕVæ≤‘·´+, XÊÁdüÔ $C≤„q+, ø£fi¯\T, kÕe÷õø£, ùdyê s¡+>±\˝À $•wü˜ ùde\+~+∫q
yê]ì Hê$TH˚{Ÿ #˚kÕÔs¡T.
18.6.2 sê»´ düuÛÑ düuÛÑT´\ ns¡Ω‘·\T
♦ uÛ≤s¡rj·T bÂs¡T&Ó’ ñ+&Ü*.
♦ Ä<ëj·T+ e#˚Ã |ü<ä$˝À ñ+&É≈£L&É<äT.
♦ bÕs¡¢yÓT+≥T ìs¡ísTT+∫q Ç‘·s¡ ns¡Ω‘·\T ø£*– ñ+&Ü*.
18.6.3 sê»´ düuÛÑ ` ø=ìï eTTKýÓTÆq n~Ûø±sê\T ` $<ÛäT\T
♦ sê»´ düuÛÑqT ñ|ü sêh|ü‹ ìs¡«Væ≤kÕÔ&ÉT.
♦ nœ\ uÛ≤s¡‘· düØ«düT\ @sêŒ≥T≈£î rsêàq+ #˚düTÔ+~.
♦ kÕ<Ûës¡D _\T¢\qT sê»´ düuÛÑ˝À Á|üy˚X¯ô|≥ºe#·TÃ.
♦ $$<Ûä _\T¢\ô|’ düuÛÑ˝À #·]ÃkÕÔs¡T. _\T¢\ô|’ z{Ï+>¥ »]|ækÕÔs¡T.
♦ ã&Ó®{Ÿô|’ #·s¡Ã #˚düTÔ+~.
18.7 πø+Á<ä Hê´j·T XÊK
øπ +Á<ä Hê´j·T XÊK nH˚~ øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+˝À ˇø£ eTTKýÓTqÆ n+>∑+. Á|üuTÑÛ ‘·« |üì rs¡T≈£î Hê´j·TXÊKj˚T
ì<äs¡Ùq+.
18.7.1 uÛ≤s¡‘· düTÁ|”+ ø√s¡Tº
uÛ≤s¡‘· düTÁ|”+ ø√s¡Tº 1950 »qe] 26q ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\T düTÁ|”+ ø√s¡Tº
ìsêàD+. n~Ûø±sê\ >∑T]+∫ |ü]o\q »]ù|≥|ü⁄Œ&ÉT Á_≥Hé nyÓT]ø±˝Àì Hê´j·T eédüúqT <äèwæº˝À
ñ+#·T≈£îHêïs¡T. Á_≥Hé sêC≤´+>∑+ qT+&ç düeTHê´j·T bÕ\q, nyÓT]ø£Hé sêC≤´+>∑+ qT+&ç Hê´j·T düMTø£åqT
Á>∑Væ≤+#·&É+ »]–+~.
18.7.2 düTÁ|”+ ø√s¡Tº ìsêàD+
düTÁ|”+ ø√s¡Tº˝À ˇø£ Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô, 30 eT+~ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T ñ+{≤s¡T. düTÁ|”+ ø√s¡Tº
Á|ü<ëÛ q ø±sê´\j·T+ q÷´ &Û©ç ˝¢ À ñ+~. düTÁ|”+ø√s¡Tº rs¡TŒ\T <˚X+¯ yÓTT‘êÔìøÏ e]ÔkÕÔsTT. Á|ü<ëÛ q Hê´j·TeT÷]ìÔ
Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡T\Ô qT ø=ìï Á|ü‘´˚ ø£ |ü]dæ‘ú T· \˝À bÕs¡y¢ TÓ +≥T n_ÛX+¯ düq <ë«sê e÷Á‘·yT˚ sêh|ü‹ ‘=\–kÕÔ&TÉ .
[216]
18.7.3 düTÁ|”+ ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ ns¡Ω‘·\T
♦ ø£˙dü+ @<˚ì ˇø£ ôV’≤ø√s¡Tº˝À 5 dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T m˝≤+{Ï n+‘·sêj·T+ ˝Ò≈£î+&Ü Hê´j·TeT÷]Ô>±
eéVü≤]+∫ ñ+&Ü*. ˝Ò<ë
♦ ø£˙dü+ @<˚ì ˇø£ ôV≤’ ø√s¡T˝º À 10 dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T m˝≤+{Ï n+‘·sêj·T+ ˝Ò≈î£ +&Ü Hê´j·Tyê~>±
eéVü≤]+∫ ñ+&Ü*.
♦ sêh|ü‹ n_ÛÁbÕj·T+˝À Á|üeTTK Hê´j·Tø√$<äT&Ó’ ñ+&Ü*.
♦ uÛ≤s¡rj·T bÂs¡T&Ó’ ñ+&Ü*.
18.7.4 düTÁ|”+ ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ |ü<äM ø±\+
düTÁ|”+ ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô, Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T 65 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ ì+&˚ es¡≈£î
‘·eT |ü<äe⁄\˝À ø=qkÕ>∑T‘ês¡T.
18.7.5 düTÁ|”+ ø√s¡Tº n~Ûø±sê\T ` $<ÛäT\T
♦ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ, @<ÓH’ ê sêh Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ, uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ sêh Á|üuTÑÛ ‘ê«\˝À _Ûqï n_ÛÁbÕj·÷\T
@s¡Œ&çq|ü⁄&ÉT, ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·≈£î$T+∫ sêh Á|üuÛÑT‘ê«\ eT<Ûä´ ñ‘·ŒqïeTj˚T´ $yê<ë\qT
|ü]wüÿ]düTÔ+~.
♦ sêC≤´+>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q $yê<ë\T— dæ$˝Ÿ, ÁøÏ$Tq˝Ÿ $yê<ë\T |ü]wüÿ]düTÔ+~. ôV’≤ø√s¡Tº\
rs¡TŒ˝ô|’ $#ê]düTÔ+~.
♦ sêh|ü‹ ø√]q|ü⁄&ÉT düTÁ|”+ ø√s¡Tº dü\Vü‰ ÇdüTÔ+~.
♦ düTÁ|”+ ø√s¡Tº rs¡TŒ\qT uÛÑÁ<ä|üs¡düTÔ+~. Bìì ªø√s¡Tº Ä|òt ]ø±sY¶μ n+{≤s¡T.
♦ sêC≤´+>∑ n+XÊ\qT yêÚ≤´ì+#·&ÜìøÏ, sêC≤´+>∑ $\Te\T ø±bÕ&É{≤ìøÏ sêh πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«\T
s¡÷bı+~+∫ neT\T #˚ùd #·{≤º\ô|’ yêÚ≤´ìdüTÔ+~.
♦ nedüs¡yÓTÆ‘˚ >∑‘·+˝À Ç∫Ãq rs¡TŒ\qT |ü⁄q'|ü]o*düTÔ+~. BìH˚ ªHê´j·T düMTø£åμ n+{≤s¡T.
♦ ˝Àø˘ düuÛÑ düuÛÑT´\ ns¡Ω‘·\T @$?
♦ sê»´ düuÛÑ ìsêàD+ >∑T]+∫ Áyêj·T+&ç.
18.8 sêh Á|üuÛÑT‘·«+
ñb˛<ëÈ‘·+
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À sêh Á|üuTÑÛ ‘ê«\ ìsêàD+, ìs¡«Vü≤D øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï b˛* ñ+≥T+~. <˚X+¯ yÓTT‘êÔìøÏ
sêh|ü‹ ñqï≥Tº>± sêÁcÕºìøÏ >∑es¡ïsY ñ+{≤s¡T. n˝≤π> <˚XÊìøÏ Á|ü<ëÛ q eT+Á‹ ñqï≥T¢>± sêÁcÕºìøÏ eTTKéT+Á‹
ñ+{≤s¡T.
[217]
18.8.1 >∑es¡ïs¡T
>∑es¡ïs¡T sêh ø±s¡´ ìsê«Vü≤ø£ XÊK≈£î sêC≤´+>∑ã<äΔyÓTÆq n~Û|ü‹ sêh+˝À πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« Á|ü‹ì~Û>±
ñ+{≤&ÉT. >∑es¡ïs¡TqT sêh|ü‹ ìj·T$TkÕÔsT¡ . sêh Á|üuTÑÛ ‘·« eéVü‰sê\˙ï >∑es¡ïs¡T ù|s¡T MT<ä neT\e⁄‘êsTT.
>∑es¡ïs¡T |ü<äM ø±\+ 5 dü+e‘·‡sê\T. >∑es¡ïs¡TqT sêh|ü‹ ìj·T$TkÕÔ&ÉT.
ns¡Ω‘·\T:
♦ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ bÂs¡T&Ó’ ñ+&Ü*.
♦ bÕs¡¢yÓT+≥T˝Àq÷ sêh XÊdüq ìsêàD XÊK˝Àì @ düuÛÑ˝Àq÷ düuÛÑT´&Ó’ ñ+&É≈£L&É<äT.
♦ Ä<ëj·T+ e#·TÃ ñ<√´>∑+˝À ñ+&É≈£L&É<äT.
>∑es¡ïs¡T n~Ûø±sê\T
ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ n~Ûø±sê\T:
>∑es¡ïs¡T eTTKéT+Á‹ì, n‘·ì dü\Vü‰ y˚Ts¡≈£î eT+Á‘·T\qT ìj·T$TkÕÔ&ÉT. sêh+˝Àì $X¯«
$<ë´\j·÷\≈£î ñ|ü≈£î\|ü‘·T\qT, $$<Ûä ø£MTwüq¢ #Ó’s¡àHé\qT ìj·T$TkÕÔ&ÉT. XÊdüq düuÛÑ düe÷y˚XÊ\T ˝Òì
düeTj·T+˝À Ä]¶HÓHé‡ C≤Ø #˚kÕÔ&ÉT. sêh Á|üuÛÑT‘·« Á|ü<Ûëq ø±s¡´<ä]Ùì, n&É«πø{Ÿ »qs¡˝ŸqT ìj·T$TkÕÔ&ÉT.
XÊdüq ìsêàD n~Ûø±sê\T:
sêh XÊdüq düuÛÑqT, eT+&É*ì düe÷y˚X¯|üs¡#·&É+, yêsTT<ë y˚j·T&É+ $<Ûëq düuÛÑqT s¡<äT› #˚j·T&É+
>∑es¡ïsY n~Ûø±s¡+˝À uÛ≤>∑+. $<Ûëq |ü]wü‘Y ˝Ò<ë eT+&É*˝À Äs√ e+‘·T düuÛÑT´\qT Hê$TH˚{Ÿ #˚kÕÔ&ÉT. Ä+>√¢
Ç+&çj·THé ‘Ó>∑≈£î #Ó+~q yês¡T $<Ûëq düuÛÑ≈£î mes¡÷ mìïø£ ø±ø£b˛‘˚ Ä ‘Ó>∑≈£î #Ó+~q ˇø£]ì Hê$TH˚{Ÿ
#˚kÕÔs¡T. XÊdüq ìsêàD XÊK ÄyÓ÷~+∫q _\T¢\ô|’ dü+‘·ø£+ #˚kÕÔ&ÉT.
Ä]úø£ n~Ûø±sê\T:
$<Ûëq düuÛÑ˝À yê]¸ø£ ã&Ó®{Ÿ düeT]Œ+#˚≥≥T¢ #˚kÕÔ&ÉT. Ä]úø£ _\T¢\T Á|üy˚X¯ ô|≥º&ÜìøÏ nqTeT‹kÕÔ&ÉT.
sêh Á|üuÛÑT‘·« Ä>∑+‘·Tø£ ì~Ûì >∑es¡ïsY ìs¡«Væ≤kÕÔ&ÉT.
Hê´j·T n~Ûø±sê\T:
sêh >∑es¡ïs¡T≈£î sêh kÕúsTT˝À Hê´j·T kÕúHê\T $~Û+∫q •ø£åqT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ, ø£åe÷_Ûø£å ô|≥º&ÜìøÏ
˝Ò<ë s¡<äT› #˚j·T&ÜìøÏ n~Ûø±s¡+ ñ+≥T+~.
18.8.2 eTTKéT+Á‹
sêh Á|üuÛÑT‘·«+˝À eTTKéT+Á‹øÏ X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq kÕúq+ ñ+≥T+~. sêh Á|üuÛÑT‘·« eéVü‰sê\T #·÷ùd
sêheT+Á‹ eT+&É*øÏ n~ÛH˚‘·>± ñ+{≤&ÉT. nôd+;¢˝À yÓTC≤]{° bÕØº Hêj·T≈£î&ÉT>± ñ+{≤&ÉT. $<Ûëq düuÛÑ
düuÛÑT´\ø£T ñ+&˚ ns¡Ω‘·˝Ò eTTKéT+Á‹øÏ ≈£L&Ü e]ÔkÕÔsTT. düuÛ≤ $XÊ«dü+ ø±bÕ&ÉT≈£î+≥÷ ñqï+‘· es¡≈£î
|ü<ä$˝À ñ+{≤s¡T.
[218]
eTTKéT+Á‹ mìïø£
XÊdüq ($<Ûëq) düuÛÑ≈£î »]–q kÕs¡«Á‹ø£ mìïø£\ ‘·sê«‘· yÓTC≤]{° bÕØº Hêj·T≈£î&çì >∑es¡ïs¡T
eTTKéT+Á‹>± ìj·T$TkÕÔ&ÉT.
eTTKéT+Á‹ n~Ûø±sê\T
sêh eTTKéT+Á‹ sêh eT+Á‹ eT+&É*ì @sêŒ≥T #˚kÕÔ&ÉT. |ü⁄qs¡«ed”úø£s¡D #˚kÕÔ&ÉT. eTTKéT+Á‹
sêJHêe÷ #˚dæq#√ eT+Á‹eT+&É* s¡<äT› ne⁄‘·T+~. eT+Á‹eT+&É* düe÷y˚XÊ\≈£î n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔ&ÉT.
>∑es¡ïs¡T≈£î eT+Á‹eT+&É*øÏ yês¡~Û>± ñ+{≤&ÉT. $<Ûëq düuÛÑ≈£î Hêj·T≈£î&ÉT>± ñ+{≤&ÉT. sêhÁÁ|üuÛÑT‘·«+
‘·s¡|ü⁄q eTTKéT+Á‹ n~Ûø±]ø£ Á|ü‹ì~Û>± eéVü≤]kÕÔ&ÉT. $<Ûëq düuÛÑqT s¡<äT› #˚j·Te\dæq~>± >∑es¡ïs¡TqT
ø√πs $X‚wü n~Ûø±s¡+ eTTKéT+Á‹øÏ ñ+≥T+~. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+‘√ ñ‘·Ôs¡ Á|ü‘·T´‘·Ôsê\T ìs¡«Væ≤kÕÔ&ÉT.
eT+Á‹ eT+&É*
sêh eT+Á‹ eT+&É*˝À øπ +Á<ä+˝À e˝… øπ _HÓ{Ÿ eT+Á‘·T\T, düV‰ü j·T eT+Á‘·T\T ñ+{≤s¡T. eTTKéT+Á‹
eT]j·TT eT+Á‘·T\+<äs¡÷ >∑es¡ïs¡T#˚ ìj·T$T+#·ã&É‘ês¡T. sêh eT+Á‹ eT+&É* sêh Á|üuÛÑT‘·« |ü]bÕ\qqT
ìs¡«Væ≤düTÔ+~. sêh Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê\≈£î s¡÷|üø£\Œq #˚düTÔ+~. $$<Ûä XÊK\qT düeTq«j·T+ #˚düTÔ+~. sêh
Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHêìï ìs¡ísTTdüTÔ+~. sêh XÊdüq düuÛÑ ÄyÓ÷~+∫q yê]¸ø£ u&Ó®{Ÿ πø{≤sTT+|ü⁄\ Á|üø±s¡+ sêh
Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê\qT neT\T #˚düTÔ+~.
18.9 XÊdüq düuÛÑ
sêh Á|üuÛÑT‘·«+˝À XÊdüq ìsêàD+ nH˚~ XÊdüq düuÛÑ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~. XÊdüdü düuÛÑqT sêh $<Ûëq
düuÛÑ nì, nôd+;¢ nì, Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\ düuÛÑ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. Bìπø ª~>∑Te düuÛÑμ nì ≈£L&Ü ù|s¡T.
∫Á‘·+`18.2: ‘Ó\+>±D sêh XÊdüq düuÛÑ

[219]
XÊdüq düuÛÑ ìsêàD+ ` ns¡Ω‘·\T
Á|ü‹ sêÁcÕºìøÏ $<Ûëq düuÛÑ ñ+≥T+~. $<Ûëq düuÛÑ düuÛÑT´\qT m+.m˝Ÿ.@. >± |æ\TkÕÔs¡T. ‘Ó\+>±D
sêh XÊdüq ($<Ûëq) düuÛÑ˝À 119 kÕúHê\THêïsTT. á düuÛÑT´\+<ä]˙ sêh+˝Àì z≥s¡T¢ Á|ü‘·´ø£å mìïø£ <ë«sê
mqTï≈£î+{≤s¡T.
XÊdüq ($<Ûëq) düuÛÑ≈£î b˛{° #˚ùd nuÛÑ´]úøÏ ÁøÏ+~ ns¡Ω‘·\T+&Ü*:
♦ uÛ≤s¡‘· bÂs¡T&Ó’ ñ+&Ü*.
♦ 25 dü+e‘·‡sê\T ej·TdüT‡ ì+&ç ñ+&Ü*.
♦ Ä<ëj·T+ e#˚Ã Á|üuÛÑT‘·« |ü<ä$˝À ñ+&É≈£L&É<äT.
♦ bÕs¡¢yÓT+≥T ìs¡ísTT+∫q Ç‘·s¡ ns¡Ω‘·\T ø£*Z ñ+&Ü*.
XÊdüq düuÛÑ n~Ûø±sê\T
Á|üuÛÑT‘ê«\T #·{≤º\T #˚j·T&ÜìøÏ neø±X¯+ >∑\ n+XÊ\qT eT÷&ÉT s¡ø±\T>± eØZø£]+#ês¡T. n$:
πø+Á<ä C≤_‘ê, sêh C≤_‘ê, ñeTà&ç C≤_‘ê. M{Ï˝À sêh C≤_‘ê, ñeTà&ç C≤_‘ê˝Àì n+XÊ\ô|’ sêh
XÊdüq XÊK XÊdüHê\T s¡÷bı+~düTÔ+~. Ä]úø£ _\T¢\˙ï yÓTT<ä≥ $<Ûëq düuÛÑ |ü]o*+∫ ÄyÓ÷~düTÔ+~. düuÛ≤
eéVü‰sê\ ìs¡«Vü≤D¬ø’ d”Œø£sY, &ç|üP´{° d”Œø£sY\qT mqTï≈£î+≥T+~.
18.10 sêh XÊdüq eT+&É*
sêh XÊdüq eT+&É*ì ª$<Ûëq |ü]wü‘·TÔμ nì n+{≤s¡T. Bìì ªm>∑Te düuÛÑμ n+{≤s¡T. Á|üdüTÔ‘·+ uÛ≤s¡‘·
<˚X+¯ ˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, ;Vü‰sY, ø£sêí≥ø£, eTVü‰sêh, ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ, ‘Ó\+>±D sêÁcÕº\˝À XÊdüq eT+&É* neT\T˝À
ñ+~.
XÊdüq eT+&É* ìsêàD+ ` ns¡Ω‘·\T
‘Ó\+>±D XÊdüq eT+&É*˝À yÓTT‘·Ô+ 40 eT+~ düuÛÑT´\THêïs¡T. M]˝À 35 eT+~ mìïø£ ø±>± 5>∑Ts¡T
Hê$TH˚{Ÿ #˚j·Tã&É‘ês¡T. yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\˝À 1/3 e+‘·T düuÛÑT´\T |ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+düú\T, q>∑s¡ bÕ\ø£ dü+düú\T,
õ˝≤¢ |ü]wü‘·TÔ düuÛÑT´\T mqTï≈£î+{≤s¡T. yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\˝À 1/12 e+‘·T düuÛÑT´\T |ü≥ºuÛÑÁ<äT\T mqTïø√>±
eTs=ø£ 1/12 e+‘·T düuÛÑT´\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T mqTï≈£î+{≤s¡T. 1/3 e+‘·T düuÛÑT´\qT $<Ûëq düuÛÑ düuÛÑT´\T
mqTïø=+{≤s¡T. $T–*q düuÛÑT´\qT kÕVæ≤‘·´+, $C≤„q+, ø£fi¯\T, kÕe÷õø£ ùdyê s¡+>±\≈£î dü+ã+~Û+∫q
yê]ì >∑es¡ïs¡T Hê$TH˚{Ÿ #˚kÕÔs¡T. XÊdüqeT+&É*øÏ #Ó’s¡àHé, &ç|üP´{° #Ó’s¡àHéqT mqTï≈£î+{≤s¡T.
ns¡Ω‘·\T:
♦ Ä<ëj·T+ e#˚Ã ñ<√´>±\˝À ñ+&Ésê<äT.
♦ bÕs¡¢yÓT+≥T ìs¡ísTT+#˚ Ç‘·s¡ ns¡Ω‘·\T ø£*– ñ+&Ü*.
[220]
XÊdüq eT+&É* n~Ûø±sê\T
$<Ûëq düuÛÑ ÄyÓ÷~+∫q rsêàHê\qT XÊdüq eT+&É* ($<Ûëq |ü]wü‘·TÔ) |ü]o\q #˚dæ ÄyÓ÷~düTÔ+~.
Ä rsêàHê\qT ‹s¡düÿ]+#·e#·TÃ. rsêàq+˝À ø=ìï+{Ïì ˝Ò<ë nìï+{Ïì düe]+#·e#·TÃ. eT÷&ÉT HÓ\\ bÕ≥T
m˝≤+{Ï ìs¡íj·T+ rdüTø√ø£b˛e#·TÃ. rsêàHê\qT $<Ûëq düuÛÑ≈£î Á‹|æŒ |ü+|üe#·TÃ.
18.12 sêh Hê´j·TXÊK ` ôV’≤ ø√s¡Tº
sêh kÕúsTT˝À ôV’≤ø√s¡Tº n‘·T´qï‘· Hê´j·T
kÕúq+. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ô|<ä› sêÁcÕº\ìï+{Ï˝À
ôV’≤ø√s¡Tº\THêïsTT.
ôV’≤ø√s¡Tº ìsêàD+, Hê´j·TeT÷s¡TÔ\ ns¡Ω‘·\T,
ø±\|ü]$T‹
sêh ôV’≤ø√s¡Tº˝À Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô, ∫Á‘·+`18.3: ‘Ó\+>±D ôV’≤ ø√s¡Tº
ø=+<äs¡T kÕ<Ûës¡D Hê´j·TeT÷s¡TÔ\T ñ+{≤s¡T. Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ôì, Ç‘·s¡ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\qT sêh|ü‹
ìj·T$TkÕÔ&ÉT. 62 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ ì+&˚ es¡≈£î |ü<ä$˝À ø=qkÕ>∑T‘ês¡T.
ns¡Ω‘·\T:
♦ @<Ó’Hê ˇø£ Hê´j·T eédüú |ü<ä$ì ø£˙dü+ |ü<˚fi¯¢ bÕ≥T ìs¡«Væ≤+∫ ñ+&Ü*.
♦ ôV’≤ø√s¡Tº˝À |ü<˚fi¯¢ bÕ≥T n&É«πø≥T>± m˝≤+{Ï n+‘·sêj·T+ ˝Ò≈£î+&Ü $<ÛäT\T ìs¡«Væ≤+∫ ñ+&Ü*.
n~Ûø±sê\T
ôV’≤ø√s¡Tº\T dæ$˝Ÿ, ÁøÏ$Tq˝Ÿ $yê<ë\qT |ü]wüÿ]kÕÔsTT. ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ neT\T¬ø’ ôV≤_j·Tdt
ø±s¡Œdt e+{Ï ]≥¢qT C≤Ø #˚kÕÔsTT. õ˝≤¢ ø√s¡Tº\ rs¡TŒ\ô|’ e#˚Ã n|”Œfi¯¢qT $#ê]kÕÔsTT. õ˝≤¢ ôdwüHé‡ ø√s¡Tº
$~Û+∫q eTs¡D •ø£åqT ôV’≤ø√s¡Tº <ÛäèMø£]+∫q ‘·sê«‘˚ neT\T #˚kÕÔs¡T.
ôV’≤ø√s¡Tº Ç∫Ãq rs¡TŒ\qT uÛÑÁ<ä|üs¡TdüTÔ+~. Bìì ªø√s¡Tº Ä|òt ]ø±s¡T¶μ n+{≤s¡T. sêh Á|üuÛÑT‘·«+ C≤Ø
#˚ùd Ä<˚XÊ\T sêC≤´+>∑ $s¡T<äΔ+>± ñ+fÒ n$ #Ó\¢eì Á|üø£{ÏdüTÔ+~. Hê´j·T dü+ã+<Ûä $wüj·÷˝À¢ >∑es¡ïs¡T≈£î
dü\Vü‰*düTÔ+~. ôV’≤ø√s¡Tº ÁøÏ+~ ø√s¡Tº\qT, Á{ÏãT´q˝Ÿ\qT |üs¡ý˚ø£åD #˚düTÔ+~. ôV’≤ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]Ô
>∑es¡ïsY #˚‘· Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚sTTkÕÔs¡T.
1. sêh |ü]bÕ\q˝À eTTKéT+Á‹ kÕΔq+ m≥Te+{Ï~?
2. ôV’≤ ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô ìj·÷eTø±ìøÏ ns¡Ω‘·\T @$?
[221]
18.12 kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T, ÄeX¯´ø£‘· ` Á|üjÓ÷»Hê\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ Á>±MTD / |ü≥ºD kÕúìø£ dü+düú\T ã\e+‘·sêjYT yÓTVü≤‘ê ø£$T{°
(1957) dü÷#·q\ y˚Ts¡≈î£ @sêŒf…qÆ ~. (yê{Ï |üìrs¡TqT |ü]o*+∫, ìs¡«Vü≤D˝À bÕ\qT >∑T]Ô+∫ düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ
dü+düú\T>± r]Ã~<ä›&ÜìøÏ sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T nH˚ø£ ø£$T{°\qT ìj·T$T+#êsTT. n$ dü÷∫+∫q dü\Vü‰\‘√
πø+Á<ä, sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T nedüs¡yÓTÆq #·s¡´\T #˚|ü{Ïº Á>±MTD / |ü≥ºD, kÕúìø£ dü+düú\qT ã˝Àù|‘·+ #˚düTÔHêïsTT.
n+<äT˝À uÛ≤>∑y˚T 73, 74 sêC≤´+>∑ dües¡D\T.)
kÕúìø£ nedüsê\T kÕúìø£ Á|ü»\≈£î düŒwüº+>± ‘Ó\TkÕÔsTT. kÕúìø£ n_Ûeè~ΔøÏ ø±e\dæq Á|üD≤[ø£\T
kÕúìø£+>±H˚ ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ e\q nedüsê\T |üP]Ô #˚j·T>∑\TZ‘ês¡T.
$<ÛëHê\ ìs¡íj·T+ neT\T˝À kÕúìø£ Á|ü»\≈£î neø±X¯+ \_ÛdüTÔ+~. Á|üC≤ düeTdü´\T ‘·«]‘·+>±
|ü]cÕÿs¡eTe⁄‘êsTT. kÕúìø£+>± n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ e÷qe eqs¡T\T, uÛÖ‹ø£ eqs¡T\T düeTs¡úe+‘·+>±
$ìjÓ÷–+#·ã&ÉT‘êsTT.
$$<Ûä kÕúsTT\˝À kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T
kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T
Á>±MTD |ü≥ºD
1) Á>±eT |ü+#êj·Tr 1) q>∑s¡ |ü+#êj·Tr
2) eT+&É\ |ü]wü‘Y 2) eTTìdæbÕ*{° (|ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|òüT+)
3) õ˝≤¢ |ü]wü‘Y 3) eTTìdæ|˝ü Ÿ ø±s=ŒπswüHé (q>∑s¡ bÕ\ø£ dü+dü)ú
18.12.1 Á>±eT |ü+#êj·Tr
Á>±eT |ü+#êj·Tr˝À düs¡Œ+#Y, ñ|ü düs¡Œ+#Y, yês¡T¶ düuÛÑT´\T ñ+{≤s¡T. yês¡T¶ düuÛÑT´\ dü+K´ ø£˙dü+
◊<äT>∑Ts¡T (5) ñ+≥T+~. 21 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ ì+&ç eTT>∑TZs¡T ø£+fÒ m≈£îÿe |æ\¢\T ˝Òì e´øÏÔ b˛{°
#˚jT· T≥≈£î ns¡TΩ&TÉ . M]ì Á>±eT z≥s¡T¢ mqTï≈£î+{≤s¡T. mìï¬øq’ yês¡T¶ düuTÑÛ ´\T ñ|ü düsŒ¡ +#YqT mqTï≈£î+{≤s¡T.
Á|üuÛÑT‘·«+ Á>±eT |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ùì ìj·T$TdüTÔ+~. Á>±eT |ü+#êj·Tr˝Àì z≥s¡¢+<ä]ì ø£*|æ Á>±eT
düuÛÑ n+{≤s¡T. Á>±eT düuÛÑ\ düe÷y˚XÊ\≈£î düs¡Œ+#Y n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔ&ÉT.
Á>±eT |ü+#êj·Tr $<ÛäT\T
♦ s¡V≤ü <ës¡T\ ìsêàD+, eTs¡eTà‘·T\T, Á&ÓH’ J˚ ø±\«\ ìsêàD+, eTs¡eTà‘·T\T, düàXÊqyê{Ïø\£ ìs¡«Vü≤D.
♦ $<äT´‘Y kÂø£s¡´+, »qq eTs¡D≤\ ]õwüºsY ìs¡«Vü≤D, {°ø±\T y˚sTT+#·&É+, Á‘ê>∑T ˙{Ï kÂø£sê´\T
ø£*Œ+#·&+É ∫qï e+‘Óq\qT, |ü_ø¢ ˘ bÕs¡Tÿ\T, ø£+b˛düTº ms¡Te⁄\T ‘·j÷· Ø e+{Ï ø£sD¡ j ° T· $<ÛTä \‘√
bÕ≥T ÁøÏ+<ä ù|s=ÿqï $y˚#êHê‘·àø£ $<ÛäT\qT ≈£L&Ü ìs¡«Væ≤düTÔ+~.
♦ $ÁXÊ+‹ eT+~sê\ ìs¡«Vü≤D, Á>∑+<∏ë\j·÷\ @sêŒ≥T, Ä<ÛäTìø£ ùd<ä´ |ü<äΔ‘·T\T neT\T #˚j·T&É+,
e÷‘ê •X¯ó dü+πøåeT+ e+{Ï$ ìs¡«Væ≤düTÔ+~.
[222]
18.12.2 eT+&É\ |ü]wü‘·TÔ ìsêàD+, $<ÛäT\T
ˇø£ eT+&É\+˝Àì Á>±eT |ü+#êj·Tr düs¡Œ+#Y\+<äs¡÷ eT+&É\ |ü]wü‘·TÔ˝À düuÛÑT´\T>± ñ+{≤s¡T.
Á|ü‹ eT+&É\+˝À eT+&É\ |ü]wü‘Y ÁbÕ<˚•ø£ düuÛÑT´\qT (MPTC) z≥s¡T¢ mqTï≈£î+{≤s¡T. Ms¡T eT+&É\
|ü]wü‘·TÔ n<Ûä´≈£åî&çì mqTï≈£î+{≤s¡T. õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ÁbÕ<˚•ø£ düuÛÑT´&ÉT, eékÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥ ø£$T{° #Ó’s¡àHé
eT+&É\ |ü]wü‘Y düe÷y˚XÊ\˝À XÊX¯«‘· ÄVü‰«ì‘·T\T>± ñ+{≤s¡T. õ˝≤¢ |ü]wü‘Y #Ó’s¡àHé eT]j·TT kÕúìø£ XÊdüq
düuÛÑT´\T ≈£L&Ü XÊX¯«‘· ÄVü‰«ì‘·T˝Ò. Á|üuÛÑT‘·«+ eT+&É\ |ü]wü‘·TÔ n_Ûeè~Δ n~Ûø±]ì ìj·T$T+#·T‘·T+~.
eT+&É\ |ü]wü‘·TÔ düe÷y˚XÊ\≈£î eT+&É\ |ü]wü‘·TÔ n<Ûä´≈£åî&ÉT n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔ&ÉT.
♦ n_Ûeè~Δ |ü<∏äø±\ neT\T≈£î #·s¡´\T rdüT≈£î+≥T+~.
♦ yÓ’<ä´XÊ\\T, Á‘ê>∑T ˙s¡T ø£\Œq.
♦ ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T, eTVæ≤fi≤, kÕ+|òæTø£ dü+πøåeT+, ms¡Te⁄\T, ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\T, n<ÛäTHê‘·q
eékÕj·T |ü]ø£sê\ $ìjÓ÷>∑+ e+{Ï$ eT+&É\ |ü]wü‘Y $<ÛäT\T.
18.12.3 õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ìsêàD+, $<ÛäT\T
Á|ü‹ õ˝≤¢≈£î ˇø£ õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñ+≥T+~. ‘Ó\+>±D˝À πøe\+ ôV’≤<äsêu≤<é õ˝≤¢≈£î õ˝≤¢ |ü]wü‘Y
˝Ò<äT. ø±s¡D+ n~ |üP]Ô>± q>∑s¡ ÁbÕ+‘·+ ø±e&Éy˚T. õ˝≤¢ kÕúsTT˝À n‘·T´qï‘· kÕúsTT dü«|ü]bÕ\q dü+düú õ˝≤¢
|ü]wü‘Y. õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ÁbÕ<˚•ø£ düuÛÑT´\T (ZPTC) õ˝≤¢ |ü]wü‘Y #Ó’s¡àHéqT mqTï≈£î+{≤s¡T. õ˝≤¢ |ü]wü‘Y
düe÷y˚XÊ\≈£î #Ós¡àHé n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔ&ÉT. Á|üuÛÑT‘·«+ eTTK´ ø±s¡´ìs¡«Vü≤D≤~Ûø±]ì ìj·T$TdüTÔ+~.
õ˝≤¢ |ü]wü‘Y õ˝≤¢˝Àì eT+&É\ |ü]wü‘·TÔ\, yê]¸ø£ u&Ó®{Ÿ\qT ÄyÓ÷~düTÔ+~. πø+Á<ä, sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T
eT+&É˝≤\ eT+ps¡T #˚dæq düVü‰j·Tø£ Á>±+≥¢qT eT+&É\ |ü]wü‘·TÔ\≈£î πø{≤sTTdüTÔ+~. $$<Ûä eT+&É\
|ü]wü‘·TÔ\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT düeTq«j·T+ #˚düTÔ+~. õ˝≤¢˝Àì ôdø£+&ÉØ bÕsƒ¡XÊ\\qT ìs¡«Vü≤D #˚düTÔ+~.
eT+&É\ |ü]wü‘·TÔ\T, Á>±eT |ü+#êj·Tr\ n_Ûeè~ΔøÏ >±qT nedüs¡yÓTÆq dü÷#·q\qT πø+Á<ä, sêh Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î
|ü+|ædüTÔ+~.
18.13 |ü≥ºD kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T
18.13.1 q>∑s¡ |ü+#êj·Tr
11.000 qT+&ç 25,000 es¡≈£î »HêuÛ≤ ø£*– j·TT+&ç Á>±MTD ÁbÕ+‘· kÕúsTT qT+&ç q>∑s¡ kÕúsTTøÏ
e÷s¡T‘·Tqï ô|<ä› Á>±e÷\˝À q>∑s¡ |ü+#êj·Tr @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~ BìøÏ #Ó’s¡àHé eT]j·TT yês¡T¶
düuÛÑT´\T ñ+{≤s¡T. ejÓ÷»q z{Ï+>¥ <ë«sê 5 dü+e‘·‡sê\ ø=s¡≈£î M] mìïø£ »s¡T>∑T‘·T+~.
18.13.2 |ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|òüT+ (eTTìdæbÕ*{°)
|ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|òüT düuÛÑT´\qT øöì‡\sY n+{≤s¡T. Ms¡T z≥s¡¢#˚ Á|ü‘·´ø£å+>± mìïø£ ø±ã&É‘ês¡T. Á|ü‹
|ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|òü÷ìøÏ #Ó’s¡àHé, yÓ’dt #Ó’s¡àHé ñ+{≤s¡T. øöì‡\s¡T¢ M]ì mqTï≈£î+{≤s¡T. M] |ü<äM ø±\+
nsTT<äT (5) dü+e‘·‡sê\T. Á|üuÛÑT‘·«+ ø£$TwüqsYqT |ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|òüT n~Ûø±]>± ìj·T$TdüTÔ+~. z≥T Vü≤≈£îÿ
[223]
˝Ò≈£î+&Ü nìï düe÷y˚XÊ\˝À áj·Tq bÕ˝§Z+{≤s¡T. |ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|òüT rsêàHê\qT neT\T |üs¡#˚ u≤<Ûä´‘·
ø£$TwüqsY<˚.
s√&É¢ ìs¡«Vü≤D, M~Û BbÕ\ @sêŒ≥T, Á‘ê>∑T ˙{Ï düs¡|òüsê, Á|üC≤s√>∑´+, »qq eTs¡D≤\ ]õwüºsY
ìs¡«Vü≤D, bÕsƒ¡XÊ\\ ìs¡«Vü≤D, e÷¬sÿ≥¢ ìs¡«Vü≤D, ñ<ë´qeHê\T, Á>∑+<∏ë\j·÷\ ìs¡«Vü≤D, $yêVü‰\
]õÁùdºwüHé e+{Ï $<ÛäT\qT |ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|òüT+ ìs¡«Væ≤düTÔ+~. Ç+{Ï |üqTï, ÄdæÔ |üqTï, $H√<ä |üqTï e+{Ï$
|ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|òü÷ìøÏ Ä<ëj·T e÷sêZ\T.
18.13.3 q>∑s¡ bÕ\ø£ eT+&É* (eTTìdæ|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüHé)
ìsêàD+, $<ÛäT\T
q>∑s¡ bÕ\ø£ dü+dü˝ú À z≥s¡¢ <ë«sê mìï¬øq’ Á|ü‹ì<ÛTä \T+{≤s¡T. M]ì ø±s√Œπs≥s¡T¢ n+{≤s¡T. ø±s=Œπs≥s¡T¢
y˚Tj·TsY, &ç|üP´{° y˚Tj·TsYqT mqTï≈£î+{≤s¡T. düe÷y˚XÊ\≈£î y˚Tj·TsY n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔ&ÉT. Á|üuÛÑT‘·«+
ø±s¡´ìs¡«Vü≤D≤~Ûø±]>± ø£$TwüqsYqT ìj·T$TdüTÔ+~. q>∑s¡bÕ\ø£ dü+düú Á|ü<∏äeT bÂs¡T&ÉT y˚Tj·TsY.
18.14 õ˝≤¢ n_Ûeè~∆˝À ø£˝…ø£ºsY bÕÁ‘·
õ˝≤¢ |ü]bÕ\q˝À ø£˝…ø£ºsY ø°\ø£ bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔ&ÉT. n‘·&ÉT õ˝≤¢ ª|ü]bÕ\q n~Û|ü‹μ>± eéVü≤]kÕÔ&ÉT.
ø£˝ø… sº£ >Y ± IAS (Indian Administrative Service) ôVA<ë˝À ñqï yê]ì ìj·T$TkÕÔsT¡ . ø£˝ø… sº£ Y õ˝≤¢ yÓTõÁùd{º Ÿ>±
eéVü≤]kÕÔs¡T. õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºsY Á|üuÛÑT‘·«+˝Àì $$<Ûä XÊU≤ n~Ûø±s¡T\ düeTq«j·T+ #˚kÕÔs¡T. Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±\qT
neT\T #˚j·TT≥˝À dü+ã+~Û+∫q Ä<˚XÊ*kÕÔ&ÉT. mìïø£\ düeTj·T+˝À õ˝≤¢ eTTK´ mìïø£\ n~Ûø±]>±
ñ+{≤&ÉT. πø+Á<ä sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T #˚|üfÒº »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ ùdø£s¡D dü+<äs¡“¤+>± õ˝≤¢ »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ eTTK´
n~Ûø±]>± eéVü≤]kÕÔ&ÉT. Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ Á|ü»\≈£î nqTdü+<Ûëqø£s¡Ô>± ‘·q $<ÛäT\qT ìs¡«]ÔkÕÔ&ÉT.
1. kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T nq>±H˚$T?
2. |ü≥ºD, kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\ >∑T]+∫ Áyêj·T+&ç.
18.15 eTT–+|ü⁄ (eTTU≤´+XÊ\T)
<˚X¯+˝À |ü]bÕ\q πø+Á<ä, sêÁwüº, kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~. πø+Á<ä+˝À ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£
XÊK, XÊdüq ìsêàDXÊK, Hê´j·TXÊK nH˚ eT÷&ÉT XÊK\T |üì #˚kÕÔsTT.
uÛ≤s¡‘· sêÁwüº|ü‹øÏ XÊdüq ìsêàD n~Ûø±sê\T, ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ n~Ûø±sê\T, Ä]úø£ n~Ûø±sê\T,
Hê´j·÷~Ûø±s¡T\‘√ bÕ≥T n‘·édüs¡ n~Ûø±sê\T ñ+{≤sTT.
<˚XÊ_Ûe~Δ˝À Á|ü<ÛëqeT+Á‹ ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔs¡T.
[224]
bÕs¡¢yÓT+≥T˝À ˝Àø˘ düuÛÑ, sê»´ düuÛÑ nH˚ ¬s+&ÉT düuÛÑ\T ñ+{≤sTT. Ç$ XÊdüHê\qT s¡÷bı+~kÕÔsTT.
sêÁwüº+˝À sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ñ+≥T+~. >∑es¡ïsY, eTTKéT+Á‹, XÊdüq düuÛÑ Ä<Ûës¡+>± #·{≤º\T #˚dæ
sêÁwüº+˝À neT\T #˚kÕÔs¡T.
kÕúìø£ n_Ûe~Δ ø√dü+ Á>±eT bÕ\q, |ü≥ºD bÕ\q eTq <˚X¯+˝À neT\T˝À ñHêïsTT. Á>±eT
kÕúsTT˝À düs¡Œ+#Y Á>±e÷ìøÏ ô|<ä›>± eéVü≤]dü÷Ô n_Ûe~Δ ø±s¡´Áø£e÷\qT #˚|ü&É‘ês¡T.
18.16 e÷~] |üØøå± Á|üX¯ï\T
1. sêh|ü‹ mìïø£ m˝≤ »s¡T>∑T‘·T+~?
2. eTVü‰_ÛjÓ÷>∑ rsêàq+ nq>±H˚$T?
3. sêh|ü‹øÏ >∑\ XÊdüq ìsêàD n~Ûø±sê\qT ‘Ó\|ü+&ç.
4. sêh|ü‹øÏ >∑\ n‘·édüs¡ n~Ûø±sê\˝À @y˚ì ¬s+&ç+{Ïì ‘Ó\|ü+&ç.
5. πø+Á<ä eT+Á‹eT+&É*˝Àì eT÷&ÉT s¡ø±\ eT+Á‘·T\T mes¡T?
1. sêh eTTKéT+Á‹ n~Ûø±sê˝Ò$?
2. sêh XÊdüq düuÛÑ≈£î, XÊdüq eT+&É*øÏ >∑\ uÛÒ<ë˝Ò$?
3 sêh ôV’≤ø√s¡Tº Á|ü<Ûëq Hê´j·TeT÷]ÔøÏ ñ+&Ée\dæq ns¡Ω‘·˝Ò$?
1. Á>±eT |ü+#êj·Tr $<ÛäT\ ìs¡«Vü≤D MT Á>±eT+˝À / |ü≥ºD+˝À dü÷∫+∫q $<Ûä+>± »s¡T>∑T‘√+<ë?
ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]+#·+&ç.
2. uÛ≤s¡‘· düTÁ|”+ ø√s¡Tº n~Ûø±sê\qT >∑T]+∫ Áyêj·T+&ç.
3. H˚{Ï ø±\+˝À kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\ ã˝Àù|‘êìøÏ dü÷#·q\T #˚j·T+&ç.
18.17 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T
♦ bÂs¡XÊÁdüÔ+ ` Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ ¬s+&Ée dü+e‘·‡s¡+, ‘Ó\T>∑T nø±&ÉMT Á|ü#·Ts¡D`2014
♦ kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ ` 9e ‘·s¡>∑‹ bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£+, ÄÁ+<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·« Á|ü#·Ts¡D`2011
♦ Democratic Politics-II Text Book for class X
[225]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|üC≤kÕ«eT´+ `
19
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
düyêfi¯ófl
Á|üC≤kÕ«eT´+ jÓTTø£ÿ ns¡ú+ <ëì |ü⁄≥Tºø£ / eT÷\+ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.
$$<Ûä s¡ø±\ Á|üC≤kÕ«e÷´\qT eØZø£]kÕÔs¡T.
Á|üC≤kÕ«eT´ \ø£åD≤\qT, dü÷Á‘ê\qT $e]kÕÔs¡T.
mìïø£\T Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ m+‘· eTTKýÓ÷ >∑T]ÔkÕÔs¡T.
Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ m<äTs¡e⁄‘·Tqï düyêfi¯q¢ T ù|s=ÿì yê{Ïì n~Û>$∑ T+#·&ÜìøÏ ‘·>T∑ #·s´¡ \qT dü÷∫kÕÔsT¡ .
Á|üC≤kÕ«eT´ ã˝Àù|‘êìøÏ bÂs¡T\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ nedüsêìï $e]kÕÔs¡T.
19.1 |ü]#·j·T+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ C≤rjÓ÷<äéT Hêj·T≈£î\T Á_{Ïwt yê]‘√ πøe\+ sê»ø°j·T ùd«#·Ã¤ ø√dü+ e÷Á‘·y˚T b˛sê≥+
#˚j·T˝Ò<äT. ˇø£ Áø£eTã<ΔäyÓTÆq düe÷» ìsêàD+ >∑T]+∫ ≈£L&Ü yês¡T Ä˝À∫+#ês¡T. yês¡T kÕ+|òæTø£, Ä]úø£
ndüe÷q‘·\T ˝Òì düe÷»+, e÷qe >ös¡yêìï |ü⁄qs¡T<äΔ]+#·&É+, bÂs¡ Vü≤≈£îÿ\≈£î uÛÑÁ<ä‘·, eT‘· kÕeTs¡dü´+,
n+<ä]ø° Hê´j·T+ e+{Ï yê{Ïì ø£\>∑Hêïs¡T. Hê{Ï b˛sê{≤\ |òü*‘·+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ kÕ«‘·+Á‘·´+ bı+~
Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‹ ô|<ä› Á|üC≤kÕ«eT´ <˚XÊ\˝À ˇø£{Ï>± $»j·Te+‘·yÓTÆq~. á ÄX¯\T, e´ø°Ôø£s¡D≤\˙ï
eTq+ s¡÷bı+~+#·T≈£îqï, 26 »qe] 1950˝À ÄyÓ÷~+#·T≈£îqï sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|üs¡T#·T≈£îHêï+. >∑‘·
70 dü+e‘·‡sê\T>± $»j·Te+‘·+>± mìïø£\T ìs¡«Væ≤dü÷Ô øπ +Á<ä, sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘ê«\˝À XÊ+‹j·TT‘·+>± e÷s¡TŒ\T
»s¡>∑&É+, Á|ü»\T ùd«#·Ã¤>± uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D #˚j·T&É+, eT‘· kÕ«‘·+Á‘·´+ ne\+_Û+#·&É+ e+{Ï$ eTq+
#·÷dü÷ÔH˚ e⁄Hêï+. eT+∫ bÕ\q eT]j·TT »yêãT<ëØ‘·q+ ì»yÓTÆq Á|üC≤kÕ«eT´+ eT]j·TT n_Ûe ~Δì
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq dü÷Á‘ê\T. ø±˙ H˚&ÉT nH˚ø£ düyêfi¯ófl Á|üC≤kÕ«eT´ eTqT>∑&É≈£î Á|ü‹ã+<Ûäø±\T>±
eéVü≤]düTÔHêïsTT. á bÕsƒ¡+˝À eTq+ Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ m<äTs¡j˚T´ düyêfi¯ófl ,yê{Ïì m˝≤ n~Û>∑$T+#ê˝À
nH˚ $wüj·÷\qT #·]Ã<ë›+.
19.2 Á|üC≤kÕ«eT´+ - ns¡ú+, ìs¡«#·Hê\T, |ü⁄≥Tºø£
Á|üC≤kÕeT´+ jÓTTø£ÿ uÛ≤eq kÕ<Ûës¡D X¯ø£+ |üPs¡«+ 5e X¯‘êã›+ ˝Àì @<∏ÓHé‡ q>∑sêìøÏ #Ó+~q~>±
>∑T]ÔkÕÔs¡T. Á^≈£î uÛ≤wü˝À ª&ÓyÓ÷dtμ nq>± Á|ü»\T, ªÁ¬øwæj·÷μ nq>± bÕ\q ˝Ò<ë n~Ûø±s¡+ nì ns¡ú+.
&ÓyÓ÷Áø£d” nq>± Á|ü»\ bÕ\q ˝Ò<ë Á|ü»\#˚ |ü]bÕ\q. dü÷ú\+>± Á|üC≤kÕ«eT´+ ˇø£ s¡ø£yÓTÆq Á|üuÛÑT‘·´
$<ÛëqeTì, Ç~ Á|ü»\#˚ mqTïø√ã&çq Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\#˚ ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·T+<äì MT≈£î ne>∑‘·eTe⁄‘·T+~.
[226]
19.2.1 Á|üC≤kÕ«eT´+ - s¡ø±\T
Á|üC≤kÕ«eT´+ ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ n$: 1. Á|ü‘·´ø£å Á|üC≤kÕ«eT´+ 2. ÁbÕ‹ì<Ûä´
Á|üC≤kÕ«eT´+
1. Á|ü‘·´ø£å Á|üC≤kÕ«eT´+: Á|ü‘·´ø£å Á|üC≤kÕ«eT´+˝À Á|ü»\T ‘·eT kı+‘· Á|ü>∑‹ eT]j·TT n_Ûeè~Δ
ø√dü+ $<ÛëHê\T eT]j·TT #·{≤º\qT s¡÷bı+~+#·&+É ø√dü+ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï mqTïø√e&É+˝À Á|ü‘´· ø£+å >±
bÕ˝§Z+{≤s¡T. Á|ü‘·´ø£å Á|üC≤kÕ«eT´ eédüúqT uÛÖ>√[ø£+>± ∫qï |ü]e÷D+ eT]j·TT ‘·≈£îÿe »HêuÛ≤
ñqï <˚XÊ\˝À e÷Á‘·y˚T Ä#·]+#·e#·TÃ. Ç~ Á|üC≤<äs¡D bı+~q dü«|ü]bÕ\q eédüú.
2. ÁbÕ‹ì<Ûä´ Á|üC≤kÕ«eT´+: Bì˝À bÂs¡T\T sê»ø°j·T ìs¡íj·÷\T rdüTø√e&ÜìøÏ, #·{≤º\qT
s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ eT]j·TT Á|ü»\ dü+πøåeT+ ø√dü+ ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ Á|üC≤
Á|ü‹ì<ÛäT\qT mqTï≈£î+{≤s¡T. á s¡ø£yÓTÆq Á|üC≤kÕ«eT´+ |ü]$T‘·+ eT]j·TT |üs√ø£å+>± ñ+~.
Á|ü‹ ì]Δwüº dü+e‘·‡sê\≈£î ˇø£kÕ] z≥T y˚dæ Á|ü‹ì<ÛäT\qT mqTï≈£îH˚ $<Ûëq+ Bì˝À e⁄+≥T+~.
á s¡ø£yÓTÆq Á|üuÛÑT‘·«+˝À Á|ü»\ Á|ü‘·´ø£å uÛ≤>∑kÕ«eT´+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe.
1. ªÁ|üC≤kÕ«eT´+μ n+fÒ @$T{Ï?
2. Á|üC≤kÕ«e÷´ìï eØZø£]+#·+&ç.
19.3 Á|üC≤kÕ«eT´+ jÓTTø£ÿ eTTK´ \ø£åD≤\T
Á|üC≤kÕ«eTéTH˚~ n‘·´+‘· yÓTs¡T¬>’q bÕ\q $<Ûëq+. Ç~ $\Te\T, yÓ’Ks¡T\T, nuÛ≤´kÕ\T eT]j·TT
Ä#êsê\T ns¡+ú #˚dTü ≈£îqï $_Ûqï s¡÷bÕ\T, dü+düÿ ‘·T\ Á|üC≤ düeT÷Vü‰\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç e⁄+≥T+~. Á|üC≤kÕ«eT´+
bÂs¡T\ >ös¡yêìï ô|+#·T‘·T+~. m+<äTø£+fÒ Ç~ sê»ø°j·T düe÷q‘·«+ jÓTTø£ÿ dü÷Á‘·+ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç
ñ+≥T+~. @ ˇø£ÿ e´øÏÔ ˝Ò<ë düeT÷Vü≤+ #ê˝≤ X¯øÏÔe+‘·+ ø±≈£î+&Ü Á|üC≤kÕ«eT´+ ìs√~ÛdüTÔ+~. Ç~ bÂs¡T&ç
z≥T Vü≤≈£îÿ <ë«sê mqTïø√ã&çq n~Ûø±s¡T\≈£î ø±\ |ü]$T‹ $~Û+#·&É+ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~. Á|üC≤kÕ«eT´+
jÓTTø£ÿ eTTK´ \ø£åD≤\T eT]ø=ìï #·]Ã<ë›+.
19.3.1 mìïø£\T
mìïø£\T Á|üC≤kÕ«eT´ sê»ø°j·T Á|üÁøÏj·T˝À n‹ eTTK´ uÛ≤>∑+. Á|ü‹ sê»ø°j·T eédüú ≈£L&Ü mìïø£qT
Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ ∫Vü≤ï+>± ñ|üjÓ÷–düTÔ+~. mìïø£\T Á|ü»\≈£î yê] n_ÛÁbÕj·÷ìï #Ó|üŒ&ÜìøÏ eT]j·TT
yê]øÏ q∫Ãq e´øÏÔì mqTïø√e{≤ìøÏ neø±X¯+ ø£*ŒkÕÔsTT. eTq <˚X¯+˝À kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘·
kÕs¡«Á‹ø£ ejÓ÷»q z≥TVü≤≈£îÿ ø£*Œ+#·&É+ »]–q~. Bì Á|üø±s¡+ 18 @fi¯ó¢ ô|’ã&çq Á|ü‹ bÂs¡T&ÉT z≥T
Vü≤≈£îÿ ø£*– ñ+{≤&ÉT.
[227]
Á|üC≤kÕ«eT´+˝À mìïø£\ ÄeX¯´ø£‘·
1. Hêj·Tø£‘·« m+|æø£: uÛ≤s¡‘·<˚X¯ bÂs¡T\T ‘·eT≈£î q∫Ãq nuÛÑ´]ú ˝Ò<ë bÕØºøÏ nqT≈£L\+>± z≥T
y˚j·T&É+ <ë«sê yês¡T ‘·eT Hêj·T≈£î\qT mqTïø√e{≤ìøÏ mìïø£\T ˇø£ e÷sêZìï n+~kÕÔsTT.
2. Hêj·Tø£‘·« e÷s¡TŒ: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À mìïø£\T ˇø£ bÕ\ø£ bÕØºøÏ e´‹πsø£+>± Á|ü»\T ‘·eT ÄÁ>∑Vü‰ìï
‘Ó*j·TCÒj·T&ÜìøÏ ˇø£ kÕ<Ûäq+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘êsTT. Ç‘·s¡ bÕØº\≈£î z≥T y˚j·T&É+ ˝Ò<ë y˚πs
Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï mqTïø√e&É+ <ë«sê, bÂs¡T\T ‘·eT≈£î n+‹eT n~Ûø±s¡+ ø£*– ñHêïeTì ìs¡÷|ækÕÔsT¡ .
3. sê»ø°jT· uÛ≤>∑kÕ«eT´+: uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ bÂs¡T&ÉT @ bÕØº\ mC…+&Ü ˝Ò≈î£ +&Ü n‘·qT ˝Ò<ë ÄyÓT dü«‘·+Á‘·+>±
˝Ò<ë ø=‘·Ô sê»ø°jT· bÕØºì @sêŒ≥T #˚jT· &É+ <ë«sê mìïø£\˝À b˛{° #˚ùd ùd«#·Ãq¤ T ø£*– ñ+{≤s¡T.
4. d”«j·T-~<äT›u≤≥T neø±X¯+: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|ü‹ ◊<˚fi¯fl≈£î ˇø£kÕ] mìïø£\T »s¡T>∑T‘êsTT ø±ã{Ïº.
sê»ø°j·T bÕØº\T yê] |üì rs¡TqT düMTøÏå+∫ z≥s¡¢qT Á|üdüqï+ #˚düTø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#˚
d”«j·T ~<äT›u≤≥T eédüú>± Ç~ |üì #˚düTÔ+~.
19.3.2 n‘·´~Û≈£î\ bÕ\q
mìïø£\T ìs¡«Væ≤+∫q|ü⁄Œ&ÉT bÂs¡T\ z≥¢ <ë«sê dü>∑+ ø£+fÒ m≈£îÿe yÓTC≤]{° kÕ~Û+∫q Á|ü‹ì<ÛäT\
<ë«sê @sêŒf…Æq Á|üuÛÑT‘·«+ bÕ\q ø=qkÕ–dü÷Ô e⁄+≥T+~. Á|üC≤kÕ«eT´+˝À yÓTC≤]{°‘√ sê»ø°j·T ìs¡íj·÷\T
rdüT≈£î+{≤s¡T. n+<ä] Vü≤≈£îÿ\T, kÕ+düÿ ‹ø£ >∑T]Ô+|ü⁄\T, kÕe÷õø£ |ü<‘Δä T· \T eT]j·TT eT‘·|sü y¡ TÓ qÆ |ü<‘Δä T· \qT
|ü]s¡øÏå+#·&É+ Á|üC≤kÕ«e÷´\ u≤<Ûä´‘·.
19.3.3 e´øÏÔ Vü≤≈£îÿ\T
‘·eT z≥T <ë«sê Á|ü‘´· ø£+å >± ˝Ò<ë |üs√ø£+å >±, ùd«#·Ã>¤ ± Á|ü‹ì<ÛTä \qT mqTï≈£îH˚ Vü≤≈£îÿ <˚X¯ bÂs¡T\+<ä]ø°
ñ+~. bÂs¡T\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T >ös¡$+#·ã&ÉT‘êsTT eT]j·TT s¡øÏå+#·ã&É‘êsTT. yêø˘ ùd«#·Ã¤ eT]j·TT
eT‘·+ e+{Ï ÁbÕ<∏ä$Tø£ e÷qe Vü≤≈£îÿ\qT |ü]s¡øÏå+#·&Éy˚T Á|üC≤kÕ«e÷´\ Á|ü<Ûëq $~Û. #·≥º+ Á|üø±s¡+
düe÷q s¡øDå£ bı+<˚ Vü≤≈£îÿ, düe÷»+˝Àì sê»ø°jT· , Ä]úø£ eT]j·TT kÕ+düÿ ‹ø£ J$‘·+˝À |üP]Ô>± bÕ˝§Zq&ÜìøÏ
˝Ò<ë ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ Á|üC≤kÕ«e÷´\T neø±X¯+ ø£*ŒdüTÔHêïsTT.
19.3.4 düVü≤ø±s¡+ eT]j·TT n+^ø±s¡+/ sêJ‘·‘·«+
Á|ü‹ düe÷»+˝À bÂs¡T\+<ä]ø° ÁbÕeTTK´‘· >∑\ $$<Ûä n+XÊ\ô|’ $_Ûqï n_ÛÁbÕj·÷\T ø£*–q
e´≈£îÔ\T ñ+{≤s¡T. Á|üC≤kÕ«eT´+˝À Ç~ e´≈£îÔ\ eT<Ûä´ düVü≤q+, kÂÁuÛ≤‘· ‘·«+, $_Ûqï <ä ø√ÿD≤\T e ~Δ
#Ó+<ä&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*ŒdüTÔ+~. <˚XÊìøÏ Á|üjÓ÷»qø£s¡+>± ñ+≥T+~. m|ü⁄Œ&Ó’‘˚ Á|ü»\+<äs¡÷ ˇø£] πøåeT+
eTs=ø£s¡T ø√s¡T‘ês√ n|ü⁄Œ&˚ düVü≤ø±s¡+, sêJ‘·‘·«+ nH˚ \ø£åD≤\T n\e&ÉT‘êsTT.
19.3.5 düeTHê´j·T bÕ\q
@ e´øÏÔ, (n<Ûä´≈£åî&ÉT ˝Ò<ë bÂs¡T&ÉT) ≈£L&Ü #·{≤ºìøÏ nr‘·T&ÉT ø±&ÉT. n+fÒ #·≥º+ eTT+<äT n+<äs¡÷
düe÷qT˝Ò. Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuÛÑT‘ê«\T #·≥º+ <ë«sê n~Ûø±sêìï bı+~ $ìjÓ÷–+#·T≈£î+{≤sTT eT]j·TT n$
[228]
#·≥º |ü]$T‘·T\≈£î ˝Àã&ç |üì #˚kÕÔsTT. düeTHê´j·T bÕ\q˝À n‘·T´qï‘· n~Ûø±sê\T, eqs¡T\T >∑\ dü«‘·+Á‘·
Hê´j·Teédüú e⁄+≥T+~. #·≥º+ Á|ü»\+<ä] XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\qT, Vü≤≈£îÿ\qT ø±bÕ&ÉT‘·T+~.
1. Á|üC≤kÕ«eT´+˝À Á|ü»\ n+^ø±s¡+ eTTKýÓTÆq<äì m˝≤ #Ó|üŒ>∑\e⁄?
2. ˙e⁄ ø£qTø£ ˇø£ sê#·]ø£ bÕ\q˝À ñ+&çe⁄+fÒ Á|üuÛÑT‘ê«ìï $eT]Ù+#˚ Vü≤≈£îÿ ˙≈£î e⁄+&˚<ë?
Ä˝À∫+#·+&ç.
19.4 Á|üC≤kÕ«eT´+ - düyêfi¯ófl
Á|ü|+ü #·+˝À Á|üdTü ‘Ô e· TTqï n˙ï Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëHê\˝À Á|üC≤kÕ«eTý˚T n‘·T´qï‘·yTÓ qÆ ~. BìøÏ dü]b˛j˚T
@ Á|üuÛÑT‘·« $<Ûëq+ ˝Ò<äT. eT] Á|üC≤kÕ«eT´+ $»j·Te+‘·+>± eTqT>∑&É kÕ–düTÔ+<ë? nì #·÷dæq|ü⁄Œ&ÉT
<˚X¯+˝Àì n˙ï kÕeTõø£ esêZ\T n˙ï dü+düú\˝À eT]j·TT ÁbÕ+‘ê\˝À $düÔ]+#·&ÜìøÏ Ç~ mH√ï düyêfi¯¢qT
m<äTs=ÿ+≥÷H˚ ñ+<äì ‘Ó\TdüTÔ+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|üC≤kÕ«eTéTTq≈£î >∑\ eTTK´ düyêfi¯fl˝À ø=ìï+{Ïì #·÷<ë›+.
19.4.1 ìs¡ø£åsêdü´‘·
Á|üC≤kÕ«e÷´ìï ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ, Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ $<ä´ ˇø£ eTTKýÓTÆq Äj·TT<Ûä+. Á|ü»\
>ös¡e eTsê´<ä\qT ìs¡ísTT+#·&É+˝À $<ä´ ˇø£ ø°\ø±+X¯+. <˚X¯+˝Àì $$<Ûä düeTdü´\T, &çe÷+&ÉT¢ eT]j·TT
Ädü≈£îÔ\ >∑T]+∫ ‘Ó*j·T#˚düTÔ+~. eTq≈£î kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· »]–q yÓTT<ä{Ï mìïø£\ Hê{ÏøÏ eTq
nø£åsêdü´‘ê πøe\+ 18.33%. n+<äT˝À eTVæ≤fi¯\ XÊ‘·+ 9.9 XÊ‘·+‘√ #ê˝≤ dü«\Œ+.
$<ä´ dü«j·T+>± ˇø£ <˚X+¯ jÓTTø£ÿ Ä]úø,£ sê»ø°jT· ˝Ò<ë kÕe÷õø£ ìsêàD≤\qT H˚sT¡ >± e÷s¡Ã˝Òq|üŒ{Ïø,°
$<ä´ ¬s+&ÉT ì]›wüº e÷sêZ˝À¢ Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ eT]j·TT Á|üC≤kÕ«eT´ bÂs¡dü‘ê«ìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚düTÔ+~. yÓTT<ä{Ï~
$$<Ûä kÕe÷õø£-Ä]úø£ eT]j·TT kÕ+düÿ ‹ø£ H˚|ü<∏ë´\ |æ\¢\≈£î düe÷q neø±XÊ\qT n+~+#·&É+. $<ä´
Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ˚ s¬ +&Ée e÷s¡+Z @$T≥+fÒ, Á|üC≤kÕ«e÷´ìï ‘Ó\TdüTø√e{≤ìøÏ, ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ
eT]j·TT me]ì mqTïø√yê\H˚ $wüj·T+ <ë«sê yê]øÏ ì]›wüº C≤„q+, HÓ’|ü⁄D≤´\T eT]j·TT $\Te\T ˝Ò<ë
Á|üC≤kÕ«eT´ bÂs¡T\T>± e÷s¡&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq yÓ’Ks¡T\T H˚s¡Œ&É+ nH˚~ »s¡T>∑T‘·T+~.
nø£åsêdü´‘· πs≥T
dü+e‘·‡s¡+ nø£åsêdü´‘· (%) |ü⁄s¡Twüß\T (%) eTVæ≤fi¯\T (%)
2011 74.04 82.14 65.46
[229]
ìs¡ø£åsêdü´‘· Á|üC≤kÕ«eT´ $»j·÷ìøÏ nes√<Ûä+>± ñ+≥T+~. ìs¡ø£åsêdüT´\T sê»ø°j·T Hêj·T≈£î\
Á|ü˝ÀuÛ≤\≈£î, HÓsy¡ s˚ Ã¡ ˝Òì yê>±ΔHê\≈£î Äø£]¸‘T· \j˚T´ Á|üe÷<ä+ ñ+~. Á|üuTÑÛ ‘ê«\T neT\T #˚dTü qÔ ï |ü<øä∏ ±\qT,
ñ|üjÓ÷–+#·Tø√˝Òs¡T. yês¡T mqTï≈£îqï Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\qT Á|ü•ï+#·˝Òs¡T $<Ûëq ìs¡íj·÷\˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T
ø±˝Òs¡T.
19.4.2 kÕe÷õø£, Ä]úø£ ndüe÷q‘ê«\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ nH˚ø£ yÓ’$<Ûë´\≈£î ì\j·T+. Ç~ ø=ìïkÕs¡T¢ nqT≈£L\+>± eT]ø=ìïkÕs¡T¢ Á|ü‹≈£L\+>±
e÷] nH˚ø£ düyêfi¯¢qT ø£*–dü÷Ô ñ+~. eTq <˚X¯+˝À ˝ÖøÏø£‘·‘·«+ nH˚ sêC≤´+>∑ eTÚ*ø£ dü÷Á‘êìï >ös¡$dü÷Ô
Á|ü»\+‘ê düVü≤Jeq+ ø=qkÕ–düTÔHêïs¡T. ø±˙ ø=ìïkÕs¡T¢ kÕe÷õø£, Ä]úø£|üs¡yÓTÆq ndüe÷q‘·\T
Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ düyêfi¯¢qT $düTs¡T‘·÷H˚ ñHêïsTT. yê{Ï˝À ø=ìï+{Ïì #·÷<ë›+.
ù|<ä]ø£+
ù|<ä]ø£+ Á|üC≤kÕ«eT´ $»j·÷ìøÏ ˇø£ ô|<ä› nes√<Ûä+>± ñ+≥T+~. Vü≤≈£îÿ\T bı+<ä˝Òø£b˛e&É+,
ndüe÷q‘·\≈£î ù|<ä]ø£+ Á|ü‘·´ø£å dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñ+~. Á>±MTD, |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\ ù|<ä]ø±ìøÏ eTTK´
ø±s¡D+ ìs¡T<√´>∑y˚T. Ç{°e* ìy˚~ø£\ Á|üø±s¡+, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ ìedædüTÔqï »HêuÛ≤˝À
Hê\T–+≥ ˇø£ e+‘·T eT+~ <ë]Á<ä´πsK≈£î ~>∑Teq ñHêïs¡T. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ ìedædüTÔqï yÓTT‘·Ô+
»HêuÛ≤˝À, <ë<ë|ü⁄ 25% eT+~ <ë]Á<ä´ πsK≈£î ~>∑Teq ìedædüTÔHêïs¡T, |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê˝À¢, ø=+#Ó+ yÓTs¡T>±Z
<ë<ë|ü⁄ 13% »HêuÛ≤ <ë]Á<ä´ πsK≈£î ~>∑Teq ñ+~. ◊ø£´sê»´ dü$T‹ n_Ûe ~Δ ø±s¡´Áø£eT+ Á|üø£{Ï+#˚
eTqyê_Ûe ~Δ dü÷∫ø£ <ä cÕº´ ù|<ä]ø£+ sê»ø°j·T-Ä]úø£ eT]j·TT e÷qe Vü≤≈£îÿ\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+X¯+.
<ë]Á<ä´ πsK: ÁbÕ<∏ä$Tø£ e÷qe nedüsê\qT rs¡Ã&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq edüTÔe⁄\T eT]j·TT ùde\
ãT≥ºqT ø=qT>√\T #˚j·T&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq ø£˙dü e´j·÷ìï (˝Ò<ë Ä<ëj·÷ìï) <ë]Á<ä´πsK n+{≤s¡T.
ÄsY._.◊. e÷J >∑es¡ïsY dæ. s¡+>∑sê»Hé ø£$T{° ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝Às√E≈£î 47
s¡÷bÕj·T\T, Á>±MTD ÁbÕ+‘·+˝À s√E≈£î 32 s¡÷bÕj·T\qT <ë]Á<ä´ πsK >± ìs¡ísTT+#ês¡T. Ä yÓTT‘·Ô+
≈£L&Ü Ks¡TÃ ô|≥º˝Òì yê]ì ù|<ä]ø£|ü⁄ πsK≈£î ~>∑Te⁄q e⁄qïyês¡T n+{≤s¡T.
ù|<ä]ø£+ ¬s+&ÉT $<Ûë\T>± Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ eTT|ü⁄Œ. yÓTT<ä{Ï~, Ç~ Á|üC≤kÕ«eT´ eTTK´ dü÷Á‘·yÓTÆq

n+<äs¡÷ düe÷qeTH˚ <ëìì HêX¯q+ #˚düTÔ+~. ¬s+&Ée~, $<Ûëq|üs¡yÓTÆq dü$Twæº ìs¡íj·T+ rdüTø√e&É+˝À
ù|<ä\qT bÕ˝§Zq≈£î+&Ü #˚düTÔ+~. ù|<äyês¡T mìïø£\˝À ùd«#·Ã¤>± z≥T Vü≤≈£îÿqT $ìjÓ÷–+#·Tø√e&ÜìøÏ,
b˛{° #˚j·T&ÜìøÏ m≈£îÿe>± eTT+<äT≈£î sêe&É+ ˝Ò<äT.
[230]
1. ≈£î\‘·‘·«+ eT]j·TT eT‘·‘·‘·«+: ≈£î\+ nH˚~ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |ü⁄≥Tºø£‘√H˚ dü+Áø£$T+∫q
ˇø£ kÕe÷õø£ n+X¯+. nHê~>± eTq <˚X¯+˝À nH˚ø£ ≈£î˝≤\T, eT‘ê\T ø£\dæ XÊ+‹j·TT‘· düVü≤Jeq+
ø=qkÕ–düTÔHêïsTT nì eTq≈£î ‘Ó\TdüT. ø±˙ Á|üdüTÔ‘·+ uÛ≤s¡rj·T Á|üC≤kÕ«eT´+ ≈£î\‘·‘·«+ eT]j·TT eT‘·‘·‘·«+
qT+&ç ô|qT düyêfi¯q¢ T m<äTs=ÿ+≥Tqï~. sê»ø°jT· + ≈£î\, eT‘ê\‘√ $T[‘·yTÓ Æ $&ÉBj·Tsêì~>± e÷]b˛sTT+~.
mìïø£\ düeTj·T+˝À sê»ø°j·T bÕØº\T ≈£î\+ ˝Ò<ë eT‘·+ Ä<Ûës¡+>± nuÛÑ´s¡Tú\qT b˛{°˝À ì\T|ü⁄‘·THêïs¡T.
z≥s¡¢qT ≈£L&Ü ≈£î\+ ˝Ò<ë eT‘·+ Ä<Ûës¡+>± düMTø£]+#·&É+ eT]j·TT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔHêïs¡T. ≈£î\+ ˝Ò<ë
eT‘·+ Ä<Ûës¡+>± mqTïø√ã&çq Á|ü‹ì<ÛäT\T ‘·eT ≈£î\+ ˝Ò<ë eT‘êìøÏ #Ó+~q Á|ü»\ dü+πøåeT+ ø√dü+ |üì
#˚kÕÔsT¡ . ≈£î\‘·‘«· + eT]j·TT eT‘·‘‘· «· + ø=ìïkÕs¡T¢ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À sê»ø°jT· ndæsú ‘¡ ≈· î£ ≈£L&Ü ø±s¡D≤\j·÷´sTT.
2. ÁbÕ+rj·T‘·‘·«+: 1967 mìïø£\ ‘·s¡Tyê‘· <˚X¯+˝À $$<Ûä sêÁcÕº\˝À ÁbÕ+rj·TuÛ≤yê\T
ã\|ü&É&É+‘√ ÁbÕ+rj·T‘·‘·«+ ô|s¡>∑kÕ–+~. ÁbÕ+‘ê\˝À »]–q n_Ûe ~Δ e´‘ê´kÕ\T nq>± ‘·\dü]
Ä<ëj·T+˝À ‘˚&Ü\T, ñ<√´>∑ neø±XÊ\T ˝Òø£b˛e&É+, ˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\˝À e´‘ê´kÕ\T e+{Ï yê{Ï
e\q ‘êeTT $eø£å≈£î, <√|æ&ûøÏ >∑Ts¡e⁄‘·THêïeTqï uÛ≤eq‘√ ÁbÕ+rj·T ñ<äé÷\T ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘êsTT.
ÁbÕ+rj·T Äø±+ø£å\ kÕ<Ûäq ù|s¡T‘√ nH˚ø£ ÁbÕ+rj·T bÕØº\T |ü⁄≥Tºø=ì e∫Ã Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuÛÑT‘ê«\T
@sêŒ≥T #˚j·T&É+˝À ø°\ø£+>± e÷s¡T‘·THêïsTT. ìs¡+‘·sêj·T+>± »]π> ÁbÕ+rj·T ñ<äé÷\‘√ XÊ+‹
uÛÁÑ <ä‘\· ≈£î $|ò÷ü ‘·+ ø£\>∑e#·TÃ. ø=ìï kÕs¡T¢ á ÁbÕ+rj·T‘·‘«· y˚T y˚sêŒ≥Tyê<ä+>± e÷s¡TŒ#Ó+~ Á|üC≤kÕ«e÷´\≈£î
ô|qT düyê˝Ÿ>± e÷πs neø±X¯+ e⁄+~.
1. ÁbÕ+rj·T sê»ø°j·T bÕØº\≈£î ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D*e«+&ç.
2. ≈£î\, eT‘·‘·‘·«+ e\¢ ø£*π> qcÕº\T @$?
3. *+>∑ ndüe÷q‘·«+: *+>∑ düe÷q‘·«+ Á|üC≤kÕ«eT´ düe÷C≤\˝À ø°\ø£yÓTÆq \ø£åD+. Á|üuÛÑT‘·«
dü+düú\T e÷qe Vü≤≈£îÿ\qT düe÷q+>± ô|+#˚ ùde\qT n+~+#ê*. eTVæ≤fi¯\T eT]j·TT |ü⁄s¡Twüß\T ø£*dæ
ìs¡íj·÷\T rdüT≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT, Ä Á|üjÓ÷»Hê\T yê] düe÷»eT+‘ê |ü+#·T≈£î+{≤s¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·≥º düuÛÑ\˝À
eTVæ≤fi¯\ ÁbÕ‹ì<Ûä´+ #Ó|ü⁄Œø√<ä–q+‘·>± ˝Ò<äT. sê»ø°j·T bÕØº\T yê]øÏ mìïø£\˝À #ê˝≤ ‘·≈£îÿe kÕúHê\T
πø{≤sTTdüTÔHêïsTT. 2019 kÕs¡«Á‹ø£ mìïø£\˝À b˛{° #˚dæqyê]˝À eTVæ≤fi¯\T πøe\+ 10% e÷Á‘·y˚T
ñHêïs¡T. eTVæ≤fi≤ sê»ø°j·T nuÛÑ´s¡Tú\ ø=s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+˝À yê] ÁbÕ‹ì<Ûë´ìøÏ øÏ¢wüºyÓTÆq nes√<Ûä+. eTVæ≤fi¯\
ÁbÕ‹ì<Ûä´+ ô|+#·T‘êeTì #Óù|Œ bÕØº\T bÕs¡¢yÓT+{Ÿ˝À eTVæ≤fi≤ ]»πs«wüHé _\T¢ e÷Á‘·+ #·≥º+>± s¡÷|ü⁄
~<äT›ø√e&ÜìøÏ düVü≤ø£]+#·&É+ ˝Ò<äT. |ü⁄s¡Twüß\‘√ düe÷q+>± neø±XÊ\T nqï e÷≥ e÷≥\T>±H˚
$T–*b˛j·÷sTT. #·≥º düu\ÑÛ ˝À eTVæ≤fi≤uÛ≤>∑kÕ«eT´+ m≈£îÿe>± e⁄qï|ü⁄Œ&˚ eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘· kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~.
19.4.3 n$˙‹
Á|üC≤kÕ«eT´+˝À n‹ eTTKýÓTÆq mìïø£\ düeTj·T+˝À nuÛÑ´s¡Tú\T ‘·eT <ä>∑Zs¡ >∑\ &ÉãT“‘√ z≥s¡¢qT
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæ mìïø£ ø±e&É+ kÕe÷q´+>± »s¡T>∑T‘·Tqï~, Á|ü»\T ≈£L&Ü nuÛÑ´s¡Tú\ e´øÏÔ‘ê«ìï #·÷dæ
[231]
ø±≈£î+&Ü mes¡T m≈£îÿe &ÉãT“/ ãVüQeT‘·T\T ÇdüTÔHêïs√ yê]πø z≥T y˚j·T&É+ #˚düTÔHêïs¡T. á n$˙‹
Á|üC≤kÕ«e÷´ìï n|üV‰ü dü´+ #˚d÷ü Ô Á|üC≤kÕ«eT´ $\Te\qT ~>∑C≤s¡TdüTqÔ ï~. düT\Te⁄>± &ÉãT“ dü+bÕ~+#·&ÜìøÏ,
$˝≤düe+‘·yÓTÆq Jeq+ >∑&É|ü&ÜìøÏ nÁø£e÷\≈£î bÕ\Œ&É&ÜH˚ï Ä$˙‹ nqe#·TÃ. n$˙‹ nH˚~ sê»ø°j·T
ndæús¡‘·≈£î, dü+kÕú>∑‘· |ü‘·HêìøÏ, <˚X¯ düeTÁ>∑‘·≈£î rÁeyÓTÆq düyê\T>± @s¡Œ&ç+~.
19.4.4 sê»ø°j·÷\˝À H˚s¡ dü«uÛ≤e+, Væ≤+dü
uÛ≤s¡‘· sê»ø°j·÷\˝À H˚s¡+, Væ≤+dü nH˚$ $&ÉBj·T˝Òq+‘·>± ø£\dæb˛j·÷sTT. n+>∑ ã\+ ˝Ò<ë ns¡ú
ã\+‘√ #ê˝≤ eT+~ H˚s¡düTÔ\T Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\T>± mìïø£e⁄‘·÷H˚ e⁄Hêïs¡T. mìïø£\ dü+ã+~Û‘· #·{≤º\ô|’
#·≥ºã<äΔ+ #˚j·T&ÜìøÏ mìïø£\ ø£$TwüHé≈£î |ü]$T‘· n~Ûø±sê\T ñHêïsTT. Ç~ eT+∫ bÕ\qqT n+~+#·&É+˝À
Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üÁøÏj·T jÓTTø£ÿ kÕeTsêú´ìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~.
Á|üC≤kÕ«eT´+ô|’ H˚s¡+, Væ≤+dü Á|üuÛ≤yê\T:
sêC≤´+>∑ <ÛäsêàìøÏ uÛÑ+>∑+ ø£*–düTÔ+~.
Ç~ eT]+‘· H˚sê\T eT]j·TT n$˙‹ì ô|+#·T‘·T+~.
kÕe÷õø£ $\Te\T ø°åD‘·≈£î <ë]rdüTÔ+~, ∫e]øÏ kÕe÷õø£ $∫Ã¤HêïìøÏ ≈£L&Ü ø±s¡DeTe⁄‘·T+~.
Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ nedüs¡yÓTÆq Hê´j·TyÓTÆq mìïø£\ dü÷Á‘êìøÏ e´‹πsø£+>±
ñ+≥T+~.
n$˙‹, dü«|üø£åbÕ‘·+ dü÷Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± nHê´j·TyÓTÆq bÕ\qqT ô|+#·T‘·T+~.
19.4.5 Á|ükÕs¡ e÷<Ûäé÷\T
Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‹ ô|<ä› Á|üC≤kÕ«eT´ <˚X¯yÓTÆq uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ ≈£L&Ü MT&çj·÷ Á|üuÛ≤e+ n~Ûø£+>±
e⁄+~. mìïø£\ düeTj·T+˝À sê»ø°j·T Hêj·T≈£î\T k˛wü˝Ÿ MT&çj·÷qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø=ì ‘·eT bÕØº >∑T]+∫,
bÕØº e÷ìbòÕk˛º >∑T]+∫ ‘Ó*j·TCÒkÕÔs¡T. z≥s¡¢qT Äø£]¸+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïdü÷Ô e⁄+{≤s¡T. Á|üC≤kÕ«eT´+
eT]j·TT bÕ\q jÓTTø£ÿ ÁøÏj·÷‘·àø£ s¡+>±\qT ≈£L&Ü MT&çj·÷ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. nø£åsêdüT´\ ø£+fÒ
ìs¡øså£ êdüT´\T MT&çj÷· |ü≥¢ ‘·«s¡>± Á|üu≤Û $‘·eTe⁄‘ês¡T. k˛wü˝Ÿ MT&çj÷· yês¡\Ô qT ˝Ò<ë Á|üC≤ n_ÛÁbÕj·÷\qT
Á|ükÕs¡+ #˚dæ Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üÁøÏj·T\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔHêïsTT.
19.4.6 bÕØº |òæsêsTT+|ü⁄\T
uÛ≤s¡‘· Á|üC≤kÕ«eT´ sê»ø°j·T eédüú m<äTs=ÿ+≥Tqï Á|ü<Ûëq düeTdü´˝À¢ bÕØº |òæsêsTT+|ü⁄\T ˇø£{Ï.
ˇø£ sê»ø°j·T bÕØº ‘·s¡|òü⁄q mìï¬ø’q düuÛÑT´\T n~Ûø±s¡+ ø√dü+ ˝Ò<ë ‘·eT dü«˝≤uÛÑ+ ø√dü+ ‘·s¡#·T>± eTs√
bÕØº˝ÀøÏ |òæsêsTT+|ü⁄\T #˚düTÔHêïs¡T. HÓ’‹ø£ $\Te\≈£î ‹˝À<äø±*∫Ã neø±X¯yê<ä+‘√ bÕØº\qT |òæsêsTT+#·&É+
e\¢ sê»ø°j·T ndæús¡‘·«+ @s¡Œ&É≥+‘√ bÕ≥T Á|üC≤_ÛÁbÕj·÷ìøÏ $\Te ˝Ò≈£î+&Ü b˛‘·T+~. Á|üC≤kÕ«eT´
>ös¡yêìøÏ uÛ+Ñ >∑+ yê{Ï\T¢‘√+~. HêHê{Ïø° »]ƒ\eTe⁄‘·Tqï á düeTdü´qT n]ø£≥&º ÜìøÏ ìã+<Ûqä \qT ø£]qƒ ‘·s+¡
#˚j·÷*‡q nedüs¡+ m+‘Ó’Hê ñ+~.
[232]
bÕØº |òsæ êsTT+|ü⁄\qT ìyê]+#·&ÜìøÏ øπ +Á<ä, sêÁwüº kÕúsTT˝À¢ nH˚ø£ Á|üjT· ‘êï\T »]>±sTT. ‘=*kÕ]>±
|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ sêÁwüº+ 1979˝À bÕØº |òæsêsTT+|ü⁄\ ìs√<Ûäø£ #·{≤ºìï s¡÷bı+~+∫+~. 1985˝À πø+Á<ä
Á|üuÛÑT‘·«+ 52e sêC≤´+>∑ dües¡D <ë«sê yÓTT<ä{ÏkÕ]>± ªbÕØº |òæsêsTT+|ü⁄\ #·≥º+μ s¡÷bı+~+∫+~. bÕØº
|òæsêsTT+|ü⁄\ ìs√<Ûäø£ #·≥º+ Á|üø±s¡+ bÕs¡¢yÓT+≥T, sêÁcÕº\ XÊdüq düuÛÑT´\T øÏ+~ dü+<äsê“¤˝À¢ nqs¡Ω‘·≈£î
>∑Ts¡e⁄‘ês¡T.
1. ˇø£ bÕØº ‘·s¡|ü⁄q {Ï¬ø{Ÿ bı+~ m+|æ¬ø’q XÊdüq düuÛÑT´&ÉT Ä bÕØºøÏ dü«#·Ã¤+<ä+>± sêJHêe÷
#˚dæq|ü⁄Œ&ÉT.
2. bÕØº C≤Ø #˚dæq $|t≈£î e´‹πsø£+>± düuÛÑT´\T ¬>’sêΩ»¬s’Hê, n<˚$<Ûä+>± bÕØº $|t≈£î e´‹πsø£+>±
z≥T y˚dæHê düuÛÑ´‘ê«ìï ø√˝ÀŒ‘ês¡T.
3. dü«‘·+Á‘· nuÛÑ´s¡Tú\T>± mìï¬ø’q XÊdüqdüuÛÑT´\T @<Ó’Hê bÕØº˝À #˚]‘˚ yê] düuÛÑ´‘·«+ s¡<ä›e⁄‘·T+~.
4. bÕs¡¢yÓT+≥T/ sêÁwüº XÊdüq düuÛÑ\≈£î Hê$TH˚f…Æq düuÛÑT´\T @<Ó’Hê sê»ø°j·T bÕØº˝À #˚]‘˚ yê]
düu´ÑÛ ‘·«+ s¡<e›ä ⁄‘·T+~. Hê$TH˚f&… é düuTÑÛ ´\T Hê$TH˚fqÆ… s√E qT+∫ Äs¡T HÓ\˝À¢|⁄ü @<ÓH’ ê sê»ø°jT·
bÕØº˝À #˚]‘˚ yê] düuÛÑ´‘·«+ s¡<äT› ø±<äT.
19.5 |ü]cÕÿsê\T
ô|’ n+XÊ\T #·]Ã+#·&É+ <ë«sê uÛ≤s¡‘· Á|üC≤kÕ«eT´+ |ü\T düyêfi¯ófl m<äTs=ÿqï<äH˚ $wüj·T+ eTq≈£î
ne>∑‘·yÓTÆq~. á düyêfi¯¢qT Ç˝≤H˚ e~˝ÒùdÔ Á|üC≤kÕ«eT´ eTqT>∑&˚ Á|üXÊïs¡úø£+ ne⁄‘·T+~. ø=Hêïfi¯fl≈£î
Á|üC≤kÕ«eT´+ n+‘·]+∫ eT∞fl ìj·T+‘· ‘·«+ ˝Ò<ë |üsêsTT bÕ\q˝ÀøÏ yÓfi‚fl Á|üe÷<ä+ ≈£L&Ü e⁄+~. ø±ã{Ïº
á düyêfi¯q¢ T n~Û>$∑ T+∫ <Ûä &ÉyTÓ qÆ Á|üC≤kÕ«eT´+>± ø=qkÕ>±*. n+<äT≈£î ø=ìï |ü]cÕÿs¡ e÷sêZ\T nH˚«wæ+#ê*.
<ëì¬ø’ Á|üuTÑÛ ‘·« dü+dü\ú T, sê»ø°jT· bÕØº\T, bÂs¡ düe÷»+, eT<Û´ä |üsd¡ Œü s¡+ düV≤ü ø±s¡+ ‘·|Œü ìdü]. Á|üC≤kÕ«eT´+
m<äTs=ÿ+≥Tqï düyêfi¯¢qT |ü]wüÿ]+#˚ ø=ìï e÷sêZ\qT #·÷<ë›+.
19.5.1 kÕs¡«Á‹ø£ $<ä´
n_Ûe ~Δì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd sê»ø°j·T, kÕe÷õø£, Ä]úø£ eT]j·TT kÕ+düÿ ‹ø£ dü+düú\˝À Á|ü»\T
bÕ˝§ZHê\+fÒ nø£åsêdü´‘· #ê˝≤ eTTK´+. eTq sêC≤´+>∑+˝À 14 dü+e‘·‡sê\ |æ\¢\≈£î ñ∫‘· ìs¡“¤+<Ûä
$<ä´qT ‘·|üŒìdü] #˚XÊs¡T. <ëìì neT\T #˚j·TT≥≈£î πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T ø£ wæ #˚düTÔHêïsTT. düs¡« •øå±
n_Ûj÷· Hé e+{Ï |ü<øä∏ ±\ <ë«sê nø£så êdü´‘· ô|s¡T>∑T<ä\≈£î nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T #˚|≥ü &º +É ‘√ Áø£eT+>± nø£så êdü´‘·
ô|s¡>∑kÕ–+~. nø£åsêdü´‘· n+fÒ πøe\+ #·<äe&É+, sêj·T&É+ e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü ‘·eT Vü≤≈£îÿ\T, $<ÛäT\T
‘Ó\TdüTø=ì ˇø£ ÁøÏj·÷o\yÓTÆq bÂs¡Tì>± ñ+&É&É+>± e÷]+~. (C≤rj·T bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£ eTTkÕsTT<ë
[NCF]-2005) n+<ä]ø° $<ä´qT n+~+#ê\H˚ ñ<˚X › ´¯ +‘√ 2009˝À uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ $<ë´Vü≤≈£îÿqT ÁbÕ<∏$ä Tø£
Vü≤≈£îÿ>± s¡÷bı+~+∫q~. C≤rj·T nø£åsêdü´‘ê <äfi¯+. eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£+, >∑Ts¡T≈£î\ bÕsƒ¡XÊ\\T
e+{Ï yê{Ï <ë«sê ìs¡ø£åsêdü´‘· ìs¡÷à\q≈£î Á|üuÛÑT‘ê«\T ø£ wæ #˚düTÔHêïsTT. $<ä´˝À eT]+‘· düeTÁ>∑‘·
ñ<˚›X¯´+‘√ Á|üuÛÑ‘·«+ C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£`2020qT Á|üy˚X¯ô|≥º&ÜìøÏ ìs¡ísTT+#ês¡T.
[233]
19.5.2 ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q
ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q nH˚~ πøe\+ Ä]úø£ n‘·édüs¡+ e÷Á‘·y˚T ø±<äT, sê»ø°j·T nedüs¡+ ≈£L&Ü.
ù|<ä]ø±ìï ìs¡÷à*+∫ Á|ü»\+<ä]ø° ø£˙dü kÂø£sê´\qT ø£*Œ+#ê\ì Á|üuÛÑT‘ê«\T $$<Ûä s¡ø±\ |ü<∏äø±\T,
ø±s¡´Áø£e÷\T #˚|ü≥º&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ù|<ä]ø£ πsK≈£î ~>∑Teq ñqïyê]ì m>∑Te≈£î rdüT≈£îsêe{≤ìøÏ düMTø£ ‘·
Á>±MTD n_Ûe ~Δ (IRDP) ø±s¡´Áø£eT+ <ë«sê dü«j·T+ ñbÕ~Û bı+<˚˝≤ #˚j·T&É+ »]–q~. Á|ü<ÛëqeT+Á‹
Á>±MTD Äyêdt jÓ÷»q ÁøÏ+<ä ù|<ä Á|ü»\≈£î Ç+&É¢ ìsêàD+ #˚|ü≥º&É+. á eT<Ûä´ ø±\+˝À dü«j·T+ düVü‰j·Tø£
dü+|òü÷\ (SHG) @sêŒ≥T <ë«sê ñbÕ~Û ø±s¡´Áø£e÷\qT düeTq«j·T+ #˚j·T&É+˝À m˙®z\T eT]j·TT Ç‘·s¡
ø±s¡´ø£s¡Ô\T Á|ü<Ûëq bÕÁ‘· b˛wædüTÔHêïs¡T. eTVü‰‘êà >±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û Vü‰MT #·≥º+ (MNREGA),
m˝≤+{Ï HÓ’|ü⁄D´+ ˝Òì, |üì #˚j·T&ÜìøÏ dæ<äΔ+>± e⁄qï Á>±MTD ÁbÕ+‘· j·TTe‘·≈£î ø£˙dü+ 100 s√E\ |üì
ø£\Œq <Û˚´j·T+>± 2005˝À @sêŒf…Æ+~. Á|üø£ ‹ $|ü‘·TÔ, ø£s¡Te⁄ düeTj·T+˝À |üì s√E\T 150 es¡≈£î
ñ+{≤sTT. n~Ûø±sê\ $πø+ÁBø£s¡D‘√ bÕ≥T $$<Ûä ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q ø±s¡´Áø£e÷\qT düMTø£ ‘·+ #˚dæq≥¢sTT‘˚
ù|<ä]ø±ìï ø=+‘· y˚Ts¡ y˚>∑+>± ‘·–Z+#·e#·TÃ.
19.5.3 *+>∑ ndüe÷q‘ê«ìï ‘=*–+#·&É+
ùd«#·Ã¤, düe÷q‘·«+, k˛<äs¡uÛ≤e+ eT]j·TT Hê´j·T+ nH˚ eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\ ø±s¡D+>± Á|üC≤kÕ«eT´+
$düÔ ‘· ÄyÓ÷<ä+ bı+~+~. $<Ûëq ìs¡j í ÷· \˝À eTVæ≤fi¯\T eT]j·TT u≤*ø£\≈£î ‘·–q ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«ø£b˛e&É+
nH˚~ Á|üC≤kÕ«eT´ dü÷Á‘·+ ªn+<ä] #˚‘·μ nH˚ <ëìì $düà]+#·&Éy˚T ne⁄‘·T+~. sêC≤´+>∑+˝Àì Ä]ºø£˝Ÿ 14
Á|üø±s¡+ sê»ø°j·T, kÕe÷õø£ Ä]úø£ n+XÊ\˝À Ád”Ô\≈£î |ü⁄s¡Twüß\‘√ bÕ≥T düe÷q Vü≤≈£îÿ\T+{≤sTT. eTVæ≤fi¯\T
n˙ï s¡+>±\˝À bÕ˝§Zqï|ü⁄Œ&˚ *+>∑ düe÷q‘·«+ kÕ~Û+#·|ü&ÉT‘·T+~. Á|ü‹ <˚X¯+˝À Ç+ø± *+>∑ düe÷q‘ê«ìï
kÕ~Û+#·ø£b˛e&ÜìøÏ ˇø£ ÁbÕ<∏ä$Tø£ ø±s¡D+ @$T≥+fÒ eTVæ≤fi¯\T ‘·≈£îÿe kÕeTs¡ú´+ ø£\yês¡H˚ nb˛Vü≤ ø£*–
e⁄+&É&+É . uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ dü+kÕú>‘∑ y· TÓ qÆ dü+düÿs¡D\T Á|üyX˚ ô¯ |&ÉT‘·÷ eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘q· T, *+>∑ düe÷q‘ê«ìï
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ, eTVæ≤fi≤uÛÑT´qï‹øÏ bÕ≥T|ü&ÉT‘·THêïsTT. yê{Ï˝À ø=ìï+{Ïì |ü]o*<ë›+
11-18 dü+e‘·‡sê\˝À|ü⁄ øöe÷s¡ u≤*ø£\ kÕ~Ûø±s¡‘· ø√dü+ ªdüã\μ nH˚ |ü<∏äø£+ Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
uÛ≤s¡‘· <˚X¯ eTVæ≤fi≤ •X¯ó dü+πøåeT XÊK Á|üy˚X¯ô|{Ïºq ªuÒ{° |ü&Üy√, uÒ{° ã#êy√μ |ü<∏äø£+ <ë«sê ‘·>∑TZ‘·Tqï *+>∑
ìwüŒ‹Ôì ô|+#·&É+, u≤*ø£ $<ä´qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+ nedüs¡yÓTÆq yê]øÏ eT<ä›‘·T eT]j·TT s¡ø£åD ø£*Œ+#·&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. Á|üdüe düeTj·T+˝À ‘·©¢, |æ\¢\qT s¡øÏå+∫ •X¯ó eTs¡D πs≥T ‘·–Z+#·&ÜìøÏ ª»q˙ düTs¡ø£å
jÓ÷»qμqT Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. NCF-2005, <ë«sê bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À ≈£L&Ü düeTÁ>∑yÓTÆq e÷s¡TŒ\T #˚j·T&É+
»]–+~. ø£dü÷Ô]u≤ >±+BÛ u≤*ø± $<ë´\j·÷\T, Á|ü‘˚´ø£ ÄÁX¯eT bÕsƒ¡XÊ\\T @sêŒ≥T <ë«sê $<ä´ |üs¡+>±
yÓqTø£ã&çq esêZ\ yê] u≤*ø£\øÏ edü‹, $<ä´qT n+~+#·&+É , u≤*ø£\, eTVæ≤fi¯\ kÕ~Ûø±s¡‘· ø√dü+ Á|üuTÑÛ ‘·«+
Á|üy˚X¯ ô|{Ïºq eT]ø=ìï |ü<∏äø±\T.
[234]
ªªH˚wüq˝Ÿ bÕ\d” |òüsY ñyÓTHé m+|üesYyÓT+{Ÿ 2001μμ
á $<Ûëq+ <ë«sê eTVæ≤fi¯\≈£î ø±e\dæq |ü⁄s√>∑‹, n_Ûe ~Δ eT]j·TT kÕ~Ûø±s¡‘·\qT ø£*Œ+#·&É+
Á|ü<Ûëq \ø£å´+.
ªªuÒ{Ï ã#êy√, uÒ{Ï |ü&Üy√μμ, eTVæ≤fi¯\ $<ë´s¡+>∑+˝À eTVæ≤fi¯\qT ñ<ä]Δ +#·&ÜìøÏ ñ<˚•› +#·ã&ç+~.
ªªdüTø£q´ düeT ~Δ U≤‘êμμ, yê] ≈£îe÷¬s\Ô ø√dü+ ≈£î≥T+u≤\qT Ä<ë #˚jT· &É+˝À düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~.
ªªeHé kÕº|t ôd+≥sY |ü<∏äø£+μμ >∑ Vü≤Væ≤+dü ˝Ò<ë Væ≤+dü‘√ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·Tqï eTVæ≤fi¯\≈£î düT\uÛÑ+>±
ÁbÕ|ü´‘· ø£*Œ+#·&É+ eT]j·TT eT<ä›‘·T nedüs¡+
ªªÁ|ü<ÛëHé eT+Á‹ ñC®«\ jÓ÷»qμμ n+fÒ <ë]Á<ä´πsK≈£î ~>∑Teq ìedæ+#˚ eTVæ≤fi¯\≈£î ñ∫‘·
m˝Ÿ|æõ ø£HÓø£åqT¢ Çe«&É+.
ªeTVæ≤fi≤ Vü‰‘Yμ eTVæ≤fi≤ bÕ]ÁXÊ$Tø£y˚‘·Ô\≈£î eT]j·TT eTVæ≤fi≤ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ã +<ë\≈£î
eT<ä›‘·T Çe«&É+.
|üì #˚ùd ‘·\T¢\ |æ\¢\ ø√dü+ ªªsêJyé >±+BÛ H˚wüq˝Ÿ |ü<∏äø£+μμ n+fÒ ÁXÊ$Tø£ eTVæ≤fi¯\≈£î dü¬s’q
&˚ πøsY ùde\qT n+~+#·&É+.
ªªÁ|üdü÷‹ Á|üjÓ÷»q |ü<∏äø£+μμ >∑]“¤D° Ád”Ô\T eT]j·TT bÕ*#˚Ã ‘·\T¢\≈£î ñ<˚›•+#·ã&ç+~.
19.5.4 ÁbÕ+rj·T ndüeTq‘ê«\qT ‘=\–+#·T≥
kÕ«‘·+Á‘·´+ ‘·s¡Tyê‘· uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ÁbÕ+rj·T‘· düeTdü´qT n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ $$<Ûä eP´Vü‰\qT
nqTdü]+∫+~. düeT‘·T\´ ÁbÕ+rj·T e ~Δì ìsêΔ]+#·&ÜìøÏ Á|üD≤[ø± dü+|òüT+ @sêŒ≥T, 5e ôw&É÷´˝Ÿ
eT]j·TT 6 e ôw&É÷´˝Ÿ˝À dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô ø£*Œ+#·&É+, sêÁcÕº\ uÛ≤cÕ |ü⁄qs¡«éd”úø£s¡D, Á‹uÛ≤cÕ dü÷Á‘·+,
yÓqTø£ã&çq sêÁcÕº\≈£î Á|ü‘´˚ ø£ Á>±+≥T¢ eT]j·TT ‘˚&Ü\qT |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ Ç+≥sY-ùd{º Ÿ øöì‡˝Ÿ≈î£ ìã+<Ûqä \T
yÓTT<ä\>∑Tq$ ø=ìï @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. øπ +Á<ä+‘√ bÕ≥T Äj·÷ sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘ê«\T ≈£L&Ü ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\qT
‘=\–+#·&ÜìøÏ $X‚wü ø£ wæ #˚düTÔHêïsTT. –]»q, ø=+&É ÁbÕ+‘ê\ n_Ûe ~Δ ø±s¡´Áø£eT+, dü]Vü≤<äT› ÁbÕ+‘ê\
n_Ûe ~› ø±s¡´Áø£eT+, |ü•ÃeT ø£qTeT\ n_Ûe ~Δ ø±s¡´Áø£eT+, ø£sT¡ e⁄≈£î >∑Ts¡jT˚ ´ ÁbÕ+‘ê\ n_Ûe ~Δ ø±s¡´Áø£eT+,
m&Ü] ÁbÕ+‘ê\ n_Ûe ~Δ ø±s¡´Áø£eT+ e+{Ï yê{Ï <ë«sê πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\qT ‘·–Z+#˚
Á|üj·T‘·ï+ #˚düTÔqï~.
<˚X¯+˝Àì #ê˝≤ yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\≈£î s¡yêD≤ eT]j·TT ø£eT÷´ìπøwüHé eédüú @sêŒ≥T <ë«sê
Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\‘√ nqTdü+<Ûëq+ ms¡Œ&ç n_Ûe ~ΔøÏ neø±X¯+ ø£\T>∑T‘·T+~. $<ä´ <ë«sê C≤rj·Tyê<ä
<äèø£Œ<∏ëìï ì]à+#·&É+ e+{Ï Bs¡Èø±*ø£ #·s¡´\T rdüTø√yê*. n+<äs¡+ uÛ≤s¡rj·TT\eTH˚ uÛ≤eq uÛÑ$wü´‘·TÔ
‘·sê\ yê]˝À rdüT≈£îsêe&Éy˚T Bì \ø£å´+>± e⁄+&Ü*. yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\ n_Ûe ~Δ ø√dü+ ˙‹ njÓ÷>¥
[235]
e+{Ï ø=‘·Ô dü+kÕú>∑‘· ìsêàD≤\ düVü‰j·T+, dü÷#·q\T rdüTø√yê*. sêÁcÕº\ eT<Ûä´ |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±s¡+
ô|+#·Tø=ì nìï ÁbÕ+‘ê\ jÓTTø£ÿ @ø£Ø‹ n_Ûeè~Δì #˚|ü≥º&É+, ‘·<ë«sê @ ÁbÕ+‘·eT÷ ˇ+≥]>± eT]j·TT
yÓqTø£ã&ç ˝Ò≈î£ +&Ü #˚j÷· *. düV≤ü » eqs¡T\ øπ {≤sTT+|ü⁄˝À kÕúìø£ dü+dü\ú yê{≤qT düs¬ q’ Ø‹˝À |ü+#·Tø√yê*.
ÁbÕ+rj·T bÕØº\T ÁbÕ+rj·T Äø±+ø£å\ ù|]≥ ÁbÕ+rj·T‘·‘·«+, ñ|ü ÁbÕ+rj·T‘·‘·«+ ô|s¡>∑{≤ìøÏ ÄkÕÿs¡+
ø£*ŒkÕÔs¡T. n≥Te+{Ï yê] |ü≥¢ Á|ü»\T C≤>∑Ts¡÷ø£‘·‘√ ñ+&Ü*. á $<ÛäyÓTÆq ø=ìï #·s¡´\ <ë«sê ÁbÕ+rj·T
ndüe÷q‘·\T ‘·–Z+#˚ Á|üj·T‘·ï+ #˚j·Te#·TÃ.
19.5.5 H˚s¡+, Væ≤+dü
2018 ôdô|+º ãsY˝À, ◊<äT>∑Ts¡T Hê´j·TeT÷s¡T\Ô sêC≤´+>∑ <Ûsä êàdüq+ @ø£Áê ìs¡j
í T· +˝À, nuÛ´Ñ s¡T\ú +<äs÷¡
‘·eT H˚s¡|üP]‘· #·]Á‘·qT mìïø£\˝À b˛{° #˚j·T&ÜìøÏ eTT+<äT mìïø£\ ø£$TwüHéøÏ Á|üø£{Ï+#ê*‡ ñ+≥T+<äì
#ÓbÕŒs¡T. z≥s¡¢≈£î ‘Ó*j·TCÒj·T&ÜìøÏ H˚s¡|üP]‘· H˚|ü<∏ä´+ qT+&ç e∫Ãq nuÛÑ´s¡Tú\ >∑T]+∫ Á|æ+{Ÿ eT]j·TT
m\Áø±ºìø˘ MT&çj·÷ <ë«sê $düÔ ‘· Á|ü#ês¡+ ø√dü+ <Ûäsêàdüq+ |æ\T|ü⁄ì∫Ã+~.
@ sê»ø°j·T bÕØº ≈£L&Ü H˚s¡#·]‘·T\≈£î mìïø£\˝À b˛{° #˚j·T&ÜìøÏ neø±X¯+ Çe«≈£L&É<äT. mìïø£\
ø£$TwüHé n≥Te+{Ï yê]ì mìïø£\˝À b˛{° #˚j·T&ÜìøÏ nqs¡TΩ\T>± Á|üø£{Ï+#ê*. mìï¬ø’q ‘·s¡Tyê‘· H˚s¡+
˝Ò<ë Væ≤+dü≈£î bÕ\Œ&çq≥T¢ s¡TEe⁄ nsTT‘˚ yê] mìïø£qT s¡<äT› #˚j·÷*. b˛{°˝À ñ+&˚ nuÛÑ´s¡Tú\ H˚s¡
#·]Á‘·qT Äj·÷ bÕØº\ yÓuŸôd’{Ÿ˝À e⁄+#ê\ì ≈£L&Ü düTÁ|”+ ø√s¡Tº Ä<˚XÊ*∫Ã+~. z≥s¡T¢ ≈£L&Ü nuÛÑ´s¡Tú\
e´øÏÔ‘ê«ìï #·÷dæ mqTïø√yê*. Á|üC≤kÕ«eT´+˝À @ s¡ø£yÓTÆq Væ≤+dü≈£î ‘êe⁄ ˝Ò<äT. ≈£î\, eT‘· yÓ’wüe÷´\‘√
≈£L&Ü Væ≤+dü #Ó\πsπ> neø±X¯+ e⁄+≥T+~. M{Ï e\¢ m≈£îÿe>± qwüºb˛j˚T~ ù|<ä\T, eTVæ≤fi¯\T eT]j·TT
nD>±]q esêZ\ Á|ü»˝Ò. ø±ã{Ïº Væ≤+düqT, ˝Ò<ë H˚sêìï Áù|πs|æ+#˚yê]ì, n+<äT≈£î bÕ\Œ&˚yê]ì ≈£L&Ü
ø£]ƒq+>± •øÏå+#ê*. n˝≤+{Ï yê]ì >∑T]Ô+∫ yê]‘√ C≤Á>∑‘·Ô>± e⁄+&Ü*.
1. ÁbÕ+rj·T e´‘ê´kÕ\T ‘·–Z+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«\T rdüT≈£îqï #·s¡´\T ø=ìï+{Ïì ‘Ó\Œ+&ç.
2. ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T ‘·–Z+#·&ÜìøÏ ø=ìï dü÷#·q*e«+&ç.
19.6 Á|üC≤kÕ«eT´+ ˝À bÂs¡T\ bÕÁ‘·
yÓ$’ <Û´ä yÓTqÆ á <˚X+¯ ÁbÕNq dü+düÿ ‹, kÕ+Á|ü<ëj·÷\T bÕ{Ïd÷ü HÔ ,˚ Ä<ÛTä ìø£yTÓ qÆ Á|üC≤kÕ«eT´ \ø£Då ≤\qT
n+~|ü⁄#·TÃø=ì Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ ˇø£ >=|üŒ <˚X¯+>± ì\ã&ç+~. MT≈£î ‘Ó*dæq≥T¢>±, eTq <˚X¯+˝À Á|üC≤kÕ«eT´
Á|üuÛÑT‘ê«ìï eTq+ mqTï≈£îqï Á|ü‹ì<ÛäT\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. Ä ø√D+˝À, C≤rj·T, sêÁwüº eT]j·TT kÕúìø£.
Á|üuÛÑT‘ê«\T $$<Ûä kÕúsTT\˝À m˝≤ |üì#˚kÕÔjÓ÷ Á|ü‹ bÂs¡T&ÉT u≤<Ûä´‘· eVæ≤kÕÔ&ÉT. n+<äTe\¢, Á|ü‹ bÂs¡T&ÉT
bÕ\q˝À ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wæ+#ê*. uÛ≤s¡rj·T bÂs¡T\T>± eTq+ Ç~ #˚düTÔHêïe÷? |ü]o*<ë›+.
bÂs¡T\ bÕÁ‘·\≈£î Á|ü<ëÛ q neø±XÊ\T á ÁøÏ+~ $<Û+ä >± ñ+&Ée#·TÃ. Á|ü»\T bÕ˝§Zqì Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ
ns¡ú+ ˝Ò<äT. Á|üC≤kÕ«eT´+˝À ejÓ÷»qT˝…’q bÂs¡T\+<äs¡T z≥T y˚dæ Á|ü‹ì<ÛäT\qT mqTï≈£î+{≤s¡ì MT≈£î
‘Ó\TdüT ø£<ë! n+fÒ Bì ns¡ú+ Á|üC≤ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ‘√H˚ Á|üuÛÑT‘ê«\T @s¡Œ&ÉT‘êsTT. eT+∫ Hêj·T≈£î\qT
[236]
mqTïø√e&É+˝À Á|ü»\T eTTK´ bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔs¡T. Á|üC≤kÕ«eT´ sê»ø°j·÷\˝À uÛ≤>∑kÕ«eT´+ n+fÒ πøe\+
z≥T y˚j·T&Éy˚T ø±<äT, Vü≤≈£îÿ\T, u≤<Ûä´‘·\T ‘Ó\TdüTø=ì Á|üe]Ô+#·&É+, sê»ø°j·T bÕØº\˝À düuÛÑ´‘·«+‘√ bÕ≥T
sê»ø°j˚T‘·s¡ dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\˝À nq>± bÂs¡ düe÷»+˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zq&É+ »s¡>±*. bÂs¡ düe÷»+˝À
bÕ˝§Zq&É+ <ë«sê $$<Ûä düeT÷Vü‰\‘√ ø£\dæ |üì#˚ùd neø±X¯+ edüTÔ+~. düVü≤q+, kÕeTs¡dü´+ e+{Ï
$\Te\T ‘Ó\TdüT≈£îH˚ neø±X¯+ \_ÛdüTÔ+~ Á|üC≤kÕ«eT´+˝À Á|ür bÂs¡T&ÉT <˚X¯+ yÓTT‘êÔìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd
n+XÊ\T nq>±, Ä]úø£ eédüú, |üsêés¡D+, $<˚XÊ+>∑ $<Ûëq+ e+{Ï yê{Ï |ü≥¢ ne>±Vü≤qqT ø£*–
e⁄+&Ü*. Á|üC≤ J$‘·+˝À bÕ˝§Zq&Éy˚T Á|üC≤kÕeT´+˝À bÂs¡Tì jÓTTø£ÿ eTTK´ bÕÁ‘·.
19.7 »yêãT<ëØ eédüú
Á|üC≤kÕ«eT´+ n+fÒ Á|ü»\ Á|üuÛÑT‘·«+ eT]j·TT Á|ü»\≈£î »yêãT<ëØ>± e⁄+≥T+~. Á|ü»\T ‘·eT
Vü≤≈£îÿ\T, $<ÛäT\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+fÒH˚ eT+∫ Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuÛÑT‘·«+ kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+~.
u≤u≤ kÕôV≤uŸ n+uÒ<äÿsY #Ó|æŒq≥T¢>± bÂs¡T\T ‘·eT Vü≤≈£îÿ\qT ì\u…≥Tºø√e&ÜìøÏ Á|ü‹B
#˚j·÷*, ªªeTq+ b˛>=≥Tº≈£îqï Vü≤≈£îÿ\T m|ü⁄Œ&É÷ <√|æ&û<ës¡T\ eTqkÕ‡øÏåøÏ #˚dæq $»„|ü⁄Ô\ <ë«sê
‹]– bı+<ä˝ÒeTT. ø±˙ yê{Ïì ‹]– n$ÁXÊ+‘·yÓTÆq b˛sê≥+ <ë«sêe÷Á‘·y˚T kÕ~Û+#·>∑\+. y˚Tø£\qT
ã* ns¡ŒD\ ø√dü+ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T ‘·|üŒ dæ+Vü‰\qT ø±<äT.μμ
Á|üC≤kÕ«eT´+˝À bÂs¡T&çøÏ nH˚ø£ u≤<Ûä´‘·\T ñHêïsTT. Á|üuÛÑT‘·«+ @$T #˚düTÔ+<√ yês¡T m\¢|ü⁄Œ&É÷
‘Ó\TdüTø√yê*. Á|üuTÑÛ ‘ê«\T dü+dü\ú T ≈£L&Ü bÕs¡<sä Ù¡ ø£+>±, »yêãT<ëØ‘·q+>± e⁄+&Ü*. #·{≤ºìï bÕ{Ï+#ê*‡q
u≤<Û´ä ‘· bÂs¡T&çøÏ ñ+&Ü*. Á|üuTÑÛ ‘ê«\T mìïø£\˝À Ç∫Ãq Vü‰MT\T HÓsy¡ s˚ Ã¡ ˝Òø£ b˛e&Üìï Á|ü»\T >∑T]Ô+∫q|ü⁄&ÉT
yê{Ïì Á|ükÕs¡ e÷<Ûäé÷\ <ë«sê ãVæ≤s¡+>∑|üs¡#·&É+ ˝Ò<ë Hêj·T≈£î\, n~Ûø±s¡T\ <ä wæºøÏ rdüT¬ø[fl yê]ì
u≤<ÛäT´\T>± #˚j·÷*. düeTdü´\ |üs¡cÕÿs¡+ ø√dü+ $$<Ûä s¡ø±\ bÂs¡ Ä+<√fi¯q\T, nVæ≤+kÕ e÷s¡Z+˝À
#˚j·÷*. düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+`2005 Á|üuÛÑT‘ê«\qT »yêãT<ëØ>± #˚ùd $<Ûä+>± bÂs¡T\≈£î n_Û+∫q ˇø£
Äj·TT<Ûä+. Çy˚ø±≈£î+&Ü Á|üuÛÑT‘ê«\T u≤<Ûä´‘êj·TT‘·+>± ñ+&É&ÜìøÏ rdüTø√e\dæq eT]ø=ìï #·s¡´\T.
|òæsê´<äT\T rdüTø√e&ÜìøÏ ˇø£ y˚~ø£qT @sêŒ≥T #˚j·TT≥: |òæsê´<äT\T <ëK\T #˚j·T&ÜìøÏ, Á|üuÛÑT‘·«
düe÷#êsêìï nuÛÑ´]ú+#·&ÜìøÏ bÂs¡T\T ñ|üjÓ÷–+#·>∑\ ÄHé˝…’Hé bÕ¢{ŸbòÕyéT\qT ˝Ò<ë Ç‘·s¡ n~Ûø±]ø£
ø£eT÷´ìπøwüHé |ü<äΔ‘·T\qT Á|üuÛÑT‘ê«\T @sêŒ≥T #˚j·÷*. e∫Ãq |òæsê´<äT\≈£î, nuÛÑ´s¡úq\≈£î n~Ûø±s¡T\T
Á|ü‹düŒ+~+#ê*.
1. düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ $yê<ä |üsc¡ Õÿs¡+: bÂs¡T\T, Á|üuTÑÛ ‘·«+ eT]j·TT Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´>∑T\ eT<Û´ä $yê<ë\qT
Hê´j·T+>± |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ eT]j·TT Hê´j·T Á|üÁøÏj·TqT Áø£eTãBΔø£]+#·&ÜìøÏ, Hê´j·TkÕúHê\T
ìcÕŒøÏåø£+>± ñ+&Ü*.
2. |üs¡ý˚ø£åD: bÂs¡T\qT n~Ûø±s¡T\qT »yêãT<ëØ>± ñ+#·&É+˝À düVü‰j·T|ü&É{≤ìøÏ, Á|üuÛÑT‘·«+
ø±sê´\j·÷\ u≤<Ûä´‘·\T eT]j·TT n~Ûø±sê\qT düŒwüº+>± ìs¡«∫+#ê*. n~Ûø±s¡T\ |üìrs¡TqT
eT~+|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ yê]ô|’ ìs¡+‘·s¡ |üs¡ý˚ø£åD eédüúqT @sêŒ≥T #˚ùdÔ yê]˝À »yêãT<ëØ‘·q+
ô|]π> neø±X¯+ e⁄+≥T+~.
[237]
Á|üC≤kÕ«eT´+ ˇø£ Á|üuÛÑT‘·´ $<Ûëq+, Ç~ Á|ü»\#˚ mqTïø√ã&çq Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\#˚
ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·T+~
Á|üC≤kÕ«eT´+ ¬s+&ÉT s¡ø±\T 1. Á|ü‘·´ø£å Á|üC≤kÕ«eT´+, 2. |üs√ø£å Á|üC≤kÕ«eT´+
n~Ûø£ »HêuÛ≤ ø£*– e⁄+&É&É+ e\¢ eTq <˚X¯+ |üs√ø£å Á|üC≤kÕ«eT´+ nqTdü]düTÔ+~.
Á|üC≤kÕ«eT´+˝À mìïø£\T Á|ü<Ûëq+ eT]j·TT Á|ü»\≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T ø£*Œ+#·ã&ÉT‘êsTT.
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Á|üC≤kÕ«eT´+ m<äTs=ÿ+≥Tqï eTTKýÓTqÆ düyêfi¯ófl: ù|<ä]ø£+, n~Ûø£ »HêuÛ≤, ìs¡øså£ êdü´‘·,
*+>∑ ndüe÷q‘·«+, ≈£î\‘·‘·«+, eT‘·‘·‘·«+, ÁbÕ+rj·T‘·‘·«+, bÕØº |òæsêsTT+|ü⁄\T yÓTT<ä\>∑Tq$.
Á|üC≤kÕ«eT´ ã˝Àù|‘êìøÏ bÂs¡T\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ #ê˝≤ ø°\ø£+. Á|üuÛÑT‘ê«\T ≈£L&Ü »yêãT<ëØ‘·q+
ø£*– e⁄+&Ü*.
1. Á|üC≤kÕ«eT´+ mìï s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ?
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ÁbÕ‹ì<Ûä´ Á|üC≤kÕ«e÷´ìï nqTdü]+#·&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡Dy˚T$T{Ï?
1. Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHêìï ˙e⁄ düeT]úkÕÔyê? m+<äT≈£î?
2. düeTHê´j·T bÕ\q nq>±H˚$T?
1. Á|üdüTÔ‘· Á|üC≤kÕ«e÷´\T m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\qT ù|s=ÿì @yÓ’Hê ¬s+&ç+{Ïì $e]+#·TeTT.
2. ªªÁ|üC≤kÕ«eT´ |ü]s¡ø£åD˝À Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ n‹ eTTKýÓTÆq~μμ nì m˝≤ #Ó|üŒ>∑\e⁄?
3. Á|ükÕs¡ e÷<Û´ä e÷\T ‘·eT u≤<Û´ä ‘·qT dü]>±Z HÓsy¡ s˚ T¡ düTHÔ êïj·Tì ˙e⁄ nqT≈£î+≥THêïyê? $e]+|ü⁄eTT.
1. ÁøÏ+~ @ dü÷Á‘·+ô|’ Á|üC≤kÕ«eT´+ Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+≥T+~ ( )
m) kÕeTýê<ä+ _) sê»ø°j·T düe÷q‘·«+ dæ) $uÛÑ»q &ç) Ä]úø£ düe÷q‘·«+
2. eTVü‰‘êà>±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û Vü‰MT #·≥º+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+ ( )
m) 100 s√E\ ñbÕ~Û ø£\Œq _) 200 s√E\ ñbÕ~Û ø£\Œq
dæ) dü+e‘·‡s¡eT+‘ê ñbÕ~Û ø£\Œq &ç) ìs¡T<√´>∑T\≈£î uÛÑè‹ #Ó*¢+#·&É+
19.10 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T
[238]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
düeTø±©q n+XÊ\T -
20
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
dü+ã+~Û‘· #·{≤º\T
uÛ≤s¡‘· <˚X¯+ Á|üdüTÔ‘·+ m<äTs=ÿ+≥Tqï kÕe÷õø£ düeTdü´\qT ù|s=ÿ+{≤s¡T.
eTVæ≤fi¯\\T, ∫qï|æ\¢\ô|’ »]π> Væ≤+düqT n]ø£≥º&ÜìøÏ ‘·>∑T dü÷#·q\T, dü\Vü‰\T ÇkÕÔs¡T.
Ä]ºø£˝Ÿ 370 m+<äT≈£î s¡<äT› #˚j·Te\dæ e∫Ã+<√ $e]kÕÔs¡T.
20.1 |ü]#·j·T+
e\dü bÕ\q˝À uÛ≤s¡rj·TT\T nH˚ø£ düeTdü´\T m<äTs=ÿHêïs¡ì Ç+‘·≈£îeTT+<äT bÕsƒê\˝À eTq+
#·÷XÊ+. kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq|üŒ{Ï qT+&ç ù|<ä]ø£+, ìs¡T<√´>∑+ bÕs¡Á<√\T‘êeTì n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ãq Á|ür
Á|üuÛÑT‘·«+ #Ó|ü⁄‘·÷H˚ e⁄Hêï n~ Ç+ø± ø£qT#·÷|ü⁄y˚Ts¡˝À ˝Ò<äT. eTVæ≤fi¯\T, nD>±]q esêZ\ Á|ü»\ô|’ Ç+ø±
y˚~Û+|ü⁄\T ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚ e⁄HêïsTT. |üsêés¡D+ ø°åDÏdü÷ÔH˚ ñ+~. u≤\´ $yêVü‰\T »s¡T>∑T‘·÷H˚ e⁄HêïsTT.
n$˙‹ $X¯ +K\+>± $düÔ]dü÷ÔH˚ ñ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì kÕe÷õø£, Ä]úø£, sê»ø°j·T s¡+>±\˝À #√≥T
#˚düT≈£î+≥Tqï |ü\T eTTK´ n+XÊ\qT, yê{Ï ìyês¡D¬ø’ πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T #˚|ü{Ïºq ø=ìï #·{≤º\qT
>∑T]+∫ á bÕsƒ¡+˝À #·÷<ë›+.
20.2 kÕe÷õø£, Ä]úø£ n+XÊ\T
düe÷»+ n+fÒ eéd”úø£ ‘· e÷s¡Z+˝À ø£*dæ J$+#·&É+. $_Ûqï, ì]›wüº kÕ+düÿ ‹ø£, uÛ≤wü, eT‘·
$XÊ«kÕ\T, dü+Á|ü<ëj·÷\T, qeTàø£+, ÁbÕ+rj·T‘· yÓTT<ä˝q’… n+XÊ\T Á|ü‹ düe÷C≤ìøÏ e⁄+{≤sTT. düe÷»+˝À
ndüeÔ ´dü‘Ô · ø±s¡D+>± kÕe÷õø£ düeTdü´\T dü wæ+º #·ã&É‘êsTT. Áø£eT+>±, n$ ù|s¡T≈£îb˛sTT kÕ<Ûës¡D kÕe÷õø£
J$‘êìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT. ˇø£ÿkÕ] kÕe÷õø£ düeTdü´ y˚fi¯S¢qTø=ì n_Ûe ~Δ #Ó+~‘˚, düVü≤q+ jÓTTø£ÿ
Vü≤<äT›\T <ë{Ï <ëìô|’ ÄÁ>∑Vü≤+ ‘·˝…‘·TÔ‘·T+~. n|ü⁄Œ&ÉT kÕe÷õø£ kÕeTs¡dü´+ eT]j·TT düeTdü´\ jÓTTø£ÿ
|ü]cÕÿs¡+ ø√dü+ &çe÷+&é ô|s¡T>∑T‘·T+~. á kÕe÷õø£ düeTdü´\ e\¢ ã&ÉT>∑T ã\V”≤q esêZ\ Á|ü»˝Ò
m≈£îÿe>± Çã“+<äT\T|ü&É‘ês¡T. n≥Te+{Ï kÕe÷õø£ düeTdü´\˝À düeTø±©q n+XÊ\qT yê{Ï |ü]cÕÿs¡+
ø√dü+ Á|üuÛÑT‘ê«\T #˚dæq #·{≤º\qT ø=ìï+{Ïì |ü]o*<ë›+.
[239]
20.2.1 ≈£î\‘·‘·«+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ÁbÕNq ø±\+ qT+&ç es¡í eédüú ø=qkÕ>∑T‘·÷ e⁄+~. á es¡í eédüú ˝Ò<ë ≈£î\ eédüú
ˇø£ e´øÏÔøÏ #Ó+~q Á|ü‘˚´ø£ ≈£î˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫ e ‘·TÔ\qT ìπsΔ•+∫+~. |üPs¡« ø±\+˝À nìï ≈£î˝≤\T
düe÷»+˝À düe÷q u≤<Ûä´‘·\T ìs¡«Væ≤dü÷Ô ˇø£]øÏ ˇø£s¡T düVü≤ø£]+#·T≈£î+≥÷ >ös¡e+>± ø=qkÕπ>$. ø±˙
sêqTsêqT ≈£î˝≤\ eT<Ûä´ yÓ’wüe÷´\T ô|s¡>∑kÕ>±sTT. ø=ìï ≈£î˝≤\ yês¡T <√|æ&ûøÏ >∑Ts¡j·÷´s¡T.
Á|üC≤kÕ«eT´+ e÷qe düe÷q‘ê«ìï Áb˛‘·‡Væ≤düTÔ+~. ≈£î\ eédüú Á|üC≤kÕ«eT´ dü÷Œ¤]ÔøÏ $s¡T<äΔ+.
nH˚ø£ kÕs¡T¢ C≤rj·T Á|üjÓ÷»Hê\ ø£+fÒ ≈£î\ Á|üjÓ÷»Hê\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«&É+ e\¢ C≤rj·T ◊ø£´‘· nH˚
uÛ≤eq ÁbÕeTTK´‘· ‘·–Zb˛‘·T+~. düe÷»+ ≈£î˝≤ìøÏ #Ó+~q ø£ Á‹eT düeT÷Vü‰\T>± $uÛÑõ+#·ã&ç+~. ≈£î\
Ä<Ûë]‘· $eø£å ø=ìïkÕs¡T¢ Væ≤+dü≈£î <ë] rdüTÔ+~. @ s¡÷|ü+˝À ñHêï ≈£î\ $eø£å H˚s¡y˚T. ≈£î\y˚T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
e÷qe Vü≤≈£îÿ\ ñ\¢+|òüTq\≈£î Á|ü<Ûëq eT÷\ ø±s¡D+. ≈£î\ $eø£å düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«\T
#˚|ü{Ïºq ø=ìï #·s¡´\T.
sêC≤´+>∑+˝Àì Ä]ºø£˝Ÿ 46: Á|üø±s¡+ ≈£î\ $eø£å‘·≈£î m≈£îÿe>± >∑Ts¡j˚T´ SC eT]j·TT ST esêZ\
yê]øÏ Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<äΔ‘√ $<ä´qT ø£*Œ+∫, Ä]úø£+>± m<ä>∑&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«\T neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*.
bÂs¡ Vü≤≈£îÿ\ s¡ø£åD #·≥º+ 1955 Ä]ºø£˝Ÿ 17 Á|üø±s¡+ n˙ï s¡÷bÕ\˝À e⁄qï n+≥sêì‘·q+ ìùw<Ûä+.
md”‡, md”º y˚~Û+|ü⁄\ ìyês¡D #·≥º+, 1989: md”‡, md”º\ô|’ <ës¡TD≤\qT ÁøÏ$Tq˝Ÿ ◊|ædæ øÏ+<ä≈£î
rdüT≈£îe#êÃs¡T. Á|ü‘˚´ø£ ø√s¡Tº\T, y˚>∑e+‘·yÓTÆq $#ês¡D, <ë«sê •ø£å\T neT\T #˚kÕÔs¡T.
sêC≤´+>∑+ 65 e dües¡D #·≥º+, 1990: 12 e÷]Ã, 1992 q md”‡ eT]j·TT md”º\ C≤rj·T ø£$TwüHé
@sêŒ≥T #˚j·Tã&ç+~.
20.2.2 eTVæ≤fi¯\ n+XÊ\T
y˚<ä ø±\+ qT+&ç eTq <˚X¯+˝À Ád”Ô\T <˚e‘êdü«s¡÷|ü⁄\T>± ø°]Ô+#·ã&˚yês¡T. düe÷» ìsêàD+˝À Ád”Ô\
bÕÁ‘· #ê˝≤ ø°\ø£yÓTÆq~. »HêuÛ≤˝À dü>∑+ e⁄qï eTVæ≤fi¯\T |ü⁄s¡Twüß\‘√ bÕ≥T düe÷q Vü≤≈£îÿ\T ø£*–
ñHêïs¡T. Ád”Ô\ Vü≤≈£îÿ\qT >ös¡$+∫, yê]øÏ $<ëéø±XÊ\T ø£*Œ+∫q düe÷C≤\˙ï n_Ûe ~Δ |ü<∏ä+˝À
eTT+<äTHêïsTT.
düe÷»+˝À ù|s¡T Á|üU≤´‘·T\T bı+<äT‘·Tqï|üŒ{ÏøÏ Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± m+‘√ eT+~ eTVæ≤fi¯\T y˚~+Û |ü⁄\≈£î,
>∑ Vü≤ Væ≤+dü≈£î >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T. eTVæ≤fi¯\T ‘·eT Çfi¯¢˝À, ãVæ≤s¡+>∑ Á|ü<˚XÊ˝À¢ ˝Ò<ë ø±sê´\j·T+˝À ñHêï
düTs¡ø‘åÏ +· >± ñ+&ÉsT¡ . e÷≥\‘√ y˚~+Û #·&+É , #˚‘\· ‘√ u≤~Û+#·&+É , ‘·≈î£ ÿe #˚dæ e÷{≤¢&&É +É , m>∑‘ê[ #˚jT· &É+,
˝…’+–ø£ Væ≤+dü≈£î >∑T]#˚j·T&É+, es¡ø£≥ï y˚~Û+|ü⁄\T e+{Ï e÷qdæø£, XÊØs¡ø£ Væ≤+dü≈£î >∑Ts¡e⁄‘·Tqï yê]
>∑T]+∫ eTq+ $+≥÷H˚ ñHêï+. ø=+‘· eT+~ u≤*ø£\qT, eTVæ≤fi¯\qT nÁø£eT s¡yêD≤ #˚düTÔHêïs¡T eT]j·TT
ã\e+‘·+>± e´_Û#ês¡+˝ÀøÏ ~+|ü&É+ #˚düTÔHêïs¡T. düe÷q |üìøÏ düe÷q y˚‘·q+ ≈£L&Ü bı+<ä&É+ ˝Ò<äT.
[240]
Çe˙ï eTVæ≤fi¯\≈£î >∑\ e÷qe Vü≤≈£îÿ\qT Vü≤]+∫ y˚j·T&É+ eT]j·TT $eø£å‘·qT #·÷|ü&Éy˚T ne⁄‘·T+~. M{Ï
qT+&ç eTVæ≤fi¯\T, u≤*ø£\T s¡ø£åD bı+<ë\+fÒ yê]øÏ dü+ã+~Û+∫q Vü≤≈£îÿ\T eT]j·TT #·{≤º\ >∑T]+∫q
ne>±Vü≤q ø£*– ñ+&Ü*. n|ü⁄Œ&˚ yês¡T >∑ Vü≤ Væ≤+dü, y˚~Û+|ü⁄\ qT+&ç s¡ø£åD bı+<ä>∑\T>∑T‘ês¡T.
u≤*ø£\ eT]j·TT eTVæ≤fi≤ s¡ø£åD #·{≤º\T
es¡ø£≥ï y˚~Û+|ü⁄\ #·≥º+ 1961: ø£≥ï+ Çe«&É+, rdüTø√e&É+ ≈£L&Ü H˚s¡y˚T. á #·{≤ºìï
ñ\¢+|òæT+∫q yê]øÏ ø£˙dü+ 5 dü+e‘·‡sê\ C…’\T •ø£å ,15 y˚\ es¡≈£î »]e÷Hê $~Û+#˚ neø±X¯+
e⁄+~.
>∑Vü≤ Væ≤+dü qT+&ç eTVæ≤fi≤ s¡ø£åD #·≥º+ 2005: Bì˝À nìï s¡ø±\ - >∑ Vü≤Væ≤+dü, e÷≥\‘√
˝Ò<ë #˚‘·\‘√ u≤~Û+∫Hê, ˝…’+–ø£ Væ≤+dü≈£î >∑T]#˚dæHê, dü<äs¡T u≤~Û‘· eTVæ≤fi¯ |òæsê´<äT #˚ùdÔ uÛ≤s¡‘·
•øå± düà ‹ 489 A Á|üø±s¡+ ÄyÓT≈£î ‘·–q s¡ø£åD ø£*ŒkÕÔs¡T.
ìs¡“¤j·T #·≥º+: u≤*ø£\ eT]j·TT eTVæ≤fi¯\ s¡ø£åD ø√dü+ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ÁøÏ$Tq˝Ÿ Hê´j·T dües¡D
#·≥º+ 2013 ÄyÓ÷~+∫+~.
|üì Á|ü<˚XÊ\˝À eTVæ≤fi¯\ô|’ ˝…’+–ø£ y˚~Û+|ü⁄\ ìs√<Ûäø£ #·≥º+ 2013: |üì Á|ü<˚XÊ\˝À ‘·eTô|’ »]π>
˝…’+–ø£ Væ≤+dü, y˚~Û+|ü⁄\ô|’ eTVæ≤fi¯\T ‘·eT ô|’n~Ûø±s¡T\≈£î |òæsê´<äT #˚dæ s¡ø£åD ø£*Œ+#·eTì
ø√s¡e#·TÃ.
eTTdæ¢+ eTVæ≤fi¯\ ($yêVü≤+ô|’ Vü≤≈£îÿ\ |ü]s¡ø£åD) #·≥º+, 2019: á #·{≤ºìï bÕs¡¢yÓT+≥T ñuÛÑj·T
düuÛÑ\T ÄyÓ÷~+#êsTT. á #·≥º+, Á{Ï|ü⁄˝Ÿ ‘·˝≤ø˘, nq>± ‘·˝≤ø˘-m-_<ä›‘Y #·≥º$s¡T<äΔeTì
Á|üø£{Ï+∫+~. n˝≤+{Ï ‘·˝≤ø˘qT ‘·q uÛ≤s¡´≈£î Çe«<ä*#˚, ñ#·Ã]+#˚ @ eTTdæ¢+ uÛÑs¡Ô nsTTHê
eT÷&˚fi¯¢ C…’\T •ø£å eT]j·TT »]e÷Hê ≈£L&Ü #Ó*¢+#ê*‡ ñ+≥T+~.
20.2.3 u≤\\ n+XÊ\T - #·{≤º\T
m≥Te+{Ï *+>∑ uÛ<Ò +ä ˝Ò≈î£ +&Ü 18 dü+e‘·‡sê\ ˝À|ü⁄ >∑\ |æ\\¢ +<äs÷¡ u≤\\T>±H˚ |ü]>∑D+Ï |üã&ÉT‘ês¡T.
H˚{Ï u≤\˝Ò πs|ü{Ï bÂs¡T\T ø£<ë! Á|üuÛÑT‘·«|üs¡+>± u≤\\ Vü≤≈£îÿ\≈£î uÛÑÁ<ä‘· ø£*Œ+#ê*. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝Àì
ìπs›•ø£ dü÷Á‘·+>±, ªª|æ\¢\≈£î Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq |ü<äΔ‹˝À eT]j·TT ùd«#·Ã¤ eT]j·TT >ös¡e+ ñqï |ü]dæú‘·T\˝À
n_Ûe ~Δ #Ó+<ä&ÜìøÏ neø±XÊ\T eT]j·TT kÂø£sê´\T ø£*Œ+#·ã&Ü\ì eT]j·TT HÓ’‹ø£ eT]j·TT XÊØ]ø£
<√|æ&ûøÏ e´‹πsø£+>± u≤\´+ eT]j·TT j·TTe‘· s¡øÏå+#·ã&Ü\ìμμ ñ+~.
u≤\\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø=ìï düeTdü´\T eTq+ #·]Ã+#˚ eTT+<äT>± u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ >∑T]+∫
[241]
u≤\\ Vü≤≈£îÿ\T
1. J$+#˚ Vü≤≈£îÿ.
2. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√ >∑&çù| Vü≤≈£îÿ.
3. $wüjT· |ü]C≤„q+ ô|+#·Tø√e≥+, $$<Ûä Á|ükÕs¡ e÷<Û´ä e÷\ <ë«sê Á|ü|+ü #· $wüj÷· \ô|’ ne>±Vü≤q
ô|+#·T≈£îH˚ Vü≤≈£îÿ.
4. u≤<Ûëø£s¡yÓTÆq, <Ís¡®q´|üP]‘·yÓTÆq, Vü‰ìø£s¡yÓTÆq yê{Ï qT+&ç s¡ø£åD bı+<˚ Vü≤≈£îÿ.
5. Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\T>∑\ |æ\¢\T ≈£L&Ü dü+|üPs¡í J$‘·+ >∑&É|ü{≤ìøÏ, n_Ûe ~Δ˝ÀøÏ sêe{≤ìøÏ Á|ü‘˚´ø£
dü+s¡ø£åD≤ Vü≤≈£îÿ.
6. |üP]Ô Äs√>∑´+, yÓ’<ä´ kÂø£s¡´+ bı+<˚ Vü≤≈£îÿ.
7. u≤\\T e÷‘· uÛ≤wü˝À e÷{≤¢&˚ Vü≤≈£îÿ, yê] eT‘·, kÕ+Á|ü<ëj·÷\T bÕ{Ï+#˚ Vü≤≈£îÿ.
8. Ä≥˝≤&ÉT≈£îH˚ Vü≤≈£îÿ.
9. Vü‰ìø£s¡yÓTÆq eT+<äT\T yê&ÉT≥, ‘·j·÷s¡T#˚j·TT≥, ø=qT≥ qT+&ç s¡ø£åD bı+<˚ Vü≤≈£îÿ.
10. u≤~Û+#·ã&çHê, ìs¡¢ø£å´+ #˚j·Tã&çq s¡ø£åD bı+<˚ Vü≤≈£îÿ.
Ä|üπswüHé eTTkÕÿHé n+fÒ..
‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ˝Òø£ ø=+<äs¡T, Ç+{Ï qT+∫ bÕ]b˛sTT e∫Ãqyês¡T eT]ø=+<äs¡T nHê<∏ä˝≤¢ J$‘·+
>∑&ÉT|ü⁄‘·T+{≤s¡T. Ç˝≤+{Ï yê]ì sêÁwüº yê´|üÔ+>± @ø£ø±\+˝À ãVæ≤s¡+>∑ Á|ü<˚XÊ˝À¢ >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ
b˛©düT ã +<ë\T, u≤\\ dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\T #˚|üfÒº ø±s¡´Áø£e÷H˚ï Ä|üπswüHé eTTkÕÿHé n+{≤s¡T.
Çìï Vü≤≈£îÿ\T ñqï|üŒ{Ïø° u≤\\≈£î s¡ø£åD ø£s¡TyÓ’+~. #ê˝≤ eT+~ #·<äTe⁄\≈£î <ä÷s¡+>± u≤\
ø±]à≈£î\T>±, |ü]ÁX¯eT\˝À, >∑qT\˝À, eékÕj·T |üqT\˝ÀøÏ |ü+|üã&ÉT‘·THêïs¡T ˝Ò<ë ‘·eT ‘√ãT≥Tºe⁄\qT,
Ç+{À¢ e⁄+&˚ e <äT\Δ qT #·÷ùd u≤<Û´ä ‘· rdüT≈£î+≥THêïs¡T. ø=+‘· eT+~ |æ\\¢ T nÁø£eT s¡yêD≤ #˚jT· ã&ÉT‘·THêïs¡T.
Bì e\¢ |æ\¢\T yê] u≤˝≤´ìï ø√˝ÀŒ‘·THêïs¡T. Ç~ yê] XÊØs¡ø£ eT]j·TT e÷qdæø£ n_Ûe ~ΔøÏ Vü‰ìø£s¡+.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À u≤\ ø±]à≈£î\≈£î ù|<ä]ø£+, eT+∫ bÕsƒX¡ Ê\\T ˝Òøb£ ˛e&É+, #·<Tä e⁄ ÁbÕeTTK´‘· ‘Ó*j·Tø£b˛e&É+
eTTKýÓTÆq ø±s¡D≤\T>± uÛ≤$+#·e#·TÃ. #ê˝≤ eT+~ u≤*ø£\≈£î u≤\´ $yêVü‰\T »]– n+<Ûäø±s¡+˝ÀøÏ
HÓ≥ºã&ÉT‘·THêïs¡T.
u≤\\qT s¡øÏå+#˚ #·{≤º\T
1. u≤\´ $yêVü‰\ ìs√<Ûøä £ #·≥+º 2006: $yêVü≤ düeTj·÷ìøÏ ne÷àsTTøÏ 18 dü+e‘·‡sê\T, nu≤“sTTøÏ
21 dü+e‘·‡sê\T ì+&ç e⁄+&Ü*. Ç<ä›]˝À m ˇø£ÿ]øÏ ìs¡ísTT+∫q ej·TdüT‡ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± e⁄+fÒ
Ç<ä›]˝À ej·TdüT‡˝À ô|<ä›yês¡T eT]j·TT Ä $yêVü‰ìï Áb˛‘ê‡Væ≤düTÔqïyês¡T ≈£L&Ü •øÏå+#·ã&ÉT‘ês¡T.
[242]
2. bòÕø£ºØ\ #·≥º+ 1948: 14 dü+e‘·‡sê\T ˝À|ü⁄ |æ\¢\T bòÕø£ºØ\˝À |üì#˚j·TT≥ ìùw<Ûä+
3. >∑qT\ #·≥º+ 1952: Á|üe÷<äøs£ y¡ TÓ qÆ >∑qT\˝À >±ì, Á|ü<X˚ +¯ ˝À >±ì |æ\\¢ T me«s¡÷ ñ+&É≈L£ &É<Tä .
4. u≤\ ø±]àø£ #·≥º+ 1986: Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq ˝Ò<ë Á|üe÷<äø£s¡+ ø±˙ @ |üqT\˝À ≈£L&Ü |æ\¢\T |üì
#˚j·T≈£L&É<äì #Ó|ü⁄‘·T+~.
5. ˝…’+–ø£ y˚~Û+|ü⁄\ qT+&ç |æ\¢\ s¡ø£åD #·≥º+, 2012: ˝…’+–ø£ y˚~Û+|ü⁄\T eT]j·TT no¢\‘· e+{Ï
H˚sê\ qT+&ç |æ\¢\ s¡ø£åD ø√dü+ ˇø£ ã\yÓTÆq #·≥º|üs¡yÓTÆq #·Á{≤ìï n+~+#·&ÜìøÏ
s¡÷bı+~+#·ã&ç+~.
1. u≤\ ø±]àø£ eédüú≈£î @yÓ’Hê ¬s+&ÉT ø±s¡D≤\T sêj·T+&ç.
20.2.4 e\dü\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ 30.7 ø√≥¢ eT+~ e\dü yÓfi≤fls¡T. »HêuÛ≤˝À Á|ür
Hê\Ze e´øÏÔ e\dü yÓ[flq yêπs. ˇø£ e´øÏÔ ‘·q »qà kÕúq+ qT+&ç ø£˙dü+ Äs¡T H˚\\T ˝Ò<ë n+‘·≈£î $T+∫
m≈£îÿeø±\+ Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À ìyêdü+ ñ+fÒ <ëìì e\dü>± uÛ≤$kÕÔs¡T. $$<Ûä Ä]úø£, kÕe÷õø£, sê»ø°j·T
ø±s¡D≤\e\¢ Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î Á|ü»\T e\dü yÓfi¯‘ês¡T. e\dü\T eT÷&ÉT s¡ø±\T>± e⁄+{≤sTT.
n$: 1. n+‘·sê®rj·T e\dü\T - ˇø£ <˚X¯+ qT+&ç Ç‘·s¡ <˚XÊ\≈£î yÓfi¯fl&É+, 2. C≤rj·T e\dü\T - <˚X¯+
˝À|ü\ ˇø£ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç y˚s=ø£ ÁbÕ+‘êìøÏ e\dü yÓfi¯fl&É+, 3. ø±˝≤qT>∑TD e\dü\T - πøe\+ ˇø£ ø±\+
˝Ò<ë ãTT‘·Te⁄˝À e\dü yÓ[fl ‹]– sêe&É+.
n~Ûø£ ñbÕ~Û neø±XÊ\T, ñqï‘· ñ<√´>±\T, n~Ûø£ y˚‘·Hê\T yÓTT<ä\>∑Tq$ e\dü\qT Äø£]¸kÕÔsTT.
n~Ûø£ »HêuÛ≤, n\Œ ñbÕ~Û, ‘·≈£îÿe y˚‘·Hê\T e+{Ï$ Á|ü»\qT e\dü yÓfi‚fl˝≤ #˚kÕÔsTT. e\dü yÓfi¯fl&É+ e\q
Á|ü»\T Ä]úø£+>± ã\|ü&É‘ês¡T, yê] ø=qT>√\T X¯øÏÔ ô|s¡T>∑T‘·T+~, HÓ’|ü⁄D≤´\T ô|+bı+~+#·T≈£î+{≤s¡T.
e\dü\ e\q ø=ìï düeTdü´\T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. e\dü yÓ[flq yêfi¯fl MT<ä e\dü Á|üuÛ≤e+ #ê˝≤ rÁe+>±
ñ+≥T+~. _ÛqïyÓTÆq yê‘êes¡D+˝À ñ+&Ée\dæ sêe&É+, <ëì e\¢ ø£*π> e‹Ô&ç, ÄVü‰s¡ e÷s¡TŒ, kÕe÷õø£
yê‘êes¡D+ e\¢ #ê˝≤ Çã“+<äT\T ≈£L&Ü m<äTs=ÿ+{≤s¡T.
e\dü ø±]à≈£î\qT s¡øÏå+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«\T #˚dæq ø=ìï #·{≤º\T, kÂø£sê´\T ˇø£kÕ] #·÷<ë›+.
e÷qe Vü≤≈£îÿ\ jÓTTø£ÿ kÕs¡«Á‹ø£ Á|üø£≥q Ä]ºø£˝Ÿ 22 Á|üø±s¡+, düe÷»+˝Àì Á|ü‹ düuÛÑT´ìøÏ
kÕe÷õø£ uÛÑÁ<ä‘·≈£î Vü≤≈£îÿ ñ+~.
Ç+≥sY-ùd{º Ÿ yÓTÁÆ >¬ +{Ÿ esYÿyÓTHé #·≥+º 1979: e\dü ø±]à≈£î\ Vü≤≈£îÿ\qT |ü]s¡ø+åÏ #·&ÜìøÏ neT\T
#˚dæq (ñbÕ~Û ìj·T+Á‘·D eT]j·TT ùdyê ìã+<Ûäq\T) #·≥º+. á #·≥º+ n+‘·sY-sêÁwüº e\dü<ës¡T\
ñbÕ~Ûì eT]j·TT yê] ùdyê |ü]dæú‘·T\qT ìj·T+Á‹+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔ+~.
[243]
ø±+Á{≤øº̆ ˝ÒãsY Äøº̆ (ìj·T+Á‘·D eT]j·TT ìs¡÷à\q) 1970: ˇ|üŒ+<ä ø±]à≈£î\ <√|æ&ìç ìyê]+∫
yê] |ü]dæú‘·T\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+ ø√dü+ Á|üy˚X¯ ô|{≤ºs¡T.
ø±]à≈£î\ Vü≤≈£îÿ\ s¡ø£åD¬ø’ ˝ÒãsY ø£$TwüHé @sêŒ≥T #˚j·THÓ’q~.
uÛ≤s¡‘· <˚oj·TT\T $<˚XÊ\≈£î e\dü yÓ[fl |üì #˚jT· &Üìï e\dü\ #·≥+º , 1983 nH˚ uÛ≤s¡‘· <˚X¯ #·≥+º
|üs´¡ y˚ødåÏ Tü +Ô ~. |üì ì$T‘·+Ô yÓfifl‚ yêfi¯fl Á|üj÷Ó »Hê\qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ Ç~ ø=ìï wüs‘¡ T· \T $~ÛdTü +Ô ~.
1. e\dü yÓ[flq ÁbÕ+‘·+˝À e\dü ø±]à≈£î\T m<äTs=ÿqï düeTdü´\T $e]+#·+&ç.
20.2.5 n$˙‹, \+#·>=+&ç‘·q+
#·≥ãº <ä+Δ ø±ì e÷s¡+Z ˝À nHê´j·T+>±, düT\Te⁄>±, ‘·≈î£ ÿe düeTj·T+˝À m≈£îÿe &ÉãT“ dü+bÕ~+#·&Üìï
n$˙‹ ˝Ò<ë \+#·>=+&ç‘·q+ (scam) n+{≤s¡T. n$˙‹ nH˚~ $$<Ûä s¡÷bÕ\˝À ñ+≥T+~. e´≈£îÔ\qT yê]
$<ÛäT\ qT+&ç <ä÷s¡+ #˚j·TT≥ ˝Ò<ë yê] Vü≤≈£îÿ\qT yês¡T bı+<ä≈£î+&Ü #˚j·TT≥ ≈£L&Ü n$˙‘˚, HÓ’‹ø£
$\Te\T bÕ{Ï+#·øb£ ˛e&É+, <=+>∑‘H· ê\T, Á|üC≤ ÄdüT\Ô e <∏ë. ìC≤sTTr ˝Òøb£ ˛e&É+, <√|æ&,û <äT]«ìjÓ÷>∑+,
yÓ÷kÕ\T eT]j·TT ≈£î+uÛÑø√D≤\T n$˙‹ jÓTTø£ÿ $$<Ûä e´ø°Ôø£s¡D\T.
n$˙‹ ˝Ò<ë \+#·>=+&ç‘·q+ e\¢ #ê˝≤eT+~ ù|<äyês¡T nH˚ø£ düeTdü´\T m<äTs=ÿ+≥THêïs¡T. yê]
düeTdü´\T rs¡TÃø√˝Òø£b˛‘·THêïs¡T. Vü≤≈£îÿ\T nqTuÛÑ$+#·˝Òø£b˛‘·THêïs¡T. dü‘·«s¡ Hê´j·T+ bı+<ä˝Òø£b˛‘·THêïs¡T.
düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+
2005˝À neT\T #˚j·Tã&çq, á #·≥º+ <ë«sê Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø±s¡T\T bÂs¡T\T ø√]q düe÷#êsêìï
‘·|üŒì dü]>± n+~+#ê* ˝Ò<ë •øå±‘·àø£ #·s¡´\qT m<äTs√ÿe\dæ ñ+≥T+~.
Á|üC≤ùde\ Vü≤≈£îÿ #·≥º+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì 19 sêÁcÕº˝À¢ neT\T #˚j·Tã&ç+~. Á|üuÛÑT‘·«+ bÂs¡T\≈£î n+~+#˚ $$<Ûä Á|üC≤
ùde\≈£î düeTj·÷qTkÕs¡+>± n+~+#·&ÜìøÏ Vü‰MT ÇdüTÔ+~ eT]j·TT XÊdüq+ Á|üø±s¡+ ìπs›•+∫q ùde\qT
n+~+#·&É+˝À ˝ÀbÕ\T »]–q|ü⁄&ÉT •øÏå+#˚ j·T+Á‘ê+>±ìï n+~düTÔ+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n$˙‹ ìs√<Ûäø£ #·{≤º\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\ n$˙‹øÏ »]e÷Hê $~Û+#·e#·TÃ.
1. uÛ≤s¡rj·T •øå±düà ‹, 1860 Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï #·≥º+
2. 1961˝Àì ÁbÕdæ≈£L´wüHé $uÛ≤>∑+
3. n$˙‹ ìs√<Ûäø£ #·≥º+, 1988
4. _HêMTì ìùw~Û+#·&ÜìøÏ ª~ _Hê$T ˝≤yê<˚M\ (ìùw<Ûä) #·≥º+μ, 1988
[244]
5. eT˙˝≤+&É]+>¥ ìs√<Ûäø£ #·≥º+, 2002 n$˙‹øÏ e´‹πsø£+>± ◊ø£´sê»´dü$T‹ n$˙‹ ìs√<Ûäø£
$düÔ ‘· dü<ädüT‡ 2005˝À rdüT≈£îqï #·s¡´\qT ÄyÓ÷~dü÷Ô uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ dü+‘·ø£+ #˚dæ+~. (2011˝À
ÄyÓ÷~+#·ã&ç+~)
6. ˝Àø˘bÕ˝Ÿ eT]j·TT ˝Àø±j·TTø£Ô #·≥º+, 2013
7. $õ˝Ÿ uÀ¢j·TsY‡ Ábıf…ø£åHé j·÷ø˘º, 2011
Á|üuÛÑT‘ê«\T mìï #·{≤º\T #˚dæq|üŒ{Ïø° Á|ü»\T, n~Ûø±s¡T\˝À e÷s¡TŒ sêq+‘· es¡≈£î á C≤&Ü´ìï
mes¡T ‘·–Z+#·˝Òs¡T.
20.2.6 e÷<äø£ Á<äyê´\T
eT<ä´+/ eT<ä´ bÕ˙j·÷\T, bı>±≈£î, dæ>∑¬s≥T¢, ôV≤sêsTTHé, ø=¬ø’Hé, >∑+C≤sTT, e÷]Œ¤Hé e+{Ï
Vü‰ìø£s¡yÓTÆq eT‘·TÔ |ü<ësêú\ n\yê≥T ˝Ò<ë <ëìô|’ Ä<Ûës¡|ü&É{≤ìï e÷<äø£Á<äyê´\ <äT]«ìjÓ÷>∑+ ˝Ò<ë
e´düq+ nì n+{≤s¡T. e÷<äø£Á<äe´ <äT]«ìjÓ÷>∑+ jÓTTø£ÿ ñ#·TÃ˝ÀøÏ j·TTe≈£î\‘√ bÕ≥T ô|<ä›\T ≈£L&Ü
HÓ≥ºã&ÉT‘·THêïs¡T M{ÏøÏ eTTK´ ø±s¡ø±\˝À ‘√{Ï ùdïVæ≤‘·T\ jÓTTø£ÿ Á|üuÛ≤e+ eT]j·TT nqT≈£L\‘· ˝Òì
≈£î≥T+ã yê‘êes¡D+ eT]j·TT ˇ‹Ô&ç ñHêïsTT. düs¡<ë>± yÓTT<ä\j˚T´ á n\yê≥T. ∫e]øÏ u≤ìdü>±
e÷s¡TÃ≈£î+≥T+~. nH˚ø£ H˚sê\T #˚ùd+<äT≈£î Á&É>‡¥ Áù|sπ |ækÕÔsTT. #·<Tä e⁄˝À yÓqTø£ã&çb˛‘ês¡T. @ |ü˙ #˚jT· ˝ÒsT¡ .
ùdïVæ≤‘·T\T, u≤+<Ûäyê´\qT eT]∫ ˇ+≥]>± ≈£î+–b˛‘ês¡T. n$ <=s¡ø£ì |ü]dæú‹˝À ‘·eTì ‘êeTT
Væ≤+dæ+#·Tø√e&É+, ∫e]øÏ Ä‘·àVü≤‘·´\≈£î ≈£L&Ü <ë]rj·Te#·Ãì yÓ’<ä´ ì|ü⁄DT\T #ÓãT‘·THêïs¡T.
eTq <˚X+¯ ˝ÀøÏ á e÷<äø£ Á<äyê´\T Ç‘·s¡ <˚XÊ\ qT+&ç <=+>∑‘q· +>± düs|¡ süò ê (smuggling) #˚dTü HÔ êïs¡T.
M{Ïì #˚s¡y˚j·T{≤ìøÏ nH˚ø£ s¡ø±\ e÷sêZ\T ñ|üjÓ÷–+∫ ø√{≤¢~ s¡÷bÕj·T\T dü+bÕ~düTÔHêïs¡T. <˚X¯+˝Àì
j·TTe‘·qT eÁø£e÷s¡Z+˝ÀøÏ HÓ≥º&ÜìøÏ, yê]ì ìØ«s¡´+ #˚j·T&ÜìøÏ Bìì ˇø£ kÕ<Ûäq+>± yê&ÉT‘·THêïs¡T.
e÷<äø£Á<äyê´\ C≤rj·T dü+düú ìy˚~ø£ 2010 Á|üø±s¡+ e÷<äø£Á<äyê´\qT ùd$+#˚ <äTs¡\yê≥TqT
ìyê]+#·&ÜìøÏ, <ëì qT+&ç j·TTe‘·qT ø±bÕ&É&ÜìøÏ ≈£î≥T+ã+, düe÷»+ jÓTTø£ÿ ìyês¡D ø±s¡´Áø£e÷\
bÕÁ‘·qT H=øÏÿ #Ó|Œæ +~. eT©º &Óe’ Tq¸q˝Ÿ bòÕ´$T© <∏sÓ |¡ ,”ò düø±sê‘·àø£ Á|ües¡HÔ ê ∫øÏ‘‡· (Cognitive Behavioural
Therapy-CBT) nH˚~ ≈£î≥T+ã+ <ë«sê e÷<äø£Á<äe´j·÷\T ùd$+#˚ yê]øÏ Ç#˚Ã ˇø£ s¡ø£yÓTÆq ∫øÏ‘·‡.
e÷<äø£Á<äyê´\T - dü+ã+~Û‘· #·{≤º\T

e÷<äø£Á<äyê´\ eT]j·TT ôd’ø√Á{À|æø˘ |ü<ësêú\ #·≥º$s¡T<äΔ nÁø£eT s¡yêD≤ ìs√<Ûä #·≥º+ (NDPS
Act), 1988 e÷<äø£ Á<äyê´\ eT]j·TT ôd’ø√Á{À|æø˘ |ü<ësêú\ nÁø£eT s¡yêD≤ ìs√<Ûäø£ #·≥º+
1988˝À uÛ≤s¡‘· bÕs¡¢yÓT+≥T e÷<äø£Á<äyê´\ ìj·T+Á‘·D ø√dü+ ÄyÓ÷~+∫q #·≥º+. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
e÷<äø£Á<äyê´\ nÁø£eT s¡yêD≤ eT]j·TT <äT]«ìjÓ÷>±ìøÏ e´‹πsø£+>± u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#˚ Hês√ÿ{Ïø˘‡
ø£+Á{À˝Ÿ ã÷´s√ (mHédæ_) nH˚~ Á|ü<ÛëqyÓTÆq #·≥ºã<äΔyÓTÆq eT]j·TT Ç+f…*C…Hé‡ @C…˙‡. Ç~
[245]
e÷<äø£Á<äyê´\ nÁø£eT s¡yêD≤qT <äT]«ìjÓ÷>±ìï ìyê]düTÔ+~. mHé&ç|æmdt (NDPS Act) #·{≤ºìï
ñ\¢+|òæT+∫q me¬s’Hê ìùw~Û+#·ã&çq |ü<ës¡ú+ |ü]e÷D+ Ä<Ûës¡+>± •ø£åqT m<äTs=ÿ+{≤s¡T.
20.3 sê»ø°j·T n+XÊ\T
kÕ«‘·+Á‘·´+ dæ~Δ+#·>±H˚ sêC≤´+>±ìï s¡÷bı+~+#·Tø=ì Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuÛÑT‘·« eédüúqT @sêŒ≥T
#˚düT≈£îHêïeTì eTT+<äT bÕsƒ¡+˝À ‘Ó\TdüT≈£îHêï+ ø£<ë! Á|üC≤kÕ«eT´+˝À Á|ü»\ ÄX¯j·÷\T, Äø±+ø£å\≈£î
$\Te ñ+≥T+~. kÕ«‘·+Á‘·´+ sêe&É+, <˚X¯ $uÛÑ»q ø±e&É+ ˇπøkÕ] »]>±sTT. n|üŒ{Ï qT+&ç ø=ìï
sêÁcÕº\˝À XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\ düeTdü´\T, ñÁ>∑yê<ä+ ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚ e⁄HêïsTT. n≥Te+{Ï yê{Ï˝À »eTTà ø±oàsY
sêÁwüº+ >∑T]+∫ ≈£î¢|üÔ+>± |ü]o*<ë›+.
20.3.1 Ä]ºø£˝Ÿ 370 s¡<äT›
kÕ«‘·+Á‘·´+ e#˚ÃHê{ÏøÏ Á_{Ïwt n~Ûø±s¡+ øÏ+<ä $$<Ûä kÕúsTT\˝À eTq <˚X¯+˝À <ë<ë|ü⁄ 550
dü+kÕúHê\T ñ+&˚$. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yê{Ïì $©q+ #˚ùd u≤<Ûä´‘·qT düsê›sY e\¢uÛ≤sTT |üfÒ˝Ÿ≈£î n|üŒ–+#ês¡T.
n‘·&ÉT sê#·]ø£ ≈£î≥T+u≤\‘√ #·s¡Ã\T »]|æ dü+kÕúHê\ $©q Á|üÁøÏj·T |üP]Ô #˚XÊ&ÉT. 1947 Ä>∑wüßº 15
Hê{ÏøÏ ø±oàsY, ôV’≤<äsêu≤<é, EHê|òüT&é\T ‘·|æŒ+∫ $T–*q dü+kÕúHê\˙ï uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $©qeTj·÷´sTT.
1947˝À uÛ≤s¡‘Y, bÕøÏkÕúHé $&çb˛sTTHê »eT÷àø£oàsY @ <˚X¯+˝Àq÷ #˚s¡˝Ò<äT. Ä @&Ü~ nø√ºãs¡T
20q bÕø˘˝Àì –]»q ‘Ó>∑\T Ä <˚X¯ ôd’q´+ kÕj·T+‘√ ø£oàsYô|’ <ä+&Éj·÷Á‘· #˚XÊsTT. B+‘√ ø£oàsY
eTVü‰sêE Vü≤]dæ+>¥ ôd’ìø£ kÕj·T+ #˚j·÷\ì uÛ≤s¡‘YqT ø√sês¡T. ø£oàsYqT uÛ≤s¡‘Y˝À $©q+ #˚j·÷\qï
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« wüs¡‘·T≈£î Äj·Tq n+^ø£]+#ês¡T. uÛ≤s¡‘· ôd’q´+ bÕø˘ X¯≈£îÔ\qT ‘·]$Tø={Ïº+~. n|üŒ{Ïπø
ø£oàsY˝Àì 1/3 e+‘·T uÛÑ÷ uÛ≤>±ìï bÕøÏkÕúHé ÄÁø£$T+#·T≈£î+~. BH˚ï bÕø˘ ÄÁø£$T‘· ø±oàsY>± |æ\TdüTÔHêï+.
»eT÷àø£oàsYqT uÛ≤s¡‘Y˝À ø£\T|ü⁄‘·÷ nø√ºãs¡T 26q uÛ≤s¡‘· düsêÿs¡T‘√ Vü≤]dæ+>¥ ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î<äTs¡TÃ≈£îHêïs¡T.
1947 nø√ºãs¡T 26q ø£oàsYqT uÛ≤s¡‘· j·T÷ìj·THé˝À $©q+ #˚XÊs¡T. s¡øDå£ , $<˚o eéVü‰sê \T, ø£eT÷´ìπøwüqT¢
nH˚ eT÷&ÉT n+XÊ\πø á $©q+ ‘=\T‘· |ü]$T‘·yÓTÆ+~. 1949 E˝…’˝À ø±oàsY sê»ø°j·T bÕØº H˚wüq˝Ÿ
ø±qŒ¤¬sHé‡ n~ÛH˚‘· uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+‘√ #·s¡Ã\ |òü*‘·+>± ø±oàsY≈£î Á|ü‘˚´ø£ Á|ü‹|ü‹Ôì ø£*Œ+#ê\ì ø√sê&ÉT.
»eT÷à ø£oàsY≈£î dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô ø£*Œdü÷Ô Hê{Ï uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ #˚dæq @sêŒfÒ Ä]ºø£˝Ÿ 370.
1947˝À ñ|üK+&É+ $uÛÑõ+#·ã&çq|üŒ{Ï qT+&ç bÕøÏkÕúHé uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ eT÷&ÉT j·TT<ëΔ\T #˚dæ+~.
ø±oàsY˝Àì j·TTe‘·qT ñÁ>∑yê<ä+ yÓ’|ü⁄ Áb˛‘·‡Væ≤dü÷Ô bÕøÏkÕÔHé y˚sêŒ≥Tyê<ä ñ<äé÷\qT ã\|üs¡Tdü÷Ô ek˛Ô+~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ eT]j·TT bÕøÏkÕÔHé |ü]bÕ*+#˚ uÛ÷Ñ uÛ≤>±\qT ìj·T+Á‘·D sπ K (ìj·T+Á‘·D sπ K) <ë«sê $uÛõÑ +#ês¡T.
á $uÛÑ»q πsK e<ä› uÛ≤s¡rj·T eT]j·TT bÕøÏkÕÔHé $T*≥Ø\ eT<Ûä´ ‘·s¡#·T>± ø±\TŒ\T»s¡T>∑T‘·÷H˚ e⁄+{≤sTT.
ø±oàs√¢ Ä+<√fi¯q\T ‘·–Z+∫ XÊ+‹ì HÓ\ø=˝≤Œ\H˚ ñ<˚›X¯´+‘√ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« CÀø£´+ nedüs¡eTì
uÛ≤$+∫ Ä sêÁcÕºìøÏ e⁄qï Á|ü‘˚´ø£ Á|ü‹|ü‹Ôì ø£*Œ+#˚ Ä]ºø£˝Ÿ 370 ‘=\–+#ê\ì πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ìs¡íj·T+
rdüT≈£î+~. πø+Á<ä πø_HÓ{Ÿ˝À ÄyÓ÷<ä+, sêÁwüº|ü‹ düeTà‹ ‘·sê«‘· »eTTà ø±oàsY $wüj·T+˝À @&ÉT <äXÊu≤›\T>±
[246]
ø=qkÕ>∑T‘·÷ edüTÔqï ª»eTTà-ø±oàsY dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô, |ü⁄q'eéd”úø£s¡D _\T¢`2019μ‘√ 2019 Ä>∑düTº 5 q
s¡<ä›sTT+~. Ç<˚ düeTj·T+˝À »eTTà ø±oàsYqT eT÷&ÉT ÁbÕ+‘ê\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. »eTTà-ø±oàsY≈£î ñqï
sêÁwüº Vü≤√<ëqT ‘=\–+∫ ¬s+&ÉT uÛ≤>±\T>± #˚dü÷Ô nôd+;¢‘√ ≈£L&çq πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘·+>± »eTTà eT]j·TT
ø±oàsYqT, n<˚ düeTj·T+˝À \&ÉUŸqT nôd+;¢ s¡Væ≤‘· πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘·+>± Á|üø£{Ï+#ês¡T.
1. ñÁ>∑yê<ä+ e\¢ »]π> qwüº+ $e]+#·+&ç.
Á|üuÛÑT‘ê«\T #˚dæq #·{≤º\T ø£]ƒq+>± neT\T#˚dæ ìeTï ≈£î˝≤\ô|’ »]π> <Ís¡®Hê´\qT n]ø£{≤º*.
eTVæ≤fi¯\ô|’ $eø£å es¡ø£≥ï+, >∑ Vü≤Væ≤+dü, ˝…’+–ø£ y˚~Û+|ü⁄\T, eTVæ≤fi≤ #·{≤º\ >∑T]+∫ eTVæ≤fi¯\≈£î
ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*.
u≤\\ Vü≤≈£îÿ\qT ø±bÕ&ç yê]øÏ kÕs¡«Á‹ø£ ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ä´qT neT\T #˚ùdÔ u≤\\
düs¡«‘√eTTU≤_Ûe ~Δ kÕ~Û+#·e#·TÃ.
e÷<äø£Á<äyê´\≈£î dü+ã+~Û+∫ #·{≤º\qT $e]+∫, yê{ÏøÏ u≤ìdü\T ø±≈£î+&Ü j·TTe‘·qT s¡øÏå+∫,
yê]ì düHêàs¡Z+˝À q&ç|æqf…Æ¢‘˚ <˚X¯ uÛÑ$wü´‘·TÔ u≤>∑T+≥T+~.
e\dü ø±]à≈£î\T. e\dü #·{≤º\qT ‘Ó\TdüTø=ì yê{Ï neT\T ø√dü+ j·÷»e÷Hê´\‘√ dü+Á|ü~+|ü⁄\T
#˚j·Te#·TÃ.
Ä]ºø£˝Ÿ 370 s¡<äT› #˚dæ ø±oàsYqT $uÛÑõ+∫ »eTTà eT]j·TT ø±oàsYqT nôd+;¢ ø£*–q πø+Á<ä bÕ*‘·
ÁbÕ+‘·+>±, \&Ü¶UŸqT πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘·+>± #˚XÊs¡T.
1. ≈£î\‘·‘·«+ e\¢ @s¡Œ&˚ @yÓ’Hê ¬s+&ÉT düeTdü´\T ù|s=ÿqTeTT.
2. e\dü\ e\¢ ø£*π> Á|üjÓ÷»Hê˝Ò$T{Ï?
1. eTVæ≤fi≤ s¡ø£åD #·{≤º\T ¬s+&ç+{Ïì $e]+#·+&ç.

2. n$˙‹ ìs√~Û+#·&ÜìøÏ ˙y˚$T dü÷#·q\T #˚kÕÔe⁄?
1. u≤\\ Vü≤≈£îÿ\T eT]j·TT s¡ø£åD #·{≤º\qT $e]+#·+&ç.

2. e÷<äø£Á<äyê´\ $ìjÓ÷>∑+ e\q ø£*π> düeTdü´\qT $e]+#·+&ç.
[247]
1. n$˙‹ s¡÷|ü⁄e÷|ü&É+˝À n‹ eTTKýÓTÆq #·≥º+ ( )
m) ìs¡“¤j·T #·≥º+ _) düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+
dæ) |üqT\ #·≥º+ &ç) Ä]ºø£˝Ÿ 370
2. Ä]ºø£˝Ÿ 370 s¡<äT› e\q @s¡Œ&çq πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T ( )
m) »eTTà ø±oàsY, \&Ü¶UŸ _) »eTTà eT]j·TT \&Ü¶UŸ
dæ) \&Ü¶UŸ eT]j·TT &Éj·T÷´ &ÜeTHé &ç) &Ûç©¢ eT]j·TT \&Ü¶UŸ
[248]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
kÕe÷õø£, Ä]úø£ n_Ûeè~∆ `

21
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
nqqT≈£L\ esêZ\ kÕ~Ûø±s¡‘·
kÕe÷õø£, Ä]úø£, düTdæús¡ n_Ûeè~Δ uÛ≤eq\qT $e]kÕÔs¡T.
e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~Δ ìy˚~ø£ 2019 Ä<Ûës¡+>± <˚X¯+˝À kÕe÷õø£, Ä]úø£ n_Ûeè~Δ˝À
n+‘·sê\qT $X‚¢wækÕÔs¡T.
<˚X¯+˝À ø=ìï esêZ\ yÓqTø£u≤≥T≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT #ÓãT‘ês¡T.
ªkÕe÷õø£ Hê´j·T+μ n+X¯+ô|’ yêÚ≤´ìkÕÔs¡T.
nqqT≈£L\ esêZ\ n_Ûeè~Δ ø√dü+ Á|üuTÑÛ ‘ê«\T neT\T #˚dTü qÔ ï |ü<øä∏ ±\qT, ø±s¡´Áø£e÷\qT #·]ÃkÕÔsT¡ .
21.1 |ü]#·j·T+
ˇø£ eédüú ˝Òø£ düe÷»+ jÓTTø£ÿ n_Ûeè~Δì $$<Ûä s¡÷bÕ˝À¢ n+#·Hê y˚kÕÔs¡T. m˝≤ n+#·Hê y˚kÕÔs√
‘Ó\TdüTø√yê\+fÒ eTT+<äT n_Ûeè~Δ n+fÒ @$T{Ï? $$<Ûä s¡+>±\ n_Ûeè~Δ uÛ≤eq\qT ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
21.1.1 n_Ûeè~∆ n+fÒ @$T{Ï?
ˇø£ düe÷»+ ‘·q |ü⁄s√>∑‹ ø√dü+ $~Û+#·T≈£îqï \øå±´\qT #˚s¡Tø√e&É+ ø√dü+ ìs¡+‘·s¡+ ø£èwæ
#˚düTÔ+~. á Áø£eT+˝À Ä düe÷»+˝À »]π> >∑TD≤‘·àø£ e÷s¡TŒ\qT n_Ûeè~Δ n+{≤s¡T. düVü≤»+>± ˇø£ <˚X¯+/
düe÷»+ jÓTTø£ÿ n_Ûeè~Δì Ä]úø£ n+XÊ\ ÁbÕ‹|ü~ø£q ø=*#˚yês¡T. <ëìH˚ Ä]úø£ n_Ûeè~Δ n+{≤s¡T.
dü÷ú\ <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô (õ.&ç.|æ), C≤rj·÷<ëj·T+, ‘·\dü] Ä<ëj·T+ nH˚ n+XÊ\T Ä]úø±_Ûeè~ΔøÏ
ø=\e÷Hê\T>± ñ+{≤sTT.
21.1.2 dü÷ú\ <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô (õ.&ç.|æ.)
ˇø£ dü+e‘·‡s¡ ø±\+˝À ˇø£ <˚X¯+˝À ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq n+‹eT edüTÔ, ùde\ $\TeH˚ dü÷ú\ <˚oj·T
ñ‘·Œ‹Ô n+{≤s¡T.
21.1.3 C≤rj·÷<ëj·T+
ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ ø±\+˝À ˇø£ <˚X¯+˝Àì e´≈£îÔ\ yÓTT‘·Ô+ Ä<ëj·÷ìï ø£*|æ C≤rj·÷<ëj·T+ n+{≤s¡T.
[249]
21.1.4 ‘·\dü] Ä<ëj·T+
ˇø£ <˚X¯ C≤rj·÷<ëj·÷ìï Ä <˚X¯ yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤‘√ uÛ≤–+#·>± e#˚Ã düsêdü]ì ‘·\dü] Ä<ëj·T+
n+{≤s¡T.
ø£è‘·éTT
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ õ&ç|æ, C≤rj·T Ä<ëj·T+, ‘·\dü] Ä<ëj·T+ m+‘√ ‘Ó\TdüTø√+&ç.
21.2 kÕe÷õø£ n_Ûeè~∆
Ä]úø£ n_Ûeè~Δ dü÷ú\+>± Ä]úø£ n+XÊ\˝À ˇø£ <˚X¯+ ˝Ò<ë eédüú jÓTTø£ÿ n_Ûeè~Δ @ kÕúsTT˝À ñ+<√
˝…øÏÿdüTÔ+~. Ç~ Ä <˚X¯+˝À Á|ü»\ n_Ûeè~Δì ì]›wüº+>± n+#·Hê y˚j·T˝Ò<äT. ˇø£ eédüú˝À Á|ü»\ ñbÕ~Û,
kÕe÷õø£ Hê´j·T+, *+>∑ düe÷q‘·«+, eqs¡T\ |ü+|æD° ‘·~‘·s¡ n+XÊ\˝À n_Ûeè~Δì n+#·Hê y˚j·T&Éy˚T
kÕe÷õø£ n_Ûeè~Δ. n+fÒ Ä]úø£ n_Ûeè~Δ jÓTTø£ÿ |òü*‘ê\T ì]›wüº+>± Á|ü»\+<ä]ø° düe÷q+>± |ü+|æD°
#˚j·Tã&ç‘˚H˚ kÕe÷õø£ n_Ûeè~Δ »]–q≥T¢. Ä]úø£, kÕe÷õø£ n_Ûeè~Δ ¬s+&ÉT y˚s¡T y˚s¡T n+XÊ\T>±
ø£q|ü&çq|üŒ{Ïø° n+‘·Ø¢q+>± ¬s+&É÷ ˇø£<ëìø=ø£{Ï dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñ+{≤sTT.
nsTT‘˚ á dü÷∫ø£\T, n_Ûeè~Δ |òü˝≤\T düe÷»+˝Àì nìï esêZ\≈£î #˚s¡T‘·THêïj·÷ ˝Ò<ë nqï
$wüj·÷ìï ìs¡ísTT+#·˝Òø£b˛‘·THêïsTT. n+<äTπø Á|ü»\ düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δì n+#·Hê y˚j·T&É+ ø√dü+ ªe÷qe
n_Ûeè~Δμ nH˚ uÛ≤eq eTT+<äT≈£î e∫Ã+~.
ø£è‘·éTT
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ä]úø£, kÕe÷õø£ n_Ûeè~Δ ˇπø s¡ø£+>± »s¡T>∑T‘·Tqï<ë? MT ÁbÕ+‘· |ü]dæú‘·T\
Ä<Ûës¡+>± n+#·Hê y˚j·T+&ç.
21.3 e÷qe n_Ûeè~∆
ˇø£ eédü˝ú Àì Á|ü»\ n_Ûeè~Δì $düèÔ ‘· kÕúsTT˝À düeTÁ>∑+>± |ü]o*+∫ n+#·Hê y˚ùd<˚ e÷qyê_Ûeè~Δ.
Ç~ Ä<ëj·Ty˚T ø±ø£ <ëì HêD´‘·, |ü+|æD° >∑T]+∫ ≈£L&Ü <äèwæº kÕ]düTÔ+~.
e÷qe n_Ûeè~Δ uÛ≤eqqT bÕøÏkÕÔHé Ä]úø£ y˚‘·Ô &Üø£ºsY eTVü≤ã÷uŸ`ñ˝Ÿ`Vü≤ø˘, uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ y˚‘·Ô,
H√u…˝Ÿ nyês¡T¶ Á>∑V”≤‘· Ábıô|òdüsY neTs¡Ô´ùdHé‘√ ø£*dæ n_Ûeè~Δ #˚XÊ&ÉT. 1990 e dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç ◊ø£´sê»´
dü$T‹ n_Ûeè~Δ ø±s¡´Áø£eT+ (j·TT.mHé.&ç.|æ.) Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ $$<Ûä <˚XÊ\ e÷qe n_Ûeè~Δì n+#·Hê y˚dæ
yê]¸ø£ ìy˚~ø£ s¡÷|ü+˝À $&ÉT<ä\ #˚düTÔqï~.
e÷qyê_Ûeè~Δ ìy˚~ø£`1990 Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ n≥º&ÉT>∑T kÕúHê\˝À ñqï~. 2019 ìy˚~ø£
Á|üø±s¡+ yÓTT‘·Ô+ 189 <˚XÊ\˝À 129 e kÕúq+˝À ñqï~.
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ≈£L&Ü sêÁcÕº\ yêØ>± e÷qyê_Ûeè~Δ dü÷Nì ‘·j·÷s¡T #˚düTÔ+~. |ü≥+`21.1
<ë«sê $$<Ûä sêÁcÕº\ kÕúsTTì >∑eTì+#·e#·TÃ.
[250]
Indian States and Union
Territories by HDI (2018)
>0.750
0.700-0.749
0.650-0.699
0.600-0.649
<0.599
|ü≥+`21.1: uÛ≤s¡‘·<˚X¯ e÷qe

n_Ûeè~Δ dü÷∫ø£, 2018
ø£è‘·éTT
1. e÷qyê_Ûeè~Δ ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ eTq sêh+ @ kÕúsTT˝À ñqï~? ¬s+&ÉT ø±s¡D≤\T ‘Ó\|ü+&ç.
21.4 düTdæús¡ n_Ûeè~∆
n_Ûeè~Δ nH˚ ù|s¡T‘√ eTq+ düVü≤» eqs¡T*ï $#·ø£åD≤s¡Væ≤‘·+>± yê&ÉT‘·THêï+. Ç~ Ç˝≤H˚ ø=qkÕ–‘˚
Kì» eqs¡T˝…’q u§>∑TZ, ô|Á{À˝Ÿ, >±´dt ‘·~‘·sê\T ø=ìï <äXÊu≤›\ ‘·sê«‘· ø£qTeTs¡T>∑e⁄‘êsTT. ˙{Ï eqs¡T\T,
>±*ì ø£\Twæ‘·+ #˚düTÔHêïeTT. uÛÑ$wü´‘Y ‘·sê\T ìedæ+#·&ÜìøÏ, yê&ÉTø√e&ÜìøÏ eqs¡T\T ˝Ò≈£î+&Ü eTqy˚T
yê&˚düTÔHêïeTT. ì»yÓTÆq n_Ûeè~Δ n+fÒ Ç<˚Hê? Ä˝À∫+#·+&ç.
Á|ü d ü T Ô ‘ · ‘· s ê\ yês¡ T ‘· e T n_Û e è~Δ ø√dü +
n+<äTu≤≥T˝À ñqï eqs¡T\qT düÁø£eT+>± yê&ÉT≈£î+≥÷H˚ Ä]úø£ n_Ûeè~Δ
uÛ$Ñ wü´‘Y ‘·sê\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·&ÜH˚ï düTdæsú ¡ n_Ûeè~Δ
|üsêés¡D n_Ûeè~Δ
kÕe÷õø£ n_Ûeè~Δ
n+{≤s¡T. Ä]úø£, kÕe÷õø£, e÷qe n_Ûeè~Δ‘√ bÕ≥T

düTdæús¡ n_Ûeè~Δ
|üsêés¡D n_Ûeè~Δ ≈£L&Ü »]–‘˚H˚ n~ düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δ>±
|ü]>∑DÏ+#ê*.
eqs¡T\ yê&Éø+£ ˝À bı<äT|ü⁄ bÕ{Ï+#ê*. ‘·≈î£ ÿe>±
e´øÏÔ>∑‘· n_Ûeè~Δ
ñqï eqs¡ T \ kÕú q +˝À Á|ü ‘ êïe÷ïj· T eqs¡ T \qT
$ìjÓ÷–+#ê*. |ü≥+`21.2: düTdæús¡ n_Ûeè~Δ ∫Á‘·+
[251]
ø£è‘·éTT
1. e÷qe n_Ûeè~Δ dü÷∫ø£\T, $$<Ûä sêÁcÕº\ |ü]dæú‹ì >∑eTìùdÔ sêÁcÕº\ n_Ûeè~Δ˝À ndüe÷q‘·\≈£î
ø±s¡D≤\T @$T{Ï? Ä˝À∫+#·+&ç.
21.5 <˚X¯+˝À n_Ûeè~∆ ` ndüe÷q‘·\T
düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δ n+fÒ <˚X¯+˝À nìï ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\T n_Ûeè~Δ #Ó+<ä&É+. n_Ûeè~Δ |òü*‘ê\T
Á|ü»\+<äs¡÷ düe÷q+>± $ìjÓ÷–+#·Tø√yê\+fÒ $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´ ndüe÷q‘·\qT ‘=\–+∫ nìï
ÁbÕ+‘ê\T düe÷q+>± n_Ûeè~Δ #Ó+<ë*. nsTT‘˚ eTq <˚X¯+˝À $$<Ûä ø±s¡D≤\ e\¢ ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T
ô|]>±sTT.
21.5.1 ndüe÷q‘·\≈£î ø±s¡D≤\T
uÛÖ>√[ø£ ø±s¡D≤\T, düV≤ü » eqs¡T\T, Á_{Ïwt yê] bÕ\q, eTÚ*ø£ kÂø£sê´\ ø=s¡‘,· Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëHê\T,
»HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\, eékÕú|üs¡yÓTÆq n+XÊ\T ≈£L&Ü ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\≈£î ø±s¡DeTj·÷´sTT.
21.5.2 ndüe÷q‘·\qT ø=*#˚ dü÷∫ø£\T
‘·\dü] Ä<ëj·T+, ù|<ä]ø£+ kÕúsTT, eékÕj·T n_Ûeè~Δ, bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûeè~Δ, nø£åsêdü´‘·, s¡yêD≤,
düe÷#ês¡ kÂø£sê´\ Ä<Ûës¡+>± ndüe÷q‘·\qT ˝…øÏÿkÕÔs¡T. $$<Ûä sêÁcÕº\ e÷qyê_Ûeè~Δ dü÷∫ø£ |ü{Ïºø£qT
|ü]o*+#·+&ç.
|ü{Ïºø£`21.1: <˚X¯+˝À $$<Ûä sêÁcÕº\ eT<Ûä´ ndüe÷q‘·\T: HDI ìy˚~ø£`2018
Áø£.dü+. sêheTT sê´+≈£î
HDI
2004`05 2011`12 2017`18

1 πøs¡fi¯ 1 1 1
2 ‘Ó\+>±D 13 10 22
3 ;Vü‰sY 20 21 36
4 #Û·rÔdt>∑&Ûé 18 19 31
5 eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 19 19 31
6 |ü+C≤uŸ 2 4 9
7 Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ 3 3 8
8 ‘·$Tfi¯Hê&ÉT 4 2 11
9 Vü≤sê´Hê 6 6 11
10 ˇ&çXÊ 21 18 32
ø£è‘·éTT
1. eTq sêh+ n_Ûeè~Δ #Ó+<ä&ÜìøÏ ˝Ò<ë yÓqTø£ã&É{≤ìøÏ ¬s+&ÉT ø±s¡D≤\qT sêj·T+&ç.
[252]
21.6 nqqT≈£L\ esêZ\T
<˚X+¯ ˝À $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\ eT<Û´ä n_Ûeè~Δ˝À ndüe÷q‘·\T ñqïfÒ¢ Á|ü»\ n_Ûeè~Δ˝À ≈£L&Ü ndüe÷q‘·\T
ñHêïsTT. eTq <˚X¯+˝À ø=ìï düeT÷Vü‰\T kÕe÷õø£+>±, Ä]úø£+>± $eø£å≈£î >∑T] ne⁄‘·THêïsTT.
á düeT÷Vü‰\H˚ nqqT≈£L\ esêZ\T ˝Ò<ë ã\V”≤q esêZ\T nì n+{≤s¡T. ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\T (mdt.dæ.),
ôw&É÷´˝Ÿ¶ C≤‘·T\T (mdt.{Ï.), Ç‘·s¡ yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\T (z_dæ), n\Œ dü+U≤´≈£î\T (yÓTÆHêØº\T) ñHêïs¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\ yês¡T 17%, ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ yês¡T
8.6%, yÓTÆHê]{°\T 20% ñHêïs¡T. eT+&É˝Ÿ ø£$TwüHé ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\T 52%
ñHêïs¡T.
21.6.1 nqqT≈£L\ esêZ\T ` yÓqTø£u≤≥T
e´≈£îÔ\ eT<Ûä´ yÓ’s¡T<Ûë´\T düVü≤»y˚T nsTTq|üŒ{Ïø°, Á|ü‘˚´ø£+>± ø=ìï esêZ\ yÓTT‘·Ô+ yÓqTø£u≤≥T≈£î
kÕe÷õø£, Ä]úø£, sê»ø°j·T, uÛÖ‹ø£ ø±s¡D≤\T ñHêïsTT.
1. kÕe÷õø£ ø±s¡D≤\T: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ÁbÕNq ø±\+ qT+&ç kÕ+düÿè‹ø£+>±, kÕe÷õø£+>± _Ûqï
esêZ\T, düeT÷Vü‰\T ñHêïsTT. yê{Ï˝À ø=ìï kÕe÷õø£+>± ÁøÏ+~ kÕúsTT esêZ\T>± |ü]>∑DÏ+#·ã&Ü¶sTT.
Ç‘·s¡ esêZ\‘√ düe÷q+>± kÕúsTT, >ös¡e+, neø±XÊ\T Çe«ã&É˝Ò<äT.
2. Ä]úø£ ø±s¡D≤\T: ÁøÏ+~ kÕúsTT esêZ\T ñ‘·Œ‹Ô˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T nsTTq|üŒ{Ïø° |òü*‘·+˝À yê]øÏ
uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ˝Ò<äT. ñ‘·Œ‹ÔøÏ ø°\ø£yÓTÆq ø±s¡ø±\T uÛÑ÷$T, |ü]ÁX¯eT\T, |ü]ø£sê\ô|’ j·÷»e÷q´+ yê]øÏ <äπøÿ
neø±X¯+ ˝Òø£b˛e&É+‘√ Ä]úø£+>± yÓTs¡T¬>’q dæú‹ bı+<ä˝Ò<äT.
3. sê»ø°j·T ø±s¡D≤\T: ÁbÕNq ø±\+ qT+&ç Äj·÷ esêZ\≈£î n~Ûø±s¡+, |ü]bÕ\q˝À uÛ≤>∑kÕ«eT´+
˝Ò<äT. kÕe÷õø£ ìj·T+Á‘·D yÓTT‘·Ô+>± ñqï‘· esêZ\ #˚‘·T˝À¢ ñ+&˚~.
4. uÛÖ‹ø£ ø±s¡D≤\T: ø=ìï esêZ\T uÛÖ‹ø£+>± nqqT≈£L\ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ìedæ+#·&É+ e\¢ yê]øÏ
$T–*q düe÷»+‘√ nqTyÓ’q dü+ã+<Ûë\T @s¡Œ&É˝Ò<äT. n&Ée⁄\T, ø=+&É ÁbÕ+‘ê˝À¢ ìedæ+#˚ Ä~yêd”\≈£î
yê] uÛÖ‹ø£ nqqT≈£L\ |ü]dæú‘·T\ e\¢ Ç‘·s¡ düeT÷Vü‰\‘√ ø£\sTTø£ kÕ<Ûä´|ü&É˝Ò<äT.
5. Ç‘·s¡ ø±s¡D≤\T: M{Ï‘√ bÕ≥T sê#·]ø£ bÕ\≈£î\T, nq+‘·s¡+ Á_{Ïwt bÕ\≈£î\T Äj·÷ nqqT≈£L\
esêZ\ n_Ûeè~Δô|’ <äèwæº kÕ]+#·˝Ò<äT. ñbÕ~Û, $<ä´, yÓTs¡T¬>’q Jeq dæú‹ ø£*Œ+#·ø£ b˛e&É+ e\¢ yê]
yÓqTø£u≤≥T‘·q+ ø=qükÕ>∑T‘·÷ e∫Ã+~. eTs√yÓ’|ü⁄ yês¡T kÕe÷õø£+>± <√|æ&ûøÏ, ndüe÷q‘·\≈£î >∑Ts¡j·÷´s¡T.
ø£è‘·éTT
1. eTq sêh+˝À nqqT≈£L\ esêZ\ nø£åsêdü´‘· kÕúsTT @$<Ûä+>± ñ+~?
2. dü+#ês¡ C≤‘·T\ yês¡T n_Ûeè~Δ˝À yÓqTø£u≤≥T≈£î >∑Ts¡e&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T @yÓTÆ ñ+&Ée#·TÃ?
[253]
21.7 kÕe÷õø£ Hê´j·T+
eédüú˝À n+<ä]ø° Ä]úø£+>±, sê»ø°j·T+>±, kÕe÷õø£+>± düe÷qyÓTÆq Vü≤≈£îÿ\T, neø±XÊ\T
ø£*Œ+#·&Éy˚T kÕe÷õø£ Hê´j·T+. n|üŒ{Ïπø yÓqTø£ã&ç ñqï esêZ\≈£î $$<Ûä s¡÷bÕ\˝À #˚j·T÷‘·ì∫Ã Ç‘·s¡
esêZ\‘√ düe÷q+>± n_Ûeè~Δ #Ó+<˚+<äT≈£î neø±X¯+ Çyê«*.
21.7.1 kÕe÷õø£ Hê´j·T ø£\Œq˝À eTTU≤´+XÊ\T
1. eqs¡T\ n+<äTu≤≥T
2. neø±XÊ\˝À düe÷q‘·«+
3. _Ûqï‘·«+
4. uÛ≤>∑kÕ«eT´+
5. e÷qe Vü≤≈£îÿ\T
21.7.2 kÕe÷õø£ Hê´j·T+ ` sêC≤´+>∑ Vü≤≈£îÿ\T
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ nqqT≈£L\ esêZ\≈£î kÕe÷õø£ Hê´j·T+ ø£*Œdü÷Ô <√|æ&ç qT+&ç yê]øÏ $eTTøÏÔ
ø£*ŒdüTÔqï~. M] s¡ø£åD ø√dü+ Á|üuÛÑT‘ê«\T ø=ìï #·{≤º\T #˚XÊsTT.
ø£è‘·éTT
1. kÕe÷õø£ Hê´j·T+ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ m˝≤+{Ï #·s¡´\T rdüTø√yê*? dü\Vü‰\T Çe«+&ç.
21.8 Á|üuÛÑT‘·«+ neT\T #˚düTÔqï ø±s¡´Áø£e÷\T ` |ü<∏äø±\T
21.8.1 n+<ä]ø° $<ä´
n+<ä]ø° $<ä´ n+~+#·&É+ ø√dü+ düeTÁ>∑ •øå±, eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£+, C≤rj·T kÕø£ås¡‘ê $TwüHé
‘·~‘·s¡ |ü<∏äø±\T neT\T #˚düTÔqï~.
21.8.2 n+<ä]ø° Äs√>∑´+
n+<ä]ø° Äs√>∑´+ n+~+#·&É+ ø√dü+ C≤rj·T Á>±MTD Äs√>∑´ $TwüHé, C≤rj·T q>∑s¡ Äs√>∑´
$TwüHé, »q˙ düTs¡ø£å jÓ÷»q, u≤*ø± düeTè~Δ jÓ÷»q, ‘·~‘·s¡ ø±s¡´Áø£e÷\T neT\T #˚düTÔHêïs¡T.
21.8.3 ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ yê] ø√dü+ neT\e⁄‘·Tqï ø=ìï ø±s¡´Áø£e÷\T
1. Á|” yÓTÁ{Ïø˘, b˛dtº yÓTÁ{Ïø˘ kÕÿ\sY wæ|t\T
2. @ø£\e´ ¬sdæ&Óì¸j·T˝Ÿ bÕsƒ¡XÊ\\T
3. eqã+<ÛäT ø£fi≤´D jÓ÷»q
[254]
21.8.4 ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\T, Ç‘·s¡ yÓqTø£ã&çq esêZ\ ø√dü+ neT\e⁄‘·Tqï ø=ìï ø±s¡´Áø£e÷\T
1. Á|” yÓTÁ{Ïø˘, b˛dtº yÓTÁ{Ïø˘ kÕÿ\sYwæ|t\T
2. u≤\Ts¡ø£T, u≤*ø£\≈£î Á|ü‘˚´ø£ Vü‰düºfi¯ó¢
3. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ Ä<äs¡Ù Á>±eT jÓ÷»q
4. sêÁw”ºj·T ejÓ÷l jÓ÷»q
$<ä´, yÓ’<ä´+, Ä]úø£, sê»ø°j·T, kÕe÷õø£ n+XÊ\˝À nqqT≈£L\ esêZ\ n_Ûeè~Δ˝À Á|üuÛÑT‘ê«\T
Á|ü‘´˚ ø£ <äèwæº kÕ]+#êsTT. yê] n_Ûeè~ΔøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ #·{≤º\ s¡÷|üø\£ Œq, neT\T $wüjT· +˝À ø£èwæ #˚dTü HÔ êïsTT.
|òü*‘·+>± |ü]dæú‘·T\T ø=+‘· yÓTs¡T>∑j·÷´sTT. kÕ«‘·+Á‘·´ |üPs¡« |ü]dæú‹‘√ b˛*Ãq|ü⁄Œ&ÉT Á|üdüTÔ‘·+ nqqT≈£L\
esêZ\T bÕøÏåø£+>± n_Ûeè~Δ #Ó+<ësTT.
ø£è‘·éTT
1. MT ÁbÕ+‘·+˝À mdt.dæ., mdt.{Ï.\ nø£åsêdü´‘ê kÕúsTT m˝≤ ñ+~?
21.9 nqqT≈£L\ esêZ\ kÕ~Ûø±s¡‘· ` nes√<Ûë\T
nqqT≈£L\ esêZ\T kÕ~Ûø±s¡‘· kÕ~Û+#·&É+˝À ø=ìï nes√<Ûë\T @s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT. >∑‘·+ qT+∫
ñqï ø=ìï düeTdü´\T ø=qkÕ>∑T‘·THêïsTT. düeTdü´\ |ü]e÷D+, dü+øÏåwüº‘·\T nqqT≈£L\ esêZ\ kÕ~Ûø±s¡‘·,
kÕe÷õø£ Hê´j·T+ kÕ<Ûäq≈£î nes√<Ûë\T>± ñHêïsTT.
1. $<ä´˝À yÓqTø£u≤≥T‘·q+`ìs¡ø£åsêdü´‘·
2. Ä]úø£ yÓqTø£u≤≥T`ù|<ä]ø£+
3. e÷¬sÿ{Ÿ Ä]úø£ eédüú˝À ø£ìwüº uÛ≤>∑kÕ«eT´+`n\Œ ñbÕ~Û
4. kÕe÷õø£ nD∫y˚‘·`<äTsê#êsê\T
5. y˚sêŒ≥T, <√|æ&ç
6. nqqT≈£L\ esêZ\ô|’ H˚sê\T, n‘ê´#êsê\T
7. Ä<ÛäTìø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T`kÕ+πø‹ø£‘· ø=s¡‘·
ô|’ ø±s¡D≤\ e\¢ kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ Á|ü‘˚´ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T neT\T #˚düTÔqï|üŒ{Ïø° Ä•+∫q n_Ûeè~Δ
»s¡>∑˝Ò<äT. yÓqTø£u≤≥T‘·q+, kÕe÷õø£ C≤&Ü´\T ø=qkÕ>∑T‘·THêïsTT.
ø£è‘·éTT
1. nqqT≈£L\ esêZ\ kÕ~Ûø±s¡‘·≈£î ñqï nes√<Ûë\qT ¬s+&ç+{Ïì ‘Ó\|ü+&ç.
2. nqqT≈£L\ esêZ\T kÕ~Ûø±s¡‘· kÕ~Û+#ê\+fÒ Ç+ø± @y˚T+ #˚j·÷˝À Ä˝À∫+#·+&ç.
[255]
21.10 nqqT≈£L\ esêZ\ kÕ~Ûø±s¡‘·≈£î rdüTø√yê*‡dü #·s¡´\T
düeTÁ>∑ <äèø£Œ<∏ä+‘√ ≈£L&çq ø±sê´#·s¡D <ë«sêH˚ düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δ kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+~.
1. n_Ûeè~Δ ø±s¡´Áø£e÷\qT neT\T #˚ùd Á|üuÛÑT‘·«, Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ @C…˙‡\ eT<Ûä´ düVü≤ø±s¡+, düeTq«j·T+
ô|s¡>±*.
2. n+‘·sê\T, nD∫y˚‘·, <√|æ&ç ˝Ò≈£î+&Ü kÕe÷õø£ s¡ø£åDqT ø£*Œ+#ê*.
3. $<ä´, Ä]úø£ n_Ûeè~Δ ø±s¡´Áø£e÷\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çyê«*.
4. n_Ûeè~Δ |òü˝≤\T nqqT≈£L\ esêZ\≈£î n+<˚˝≤ dü÷ø£åà Á|üD≤[ø£\qT neT\T #˚j·÷*.
5. b˛wüø±Vü‰s¡+, s¡øÏå‘· eT+∫ ˙s¡T, ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´, Äs√>∑´+, edü‹, bÕ]X¯ó<äΔ´+ ø£\Œq≈£î ÁbÕeTTK´‘·
Çyê«*.
6. nqqT≈£L\ esêZ\T πø+Á<ä+>± n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£\qT neT\T #˚j·÷*.
7. ø±s¡´Áø£e÷\ neT\T˝À nqqT≈£L\ esêZ\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ô|+bı+~+#ê*.
8. kÕúìø£ dü+dü\ú ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ô|+#·&+É <ë«sêH˚ øπ Áå ‘· kÕúsTT˝À nqqT≈£L\ esêZ\ Á|ü‘´˚ ø£ ø±s¡´Áø£e÷\
neT\T kÕ<Ûä´+ ne⁄‘·T+~.
9. Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆq ø±sê´#·s¡D, |üs¡ý˚ø£åD, ìj·T+Á‘·D ñ+&Ü*.
10. ã&Ó®{À¢ Äj·÷ esêZ\≈£î ‘·–q y˚Ts¡≈£î ì<ÛäT\T πø{≤sTT+#ê*.
11. nqqT≈£L\ esêZ\ s¡ø£åD≈£î πø{≤sTT+∫q #·{≤º\T |ü{Ïwüº+>± neT\T #˚j·÷*.
12. $$<Ûä ø±s¡´Áø£e÷\T, |ü<∏äø±\ >∑T]+∫ Äj·÷ esêZ˝À¢ $düÔè‘· Á|ü#ês¡+ ìs¡«Væ≤+∫ ne>±Vü≤q
ø£*Œ+#ê*.
∫‘·ÔX¯ó~Δ, ìC≤sTTr‘√ ≈£L&çq ø±sê´#·s¡D <ë«sêH˚ nqqT≈£L\ esêZ\ kÕ~Ûø±s¡‘· kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+~.
21.11 eTT–+|ü⁄ (eTTU≤´+XÊ\T)
ˇø£ eédüú˝À Á|ü»\ n_Ûeè~Δì Ä]úø£, kÕe÷õø£, sê»ø°j·T n+XÊ\ <ë«sê e÷Á‘·y˚T düeTÁ>∑+>±
n+#·Hê y˚j·T>∑\+.
düTdæús¡ n_Ûeè~Δ e÷Á‘·y˚T ndü˝…’q n_Ûeè~Δ nì #Ó|üŒe#·TÃ.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n_Ûeè~Δ |òü˝≤\T ø=ìï esêZ\πø n+<äT‘·THêïsTT. X¯‘êu≤›\ ‘·s¡ã&ç ø=ìï esêZ\T
$eø£å≈£î >∑Ts¡j·÷´sTT.
mdt.dæ., mdt.{Ï., z_dæ, yÓTÆHê]{°\qT ø£*|æ nqqT≈£L\ esêZ\T n+{≤s¡T.
nqqT≈£L\ esêZ\ yÓqTø£u≤≥T‘·HêìøÏ kÕe÷õø£, sê»ø°j·T, Ä]úø£, uÛÖ>√[ø£ ø±s¡D≤\THêïsTT.
nqqT≈£L\ esêZ\≈£î kÕe÷õø£ Hê´j·T+ neT\T #˚j·T&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«\T #·{≤º\T s¡÷bı+~+∫
yê] n_Ûeè~Δ ø√dü+ nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T, |ü<∏äø±\T neT\T #˚düTÔHêïsTT.
[256]
70 dü+e‘·‡sê\ dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘·+ nqqT≈£L\ esêZ\ n_Ûeè~Δ ø√dü+ #˚dæq ø£èwæ bÕøÏåø£ |òü*‘ê\qT
e÷Á‘·y˚T Ç∫Ã+~.
Á|ü|ü+Nø£s¡D ‘·sê«‘· @s¡Œ&çq e÷¬sÿ{Ÿ Ä]úø£ eédüú˝À nqqT≈£L\ esêZ\ n_Ûeè~Δ neø±XÊ\T
Ç+ø± düqï–\T¢‘·THêïsTT.
nqqT≈£L\ esêZ\ n_Ûeè~Δ »s¡>±\+fÒ Á|üdTü ‘Ô +· ñqï nes√<Ûë\qT n~Û>$∑ Tdü÷Ô düeTÁ>∑ <äèø£Œ<∏+ä ‘√
≈£L&çq ø±s¡´Áø£e÷\qT neT\T #˚j·÷*.
nqqT≈£L\ esêZ\ n_Ûeè~ΔøÏ Á|üuÛÑT‘·«, Á|üuÛÑT‘˚«s¡ dü+düú\T #=s¡e rdüTø√yê*. Á|ü»\≈£î $düÔè‘·
kÕúsTT˝À ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*. n_Ûeè~Δ˝À yê]ì uÛ≤>∑kÕ«eTT\T #˚j·÷*.
21.12 e÷~] |üØøå± Á|üX¯ï\T
1. düTdæús¡ n_Ûeè~Δ nq>±H˚$T?
2. e÷qyê_Ûeè~Δ dü÷∫ø£qT ‘·j·÷s¡T #˚ùd dü+düú @~?
1. nqqT≈£L\ esêZ\ kÕ~Ûø±s¡‘·≈£î rdüTø√yê*‡q #·s¡´\T @$?

2. kÕe÷õø£ Hê´j·T+ ø£\Œq˝À eTTU≤´+XÊ\T @$?
1. nqqT≈£L\ esêZ\ ø√dü+ Á|üuÛÑT‘·«+ #˚düTÔqï ø±s¡´Áe÷\T @$?

1. e÷qyê_Ûeè~Δ dü÷∫ø£˝À Á|ü<∏äeT kÕúq+˝À ñqï sêh+ @~? ( )

m) ‘·$Tfi¯Hê&ÉT _) ‘Ó\+>±D dæ) πøs¡fi¯ &ç) Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ
2. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ eTÚ*ø£ kÂø£sê´\ @sêŒ≥T ø√dü+ neT\e⁄‘·Tqï ø±s¡´Áø£eT+ ( )
m) C≤rj·T kÕø£ås¡‘ê $TwüHé _) düeTÁ>∑ •ø£å
dæ) düs¡« •ø£å n_Ûj·÷Hé &ç) $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+
21.13 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T
UNDP $&ÉT<ä\ #˚dæq HDI ìy˚~ø£\T ` (www.undp.org)
kÕe÷õø£ Hê´j·T+ eT]j·TT kÕ~Ûø±s¡‘· eT+Á‹‘·« XÊK, uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ìy˚~ø£\T (https://
socialjusitce.nic.in)
Ä]úø£ eT]j·TT >∑D≤+ø±\ &Ós¬’ ø£sπº {Ÿ ‘Ó\+>±D, HDI ìy˚~ø£ 2017 (https://ecostat.telangana.in)
[257]
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
22
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
12345678901234567890
n+‘·sê®rj·T dü+düú\T
12345678901234567890
12345678901234567890

n+‘·sê®rj·T dü+düú\T @s¡Œ&É&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T $e]kÕÔs¡T.
n+‘·sê®rj·T dü+düú\ ÄeX¯´ø£‘·qT $e]kÕÔs¡T.
HêHêC≤‹ dü$T‹ @sêŒ≥T, \øå±´\qT $e]kÕÔs¡T.
HêHêC≤‹ dü$T‹ yÓ’|òü˝≤´ìøÏ ø±s¡D≤\T #ÓãT‘ês¡T.
◊ø£´sê»´ dü$T‹ \øå±´\T $e]kÕÔs¡T.
M{À n~Ûø±s¡+ n+fÒ @$T{À #ÓãT‘ês¡T.
◊ø£´sê»´ dü$T‹ nqTã+<Ûä dü+düú\ |ü{Ïºø£ ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T.
◊ø£´sê»´ dü$T‹ kÕ~Û+∫q $»j·÷\qT $e]kÕÔs¡T.
22.1 |ü]#·j·T+
Á|üdüTÔ‘·+ Á|ü|ü+#·+˝À düTe÷s¡T>± 200 <˚XÊ\T ñHêïsTT. Á|ü‹ <˚X¯eTT ‘·eT |ü]bÕ\qqT $_Ûqï
dü«s¡÷bÕ\‘√ @sêŒ≥T #˚düT≈£îHêïsTT. Á|ü‹ <˚X¯+ ‘·eT ñìøÏì ø±bÕ&ÉTø√e&ÜìøÏ ôd’Hê´ìï ø£*– ñHêïsTT.
Á|ü‹ <˚XÊìøÏ uÛÖ‹ø£+>±, düVü≤»+>±, Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T _Ûqï+>± ñ+{≤sTT. ø=ìï <˚XÊ\T ù|<ä <˚XÊ\T>±qT,
ø=ìï <Ûäìø£ <˚XÊ\T>±qT, ø=ìï ôd’ìø£ |üs¡+>± ã\+>±, eT]ø=ìï ã\V”≤q+>±qT ñHêïsTT. <˚XÊ\ìï ‘·eT
eTqT>∑&É ø√dü+ eTs=ø£ <˚X¯+‘√ dü+ã+<Ûëìï ø£*– ñ+{≤sTT.
á $<Ûä+>± Á|ü‹ <˚X¯+ $$<Ûä <˚XÊ\‘√ dü+ã+<Ûë\T @s¡Œs¡#·Tø=H˚ Áø£eT+˝À ø=ìï kÕs¡T¢ ø=ìï <˚XÊ\
eT<Ûä´ $yê<ë\T ≈£L&Ü sêe#·TÃ. á $$<ë\ jÓTTø£ÿ Á|üuÛ≤e+ Á|ü|ü+#· <˚XÊ\ô|’ Á|ü‘·´ø£å+>± ø±ì, |üs√ø£å+>±
ø±ì ñ+≥T+~. Ç≥Te+{Ï $yê<ë\qT |ü]wüÿ]+#·T≥≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ dü+düú\H˚ n+‘·sê®rj·T dü+düú\T
nqe#·TÃ. n+‘·sê®rj·T XÊ+‹, kÂuÛ≤>±´\qT |ü]s¡ø+åÏ #·&ÜìøÏ ø=ìï dü+dü\ú nedüs+¡ m+‘√ ñ+~. n≥Te+{Ï
ø=ìï n+‘·sê®rj·T dü+düú\ >∑T]+∫ á bÕsƒ¡+˝À ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
22.2 HêHêC≤‹ dü$T‹ - @sêŒ≥T
yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<äΔ+ (1914-18) ‘·sê«‘· »]–q e¬s‡sTT˝Ÿ‡ dü+~Û ˇ|üŒ+<ä+ |òü*‘·+>± Á|ü|ü+#·
XÊ+‹ kÕ<Ûäq \ø£å´+‘√ yÓTT<ä{Ï n+‘·sê®rj·T dü+düú>± HêHêC≤‹ dü$T‹ 1920 »qe] 11q @s¡Œ&ç+~.
[258]
22.2.1 \øå±´\T
yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<äΔ+
1) dü+Á|ü~+|ü⁄\ <ë«sê düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·&É+ 1914`1918
2) j·TT<ëΔ\T »s¡>∑≈£î+&Ü ìyê]+#·&É+ HêHêC≤‹ dü$T‹ @sêŒ≥T
3) Äj·TT<Ûë\ ‘·j·÷Øì ‘·–Z+#·&É+ 1920
¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<äΔ+
|üìrs¡T: dü$T‹ ‘·q düuÛÑ´ <˚XÊ\ eT<Ûä´ nH˚ø£ ∫qï ∫qï $yê<ë\qT 1939`1945
|ü]wüÿ]+∫+~. UNO @sêŒ≥T 1945
u≤*ºø˘ düeTTÁ<ä+˝Àì Ä\+&é B$ ø√dü+ d”«&ÉHé, |òæHê¢+&é\ eT<Ûä´
@s¡Œ&çq $yê<ëìï |ü]wüÿ]+∫+~.
ôd˝’ wÒ j
æ ÷· dü]Vü≤<äT› $wüjT· +˝À »s¡à˙, b˛˝…+&é\ eT<Û´ä $uÛ<Ò ë\qT XÊ+‹j·TT‘·+>± |ü]wüÿ]+∫+~.
Á^dt, ã˝ÒZ]j·÷\ eT<Ûä´ dü]Vü≤<äT› ìs¡íj·÷ìï |ü]wüÿ]+∫+~.
e÷qe‘·, kÕe÷õø£, ùdyê s¡+>∑+˝À á dü$T‹ m+‘√ ùde #˚dæ+~.
n+‘·sê®rj·T ø±]àø£ dü+düú <ë«sê e÷qe XÊØs¡ø£ ÁX¯eT |ü≥¢ >ös¡e+ ô|+bı+~+∫+~.
yÓ’|òü\´+: dü$T‹ eTTK´+>± sê»ø°j·T s¡+>∑+˝À ‘·q Á|ü<Ûëq \øå±´ìï kÕ~Û+#·&É+˝À $|òü\yÓTÆ+~.
Ç~ ìsêj·TTBÛø£s¡DqT kÕ~Û+#·˝Òø£b˛sTT+~.
j·TT<ëΔ\qT, <äTsêÁø£eTD\qT ìyê]+#·˝Òø£b˛sTT+~.
dü$T‹ yÓ’|òü˝≤´\˝À ø=ìï:
` »bÕHé (1931) eT+#·÷]j·÷ô|’ <ä+&Ó‹Ôq|ü&ÉT Ä|ü˝Òø£b˛e&É+
` Ç≥© (eTTk˛‡*ì) n_d”ìj·÷dtô|’ (1935) <ë&ç #˚dæq|ü&ÉT ìyê]+#·˝Òø£b˛e&É+
` »s¡à˙ Væ≤≥¢sY <ä+&Éj·÷Á‘·\qT n&ÉT¶ø√˝Òø£b˛e&É+
22.3 ◊ø£´sê»´ dü$T‹ ÄeX¯´ø£‘· ` Ä$sê“¤e+
s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<äΔ (1939`45) |ü]D≤e÷\˝À ◊ø£´sê»´ dü$T‹ Ä$sê“¤e+ ˇø£{.Ï á j·TT<ä+Δ ˝À
»]–q qwüº+ #ê˝≤ m≈£îÿe. ◊s√bÕ <˚XÊ\T eTTK´+>± USSR, b˛\+&é, j·TT>√k˛¢$j·÷\T ‘·eT »HêuÛ≤˝À
20% es¡≈£î ø√˝ÀŒj·÷sTT. q>∑sê\T, Á>±e÷\T, ø£sêà>±sê\T, >∑qT\T $<Ûä«+dü+ ø±ã&çq$.
¬s+&√ Á|ü|ü+#· j·TT<äΔ+ ‘·sê«‘· n+‘·sê®rj·T XÊ+‹
uÛÁÑ <ä‘\· qT ø±bÕ&É&ÜìøÏ eTs√ j·TT<ä+Δ »s¡>≈∑ î£ +&Ü ìyê]+#·&ÜìøÏ ◊ø£´sê»´ dü$T‹ @s¡Œ&çq|ü&ÉT 50
ˇø£ Á|ü|ü+#· kÕúsTT dü+düú nedüs¡eTì uÛ≤$+#·&ÉyÓTÆ+~. 1945˝À düuÛÑ´ <˚XÊ\T ñ+fÒ Ç|ü&ÉT 193
XÊHéÁbòÕì‡dtø√˝À düe÷y˚X¯yÓTÆq 50 <˚XÊ\ Á|ü‹ì<ÛäT\T ◊ø£´sê»´ (2020 dü+e‘·‡s¡+˝À) düuÛÑ´ <˚XÊ\T
dü$T‹ #ês¡ºsYqT s¡÷bı+~+#ês¡T. 1945 nø√ºãsY 24q Ç~ ø£\e⁄.
˝≤+#Û·q+>± neT˝À¢øÏ e∫Ã+~.
[259]
22.3.1 dü$T‹ \øå±´\T
1. j·TT<ëΔ\qT ìyê]+∫ n+‘·sê®rj·T XÊ+‹ì ø±bÕ&É&É+.
2. Á|ü|ü+#· Á|ü»\+<ä]ø° e÷qe Vü≤≈£îÿ\T, Á|üC≤kÕ«eT´+ \_Û+#˚˝≤ #·÷&É&É+.
3. ù|<ä]ø£+, Äø£* n+‘·eTj˚T´˝≤ #·÷&É&É+.
22.3.2 ◊ø£´sê»´ dü$T‹ Á|ü<Ûëq n+>±\T ` Äs¡T (6)
y˚s¡Ty˚s¡T dü+düú\ <ë«sê ◊ø£´sê»´ dü$T‹ |üì #˚düTÔ+~.
1. kÕ<Ûës¡D düuÛÑ (»qs¡˝Ÿ nôd+;¢): ◊ø£´sê»´ dü$T‹˝Àì düuÛÑ´ <˚XÊ\˙ï »qs¡˝Ÿ nôd+;¢˝À
düuÛÑT´\T>± eéVü≤]kÕÔsTT. Á|ü‹ düuÛÑ´ <˚XÊìøÏ ˇø£ z≥T ñ+≥T+~. Ç$ dü+e‘·‡sêìøÏ ˇø£ÿkÕ¬s’Hê düe÷y˚X¯+
ø±yê*.
2. uÛÁÑ <ä‘êeT+&É* (ôd≈£î´]{° øöì‡˝Ÿ): Ç+<äT˝À yÓTT‘·+Ô düu´ÑÛ <˚XÊ\T 15. M{Ï˝À 5 XÊX¯«‘· düu´ÑÛ
<˚XÊ\T, 10 ‘ê‘êÿ*ø£ düu´ÑÛ <˚XÊ\T. ‘ê‘êÿ*ø£ düu´ÑÛ <˚XÊ\T s¬ +&˚fifl¯ ø±˝≤ìøÏ kÕ<Ûës¡D düu#ÑÛ ˚ mìïø£ ø±ã&É‘êsTT.
XÊX¯«‘· düu´ÑÛ <˚XÊ\ø£T ªM{Àμ n~Ûø±s¡eTT+≥T+~. ªM{Àμ nq>± ‹s¡dÿü s¡D n~Ûø±s¡+ nì ns¡+ú .
3. Ä]úø£ eT]j·TT kÕe÷õø£ eT+&É* (mø£Hê$Tø˘ n+&é k˛wü˝Ÿ øöì‡˝Ÿ): Ä]úø£, kÕe÷õø£ eT+&É*
kÕ<Ûës¡D düuÛÑ Ä<Ûä«s¡´+˝À n+‘·sê®rj·T Ä]úø£, kÕe÷õø£, kÕ+düÿ ‹ø£, $<ä´, Äs√>∑´ s¡+>±\≈£î dü+ã+~Û+∫q
n+XÊ\˝À düeTq«j·T+ ø=s¡≈£î ø£èwæ #˚düTÔ+~.
4. <Ûäs¡àø£s¡Ô‘·« eT+&É* (Á≥d”ºwæ|t øöì‡˝Ÿ): Ç‘·s¡ <˚XÊ\ bÕ\q ÁøÏ+<ä ø=qkÕ–q uÛÑ÷uÛ≤>±\
Á|üjÓ÷»Hê\qT ø±bÕ&ÉT≥ á eT+&É* eTTK´ ñ<˚›X¯´+. yê{ÏøÏ kÕ«‘·+Á‘·´+ ø£*Œ+#·T≥ ˝Ò<ë dü«|ü]bÕ\q≈£î
s¡+>∑+ dæ<äΔ+ #˚j·TT≥≈£î á eT+&É* ø£ wæ #˚düTÔ+~. Á|üdüTÔ‘·+ Ç~ düT|üÔ#˚‘·Hêedüú˝À ñ+~. m+<äTø£q>±
Á|üdüTÔ‘·+ @ <˚X¯+ ≈£L&Ü eTs=ø£ <˚X¯+ #˚‘· bÕ*+#·ã&É≥+ ˝Ò<äT.
5. n+‘·sê®rj·T Hê´j·TkÕúq+ (Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ø√sYº Ä|òt »dæºdt): n+‘·sê®rj·T Hê´j·TkÕúq+ Á|ü<Ûëq
ø±sê´\j·T+ HÓ<äsê¢+&é‡˝Àì ~ ùV≤>¥ q>∑s¡+˝À ñ+~. á Hê´j·TkÕúq+ ˇø£ n+‘·sê®rj·T ˇ|üŒ+<ä+ <ë«sê
@s¡Œ&ç+~. $$<Ûä <˚XÊ\ eT<Ûä´ ‘·˝…‘˚Ô ‘·>±<ë\T |ü]wüÿ]+#·&É+, n~Ûø±]ø£ n+‘·sê®rj·T dü+düú\T düeT]Œ+#˚
Hê´j·T|üs¡yÓTÆq Á|üX¯ï\≈£î dü\Vü‰\ìe«&É+ á Hê´j·TkÕúq+ eTTK´ $<ÛäT\T.
6. dü∫yê\j·T+ (ôdÁø£fÒ]j·T{Ÿ): dü∫yê\j·T+ ◊ø£´sê»´ dü$T‹ Ç‘·s¡ n+XÊ\≈£î, dü+ã+~Û+∫q
n+XÊ\qT |üs¡ý˚øÏådüTÔ+~. dü∫yê\j·÷ìøÏ ôdÁø£≥Ø »qs¡˝Ÿ n~Û|ü‹>± ñ+{≤&ÉT.
22.3.4 ◊ø£´sê»´ dü$T‹ nqTã+<Ûä dü+düú\T
◊ø£´sê»´ dü$T‹ ‘·q Á|ü<Ûëq n+>±\‘√ bÕ≥T Á|ü‘˚´ø£ dü+düú\ <ë«sê ‘·q \ø£å´ kÕ<Ûäq\≈£î ø£èwæ
#˚düTÔ+~. ø=ìï eTTK´ dü+düú\qT #·÷<ë›+.
[260]
n+‘·sê®rj·T u≤\\ n‘·édüs¡ ì~Û (UNICEF)
j·TT.mHé.z. ôdÁø£≥Ø »qs¡˝Ÿ\T
1946˝À u≤\\≈£î j·TT<ëΔq+‘·s¡ düVü‰j·÷ìï
1. Á{Ï>π «* : 1946`53
n+~+#·T≥≈£î ◊ø£´sê»´ dü$T‹ n+‘·sê®rj·T u≤\\
n‘·édüs¡ ì~Ûì @sêŒ≥T #˚dæ+~. u≤\\T eT]j·TT yê] 2. &Ü>¥ Vü≤eTàsY w”˝Ÿ¶ : 1953-61
‘·\T¢\ Jeq Á|üe÷D≤\qT ô|+#·&Üìï á ì~Û \ø£å´+>± 3. j·TT<∏ë+{Ÿ : 1961-71
ô|≥Tº≈£îqï~. 4. ≈£îs¡Tº yê©ΔyTé : 1972-82
5. CÒ$j·TsY ô|ò¬sCŸ &ç≈£î´\sY : 1982`92
◊ø£´sê»´ dü$T‹ $<ä´, yÓ’C≤„ìø£, kÕ+düÿè‹ø£ dü+düú
6. uÖÁ‘√dt C≤Á‘√dt |òüT© : 1992-97
(UNESCO)
7. ø√|òæ nqïHé : 1997`2007
j·TTHÓk˛ÿ dü+düú $<ä´, yÓ’C≤„ìø£, kÕ+düÿè‹ø£ 8. u≤Héøe° T÷Hé : 2007`2017
s¡+>±\˝À düVü≤ø£]+#·T≥ <ë«sê XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\ 9. n+{Àìj·T>∑T≥Ødt : 2017
|ü]s¡ø£åD≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ dü+düú (WHO)
nìï esêZ\ Á|ü»\≈£î n‘·T´‘·ÔeT Äs√>∑´ dü<äTbÕj·÷\T ø£*Œ+#·TfÒ Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ dü+düú eTTK´
ñ<˚›X¯´+. eTX¯S∫ì ìs¡÷à*+#·&É+˝À Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ dü+düú bÕÁ‘· eTTKýÓTÆq~. ôV≤#Y.◊.$.ô|’ ◊ø£´sê»´
dü$T‹ ñeTà&ç ø±s¡´Áø£eT+ 1996˝À ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. ø£åj·T, msTT&é‡, &Éj˚T]j·÷, eT˝Ò]j·÷, ø±´q‡sY,
ø£\sê, ø£s√Hê (COVID-19) yÓTT<ä˝…’q 10 s¡ø±\ yê´<ÛäT\qT WHO ÁbÕD≤+‘·ø£ yê´<ÛäT\T>± >∑T]Ô+∫+~.
n+‘·sê®rj·T ø±]àø£ dü+düú (ILO)
n+‘·sê®rj·T ø±]àø£ #·{≤º\qT s¡÷bı+~+∫ u≤\ ø±]àø£ eédüú ìs¡÷à\q, yÓ{Ïº#êøÏ] ìs¡÷à\q≈£î
ø£èwæ #˚düTÔ+~.
22.3 ◊ø£´sê»´ dü$T‹ kÕ~Û+∫q $»j·÷\T
◊ø£´sê»´ dü$T‹ @s¡Œ&çq|üŒ{Ï qT+&ç Á|ü|ü+#· XÊ+‹ kÕú|üq˝À eTTK´ bÕÁ‘· eVæ≤+∫+~. Á|ü|ü+#·
<˚XÊ\ eT<Ûä´ b˛sê{≤\qT, düMT|ü j·TT<ëΔ\qT ìyê]+#·&É+˝À ø°\ø£ bÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+∫+~.
&É#Y qT+∫ Ç+&√H˚wj æ ÷· ≈£î kÕ«‘·+Á‘·´+ dü+bÕ~+∫ ô|≥º&+É ˝À ◊ø£´sê»´ dü$T‹ $»j·Te+‘·yTÓ +Æ ~.
ns¡ãT“\≈£î, j·T÷<äT\≈£î eT<Ûä´ bÕ\d”ÔHê˝À @s¡Œ&çq $yê<ëìï |ü]wüÿ]+∫+~.
ôd’ìø£ #·s¡´ <ë«sê <äøÏåD ø=]j·÷ MT<ä ñ‘·Ôs¡ ø=]j·÷ <äTsêÁø£eTDqT ì*|æy˚dæ+~.
dü÷j·TCŸ ø±\Te dü+øå√uÛÑ+ MT<ä Ç+>±¢+&é≈£î, áõ|tº≈£î eT<Ûä´ j·TT<ëΔìï ìyê]+#·&É+˝À
$»j·Te+‘·yÓTÆ+~.
UNO kÕ~Û+∫q Ä]úø£, kÕe÷õø£, kÕ+düÿè‹ø£ $»j·÷\T
◊ø£´sê»´ dü$T‹, Á|ü|ü+#· Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D≤\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ dü+|üPs√í<√´–‘·qT
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ, Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T yÓTs¡T>∑T|üs¡Ã&ÜìøÏ kÕe÷õø£ Á|ü>∑‹ì ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ø£èwæ #˚düTÔ+~.
[261]
1949 qT+∫ ◊ø£´sê»´ dü$T‹ Á|ü|ü+#· Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\≈£î dü+ã+~Û+∫q, yê]¸ø£ ìy˚~ø£qT
Á|ü#·T]dü÷Ô ñ+~.
n+‘·sê®rj·T u≤´+≈£î <ë«sê Ç~ s¡TD≤*düTÔ+~.
1957 dü+e‘·‡s¡+˝À n_Ûe ~Δ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\ Ä]úø£ $ø±kÕìøÏ n+‘·sê®rj·T Ä]úø£ dü+düúqT
@sêŒ≥T #˚j·T&ÉyÓTÆq~.
Ä]úø£ eqs¡T\qT n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·&É+ ø√dü+ 1968˝À eT÷\<Ûäq n_Ûeè~Δ ì~Ûì
ÁbÕs¡+_Û+#·&ÉyÓTÆ+~.
n+‘·sê®rj·T ø±]àø£ dü+düú <ë«sê yÓ{Ïº#êøÏ] ìs¡÷à\q≈£î Á|üj·T‘·ï+ #˚düTÔ+~.
eT˝Ò]j·÷, ø£jå T· , eTX¯S∫, ÇHé|⁄üò j
¢ TÓ +C≤, ≈£îwüß,˜ Á≥ø√e÷ e+{Ï yê´<ÛTä \qT n]ø£≥&º ÜìøÏ ◊ø£´sê»´
dü$T‹ Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ dü+düú <ë«sê #ê˝≤ <˚XÊ\≈£î düVü‰j·T+ #˚dæ+~.
j·TTHÓk˛ÿ <ë«sê ìs¡øså£ êdü´‘· ìs¡÷à\q ø√dü+ ø£èwæ #˚dTü +Ô ~. Ç~ ÁbÕ<∏$ä Tø£ $<ä´qT Áb˛‘·‡Væ≤düT+Ô ~.
XÊÁd”Ôj·T |ü]XÀ<ÛäqqT oÁ|òüT‘·s¡+ #˚düTÔ+~.
22.4 ◊ø£´sê»´ dü$T‹ yÓ’|òü˝≤´\T
◊ø£´sê»´ dü$T‹ ‘·q \ø£å´ kÕ<Ûäq ø√dü+ |üì#˚dü÷Ô ø=ìï $»j·÷\qT kÕ~Û+∫q|üŒ{ÏøÏ ø=ìï
n|ü»j·÷\T ≈£L&Ü ñHêïsTT. ◊ø£´sê»´ dü$T‹øÏ |üP]Ô kÕúsTT n~Ûø±s¡+ ˝Òø£b˛e&É+, Ä]úø£, ôd’ìø£ nedüsê\
ø√dü+ düuÛÑ´ <˚XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+&É&É+ e\q dü+|üPs¡í+>± $»j·÷\qT kÕ~Û+#·˝Òø£b˛sTT+~. ◊ø£´sê»´
dü$T‹ ø=ìï n|ü»j·÷\qT #·÷<ë›+.
1948 qT+&ç bÕ\d”ÔHêô|’ ÇÁC≤sTT˝Ÿ <ë&çì Ä|ü˝Òø£b˛e&É+
|ü]wüÿè‘·+ ø±ì ø±oàsY düeTdü´
ø£+uÀ&çj·÷˝À »]–q Væ≤+dü
22.5 ◊ø£´sê»´ dü$T‹ ` »s¡>±*‡q e÷s¡TŒ\T ` ÄeX¯´ø£‘·
◊ø£´sê»´ dü$T‹ ìsêàD+˝À ñqï ˝ÀbÕ\T düe]+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+~. 1945 ø±\+ Hê{Ï
|ü]dæú‘·T\T - Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T\T #ê˝≤ _Ûqï+>± ñHêïsTT. Ä düeTj·T+˝À ñqï |ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑TD+>±
◊ø£´sê»´ dü$T‹ @s¡Œ&ç+~. πøe\+ n|üŒ{Ï Ä~Û|ü‘·´+ #Ó˝≤sTT+∫q <˚XÊ\T yê] ÁbÕã\´+ ñ+&˚ $<Ûä+>±
@sêŒ≥T »]–+~.
Á|üdTü ‘Ô +· ø=ìï <˚XÊ\T u≤>± eè~Δ #Ó+<ä&+É , eT]ø=ìï <˚XÊ\T yÓqTø£ã&çb˛e&É+ »]–+~. e÷s¡T‘·Tqï
|ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑TD+>± ◊ø£´sê»´ dü$T‹ ìsêàD+˝À e÷s¡TŒ\T sêyê*. $$<Ûä n+>±\˝À düuÛÑ´ <˚XÊ\≈£î
ñqï Á|ü‘˚´ø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·\qT e÷s¡Ãe\dæ ñ+~. nìï <˚XÊ\≈£î düe÷q ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ø£*Œ+∫q|ü&˚ Á|ü|ü+#·
n_Ûe ~Δ kÕ<ÛäéTÚ‘·T+~.
[262]
n+‘·sê®rj·T dü+düú\T n+‘·sê®rj·T düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìøÏ ø£èwæ #˚kÕÔsTT.
Á|ü|ü+#· <˚XÊ\ eT<Ûä´ @s¡Œ&˚ dü]Vü≤<äT› sê»ø°j·T, kÕ+düÿè‹ø£ düeTdü´\≈£î e÷sêZ\qT #·÷|ü⁄‘êsTT.
yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<äΔ+ ‘·sê«‘· HêHêC≤‹ dü$T‹ @s¡Œ&ç+~.
¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<äΔ+ ‘·sê«‘· Á|ü|ü+#· XÊ+‹ ø√dü+ UNO ne‘·]+∫+~.
UNO ‘·q 6 Á|ü<Ûëq n+>±\ <ë«sê |üì #˚düTÔ+~.
nqTã+<Ûä dü+düú\ düVü‰j·T+‘√ $$<Ûä s¡ø±˝…’q düeTdü´\qT |ü]wüÿ]düTÔ+~.
UNO Á|ü|ü+#· XÊ+‹˝À eTTK´ bÕÁ‘· eVæ≤+∫q|üŒ{Ïø° Ç+ø± |ü]cÕÿs¡+ ø±ì düeTdü´\T mH√ï
ñHêïsTT.
1. UNO m|ü&ÉT @s¡Œ&ç+~?
2. UNO jÓTTø£ÿ ¬s+&ÉT \øå±´\T sêj·T+&ç.
3. M{À n~Ûø±s¡+ >∑\ <˚XÊ\T @$?
4. HêHêC≤‹ dü$T‹ @s¡Œ&çq|ü&ÉT @s¡Œ&çq n+‘·sê®rj·T dü+düú @~?
5. Á|üdüTÔ‘· ◊ø£´sê»´ dü$T‹ ôdÁø£≥Ø »qs¡˝Ÿ mes¡T?
1. HêHêC≤‹ dü$T‹ @sêŒ≥T, \øå±´\T sêj·T+&ç.
2. ◊ø£´sê»´ dü$T‹ kÕ~Û+∫q yÓ’C≤„ìø£ n+XÊ\T @$?
3. ◊ø£´sê»´ dü$T‹ Äs√>∑´ dü+ã+~Û+∫q $»j·÷\T @$?
1. ¬s+&ÉT Á|ü|ü+#· j·TT<ëΔ\ nq+‘·s¡+ n+‘·sê®rj·T dü+düú\ @sêŒ≥T≈£î >∑\ ø±s¡D≤\T @$?
2. ◊ø£´sê»´ dü$T‹ jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq n+>±\ >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
3. ◊ø£´sê»´ dü$T‹ kÕ~Û+∫q $»j·÷\qT sêj·T+&ç.
4. Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T\˝À ◊ø£´sê»´ dü$T‹ \øå±´\˝À m˝≤+{Ï e÷s¡TŒ\T nedüs¡yÓ÷ sêj·T+&ç.
5. ◊ø£´sê»´ dü$T‹ düTdæús¡ n_Ûeè~Δ 2030 \øå±´\T @$?
1. e¬s‡sTT˝Ÿ‡ ˇ|üŒ+<ä+ ‘·sê«‘· @s¡Œ&çq dü+düú ( )
m) UNO _) HêHêC≤‹ dü$T‹ dæ) WHO &ç) WTO
[263]
2. n+‘·sê®rj·T Hê´j·T kÕúq+ >∑\ q>∑s¡+ ( )
m) C…˙yê _) q÷´j·÷sYÿ dæ) \+&ÉHé &ç) ~ ùV≤>¥
3. øÏ+~ yê{Ï˝À M{À n~Ûø±s¡+ ˝Òì <˚X¯+ ( )
m) nyÓT]ø± _) Ç+>±¢+&é dæ) Ç+&çj·÷ &ç) #Ó’Hê
4. ◊ø£´sê»´ dü$T‹ \ø£å´+ ø±ì~ ( )
m) <˚X¯+˝Àì n+‘·s¡Z‘· düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·&É+
_) n+‘·sê®rj·T XÊ+‹ì ø±bÕ&É&É+
dæ) <˚XÊ\ eT<Ûä´ ùdïVü≤|üPs¡«ø£yÓTÆq dü+ã+<Ûë\T ô|+bı+~+#·&É+
&ç) e÷qe‘êyê<ä dü«uÛ≤e+ >∑\ n+‘·sê®rj·T düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·&É+
5. Á|üdüTÔ‘· UNO ôdø£Á≥Ø »qs¡˝Ÿ ( )
m) u≤Héøe° T÷Hé _) C≤Héøe° T÷Hé dæ) ø√|òæ nqïHé &ç) n+{Àìj·÷ >∑T{À]dt
[264]
Á|ü|ü+#· ne⁄{Ÿ˝…’Hé |ü≥+
[265]
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ne⁄{Ÿ˝…’Hé |ü≥+
[266]
‘Ó\+>±D ne⁄{Ÿ˝…’Hé |ü≥+
[267]
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ HÓ’dü]Zø£ dü«s¡÷|ü |ü≥+
[268]

Toss Social TM - 2021

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Toss Social TM - 2021

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

|ü<√ ‘·s¡>∑‹

bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ Á|ü#·Ts¡D dü$T‹

First Published 2021

All rights reserved

No part of this publication may be reproduced,

This Book has been printed on 70 G.S.M. Maplitho

kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+, ‘Ó\+>±D 2021`22

(ii) kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+, ‘Ó\+>±D sêh+

(iv) kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+, ‘Ó\+>±D sêh+

1 ‘Ó\+>±D sêÁwüº+˝Àì ˇø£ Á>±eT+ 1`9

(viii) kÕs¡«Á‹ø£ $<ë´|”sƒ¡+, ‘Ó\+>±D sêh+

1.0 nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T

uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ñìøÏ - uÛÖ>√[ø£

|ü≥+`2.2: Á|ü<Ûëq nøå±+XÊ\T

2.3 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+-bıs¡T>∑T <˚XÊ\T

|ü≥+`2.4: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ $uÛ≤>±\Tμ

ii) >∑+>±-ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· yÓTÆ<ëq+

|ü≥+ 2.5: ‘Ó\+>±D-bıs¡T>∑T sêÁcÕÔ\T

2.9 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T

3.0 nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T

p˝…’ 1 ñ |ü≥+`2.2 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ` HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\

iii) ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· qB e´edüú: ~u≤+>¥ ˝ÀVæ≤‘Y eT]j·TT rkÕÔ yÓTT<ä˝…’q q<äT\T.

1. ‘Ó\+>±D˝À n‘·´~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘· mø£ÿ&É ñ+≥T+~? n+<äT≈£î ø±s¡Dy˚T$T{Ï?

1. Væ≤e÷\j·T q<äT\T eT]j·TT B«|üø£\Œ q<äT\ eT<Ûä´ >∑\ uÛÒ<äy˚T$T?

1. áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À ‘·TbòÕqT\T @s¡Œ&˚ ÁbÕ+‘·+ ( )

4.0 nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T

4.3 düVü≤» eqs¡T\ eØZø£s¡D

|ü⁄qs¡T<ä]Δ +|üã&˚ eqs¡T\T |ü⁄qs¡T<ä]Δ +|üã&Éì eqs¡T\T

2. @ s¡ø£yÓTÆq düVü≤» eqs¡T\T MT #·T≥÷º ñqï$? ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D*e«+&ç.

|ü≥+`4.1: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ` KìC≤\T

5.0 nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T

|ü≥+`5.5: Á|ü|ü+#· |ü≥+

1. Ädæj·÷˝Àì @ ÁbÕ+‘ê\˝À ãTT‘·T|üeq esê¸\T ≈£îs¡TkÕÔsTT?

1. uÛÑ÷ |ü]D≤eTÁø£eT+ >∑T]+∫ $e]+#·+&ç

1. Áπ>{Ÿ &çyÓ’&ç+>¥ πs+CŸ á K+&É+˝Àì~

NCERT 6th to 12th Textbooks

6.0 nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T

|ü≥+`6.1: »HêuÛ≤ |ü]es¡Ôq dæ<ëΔ+‘·+˝Àì <äX¯\T

MT Á|ü>∑‹ì |üØøÏå+#·Tø√+&ç ø£qTø√ÿ+&ç

|ü≥+`6.3: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ej·TdüT‡ yêØ $uÛÑ»q <Û√s¡DT\T, 1971`2011

6.11 Á>±MTD`|ü≥ºD »HêuÛ≤

7.0 nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T

yÓTT‘·Ô+ düsêdü] dü+e‘·‡s¡ Á>±MTD yÓTT‘·Ô+ e´ekÕj·T ø±]à≈£î\T

2011 1210.9 1.50 833.7 481.9 118.8 144.3 263.1

b) HêD´yÓTÆq $‘·ÔHê\, ms¡Te⁄\ |ü+|æD°.

c) dü+kÕú>∑‘· |üs¡|ü‹ì n+~+#·&É+.

d) dü]jÓÆTq e÷¬sÿ{Ï+>¥, –&É¶+– kÂø£sê´\qT ø£*Œ+#·&É+.

e) nekÕú|üHê (infrastructure) dü<äTbÕj·÷\qT, ˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\qT $düÔ]+#·&É+.

f) ø£˙dü eT<ä›‘·T <Ûäs¡\qT ô|+#·&É+.

g) e´ekÕj·T ñ‘êŒ<äø±\ ø√dü+ dü_‡&û\qT Çe«&É+, |ü+≥\ ;e÷ kÂø£sê´ìï ø£*Œ+#·&É+.

1. bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûe~ΔøÏ e´ekÕj·T+ m˝≤ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~?

1. Ä]úø£ e´edüú Á|ü<Ûëq s¡+>±\qT $X¯Bø£]+#·+&ç.

1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À õ.&ç.|æ. |üs¡+>± n‹ ô|<ä› yê{≤ n+~+#˚ s¡+>∑+ ( )

8.0 nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T

1. Á|ü|ü+Nø£s¡D jÓTTø£ÿ nqT≈£L\, Á|ü‹≈£L\ n+XÊ\qT $e]+#·+&ç.

1. øÏ+~ yê{Ï˝À Á|ü|ü+#· |ü]bÕ\Hê dü+düú @~? ( )

Á|ü‘·´ø£å |üqTï\T |üs√ø£å |üqTï\T

Ä<ëj·T|ü⁄ |üqTï neTàø£+ |üqTï

10.0 nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T

∫Á‘·+`10.1: Vü≤s¡bÕŒ |ü≥ºD+

∫Á‘·+`10.2: neTà‘·*¢ ∫Á‘·+`10.3: |üX¯ó|ü‹ ∫Á‘·+`10.4: eTVü‰ kÕïqyê{Ïø£

Ç|üŒ{Ï es¡≈£î \_Û+∫q≥Te+{Ï $Á>∑Vü‰\˝À Ád”ÔeT÷s¡TÔ\ $Á>∑Vü‰\T n~Ûø£+>± \_Û+#êsTT. Çe˙ï

11.0 nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T

1. bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûe~ΔøÏ e´ekÕj·T+ m˝≤ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~?

♦ bÕs¡¢yÓT+≥T ìs¡ísTT+#˚ Ç‘·s¡ ns¡Ω‘·\T ø£– ñ+&Ü.