ПЕНОЛОГИЈА

Ресоцијализација и социјална адаптација- поим

Ресоцијализацијата значи враќање на осудените лица во општествената заедница,
оспособен да живее општествено усогласен живот, нормално и успешно да ги
извршува општествените работи. Тој поим е преземен од социјалната
психологија. Тој означува како и поимот социјализација процес на прифаќање на
нормите и вредностите на одредена група, односно пошироката општествена
заедница што ce постигнува со корегирање на општетствено негативните
сваќања, навики и мислења и повторно структурирање на личноста врз основа на
општествено прифатливи ставови, мислења и вредности кои пгго дадената
личност ја прават општествено позитивна. Во текот на извршување на
кривичните казни, посебно казните за лишување од слобода, осуденото лице кое
што ce наоѓа во конфликт со владеечките нормативни системи, треба да ce
превоспита и да ce промени така да ce асимилира во слободно општество врз база
на почитување на тој систем.Смислата за ресоцијализација ce состои во
оспособувањето на осуденото лице да ги почитува општествените вредности, на
таа основа повторно да ce вклучи во општеството и така да стане корисен член на
заедницата, иако треба да знае дека тоа оспособување не оди едноставно без
тешкотии. Напротив тој наидува на многу пречки и препреки. Ne е лесно да se
научи осудениот да го прифати однесувањето на човекот како културно битие, да
ce однесува во духот на барањата на општествената средина преку зачувување на
извесни мерки на сопствена самостојност и автономија. Сепак одредени барања
осуденото лице мора да ги прифати во текот на ресоциј ализациј ата, особено ако
ce знае дека во општеството постојат разни општествени слоеви со различни
сваќања, норми и примери на однесување. Освен тоа во текот на процесот на
ресоцијализација доаѓа и до негативни влијанија кои што ја попречуваат неговата
успешна реализадија. Тоа ce случува особено во текот на издржување на
институционални кривични санкции кога доаѓа до изразување на вредноста и
нормите на таканареченото „затвореничко општество“, кои што ce спротивни на
владеечкиот систем за вредности, па поради тоа ги зголемуваат постојните
девијантни тендеции и делуваат спротивно на целта на третманот. Така може да
ce дојде до влошување на личноста на осудениот и отежнување на неговата
ресоцијализација ако до крајот на извршување на кривичните санкции не успее
да го подигне нивното општествено ниво. Истата смисла ја има и поимот
социјална адаптација кој што е синоним на поимот „повторно вклучување во
општеството“, иако некои писатели прават разлика помеѓу нив, со оглед на
примената и карактерот на мерки кон осуденото лиде. По завршување на
затворската казна осудениот треба повторно да ce вклучи во општествената
средина. Покрај формите и методите на работа кои ce превземаат додека е на
издржување казна затвор потребно е и по неговото отпуштање соодветно да ce
адаптира во средината. Самиот престој во пеналната средина покрај
превоспитувањето треба да обезбеди подготовка и припрема и за понатаму по
неговото излегување. Борбата со справување на проблемите не престанува во
затворите тука на тест е снаоѓањето и функционирањето на осудениот и по
неговото излегување и враќање во постпеналанта средина. Целта би била
постигната кога осудениот ќе може успешно и безболно повторно да ce адаптира
во општествената средина но овој пат без вршење на кривични дела. Затоа е
потребно вложување на напори за што подобро постпенално прифаќање и
социјално адаптирање на поранешните осудени лица. Во светската кривично-
правна литература ce прави разлика помеѓу превоспитувањето и поправањето.
Поимот превоспитување ce однесува на осудените лица кои што претрпеле
коренита промена на својата личност, па ce смета дека тие нема веќе да извршат
кривично дело. Превоспитувањето затоа е подлабок, подолг и посложен процес.
Со поправањето ce дава друга поимна содржина врзана за осудениот кој што од
страв од последиците ce воздржува од вршење на кривични дела. Во
литературата ce наведуваат и други можни разлики во карактерот постигнати со
социјална адаптација на осудените лица под дејство на разни третмани. Во
поширока смисла на зборот, покрај процесот на промена во личноста на
осуденото лице, поимот ресоцијализација ce однесува и на други елементи и
механизми, кои што водат кон таа цел:

❖ на испитување и класификација на осудениот,

❖ начинот на примена на третманот,
❖ рекласификација,
❖ отпуштање од установата, и
❖ постказненапомош

Најбитен фактор за изучувањето на личноста за ресоцијализацијата е изучување

односно запознавање на деликвентот.

Класификација на осудените лица

Видови и критериуми за класификација на осудените лица:

Хоризонтална класификација на затворениците и критериуми за нејзино
спроведување Хоризонталната класификација, наједноставно, се определува како
примарно групирање на затворениците, спроведено врз основа на објективни
критериуми, без претходно опсервирање и индивидуално проучување, и нивно
распоредување во соодветни установи или физички одвоени одделенија, заради
нивно натамошно индивидуализирање, подкласификација и третманско
постапување. Хоризонталната класификација, денес, се врши врз основа на
повеќе различни (објективни) критериуми. Но, како поглавни, низ светот широко
прифатени, се издвојуваат неколку:

а) Полот на осудените лица. Kако најстар критериум за класификација и прв

чекор во остварувањето на истата, денес речиси и не постои пенитенцијарен
систем во 2 кој машките осудени лица не се одделуваат од женските. Ваквото
физичко одвојување се должи на потребата за спречување на комуникациите и
сексуалните односи помеѓу затворениците од спротивен пол, од една страна, и
заштитата на моралот и угледот во казнено-поправната установа, од друга страна.

б) Возраста на осудените лица. Со цел намалување на штетното влијание на

возрасните врз малолетните лица и спречување на ширењето на криминалната
инфекција, возраста на осудените лица, денес, е еден од водечките критериуми за
пенитенцијарна класификација. Малолетниците, како емотивно нестабилни и
недоволно зрели личности, чинат особено чуствителна категорија на луѓе која,
без одлагање, бара соодветен третман и посебно внимание. Нивното одвојување1
е водено од потребата за применување на посебени третмани на превоспитување,
интезивното користење на образовните, културно-забавните и спортските
активности и методи и овозможувањето на што поголем контакт со
надворешниот свет.

в) Здравствената состојба на осудените лица. Поаѓајќи од хуманистичките идеи,

присутни во пенолошката теорија и практика, денес, во посебни установи и
одделенија се одделуваат и лицата кои боледуваат од заразни болести и тешки
душевни растројства, алхохоличарите, наркоманите, како и затворениците кои
поради хендикеп не се способни за физича работа. Станува збор за посебна
категорија на луѓе, кои поради шокот од изолирањето и наглото апстинирање од
алхохолот и опојните дроги стануваат нетолерантни и особено опасни по
дисциплината и безбедноста во затворската средина. Од тие причини, неопходно
е нивно одвојување, но и згрижување од страна на соодветно квалификувани
кадри - способни и доволно трпеливи во остварувањето на доверените задачи.

г) Степенот на обезбедување на казнено-поправните установи. Во современите

пенитенцијарни системи, затворениците, зависно од степенот на општествената
опасност, се распоредуваат во установи од различен вид – отворен 3 затворени 4
и полуотворени 5 . Ваквото одвојување е од олеснително значење, особено при
изборот на третман и соодветни методи.

д) Должината на изречената казна. Облиците на третман и содржината на

нивните методи во голема мера зависат и од должината на изречените казни. Од
тие причини, денес, во пенитенцијарните системи особено се практикува
одвојувањето на затворениците осудени на кратка казна лишување од слобода од
останатите, осудени на подолготрајна казна.

ѓ) Криминалното минато на осудените лица. Врз основа на минатото и

поранешната осудуваност затворениците се групираат во две групи – примарни
деликвенти и повратници (односно рецидивисти). Нивното одвојување и засебно
сместување има за цел намалување на штетното влијание, од една страна, и
создавање услови за третман, од друга страна
Вертикална класификација на затворениците и критериуми за нејзино
спроведување Вертикалната класификација на затворениците претставува
пенитенцијарна класификација во вистинска смисла на зборот. Како таква
подразбира натамошна подкласификација, односно распоредување на
затворениците во групи во рамките на самата установа заради избор на соодветен
третман, индивидуализиран како во однос на поединецот, така и во однос на
групата (Арнаудовски: 1998, 209). За разлика од хоризонталната, кај
вертикалната класификација од доминантно значење се критериумите од
субјективна природа. Како критериуми засновани врз личните својства и
индивидуалните карактеристики на деликвентот, истите се ,,различни и многу
побројни од критериумите на екстерната класификација” (Milutinović: 1973, 529).
Комплексни и во толку голем број, субјективните критериуми претставуваат
вистински проблем за затворските квалификувани кадри. Со цел
поедноставување на нивната работа и забрзување на целокупната
класификациона постапка, во пенолошката мисла и теорија, направена е поделба
на субјективните критериуми и нивна систематизација во две поголеми групи:
негативни и позитивн. Како негативни се определуваат оние субјективни
карактеристики кои го отежнуваат прилагодувањето на осуденото лице на
затворските услови и со тоа го отежнуваат и неговиот третманот и неговата
ресоцијализацијата. Така, на пример, душевните абнормалности кај осудените
лица, нарушената ментална и интелектуална состојба, алхохолизмот,
наркоманијата итн. Како позитивни, корисни за нивната ресоцијализација и
социјална адаптација, се сметаат: позитивниот систем на вредности, високото
културно ниво, позитивната животна средина, образованието на осуденикот и
неговата професионална ангажираност, позитивните склоности и навики итн.
Хомогена и хетерогена: хомогените групи се збир од луѓе што се создаваат врз
основа на едно или повеќе еднакви обележја на лицата кои извршиле кивични
дела,додека хетерогените групи ги сочинувааат осудените ица кои се одликуваат
во различни карактеристики од објективна и субјкетивна природа значајни за
нивната класификација во пентинцијарната установа.

Пенитенцијарни системи

Систем на заедничко издржување на казна : најстар и првобитен начин за

издржување на казна. Под овој поим се подразбира начин на извшување на казна
лишување од слобода кога сие осуденици се затвараат во заеднички простории во
кои живеаат заедно и без никаква класификациони критериуми во тектот на
трањето на казната. Со ова затварање се постигнува едниствена строга изолација
на осуденицитие од општеството и за нив во самата установа не биле предвидени
конструктиви и рехабилитациони програми.
Келиски систем на затвор

а) Пенсилванискиот модел ce гледа во напуштање на поранешниот систем на

групно извршување на казната затвор поради спречување на криминални
инфекции, односно поради вооченото лошо влијание од меѓусебната
комуникација на осудените лица; воведување на системот самица, односно
услови во кои што осудениот може да размислува за направениот грев.
Предноста на овој систем во тој период е правдана со можноста за ограничување
на негативните влијание на потешките осуденици врз другите. Престојот на
поголем број осудени лица во една средина со можност за комуникација ce
сметал за добар услов за лоши влијанија, создавање на кланови и идни
криминални групи, додека заедничката работа ce сметала за неприфатлива
бидејќи повеќе личело на препријатие отколку на затвор.

б) Обернскиот модел е базиран на принципот на осамени осудени лица ноќе и

заедничка работа преку ден. На осудените лица им била строго забранета
комуникацијата за да ce избегне проблемот на меѓусебно криминално влијание.
Преку ден можеле да ce обратат само на чуварите. Ваквиот живот имал за цел да
создаде дисциплина кај човекот, a казнувањето со работа да ce привикне на
работни обврски, да ce спречи неморалот и да ce обезбеди строго почитување на
законот. Овој модел придонел за хуманизациски однос, но само во смисла на
заедничка работа во установата. Во него осудениот со можност за стручно
образование донекаде е доближен до реалниот живот на рехабилитацијата, но
забраната за комуникација и тортура внесен во нејзиното спроведување
поттикнала позитивни ефекти на таквата социјализација.

Прогресивен (мешовит) систем на затвор: Во половината на 19 век ќелискиот

систем претрпел критика. Воочено е дека состојбата во затворите станала
неподнослива, дека не води кон превоспитување на осуденото лице, дека
функцијата на нивната ресоцијализација е занемарена. Затоа тие ce напуштаат, a
наместо нив ce воспоставува прогресивен или мешовит систем на казнени
затвори врз принципот на воспитување и поправање на осудените. Овој систем
обезбедува можност за општо и стручно образование на осудените, подобри
материјални, хигиенски и други услови за престој, како и стручен кадар за таква
фунција на тие установи. Во кој што постојат повеќе модели и тоа: а) Англискиот
модел поаѓа од начелото дека осуденото лице постепено треба да преминува од
фаза на изолираност во слобода, односно од затворски услови до граѓанска
слобода. Издржувањето на казна затвор ce врши во фази, од самица, преку
работни активности, до издржување на казна во помали затворски средини со
послободен третман и без строг надзор. Тој премин зависел од однесувањето на
осудениот во текот на издржување на казната. Таквото издржување на казна
имало двојна цел: застрашување и поправање. Овој систем ce одвивал во три
фази:

❖ фаза на осаменост,
❖ фаза на заедничко издржување на казната, и
❖ условно пуштање.

б) Ирскиот модел претставувал корекција на англискиот во делот кој што

мотивациски ги стимулирал осудените лица да работат на подобрување на
својата позиција во текот на издржување на казната. Таквата цел обезбедена е со
отворање на една нова фаза која што следела по заедничкото издржување на
казната. Во таа фаза казната ce издржувала во одделение за слободни. Во оваа
фаза осудените лица имаат поголема можност за контакт со надворешниот свет,
работеле во казнени установи од отворен тип, без стража и надзор и ce
занимавале претежно со земјоделски работи. Зависно од однесувањето можеле да
преминат во фаза на условно отпуштање или во случај на незадоволителни
критериуми на однесување би биле вратени една фаза наназад.

в) Маконокиевиот модел е базиран врз принцип на бодови кои што осудените

лица би ги заработувале во текот на престојот во затвор. По одреден број на
собрани бодови отпуштани ce условно, без разлика на времето за кое што казната
е изречена. Издржувањето на казната е поделено во две фази. Во првата
осудените лица работеле по принципите на остра дисциплина и потполно
почитување на редот, додека во друга фаза ce делени во заеднички работни
групи. Групите ce формирани по иницијатива на осудените во текот на работата
добивале заеднички бодови кои што рамноправно ги делеле и со тоа биле
стимулирани за самоконтрола и мотивација на сите работни ефекти. Овој модел
бил многу малку во примена и не влијаел на развојот на слични модели.

г) Класификацискиот модел ги делел осудените лица во одредени групи, според

видот и висината на казната, својството на личноста и мотивите за извршеното
дело. Моделот бил револуционерен, но имал многу мал успех.

Според режимот и системот на извршување на казната може да ce зборува за

следните типови затвор:

❖ Затворен тип во кој што ce преземаат посебни организациски, технички,

материјални и други мерки кои што спречуваат бегање на затворениците (мерки
со максимално обезбедување).
❖ Полуотворен тип - во кој што мерките за обезбедување служат за контрола на
движењето, a примарно го спречуваат бегањето на осудените (мерки со средно
обезбедување).
♦♦♦ Отворен тип - во кој што не ce преземаат посебни мерки за обезбедување од
бегање, туку однесувањето на осудениот ce базира на самодисциплина,
одговорност и соработка со соодветни службени лица.
Воведни забелешки : постојат два система,

формален систем кој го чинат државните органи кој го организираат процесот на

извршување на санкциите,тој е поставен преку законски форми

и неформален систем е системот кој ги поврзува сите осудени лица да градат

заеднички однос во средина која е вештачка и измислена врз правилата на
формалниот однос.
Затворска установа : Во Република Македонија, Законот за извршување на
санкциите ја пропишува целта на извршувањето на казната затвор. Законот
пропишува одреден број императивни норми со кои е регулирано постапувањето
на персоналот на казненопоправната установа со осудените лица на
издржувањето на казната затвор. Според член 37 од ЗИС, целта на извршувањето
на казната затвор е оспосособување на осудените лица да се вклучат во
општеството со најдобри изгледи за самостоен живот во согласност со закон.
Заради постигнување на целта на извршувањето на казната затвор кај осудените
лица да се развие чуството на одговорност и да се потикнуваат да го прифатат и
активно да учествуваат во третманот за време на извршувањето на казната,
мотивиран и насочен кон превоспитување и развивање на позитивните
карактерни особини и способности што го забрзува успешното враќање во
општеството.

ОРГАНИЗАЦИСКА ПОСТАВЕНОСТ НА СИСТЕМОТ ЗА ИЗВРШУВАЊЕ

НА КАЗНАТА ЗАТВОР ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
Заради ефикасно спроведување на ресоцијализаторскиот третман, системот на
извршување на казната затвор се организира така што во одвоени установи или
одделенија на одделни установи и групи во нив да се спроведе распоредување,
класификација и разместување на одделни категории на осудени лица. Тоа се
врши заради полесно спроведување на различни видови на третман, спречување
на меѓусебното штетно влијание на осудените лица и одржување на
дисциплината. Осудените лица се распоредуваат во различни установи за
извршување на казната затвор. Нивната положба и системот на постапување се
определува во одредбите на Законот за извршување на санкциите и во согласност
со судската одлука1. Машките и женските осудени лица, казната затвор ја
издржуваат одвоено. 2. Осудените лица кои за прв пат изджуваат казна
затвор се одвојуваат посебно од осудените лица во поврат. 3. Казната
малолетнички затвор спрема малолетните лица, до полнолетството и по
него, до наполнувањето на 23 години, се извршува одвоено од полнолетните
лица осудени на казна затвор. 4. Лицата кои се наоѓаат во притвор се
одвојуваат од лицата кои ја издржуваат казната затвор. Во установата за
извршување на казната затвор, осудените лица се класифицираат според
неопходноста за примена на мерки на третман и видот на потребниот третман,
нивната возраст, личните карактеристики и други околности од значење за оцена
на личноста на осуденото лице. При распоредувањето, класификацијата и
разместувањето на осудените лица, мора да се има во предвид видот и
природата на казненото дело и степенот на казнената одговорност.

Осудените лица според можностите на установата и со нивна согласност се

сместуваат во засебни соби за ноќевање. Осудените лица казната ја издржуваат
по правило групно и се распоредуваат во групи во кои можат да се применуваат
мерки за воспитување и превоспитување од ист вид. Притоа, при издржувањето
на казната затвор, осудените лица мораат да се придржуваат до куќниот ред и
дисциплина во затворот, непридржувањето кон истото се смета дека не се
почитува дисциплината во установата. Спроведувањето на дисцпилината се
остварува строго но со почитување на човековата личност на осудените лица.
Согласно начелото за грижа на луѓето, на осудените лица им се обезбедува
здраствена заштита, им се обезбедува работа која ќе биде корисна и соодветна
наначинот на нејзиното вршење на слобода, така што основна цел ќе е
постигнување на економска корист. На осудено лице кое се наоѓа на слобода
може по негова желба да му се одложи почетокот на извршувањето на казната
затвор, ако: 1) се наоѓа на болничко лекување од потешка акутна болест или од
зависности; 2) се случила смрт или тешка болест во потесното семејство
наосуденото лице; 3) одлагањето е потребно заради извршување или довршување
на неодложни полски или сезонски работи, или работи предизвикани од
елементарна непогода, или со друга несреќа, а во семејството на осуденото лице
нема доволно друга работна сила; 4) осуденото лице е обврзано да изврши
одредена работа што веќе ја започнало, а поради неизвршувањето на таа работа
би настапила позначителна штета; 5) одлагањето на осуденото лице му е
потребно заради завршување на училишната година или за полагање на испит за
кој се подготвувало; 6) заедно со осуденото лице се осудени неговиот брачен
другар или други членови на заедничкото домаќинство, или ако некои од нив се
наоѓаат на издржување на казната, а со упатувањето на сите овие лица на
издржување на казна би била загрозена издршката на старите, болните или
малолетните членови на семејството, или би се довело во прашање нормалното
стопанисување на домаќинството; 7) е осудена жена чие дете е помало од една
година или која е бремена, а до породувањето не преостануваат повеќе од три
месеца и 8) е потребно осуденото лице одредено време да се грижи за
воспитување и чување на децата или згрижување на немоќни лица за кои е
должно да се грижи, според мислењето на органите за социјална заштита на
општината на чие подрачје децата или тие лица имаат живеалиште или
престојувалиште.

Осуденичка заедница : осудените лица што извршуваат затворска казна ја

сочинуваат осуденичката заедница која за разлика од општествената заедница се
разликува по тоа што е вештачка и ја сочинуваат лица кои извршиле кривично
дело.
Како последици од лишување на слобода во пенологијата се : депривации од
лишување на слобода,депривација од лишување на располагање со материјални
добра и услуги,депривации во област на хетеросексуални односи,депривација на
автономија на личност,депривација на сигурност

Начини за приспособување на затворска заедница се:

1. физичко бегство
2.психолошко повлекување
3.Бунтот-овој облик се бележи групно со цел да се превземе власта на установата
или да се променат некои реформи односно привлечување на јавноста
4.иновација менување на животни услови на мирен пат. Иновацијата има 3
облика
-конфомризмот прифаќање на целите на установата и прифаќање на вината
за стореното дело и со тоа смета дека се што прави установата е за негово добро
-ритуалитизмот го отрфлаат формалниот систем и се приспособуваат на
институциларизираните форми
- манипулација настојување на осуденото лице каде што доаѓа до судир со
затворската власт

Осудените лица во рамките на казнено – поправните установи ги уживаат

следниве права:

 Право на работа - за разлика од поголемиот број на европски држави

работата на осудените лица е нивно право, а не обврска. Осуденото лице
доколку сака може да работи и тоа во согласност на неговите психички
и физички способности. Работните обврски се извршуваат во рамките на
установата, додека осудените лица со третман на отворено одделение
можат да работат и надвор од установата. Осудените лица со третман на
полуотворено одделение можат да работат повремено и под надзор во
правни лица и други институции доколку се обезбедени услови за
извршување на казната затвор определени со ЗИС и доколку се
обезбедени минимално технички услови за работа.

Значителен проблем е што во голем дел од КПД и затворите стопанските

единици се запуштени во изминативе десетина година и дури и да сакаат да
работат, голем дел од осудените лица во Република Македонија не можат да го
остварат тоа свое право. Во речите сите европски затворски системи, осудените
лица кои се психофизички способни имаат обврска или да бидат работно
ангажирани или да се образуваат. Одбивањето на оваа обврска води кон губење
на сите поволности, па и изрекување на дисциплински мерки, вклучително и
мерката самица.

 Право на образование - Образованието е еден од најважните третмани

кој се применува кон осудените лица и има голем придонес во нивната
ресоцијализација. Во зависност од способностите и можностите на
осудените лица, како и условите со кои располага затворот, им се
овозможува да посетуваат настава по основно односно средно
образование. Образованието на осудените лица може да се организира
во самата установа. На осудените лица кои ќе го завршат соодветниот
вид и степен на образование им се издава свидетелство, од кое не смее
да се види дека образованието и воспитанието е стекнато во казнено -
 поправна установа. На осуденото лице може да му се одобри вонредно
школување на негов трошок во сите видови на образовни установи на
слобода, ако со тоа не се нарушува куќниот ред и работата на
установата. Извештаите на Народниот правобранител, на КПТ и на
други релеватни организации, укажуваат на сериозни недостатоци во
проблемот на стекнување на образование во македонскиот затворски
систем. Со години не е обезбеден редовен образовен процес во казнено -
поправните установи, ниту е соодветно екипиран Секторот за
превоспитување што негативно влијае на ефикасноста на процесот на
ресоцијализација и социјална адаптација на осудените и притворените
лица.

 Право на здравствена заштита – Секое осудено лице има право на

здравствена заштита кое по правило се остварува во установата, но
доколку потребите на здравствената заштита на осуденото лице налагаат
истото да се лечи надвор, установата е должна тоа да му го овозможи.
Во затворските установи се вработува лекар заради остварување на
здравственото право што го имаат осудените лица, а времето поминато
на лечење се засметува во времето поминато на издржување на казната
затвор.

За жал, во македонскиот затворски систем воопшто не се остварува ова основно

човеково право. Предизвиците со кои се соочува здравствената заштита во
затворите се огромни, вклучувајќи го очајниот недостаток на кадар,
несоодветната проверка на новопристигнати лица во затвор, која има последици
по превенцијата од малтретирањето и јавното здравје, несоодветната
стоматолошка и психијатриска нега и лоша практика на третман со медикаменти.
Кадарот на тимот за здравствена заштита во затворот Идризово се состои од
двајца доктори (општ лекар и психијатар) и две медицински сестри за популација
од повеќе од 1.800 затвореници. Кадарот на тимот за здравствена заштита во
Затворот Скопје се состои од еден лекар и една медицинска сестра за 198
притвореници и 117 осудени лица. Во Затворот Штип, имаше еден општ лекар и
еден болничар на 359 затвореници, што е сосема несоодветно. Тимот за
здравствена заштита, во голем број на затвори, а пред сè во КПД Идризово е
поддржан од страна на затвореници “асистенти“, кои во суштина извршуваат
должности на медицинска сестра/брат, како што се одржување на регистрите на
здравствената заштита, распределување на лекови, и постојано “на повик“ за да
пружат грижа на други затвореници кога нема присутен член на тимот за
здравствена заштита, особено во одлучувањето за тоа дали да се јават на
Службата за брза помош во Скопје. Истовремено, има значителен пораст на
бројот на смртни случаи во затвори и за голем дел од нив има силни индиции
дека се резултат на несоодветната, односно отсуството на здравствена заштита во
затворите.
Во бројни случаи, Европскиот суд за човекови права (ЕСЧП), констатирал
повреда на членот 3 од Европската конвенција за човековите права заради
отсуство или неадекватна здравствена заштита. Така, во случајот Kudla против
Полска, е наведено дека Државата мора да гарантира дека лицето е задржано во
услови кои се компатибилни со почитувањето на неговото човечко достоинство,
дека начинот и методот на извршување на мерката не го подложуваат на мака
или јад со таков интензитет што го надминува неизбежното ниво на страдање кое
што е нераскинливо кај притворот и дека, имајќи ги предвид барањата од
затворот, неговото здравје и добросостојба се адекватно обезбедени. Во случаите
Zarzycki против Полска и Dyneku против Албанија, судот се осврнува на
потребата од темелна индивидуална проценка на здравствена состојба на
осудените лица, а особено лицата со тешко нарушување на здравствената
состојба, психичко нарушување и зависници од дрога.

 Право на осудените лица на комуницирање и контакти со

надворешниот свет - Осудените лица имаат право да се допишуваат.
Осуденото лице има право без ограничување да се допишува со разни
установи, со својот бранител, органите на власт и со меѓународни
организации за заштита на човековите права. На осуденото лице може
да му се дозволи телефонски разговор. Телефонските разговори се
реализираат преку телефонска говорница, а трошоците паѓаат на товар
на осуденото лице. Осудените лица имаат право на посета од членовите
на нивното потесно семејство. Осуденото лице има право, по негово
барање да го посети бранител или полномошник што го застапува во
неговите правни или други работи. Како проблем се идентификува што
телефонските говорници во речиси сите затвори се нефункционални,
што на некој начин води кон едно од најчестите коруптивни дејства во
сите затвори во РМ - шверцување на мобилни телефони.

 Право на склучување брак - Осудените лица имаат право на

одржување на приватниот живот , затоа законодавецот пропишал
можност на осудените лица да склучуваат брак.

 Право на задоволување на верските потреби на осудените лица - во

рамките на можностите на установата.

 Право на слободни активности, спорт и рекреација на осудените

лица - Во установите мора да се обезбедуваат услови за организирање и
развој на спортот, рекреацијата и другите слободни активности, од
значење за одржување на телесното и душевното здравје на осудените
лица. Програмата за спортски активности, рекреација, стекнување и
задоволување на културно-уметнички и други потреби на осудените
лица, се уредува како составен дел на третманот и оспособувањето на
осуденото лице. Исто така, осудените лица може да користат книги и
 дневен печат, а исто треба да им се овозможи користење и на другите
средства за јавно информирање. На осудените лица мора да им се
обезбеди надвор од затворените простории да поминат најмалку 2 часа
дневно.

Според КПТ на СЕ, незадоволителната ситуација во македонските затвори е

дополнително влошена со отсуството на значајни активности (работа, спорт,
рекреација и можност за едукација). Во случајот Муршиќ против Хрватска,
Големиот судски совет утврдил дека пренатрупаноста во затворот (личен простор
помеѓу 3 и 4 метри квадратни) надополнета со отсуство на слободни активности,
спорт и рекреација на осудените лица (време поминато надвор од ќелијата), е
повреда на членот 3 од ЕКЧП.

Погодности на осудени лица

За доброто поведение и залагање во работата, како и за поттикнување на добро
однесување и за развивање на чувство на одговорност и за интерес и соработка во
третманот што се спроведува во установата, на осудените лица можат да им се
дадат одделни погодности, како што се:

 Обезбедување на присуство во случај смрт на член на семејството, друг

близок роднина или во случај на друга несреќа во семејството;

 Престој со брачен или вонбрачен другар во посебна просторија без

надзор;

 Допишување со лица надвор од кругот на потесното семејство;

 Проширување на кругот на лицата кои можат да ги посетат;

 Зголемен број на посети;

 Зголемен број на пратки;

како и поволности на осудени лица кои казната не ја издржуваат во затвореното

одделение на установата:

 Продолжени посети или посети без надзор во просториите на

Установата;

 Посети надвор од просториите на Установата;

 Слободен излез од Установата до 7(седум) часа;

 Отсуство до 15 (петнаесет) дена во текот на годината, со тоа што

отсуството во текот на месецот не може да биде подолго од 3(три) дена;
Погодноста се дава врз основа на предлог за кој се произнесува воспитувачот,
инструкторот или службата за обезбедување. Изготвениот предлог се доставува
до комисијата за погодности која дава свое мислење. Предлогот се доставува до
Директорот на установата кој одлучува по предлогот за што донесува решение.
Предлог за користење на определена погодност можат да дадат службените лица
кои непосредно контактираат, работат и учествуваат во ресоцијализацијата на
осуденото лице и го следат неговото поведение во текот на издржувањето на
казната. Комисијата за погодности ја формира Директорот на установата со
решение. Комисијата е составена од претседател, членови и нивни заменици и
тоа по најмалку еден член од секторот за ресоцијализација, секторот за
обезбедување и стопанско - инструкторскиот сектор. За погодностите кои се
користат надвор од установата се донесува решение кое му служи како исправа
на осуденото лице за време на отсуството. Времето поминато на отсуство или
одмор надвор од установата се смета за издржана казна. Осудените лица на кои
им е изречена дисциплинска мерка упатување во самица, не можат да користат
погодности пред истекот на три месеци од денот на изрекување на
дисциплинската мерка.

Во македонските затвори постои развиен систем на погодности, кој мотивирачки

делува на поведението на осудените лица, меѓутоа не постои стандардизиран
критериум за времето кога осуденото лице за прв ќе се стекне со можноста да ја
користи погодноста, што би можело да се смета за препоставка за ендмемски
распростанетата корупција во истиот.

ДИСЦИПЛИНСКА ОДГОВОРНОСТ НА ОСУДЕНИТЕ ЛИЦА

Недисциплинското однесување на осудените лица во казнено-поравните
установи сносува дисциплинска одговорност. Дисциплинските повреди можат да
бидат полесни и потешки. Потешки дисциплински повреди се следниве: 
физички напад на службено или друго осудено лице;  внесување или
изготвување предмети кои можат да се користат како напад, бегство или друго
кривично дело;  бегство;  слоупотреба на доделените погодности; 
внесување или изготвување на алкохолни пијалоци и дроги;  намерна повреда
на прописите при работа:  предизвикување поголема материјална штета ако
била предизвикана намерно или со големо невнимание;  позајмување пари и
меѓусебно задолжување во лихварска камата;  присилување, врење на психички
или физички облик на притисок над други осудени лица и потикнување кон тоа;

МАТЕРИЈАЛНА ОДГОВОРНОСТ НА ОСУДЕНИТЕ ЛИЦА Претставува

одговорност за штета која ја предизвикало осуденото лице во своја вина и истото
според Законот за извршување на санкции е одговорно за штетата што ја
предизвикало намерно или со крајно невнимание и истото треба да ја надомест, а
ако не го направи тоа или одбие да ја исплати штетата, установата може своето
побарување да го оствари со тужба пред надлежниот суд. Против решението за
изречената дисциплинска казна, какои со решението со кое е утврдено
надоместувањето на штетата, осуденото лице има право нажалба во рок од 3
(три) дена до директорот на Управата за извршување на санкции. Постапката по
жалба е итна и не го задржува извршувањето на решението. Во пракса во казнено
поправните установи се случива осудените лица да не се вратат на време во
установата од дозволениот излез надвор, а тоа претставува повреда на редот и
дисциплината, и во тој случај директорот на установата е должен ако осуденото
лице не се врати во рок од 24 часа да издаде наредба за распишување на
потерница. Излезот надвор не се засметува во времето на издржувањето на
казната. Спрема осудените лица можат да се употребат средства заприсилба или
огнено оружје во онаа мера и кога тоа е неопходно да се спречи бегство од
установата и бегство при спроведување, физички напад, нанесувањена повреда,
самоповредување, причинување на материјална штета или совладување на отпор
на осудени лица по повод на законита наредба на службено лице.

Условен отпуст
Според Управата за извршување на санкциите, институтот Условен отпуст е
предвремено отпуштање на осуденото лице од издржување на казната затвор и
тоа е една од законски утврдените основи за отпуштање на осудените лица.
„Осуденото лице, кое се наоѓа на издржување казна во установата, молбата за
условен отпуст ја доставува преку управата на установата до судот што ја донел
пресудата во прв степен кој одлучува за условниот отпуст“, објаснуваат од
Управата.
Кој може да поднесе молба за условен отпуст?Молба за отпуштање по основ
на условен отпуст, под услови определени со закон, може да поднесе осуденото
лице или неговиот брачен другар, роднина по крв во права линија, посвоител,
посвоеник, брат, сестра и хранител.Предлог за отпуштање на осуденото лице по
основ на условен отпуст може да поднесе и директорот на установата.За молбата
одлучува судот што ја донел пресудата во прв степенЗа условно отпуштање на
осуденото лице одлучува судот што ја донел пресудата во прв степен во совет
составен од тројца судии, кој одлучува надвор од главниот претрес.Во решението
за условен отпуст се наведува денот на отпуштањето на осуденото лице при што
е неопходно да се води сметка за рокот на жалбената постапка.Пред
одлучувањето за условниот отпуст првостепениот суд ќе побара податоци од
установата, а може да се сослуша осудениот и да се побара мислење од судијата
за извршување на санкциите, како и од службените лица на установата за
околности што се однесуваат на личноста на осуденото лице, неговото поведение
за време на издржувањето на казната, извршувањето на работните обврски и за
други околности од кои може да се заклучи дали е постигната целта на
казнувањето и особено дали осуденото лице во иднина нема да врши кривични
дела.Предлогот на директорот на установата го застапува и го образложува
претставник на установата во која осуденото лице ја издржува казната.Предлогот
за условен отпуст може повторно да се поднесе по истекот на шест месеца за
казна затвор над една годинаМолбата, односно предлогот за условен отпуст може
повторно да се поднесе по истекот на шест месеца за казна затвор над една
година, односно три месеца за казна затвор под една година од правосилноста на
решението со кое е одбиена претходната молба на осуденото лице, односно
предлогот на директорот.
Доставување на решението за условен отпустРешението со кое судот одлучува
за условен отпуст се доставува до осуденото лице, членот на семејството што
поднел молба за условен отпуст, установата во која осуденото лице издржува
казна, надлежниот јавен обвинител и до подрачната единица на Министерството
за внатрешни работи според местото на живеалиштето, односно
престојувалиштето на осуденото лице, ако одлуката е позитивна.

Заштитен надзорСудот во решението за условен отпуст може на условно

отпуштениот да му одреди заштитен надзор, што се состои во посебни мерки на
помош, грижа, надзор или заштита кои ги спроведува социјалниот орган.Кој има
право на жалба?Против решението по молбата или предлогот за условен
отпуст осуденото лице и надлежниот јавен обвинител имаат право на жалба во
рок од осум дена до повисокиот суд.Директорот на установата може да го
отпушти осуденото лице и пред истекот на казнатаВо Законот за извршување на
санкциите е определено дека директорот на установата може да го отпушти
осуденото лице и пред истекот на казната ако издржало најмалку три четвртини
од казната затвор и ако не добило условен отпуст и тоа до 30 дена за казна затвор
до една година, до 90 дена за казна затвор до пет години и до 120 дена за казна
затвор над пет години.Директорот на Управата со општ акт утврдува критериуми
за предвремено отпуштање на осуденото лице пред истек на казната.Во
Прирачникот за осудените лица на Управата за извршување на санкциите, се
наведува дека директорот на установата може да го отпушти осуденото лице и
пред истекот на казната најмногу 30 дена, ако осуденото лице издржало најмалку
три четвртини од казната затвор, доколку осуденото лице не добило условен
отпуст.

Kритериуми за предвремено отпуштање на осуденото лице пред истек на казната

Предвеременото отпуштање на осуденото лице пред истек на казната може да се

изврши ако се исполнети следните критериуми:

1. осуденото лице од самиот почеток на издржување на казната да соработува и

да го прифати процесот на ресоцијализација;
2. дисциплинирано и квалитетно да ги извршува поставените работни задачи во
текот на работното ангажирање;
3. да има позитивен однос кон сите вработени во установата, а особено кон
непосредниот воспитувач и инструктор;
4. да не ги злоупотребува дадените погодности во текот на издржувањена
казната.
Класификација на осудените лица

При определувањето на поимот класификација на осудените лица од особено

значење е дефиницијата која во 1950 година беше усвоена на меѓународниот
конгрес одржан во Хаг, од страна на Здружението за кривично право и казнени
установи. Според истата, класификацијата на осудените лица
претставува ,,групирање на различни класи осудени лица во специјализирани
институции врз основа на староста, полот, рецидивизмот, душевната состојба и
други својства и натамошна поделба на групи внатре во секој завод”
(Арнаудовски: 1998, 207). Ваквата определба на класификацијата е широко
прифатена низ Европа, но не и во Америка. Во тамошниот пенитенцијарен систем
поимот класификација на осудените лица има пошироко значење и истиот опфаќа
проучување на личноста на осуденикот, поставување на дијагноза и определување
на соодветен третман. Вака дефинирана, класификацијата на осудените лица не
претставува фаза, туку организирана постапка, односно метод кој овозможува
координација меѓу различните фази за време на целиот превоспитен процес
(Milutinović: 1973, 532).

2. Видови и критериуми за класификација на осудените лица:

Хоризонтална класификација на затворениците и критериуми за нејзино

спроведување Хоризонталната класификација, наједноставно, се определува како
примарно групирање на затворениците, спроведено врз основа на објективни
критериуми, без претходно опсервирање и индивидуално проучување, и нивно
распоредување во соодветни установи или физички одвоени одделенија, заради
нивно натамошно индивидуализирање, подкласификација и третманско
постапување. Хоризонталната класификација, денес, се врши врз основа на повеќе
различни (објективни) критериуми. Но, како поглавни, низ светот широко
прифатени, се издвојуваат неколку:

а) Полот на осудените лица. Kако најстар критериум за класификација и прв

чекор во остварувањето на истата, денес речиси и не постои пенитенцијарен
систем во 2 кој машките осудени лица не се одделуваат од женските. Ваквото
физичко одвојување се должи на потребата за спречување на комуникациите и
сексуалните односи помеѓу затворениците од спротивен пол, од една страна, и
заштитата на моралот и угледот во казнено-поправната установа, од друга страна.

б) Возраста на осудените лица. Со цел намалување на штетното влијание на

возрасните врз малолетните лица и спречување на ширењето на криминалната
инфекција, возраста на осудените лица, денес, е еден од водечките критериуми за
пенитенцијарна класификација. Малолетниците, како емотивно нестабилни и
недоволно зрели личности, чинат особено чуствителна категорија на луѓе која, без
одлагање, бара соодветен третман и посебно внимание. Нивното одвојување1 е
водено од потребата за применување на посебени третмани на превоспитување,
интезивното користење на образовните, културно-забавните и спортските
активности и методи и овозможувањето на што поголем контакт со надворешниот
свет.

в) Здравствената состојба на осудените лица. Поаѓајќи од хуманистичките идеи,

присутни во пенолошката теорија и практика, денес, во посебни установи и
одделенија се одделуваат и лицата кои боледуваат од заразни болести и тешки
душевни растројства, алхохоличарите, наркоманите, како и затворениците кои
поради хендикеп не се способни за физича работа. Станува збор за посебна
категорија на луѓе, кои поради шокот од изолирањето и наглото апстинирање од
алхохолот и опојните дроги стануваат нетолерантни и особено опасни по
дисциплината и безбедноста во затворската средина. Од тие причини, неопходно
е нивно одвојување, но и згрижување од страна на соодветно квалификувани
кадри - способни и доволно трпеливи во остварувањето на доверените задачи.

г) Степенот на обезбедување на казнено-поправните установи. Во современите

пенитенцијарни системи, затворениците, зависно од степенот на општествената
опасност, се распоредуваат во установи од различен вид – отворен 3 затворени 4 и
полуотворени 5 . Ваквото одвојување е од олеснително значење, особено при
изборот на третман и соодветни методи.

д) Должината на изречената казна. Облиците на третман и содржината на нивните

методи во голема мера зависат и од должината на изречените казни. Од тие
причини, денес, во пенитенцијарните системи особено се практикува
одвојувањето на затворениците осудени на кратка казна лишување од слобода од
останатите, осудени на подолготрајна казна.

ѓ) Криминалното минато на осудените лица. Врз основа на минатото и

поранешната осудуваност затворениците се групираат во две групи – примарни
деликвенти и повратници (односно рецидивисти). Нивното одвојување и засебно
сместување има за цел намалување на штетното влијание, од една страна, и
создавање услови за третман, од друга страна

Вертикална класификација на затворениците и критериуми за нејзино

спроведување Вертикалната класификација на затворениците претставува
пенитенцијарна класификација во вистинска смисла на зборот. Како таква
подразбира натамошна подкласификација, односно распоредување на
затворениците во групи во рамките на самата установа заради избор на соодветен
третман, индивидуализиран како во однос на поединецот, така и во однос на
групата (Арнаудовски: 1998, 209). За разлика од хоризонталната, кај вертикалната
класификација од доминантно значење се критериумите од субјективна природа.
Како критериуми засновани врз личните својства и индивидуалните
 карактеристики на деликвентот, истите се ,,различни и многу побројни од
критериумите на екстерната класификација” (Milutinović: 1973, 529). Комплексни и
во толку голем број, субјективните критериуми претставуваат вистински проблем
за затворските квалификувани кадри. Со цел поедноставување на нивната работа
и забрзување на целокупната класификациона постапка, во пенолошката мисла и
теорија, направена е поделба на субјективните критериуми и нивна
систематизација во две поголеми групи: негативни и позитивн. Како негативни се
определуваат оние субјективни карактеристики кои го отежнуваат
прилагодувањето на осуденото лице на затворските услови и со тоа го отежнуваат
и неговиот третманот и неговата ресоцијализацијата. Така, на пример, душевните
абнормалности кај осудените лица, нарушената ментална и интелектуална
состојба, алхохолизмот, наркоманијата итн. Како позитивни, корисни за нивната
ресоцијализација и социјална адаптација, се сметаат: позитивниот систем на
вредности, високото културно ниво, позитивната животна средина, образованието
на осуденикот и неговата професионална ангажираност, позитивните склоности и
навики итн.

Хомогена и хетерогена: хомогените групи се збир од луѓе што се создаваат врз

основа на едно или повеќе еднакви обележја на лицата кои извршиле кивични
дела,додека хетерогените групи ги сочинувааат осудените ица кои се одликуваат
во различни карактеристики од објективна и субјкетивна природа значајни за
нивната класификација во пентинцијарната установа.

ПОИМ ЗА КРИМИНОЛОГИЈА

Vo narednite redovi }e se obideme sosema nakratko da prika`eme {to se podrazbira

pod poimot kriminologija samo od strana na nekoi, denes popoznati kriminolozi vo
svetot, za{to, vo sprotivno, samo za ovoj probem bi mo`elo da se napi{e posebna
studija.

Francuskite kriminolozi Lawel Lavastin i Stanciu (Lagnel Lavastine - Stanciu).

Kriminologijata ja definiraat kako kompleksno i integralno prou~uvawe na ~ovekot so
postojana gri`a {to podobro da se zapoznat pri~inite na negovata antisocijalna dejnost.
Spored nivno mislewe, kriminologijata e kompletna nauka za ~ovekot. Samo so sinteza
na naukite za li~nosta mo`e da se dojde do edna samostojna kriminologija, isto kako
{to so sinteza na spektralnite boi se dobiva bela svetlost. Belgijanecot Konstant (J.
Constant) kriminologijata ja sfa}a kako eksperimentalna nauka koja se stremi da gi
opredeli op{testvenite, ekonomskite, li~nite i psihi~kite faktori koi gi proizveduvaat
zlostornikot i zlostorstvoto. Za Gasin (R. Gassin) kriminologijata e nauka koja gi
prou~uva faktorite i procesite na kriminalnata dejnost i vrz osnova na soznanijata za
ovie faktori i procesi opredeluva najdobri strategii i tehniki so cel za sopirawe na ova
op{testveno zlo.
 Francuskitot kriminolog Vebres (Donedieu de Vebres) pak, tvrdi deka namenata na
kriminologijata e od kriminolo{kite nauki da ja izvle~e potrebnata su{tina za primena
kaj sudovite. Germanskiot kriminolog Eksner (Franz Exner) kriminologijata ja definira
kako nauka za zlostorstvoto kako pojava vo `ivotot na narodot i vo `ivotot na
poedincite. Zlostorstvoto e zna~i pojdovna to~ka na kriminologijata. Spored misleweto
na avstriskiot kriminolog Selig (E. Seelig) kriminologijata e nauka za realnite pojavi za
izvr{uvaweto I spored misleweto na germa nskiot kriminolog Mecger (Mezger),
kriminologijata e nauka za zlostorstvoto kako vistinski nastan vo vistinskiot `ivot.
Kriminologijata spored negovoto mislewe e eksperimentalna nauka i nauka za faktite
vo koja zlostorstvoto ne se tretira od aspekt na pravno ocenuvawe, nitu od deskriptivni
(fenomenolo{ki) i kauzalni (genetski, etiolo{ki) aspekti. [najder (Hans Joachim
Schneider) veli deka kriminologijata e humana i socijalna nauka koja empiriski gi
istra`uva individualnite i op{testvenite procesi na kriminalizirawe i dekriminalizirawe i
svoite soznanija kako preporaki im gi predava na zkonodavecot i na onie koi go
primenuvaat zakonot. testvoto reagira na kriminalnoto povedenie.

I na krajot, }e go spomeneme stojali{teto na Kajzer, spored kogo "kriminologijata e

sintetizirana vkupnost od empirisko znaewe za prestapot, prestapnicite, za negativnoto
socijalno zna~ewe i za kontrolata na ova odnesuvawe. Nejziniot nau~en domen mo`e
precizno da se opredeli so tri osnovni poimi: prestap, prestapnik i kontrola na prestapot.
Kon toa treba da im se dodadat i interesite na `rtvata i spre~uvaweto na prestapot."

ПРЕДМЕТ НА КРИМИНОЛОГИЈАТА
Najednostavnata definicija za predmetot na kriminologijata e deka taa pretstavuva nauka za
kriminalitetot kako povedenie koe otstapuva od o~ekuvawata izrazeni vo krivi~niot zakonik na
opredelena op{testvena zaednica. Ovaa definicija proizleguva od poimnoto razlo`uvawe na
kovanicata - kriminologija na nejzinite sostavni delovi: кrimen - {to na latinski zna~i zlostorstvo
(krivi~no delo) i latinskiot termin logos {to na gr~ki zna~i nauka.
Ottuka. najuprosteno mo`e da se ka`e deka kriminologijata e nauka koja se zanimava so prou~uvawe
na kriminalitetot kako posebna pojava so cel za negovo spre~uvawe i suzbivawe. Vakvata definicija
me|uoa, sî u{te e necelosna za{to vo sebe ne gi sodr`i site elementi za definirawe na edna nauka od
aspekt na nejiniot predmet. Otttamu, ona {to od nea natamu vedna{ se nalaga e potrebata od
poprecizno opredeluvawe na nejziniot dopolnitelen element - poimot kriminalitet. Vo odnos na ova
pra{awe vo sovremenata literatura glavno se prisutni dve osnovni definicii: prvata e pravna ili
zakonska, a vtorata e sociolo{ka.

Spored pravnata definicija predmetot na kriminologijata se stesnuva samo na izu~uvawe na onie

negativni odnesuvawa koi se sankcionirani so pozitivnoto pravo. Spored nea site aktivnosti i
propu{tawa (~inewa i ne~inewa) koi gi zagrozuvaat i povreduvaat dobrata, odnosite, vrednostite i
interesite na li~nosta i op{testvoto, a se inkriminirani so pozitivnite krivi~nopravni propisi na edna
zemja kako krivi~ni dela, za opredelen vremenski period se tretiraat kako kriminalitet. Ili
poednostavno, ovaa definicija poa|a od normite na materijalnoto krivi~no pravo i kako zlostornici
(kriminalci, prestapnici, delinkventi) gi sfa}a samo onie lica {to gi prekr{ile tie normi. Od tie pri~ini
ovaa definicija e formalisti~ka, tesna i nedovolna (kriminalitetot go sveduva samo na dejstvija i
propu{tawa koi se inkriminirani so pozitivnoto krivi~no pravo). Ovaa definicija e i nesigurna, za{to
e vrzana za krivi~nopravnite normi koi podle`at na pobrzo ili posporo menuvawe. Pravnata
definicija na kriminalitetot kako pojava koja gi naru{uva normalnite op{testveni odnosi vo
opredelena zaednica, vsu{nost, se sveduva na negovo krivi~nopravno opredeluvawe: kriminalitet
pretstavuvaat samo onie povedenija {to se proglaseni za krivi~ni dela i za koi se propi{ani krivi~ni
sankcii. Spored sociolo{kata definicija kriminalitet se tretira kako emanacija na op{testveniot `ivot,
kako specifi~na op{testvena i individualna pojava so zakonitostite {to vladeat vo nea. Ova definicija
krivi~noto delo i drugite negativni povedenija ne gi posmatra kako pravni poimi, tuku vo prv red
kako op{testvena pojava. Zad kriminalitetot stoi ~ovekovata i op{testvenata stvarnost koi kako
pojava í prethodat na zakonite i go uslovuvaat nivnoto postoewe. Pri opredeluvaweto na toa {to }e se
smeta za kriminalno povedenie, sociolo{kiot poim poa|a od sfa}awata koi se prekr{uvaat niz
prizmata na oddelni op{testveni grupi, sloevi i klasi. Taka, opredeleni kriminalni aktivnosti gi
osuduvaat samo oddelni grupi, sloevi i klasi so {to se pro{iruva poimot na kriminalitetot.
Sociolo{kiot poim (sodr`ina), vsu{nost, se potpira vrz krivi~nopravniot poim na kriminalitetot, vrz
krivi~nopravnite normi (forma) i taka go opredeluva obemot na kriminalitetot. Na toj na~in me|u
ovie dva poimi vo mnogu slu~ai nema raziduvawe, tie se dve strani na edna ista pojava -
kriminalitetot. Me|utoa, vo opredeleni slu~ai doa|a do ras~ekor me|u niv, za{to so normite na
krivi~noto pravo ponekoga{ se zafa}aat i takvi povedenija koi od socio{ki aspekt (od stojali{te za
oddelni grupi, sloevi i klasi) ne pretstavuvaat kriminalitet. I dotuka, sî e vo red. Ona {to me|utoa,
sozdava opredelena zbrka i na opredelen na~in ja zamagluva vakvata vo osnova ispravna opredelba
e nastojuvaweto pod nejziniot pokriv da se pomestat i sfa}awata deka sociolo{kata opredelba dava
osnova poimot na kriminalitetot da se pro{iri i vrz asocijalnite povedenija

Основни појавни форми на криминалитетот

1.Насилнички криминалитет
1. Агресивност и агресивно поведение - насилството на човекот го сочинуваат
две основни компоненти агресивноста и агресивното поведение. Агресивноста е
психичко својство на личноста што се карактеризира со зголемена готивност за
акцијата, а агресивното поведение значи дејствие што се манифестира во напад
врз други лица со намера да се нанесе штета. Насилствата најчесто се случуваат
поради реакции на
фрустрации,незадоволство,нетрпеливост,одбрана,желба,садистичко задоволство
и слично. Според типологијата агресијата се дели на :
1.1 Бенигна агресија : или дефанзивна,реактивна,биолошки адаптивна е онаа која
му служи на животот. Оваа агресија има вродено потекло. Со неа се настојува да
се отстрани загрозувањето било со деструирање или отсранувуање на нејзин
извор. Кај човекот значи дека може да предвиди напад,опасност и слично.
1.2 Агресија и нарцисоидност е еден од најважните извори на агресијата каде што
се изрзува врз следниве постулати : моја нација моја религија и слично.
1.3 Агресијата и отпорот како важен извор се смета и овој загтоа што агресија е и
агресијата како реакција на секој обид за внесување во свеста на потиснатите
стремежи и мечтаења.
1.4 Агресија и конформизам подразбира разни акти на агресија не затоа што
агресаторот го гонела желба за уништување,туку така му било кажано па сметал
дека е должен да го направи.
1.5 Инструментална агресија е постигнување на она што е неопходно или
пожелно. Целта не е и десктурција туку таа служи само како инструмент за
достигнување вистина цел (пр. Кражба,уцена и сл).
2.1 Малигна агресија : човекот е единствено суштество кое што може да убив и
мачи да чуствтва задоволство за тој чин. Малигната агресивност или свирепост
не претставува одбрана од загрозеност. Оваа агресија може да биде вербална (
употреба на лоши зборови и пцовки) и патолошка (не постоење на реална
опаснот и оваа агресија е мотивирана од болни и несовесни причини).
2.Видови насилнички криминалитет :
2.1 Традиционален насилнички криминалитет (убиства и телесни
повреди,силување.разбојништво,кражба)
2.2 Понови видови ( семејно насилство,силување,злоупотреба на деца )
2.1.1 Традиционалните кривични дела се оние дела кои завшруваат со физички
напад врз друго лице сепак и во овој дел се врши класификација затоа што покрај
убиството кое е посебен дел во традиционални злосторства спаѓаат и помагање
при самоубиство,телесни повреди,насилиство,попречување на службено лице да
гиизвршува работите,кражба,тортура и др.
Убиство : убиството претставува посебен вид крвно злосторство. Убијците во
нашата земја според емпириски анализи се претежно лица од машки пол на
возраст од 21 до 31 со впечатливно ниско образование,неповолен смееен статус,
економски загрозени и несреќни лица. Покрај овие неколку основни елементи
има и други кои се доста посериозни како психози,психопатија,нарушено телесно
здавје,пониска интелектуална способност ( во која спаѓа лесна подложност на
лицата од трети лица),тага,злоба,желба за
доминација,омраза,љубомора,незрелост,лабилност.
2.2.1 Понови видови насилнички криминалитети :
а) насилство во семејство :
Под семејно насилство се подразбира малтретирање, грубо навредување,
загрозување на сигурноста, телесно повредување, полово или друго психичко или
физичко насилство со кое се предизвикува чувство на несигурност, загрозување
или страв спрема брачен другар, родители или деца или други лица што живеат
во брачна или вонбрачна заедница или заедничко домаќинство, како и спрема
поранешен брачен другар или лица што се наоѓаат во блиски лични односи.
ВИДОВИ НА СЕМЕЈНО НАСИЛСТВО : Психичко насилство : Контрола,
изолација, љубомора и емоционални страдања на жената, состојба што жените ги
навредува или сопругот се однесува кон неа на начин таа да се чувствува лошо,
доминација на мажот во семејството дека неговиот збор треба да биде последен,
заплашување, заканување дека ќе ја повреди неа или блиски луѓе, спречување да
работи надвор од домот, омаловажување или понижување пред другите, барање
дозвола да побара здравствена заштита , инсистира да знае каде е и со кого цело
време. Физичко насилство : Употреба на физичка сила или, пак, закана дека
истата ќе биде употребена врз жената од страна на нејзиниот брачен (сегашен
или поранешен) сопруг или вонбачен партнер или од друг полнолетен член од
нејзиното домакинство. Сексулано насилство : Силување, несакан сексуален
однос, понижувачки сексуален однос, присила на гледање на порнографски
филмови и подведување.
Кој е насилник ? Сторител на семејно насилство може да биде: брачниот или
вонбрачниот другар, поранешениот брачен или вонбрачен другар, лицето кое
живее или живеело во заедница со лицето жртва на семејно насилство, лице со
кое се има заедничко дете или лице кое е поврзано до четврти степен на крвно
сродство и втор степен по сватовство со овие лица, или се со нив во брачна или
вонбрачна заедница или во друг вид на заедница на живеење. Карактеристики на
мажи сторители на насилство:
Веруваат во сите митови за насилните односи
Традиционални ставови за машката супериорност, стереотипен поглед на
машката улога во семејството
Другите ги обвинуваат за сопственото однесување
Сериозни стресни реакции, начин на соочување со стрес, користење алкохол и
насилство
Често го користат сексот како акт на насилство
Заради насилството не треба да трпат никакви негативни последици
Слаба контрола на импулсите, низог праг на фрустрации, експлозивен и
непредвидлив темперамент, лесно “влегуваат” во бес, постојано ја изразуваат, но
и прикриваат лутината
Слаба способност за одложување на задоволството, силно ориентирани на “сега”
Контактот со партнерот го опишуваат како најблизок од кога и да е, остануваат
во контакт со своето семејство
Нагласено љубоморни, контролирачки, чести обвинувања за неверство, нагласен
страв од отфрлање или “неверство”
Ги рушат личните граници на партнерката, отфрлаат одговорност за брачните,
семејните или работните неуспеси или своето насилно однесување, немаат
чувство на вина
Верување дека заканувачкото однесување го чува семејното јадро и дека тоа го
прават за доброто на семејството
Историја на насилство во семејството, како деца сведоци на насилството на
татковците или и самите биле жртви
Учествуваат во воспоставувањето на хиерархијата на насилството
Воспоставува контрола над партнерката со закани дека ќе се самоубие кога таа се
обидува да го напушти
Често ги користат децата како заложници и начин на контрола во врската
Злоставуваните жени и мажите злоставувачи поделуваат многу заеднички
обележја – од ниско самопочитување до низа ирационални уверувања.
Нагласувањето на сличностите нема за цел да се намали одговорноста на
сторителите на семејно насилство, туку има за цел општественото делување да го
насочи не само кон жртвата, туку и кон злоставувачите, кон нивно поттикнување
да ја превземат одговорноста за своето однесување и да усвојат ненасилни
начини на изразување на емоциите и покажување на сопствената моќ. За таа цел
во светот постојат посебно дизајнирани програми за промена на насилното
однесување на насилниците.
Типови на насилници:
Наспроти уверувањето дека сите насилници се исти, бидејќи сите барем
понекогаш физички ја злоставуваат партнерката, важно е да се знае дека постојат
различни типови на насилници. Се работи за сосема различни личности и
различна мотивација. Како што постојат разлики меѓу луѓето, така постојат
разлики и меѓу лицата кои се насилни кон своите партнерки. Тие се видливи во
самото насилно однесување, кое е, на пример, полесно или потешко, почесто или
поретко, ладнокрвно со цел да се владее со жртвата или направено во афект.
Токму таквото, за одредено лице специфично изразување на насилство, секогаш е
одраз на одредена, специфична психолошка позадина, одредена личност на
насилникот.Направени се повеќе истражувања со намера да се утврдат типовите
на насилници и повеќето авторитети во оваа област се сложуваат дека постојат
три основни типови на насилници.
2.2.2 Злоупотреба на деца
Физичката злоупотреба на децата, која се извршува во рамките на семејното
насилство врз оваа категорија лица, вклучува различни модалитети и начини на
нејзино. извршување. Како најчесто застапени типови повреди што може да
настанат како резултат на физичката злоупотреба на децата се следниве:
црвенила, помали или поголеми модринки на телото, отпечатоци од раце,
скршеници, влечење на косата и сите останати дејствија што доведуваат до
нарушување на физичкото и телесното здравје на детето. Во овој дел, во рамките
на физичката злоупотреба на децата, треба да се потенцира и предизвикување
смрт на децата како резултат на некој претходен вид физичко насилство од помал
или поголем интензитет.Како сексуална злоупотреба на децата се определува
секоја сексуална активност со детето за која не постои согласност од самото дете
или детето воопшто не може да ја даде својата согласност, односно согласноста
на детето е неважна било поради когнитивните околности, емоционалната
стабилност, социјалната зрелост или незрелост на детето, било поради самите
законски ограничувања. Треба да се има предвид фактот дека и дадената
согласност од страна на детето не ја исклучува одговорноста на сторителот. Како
најчести акти на сексуална злоупотреба на децата во рамките на семејството се
среќаваат силувањето, присилувањето на детето за остварување вагинален,
анален или орален однос, изразувањето сексуални страсти и побуди, допирањето,
користењето на детето за мастурбација, актите на воајеризам, егзибиционизам, и
тоа со една единствена цел ‒ насилникот да обезбеди задоволување на своите
сексуални страсти. Според својата појавност, сексуалната злоупотреба на децата
претставува облик на криминалитет што има транснационални карактеристики,
појава што не ги познава државните граници и појава што од ден на ден сè повеќе
се интернационализира. Емоционалната злоупотреба на децата, за разлика од
физичката злоупотреба, се разликува според тоа што таа не е видлива со голо око,
како што е случај кај физичкото злоупотребување. Овој вид злоупотреба не
претставува изолиран настан или изолиран инцидент, туку константни и
постојани непримерни форми на однесување кон детето. Постојат најразлични
начини преку кои детето може да биде. злоупотребувано, како што се постојаните
закани за физичко насилство и физичко казнување, недавање поддршка од страна
на родителите, употреба на голема вербална агресија, постојано понижување на
децата за постигнатите резултати во училиштето, се негираат сите способности и
таленти на децата, се врши ограничување на слободата на детето и се ограничува
неговото движење, постојат закани дека детето ќе биде отфрлено од страна на
родителите и ќе биде напуштено.Образовното занемарување на детето, пред сè,
претставува негово невклучување во редовниот образовен процес ‒ дејствија од
страна на родителите што му овозможуваат на детето огромна слобода во насока
на постојано скитање и талкање, постојано безделничење. Како акти на образовно
занемарување на детето се сметаат и оние ситуации во кои детето е воведено во
образовниот процес, но изостануваат поддршката и помошта од страна на своите
родители за совладување на образовното градиво, како и необезбедувањето на
основните материјали што се неопходни во наставно-научниот процес, со еден
збор ‒ занемарените деца се препуштени сами на себе. Физичкото занемарување
на детето опфаќа активности и акти што не се преземаат од страна на родителите,
а се во насока на зачувување на неговото здравје и на обезбедувањето правилен
развој, како што се необезбедувањето здравствена заштита кога е потребна,
здравствена заштита што му се обезбедува на детето, но во подоцнежни и
задоцнети стадиуми, несоодветен надзор и воспитување, протерување на детето
од домот, неводење грижа околу исхраната на детето и сл. Кај овој вид
занемарување на детето, всушност, постои необезбедување на основните потреби
за живот и развој на детето. Емоционалното занемарување на децата претставува
последниот облик на занемарување што се појавува во рамките на семејното
насилство врз децата. Емоционалниот вид занемарување на детето може да има
сериозни последици по психичкото здравје на детето, по физичкото и телесното
здравје на детето, како и неговиот целокупен емотивен развој. Како резултат на
ваквиот вид занемарување може да се појават последици, како што се бавното
учење на најосновните активности – одењето на детето и зборувањето, може да
се создаде проблем со исхраната на детето, проблеми околу нормалниот раст,
проблеми со задржувањето и одржувањето на концентрацијата и вниманието,
остварување лоши резултати во училиште и неможност нормално да се вклучи во
образовниот процес. Во рамките на едно семејство за кое е карактеристично
нарушување на односите во него, детето не ја добива потребната и неопходна
грижа за негов нормален развој, а многу често тоа се појавува и како жртва на
насилно однесување во семејството.Неводењето грижа за правилниот развој на
детето, неводењето грижа за правилното воспитување на детето и негово
подготвување за контакт со пошироката јавност, овозможувањето користење
дрога, алкохол или некои други пороци, непосветувањето внимание на детето,
необезбедувањето психолошка и стручна помош кога навистина му е потребна на
детето се само дел од начините на кои се извршува овој вид занемарување на
детето ‒ емоционалното занемарување.Правилното функционирање на
семејството е од огромна важност за нормален развој на детето. Недоволното
внимание што мора да му се посвети на детето во рамките на семејството,
насилството што се случува во домот, без оглед на тоа дали станува збор за
насилство помеѓу родителите на детето или за насилство во кое детето се
појавува како негова жртва, претставуваат основа и лошо поведение за детето и
за негово насилничко однесување во иднина.Оваа значајност за правилното
функционирање на семејството, односно на бракот за нормалниот развој на
детето е утврдена и од страна на Елштејн и Џорџ, според кои потребен е висок
степен на благосостојба во рамките на семејството сè со цел на детето да му се
обезбедат позитивни примери на однесување, како и да се создадат услови за
негов нормален развој.

2. Типологија на жртви на насилничкиот криминалитет

а) волева,согласувачка или доброволна жртва ( жртви кои бараат да се изврши
кривично дело пр. Абортус)
б) непозната жртва (жртва која не пријавува злосторство)
в)небрижна жртва ( се однесуваат неодговорна спрема сопствената сигурност)
г) симулирачка жртва (лажна жртва)
д) жртва на кривично дело во обид (жртва која не ја претрпела планираната
штета)

Карактеристики на жртвите за убиство

а) Пол (женските се јавуваат дупло повеќе од машките како жртви припер голем
бр е на жени настрадани од мажи или нивните љубовници)
б) Возраст ( поради физичка слабост чести жртви се децата и старие лица
в) Алкохолизираност ( виктимизацијата потекнува од негативните последици на
алкохолот врз личноста и општествената сфера на жртвата односно појавувањето
на смелост,смалена будност,отпорност,агресивност и еуфоричност.)

Интерперсонални односи : е односот помеѓу жртвата и сторителот. Тие можат да

бидат :
а) близок однос (90% се во близок а 2% во никаков однос)
б) возраста на сторителот и жртвата (сторителите најчесто бираат жртви близу
својата возраст)
г) национална припадност
покрај овие основни дадени интеперсонални односи се создаваат и неколку други
под осноси како :
а) определена жртва ( сторителот создава идеја за делото пр. Убиство од
љубомора)
б) одбрана жртва ( се создава во самиот криминален настан без претходно да се
планира и овде може да се изврши и убиство на повеќе лица)
в) случајна жртва (постоеле обејктивни околности и такви предиспозиции да се
случи убиството

3. Сексуалени преспати

Preku svoite razli~ni formi na projavuvawe, seksualniot nagon nesomeneno mo`e da

zagrozi opredeleni op{testveni vrednosti. Toa e osobeno slu~aj koga takvoto
projavuvawe dobiva patolo{ki manifestacii. Imeno, naru{uvaweto na hormonalniot
sistem na `lezdite koi go reguliraat seksualniot nagon kaj poedinecot mo`e da bide
izrazeno vo kvantitativna i kvalitativna nasoka. Naru{uvawa na seksualniot nagon vo
kvantitativna smisla pretstavuvaat rastrojstvata vo manifestiraweto na intenzitetot na
seksualniot nagon, odnosno devijaciite od normalniot nagon. Toa se slu~aite na
impotencija i hiperpotencija koi imaat opredeleno zna~ewe za uslovuvaweto na
kriminalnoto povedenie. Me|utoa, daleku pozna~ajni za kriminologijata se
komplikuvanite naru{uvawa na seksualnito nagon vo kvalitativna smisla. Tie
naru{uvawa mo`at da imaat dve formi. Prvata od niv se sostoi vo naso~enosta na
zadovoluvaweto na seksualnito nagon kon lica od isti pol (homoseksualizam i
lezbejstvo). Vtorata forma na naru{uvawa e izrazen vo zamena na mehanizmite na
zadovoluvawe na seksualniot nagon poznati pod imeto seksualni perverzii. Toa se, na
primer, slednite vidovi na seksualni rastrojstva: pedofilija (seksualno op{tewe so deca),
gerontofilija (seksualno op{tewe so stari lica), sodomija (seksualno op{tewe so `ivotni),
piromanija (do`ivuvawe seksualno zadovolstvo so podmetnuvawe na po`ari),
nakrofilija (seksualno op{tewe so le{evi), feti{izam (seksualno zadovoluvawe so dopir
na nekoj del od teloto ili del od oblekata na sprotivniot pol), transfestitizam (seksualno
zadovoluvawe so presoblekuvawe vo `enska obleka), egzibicionizam (seksualno
zadovoluvawe so razgoluvawe na genitaliite na javno mesto), sadizam (seksualno
zadovoluvawe so fizi~ko i psihi~ko izma~uvawe na poloviot partner), mazohizam
(seksualno zadovoluvawe so trpewe fizi~ko i psihi~ko izma~uvawe od poloviot partner
) itn.

Osnovno delo od grupata na krivi~nite dela protiv dostoinstvoto na li~nosta i moralot e

siluvaweto. Siluvaweto redovno e naso~eno kon zadovoluvawe na poloviot nagon na
storitelot. Me|utoa, siluvaweto mo`e da se koristi i kako sredstvo za ostvaruvawe na
drugi celi kako {to se odmazda, doka`uvawe na mo}ta nad `rtvata, pa duri i kako
izrazuvawe na neprijatelstvo sprema druga nacionalnost
Vo ovaa smisla {to se odnesuva do izvr{itelite na seksualnite prestapi vo literaturata
postojat najrazli~ni milewa koi se vo osnova mo`at da se svedat na dve sprotivstaveni
gledi{ta: prvoto, deka toa se bolni lica so patolo{ki nagoni ili vo najmala raka psihopati
i vtoroto, deka seksualnite prestapnici se normalni, prose~ni poedinci.
10 Prvoto stojali{te e identi~no so dominantniot lai~ki stav na javnosta deka
najgolemiot broj seksualni prestapnici se abnormalni, lica so mentalni rastrojstva i
ottamu poagresivni i poopasni od ostanatite kriminalci. Vakvoto stojali{te glavno se
zastapuva od opredeleni psihoanaliti~ki i psihodinami~ki teorteti~ari koi seksualnite
devijacii i prestapi gi tretiraat kako specijalni slu~ai na op{tata teorija na infantilnata
seksualnost koja go projavuva svoeto dinami~ko deluvawe kaj nesvesnite individui koi
imaat status na neurozi za koi e karakteristi~na pregenitalna seksualnost.
20 Vtoroto stojali{te vo pogled na fizi~koto i du{evnoto zdravje na storitelite na ovie
dela proizleguva od empiriski istra`uvawa so koi se doka`uva deka se na zadovolitelno
nivo (me|u seksualnite prestapnici naj~esto nema mentalno bolni lica), kakov {to e
vpro~em, i nivniot seksualen `ivot. Osnovniot i najva`niot zaklu~ok do koj se do{lo vo
tie istra`uvawa e deka najgolemiot broj izvr{iteli na seksualni krivi~ni dela ne
prezemaat dejstvija koi vo osnova se poinakvi od onie {to se voobi~aeni kaj ostanatite
lu|e, nitu mo`e da se smeta deka nu`no mora da stradaat od psihi~ki naru{uvawa.
Op{tite karakteristiki na izvr{itelite na delata protiv poloviot moral uka`uvaat deka se
raboti za lica na vozrast vo prosek okolu 30 godini, deka me|u niv dominiraat onie so
sredno obrazovanie, pogolemiot broj od niv se vo brak {to eklatantno uka`uva deka
nivnite bra~ni odnosi vo golem del se naru{eni.
Najgolemiot del od ovie lica se bez kvalifikacii, obi~no vr{at polesni raboti vo
industrijata i te{ko se integriraat vo rabotnata sredina. Vo vremeto na donesuvaweto na
odlukata za izvr{uvawe na deloto najgolemiot broj na ovie storiteli se vo alkoholizirana
sostojba.
Kaj izvr{itelite na ovie dela e zabele`itelna i se pogolema primena na sila, izvr{uvawe
na deloto vo grupi, i se pogolemo po`iwuvawe na `rtvata.
Me|u najzna~ajnite faktori {to go uslovuvaat ova kriminalno povedenie mo`at da se
istaknat niskiot stepen na obrazovanieto na izvr{itelite koj e prosledeni so mnogu nisko
kulturno i moralno nivo, kako i nivniot neuspeh vo sozdavaweto na normalni seksualni
kontakti. Kaj seksualnite prestapi `rtvite i nivnite osobini igraat zna~ajna uloga vo
uslovuvaweto na krivi~noto delo. Ottamu, vo ovaa sfera na kriminalno odnesuvawe
zaslu`en prostor im se otstapuva na viktimolo{kite karakteristiki na `rtvata i toa
posebno kaj krivi~noto delo siluvawe i kaj seksualnite zloupotrebi vrz deca.
10 Dosega{nite istra`uvawa kaj krivi~noto delo siluvawe utvrdija deka kako naj~esti
`rtvi na ova delo se pojavuvaat lica na vozrast do 18 godini, a potoa u{te i onie okolu
25 godini, po {to se javuva nivno naglo opa|awe. Kaj `rtvite vo brak e zabele`ano deka
so krivi~nata prijava za siluvawe ~esto se opravduva svoeto otsustvo od doma, ili
odnosot so drugi ma`i. Kaj niv, osobeno koga se na vozrast od 40-50 godini, ~esti se
prijavite koi proizleguvaat od sostojbata na klimakterium koja e povrzana so
kumulacija na pritu`bi i la`ni obvinuvawa. Voop{to zemeno, prijavite za krivi~no delo
siluvawe ~esto se la`ni. Dokolku tn. `rtva ostane bremena, zapadne vo semejni te{kotii,
se vrze za drug partner, ili dokolku poradi neispolneto `enidbeno vetuvawe saka da se
odmazdi - mo`e da ima zna~itelen interes da go poreknuva dobrovolniot seksualen akt.
Za `rtvite na ovie dela karakteristi~no e i toa deka vo najgolem broj slu~ai bile
premnogu lekoverni, deka na kurtuazna pokana lesno vleguvale vo vozila ili vo stanovi
na storitelot ili go povikuvale vo svojot stan ili pak, odele na mesta kade {to usledila
nivnata viktimizacija. Mestoto na zapoznavaweto so storitelot obi~no bilo nekoe
sredstvo na javen soobra}aj, `elezni~ka ili avtobuska stanica, javen lokal, nekoja `urka
ili ulica. Soglasnosta na `rtvata so storitelot da konsumira alkohol, nejzinata soglasnost
so nepoznat ~ovek ili vo pogre{no vreme da vleze vo tu|a kola, na povik da vleze vo
negoviot stan, kako i faktot da ne mu go stavi jasno do znaewe svoeto protivewe ili
nesoglasuvawe so aktot, se glavnite elementi na na nejzinata "komplementarnost" kako
sou~esnik vo siluvaweto. Od druga strana kako mesto na izvr{uvaweto na deloto
naj~esto se javuva avtomobil, stan na `rtvata ili storitelot, napu{tena ku}a, podrumi, i
sl.Skoro vo site istra`uvawa od ovaa oblast e utvrden i toa deka vo preku 50% slu~ai
storitelot i `rtvata prethodno se poznavale, odnosno deka bile rodnini, kolegi od rabota,
prijateli, poznanici ili sosedi. Vlijanieto na vrskite me|u storitelot i `rtvata kako eden od
nazna~ajnite elementi kaj ovie dela spored nekoi istra`uvawa se dvi`i i nad 75%. Ne
smee da se zaboravi ni okolnosta deka na iznudeniot seksualne odnos ponekoga{ mu
prethodel eden ili pove}e takvi dobrovolni odnosi. Najgolemiot broj na ovie `rtvi bile
eksponirani spored svojot na~in na `ivot kako i spored svojata op{testvena polo`ba:
`enite od poniskite sloevi kako i licata pod staratelstvo se po~esti `rtvi na ovie dela. [to
se odnesuva pak do nivnoto zanimawe najpredisponirani za toa se: u~eni~ki, fizi~ki
rabotni~ki, prostitutki, podvoda~ki, medicinski sestri i kelnerki. Najgolemiot broj od
niv se so necelosno ili celosno osnovno obrazovanie. Golem del od niv vo momentot na
deloto bile pod opredeleno dejstvo na alkohol koe vo opredeleni slu~ai bilo duri i
ednakvo na ona na storitelot. Provokativnoto povedenie na `rtvata se sostoi vo otvoreno
koketirawe, seksualno obezvrednuvawe na `rtvata, nejziniot "lo{ glas," nejzinata
alkoholiziranost i sli~ni svesni ili nesvesni okolnosti koi kaj storitelot ja sozdale idejata
za izvr{uvawe na deloto. Vo edno od podobrite istra`uvawe od ovaa oblast se tvrdi i
toa, deka vo 28% slu~ai pred i vo momentot na izvr{uvaweto na deloto `rtvata mu
pru`ala opredelen otpor na napa|a~ot, 10% od niv bukvalno se borele, a vo 55% slu~ai
se odnesuvale podlo`no.20 Kaj seksualnite zloupotrebi vrz decata brojni viktimolo{ki
istra`uvawa ja naru{uvaat idealiziranata pretstava za deteto kako nedol`na `rtva. Toa
soznanie, i pokraj negovata neva`nost za ocenuvawe na vistinskata vina na storitelot, ne
treba sosema da se otfrli za{to uka`uva na pridonesot na `rtvata kaj ovie dela. Ovde
naj~esto se raboti za deca od necelosni i neusoglaseni semejstva. Zabele`an e i golem
del na u~ili{ni deca od specijalizirani u~ili{ta i takvi so koi porano kontaktirale centrite
za socijalna rabota, domovi za zgri`uvawe na maloletnici i drugi op{testveni ustanovi.
Ta kvite deca obi~no se so poslaba fizi~ka razvienost i sprotivno na dominantnoto
mislewe, po~esto imaat nerazviena i ograni~ena, odo{to bujna fantazija. Mnogu od niv
poseduvaat porane{ni seksualni iskustva i erotski predznaewa. Storitelot na deloto
retko koga go smetaat za seksualen partner, me|utoa zatoa od nego o~ekuvaat
materijalni dobra koi, po izvr{uvaweto na deloto znaat da gi iznudat i so uceni. Golem
broj od devoj~iwata do 14 godini, ne mo`at da se smetaat za "zavedeni" za{to vo
procenti koi se dvi`at nad 70% ja provocirale `rtvata ili samiot akt besramno go trpele.
@rtvite na ovie dela naj~esto poteknuvaat od sloevite na socijalna i ekonomska
siroma{tija, ~ii semejstva naj~eto bile celosno dezorganizirani, a vo koi deteto bilo
zapostaveno ili duri i telesno i du{evno maltretirano. ^estopati toa bile deca so razni
pre~ki vo povedenieto vo potesnata socijalna zaednica (semejstvoto, u~ili{teto).
Najgolema {teta na takvite deca im ja pri~inuvaat raspravite na nivite roditeli ili
prekinot na nivnite odnosi, od kade se javuva emocionalna blokada ili podolgovremen
prekin na odnosite roditel - dete. Mnogu istra`uva~i kaj devoj~iwata utvrdile slaba ili
nikakva mo`nost za kontrola na nagonite koja ja sveduvaat na nedostig na maj~inskata
qubov, na nejzinata emocionalna nepostojanost i nepostojanosta na emocionalnite
odnosi me|u majkata i }erkata, ili pak, na odbivawe na emocionalnite odnosi so }erkata.
Polovo zloupotrebuvanite deca spored Nau, obi~no se {armantni, kontaktibilni, na
vozrast od 10-12 godini, izrazito skloni kon polovi kontakti, a seto toa vo potraga po
qubov, vnimanie ili za ne`nost koi im nedostasuvaat vo semejstvoto.
30 Vo soglasnost so gorenavedenite karakteristiki na `rtvata vo viktimolo{kata
literatura se sre}avaat i brojni tipolo{ki klasifikacii na `rtvata. Taka, na primer so ogled
na odnosot na `rtvata sprema krivi~noto delo se razlikuvaat slednite tipovi `rtvi kaj
seksualnite prestapi: a) `rtva napa|a~, b) `rtva zavodni~ka, v) `rtva koja sorabotuva, g)
`rtva koja pottiknuva, i d) `rtva koja simulira otpor. [eprovi}, bez posebno objasnuvawe
zboruva za: a) indiferentna `rtva (koja mo`e da bide slu~ajna ili navedena), b)
predestinirana `rtva (eksponirana ili koja izleguva vo presret) i, v) pseudo`rtva
(imaginarna ili fingirana).

Kriviчноправна заштита : KZ na Makedonija poa|a od na~elnoto stojali{te deka

seksualnite dejstvija me|u vozrasi lica vleguvaat vo kaznenata zona duri toga{ ako se
izvr{eni so primena na sila, so zakana, so iskoristuvawe na sostojba na nemo} ili so
zloupotreba na polo`ba, a seksualniot integritet i nepre~eniot seksualen razvoj na decata
i na maloletnicite, zakonodavecot gi {titi zna~itelno po{iroko. Vo odnos na licata pod
14 godini za{titata e apsolutna bez ogled na vidot na seksualnoto dejstvie, polot na
deteto, kako i negovata eventualna soglasnost pa duri i inicijativa, a ako ovie dejnosti se
storeni vo okolnosti pod koi bi bile kaznivi i sprema vozrasna `rtva, nivnoto
poedine~no zna~ewe e istaknato so pogolemi kazneni ramki od onie propi{ani kaj
krivi~nite dejstvija izvr{eni sprema vozrasno lice. Krivi~nopravnata za{tita na lica od
14 do 18 godini e ne{to potesna. Seksualnite dela vo koi `rtvata e lice od ovaa vozrast
po pravilo se kaznuvaat samo vo slu~ai koga se kaznivi i za polnoletni lica. Pro{irena
za{tita od ovie seksualni dejstvija zakonodavecot im pru`a na opredelena kategorija na
maloletni lica bez ogled na polot koi se nao|aat vo poseben odnos na podredenost
prema storitelot. Pokraj toa za{titeni se i maloletnite lica, bez ogled na nivnata
soglasnost, pa duri i inicijativa od seksualno aberativni dejstvija na polnoletnite storiteli
vo ma{ki homoseksualen odnos, kako i kaj lezbejskiot odnos.

4.Имотен криминалитет
Vo imotniot kriminalitet (krivi~ni dela protiv imotot) se pomesteni site dela koi se
naso~eni protiv imotot so koi nivniot izvr{itel nastojuva za sebe ili za drug da pribavi
opredelena materijalna korist, ili nekomu da mu pri~ini materijalna {eta.
Vo literaturata mo`at da se sretnat i brojni mo{ne neuspe{ni podelbi ottamu {to
proizleguvaat od obidot za pome{ano koristewe na razli~ni kriteriumi vo sozdavaweto
na klasifikacijata na imotniot kriminalitet. Edna od niv e podelbata na imotniot
kriminalitet na: 10 situacionen, 20 konveconalen i 30 profesionalen.

10 Spored taa klasifikacita kaj situacioniot kriminalitet va`na uloga igraat okolnostite na
slu~ajot (pojavata na pogodna prilika za izvr{uvawe na deloto (nezaklu~ena kola, stan i
sl.). Odlukata za izvr{uvawe na deloto se javuva slu~ajno, a dejstvieto na izvr{uvaweto
obi~no e neplanirano, neve{to i mnogu riskantno. Za ovoj vid na imoten kriminalitet se
veli deka im e svojstven na amateri (obi~no maloletnici, no i na polnoletni lica koi
dotoga{ ne se javuvale kako izvr{iteli na krivi~ni dela), {to ne zna~i deka ne mo`e da
se vr{i i od strana na profesionalni kradci. Naj~esti situacioni krivi~ni dela se: obivawe
na prodavnici, kra`bi na motorni vozila, izdavawe ~ek bez pokritie, vandalizam
(uni{tuvawe na tu| imot samo zatoa na drug da mu se napravi {teta).
20 Vo konvencionalniot imoten kriminalitet se pomestuvaat, na primer, provalni kra`bi
ako se izvr{eni od lica koi se nao|aat me|u amateri i profesionalci (poluprofesionalci).
30 Tretriot vid go so~inuva profesionalniot imoten kriminalitet za ~ie objasnuvawe
celosno se preo|a vo sferata na karakteristikite na li~nosta na storitelot.

Видови на имотен криминал :

1. Џепни кражби : Xepnite kra`bi se poznati kako eden od najstarite na~ini na
izvr{uvawe na krivi~nite dela protiv imotot.
Zavisno od vidot na oblekata i na~inot na noseweto na parite se menuval i modus
operandi na izvr{itelite na ovoj vid na krivi~ni dela, me|utoa nivnata su{tina
sekoga{ ostanala ista: {to pobrzo, pove{to i ponezabele`ano od tu| xeb ili `enska ta{na
da se odzemat pari i {to pobrgu da se is~ezne od mestoto na nastanot. Pritoa se
koristaat razni situacioni okolnosti koi se optimalno pogodni za izvr{uvaweto na ovie
dela. Toa se gu`vi na zeleni pazari, sajmi{ta, sportski natprevari, sve~enosti, avtobuski i
`elezni~ki stanici, kako i drugi sobiri i turkanici na drugi javni mesta. Za ovaa cel ve{to
se koristat i psihi~kite sostojbi na lu|eto kako {to se pospanost, zamorenost, radost,
akloholozirnost, prezafatenost so nekoj nastan i sl.

2. Кражби на теретни и луксузни возила : Kra`bite na teretni i luksuzni vozila se

sproveduvaat rafinirano i so golemi li~ni usilbi. Sitnite kradci go nadgleduvaat
mestoto kade {to e smesteno soodvetnoto vozilo i se podgotvuvaat za kra`bata.
Potem, so pomo{ na upatstvata dobieni od sitnite pretpiema~i, no}e ja simnuvaat
bravata od vrata na kola i montiraat druga poradi prikrivawa. Ovaa operacija trae 7 do
9 minuti. Vo nekoja rabotilnica pravat kalauz {to odgovara na klu~ot na bravata, a
 potem izvadenata brava povtorno ja montiraat vo avtomobilot. Na krajot se
utvrduvaat drugite podrobnosti, kako godina na proizvodstvo, opremenost, broj na
motorot i na voziloto. Sleduva nabavuvawe na potrebnite dokumenti za voziloto do
koi se doa|a lesno preku dr`avnite organi i nadle`nite slu`bi kade {to dospevaat
dokumentite od havarisani vozila. Toa nabavuvawe ~ini od 250 do 400 Å. Duri potoa
stapuvaat vo akcija {efovite baraj}i vo stranstvo kupuva~ koj se interesira za toj vid
na vozilo. Realiziranata uplata e znak deka treba da se izvr{i kra`bata i
toga{ kradecot gi dobiva falsifikuvanite dokumenti. Toga{ toj mo`e, bez kakov i
da e rizik, da go zeme voziloto i
skoro sosema da bide siguren vo odnos na policiskata konrola.

3. Кражби на уметнички дела : Relativno ponovi oblici se i kra`bite na site

vidovi umetni~ki dela koi obi~no se vr{at od strana na organizirani grupi, no i od
strana na poedinci i toa prete`no od privatni zbirki, crkvi i muzeji, no, i od site
drugi mesta kade {to tie dela i predmeti mo`at da se najdat (biblioteki,
antikvarnici), kako i pri nivnite izlo`bi i aukcii ili nivniot nedovolno obezbeden
prevoz za takva ili druga namena sl.
Organiziranite oblici na ovoj vid kriminal ~esto se ostvaruvaat na toj na~in {to
golemi biznismeni sklu~uvaat dogovor so profesionalni kradci pri {to im se
poso~uvaat to~no opredeleni predmeti {to treba da gi zbogatat nivnite kolekcii ili
da im poslu`at za natamo{na preproda`ba koja dostignuva desetkratno pogolema
cena od ona na {to ja isplatuvaat so toj dogovor. Spored odredeni procenki na Me|
unarodnata fondacija za umetni~ki istra`uvawa, korista od prometot so umetni~ki
predmeti go dostignuva vtoroto mesto, odnosno vedna{ po nezakonskata trgovija
so droga. Toa e i sosema razbirlivo ako se znae deka vo svetot sekoj den
is~eznuvaat pove}e od 500 umetni~ki dela.
Izvr{itelite na ovie dela glavno se obrazovani poedinci koi imaat vrvno
poznavawe od umetnosta i golema stru~ost za razlikuvawe na orginalnite dela i
nivnite kopii. Toa se lica, koi svoite akcii gi podgotvuvaat dolgo i podrobno i so
ogled deka poseduvaat najsovrena oprema za izvr{uvawe na takvite kra`bi,
deluvaat pretpazlivo i precizno. Sepak, nivnata glavna prednos se sostoi vo toa {to
dobro go poznavaat crniot pazar, odnosno mestoto i liceto kade{to treba da se
obratat i da gi ponudat svoite uslugi ili ve}e ukradenite dela.
Za razlika od profesionalnite kradci, postojat i du}anski kradci na umetni~ki
predmeti. Toa se poedinci koi kradat od muzeji, koi deluvaat na ist na~in kako i
onie koi kradat pomali predmeti od prodavnici koristej}i go nevnimanieto ili
nedovolnata budnost vo obezbeduvaweto na izlo`enite predmeti. Tie se ve{ti kradci
koi deluvaat brzo pri samiot akt, no i potoa - pri proda`bata na plenot. Tie se
spremni kako i profesionalcite da ograbat, privatni ku}i, rezidencii, muzeji i crkvi.
Napa|aat sekade, no ne se premnogu izbirlivi, za{to obi~no ne ja znaat vistinskata
vrednost na ukradenoto.
 1.Vo funkcija na za{tita na umetni~kite dela i drugi antikviteti (retki
predmeti) koi se od izvonredno zna~ewe za sekoja dr`ava kako del od nivnoto
kulturno nasledstvo, vo ramkite na UNESKO se doneseni pove}e Konvencii. Me|u
niv e Konvencijata za merkite za za{tita i spre~uvawe na nedozvolen uvoz i izvoz i
prenos na kulturnoto blago, spored koja sekoj predmet mora da ima potvrda deka e
legalno iznesen od zemjata od kade poteknuva.
2.Dosega{nite podatoci vo svetot poka`uvaat deka najpove}e umetni~kite
dela i drugi skapoceni predmeti se kradat od privatnite zbirki na bogati
kolekcionari, a potoa od crkvi i muzeji. Pritoa, naj~esto se kradat umetni~ki
predmeti izraboteni za potrebite na crkvite i verskite obredi (skapoceni krstovi,
kandila, pehari, ~a{i i sadovi, reljefi i eksponati izraboteni od drvo, yvona, pa duri i
kambani), a potoa sleduvaat sliki na poznati likovni umetnici, stari i retki knigi,
rakopisi, arhivski spisi i geografski karti, skulpturi, zlatni, srebreni i drugi kovani
pari so numizmati~ka vrednost, razni predemti od arheolo{ki iskopini (ra~no
izraboteni no`evi, me~evi, sabji, sekiri, karabini, kuburi, i drug vid na zastareno
oru`je naj~esto izraboteno ili ukraseno so skapocen materijal, prsteni, kruni,
odlikuvawa, sve}nici, vazni, anfori, skulpturi, ukrasni figuri, pogrebni relikvii),
ikoni, freski i vredni fotografii.
3. Kra`bite na umetni~ki dela se vr{at od najrazli~ni motivi. Tie, vo prv red se vr{at
od ekonomski (lukrativni) pobudi, za{to so nivna proda`ba naj~esto se doa|a do
ogromna imotna korist. Ukradenite predmeti, naj~esto se smestuvaat vo nekoj
privaten sef za, po nekolku godini na aukcija (spored nekoi podatoci edna tretina od
predmetite na javnite licitacii poteknuvaat od kra`bi) ili od nekoja prodavnica za
antikviteti, da bidat prodadeni za besnoslovni sumi na nekoj anonimen privaten
kolekcionar, a ponekoga{ duri i na vladata na dr`avata od kade poteknuvaat.
Vakvite kra`bi, me|utoa, mo`at da bidat izvr{eni i od intelektualni, pa duri i od
politi~ki pobudi. Kako primer, za kra`ba od intelektualni motivi mo`e eklatentno da
poslu`i kra`bata na poznatoto delo Mona Liza na Leonardo da Vin~i od Luvr na 21
08. 1911. Koga po dve godini be{e faten kradecot na ova delo Vin~enco Peru|a,
negovata izjava bila deka kra`bata ja izvr{il od patriotski pri~ini, za{to smetal deka
e poni`uvawe za Italija toa {to takvo remek-delo se nao|a vo Francija. Od tie pri~ini
po Vtorata svetska vojna se doneseni brojni konvencii so koi se nastojuva da se
regulira vra}aweto na tie predmeti.

4. Кражби на стоковни куќи : Kra`bite vo stokovni ku}i denes spa|a vo masovnite

prestapi, koi so mali isklu~oci glavno se vr{at od pripadnicite na poniskite sloevi, a
~esto i od kleptomani. Ulogata na `rtvata pri kra`bite vo stokovni ku}i e tolku
o~igledna {to edvaj deka vredi da se vlo`uva trud da bide obrabotena. Golemite
stokovni ku}i, a osobeno du}ani so samoposluga koi ja poznavaat psihologijata na
potro{uva~ite, smetaat so nedovolnoto isku{enie na koe naveduva izlo`enata stoka
vo raznite oddeli. Psihologijata da se proba, da se dopre, da se vkusi - u{te pove}e
pridonesuva kon ovaa privle~nost, a izlo`enata stoka na toj na~in naveduva na
isku{enie ne samo kaj kupuva~ite tuku i kaj potencijalnite kradci.

5. Разбојништво : Vo na{eto krivi~no zakonodavstvo razbojni{tvoto e pomesteno

me|u imotnite krivi~ni dela, me|utoa ednakvo mo`e da bide razgleduvano i vo
ramkite na nasilni~kiot kriminalitet, za{to pretstavuva edna od najgrubite upotrebi
na neovlastena fizi~ka ili psihi~ka prisilba. Toa e slo`eno krivi~no delo. Se sostoi
od prisilba koja mo`e da se vr{i so sila ili zakana deka neposredno }e se napadne na
`ivotot i teloto i protivpravno ozdemawe na podvi`ni predmeti poradi postignuvawe
na protivpravana imotna korist, za sebe ili za drug.
Najop{to zemeno razbojni{tvoto mo`e da se posmatra kako: 10 uli~no
razbojnio{tvo (Uli~noto razbojni{tvo pretstavuva najprimitiven i istovremeno
najrasprostranet vid na vr{ewe na ova delo. Ovde storitelite naj~esto ja koristat
prilikata koja im se uka`ala, no i pridonesuva~koto povedenie na samata `rtva. Vo
ovie slu~ai storitelot na deloto naj~esto prethodno konzumiral alkohol so `rtvata vo
nekoja kafeana, stapil vo podolg kontakt so nea, ili se rabotelo za slu~ajno i lesno
sklu~eno prijatelstvo pod vlijanie na alkohol po {to `rtvata bila sledena, napadnata i
í bile odzemeni site pari. ), 20 razbojni{tvo sprema lica koi imaat dopir so
pari(obi~no se vr{i vrz prodava~i, sopstvenici na menuva~nici, blagajnici na firmi,
rabotnici na benzinski pumpi i sl. Razbojnicite ja ~ekaat svojata `rtva na nekoe
osameno mesto ili na ulica, obi~no po zavr{uvawe na nivnoto rabotno vreme koga
tie ja nosat dnevna zarabotuva~ka, mese~nata plata na rabotnicite i sl. So nekolku
udari so race ili tvrdi predmeti ili so zakana so oru`je go sovladuvaat otporot na
`rtvata i odzemaj}i im gi parite brzo se odale~uvaat. Vakvite razbojnici obi~no
deluvaat individualno, a nivnite `rtvi naj~esto se lica od `enski pol. Deloto
sekoga{ e odnapred planirano taka {to vo slu~aj na poglolem otpor i opasnost da
bidat fateni, razbojnicite se spremni da izvr{at i ubistvo. Pri napadot naj~esto se
maskiraat. ), 30 razbojni{tvo vo domot na `rtvata (obi~no se vr{at od strana na lica
koi gi karakterizira pogolema re{itelnost da dojdat do pogolema suma pari, zlato ili
drugi skapocenosti. Deloto e sekoga{ odnapred planirano i naso~eno samo kon
`rtvata za koja sigurno se znae deka vo toj moment ima pogolema suma pari.
Golemata re{itelnost da se dojde do plenot se gleda vo toa {to razbojnicite koi vo
ovoj slu~aj obi~no deluvaat vo grupa zadol`itelno so sebe nosat oru`je (kaj nas
~esto se slu~uva toa oru`je da bide duri i la`no: pi{tol - igra~ka i sl.) i spored
povredite koi í se nanesuvaat na `rtvata - naj~esto te{ki telesni povredi, no i
odzemawe na nivniot `ivot. Koga se raboti za odnapred neplanirano ili nedovolno
isplanirano razbojni{tvo, naj~esti `rtvi se stari i nemo}ni lica. Storiteli na ovie dela
mo`at da bidat la`ni ili vistinski zanaet~ii koi nudat razni uslugi) i 40 razbojni{tvo
vo avtomobili. (se relativno ponov vid krivi~ni dela vo na{ata sredina. @rtvite na
ovie dela mo`at da bidat od najrazli~en vid. Takvi se, na primer, qubovni parovi vo
parkirani avtomobili koi svojata aktivnost ja narekuvaat "pauza za doru~ek," drug
pat se raboti za avtostoperi ili voza~ite koi primile avtostoper, ili pak za taksisti.
Elementot na iznenaduvaweto i zakanata kaj ovie dela ima zna~ajna uloga.
Izvr{itelite na site vidovi razbojni{tva naj~esto se pomladi lica na vozrast do 25
godini i od ma{ki pol. @enite re~isi i da ne se javuvaat kako izvriteli na ovie dela.
Vo ovaa kategorija na storiteli retki se specijalni recidivisti. Deloto e
karakteristi~no za gradskite sredini. ^esti se zdru`uvawata na pove}e lica za
izvr{uvawe na deloto i pritoa, po~esto se upotrebuva prisilba odo{to zakana.)
5.Stopanski ekonomski kriminalitet
Vo na{ata praktika e odoma}eno sfa}aweto zasnovano vrz krivi~nopravnata
klasifikacija na materijalnoto krivi~no pravo spored koe pod stopanski kriminalitet
se podrazbiraat onie povedenija so koi se napa|a stopanskiot sistem na Republika
Makedonija, a koi se inkriminirani vo Glava HHV (krivi~ni dela protiv javnite
finansii, platniot promet i stopanstvoto), del od krivi~nite dela od glava
HHH(krivi~ni dela protiv slu`benata dol`nost), pa duri i del od krivi~nite dela od
glava HHI (krivi~ni dela protiv zdravjeto na lu|eto) i glava HHVI( krivi~ni dela
protiv rabotnite odnosi) od KZ.Stopanskiot kriminalitet opfa}a brojni izvonredno
{tetni povedenija koi se karakteriziraat so golem broj storiteli, rafinirani na~ini na
izvr{uvawe, golemata temna brojka i re~isi nesogledivote posledici. Ottamu, kako
{to pravilno zabele`uva eden avtor, statisti~kite evidenvcii pretstavuvaat samo
"rezultat na neume{nosta i lo{ata se}a na onie koi se otkrieni i za koi se uspealo da
se doka`e" takvoto povedenie. Spored nekoi procenki, samo 10-15% od stopanskite
zlostorstva se evidentiraat vo policiskite i sudskite statistiki vo razvienite zemji vo
koi borbata za sopstveniot uspeh e i borba za neuspeh na drugiot, a od toa samo
nezna~itelen broj se presuduvaat. Me|u pojavnite formi na stopanskiot kriminalitet
spored svojata za~estenost i {tetnost se izdvojuvaat: razni malverzacii vo
nadvore{no-trgovskite i bankarskite dejnosti so kr{ewe na propiste na delovnosta,
devizniot i kreditno-monetarniot sistem na zamjata, nedozvolena trgovija so
pogolemi koli~estva na akcizni stoki (nafta, kafe, cigari, alkohol, i sl.),
zloupotrebite na slu`benata polo`ba, falsifikat na slu`bena isprava, dano~no
zatajuvawe, ponevera, finansiski izmami, predizvikuvawe na ste~aj, kako posledica
na stopanski kriminal i kako oblik na prikrivawe na stopasnki kriminal,
subvencioni izmami i kreditni izmami, izigruvawe na propisite od dano~niot sistem,
zloupotreba na sistemot na izvozni subvencii vo trgovijata so `ivotni produkti,
povredi vo konkurencijata vo slobodni i me{oviti stopanski firmi, izmama,
izigruvawe na doverbata, potkup, lihvarstvo, falsifikuvawe na pari, dogovarawe na
nezakonski provizii i izbegnuvawe na nivno prijavuvawe i sl. Navedenite
kriminalni dejnosti se ostvaruvaat so dobro poznati tehniki kako {to se:
zaklu~uvawe i realizacija na {tetni dogovori za uvoz na investiciona oprema,
kupuvawe na zastarena oprema ili nejzin uvoz zaradi povtoren izvoz, izigruvawe na
re`imot na uvoz i povreda na carinskite propisi kaj tn. "lon" zdelki vo nadvore{no
trgovskiot promet, izigruvawe na me|unarodni licitacii, so vklu~uvawe na
posredni~ko i menaxersko povedenie vo delovni odnosi kade {to toa ne e potrebno,
so neto~no prika`uvawe na potekloto, vidot, vrednosta, kvalitetot, kvantitetot ili
te`inata na stokite pri nejziniot uvoz i izvoz (na primer, uvozot na oprema se
deklarira kako uvoz na surovini i repromaterijali ili uvozot na ma{ini - kako
rezervni delovi), prika`uvawe na fiktiven izvoz, fiktivni transformacii na
op{testveniot imot, so namerno doveduvawe na preprijatijata pod ste~aj, so
nedozvoleni transakcii me|u privatni i dr`avni preprijatija, so izigruvawe na
propisite pri zaedni~ki vlo`uvawa vo zemjata i vo stranstvo, so namaluvawe na
vrednosta na dr`avniot imot i negovo prelevawe vo privatni race, nedozvoleni
finansiski transakcii vo platniot promet. Vo posledno vreme, osobeno kaj nas,
mo{ne e karakteristi~no povlastuvaweto i potkupot kako prethodno ili pridru`no
dejstvo kaj te{kite kaznivi stopanski dela. So ovie povedenija se napa|aat nositelite
na funkcii {to se zanimavaat so dodeluvawe na koncesii i so nadzor po
dodeluvaweto na koncesiite. U`ivatelite na ovie koncesii ~esto se rodnini ili bliski
prijateli na tie funkcioneri, ili pak preprijatija koi ja finansirale kampawata na
politi~kata partija koja e na vlast, odnosno koi so javnata vlast stojat vo bliski
delovni odnosi. Seto toa pretstavuvaat tipi~ni dela na zloupotreba na mo}ta. pri~ini
se nao|aat vo delikatnata povrzanost na objektivno-subjektivni i organizaciono-
institucionalni okolnosti i pojavi. Od slo`enosta na nivnite pojavni oblici,
proizleguva i nivnata op{ta slo`enost kako op{testvena pojava. Se raboti za mnogu
`ilav kriminalitet koj gi sledi op{testvenite procesi i koj neprestano izrasnuva od niv
nao|aj}i vo nivnite protivre~osti jadro za svojata reprodukcija. Trgnuvaj}i ottamu
deka stopanskiot kriminalitet e eden od najslo`enite pojavi so koi se zanimava
kriminologijata, brojni avtori uka`uvaat na posebno zna~ewe na negativni posledici
koi mo`at da se sogleduvaat od ekonomski, politi~ki, socijalni, pravni i eti~ki
aspekt.Vo taa smisla se veli deka stopanskiot kriminalitet go naru{uva pravilnoto
odvivawe na stopanskite odnosi i funkcioniraweto na stopanskite procesi, kako i
realizacijata na stopanskite aktivnosti, i neposredno ja podriva stabilnosta na
op{testvoto. Brojnite malverzacii i kriminalni dejnosti, osobeno onie od najte`ok
vid koi se odnesuvaat na delovnite odnosi so stranstvo, ostvaruvaat negativno
vlijanie vrz platniot bilans i stokovnite tekovi, ja smaluvaat mo`nosta za plasman na
doma{nite proizvodi, go zasiluvaat odlevaweto na akumulacijata od zemjata so
osnivawe na "crni fondovi" i na privatni firmi so dr`avni sredstva, gi pottiknuvaat
faktorite na inflacijata so nekontrolirano zadol`uvawe na stopanstvoto vo stranstvo,
go naru{uvaat ugledot na zemjata i na trgovskite dru{tva so kr{eweto na normite na
delovniot moral. Stopanskiot kriminalitet natamu doveduva do politi~ka i socijalna
nestabilnost, a vo ekstremni slu~ai i do pojava na op{to nezadovolstvo vo pogled na
kompetentnosta na rakovodnite profili i funkcioniraweto na vlasta kako i vo
op{testvoto vo celost. Takvata nedoverba od svoja strana stanuva primer i pri~ina
za natamo{no sledewe na negativni odnesuvawa vo ovaa oblast. Socijalnite
posledici (vo potesna smisla) na stopanskiot kriminalite vo prv red se vidlivi vo
okolnostite {to predizvikuvaat sekakvo otu|uvawe na trudot, sekakva eksploatacija,
sekakvo prelevawe na vi{okot na trudot vo korist na subjektot {to ne go sozdal ili
soobrazno na op{testvenite normi po nekoj drug osnov ne mu pripa|a. Negativnite
posledici vrz pravniot poredok i pravniot sistem se manifestiraat vo nivnoto
neprimenuvawe, nepo~ituvaweto na pravnite normi, naru{uvaweto na nivniot
avtoritet i nivnata neefikasnost. I kone~no, stopanskiot kriminalitet kako atak vrz
op{tiot razvoj na op{testvoto ostvaruva golemo negativno vlijae i vrz op{tata
moralnta svest na gra|anite. Inaku, so postojnite pokazateli te{ko mo`e da se utvrdi
visinata i te`inata na ovie posledici vo pari~en ili nekoj drug vid. Toa proizleguva
ottamu {to statisti~kite pokazateli za materijalnata {teta se necelosni, za{to ja
opfa}aat samo direktnata i sudski utvrdenata {teta, a pokraj toa se i neprecizni,
za{to go umno`uvaat iznosot na {tetata vo site situacii na sou~esni{tvo, ottamu {to
kaj nas edinica za sledewe na kriminalitetot e storitelot na deloto.
Izvr{itelite na ovie dela naj~esto se: odgovorni i ovlasteni rabotnici na oddelni
dr`avni organi i slu`bi, licata {to se nao|aat na odgovorni funkcii vo stopanstvoto
(sopstvenici na privatni preprijatija, direktori na op{testveni i me{oviti firmi i
sopstvenicina privatni {tedilnici i menuva~nici), kako i prodava~i vo trgovskite
firmi, smetkovoditeli, blagajnici i drugi rabotnici vo smetkovodstvoto, kao i
inspektori i carinski rabotnici.

6. Profesionalen kriminalitet
Pod profesionalen kriminalitet se podrazbiraat onie krivi~ni dela {to gi vr{at
profesionalni kriminalci kako svoe postojano zanimawe.
а) Огранизиран криминал
Vo opredeluvaweto na poimot na organiziraniot kriminalitet vo literaturata
egzistiraat dva pristapi. Spored prviot, po{irok pristap, ovde stanuva zbor za dejnost
na kriminalnite organizacii. Spored vtoriot, potesen pristap za postoeweto na ovoj
kriminalitet ne e dovolno samo postoeweto na kriminalna organizacija
(organizaciona dimenzija), tuku i niza drugi uslovi kako {to se:
• da se raboti za organizirana dejnost od stopanski vid (kriminalna
korporacija),
• da postoi upotreba na nasilstvo za za~uvuvawe na pozicijata na prioritet ili
monopol, poradi {irewe na profitot, no i za finansirawe na ubistva so cel za
spre~uvawe na primena na pravoto ili donesuvawe na politi~ki odluki koi gi
zagrozuvaat, i
• korupcija na policiskata, sudkata i politi~ko-izvr{nata vlast.
Spored Kajzer, ovie uslovi mora da se ne{to po{iroki, odnosno mora da
postoi i:
 • trajno zdru`uvawe na pove}e lica kako solidarna, profitno organizirana
interesna zaednica,
• organizaciona struktura {to od edna strana ja karakterizira krut stil na
rakovodewe, disciplina na ~lenovite, no i gri`a za nivnata bezbednost, ili, od druga
strana, mre`a od storiteli na kaznivi dela so labav stil na rakovodewe,
• postapuvawe spored plan i podelba na trudot,
• povrzuvawe na legalnite so ilegalni raboti, vo soobraznost so soodvetni
potrebi na naselenieto, kriminalno iskoristuvawe na li-
~nite i delovnite vrski ("connections"),
• fleksibilna zlostorni~ka tehnologija i bogat izbor na zlostorni~ki metodi
(od eksploatacija, zakani, uceni, nasilstvo, prisi-
lna za{tita, teror sî do aktivno potkupuvawe), pri {to nasilstvoto sprema lica
otstapuva vo polza na pritisok od sekakov vid,
• svesno iskoristuvawe na infrastrukturata (radio-telefonskite vrski,
telefonot i me|unarodnite transporetni sredstva, kako i internacionalnost i
podvi`nost.

Тransnacionalen kriminalitet e opredelen kako dejstvie {to e izvr{eno vo pove}e

dr`avi, ili ako e izvr{eno vo edna a kontrolirano od druga dr`ava, od strana na
kriminalna grupa koja dejstvuva vo nekolku dr`avi, ili ako efektite na krivi~noto
delo izvr{eno vo edna se prenesuvaat vo druga dr`ava.

Pod organizirana kriminalna grupa se podrazbira grupa od tri ili pove}e ~lena koja
egzistira odreden period i dejstvuva so cel da izvr{i edno ili pove}e seriozni
krivi~ni dela zaradi obezbeduvawe finansiska ili materijalna korist. Kon takvoto
odnesuvawe e priklu~eno organiziraweto, pottiknuvaweto ili pomagaweto vo
izvr{uvawe na seriozno krivi~no delo izvr{eno od organizirana od kriminalna
grupa. Seriozno krivi~no delo pak, e delo za koe e predvidena kazna li{uvawe od
sloboda od najmalku ~etiri godini.
Vo sovremeni uslovi zagrozenosta od ovoj izrazito opasen kriminalitet e na mo{ne
visoko nivo vo site sferi na op{testveniot `ivot i re~isi nema zemja koja ne e
inficirana od negovite raznovidni pojavni oblici. Negovite u~esnici, slu`ej}i se so
site sredstva: od onie {to dobivaat privid na legalnost, pa se do otvoreni uceni,
zakani, podkup, politi~ki i drugi vrski so osobena svirepost, bezobyirnost i
violentnost vr{at najrazli~ni zlostorstva koi im nanesuvaat ogromni i nepopravlivi
{teti na konkretnite op{testva i me|unarodnata zaednica vo celost. Poradi
internacionalniot karakter izrazenata podvi`nost i fleksibilnost vo pronao|aweto na
novi metodi na deluvawe ~esto ostanuvaat nepoznati za organite na progonot, a
onie {to se poznati, te{ko e i da se nabrojat, a kamoli da se dolovat. Ona {to e
poznato e deka vo razli~ni regionalni podra~ja caruva {vercot i trgovijata so opojni
drogi i oru`je; kra`ba i trgovija so umetni~ki predmeti; iznuduvawe pari zaradi
za{tita koja ne e barana (reketirawe); posreduvawe pri vrabotuvawe so obvrska za
izdvojuvawe na del od zarabotuva~kata za organizacijata; ilegalni igri na sre}a i
izmami pri komar, podveduvawe, prostitucija i trgovija so lu|e; korupcija;
iskoristuvawe na dano~ni razliki odnosno carinski diferencii; trgovija so hartii od
vrednost, osiguritelni izmami, ilegalno vseluvawe na stranci; trgovija so
radioaktivni materii i iznesuvawe na radioaktiven otpad; {verc so zlato, nakit, cigari
i alkohol; falsifikuvawe na pari i ispravi; investicioni izmami; subvencioni izmami i
nepla}awe na dava~ki; perewe na pari; ilegalen transfer na tehnologija; kra`ba,
prenesuvawe preku granica i prodavawe na skapi avtomobili; profesionalno
provaluvawe vo stanovi; provaluvawe vo banki na podatoci i kompjuterski
kriminalitet; manipulacija so stoka na pristani{ta; kontrola na sindikatite; promet so
nedvi`nosti; distribucija na razni stoki; dr`ewe na barovi, picerii, taverni i restorani;
ubivawe po pora~ka za pari; organizirawe bankroti; organizirawe na teroristi~ki
akcii, finansirawe na vojni i voeni pu~evi; trgovija so novoroden~iwa, trgovija so
delovi od ~ovekovoto telo zaradi transplatacija; najrazli~ni izmami vo stopanstvoto,
zloupotreba na penziski fondovi, lihvarstvo, pornografija i prostitucija, itn. Me|u
novite za~esteni vidovi na organiziran kriminalitet vo sovremeni uslovi glavno se
pomestuvaat: koristeweto nelegalni skladi{ta za otpadoci, transport na
visokotoksi~ni materii, trgovija so nestandardni i zabraneti grade`ni materijali,
nelegalna trgovija so egzoti~ni `ivotni i so ukradeni umetni~ki predmeti. Pritoa se
tvrdi, deka brojot na organiziranite grupi vo svetot od den na den zna~itelno se
zgolemuva. Taka, na primer, vo literaturata se smeta deka samo na Sicilija ima 184
mafija{ki klanovi so vkupno 3.200 ~lenovi.
Karakteristiki :
10 Kriminalnata organizacija ima traen karakter. Taa ne se sozdava samo za
izvr{uvawe na opredelen broj krivi~ni dela, nitu samo na opredeleno vreme.
Edna{ sozdadena, taa ima tendencija takva i da ostane.
20 ^len na kriminalnata organizacija glavno se stanuva vrz osnova na
vrbuvawe ili so uceni, a mnogu retko dobrovolno. Obi~nite, pa duri i
profesionalnite kriminalci gi odbegnuvaat kriminalnite organizacii i se ~uvaat od
niv, za{to znaat deka ako edna{ stanat nivni ~lenovi toa ostanuvaat zasekoga{ ili }e
bidat likvidirani.
30 Organizacijata e postavena na principi na hierarhiska subordinacija i
bezuslovna pokornost na poniskite od povisokite ~lenovi.
40 Organizacijata go {titi sekoj svoj ~len kako pred sud i pred drugite organi
na vlasta, taka i od drugite kriminalni organizacii.
50 Vo sekoja organizacija postoi kaznen kodeks. Naj~esta kazna e smrtnata
kazna koja se izvr{uva vo slu~aj na predavstvo na policijata ili na druga kriminalna
organizacija, ili vo slu~aj koga postoi opasnost do toa da dojde. Pokraj smrtnata
kazna postojat i telesni kazni i namaluvawe na prihodite.
 60 Sekoj ~len na organizacijata prima redovna plata, a za "posebni zaslugi" i
posebeni honorari.
4.Dejnostite so koi se zanimavaat kriminalnite organizacii se delat na onie
{to se vr{at legalno i nelagalno.
Me|u nivnite nelegalnite aktivnosti glavno se pomesteni:
proizvodstvo i promet so narkotici, uceni i reketirawe, korupcijata i pereweto na
pari.
Me|u legalnite aktivnosti se izdvojuvaat: organizairawe na kockarnici,
organizirana prostitucija, promet so nedvi`nosti, i druga stoka (obleka, prehrambeni
proizvodi i sl), ugostitelska dejnost (dr`ewe na kafani, restorani i picerii),
pornografska industrija, pa duri i prozvodstvo na stoki koi nosat visok profit
(obi~no cigari i alkohol).

[to se odnesuva na dosega{ni aktivnosti vo preventivnoto i represivnoto suzbivawe

na organiziraniot kriminalitet vo na{ata zemja, treba da se istakne deka najprvin bea
organizirani dve me|unarodni sovetuvawa: prvoto vo sorabotka so Sovetot na
Evropa na tema "Usoglasenosta na pravilata {to se odnesuvat na organiziraniot
kriminalitet i pravnite propisi so koi se regulira krivi~noto gonewe," vo Ohrid na 9 i
10 maj 1996 godina i, vtoroto, na tema "Pravnata dr`ava i organiziraniot
kriminalitet" odr`ano vo Skopje na 14. 06. 1996 godina. Na ovie sovetuvawa, a
podocna mnogu po~esto i vo stru~nata literatura, bea zagatnati brojni aspekti na
organiziraniot kriminalitet i predlozi i soodvetni re{enija za bespo{tedna borba za
negovo suzbivawe. I pokraj specifi~nostite predopredeleni od regionalnite uslovi i
negovite fenomenolo{ki aspekti vo na{ata zemja, na ova mesto nema posebno da se
zadr`uvame vrz site aspekti, za{to vo osnova se sli~ni so sredstvata i metodite {to
vo toj pogled se koristat nasekade vo svetot. Smetame me|utoa, deka vo taa
smisla }e bide dovolno ako navedeme deka kaj nas od noemvri 1996 godina vleze
vo sila nov moderen krivi~en zakonik vo koj se pomesteni brojni odredbi {to se
odnesuvaat na spre~uvaweto na organiziraniot kriminal. Покрај самиот закон
треба да се следат и напредните технологии,поголема координација за
работа,подобра проценка на корупцијата и нејзино спречување и др.

б) Криминалитет на белите јаки

Kriminalitetot na "belite jaki" poimno se opredeluva kako profesionalen
kriminalitet {to go vr{at pripadnicite na gornite, vladea~ki i delovni krugovi, koi gi
koristat svoite vlijanija i vrski vo op{testvoto za vr{ewe na krivi~ni dela {to im
nosat ogromna materijalna korist, a na gra|anite i na op{testvoto ogromna {teta.
Sumarno zemeno poimot na kriminalitetot na "belite jaki" e so~inet od slednive
karakteristiki:
10 nenasilno vr{ewe krivi~ni dela vo stopanskiot `ivot,
20 od strana na lica so visok socijalen status, ugled i mo} vo op{testvoto (lica koi im
pripa|aat na op{testvenata elita),
30 koi go iskoristuvaat svoto vlijanie (svojata visoka op{testveno-ekonomska
polo`ba, visokata polo`ba vo op{testvenata hierarhija) za naru{uvawe na pravnite
propisi,
40 vo ramkite na svojata profesionalna dejnost (naru{uvawe na zakonite so koi se
ureduva nivnata profesionalna aktivnost),
50 so cel da se zdobijat so enormna materijalna korist,
60 i so golema sigurnost deka }e ja izbegnat pravdata (odbegnuvawe na krivi~nata
odgovornost i krivi~nite sankcii).

Izvr{itelite na ovie dela gi narekuvaat "velikani na lopovlukot" koi se sre}avaat

sekade vo amerikanskiot deloven svet (bakarstvoto, osiguruvaweto, `eleznicite,
brodarstvoto, trgovijata, trustovite i sl.). Tie se mnogu mo}ni, vo op{testvoto
zazemaat vidno mesto, gi gazat zakonite i nikomu ne mu odgovaraat. Zaemno
sorabotuvaat, se pomagaat i izvestuvaat vo oblasta na biznisot i se povrzuvaat so
"razbojni~kite sili na politi~kiot `ivot" koi se nao|aat me|u politi~atrite,
administracijata, policijata, sudstvoto i sl. Zlostornici so "beli jaki" (whitecollar
criminals) se razni specijalisti so narkotici, proizveduva~i na drogi, trgovci so belo
robje, sopstvenici na prikrieni javni ku}i, kockarnici, oblo`uvalnici itn. Nivnata
`ivotna deviza e "ne{to za ni{to" (something for nothing). Nakratko, slabata
vidlivost na krivi~noto delo, is~eznuvaweto na svojstvoto na `rtva i anonimnite
komunikacioni strukturi, se glavnite okolnosti {to vodat do sfa}aweto deka tuka }e
naideme na zlostornicite vo tn.
"beli jaki."
@rtvi na kriminalitetot na "belite jaki" se ili site gra|ani, organizacijata vo koja e
vraboten zlostornikot ili druga organizacija koja se javuva kako konkurentska firma.
Ili, kako {to rekol samiot Saterlend, `rtvi na ovie krivi~ni dela ne mo`at samite
sebesi da se za{titat poradi neznaeweto i osustvoto na finansiska spretnost da se
borat za svoite prava.

v) Narkokriminalitet:
Pod poimot narkokriminalitet se podrazbira ilegalnoto proizvodstvo i promet so
drogi, psihotropni supstancii i prekurzori i so niv povrzanite ilegalni aktivnosti.
Spored KZ na Makedonija, kako krivi~ni se inkriminirani de lata neovlastenoto
proizvodstvo i pu{tawe vo promet narkoti~ni drogi, psihotropni supstancii i
prekurzori (~l. 215) i ovozmo`uvaweto na upotreba na narkoti~ni drogi, psihotropni
supstancii i prekurzori (~l. 216). Spored me|unarodnite konvencii narkoti~nite
drogi, psihotropnite supstancii i prekurzorite se podeleni na dve glavni grupi na
kontrolirani supstancii: a) grupa na narkoti~ni drogi i psihotropni supstancii ~ie{to
proizvodstvo, promet i zloupotreba se so visok rizik i se povrzani so negativni
posledici za poedinecot i za op{testvoto i, b) grupa na prekurzori (hemiski sredstva
{to se upotrebuvaat za izrabotka na opredeleni narkoti~ni drogi i psihotropni
supstanci. Site rastenija, preparati i hamiski sredstva od navedenite dve grupi se
raspredeleni vo ~etiri listi vrz osnova na dva kriteriumi: nivnata upotreblivost vo
medicinata i stepenot na kontrolata na nivnoto proizvodstavo i promet. Osnovnata
pri~ina na zloupotrebata na drogata proizleguva od ~ovekovata potreba makar i za
moment da izbega od sekojdnevniot `ivot i da mu se prepu{ti na zaboravot na
brojnite problemi koi sekojdnevno go pritiskaat i izma~uvaat.
Ilegalnata trgovija so droga prete`no se ostvaruva so krium~arewe preku granicite
na dve dr`avi, a naj~esto preku granicite na pove}e dr`avi, no i me|u oddelni
kontinenti. Pri krium~areweto na drogata se koristat najrazli~ni metodi. Dokolku se
raboti za pomali koli~ini taa se sokriva vo {avovi i postavi na oblekata, vo
specijalno izraboteni pojasi, eleci, konduri, vo ~orapi, vo nakit, kutii za nao~ari, vo
dupli yidovi na kuferi, vo penkala i sl. Koga se raboti za pogolemi koli~ini naj~esto
se koristi specijalna ambala`a ili soodvetni bunkeri na patni~ki i tovarni vozila.
Koga ve}e e prenesena vo zemjata na konsumiraweto, prostorot i na~inite na
nejzinoto sokrivaweto sî u{te porafinirani so ogled deka se zgolemuva prostorot i
mo`nostite za taa namena. Sledniot ~ekor e nivnata proda`ba koja se ostvaruva
preku mre`a na najrazli~no organizirani dileri.
Ilegalnoto proizvodatvo i promet na narkoti~ni drogi i nivnata dostapnost i
zloupotreba negativno se odrazuvaat vrz ekonomskata i politi~kata stabilnost na
pove}e zemji vo svetot, a osobeno vo zemjite vo tranzicija. Glavnata pri~ina za toa
se sostoi vo nivnata povrzanost so deluvaweto na organiziraniot kriminal,
korupcijata, pereweto pari, terorizmot, i aktivnostite na politi~koto podzemje.
Nesporna okolnost e i toa deka zgolemenata dostapnost na drogite i psihotropnite
supstancii kako i nivnata pogre{na upotreba im nanesuvaat seriozni negativni
posledici na zdravjeto, vospituvaweto, obrazovanieto i rabotosposobnosta na del od
mladite lu|e.
Vo site zemji vo svetot `rtvite od zloupotreba na drogata sekoga{ se mladite lica na
vozrast od 12-18 godini, koi kon brojnite `ivotni i zdravstveni problemi naj~esto ne
im prio|aat dovolno seriozno i kriti~ki. Maloletnicite osobeno stanuvaat plen na dva
faktori: na zamajnoto dejstvo na drogite i na silnata strast na krium~arite za
bogatewe na smetka na ~ovekovoto zdravje i sre}a.
[to se odnesuva do razmisluvawata vo pogled na op{testveniot odnos kon
narkomanijata vo svetot postoi istoto {arenilo koe {to, vpro~em, se sre}ava i vo
odnos na site sociopatolo{ki pojavi. Vo toj pogled vo poslednite godini vo svetot se
za~esteni barawata za legalizacija na "mekite drogi." Argumentite koi se
istaknuvaat vo prilog na vakviot stav glavno se sveduvaat na pravoto na ~ovekot da
ja opredeluva svojata sudbina i na tvrdeweto deka zabranata na zloupotrebata na
drogite samo gi turka narkomanite vo kriminal. Zagri`uva~ki e me|utoa faktot deka
nekoi na{i "kriminolozi" vo odbranata na legalizacijata na drogata vo Republika
Makedonija bea povedeni isklu~ivo od tezite na eden anonimen novinar koi dolgo i
na{iroko gi interpretiraa vo na{ite elektronskite mediumi kako svoi. Spored niv so
legalizacijata na "mekite drogi" navodno:
• }e se spre~el crniot pazar na drogi (?!),
• drogata }e stanela 100% podostapna do mladinata (?!),
• so nivnoto proglasuvawe za akcizna stoka }e se polnel dr`avniot buxet (?!)
(Treba li istoto op{testvo koe e vinovno za {ireweto na drogata, zgora na toa da
izvlekuva i enormna korist od proda`bata na drogi?),
• lesnite drogi }e mo`ele da se prodavaat na recept i }e bidele dostapni vo
site apteki, drogerii, trafiki pa duri i vo samoposlugi
(?!),
• opasnosta da se prejde od lesni na te{ki drogi bila mala (?!),
• }e se spre~elo deluvaweto na narkomafijata (?!) (Zarem vlasta treba ja
prezeme ulogata na narkomafijata: pretvorawe na vlasta vo mafija i promovirawe na
principot "se {to e dozvoleno so zakon - ne e nepravo"),
• ako alkoholot e vo slobodna proda`ba, nemalo pri~ini toa da ne e slu~aj i
so lesnite drogi (?!),
• }e se zgolemela potro{uva~kata na lesnite drogi (?!),
• }e is~eznele {tetnite posledici (SIDA, o{tetuvawa na fetusot, smrtnite
slu~ai, raspa|awata na semejstvata, negri`ata za decata, zagubite na rabotata i sl. )
(?!),
Glavniot argument {to se istaknuva protiv gornite naklapawa, na koj i nie mu se
priklonuvame, e sodr`an vo vistinata deka narkomanijata skoro sekoga{ zapo~nuva
so zloupotreba na "mekite drogi," za podocna, od potrebata za postojano
zgolemuvawe na dozata, nepremeno da se prejde vrz te{kite drogi i seto toa
katastrofalno da se zavr{i za poedinecot, negovoto semejstvo i op{etstvoto vo
celost. So ogled na posebnite karakteristiki na ovoj vid na kriminalitet (me|
unaroden karakter, u~estvuvawe na zlostorni~ki zdru`enija, prikrienost na
deluvaweto i sl.) kako neophodni uslovi za borba protiv nego se javuva potrebata od
postojano i organizirano deluvawe na planot na negovoto suzbivawe.
I na nacionalno ramni{te e potreben {irok spektar od merki i aktivnosti koj
mora da se dvi`i na pove}e tesno usoglaseni podra~ja:
a) Na zakonodaven plan od su{testveno zna~ewe se slednive
opredelbi: 10 integralno, jasno i precizno definirawe na zakonskite merki i postapki
~ija cel e onevozmo`uvaweto i strogata kontrola na ilegalnoto proizvodstvo i
promet so narkoti~ni drogi, psihotropni supstancii i prekurzori, 20 precizno
opredeluvawe na site subjekti odgovorni za kontrola na drogite i podrobno
opredeluvawe na nivnite nadle`nosti i obvrski, 30 obezbeduvawe instrumenti za
postojana i efikasna koordinacija, sledewe i ocenka na efikasnosta vo raboteweto na
site subjekti odgovorni za kontrola na drogite, 40 inkriminirawe na novi vidovi na
povedenija od oblasta na narkokriminalitetot, od edna, i natamo{na
dekriminalizacija i depenalizacija na zloupotrebata na drogi i psihotropni
supastancii, od druga strana, 50 natamo{na humanizacija na penalniot tretman na
licata {to zloupotrebuvaat narkoti~ni drogi i psihotropni supstancii.
b) Na planot na carisnakata kontrola treba da se insistira na
voveduvaweto specijalno istrenirani ku~iwa za otkrivawe na droga, analizatori za
brzo otkrivawe na drogata na samoto mesto, pogolema sorabotka me|u carinikot i
patnikot: razgovor koj treba da dovede do informacii za tranaspotot na droga so
koj }e nadopolni rentdgenot i monitorot koi zasega se glavno sredstvo na carinska
kontrola na aerodromite vo na{ata zemja. Na carinikot mora da mu bide na
raspolagawe personalen kompjuter so banka na podatoci za sekoj patnik za toa kade
zaminuva i koga se vra}a. Ovie podatoci treba da im se dostavuvaat na specijalni
carinski ekipi za borba protiv drogata. Ako se zabele`i somnitelno lice vo vrska so
prenesuvawe na droga, carinata ja informira policijata koja od toj moment prezema
sî vo vrska so istragata namesto navedenata specijalna ekipa pri carinarnicata da gi
ima site ovlastuvawa vo vrska so takvite istragi. Takvite ekipi i istragi treba da bidat
potkrepeni so normativni re{enija vo Zakonot za carina.
v) Na planot na preventivata potrebno e da se otpo~ne so sle-
dnite urgentni aktivnosti: 10 obezbeduvawe sigurni i trajni izvori na finansirawe na
aktivnostite za kontrola na drogite i lekuvaweto na licata {to zloupotrebuvaat drogi i
psihotropni supstancii, 20 vospostavuvawe na edinstvena evidencija so pomo{ na
informati~kata tehnologija za kontrola na ilegalniot promet so droga, 30
sostavuvawe sovremena nacionalna nastavna programa za osnovnite i srednite
u~ili{ta vklu~itelno i nastavna programa za zdravstveno obrazovanie, 40 obuka vo
vrska so metodite na prevencija od droga na nastavnici i drug personal koj e
vklu~en vo zdravstvenoto obrazovanie na {kolskite deca, 50 obezbeduvawe
pomagala za nastava koi sodvetstvuvaat na mentalnite sposobnosti na decata i
prira~nici za obuka na edukatorite, kako i vklu~uvawe na {kolskite deca vo
aktivnosti opfateni so posebna programa vo u~ili{tata, 60 pro{iruvawe na
odgovornosta na u~ili{teto za kreativno anga`irawe na {kolskite deca vo nivnoto
slobodno vreme. 70 organizirawe na edukacija na kadrite od policijata,
pravosudstvoto, zdravstvoto i socijalnata za{tita zaradi stru~no usovr{uvawe na
planot na otkrivaweto, presuduvaweto i resocijalizacijata na zavisnivcite od drogi i
tehni~ko osovremenuvawe na uslovite za rabota so obezbeduvawe na posebna
tehni~ka oprema.

g) Trgovija so luѓе
Процесот на реализација на трговија со луѓе се карактеризира со различни
кривични дела, и од страна на организирани криминални групи и од страна
на самите жртви. Во зависност од одредена фаза процес, најчесто станува
збор за кривични дела од областа на општиот криминал, иако присутна е и
криминализацијата во областа на економијата.9 Меѓу нив се издвојуваат и
кривични дела за измама, фалсификување, незаконски приведување,
нелегално преминување на државната граница и криумчарење на луѓе,
различни форми на кражба, посредување во вршење проституција, ширење
на заразни болести и ХИВ инфекцијата, силување, тешка телесна повреда,
убиства, грабежи, уцени, изнуда, перење пари, даночно затајување, мито и
така натаму. Во пракса, се среќаваме со следните фази на процесот на
трговија со луѓе: Фаза потекло - регрутирање на жртвите; Фаза дестинации за
контроли и експлоатација на жртвите. Секоја од овие фази се карактеризира
со голем број на кривични дела. Ако на пример, работата се врши во текот на
фазата на транзит, тогаш е многу тешко да се утврди местото на
спроведување на истрагата, што го прави доста тешко.10 Организираните
криминални групи или поединците кои се вклучени во овој "бизнис
криминал" се свесни дека ризикот од страна на оваа криминална активност
не е толку висока

д) Перење пари
имотот стекнат со криминални активности, односно прикривање на
вистинската природа и извор на пари, и пренос со цел да ги сокрие своето
илегално потекло или стекнување, поседување или користење на имот.
Со други зборови, за перење пари се нарекува и т.н.. "Валкани" пари или
материјална добивка кои се добиени по пат на извршување на кривични
дела или други нелегални активности. Вклучувањето на такви пари во
редовните парични текови претставува единствена закана за финансискиот
систем и ги носи во особено неповолна и дискриминаторски позицијата на
оние кои работат легално. Стратегијата за борба против перењето на пари
многу важно место му дава на органите на прогонот и судството во земјата.
Може да се каже дека ефикасноста на спротивставување на оваа форма на
криминал во потполност зависи токму од ефикасноста во откривањето и
гонењето на ова кривично дело од страна на судските органи на една земја.
Во овој поглед постои полн спектар на доста сложени и деликатни прашања,
како што се утврдување на потеклото на пари, начинот на нејзиното криење,
потребата да се утврди постоењето на претходни кривични дела, односот на
претходните дела и дела на перење пари. Во секој случај, потребно е
обвинителството да нуди некои докази дека тие пари или имот имаат
потекло од криминална активност.

ѓ) Корупција
pretstavuva vrzuva~ko tkivo na site oblici na organiziraniot kriminalitet, e eden od
zna~ajnite op{testveni problemi {to ne razmina nitu edna zemja vo svetot. Te{kite
posledici koi gi nosi, a koi se manifestirat na li~en i op{testven plan i degradacija
na celi nacii, gi prisilija najgolemiot broj zemji kako i stru~wacite od oblasta na
krivi~noto pravo, kriminologijata i sociologijata, kon prou~uvawe na ovoj problem
zaradi iznao|awe adekvatni merki za negovo suzbivawe.
Definiraweto na poimot na korupcijata naj~esto se povrzuva so nejzinata prethodna
podelba na: ekonomska, politikolo{ka i krivi~nopravna korupcija. Ottamu,
ekonomskata korupcija mo`e najednostavno da se definira kako niskorizi~en,
visokoprofiten biznis, a nejziniot politikolo{kiot poim se povrzuva so
iskoristuvaweto na politi~kite funkcija za ostvaruvawe nemoralna ili
protivzakonska li~na korist. Krivi~nopraven poim na korupcijata gi opfa}a site
zabraneti povedenija vo vr{eweto na potkupot i trgovija so vlijanie. Posledniot
poim, koj spored nas e od prioritetno zna~ewe, vo na{ata zemja se iscrpuva preku
slednite inkriminacii predivdeni vo KZ: potkup pri izbori i glasawe (~l. 162),
neovlasteno primawe na podaroci (~l. 253), oddavawe i neovlasteno pribavuvawe
delovna tajna (~l. 281), zloupotreba na slu`benata polo`ba i ovlastuvawe (~l. 353),
primawe potkup (~l. 357), davawe potkup (~l. 358), protivzakonito posreduvawe
(~l. 359) i oddavawe na slu`ebna tajna (~l. 360).
• „црна“ корупција (кривична, криминална),
• „сива“ корупција (прекршочна),
1.• „бела“ корупција (правно не се казнува, но морално не е оправдана).
Камбовски наведува дека меѓу причините за постоење и ширење на
корупцијата е и самата колективна свест, односно нестабилноста на системот на
морални и други вредности. Постоењето на практика на огромно незаконско
богатење, остра социјална диференцијација, која е се повеќе резултат на
искористување на одредена погодност и положба, особено кај приватизацијата на
капиталот, отколку на способност и труд, создава општа клима на уверување дека
се е дозволено и дека се исплаќа дури и криминалот. Особено ако
законодавството не може да ги следи и санкционира таквите појави, а државните
органи не покажуваат особен ангажман за дословно применување на законите.
160 Како дополнителни иницијатори за појавата и ширењето на корупцијата,
особено во земјите во транзиција, ги посочуваме и несоодветната законска
регулатива,или непрецизното и недоречено законодавство, слабата организација
при работење, начинот на(не)функционирање на институциите на сите нивоа,
слабостите на социјалната политика, несоодветното образование на
администрацијата, веќе споменатите ниски плати во администрацијата, односно
не поволниот материјален статус на јавните службеници, како и непостоење на
систем за обезбедување на социјална сигурност на сите загрозени општествени
слоеви. Последиците кои настануваат со практикувањето на коруптивните
дејства, се повеќеслојни и повеќекратни. Како најчести, во меѓународните
документи, се истакнуваат: обесхрабрувањето на домашното и странското
инвестирање, подривањето на владеењето на законите, спречувањето на
економскиот развој, влошувањето на мотивираноста за работа, создавање на
несигурност меѓу граѓаните во правото, правната држава и почитувањето на
слободите и правата, подривањето на идејата за социјална правда и правичноста,
губењето на довербата кај граѓаните во работата на јавната и државната
администрација, како и стабилноста на демократските институции и сл.
5Сулејманов наведува четири области каде најмногу се чувствуваат последиците
од корупцијата: • На економски план; • На социјален план; • На политички план; •
На културен план. Чувствувањето на последиците од корупцијата на економско
рамниште се огледуваат во спречувањето на вкупниот економски раст на земјата
на подолг период. На социјален план - кај осиромашувањето на населението.
Додека на политички план, корупцијата доведува до зголемување на моќта на
елитизмот на владејачката класа. Па, во оваа насока, корупцијата, според
Камбовски, е симптом на една тешка болест на општеството, чија вистинска
дијагноза упатува на малигни процеси кои бргу се развиваат во насока на
концентрација на функциите, богатството и престижот, потиснување на
демократијата и јакнење на недемократските или автократските режими, ерозија
на начелото на законитост, експанзија на бирократизмот, се поголема
административна контрола, монополи, непотизам и сл., а зад сето тоа
примордијална улога игра материјалната концепција за стекнување на што
поголема моќ и богатство. На културен план, влијанието на корупцијата и
последиците што ги остава се доживуваат и како најзначајни. Преку постоењето
на културата на корупцијата (рушвет), која е воедно и мерка за успехот и
успешноста, можат да се купат кариера и иднина до три колена (Љубиша
Георгиевски). „Можат да се купат личното, фамилијарното и државното минато
до чукундедо, може да се купи човек, или група луѓе. Културата на корупцијата
како трета фаза на нашето самоуништување, дозволува преку ноќ од човек да
станете крпа, и од крпа да станете човек.
Македонија е членка на Групата држави против корупцијата - ГРЕКО од 2000-
тата година. Најважните инструменти во надградувањето на законодавната рамка
за борба против корупцијата се опфатени со ратификацијата на двете конвенција
на Советот на Европа - Конвенцијата за кривично право против корупцијата
(1999 г.), Конвенцијата за граѓанско право против корупцијата (2002 г.) и
Дополнителниот протокол на Конвенцијата за кривично право против
корупцијата (2005 г.)169 Во 2007 г. Македонија ја ратификува Конвенцијата на
ОН против корупцијата. Првиот посебен закон во правната рамка на домашното
законодавство за борба против корупцијата беше усвоен во 2002 г. 170 со
усвојувањето на Законот за спречување на корупцијата, кој содржи бројни
одредби за зајакнување на спречувањето и борбата против корупцијата во јавната
администрација и кај избраните/именуваните функционери. Законот за
спречување на судир на интереси172 е донесен во 2007 година и е ревидиран
неколку пати до сега. Со него се дефинира судирот на интереси, постапувањето
во случај на постоење судир на интереси, мерките за спречување на судирот на
интереси во вршењето на власта и во доверени јавни овластувања од страна на
службените лица кои вршат јавни овластувања. Законот за спречување на перење
пари и финансирање тероризам. 173 Овој закон ги утврдува мерките и дејствијата
за откривање и спречување на перење пари и финансирање тероризам кои ги
преземаат задолжените субјекти. а Кривичниот законик во 2004 г.и во 2009 г.
Измените на Кривичниот законик усвоени во 2009 г. меѓу другото, ги доведоа
одредбите поврзани со корупција поблиску до меѓународните стандарди со
нивното влегување во сила на 22 март 2010 г. Со промените во законите,
клучните предизвици сега се следењето на различните манифестации и форми на
корупција, додека истовремено во државата се одржува регулаторна стабилност и
неоптоварување на судството со избрзани промени. т Закон за кривична постапка
и истиот почна да се применува од 1 декември 2013 г. Новиот закон има за цел
зајакнување на капацитетите за справување со сложен организиран криминал и
случаи на корупција, со зајакнување на улогата на јавниот обвинител,
воспоставување судска полиција, ставање акцент на фазата на истрага, како и
воведување нови истражни техники. Со донесувањето на новиот Закон за јавното
обвинителство, формирано е Одделението за кривични дела од областа на
организираниот криминал и корупцијата. Ова одделение започна да функционира
во октомври 2004 г. и истото има надлежност да постапува за кривични дела за
кои гонењето се презема по службена должност, извршени од организирана група
од најмалку три лица, која дејствува одреден период со цел да оствари имотна
корист или да се изврши повеќе од едно кривично дело. Одделението е надлежно
да постапува и за други кривични дела за кои е предвидена казна затвор од
најмалку четири години и кривични дела кои произлегуваат од меѓународните
конвенции ратификувани од Македонија Законот за јавни набавки, со цел
спречување ситуации на судир на интереси, преку доделување тендери за јавни
набавки. Со ова, претседателот, заменикот, членовите и замениците-членови на
Комисијата за јавни набавки, како и другите одговорни лица, добија обврска за
потпишување изјава во која потврдуваат дека не постои судир на интереси.
Доколку се 86 докаже дека таков судир постои, таквото лице ќе биде повлечено
од работата на комисијата и ќе биде заменето со друго. Во поглед на
транспарентноста на партиското финансирање, во април 2011 г. настапи измена
на Изборниот законик со цел спроведување на препораките на ГРЕКО. Сега
организаторите на изборните кампањи имаат конкретни обврски во поглед на
финансиските извештаи и периодите на известување. Имено, организаторите на
изборната кампања покрај обврската за поднесување целосен извештај за
приходите и расходите кој се поднесува најдоцна 15 дена по завршувањето на
изборната кампања, имаат обврска за парцијално известување во текот на самата
кампања. Така, на единаесеттиот ден од изборната кампања тие мора да достават
извештај за остварените приходи и расходи за првите десет дена од кампањата.
Потоа, втората обврска за извештај е еден ден пред одржувањето на вториот круг
од изборите и третиот извештај се поднесува еден ден по завршувањето на
изборната кампања, а го опфаќа периодот на вториот дел од кампањата. Исто
така, со измените, добра и услуги кои на организаторите на кампањата им се
дадени по дисконтни цени, треба да се регистрираат со нивните пазарни цени, а
разликата помеѓу фактурираната и пазарната цена ќе се смета како донација. Во
јануари 2014 г. настапија нови измени и дополнувања на Изборниот законик,
бидејќи во минатото едно од најкритикуваните прашања беше злоупотребата на
државни средства за време на изборната кампања. Имено, сега е наведено јасно,
дека за време на изборната кампања, активностите на политичките партии треба
да се одделат од редовните државни (владини или општински) активности. За
време на изборната кампања, забрането е да се почнува и со нови проекти, како
што се: изградба на фабрики или патишта, отворање нови објекти коишто се
финансирани со државни пари. Во ноември 2012 г., со дополнувањето на Законот
за финансирање политички партии, се додаде одредба која овозможи
транспарентност во финансирањето на политичките партии и достапност на
податоците во партискиот регистар на донации. Имено, секои шест месеци
политичките партии се обврзани да ги објавуваат на своите веб-страници
примените донации за претходните шест месеци. Исто така, до 30-ти април секоја
година, мора да го објават годишниот финансиски извештај на својата веб-
страница. Со цел да се зголеми почитувањето на законот, се воведоа казни за
прекршувањето на правните обврски и крајни рокови за поднесувањето и
објавувањето на финансиските извештаи. 2 Државна комисија за спречување на
корупција Државната комисија за спречување на корупцијата е основана на 12
ноември 2002 година, согласно Законот за спречување на корупцијата, од 2002
година, со цел спроведување на Законот за спречување на корупцијата, како
самостојна и независна институција во рамките на надлежностите утврдени во
законот. Ваквиот статус на Државната комисија за спречување на корупцијата е
во корелација и со Конвенцијата на Обединетите нации против корупцијата, која
со нејзината ратификација во 2007 година стана извор на правото во Република
Македонија, а според која, државите потписнички се должни, на ваквите
институции да им ја обезбедат потребната независност за ефикасно вршење на
нивните функции, заштитени од какви било 87 прекумерни влијанија, како и
материјални услови и специјализиран кадар за вршење на нивните надлежности.
Согласно членот 1 од Законот за спречување на корупцијата, Државната комисија
се статуира со надлежност да ги применува мерките и активности за спречување
на корупцијата во вршењето на власта, јавните овластувања, службената
должност и политиката, мерките и активностите за спречување на судирот на
интереси, мерките и активностите за спречување на корупцијата при вршењето
на работи од јавен интерес на правните лица сврзани со остварувањето на јавни
овластувања како и мерките и активностите за спречување на корупцијата во
трговските друштва.176 Државната комисија за спречување на корупцијата,
истовремено, непосредно е надлежна и за спроведувањето на Законот за
спречување судир на интереси донесен во 2007 година, а согласно со Законот за
лобирање има надлежност за вршење надзор над лобирањето во Република
Македонија. До 2011 година членовите на Државната комисија (во натамошниот
текст ДКСК) кои ги именува Собранието на Република Македонија, функцијата
ја извршуваа со непрофесионален статус. Со измените и дополнувањата на
Законот за спречување на корупцијата што стапија во сила во месец ноември
2010 година, од месец април 2011 година, функцијата член на ДКСК се извршува
професионално, согласно со препораките од Извештајот на Европската комисија
за напредокот на Република Македонија за 2009 година. Државната комисија е
самостојна и независна во вршењето на работите определени со закон и има
својство на правно лице. ДКСК брои седум членови именувани од Собранието на
Република Македонија, со мандат од четири години, за разлика од претходниот
кога мандатот беше пет години, а со измените е воспоставено право на повторно
именување, за разлика од претходниот период кога тоа не беше можно.
Членовите на Државната комисија имаат статус на именувани лица и функцијата
ја вршат професионално, а за својата работа одговараат пред Собранието на
Република Македонија. Согласно Деловникот за работа, за прашањата од својата
надлежност утврдени со закон, Државната комисија работи на седници, кои се
одржуваат најмалку четири пати во месецот. Државната комисија може да работи
и да одлучува ако присуствува мнозинството од членовите, а одлуките ги
донесува со мнозинство гласови од вкупниот број на членови. Претседателот на
Државната комисија, кој се избира со мнозинство гласови од вкупниот број на
членови ја застапува и претставува Државната комисијата пред државните органи
на Република Македонија, единиците на локалната самоуправа и пред другите
домашни и меѓународни тела и установи во земјата и во странство, обезбедува
законито работење на Државната комисија, ги свикува и претседава со седниците
на Државната комисија, врши други работи определени со Деловникот за работа
и врши други работи определени со закон. Членот на Државната комисија
учествува во работата и одлучувањето по прашања што се ставени на дневен ред
на седница на Државната комисија, постапува по заклучоците на Државната
комисија, дава иницијативи, предлози и мислења од надлежност на Државната
комисија и врши други работи определени со закон и со Деловникот за работа.
Во случај на судир на интереси, членот на Државната комисија е должен за тоа да
ја извести Државната комисија и да побара да биде изземен од постапување и
одлучување по предметот. Државната комисија ја известува јавноста за
преземените мерки и активности и за нивните резултати, преку годишни
извештаи, прес-конференции и соопштенија за медиумите и преку нејзината веб-
страница. Начинот на информирање на јавноста се определува во зависност од
карактерот на прашањата за кои одлучува Државната комисија. Надлежности кои
ДСКС ги има, а се дефинирани согласно со одредбите од Законот за спречување
на корупцијата од 2002 н. Другите надлежности на Државната комисија се
исцрпуваат од одредбите од Законот за лобирање и одредбите од Изборниот
законик.

е) Измама
Izmamite vo osnova pretstavuvaat krivi~ni dela protiv imotot i imotnite prava i interesi.
Tie se sostojat vo doveduvawe na nekoe lice so la`no prika`uvawe ili prikrivawe na
okolnostite vo zabluda, ili vo odr`uvawe vo zabluda i na toj na~in vo negovo
naveduvawe ne{to da stori ili da ne stori na {teta na svojot ili tu| imot, so namera za
sebe ili za drug da se pribavi protivpravna imotna korist.
Izmamata mo`e da bide vo stek so la`no pretstavuvawe, falsifikuvawe na ispravi,
zloupotreba na slu`bena polo`ba ili ovlastuvawe osobeno koga drugoto krivi~no delo
pretstavuva sredstvo za izvruvawe na izmamata.

Pojavnite formi na ovie dela se mnogubrojni i najrzanovrsni. Me|u glavnite vidovi na

iskoristuvawe na tu|ata doverba zaradi izmama, Eliot naveduva nekolku izmamni~ki
dosetki od oblasta na komarot i oblo`uvaweto {to se izvr{uvaat od strana na konovi
("con" - onoj koj ja iskoristuva tu|ata doverba) poznati pod narodskite izrazi
"telegrama", reg" i "pay-off" ("lora"), no i nekoi drugi vidovi izmami me|u koi gi
pomestuva izmamite izvr{eni sprema profesori na fakulteti i izmamata kaj uli~noto
sobirawe na dobrovolni prilozi. Iskoristuvaweto na tu|ata `elba da se dojde do
opredeleni priznanija i akademaki po~esti zaradi izmama, izdavaweto na la`ni
doktorski i profesorski tituli, kako i prepisi na la`ni dokumenti. Neposrednite pri~ini
{to gi ovozmo`uvaat izmamite ne se komplicirani. Tie mo`ebi i najvpe~atlivo se
vklopuvaat vo na{iot koncept za etiologijata na kriminalitetot, za{to eklatantno go
poka`uvaat obostraniot streme` na kriminalniot par za postignuvaweto opredelen interes
(korist, dobivka) {to e pottiknat od nade`ta za brzo zbogatuvawe ili od opredeleni
seksualni potrebi (zadovoluvawe na seksualnito nagon). Me|utoa, ne e isklu~eno
motivot na ova delo kaj opredeleni lica da ne bide opredelen od bilo kakov interes, tuku
da ima isklu~itelno patolo{ka zadnina (kverulantstvo). Vo toj slu~aj, koj sepak
pretstavuva isklu~ok, patolo{kata la`livost se javuva kako glavna pri~ina na izmamata.
Za izvr{itelite na ovie dela, vo prv red e karakteristi~na profesionalizacijata i tesnata
specijalizacijata za izvr{uvawe na opredelen vid na izmami. Natamo{ni zna~ajni
karakteristi}i se deka izmamnicite sî pove}e se zdru`uvaat i deka krivi~nite dela se
pove}e gi vr{at vo serii i na isklu~itelno opasen i bezobyiren na~in. Pritoa, se koristat
brojni slabosti, naivnosta i lekovernosta na `rtvata. Izmamnicite posebno lesno
izleguvaat na kraj so onie lica kaj koi mo`at da pottiknat emocii, kako na primer:
nostalgija za rodniot kraj, nacionalna svest, religiozni ~uvstva kako i erotski i seksualni
potrebi, osobeno vo vrska so `elbata da se sklu~i brak i da se formira semejstvo.
Izvr{itelite se delat na sitni izmamnici, hoh{tapleri i pripadnici na grupi od
organiziraniot criminal.
`rtvata e od osobeno zna~ewe, ne samo za izvr{uvaweto i procentuvaweto na obemot
na posledicite od raznovidnite izmami, tuku i za izgraduvawe na soodvetna politika na
nivnoto smaluvawe. Kriminolozite, veli Midendorf, ja izu~uvale li~nosta na `rtvite i
konstatirale deka toa se lekoverni i glupi lica, suetni, lakomi i `elni da se istaknat. Site
tie osobini pretstavuvaat olesnuvawe za storitelot da ja zavr{i svojata rabota. Ovaa
konstatacija, veli natamu istiot avtor, ne ja ubla`uva opasnosta koja so sebe ja nosi
izmamata, ne samo ottamu {to se predizvikuvaat golemi imotni {teti, tuku i zatoa {to se
podriva doverbata i se predizvikuvaat nepopravlivi psiholo{ki pre~ki.
Za uteha na "nasamarenite" `rtvi uka`uvame i na kriminolo{koto soznanie deka sekoj
~ovek poseduva predispozicii da bide izmamen, taka {to mo`at da bidat izmameni duri
i onie koi vo sebe imaat izmamni~i sklonosti. Vo pogled na generalnopreventivnite
nasoki vo suzbivaweto na krivi~nite dela izmama, va`i zasiluvaweto na op{tite napori
na organiziranoto op{testvo povrzani so podobruvawe na op{tiot materijalne standard
na naselenieto i negovata sociokulturna polo`ba. Od druga strana, glavnite usilbi na
planot na specijalnata prevencija treba da se intenziviraat kon iznao|awe pogodni
sredstva za menuvawe na motivacionata sfera na li~nosta. Od ovoj aspekt me|utoa,
nu`no e da se istakne okolnosta na koja uka`uvaat brojni avtori, a toa e deka
resocijalizacijata na izmamnicite vo penitencijarni ustanovi mnogu te{ko se ostvaruva,
a spored nekoi od niv, taa voop{to ne e mo`na.
7.Политичка деликвенција
Poimot na politi~kite krivi~ni dela e dosta kontroverzen i ottamu sekoja dr`ava
pretpazlivo i samostojno go opredeluva. me|utoa ne e pre~ka poimot na politi~ka
delinkvencija da se

opredeluva vo naukata na krivi~noto pravo. Taka na primer, kaj nas spored Kambovski,
krivi~nite dela protiv dr`avata od glava XV KZ se politi~ki krivi~i dela. Vo
krivi~nopravnata terorija se pravi razlika me|u ~isti politi~ki krivi~ni dela i relativni
krivi~ni dela.
10 ^istite (pravi ili apsolutni) politi~ki krivi~ni dela se onie kaj koi objekt na dejstvieto
se dr`avata i instituciite na politi~kiot sistem, a objektot na napadot e isklu~ivo nekoe
politi~ko dobro (oblikot na vlasta, osnovite na dr`avnoto i op{testvenoto ureduvawe,
suverenitetot, nezavisnosta, teritorijalniot integritet i bezbednosta na dr`avata) {to po
site svoi obele`ja imaat takva priroda i so niv istovremeno ne se povreduva ili
zagrozuva privatnoto dobro ili pravo. Tipi~en primer za vakvi dela se predavstvoto i
{piona`ata. Vo pogled na ekstradicijata, koja se javuva kako najzna~aen
krivi~nopraven institut kaj ovie dela, kaj ~istite krivi~ni dela nema pogolemi
raziduvawa so ogled deka site avtori se soglasuvaat deka takvite dela ne doa|aat predvid
za ekstradicija. Nepodgotvenosta na dr`avite da ekstradiraat prestapnici obvineti za
~isto politi~ki krivi~ni dela, kako {to pravilno zabele`uva Tupurkovski, proizleguva od
humanitarnata gri`a za neuspe{nite buntovnici i od raste~kata neophodnost za
respektirawe na ~ovekovite prava.

20 Relativnite (nepravi ili me{oviti) politi~ki krivi~ni dela se delat na kompleksni i

koneksni.
a) Relativnite kompleksni politi~ki krivi~ni dela pretstavuvaat poslo`en problem od
~istite politi~ki krivi~ni dela. Su{tinata na problemot e vo toa {to kaj nekoi dela pokraj
politi~kiot motiv (element od subjektivna priroda) postojat i drugi elementi (od
objektivna priroda) koi se sostojat vo napad, odnosno zagrozuvawe na privatnoto
pravno za{titeno dobro. Ovoj vtor element se projavuva kako obi~en kriminal.
Nakratko, relativnite kompleksni krivi~ni krivi~ni dela se definiraat kako dela so koi se
napa|a izvesno pravno dobro (obi~ni krivi~ni dela), no koi se prezemeni od politi~ki
motivi (naso~eni protiv nekoe politi~ko dobro). Kako tipi~en primer za vakvo delo se
zema ubistvoto na pretsedatel na dr`avata, odnosno na ~len na pretstavni~ko telo od
politi~ki pobudi na primer: so namera za podrivawe na vlasta. Napadot vrz
pretsedatelot i pretstavnicite na vlasta od politi~ki pobudi e politi~ko krivi~no delo, a
li{uvaweto od `ivot na nekoe lice e obi~no ubistvo.

Me|u politi~kite krivi~ni dela posebno se izdvojuvaat pre davstvoto, {piona`ata i nekoi
voeni krivi~ni dela.
10 Predavstvoto se sostoi vo pru`awe pomo{ na neprijatelska zemja vo borbata protiv
sopstvenata zemja koe mo`e da se projavi kako u~estvo vo vojna na stranata na
neprijatelot, oddavawe na dr`avna ili voena tajna, pru`awe pomo{ na neprijatelska
dr`ava i sl. Od pri~ini {to predavstvoto povlekuva so sebe mo`en propast na dr`avata,
predavstvoto sekade se smeta za edno od najte{kite prestapi. Vo vreme na vojna i mir
site dr`avi nastojuvaat da dobijat tajni izvestuvawa za drugi dr`avi koi mo`at da im
bidat od korist. Od tie pri~ini nastojuvaat da obezbedat izvesna sorabotka na opredeleni
gra|ani na tie zemji koi se narekuvaat predavnici. So predavstvoto tesno e povrzano i
deloto {piona`a koe se sostoi vo soop{tuvawe, predavawe ili storuvawe dostapna
dr`avana tajna na stranska dr`ava, organizacija i lice {to im slu`i (klasi~en oblik) ili
pribavuvawe tajni podatoci ili dokumenti so namera da se soop{tat ili predadat na
stranska dr`ava, organizacija ili na lice {to im slu`i. Site dr`avi imaat tajni slu`bi koi
aktivno u~estvuvaat vo otkrivaweto ne samo na voenite, tuku vo posledno vreme i na
drugite tajni na ostanatite dr`avi od brojni oblasti na op{tesvenoekonomskiot i politi~iot
`ivot. Ottamu, denes postojat razni vidovi {piona`a - voena, politi~ka, stopanska,
nau~notehni~ka i sl. Spored toa, site dr`avi se ednakvo odgovorni za {piona`ata, me|
utoa me|unarodnoto pravo ja tolerira ovaa praktika kako dopu{teno sredstvo za za{tita
na dr`avnata bezbednost. Istovremeno site dr`avi strogo gi kaznuvaat agentite na
drugite dr`avi, a vo vreme na vojna {piona`ata stanuva te{ka i opasna profesija. Sekoja
{piona`a so sebe povlekuva seriozni li~ni opasnosti. Kaznata za {piona`a za vreme na
vojna obi~no e smrt, a vo mirnovremeni uslovi naj~esto doa|a do zaemna me|udr`avna
razmena na otkrienite i fatenite {pioni. Me|u politi~kite krivi~ni dela se vbrojuvaat i
nekoi voeni krivi~ni dela kako {to se neotpovikuvawe na poziv i odbegnuvawe na
voena slu`ba od najrazli~ni religiozni, eti~ki i drugi pri~ini i drugi aktivnosti koi mo`at
da im na{tetat na voenite usilbi. Pri~inite na ovie dela so pravo se pomestuvaat vo
sferata na klasnite odnosi i konflikti koi se javuvaat vrz taa osnova, vo
naconalnoosloboditelnite dvi`ewa od kolonijalna vlast, vo nere{eni malcinski pra{awa,
vo op{testvenopoliti~ki i ekonomski neednakvosti me|u odelni zamji i sl. Me|utoa, ne
smee da se zapostavi, i ~i stata borba za vlast koja, makar i kako isklu~ok, mo`e da
bide predopredelena i od ednostavna `elba za mo} i postignuvawe enormni materijalni
interesi.

Izvr{itelite na politi~kite krivi~ni dela po pravilo ne pretstavuvaat nekoja posebna

kategorija na lica, osven {to se storiteli na odredena kategorija na krivi~ni dela so koi
se zagrozuva op{testvenoekonomskoto poredok i politi~kiot sistem i se napa|a
vnatre{nata i nadvore{nata bezbednost na opredelena zemja {to i gi pravi specifi~ni
izvr{iteli. Tie ednostavno se protivnicite na postojniot op{testven sistem koi glavno se
vrzuvaat za opredeleni ideolo{ki i politi~ki stavovi i koncepcii, koi slu`at kako osnova
za praktikata na ru{ewe na toj poredok. Ili, kako {to veli Eliot, politi~kite prestapnici
pretstavuvaat eden paradoks, za{to nezakonskite dejnosti gi sproveduvaat zaradi
postignuvawe na svoite ideali. Tie ne se okupirani so mra~ni planovi kako da izvle~at
golemi sumi na pari od `rtvite koi ni{to ne pret~ustvuvaat, nitu se motivirani so
osnovnite streme`i da razoruvaat ili ubivaat iako ovie krivi~ni dela mo`at da bidat
neophodni za postignuvawe na nivnite celi. Op{to zemeno, tie se idealisti, odadeni na
edna rabota (kolku i da se mo`ebi vo zabluda) koja ja stavaat nad patriotizmot ili
li~nata bezbednost. Ovie izvr{iteli im pripa|aat na razli~ni socijalni, starosni, regionalni
strukturi i isto taka se so razli~ni zanimawa.

8. Тероризам
е законско користење на сила и насилство од страна на поединци или групи кои
имаат директна врска со странските сили или пак, чии активности ги
преминуваат националните граници, насочени против лица или објекти со цел да
ги заплаши или да го принуди населениетo или било кој сегмент од општеството
во остварување на своите политички или општествени цели. Во денешно време,
најголем број на меѓународни терористички организации се спонзорирани од
една или повеќе држави. Терористичките организации добиваат целосно
поодршка од владите на државите- спонзори односно за своите активности имаат
охрабрување во вид на финансиска помош, обука и заштита од една или повеќе
влади. tероризмот со меѓународно значење своите зачетоци ги има уште во
далечната 1930 година, кога беше извршено првото грабнување на авион, за
денес да прерасне во глобална закана и сериозен акт на современата
цивилизација. Современиот меѓународен тероризам не се однесува само на едно
изолирано општество, односно не е насочен само против интересите на една
држава. Неговата деструктивна моќ подеднакво ја чувствува целокупната
меѓународна заедница што значи дека е неопходна да се познаваат сите видови на
поврзаност меѓу терористичките акти и севкупните односи и состојби во
меѓународната политика. Голем број на меѓународни конвенции го
инкриминираат терористичкото однесување и ги обврзуваат сите земји да се
борат со сите средства на правната држава против сите видови на тероризам. Од
тој аспект, можеме да константираме дека меѓународниот тероризам претставува
збир на активности забранети со меѓународното право, насочени против
поединци, групи, држави и нејзини институции.
Со меѓународниот тероризам исто така се кршшат сите конвенции за заштита на
човековите права и слободи во национални и меѓународни рамки, со што во
голема мера се загрозува хуманата, поединечната безбедност на луѓето кои сè
повеќе постануваат жртви на ова современо зло. Во извршувањето на
терористичките активности важна улога имаат и државите, кои условно можеме
да ги поделиме во три групи:
Држави кои не го поддржуваат тероризмот, меѓутоа тој се спроведува на нивна
територија;
Држави кои не го спроведуваат тероризмот, меѓутоа го поддржуваат;
Држави кои го поддржуваат тероризмот или од кои доаѓаат програмите и силите
кои го спроведуваат.
Држави кои го спонзорираат тероризмот се: Куба, Иран, Ирак, Либија, Северна
Кореја, Судан и Сирија.
Најновата етапа во развојот на тероризмот, претставува глобална закана и го
отвора патот за создавање на нова “Империја на насилство” односно светот го
внесува во новото “Царство на стравот и ужасот”. Пречекорувањето на
последниот праг на тероризам ќе значи отворање на нова “Цивилизациска врата”
во пеколот, иако за утеха ќе констатираме дека шансите за успешен
супертерористички акт сѐ уште се минимални, но до кога…?
Остварувањето и реализацијата на овој “Терористички сон” е можно, говори и
податокот дека денес во светот има преку 3000 терористички организации со
вкупно 200 000 терористи. За големината и јачината на терористичките
организации илустративно говорат за извршените 73 785 терористички
инциденти од 1970 до 1997 година. Исто така, мошне значајно е и тоа што
тероризмот се става и во функција на интернационализација на војна. Всушност
тероризмот во поново време се дефинира и како “војување”- војување со ниско
ниво, конфликт од мали размери, односно војување со низок интензитет на
употреба на насилство за остварување на определени политички цели. Но, во
исто време, неговите активности сè повеќе се ставаат и во функција на
интернационализација на војната, посебно на граѓанските конфликти. Специјална
војна претставува збир на организирани и координирани политички, економски,
психолошки- пропаганди, обавештајно- субверзивни, а често и воени акции,
мерки и постапки кои ги презема една или повеќе држави против други земји(
група држави) народноослободителни или револуционерни движења, пред сè
поради наметнување на хегемонија, мешање во постоечките политички,
економски и општествени односи, остварувања на одредени цели и интереси.
Преку специjалната војна пред сè се остваруваат целите и интересите на големите
сили во светот. Целите на големите сили пред сè се одредуваат од страна на
највисоките државни раководства, врз основа на проценките од моменталната
меѓународна ситуација. За остварување на зацртаните цели големите сили
(држави) ангажираат обавештајни и други служби и институции, потоа разни
здруженија и организации, а по потреба и вооружени сили.
Терористичките дејства претставуваат битен облик на специјална војна. Трминот
тероризам покрива мноштво различни и контрадикторни толкувања. Денес
доминираат три типа и тоа: анахистичкиот, неофашистичкиот и државниот
тероризам. Така “Црвени бригади”, “Фракцијата на црвената армија”, “Дирекната
акција” се мотивирани од малограѓанска псевдореволуционерност, “Нов
напредок”, “Нова сила”, ”Национален фронт” се профашистички групи, а во
некои земји од парламентарните демократи до јужноамериканските диктатури,
Израел и Јужна Африка, со различни мотиви и образложенија се развива
државниот тероризам. Без оглед на тоа како се декларира, секој вид на тероризам
ги загрозува демократските процеси и објективно им оди по рака на десничарско-
реакционерните сили. Тероризмот претставува метод на политичка борба заради
здружувања на власта, но истовремено и метод за борба против постојаната
власт, што значи дека тероризмот како средство на политичка борба подеднакво
го користат и оние што се на власт, но и подчинетите. Во повеќе наврати
тероризмот е поистоветуван со герилата( германските акуи). Меѓутоа постојат
значителни разлики меѓу тероризмот и герилата. Пред сè грилските акуи се
карактеризираат по тоа што се вршат во рурални средини, а не во градски како
тероризмот. Социјалната структура на терористите исто така е различна и во
истата влегуваат личности од сите слоеви. Кога зборуваме за личноста на
терористот, не можеме да ги прифатиме теориите според кои тие се главно
ментално растроени личности, криминалци, садисти, односно неморални
личности. Тоа би било апсурдно, затоа што досегашните откриени водачи,
идеолози и членови на некои терористички организации, биле претежно млади
образовани луѓе со инзвнодредни интелектуални способности, па дури и со
највисок степен на универзитетска наобразба. Објекти на нападот, односно жртви
на терористите можат да бидат разни политички личности, функционери, судии и
јавни обвинители, високи воени и дипломатски претставници, банки, полициски
станици, претставништа, складишта и други јавни објекти, Кога се избираат
жртвите, односно објектите се врши таканаречен селективен терор. Овие напади
терористите ги вршат со атентати, грабнувања или земање на заложници,
киднапирање на авиони, уривања со експлозии, подметнување пожари и други
диверзии.

Битен елемент кај сите облици на тероризам е насилството, кое претставува

средство заради постигнување на одредена политичка цел. Гледано објективно,
терористичките акции ги изведуваат мали групи при што употребените средства
се огромна неусогласеност со целта. Општ заклучок е дека со примена на
тероризмот не може да дојде до целосна промена во системот и глобалните
политики на одредени земји. Историски гледано не постои пример каде што
тероризмот довел до општонароден бунт туку тој е успешен само во специфични
случаи и услови кога настапуваат со јасно дефинирани цели како на пример,
киднапирање, со кое сакаат да ослободат затворени терористи.

Цели на терористичките акции

Целите на тероризмот се секогаш политички обоени и можат да бидат различни,
почнувајќи од изнудување на одредени отстапки, преку промена на дел од
внатрешната и надворешната политика па сè до јасно манифестирана желба за
соборување на поредокот односно освојување на власта. Условно политичките
цели на терористичката активност можеме да ги групираме во посредни и
непосредни. Непосредни цели се давање публицитет на своите дела и идеи, потоа
нанесување штета на меѓународниот углед на една земја, предизвикување
принуди, разни изненадувања, обезбедување на симпатии на одредени слоеви и
маси, вршење притисок врз оние кои ја поддржуваат антитерористичката
активност.

Конечните цели можат да бидат конкретни (преземање и консолидирање на

политичка власт во одредено општество) или неодредени ( покренување светска
револуција во интерпретација на оние терористички групи чии цели ги
надминуваат националните граници, а кои ги нарекуваат анархисти), а такви се
црвените бригади, црвената армија, раф, директна акција и други. Меѓународниот
тероризам како историска категорија претставува екстремен метод на насилство
со кое организира група или здружение, организација или држава односно нејзин
орган, кој имаат своја идеологија, цел и план, континуирано се обидуваат преку
најкраток пат да ги остварат своите цели, и тоа преку напади на претставници на
власта, симболи на државата, но и неселектирање на жртви, а примарна цел е да
се предизвика застрашување.

Денес не постои општо прифатена дефиниција за меѓународниот тероризам, а

нема ниту согласност за неговата појава. Се наметнува констатацијата дека
причините и условите за појавата на меѓународниот тероризам се општо
специфични и разновидни за одредени региони и земји, времиња и околности во
кои се појавуваат. Со тоа се покажа целокупната сложеност и разликите во
толкувањата на причините за тероризам, а особено разновидни се толкувањата за
причините на најновиот бран меѓународен тероризам. Тезата што ја лансираат
Соединетите Американски Држави се сведува на тоа дека овој вид на насилство
води директно потекло од Блискиот Исток и е во функција на палестинското
прашање и исламскиот фундаментализам. Покрај постоењето на несогласување
околу дефинирањето на тероризамот, меѓународната заедница сепак успева да
согласи некои категории на насилство да се сметаат за меѓународен тероризам (
Хашката, Монтреалската, Њујоршката конвенција), како и другите политичко
правни инструменти изготвени во ООН ( декларации), дирекно или индирекно
зборуваат за тероризмот како глобален проблем и негово елиминирање
(сузбивање).

Соочени со предизвиците и ескалацијата на меѓународниот тероризам државите

настојуваат да го спречат и начелно сите се согласуваат за неопходноста за
безкомпромисна борба. Меѓутоа идеолошката и блоковската конфронтација
оневозможуваат да се спроведат таквите декларативни заложби пред сè и поради
тоа што одредени земји преку тероризмот остваруваат сопствени цели.
Досегашните одбранбени средства и механизми преку тероризмот не се покажаа
доволно ефикасни односно не ги спречија и уништија неговите корени, што значи
дека научно не се доволно испитани сите причини за негово настанување па е
невозможно да се примени соодветна терапија.
Но сепак постојат доста познати антитерористички единици во светот кои
успешно изведуваат операции против тероризмот како на пример западно
германската антитерористичка “ ГСГ-9”; “САС”; и “ СБС” во Велика Британија;
единиците на “НОСК”-Италија; Египедската антитерористичка единица”
САИКА”; “Зелените бајретки” и” Ренџерите” како и “ДЕЛТА” одредите во САД;
Руските специјални антитерористички единици “СПЕНЦАЗ”. Поранешниот шеф
на Американската дипломатија Џорџ Шулц создаде доктрина за борба против
тероризмот според која секоја терористичка акција мора да биде одмаздена
односно САД ќе употреби воена сила.

9.Компјутерски криминалитет
Pod poimot kompjuterski kriminalitet se podrazbira sekoe dejstvie vo koe kompjuterot
e sredstvo i cel za izvr{uvawe na krivi~no delo. Vo ramkite na navedanata definicija na
kompjuterskiot kriminalitet, denes vo svetot mo`at da se sretnat pove}e inkriminacii so
koi se vr{i za{tita od kompjuterskiot kriminalitet: 1 0 priod vo kompjuterski sistem, 20
kompjuterska izmama i kompjuterski falsifikat so koi se opfa}aat manipulacii so
podatoci (upotreba na neispravni i necelosni podatoci, neovlasteno upotrebuvawe na
podatoci i neovlasteno vlijanie vrz tekot na obrabotkata na podatocite) i manipulacii so
programi (neispravno oblikuvawe na programi), 3 0 kompjuterska {piona`a i sabota`a, 4 0
kra`bi na vreme od kompjuterski sistemi i sl.
Manipulacijata so podatoci se vr{i na razni na~ini i so razli~ni celi. Manipulaciite
sodr`at od ednostavni, ne toklu uspe{ni operacii, do kombinacii na akcii, koi baraat
visok stepen na poznavawe na sistemot i temelno poznavawe na internata tehnika na
kontrola, a kaj izvr{itelot pretpostavuvaat natprose~na inteligencija. Vrz ovoj plan, vo
germanskoto pravo se vr{i za{tita na sopstvenikot na podatocite, vo prv red na
softverot. Imeno, deloto ne e naso~eno nitu kon za{tita na avtorot na softverot, ni kon
za{tita na onoj na kogo podatocite se odnesuvaat, tuku kon za{titata na sopstvenikot na
podatocite. Pod poimot podatoci se opfateni site podatoci bez ogled na koe nivo i vo
koja faza na obrabotka se nao|aat. Tie podatoci me|utoa, mora da bidat osobeno
obezbedeni i toa na na~in koj objektivno ovozmo`uva pristap, a subjektivno ja
manifestira voljata na storitelot podatocite da se dr`at vo tajnost. Objektivnoto bitie na
deloto e pribavuvaweto, odnosno soznavaweto na sodr`inata na podatocite. Samiot
prodor vo vnatre{nata struktura na kompjuterot ne e opfaten so bitieto na ova delo.
Intencijata na zakonodavecot zna~i, ne odi kon opfa}awe na ~isto sportskoto hakerstvo.

20 Voveduvaweto na inkriminaciite kompjuterska izmama i kompjuterski falsifikat vo

sovremenite kodifikacii proizleze od potrebata za za{tita koga kaj obi~nata izmamata
ne se pojavuva ~ovekot tuku kompjuterot so svoite specifi~nosti koi ja sledat
elektronskata tehnologija na logicizirawe i brzinata na vr{eweto na operaciite. Vo
pogled na ostanatite elementi ova delo korespondira klasi~noto delo izmama. Ovde,
vsu{nost, se raboti za najopasni kompjuterski manipulacii vo koi spa|aat onie koi se
vr{at so kompjuterski programi, so ogled na toa {to tie imaat podolg rok na deluvawe
(do promena na programot so nov program). Izmamni~kite manipulacii mo`at da se
izvr{at vo site fazi na obrabotka na podatocite so napad vrz samata struktura na
programot, ili bez da se dopira vo strukturata na programot so vlijanie vrz kone~nata
obrabotka na podatocite preku vnesuvawe na neto~ni ili necelosni podatoci. Na ova
mesto treba da se spomne i toa deka vo germanskoto krivi~no pravo pod neovlastena
upotreba na podatoci se podrazbira i zloupotrebata na kreditni karti~ki bilo od samite
sopstvenici so pre~ekoruvawe na nivnite limiti, ili od strana na lica koi do karti~akata
do{le slu~ajno ili so kra`ba.

30 Krivi~noto delo kompjuterska {piona`a vo na~elo mu odgovara na deloto stopanska

{piona`a. Za razlika od priodot vo kompjuterskiot sistem, storitelot na krivi~noto delo
ne samo {to pribavuva tuku i neovlasteno upotrebuva ili gi koristi kompjuterskite
podatoci, neovlasteno go reproducira softverot ("softverska kra`ba") i sl. So drugi
zborovi, za razlika od lomot na kompjuterskiot sistem akcentot na nepravoto e
pomesten vrz ostvaruvaweto na stopanska odnosno imotnopravna korist. Po pravilo se
raboti za podatoci koi pretstavuvaat delovna odnosno stopanska tajna. Bitna cel na
stopanskata {piona`a e koristeweto "know-how" personal od konkuren ski firmi. Taa
postoi otkako dr`avite se interesiraat za stopansk iot potencijal na svoite sosedi i se
trudat da ja dostignat nivnata tehnolo{ka-stopanska prednost. Za taa cel slu`at i
"istra`uvawata na konkurencijata za {to amerikancite go pronajdoa eufeministi~kiot
naziv "agressive marketing", ili "competitive intelligence." Zad nego ne se krie ni{to
drugo tuku poseben vid na stopanska {piona`a, a ako se posmatra nejzinata
krivi~nopravna kvalifikacija, taa vo pogled na metodite edvaj da se razlikuva od
op{tata {piuna`a. Otkako, vo se pogolem broj preprijatija kompjuterot stana pogonski
centar vo koj se slevaat i akumuliraat site mo`ni informacii, se multiplicira i opasnosta
od stopanskata {piona`a kako za opredeleni preprijatija taka i za dr`avite, i sigurno e
deka i vo idnina }e se zgolemuva. Ve}e sega e jasno deka kompjuterskite centri
stanuvaat se pove}e celi na {piona`a od strana na agentina tajni slu`bi i konkurenti.
[pionite ovde na mal prostor gi nao|aat koncentrirani site informacii koi mo`at da bidat
od nivni interes. Tie se protegaat od tehni~kiot "know - how" pa do veri`nata
dokumentacija od smetkite za dobivki i gubitoci, kakoi i do poedine~ni kalkulacii ili
planirawe na plasmanot i sli~no na toa. Zna~i, podatocite koi se od najgolem interes za
sekoj stru~wak od protivni~kata (konkurentna) strana. Kaj deloto kompjuterska
sabota`a (ufrluvawe na virusi) se raboti za rasipuvawe (celosno ili delumno
unu{tuvawe ili doveduvawe vo neupotrebliva sostojba na programot ili nekoj drug del
na sistemot za avtomatska obrabotka na podatoci. Stanuva zbor za tn. "logi~ka bomba"
koja ja razoruva memorijata na kompjuterot i koja mo`e da mu nanese neprocenliva
{teta na negoviot sopstvenik. So ogled na mre`nata povrzanost na kompjuterite,
zarazata predizvikana so nekoj od brojnite vidovi na kompjuterski virusi, po pravilo se
{iri vo nevideni razmeri. Kako storiteli na kompjuterska sabota`a se javuvaat
ambiciozni poedinci vo samata firma, pripadnici na konkurentskite preprijatija i -
predimno vo stranstvo - politi~ki motivirani lica.4 0 Poslednata grupa na kompjuterski
kriminalitet ja so~inuvaat kra`bite na vreme na sistemot, prestap koj se smeta za
specifi~no kompjuterski i koj na izvr{itelot mo`e da mu donese zna~itelna korist na
smetka na sopstvenikot na kompjuterskiot sistem. Ovde vsu{nost, se raboti za
neovlasteno upotrebuvawe na slu`beni kompjuteri za privatni celi.

Za{titata od kompjuterskiot kriminalitet kaj nas za prvpat be{e regulirana so KZ/1996

preku inkriminacijata navleguvawe vo kompjuterski sistemi: "Toj koj {to
neovlasteno }e vnese izmeni, }e objavi, skrie, izbri{e ili uni{ti kompjuterski podatoci
ili programi ili na drug na~in }e navleze vo kompjuterskiot sistem so namera za sebe ili
za drug da pribavi protivpravna imotna korist ili da o{teti drug - }e se kazni so pari~na
kazna ili so zatvor do tri godini. Ako so deloto e pribavena pogolema imotna korist ili e
predizvikana pogolema imotna {teta, storitelot }e se kazni so zatvor od edna do tri
godini. Pri~inite {to doveduvaat do zloupotrebata na kompjuterite mo`at da bidat od
najrazli~na priroda, a negativnite efekti {to se postignuvaat mo`at da bidat
katastrofalni. Samo kako ilustracija: iako doznavaweto na podatocite od kompjuterot
mo`e da bide motivirano od ~isto avanturisti~ki pri~ini, so ogled na toa {to podatocite
se od doverliv karakter, tie mo`at ponatamu da bidat iskoristeni za ostvaruvawe i na
drugi celi. Motivite mo`at da bidat i zaradi ostvaruvawe odredena protivpravana imotna
korist, no zloupotrebata mo`e da bide naso~ena kon urivawe na op{testvenoto
ureduvawe na edna zemja itn.

Iako brojot na poznatite kompjuterski prestapi sî u{te ne dozvoluvaat da se formuliraat

kone~ni stavovi za tipovite na nivnite izvr{iteli, sepak ve}e mo`e da se utvrdi deka po
pravilo ovde se sre}avaat visoko kvalifikuvani stru~waci koi spored prirodata na
svojata rabota naj~esto se nao|aat vo pozicija na doverba. Ve}e samo po sebe e te{ko
da im se vleze vo traga na izvr{itelite na ovoj vid kri minalitet, a osobeno toga{ koga se
raboti za poedinec, {to e pravilo na podra~jeto na manipulaciite so podatoci i programi.
Pritoa, mora da se dodade deka naj~esto se raboti za po~etnici koi porano ne bile
kaznuvani i na rabotnoto mesto slu~ajno na{le pogodna prilika za izvr{uvawe na
navedenite manipulacii. Nedostigot na pari vo privatniot `ivot vo najgolemiot broj
slu~ai bila glavnata pri~ina za vr{ewe na prestapot.
Za izvr{itelite na krivi~nite dela povrzani so kompjuterite, postojat i specifi~ni nazivi
me|u koi glavno dominiraat: hakeri, krekeri i frikeri. Hakerite se lica koi neovlasteno
vleguvaat vo tu|i sistemi i mre`i. Toa se obi~no mladi lica na vozrast od 15 do 25
godini, koi so ~asovi sedat pred svoite kompjuteri soo~eni so predizvikot da gi otkrijata
softverskite tajni i da dojdat do takov fond na znaewa koj za niv vo prv red zna~i
opredeleno doka`uvawe, odnosno presti` me|u drugarite. Tie se skloni kon navleguvawe
vo zonata na zabranetite dejsvija vo vrska so koristeweto na tu|ite podatoci i programi.
Naj~esto se povle~eni, zatvoreni vo sebe i nedru`equbivi lica koi begaat od sebesi vo
svetot na kompjuterskite mre`i. Samite si stavaat prekari i kaj nas glavno dadeluvaat
kako poedinci dodeka vo zapadnite zemji prete`no rabotaat vo grupi. Me|u sebe
razgovaraat so poseben `argon. Nivnata filozofija e da se najde slabata strana na
kompjuterot i dokolku ne se znae lozinkata, da se vleze vo sistemot na mala vrata.
Osnovata na hakerstvoto e probuvawe i otkrivawe, i kako {to velat samite, denes
postojat mnogu dobri "alatki" nameneti za skenirawe na kompjuterkite mre`i i za
avtomatsko otkrivawe na nivnite za{titni {ifri. Za razlika od niv, kvekerite se
tehnovandali koi provaluvaat vo sistemite so cel da predizvikaat {teta, da ukradat
informacii ili da izvr{at izmami. Kako podgrupa na krekerite se javuvaat i frikerite koi
se kradci na telefonski impulsi.

Vo karakteristikite na kompjuterskiot kriminalitet ne spa|a samo tipot na nivnite

izvr{iteli. Vo ovaa smisla vo prv red treba da se istakne permanentnosta vo vr{eweto na
ovie krivi~ni dela, odnosno deka vo konvencionalnite kompjuterski sistemi ovie dela
~esto se povtoruvaat. Imeno, dovolna e edna manipulacija za potem krivi~noto delo
avtomatski da se vr{i tolku dolgo dodeka se nao|a vo upotreba napadnatiot program.
Slednata specifi~nost e vremenskoto nesoopfa}awe na aktot i deluvaweto. Ako nekoj
program e dolgo vo upotreba izvr{uvaweto na krivi~noto delo mo`e da trae so meseci i
godini (prodol`eno krivi~no delo). So toa nu`no e povrzana i visinata na {tetata koja po
pravilo daleku gi nadminuva {tetite kaj nekoi drugi dela.
Fenomenologijata i obimot na ovie krivi~ni dela ne se dokraj poznati, za{to ne e mo`no
da se utvrdat so kriminalnite statistiki, no so ogled na gorenavedenite na~ini na
povedenie mo`e slobodno da se ka`e deka zasega se neprocenlivi. [tetata koja nastanuva
so manipulaciite po nivnoto otkrivawe mo`e da se presmeta vo brojki. Me|utoa, na
podra~jeto na stopanskata {piona`a toa e redok slu~aj. Samo vo isklu~itelni slu~ai e
mo`no to~no da se presmetaat posledicite na izgubeniot presti` vo razvojot na novi
proizvodi ili otkrivaweto na novo planiranata strate|ija na plasmanot.

10. Еколошки криминалитет

Ekolo{kiot kriminalitet pretstavuva sekoe postapuvawe koe direktno ili indirektno e
naso~eno kon zagaduvawe i predizvikuvawe drug vid {teta vrz ekolo{kite vrednosti
kakvi {to se atmosferata, po~vata, vozduhot i vodata ili so drugi dejstvija koi se
naso~eni kon natrupuvawe na cvrsti otpadoci, natrupuvawe otrovni materii vo hranata,
pojava na bu~ava, opasnosta od radioaktivni materii i sl. Prviot akt od ma|unarodno
zna~ewe vo sferata na za{titata od ekolo{kiot kriminalitet pretstavuva Deklaracijata na
ON za za{tita na ~ovekovata okolina (Stokholm, 16 juni, 1972) vo koja se veli deka
za{titata i podobruvaweto na ~ovekovata okolina e pra{awe od vrvno zna~ewe i deka
se odnesuva na dobroto na naselenieto i ekonomskiot razvoj vo celiot svet. Vo ovaa
sfera se zna~ajni i Me|unaro-dnata konvencija za prevencija od zagaduvawe na moreto
so nafta (1954) i novata Konvencija za pravo na moreto (1982), Deklaracijata za za{tita
na `ivotnata sredina i razvoj (Rio de @aneiro, 1992), Dopolnitelniot protokol I kon
@ensevskata konvencija od 1949 (12 deke-mvri 1977), Konvencijata za dale~inkoto
prekugrani~no zagaduvawe na atmosferata (@eneva, 1979) i brojnite drugi spogodbi za
zabrana na nuklearni probi vo atmosferata, vo kosmosot i pod voda, kako i zabranite za
upotreba na nuklearno, bekteriolo{ko i toksi~no oru`je, vodewe na tn. meterorolo{ka
vojna (predizvikuvawe na poplavi, ru{ewe brani, promena na klimatskite uslovi i sl.)
kako i uni{tuvawe na objekti neophodni za pre`ivuvawe na civilnoto naselenie,
instalacii za voda za piewe, i sli~ni gradbi i instalacii koi pretstavuvaat seriozna
opasnost za celiot svet i go zagrozuvaat op{tite interesi na celokupnata me|unarodna
zaednica. Vo na{iot KZ, ekolo{kite krivi~ni dela se kodificirani vo posebna glava XXII
- Krivi~ni dela protiv `ivotnata sredina. Vo nego, krivi~noto delo zagaduvawe na
`ivotnata sredina (~l. 218 KZ) pretstavuva op{to i osnovno delo od oblasta na
ekolo{kiot kriminalitet so koe kako za{titen objekt se utvrduva vozduhot, po~vata,
vodata, vodnite povr{ini i vodnite tekovi. Predmet na za{tita e nivnoto zagaduvawe vo
pogolem obem ili na po{iroko podra~je. Deloto postoi ako dejstvieto na izvr{uvaweto
predivikalo konkretna opasnost po `ivotite i zdravjeto na lu|eto ili ako posledicata na
deloto e uni{tuvawe na `ivotinskiot i rastitelniot svet od pogolemi razmeri. Osven
navedenoto op{to i osnovno delo, vo KZ se pomesteni i pove}e drugi posebni krivi~ni
dela so koi posredno se {titi ~ovekovata prirodna sredina od zagaduvawe ili od
naru{uvawe. Toa se delata od ~l. 219 do 233 i te{kite dela protiv `ivotnata sredina (~l.
234 KZ). Pokraj navedenite kako ekolo{ki krivi~ni dela mo`at da se smetaat i nekoi
drugi krivi~ni dela so koi posredno se {titi ~ovekovata sredina. Toa se delata:
predizvikuvawe na op{ta opasnost (~l. 288), predizvikuvawe opasnost pri grade`ni
raboti (~l. 289 KZ), o{tetuvawe na za{titni uredi (~l. 290 KZ), o{tetuvawe na brani (~l.
293 KZ), neotstranuvawe na opasnost (~l. 294 KZ), kako i deloto upotreba na
nedozvoleni sredstva za borba (~l. 407 KZ).Osnovno obele`je na krivi~nopravnata
za{tita na zdravjeto na lu|eto i ~ovekovata sredina ne e naso~ena kon zdravjeto na
poedinci, kako {to toa e na primer slu~ajot so krivi~nite dela protiv `ivotot i teloto. So
ovie krivi~ni dela se zagrozuva zdravjeto na pove}e lica, t.e. na neopredelen krug lica
ili se uni{tuva `ivotinskiot i rastitelniot svet od pogolemi razmeri. Posebna
karakteristika na ovie dela e i toa {to naj~esto se vr{at od nebre`nost, me|utoa ne e
isklu~eno i nivnoto vr{ewe so umisla (po pravilo, eventualena umisla). Zna~ajno
obele`je na krivi~nopravnata za{tita na ~ovekovata sredina e i pra{aweto za re{avawe
na krivi~nopravnata odgovornost za storitelite Me|u karakteristikite na izvr{itelite na
delata od ekolo{kito kriminalitet, pokraj ~ovekovata komotnost, za negovite pote{ki
slu~ai se naglasuva ekonomsko-ekolo{kiot konflikt na interesi na storitelite, {to glavno
postapuvaat pri vr{eweto na profesijata. Potpirajki se vrz malubrojnite istra`uvawa vo
ovaa oblast, Kajzer naveduva deka udelot na storitelite {to deloto go izvr{ile vo
ramkite na svojata privatna stopasnka dejnost iznesuva 71%, od {to na industrijaat i
zanaet~istvoto otpa|a 42% i pritoa pa|a vo o~i golemiot udel na lica od sferata na
nadzor i upravuvawe.So krivi~nite dela od oblasta na ekolo{kiot kriminalitet posredno
ili neposredno se pogodeni golem broj lu|e, ili poto~no celokupnata populacija na
opredelen prostor. Ottamu koga se zboruva za `rtvite na ovie dela mora da se ima
predvid deka so niv se zagrozuva neopredelen krug na lica koi od viktimolo{ki aspekt
poka`uvaat pogolem broj specifi~nosti. A kako {to pravilno istaknuva Kajzer, "{tom
rizikot da se stane `rtva se odnesuva na sekogo, viktimolo{kiot interes ne samo {to ne
se zgolemuva, tuku, naprotiv, slabee. Tamu kade {to sekoj e `rtva, nikoj ne e `rtva.
Primeri za vakva potencijalna viktimizacija pokraj ekolo{kiot kriminalitet se i
soobra}ajnata delinkvencija i imotnito kriminalitet.Vo ovaa smisla, najprvin treba da se
istakne deka ovde ne se raboti za klasi~noto odnos storitel - `rtva vo koj bitna uloga
mo`e da ima pridonesuva~koto povedenie na `rtvata (`rtvata nema posebna uloga vo
odnos na sopstvenoto o{tetuvawe), tuku, pred sî, za anonimen odnos me|u kriminalniot
par. Natamo{na karakteristika na `rvite na ovie dela e deka tie, sepak, imaat opredeleno
pridonesuva~ko povedenie vo sopstvenata viktimizacija me|u koe se pomestuvaat:
"neznaeweto, nemo}ta, odale~enosta od viktimizatorot, nemo`nosta za zaedni~ko
ureduvawe na opredeleni pra{awa, otsustvo na uvid vo vistinskata sostojba, atomizacija
(vo smisla na nepovrznost na masite), bezli~nosta vo odnosot za podobruvawe na
polo`bata, nesposobnost na soodvetno i le|itimno reagirawe, kako i razni vidovi na
racionalizacija na sopstvenoto o{tetuvawe, ~esto i na toj na~in {to se pretpostavuva
deka utre }e bide podobro i deka poedine~noto o{tetuvawe e samo epizodna pojava
koja pove}e nema da se povtori. Vo ovaa smisla e mo{ne interesna i tipologijata na
`rtvite na ekolo{kiot kriminalitet koi, spored Pe~ar, se: 1 konsensualni, 2. pasivni, 3.
zaedni~ki, 4. nepoznati, 5. bezli~ni, 6. povtorlivi i 7. nevini. Posledicite od
zagrozuvaweto na ~ovekovata sredina mo`at da bidat mnogu seriozni, taka {to e
sosema prirodno i neophodno da se prezemaat najraznovidni represivnii op{testveni
preventivni merki i akcii so koi nema da se insistira samo vrz svesta na gra|anite tuku i
kon niza drugi preventivni aktivnosti za spre~uvawe na propa|aweto vo sopstvenata
nebre`nost vo vrska so seto ona {to ja naru{uva ~ovekovata okolina. Pritoa,
prevencijata kaj ekolo{kiot kriminalitet, kako vpro~em i kaj site ostanati vidovi na
kriminalitetot, treba da se sfati kako zbir na najraznovrsni, postojani i dobro podgotveni
i naso~eni aktivnosti na op{testvoto koi vodat ne kon trajno iskorenuvawe na {tetnite
pojavi (takvoto barawe bi bilo nerazumno), tuku kon smaluvawe na te`inata na tie
pojavi.
СООБРАЌАЈНА ДЕЛИКВЕНЦИЈА

Во современиот свет сообраќајната деликвенција преставува значаен

криминолошки и кривично правен проблем. Во нашиот кривично правен систем
се разликуваат кривични дела загрозување на јавниот сообраќај и прекршоци во
јавниот сообраќајна. Кривичниот законик предвидува посебна група кривични
дела против безбедноста на јавниот сообраќај меѓу кои е поместено и делото
загрозување на безбедноста на сообраќајот. Делото се соостои во доведување на
опасноста на животот или телото на луѓето и имотот од поголем обем со
непрописно и неправилно управување, употреба на неисправно возило, со
оштетување на мостови, патишта, со ставање пречки и сл. Ова дело е
најраширено , па оттаму се смета за основно во областа на сообраќајната
деликвенција. Остани кривични дела во оваа група се: загрозување на
безбедноста на сообраќајот со опасно дејство или средство, несовесно вршење
надзор на сообраќајот, неукажување на помош на лице повредено во сообраќајна
несреќа, уништување или отстранување на знак за безбедност на воздушниот
сообраќај, како и тешки облици на овие кривични дела. Во овие прописи има над
200 прекршоци од кои се статистичките евиденции се водат: возење без дозвола,
управување со неисправно возило, управување под дејство на алкохол.

Деликтите од овој вид ги вршат од аматери, професионални возачи, млади и

стари, мажи и жени, до многу угледни лицана кои на крај памет не им паднало да
станат криминалци. Сите тие најчесто се жртви на своето небрежно поведение.
Со оглед на водите на сообраќајните незгоди најчести се деликтите на
соборување и газење на пешаци на меѓусебните судири на возила во движење кои
доаѓаат во спротивни насоки како и бочни судири.

Причините на овој вид криминалитет во основа можат да се поместат во развојот

на сообраќајот со моторните возила кој станува дел од секојдневниот живот на
населението. Но најголем број од истражувањата покажуваат дека настануваат
поради небрежност или ненамерно кршење на сообраќајните прописи.

Меѓу останатите не помалку значајни фактори субјективни или внатрешни

фактори значајно влијание остваруваат и разни други состојби како што се:

-разни болести на возачот што можат да предизвикаат брза смрт или нагло
губење на свест
(инфаркт, дијабетис, елиптички напади и сл).

Земањето на лекарства кои влијаат врз успорување на реакциите на возачот

Замереност и исцрпеност кои настануваат неправилен одмор

Несоодветна и недоволна исхрана

Недостиг на општо образование (во сообраќајот се вклучени голем број

неписмени и полуписмени возачи).

Претерана самоувереност на возачот кој произлегува од долгиот возачки стаж

Извесни карактерни особини

Младоста поврзана со таквите лични особини како што се некритичност,

склоност кон авантуризам

Староста, која доведува значително на сензорните активности

Полот, како и возраста во определена мера, поведението на учесниците во

сообраќајот кои не управуваат со возилото. Во рамките на овие фактори
најзначајно влијание се дава на прекумерното уживање на алкохолни пијалоци.
Под дејство на алкохол се смалува способноста на правилно реагирање,
нарушување на функциите на сетилата, псхихомоторни особини, слбо влијание
мислење, донесување одлуки.
МАЛОЛЕТНИЧКА ДЕЛИКВЕНЦИЈА

Vo opredeluvaweto na poimot na maloletni~kata delinkvencija vladee golemo {arenilo.

Taka, pokraj za nas najprifatliviot izraz maloletni~ka delinkvencija, ova kriminalno
odnesuvawe se ozna~uva i kako maloletni~ki kriminalitet, maloletni~ko prestapni{tvo,
vospitna zapu{tenost i sl. Ni nositelite na ovie povedenija ne se po{tedeni od
najrazli~ni nazivi kako {to se: kriminalci, delinkventi, vospitno zapu{teni maloletnici,
huligani, moralno propadnati maloletnici i sl.. Vo taa smisla e sro~ena definicijata na
Ja{ovi}, koj veli deka "Prestapni~koto povedenie na mladite e sekoe povedenie na
poedinec ili na grupa na mladi koe e protivop{testveno, odnosno op{testveno
neprifatlivo, t.e. so koe se kr{at pravnite i moralnite normi na opredeleno op{testvo i
koi, koga toa e op{testveno vidlivo predizvikuvaat spontano ili organizirano
op{testveno rea|irawe so namera da se za{titat op{testvenite dobra i vrednosti kako i
samite akteri na takvoto povedenie Nasproti vakvata {iroka opredelba, moj stav e deka
maloletni~kata delinkvencija, ednakvo kako i kriminalitetot na vozrasnite, treba da se
opredeli vo nejzinata potesna smisla, {to zna~i deka so nea se opfa}aat krivi~nite dela
opredeleni so krivi~noto zakonodavstvo i toa samo onie {to i za vozrasnite
pretstavuvaat krivi~ni dela. Opravduvaweto na ovoj stav, kako {to ispravno istaknuva
Milutinovi}, se nao|a vo ograni~uvaweto na maloletni~kata delinkvencija na dejnosti
koi se inkriminirani so pozitiven krivi~en zakonik i ottamu {to kaznenata politika bara
jasni i precizno opredeleni poimi, li{eni od difuznost i relativnost.

Pritoa, ne se protivime na stojali{teto na navedeniot avtor deka poimot vospitna

zapu{tenost mora da zna~i samo li{uvawe na mladite od vospitna gri`a i deluvawe, t.e.
otsustvo na svesno, plansko i celishodno vlijanie vrz nivniot razvoj i formirawe. Za
sosema ispraven go smetame negoviot stav deka poimot op{testvena neprilagodenost
vo svoeto osnovno zna~ewe pretstavuva nesupeh na opredelena li~nost ili grupa da se
prilagodat (adaptiraat) na dadenite op{testveni priliki i uslovi.

Vo literaturata se smeta deka prviot zakon za maloletni~ka delinkvencija e donesen od

dr`avata Ilinois vo SAD (1899), po

Poseben zakon za maloletni~ka delinkvencija vo na{ata zemja ne postoi (nema nikakvo

posebno inkriminirawe na protivpravnoto povedenie na maloletnicite), taka {to tie se
krivi~no odgovorni i se kaznuvaat spored KZ na Makedonija i toa samo za onie dela za
koi se odgovorni i polnoletnite lica.

STAROSNI GRANICI NA MALOLETNI^KATA DELINKVENCIJA

1. Biolo{ki aspekt na mladosta. Spored misleweto na psiholozite vo

sozrevaweto na li~nosta se razlikuvaat pove}e fazi i toa obi~no: period na detstvo,
predpubertet, pubertet i postpubertestski period, sekoja so posebi karakteristiki na
li~nosta. Pritoa, ne mo`e da se ka`e deka sekoe dete podednakvo gi pominuva
 navedenite hronolo{ki periodi, za{to razvojot na site psihi~ki i somatski osobini ne e
sekoga{ ramnomeren.

10 Pretpubertetot kaj devoj~iwata se smeta od 11-12 godina, a kaj mom~iwata od 12-14

godina i se karakterizira so sudir me|u detskite crti na li~nosta i crtite na maloletstvoto.
Decata vo toj period po~nuvaat da se osamostojuvaat i ve}e da gi otfrluvaat avtoritetite.

20 Pubertetskiot period kaj devoj~iwata voobi~aeno trae od 12-15 godini, kaj ma{kite
deca od 14-18 godini. Za toj period e karakteristi~no zabrzano i nesrazmerno rastewe
na teloto, po~etok na deluvaweto na polovite `lezdi i mutacija. Ili, kako {to veli Hentig,
"Mladosta e bina na tri golemi fizi~ki i mentalni krizi: krizata na pubertetot, krizata na
rastewe i funkcionalnata kriza. Prva e krizata na pubertetot. Dobro poznatite somatski
promeni tesno se povrzani so psihi~kite promeni. Sprotivstavenite sostojbi na duhot ja
karakteriziraat mentalnata slika. Silniot nagon za lutawe e ubla`en so bolnoto ~ezneewe
za ku}ata. Instinktot na samoodr`uvawe edna{ e potisnat, drugpat preterano izrazen.
Postoi sklonost za neposredni i celosni re{enija na site problemi: `estoka lojalnost
sprema prijatelite i bezgrani~na omraza sprema neprijatelite. Postojnite avtoriteti,
imaj}i go pritoa vo vid i op{testvoto i crkvata i semejstvoto, se otfrleni i izlo`eni na
somnenie, dodeka istovremeno se poka`uva nova i svoevolna lojalnost sprema
somnitelni voda~i. Vo ovoj period potajno se javuvaat mnogu mentalni rastrojstva.
Brojkite za samoubistva i nesre}i rastat. Izgleda deka pubertetot gi mobilizira site
mentalni i telesni slabosti na mladoto su{testvo do opasni isku{enija. Kaj mnogu
poedinci pubertetot se prodol`uva ili ostanuva vo oblik na izrazen infantilizam. Nie
sre}avame vozrasni lu|e so detsko lice i detski mentalitet. ^esto pubertetot ne zavr{uva
pred sredinata na dvaesetatta godina. Ponekoga{ pubertetot ostanuva da `ivee so
mentalnite obele`ja na ve~no dete i pokraj dolgata brada i starosta koja predizvikuva
po~it. Ona {to go odbele`uva periodot od pubertetot do zrelosta ne e tolku koli~nikot
na inteligencijata kolku {to e toa emotivnoto i volevoto dr`ewe. Nakratko, mo`e da se
podr`i postavkata deka vistinskiot kriminalitet mo`e da bide tesno povrzan so
organskata agresivnost na pubertetot i deka vo su{tina e simptom na pubertetskata
kriza."

30 Postubertetski period za devoj~iwata se smeta od 16-20, a kaj ma{kite od 18-24

godini. Toa period vo koj postepeno doa|a do izvesno sinhronizirawe me|u
emocionalnite i racionalnite elementi vo kriti~en realizam. Postepeno zapo~nuva da se
priznava avtoritetot na vozrasnite lu|e, vo prv red vo semejstvoto. So ovoj period
zavr{uva procesot na sozrevaweto na poedinecot.

2. Sociolo{ki aspekt na mladosta. Se pretpostavuva deka semejstvoto mu e od

pomo{ na mladoto su{testvo. Me|utoa, namesto toa, decata ~esto se iskoristuvaat od
strana na semejstvoto i se izlo-

`uvaat na novi opasnosti. Roditelite mo`at so postavuvawe na isklu~itelni

ograni~uvawa da predizvikaat i isklu~itelno sprotivstavuvawe od strana na decata, a so
pretpostavuvaweto na ednoto dete pred drugoto, mo`e da go rasto~at edinstvoto na
celoto semejstvo. ^esto semejstvoto ne e pristani{te kade {to se odmaraat du{ata i
teloto, tuku leglo na nemiri vo koe cvetaat sudiri i ekonomski napnatosti.
Ponekoga{ odnosot me|u tatkoto i sinot e pozategnat od odnosot do koj bi mo`elo da
dojde me|u deteto i suroviot nadvore{en svet. Pod vakvi okolnosti edno aktivno, zdravo
i mnogu ~uvstvitelno dete mo`e da svrti od patot i da se lizne vo kriminal, a nasproti
nego - edno neagresivno, povle~eno vo sebe, pla{livo, vozdr`livo, nesamostojno i
neenergi~no dete, mo`e da ostane nastrana od kriminalitetot.

3. Biolo{kiot i sociolo{kiot aspekt na mladosta se od izvonredno zna~ewe,

za{to tokmu vo niv se pomesteni najzna~ajnite okolnosti za opredeluvaweto na
krivi~nata odgovornost na maloletnicite. So nivno posredstvo vo sekoja zemja se
opredeluvaat gornata i dolnata starosna granica na krivi~nata odgovornost. Vo nekoi
zapadni zamji i zemjite од Common Law sistemot, iako razli~no, sekoga{ e utvrdena
gornata starosna granica koja se dvi`i od 15 do 21 godina. Pritoa, mo`e da se ka`e
deka vo prosek kako gorna granica na krivi~nata odgovornost e prifatena vozrasta od
18 godini. [to se odnesuva do dolnata starosna granica na krivi~nata odgovornost,
karakteristi~no e toa deka golem broj na zemji voop{to ne ja opredeluvaat, a vo onie
vo koi taa e utvrdena naj~esto iznesuva 7 godini Toa zna~i deka vo tie zemji za
maloleten delinkvent se smeta sekoe lice koe izvr{ilo krivi~no delo, ako se nao|a na
vozrast me|u 7 i 18 godini, so taa razlika {to vo nekoi zamji od Azija i Afrika,
gornata starosna granica e spu{tena na 14, pа i na 12 godini, {to se opravduva so
pobrzoto mentalno sozrevawe na maloletnicite vo tie dr`avi.

Vo na{ata zemja kako maloletnici vo krivi~nopravna smisla se smetaat lica od ma{ki i

`enski pol na vozrast od 14 do 18 godini. Licata pod ~etirinaesetgodi{na vozrast se
smetaat za deca i se krivi~no neodgovorni. Zna~ajno e i toa deka krivi~no
odgovnornite maloletnicite natamu se delat na pomladi (od 14 - 16 godini) i postari (od
16 do 18 godini) maloletnici. Na mladite maloletnici za izvr{eno krivi~no delo sudot
mo`e da im izre~e samo vospitni merki, a na postarite maloletnici - vospitni merki, a za
krivi~ni dela za koi vo KZ e propi{ana kazna zatvor nad 5 godini i kaznata
maloletni~ki zatvor.

Koga e vo pra{awe etiologijata na maloletni~kata delinkvencija ona {to zaslu`uva

prioriteno da se podvle~e e soznanieto deka pokraj op{tite pri~ini koi se zaedni~ki za
site vidovi na kriminalno povedenie, postojat i posebni pri~ini uslovi i povodi koi
osobeno se specifi~ni za ovoj vid na negativno odnesuvawe. So drugi zborovi, vrz
pojavata na maloletni~kata delinkvencija op{tite pri~ini i uslovi deluvaat vo ednakva
mera kako i kaj drugite vidovi na kriminalitet, me|utoa pokraj niv postojat i posebni
okolnost koi go ostvaruvaat svoeto re{ava~ko vlijanie tokmu vrz obemot, strukturata i
dimnamikata na delinkvencijata. Me|u niv nu`no e posebno da se istakne vlijanieto na
semejstvoto, u~ili{eto i koristeweto na slobodnoto vreme.
10 Na semejstvoto voobi~aeno mu se prefrlaat site poznati nedostatoci koga vo nego ja
nema potrebnata atmosfera za pravilen razvoj na li~nosta na maloletnikot. So ogled na
negovoto nesomneno zna~ewe i za uslovuvaweto na devijantnoto i kriminalnoto
povedenie kaj ostanatite ~lenovi na semejstvoto na ovoj problem poopstojno }e se
zadr`ime podocna.

Na u~ili{teto denes so pravo mu se prefrla deka svoite usilbi i programi sî pove}e gi

naso~uva kon pru`awe na obrazovni sodr`ini, a se pomalku vo nasoka na vospituvawe
na mladinata i vgraduvawe moralni normi, stavovi i pozitivni karakterni crti vo li~nosta
na maloletnikot i nivno podgotvuvawe da vodat op{testveno korisen `ivot, kako i kon
izgradba na sposobnosti so koi }e mo`at uspe{no da im se sprotivstavat na negativnite
sili i vlijanija so koi sekojdnevno }e se sre}avaat vo `ivotot. Metodite na rabota, brojot,
sostavot i stru~nosta na nivniot kadar, a osobeno opremenosta so laboratorii, fiskulturni
sali i tereni i nastavni pomagala se vo golem ras~ekor so vistinskite potrebi na
obrazovniot i vospitniot proces. Kon seto toa se nadovrzuvaat i maliot broj na u~ili{ta
{to vodi kon prenatrupani oddelenija od po 35-40 u~enici vo edno oddelenie. Seto toa
uka`uva deka osnovnite i srednite u~ili{ta kako i celokupniot sistem na obrazovanie ne
e ve}e vo soglasnost so potrebite i barawata na op{testvoto. Tie ednostavno ne mo`at
da gi zadovolat raste~kite potrebi na op{to vospituvawe, a najmalku da pretstavuvaat
vistinska alternativa na izgubenata vospitna uloga na semejstvoto i da pridonesuvaat
kon sozdavaweto na moralno stabilni i op{testveno prilagodeni li~nosti

I najposle, osnovnite zabele{ki {to se odnesuvaat na koristeweto na slobodnoto vreme

od strana na mladite se odnesuva na nedovolnata gri`a na op{testvoto da sozdade
soodveten broj na op{testveni organizacii i ustanovi koi }e nastojuvaat da go opfatat
sekoj mlad ~ovek i da mu pru`at mo`nost da go minuva svoeto slobodno vreme vo
korisni aktivnosti. Ako takvite organizacii i ustanovi ne postojat ili gi nema vo dovolna
mera, mladite nu`no i se prepu{taat na stihijata na ulicata i na isku{enijata na koi te{ko
mo`at da im odoleat.

Racionalnoto koristewe na slobodnoto vreme denes pretstavuva bitno etiolo{ko

pra{awe, osobeno za maloletnicite, so ogled deka ima pove}ekratno empirisko
doka`ano zna~ewe vo nivniot razvoj. Slobodnoto vreme ima rekreativna, zabavna,
razvojna (razvivawe na ~ovekovata li~nost), op{testvena i, se razbira, edukativna
uloga. Dobroto organiziranoto i racionalno iskoristenoto slobodno vreme ima
nesomnena preventivna funkcija vo suzbivaweto na negativnite porivi kaj mladite, taka
{to ne postoi op{testvo koe na ovoj problem ne mu posvetuva soodvetno vnimanie.
Nakratko, toa pretstavuva vremenska ramka koja treba vistinski da se iskoristi i da se
ispolni so bogati sodr`ini koi pretstavuvaat pozitivni vospitni aktivnosti i vlijanija
{to }e gi soprat devijantnite i delinkventnite povedenija na mladite. Ottamu, so pravo se
veli deka samo op{testvata {to ovoj problem go re{avaat na relativno zadovolitelen
na~in mo`at uspe{no da se spravat so prenaso~uvaweto na agresivnosta na mladite vo
op{testveno polezna nasoka Pritoa, se rabira deka stanuva zbor za programirano i
organizirano slobodno vreme vo koe mo`at da dojdat do izraz pozitivnite dispozicii i
interesi na sekoj maloletnik.

KRIMINOGENI FAKTORI

Podelbata na objektivni i subjektivni kriminogeni faktori, vsu{nost, uka`uva na

kriminogenite okolnosti kako:

- na pri~ini, uslovi i povodi na kriminalnoto odnesuvawe, - na nivnata sukcesivna

(vremenska) i genetska povrzanost i - na nivnata kvantitativna i kvalitativna
opredelenost.

10 Za nejzino polesno i uspe{no razbirawe bitno e najprvin da se opredeli ulogata na

kriminogenite faktori vo odnos na merata vo koja tie pridonesuvaat za pojavata na
kriminalitetot t.e. stepenot na intenzitetot na nivnoto vlijanie. Posmatrano od tie pozicii
pod poimot pri~ini na kriminalnoto odnesuvawe se podrazbiraat onie re{ava~ki
kriminogeni faktori bez ~ie dejstvo ne mo`e da nastane posledicata (krivi~noto delo).
Tie se zbir na dovolni uslovi vo koi nu`no se javuva kriminalitetot i kako takvi
uka`uvaat na negovata kauzalna povrzanost so opredeleni nadvore{ni vlijanija.

So ogled na izlo`enoto, kako pri~ini ili kako re{ava~ki kriminogeni faktori bez ~ie
dejstvie ne mo`e da nastane kriminalniot akt, treba da se tretiraat site onie nadvore{ni
vlijanija {to pretstavuvaat takva op{testvena pojava od ~ii protivre~nosti storitelot gi
crpi svoite vnatre{ni sprotivnosti. Kauzalnite vlijanija proizleguvaat od negativnoto
dejstvo na op{testvenite pojavi kako {to se:

• siroma{tvoto - bogatstvoto,

• nevrabotenosta,

• industrijalizacijata i urbanizacijata: migracii,

• specifi~nite krizni, nevoobi~aeni i vonredni okolnosti (tranziacija),

• obrazovanieto,

• religijatata,

• rastroenoto semejstvo,

• vospituvaweto,

• vlijanieto na sociopatolo{kite pojavi: alkoholizam, narkomanija,

hazard, prostitucija i sl.
Kako uslovi ili kako dopolnitelni kriminogeni faktori na kriminalitetot treba da se
tretiraat:

• raznovidnite okolnosti kako {to se raspolagaweto so nekakvi sredstva,

polo`ba, mo}, zanimawe i znaewe za izvr{uvawe na odnosno krivi~no delo,
kako i situacioni pogodnosti - no}, magla i drugi raznovidni vremenski priliki
i sl.

• nedovolnata razvienost na stopanskiot i pravniot sistem,

• neadekvanoto odbirawe i rasporeduvawe na kadrite vo dr`avnata

administracija,

• nepridr`uvaweto vrz principite na zakonitost vo rabotata na odelni

organi i institucii,

• slabata organizacija i efikasnost na op{testvenata kontrola,

• nefunkcionirawe na za{titnite (preventivnite) mehanizmi,

• vlijanieto na sredstvata na masovna komunikacija,

• slabata organizacija i nekreativnoto koristeweto na slobodnoto vreme

osobeno na mladite lica,

• nedovolnata budnost i opreativnost na organite na krivi~niot progon,

• neadekvatnosta i neefikasnosta na penitencijarniot tretman i sl.

I na krajot kako povodi ili kako kriminogeni faktori vrzani za neposrednata odluka za
izvr{uvawe na krivi~noto delo naj~esto se pojavuvaat i obi~no se smetaat: pridonesot
na `rtvata i na treti lica koi se izrazuvaat kako predizvikuvawe ili odr`uvawe na razni
konflikti i razli~ni situacii:

• od strana na `rtvata: zakani, uceni, navredi, fizi~ki napadi i drugi

provokacii, i drugi odnesuvawa na `rtvata na krivi~noto delo

• od strana na treti lica: a) nagovarawe, sovetuvawe, naso~uvawe,

poddr`uvawe vo namerata, sozdavawe natprevaruva~ki duh, molba,
iznesuvawe razni dezinformacii i lagi, predizvikuvawe qubomora i drugi
somnenija, predizvikuvawe razni raspravii, tu|a emotivnost - so`aluvawe,
izrazena zloba, netrpelivost i neprifa}awe, sozdavawe depresivni sostojbi i
lo{o raspolo`enie kaj `rtvata, b) poddr`uvawe opredeleni negativni osobini
(impulzivnost, agresivnost i sl.) kaj storitelot.

Na ova mesto treba da se naglasi deka razlikuvaweto na kategoriite pri~ini, uslovi i

povodi kako kriminogeni faktori ima svoe analiti~ko zna~ewe poradi nivniot relativen
karakter. So ogled na toa {to kriminalitetot e slo`ena op{testvena pojava ne mo`e strogo
da se razgrani~i intenzitetot na nivniot realen pridones za negativnoto op{testveno
povedenie. Imeno, vlijanieto {to vo edna prilika imalo dejstvo na uslov ili povod vo
opredelena situacija mo`e da pretstavuva pri~ina na kriminalitetot. Taka, na primer,
nagovaraweto da se izvr{i ubistvo kaj krvnata odmazada, mo`e da ima sila na pri~ina.
Toa zna~i deka eden, ili edna ista grupa na okolnosti vo razli~ni uslovi mo`e da se javi
vo sosema razli~na uloga. Na toj na~in vo nekoi slu~ai edna deterministi~ka
uslovenost na pojavite mo`e da stane kauzalna i obratno, vo drug splet na okolnosti
kriminogenite fakto ri mo`e da imaat uloga samo na deterministi~ko vlijanie {to ne e
pri~inski - posledi~no usloveno taka {to pretstavuvaat samo uslovi i povodi za
pojavata. Ottuka, sekoe apriorno opredeluvawe na op{tata uloga na pri~inite, uslovite i
povodite na kriminalitetot e proma{ena i zaludna rabota. Ova, me|utoa, ne zna~i deka
nivnata uloga ne mo`e da se opredeli, tuku samo toa deka takvoto opredeluvawe e
mo`no edinstveno preku konkretni empiriski istra`uvawa, i toa samo na oddelni oblici
na kriminalitetot.

Dosega utvrdivme deka vrz javuvaweto na kriminalitetot dejstvuvaat mnogubrojni

op{testveni faktori koi mo`at da ostvarat opredeleno pri~insko ili deterministi~ko
dejstvo. Me|utoa, za da gi opfatime site kriminogeni faktori ni nedostasuva u{te edno
bitno vlijanie. Bez toa vlijanie ne mo`e da se kompletira podelbata na objektivni i
subjektivni kriminogeni faktori, a toa proizleguva, od edna strana, od osobinite na
li~nosta na storitelot na kriminalnoto povedenie i toa vo momentot na izvr{uvaweto na
krivi~noto delo. Prvite kriminogeni vlijanija, zaedno so dosega navedenite kriminogeni
faktori spa|aat vo sferata na kauzalnoto i deterministi~koto objasnuvawe na pojavata na
kriminalitetot, a vtorite vo sferata na negovoto deterministi~ko objasnuvawe. Preku
analizata na nivnoto deluvawe mo`eme da konstruirame {ema na objektivni i
subjektivni faktori koja istovremeno ni ja poka`uva i op{tata kauzalna i deterministi~ka
sfera na uslovenosta na kriminalnite povedenija.

[to se odnesuva do vtorata novovnesena komponenta - osobinite na li~nosta na nositelot

na kriminalnoto povedenie - tuka se raboti za niza svojstva {to ja so~inuvaat
individualnosta na sekoj poedinec. Tie osobini i svojstva vo zavisnost od svojata
vnatre{na kombinacija vo strukturata na edna li~nost, nivnata nedovolna socijalna
oformenost i afirmiranost i podlo`nost na negativni vlijanija na objektivnite
kriminogeni faktori, mo`at da pretstavuvaat takvi kriminogeni okolnosti {to na odreden
na~in mo`at da go determiniraat kriminalitetot kako poedine~na pojava. Ovde,
vsu{nost, stanuva zbor za site onie individualni (vrodeni i steknati) osobini koi, od edna
strana rezultiraat od biopsihosocijalnite vlijanija, dodeka od druga strana ve}e
formirani se zdobivaat so samostojna sila {to e vo sostojba da ostvari natamo{no
dejstvo vo sozdavaweto na op{testvenite pojavi. Vo genezata na kriminalnoto
odnesuvawe ovie osobini na li~nosta mo`e da imaat dvojna uloga koja, spored moe
mislewe, vo kriminolo{kata literatura ne e dovolno voo~ena i istaknata. Imeno,
dokolku se raboti za zdrava, normalna li~nost, nadarena so svest i volja, osobinite na
opredelen poedinec mo`at da imaat determinira~ko vlijanie vrz pojavata na
kriminalitetot ili vrz bilo koe ~ovekovo povedenie.
Pri~inite na kriminalitetot ne se nasledenite ili steknatite osobini na li~nosta, tuku
stekot od negativnite op{testveni vlijanija. Osobinite na edna normalna li~nost se
pojavuvaat kako takvi dvi`e~ki sili {to mo`at da go naso~at povedenieto na ~ovekot.
Toa povedenie sekoga{ e celesoobrazno, no ne mora da bide vo soglasnost so
op{testvenite barawa i o~ekuvawa. Koe povedenie }e go odbere ~ovekot vo
ostvaruvaweto na svoite celi ne zavisi samo od konstelacijata na osobinite na li~nosta,
tuku i od pri~inite i uslovite {to niv gi sozdale kako takvi. [to }e stori poedinecot, zna~i
ne zavisi od silata na negovite osobini, koi vo osnova se zdravi i sposobni da go
oblikuvaat negovoto svesno i volevo povedenie, tuku pred sî, od silata

Za taa cel najprvin se pravi podelba {to poa|a od kriteriumot na razvojnosta, odnosno
odale~enosta na nivnoto dejstvo. So ogled na ovoj kriterium kriminogenite faktori se
delat na posredni (podale~ni) i neposredni (bliski). Dokolku me|u nivnoto deluvawe i
nastanuvawe na kriminalnoto povedenie deluvaat drugi faktori se raboti za posredni
kriminogeni okolnosti i obratno, dokolku me|u deluvaweto na kriminogenite faktori i
nastanuvaweto na posledicata ne ostvarile dejstvo drugi vlijanija zboruvame za
neposredni kriminogeni faktori. Vo taa smisla se veli deka op{tite kriminogeni faktori
(korenite) vrz kriminalitetot ostvaruvaat vlijanie samo vo krajna linija i so ogled na toa
se javuvaat kako posredni okolnosti, dodeka od druga strana, poradi nivniot poblizok
odnos so pojavata na kriminalitetot, pri~inite se smetaat za neposredni kriminogeni
faktori.

So ogled na neposrednosta - posrednosta i silinata na nivnoto pri~insko vlijanie,

kriminogenite faktori voobi~aeno se sistematiziraat na op{ti, poebni i poedine~ni.
Pritoa sosema ispravno se veli deka op{tite, koi se nao|aat vo site vidovi kriminalitet,
poteknuvaat od osnovnite produkcioni odnosi, odnosno od materijalnite uslovi na
op{testvoto. Posebnite kriminogeni faktori se karakteristi~ni za uslovuvaweto na
oddelni oblici kriminalno na povedenie. Nivnoto dejstvo e specifi~no za
predizvikuvawe na primer, na ubistvata, a ne i za krivi~nite dela od ekonomskiot
kriminalitet, soobra}ajnata delinkvencija i sl. Tie se sodr`inski i vremenski usloveni i
od op{tite kriminogeni faktori i se raznovidni po svojata pojavnost. Takvi faktori se na
primer, naru{enite bra~ni i semejni odnosi, alkoholizmot i drugite sociopatolo{ki
pojavi i sl. I na krajot, poedine~nite ili individualnite faktori se usloveni i od op{tite i
poedine~nite kriminogeni vlijanija i se karakteristi~ni za konkretniot storitel i za
krimiminalniot akt. Tie doa|aat do izraz preku individualnite osobini na konkretniot
storitel na krivi~noto delo i uslovite na situacijata.

ЕКОНОМСКИ ФАКТОРИ НА КРИМИНАЛИТЕТОТ

ИДЕЈНИ ФАКТОРИ ЗА КРИМИНАЛИТЕТОТ

Не гледај што правам, слушај

Op{testvoto koe e rasipano od svoite voda~i i vodeno od nivnite poroci, na svet mo`e
da donese samo rasipani deca. Toa gi vodi samo gra|anite koi se skr`avci, ambiciozni,
zavidlivci i rasipani, koi go gledaat samo toa kako zlostorot nosi sre}a, kako niskosta
zaslu`uva nagrada, kako nesposobnosta se po~ituva, kako bogatstvoto se obo`ava, kako
grabe`ot se favorizira, kako razvratot se ceni, a sekade kako talentite se obeshrabruvaat,
kako doblesta se zapostavuva, kako vistinata se progonuva, kako goleminata na du{ata
se mrazi, pravdata so noze se gazi, a smernosta ~mae vo beda i e prisilena da stenka
pod te`inata na gordelivata nepravda.

Pravi kako {to pravat drugite

Влијание на образованието

Poznato e deka so poniskiot stepen na obrazovanie na poedincite e vo neraskinliva

vrska poniskiot socijalen status, (poniskite materijalni prihodi) i kulturen status (pomali
mo`nosti za li~na afirmacija i duhovno izdigawe), pomalata mo`nost za realen uvid vo
op{testvenata stvarnost i vlijanie vrz op{testvenite nastani i tekovi na `ivotot,
ograni~enost na op{testvenite komunikacii od sekakov vid, pomala dostapnost na
civilizaciskite i kulturnite vrednosti i ottamu ograni~enosta na mo`nosti za nivno
natamo{no asimilirawe i zadovoluvawe. Na sprotivnata strana, niv im se mnogu
podostapni sociopatolo{kite povedenija kako eden vid na kontrakultura koja im slu`i
kako adekvatna zamena za intelektualno ponedosti`nite formi na li~na afirmacija i
zadovolstvo.

Od pozicijata na ovie stavovi trgnuva optimisti~koto stojali{te koe se izrazuva vo

tvrdeweto deka kriminalitetot opa|a so zgolemuvaweto na stepenot na obrazovanieto.
Spored ova dominantno stojali{te vo kriminolo{kata teorija, niskoto obrazovanie se
javuva kako najsilna okolnost {to vodi vo kriminalno povedenie poradi nesfa}aweto na
negovoto op{testvenoto i vistinskoto zna~ewe.

Moj stav e deka obrazovanieto ima diferencijalna uloga i zna~ewe vo uslovuvaweto

na kriminalitetot i odelni vidovi na devijantno odnesuvawe. Negovoto vlijanie varira
vo zavisnost od konstelacijata na op{testvenite vlijanija i vidot na konkretno
izbranoto negativno povedenie. Taka istra`uvaweto na ubistvata se obidovme da gi
razgledame karakteristikite na ubijcite i so ogled na nivoto na nivnoto obrazovanie.
Vo taa smisla obrazovno nivo go posmaтravme kako kategorija {to ja opredeluva
nivnata op{testvenata polo`ba i kako determinanta na nivniot stav sprema socijalnite
vrednosti vo smisla na nivno neprifa}awe, odnosno nepo~ituvawe i
sprotivstavuvawe. Dobienite podatoci ni poka`aa deka ubistvata gi vr{at lica {to
glavno se nepismeni i nemaat oformeno barem osnovno zadol`itelno obrazovanie.
Nivnoto vkupno u~estvo iznesuva 64,9%. Ako kon niv se dodade i procentot na
 ubistvata {to gi izvr{ile storitelite so zavr{eno osmo oddelenie se dobiva pokazatel od
86,5%, od koj jasno proizleguva deka niskoto obrazovanie se pojavuva kako mnogu
zna~aen faktor {to vr{i golemo vlijanie vrz pojavata na ovoj vid kriminalitet. A deka
obrazovnoto nivo na storitelite na krivi~noto delo ubistvo nema ambivalenten
karakter, go poka`uvaat rezultatite i od drugi istra`uvawa od ovaa oblast. Vo ovaa
smisla so pravo mo`e da se ka`e deka neobrazovanite lu|e se li{eni od onie vlijanija
{to pridonesuvaat za pozitivno formirawe na li~nosta, nejzinata pravilna
socijalizacija, jakneweto na moralnite stavovi, izdignuvaweto na kulturnoto nivo i
razvivaweto na soznanijata za op{testvenite vrednosti i odnosi. Neobrazovanosta e
nu`no povrzana so neznaewe,zaostanati sfa}awa, nepromislenost, pogolema
podlo`nost na alkohol i sli~ni strasti i neprifatlivi idei. Niskoto obrazovno nivo vo
golema mera go determinira i poleto na interesiraweto pri koristeweto na slobodnoto
vreme. Ovie lica poka`uvaat mnogu pomal interes za sredstvata na masovna
komunikacija, politi~kite nastani, kulturnite manifestacii, knigata i sl. Seto toa
pridonesuva ovie lu|e da imaat poinakov sistem na vrednosti koj se karakterizira so
toa {to vo op{testvenite interakcii naj~esto vleguvaat i reagiraat so intenzivni emocii.

Od druga strana, edno od na{ite istra`uvawa go poka`a i toa deka obrazovanieto nema
nikakva uloga vo oddavaweto kon hazardnite igri so ogled na toa {to, kako i kaj onie so
nisko, taka i kaj onie so visoko obrazovanie ednakvo mo`e da se javat takvi strasti koi
gi vle~at lu|eto kon ovie pojavi. Igrata i parite se ednakvo privle~ni kako za
siroma{nite taka i za bogatite lu|e i ottamu nitu edna obrazovna kategorija ne e imuna
od hazarderstvoto. Vo potkrepa na ova go naveduvame samo toa deka vo dene{noto
op{testvo retko koj smeta deka oddavaweto kon hazardnite igri pretstavuva ne{to lo{o
osobeno ako posledicite od toa se odnesuva na sebe. So drugi zborovi, ona {to e tolku
masovno i {to site go pravat mo`e da bide samo dobro. A op{tiot zakon na ~ovekovata
priroda veli deka nikoj ne bega od dobro (arno), osven ako ne se nadeva deka }e se
stekne so nekoe drugo u{te pogolemo dobro.

Vo soglasnost so na{iot stav treba da se posmatra i stojali{teto na pesimisti~ka

koncepcija. Toa sepak ne e slu~aj, za{to spored ovaa koncepcija na povisokoto
obvrazovno nivo voop{to ne mu pridava antikriminalno zna~ewe, tuku naprotiv,
visokoto obrazovanie se zema kako zna~aen faktor na kriminalitetot. Me|utoa, ako se
isklu~i nepotrebniot eksluzivitet, i ova stojali{te e blisku do vistinata, osobeno
toga{ koga treba da se objasni recidivizmot i kriminalitetot na belite jaki. Vo prilog na
ova stoi argumentacijata deka povisokoto obrazovanie koe e vo nu`na sprega so
povisokata op{testvena polo`ba i op{testvena mo}, go vooru`uva poedinecot so
potrebnite znewa za razvivawe na kriminalna specijalnost i, {to spored nas e u{te
pozna~ajno, gi pravi dostapni nedozvolenite sredstva za ostvaruvawe na sofisticirani
kriminalni povedenija.

МАКРОГРУПНИ ФАКТОРИ НА КРИМИНАЛНОТО ПОВЕДЕНИЕ

1. Деградирано и дефициентно семејство

 Edna od okolnostite koja nikoj ne ja spori e sekako deka semejstvoto ja pretstavuva
najzana~ajna sredina {to go ovozmo`uva zdraviot psihofizi~ki razvojot na li~nosta. Vo
semejstvoto se steknuvaat prvite `ivotni iskustva i pretstavi, se formiraat pogledite i
moralnite vrednosti i se steknuvaat navikite i sklonostite koi vlijaat vrz celokupnoto
podocen`no povedenie na li~nosta. Nakratko, semejstvoto gi dava osnovnite nasoki
na li~nosta koi stanuvaat nejzini trajni vrednosti. Od ispravnosta na ovie nasoki zavisi
pravilnata socijalizacija na li~nosta koja pak, od svoja strana, e neophoden uslov za
nejzinoto uspe{no prilagoduvawe vo op{testvenata sredina. Seto toa zna~i deka
uspehot i karakterot na prilagoduvaweto na poedinecot zavisat od karaterot na
semejstvoto.

2. Denes me|utoa, smejstvoto ne mu ja pru`a ni elementarnata emocionalna i

socijalna za{tita na deteto, vo nego ve}e nema dovolno qubov, pa duri ni fizi~ka
bliskost. Vo sovremenoto semejstvo tatkoto kako va`en faktor go gubi svoeto
zna~ewe, a deteto nemaj}i vo likot na svojot tatko fugura so koja }e se
identifikuva bara drug silen ma` na kogo }e se ugleda i toa me|u negativnite
junaci od ulicata.

Hentig gi naveduva slednive faktori koi vodat koj rastrojstvo na semejstvoto, a ottamu i
kon delinkvencija i kriminalitet:

a. golemata razlika vo godinite pome|u bra~nite drugari

(nad 15 godini) i nivnoto nesoglasuvawe,

b. roditeli alkoholi~ari,

c. redukcija na funkciite na semejstvoto - domot postoi samo vo sabota, a vo

ostanatite denovi toj e samo no}evali{te i gostilnica, odnosno vo
semejstvoto se ostvaruva samo ekonomskata funkcija na semejstvoto,

d. za razvojot i vospituvaweto na decata se osobeno opasni vtorite brakovi

na nivnite roditeli,

e. osobeno opasni i patolo{ki se i preterano malite ili golemi semejstva,

f. smrtta kako psiholo{ki i ekonomski faktor, `iviot bra~en partner ~esto go

vodi kon depresija i kriminal,

g. do sli~ni posledici vodat i razvodite i po koj i da e osnov, napu{tawata na

semejstvata

h. negativni okolnosti se i specifi~nite odnosi i situacii koi se javuvaat koga

vo semejstvoto e usvoeno dete ili se javuvaat siraci, i toa me|u tie deca i
sredinaat i me|u usvoenikot i usvoitelot, kako i me|u ma`ot i `enata kako
usvoiteli,
 i. nemoralnoto i sociopatolo{koto povedenie kako faktor vo semejstvoto,

j. semejnata netrpelivost,

k. indolentnosta na nekoj od ~lenovite vo semejstvoto,

l. qubomorata i veneri~nite bolesti,

m. isklu~itelnite seksualni barawa,

n. verskite i nacionalnite razliki me|u sopru`nicite i sl.1327

Ottamu, samo kako primer, }e navedeme nekoi od niv: prefrluvawa,

ekstravagantnost, skr`avost, fizi~ki i mentalni nedostatoci, indolentnost, nekontroliran
karakter i temperament, nemoralni naviki i povedenija, sociopatolo{ki povedenija
(alkoholizam, prostitucija, komar, nemoralni naviki, vagabunda`a, i dr. na eden ili
pove}e ~lenovi od semejstvoto), kriminalno odnesuvawe na eden ili pove}e ~lenovi od
semejstvoto, lo{o vodewe na domakinstvoto, nevodewe smetka za materijalnite potrebi
na bra~niot drugar i semejstvoto, preterano tro{ewe i rasipni{tvo, me{awe na roditelite
vo brakot i semejstvoto, odbivawe na seksualni kontakti i seksualni nesoglasuvawa,
nemawe deca, preteran afinitet kon svoite srodnici i nepravilen odnos kon rodninite na
sopru`nikot, nepravilen odnos kon decata od porane{niot brak na sopru`nikot,
nesoglasuvawa okolu vospituvaweto na decata, obvrski kon decata od porane{ni
brakovi (viduvawa, alimentacii i sl), obvrski kon roditelite koi `iveat ili ne `iveat vo ista
semejsna zaednica, nesoglasuvawe okolu podelbata na nasledstvoto na sopru`nikot,
pregolemi razliki vo obrazovnoto nivo na sopru`nicite, predominantniot status i uloga
vo semejstvoto na eden od sopru`nicite, me|usebni navredi, zajadlivost, poni`uvawa,
maltretirawa, omraza, kavgi i raspravii i fizi~ki presmetki, razni bolesti vo semejstvoto,
profesionalnata i kvalifikacionata struktura na roditelite i nivnata vrabotenost (posebno
na majkata), odnosno nevrabotenost (posebno na tatkoto), starosnata struktura na
roditelite vo odnos na decata, pregolema brojnost na decata ili edinec vo semejstvoto,
negri`a, zapostavuvawe na sekakov nadzor i kontrola i fizi~koto kaznuvawe kon
decata, prisustvo na patrijalhalni sfa}awa, zaostanati kulturni sfa}awa i predrasudi,
primitivizam, raznovidni samovolija, uporni no, neuspe{ni nastojuvawa na edniot
sopru`nik da se oslobodi od drugiot (osobeno vo selskite sredini) itn. Site ovie, i brojni
drugi faktori retko deluvaat izolirano. Pravilo e deka del ili pove}eto od niv deluvaat
istovremeno i kompatibilno. Spored toa ako se raboti za edno degradirano semejstvo
vo koe nepostoi qubov, doverba, razbirawe i po~ituvawe, tuku se afirmiraat sprotivni
principi, toa semejstvo ne e vo sostojba da ja ostvari svojata osnovna funkcija, koja se
sostoi vo izgradba i pravilen razvoj na poedinecot koj fleksibilno }e se odnesuva kon
nadvore{naat stvarnost. Takvi e onie semejstva vo koe ostustvuva pozitivniot primer na
roditelite i kade vladeat te{ki materijalni uslovi, alkoholizam, prostitucija, kavgi i
nesoglasuvawa, avanturizam i sli~ni negativni odnesuvawa.
 Natamo{ena op{topoznata okolnost vo kriminologijata i socijalnata patologija e
deka izobli~uvaweto na li~nosta makar i na eden od ~lenovite na semejstvoto,
zapostavuvaweto na osnovnite op{testveni obvrski i nemo`nosta da se odr`i stabilna
materijalna situacija, vlijaat kon toa konkretnoto semejstvo postepeno da se razbiva -
razoreno semejstvo. Ottamu proizleguvaat dopolnitelni posledici. Nesigurnoto i
dezorganizirano semejstvo sozdavaat nepovolni uslovi za vospostavuvawe na vnatre{ni
zdravi odnosi i vo ramkite na po{irokata op{testvena zaednica. Takvoto semejstvo ne
mo`e da gi izvr{uva svoite zada~i vo pogled na vospituvaweto na decata i nivnoto
pravilno naso~uvawe kon op{testveno pozitivni celi i dejnosti. Na toj na~in sî se vrti vo
"ma|epsan" krug. Roditelite ve}e ne se sposobni so liceto koe se oddava kon devijantni
ili Od druga strana ~estopati se javuva agresivnost i odbojnost od strana na roditelite
kon liceto koe se oddavaat kon negativni povedenija, za{to tie nesomneno im pre~at, a
so toa se sozdavaat novi tenzii vo semejstvoto. Nakratko, vo otustvo na posigurna
potkrepa od op{testvoto, koe vpro~em i nema izgradeno nikakvi vrednosti naso~eni
kon eliminirawe na opredelni negativnosti vo semejstvoto, toa ostanuva li{eno od bilo
kakvo vistinsko delotvorno vlijanie za nadminuvawe na ovie negativni pojavi. Ottamu,
sekoja borba vo ramkite na osnovnata kletka na op{testveniot `ivot ostanuva jalova
usilba, od prosta pri~ina {to posledicite koi nego drasti~no go pogoduvaat i vodat kon
sigurna propast, ni najmalku ne ja zasegaat po{irokata op{testvena zaednica. Naprotiv,
seto ona {to mo`e da se sretne nadvor od semejstvoto vo po{irokata no, i vo potesnata
sredina, vodi kon poddr`uvawe na vakvite negativni odnesuvawa. Vo taa smisla fakt e
deka ~ovekot e su{testvo na odnosi i vlijanija i deka na negovata svest konstantno
deluvaat raznovidni okolnosti me|u koi sekako deka e vklu~eno i dejstvoto na
mikrosredinata (sosedstvoto, ulicata, rabotnoto mesto, obrazovnata ustanova).
Pretpostavenoto negativno dejstvo na mikrosredinata vo prv red se odnesuva vrz
mladite lica osobeno ako kaj niv od razni pri~ini izostanuva ili e potisnato vo vtor plan
konstruktivnoto dejstvo na semejstvoto.

4. So ogled deka semejstvoto pretstavuva osnovna struktura vo koja se vr{i

vospituvaweto i socijalizacijata na li~nosta i sekoe otsustvo na eden od negovite
~lenovi - deficientno semejstvo (otsustvo poradi rabota vo stranstvo, poradi izdr`uvawe
na kazna, napu{tawa na semejstvoto, razvod ili smrt) pretstavuva golem hendikep {to
ima zna~ajno vlijanie vrz navedenite procesi. Bez razlika na pri~inata na deficientnosta
(deficit na latinski - kusok, zaguba) na nekoj od negovite ~lenovi, semejstvoto kade {to
negovite ~lenovi se odvoeni i maloletnite deca ostaveni bez soodvetna gri`a i nadzor od
vozrasnite, izvonredno lo{o se odrazuva na negovoto funkcionirawe. Poto~no, sekoja
nepotpolnost na semejstvoto, ednakvo kako i degradiranoto i razorenoto semejstvoto,
doveduva do opasnost od prifa}awe na obrasci na sociopatolo{ko i kriminalno
povedenie.

3. Влијание на воспитување
 Poznato e deka semejstvoto i u~ili{teto po~nuvajki od negovoto najrano detstvo, ja
igraat ili, poto~no, treba da ja igraat prvostepenata uloga vo pogled na vospituvaweto i
voveduvaweto vo `ivot na mladiot ~ovek. Vo semejstvoto i u~ili{teto se steknuvaat
prvite `ivotni iskustva, i pretstavi za `ivotot, osnovnite stavovi i moralni normi i
vrednosti, naviki i sklonosti koi vlijaat vrz negovoto natamo{no povedenie. Ona {to
me|utoa ovde sakame da go izdvoime i posebno da go poso~ime se odnesuva na
ostanatite institucionalni formi vo ~ija osnova mora da le`i vospitna uloga dokolku
sakame pozitivnite rezultati na planot na primarnite grupi da ne bidat so eden potez
naru{eni i celosno obezvredneti.

Ovde vsu{nost povtorno se aktuelizira pra{aweto za vlijanieto na pozitivniot primer

na site op{testveni organi i institucii koe go zagatnavme zboruvajki za sistemot na
kulturnite vrednosti i zaostanatite sfa}awa. Imeno, ako e to~no, a to~no e, deka li~niot
primer vo semejstvoto i u~ili{teto igraat osobeno zna~ajna uloga, za{to decata prirodno
se orientiraat sprema roditelite koi im slu`at kako paradigmi na odnesuvawe, toga{ e
sosema realna takvata analogija i so vozrasnite. Razlikata e samo vo toa {to kaj niv doa|
a do zna~ajna zamena na objektot vrz koj tie go gradat i naso~uvaat svoeto potpirawe i
odnesuvawe. Nakratko, kaj niv namesto odnesuvaweto na roditelite i nastavnicite,
glaven primer na ona {to treba da se sledi stanuva odnesuvaweto na najpovikanite
politi~ki strukturi vrz koi tie go prenele svoeto pravo za donesuvaweto na najva`nite
egzistencionalni i op{testveni odluki, a toa sekako deka se dr`avnata vlast i dr`avnata
administracija. Vo toa le`at ednostavni pri~ini: ako semejstvoto i u~ili{teto
(vklu~uvajki gi tuka i visoko obrazovnite institucii) pretstavuvale prvata referentna
grupa vo koi mladite gi dobivaat osnovnite oblicina socijalizacija, pretstavnicite na
vlasta i dr`avnata administracija za vozrasnite stanuvaat klu~niot faktor za proverka na
ve}e interioriziranite li~ni i op{testveni vrednosti.

Ottamu e vo pravo Eliot koga veli deka spre~uvaweto na krivi~nite dela vo izversen
pogled e del na celokupniot problem na dobroto dr`avno ureduvawe i deka toa
postavuva barawe na postojana budnost, kako {to neprekidno nî potsetuvaat politi~kite
nau~nici. Me|utoa, spre~uvaweto na krivi~nite dela e i ne{to pove}e od toa: toa e isto
tolku pra{awe na dobroto vospituvawe," na zdrav semeen `ivot, prikladna razonoda i
op{testveno orientirana `ivotna filozofija. . Spored nea, politi~kata organizacija i
politi~kite ustanovi mora da se doveduvaat vo tesna vrska so kriminalot, za{to
politi~kata organizacija na pove}e na~ini se odgovorni za negovoto javuvawe. Pritoa,
spored Eliot, ~etiri okolnosti se najzna~ajni: 10 slabata dr`ava, 20 politi~kata
korupcija na dr`avnite administrativni slu`benici, 3 0 neefikasnata odnosno
korumpirana policija i 40 te{kotiite koi se sodr`ani vo funkcioniraweto na
krivi~noto pravosudstvo. Toa se vo osnova onie slabosti za koi slobodno mo`e da se
ka`e se glavnata karakteristika za sostojbata na edno dezorganizirano op{etstvo.
Pra{aweto pak za dezorganiziranoto op{etstvo e pra{awe za naru{enite
(dezorganizirani) vrednosti, na prodlabo~uvaweto na neusoglasenosta me|u
individualnite i op{testvenite vrednosti.
 Poznat e faktot deka pripadnicite na vladea~kata klasa i delovnite krugovi vo site
op{testva, a osobeno vo bur`uaskiot svet, vo golema mera se oddavat kon vr{eweto na
ovie oblici na inkriminirani aktivnosti koi im obezbeduvaat steknuvawe na materijalni
vrednosti i dobra. Vo pra{awe e motivot na zgolemuvawe na profitot, zarabotuva~kata
i zgolemuvawe na svoeto bogatstvo kako izraz na individualnite streme`i i interesi.
Op{tiot interes te{ko mo`e da dojde do izraz vo vakvo op{testvo, a dokolku se
proklamira toj slu`i kako zasolni{te za protnuvawe i ostvaruvawe na li~nite interesi na
onie klasi i sloevi koi na nego se povikuvaat. Vo toj pogled predni~at pripadnicite na
vladea~kite sloevi koi se borat za u`ivawe na privilegii, za steknuvawe na li~na korist,
zadovolstva i pozicii, smetaj}i deka im e dozvoleno toa da go postignat, pa ottamu se
slu`at so koristewe na dr`avnite organi, so organizirawe na {pekulacii, so korupcija i
drugi nedozvoleni sredstva. Vo takvi uslovi na ostanatite ne im preostanuva ni{to drugo
osven da go sledat nivnito primer, se razbira ako mo`at. Enormnata trka da se stekne
kakva i da e funkcija, da se bide vo vlasta, ne e ni{to drugo, tuku naj~esto samo obid da
se dojde do takvata mo`nost.

res te{ko mo`e da dojde do izraz vo vakvo op{testvo, a dokolku se pro klamira toj slu`i
kako zasolni{te za protnuvawe i ostvaruvawe na li~nite interesi na onie klasi i sloevi
koi na nego se povikuvaat. Vo toj pogled predni~at pripadnicite na vladea~kite sloevi
koi se borat za u`ivawe na privilegii, za steknuvawe na li~na korist, zadovolstva i
pozicii, smetaj}i deka im e dozvoleno toa da go postignat, pa ottamu se slu`at so
koristewe na dr`avnite organi, so organizirawe na {pekulacii, so korupcija i drugi
nedozvoleni sredstva. Vo takvi uslovi na ostanatite ne im preostanuva ni{to drugo
osven da go sledat nivnito primer, se razbira ako mo`at. Enormnata trka da se stekne
kakva i da e funkcija, da se bide vo vlasta, ne e ni{to drugo, tuku naj~esto samo obid da
se dojde do takvata mo`nost.

4.Влијание на трети лица на појавата на криминалитет

Kriminologijata i viktimologijata do skoro ne vodea smetka za za ulogata na treti lica

vo opredeluvaweto na odelni krivi~ni dela. Taa uloga, sepak, ne be{e zapostavena od
krivi~noto pravo i odamna se razgleduva vo teorijata na sou~esni{tvoto.

Navedenite aspekti vo vrska so povedenieto na tretite lica {to od opredeleni pri~ini

ostanalo nadvor od krivi~noto pravo, se me|utoa su{testveni podra~ja za koi treba da se
vodi smetka vo ramkite na kriminologijata, viktimologijata i penologijata.
Avtorot {to prv uka`a na vakvoto teoretsko i prakti~no istra`uva~ko zna~ewe na
ulogata na tertite lica (tn. vme{uva~i) vo objasnuvaweto na kriminalitetot e Janez
Pe~ar. Toj veli deka "kriminalniot par" (storitelot i `rtvata) ~esto i samiot e "`rtva" na
treti lica, nivna igra~ka, eden od niv ili duri i obajcata se orudie na subjektot od
zadninata. Mehanizmite na ovladuvawe so kriminalniot par na stranata na vme{uva~ot
~esto se perfidni, planski i ne sekoga{ pretstaveni kako telesna sorabotka, tuku kako
emocionalni, psihi~ki, imotni i drugi vlijanija. Toa ne proizleguva sekoga{ od jasno
manifestiran interes na vme{uva~ite, tuku od strukturata na nivnata li~nost, tipot na
~ovekot, negoviot op{testven status i uloga, na~inot na `ivot itn, {to mo`e da bide
zna~ajno za kriminalniot par. Trgnuvajki od ova sosema racionalno i od strana na
Pe~ar empiriski potvrdeno razmisluvawe, smetavme deka e bitno da go proverime i vo
istra`uvaweto na ubistvata. Pritoa, zabele`avme deka intenzitetot na vlijanieto na tretite
lica vo javuvaweto na ubistvata vo prv red e usloven od toa dali storitelot i `rtvata
porano bile vo me|usebno dobri ili lo{i odnosi. Vo slu~aite koga licata od kriminalniot
par bile vo prethodni dobri odnosi, povedenieto na tretite lica bilo edna od glavnite
pri~ini za vlo{uvawe na nivnite odnosi i zna~aen neposreden uslov za ostvaruvawe na
deloto. Vo slu~aite pak, koga me|usebnite odnosi na licata od kriminalniot par bile lo{i
i pred vme{uvaweto na tretoto lice, negovoto povedenie bilo pri~ina za zgolemuvawe
na intenzitetot na vlo{enite odnosi i imalo pomala ili pogolema uloga za nastanuvaweto
na ubistvoto. Trgnuva}i od ovie soznanija se vpu{tivme i vo otkrivawe na
interakcionite odnosi me|u tretite lica i licata od kriminalniot par. Vo taa smisla, vrz
osnova na grupirawe na opredeleni zaedni~ki obele`ja, uspavme da pronajdeme tri
pozna~ajni kriminolo{ko-viktimoilo{ki relacii:

10 Tretotot lice bilo vo bliski odnosi so storitelot, a vo konflikten odnos so `rtvata. Vo

ovie slu~ai povedenieto na tretoto lice vlijaelo storitelot da go prezeme ili zabrza
dejstvieto na izvr{uvaweto na ubistvoto. Pritoa, storitelot mo`e da deluva sam, so
tretoto lice koe se stavilo na negova strana, so drugi bliski ~lenovi na svoeto semejstvo
ili so treto lice i bliski ~lenovi na svoeto semejstvo.

Vo ovie odnosi tretite lica se vme{uvaat od najrazli~ni motivi kako {to se imotni
interesi, odmazda poradi izvalkana ~est, fizi~ko doka`uvawe, od zloba, zavist,
doka`uvawe na nekakva vistina i sl.

20 Tretoto lice bilo vo konflikt so storitelot na ubistvoto i istovremeno vo bliski i dobri

odnosi so `rtvata. Tretite lica so svoite povedenija ovde ne samo {to ja zgolemuvaat
kriminalizacijata na storitelot, tuku vo golema mera i viktimizacijata na `rtvata. I ovde
storitelot deloto go prezema sam ili pak so ~lenovite na svoeto semejstvo, no ne e
isklu~eno i so podr{ka na treti lica Tretite lica se vme{uva~i {to baraat seksualno
zadovolstvo ne po~ituvaj}i gi ~uvstvata na storitelot ili `rtvata, a ponekoga{ i na
obajcata. Me|utoa, vo ovoj tip vme{uvawe se pojavuvaat i motivi {to od strana na
tretite lica se procenuvaat kako dobronamerni (pru`awe pomo{, soveti i razni uslugi).
Objektivno gledano, ova se me|utoa, naj~esto socijalno iskol~eni motivi {to
proizleguvaat od vlijanieto na op{testvenite predrasudi.

30 Tretite lica (ili lica) bile vo bliski odnosi so storitelot, no vo konfliktni odnosi so
drugi treti lica, koi, od svoja strana bile vo bliski odnosi so `rtvata.
Motivite na vme{uvaweto na ovoj tip odnosi se glavno isti kako i kaj vme{uvaweto od
prviot tip.

ИНДИВУАЛНО ПСХИХОЛОШКА ПРИЧИНОСТ И УСЛОВЕНОСТ НА

КРИМИНАЛИТЕТОТ

So ogled na specifi~nata cel na krivi~noto pravo, motivot, misleweto i karakterot na

storitelot kako i celokupnata negova li~nost, za klasi~arite be{e ne{to sosema
sporedno. Me|utoa, vo poslednata decenija na 20 ти vek, klasicizmot do`ivea seriozna i
dlaboka kriza. Nesomnena zasluga za toa, i pokraj negovata principielna zabluda za
rodeniot zlostornik, mu pripa|a na Lombrozo, za{to predupredi na biolo{kite
(endogenite) faktori na kriminalitetot. Na toj na~in na videlina se pojavi li~nosta na
prestapnikot i stana predmet na kriminolo{kite prou~uvawa. So toa na vidno mesto na
ovaa problematika stapi li~nosta na storitelot, me|utoa ne kako nekoja apstraktna
kategorija na filozofskiot indeterminizam, tuku kako vistinska pojava, kako rezultat na
deluvaweto na biopsiholo{kite determinanti. Ne{to podocna, kako rezultat na
novite sfa}awa koi se afirmiraa osobeno vo sociolo{kata {kola, i koi naskoro glavno
bea prifateni od eklekti~kata (neoklasi~nata) {kola, krivi~noto delo zapo~na da se
zema predvid vo mera vo koja so negova pomo{ mo`e da se oceni stepenot na
krivi~nata odgovornost na storitelot ili negovata vinost i op{testvena opasnost.
Stepenot na taa odgovornost se opredeluva ne samo spored objektivnite tuku i spored
subjektivnite momenti, {to zna~i mora da se zeme predvid ne samo izvr{enoto delo i
negovite posledici tuku i celokupnata li~nost na storitelot kako {to taa se poka`uva
sprema izvr{enoto delo, tuku i nejziniot dotoga{en `ivot i nejziniot karakter voop{to.
Bez ogled {to i vo ovaa koncepcija pojdovnata to~ka sî u{te e krivi~noto delo,
storitelot sepak ne se smeta pove}e kako apstraktna figura, tuku se tretira kako `ivo
psihi~ko su{testvo so site negovi individualni svojstva. Spored toa, krivi~noto delo se
sfa}a kako izraz na li~nosta, koja `ivee i raboti vo opredelena sredina pod vlijanie na
opredeleni okolnosti na prostorot i vremeto, pod vlijanie na biolo{kite (endogeni) i
nadvore{nite (egzogeni) faktori.

Od podocne`niot razvoj na kriminolo{kite teorii mo`e da se zabele`i zna~ajnata

tendencija koja se dvi`e{e vo interes na celishodna prevencija i represija i prodlabo~ena
analiza na negoviot storitel. Vo vrska so toa doa|aat raznite kriminalnopoliti~ki sfa}awa
na krivi~noto delo i storitelot.

1. Vrz osnova na navedenoto mo`e da se zaklu~i deka kriminalitetot ne e

isklu~ivo ni bioholo{ki, nitu isklu~ivo sociolo{ki fenomen i deka ni ednostranite
biolo{ki, psiholo{ki i sociolo{ki sfa}awa i prou~uvawa na zlostorstvoto ne mo`at da
dadat zadovolitelno objasnuvawe. Ottamu, potreben e takov pristap vo koj pokraj
okolnostite od op{testven aspekt, ednovremeno }e gi posmatra i istra`uva biolo{kite i
 psiholo{ki elementi na storitelot vo neposredna poverzanost so negovata okolina. Toa
zna~i, deka kriminalnoto povedenie e povrzano i so osobinite na li~nosta na storitelot
na krivi~noto delo, so svojstvata koi ja izrazuvaat negovata individualnost i ja
opredeluvaat negovata uloga vo op{testvoto.

2. Zapoznavaweto na li~nosta na prestapnikot vo osnova ima dvostrana smisla:

10 otkrivawe na podlabokite, vistinskite pri~ini i mehanizmi na nekoe povedenie koe
{to ovozmo`uva izbor na adekvatni merki na op{testvenoto reagirawe, i 2 0
predviduvawe na idnoto povedenie, ili prognoza, {to e od neprocenliva vrednost za
prevencija na konkretniot vid na kriminalno povedenie.

Pritoa od pomalo ili pogolemo zna~ewe mo`at da bidat site karakteristiki na li~nosta:
osobinite na temperamentot (emocionalna stabilnost), karakterot (samodoverba,
samokriti~nost, agresivnost, pla{livost, bezobyirnost), inteligencijata, sposobnostite
(fizi~ki, senzorni, psihomotorni i mentalni, vnimanie), i dvi`e~kite

3. sili na ~ovekovoto odnesuvawe

Faktotot kriminalna situacija. Tretiot faktor na kriminalitetot e samata situacija,

odnosno povolnite priliki koi se pojavuvaat vo op{testvoto vo ogromni koli~estva.
Mnogu situacii sozdavaat nade` deka dokolku se iskoristat }e ja otstranuvaat bolkata,
vnatre{nite pritisoci, ~uvstvoto na anksioznost, nezadovolstvoto, depresivnite
raspolo`enija i vo momentot na nivnoto iskoristuvawe sozdavaat ~uvstvo na lesnotija,
vedrina sila, prijatnost i sigurnost. Vo sega{nite uslovi na brz tehni~ko - tehnolo{ki
razvoj lu|eto se zatrupani so razni materijalni i nematerijalni dobra koi obemno se
reklamiraat i koi treba da im donesat mir, sre}a i blagosostojba, no, koi tie ne mo`at da
gi dostignat. Toa se takvi dobra za koi u{te vo momentot na nivnoto stavaweto vo
upotreba se smetalo deka }e predizvikuvaat zavisnost (adiction), no ne i so faktot
{to }e stane so onie poedinci za koi legalnoto doa|aweto do tie dobra za navek }e
ostane nedostapno. Do kriminalnata situacija doa|a poradi dejstvoto na niza posredni i
neposredni objektivni okolnosti, koi so ogled na vremeto na nastanuvaweto mo`at da se
podelat na: 10 okolnosti koi neposredno mu prethodelena deloto i 20 okolnosti koi
deluvale vo vremeto na izvr{uvaweto na deloto. Navedenite okolnosti mo`at da se
podelat i spored funkcijata {to ja imaat vo genezata na krivi~noto delo na: a) okolnosti
koi go ovozmo`uvaat izvr{uvaweto na deloto (na primer, postoewe na prikladna `rtva,
pogodno sredstvo i sl.), b) okolnosti koi posredno i neposredno go predizvikale deloto
(navreduvawe, fizi~ki napad, nanesuvawe {teta i sl.) i v) okolnosti koi go spre~uvaat
izvr{uvaweto na krivi~noto delo (zkanetata kazna, moralnite vrednosti na poedinecot i
sl.)
Li~nosta na ~ovekot, me|utoa, e tolku individualna {to nikoga{ so celosna sigurnost ne
mo`e da se pretpostavi deka vo ista situacija i pri isti nadvore{ni pottici }e reagira na ist
na~in. Toa, sepak, ne treba da gi smali usilbite kon postojano i sistematsko so birawe
na podatoci koi mo`at da pridonesat kon osvetluvawe na problemot na kriminalitetot.
Naprotiv, istra`uvawata na fenomenot na li~nosta na kriminalecot, nejzinata
op{testvena i psiholo{ka uslovenost i drugite sledovatelni pojavi, situacii, pottici i
determinanti pretstavuvaat edna od osnovnite zada~i na kriminologijata. Na sekoe
voop{tuvawe i zaklu~uvawe treba da mu prethodi sestrano snimawe na pojavata i na
nejzinite akteri, na nejzinata dinamika i fenomenologija, a potem vrz osnova na ovoj
materijal da sleduvaat etiolo{kite istra`uvawa.

Analizata na pri~inosta povrzna so li~nosta na prestapnikot sodr`i i brojni drugi

aspekti i problemi koi mo`at da odat vo nedogled. Me|utoa, preskoknuvaj}i go
navleguvaweto vo site podrobnosti, ne mo`eme a da ne poso~ime na nekolku zna~ajni
iska`uvawa na Hentig, koi ovde gi izmesuvame vo ne{to skratena forma. Pokraj
krivi~nite dela na nasilstvo i seksualnite zlostorstva izgleda deka pogolemiot broj na
komercijalni zlostorstva se od endogena priroda, dokolku izvr{itelite se lica koi ne se
izlo`eni na ekonomski pritisok. Dene{niot streme` kon pari gi ima site obele`ja na
opsesija, {to kaj komarxiite, neumornite avanturisti i dipsomani se ogleda vo
razdrazlivosta kako mentalna osobenost. Tie ne mo`at da podnesat li{uvawa. Koga vo
nekoja nesre}na {pekulacija }e pretrpat neuspeh, tie reagiraat kako izmameni
qubovnici, imeno ili poluduvaat ili se samoubivaat. Od druga strana, brojot na
"prirodnite" zlostorstva e beskrajno mal vo sporedba so prestapite koi ne mo`at da se
oddelat od nema{tijata, odnosno od apsolutnoto ili relativnoto li{uvawe. Povtorno doa|
ame do zaklu~ok deka kriminalitetot vo golema mera bi mo`el da se namali ako bi se
otstranila akutnata nema{tija. Me|utoa, nie sme svesni deka podelbata na nastroenost i
sredina, {to pretstavuva edno uprostuvawe, ne mo`e sekoga{ lesno da se izvr{i.
Naskoro }e videme deka dispozicijata i miljeto mo`at da se pojavat vo suptilni
kombinacii i gradacii. ^esto e re~isi nevozmo`no da se razlikuva koj e dominira~ki
element.

Ovaa podelba mo`e da se odr`i logi~ki i filozofski. Me|utoa, od kriminolo{ko stojali{te

sekoj usloven faktor mora da se posmatra kako vistinska pri~ina ~ie otstranuvawe od
kauzalniot sinxir mo`e da ima rezultat taka {to nema da se slu~i zlostorot. Ako
uspeeme da izmenime edna crta od nastroenosta, odnosno konfiguracijata na silite na
okolinata, nie sme go spre~ile zlostrostvoto. Sekako deka ne e seedno dali
modifikacijata e postojana ili preodna, na primer, dali od pijanicata sme go odzele
pijalokot ili e toj izle~en od svojata strast kon alkoholot. Vo su{tina i vo edniot i vo
drugiot slu~aj se otstraneti pri~inite koi inaku bi mo`ele da dovedat do prestapot.

Od prakti~en aspekt e u{te pozna~ajno pra{aweto: koi pri~ini mo`at da se zemat vo

postapkata na otstranuvawe, a koi }e mu se sprotivstavat na edna postapka na
lekuvawe. Pred nas se najzna~ajnite elementi: ~ove~kiot organizam i razum so site svoi
nagoni i `elbi, fizi~kata sredina, op{testvenata sredina, ~estopati okrutna i
nepromenliva, koja pravi te{kotii pod pritisok na obi~aite, ~ovekovite zabludi i
interesi.

Natamu, nie morame da razgledame dali edna pri~ina deluva na milioni lu|e ili e
ograni~ena samo vrz eden mal broj. Otstranuvaweto na siroma{tijata bi bilo
podalekuse`no od suzbivaweto na alkoholizmot. Za mnogumina verskoto vospituvawe i
uve`buvawe na samokontrolata bi bilo celosno re{enie na problemot na zlostorot. Me|
utoa, izgleda deka, dokolku edna programa e poopse`na i poiscrpna, dotolku e pote{ko
da se ostvari. Pokraj toa, nekoi pri~ninosti se ambivalentni. Taka e i so na{iot
ekonomski `ivot koj e zasnovan vrz natprevar i vo koj napredokot i opasnosta odat
naporedno. Taka e i so monogamniot brak. Toj vo mnogu ne{ta pretstavuva sre}a, no
vo izvesni okolnosti go doveduva ~ove~koto su{testvo do nesakani sudiri. Isto e i so
bogatstvoto, so vlasta, so uspehot, a isto taka i so monotonijata na sre}ata i
prosperitetot.

Nekoi pri~ini spa|aat vo redot na neizle~ivi okolnosti na `ivotot. Mnogu nevolji se

posledica na faktot {to starosta (vozrasta), a isto taka i polot, ponekoga{ se dvosmisleni
(neizvesni, problemati~ni). Taka na primer, prestapot mo`e da bide rezultat na
biolo{kite osobenosti, na iskulu~itelnata fizi~ka sila ili na agresivnoto, odnosno
borbenoto maj~instvo.

ПСХИХОСОЦИАЛНИТЕ КАРАКТЕРИСТИКИ НА ЛИЧНОСТА НА ПРЕСТАПНИКОТ

Со ogled na toa {to osobinite na li~nosta vo momentot na izvr{uvaweto na deloto se

opredeluvaat kako vnatre{ni kriminogeni faktori ili subjektivni kriminogeni vlijanija,
najprvin e nu`no da se odgovori na nekolku osnovni pra{awa {to ja osvetluvaat nivnata
su{tina i go ovozmo`uvaat pravilnoto sogleduvawe na nivnoto mesto i etiolo{ko
zna~ewe vo uslovuvaweto na kriminalnite povedenija. Vo taa smisla zna~ajno e da se
odgovori na pra{aweto - {to se podrazbira pod poimot osobini na li~nosta, a potoa na
koj na~in se formiraat i kako ja struktuiraat li~nosta na prestapnikot i go determiniraat
negovoto kriminalno povedenie.

1. Sledejki go ovoj redosled osobinite na li~nosta gi opredelivme kako

mnogubrojni kvalitativni karakteristiki (svojstva, obele`ja ili crti) na poedinecot vo
momentot na izvr{uvaweto na deloto. Toa se takvi biopsiholo{ki svojstva na
opredelena li~nost {to mo`at najdobro da se zabele`at ako se stavat vo soodnos so
opredeleno povedenie na ~ovekot, za{to svojata su{tina ja manifestiraat preku
aktivniot ili pasivniot odnos na poedinecot sprema predmetite, pojavite i lu|eto {to go
opkru`uvaat. Vrz osnova na taka sogledaniot poim na osobinite na li~nosta i nivnoto
svojstvo da go uslovuvaat i poka`at ~ovekovoto povedenie vo psihologijata se
izgraduvaat mnogubrojni definicii za li~nosta. Ne navleguvaj}i vo nivnata
raznovidnost i kritika na pojdovnite kriteriumi, za site tie definicii su{testveno e deka
uka`uvaat na integritetot, individualnosta i relativnata doslednost na povedenieto.
kako tri osnovni komponenti na nivnoto razbirawe. Pritoa pod edinstvo ili integritet
na li~nosta se podrazbira li~nosta kako celina vo koja site nejzini delovi oddelni
osobini go opredeluvaat nejzinoto povedenie. Toa povedenie, vsu{nost, e
determinirano od site nejzini fizi~ki osobini i psihi~ki i socijalni procesi. Osobenost
(individualnost ili edinstvenost) na li~nosta zna~i deka sekoj poedinec se razliklikuva
od site drugi poedinci so ogled na osobinite {to gi poseduva i na~inot na nivnata
 povrzanost. Toa zna~i deka poedincite me|u sebe ne se razlikuvaat taka {to da ne
mo`at da se sporeduvaat, no sepak uka`uva deka sekoj poedinec e li~nost za sebe,
posebna individua so specifi~ni osobini i nivna struktura. Relativnata doslednost vo
povedenieto se sostoi vo ednakvi ili barem sli~ni postapki {to vo ednakvi situacii se
karakteristi~ni za poedinecot. Takvoto povedenie e posledica od edinstvoto na
individualnosta i li~nosta.

Poa|ajki od ovie elementi, za nas e najprifatliva definicijata {to li~nosta ja sfa}a kako
edinstvena i individualna organizacija na osobinite na ~ovekot koi se formiraat pod
vlijanie na organizmot i socijalnata sredina. Taa organizacija gi opfa}a site grupi na
strukturiranite osobini i dinami~ki sili na ~ovekovata aktivnost. Na ovoj na~in
opredelena, definicijata uka`uva na li~nosta kako na celina so~ineta od mnogubrojni
komponenti {to se nao|aat vo dijalekti~ko edinstvo vo koe nekoi imaat pomala a nekoi
pogolema uloga pri formiraweto na poedine~noto povedenie. Od druga strana, ova
definicija uka`uva i na site faktori (nadvore{ni i vnatre{ni) {to vlijaat vrz formiraweto,
razvojot i manifestiraweto na ~ovekovite osobini preku negovoto povedenie. I na
krajot, ovaa definicija ne pravi razlika me|u li~nosta na kriminalecot i nekriminalecot.

3. Trgnuvaj}i od okolnosta deka ~ovekovoto povedenie go uslovuvaat

mnogubrojni du{evni osobini, vo psihologijata se nastojuva tie da se pomestat vo
nekolku osnovni grupi {to na sintetiziran na~in }e ja poka`at strukturata na nekoja
li~nost. Vo taa smisla site psiholo{ki osobini se sveduvaat glavno na osobini na
temperamentot, karakterot, sposobnostite i fizi~kata konstitucija na ~ovekot. Sekoja
od ovie grupi na osobini ima opredeleni karakteristiki {to go odreduvaat nivnoto
vlijanie vrz op{toto povedenie na poedincite. Taka, najsumatno ka`ano, osobinite na
temperamentot uka`uvaat na koj na~in se odnesuva opredlen poedinec, osobinite na
karakterot - kako toj se odnesuva sprema sebesi, drugite lu|e i trudot, osobiniet na
sposobnostite - kolku dobro se odnesuva i, na krajot - osobinite na telesnata
konstitucija - vo kakva i kolkava mera mo`e da se odnesuva so ogled na svojata
konstitucionalna uslovenost. Site ovie osobini, vo zavisnost od nivnoto
prisustvo, razvienost, vnatre{en soodnos i intenzitetot na nadvore{nite vlijanija, go
poka`uvaat specifi~niot na~in na poedine~noto povedenie i negovata relativna
doslednost. Pokraj toa, so ogled na svojata sposobnost da ja pokrenuvaat li~nosta na
opredelena aktivnost, ovie osobini imaat dinami~en karakter. Na toj na~in, pokraj
nadvore{nite vlijanija, tie se eden od izvorite {to zaedno so psihi~kite procesi
pretstavuvaat neposredni dvi`e~ki sili na ~ovekovata aktivnost (nagoni, motivi,
stavovi, predrasudi, interesi, ~uvstva, sklonosti i naviki) go uslovuvaat ~ovekovoto
povedenie.

4. Vo zavisnost od svoeto socijalnoeti~ko zna~ewe osobinite na li~nosta se

delat na pozitivni i negativni. Za kriminolo{kite istra`uvawa osobeno se zna~ajni
negativnite osobini na li~nosta, bidejki tie pretstavuvaat psiholo{ka osnova za
ostvaruvawe na opredelena kriminalna dejnost. Poradi toa svojstvo tie i se narekuvaat
subjektivni kriminogeni faktori. Tie, vu{nost, pretstavuvaat subjektivni determinanti
na kriminalnite povedenija. Me|utoa, dosega{nite kriminolo{ki istra`uvawa ne
uspeale da iznajdat takvi negativni osobini na li~nosta {to bi se sre}avale samo
(isklu~ivo) kaj kriminalcite i koi so ogled na toa bi pretstavuvale specifi~ni i
relativno trajni svojstva {to rigidno bi se razlikuvale od onie crti na li~nosta {to
postojat kaj nedelinkventnata populacija. So ogled na toa {to za niv ne mo`e da se
ka`e deka pretstavuvaat neophodni i dovolni uslovi, me|u subjektivnite kriminogeni
vlijanija i kriminalniot akt ne mo`e da se vospostavat nekoi pocvrsti i poopstojni
vrski. Imeno, duri i pri osobeno izrazen stek na negativni osobini kaj opredelen
poedinec ne mora da dojde do izvr{uvawe na krivi~no delo, za{to sekoj poedienc,
pokraj negativnite, poseduva i opredelen broj pozitivni osobini, koi vo zavisnost od
karakterot i intenzitetot na op{testvenite vlijanija mo`at da dovedat do takvi
povedenija {to zna~at ostvaruvawe na socijalno prifatlivi i korisni celi. No,
nepostoeweto takvi osobini koi nu`no i neizbe`no vodat kon kriminalno povedenie ne
zna~i deka me|u takvoto povedenie i osobinite na li~nosta ne mo`at da se iznajdat
opredeleni korelativni, funkcionalni i drugi deterministi~ki vrski. Naprotiv, empiriski
potvrdeni fakti deka poedinci so opredelena konstelacija na psihi~ki svojstva polesno
se odlu~uvaat za vr{ewe ubistva, kra`bi ili drugi krivi~ni dela, uka`uvaat na nivnoto
neposredno zna~ewe za sekoe poedine~no istra`uvawe na oddelnite oblici na
kriminalnio povedenie. Me|utoa, pri vakvite istra`uvawa sekoga{ treba da se znae
deka osobinite na li~nosta se povrzani i ~inat edinstvena dinami~ka celina. Vo taa
smisla razgleduvaweto na nejzinite negativni osobini ni ovozmo`uva samo
poednostaven i polesen pristap kon razjasnuvaweto na deterministi~kite vrski so
kriminalnoto povedenie. Toa povedenie e determinirano od prisustvoto (kvalitetot) i
goleminata na razvojot (kvantitetot) na oddelni negativni osobini, no i od nivnata me|
usebna povrzanost so pozitivnite osobini. Toa edinstvo na li~nosta, {to proizleguva
od povrzanosta na oddelni osobini od koi e struktuirana li~nosta se ogleda vo
doslednost na nejzinoto povedenie. Me|utoa, toa edinstvo nikoga{ ne e
celosno, tuku se formira i razviva vo celokupniot individualen razvoj na poedinecot i
dostignuva opredelen kvalitet vo zavisnost od individualnite karakteristiki na
poedinecot i op{testveniote vlijanija. Vpro~em, li~nosta sama se formira pod vlijanie
na ekonomsko-socijalnata struktura, negovata li~na aktivnost (svesno nastojuvawe da
se razvijat opredeleni osobini) i nasledstvoto (ne se nasleduvaat samo biolo{kite tuku
i nekoi psihi~ki osobini). Taa ne pretstavuva samo prost odraz na svojata sredina,
aktivnostite i nasledstvoto, tuku nov kvalitet koj proizleguva od site ovie vlijanija. Vo
taa smisla op{testvoto {to ima pocvrsti i postabilni normi na socijalno povedenie
(op{testvo koe ne e vnatre{no dezorganizirano) pridonesuva za pogolemo edinstvo na
li~nosta. Sprotivno na toa, dezorganiziranoto op{testvo negativno vlijae vrz osobinite
na lu|eto i predizvikuva dezorganizacija na li~nosta, odnosno razbivawe na nejzinoto
edinstvo. Takvata op{testvena sostojba pretstavuva izvor za razvivawe i potencirawe
na negativnite ~ove~ki osobini koi pretstavuvaat potencijalna sila {to poedinecot
mo`e da go turne vo kriminalno odnesuvawe. Vo taa smisla negativnite ~ove~ki
osobini mo`at da se pojavat kako uslovi i povodi {to go olesnuvaat deluvaweto na
objektivnite kriminogeni faktori. Op{testvenite vlijanija se pojavuvaat kako najva`ni
 kriminogeni faktori i toa vo dvojna uloga. Tie najprvin deluvaat vrz formiraweto i
razvojot na oddelni osobini na li~nosta, a potem i vrz kriminalizacijata na li~nosta t.e.
vrz konkretnoto javuvawe na opredeleni oblici na kriminalno povedenie. Toa zna~i
deka osobinite na li~nosta vo krajna linija se izraz na nivnoto deluvawe, za{to pod
nivno dejstvo se ostvaruva i razvojot na pozitivnite ili negativnite osobini na li~nosta.

Na ovoj na~in sfateni, osobinite na li~nosta mo`at da dadat golem pridones kon celosno
osvetluvawe na vr{eweto krivi~ni dela i nivnoto prakti~no suzbivawe.

МЕНТАЛНИ РАСТРОЈСТВА КАКО КРИМОНОГЕНИ ФАКТОРИ

Sostojbata na nivnata psiha ednostavno se javuva kako zna~aen tovar {to go

opredleluva nivnoto sevkupno pa i kriminalno povedenie. Stanuva zbor za razni
mentalni rastrojstva i zaboluvawa koi vo opredeleni uslovi mo`at da se javat kako
zna~ajni kriminogeni faktori, a koga se raboti za du{evnite zaboluvawa (psihozi) i kako
neposredni okolnosti na negovoto opredeluvawe. Ottamu se zboruva za tn. socijalen i
patolo{ki kriminalitet. Kako izvr{iteli na prviot vid se javuvaat lica so zdрava psihi~ka
sostojba, psihi~ki normalni lica), a vtoriot - lica so du{evni rastrojstva i zaboluvawa od
razli~en stepen i intenzitet (patolo{ki, nenormalni lica)

Психопатски особини и други растројства на психичкото здравје

Психопатија

Naj~esto se veli deka psihopatijata pretstavuva psihi~ki devijacii koi se odnesuvaat

na emociite, voljata i nagonite i ottamu se nao|aat na granicata mu normalnoto i
nenormalnoto. Vo taa smisla se nadopolnuva deka psihopatijata e relativno trajna
sostojba, te{ko podlo`na na korekcii. Psihopatiite (popularno poznati kako naumni~avi,
nastrani lu|e, ili prosto kako "~uknati", "udreni") se grani~ni slu~ai me|u du{evno
zdravite i du{evno bolnite lica. Nivnata inteligencija glavno e so~uvana, a obrascite na
nivnoto nenormalno povedenie se projavuvaat, pred sî, na planot na voljata, nagonite i
emocionalno afektivniot `ivot.

[to se odnesuva do pri~inite za pojavata na psihopatiite, tie mo`at da se najdat kako vo

dejstvoto na biolo{kite faktori (nasledni i vrodeni rastrojstva i za`ivotno steknati
povredi i traumi), taka i vo socijalnite uslovi i odnosi, odnosno vo socijalnata sredina.
Vo nastanuvaweto na opredelena psihopatija ovie faktori naj~esto deluvaat zaemno i
povrzano {to ne zna~i deka nekoi od niv ne mo`at da projavat i primarno, odnosno
dominantno vlijanie. Vo slu~aj koga pove}e do{lo do izraz vlijanieto na prvite faktori,
nekoi avtori go upotrebuvaat poimot psihopatii, a vo drugiot slu~aj sociopatii.

Ako se nastojuva da se najdat opredeleni psiholo{ki osobini ili karakteristi~ni crti

na li~nosta na psihopatite, toga{ slobodno mo`at da se navedat slednive: psihopati se
abnormalni li~nosti od ~ie{to asocijalno i antisocijalno povedenie stradaat samite tie,
kako i op{testvoto vo celost. Tie poseduvaat namalena podobnost za rasuduvawe,
odnosno ostvaruvawe uvid vo sopstvenoto povedenie, ne mo`at da se otka`at od
kratkotrajni zadovoluvawa na svoite potrebi i vo toa poka`uvaat slaba inhibitornost i
nerazvieno ili slabo ~uvstvo na strav. Nivnoto povedenie ~esto e nedovolno
motivirano, prili~no agresivno i povrzano so nivnata emocionalna labilnost, nekriti~ost,
netolerantnost, neuramnote`enost i razdrazlivost. Vo nivnite prete`no impulsivni
postapki se ~uvstvuva nepromislenost, otsustvo na sovest i bezobyirnost vo odnos na
mo`nite posledici. Od druga strana, za ona {to go storile kaj niv postoi sosema slabo ili
nikakavo ~ustvo na odgovornost i vina. Zabele`ana e i nesposobnost na ovie lica za
forirawe trajni emocionalni vrski so drugi lica, kako i izrazena egocentri~nost,
samoprecenuvawe i nedostig na opredeleni celi i planovi. Za niv, isto taka, se veli deka
vo svoeto odnesuvawe so okolinata ~esto se razdrazlivi i pre~uvstvitelni na navredi i
deka ottamu mo`at da bidat opasni za okolinata. Od druga strana, nekoi prihopati se
tromi, nesamostojni i sugestibilni taka {to pod tu|o vlijanie ~esto zapa|aat vo kriminal.
Psihopatite se izvr{iteli na relativno golem broj krivi~ni dela, ~esto vr{at nasilni~ki
zlostorstva, {ansite za uspeh vo nivnoto lekuvawe se nezna~itelni kako, vpro~em, i
nivnite {ansi za

Олигофренија

Под олигофренија или заостанат душевен развој се подразбира psihi~ka

nerazvienost, odnosno du{evna nedorazvienost predizvikana od zakr`lavenost
(spe~enost) na centralniot nerven sistem (prioritetno na mozokot i setilata) ili od
nenormalnosta na endokrinite `lezdi ili od ne`iveewe vo socijalna sredina. Za
oligofrenite e najsu{testveno toa {to ne se vo sostojba pravilno da rasuduvaat i da gi
ocenuvaat op{testvenite pojavi i procesi i nedozvolenosta na svoite motivi i postapki.
Ottamu, so pravo se istaknuva deka slaboumnite ne se dovolno svesni za posledicite od
izvr{enite krivi~ni dela, deka kaj niv ne postojat inhibicii {to mo`at da se najdat kaj
inteligentnite lica. Smalenata inteligencija kaj niv go smaluva i dejstvoto na
socijalizira~kite faktori i ja ote`nuva polo`bata na ~ovekot vo op{etstvoto Poradi
nesfa}aweto na nastanite i situaciite oligofrenite se egocentri~ni, povr{ni, lekoverni i
lesno se naveduvaat na {to i da î, bidej}i ne mo`at da gi voo~at posledicite

Poradi niskata inteligencija i nesposobnosta za rasuduvawe, ne e ~udno {to sfa}aweto

na moralot i etikata im e slabo. Afektite im se povr{ni i promenlivi. Izrazuvaweto na
afektite obi~no e preterano i besmisleno. Bes~ustvitelni se pred problemite i situaciite
na drugite, za{to ne gi sfa}aat tie situacii

10 Lice so lesna popre~enost vo psihi~kiot razvoj koe postignalo koeficient na

inteligencija, i na koe mu se potrebni posebni uslovi za vospituvawe, obrazovanie,
profesionalno, odnosno rabotno osposobuvawe. Vo psihijatrijata ovie lica se narekuvaat
debili, lica i nivniot IQ se opredeluva od 50-75.
Ovie lica ~esto se otkrivaat duri otkako }e trgnat na u~ili{te vo koe odat so najgolema
maka i redovno povtoruvaat. Vo `ivotnata sredina vo koja ne se bara ni{to drugo osven
primitivno iskustvo, uspe{no se odr`uvaat i so svoeto povr{no sfa}awe na moralot
mo`at da postignat afirmacija koja e prikriena samo so dobro mehani~ko znaewe, bez
vistinsko rabirawe na rabotite. Kaj nekoi nasledni oblici na ovoj vid mentalna
retardiranost celokupniot `ivot ostava vpe~atok na nezrelost. Toa osobeno va`i za
slu~aite na psihi~ki infantilizam koj se sogleduva vo du{evnata nedorazvienost i
povr{no odnesuvawe, kako i detsko sfa}awe na `ivotot. Ovie lica vo sredinata mo`at
socijalno da se odr`at, a da ne bidat otkrieni. Zgora na toa, mo`at da dostignat i
opredeleni op{testveni i politi~ki pozicii stanuvaj}i silni intranzigentni privrzanici na
nekoja ideja, bez da ja sfatat nejzinata vistinska podloga. Vo toa nekriti~no primawe
pove}e na formata, odo{to na sodr`inata, so svoeto odnesuvawe mo`at da bidat mnogu
nezgodni. Golem broj na skitnici, prostitutki i kriminalci se regrutiraat tokmu me|u ovie
lica. Za niv se veli i toa deka `iveat vo sega{nosta, deka te{ko izvlekuvaat pouki od
prethodnoto iskustvo i deka ne se vo sostojba da gi kombiniraat i predviduvaat svoite
postapki, {to zna~i deka ne se vo sostojba da pravat planovi za idninata, za{to glavno
se anga`irani vrz neuspe{noto re{avawe na konkretnite problemi.

20 Lice so umerena popre~enost vo psihi~kiot razvoj koe postignuva koeficient na

inteligencija od 36-50 i koe e vo sostojba da se steknuva so elementarni naviki i da se
gri`i za svoite osnovni potrebi, da se osposobuva za poednostavna rabota i koe mo`e da
se prilagoduva na osnovnite barawa na op{etstveniot `ivot. Ovie lica vo psihijatrijata se
narekuvaat imbicili, lica koi ne mo`at da se vospituvaat, obrazovaat osposobuvaat za
`ivot i rabota pod redovni uslovi i na koi im e potreben nadzor i gri`a.

Decata i mladincite so stepen na umerena mentalna retardiranost zazemaat posebno

mesto vo odnos na nivnata za{tita, korekcionovospitniot i elementarno obrazovniot
tretman. Nivnite specifi~ni karakteristiki i ostatokot na sposobnostite nalo`uvaat
poseben pristap vo specijalizirani zavodi. Vo ovie ustanovi postojat site mo`nosti za
smestuvawe, vospituvawe, obrazovanie i rabotno osposobuvawe, kako i drugi povolni
uslovi {to na ovie deca mo`at da im gi razdvi`at i razvijat preostanatite sposobnosti za
elementarno komunicirawe so sredinata, za razvivawe na nivniot govor, pravilno
dr`ewe i razvoj na teloto, za korigirawe i ubla`uvawe na telesnite nedostatovi, za
sozdavawe interes kon igrata i drugite aktivnosti, i steknuvaweto istrajnost pri
manifestiraweto na poslo`eni dvi`ewe

30 Lice so te{ka popre~enost vo psihi~kiot razvoj koe postignuva koeficient na

inteligencija od 21-35 i e so mnogu ograni~eni umstveni sposobnosti, no e vo sostojba
da gi usvojuva elementarnite higienski naviki i navikite na samoposlu`uvawe, kako i da
se vklu~uva vo nekoi najednostavni rabotni aktivnosti. Vo psihijatrijata toa se idioti,
lica koi ne mo`at da nau~at da zboruvaat i da se gri`at za sebesi.

Ovie lica, nitu vo nadobar slu~aj, ne mo`at da pominat ni edno oddelenie vo osnovnoto
obrazovanie. Uspevaat da nau~at da zboruvaat so skromen re~nik. Na najvisokiot
stepen od svojot razvoj mo`at socijalno da se odr`at vo krugot na semejstvoto, da
rabotat najednostavni fizi~ki raboti kako ~uvari na dobitok, vo zemjodelieto i sli~ni
raboti kad ne treba samite da odlu~uvaat i da gi odberat svoite `ivotni pati{ta. Niskata
inteligencija, te{kotiite okolu rasuduvaweto, skromnosta na kombinatorno mislewe i
nesfa}aweto na opredeleni situacii, kaj niv tolku se izrazeni {to obi~niot ~ovek
vedna{ gi zabele`uva i prepoznava. Edna{ naviknati na zavodska disciplina i kontrola
mo`at da vr{at nekoja korisna rabota. Tie nemaat nikakvi izgledi za {koluvawe i za niv
e najdobro da bidat smesteni vo specijalni ustanovi za vakvi lica kade {to celokupnata
gri`a za niv treba da ja prezemat soodvetni stru~ni slu`bi. Koga }e porasnat ovie lica
obi~no dostignuvaat intelektualen razvoj koj soodvetstvuva na nivo na dete na vozrast
od 3-7 godini. Pokraj umno zaostanati, ~esto ostanuvaat i fizi~ki nerazvieni, a mo`at da
imaat i pre~ki vo govorot koi se projavuvaat vo nerazbirliv izgovor. Ako so niv
sistematski se raboti, postojat mo`nosti vo tekot na rehabilitacijata da se osposobat za
odr`uvawe na izvesni higienski i rabotni naviki.

40 Lice so najte{ka popre~enost vo psihi~kiot razvoj koe postignuva koeficient na

inteligencija pomalku od 20 i krajno ograni~eni sposobnosti za aktivnosti i vo celost ili
trajno e upateno na pomo{ i gri`a od strana na drugi lica. Ovie lica vo psihijatrijata se
poznati kako kreteni.

Decata od ovaa grupa naj~esto mnogu docna prooduvaat, edvaj nau~uvaat da ja

prepoznaat najbliskata okolina, a najpove}e {to uspevaat da nau~at e izgovaraweto na
po nekoj zbor, no i toga{ vo agramati~ka forma. Tie ve}e spored svojot izgled, dr`ewe i
dvi`ewe pa|aat v o~i. Sekoga{ se ne~isti i neuredni, od ustata im te~at ligi i vr{at nu`da
kade }e stignat. Izgledot im e tap so bezizrazna i bez pri~ina napnata mimika koja pri
promena na raspolo`enieto preo|a vo grimasi. Jadat al~no pikajki vo ustata kakva i da e
hrana ili {to i da e, dokolku samo malku ima vkus na hrana. Dvi`eweto im e grubo i
nezgrapno. So ogled na toa dali se mirni, tihi i dobronamerni ili pak nemirni, lesno
vozbudlivi i divi, licata so najte{ka mentalna retardiranost se delat na apati~ni i torpidni
od edna, i eroti~ni od druga strana. Ne se vo sostojba da se gri`at za sebe i obi~no
mo`at da se najdat samo vo zavodiVo kriminologijata se smeta deka kriminalitetot na
idiotite i imbicilite ne e golem so ogled deka nivnite barawa glavno se od vegetativna
priroda. Od druga strana, debilite vr{at razli~ni krivi~ni dela, osobeno od imotna i
seksualna priroda, a ponekoga{ i nasilstva. Tuka doa|a do nedostig na kriti~nost,
sugestibilnost, nestabilnost na vnimanieto, a ponekoga{ i na inteligencijata, taka {to
nivoto na nivnite aspiracii redovno e povisoko od potencijalnite sili.

Неурози
Pod neurozi ili psihoneurozi se podrazbiraat psihopatolo{ki promeni na li~nosta koi
na poedinecot mu sozdavaat pote{kotii vo negovoto prilagoduvawe kon okolinata. Kaj
niv nema organski nitu kakvi i da e drugi patogeni komponenti koi bi mo`ele da bidat
pri~ini na naru{uvaweto. Tie, kako {to imavme prilika da nеурозиNeuroti~arot e
svesen deka ima problemi so svoeto povedenie, pri~inite na takvoto povedenie ne mu
se jasni, me|utoa ne go gubi kontaktot so stvarnosta, prete`no normalno misli i se
odnesuva i negovata li~nost glavno ne se menuva Op{ti pojavi kaj neuroti~arite se:
razdrazlivo rapolo`enie, glavobolki, lesna zamorlivost, raseanost, naru{uvawe na
vitalnite ~uvstva (glad, `ed) na sonot i sl.
1. Postojat golem broj vidovi na neurozi, i so ogled na toa se pravat golem broj
na nivni podelbi. Taka na primer, spored Jevti}, tie mo`at da se podelat na: 1 0 neurozi
predizvikani od povredi na organizmot (zadesni, postraumatski, voeni i
pravobaratelni), 20 neurozi predizvikani so psihi~ki povredi (so prirodni katastrofi i
voeni do`ivuvawa), 30 neurozi predizvikani so intrapsihi~ki konflikti (profesionalni,
neurozi na vrabotuvawe, organski, seksualni, neurozi na is~ekuvawe, neurozi na strav
od smrt i neurozi na strav) i, 40 prisilni kompulsivni neurozi (prisilni misli, fobii i
prisilni misli so prisilno dejstvuvawe). Pritoa, istiot avtor, pravi razlika me|u
neurozite i psihoneurozite kade ja pomestuva histerijata.
Betlhajm (S. Betlheim) za kogo ne postoi razlika me|u neurozite i psihoneurozite (i
dvata poimi se identi~ni) zboruva za: 1 0 histerija, 20 psihogena depresija, 30 ganzerov
sindrom (zatvorska psihoza), 40 samra~ni sostojbi, 50 seksualni neuroti~ni pre~ki
(impotencija i frigidnost), 60 fobii, 70 prisilni neurozi, 80 neurostenija, 90 profesionalni
neurozi, 100 rentna, i 110 voena neuroza. Rot, koj isto taka ne pravi razlika me|u niv,
neurozite i psihoneurozite gi posmatra kako posledica na frustraciite i gi klasificira
spored predizvikanite reakcii na: 1 0 anksiozni, 20 fobi~ni, 30 opsesivno kompulsivni
(razni oblici na fiskni idei povtoruvawe na opredeleni besmisleni dejstvija), 4 0
neurosteni~ni (trajno ~uvstvo na zamor iscrpenost) i 5 0 konverzioni reakcii (javuvawe
na organski pre~ki i organski zaboluvawa koi me|utoa, nemaat organski tuku psihi~ki
pri~ini).