3 – апта

Грамматикалық тақырып: Жатыс септік

Лексикалық тақырып: Отбасы және дәстүр.

Местный падеж
Жатыс септік
Кімде? Неде? Қайда? Местный падеж
Қашан? «звонкие»
да / де Все, кроме↓
гласные / окончания
да / де глухие / (б в
сонорные / ж з «глухие» та / те
г д)
та / те глухие / б в г д окончания
нда /
нда / «сонорные» 3
3 нде
нде окончания

Существительные в местном падеже отвечают на вопросы Кімде? – У кого?

Неде? – У чего (В чём)? Қайда? Қай жерде? – Где? Қашан? – Когда?

1) Окончания первой строки (да/де) следуют после всех гласных, всех

сонорных 'л, р, у, й, м, н, ң' и после звонких 'ж, з':

После гласных (исключая притяжательные окончания 3-го лица 'сы/сі' и 'ы/i'):

далада – на улице (во дворе), тапсырмада – в задании, гимназияда – в

гимназии
аялдамада – на остановке, жұмада – в пятницу, қарашада – в ноябре
Алмада – у Алмы, Астанада – в Астане, Алматыда – в Алматы
көршіде – у соседа, көрмеде – на выставке, дүйсенбіде – в понедельник
шаңғыда – на лыжах, даяшыда – у официанта, кірпіде – у ежа

После сонорных 'л, р, у, й, м, н, ң':

театрда – в театре, қаңтарда – в январе, Арманда – у Армана

әуежайда – в аэропорту, Қапшағайда – в Капчагае, Қаратауда – в Каратау
балаларда – у детей, ағаштарда – на деревьях, кітаптарда – в книгах
атамда – у моего дедушки, бастығымда – у моего начальника, сұрағыңда – в
твоём вопросе
көлде – в озере, өзенде – в реке, Әсемде – у Асемы
көктемде – весной, түнде – ночью, сәуірде – в апреле
үйлерде – в домах, дүкендерде – в магазинах, көршілерiңде – у твоих соседей

әжемде – у моей бабушки, інімде – у моего братика, әкеңде – у твоего отца

После звонких 'ж, з':

гаражда – в гараже, жазда – летом, тамызда – в августе
саябағымызда – в нашем парке, хаттарыңызда – в ваших письмах
сәбізде – в моркови, сөзде – в слове, күзде – осенью
бөлмемiзде – в нашей комнате, шелектеріңізде – в ваших вёдрах

зеркало – айна сумка – сөмке

писатель – жазушы
дорога – жол
враг – жау
вопросы – сұрақтар
месяц, луна – ай + да
мой друг – досым
лев – арыстан
площадь – алаң
наш город – қаламыз
экипаж
художник – суретші
озеро – көл
встреча – кездесу
врач – дәрігер
украшение – әшекей + де
отдел – бөлім
львёнок – мәулен
твоя жена – әйелің
море – теңіз
корона – тәж

2) Окончания второй строки таблицы (та/те) после глухих согласных 'к, қ, п, с,

т, ш, щ, ф, х, h, ц, ч' и звонких 'б, в, г, д':

жиналыста – на собрании, саябақта – в парке, Мақсатта – у Максата

клубта – в клубе, автобуста – в автобусе, картопта – в картошке
кереуетте – на кровати, велосипедте – на велосипеде, сүтте – в молоке
қыркүйекте – в сентябре, Серікте – у Серика, Шымкентте – в Шымкенте

лодка қайық рисунок сурет

часы сағат ведро шелек
дерево ағаш + та рис күріш + те
камень тас школа мектеп
Иванов Алексеев

3) Окончания третьей строчки (нда/нде) следуют после притяжательной формы

третьего лица, то есть после притяжательных окончаний 'сы/сi' и 'ы/i':

аялдамасында – на его/её остановке, жиналысында – на его/её собрании

бастығында – у его/её начальника, басында – на его/её голове
емханасында – в его/её поликлинике, құжаттарында – в его/её/их документах
сөздерiнде – в его/её/их словах, көлінде – на его/её озере
әріптесiнде – у его/её коллеги, бетінде – на его/её лице
ертегіcінде – в его/её сказке, тәрелкелерiнде – в его/её/их тарелках

её санки шанасы её сумка сөмкесі

+ нда + нде
его рука қолы его стол үстелі
Примеры:

Мысық баспалдақта отыр. – Кошка сидит на лестнице.

Үңгірде қымбат қазына бар. – В пещере ценный клад есть.
Еденде әдемi кілем жатыр. – На полу красивый ковёр лежит.
Менің отбасымда төрт адам бар. – В моей семье четыре человека есть.
Тәрелкеде бес алма жатыр. – На тарелке пять яблок лежат.
Дәптерде неше парақ бар? – В тетради сколько листов?
Болатта екі бала бар. – У Болата два ребёнка есть.
Алма жағажайда жатыр. – Алма лежит на пляже.
Көктемде күн жылы. – Весной дни тёплые.
Қыста күн қысқа, ал түн ұзақ. – Зимой дни короткие, а ночи длинные.
Ол тіс дәрігерінде отыр. – Он у зубного врача сидит.
Сөздікте қанша сөз бар? – В словаре сколько слов?
Болат жиырмада, ал Әсел жиырма бесте. – Болату двадцать лет, а Асель -
двадцать пять.
Әр аптада жеті күн бар. – В каждой неделе семь дней есть.

Запомните личные местоимения в местном падеже.

Именит. Именит.
Местный падеж Местный падеж
падеж падеж
Жатыс септік Жатыс септік
Атау септік Атау септік
мен – я менде – у меня біз – мы бізде – у нас
сен – ты сенде – у тебя сендер – вы сендерде – у вас
сіз – Вы сізде – у Вас сіздер – Вы сіздерде – у Вас
ол – он, она онда – у него, у неё олар – они оларда – у них

1-тапсырма. Төмендегі кестеге назар аударыңыз! Жатыс септігіне

бірнеше мысал жазыңыз.

2- тапсырма. Оқыңыз, жауап жазыңыз.

1. Менің әжем бар. Оның есімі - Сара. Жасы 72-де. Ол -
зейнеткер. Сіздің әжеңіз бар ма? Оның есімі кім? Жасы нешеде? 2.
Менің атам бар. Оның есімі – Қабанбай. Жасы 75 –те. Сіздің атаңыз
бар ма? Оның жасы нешеде? 3. Оның әкесі 41-де. Әкесі – дәрігер.
Сіздің әкеңіз нешеде? Әкеңіз жұмыс істей ме? Оның мамандығы
қандай? 4. Біздің тәтеміз - сатушы. Ал сіздің тәтеңіз сатушы ма?
 3-тапсырма. Сөйлемдерді ма (ме, ба, бе, па, пе) сұраулық шылауымен
аяқтаңыз, сөйлем құраңыз.Үлгі: Менің отбасым бар, ал сіздің отбасыңыз
бар ма?
1. Менің отбасым бар, ал ...
2. Оның әкесі кәсіпкер, ал...
3. Менің қарындасым бар, ал ...
4.Оның әжесі мұғалім, ал ...
5.Біздің ағамыз үйленген, ал ...
6.Олардың інісі оқушы, ал...
7.Менің бір ұлым бар, ал...
8.Менің ағайым бар. Ол шетел компаниясында жұмыс істейді, ал...
9. Біздің анамыз 47-де, ал...

4- тапсырма. Жатыс септігін тауып, берілген сөйлемдерді сұраулы

сөйлемге айналдырып жазыңыз.
Сәрсен Алматыда тұрады. Оның жасы он жетіде. Ол – студент. Сәрсен
биыл мектеп бітіріп, университетке түсті. Ол бірінші курста оқиды. Оның
мамандығы – қаржыгер. Сәрсен ұқыпты. Ол сабағын жақсы оқиды. Сабақтан
қалмайды. Сабаққа кешікпей келеді. Кітапханаға барып үйге берілген
тапсырманы орындайды.

5 - тапсырма. Ма (ме, ба, бе, па, пе, ше) шылауымен сұраулы

сөйлемдер құраңыз.
1. ____________________________________________________________ ма
2. ____________________________________________________________ме
3. ___________________________________________________________ ба
4. ____________________________________________________________ бе
5. ____________________________________________________________ па
6. ____________________________________________________________ пе
7. ____________________________________________________________ ше
 6 - тапсырма. Сөйлемдерді аударыңыз.
Это мой друг. Мой карандаш. Университет международного бизнеса.
Твоя книга. Его дом. Ее день рождение. Их сын. Это Болат. Этот человек.
Это улица Бекмаханова. Туда идет шестой троллейбус. Здесь остановка
шестьдесят шестого автобуса.

7 -тапсырма. Сұхбатты жатыс септігін пайдаланып аяқтаңыз.

- Менің досым бар. Оның аты - Қали. Жасы 18-де. Ол- студент.
- ..................................................................................................................
- ..................................................................................................................

8-тапсырма. Мәтінді оқыңыз. Мазмұнын айтыңыз.

Жақсыбайдың отбасы
Жақсыбайдың отбасында бес адам тұрады. Олар: өзі, жұбайы, ұлы, қызы
және ата- анасы. Жақсыбайдың жұбайының есімі - Сәуле. Оның жасы қырық
бірде. Ол мектепте қазақ тілі мен қазақ әдебиетінен сабақ береді.
Жақсыбайдың бес баласы бар. Оның екеуі ұл бала, ал үшеуі – қыз.
Ұлдарының есімі: Нұрлан, Ерлан. Нурлан – студент, болашақ қаржыгер. Ол
спортпен айналысады, әсіресе футбол ойнағанды ұнатады. Ерлан мектепте
оқиды. Ол ұқыпты, әдепті оқушы. Химия сабағын өте ұнатады. Болашақта
химик-технолог болуды армандайды.
Қызының үлкені - Әлия. Әлия да мектеп оқушысы. Ол жетінші сыныпта
оқиды. Әлия кітап оқығанды жақсы көреді. Ол шахмат ойнайды, шаңғы
тепкенді үнатады. Ортаншы қызы – Зағипа, тоғызда. Ол 130 гимназияның
үшінші сыныбын бітірді. Жақсыбайдың анасының есімі – Дариға. Дариға
әженің жасы жетпіс екіде. Ол кісі - зейнеткер. Жақсыбайдың әкесі – Ғалым,
биыл жетпіс беске келді. Ол кісі қорықшы болған. Қазір зейнеткер.
Жақсыбайдың жасы қырық алтыда. Ол – кәсіпкер. Оның фирмасы терезе, есік
жасап шығарады. Ол кісі бос уақытында тауға барғанды ұнатады.
Жақсыбайдың отбасы демалыс күндерін саяжайда, табиғатта өткізеді.
Жақсыбайдың отбасы тату тұрады.
 9-тапсырма. Мәтінді қолданып, өзіңіздің отбасыңыз туралы
әңгімелеңіз.

11 - тапсырма. Берілген сөздермен сөз тіркестерін құраңыз.

Әке, шеше, аға, апа, жезде, қадірлі, аяулы, сабырлы, байсалды, іні,
немере, шөбере, құдаша, сүйкімді, ерке; үлкен, мөлдір, таза, терең, саяз, көл,
алма, ақ, қызыл, сары, тәтті, дәмді, қышқыл, жақсы, білімді, білікті,
тәжірибелі, сабырлы, басшы, бастық, әкім, төраға, белгілі, танымал, әйгілі,
актер, әнші, биші.

Тақырып бойынша сөздік

аға – старший брат

іні – младший брат
әпке – старшая сестра
сіңлі – младшая сестра
ата – дедушка
әже – бабушка
әке – отец
шеше – мать
әйелім – жена
күйеуім – муж
ұл – сын, мальчик
қыз – девушка, дочь
жұбайым – супруг (-а)
егде - пожилой
нағашы – родственники со стороны
матери
жиен – племянник (дети сестры)
тату – дружно
қарындас – младшая сестра
 ШЕЖІРЕ және ЖЕТІ АТА
Шежіре – халықтың шығу тегі, таралуын баяндайтын тарих
ғылымының бір тармағы. Сәбит Мұқановтың анықтамасы бойынша
«Шежіре» деп кімдерден кімдер туып, қалай өрбігенін баяндайтын ерте
заманнан атадан балаға мирас болып келе жатқан ауызша деректерді айтады.
Шежіренің бір тармағы – жеті ата.
Жеті ата — қазақ халқының дәстүрлі салт-санасындағы адамның ата
жағынан тегі таратылуының нақтылы жүйесі. Бала өзінен бастап әкесі,
атасы, бабасы, жеті атасының нақтылы есімдерін кішкентайынан жаттап
өседі. Бұлардан тараған ұрпақтар бір атаның балалары саналады.
Жеті ата:
- Адамның өзі
- Әкесі (әке)
- Атасы (ата)
- Арғы атасы (арға ата)
- Бабасы (баба)
- Түп атасы (түп ата)
- Тек атасы (тек ата)
Ал екінші жағынан баладан тарайтын ұрпақ әкеден төмен қарай
жалғаса береді. Олар: ата, әке, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене. Бұдан
әрі туыстық атаулар: жүрежат, туажат, жұрағат, жат жұрағат, жегжат,
жамағайын болып кете береді.

12 – тапсырма. Жақын туыстарыңызды жазыңыз. Ер адамдарды.

Үлгі (образец): аға, ... .

13-тапсырма. Жақын туыстарыңызды жазыңыз. Әйел адамдарды.

Үлгі (образец): тәте, ... .

14 – тапсырма. Туыстарыңызды таныстырыңыз.

 1. Амандасу.
2. Қал-жағдай сұрасу.
3. Таныстыру
4. Қоштасу.

Тақырып бойынша сөздік

әдепті – тактичный (-ая)
нәзік – нежный
сыпайы – вежливый
дөрекі – грубый (-ая)
болу – быть, стать
бару – идти, пойти, поехать
бөле – кузен, кузина
тырысу – стараться
ата-ана/ әке-шеше – родители
айту – сказать
жиен – племянник, дети сестры
нағашы – родственники со стороны матери
құда –сват
құдағи – сваха