You are on page 1of 326
NGUYEN DUC SON - LE MINH NGUYET - NGUYEN THI HUE 6 THI HANH PHUC - TRAN QUOC THANH - TRAN THI LE THU GIAO TRINH TAM Li HOC GIAO DUC 2G CNG PM TONG UDR TANG THU ViEN a NHA XUAT BAN DAI HOC SU PHAM UNIVERSITY OF EDUCATION PUBLISHING HOUSE GIAO TRINH TAM LIHQc GIAO DUC NguySn ie Son —L& Minh Nguyét—Nguyiin Th Hub {88 Th Hand Phi ~Tedn Que Thanh ~Trén Th) 8 Thu. Sich dupe ust bn theo ex ge bidn soan cba Trung Dal hoe Su pham HB Ni hue wy cing tc do tao. 1M 55 sich ida hth qué t& SBN 978-604-54-2722-4 ‘Bin guyén aut in thud vé Nhi mut bin Bai hye Suphare, ‘Mahi thi sao chp toan b hay mt ph hoSc ci hinh thie phat han ‘ma anong co sv cnopheptrugc bing vin ban ‘a Nha mutt in Bai hoc Su pham au vipham pho lus ‘Cving toituén mang muda nhdn dung ¥tén Ang gop eda guy abc ol {8 der ngey cang hoantitn hom Molaap jE skch, lin he yEbdn tho we deh vubén gun “xn wu ling adv de chfemalehooch@nxbdhspeduvn Ma s6:01.01,01/14— GT 2015 MUC LUC LOI NOI BAU. Chuong 1. NHAP MON TAM Li HOC GIAO DUC. 4.1..96i tugng, nhiém vu clla Tam Ii hoe giéo duc 1.2. Ban chat, chite n&ng va phan logi tam lia nhan 1.3. Phuong phap nghién odu cia Tam li hoc gido duc. CAU HOI ON TAP ... Chuang 2. SU PHAT TRIEN TAM Li CA NHAN .. 2.1. Khai niém ca nhan va sy phat trién tam If c& nhan.. 2.2. Co ché, quy luat va cac giai doan phat rién tam li cd nhan... 2.3. Dac diém tam Ii Ida tudi thiu nién va d4u thanh nién.... CAU HO! ON TAP... Chuong 3. CO SG TAM Li HOC CUA HOAT DONG HOC... 3.1, Khai ni@m hoat dong hoc .. 3.2. Hinh thanh hoat dong hoc cho hee sinh trong day hoc .. 3.3. Cac Ii thuyét tam lihoc va mé hinh hoc tap. 3.4. Hinh thanh khi m khoa hge cho hge sinh .. 3.5. Hinh thanh Kinng, kixao hoc CAU HOI ON TAP Chuong 4. CO SG TAM Li HOC CUA HOAT BONG DAY. 4.1. Hoat d6ng day hoc. 4.2. Day hoc va su phat trign nhan thie ofa hoc sinh. 4.3. Day hoc va su phat trién tri tué hoe sinh .. 4.4. Day hoc va tri nhé cila hoe sinh.. 4.5. Co'sé 1m I hoc cia danh gia trong truéng hoc. CAU HOI ON TAP .. Chuong 5. BONG CO VA HUNG THU HOC TAP. 5.1. Khai niém dong cd hoc tap .. 5.2. Mét s6 Ii thuyét tam If hoc vé déng ci 5.3, Cac yu t6 tao d6ng co va kich thich hoc sinh trang hoc tp .... 5.4. Sf két hop cae nhan td quy két, déng co thanh tich va gid tri ban than.. 5.5. Mot s6 agi y vé bién phap kich thich déng ca hoc tap cia hoc sinh 5.6. Hiing thi hoc tap........ CAU HOI ON TAP Chuong 6. CO SG TAM Li HOC CUA QUAN Li LOP HOC... 6.1. Lép hoe va quan Iilép hoc 6.2. Quan li lap hoc. 6.3. Xay dung méi truéng hoe tap tich cuc.. 6.4. Duy tri mdi trudng hoe tap tich oy 6.5. Trach nhiém oda hoc sinh déi véi quan Ii lép hoc. CAU HOI ON TAP... Chuong 7. CO SG TAM Li HOC CUA GIAO DUC NHAN CACH.. 7.1. Nhan cach va cae thude tinh cla nhan cach 7.2. Sy hinh thanh va phat trién nhan cach... Dao duc va hanh vi dao duc... 7.4. Co sé tam Ii hge cila viée gido duc thal ao va gla tr] CAU HOI ON TAP . Chung 8. HO TRO TAM Li TRONG TRUONG HOC... 8.1. Nhiing vn 48 chung v4 hé tro tam If trong truding NOC a... 8.2. Nhding khé khan tam Il cia hoc sinh va hoat d6ng hé tre tam Ii trong nha truang... ee 8.3. Mot sé nguyén tac dao die va ki nang hé tr¢ tam Ii co ban trong nha truéng CAU HOI ON TAP Chudng 9. LAO BONG SU PHAM VA NHAN CACH NGUOI GIAO VIEN .. 9.1, Lao déng su pham cia ngudi thay gia 9.2. Nhan céch ngubi thay giéo.. 9.3, Uy tin cla ngudi thy gido va con dudng rén luyén nhan cach CAU HOION TAP... DANH MUC TAI LIEU THAM KHAO. LOI NOI BAU Trong ddo tao gido vien, Tam If hgc 1 mén khoa hoc nghigp vu, ¢6 chite nang cung cép kién thie va ki nang co sé dé hinh thanh va phat trién cdc nang lye nghé nghiép cho ngudi gido vién. Hién nay, trong céc trong dai hoc sur pham, mén Tm If hoc danh cho sinh vién khong chuyén nganh Tam If hoc duge hgp thanh béi ba phan m6n: Tém If hoc dai cong, Tam If hoc lita tuéi va Tam If hoc sie pham, Cac tai ligu phyc vy cho ging day va hgc tap mén Tam I hoe duge bién soan chii yéu theo husng tiép can kién tlic, nén néi dung tai ligu nang If thuyét han lam, it thyc hanb; tinh (mg dung cia mén hoc 46i vai viée hinh thanh céc ki ning, nang luc su pham cho sinh vien bi han ché. Do yéu ciu cia déi méi giéo duc phé théng, cng tac dao tao gido vién cing duoc déi mdi. Chuong trinh d&o tgo chuyén tir tiép cfin ndi dung sang tiép cfm ning lye nghé. Theo 46, cdc mén hoc khdng chi dimg lai 6 mirc cung cap kién thir khoa hoc nhu tude day, ma cén hudng dén hinh thanh gid tri, phim chat va nang luc nghé day hoc cho sinh vin. Gido tinh Tam If hoc gido duc duge bien soan nhiim dép img yéu cdu déi méi chwong trinh dao tgo gido vién cla cac truémg sur pham hién nay. Tu tuémg chi dao cia gido trinh 1a tich hgp cdc kién thite tam Ii hoc theo hung tiép can nding lec va theo chudn trong G20 tao gido vien, nhim huong dén cung cp co sé tam If 8 hinh thanh ti thite, ki nang va phat trién nling luc nghé cho sinh gitip sinh vién hoat dng co higu qua trong day hoc, gido duc va ne van, hé trg hoe sinh. Noi dung cia gido tinh gém 9 chwong véi cdc chit dé sau: Chuwong 1 va chong 2 dé cp t6i nhing van é8 co ban vé hién twgng tim If agudi; vé cé nan, vé tré em; vé co ché, quy luat phat trién tim If 4 nhan qua céc giai doan lita tudi; vé vai td va swt tong téc ciia cc yéu t6 chit thé - cdc t6 chat sinh hoc va su téc dong ciia méi truéng dén sy phat trién ca cA nhan, trong 46 dac biét nhdn manh téi hoat dng va giao tiép ciia c4 nhan. Do déi tugng chu yéu sau may I& hoc sinh trang hoc co sé (THCS) va trang hoe phé thong (THPT) nén phan cudi cia chong 2 m6 ta dic diém phat trién tam If cia hge sinh hai lira tudi nay. Nam chuong tiép theo (1 chiong 3 dén chwong 7) 1a ndi dung cét 101 cia gido trinh, 48 cap téi co sé tam If clia cée hoat déng chfnh trong nha trong: hogt d6ng hoc (chong 3); hogt d6ng day (chuong 4); hoat déng déng vien, Khuyén khich hoc sinh trong hoc tap, rén luyén (chuong 5); hoat déng quan li lop hoe (chuong 6) va co sé tam If cita vige gido dye nhan céch, dao dire va gid tr] ciia hoc sinh (chuong 7). Chuong 8: H6 tro tam If trong treémg hoc. Ngay nay, do nhiéu neuyén nhan khéc nhau, gin dén ngay cng cé nhiéu hoc sinh p&p kho khiin trong hoe tap va rén luyén, cant duge chim séc va try gitp tir pha gifo vign. NGi dung cia chit 48 dé cp toi nhiing kh6 khan tm If hoc sinh thudng gp, cfc nguyén tic dao dite va ki nding co ban trong hd tro tam If hge sinh, Chucong 9: Lao déng sit pham va nhin cach ngudi thay gido. Noi dung chiah dé cfip t6i dic diém lao déng su pham cila ngudi gido vién va cdc yéu cau vé phim chat dgo difc, gid tri nghé va ning lve su pham ciia nguéi giéo vign, abim dap img yéu cau lao déng cita nghé day hoc. Gio tinh Tam If hge gido due durgc bién soan boi céc gidmg vién Khoa Tam li— Giéo duc hoc, Truémg Dai hoc Su pham Ha N6i, trong qud trinh bién soan, nhém téc gid nhfn duge sy cng téc va hé trg tich cue cla TS. Nguyén Thi Nhan Ai, TS. Va Thi Khénh Linh, TS. Tran Thj Mi Luong va TS. Va Thi Ngoc Ta. Céc tac gid va cOng tic vién da cé ging két hop cdc luan diém If lun co bin va cdc thinh tyu mdi cla khoa hoc tam Ii trén thé gidi va 6 Vigt Nam theo hudag phue vy vige hinh thanh va phat wién cic kién thire va ki ning, ning lye nghé day hoc cia ngwéi gido vién trong qué trinh bign soan. Tuy nhién, chic chin Wi ligu kh6 trénh khéi nhimg khiém khuyét nbat dinb. Céc téc gid rit mong nhén duge g6p ¥ cila cde cin b6 gidng day, sinh vin, hc vién vA cdc déc gid é gido trinh duge hoan thién hon khi ti ban. Xin tran trong cam on! Cac tic gia Chusng 1 NHAP MON TAM Li HOC GIAO DUC Trong gide trinh, chufong dau c6 tinh chat khai quat, gid! thiéu nhimg van dé chung va phuong phap nghién ctu ca Tam If hoc gido duc. Phan dau cla chufong dé cap tdi déi tugng va nhiém vu clia Tam Ii hoc giao duc; quan hé ciia Tam If hoc gido duc véi céc chuyén nganh khoa hoc khac nhu: voi Gido duc hoc, Tam Ii hoc nhan thiéc, Tam If hoc phat trién, Tam Ii hoc xa hi Tam Ii hoc van hoa... Phan tiép theo 1a ndi dung chinh cia chuong, dé cap toi ban chat, chic nang va phan loai cac hién tugng tm If ngudi. Trong dé nhén manh tdi khia canh: cac hién tuong tém li cé nhan tuy rét da dang, phong phd, nhung 6 chung mét ban chat: tam If nquat fa su phan anh hién thy khach quan, mang ban chat x8 hi, c6 tinh lich strva tinh chi thé. Phén cudi ctia chuong giéi thiéu phutong phap luan va phuong phap nghién ctu cha Tam Ii hoc giéo duc. 4.1. B6i tugng, nhiém vy cia Tam Ii hoc giéo duc 1.1.1. 961 tugng cla Tam li hoc gido dyc Trude khi néi vé déi twong cila Tam If hoc gido duc, cin thong nhat cach hiéu vé hoat déng gido duc. Hoat dng gido duc bao gém day hoc va gido duc theo nghia hep, Nhu vay, khi néi dén Tam Ii hoc giéo duc, chting ta c6 thé hiéu day 18 chuy@n nganh hep cia khoa hgc tam Ii, nghién ciru nhimg khia canh tam If cia hoat déng gido duc, hay n6i cu thé Ja nhimg khfa canh tam If cila hoat dong day hoc va hoat déng giéo duc theo nghia hep. Hoat déng gifo duc dién ra véi sy tée dng qua Iai cia ngudi day va ngwdi hoc, gui gido duc va ngudi duoc gido duc. Nhu vay, nhimg khfa canh tam If c6 thé thé hign & ba khu vyc: Thit nit, nhimg khfa canh tam If cia nguéi giéo vién (GV) trong qué trinh thyc hién hoat déng giéo duc; Thir hai, nhing khfa canh tam Kt cia hoc sinh (HS) trong qué trinh hoe tép va rén luygn dudi tée dong gido duc; Thit ba, nhimng tée déng ciia méi truég van hod, gido duc dén tam Ii cia HS. ny Tir d6, c6 thé thay ring, déi trong cia Tam If hoc gido duc 12 nhiing quy luat nay sinh, biéu hign va phat trién tam If cua ci nhan va nh6m dudi t4c déng ca hoat d9ng gido duc, nhiig quy ludt linh héi tri thife, ki ning, kT x40 va chudin muc, hanh vi dao dite. N6i cy thé 1a: Tam If hoe gido duc nghién ci nhimg quy lat nay sinh, dién bién va phét trién cla cde hign tuong tim If trong qua trinh day hoe va gifo duc cing véi méi quan hé gitta su phat trién tam If HS trong cfc diéu kién khée nhau cila day hoc va gido duc. Nhu vay, 06 ndim ngi dung thuge 44i tong cia Tam If hoe gio duc: 1) Qué tinh phat trién tam If cia HS trong day hoc, céc diéu kign phat wién tam If trong qué trinh day hoc. 2) Nhiing van dé lién quan dén viéc hinh thanh céc pham chat nhan cach, dinh hudng gid tr] dao dite cita HS va cdc yéu td tac dong dén thai 46, déng co va hinh vi tg xir cia HS. 3) Dac diém hoat d6ng, dac diém nhan céch cia nguoi GV, nhimg pham chat ning lye can c6 olla nguéi GV va co sé tam Lf cia viée inh thanh uy tin cla nguvi GV. 4) Ban chét Tam If hoc cia hoat déng hoc tip 6 HS, nhing yéu t6 tao nén higu qua hoe t4p. 5) Nhing téc d6ng cia méi trvéng x4 hoi, mdi trudng van hod, m6i tng gido duc dén doi séng tam Ii va sy phat trién ctia HS. Noi nhu vay, d6i twong cia tam li hoe gido due rét rng; vi hoet dong gido duc theo nghia rong bao ham trong né nhiéu tdc dong tit day hoc déa gido duc theo nghfa hep ma hai hoat dng nay dién ra é khéng gian rng véi rét nhidu hinh thie va phuong php tac déng kh4c nhau dén HS. 1.1.2. Nhiém vy cia Tam If hoe gido duc Dé tiép cn duge céc noi dung thugc déi tuong nghién ciru cia Tam If hoc gido duc, c6 thé x4c dinh céc nhiém vu cu thé cia Tam If hoc gido duc nhw sau: ~ Tam If hoc giéo duc nghién ciru co sé tam If hoc cia cdc quan diém, triét If gido duc duce sit dung trong hoat dng giéo duc. Khai théc va sir dung céc tc déng giéo duc phi hgp vdi co sé tam If hoc dé cé thé dat hiéu qua gido duc t6t nhét. — Chi ra cic quy ludt trong inh héi tri thie, hinh thanh ki nang, ki xio, hoat d6ng tri tué trong day hoc va giéo duc. Dong thoi cing chi ra cdc quy luat hinh thanh va phat trién nhan cach ciia HS trong day hoc va gido duc. — Xic dinh co s¢ tam If hoc ctia viéc diéu khién ti wu qué trink day hoc va gido duc trong nha tudng, ngodi x4 hdi va 6 gia dinh; lam 15 cde khfa canh tam If tong quan hé thay tr, quan hé giira cdc Ive lrgng gido dyc va tée dng cia cae luc lugng giéo duc dén HS, — Phan tich r6 cc thanh té trong hoat d6ng sur pham cia ngudi GY, chi ra co sé tam If hoc clia sue hinh thanh va phat wién céc pham chat ctia ngudi gido vién cling nhu uy tin cia hg. — Chi ra nhing khfa canh cia Tam If hoc van hod, Tam If hoc xa hdi cla hoat dong day hoc va gido duc, Tir d6, xc dinh rd co s@ khoa hoc cita hoat ddag day hoc va gido duc trong diéu kign khac biét van hod, x hdi cla GV va HS, to digu kign dé day hoc va gido duc dat higu qua tt nhat. — Tam If hge giéo duc cling cung céip co sé khoa hoc cho cdc hoat dng gido duc gia dinh, gido dyc cong déng dé moi ngwéi déu durgc tham gia yao hoat dong gido duc, tao nén m6t xa hdi hoc tap va con ngwoi duge hoe sudt doi. 1.1.3. Quan hé gia Tam If hoc gido duc véi céc ph8n nganh khoa hoc 1.1.3.1. Tam If hoe gido duc véi Gido duc hoc Tam If hoe gido dye nghién ctu nhing khfa canh tim If, nhimg co so tam If hoe ciia hoat dong day hoe va gido duc nén tu than chuyén ng’nh nay gin bé chat ché véi Gido duc hoe. turong ciia Gido duc hoc 18 qua trinh day hoc va gido duc con ngudi & ede Iva tudi khic nhau. Do 46, muén tim hiéu durge céc khfa canh tam If cila hoat déng day hoc va gido duc thi phai nim duge ban chat eta hoat dng day hoc va hogt dng gido duc. Neguge lai, muén thinh céng trong day hoc va gido dye thi phai hiéu tam Ii con nguvi 4é c6 huéng tic dGng cho phi hyp. Tam If hoe gifo dyc 1a co sé cho Gio duc hoc, cung cp nhiing tri thirc vé tam I ngwéi, vech ta dic diém tém If, quy lugt hinh thank, phdt trién tam If con ngudi véi tur edch vita Ta chil thé, vita 12 Khdch thé cia hoat déng gido duc. hing nghién ciru If lugn va thye tién cla Gido dye hoe 1 cde minh ching cho sy dang din, khoa hoc ciia céc kién thie tam If hoc, [am phong phi thém cho khoa hoc tam If, tg0 ra digu kin cho vige img dung tri thie tm If yao host dng gido duc con ngudi. 1.1.3.2. Tam If hoe gido duc véi Tam Ii hoe nhan thie ‘Tam hoe nbén thite 1a co s6 quan wong cia hoat dng gido duc va Tam If hoe gido duc. Tam If hoc nhan thite gitip hoat dng gido duc duge tién hanh hop If, 9 khoa hoc hon; déng théi cing chi ra cho Tam If hoc giéo duc ban chat cita hoat dOng nhén thitc, trén co sé 46 dinh hudng tét hon cho hoat déng day hoc va hoat dng gido duc, Hoat déng gido duc 14 qué tinh tong tac qua lai gitta GV va HS. Trong d6, GV gitt vai to khién, din dit, HS chi déng tich cue tinh hoi tri thitc, ki nang, ki xao, chudn mye, hanh vi... Do 46, GV phai nim dirge cfc quy luit nay sinh va phat trién cia cdc hién trong tim If trong qué trinh nhan thire dé 16 chitc hogt déng gigo duc, kfch thich HS tich cue hoc tap, rén luyén dé c6 duoc ce tri thite, kT ning ki xéo, han vi cdn thiét, 1.1.3.3. Tam I hoe giéo duc véi Tam If hoc phat trign ‘Tam If hoc phat tién nghién ciru co s@ khoa hoc, sir nay sinh va phat trién tim Mf cd nhan qua cdc thoi Ki phat trién wr khi dita tré sinh ra cho dén hic vé gid, dic bigt 1a céc thoi ki phat wién cla HS cde cap. Day 1a co sé quan trong cho viée nghién cfu céc hién tugng tam If nay sinh wong hoat déng day hoc va hoat dong gido duc trong img voi timg thoi ki phat tiga tam If cd nhan. Tam If hoe phat trign cing chi 16 téc dong cita cdc yéu t6, ede quy 1uat phat trién tam If c4 nan, tao co sé khoa hoc cho vige tim hiéu céc khfa canh tam If ciia cdc hoat dong day hoc va gido duc, gitip hoat dong day hoc va gido duc phd hgp voi timg Ita tudi, dic biét 1a lita tudi HS cdc céip. Vi hoat dong chi: dao ciia HS la hoc tap ma wong 46, dic diém hoat dng nbén thite cia céc em edn duge quan tam dé GV o6 bign phép 16 chite day hoc higu qua nhét. Déng thdi, céc dic diém tam If lira tudi cing Taco sé khoa hye cila cde t4c dong gido duc. 1.1.3.4. Tam I hoe giéo duc véi Tam If hoe xd hoi Tam If hoc x4 hoi nghién ctu dic diém tam If cia ede nhém xa hoi trong 46 £6 48 cap dén céc chudn myc nhém, a yéu t6 lam cho nh6m tré thanh m6i trong tam If c6 anh huéng rit manh mé dén t4m If méi c4 nhan. Vi thé, hoat déng nhém cua cé nhan rét duge quan tam hign nay. Mdi thanh vién trong nhém sé linh héi cfc chuan mye nhém va diéu chinh ban than cho phi hgp véi yéu céu ciia chudn myc nhém. Cée hoat d$ng nhém sé tao nn bau khong kif tam If nhom ma trong d6 c4 nhin “hit tha” bau khong khf tam If d6. D6 1a co sé dé GV 16 chic day hoc, gio duc dya vio nhém va sit dung nh6m HS nhw m6t méi truéng, phuong tién dé day hoc va gido duc. 1.1.3.5. Tam lihge giao dye voi Tam Ifhoc van hod Tam If hoc van hod 1a m6t chuyén nganh tam li hoc con chua duge quan tam thoa dang & Vigt Nam. Tuy mhién, khong thé khong nhiic dén chuyén nganh nay 10 khi noi dén cdc chuyén nganh tim If hoc n6i chung, Tam If hoc gido duc néi riéag. ‘Tam If hoc van hod nghién citu sy phat wién tam If cd nhan trong nbiing méi truong van hod, t4c déng van hod khac nhau. MGi cé nhan mang trong minh nhting dic diém van hod cia dan t6c, cba ving mién nén cdc hoat dgng day hoc va gido duc phai tinh dén cc dic diém nay. Khi t6 chitc cdc hoat déng day hoc va gido duc, phai tiuh dén dae diém moi truéng van hod, dac diém van hod cia HS dé hoat dong day hgc va gido duc pha hop véi dac diém tam If cd nan, mang Jai higu qua t6t nhét. 1.2. Ban cht, chiie nang va phan loai tam Ii cé nhan 1.2.1, Ban chat hién tugng tam Ii nguéi C6 nhiéu quan diém khdc nhau vé ban chit hién tugng tam If cé nhan. Theo quan diém cia chi nghia duy vat bién chimg: Tém If con nguéi 18 su phan énh in thye khéch quan cia nao nguéi thong qua chi thé, tam If ngudi mang ban chat xa héi — lich sir. Nhu vay, theo quan diém ciia chit nghia duy vat bién chimg 6 hai lun diém co ban vé ban chat hién tugng tam If ngwéi nhw sau. 1.2.1.1. Tam If ngudi la su phan anh hién thue khaéch quan cia néo nguéi thong qua chi thé a) Tam If ngudi la se phan dnh hign thc khdch quan cia ndo Tam If ngudi khong phai do mot thé Ive siéu nhién nao sinh ra, cing khong phai la do nao tiét ra nbu gan tét ra mat, tam If ngudi la sy phan doh hién thyc khdch quan cla bé nao théng qua “lang kinh chi quan” cla méi con ngudi. Vay phan 4nh Ja gi? Theo quan diém cia chu nghia duy vét bin ching, phan 4nh 1a qué trinh tée dOng qua lai gitta hai he théng vat chat, ng théng may dé lai dau vét tren he théng kia; thong qua déu vét do, ngudi ta co thé hiéu dugc he thong vat chat da tgo ra dau vét. Vi du; Khi vién phan duge viét len bang den, vien phan dé lai vét phan wén bang, 6 1a céc chit do con ngudi viét ra. Ngugc lai, bang den lam mon vién phan (4é lai dau vét wén vién phan). Hién tong nay duoc goi l& phan anh co hoc. Phan 4nh Ja thuéc tinh chung cia moi dang tn tai cla vat chat, Phan anh dién ra tir don gidn dén phir tap va cé sy chuyén hod lan nhau. Can ctr vao cdc dang t6n tai ciia vat chat, c6 thé chia lam ba dang phin 4nh nh sau: ~ Phan dnh vét lt—1& dang phan anh ca céc vat chat khéng séng (khong ¢6 sur trao déi chdt véi m6i traéng) nhu phan Anh co hoc... Day 1a dang phan anh don gidn, phan 4nh nguyén xi sir vat, hign trong. i ~ Phan dnh sinh li ~ 1 dang phin anh cita céc vat chit séng (c6 sr trao d6i chat voi mdi truéng), nhu khi di lanh, nguéi ta c6 thé ndi da ga & hai canh tay... Dang phan anh nay kh6ng con nguyén xi nhu téc déng ban dau. Vé mat vat If, khi gip lanh, cdc vat thé cé thé co lai, gap néng thi né ra. Nhung voi co thé song, canh tay con ngwéi c6 thé néi da ga, mdi cé thé thm lai. — Phan dnh tam If —1a mét dang phan 4nh cua loai vat chat c6 té chite dic biét 46 1a ndo ngwéi. Day 1a dang phan anh dic biét vi D6 [a sw tée d6ng cia hién thyre kh4ch quan vao hé thin kinh va nfio bé con ngudi —t6 chite cao nhit cia vat chat. Chi c6 hé thin kinh ya no b6 con nguei moi c6 kha nang tiép nhan téc déng cia hign thye khdch quan, tao ra dau vét vat chat trén nao, dau vét 6 chira dung binh anh tinh than (tam 1), Ban chit cata qué trinh tao ra dau vét 46 18 cdc qué trinh sinh If, sinh hod & trong hé than kinh vA no b6. C. Mae ne inh than, te twéng... ching qua la vat chdt duge chuyén vio trong dau 6c, bién ddi trong 46 ma c6"? Phin énh tam If tao ra “hinh anh” vé thé giéi nhung rét sinh dgng va khong con nguyén xi nhur ban thfin thé gidi. Hinh énh tam IIa két qua fa qué trinh phan nh thé gidi khdch quan cia nao. Song hinh anh tam Ii khéc vé chit so voi cdc hinh anh co, vit li, sinh vat 6 ché: Hinh anh tam If mang tinh sinh dng, sdng tao, vi dy: hinh anh tam If vé cudn séch trong diu mét con nguvi biét chit, khéc xa so véi hinh anh cita chinh euén séch 46 e6 & trong gong (hinh anh v§t If — phn én nguyén xi cuén sch). Hinh anh tam If mang tinh chi thé, mang dém mau sic cé nhan cia nguéi mang hinh anh tam If dé. Méi ngwai sé c6 hinh anh khde nhau yé sy vat nén hink anh tm If rét phong phd va da dang. Hay néi each khdc, hinh anh tam If 1a hinh anh chii quan vé thé gidi khd4ch quan. ‘Tir cdéich quan niém trén, cé thé thay, tuy hinh anh tam If mang tinh chi thé nhung ndi dung cia hinh anh tém If do thé gidi khdch quan quy dinh. Cang giéng nh hi ta chup anh, tude éng kinh la ngwdi phy nif, hinh aah thu duoc trong may anh KhOng thé 1a dan Ong. Day 1A lugn diém quan trong phin bigt quan diém duy vat va quan diém duy tam. Tam ii ngudi c6 nguén gée bén ngoai va la chitc ning cila nfo. Nao 1a co quan phin nh, tiép nh§n tac dng cia thé gidi khach quan tao rahinh nb tm if (hinh anh ota chnh thé gigi khach quan 6). Nhu vay, muén c6 tam If nguéi phai o6 hai didu kign: ~Thut nhdt: phai c6 thé gidi khéch quan — ngudn géc tao nén hinh anh tam If. —Thit hai: phai c6 nao ngudi — co quan phan énh dé tao ra hinh anh tam If. 'C. Mdeva Ph. Angghen tuyén tdp, tap 1, NXB Sy that, Ha Néi. Quan diém cia chit nghia duy vat vé ban chat hign tuong tam If ngudi da cho ta thay, muén nghién ciru tam If aguéi phai tim hidu thé gidi khach quan xung quanh con agudi, noi con ngudi song va hoat déng; dong thoi, muon hink thanh, cdi tao, thay 46i tam If con ngudi, phai thay di cdc téc dOng cia thé gidi Khdch quan xung quanh con ngudi, clia hoin canh ma trong 46 con ngwsi song va hoat dong. b) Tam Ifnguéi mang tinh chit thé Tinh chi thé cia hinh anh tm If thé hign & ché: mi chit thé trong khi tao ra hinh anh tam If vé thé gidi da dua vén hiéu bi én kinh nghiém, dua cdi riéng cia minh vao trong hinh anh 46, 1am cho hinh anh tim H trong méi con nguéi cé nhimg sic théi riéng, khong ai giéng ai. Hay néi céch khée, con ngudi phan énh thé gidi bing hinh anh tam If, thong qua “lang kinh cha quan” cia minh. ~ Tinh chi thé trong phan énh tim If thé hién: 4 Ciing mé6t su vat nhung & nhiing chi thé khéc nhau sé xuat hién nhimg hinh inh tam If khéc nhau (khdc nhau vé mite 46, sic thai). + Cling c6 thé, cing mét su vat tée dong dén clung mét chi thé nhmg vao nhiing thdi diém khdc nhau, ¢ nhiing tinh huéng khéc nhau véi trang thi co thé, trang thai tinh than Ikhéic nhau, s& cho nhiing hinh anh tim If véi mite 46 biéu hign ya sic théi tim If khéc nhau & chinh chi thé Ay. + Méi cha thé khéc nhau sé cé théi 46, hinh vi khéc nhau 46i véi cdc su vat, hién tugng. + Chinh cht thé mang hinh anh tam If 14 nguéi hiéu 16 nhat, the nghiém su sic nhat vé hinh anh tam If 46. Nhimg ngwdi ngodi khOng thé hiéu r bang chinh chu thé d6, ~Nguyén nhan cia sy khéc biét tim If gitta nguéi nay va ngwoi kia 1a gi? C6 hai nguyén nhan co ban chi phi sy khéc biét tm If ca con ngudi. + Thit nhdt, swt khde biét vé mat sinh hoc cba con ngudi. Con ngudi c6 thé khéc nhau vé gi¢i tinh, vé hra tudi va nhimg dac diém riéng cta co thé, gic quan, hé than kinh. + Thit hai, con noi cdn khdc nhau vé hoan canh séng va hoat dng, vé diéu kign giéo duc va dac biét 18 méi cé nhan thé hién mite dO tfeh cue hoat dong, tich cyc giao liu khéc nhau trong cuéc séng. Nguyén nhan thir hai 1a nguyén nhan co ban quyét dinh six khac bigt tam If cha méi ngwoi. — Tir luda diém vé tinh chii thé cita tam If ngudi, co thé rat ra mot 36 két ludn thye tién sau: 13 + Tam If con ngwadi kh6ng ai gidng ai nén khong nén di xir véi ai cing nh ai, phai chi ¥ dén dac diém riéng, t6n trong ci riéng cia mdi con ngudi, khong nén 4p dat tu tréng ciia minh cho nguai khéc. + Tam If nguési mang tinh chi thé, vi thé, trong day hoe cfn quén trigt ngayén tae bam sét ddi tugng, vita site véi déi tugmg; trong gifo duc cin quan trigt nguyén tc gido duc c4 biét. 1.2.1.2. Tam Ii nguéi mang ban chat xa héi- lich si Tam If nguéi 1a sy phan énh hién thyc khach quan, 1a chitc nang cia nao, la kinh nghiém xa hdi lich sit chuyén hoé thanh edi riéng cia méi ngudi. Tam li con ngudi khéc xa véi tam If cila mét s6 lodi déng vat cao cp 6 chi: 1am If ngueit 6 béin chat xa hoi va mang tinh lich ste. a) Tam I ngudi mang ban chdt xd héi ~ Tam If nguis 06 nguén géc la thé gidi khach quan (thé giéi tw nhién va xd hdi), trong 46 nguén géc xa Gi 1A cai quyét dinh. Luan diém “Thé gidi khaich quan quy inh noi dung tam If” Ga cho thay r ring, con ngudi séng trong hoan cénh no thi phan anh hoan cinh a6. Vi thé, tam If nguéi chi hinh thanh va phat trién trong thé gidi nguéi. Tach khoi thé gici ngudi sé khong c6 tam li ngwéi. — Tam If nguéi c6 ngi dung xa héi. Thé gidi khach quan quy dinh ndi dung tam If cia con ngwéi nén con ngudi song trong thé gidi mao, tham gia cdc quan hé x4 hi nao thi sé phin énh néi dung cia thé gidi va cdc méi quan hé d6 (C. Méc: “Trong tinh bign thyc ciia né, bin chat con ngudi 1a tong hoa céc méi quan hé xa hGi..”). Trén thyc té, con nguéi thodt li khdi cde quan hé x hGi, quan hé nguoi — nguvi, déu lam cho tam Ii mét ban tinh nguoi (nhimg wudng hgp tré em do déng ‘vat audi tir bé, tam If ciia céc é nay khéng hon han tam If loai vit). — Tam If nguéi 1 san pham cila hoat ddng va giao tiép cha con ngudi trong cdc méi quan he x4 héi. Con ngwai vita 1a mét thye thé ty nhién, vira 12 mot thuc thé x hi. Phan ty nhién 6 con ngudi (nhw dic diém co thé, gide quan, thin kinh, b6 ndo) duge xa hoi hod 6 mite cao nbét. LA mét thyc thé x4 hi, con ngudi 18 chit thé ciia nbn thite, chii thé cla hoat déng, giao tiép vdi tw céch mot chi thé tich ceyc, chi ding, séng tao. Tam If ngudi 14 sin pham cia hoat dong con ngwdi voi tr cch 1a chii thé x@ hdi, vi thé tam If ngudi mang day di d4u an x4 hdi — lich sit cila con nguéi. ~ Tam Ii cha méi cd nbn 12 két qua cita qué tinh linh h6i vén kinh nghiém xa hi, nén vin hod xa héi, thong qua hoat déng, giao tiép (hoat déng vui choi, 14 hoc tap, Jao déng, cng te xa hoi); tong 46, gido duc gitt vai tr chu dgo. Hoat dng clia con nguéi va méi quan hé giao tiép ciia con ngwisi trong xa hdi quyét dinh sy hinh thanh va phat trién tam Ii nguoi. Tit céc lua diém trén, ching ta c6 thé két lu@n: Muén phat trién tam If con ngudi can t6 chitc tét cdc hogt déng va giao tiép dé con nguéi tham gia. Qua hoat d6ng va giao tiép, con ngwoi sé c6 thém nhiéu diéu kign dé Iinh hoi nén van hod x hi — lich sir chuyén hod thanh kinh nghiém cla minh (Vf du: Di mt ngay dang, hoc mét sang kh6n). b) Tam If nguedi mang tinh lich sie ‘Tam If céa mdi con nguéi hinh thanh, phat trién va bién déi cing véi sy thay doi céc didu kién kinh té — xd hoi ma con nguéi sing trong 46. Diéu nay cing xuat phat tir lun diém: thé gidi khach quan quy dinh n6i dung tam If, vi thé khi thé gigi khach quan thay déi, duong nhién tim If con ngwdi sng trong thé gidi d6 sé thay dai. — Sw thay déi tam If ngwdi thé hign & hai phwong dign: Déi véi tam If cia cOng ding nguéi, tam If cia eng ding they déi cing véi sy thay di céc diéu kign kinh té — xa hdi chung ctia ton céng déng; Déi véi tam If timg con ngudi cu thé, tam If con nguéi thay déi cing voi swt phat trién cita lich str cé nhan. Khi con ngudi thay dai vé lira tudi, vé vi thé x4 hdi, vé cdc diéu kién séng va lam viée thi tam If con nguéi cing cé thé thay di. ~ Tir vige phn tich tinh lich sir cia hign trong tam If ngudi, c6 thé nit ra két luan: + Tam If ngwai cé tinh lich si nén khi nghién ciru tam Ii ngudi cin quén trigt quan diém lich sir cy thé; déng théi, phai nghién ciru tam If ngwoi trong sy vin déng va bién déi, tim If nguéri khéng phai bat bién. + Khi dénh gi4 con ngwéi, can c6 quan diém phat trién, khéng nén thinh kién véi con ngwdi; cling khéng nén chi quan véi con ngudi va véi chfnh minh. Tom lai, tam If ngwdi cé ban chat x hi, vi thé phai nghién eiru méi trrimg xa hi, nén van hod xa hGi, cc quan hé x4 héi trong 46 con nguéi séng va hoat d6ng; can phai t6 chite 6 higu qua hoat déng day hoe va gido duc, cing nhw cic hoat dng chi dao 6 timg giai dogn lira tuéi khdc nhau dé hinb than, phat trién tam If neu... Tam Ii 1A san phim cia hoat dng va giao tiép, vi thé, phai t6 cnc hoat ddng va céc quan hé giao tiép dé nghién ciru, hinh thanh va phat trién tam If con ngudi. 1.2.1. Chie nang cla tam Ii nguét ‘Thé gidi khdch quan quy dinh tam If con ngudi, nhung chinh tam If con ngudi lai téc d6ng tré lai thé gidi bing tinh ning dng, sing tgo cia.né thong qua hoat dong, 15 hanh déng, hanh vi. Mai hogt déng, hanh déng cia con ngwéi déu do “cAi tam If" diéu hanh. Sy diéu hanh Ay biéu hién qua nhimg mat sau: ~ Tam If 6 chite ning chung I dinh huéng cho hoat déng, & day mudn néi t6i vai tr cla mye dich, d6ng co hoat dgng. Trude khi hogt dng, bao gi’ con nguii cing xée dinh muc dich cia hoat dgng dé, ho biét rd minh sé JAm gi. DS chinh 1 sy chudn bj tm Ii dé bude vao hoat dong. Tam If la dng lyre théi thiic, 161 cuén con ngudi hogt déng, gitip con nguéi vurgt moi kh6 khan yuton téi mue dich di dara. ~ Tam Ii ¢6 chite ning diéu khién, kiém sodt qué trinh hoat dong bang chuong trinh, ké hoach, céich thitc tién hanh hoat d6ng, lam cho hoat dng ciia con ngudi td nén c6 ¥ thite va dem lai hiéu qua nhat dinh. — Tam If gidp con ngudi diéu chinh hoat dgng cho phi hop vai muc dich 4a xdc dinh, dng théi phd hgp véi diéu kign va hoan canh thuc té cho phép. Nho c6 céc chite nang dinh hudng, diéu khién, diéu chinh hoat déng noi trén ma tam If giip con nguéi khong chi thich img voi thé gigi khéch quan, ma cda nhan thitc, cai tao va sang tao ra thé gigi. Chinh trong qué trinh 46, con nguéi nhan thie rd vé minh va cai tao chinh ban than minh, 1.2.2. Phan loai hign tugng tam If C6 nhiéu céch phan Jogi hién trong tim Ii, théng thudng ngudi ta phén loai cfc hién twong tam If theo thdi gian hinh thanh va tén tai cia ching, vai trd cia chting trong cau trie nhan c4ch. Theo 46, c6 ba loai hign tong tam If: gud trinh tm li, trang thdi tam If va thuge tinh tam Ii. — Qué trinh tam If a nhig hign tugng tam If dién ra trong théi gian tuong déi ngan, cé mé dau, din bién, két thc trong déi 10 rang. Cé ba qué tinh tam If co bin sau: + Qué trinh nhén thire gém: cam gidc, wi gidc, wi nhé, wong tweng, ur duy, ng6n ngtt. + Qué trinh cdm xtic biéu thi sir vui mimg hay tite gidn, d8 chju hay kho chju, nhiét tinh hay tha o... + Qué trinh ¥ chf duge thé hién qua hinh d6ng ¥ chi ciia con ngwoi virgt qua kh6 khan, tro ngai dé dat téi myc dich da x4c dinh. ~ Trang thai tam If 1a nhimg hign twong tam If dién ra trong thdi gian tuong d6i dai, vige mo ddu va két thic khéng r6 rang. C6 hai trang thai tam If co ban 1a chit ¥ va tam trang. eta ae 16 a — Thude tinh tam 112 nhiing hién twong tim If trong adi én dinh, bén ving, kh hinh thanh va efing khé mat di, Céc thude tinh tam If tao thanh nhing nét dic tung riéng cla mai con ngudi véi tu cich 1A m6t nbn cdch. Nguoi ta thuimg néi téi bén thudc tinh tam Ii dién hinh eda nhan eéch: xx huedng, tinh edch, Kit chat va nding hec. Cac loai hign tong tam If cia con ngudi quan hé chat ché vdi nhau tao thanh doi séng tam If phong phi, da dang cia con ngudi, 4.3. Phugng phap nghién edu cia Tam If hoc gido duc 1.3.1. Cac nguyén tac phudng phap luan 1.3.1.1. Nguyén tac dam bao tinh khach quan Dam bio tinh khach quan trong nghién ciru tam If la phai lay chfnh fc hign tuong tam If am déi tugng nghién citu. Nghién citu céc hign tung tam If trong trang théi tn tai ty nbién cia n6; dam bio tinh trang thye khéch quan, khong thm bet trong qué trinh nghién ciru. 1.3.1.2. Nguyén tde quyét dinh luan duy vat bién ching Nguyén tic nay chi rd khi nghién citu tam If thira nhan tam If ngwoi mang ban chat x hoi — lich sit do yéu t6 x4 hoi quyét dinh nhung khong phi nan vai trd éiéu kign ota céc yéu té sinh hoe (tu chat, hoat d6ng thin kink cap cao...), dic biét khang dinh vai trd qayét dinh tye tiép cita hoat dong chi thé. 1.3.1.3, Nguyén tae théng nhat tam li, y thie vdi hoat déng Neguyén tic nay khing dinh tam If, y thie kh6ng tach réi khoi hoat dng, nb éuge hinh thin, béc 16 va phit trién trong host 4éng; dng thai diéu khién, diéa chinh hoat déng. Vi vay, khi nghién ciru tam If, phai thong qua host dong, diéa bién va cdc sin phim cia hoat dong. 1.3.1.4. Phi nghién edu cée hién tugng tm I trong cdc mdi lién hé gita ching va véi cde hién tuong khée Céc hign trong tam If khong tén tai biét lap ma chiing ¢6 quan hé chit ché véi nhau va véi cdc hién twong ty nhién, xa hdi khéc. Vi vay, khi nghién ciu tam If, khéng duc xem xét mét céch riéng ré, ma phai dat ching trong méi lién hé va quan hé gitta cdc hign tong tm If trong nhén céch va gitta hign tugng tam If voi cée hién trong khéc nhim chi ra duoc nhimg anh huong Jin nhau, cdc quan hé phy thuge nhan qua, nhimg quy luét téc dong qua Iai gitta ching. THU VIE % bite) 1.3.1.5. Phai nghién ctfu tam Ii trong su van déng va phat trién Tam li con ngwéi c6 sy nay sinh, van d6ng va phat trién. Su phat tin tam If Ja qué trinh lién tue go ra nhing nét tam If méi de img cho cdc giai doan phat trign tam If nhét djnh cho nén khi nghién citu tam If phai thay duge sy bién 66i cia tam If chér khéng ¢6 dinh, bat bién va chi ra nhimg nét tam If méi dic wumg cho mdi mot giai doan phat trién tam If. 1.3.2. Cac phuong phap nghién citu cy th Khoa hoc tam If str dung nhiéu phuong phép nghién cir 4é nghién ctru céc hién tong tam If nhu: quan sét, tra bing phiéu héi, thyc nghiém, nghién cru cdc sin phim hoat dng, tric nghiém... 1.3.2.1. Phudng phap quan sat ~ Quan sat 14 mdt loai tri gidc 6 ch dinh, ding céc phfin tich quan ma chit yéu Ia phan tich quan thj gidc dé thu thép cc thong tin can thiét nham xdc dink cdc tim If durge nghién cia. Vi du: Nghién ciru himg thd hoc tap cua HS thong qua quan sét c4c biéu hign ben ngoai: su ding gid khi di hoc, chudn bj bai trade Khi dén lop, tinh tich cyee khi tham gia xdy dyng bai, tiép thu tri thie mdi... ~ Quan sét c6 nhiéu hinh thie: quan sit rye tiép, quan sét gian tiép, quan sat 6 tham dyr va quan st khéng tham du... Phuong phép quan sat cho phép nghién iru céc hién tugng tim li mat cach trung thyc, khéch quan va nghién cifu tam If wong tang thai ton tai ty nhién ca n6, don gidn yé thiét bj va it tén kém vé kinh phi. Han ché cta quan sét 1a 6 tinh bj déng cao, tén nhiéu thdi gian, tén nhidu cing sire. ~M6t s6 yéu cdu dé quan sat 6 higu qua: + Xéc dinh r6 myc dich quan sat, déi tugng quan sat va ddi tugng nghién cru. + Lap ké hoach quan sdt mét céch cy thé va chuan bj chu déo moi diéu kign cho vic quan sat. + Lya chon hinh thitc quan sét cho phd hop véi hién tong tam Ii duge nghién ciru va véi ho’n cénh. + Xéc dinh hinh thc ghi bién ban quan sét hop If va ghi chép tai ligu quan sat mét cach khach quan, trung thyc... 1.3.2.2. Phuong phap diéu tra bang phiéu hédi ~ Diéu tra bing phiéu héi a phuong php nghién ctu sir dung phiéu trmg cau § kién voi mét hé théng cfu héi d4 dugc soan sin nhim thu thip cdc théng tin can thiét vé hin trong tam If duge nghién citu. 18 ~ Néi dung chinh ca phiéu hoi 1a ede cau hdi. Cau hoi trong phiéu co thé 12 cau héi dng, loai cu hoi c6 nhiéu phuong 4n dé Iya chon va c6 thé 1a cau héi mé, khong 6 phuong én Iya chon ma ca nhan ty a 161. ~ Biéu tra bang phiéu hdi o6 wu diém: trong mot thoi gian ngiin cho phép thu thap théng tin nhanh cia nhiéu c4 nban trén mot dja ban rng, mang tinh chil dng cao. Han ché cia phuong phép nay 1a: nbiéu khi két qua tra Joi khong dam bao tinh dc quam vi ah gi ign tong tm theo 9 kin ch quan on of ah gu tra li, dé xay ra hign tuong “aghi mot dang, noi mgt neo”. 1.3.2.3, Phuong php thye nghiém — Thye nghiém 1a phyong phép nghién eiru chi dGng tgo ra cfc hiéa trong tam If can nghién cia sau Khi di tgo ra cdc didu kign cin thiét va loai trir cae yéu 16 ngau nbién. —Thye nghiém c6 nhiéu loai, bao gdm: thue nghiém trong phong thi nghiém va duec nghiém te nhién. + Thue nghiém trong phong thi nghiém: LA logi thye nghiém éuge tién hanh wong phong thf nghiém, trong diéu kign khdng ché mét céch nghiém ngit cdc anh huéng bén ngodi vac dng dén hign rong tam If duge nghién ctu. Logi thye nghiém nay thuong duge sit dung nbiéu trong nghién cifu cdc qué trinh tam If, ft ding nghién ciru cdc thuge tinh tam Ifnguéi va dic biét mang tinh chi dng cao hon thye nghiém ty nhién. + Thue nghiém tw nhién: La logi thyc nghig¢m duge tién hanh trong diéu kién binh thudmg ciia cue séng va hoat dng. Trong thye nghiém ty nhign c6 bao him cA quan sét, Néu trong quan sét, nha nghién ctru chi thay déi cée yéu t6 rigng ré cia hodn anh thi tong thyc nghiém ty nhién nha nghién ctu c6 thé chi dng tzo ra banh vi bidu hién va dién bign cia hién tugng tam If can nghién evru bang céch khéng ché cde nhan té kh6ng cin thiét cho viée nghién ciru, lam ndi bat céc yéu td can thiét trong ho&n canh gitip cho viée khai théc, thm hiéu hién tong tam Ii duge nghién ctu bang thyc nghiém. — Thre nghiém nghién cira tam If c6 thé bao gém: thye nghiém diéu tra va thyc nghiém hinh thank. + Thye nghiém diéu tra: Nhim mye dich dyng lén mt bite tranh vé thye trang hign tung tam If duge nghién ciru & mOt thai diém cy thé. + Thye nghiém hinh thank; Con goi 1a thyc nghigm giéo dye véi mye dich khing dinh anh hwéng ca téc dng gido due dén sy hinh thanh phat trién bign tuong tam If nao dé con ngudi. 19 ‘Thuc nghiém hinh thanh thong thuéng gdm ba giai dogn: Do thyc trang hign twong tam If tude thye nghiém: Thi bign phap t4c déng gido duc mai va ap dung vao trong thyc tién; Sau mét thoi gian téc dong, do lai sue bién déi cia hién tuong tim If, tir 46 khing dinh vai tro, anh huéng, méi quan hé cia bién phap téc déng gido duc 46 dén sue hinh thanh va phét trién hién twong tam If duoo nghién ciru. ‘Thye nghiém nghién ciru tam If di 1a Joai hinh thy nghiém nao cing khé cé thé khéng ché hoan toan anh hudng ctia céc yéu té chi quan cia ngudi bj thue nghiém, dac biét dé bj cang thang tam If, than kinh khi lam thc nghiém, vi vay, khi str dung thyre nghigm nghién cima tam If, can chi ¢ tgo ra trang th4i ty nhién va 6 sy phéi hop gitta thc nghiém véi céc phuong phép nghién cia khéc. 1.3.2.4. Phuong phép trac nghiém (Test) ~ Trac nghiém tam If 1a mét cong cy da dugc chun hod ding dé do luéng mét cach khach quan m6t hay mot so mat trong nhan cach théng qua nhimg mau cu tra léi bang ng6n ngit, phi ngOn ngit hodc bing cdc hanh vi khéc. — Céc tiéu chudn cia mét tric nghiém tam If khéc véi cée phuong phdp nghién citu tam Ii khée Ta: + C6 d6 tin cy cao, nghia 1a két qua do bing tric nghiém cing mét nghiém thé (ngudi lam tric nghiém), 46i nrong 6 nhiéu lin do khée nhau déu cho ket qua giéng nhau. + Tinh higu lye (img nghiém): trac nghiém phai do duge chinh hién tugng tam If cin do, ding véi mye dich cia tric nghigm. + Tinh tiéu chuan hod: céch thie tién hanh, xt If két qué phai theo mét tiéu chudn x4c dinh va cé quy chudn theo mét nhém chudn. - Tr&c nghiém tron bO thudng bao gém bén phan: van ban trac nghiém, huéng dan quy inh tién hanh, huéng din danh gid, ban chudn hod. _= Trac nghiém tam If c6 nhiéu joai nhu: tric nghiém tri tué Biné-Ximong, tric nghiém tf tué Raven, tric nghiém chuan doin nhan céch Ayzen, Résdt, Murly... — Ui diém co ban cia trdéc nghiém: + Tinh chat ngin gon. + C6 tinh tiéu chuan hod cao. + Dom gin vé thiét bi kT thugt-va cach str dung. + Dé bidu dat két qua nghién ctu dudi hinh thire dinh Igng. 20 — Mat han ché cia trac nghiém: 4 Tic nghiém chi quan tam dén két qua thong ké cuéi cing, khéng chi ¥ én qué trinh dn dén két qua. + Kho soan thio mét bé tric nghiém dam bao unh teu chuan hod. + Khong tinh dén céc nban t6 da dang c6 thé anh huong dén két qua tric nghiém... ‘Tréc nghiém tam Ii can duge sir dung két hop véi cde phuong phép nghien cim khée dé chan doan tam Ii nan cach con nguéi va chi duge coi 1 cong cu chan doan tim Ii ¢ mét thdi diém phat win nhit dinh cia con ngudi. 1.3.2.5. Phuong phap phan tich san phdm hoat déng D6 la phuong phdp dya vao san phim (vat chét, tinh thin) cia hoat dong do con nguii tao ra dé nghién ciu, démh gid tam If con nguéi nhu uf wé, tinh cam, tich cach...; bdi vi khi tao ra céc sin phém, chi thé con nguéi da git “minh” (tam If, ahén céch) vio sin pham. Khi tién hanh hong phép nghién ciru saa phim hoat dng, can chi ¥ xem xét trong méi lién hg voi thoi gian, khOng gian cba hoat déng va diéu kién tién hanh hoat dong. 1.3.2.6. Phuong phap dam thoai — Dam thoai (phéng vin) la céch thite thu nhép théng tin vé hign tugng tam If duge nghién citu dya vao cic ngudn théng tin thu thép duge trong qué trinh wd chuyén. Nguén théng tin c6 thé bao gdm ede cfu tra lai va cée yéu t6 han vi nhu cir chi, ngon ngit cia ngudi tra li. — Phong van c6 thé bao gém nhiéu bink thitc myc tiép hofe gidn tiép, phing van cd nhain hoxe nhém. — Muén phong van thu duge nhiéu dtr ligu t6t can phai: + X4c dinh 1 muc dich, yéu cau van 4 cén im hiéu. + Tim hiéu true théng tin vé d6i twgng tr chuyén. + Rit linh hoat trong qué trinh trd chuyén dé thay d6i cach trd chuyén, din dat cau hoi cho phi hop véi van cénh, hoan canh nham dat duge mye dich cia nha nghién ciru. Ngoai cée phuong phdp nghién ciru ké trén, khoa hoc tam If con sir dung nhigu cde phuong php nghién ci khéc 48 nghién ciru tam If ngudi_nhu phirong phép do dac xa hdi hoe, phurong phép nghién cit tigu sir cf nhan... Dé dam bio 49 tin cay, khoa hge ciia két qua nghién ciru tim If can: 21 — Sir dung céc phuong phép nghién ctw phi hop véi hién twong tim If cia con ngudi durge nghién ciru. — St dung phéi hop, ding bé céc phuong phap nghién ciru khi nghién citu tam If con ngudi. 1. Phan tich d4i twong va nhiém va cia Tam If hoc gio duc. Nghién ctu Tam If hoc gido duc c6 ¥ nghia gi trong hoat dng gido duc? 2, Trinh bay méi quan hé ciia Tim If hoc giéo due véi cde chuyén nginh khoa hoc khéc. 3. Phan tich ndi dung va ¥ nghfa cia cée Iudn diém vé ban cht hign wong tam If nguai. 4. Phin tich céc phutong phép nghién cru Tam If hoc gido dye va img dung ciia ching trong nghién ctru tam If HS THCS va HS THPT. 22 Chuong 2 SU PHAT TRIEN TAM Li CA NHAN ‘Chuong 2 cé vai trd 1a. cosé cia ca gido trinh. Nhéing tri thie vé su phat trién tam litré em IA co's6 dé nha trudng thiét ké va t6 chulc cdc hoat dong day hoc, gido duc va hé tr HS. Bay cling la chusng cé noi dung kién thc nhiéu, phong phti, bao gém cc khai nigm co ban ca Tam If hoc va nhiing d3c trung cia sy phat trién tam Ii HS dién ra trong méi truéng hoc tap. NSi dung cua chuong tap trung vao b6n chu dé chinh. Phan dau clia chuong 46 cap Khai niém ca nhan va su phat trién tam li cd nha; trong 6, nhan manh tdi céc quan diém vé sy phat trién c4 nhan ndi chung, phat trién tré em ndi riéng. Phan tiép theo dé cap tdi co ché, quy luat va céc giai doan phat trién tam If ca nhan, Day la nhGng ndi dung kién thifc rat co ban cla chuong, co tinh ting dung cao. Béng thai cing la nhiing kién thie triu tugng, dai héi co sy tap trung chi ¥ cla ngudi hoc. Phan thi ba cla chuong dé cap téi hai khdi niém quan trong, cé tinh chat céng cy trong qué trinh phat trién tam I'cé nhan: Hoat déng va giao tiép, dac biét [a khai niém hoat déng. Hai khdi niém nay la co sé dé phan tich va thiét Ké céc hoat ddng day, hoat dong hoc va cc hoat dong su pham Khéc cla nguttti GV. Ph§n cudi cla chuong dé cap téi dac diém tam If Itta tudi thiéu nién va dau thanh nién, tuong ting véi tuéi HS THCS va THPT; trong dé, phan tich cac diéu kién thé chét, x8 hdi cla tr8 em cac Ida tudi trén; hoat dong hoc tép va giao tigp ctia cdc em va nhiing aac diém tém If dac trung lién quan tryc tidp t6i hoc tap va tu dung cila HS trong nha trudng. 2.1. Khai niém 4 nhan va sy phat trién tam Ii cd nhan 2.1.1. Khai niém cd nhan C4 nhin 1a mot con ngudi cu thé, séng trong mét xa héi nhat dinh; e6 doi song host dng, giao tiép va thé gidi tam If riéng. C4 ban 18 két qua cla qué trinh xa gi hod cd thé nad, véi urech Ta mot cé thé Lodi, mang tinh ty nhién. N6i tdi cénnhan 1b néi ti tinh cha thé cia m6t con ngutbi, 4é phén bigt vi tap thé, nhOm x4 hoi. 23 Dé wé thanh mét e4 nbn, cé thé ngudi phai trai qua mGt qué trinh x4 hdi hod, trong d6 dién ra qué trinh ngwéi 46 hoc hi, tiép thu kinh nghiém lich sir — van hod cia x4 hi, chuyén hod thanh kinh nghiém bin thn. Dé 1a qué tinh chuyén hod tit con ngudi — sinh vat, thanh con ngudi — x4 hdi. Vi vay, khi n6i téi khdi niém c4 nhan, phai bat dau tir khai niém con ngudi. Khéi niém con nguti 06 thé durac hiéu theo nhiéu géc 49, Dudi gée 46 sinh hoc, con ngudi 1a ding vat cao cap trong loai dng vat c6 xuong séng, trong lop ©6 vi, di bang hai chan, biét noi, biét lao dGng bang cng cy. Durdi gé6c A6 triét hoc, con ngwéi 1a mét thye thé sinh vat x4 hGi ma ban chat cita né 1a tong hoa céc moi quan hé xa h9i. Trong tam If hoc, con nguéi duge xét cd g6c 46 sinh hoc (dae diém sinh If —giai phu), ca géc 46 xa hOi (dc diém tam If — xa hoi). N6i t6m lai, c nhan 12 khai nigm ding 48 chi mot con ngwai cu thé séng va hoat déng trong mét x hdi nhét dinh. M6t ngwéi cu thé, di gia hay tré, nam hay nif, binh thyng hay tét nguyén, dan thuimg hay lanh dao déu goi la c4 nhén Qué trinh phét sinh phat trién ctia méi ed mhan, ti khi mdi lot long, véi te céch 1a thu thé sinh hoc dén khi chét 1a qué trinh xa hi hod. Qué trinh 6 did ra theo nhiéu giai doan. Tuy nhién, xét tong thé, qué trinh phat sinh, phat trién cia c4 nhan trdi qua giai doan ué em, ngwéi trudng thanh va neudi gia. Trong 46, giai dogn tré em c6 @ac trang rigng va 1 déi twong chil yéu cia tim If hoc phat trién. 2.1.2, Khai niém tré em ‘Tré em 1a mot giai doan trong cé doi ngudi. Day 1a giai doan quan trong nhat trong ca qua trinh phat trien ciia cd nhan. Tuy vay, tir trrde téi nay, trong khoa hoc cing nhwr trong dai séng sinh hoat cia x4 hdi, tén tai nhiéu quan niém véué em. Tir xa xua, cd & phuong Déng va phuong Tay, tén tai quan niém “tré em 1a nguéi lon thu nhé”, Day 14 quan niém sai Jam, din dén ngudi ln déi xi voi tré em nhu m6t “ngwi lon thu nho”, Céc hanh vi img xit, trang phuc va cdc phuong én lao d6ng, sinh hoat khéc duge rap theo mau cia ngudi lén (nhung cé kich co mhé hon), Tré cing duge lao dong san xudt, an uéng, vui choi, héi he canh nguéi Ion va durgc d6i xi nhy ngudi 1én, ma khOng dugc quan tam chim se va giéo duc riéng. Ban than cdc em cting hoc cdch déi xtr voi nguéi khac nh mét ngudi lon thyc thy. ‘Tyr thé ki XVI, 6 phuong Tay xuat hign hai khuynh hudng giai quyét vin dé ban tinh cia tré em: 24 — Khuynh hucéng thie nhét cho rang, tré em thu déng trieéc tde dong cia mdi trong. Tiéu biéu cho khuynh hwéng nay 1a quan diém cla cde nha triét hoe Anh nh Thomas Hobbes va John Locke’. Chang han, John Locke dua ra nguyén If “Tabula rasa — Tim bing sach”. Trong 46, John Locke cho ring tam hén tré em khi méi sinh ra, giéng nhw mot to gidy tring. Moi ti thitc cla con ngudi khong phai 1a bam sinh, ma 1a két qué cia nhan thie. Moi qué trinh mhan thir déu phai xudt phat tir cc co quan cam tinh. Kh6ng cé cai gi trong li tinh, ma trrdc dé lai khong c6 trong cam tinh, Quan diém vé tré em va nguyén If “Tam bing sach” cia J. Locke 1a co s6 triét hoc cia cdc xu huéng tam If hoc nhan manh qué mite vai tr cla m6i trudng x4 hoi d6i vai su phat trién tam If tré em néi rigng, cé nhan n6i chung. ~Khuynh hneéng thit hai quan niém, tré em tich ciec trie tdc d6ng cita moi truing Pai bidu cia quan niém nay 1a nha wiét hoc khai sang Phdp J.J. Rousseau’, Ong cho ring khi méi sinh, té em c6 nhing khuynh hicéng ne nhién va rich cue. Tré em khong thu déng tiép nhan cdc chi din cia ngudi lén mA tham gia mét céch tich cue va chit déng vao viée hinh thanh trf tug va nhan cach cla minh, Fa mét ngudi thém hiém ban rn, biét phn tich va c6 chu dinh. Moi su can thigp cita nguwéi lén vao sy phat tin ty nbién cia té déu c6 hai. Vi vay, Ong dé nghj nén c6 métnén gi4o duc x4 hGi theo nguyén tac ne nhién va te do cho tré. C4c quan nigm néu én tuy c6 nhiéu diém tién bG, nhung chua phan énh duge ic tng co ban nat 1a tinh chi thé cita tré em va vai trd cia hoat déng, cia gido duc trong viéc hinh thanh va biéu hién sy phat wién cia tré em. Negay nay, quan niém phé bién trong tam If hoc cho ring tré em 1a mér thee thé ue sinh ra chinh ban than minh bang hoat déng va ncong téc xd hdi trong mét ad hi nhat dinh. Tir quan niém nay c6 thé nitra mét sé diém vé wé em nhu sau: — Thit nhat: Tré em véi tu céch [a pham tri c4 nhan, 1a mot giai doan trong ca qué tinh phat trién va trréng thinh cla c4 nhan. Tré em khdng phai 1a ngudi In thu nhé, c6 ddi séng rigng, cé hoat d6ng va tuong tac xa héi riéng, khOng giéng ngudi Ion, ca vé dic tng tam If, hoat déng va tong tc x4 héi. Vi vay, khong thé ldy ngwéi én 1am chudn, lam trung tam dé 4p dat wré em. ‘ Thomas Hobbes (1588 - 1679) va John Locke (1632 - 1704) l& céc dai biéu dién hinh cia ‘Triét hoe duy vat duy cém Anh thé ki XVU- XVII, chi truong moi hiu biét cita con aguét déu bit nguén tirnhin thire cim tinh, kink nghigm. ? Jean Jacques Rousseau (1712 — 1778); Nha van, nh’ triét hoe lén eta Phép thé ki XVII. 25 —Thit hai: Tré em khéng phai 1a san phim true tiép cia sy tién hod sinh gidi, cfing khéng phii 12 san phdm thu déng cia téc déng x4 hGi, md la san phdm va la chit thé tich ewe cia chink hoat ding cia nd. Host ding va tuong téc cita tr em nhu thé nao thi tré em 1a niu thé Ay. Do 46, mudn tré em phét trién, ngudi 1én (x hGi) phai t8 chire cho tré em host dng va tuomg tc x4 hdi. —Thir ba: Ban chat cia tr em nhu thé no, phy thuge vao nhiing didu kign van hoa xa héi cy thé, trong dé, tré em séng va hogt déng. N6i céch khéc, tré em 1a con dé cla thai dai. Méi théi dai khdc nhau cé mau tré em khée nhau. Vi vay, Khéng the lay tré em cita thé dai nay am quy chiéu cho tré em thi dai khic, Bac bit, trong théi dai ngay nay, tré em khac xa so véi tré em cdc thai dai trade day. Nhiing luan diém trén c6 y nghia phwrong php luan trong viée nghién cir va dinh hung sw phét trién cita tré em trong qué trinh phét trién cua c4 nhan. 2.1.3, Su phat trién tam li cd nhan 2.1.3.1. Nhiing quan niém sai lém vé su phat trién tam if ed nhan —Thuyét tién dink: Nhing ngudi theo thuyét nay coi su phit trién tam Ii 1a do céc tiém ning sinh vat gay ra va con ngudi cé tiém ning 46 ngay tir khi ra di. Moi dic diém tam If chung va c6 tinh chit cd thé déu c6 sin trong céc cau tric sinh hoc cia co thé va sy phat trién chi 1a qué trinh trudng thank, chin mudi cita ahiing thuGc tinh ¢4 c6 sin ngay tir dau, dugc quyét dinh trudc bing con dutmg di truyén nay. Nhu vy, theo thuyét nay, vai trd ciia gido duc bj ha thdp. Giéo duc chi 1a nhan 16 bén ngodi cé kha nding lam tang nhanh hoge kim ham qué trinh béc 16 nhiing pham chat ty nhién va bj tre ché boi tinh di truyén. Tir d6, ngudi ta da rit ra nhimg két lun su phgm sai lim nbu: sy can thigp vao qué trinh phat trién tu nhién ca tré 1A sy tuy tién, khéng thé tha thir durge. — Thuyét duy cém: Déi lap voi thuyét tién dinh, thuyét duy cim gidi thich swe phét trién tam If c4 nhan chi bang nhing tic d6ng cia méi trxgng xung quanh. Theo nhimg nguéi thude trong phéi nay, méi tudng 1 nhan t6 quyé dinh sir phat trién cla méi cé nbn, vi thé muén nghién cir con ngwéi chi cin phan tich cau tric méi tong séng cia ho: mi trong xung quanh nh thé nao thi nhan c4ch cla con nguéi, co ché hanh vi, nhimg con duéng phat trién cua hanh vi sé nhu thé 46, Quan nigm nh tén da khong giai thich dugc vi sao séng trong méi trvéng nhu nhau, Igi c6 nhimg nhan céch rat khac nhau, thm chf trai nguge nhau. Tuyét 46i hod vai trd cla mi trudng 1a mét quan nigm sai lam vé sy phat trién tam Ii eta cé nhan. 26 - Thuyét hoi tu hai yéu 16: Nhing ngudi theo thuyét nay tinh t6i tac dGng cua hai yéu t6 (moi truong va di truyén) khi nghién cu té em. Tuy nbién, ho hiéu vé te dng cua hai yéu 16 46 motodch may mée, duéng nh sx tée 9ng qua lai gitta ching quyét dink tryc tiép qué inh phat trign, trong 46 di trayén gid vai tro quyét djnh va mi wudng 1a diéu kign dé bién nhiing dic diém tam If 43 duge dinh sin thanb hign thyc. ‘Theo ho, sy phat wién tam If 1a sy chin mudi cia nhimg nang lye, ahtmg nét tinh cach, nhimg himg thd ya sé thfch... ma wé em da e6. Nhiing nét va nhiing die diém tinh céch do cha me hoje t6 tién di truyén lai cho thé hE sau dudi dang 06 sin, bat bién; trong d6, nhjp 49 va gidi han ota sy phat trién 18 tién dinh. Mét sé ngudi theo thuyét nay c6 dé cp t6i anh hudng ca moi uudng déi voi téc 46 chin mudi cia ming lye va nét tinh céch duge truyén lai cho wé (aha tam li hoc Dite V. Stecma), O day, mOi wudng khOng phai 1A ton b6 nhimg diéu kign va hoan canh ma dita tré hay ngudi lon sng, ma chi la gia dink ciia té. “MOi trong” 6 duge xem nhur cai gi riéng biét, tach ri khOi ton bo déi sing xa hGi. “MGi turdmg xung quanh” 46 thudng xuyén én dinh, anh huéng mét céch dinh ménh téi sy ciia wé. Téc déng cia méi trréng, cfing niu anh hudmg cila yéu t6 sinh vat (di trayén) dinh trade sw phat trién cia tré, khéng phy thuéc vio hoat dng su pham cia nha gido duc, vao tinh tich ewe ngay cang ting Iéa cia tré. ‘Thuyét hoi w hai yéu 6 cing 06 sai lam wong ty nbw thuyét tién dink va thuyét duy cam. Tinh chat méy méc, siéu hinh eta céc quan nigm nay déu 4a bi phé phén trong gido duc. = Mac dit quan niém cia nhing ngudi dai dign cho céc thuyét én bé ngoai duéng nhu khéc nhau, nhung thyc chat déu cé nhing sai lim giéng nhau. Cy the 1a: + Ho déu thita nhan dac diém tam If cia con ngudi 1 bét bién, 1a tién dink, hoae 14 do tiém nang sinh vat di wuyén, Ja anh huGng cia mi trudng bat di quyét dinh. Véi quan niém nhu vay, tong tudng hgp nao con em cia ting lép giai cdp théng wi, c6 d&c quyén, dac igi cfing déu c6 winh ¢@ phat tién tam If hon hin con em cla giai cdp bi béc 16t (do hg 6 t6 chat di truyén tét hon, wu viét hon hoic do ho duge séng trong méi turing tf tug c6 6 chtte cao hon...). + Cac quan ni¢m nay da dénh gid khOng ding vai tro cia gido duc. Ho xem xét sy phat trign cita tré em mot cdch téch rdi va khong phy thugc vao nhing diéu kién cy thé ma wong d6 qué winh tam If dang dién ra. Ho da phi nhén tinh tich oye rigng cia cé nhan, coi thubng nhimg mau thufin bign chimg duge hin think trong qué trinh phat trién tam If, Coi dira wé 1a mQt thye thé ty nhién, thy dng, cam chiu inh huéng co tinh chat quyét dinh cia yéu t6 sinh vat hoic méi trudng, 27 khong thdy duge con ngudi 1a thye thé xd hdi tich cue, chi dOng truée te nhién, c6 thé cai tgo tr nhién, x4 héi va ban than dé phat trién nhan c4éch. Vi phi nhén tinh tich cyc ctla tré nén khong hiéu durgc vi sao trong diéu kién clng mét mdi tnréng x4 héi lai hinh thanh nén nhimg nhan cdch khdc nhau vé nhiéu chi sd, hoc vi sao c6 nhimg ngudi gidng nhau vé thé gidi ndi tm, vé ndi dung va hinh thite hanh vi nhung lai duge hinh thanh trong nhing m6i trrdng x4 hoi khée nhau,.. 2.1.3.2. Quan diém duy vat bin ching vé su phat trién tam i cd nhan Quan diém ciia tim If hoc duy vat bign chimg thira nhan nguyén if phét trién trong triét hoc Mic - Lénin 1a: Sy phat tein cua sur vat, hién tuong 1a qué tinh bién déi tir thap dén cao, tit don gidn én phite tap, tir chua hodn thign dén hoan thign. Dé 1 mét qué trinh tich Iuy dan vé sé Ivong din dén su thay ddi vé chét, qué inh nay sinh c4i mdi trén co sé cia cdi ci, do su ddu tranh gitta cfc mat déi lap ngay trong ban than cia sy vat, hién tong. Quan diém mécxit duoc van dung ae xem xét sy phat trién tim If cia tré em KhOng phai 1a sy ting ho&e gidm vé sé hugng, ma |a mét qua tinh bién déi ve chat luomg tam If. Su thay 46i vé hrong cita cdc chtte nang tm li din dén sy thay d6i vé chat va dua dén sw hinh thanh cdi méi mot cach nhay vot trén cose ctia céi cli, do su dau tranh gitta cde mat déi lap ngay trong ban than céc hién trong tam If. Sw phat trién tam If gin lién voi sur xudt hién nhimg dic diém moi vé chat — nhimg cau tao tam If mdi 6 nhimg giai doan Ita tuéi nhat dinh (vf du: nhu cau tye lap xudt hign & tré Ién ba). Trong céc giai doan phat trién khéc nhau, c6 sy cai bién yé chat cia céc qué trinh tam If va to&n b6 nhan edch tré. Xét ton cuc, phat trién 1a mét qué tinh ké thira. Sy phat wién tam If cé nhan 1A m@t qué tinh c4 nbn Tinh hdi nén van hod x4 hdi cia loai ngubi. Bing lao d§ng, con nguéi ghi lai kinh nghiém, nang luc... cla minh trong cong cy san xuat, dd ding hang ngay, ‘4c phim van hod nghé thuat..., con ngudi da tich luy kink nghiém thye tién x4 hOi cla minh trong @6i tugng do con ngudi wo ra va céc méi quan hé con ngudi véi con ngudi. Ngay tir khi ra dai, dia wé da séng trong thé gidi d6i wrong va nhimg quan hé d6, Dita ué khOng chi thich nghi vei thé gici dd vat va hign (wong do con ngudi tao ra, mA cdn Tinh hdi thé gidi d6, Dita wé da ién hanh nhing hoat dng cin ban wong tg voi nhimg hogt dong ma inde d6 loai ngudi da thé hién vao trong dé vat, hign tugng, Nh cach d6 ma we Ith hdi duge ning nang lye a6 cho minh, Qué trinh 6 lam cho tam If wé phat ida. 28 Nhw vay, phét trién tam If 1a két qua hogt dGng cia chinh ed nhin véi nhimg d6i trong do loai ngudi tao ra. Nhiing bién di vé chat trong tam If sé dua cd nhan tr Wa tuéi nay sang Kira tudi khéc. Bat cir mét mire 46 nao cia trinh 46 tude cing [a s\p chudn bj cho trinh 46 sau. Yéu 16 tam If hie du 6 vi trf tnt yéu, sau chuyén sang vi te chu yéu. Tom lai, sy phét trién tam If cia cd nhan diy bién d6ng va dién ra cyc Kt nharh chéng. D6 1 mét qué tinh khéng phaing lang, ma c6 khung hoing va dot bién. Chinh hoat dng ciia cd nhan lam cho tim If cia c4 nhan d6 duge hinh thanh va phét tri Mat khéc, su phat tridn tm If chi c6 thé xiy ra tn nén ctla mot co sé vat chat nhat dinh (mét co thé nguéi véi nhing dic diem bam sinh, di truyén ciia n6). Tré em sinh ra véi nhiing dac diém bam sinh, di truyén nhat dinh moi cé sur phat trién tam IW ngudi. Vi vay, sit phat triém tam If cia méi c4 nhan dua én co sé vat chat riéng. Sit khdc nhau nay c6 thé anh hudng t6i téc 40, dinh cao... ciia ede thaah tyra cua con ngudi cu thé trong mét linh vue nio d6; c6 thé anh hong téi con auimg, va phurong thite khdc nhau ctia sit phéit trién cdc thudc tfnh tam Ii... Chiing 1a tién dé, didu kign can thiét 48 phat trién tam Ii, nbiing diéu kién 46 khong quyét phat trign tam If, n6 c6 wa thin hign thuc hay khéng cdn phy thude vao mat to hop nhimg yéu t6 khéc nia, Vi vay, trong qué trinh phat trién ciia cé nbn, khong chi quan tim ti ce yéu té hoat dng, tong tac xa hoi, yeu t6 mdi true (ty nhién, x4 hi), ma con phai quan tam toi su phat trién thé chat cia cd nhan. 2.2. Co ché, quy luat va cae giai doan phat trién tam If ca nhan 2.2.1. Coché, con duéng hinh thanh va phat trién tam Ii cé nhan 2.2.1.1. Co ché hinh thanh va phat trién tam Iced nhan Sy phét trién tam If 4 nhan [& qué tinh chu thé théng qua hoat dng va trong téc 48 inh héi nhimg kinh nghiém lich sir — xa héi va bién ching thanh nhimg kinh nghiém riéng cia cd nhan. a) Kinh nghiém lich sie— xa héi © con vat 6 hai logi kinh nghiém: kinh nghiém loai (da duge ma hod trong gen di truyén) va kinh nghiém cé thé do chinh cé thé wo ra trong qué trinh séng. Kinh nghiém 4 thé gan Jién trong timg ca thé va sé mét cling voi cd thé. Khéc véi con vat, con ngudi tac dGng vao moi trong va dé lai diu an cia minh thong qua céc sin phdm hoat dng. Céc sin phim do ta két tinh cia kinh nghigm lich sit — xa hGi. 29 ~ Kinh nghiém lich siz: Sy tich luy c4c kinh nghiém x4 hi trong suét chiéu dai phat trién cla xa h6i d& hinh thank nén kinh nghiém lich sir (12 nhimg kink nghigm tir cdc thé hé tude truyén Iai). Kinh nghigm lich sir 1a déu higu dic trmg tao nén sy khdc biét gitta con ngudi véi cdc loai déng vat khdc vén chi c6 kinh nghiém loai chi khéng c6 kinh nghiém lich sit. ~ Kinh nghiém x hoi 1 nhimg kinh nghigm duge hinh thanh va tdn tai trong hoat dGng cia c4 nhan, cla x4 h6i va trong cdc méi quan hé gitta céc chi thé cing song trong xa hi duong thi. Nhimg kinh nghiém cia xa hi duge biéu hign qua tri thite phé théng va tri thite khoa hoc vé ty mhién, xa héi, kinh nghiém tmg xi gitta nguéi voi nguéi gitta ngwéi véi thé gidi tr nbién... Kinh nghiém lich sir va kinh nghigm xa hoi két hep wéi nhau tao thanh hé théng kinh nghiém lich sit — xa hoi va tn tai trong dé song x hOi (durge két tinh trong cdc vat phdm do con nguti sang tao ra va trong cfc quan hé gitta con nguéi véi con nguéi). b) Co ché chuyén kink nghiém lich sit, x2 hoi thank kinh nghiém cd nhan (Co ché chuyén tir bén ngoai vao bén trong). ~ Qué tinh phat trién tam If cia cé nhan duge thye hign thong qua sy tuong lc gitta ef nhiin véi thé giéi ben ngoai. Qué tinh cé nan tiép thu nhtng kinh nghiém lich str— xa hoi khong phai 1a sy chuyén tir bén ngoai vao bén trong mét céch co hoc ma bing céch twong tac gitta chi thé voi d6i trong (chita kinh nghiém lich stt — x8 hdi). Theo J. Piaget c6 hai loai trong tac: Twong tac gitta tré em vai thé gidi dé vat (gua d6 chi thé hinh thanh kinh nghiém vé nhomg thuge tinh vat If cla sy vat va phuong phép sang tgo ra chting) va tong téc gita tré em voi nguai khac (qua d6 chit yéu hinh thanh kinh nghiém vé cdc khuén mau dao ditc, ur duy, logic...). ‘Trong qué winh twong téc gitta ué em voi thé gidi dé vat, thong xuyén co sy hign dign cita ngudi 1én va digu quan trong 1A qua qua tinh wong téc, wé em hoc duge cach sir dung 46 vat, tic 1a sir dung duge cdc kinh nghiém xa hoi ma con ngudi sing tao ra va ma ho vao trong dd vat. Moi su phat trién tam Ii binh thudng ciia tré em khéng thé dign ra bén ngoai sy twong tac. Tiong td la nguyén If bat di bat dich cia sie phat trién ndi chung, trong 46 cd se phat trién tam Ut, — Sy inh thanh va phat uién cdc cfu wic tam If cé nhan (cdu uc bén trong) thye chat 1 qué trinh chuyén cdc hanh d6ng twong tic tir ben ngoai vao bén trong cia cé nhan (co ché chuyén vao trong). Dé hinh thanh céc kinh nghiém cé nban trong qué trinh wong téc gitta c4 nhan vi thé gidi dé vat va v6i ngudi khdc, cha thé phai tach cac kinh nghiém xa hoi — 30 lich six, due ma hod trong 4 vat va trong cée quan hé xa héi, chuyén ching thanh kinh nghiém riéng cilia minh, Tite 1A chil thé phai tién hanh qué trinh chuyén yao trong hay con goi 14 qué trinh nhap tam. Qué tinh chuyén yao trong 18 qué trinh chuyén cde hanh dgng tir cfc hinh thie bén ngodi vao bén trong va bign thank hinh dng tm If. B61 qué trinh biéa hanh d6ng tir cu tric vat I thanh edu tric tam If cla 4 nhan. Co nhi thich phd bié + Gidi thich ctta J. Piaget theo co ché thich ting. Theo cAch giai thich nay, gud trinh ni tam hod dugc thyc hign theo hai co ché: déng hod va didu sing c&e Kich thich ben ngo’i dé lam ting tung cu wic 43 c6 (do déng hoa) hoge hinh thanh cdu uric moi (do digu img), nhim tao ra trang thai can bing cila 4 nhan. Dong hod 1a tiép nhan thong tin (giéng viée tiép nhan céc chat dinh diéng trong ddng hod sinh hoc), dua vao trong cdu tric 48 66, giip cdu tric 46 durge phong phd hon. Diéu img 1A cé nhan tiép nhén thong tin, chuyén vio trong cau tric da 6, cai td cdu tric 46 dé hinh thinh céu trite mdi, tire 18 tao ra sy phat trién. + Gil thich cia P.la, Galperin. Theo cach giai thich nay, co ché chuyén yao trong c6 ba diém co ban: Thit nhde, 6 mirc 45 day di nhét, qué trinh chuyén vao wong durge bat ddu tir hanh dong voi vat that, bén ngoai va trai qua mot s6 bude: Hanh dOng véi vat thét > Hanh dOng voi loi adi to > Hanh dong voi Lai néi thdm khong thanh tiéng > Hanh d9ng voi 10i n6i tham bén trong. Trong dé, hanh dng voi vat chdt, hanh d6ng thyc tiga, 1a nguén géc cta sy hinh thanh tam If. Trong qué tinh chuyén theo céc bude, néi dung cdu tnic (ban chat) cia déi trong vin duge gift nguyén, chi c6 sw thay déi Hinh thir thé hign cia ciu tric dé: Hinh thire thé hign qua vét chét, hinh thire bidu hién qua m6 hinh kf higu va hinh thite ¥ nghi. This hai, trong qué trinh chuyén hanh dng ti bén ngoai vao bén trong theo céc bude, thuéng xuyén dién ra hai hanh d6ng: Hanh dng véi adi tung (hanh d6ng cilia chi thé theo logic cia déi twgmg) va hanh d6ng chu § cia chia thé dén d6i tong va dén hanh dng voi déi tuong. Cang tién tai cde bude sau cia hanh déng chuyén vao trong thi hanh déng gidm sét va hanh déng véi bi tugng cing s4p vao nhau. G bude cudi cing hai hanh dng nay nhap lam mét, tzo thanh cau triic tam If bao gém nghia khéch quan ciia d6i tung dugc chuyén vio trong va chi quan cia chi thé vé déi tung 46. Day 12 hai mat cia bat ki mot céu tric tim If nao duge hinh thanh va phat trién trong d&i séng cd nhan. Thi ba, qué tanh chuyén hanh déng tir bén ngodi vio bén trong cia cf nhan doe dinh hudng theo nhiéu cdch: trong d6, cach dinh hudng khéi quét c6 higu qua hon ca. cach gidi thich vé co ché chuyén vao trong, trong 46 c6 hai céch gidi 31 Trong thu té, cdc dinh huéng nay due thé hién qua viéc hoc phuong phép hoc, phuong phip lam viéc triréc khi bat tay vao thye hign ede ndi dung cy thé. 2.2.1.2. Gae con duéng hinh thanh va phat trién tam If cd nhan C6 nhidu con duémg hinh thanh va phét trién tam Ii cd nhan. Dudi day 1a mot s6-con dung phé bién. a) Kéthira Séng trong mdi trong xa h6i, qua qué trinh tiép xtic véi cdc thanh vién khéc, méi c4 nhin “ngim minh" trong nhimg khuén mau van hod ola céc cng dong (gia dinb, lang x6m...), Trong qué trinh hinh thanh va phét trién nhan céch cla minh, c4 nban da Iya chon, gin gitt va phét huy nhimg gid wi van hod, né nép, tuyén théng cia gia dinh, cdng déng von duge hinh thanh trong lich sir cia gia dinh, dong ho, cGng ddng va loai bé di nhig nét tam If tuyén théng khong con pho hop. Nha sy ké thia nay ma mdi cd nhan dd c6 nhimg “nguyén ligu” dau tién 4é phuc vy cho sy “xa h6i hoa” chinh ban than minh. b) Bat chuée _ Bat chude 12 lam theo c6 § thite (c6 chit ¥) va v6 thite. Déi véi cé nhan, bat chude 18 m6t_phuong thite ho& nhép minh yao nhém xa héi. Trong nhiéu tnéng hop viée bat chude IA m@t phuong thite Iiah h6i nhiing hanh vi, théi quen, cfch img xir va nhiimg nét tam If chung cia nhom. Nhg bit chude tao nén su théng nbat trong ¥ thire, trong hanh dong, 16i séng ciia cdc thanh vién, tao nén nhimg dic diém tam If chung trong nhan céch cuia ho. Chinh vi thé, bat chudc 1a m6t phurong thitc trong qué trinh hinh thanh va phat trién nhan céch cia méi c4 nhan trong nh6m x4 héi. Con chéu bat chude tam guong cia cha me, HS bat chwéc hanh vi cia GV... ca mat t6t léin mat x4u, mat tich ewe va mat tiéu cyc... Qua co ché bit chudéc, méi quan hé tuong tac gitta cdc thanh vién trong nhém, dic bigt 1A gia dinh, duge béc 16 r6 nét. Trong gia dinh, stie manh anh hudng cia cha me 1a long yéu thuong, tin tuéng ciia hg vao con céi minh va ¢ niém tin ca wé d6i voi nhing ngudi thong yeu clia n6. Trong con mat cua tré, cha me 1a mot mu hinh chun, moi vige 1am ciia cha me déu ding va té muén bat chwée cha me, mudn tro thanh mét ngudi gidng véi cha me cla minh. Tré bat chude cha me trong moi hanh dong, 1bi néi, Nhfing quan nigm dau tién vé If tuéng, vé sy hoan thign cla tré 66 ¢uge tir “nguyén miu” cha mg. Tré sé ty hao véi vige gidng cha mg vé tinh céch, khuynh hung. Vige mong mudn duge giéng cha me tro thamh mt déng lye thic day tré ngay cing o6 ging hoc tip va rén luygn theo nhiing diéu cha mg day bao, huéng din. 32 c) Déng nhat hod Hién nay, ahing nghién cir moi nhdt vé dong nhat hod trong Tam If hoc cho ring déng nhat hod 12 m6t khéi niém bao trim ca ba lnh vuc. — Dong nd hod 12 qué tinh chi thé théng nhét ban thin minh véi c4 nhan khée hofe nhom khéc dya trén méi day lién hé cém xe va déng thoi chuyén nhing chuin myc, gid tri, hinh mau cia ho vao thé giéi ndi tam cha minh. piu nay c6 thé nibh thay trong su bat chudc céng Khai hinh mau, dac bigt 6 wé em tmréc tudi dén rung. — D$ng nhat hod la sy nhin nhén, hinh dung cia chii thé vé nguéi khée nhur sy kéo dai cia chinh ban than mink, gén cho nguoi d6 nhimg dic tinh, tinh cém va mong muén cia minh. Vi du: cha me luén mong muén, ki vong 6 con céi minh sé thuc hin due nhimg mo ude, ¥ twéng cua ho. — Ding nhat hod 1a co ché tyr d&t minh vao vj tri cila ngudi kis, dich chuyén ban than minh vio pham vi, khéng gian va hoan cinh cila nguti khéc din dén viée déng hod ¥ nghia cé nhan ciia ngudi dé. M61 trong nhiing yeu 6 gitip cho co ché bat chude, déng nhat hod dat hiéu quai hom dé 1 tinh chat etia méi quan hé gitta cfc than vién trong nhém xa hoi Nhiing ngwéi than, gan giii, nguéi néi tiéng... trong nhém xa h6i thuéng durge nguéi khée déng nhit. Trong gia dinh, cha me 18 nhig ngwoi thuéng xuyén gan gai véi tré. Tit c& nhing gi cha me lam thudng duge tré chip nhén mot cdch vo digu kign. Tré lun cho ring tit cé nhting didu cha me lim déu diing dan va ching 6 size 4m thi rit cao déi vai tré (dic biét khi tré cn nh6). Theo quan diém cia S. Freud, tré nam thurmg 06 xu huréng déng nhét hod véi ngudi cha, con tr nit lai 06 xu huéng déng nhat hoa voi me. Sui ddng nhat hod nay duge thé hign & vide tré nam hoe tré nit cé ging bit chuéc, tiép thu todn b6 nhiing théi 49, thude tinh va hanh vi cia cha hoc me cing gidi. Viéc lam nay sé gidp té tiép thu nhimg chudn mye dgo dire cia chfnh nguai cha hoc me ciia chiing va tré sé bit chude durge nhig dic tinh gid riéng biét cia cha me, tir 46 c6 sur phat trién hodn thign ve phurong dign tm If. d) Léy lan Lay Jan dug coi 1a m6t con durgng é&c thi cla viée hinh thanh nén tam li, § thie xii hgi. Vé ban chat, lay lan 1a qué trinh chuyén trang thai cam xitc tir ngudi nay sang ngudi Khéc, tao nén trang théi cam xtc chung cla nhom 46 voi mot se vat, hign wong nhét dinh, Chinh trang thdi cm xiic nay da diéu khién hanh dong cia nhém d6i vei abi tugng. 33 G. Lebon cho ring, lay lan khéng chi c6 thé ap dat ¥ kién ma con anh hwéng manh mé dén su cdm nhén va hanh vi cia ca nhém Ion xa hi, tham chf lan toa ca mét dan téc'. e) Thod higp Thoda higp 1a sy nhan nhvvong ciia c4 nbn trade 4p lye cila c4 nhén khéc hode cua nhom xa héi dan dén sur thay di tim thé va cdch img xi cita cd nhfin cho phi hop. Trong thuc té, gido duc ctia céc bic cha me nhigu khi gp phai nhimng khé khan nhu méu thudn vé quan diém séng, dinh hudng gid tri gitra cdc thé hé..; chfuh vi vay, trong gido duc gia dinh, sy thoa hiép la diéu v6 cing quan trong. Trong Tam If hoc x4 hgi, ngudi ta thing quan t4m téi hai loai thoa hiép: thod hiép hinh thite va thoa hiép thie tém. Thoda hiép hinh thizc 6 nghia Ia bé ngodi tigp nan y kién nhung thyc té van chéng lai. Thod hiép thec tm 14 ben trong cd nhan c6 su bién déi tam thé va quan diém theo xu huéng chung cia nhom. Két qua cia su thod higp cing phu thudc nhiéu vao trinh d6 hiéu biét cia céc thanh vién, bau khng khf tam If ciia nhom xa hdi. 8) Hoc tép Sr tinh hdi cdc chuan mye dao diic, tri thitc, kinh nghiém xa hdi cla tré em théng qua ké thita, bat chirée, Jay lan... thuéng din ra tyr phét. Tuy nhién, trong suét qua trinh phat trién, tré con c6 thé phat trién theo car ché Iinh hdi ty gic, tie Ja hoe tap. Viéc hoc ciia c nhan c6 thé duge dign ra theo cée phuong thie: hoc ngdu nhién, hoc két hop thong qua mét hoat déng khéc hoc hoe tap cé chii dich. Dc trmg cia hoc tp va cing 18 su khéc biét 1én gitta n6 véi hoc két hgp hay hoc ngdu nhién 1& hoc tap bao git cing nhim thoa min mét nhu cau hoc mhit dink, duge kich thich béi déng co va duge thuc hién bai mét hogt déng chuyén bidt: hoat dgng hoc véi ndi dung, phwong phdp, phwong tién riéng. 2.2.2. Céc quy luat phat trién tam licé nhan 2.2.2.1. Sut phat trién tam I cia cd nhan dién ra theo mét trinh ty nhdt dinh, khong nhay eéc, khong dét chay giai doan Syr phat trién va truéng thanh ciia co thé tir le bat du J mét hop tit cho dén Khi vé gia wai qua tuan ty céc giai doan: thai nhi, tudi tho, déy thi, truréng than, Gn dinh, suy gidm, gid yéu va chét. Thdi gian, cumg 46 va toc d6 phat tién cdc giai doan 6 méi cé nbn c6 thé khéc nhau, nhung moi cd nhdn phat trién binh theme " Gustave Lebon (2006), Tam if hoc dam déng, NXB Tri Thite. déu phai tréi qua cdc giai doan a6 theo mot trét ne hang dink, khong A6t chay, khOng nhay céc, khong b6 qua giai doan trudc dé c6 giai doan sau. Sy hinh thanh va phat trién c4c cu tric tim If cilia cd nhan cing dign ra theo quy luat hang ¢inh nhu vay. Neay nay, do gia téc phét trién dién ra nhanh hom, mat khdc, do doi song x4 hoi thay ddi, nén cdc giai doan trudng thanh cia tré em c6 thé duge rit ngin hon, hién dai hon, nhung trat tyr phdt trién ciia tré em van khéng thay dai. Vi vay, wong gido duc, trnh tinh tang bat ép ué em phat trién som hon so v6i kha nang va diéu kign cita minh, bién tré thanh cdc “Ong cu, ba cy non”. 2.2.2.2. Sy phat trién tam If ca nhan dién ra kh6ng déu Sy phat trign cita 4 niin dign ra theo quy luat khéng déu. Diéu nay thé hién 6 cfc khia canh sau: ~ Se phét trién cd thé chat va tam Ii dign ra voi toc 46 khong déu qua céc giai dogn phat trién tir sor sinh dn trudmg thanh. Xu huéng chung 12 chim dan tir sor sinh dén khi truéng thinhnhug trong suat qué trinh 46 c6 ning giai éoan phat trién véi téc 46 rét nhanh, c6 giai doan chim lai, dé ri lai vugt lén 6 giai doan sau. — C6 sy¢ khOng ddu vé théi didém hink shank, t6c dp, mite 46 phat trién gitea ede cdu mic tam If trong qué trinh phat trién @ méi c4 nhan. Chang han, thong thuéng, tré em phat trién nhin thire trrde va nhanh hon so véi phat trién ng6n ngt ¥ thie vé céc sir vat bén ngo’i tude khi xudt hign § thite vé ban thin... ~ C6 sir khOng déu gitta céc c4 nhfin trong qué trinh phat trién ci vé t6c d6 va mite dé. Khi méi sinh ra va Ion lén, mdi ¢4 nbn c6 céu tric co thé riéng (vé h thin kinh, c4c giée quan va cdc co quan khéc cia co thé), déng thoi duge nudi duéng, duoc host déng trong nhimg méi trutmg riéng (gia dinh, nh6om ban, nha ruong...), Su khéc bigt 46 tgo ra & méi cé nhfn tiém ning, diéu kign, méi trig phat trién riéng ola minh, khong giéng ngudi khéc. Vi vay, gitta cdc cé nhin ¢6 sr Khéc biét va khong déu vé ca mite d6 va téc 46 phat trién. Digu nay dit ra van dé Ja gido duc tré em kh6ng chi quan tm va tOn trong si khae bigt e@ nhan trong qué tinh phat trién cia cdc em ma cin can phai tgo diéu kién thuan lgi dé mGi ca nhan phat huy dén mic 161 da moi tiém nang cia minh, 48 dat dén mite phat trién cao hat so yéi chfnh ban than minh. 2.2.2.3. Su phat trién tam Ifca nhan dién ra tiém tién va nhay vot Theo nha tam If hoc J. Piaget, sw hinh thanh va phdt trién céc cau tric tim If din ra theo cach tang dan vé sé luong (ting truéng) va d6r bién (phat trién, bién di vé chat). 35,

You might also like