A-PDF Merger DEMO : Purchase from www.A-PDF.

com to remove the watermark

6 Elektrini krugovi stalnih jednosmjernih struja U ovom poglavlju e se analizirati elektrini krugovi stalnih jednosmjernih struja. Pod pojmom elektrini krug, podrazumjeva se skupina tijela i sredina, koja predstavlja zatvoren put za elektrinu struju. Prostor unutar kojeg se pomjera elektrini naboj, esto se formalno oznaava terminom strujno polje. Kretanja elektrona i jona u strujnom polju, u osnovi su vrlo sloena, jer se isti neprestano sudaraju sa elementarnim esticama materije, koje im stoje na putu, tokom pomenutog kretanja. Prisutni su i me usobni sudari elektrinih naboja , naroito u uslovima kada odsustvuje djelovanje stranog elektrinog polja, jer je tada nivo haotinosti, u kretanju elektrinih naboja vidno izraeniji. Stoga se pristupa promatranju usrednjenog kretanja elektrinih naboja, koji se na u u elementarnom dijelu fizikog volumena V, tokom elementarnog vremenskog intervala t i to tako da se uvede srednja makroskopska brzina pomjeranja elektrinih naboja, za svaku vrstu elektrinih naboja ponaosob (u sluaju da su elektrini naboji predstavljeni samo pozitivnim i negativnim jonima, tada se uvode srednje brzine v+ i v- , koje su kontinualne funkcije koordinata i vremena u optem sluaju). Ukoliko se za sve take promatranog prostora, u svakom vremenskom trenutku, moe konstatovati da je srednja makroskopska brzina kretanja elektrinih naboja nepromjenljiva, tada se takvo strujno polje naziva stacionarnim strujnim poljem U teoretskoj elektrotehnici, najee se ravnopravno tretiraju sve tri vrste elektrinih struja, dakle kondukcione elektrine struje ili struje provodnosti, zatim struje dielektrinog pomjeraja, kao i konvekcione elektrine struje. Poto aktuelna tehnika praksa, u prvi plan postavlja struje provodnosti, drugim dvjema vrstama elektrinih struja, preostaje uglavnom akademski znaaj. Ukoliko je elektrina struja, odnosno usmjereno pomjeranje elektrinog naboja u provodnim tijelima, organizovano pod dejstvom elektrinog polja, onda se govori o kondukcionim elektrinim strujama. Kretanje elektrinih naboja uzrokovano mehanikim silama, dovodi do pojave konvekcionih struja. Dakle konvekcione elektrine struje su struje, koje se uspostavljaju prenoenjem elektrinih naboja putem elementarnih naelektrisanih estica ili tijela, koja su u kretanju. Za razliku od kondukcionih elektrinih struja, kod kojih je gustina elektrine struje proporcionalana jaini elektrinog polja E, kod konvekcionih elektrinih struja, koje se po pravilu uspostavljaju u vakumu ili pak u gasovima, tokom slobodnog kretanja elektrinih naboja pod uticajem stranog elektrinog polja E, ne postoji direktna proporcionalnost izme u brzine kretanja elektrinih naboja i vektora stranog elektrostatskog polja (kretanje elektrinih naboja je jednoliko ubrzano, poto ne postoji otpor sredine, stoga je u ovom sluaju prisutna proporcionalnost izme u vektora ubrzanja elektrinog naboja i vektora jaine elektrinog polja). U vakumu, pod pretpostavkom da je zapreminska gustina elektrinih naboja , pri emu se ti isti elektrini naboji kreu brzinom v , mogue je pokazati da postoji veza izme u gustine konvekcione struje Jkonv i te brzine v, definisana relacijom : Jkonv = v (6.1)

Tokom analize dielektrika, konstatovano je da se pod pojmom idealnog dielektrika podrazumjeva dielektrik u ijoj strukturi ne postoje nikakvi slobodni elektrini naboji, koji bi mogli izazvati kondukcione, ili konvekcione elektrine struje. Ova konstatacija odmah omoguava i posve validan zakljuak da je specifina provodnost takve dielektrine sredine jednaka nuli. Fiziko stanje prostora u dielektriku, u uslovima djelovanja stranog elektrinog polja, kao to je ve poznato, opisana je vektorom dielektrinog pomjeraja. Nije teko zakljuiti da svaka promjena vektora elektrinog polja, dovodi i do promjene vektora elektrinog pomjeraja, koja se fizikalno manifestuje tako, to kroz neku elementarnu vektorsku povr ds = n o ds , tada oigledno naknadno protie, odnosno prostorno se pomjera, izvjesna koliina elektrinog naboja dq. To nadalje znai, da kroz tu povrinu ds , tada protie i elektrina struja. Ta struja se naziva strujom dielektrinog pomjeraja. Za razliku od struja provodnosti, koje mogu egzistirati proizvoljno dugo i pri konstantnom elektrinom polju, struje dielektrinog pomjeraja mogu postojati samo tokom intervala promjene elektrinog polja, u funkciji vremena. Nije teko pokazati da se, vektor gustine struje dielektrinog pomjeraja Jpom , moe dovesti u vezu sa vektorom dielektrinog pomjeraja D , na nain iskazan relacijom (6.2), dD Jpom = d t

(6.2)

Posljednja relacija oigledno naglaava da, ako se vektor dielektrinog pomjeraja u okolini analizirane take mijenja ne samo po intenzitetu, nego i po pravcu i po smjeru, tada vektor gustine struje dielektrinog pomjeraja, vie nije orijentisan kao i vektor dielektrinog pomjeraja D, jer on uskla uje vlastitu orijentaciju, sa orijentacijom, kojoj tei prirataj vektora dielektrinog pomjeraja D, kada t 0. Za kvantitativno opisivanje elektrine struje, uobiajno se koristi termin jaina elektrine struje. U tom smislu, jaina elektrine struje (i) koja prolazi kroz neku povrinu ds, odre ena je kolinikom elementarne koliine elektrinog naboja dq, koja protekne kroz tu povrinu, tokom elementarnog intervala vremena dt i veliine tog elementarnog intervala vremena dt. q dq i = lim = (6.3) t0 t dt Saglasno gornjoj definiciji, elektrina struja je skalarna veliina. Mada su skalarne veliine potpuno odre ene ukoliko se poznaje samo vrijednost tog skalara, u sluaju elektrine struje, zbog efikasnijih prorauna elektrinih krugova, vano je poznavati i kakav je smjer elektrine struje, odnosno smjer pomjeranja elektrinog naboja, u odnosu na odabranu referentnu veliinu. U tom smislu se definie vektor gustine elektrine struje J , kao vektor iji je intenzitet odre en kolinikom elementarne jaine struje di , to prolazi kroz elementarnu povrinu ds, koja stoji normalno na pravac toka te struje, a pravac i smjer vektora J je podudaran sa kretanjem pozitivnog elektrinog naboja u proizvoljno maloj okolini take, za koju se upravo i odre uje vektor gustine elektrine struje J.

U optem sluaju, vektor gustine elektrine struje J, zaklapa sa jedininim vektorom pozitivne normale na povr ds, vektorom no , neki ugao , te se veliine obuhvaene prethodnom definicijom vektora gustine elektrine struje J, mogu povezati i pomou relacije (6.4) d i = J d s = J no ds = J cos ds (6.4)

Jaina struje ( i ), koja protie kroz neku konanu povrinu s , uz pomo relacije (6.4), moe se odrediti pomou odnosa definisanih sa (6.5 ) i = J ds
s

(6.5)

pri emu, samo pod uslovom da je gustina elektrine struje, u svim takama povri s iste vrijednosti, kao i da je poloaj tog vektora u odnosu na jedinini vektor pozitivne normale na povr s, nepromjenjen, u svim takama te povri s, relacija (6.5) se moe prevesti i u oblik (6.6): i = J cos s (6.6)

Kada je vektor gustine struje J normalan na povr s, odnosno kada on sa jedininim vektorom pozitivne normale na povr s, zaklapa ugao = 0, tada vai jo jednostavniji odnos izme u ovih veliina, jer je tada elektrina struja odre ena relacijom: i = Js (6.7)

Posljednja relacija se moe vrlo efikasno koristiti u sluajevima linijskih provodnika, ija je duina mnogo vea od njihovog poprenog presjeka, i to samo onda kada kroz njih tee elektrina struja, koja se ne mjenja sa vremenom. Elektrina struja, koja se po svom intenzitetu i smjeru ne mijenja tokom vremena, naziva se stalnom jednosmjernom strujom. Ovu struju treba razlikovati od pojma jednosmjerne struje, koja ima samo stalan smjer tokom svih vremenskih intervala, ali joj se intenzitet mijenja tokom vremena (ovakve struje se dobijaju esto iz ispravljakih sklopova, kod kojih proces filtriranja elektrine struje nije dovoljno kvalitetno proveden) U razmatranjima koja predstoje, analizirati e se po pravilu stalne jednosmjerne struje. Jedinica mjere, za intenzitet elektrine struje, je amper (A) (Andre Marie Amper, 17751836, francuski fiziar) 1(C) 1 (A) = (6.8) 1 (s) Tokom posmatranja provodnog tijela proizvoljnog oblika, kroz koje je uspostavljen tok stalne jednosmjerne struje, moe se uoiti da postoje zatvorene linije (linije koje nemaju ni svoj poetak ni svoj kraj), kod kojih je u svakoj njihovoj taci vektor gustine elektrine struje podudaran sa tangentom na tu liniju u toj taci. Takve linije se nazivaju strujnim

linijama, dok dio prostora ogranien strujnim linijama, unutar kojeg je ista jaina elektrine struje, nosi naziv strujna tuba. Oigledno funkcija, pomou koje se strujne linije opisuju u prostoru, odlikuje se i matematikom osobinom neprekidnosti
6.1 Veza izme u vektora gustine elektrine struje i vektora jaine elektrinog polja, Ohmov zakon u integralnom i diferencijalnom obliku

Na osnovu prethodno uvedenih pojmova moe se zakljuiti da su intenzitet elektrine struje i gustina elektrine struje makroskopske veliine, kojim se kvantitativno izraavaju odnosi uspostavljeni u strujnom polju. Ukoliko se formira relacija, koja povezuje vektor gustine elektrine struje J sa zapreminskom gustinom pokretljivih elektrinih naboja N* i njima pridruenom makroskopskom srednjom brzinom njihovog pomjeranja vs , a potom i relacija koja povezuje tu istu brzinu sa vektorom jaine elektrinog polja E, mogue je doi i do relacije, koja povezuje vektor jaine elektrinog polja E i vektor gustine elektrine struje J . U elektrotehnici je ta relacija poznata kao Ohmov zakon u vektorskom obliku, ili pak kao Ohmov zakon u diferencijalnom obliku (Georg Simon Ohm,1789-1854, njemaki fiziar). Neka je sa N* oznaena zapreminska gustina pokretljivih elektrinih naboja, sa e njihov pojedinani elektrini naboj, a sa vs makroskopska srednja brzina njihovog pomjeranja. Tokom vremenskog intervala dt , kroz elementarnu povr ds, koja je upravna na pravac kretanja tih elektrinih naboja , pro u svi oni elektrini naboji, koji se zateknu u zapremini (v dt ds), dakle ( N* v dt ds ). Mnoenjem tog broja, sa iznosom naelektrisanja pojedinanog elektrinog naboja e, dobija se ukupna koliina elektrinog naboja dq, koja u opisanim uslovima, tokom vremenskog intervala dt, pro e kroz elementarnu povr ds.

dq = ( N* vs dt ds ) e

(6.9)

Uzimajui u obzir injenicu da kolinik (dq / dt ) odre uje jainu struje di, koja protekne tokom vremenskog intervala dt, kroz elementarnu povr ds, na osnovu relacije (6.9) se dobija da je vektor gustine te elektrine struje J , mogue izraziti i u formi predoenoj sa (6.10). dq J =( N* vs ) e (6.10) = ( N* vs ds ) e = Jds ; dt Ukoliko u procesu pomjeranja elektrinih naboja uestvuje vie vrsta elektrinog naboja (pozitivni i negativni joni, te elektroni) svaki od njih sa razliitim zapreminskim gustinama pokretljivih elektrinih naboja, ali i sa razliitim makroskopskim srednjim brzinama njihovog pomjeranja, tada je vektor gustine elektrine struje, definisan relacijom.
J = ( N1* v 1s ) e1 + ( N2* v 2s ) e2 +

(6.11)

Metalne provodnike odlikuje relativno slabo protivljenje, organizovanju, usmjerenog pomjeranja elektrinih naboja. Metali imaju kristalnu strukturu, pri emu su elektroni pozicionirani na spoljnjim ljuskama, vrlo labavo vezani za matine atome, te se relativno slobodno kreu unutar ostataka kristalne reetke, koju formiraju ostaci atoma, dakle joni. U odsustvu djelovanja stranog elektrinog polja, pomjeranje elektrinih naboja je haotino i dominantno odre eno temperaturom materijala, koji se analizira (uslijed toplotne energije, koja zavisi od nivoa apsolutne temperature, kristalna reetka metala osciluje. Razmjena energije izme u reetke i slobodnih elektrona, vri se putem fonona, kvanta toplotne energije, koji su uvedeni po analogiji sa fotonima-kvantima svjetlosne energije. Pratioc ove izmjene energije jeste termiko kretanje elektrona). Termiko kretanje elektrona, stoga ne rezultira pomjeranjem elektrona du provodnika, zbog ega je unutar elementarne zapremine metala, sveukupno pomjeranje elektrinih naboja jednako nuli. Kada se struktura provodnika izloi djelovanju stranog elektrinog polja, haotinom termikom kretanju elektrinih naboja, superponira se ure eno pomjeranje elektrinih naboja, uzrokovano djelovanjem tog polja. Ako su ti elektrini naboji elektroni, strano elektrino polje djeluje na njih elektrinom silom, usljed ijeg dejstvom se ti elektroni pomjeraju u smjeru suprotnom od smjera djelovanja elektrinog polja. Kretanje elektrona u ovakvim uslovima je rezultantno kretanje nastalo slaganjem kretanja usljed djelovanja stranog elektrinog polja i termikog kretanja. Bez obzira to je termiko kretanje mnogo izraajnije, ipak dolazi i do korekcija u kretanju elektrinih naboja u odnosu na situaciju kada nema djelovanja stranog elektrinog polja. Makroskopski gledano registruju se pomjeranja elektrinih naboja u pravcu djelovanja stranog elektrinog polja, konstantnom srednjom brzinom. Da bi se sagledao niz uzrono posljedinih veza u ovom procesu, koji omoguava da se uspostavi relacija (6.12 )
vs = E

(6.12)

povoljno je posmatrati kretanje elektrona izme u dva uzastopna sudara sa kristalnom reetkom, ili nekom drugom preprekom, postavljajui u prvi plan analize, efekte djelovanja stranog elektrinog polja. Oznai li se sa srednja duina slobodnog puta elektrona, izme u dva uzastopna sudara, a sa vremenski interval koji odre uje vremenski razmak izme u ta dva uzastopna sudara, uz uzimanje u obzir i da je brzina termikih kretanja vt >> vs , pri emu je sa vs oznaena srednje brzine usmjerenog pomjeranja elektrinih naboja, proizilazi da je u takvim uslovima: ( vt = ) . Ubrzanje elektrona izme u dva uzastopna sudara, odre eno je prema relaciji: F = - e E , odakle slijedi da je : (me a = e E ). Maksimalna brzina vm , koju nakon vremena dostie elektron, zbog njegovog jednoliko ubrzanog kretanja, odre ena je relacijom: F e E v m = a = = me me

(6.13)

S obzirom da pri svakom sudaru sa kristalnom reetkom, ili pak nekom drugom preprekom, elektroni predaju steenu kinetiku energiju toj prepreci (ona se degradira u

toplotu), srednja poetna brzina elektrona neposredno nakon sudara je jednaka nuli, to opet daje za pravo da se makroskopska srednja brzina pomjeranja elektrona vs , povee sa maksimalnom brzinom pomjeranja elektrona, neposredno prije novog sudara vm , putem relacije: (vs = vm / 2 ). Uzimajui to u obzir, relacija (6.13) , sada se moe pisati i u formi iskazanoj sa (6.14): e vs = E = E (6.14) 2me Koeficijent proporcionalnosti naziva se pokretljivost elektrona i on zavisi od vrste provodnika i od temperature. Pri sobnoj temperaturi, on se za metale kree u rasponu od 0,001 pa do 0,12 (m/s) /(V/m), (za bakar ovaj koeficijent iznosi 0,003 (m/s) /(V/m), a za sivi kalaj oko 0,12 (m/s) /(V/m)). Sa porastom temperature termiko kretanje se intezivira, pa srednje vrijeme izme u dva uzastopna sudara se smanjuje, odnosno koeficijent pokretljivosti elektrona opada. Joni se pod uticajem stranog elektrinog polja kreu na slian nain kao i slobodni elektroni, ali znatno sporije od slobodnih elektrona u metalima, poto je njihova masa znatno vea (joni u rastvorima su sastavljeni od jonizovanih atoma, atomskih grupa, koje su uz to jo i hidratizovane zbog vezanja za odre eni broj molekula vode). Pokretljivost jona zavisi od nivoa njihove koncentracije u analiziranoj sredini, kao i od temperature te sredine. Da bi se mogla upore ivati pokretljivost, slobodnih elektrona u metalima i pokretljivost jona unutar odgovarajue supstance, u nastavku teksta u tabeli broj 6.1, navode se relevantni podaci za pokretljivost nekih jona.
Tabela 6.1

Vrsta jona H+ K+ Na+ OHCl-

Pokretljivost jona (m /s) /(V/m) 0,003370 10-4 0,000657 10-4 0,000419 10-4 0,001810 10-4 0,000680 10-4

Slobodni elektroni i joni raspolau odre enim elektrinim nabojem, koji se pod dejstvom stranog elektrinog polja pomjera i to tako da se slobodni elektroni i negativni joni pomjeraju u smjeru, koji je suprotan od smjera djelovanja elektrinog polja. Pozitivni joni se nasuprot tome, pomjeraju upravo u smjeru djelovanja stranog elektrinog polja. Sva ova kretanja elektrinih naboja, ostvarena u uslovima djelovanja stranog elektrinog polja, tumae se kao kondukcione elektrine struje, ili struje elektrine provodnosti. U tehnikoj praksi se uglavnom koristi pravilo, po kojem je smjer elektrine struje odre eno smjerom pomjeranja pozitivnih elektrinih naboja, odnosno smjerom djelovanja elektrinog polja. Ovako utvr en smjer elektrine struje, esto se naziva i tehnikim smjerom elektrine struje.

Istovremeno uvaavanje relacija (6.10) i (6.14), omoguava da se lako formira relacija (6.15), putem koje je direktno iskazana povezanost vektora jaine elektrinog polja E i vektora gustine elektrine struje provodnosti J . e2 J = ( N* vs e ) = N* E = p E 2me

(6.15)

Veliina p , za veinu materijala, koji se koriste u elektrotehnici, je skalar (postoje tako er i materijali, za koje se veliina p mora predstaviti u formi tenzora, jer je kod tih materijala vrijednost ovog parametra, izrazito ovisna o smjeru i pravcu djelovanja stranog elektrinog polja). Ovim skalarom se po pravilu izraavaju pojedinane elektrine osobine tih materijala i on nosi naziv specifina elektrina provodnost materijala. Njegova reciprona vrijednost, ima naziv specifina elektrina otpornost i formalno se oznaava simbolom R . Jedinica mjere, za specifinu elektrinu provodnost, izvedena je iz relacije (6.15) i iskazana relacijom: Am-2 = ( m)-1 Vm-1 Analogno tome jedinica mjere za specifinu elektrinu otpornost je ( m). Provodnici, kod kojih je mogue uspostavljanje direktne proporcionalnosti izme u vektora gustine elektrine struje i vektora jaine elektrinog polja, nose naziv linearni provodni materijali. Tokom analize elektrinih krugova po pravilu se zahtjeva odre ivanje vrijednosti elektrinih struja u svim dijelovima elektrinog kruga, kao i elektrinih napona izme u pojedinih dijelova elektrinog kruga. Na ovaj nain se stvaraju pretpostavke za detaljniju analizu funkcionalnih karakteristika elektrinog kruga, ukljuujui i proraune poput bilansa elektrinih snaga unutar tog kruga. Ohmov zakon, iskazan u formi zapisanoj sa (6.15), nije pogodan za takve analize, poto u sebi ne sadri ni elektrine napone, ni elektrine struje, nego neke druge fizike veliine, poput vektora E i J . Da bi se prevaziao naznaeni prividni nesklad, u praktinim aplikacijama, se vrlo esto susree jedan drugi oblik Ohmovog zakona, oblik koji proizilazi iz interpretacije Ohmovog zakona u integralnom obliku, a za koji je polazna taka, opet izraz (6.15). Da bi se dolo do Ohmovog zakona u integralnom obliku, povoljno je posmatrati u odabranom provodniku vrlo tanka strujna tuba, poprenog presjeka ds1, koji pri tome moe biti i promjenljiv du tube.Neka ta strujna tuba nosi oznaku 1. Fokusira li se potom panja samo na elementarni dio te tube, duine dl , tada se moe na osnovu relacije (6.15), i njenog mnoenja upravo sa veliinom dl, pisati da je: ds1 E dl p = J dl =( J dl ) (6.16) ds1

Kolinearnost vektora J i dl , odnosno vektora E i dl , omoguava da se posljednja relacija transformie u neto jednostavniji oblik (6.17), ds1 E dl = ( J dl ) p ds1

(6.17)

Uvaavajui injenice da jaina struje dI1, kroz presjek ds, (dI1 = J ds1), mora ostati ista u svim presjecima tube 1, kao i da je proizvodom E dl praktino odre en elektrini napon dU, izme u krajeva elementarnog dijela tube 1, duine dl, relacija (6.17) se moe predstaviti i u obliku (6.18): dl dU = R dI1 ds1

(6.18)

Objedinjavajui sve ovakve elementarne sluajeve, du cijele duine l, razmatrane strujne tube 1, mogue je uspostaviti vrlo znaajnu vezu izme u elektrine struje tube 1 i elektrinog napona U, koji vlada izme u krajeva strujne tube 1: U = dI1 R
l

dl = (dI1 )R1st ds1

(6.19)

Veliina R1st = R
l

dl nije nita drugo, do elektrini otpor strujne tube1, ija je duina l. ds 1

Struja dI1, sada se moe eksplicitno izraziti u ovisnosti od elektrinog otpora strujne tube 1, R1st i elektrinog napona U , koji vlada izme u njenih krajeva, pomou relacije: U dI1 = R1 st (6.20)

Jaina ukupne elektrine struje I , pri emu je I dI1+ dI2 + dI3 +, koja se usmjerava kroz analizirani provodnik poprenog presjeka s, gdje je s definisano relacijom s = ds1+ ds2+ ds3+, dobija se oigledno integriranjem izraza (6.20) po svim strujnim tubama, koje su locirane unutar poprenog presjeka provodnika s. Kod tankih linijskih provodnika, popreni presjeci na njihovim krajevima, najee su i ekvipotencijalne povri sa elektrinim potencijalima V1, odnosno V2. U tom kontekstu se onda pokazuje i da je jaina elektrine struje I, koja se uspostavlja kroz takve provodnike, direktno proporcionalna elektrinom naponu U, koji vlada izme u njegovih krajeva. Koeficijent te proporcionalnosti, oznaava se sa 1/R , pri emu se, novouvedenom parametru R. pridruuje naziv elektrini otpor razmatranog provodnika.

Kod tankih linijskih provodnika, homogene strukture, sa specifinom elektrinom otpornou R , ija je duina l, a popreni presjek s, elektrina otpornost provodnika se odre uje pomou izraza : l R = R s

(6.21)

Za specifinom elektrinom otpornou R, u tehnikoj praksi se kao jedinica mjere, po pravilu koristi veliina ( mm2/m ), koja oigledno nije potpuno dimenziono usaglaena. Objanjenje za ovakav izbor, se uglavnom povezuje sa evidentnom dimenzionom razlikom, veliine poprenog presjeka provodnika, koja se obino mjeri i izraava u mm2 i duine tog provodnika, koja se mjeri i izraava u metrima. Na slici broj 6.1 prikazani su svi relevantni parametri, koji su sadrani u Ohmovom zakonu, bilo da je on dat u diferencijalnom (vektorskom ) obliku, koji obino preferiraju fiziari i interpretatori teoretske elektrotehnike, ili je pak isti zakon, izraen pomou pojednostavljenog izraza, koji se izvodi iz njegovog integralnog oblika, a za koji se po pravilu opredjeljuju inenjeri, pri vlastitim proraunima elektrinih krugova.

Slika broj 6.1

Primjena Ohmovog zakona na tanki pravolinijski provodnik duine l i konstantnog poprenog presjeka s, protjecan stalnom jednosmjernom strujom I

Elektrini otpor metalnih provodnika je uglavnom konstantne vrijednosti na temperaturama, koje su bliske 20 C.

Preciznije govorei, specifini elektrini otpor metalnih provodnika, mijenja se u ovisnosti o iznosu ambijentalne temperature, u skladu sa zakonitou izraenom putem relacije (6.22) : 2 = 1 ( 1 + (
2

1))

(6.22)

Pri tome, sa simbolom 2, oznaen je specifini elektrini otpor metalnog provodnika pri temperaturi 2, a sa simbolom 1, oznaen je specifini elektrini otpor metalnog provodnika pri temperaturi 1. S obzirom da se u tabelarnim podacima elektrinih karakteristika metalnih provodnika, po pravilu susree vrijednost njihovog specifinog elektrinog otpora pri temperaturi od 1 = 20 C , onda se relacija (6.22) koristi za odre ivanje specifinog elektrinog otpora metalnog provodnika, pri nekoj drugoj temperaturi 2 . U tabeli 6.2, navedeni su podaci o specifinim elektrinim otpornostima metala, koji se esto susreu u elektrotehnici.

Tabela 6.2

Vrsta materijala Srebro Bakar, elektrolitiki Bakar, elektrolitiki Aluminijum Konstantan Ugljen

Temperatura Specifini elektrini uC otpor u ( mm2/m ) 0 0,015 0 0,0154 20 0,0175 20 0,02873 18 0,49 20 5-7

Temperaturni koeficijent u / C 0,004 0,0041 0,0043 0,004 0,00001 -0,0008

Temperaturni koeficijent , kod metalnih provodnika, pri znaajnijim promjenama temperature nije vie konstantan, jer i sam postaje nova funkcija trenutne vrijednosti temperature samog metala (na visokim temperaturama, ti temperaturni koeficijenti se znaajnije poveavaju). S druge strane je primjeeno, da na vrlo niskim temperaturama, (preciznije reeno pri tano odre enoj vrijednosti temperature, koja je bliska temperaturi apsolutne nule) kod nekih metala, nastupa vrlo strmo smanjivanje specifinog elektrinog otpora, zbog ega i elektrini otpor tih metala, tada postaje izuzetno mali. Takva se temperatura naziva, kritinom temperaturom za elektrinu otpornost ( za olovo ona iznosi oko 7,2 K, za ivu 4,22 K , a za kalaj 3,71 K) . Sama pojava, koja se manifestuje putem ovako radikalnog smanjivanja elektrine otpornosti metalnih provodnika, u fizici i elektrotehnici se naziva supraprovodljivost.
6.2 Serijsko i paralelno spajanje elektrinih otpornika

Glavne karakteristike elemenata elektrinih krugova opisuju se nizom elektrinih veliina, kao to su: elektrina snaga, koju oni mogu odavati ili pak angairati-odnosno preuzeti na 10

sebe, zatim elektrina struja, kojom se mogu opteretiti, ili pak koju mogu odavati ostalim elementima elektrinog kruga, potom elektrini napon, koji mogu elementi odravati izme u svojih krajeva, ili pak preuzeti na vlastite prikljune stezaljke, pri emu sve te veliine moraju ostati u iznosima, koji ne remete normalno funkcionisanje svih dijelova elektrinog kruga. Uspostavljene vrijednosti tih elektrinih veliina, pored konstruktivnih i strukturnih karakteristika pojedinih elemenata, u znaajnoj mjeri predodre uju: njihov aktivni elektrini otpor R, pripadajua im elektrina kapacitivnost C i vlastita im elektrina induktivnost L. U elektrinim krugovima stalne jednosmjerne struje, elektrini kapacitet se pojavljuje ili kao pratea karakteristika upotrebljenih elemenata, ili pak kao namjenski uveden element elektrinog kruga, kada je to po pravilu realizovano u formi elektrinog kondenzatora. Elektrini kondenzatori u osnovi blokiraju tok stalne jednosmjerne struje, te se oni u elektrinim krugovima stalnih jednosmjernih struja i napona, ponaaju kao otvoren prekida, odnosno prekid grane u kojoj se isti nalaze . Oni dakle u ovakvim elektrinim krugovima pruaju beskonaan elektrini otpor uspostavljanju elektrine struje kroz granu elektrinog kruga u kojoj se nalaze (jasno ovo se odnosi samo na ustaljena stanja, a ne i na kratke intervale optereavanja i rastereavanja kondenzatora, kada kratkotrajno postoje i elektrine struje punjenja, odnosno pranjenja kondenzatora ) Elektrini induktivitet je element elektrinog kruga, koji najizrazitije demonstrira inerciona ponaanja u elektrinom krugu (inenjeri vole rei da je ponaanje induktiviteta u elektrotehnici, vrlo slino ponaanju mase tijela u mehanici). U elektrinim krugovima stalnih jednosmjernih napona i struja, induktivitet se ponaa kao kratkospojnik, dakle ne prua nikakav otpor elektrinoj struji. Elektrine prigunice, kao namjenski konstruisani elementi sa velikom vrijednou elektrinog induktiviteta, u elektrinim krugovima stalnih jednosmjernih napona i struja, obino se koriste da umanje nivo valovitosti elektrine struje, u izlaznim blokovima ispravljakih ure aja. Kako i u elektrinim krugovima stalnih jednosmjernih struja i napona i elektrini kondenzatori i elektrine prigunice, pruaju elektrini otpor istina u ovakvim krugovima, njihovo ponaanje je praktino ekstremno - to se za elektrini otpor provodnika R, kojim se on opire uspostavljanju elektrine struje kroz vlstitu strukturu, koristi jo precizniji termin od onog koji je uveden u prethodnom poglavlju. U tom kontekstu se, ova veliina u elektrotehnici, vrlo esto oznaava kao aktivni elektrini otpor. Da bi neki potroa elektrine energije, kod kojeg je dominantna elektrina osobina izraena posredstvom njegovog aktivnog elektrinog otpora, pravilno bio upotrebljen, potrebno je, pored vrijednosti njegovog elektrinog otpora u omima, poznavati i elektrinu snagu koju je on u stanju preuzimati dovoljno dugi interval vremena, te nivo preciznosti njegove elektrine otpornosti, odnosno koliko je tano predvi eno mogue odstupanje od navedene osnovne vrijednosti elektrinog otpora ( primjer pravilno navedenih podataka, za aktivni elektrini otpor, je recimo slijedei: 10 , 5%, 5 W) Aktivni elektrini otpor moe biti dizajniran na razliite naine, najee ovisno o namjeni ure aja iji je on sastavni dio. Na slici broj 6.2 prikazano je vie varijanti aktivnog elektrinog otpora, otpornosti 65 . Poto u svakoj kutiji postoje dvije prikljune stezaljke, izvor elektrine energije, koji treba da energetski napoji ove kutije, nema nikakav uvid ta je u njihovoj unutranjosti.

11

Ukoliko je izvor elektrine energije realizovan u formi idealnog naponskog izvora, za stalni jednosmjerni napon od 130 V (idealni naponski izvor ima sposobnost da izme u svojih krajeva uspjeva odravati stalan jednosmjerni napon, bez obzira kolikom elektrinom strujom bio optereivan - takav izvor oigledno ima nultu vrijednost unutranjeg elektrinog otpora izvora), tada e u svim sluajevima izvor biti optereen i sa stalnom jednosmjernom strujom I = 2 A. Svaki od aktivnih elektrinih otpornika sa slike broj 6.2 predvi en je, da pri njegovom prikljuenju na navedeni idealni naponski izvor, pretvara u toplotu elektrinu snagu od oko 260 W. ( P = R I2, odnosno P = U I )

Slika broj 6.2 Razliite verzije izvedbe aktivnog elektrinog otpora od 65 Na slici 6.2.a je prikazana, 28 cm duga otporna ica, od legure hroma i nikla, promjera = 0.1 mm , slika 6.2.b prikazuje zavojnicu-svitak, od 314 m lakirane bakarne ice, promjera = 0.4 mm, slika 6.2.c prikazuje spoj dva otpornika od 70 i jednog otpornika od 30 , slika 6.2.d prikazuje arulju od 120 V, 220 W s volframovom niti, dok slika 6.2.e predstavlja rastvor KCl u ai sa sa elektrodama odgovarajuih dimenzija i odgovarajueg razmaka izme u njih. Da bi se ostvarila eljena vrijednost aktivnog elektrinog otpora, esto se pristupa me usobnom povezivanju vie otpora, kako je to uinjeno i na slici 6.2.c. Me usobni

12

spojevi elementarnih otpornih elemenata, me utim mogu biti i vrlo zamreni, to je vidljivo i na slici broj 6.5. Za pravilno odre ivanje ekvivalentnog aktivnog elektrinog otpora kojim se moe nadomjestiti djelovanje, prikazanog sloenog spoja elementarnih aktivnih elektrinih otpora , u odnosu na ostatak elektrinog kruga, korisno je u prvoj iteraciji rjeavanja tako postavljenog problema uoiti, koji su otpornici me usobno povezani u serijsku vezu, a koji su u me usobnoj paralelnoj vezi. Treba se podsjetiti da su pri serijskoj me usobnoj vezi, elektrini otpornici optereeni elektrinom strujom istog intenziteta, te da preuzimaju na sebe elektrine napone, odre ene vrijednostima elektrinih otpornika i uspostavljene elektrine struje, saglasno Ohmovom zakonu, to je jasno vidljivo i sa slike broj 6.3 ( Uj = IRj ). Pri paralelnoj vezi elektrinih otpornika, oni bivaju izloeni istoj vrijednosti elektrinog napona, a struje kroz pojedine otpornike opet se odre uju u skladu sa Ohmovim zakonom, kao to to i pokazuju relacije izvedene za sluaj sa slike broj 6.4. Na osnovu strukture ostvarenih elektrinih veza na elektrinoj emi sa slike broj 6.3 vae odnosi: VA - VB = I R1, VB VC = I R2 , VA VC = I ( R1+ R2) = I Rek, Rek = ( R1+ R2)

Slika broj 6.3 Serijski spoj aktivnih elektrinih otpornika i raunanje vrijednosti ekvivalentnog aktivnog elektrinog otpora Pri paralelnom povezivanju aktivnih elektrinih otpora, kao to je to prikazano na slici broj 6.4, vae slijedei odnosi: V V 1 1 I = I1+I2 = + = V ( + ) = V(Rek )-1; R1 R2 R 1 R2 1 1 R1 + R2 (Rek )-1 = + = R1 R2 R1R2

13

Slika broj 6.4 Paralelni spoj aktivnih elektrinih otpornika i raunanje vrijednosti ekvivalentnog aktivnog elektrinog otpora Na slikama broj 6.5 i broj 6.6, prikazani su sloeniji spojevi aktivnih elektrinih otpornika i procedure koje treba uvaavati, kada se odre uje, njima ekvivalentni aktivni elektrini otpor.

Slika broj 6.5 Sloeni spoj aktivnih elektrinih otpornika i procedura odre ivanja, ekvivalentnog elektrinog otpornika za ovakav spoj

14

Slika broj 6.6 Sloeni spoj aktivnih elektrinih otpornika sa poznatim konkretnim vrijednostima elektrinih otpora

15

6.3 Joule-ov zakon Na osnovu iskustvenih saznanja, poznato je da se elektrini provodnici zagrijavaju, tokom prolaska elektrine struje kroz njih. Tu pojavu, prvi je analitiki uspjeno opisao Joule (James Presccott Joule, 1818- 1889). Da bi pronaao egzaktne uzrono-posljedine veze, izme u elektrinog rada, koji se obavlja prilikom toka stalne jednosmjerne elektrine struje I, kroz provodnik elektrine otpornosti R i koliine toplote, koja se tokom tog procesa osloba a, Joule je odabrani izolovani provodnik elektrine otpornosti R, postavio u kalorimetar, a potom pristupio i mjerenju koliine toplote, koja se razvija u tom kalorimetru, tokom provo enja razliitih varijanti pomenutog eksperimenta. Nakon to je uspostavio stalnu jednosmjernu elektrinu struju kroz provodnik elektrine otpornosti R, ustanovio je da se pri dva puta duem vremenskom intervalu, toka elektrine struje I, osloba a i dva puta vea koliina toplote. Potom je ustanovio i da se pri tri puta duem vremenskom intervalu toka elektrine struje I, osloba a tri puta vea koliina toplote, te da se i pri n puta duem vremenskom intervalu toka elektrine struje I, osloba a i n puta vea koliina toplote. U skladu sa ovakvim rezultatima Joule je formirao sasvim ispravan zakljuak, da je iznos elektrinog rada, koji se tokom odre enog vremenskog intervala toka stalne jednosmjerne elektrine struje, kroz provodnik elektrine otpornosti R, pretvara u toplotu, direkno proporcionalan vremenu trajanja tog procesa t. Provodei isti eksperiment, i u uslovima kada je sve bitne karakteristike analiziranog sistema zadrao nepromijenjenim, osim jaine stalne jednosmjerne elektrine struje, koju je odluio mijenjati, primjetio je da pri dva puta veoj jaine stalne jednosmjerne elektrine struje, dolazi do everostruko vee koliine oslobo ene toplote, odnosno da pri n puta veoj jaine stalne jednosmjerne elektrine struje, dolazi i do n2 puta vee koliine oslobo ene toplote. Analogne eksperimente, potom je obavio i sa nekoliko razliitih vrsta elektrinih provodnih materijala, te doao do zakljuka da je koliina toplote A, oslobo ene tokom takvih eksperimenata, direktno proporcionalna sa elektrinim otporom upotrijebljenih provodnih materijala, kroz koje je usmjeravana stalna jednosmjerna elektrina struja. Ova serija, prethodno opisanih eksperimenata, omoguila je Joule-u, da analitiki povee odnose izme u relevantnih veliina I, R i t, relacijom: A = R I2 t (6.23)

Upravo iskazani odnosi, spoznati putem eksperimentalno steenih iskustava, danas se me utim mogu uobliiti i uz koritenje preteno teoretskih podloga, zasnovanih na dosada predoenim pojmovima iz osnova elektrotehnike. U tom smislu na slici broj 6.7 (a) prikazan je beskonano mali dio strujne tube, duine dl i normalnog poprenog presjeka ds. Pod pretpostavkom da pri prolasku stalne jednosmjerne struje dI, kroz analizirani dio strujne tube, izme u njenih krajeva vlada potencijalna razlika, odnosno elektrini napon, dU, tada za odravanje takvog energetskog stanja treba iz nekog energetskog izvora angaovati elektrinu snagu: dP = (dI) (dU) =(Jds)(E dl) (6.24)

Slika broj 6.7 Fizikalna osnova za izvo enje Joule-ova zakona u diferencijalnom obliku Sa slike 6.7 je vidljivo da su vektori J i ds, odnosno ds i dl kolinearni, to daje mogunost da se uspostave relacije: (Jds) = Jds ; (E dl) = ((E J )/J)dl ; dV= (dl)(ds) , nakon ega je mogue relaciju (6.24) zapisati i u obliku predoenom sa (6.25): EJ dP= Jds dl = E J dV (6.25) J odakle se lako dolazi do relacije za zapreminsku gustinu elektrine snage, p = (dP)/(dV), koja se angauje iz raspoloivog energetskog izvora i u skladu sa zakonom Joule-a, pretvara u toplotu, unutar strukture provodnog materijala, kroz koji se usmjerava upravo stalna jednosmjerna struja gustine J . dP p = = E J = R J2 = P E 2 dV

(6.26)

Relacija (6.26) je u literaturi poznata kao Joule-ov zakon u diferencijalnom obliku. S obzirom da je jedinica mjere za aktivnu elektrinu snagu, odnosno elektrinu snagu angaovanu aktivnim elektrinim otporom R, vat, (W), to je jedinica mjere za zapreminsku gustinu elektrine snage p, definisana sa ( Wm-3). Iskoriste li se gornji rezultati za odre ivanje elektrine snage koju e neki provodnik konane zapremine, poput provodnika sa slike 6.7 (b) , preuzeti iz vanjskih energetskih izvora i pretvoriti, u skladu sa zakonom Joule-a, u toplotu, formira se relacija (6.27): P = I2 R = E J dV
V

(6.27)

U opisanim uslovima izme u, taaka poprenog presjeka A1 i poprenog presjeka A2, vlada potencijalna razlika, odnosno elektrini napon, UA1-A2 = RI , pri emu elektrini potencijal poprenog presjeka A1, zadovoljava relaciju : VA1 > VA2 , a stalna 2

jednosmjerna elektrina struja I, prvo ulazi u popreni presjek A1, a tek potom u provodnik, pridruene mu elektrine otpornosti R. Pri ispunjenju prethodno navedenih uslova , uobiajno je rei da su elektrina struja I i elektrini napon , UA1-A2 , usaglaeni po znaku i smjeru.
6.4 Jednaina kontinuiteta elektrine struje i prvi Kirchhoff-ov zakon

Pri definisanju zapreminski raspore enog elektrinog naboja, unutar neke zapremine V, ograniene zatvorenom povri s, konstatovano je da, ukoliko se zapreminska gustina tako lokalizovanog naboja oznai sa , tada se ukupna koliina elektrinog naboja q unutar te zapremine, odre uje prema relaciji: q = dV
V

(6.28)

Nije teko zakljuiti, da do promjene iznosa obuhvaenog elektrinog naboja q, moe doi ukoliko u analiziranu zapreminu u u novi elektrini naboji istog znaka kao i elektrini naboj q, ili pak istu oblast napusti dio elektrinih naboja istog znaka kao i q. Bilo koja od spomenutih varijanti, oigledno dovodi i do obrazovanja kondukcionih, ili konvekcionih elektrinih struja. Prethodna rasu ivanja formalizovano se mogu iskazati u obliku relacije (6.29), koja je u elektrotehnici poznata kao jednaina kontinuiteta elektrine struje. dq (6.29)
V

J ds = - ( dV ) = -

dt

Znak (-) ispred izraza za brzinu promjene elektrinog naboja q, posljedica je injenice da pozitivnom izlaznom fluksu vektora gustine elektrine struje J, odgovara negativan prirast q , iznosa ukupnog elektrinog naboja q. Jednainom kontinuiteta se moe tumaiti i tvrdnja da je algebarski zbir elektrinih naboja u prirodi nepromjenljiv. U skladu sa prethodno uvedenom definicijom stacionarnog strujnog polja, odnosno definicijom stalne jednosmjerne struje u takvom polju je sigurno ispunjen uslov: (dq/dt)=0, odakle proizilazi logian zakljuak da se za stacionarna strujna polja, jednaina kontinuiteta transformie u relaciju:

J ds = 0

(6.30)

Posljednja relacija se moe, uz pomo jedne od osnovnih teorema matematike discipline, Teorija vektorskih polja- teoreme Gauss-Ostrogradskog prevesti i u ekvivalentan diferencijalni oblik, iskazan sa (6.31) div J = 0 (6.31)

Diferencijalnim oblikom jednaine kontinuiteta, za stacionarna strujna polja, posebno se naglaava da je stacionarno strujno polje bezizvorno polje, odnosno da su linije stacionarnog strujnog polja zatvorene same u sebe (elektrini naboji se kreu unutar strujnih tuba, poput nestiljive tenosti). Odnosi iskazani relacijam (6.30) i (6.31) predstavljaju prvi Kirchhoff-ov zakon u integralnom, odnosno diferencijalnom obliku respektivno. Tokom rjeavanja praktinih primjera iz prorauna elektrinih krugova, ee je u upotrebi integralni oblik prvog Kirchhoff-ovog zakona. Kada se prvi Kirchhoff-ov zakon primjenjuje na elektrine krugove, u kojim je kretanje elektrinih naboja kanalisano kroz linijske-iane provodnike, relacija (6.30) se moe pojednostaviti u oblik predoen sa (6.32): n (6.32) I k = 0
k =1

Relacija (6.32) tvrdi da je algebarska suma svih elektrinih struja, koje dolaze ili odlaze u vorite elektrinog kruga jednaka nuli (vorite elektrinog kruga je mjesto u njegovoj elektrinoj emi, na kojem se sastaje tri ili vie grana razmatranog elektrinog kruga). Termin algebarska suma struja, koristi se u cilju naglaavanja da razmatrane struje mogu imati ili pozitivan, ili negativan predznak. Formalno je ispravno, elektrinim strujama koje naputaju vorite, pridruiti predznak (+), poto je njihov smjer usaglaen sa smjerom vektora gustine elektrine struje, koji sa vektorom jedinine normale na povr s (usmjerenim od povri s ka okolnom prostoru) zaklapa otar ugao. Slino tome, strujama koje dolaze u vorite treba pridruiti predznak (-), jer je njihov smjer usaglaen sa smjerom vektora gustine elektrine struje, koji sa vektorom jedinine normale na povr s (usmjerenim od povri s ka okolnom prostoru) zaklapa tupi ugao. Treba naglasiti da se u analitikoj notaciji, koju koriste Osnove elektrotehnike, Elektrini krugovi i Teorija elektromagnetnih polja, simbolom I naglaava da je rije o stalnim jednosmjernim strujama.

Slika broj 6.8 Primjena prvog Kirchhoff-ovog zakona na vorite u koje se vezuje pet grana nekog elektrinog kruga

6.5 Elektromotorna sila u osnovnom elektrinom krugu.

Termin osnovni elektrini krug, podrazumjeva elektrini krug koji se sastoji od jednog izvora elektrine energije i jednog potroaa elektrine energije (izvor elektrine energije pri tome moe biti bilo naponski, ili pak strujni izvor elektrine energije; u tehnikoj literaturi se ravnopravno sa navedenim terminom izvor elektrine energije, koristi i termin generator elektrine energije). U elektrinim krugovima stalnih jednosmjernih struja i napona, potroa je po pravilu predstavljen sa aktivnim elektrinim otporom R, kako je to predoeno i na slici 6.9.

Slika broj 6.9 (a) Elektrina polja u naponskom izvoru i van njega, (b) Struktura osnovnog elektrinog kruga Da bi se u elektrinim krugovima stalnih jednosmjernih napona i struja, mogla odravati stacionarna raspodjela elektrinih naboja, odnosno konstantnost elektrinih potencijala unutar odre enih podruja, pored kulonskih - elektrostatikih sila, moraju postojati i druge - neelektrostatike sile. Ove sile (one se u teoretskoj elektrotehnici obino oznaavaju terminom strane sile) ponaaju se kao svojevrsni posrednici, putem kojih se drugi vidovi energije transformiu u elektrinu energiju, kako bi se stvorile pretpostavke za obavljanje elektrinog rada u razmatranom elektrinom krugu. Oznai li se ta strana sila simbolom F * , tada elektrino polje E * , uzrokovano tom silom, ima smjer unutar generatora kao na slici 6.9 (a). Na raun energetskih resursa akumuliranih unutar prikazanog generatorskog elementa (najee su ti resursi nelektrinog porijekla i obino formirani u sklopu odre enih hemijskih reakcija) na krajevima tog elementa se ostvaruje poveana koncentracija pozitivnog elektrinog naboja q i negativnog elektrinog naboja (q). Tako koncentrisani elektrini naboji dovode me utim i do pojave sila elektrostatskog polja izme u tih naboja, koja se jasno najjednostavnije reprezentuje preko vektora jaine elektrostatskog polja Eel , sa smjerom i u generatorskom elementu i van njega, kao na slici 6.9. 5

Na osnovu naprijed izloenog proizilazi da unutar generatora oigledno djeluje rezultantno elektrino polje E = E * + Eel , pod ijim uticajem se, pri specifinoj provodnosti izvora Pi , pojavljuje elektrina struja ija je gustina odre ena relacijom: E = Pi J . To rezultantno polje, u unutranjosti generatora ima isti smjer, kao i strujne linije vektora gustine struje J, dakle od stezaljke generatora koja se nalazi na negativnom elektrinom potencijalu, ka stezaljci generatora, koja se nalazi na pozitivnom elektrinom potencijalu. Unutar generatora vai relacija:

BnA

E d l =

BnA

E * d l

BnA

E el d l

(6.33)

u kojoj je unutranja elektromotorna sila izvora oznaena sa :

BnA

E * d l = Ei

Unutranja elektromotorna sila izvora Ei , nastoji u izvoru pokrenuti elektrine naboje u smjeru koji je suprotan smjeru djelovanja sila elektrostatikog polja Eel . Elektrostatsko polje, kao to je ve ranije konstatovano, pripada klasi konzervativnih vektorskih polja, zbog ega je linijski integral vektora jaine elektrostatskog polja Eel , po bilo kojoj zatvorenoj putanji jednak nuli. Saglasno tome opravdano je pisati da je:

E el d l
BnAmB

E el dl
BnA

E el dl = 0
AmB

E el dl = E el dl
AmB BnA

nakon ega se relacija (6.33) moe pisati i kao:

Ei =

BnA

E d l +

E el dl
AmB

(6.34)

S obzirom da je na spoljanjem dijelu zatvorene putanje BnAmB, to jeste dijelu te putanje koji lei van izvora elektrine energije-dakle putanji AmB, E = Eel

BnA

E * d l = Ei =

BnA

E d l

BnA

E el d l =

BnA

E d l +

E el dl
AmB

posljednja relacija se moe pisati i u obliku:

Ei =

BnA

E d l +

E dl
AmB

(6.35)

Prvi integral u relaciji (6.35) nije nita drugo do pad elektrinog napona , odnosno gubitak elektrinog napona, koji se deava unutar generatora elektrine energije zbog protivljenja generatora da se uspostavi elektrina struja I, iji je vektor gustine ve ranije

oznaavan sa J. Ovo protivljenje se fizikalno izraava preko unutranjeg aktivnog elektrinog otpora generatora r. Drugi integral u relaciji (6.35) predstavlja pad elektrinog napona, ili gubitak elektrinog napona, pri savladavanju protivljenja prikljuenog potroaa aktivne otpornosti R, uspostavljanju stalne jednosmjerne elektrine struje I, u prostom elektrinom krugu sa slike 6.9. Prema tome relaciji (6.35) je praktino ekvivalentna sa relacijom (6.36)

Ei =

BnA

E d l +

E dl
AmB

=rI +RI

(6.36)

Napon UAB , koji se registruje izme u krajeva potroaa aktivne elektrine otpornosti R, oigledno je usaglaen i po znaku i po smjeru sa elektrinom strujom I, koja je prolazei upravo kroz taj aktivni elektrini otpor R i dovela do uspostavljanja tog elektrinog napona. Slika 6.10 (a) prikazuje sluaj usaglaenosti smjera elektrine struje I i njome izazvanog pada napona na otporniku R, elektrinog napona UAB, dok slika 6.10 (b) prikazuje sluaj neusaglaenosti smjera elektrine struje I i njome izazvanog pada napona na otporniku R, elektrinog napona UAB . Slino tome, slika 6.10 (c) prikazuje sluaj usaglaenosti smjera elektrine struje I i elektromotorne sile izvora elektrine energije E, dok slika 6.10 (d) prikazuje sluaj neusaglaenosti smjera elektrine struje I i elektromotorne sile izvora elektrine energije E. U oba ova sluaja, ukoliko je proizvod: EI > 0, tada izvor elektrine energije radi u generatorskom reimu rada (pranjenje akumulatora). Relacija EI < 0, uz oznake kao na slikama 6.10 (c) i 6.10(d), signalizira da tada izvor radi u potroakom reimu rada (punjenje akumulatora).

Slika 6.10 Primjeri usaglaenosti smjera elektrine struje I i elektrinog napona UAB odnosno usaglaenosti elektrine struje I i elektromotorne sile E

6.6 Drugi Kirchhoff-ov zakon za elektrine krugove U okviru provedene analize odnosa, izme u karakteristinih elektrinih veliina, u prostom elektrinom krugu sa slike 6.9, pomou relacije (6.36) je definisana i jednaina naponske ravnotee za to kolo.

Odnosi uspostavljeni u toj relaciji, mogu se me utim uspjeno primjeniti i na bilo koju drugu sloeniju zatvorenu putanju, ukoliko je ona formirana od grana koje ulaze u strukturu eme nekog linearnog elektrinog kruga. Pri tome, unutar svake od tih grana mogu postojati i me usobno razliiti, kako izvori elektrine energije, tako i potroai elektrine energije. Uoptena metodologija, za opisivanje odnosa unutar takvih dijelova elektrinih krugova, formulisana je drugim Kirchhoff-ovim zakonom, koji glasi: U proizvoljnoj zatvorenoj konturi sloenog linearnog elektrinog kruga, algebarska suma padova napona, uzrokovanih prolaskom struja Ijk, kroz aktivne elektrine otpore Rjk, uravnoteena je algebarskom sumom elektromotornih sila Ejk , koje djeluju unutar te razmatrane konture. Ovakva tvrdnja se formalno analitiki izraava relacijom: Ijk Rjk = Ejk (6.37)

Simboli j, k najee uzimaju vrijednosti prirodnih brojeva, a unutar posljednje relacije, oni naglaavaju da se unutar razmatrane zatvorene konture, analizira i grana koja povezuje vorite j i vorite k. Podcrtavanje termina, algebarska suma padova napona, odnosno algebarska suma elektromotornih sila, u drugom Kirchhoff-ovom zakonu ima za cilj da upozori svoje korisnike da predznak ispred pojedinih sabiraka u relaciji (6.37) moe biti kako pozitivan, tako i negativan. Da bi se znalo tano, koji predznak treba pridruiti pojedinim sabircima, odabranu zatvorenu konturu treba prvo orijentisati, i to bilo u smjeru kretanja kazaljke na satu, bilo u smjeru suprotnom od smjera kretanja kazaljke na satu. Potom treba i u svim granama, koje sainjavaju razmatranu zatvorenu konturu, ukoliko to unaprijed nije propisano, predpostvaiti smjerove struja, to se kanaliu tim granama. Nakon ovih predradnji, preostaje samo da se uvaava pravilo po kojem: ukoliko je smjer struje Ijk u grani (j-k), podudaran sa smjerom orijentacije razmatrane zatvorene konture, tada je pad elektrinog napona Ijk Rjk , koji se deava na otporniku Rjk , zbog prolaska te struje, pozitivnog predznaka. Slino tome, ukoliko se struja koja bi krenula sa one stezaljke izvora elektromotorne sile Ejk koja ima vei elektrini potencijal, podudara sa smerom orijentacije razmatrane konture, tada djelovanje te elektromotorne sile u toj konturi, treba uzeti sa pozitivnim znakom. Primjer 6.1 U linearnom elektrinom krugu kao na slici, poznate su slijedee vrijednosti: E1 = 18 V, E2 = 12 V, R1= 12 , R2= 2 , R3= 6 , R4= 4 . Odrediti vrijednosti stalnih jednosmjernih struja u svim granama elektrine eme sa slike koristei I i II Kirchhoff-ov zakon, za elektrine krugove.

Rjeenje Orijentie li se jedna kontura u smjeru ABCD, a druga u smjeru BEFC tada je mogue pisati da je:

E1 = R1I1 + R3 (I1 I2 ) E2 = (R2 + R4 ) I2 R3 (I1 I2 )

Poslije uvrtavanja posebnih vrijednosti vai da je: 18 = 18 I1 6 I2 12 = 6 I1 +12 I2 I1 = 0,8 A; I2 = 0,6 A

Pgen = - I1 E1 + I2 E2 = 21,6 W ; PR = 120,64+20,36+61,96 + 40,36 = 21,6 W

6.7 Metod konturnih struja Kada se razmatrani linearni elektrini krug, po osnovu uvaavanja postojee redne i paralelene veze prisutnih potroaa i izvora elektrine energije, elementarnim transformacijama ne moe direktno svesti na osnovni elektrini krug, potrebno je, uz pomo primjene prvog i drugog Kirchhoffovovog zakona, postaviti dovoljan broj linearnih algebarskih jednaina, da bi se mogle odrediti sve nepoznate veliine u tom elektrinom krugu. U praktinim problemima, najee se susreu zahtjevi poput odre ivanja elektrinih struja u svim granama elektrinog kruga, u uslovima kada su poznate sve relevantne karakteristike izvora i potroaa elektrine energije, koji su prisutni unutar tog kruga. Sa porastom broja grana elektrinog kruga, raste i broj jednaina, koje su neophodna osnova za izraunavanje nepoznatih vrijednosti elektrinih struja u granama analiziranog elektrinog kruga. Bez obzira, to se odnosi definisani prvim i drugim Kirchhoffovim zakonom, za kola stalnih jednosmjernih struja, iskazuju linearnim algebarskim jednainama sa realnim koeficijentima, poveani broj takvih jednaina oigledno zahtjeva ak i pri raunarskom rjeavanju takvih problema, ne samo poveanje memorijskih resursa, nego i relativno dugo vrijeme obrade takvih podataka, kako bi se dobili traeni rezultati. Nastojei pronai efikasniji put za iznalaenje rjeenja i u takvim sluajevima, Maxwell ( James Clerk Maxwell (1831-1879) engleski fiziar) je uspjeo dokazati da se u bilo kojem linearnom elektrinom krugu, sa N1 vorita i N2 grana, umjesto jednovremenog analiziranja N2 linearnih algebarskih jednaina sa realnim koeficijentima, isti rezultat moe dobiti i znatno racionalnije, ukoliko se prvo rjeava skup od N=N2-(N1-1) jednaina sa N nepoznatih, pa tek onda (dakle nakon to se odredi tih N ( N<N2) nepoznatih veliin), u drugoj etapi i sistem od preostalih (N-N2) jednaina. Opisani pristup je potpuno u skladu sa optom teorijom rjeavanja linearnih algebarskih jednaina, pri emu se njegova efikasnost sve vie ispoljava, to je parametar N2 vei. Nakon pobrojanih naelnih karakteristika opisanog Maxwellovog pristupa, za njegovu konkretnu implementaciju je neophodno precizirati i kako se odabire tih prvih N jednaina i koje su promjenljive sadrane u njima. Prvih N jednaina se bazira na drugom Kirchhoffovom zakonu, pri emu se taj zakon primjenjuje samo na konture kojima se moe pripisati atribut nezavina. Da bi neka kontura bila nezavisna, ona mora biti struktuirana tako da posjeduje bar jednu granu koja pripada samo toj konturi. Na slici broj 6.11 prikazana su neka rjeenja za odre ivanje broja nezavisnih kontura N, unutar zadatih grafova pojedinih elektrinih krugova. U teoretskoj elektrotehnici se pod pojmom grafa elektrinog kruga, podrazumjeva pojednostavljena ema razmatranog elektrinog kruga, odnosno ona elektrina ema elektrinog kruga, unutar koje je prikazan samo raspored svih grana i svih vorita elektrinog kruga ( u takvoj pojednostavljenoj emi elektrinog kruga, oigledno nisu ucrtani ni elektrini potroai ni elektrini izvori, koji su sastavni dijelovi uobiajnih kompletnih elektrinih ema). Dok je na slici 6.11 (a) prikazan graf elektrinog kruga koji raspolae sa N2=3 grane i N1=2 vorita, te je broj moguih nezavisnih kontura, prema relaciji N=N2-(N1-1)=2, na

slici 6.11 (b) je prikazan graf elektrinog kruga, koji raspolae sa N2=4 grane i N1=2 vorita, te je broj moguih nezavisnih kontura, prema relaciji N=N2-(N1-1)=3

Slika broj 6.11 Nekoliko primjera grafova linearnih elektrinih krugova Slino tome, na slici 6.11 (c) prikazan je graf elektrinog kruga, koji raspolae sa N2 = 5 grane i N1=3 vorita, pa je broj moguih nezavisnih kontura, u skladu sa relacijom N = N2 - (N1-1) = 3, a na slici 6.11 (d) je prikazan graf elektrinog kruga, koji raspolae sa N2 = 6 grane i N1 = 2 vorita, te je broj moguih nezavisnih kontura, opet prema relaciji N = N2 - ( N1-1) = 3. Nije teko uoiti da prikljuivanjem svake nove grane izme u dva ve postojea vora, dolazi jednovremeno do poveanja i broja grana-dakle parametra N2 , ali i do poveanja broja nezavisnih kontura-odnosno parametra N. Opisanim pristupom, unutar nezavisnih kontura razmatranog grafa uvijek su obuhvaene sve grane tog grafa. Treba naglasiti da za svaki konkretan elektrini krug, izbor skupa nezavisnih kontura nije jednoznaan, jer se uvijek mogu napraviti bar dvije razliite varijante pri izboru. Nakon to se utvrde nezavisne konture za analizirani graf, pretpostavi se smjer struja u nezavisnim granama svake od kontura. Takvim strujama se potom pridruuje naziv konturne struje, jer se daljnji prorauni baziraju na pretpostavci da takve struje teku unutar cijele konture. Dok su konturne struje jedine struje koje se usmjeravaju kroz nezavisne grane kontura, u granama koje su zajednike za vie kontura, oigledno tee algebarska suma odgovarajuih konturnih struja. Svaka kontura se i orijentie u smislu njenog obilaska i to obino na takav nain, da je utvr eni smjer njenog obilaska, podudaran sa smjerom pripadne joj konturne struje. Algebarske jednaine, koje se postavljaju za svaku od utvr enih kontura, zasnivaju se na drugom Kirchhoffovom zakonu.
N

Ijk Rmj = Emk

j=1

(6.38)

Algebarski zbir elektromotornih sila unutar konture m, moe se formalno pretstaviti sa Emk , pri emu se elektromotorne sile koje djeluju u smjeru konture m (struja koja bi potekla iz njihove pozitivne stezaljke, imala bi isti smjer kao i kontura m) uzimaju u zbiru Emk sa predznakom plus, dok se ostalim elektromotornim silama unutar te konture, u predmetnom zbiru , pridruuje predznak minus.

Zbir aktivnih elektrinih otpora unutar konture m, formalno se oznaava sa R mm , pri emu mu se pridruuje i naziv vlastiti aktivni elektrini otpor konture m. S obzirom da postoje i grane elektrinog kruga, koje su zajednike za vie kontura, aktivni elektrini otpori unutar tih grana, ukoliko je recimo ta grana zajedniki dio konture m i konture j, oznaava se sa R mj . Uz aktivni elektrini otpor R mj stajat e pozitivan predznak, ukoliko se smjerovi kontura m i j u toj grani podudaraju. Me utim ako se njihovi smjerovi ne podudaraju, tada e uz aktivni elektrini otpor R mj stajati negativan predznak. Opisanim pristupom, a uz uvaavanje (6.38), generie se sistem linearnih nehomogenih algebarskih jednaina sa realnim koeficijentima, oblika: R11 I1k + R12 I2k + R13 I3k+ R1N INk = E1k R21 I1k + R22 I2k + R23 I3k+ R2N INk = E2k (6.39) R31 I1k + R32 I2k + R33 I3k+ R3N INk = E3k RN1 I1k + RN2 I2k + RN3 I3k+ RNN INk = ENk Rjeavanjem predmetnog sistema od N algebarskih jednaina, na osnovu tako dobijenih rjeenja, odre ene su elektrine struje u N grana razmatranog elektrinog kruga. Elektrine struje u preostalih ( N2 - N ) = N2 (N2-(N1-1) ) = ( N1-1 ) grana, odre uju se koritenjem prethodno dobijenih rezultata i prvog Kirchhoff-ovog zakona. Primjer 6.2 U elektrinom krugu stalne jednosmjerne struje, ija je elektrina ema data na slici broj 6.12, poznati su slijedei parametri: E =18 V, R1=12 , R2= 2 , R3= 6 , R4 = 4 , R5 = 2 .Primjenom metoda konturnih struja odrediti elektrine struje u svim granama razmatranog elektrinog kruga, zatim elektrinu snagu naponskog generatora, te provjeriti ispunjenje zakona o ouvanju elektrine snage (energije) u elektrinom krugu.

Slika broj 6.12 Elektrina ema rasporeda elektrinih izvora i potroaa uz primjer 6.2

Rjeenje: U skladu sa sistemom jednaina (6.39), za elektrinu emu sa slike broj 6.12 moe se pisati da je: R11 I1k + R12 I2k + R13 I3k = E1k R21 I1k + R22 I2k + R23 I3k = E2k R31 I1k + R32 I2k + R33 I3k = E3k pri emu je: R11 = R1 + R4; R12 = - R1; R13 = - R4; R21 = - R1; R22 = R1 + R2 + R3 ; R23 = - R3 ; R31 = - R4 ; R32 = - R3 ; R33 = R3 + R4 + R5 ; E1k = 18 V; E2k = 0 ; E3k = 0. 16 I1k - 12 I2k - 4 I3k = 18 -12 I1k + 20 I2k - 6 I3k = 0 - 4 I1k - 6 I2k +12 I3k = 0 I1k = I1 = 5,74 A; I2k = I2 = 4,73 A; I3k = I3 = 4,28 A; IR1= I1 - I2 = 1,01 A;

IR3= I2 I3 = 0,45 A; IR4= I1 I3 = 1,46 A; Elektrina snaga naponskog generatora moe se raunati posredstvom relacije: Pg = E I1 =18 5,74 = 103,3 W a na slian nain i elektrina snaga, koju angauju potroai u razmatranom elektrinom krugu: Pp= ( I1 - I2) 2 R1 + ( I1 - I3) 2 R4 + ( I3 - I2) 2 R3 + ( I2) 2 R2 + ( I3) 2 R5 = 103,3 W Lako se uoava da je doista Pg = Pp 6.8 Zakon o ouvanju elektrine snage (energije) u linearnom elektrinom krugu U svakom linearnom elektrinom krugu stalnih jednosmjernih struja i napona, prema Zakonu o odranju energije, ukupna elektrina snaga, koju odaju naponski i strujni izvori elektrine energije prisutni unutar tog elektrinog kruga, jednaka je elektrinoj snazi koju apsorbuju-preuzimaju, potroai elektrine energije istog tog elektrinog kruga. Navedeni energetski odnosi izraavaju injenicu da su takvi elektrini krugovi u stanju dinamike ravnotee ( algebarska suma elektrinih snaga izvora, u dinamikoj je ravnotei sa sumom snaga Jouleovih gubitaka u analiziranom elektrinom krugu) koja se analitiki moe iskazati relacijom:
n n n

Ri
i =1

Ii2

= Ei Ii + ( ISi )jk Ukj

i=1 i=1

(6.40)

U relaciji (6.40), lanovi na lijevoj strani su uvijek pozitivni, dok lanovi sa desne strane mogu biti i pozitivni i negativni. lanovi oblika Ei Ii definiu elektrinu snagu koja se priduuje naponskim izvorima kod kojih je sa Ei oznaen elektrini napon izme u pozitivne i negativne prikljune stezaljke tih izvora, dok struja Ii oznaava struju koja izlazi iz pozitivne stezaljke izvora (pozitivan iznos ovako raunate elektrine snage izraava generatorski reim rada takvih izvora, dok negativan iznos ovako raunate elektrine snage izraava potroaki reim rada predmetih izvora) Slino tome lanovi oblika ( ISi )jk Ukj definiu elektrinu snagu koja se priduuje strujnim izvorima, kod kojih je sa Ukj oznaen elektrini napon izme u vora k i vora j za koje je spojen strujni izvor, dok struja ( ISi )jk oznaava struju strujnog izvora koja je usmjerena od vorita j ka voritu k (pozitivan iznos ovako raunate elektrine snage izraava generatorski reim rada takvih izvora, dok negativan iznos ovako raunate elektrine snage izraava potroaki reim rada tih izvora) Zakon o ouvanju elektrine snage (energije) u linearnom elektrinom krugu je vrlo zahvalan postupak za provjeru ispravnosti provedenih prorauna u takvim krugovima, to je demonstrirano i u primjeru 6.2 i u primjeru 6.3 Primjer 6.3 Metodom konturnih struja, odrediti elektrine struje u svim granama elektrinog kruga, ija je elektrina ema prikazana na slici broj 6.13, a potom provjeriti tanost dobijenih rezultata primjenom Zakona o ouvanju energije u elektrinom krugu. Poznate su slijedee vrijednosti parametara sadranih u prikazanoj elektrinoj emi: R1 = 2 ; R2 = 1 ; R3 = 3 ; R4 = 4 ; R5 = 5 ; E1 = 40 V; E2 = 15 V; Is = 5 A.

Slika broj 6.13 Elektrina ema rasporeda elektrinih izvora i potroaa uz primjer 6.3 Djelovanje realnog strujnog izvora Is mogue je nadomjestiti pomou djelovanja novouvedenih realnih naponskih izvora: Is R4 ( on je u serijskoj vezi sa aktivnim elektrinim otporom R4 , pri emu mu je stezaljka, koja raspolae sa veim potencijalom, vezana za vorite 4 ) i Is R3 (on je u serijskoj vezi sa aktivnim elektrinim otporom R3 , pri emu mu je stezaljka, koja raspolae sa veim potencijalom, vezana za vorite 3), nakon ega se, pri smjerovima konturnih struja kao na slici 6.13 , u skladu sa ranije

pobrojanim pravilima generisanja sistema jednaina po metodu konturnih struja, lako uspostavlja sistem jednaina: R11 I1k + R12 I2k = E1 - R3 Is R21 I1k + R22 I2k = E2 + R4Is

( R1 + R3 + R5 ) I1 + R5 I2 = E1 - R3 Is R5 I1 + ( R2 + R4 + R5 ) I2 = E2 + R4 Is

10 I1k + 5I2k = 40 15 = 25 5I1k + 10I2k = 15 + 20 = 35 Iz gornjeg sistema jednaina, dobijaju se vrijednosti konturnih elektrinih struja I1k = 1 A; I2k = 3 A; odnosno: IR1 = I1k; IR2 = I2k; IR3 = I1k + Is = 6 A; IR4 = Is - I2k = 2 A; IR5 = I1k + I2k = 4 A. Ukoliko se ne koristi mogunost ekvivalencije djelovanja realnog strujnog izvora, sa djelovanjem odgovarajueg realnog naponskog izvora, nego se metod konturnih struja primjenjuje direktno, tada imamo elektrinu emu sa tri konture. Postoji pravilo da ako je u razmatranoj elektrinoj emi, unutar jedne grane prisutan strujni izvor , onda se ta grana mora uzeti za nezavisnu granu, jedne od kontura te elektrine eme. S obzirom na samu prirodu djelovanja strujnog izvora, tada je odmah odre ena i vrijednost konturne struje u toj istoj konturi. Zbog toga, u elektrinoj emi sa slike 6.13, mora biti I3k = Is, pa uvaavajui tu injenicu, postavljaju se jednaine za samo dvije konture. R11 I1k + R12 I2k + R13 I3k = E1k R21 I1k + R22 I2k + R23 I3k = E1k

R11 I1k + R12 I2k + R13 Is = E1 R21 I1k + R22 I2k + R23 Is = E2 S obzirom da je R13 = R3 i R23 = - R4 , na osnovu prethodnog sistema jednaina, dobija se sistem jednaina, koji je identian sa sistemom jednaina, dobijenim pri primjeni ekvivalencije djelovanja realnog strujnog izvora, sa odgovarajuim realnim naponskim izvorom. Provjeravanjem tanosti dobijenih rezultata, uz pomou Zakona o ouvanju elektrine energije u elektrinom krugu, proizilazi da je:

E1 I1 + E2 I2 + Is U42 = 40 1 + 15 3 +5 26 = 215 W R1(IR1)2 + R2(IR2)2 + R3 (IR3)2 + R4 (IR4)2 + R5 (IR5)2 = 2 + 9 + 108 + 16 + 80 = 215 W to je svojevrstan vid potvrde, da su provedeni prorauni bili ispravni.

6.9 Granini uslovi na dodiru dvije homogene provodne sredine Da bi se odredilo ponaanje karakteristinih veliina strujnog polja, vektora jaine elektrinog polja E i vektora gustine elektrine struje J , na granici dodira dvije homogene provodne sredine, sa specifinim elektrinim provodnostima P1 i P2 , dovoljno je posmatrati odnose predstavljene na slici broj 6.14, uz uvaavanje da u dijelu strujnog polja, u kojem ne djeluju neelektrine sile, mora vaiti kako Ohmov zakon (J = P E ), tako i prvi Kirchhoffov zakon (div J = 0).

Slika broj 6.14 Ponaanje vektora jaine elektrinog polja E i vektora gustine elektrine struje J , na granici dodira dvije homogene provodne sredine, sa specifinim elektrinim provodnostima P1 i P2

Primjeni li se prvi Kirchhoffov zakon u diferencijalnom obliku, na granicu dodira dvije homogene provodne sredine, sa specifinim elektrinim provodnostima P1 i P2 , pri emu se za zatvorenu povr odabere cilndar veoma male visine h ( h 0, pa se cilindar praktino degenerie u dvije paralelne baze povrina s1 i s2 ), tada uz uvaavanje odnosa prikazanih na slici 6.14 (a), ima smisla pisati da je:

J ds = J1n

s1 J2n

s2 = 0 , odakle slijedi da je (6.41)

J1n = J2n

Na osnovu relacije (6.41) slijedi zakljuak da su, na granici dodira dvije homogene provodne sredine, sa specifinim elektrinim provodnostima P1 i P2 , normalne komponente vektora gustine elektrine struje jedanake. Relacija (6.41) , s obzirom na pretpostavljenu homogenost provodnih sredina i vaenje Ohmovog zakona u njima, omoguava da se napie i da je: P1 E1n = P2 E2n (6.42)

Na osnovu prethodno izvedenih relacija proizilazi slijedei zakljuak: ukoliko je sredina 1, po svojim karakteristikama bliska idealnom dielektriku, a sredina 2 metalnom provodniku, onda izvedeni granini uslovi pokazuju da e, zbog P1 0 , morati biti i J1n = 0, odnosno prema (6.41) i J2n = 0 . To znai da na granici dodira jako dobrog provodnika i jako dobrog izolatora linije vektora gustine elektrine struje imaju samo tangencijalnu komponentu u odnosu na dodirnu povrinu, odnosno vektor gustine struje J je u metalnom provodniku usmjeren paralelno sa povrinom dodira provodne i izlacione sredine. Ova konstatacija je ilustrovana slikom 6.15 (a). Primjenom teoreme o bezvrtlonom karakteru elektrinog polja E , na usko podruje oko dodirne povri dvije homogene provodne sredine, sa specifinim elektrinim provodnostima P1 i P2 , kako je to prikazano i na slici 6.14 (b), moe se pisati da je:

odakle slijedi i da je:

E dl = 0 = E1t

wda - E2t

wbc

(6.43)

labcd J1t J2t E1t = E2t = P2 P1

(6.44)

Posljednja relacija pokazuje da je u veoma kvalitetnom dielektriku (P1 0), tangencijalna komponenta vektora gustine elektrine struje J1t = ( P1/ P2 ) J2t 0. Stoga u primjeru sa slike 6.15 (c) postoji samo normalna komponenta vektora elektrinog polja E . Me utim ukoliko se strukturi sa slike 6.15 (c) doda potroa aktivnog otpora R, na nain koji je prikazan na slici 6.15 (d), tada se stvaraju uslovi ua uspostavljanje stalne jednosmjerne elektrine struje, odre ene vektorom gustine elektrine struje J . U ovom sluaju pojavljuje se i tangencijalna komponenta vektora jaine elektrinog polja E, dakle 8

Et , zbog ega se i prostorna slika linija vektora jaine elektrinog polja E donekle mijenja. S obzirom da je i dalje prisutan odnos Et << En promjene u sluaju sa slike 6.15 (d) uistinu nisu velike, ali gledano sa fenomenoloke strane ipak su dosta znaajne. Izvedeni granini uslovi na dodiru dvije homogene provodne sredine iskazani relacijama (6.41) , (6.42) i (6.44) , omoguavaju da se uspostavi i odnos izme u uglova 1 i 2 koje zaklapaju karakteristini vektori E i J, sa normalama na povr u ijim takama se susreu analizirane provodne sredine. Prema slici (6.14) oigledno vae odnosi iskazani relacijom (6.45): J1t = ; tan J1n J2t tan 1 P1 = = J2n tan 2 P2

tan

(6.45)

Povezanost iznosa uglova 1 i 2 i specifinih elektrinih provodnosti P1 i P2 , definisana relacijom (6.45), grafiki je predstavljena na slici 6.14 . Sama grafika interpretacija ponaanja vektora gustine struje J,naglaava da je sredina 2 bolji provodnik, u elektrinom smislu,od sredine 1

Slika broj 6.15

Razliite forme sueljavanja dielektrika i provodnika, sa stanovita ponaanja vektora J i E

Da bi se bi ipak stekao potpuniji uvid u odnos izme u normalne i tangencijalne komponente vektora jaine elektrinog polja E unutar elektrinog kruga koji je grafiki predstavljen na slici broj 6.15 (d), isti primjer e se sagledati i kvantitativno, uz uvaavanje slijedeih parametara predmetnog sistema: Neka su provodne elektrode od bakra (P = 5,8 107 S m-1) i formirane od dva komada okrugle ice prenika 2 mm i duine 1 cm, pri emu je razmak izme u tih paralelno postavljenih elektroda tako e 1 cm. Neka potroa aktivne elektrine otpornosti RL ima vrijednost 1 , a naponski izvor generie stalni jednosmjerni napon od 1 V. Stalna jednosmjerna struja I, odre ena je tada relacijom I = ( Vo / RL ), poto je vrijednost elektrinog otpora upotrebljenih elektroda oko (54 +54)10-6 , te se moe zanemariti u I odnosu na vrijednost aktivnog elektrinog otpora RL. Intenzitet vektora gustine elektrine struje J odre uje se prema relaciji: J = , pa je 10-6 J = 3,2 105 Am-2 . Tangencijalna komponenta vektora jaine elektrinog polja, rauna se na osnovu relacije: Et = ( J / P ) i iznosi Et 5,5 10-3 Vm-1 Da bi se izraunala i normalna komponenta vektora jaine elektrostatskog polja En , potrebno je prema relaciji: Q Er = , r 1 mm 2 o r odrediti iznos podune gustine elektrinog naboja Q . Ta vrijednost je u analiziranom sistemu definisana izrazom Q = (C Vo), u kojoj je sa C izraena poduna kapacitivnost razmatranog sistema od dvije paralelne elektrode, ije su geometrijske karakteristika ranije definisane: o C= = 12 10-12 F m-1 Q = 1,2 10-11 C m-1 ln (d / a) Pri vrijednosti r = 5 mm, uz izraunati iznos za Q, dobija se da je Er = En 43 Vm-1 Odnos: (En / Et ) ( 43/(5,5 10-3)) 7818, jasno pokazuje koliko je dominantna normalna komponenta vektora jaine elektrinog polja En u analiziranom primjeru, u odnosu na njegovu tangencijalnu komponentu Et. Ugao , koji zaklapa vektor jaine elektrostatskog polja E, u odnosu na normalu povuenu na dodirnu povrinu bakarne elektrode i okolnog vazdunog prostora tada je: = arctan (Et / En ) = arctan ( 0,000128) , odnosno ugao iznosi oko 0,007 . 6.10 Dvojnost vektora gustine stalne jednosmjerne elektrine struje J i vektora elektrostatske indukcije D; kapacitivno - otpornika analogija

U mnogim materijalima, koji nalaze svoju primjenu unutar raznorodnih elektrotehnikih aplikacija, vektor gustine stalne jednosmjerne elektrine struje J i vektora elektrostatske indukcije D, direktno su proporcionalni sa vektorom jaine elektrinog polja E . Ovakva povezanost vektora J i D postoji u onim podruijima koja su karakteristina po konzervativnosti elektrinog polja (takva podruja su linearni elektrini krugovi

stacionarnih struja i napona, izuzev same unutranjosti elektrinih izvora, te linearni elektrini krugovi u kojim ne egzistiraju vremenski promjenljiva elektrina polja). Kao to e biti pokazano u nastavku teksta, pomenute osobine omoguavaju da se, na osnovu slinosti odnosa u elektrostatskom polju i strujnom polju stalnih jednosmjernih elektrinih struja, uspostavi i veza izme u elektrine kapacitivnosti i aktivne elektrine otpornosti, koje su pridruene takvim sistemima, u okviru njihovih prouavanja. U linearnim elektrinim krugovima stacionarnih struja, izuzev unutranjosti elektrinih izvora (tamo djeluju i neelektrine sile), vektor gustine stacionarne elektrine struje mora da zadovolji i Ohmov zakon i prvi Kirchhoffov zakon, to znai da mora vaiti: J = P E ; div J = 0 Uzimajui u obzir da je elektrino polje stacionarnih elektrinih struja, bezvrtlono vektorsko polje (rot E = 0, E = - grad V ), opravdano je uspostaviti i relaciju: div (P grad V) = 0 (6.46)

Kako je kod homogenih provodnih materijala P konst., relacija (6.46) se moe pisati i kao (6.47): P div (grad V) = 0 (6.47)

Posljednja relacija potvr uje da u stacionarnom strujnom polju, unutar kojeg nema djelovanja stranih neelektrinih sila, potencijalna funkcija V(x,y.z) zadovoljava jednainu Laplacea (dakle slino kao to u elektrostatskom polju, unutar kojeg nema slobodnih elektrinih naboja, potencijalna funkcija V(x,y.z) tako e zadovoljava jednainu Laplacea). Pri istim graninim uslovima, saglasno teoremi o jedinstvenosti rjeenja Laplaceove jednaine, njena rjeenja e biti ista i za elektrostatsko polje i za elektrino polje stacionarnih struja. Ovaj zakljuak ima i stanovitu praktinu vrijednost, jer omoguava da se pomou sagledavanja ponaanja jedne veliine, formira ispravan sud i o ponaanje njoj homologne veliine (u tom smislu, recimo pomou analize strujnog polja stacionarne elektrine struje, moe se doi i do informacija o ponaanju elektrostaskog polja, jasno ukoliko su ispunjena i navedena ogranienja). Analizirajui granine uslove na dodiru dva linearna, homogena i izotropna dielektrika, okarakterisane dielektrinim konstantama 1 i 2, utvr eno je da se ponaanje karakteristinih vektora E i D mora uskladiti sa sljedeim graninim uslovima: { D1n = D2n i E1t = E2t }, ili pak { E1n 1 = E2n 2 i (D1t / 1) = (D2t / 2 ) } Ako se sa 1 i 2, oznae uglovi, koje vektori E i D zaklapaju sa normalom na graninu povr dodira dva analizirana dielektrika, tada se vrlo jednostavno dolazi i do odnosa:

tg1 1 = tg2 2 Slino tome, analizirajui i granine uslove na dodiru dvije homogene provodne sredine, okarakterisane specifinim elektrinim provodnostima P1 i P2, utvr eno je da se ponaanje karakteristinih vektora E i J i tada mora uskladiti sa odre enim graninim uslovima, odnosno da mora vaiti: { J1n = J2n i E1t = E2t }, ili pak { E1n P1 = E2n P2 i (J1t / P1) = (J2t / P2 ) } Ako se sa 1 i 2 oznae uglovi, koje vektori E i J zaklapaju sa normalom na graninu povr dodira dvije homogene provodne sredine, tada se jednostavno dolazi i do odnosa: P1 tg 1 = tg 2 P2 Vrei eksperimentalnu provjeru prethodno provedenih razmatranja, moe se primjetiti da, ukoliko se cilindrine elektrode od bakra, zarone u elektrolitiki rastvor, pri emu je odnos specifine elektrine provodnosti bakra oko 106 puta vei od specifine elektrine provodnosti odabranog elektrolitikog rastvora, poloaj vektora E i J je takav, da oni sa strane elektrolitikog rastvora ulaze na bakarne elektrode pod uglom od gotovo ( /2) radijana. Povrina bakarnih elektroda je pri tome i ekvipotencijalna povr. Zahvaljujui svim navedenim injenicama i injenici da je i strujno polje stacionarnih struja konzervativno vektorsko polje, otvoren je prostor da se pomou analognih metoda, po osnovu sagledavanja karakteristika ponaanja relevantnih veliina stacionarnog strujnog polja, izvedu i zakljuci o ponaanju homolognih veliina u elektrostatskom polju. Opisani sluaj, moe biti osnova da se definie i veza izme u elektrine kapacitivnosti i aktivne elektrine otpornosti, koje su pridruene slinim sistemima, tokom njihovih razmatranja. S obzirom da je elektrina kapacitivnost sistema elektroda, uronjenih u savreni dielektrik dielektrine konstante i optereenih elektrinim nabojem Q i Q, definisana relacijom C = (Q/U), te da je, u skladu sa Maxwellovim postulatom, naboj Q odre en relacijom:

D ds = Q =

E ds

ta ista elektrina kapacitivnost se moe izraziti i u obliku:

E ds (6.48)

C = U

Iste te relacije, mogu se koristiti i u sluajevima nesavrenog dielektrika, kojem je svojstvena specifina elektrina provodnost P , kada e oigledno iz elektrode koja raspolae elektrinim nabojem Q, odnosno koja se nalazi na veem potencijalu V, isticati struja I, iji je intenzitet odre en relacijom: I = J ds = P
S1

S1

E ds

(6.49)

Posljednja relacija (6.49), uz uvaavanje relacije R = ( U/I ), omoguava da se aktivni elektrini otpor sredine izme u elektroda-R, iskae i u formi (6.50) U R = P E ds
S1

(6.50)

Fizikalne karakteristike razmatranog sistema dozvoljavaju da se razlika izme u povri s i s1, uini zanemarljivo malom, zbog ega je opravdano na osnovu relacija (6.48) i (6.50) formirati i relaciju (6.51) R = (6.51) P C Na osnovu relacije (6.51), oigledno je mogue na osnovu poznavanja elektrine kapacitivnosti analiziranog sistema i karakteristika dielektrine ( provodne ) sredine, odrediti i aktivni elektrini otpor te sredine, kojim se ona suprostavlja uspostavljanju stalne jednosmjerne struje, u uslovima postojanja elektrinog napona U izme u elektroda, koje su vezane za naponski izvor. Ista relacija omoguava da se proizvod RC, u sluaju homogenih, linearnih, izotropnih i vremenski invarijantnih materijala, definie i u obliku, RC = = (6.52) P pri emu parametar oznaava vrijeme unutar kojeg se deava proces redidistribucije slobodnih elektrinih optereenja, pri prelasku sistema iz stanja kada je elektrino polje koje djeluje na analiziranu sredinu imalo vrijednost nula, u stanje kada je to isto elektrino polje, skokovito doseglo vrijednost E. 4

Za dobre provodnike poput elektrolitikog bakra, karakteristini parametar Cu 10 -19 s, za destilovanu vodu on je vode 10 -5 s, dok je za dobre dielektrike poput ilibara ilibara 10 3 s. Za kvarc je me utim kvarca ak 50 dana. U tabeli koja slijedi, dakle u tabeli broj 6.1, date su uporedno karakteristike dvojnosti elektrinih i dielektrinih karakteristika, u skladu sa prethodnim razmatranjima i slikom 6.16 Tabela 6.1 Relacije sa stanovita specifine elektrine Relacije sa sredine ( ) provodnosti sredine ( P ) stanovita dielektrinosti

E dl = 0 J = P E div J = 0

E dl = 0 D=E div D = 0

J = P E = - P grad V J1n = J2n (J1t / P1) = (J2t / P2 ) U R = P E ds

s1

D = E = - grad V D1n = D2n (D1t / 1) = (D2t / 2 ) E ds

s

C = U

Slika broj 6.16 Dvojnost vektora gustine stalne jednosmjerne elektrine struje J i vektora elektrostatske indukcije D

7. Magnetne pojave u stacionarnom strujnom polju

U ovom poglavlju e se razmatrati magnetne pojave u stacionarnom strujnom polju. Nakon to bude uveden pojam magnetnog polja stacionarnih struja u vazduhu i sagledaju mehanike manifestacije to se deavaju u tom prostoru, pobrojat e se i nekoliko aplikativnih rjeenja, zasnovanih upravo na manifestacijama takvog tipa.
7.1 Magnetno polje stacionarnih struja

Tokom istorijskog razvoja elektrotehnike, dugo vremena su se elektrine i magnetne pojave posmatrale odvojeno. Naime jo od 1600 godine, kada je William Gilbert u Londonu ( u to vrijeme, on je bio lini fiziar kraljice Elizabete I (1533-1603)), u svom epohalnom djelu De Magnete, istraivao moguu povezanost elektrinih i magnetnih pojava i pri tome zakljuio da te dvije oblasti ipak nemaju zajednikih elemenata, takvo se stanje zadralo skoro dvije stotine godina. ak je i danski fiziar Hans Christian Oersted (1777-1851, koji je jedna od nezaobilaznih linost tokom sagledavanja procesa izuavanja magnetnih pojava), drei studentima predavanja iz predmeta Elektricitet, galvanizam i magnetizam, na Univerzitetu u Kopenhagenu, dugo vremena u okviru elektriciteta prezentirao dotadanja znanja iz elektrostatike, u okviru galvanizma pratio i komentarisao rezultate istraivanja Luigia Galvania (1737-1798) i njegovog kolege Alessandra Volte (1745- 1827, 1800 Voltin element) vezane za izvore stalne jednosmjerne struje i rezultate djelovanja stalnih jednosmjernih struja, a u okviru magnetizma komentarisao osobine magnetita, magnetskih igala i zemaljskog magnetnog polja.

Oersted je ipak, sa aspekta dananjeg gledanja na tok razvoja magnetizma i naina njegovog viegodinjeg eksperimentalnog rada u njemu, imao u poetku neku maglovitu zamisao, da je magnetizam, kao i galvanska struja, neka vrsta prikrivenog oblika elektriciteta. Tokom svojih predavanja, u zimu 1819/1820, on je ipitivao uticaj prolaska galvanske struje kroz icu, na magnetnu iglu koja je bila u blizini te ice. Sluaj je htjeo, da je pri prvom eksperimentu prostorni poloaj magnetne igle bio upravo takav, (normalan na poloaj ose provodnika) da se nije manifestovalo djelovanje bilo kakve mehanike sile, uzrokovane magnetnim poljem nastalim od usmjeravane struje, na magnetnu iglu. Me utim pri novom eksperimentalnom pokuaju, magnetna igla je bila oigledno sticajem sretnih okolnosti u nekom drugaijem poloaju (provodnik sa strujom i magnetna igla su tada bili paralelni), pa se iskazalo i djelovanje mehanike sile na nju, kada je uspostavljena elektrina struja kroz icu. Potom, kada je promjenio smjer struje u provodniku, Oersted je primjetio da se i magnetena igla otklonila na suprotnu stranu. Ubrzo zatim, potaknuti opisanim eksperimentima i rezultatima registrovanim u okviru istih, Andr - Marie Ampre (francuski fiziar i matematiar 1775-1836); Michael Faraday ( engleski fiziar i hemiar;1791-1867) i drugi istraivai elektromagnetnih pojava, vrlo su uspjeno detaljno razradili i objasnili efekte magnetnog djelovanja stalne jednosmjerne struje. Ipak kao vrhunac tih zakljuaka i otkria, smatra se Faradayev zakon elektromagnetne indukcije, te Amprov zakon za magnetna kola u uoptenom obliku i u njemu sadrano objanjenje nastanka magneenja materije koje je potvr eno kao ispravno tek nakon punih stotinu godina razvoja nauke i elektrotehnike. Na slici broj 7.1 (a) prikazan je ogled koji je provodio Oersted, pri emu promjena smjera struje dovodi i do promjene orijentacije magnetne igle.

Slika broj 7.1 (a) Prikaz Oerstedova eksperimenta Isto djelovanje kao i na magnetnu iglu, provodnik sa jednosmjernom strujom I ima i na zavojnicu, koja se elektrini napaja preko izvora jednosmjernog napona - baterije i visi o 7

tankom koncu, tako da se moe prostorno pomjerati pod uticajem sila magnetnog polja kada se one pojave to je prikazano na slici broj 7.1 (b)

Slika broj 7.1 (b) Prikaz Oerstedova eksperimenta, pri emu je magnetnu iglu zamjenila lako pokretna zavojnica, sa jednosmjernom strujom Mehanika djelovanja predstavljena slikama 7.1 (a) i 7.1 (b) mnogo se jasnije iskazuju u sluaju dva tanka paralelna provodnika, kroz koje se usmjeravaju stalne jednosmjerne struje, na nain prikazan na slici broj 7.2

Slika broj 7.2 Prikaz sila magnetnog polja, koje se javljaju kod dva paralelna tanka linijska provodnika, optereena stalnim jednosmjernim strujama Pojave iskazane u opisanim eksperimentima, manifestuju se i u mnogim drugim situacijama, kao to su: me udjelovanje dva permanentna magneta, djelovanje zemljinog magnetnog polja na magnetnu iglu i slino. Sve te pojave imaju oigledno zajedniku karakteristiku u tome, da je evidentno prisutna modifikacija osobina tog prostora, zbog pojave djelovanja mehanikom silom, na provodnike sa elektrinom strujom, ili na

permanentne magnete. U tom kontekstu se tom prostoru i pridruuje naziv magnetno polje. Za grafiko predoavanje karakteristika magnetnog polja, danas se uobiajno koristi vektor magnetne indukcije B , ije vektorske linije iskazuju neke osnovne osobine tog prostora. Linije vektora B su neprekidne usmjerene linije, zatvorene same u sebe, ija gustoa naglaava intenzitet vektora magnetne indukcije u pojedinim dijelovima analiziranog prostora. Na osnovu predoenih grafikih prikaza eksperimentalne osnove, za utvr ivanje mehanikog djelovanja izme u dva provodnika sa stalnim jednosmjernim strujama, ili pak izme u provodnika sa stalnom jednosmjernom strujom i permanentnog magneta (magnetna igla) (Ampre je pokazao da se djelovanje permanentnog magneta moe uspjeno ekvivalentirati i zbirnim djelovanjem velikog broja elementarnih strujnih kontura), proizilazi da se u bilo kojoj od tih varijanti pojavljuje i elektrini naboj u kretanju. U tom smislu, za pravilno integralnu analitiko interpretiranje pojava u magnetnom polju, korisno je prvo pokuati uspostaviti vezu izme u registrovanih mehanikih sila i elektrinog naboja u kretanju.
7.1.1 Sila u magnetnom polju, okarakterisanom magnetnom indukcijom B, na elementarni elektrini naboj q koji je u kretanju

Na osnovu opisanih eksperimenata, stalna jednosmjerna elektrina struja ima uticaj i na prostor, u okolini provodnika kroz koji ona protie. Ona stvara magnetno polje, koje proima ( ispunjava) prostor oko provodnika sa tom strujom. Ukoliko se u tom prostoru pojavi neko elektrino optereenje q, koje se pri tome kree srednjom brzinom v, tada e na to elektrino optereenje djelovati sila
Fq = q E + q v x B

(7.1)

koja je rezultat zbirnog djelovanja elektrinog polja E i magnetnog polja izraenog preko vektora B. Ovu relaciju je prvi postavio Lorentz (H.A. Lorentz (1853-1928)) pa se ona esto spominje u literaturi kao Lorentzov izraz za silu. Sila definisana relacijom (7.1) ima oigledno dvije komponente. Prva njena komponenta je neovisna o brzini kojom se kree naboj q, ukoliko su svi drugi naboji koji generiu elektrino polje E nepomini. Druga komponenta u rezultantnoj sili ovisi o brzini pomjeranja elektrinog naboja q, dakle o vektoru vrzine v, ali i o karakteristikama magnetnog polja izraenim preko vektora B. Ta komponenta sile je prostorno postavljena normalno na ravninu, koju odre uju vektori v i B, pa se moe zakljuiti da uslijed te komponente sile ne dolazi do promjene intenziteta brzine kretanja elektrinog naboja q, nego samo do korekcija u putanji njegovog kretanja (otklanjanje na gore, ili pak na dole u odnosu na pravac vektora brzine v )

7.1.2 Magnetne sile na provodnik kroz koji protie stalna jednosmjerna struja

Relacija (7.1) je osnova da se izvede i izraz za odre ivanje magnetne sile na provodnik, koji je smjeten u magnetnom polju, okarakterisanom vektorom magnetne indukcije B , u uslovima kada kroz taj provodnik postoji stalna jednosmjerna struja I. U ranijim poglavljima je pokazano , relacija (6.10), da vektor gustine stalne jednosmjerne elektrine struje J , moe biti izraunat pomou izraza:
J = N* vs e

u kojem je sa N* oznaena zapreminska gustina pokretljivih elektrinih naboja, sa vs makroskopska srednja brzina njihovog pomjeranja, a sa e njihov pojedinani elektrini naboj. Oznai li se sa dV, zapremina elementarnog dijela provodnika duine dl i poprenog presjeka ds, tada na takav elementarni provodnik, ako se na e u podruju magnetnog polja sa magnetnom indukcijom B , djeluje rezultantna magnetna sila: dF = N* (dV) dFq = N* (dV) q v x B (7.2)

to uz uvaavanje q = e i v = vs omoguava da se relacija (7.2) transformie u oblik (7.3), odnosno (7.4) dF = N* (dV) e v x B = N* (dl ds) e vs x B dF = J ds dl x B = I dl x B (7.3) (7.4)

Ukupna sila F , kojoj je izloen provodnik duine l u magnetnom polju indukcije B, odre uje se sabiranjem elementarnih sila, definisanih sa relacijom (7.4), a uz uvaavanje pravila vektorskog rauna,
F=

(I dl x B )

(7.5)

Posljednja relacija se u literaturi esto oznaava kao Laplaceov izraz za odre ivanje magnetne sile na provodnik sa stalnom jednosmjernom strujom, kada se on nalazi unutar podruja djelovanja magnetnog polja indukcije B (P. S. Laplace, francuski matematiar (1749-1827)). Uz pomo ovog izraza, mogue je uspostaviti povezanost jedinice mjere za intenzitet magnetne indukcije koja je nazvana tesla (T) ( Nikola Tesla (18561943)) i jedinica mjere za ostale fizikalne veliine unutar izraza (7.5). 1 T = N A-1m-1 Relacija (7.5) je veoma vaan oblik me usobnog analitikog povezivanja mehanikih i elektrinih veliina sa magnetnim veliinama, pri emu su sve te veliine podlone i direktnom mjerenju. U tom smislu intenzitet magnetne indukcije B moe se tretirati i kao svojevrsni koeficijent proporcionalnosti izme u mehanike sile i strujne konture sa stalnom

10

jednosmjernom elektrinom strujom I1, kojim se kvantitativno iskazuju osobine magnetnog polja. Sva sloenost odnosa izme u elektrinih i magnetnih veliina vidi se ako posmatramo me usobno djelovanje, u formi mehanike sile, izme u dvije strujne konture, sa stalnim jednosmjernim strujama I1 i I2 , kao to je to prikazano na slici broj 7.3

Slika broj 7.3

Magnetne sile izme u dvije strujne konture sa stalnim jednosmjernim strujama I1 i I2

Amper je pokazao da se ukupna sila F12 , kojom strujna kontura C1, sa stalnom jednosmjernom elektrinom strujom I1 , djeluje na strujnu konturu C2 sa stalnom jednosmjernom elektrinom strujom I2 i obe se nalaze u vazduhu, moe odrediti uz pomo relacije (7.6) o F12 = 4 I1 d l1 x R ) R2

C2

I2 d l2 x (
C1

(7.6)

Vektor odstojanja izme u strujnog elementa d l1 i strujnog elementa d l2 , prema slici 7.3 je vektor R = r2 r1 = Ro R , kod kojeg je sa R oznaen moduo tog vektora, a sa Ro njegov jedinini vektor. Slinim rasu ivanjem se moe uspostaviti i relacija za odre ivanje sile F21 , kojom strujna kontura C2, sa stalnom jednosmjernom elektrinom strujom I2 , djeluje na strujnu konturu C1 sa stalnom jednosmjernom elektrinom strujom I1, jasno kad su obe opet u vazduhu. I dok za integralne sile vai relacija F12 = F21 , kada se analizira samo odnos izme u sila na strujne elemente d l1 i d l2 , dakle sila d F12 i dF21 tada jednakost sila nije ispunjena. Na slici broj 7.4 prikazana je geometrijska procedura za odre ivanje magnetne sile izme u dva paralelna pravolinijska provodnika, optereena stalnim jednosmjernim elektrinim strujama I1 i I2. Ovaj primjer je praktina implementacija Laplaceova izraza (7.5), ali i analitiki opis efekata koji su prikazani na slici broj 7.2

11

Slika broj 7.4

Magnetne sile izme u dva paralelna pravolinijska provodnika, optereena stalnim jednosmjernim elektrinim strujama I1 i I2.

Primjer 7.1 Polukruna provodna petlja prenika 2a = 1 m, kroz koju se usmjerava stalna jednosmjernastruja I = 10 A, nalazi se u homogenom nagnetnom polju u vazduhu, koje karakterie magnetna indukcija intenziteta B = 1,5 T. Odrediti ukupnu magnetnu silu, koja djeluje na tu konturu. Rjeenje: Ukupna magnetna sila, koja djeluje na ravnom djelu konture je F1

a a F1 = ((- I dx ) i x k B ) = j I B dx = 2 I a B j = 15 j N -a -a Ukupna magnetna sila na polukruni dio konture je F2 i iznosi: F2 = ((- I a d ) o x k B ) = - I Ba r o d = - I Ba ( i cos + j sin) d 0 0 0 F2 = - 2 I a B j = -15 j N Prema tome ukupna sila koja djeluje na zatvorenu konturu je:
F = F1 + F2 = 0

12

7.1.3 Moment magnetnog dipola. Mehaniki moment na strujnu konturu smjetenu u stacionarno magnetno polje, okarakterisano magnetnom indukcijom B Da bi se lake uspostavila odre ena ekvivalencija izme u elektrostatskog polja i stacionarnog magnetnog polja, korisno bi bilo i u stacionarnom magnetnom polju imati veliinu, ija je uloga slina ulozi elementarnog elektrinog naboja q u elektrostatskom polju. Ideja o uvo enju magnetnih masa, ipak nije mogla udovoljiti takvim zahtjevima, jer bez obzira na nivo fizike diobe permanentnog magneta i njegove trenutane dimenzije, nakon takve diobe, uvijek se ponovo dobija permanentni magnet, ali samo manje zapremine. Kako se na ovaj nain, oigledno nije uspjeo izolirati ni sjeverni magnetni pol, ni juni magnetni pol, nastavljeno je traganje za adekvatnim rjeenjem prethodno postavljenog cilja. U tom smislu, prve dobre rezultate je pokazala ideja o uvo enju momenta magnetnog dipola m, vektorske veliine definisane relacijom: m = I S = I no S (7.7)

U relaciji (7.7) simbol I oznaava stalnu jednosmjernu struju, uspostavljenu u strujnoj konturi, koja ograniava povr S, za koju je jedinini vektor pozitivne normale, oznaen sa no ( jedinini vektor pozitivne normale, u odnosu na zadatu povr S, je onaj vektor iji pravac i smjer, sa smjerom orjentacije granice povri S, uvaava pravilo desnog zavrtnja ). Saglasno makroskopskom pristupu pri objanjavanju magnetnih pojava, za elektron u atomu vodonika, sa aspekta njegovog idealiziranog kretanja po krunoj orbiti poluprenika r 0,53 !0-10 m i njegovog naelektrisanja e = -1,6022 10 -19 C , a uz pretpostavku da se takvim kretanjem uspostavlja elektrina struja, I = ef , gdje je f = ( / (2)), orbitalni magnetni moment iznosi: m = e f r2 = 1,41410-24 Am2 . Kada se zatvorena strujna kontura sa stalnom jednosmjernom strujom I nalazi u homogenom magnetnom polju magnetne indukcije B, tada prema Laplasovom izrazu za elektromagnetnu silu, na svaki njen strujni element (I dl ) djeluje elementarna mehanika sila d F = (I dl ) x B . Uz uvaavanje dl = dr , prema slici broj (7.5) elementarni moment ove sile dM , u odnosu na proizvoljnu taku O iznosi: M d M = r x dF (7.8)

pri emu je sa r oznaen vektor poloaja napadne take sile dF u odnosu na taku O. Rezultantni moment M svih elementarnih sila, koje djeluju na analiziranu strujnu konturu, tada je: M = I r x (dr x B) = m x B (7.9)

S obzirom da prema izrazu (7.9) izraunati moment elektromagnetskih sila ne zavisi eksplicitno od koordinata take O, dejstvo elektromagnetnih sila se svodi na isti spreg sila, koji ima tendenciju da zaokrene konturu i to tako da se vektor magnetnog momenta strujne konture m, poklopi po pravcu i smjeru djelovanja sa vektorom magnetne indukcije B, stranog homogenog magnetnog polja 1

Slika broj 7.5 Zatvorena strujna kontura sa stalnom jednosmjernom strujom I Pri formiranju relacije (7.9), uz pomo Teorije vektorskih polja, moe se pokazati da je (1/2) r x dr = S , gdje je sa S oznaen vektor povri, koja se oslanja na zatvorenu strujnu konturu sa slike 7.5. Za jasnije razumjevanje djelovanja mehanikog momenta na strujnu konturu, smjetenu u stacionarno magnetno polje, okarakterisano magnetnom indukcijom B, povoljno je sagledati efekte opisane relacijom (7.9), na pravougaonu strujnu konturu, smjetenu u homogeno magnetno polje, magnetne indukcije B, kao to je to prikazano na slici broj 7.6

Slika broj 7.6 Pravougaona strujna kontura u homogenom magnetnom polju magnetne indukcije B Neka je kroz krutu pravougaonu strujnu konturu PQRS, sa slike 7.6, usmjerena stalna jednosmjerna struja I, u smjeru PQRS i neka homogeno magnetno polje magnetne indukcije B ima takav pravac i smjer da linije vektora B dolaze pod pravim uglom u odnosu na stranice QR i SP duine b. U skladu sa izrazom Laplacea za odre ivanje magnetne sile na provodnik sa stalnom jednosmjernom strujom I (7.5), lako se utvr uje da sile koje djeluju na stranice PQ i RS, duine a, imaju isti intenzitet i pravac, a suprotan smjer, i nastoje razvui pravougaonu konturu. Njihov intenzitet je odre en relacijom: Fa = IaBsin (lo,Bo ), a na slici 7.6

formalno su oznaene simbolima F3 i F4 ( lo i Bo su jedinini vektori strujnog elementa Idl i vektora magnetne indukcije B respektivno ). Slinim rasu ivanjem, dolazi se i do zakljuka, da na stranice QR i SP djeluju sile F1 i F2 , koje tako e imaju isti intenzitet, iznosa ( I b B ) (na ovom dijelu strujne konture, jedinini vektori lo i Bo , me usobno su ortogonalni), ali im je pravac i smjer djelovanja takav da obrazuju spreg sila, iji je moment takav, da nastoji zarotirati konturu PQRS oko z ose (napadne take sila F1 i F2 me usobno su oigledno pomjerene ). Ukoliko se simbolom oznai ugao, koji zaklapaju jedinini vektor pozitivne normale na strujnu konturu PQRS no i jedinini vektor magnetne indukcije Bo, tada se intenzitet zakretnog momenta, kojem se izlae analizirana strujna kontura u opisanim uslovima, odre uje prema relaciji: | d M | = |r x dF | = a sin I b B (7.10)

pri emu je djelovanje zakretnog momenta takvo, da nastoji da dovede do podudaranja po pravcu i smjeru, djelovanje vektora no i Bo . Uz uvaavanje injenice da je povrina pravougaone konture PQRS S = ab , kao i ranije uvedene definicije ugla , proizilazi da je relacija (7.10) nita drugo, do primjena izraza (7.8) i (7.9) na analizirani problem.

7.1.4 Hallov efekat Edwin Herbert Hall (1855-1938), 1879 godine, je tokom provo enja eksperimenata sa studentima Univerziteta u Baltimoru, uoio jednu do tada neregistriranu pojavu, koja proizilazi iz sadejstva stacionarne elektrine struje, usmjeravane kroz tanku metalnu traku i stranog stacionarnog magnetnog polja, unutar kojeg se takva traka nalazi. U znak priznanja za pomenuto otkrie, u tehnikoj literaturi se danas uoena pojava, po pravilu naziva Hallov efekat. Da bi se to jednostavnije ilustrovao smisao Hallovog eksperimenta, na slici broj 7.7 je prikazana odgovarajua laboratorijska struktura, koja se sastoji od: idealnog naponskog izvora sa naponom izme u stezaljki Vo , stranog magnetnog polja, okarakterisanog vektorom magnetne indukcije Bo, metalna ploica od odgovarajueg materijala (monovalentni materijali, poput zlata, srebra, bakra, platine, natrijuma...), u obliku kvadra, sa dimenzijama L, d, w , te vrlo preciznog instrumenta za mjerenje elektrinog napona, idealnog voltmetra VH. Nakon zatvaranja strujnog kruga na slici 7.7, u razmatranom elektrinom krugu se uspostavlja stalna jednosmjerna struja intenziteta Io = Jx w d = Eo w d (7.11)

U skladu sa klasinom elektronskom teorijom, na slobodne elektrone supstance, koji se pomjeraju brzinom v , u skladu sa Lorentzovim izrazom za silu (7.1), djeluje elektromagnetna sila (-e v x B ), potiskujui ih ka donjoj stranici metalnog kvadra, povrine (w L).

Slika broj 7.7 Struktura za objanjavanje Hallovog efekta (eksperimenta) U opisanim uslovima, na donjoj osnovici kvadra se nagomilava negativan elektrini naboj qe, dok na gornjoj stranici povrine Lw nastaje poveana koncentracija pozitivnog elektrinog naboja qp. Izme u ta dva sloja naelektrisanja, me usobno razmaknuta za rastojanje d, tada djeluje elektrostatika sila : Fy = qp Ey , odnosno (qe Ey ) pri emu je vektor elektrostatskog polja Ey usmjeren od gornje stranice, povrine (wL), ka donjoj stranici povrine (wL) . Razdvajanje elektrinih naboja prestaje onog momenta, kada se uspostavi relacija: -e ( v x B ) e Ey = 0 (7.12)

koja omoguava da se, uz uvaavanje injenice da su vektori v i B me usobno ortogonalni, formiraju relacije: Jx Ey = v B Ey d = v B d VH = B d (7.13) e N* Simbolom VH (VH = Ey d), predstavljen je elektrini napon izme u gornje i donje stranice povrine (L w), Jx oznaava intenzitet vektora gustine stacionarne elektrine struje ( Jx w d = Io ) uspostavljene u analiziranom primjeru, dok simboli N* i e definiu zapreminsku gustinu elektrinih naboja, odnosno naelektrisanje jednog elektrinog naboja (prema klasinoj elektronskoj teoriji, elektrinu struju obrazuju slobodni elektroni , odnosno elektroni provodnosti). Relacija (7.13) se moe napisati i u alternativnom obliku (7.14) VH = kH d Jx B (7.14)

u kojem je sa kH = 1/ (e N*) oznaena Hallova konstanta, odnosno Hallov koeficijent. Kod metala Hallov koeficijent kH , ima malu vrijednost, jer je zapreminska gustina elektrinih naboja u metalu velika. Za monovalentne provodnika, elektroni su oslobo eni znaajnijeg uticaja pozitivne jonske reetke, pa je slaganje eksperimentalnih rezultata sa odgovarajuim analitikim izrazima (7.14) tada posve zadovoljavajue.

Me utim kod bivalentnih provodnika poput cinka, kadmijuma, berilijuma, postoji znatno odstupanje izme u rezultata dobijenih kroz eksperiment i odgovarajuih pokazatelja proisteklih iz analitikih prorauna. Ovo neslaganje ne moe da objasni klasina elektronska teorija, ali moe zonska teorija elektrona, za vrste materijale. U tehnikoj praksi, Hallov efekat je osnova za niz vrlo korisnih aplikacija. Jedno od takvih aplikacija je teslametar - ure aj za mjerenje intenziteta magnetne indukcije B ( odre ivanje intenziteta vektora magnetne indukcije B, vri se na osnovu vrijednosti izmjerenog Hallovog napona VH, izme u bonih strana kvadra sa slike 7.7 ), a vrlo esto se uz pomo Hallovog efekta odre uju i pojedine relevantne karakteristike poluprovodnika. 7.1.5 Kretanje elektrinog naboja u magnetnom polju, magnetne indukcija B Uz upotrebu Lorentzovog izraza za silu ( 7.1), mogue je provesti i detaljniju analizu kretanja elektrinog naboja q, koji se tokom kretanja brzinom v, na e u istom trenutku i u magnetnom polju, okarakterisanom magnetnom indukcijom B i u elektrostatskom polju, okarakterisanom vektorom jaine elektrostatskog polja E. Takva analiza bez sumnje je vrlo korisna, jer je u tehnikoj praksi i aktuelnim istraivakim poduhvatima, upravljanje kretanjem elektrinih naboja, pomou elektrinog i magnetnog polja, iroko rasprostranjeno. S obzirom da u poetnom kretanju elektrinog naboja q, kada je njegova brzina kretanja mala, dominantan uticaj ima komponenta elektromagnetne sile, koja je proporcionalna vektoru jaine elektrostatskog polja E , te da pri porastu intenziteta vektora brzine v , sve vei uticaj na tok kretanja elektrinog naboja, ima komponenta elektromagnetne sile koja je proporcionalna vektoru ( v x B ), zahtjevana analiza uspostavljanja trajektorije kretanja elektrinog naboja u opisanim uslovima, esto se sagledava tako da se u prvoj fazi odvojeno sagledava efekat djelovanje vektora E, od efekta djelovanja vektora B . Tek nakon tako dobijenih rezultata, pristupa se integralnoj obradi problema jednovremenog djelovanja i elektrostatskog polja i magnetnog polja. U tom smislu, neka homogeno strano magnetno polje, okarakterisano vektorom magnetne indukcije B , djeluje u pravcu i smjeru koji je kolinearan sa pravcem i smjerom vektora poetne brzine kretanja elektrinog naboja v . U takvim uslovima, komponenta elektromagnetne sile proporcionalna vektoru ( v x B ) , jednaka je nuli, pa se elektrini naboj kree pravolinijski, po trajektoriji koju odre uju samo karakteristike elektrinog naboja (mq , q, vq ) i postojee elektrostatsko polje E ( mada je i tada prisutno i strano magnetno polje). Nije nita manje opravdano sagledati i drugi granini sluaj, dakle sluaj kada strano homogeno magnetno polje, okarakterisano vektorom magnetne indukcije B , djeluje u pravcu i smjeru, koji je upravo ortogonalan na pravac i smjer vektora poetne brzine kretanja elektrinog naboja v. Pri takvim uslovima, komponenta Lorentzove sile, proporcionalna vektoru ( v x B ), ima maksimalan intenzitet, a djeluje tako da nastoji otkloniti trajektoriju kretanja elektrinog naboja q, od pravolinijske trajektorije iz prethodnog sluaja i nema uticaja na izmjenu njegove brzine. Obiljei li se sa r poluprenik krivine trajektorije elektrinog naboja, u opisanim uslovima je brzina vq praktino tangencijalna brzina, pri krunom kretanju, koje se uspostavlja uravnoteenjem

magnetne komponente u ukupnoj sili ( qvqB) i centripetalne sile: ( mq (vq )2 r -1). Na osnovu relacije (7.15) ( qvqB) = ( mq (vq )2 r -1) (7.15)

mogue je odrediti i poluprenik r, tako uspostavljene krune trajektorije kretanja elektrinog naboja q: r = (mq vq )(q B)-1. S obzirom da je brzina pomjeranja elektrinog naboja vq konstantna, za vrijeme T e elektrini naboj q obii cijelu krunu putanju, 2r 2 mq T = = q B vq (7.16)

Reciprona vrijednost vremena obilaska krune putanje T oznaava se sa f i naziva frekvencija kruenja ili uestanost kruenja. Ona je oigledno direktno proporcionalna intenzitetu vektora magnetne indukcije, ali ne zavisi od brzine sa kojom elektrini naboj ulazi u prisutno magnetno polje.

Slika broj 7.8 (a) Vektori v i B su ortogonalni; (b) Vektori v i B zaklapaju ugao 0 < < /2

Sluaj kada elektrini naboj q, ulazi u podruje magnetnog polja indukcije B, sa brzinom vq iji vektor vq , sa vektorom magnetne indukcije B zaklapa ugao , 0 < < /2, moe se proanalizirati i na slijedei nain. Vektor brzine kretanja elektrinog naboja q , dakle vq , razloi se na dvije me usobno ortogonalne komponente: vp kolinearnu sa vektorom B i vn ortogonalnu u odnosu na vektor B . S obzirom da vektori vq i B zaklapaju me usobno ugao , tada vrijede i relacije : vp = vq cos , vn = vq sin Sila koja djeluje na elektrini naboj u sluaju prikazanom na slici 7.8 (b) , odre ena je relacijom: F = q ( vq x B ) = q ( vp + vn )x B = q ( vn ) x B , pa je poluprenik krune trajektorije kretanja elektrinog naboja u ovom sluaju:

r = ( m vq sin )(q B )-1.

(7.17)

S obzirom da sada postoji i komponenta brzine kretanja elektrinog naboja q u smjeru vektora magnetne indukcije B, to je korak cilindrine spirale p, koju opie elektrini naboj q, tokom vremenskog intervala T, jednak: p = ( 2 mq vq cos ) (q B )-1 (7.18)

Promjenom intenziteta vektora magnetne indukcije B mogue je mjenjati i poluprenik krune putanje r i korak cilindrine spirale p. Na slici broj 7.9, prikazani su sluajevi konvergiranja elektrinog naboja ka pravolinijskoj putanji (naboj se kree u smjeru porasta intenziteta vektora magnetne indukcije B) i divergiranja elektrinog naboja od pravolinijske putanje ( naboj se kree nasuprot smjeru porasta intenziteta vektora magnetne indukcije B).

Slika broj 7.9 Trajektorije kretanja elektrinog naboja u prostoru djelovanja vektora magnetne indukcije B , iji se intenzitet mijenja U skladu sa Lorentzovim izrazom za silu (7.1), mogue je formirati i jednaine dinamikog kretanja elektrinog naboja q, iz kojih se analitiki moe rekonstruisati trajektorija njegovog kretanja. Te jednaine su izraene relacijama (7.19) i (7.20): dv mq = qe ( v x B ) + qe E dt

(7.19)

Pri tome u vektorskoj diferencijalnoj jednaini I reda (7.19), promjenljiva veliina je vektor brzine kretanja elektrinog naboja v , dok je u vektorskoj diferencijalnoj jednaini II reda (7.20), promjenljiva veliina vektor poloaja r , elektrinog naboja q dr d2r mq = qe ( x B ) + qe E dt2 dt

(7.20)

Prethodni opis kretanja elektrinih naboja, koji se kreu brzinom v unutar prostora u kojem djeluje i elektrostatsko polje (okarakterisano vektorom jaine elektrostatskog polja E ) i magnetno polje (okarakterisano vektorom magnetne indukcije B ) dobra je osnova za kompletnije razumjevanje kako tehnologije upravljanja trajektorijom kretanja elektrinih naboja, tako i procesa ubrzavanja kretanja elementarnih elektrinih naboja u posebnim napravama kao to su ciklotroni i betatroni (u ciklotronu elementarne estice dobijaju poetno ubrzanje posredstvom elektrinog polja, a nakon toga se pomou magnetnog polja koriguje njena putanja - daje joj se kruni oblik, potom se pomou elektrinog polja estica dodatno ubrzava, a onda opet podvrgava djelovanju magnetnog polja i tako sve dok se ne ostvari eljena brzina estice. Za ciklotron je karakteristino da se njegov rad zasniva na superpoziciji djelovanja elektrinog i magnetnog polja. Me utim u betatronima se i ubrzavanje elektrinog naboja i iskrivljavanje njegove putanje odvija kroz djelovanje jedinstvenog elektromagnetnog polja ) 8 Magnetno polje proizvedeno strujom U ovom poglavlju e se obraditi analitike metode koje omoguavaju da se provedu prorauni karakteristinih veliina magnetnog polja (vektora magnetne indukcije B, vektora jaine magnetnog polja H, vektora magnetizacije M, magnetnog fluksa ), te dati objanjenje za uzroke razliitog ponaanja pojedinih materijala, kada se izloe djelovanju stranog magnetnog polja. Mada Biot Savart - Laplace-ov zakon , zatim Ampre-ov zakon u osnovnom i uoptenom obliku, te njima sline matematike relacije, otvaraju prostor samo za neophodne proraune magnetnih karakteristika odre enih geometrijskih oblika provodnika, sa stacionarnim strujama, njihovim pravilnim razumjevanjem i tumaenjem mogu se ipak rjeavati i drugi komplikovaniji problemi, jasno ukoliko se koriste i aktuelni raunarski algoritmi i pridruena im infrastruktura. 8.1 Biot- Savart- Laplace-ov zakon Rjeavanje problema odre ivanja magnetnih karakteristika magnetnog polja, nastalog zbog proticanja stacionarne elektrine struje kroz provodnike smjetene u tom podruju, u prvoj fazi se zasnivalo na koritenju rezultata eksperimentalnih istraivanja, provedenih uglavnom u vazduhu. Prve znaajnije rezultate na tom polju, koji se respektuju u tehnikoj literaturi i danas, ostvarili su Biot ( Jean Baptiste Biot, ( 1774-1862) francuski fiziar ) i Savart ( Flix Savart (1791-1841) francuski fiziar). Oni su zakljuili da je, u sluaju veoma dugih ianih provodnika, postavljenih u vazduhu, intenzitet uspostavljenog magnetnog polja obrnuto proporcionalan, spram udaljenosti, raunate od taaka u kojim se polje mjeri, do provodnika sa stacionarnom strujom, koji upravo generie to magnetno polje. Istovremeno su zakljuili i da je u fiksiranoj taki prostora, intenzitet magnetnog polja direktno proporcionalan intenzitetu stacionarne elektrine struje, pod uslovom da provodnik sa tom strujom prostorno miruje. Njihov sunarodnjak Pouillet ( Claude-Servais-Mathias Pouillet (1790-1868) francuski fiziar) je utvrdio da u sluaju iane, krune, strujne konture, poluprenika r , u centru te konture, postoji direktna proporcionalnost magnetne indukcije B, stvorene stacionarnom strujom I i same te struje,odnosno duine konture l , kao i da je ta ista magnetna indukcija B , obrnuto

proporcionalna kvadratu poluprenika te konture r, jasno kada je stacionarna struja fiksiranog iznosa. Vrijednosti koeficijenata proporcionalnosti k1 i k2 , koje su upotrebljavali Biote i Savart, odnosno Pouillet, u odgovarajuim izrazima, tokom opisivanja rezultata vlastitih eksperimenata: I I l B = k2 B = k1 ; odnosno a r2 odre eni su kasnije, uz koritenje rezultata istraivanja Ampra. Tada je i utvr eno da ti koeficijenti iznose: k1 = /(2) i k2 = /(4). Nastojei pooptiti rjeenje problema odre ivanja magnetne indukcije, za sluajeve provodnika ma kakvog geometrijskog oblika, optereenih stacionarnom elektrinom strujom, Laplace je doao do sljedeih zakljuaka: 1) Kada vie permanentnih magneta, i/ili pak provodnika sa stacionarnim elektrinim strujama, stvara vlastita magnetna polja u okolnom prostoru, tada se rezultantno magnetno polje odre uje sabiranjem njihovih pojedinanih magnetnih polja, po pravilima vektorskog rauna. Pri tomu se svako pojedinano magnetno polje rauna potpuno nazavisno, kao da nema djelovanja ostalih magnetnih polja. 2) Tokom odre ivanja magnetnog polja izolovanog provodnika, kroz koji se usmjerava stacionarna elektrina struja, dozvoljeno je smatrati da magnetno polje svakog strujnog elementa (I dl ) nastaje nezavisno od djelovanja ostalih strujnih elemenata razmatranog sistema. Ukupna magnetna indukcija, koju generie cjelokupan provodnik, tokom usmjeravanja stacionarne elektrine struje, jednaka je zbiru elementarnih magnetnih indukcija, nastalih djelovanjem pojedinih strujnih elemenata, pri emu se zbir formira po pravilima vetorskog rauna, jer je magnetna indukcija vektorska veliina. 3) Elementarna magnetna indukcija dB, koju u taki P, smjetenoj u vazduhu, stvara strujni element (I dl ), odre ena je relacijom (8.1) I dl x Ro dBP = o 4 R2

(8.1)

u kojoj je sa R oznaeno najkrae rastojanje od sredine strujnog elementa pa do take P, a sa Ro jedinini vektor pridruen tom rastojanju i usmjeren od strujnog elementa ka okolnom prostoru. Kako i strujni element ( I dl ) ima vektorsku prirodu, njegov smjer je odre en smjerom struje, koja se uspostavlja kroz provodnik, iji je on dio. Na slici broj 8.1 je dat jedan pristup pri grafikoj interpretaciji odnosa iskazanih relacijom (8.1).

Slika broj 8.1 Grafike interpretacije odnosa definisanih relacijom (8.1) U skladu sa pravilima vektorskog rauna, vektor dBP je normalan na ravninu u kojoj se nalaze vektori dl i Ro , pri emu vektori ( dl , Ro , dBP ) formiraju, u matematskom smislu, desni trijedar. Ukoliko se stacionarna elektrina struja izraava preko pripadnog joj vektora gustine struje J , pridruenog strujnoj tubi poprenog presjeka ds i duine dl, izraz (8.1) se tada modificira u oblik, predoen sa relacijom (8.2)

J( r) dsdl x Ro o dBP = 4 R2

(8.2)

Pri odre ivanju vrijednosti vektora magnetne indukcije u taki P, BP , treba objediniti sva djelovanja iskazana relacijom (8.2), odnosno koristiti relaciju (8.3) J( r) x Ro dV R2

o BP = 4

(8.3)

u kojoj je sa dVoznaena elementarna zapremina analizirane strujne tube, dV = dsdl. Mada se kreacija relacije iskazane sa (8.1), odnosno sa (8.2), pripisuje Laplace-u, u literaturi se ista vrlo esto naziva, ili Biot-Savart-ov zakon, ili Biot-Savart-Laplace-ov zakon.

10

8.2 Ampre-ov zakon u osnovnom obliku Pri analizi provodnika sa stacionarnom elektrinom strujom, u mnogim sluajevima koji su interesantni za tehniku praksu, vrijednost vektora magnetne indukcije B , moe se jednostavnije odrediti primjenom Ampre-ovog zakon u osnovnom obliku za odre ivanje vektora magnetne indukcije B, nego kada se isti zadatak rjeava koritenjem prethodno opisanog Biot-Savart-Laplace-ovog zakona. S obzirom da je tokom analize magnetnih pojava, vrlo esto u upotrebi i Ampre-ov zakon za izraunavanje sile izme u dvije strujne konture, onda je korisno naglaavati da je ovdje rije o Ampre-ovom zakonu za odre ivanje vrijednost vektora magnetne indukcije B. Ampre-ov zakon za odre ivanje vrijednosti vektora magnetne indukcije B glasi: Cirkulacija vektora magnetne indukcije B, po zatvorenoj konturi C, smjetenoj u vazduhu, jednaka je algebarskom zbiru svih struja, koje prolaze provodnicima to su obuhvaeni konturom C , pomnoenom sa o. Analitiki se ovi odnosi iskazuju relacijom (8.4):

B dl = o I = o

J ds

(8.4)

Kontura C se treba orijentisati u smjeru njenog obilaska, tokom procesa integriranja. Struje iji smerovi sa orijentacijom konture C formiraju desni zavrtanj, pri tome se raunaju sa predznakom plus, dok se strujama koje imaju drugaiji smjer, pridruuje znak minus. Amperov zakon se moe iskazati i u alternativnom obliku, ako na relaciju (8.4) primjenimo teoremu Stokes-a. Prema teoremi Stokes-a ( Sir George Gabriel Stokes , irski matematiar i fiziar (18191903)), cirkulaciju vektora magnetne indukcije po zatvorenoj konturi C, mogue je izjednaiti sa fluksom rotora tog istog vektora, koji prodire kroz povr S, koja se oslanja na konturu C, dakle vai :

B dl =

( x B ) ds

(8.5)

Na osnovu relacija (8.4) i (8.5), jednostavno se zakljuuje da je: rot B = ( x B ) = o J (8.6)

to se u teoretskoj elektrotehnici oznaava kao diferencijalni oblik Ampre-ova zakona za odre ivanje vrijednosti vektora magnetne indukcije B. Primjer 8.1 Dat je veoma dugaak cilndrini provodnik poluprenika a, kroz koji se usmjerava stalna jednosmjerna elektrina struja I, sa smjerom kao na slici broj 8.2. Odrediti analitike izraze za promjenu intenziteta vektora magnetne indukcije B, u funkciji odstojanja razmatranih taaka od aksijalne ose tog provodnika i to za sluajeve:

11

a) Intenzitet vektora gustine elektrine struje J je isti u svim takama poprenog presjeka provodnika b) Intenzitet vektora gustine elektrine struje J se mijenja u takama poprenog presjeka provodnika prema zakonitosti J = K r

Rjeenje: a) Na osnovu relacije 0 < r1 a

2

B dl = o

J ds , slijedi da je za:

( B o ) (o r1 d ) = o I
2 r1

J ds =

0 0

k k r dr d = o I1 a2

Sa I1 je oznaen onaj dio struje I, koji se usmjerava kroz popreni presjek A1 = r12, koji obuhvata kontura C1 I B r1 2 = o r12 , 0 < r1 a a2 B r2 2 = o I , a < r2

Zbirno se moe pisati da je vektor magnetne indukcije odre en relacijama: I ( o r ) o , 0 < r a 2 a2 B = I a < r ( o ) o 2 r

Na slici broj 8.2 grafiki je prikazana promjena magnetne indukcije B, u funkciji odstojanja analiziranih taaka od aksijalne ose tog provodnika. Pri rijeavanju zadatka pod takom (b) treba uzeti u obzir da je u podruju: 0 < r a

B dl = o

J ds = o

0 0

K r k k r dr d = o I ,

12

odakle slijedi da je: K = 3 I ( 2a3)-1, Uz uvaavanje utvr ene vrijednosti za parametar K, intenzitet magnetne indukcije B je: B r1 2 = o 3 I ( 2a3)-1 ( 2 r 13 )/3 , 0 < r1 a I B = ( o 2 a I
3

r2 ) o ,

0 < r a

B = ( o ) o 2 r

a < r

Slika broj 8.2 Odre ivanje vektora magnetne indukcije B , kod veoma dugog cilindrinog provodnika, poluprenika a

13

8.3 Magnetni fluks, Gaussov zakon za magnetna polja Pod pojmom magnetnog fluksa podrazumjeva se fluks vektora magnetne indukcije B, definisan u skladu sa optom matematikom definicijom elementarnog fluksa neke vektorske funkcije B, kroz elementarnu povr ds d = B ds (8.7)

Saglasno relaciji (8.7), ukupni magnetni fluks kroz povr s, za koju je povr ds samo njen elementarni dio, odreuje se prema relaciji (8.8) =

Bd s

(8.8)

Elementarna povr ds ima prirodu vektora, jer je definisana relacijom ds = no ds, u kojoj je sa no oznaen vektor jedinine normale na povr ds, odreen u skladu sa pravilom desnog zavrtnja (dakle granicu povri ds, neku konturu C, treba orjentisati, ili u smjeru kazaljke na satu, ili u suprotnom smjeru, a potom odabrati smjer vektora no tako da on sa tom orjentacijom konture, formira desni zavrtanj). Magnetni fluks je po svojoj prirodi skalarna veliina, za koju je jedinica mjere definisana na osnovu slijedee relacije: Wb = T m2 i naziva se veber (Wilhelm E. Weber (18041891 ) je bio profesor fizike na Univerzitetu u Gttingenu i zajedno sa Johan Karl Fridrich Gaussom (1777-1855), koji je bio profesor matematike na tom istom univerzitetu, dao je znaajan doprinos u objanjavanju prirode magnetnih pojava). S obzirom da su linije vektora magnetne indukcije B neprekidne linije zatvorene same u sebe, to je fluks vektora magnetne indukcije, kroz bilo koju zatvorenu povr jednak nuli (pod pojmom zatvorene povri podrazumjeva se povr koja obuhvata dakle zaokruuje, odreeni volumen) U tom smislu se formulie i Gaussov zakon za magnetna polja, bilo u integralnoj formi iskazanoj relacijom (8.9):

B ds = 0

(8.9)

bilo u lokalnoj-diferencijalnoj formi (8.10) (prevoenje Gaussovog zakona iz integralne forme u diferencijalnu formu, mogue je ostvariti uz pomo teoreme Gauss-Ostrogradski, koja se obrauje u matematikoj disciplini Teoriji vektorskih polja) div B = 0 (8.10)

Relacija (8.10) poznata je i kao etvrta Maxwellova jednaina, u diferencijalnoj formi, kojom se posebno naglaava bezizvorna priroda magnetnog polja (dakle ona podcrtava da nema magnetnih masa u magnetnom polju. Elementarne Amprove struje, rasporeene unutar cijele materijalne sredine, osnova su magnetnih pojava u smislu reakcije materijalne sredine na djelovanje stranog magnetnog polja).

Integralni oblik Gaussovog zakona za magnetna polja, u literaturi se esto naziva i zakonom o konzervaciji magnetnog fluksa. U tom smislu, slino kao to se u elektrostatici krivolinijski integral izmeu zadatih taaka A (x1,y1,z1) i B (x2,y2,z2), umjesto po zadatoj krivoj liniji lAB , moe raunati i po nekoj drugoj krivoj liniji lAB , na kojoj je odnos vektora E i dl povoljniji za raunanje, pri raunanju magnetnog fluksa kroz neku povr s, koju ograniava zadata kontura C, mogue je umjesto raunanja magnetnog fluksa kroz tu zadatu povr s, raunati magnetni fluks i kroz neku drugu povr s, na kojoj je odnos vektora B i no povoljniji za proraune nego na izvornoj-polaznojpovri s. Pri tome se mora jedino potivati ogranienje da i ta nova povr s, za svoju granicu ima istu konturu C.
8.4 Odreivanje rada elektromagnetnih sila pomou magnetnog fluksa

Ukoliko se provodna, zatvorena kruta kontura C, sa stalnom jednosmjernom strujom I, nalazi u magnetnom polju, okarakterisanom sa vektorom magnetne indukcije B , tada na svaki strujni element Idl te strujne konture, djeluje elementarna elektromagnetna sila dF, odreena relacijom dF = (I dl x B ). Pod pretpostavkom da ta strujna kontura nije fiksirana u prostoru, pod djelovanjem elektromagnetne sile dF, ta kontura e poeti da se pomjera, pa e elektromagnetna sila dF tokom pomjeraja strujnog elementa Idl , za duinu dl1, izvriti elementarni rad A = dF dl1 (8.11)

Bez umanjenja optosti, u tekuim analizama mogue je smatrati da se vektori B i dl , nalaze u xoy ravnini, zbog ega e sila dF djelovati u pravcu z ose Descartesovog pravouglog koordinatnog sistema. Lako se uoava da se relacija (8.11) moe pisati i u obliku (8.12), dakle kao, A = (I dl x B ) dl1 (8.12)

Neka vektor dl1 , koji oznaava pravac i smjer pomjeranja strujnog elementa (I dl) pod djelovanjem elektromagnetne sile dF, zaklapa sa vektorom te sile dF neki ugao . S obzirom da se mjeoviti vektorski proizvod (dl x B ) dl1 lako moe transformisati u oblik: ( dl1 x dl ) B = B (dl1 x dl ) = B (dS) = dolazi se do relacije, = B (dS), kojom se oznaava elementarni fluks vektora magnetne indukcije B , kroz elementarnu povr dS, koju prebrie strujni element Idl, tokom svog prostornog pomjeranja za duinu dl1 (u prethodnoj relaciji treba primjetiti da je vektorski proizvod: dl1 x dl = dS , ponovo vektor, ali takav da njegov intenzitet odreuje povrinu paralelograma, konstrisanog nad vektorima dl1 i dl kao matinim stranicama tog paralelograma, pri emu je smjer i pravac tog vektora, odreen tako da vektori: dl1, dl i (dl1 x dl ) formiraju desni trijedar).

Nije teko primjetiti da je ugao , izmeu vektora dF i dl1 , podudaran sa uglom izmeu vektora magnetne indukcije B i vektora jedinine normale no za elementarnu povr dS, prebrisanu tokom pomjeranja strujnog elementa. Vektor jedinine normale no za elementarnu povr dS, odreen je prema pravilima vektorske algebre, relacijom: (dl1 x dl ) no = (dl1) (dl) sin ((dl1), (dl)) U skladu sa prethodnim zakljucima, rad elektromagnetne sile pri prostornom pomjeranju strujnog elementa Idl za duinu dl1 , moe se, umjesto na nain iskazan relacijom (8.12), predstaviti i u alternativnom obliku A = (I dl x B ) dl1 = (I ) (8.13)

koji pokazuje da elementarni rad ima isti predznak, kao i elementarni fluks . S obzirom da se razmatrana strujna kontura, moe izdjeliti na vrlo veliki broj strujnih elemenata, ukupni rad elektromagnetne sile, koji se obavi tokom translatornog pomjeranja strujne konture C za duinu dl1, jednak je zbiru elementarnih radova oblika (8.13), te se moe pisati da je: d A = A = I

= I d

(8.14)

gdje je simbol d upotrebljen za oznaavanje magnetnog fluksa kroz povr omotaa cilindrine povri, formiranog tokom translatornog pomjeranja konture C, za duinu dl1. Ako simbolom 1, oznaimo fluks vektora magnetne indukcije B, kroz konturu C u njenom poetnom poloaju, a simbolom 2 , fluks vektora magnetne indukcije B, kroz konturu C u njenom krajnjem poloaju (dakle nakon to se ona translatorno pomjerila za odstojanje dl1), tada se na osnovu zakona o konzervaciji magnetnog fluksa, relacija (8.9), moe pokazati da je: d = 2 - 1 (8.15)

Relacije (8.13) i (8.15) omoguavaju da se izvede i nekoliko veoma vanih zakljuaka koji potpomau potpunijem razumjevanju analiziranih magnetnih pojava. U tom smislu, treba naglasiti pravilo da kada se kolo pomjera pod djelovanjem elektromagnetne sile, tada je rad tih sila pozitivan , pa je i prirataj magnetnog fluksa d pozitivan, odnosno magnetni fluks se poveava. Dakle elektromagnetne sile djeluju tako da nastoje strujnu konturu postaviti u poloaj u kojem ona zauzima maksimalni magnetni fluks. Tokom prethodnih analiza nijednom nismo uzeli u obzir djelovanje sopstvenog magnetnog fluksa, dakle magnetnog fluksa nastalog uslijed prolaska stalne jednosmjerne struje I, kroz zatvorenu provodnu konturu C. Zato?

Odgovor na ovo pitanje relativno je jednostavan. Naime, ako kontura C, tokom svog prostornog pomjeranja ne mijenja oblik, to se i podrazumjeva zbog polazne pretpostavke da je ona kruta, tada taj sopstveni magnetni fluks ostaje konstantan u odnosu na strujnu konturu i tokom ostvarenog njenog translatornog pomjeranja (tokom pomjeranja ne mijenja se poloaj izmeu strujne konture i sopstvenog magnetnog fluksa jer on prati konturu - dakle pomjera se sa njom). Rad sila uzrokovan sopstvenim magnetnim fluksom jedank je nuli, jer tako nastale elektromagnetne sile ne nastoje pomjeriti konturu. Meutim ukoliko bi razmatrana kontura bila elastina, tada bi ona mogla mijenjati i svoj oblik, pod djelovanjem elektromagnetnih sila, pri emu bi njihovo djelovanje bilo tako da bi one nastojale konturi obezbjediti oblik, pri kojem ona obuhvata maksimalanu povrinu odnosno maksimalni magnetni fluks. U skladu sa matematikim normama, mogue je dokazati da zatvorena kontura ograniava maksimalnu povrinu, kada ta kontura poprimi kruni oblik. Ukoliko strujna kontura ima ve kruni oblik, ili je pak pod djelovanjem elektromagnetnih sila poprimila kruni oblik, tada elektromagnetne sile i dalje napreu tu strujnu konturu, nastojei da je raskinu i da na taj nain jo vie poveaju iznos obuhvaenog magnetnog fluksa.
8.4.1 Odreivanje elektromagnetnih sila pomou magnetnog fluksa

Pri translatornom pomjeranju strujne konture, unutar stranog magnetnog polja, rezultantna sila, F , pod ijim uticajem se ostvaruje pomjeranje te strujne konture u nekom pravcu l1 za duinu dl1, obavlja mehaniki rad dAF , odreen relacijom: dAF = F dl1 = F dl1 cos ( Fo ,dl1o ) = Fl dl1 (8.16)

Pod pretpostavkom da je tokom ovog pomjeranja u strujnoj konturi bila uspostavljena stalna jednosmjerna struja I, te da je ostvareni prirataj magnetnog fluksa, kroz prebrisanu povr, tokom predmetnog translatornog pomjeranja, d , tada je mogue na osnovu relacija (8.14) i (8.16) uspostaviti i relaciju: Fl dl1 = I d (8.17)

Ova relacija otvara mogunost za odreivanje komponente elektromagnetne sile Fl , u pravcu generalizirane koordinate l1 . d Fl = I (8.18) dl1 Korisno je napomenuti da posljednja relacija ima i optu vanost, pa se moe koristiti i pri raunanju elektromagnetne sile, koja nastaje i u uslovima kada se promjena magnetnog fluksa deava uslijed nehomogene prirode magnetnog polja, odnosno kada je intenzitet vektora magnetne indukcije, funkcija prostornih koordinata, dakle B = B (x,y,z).

8.5 Magnetne osobine materijala

Prethodna razmatranja magnetskih pojava, provoena su uglavnom u uslovima kada nije potencirana priroda medija, unutar kojih su se te pojave deavale. S obzirom na usku povezanost kondukcionih struja i magnetnih pojava, po pravilu su analizirani primjeri, sadravali odreene provodne materijale (bakar), smjetene u vazduhu, a traene karakteristine fizike veliine, poput magnetne sile, ili pak magnetne indukcije, raunate su u pojedinim takama okolne vazdune sredine. Ipak svako potpunije sagledavanje magnetnih pojava, nuno nalae da se provjeri ima li i vrsta medija, unutar kojeg se deava predmetni procesi, uticaj na njihove rezultate. U tom kontekstu prva saznanja, koja su trebala biti osnova za sveobuhvatan odgovor na takva pitanja, sticana su uglavnom kroz eksperimentalna istraivanja, da bi nakon toga tek uslijedili i pokuaji njihovog analitikog opisivanja. Na slici broj 8.3 prikazan je svitak duine 40 cm, unutranjeg poluprenika 5 cm i vanjskog poluprenika 20 cm, formiran od ravnomjerno i gusto rasporeenih zavojaka, kroz koje se usmjerava stalna jednosmjerna struja I. Zbog postavljenog cilja da se u sreditu takvog svitka, obezbjedi magnetna indukcija iznosa od 3 T, potrebno je obezbjediti visoke vrijednosti stalne jednosmjerne struje, zbog ega izvori koji obezbjeuju tu struju, trebaju raspolagati elektrinom snagom od oko 400 kW. U cilju odvoenja stvorene toplote, kroz uptrebljene provodnike, koji su u obliku uplje cijevi, ostvaruje se cirkulacija od oko 2 litra vode u sekundi. Da bi se stekao osjeaj veliine uspostavljene magnetne indukcije u sreditu ovakvog solenoida, treba napomenuti da je ta vrijednost oko 100 000 puta vea od intenziteta magnetnog polja Zemlje. Mada na rubovima prikazanog svitka intenzitet magnetne indukcije opadne gotovo na polovinu sredinje vrijednosti, upravo na tim djelovima zavojnice djeluje najjaa elektromagnetna sila, jer je tu prostorna promjena vrijednosti magnetne indukcije i najvea ( Bz / z maksimalno - pogledati izraz (8.18 )). Unoenjem u taj prostor uzoraka razliitih materijala, ali jednake mase, opaa se da se materijali mogu razvrstati u tri globalne skupine: U prvoj skupini su materijali na koje elektromagnetna sila svitka djeluje ka gore, dakle nastoji da takav uzorak istjera iz unutranjosti svitka. Takvi su materijali voda (-0,22 N/kg), bakar (-0,026 N/kg ), olovo (- 0, 37 N/kg), grafit (-1,1 N/kg) pri emu je u zagradi naznaen intenzitet elektromagnetne sile po jedinici mase, a znak minus naznaava da elektromagnetne sile nastoje istjerati uzorak iz solenoida. Druga grupa materijala, karakteristina je po tome to elektromagnetne sile, koje djeluju na njih, nastoje uvui uzorke tih materijala u unutranjost svitka. Takva svojstva opaena su kod natrija (+0,2 N/kg), aluminijuma (+0,17 N/kg), bakarnog sufata (+2,2 N/kg), a znak plus oznaava da je smjer djelovanja elektromagnetnoh sila suprotan u odnosu na prethodni sluaj. Trea grupa materijala ima sline osobine kao i druga grupa, ali je intenzitet djelovanja elektromagnetnih sila mnogo izraeniji. To najbolje ilustruju vrijednosti relevantnih pokazatelja koji su: za eljezo (+4000 N/kg), a za magnetit (+ 1200 N/kg). Opisani efekti nisu ovisni o smjeru elektrine struje kroz svitak, jer se oni ponavljaju u istom obliku i ako se smjer elektrine struje kroz svitak promjeni.

Prva grupa materijal pripada klasi dijamagnetskih materijala. Kada se takvi materijali izloe djelovanju stranog magnetnog polja, tada njihova unutranja materijalna struktura reaguje tako, da se magnetni momenti ekvivalentnih Amperovih struja predmetnog materijala, usmjere na nain da stvore vlastito magnetno polje, koje pokuava oslabiti strano magnetno polje.

Slika broj 8.3

Svitak koji omoguava obezbjeivanje magnetne indukcije u svom sreditu u iznosu od 3 T, a na svojim rubovima vrijednosti ( Bz / z) od 17 T/m

Druga grupa materijal pripada klasi paramagnetskih materijala. Kada se takvi materijali izloe djelovanju stranog magnetnog polja, tada njihova unutranja materijalna struktura reaguje tako, da se magnetni momenti ekvivalentnih Amperovih struja predmetnog materijala, usmjere na nain da stvore vlastito magnetno polje, koje pokuava podrati strano magnetno polje. Trea grupa materijala pripada klasi feromagnetnih materijala, koji se fenomenoloki ponaaju ak donekle slino kao i paramagnetni materijali, ali je nivo njihove reakcije, u smislu podravanja djelovanja stranog magnetnog polja, kud i kamo izraeniji. Kako eksperimentalni uslovi za ostvarivanje ogleda kao na slici 8.3, nisu praktini za svakodnevnu upotrebu, umjesto razvrstavanja materijala po osnovu registrovanja uspostavljene elektromagnetne sile, koja se manifestuje pri njihovom unoenju u strano magnetno polje, uvedeni su drugi parametri za iskazivanje njihovih magnetnih osobina. U tom smislu ako, se sa BoM oznai intenzitet magnetne indukcije u nekoj taki M, kada se svitak nalazi u vazduhu, a simbol BmM oznaava intenzitet magnetne indukcije u istoj taki prostora M, ali nakon to se takav svitak postavi na jezgro od odabranog materijala, tada odnos: ( BmM / BoM ) odreuje relativnu magnetnu propustljivost tog materijala.

Relativna magnetna propustljivost materijala je bezdimenziona veliina, koja ovisno o magnetnim osobinama testiranog materijala, ima slijedee osobine: Za dijamagnetne materijale, relativna magnetna propustljivost ima vrijednost neznatno manju od 1, (1 - < d < 1 ), za paramagnetne materijale relativna magnetna propustljivost ima vrijednost neznatno veu od 1, ( 1 < p < 1 + ) , dok kod feromagnetnih materijala relativna magnetna propustljivost ima vrijednost mnogo veu od 1 ( Fe >> 1). U elektrotehnici se esto koristi i veliina, izvedena iz vrijednosti relativne magnetne propustljivosti, pomou relacije: m = r 1, a koja se naziva magnetna susceptibilnost. S obzirom na njenu definiciju i prethodno navedene iznose za relativnu magnetnu propustljivost razliitih materijala, u tabelama 1, 2 , su date vrijednosti magnetne susceptibilnosti za neke dijamagnetne i paramagnetne materijale. Tabela broj 8.1 Dijamagnetni materijal bizmut srebro bakar voda Tabela broj 8.2 Paramagnetni materijal platina aluminijum kiseonik vazduh Magnetna susceptibilnost +2,7010-4 +1,9610-5 +1,8110-6 +0,3610-6 Magnetna susceptibilnost -16,010-5 -2,6410-5 -1,0010-5 -0,9010-5

Za feromagnetne materijale, koji imaju poseban znaaj u elektrotehnici, relativna magnetna propustljivost nije konstantna veliina. Stoga se za magnetnu susceptibilnost feromagnetnih materijala i ne moe formirati odgovarajua tablina interpretacija u formi kao to je to uinjeno za dijamagnetike i paramagnetike. S obzirom da je u prethodnim razmatranjima, vie puta naglaavano da se reakcija materijalnih sredina na djelovanje stranog magnetnog polja, veoma dobro izraava preko Amperovih mikrostruja, postavlja se pitanje je li mogue takve ocjene unijeti iu analitike izraze koji opisuju pojave u razliitim materijalnim sredinama kada se iste nalaze u stranom magnetnom polju. Sam magnetni moment elementarne strujne konture je nepraktian zbog svoje monijaturne strukture. Meutim ukoliko se uvede neki prosjeni pokazatelj stanja magnetnih momenata elementarnih strujnih kontura unutar nekog volumena, onda se situacija mijenja iz korjena. U tom smislu je i definisana nova vektorska veliina, vektor magnetizacije M , kao kolinik sume magnetnih momenata smjetenih unutar elementarnog volumena V, i upravo iznosa tog elementarnog volumena V.

( m )u V M = V

(8.19)

Jedinica mjere za intenzitet vektora magnetizacije je ( A/m ).Vektor magnetizacije se moe tumaiti i kao zapreminska gustina magnetnih momenata. U tom smislu mogue je pokazati da se algebarska suma Amperovih struja, imA , obuhvaenih zatvorenom konturom C, unutar koje se nala i neka materijalna sredina, moe povezati sa vektorom magnetizacije M , pomou relacije:

imA =

M dl

(8.20)

Slika broj 8.4 Tanak sloj jednoliko namagneenog materijala, sa vektorom magnetizacije koji je okomit na gornju povrinu tog materijala, u smislu stvaranja vanjskog magnetnog polja ponaa se isto kao i strujna traka koja ograniava tu povrinu

Posljednja relacija otvara prostor da se pristupi pooptenju Amperovog zakona tako da on vai ne samo za vakum (odnosno vazduh) nego za bilo koju materijalnu sredinu. Na slici broj 8.4 prikazana je geneza formiranja relacije (8.20). Nije teko uoiti da vai relacija M dl = M dz, jer je u vanosti i relacija dz = dl (cos (Mo, dlo )). U skladu sa tretmanom tankog sloja jednoliko namagneene materije, koji je ilustrovan na lijevom dijelu slike 8.4, mogue je uvaavati i znatno deblji sloj istog materijala poput onog to je prikazan na desnom dijelu slike 8.4. Relacija (8.20) otvara takoer i prostor da se pristupi pooptenju Amperovog zakona, sa ciljem da on vai ne samo za vakum (odnosno vazduh) nego i za bilo koju drugu materijalnu sredinu.
8.6 Uopteni oblik Amprovog zakona

Prema osnovnom obliku Amprovog zakona, ija vanost je ograniena na vakum, odnosno vazduh, uspostavljena je veza izmeu cirkulacije (kruenja) vektora magnetne indukcije B, po zatvorenoj konturi C i algebarske sume konduktivnih struja, usmjerenih kroz provodnike, koji su obuhvaeni tom istom konturom C.

B dl = o ( i )unutar C

(8.21)

Kada se analizira naznaena veza u nekoj drugoj materijalnoj sredini, tada je neophodno uzeti u obzir i reakciju te sredine, na postojee okolnosti. Reakciju sredine na djelovanje stranog magnetnog polja najpovoljnije je uvaavati preko Amprovih mikro struja, obuhvaenih tom istom konturom ( imA )unutar C . Proirivanjem relacije (8.21) sa tim Amprovim mikro strujama, formira se relacija (8.22).

B dl = o (( i )unutar C + (

imA )unutar C

(8.22)

Kombinovanjem relacija (8.20) i (8.22) dobijaju se relacije (8.23) i (8.24):

B dl = o (( i )unutar C + M dl )
C

(8.23 )

(B / o

M ) dl = (( i )unutar C

(8.24)

Uvede li se novi vektor , vektor jaine magnetnog polja H, H = (B / o M ) , tada se relacija (8.24) moe pisati i u obliku (8.25) koji se naziva Amprov zakon u uoptenom obliku, jer vai za bilo koju materijalnu sredinu.

H dl = (( i )unutar C

(8.25)

Na osnovu prethodno izloenog rasuivanja proizilazi da je i u magnetnom polju, za sveobuhvatnije sagledavanje tehniki interesantnih problema, povoljno uvesti tri vektora , vektore B, M i H meusobno povezane relacijom H = (B / o M ) ( slino kao to su u elektrostatici uvedeni vektori E, D i P i povezani relacijom D = o E + P ) .
8.7 Karakteristike feromagnetnih materijala

10

8.7 Karakteristike feromagnetnih materijala Feromagnetni materijali (gvoe (Fe), nikl (Ni), kobalt (Co) i njihove legure ) imaju poseban znaaj u elektrotehnici, uglavnom zbog svoje sposobnosti da obezbjede veliku zapreminsku gustinu magnetne energije. Pored ve istaknute njihove osobine , da im je magnetna propustljivost >> o , oni se odlikuju i zavisnou magnetne propustljivosti ne samo od intenziteta vektora jaine magnetnog polja = (H), nego i od ranijeg magnetnog stanja analiziranog uzorka feromagnetnog materijala. Eksperimentalno se moe pokazati da magnetna indukcija B, moe poprimiti razliite vrijednosti i pri istim iznosima intenziteta jaine magnetnog polja H, ukoliko je nain uspostavljanja magnetnog polja H, ili pak prethodno stanje analiziranog feromagnetnog materijala razliito. S tim u vezi oigledno postoji problem jednoznanog odreivanja promjene magnetne propustljivosti = (H). Ukoliko je odabrani feromagnetni materijal bio potpuno razmagnetisan, tada e se prema grafikonu sa slike 8.4, pri poveanju jaine stranog magnetnog polja H, od vrijednosti nula, pa do vrijednosti H1 , pripadajua vrijednost magnetne indukcije dosta brzo mijenjati od vrijednosti nula pa do vrijednosti B1 (Amperove mikrostruje se orjentiu tako da vlastitim poljem, podravaju strano magnetno polje) . Nakon toga slijedi podruje unutar kojeg je znatno manja strmina porasta magnetne indukcije B (veina Amperovih mikrostruja se ve ranije orjentisala tako da vlastitim poljem podrava strano magnetno polje, pa je posljedica ovakvog efekta znatno manje izraena). Konano, slijedi podruje u kojem je strmina porasta magnetne indukcije B tako blaga da je gotovo identina kao u vazduhu i to podruje se naziva podrujem zasienja. Kriva OD1 naziva se i krivom prvobitnog magneenja. Nakon to se dospije u taku D1 , ukoliko se pone smanjivati intenzitet jaine magnetnog polja H, tada se kriva magneenja B (H) formira iznad krive prvobitnog magneenja. Kada jaina magnetnog polja opadne na nulti iznos, primjeuje se da magnetna indukcija raspolae vrijednou Br , koja se naziva remanentna (zaostala ) indukcija (ova pojava pokazuje da su elementarne Amperove mikrostruje odrale odreeni nivo usmjerenosti nastale poosnovu djelovanja stranog magnetnog polja). Da bi se registrovana magnetna indukcija svela na nulti iznos, neophodno je uspostaviti strano magnetno polje H suprotnog smjera djelovanja do vrijednosti Hc . spomenuta vrijednost jaine magnetnog polja - Hc , pri kojoj magnetna indukcija poprima vrijednost nula, dakle Bc = f ( Hc ) = 0, naziva se koercitivna sila. Daljnjim sniavanjem vrijednosti jaine magnetnog polja H do vrijednosti, - Hm, koja je po apsolutnom iznosu jednaka vrijednosti jaine magnetnog polja pri kojoj se ostvarila vrijednost magnetne indukcije BD1 , indukcija dobija negativnu vrijednost, koja odgovara vrijednosti magnetne indukcije u taki C1. Na slici 8.4 se jasno vidi da ponovnim poveavanjem jaine magnetnog polja preko skupa vrijednosti definisanih razmakom [-Hm , Hm] nastaje kriva prikazana skupom taaka izmeu take C1 i take D2 , nakon ega se za isti opseg promjena vrijednosti magnetnog polja H, formira dio krive linije linije D2 C2 , potom dio C2 D3 .......... Opisanim postupkom, formira se kriva linija, koja pokazuje da na novonastalu vrijednost magnetne indukcije B, pored trenutne vrijednosti uspostavljenog stranog magnetnog polja H bitan uticaj ima i prethodno stanje magnetnog kola, odnosno prethodna vrijednost

Slika broj 8.4 Prvobitna kriva magneenja i tok uspostavljanja histerezisnog ciklusa za feromagnetni materijal dostignute magnetne indukcije B. Nakon desetak ciklusa promjene jaine magnetnog polja H u dijapazonu: 0, Hm , 0, - Hm , uspostavlja se stabilna histerezisna petlja, kakva je prikazana na slici 8.5, pomou krive linije koja spaja take C, Hc , D, - Hc , C. Ukoliko se opseg promjena jaine magnetnog polja reducira na razmak [-Hm , Hm], pri emu je Hm < Hm , tada e se opisati histerezisni ciklus nai unutar histerezisnog ciklusa koji se uspostavlja tokom promjena jaine magnetnog polja, preko skupa vrijednosti definisanih razmakom [- Hm , Hm] . Spajanjem vrhova, ovako uspostavljenih histerezisnih ciklusa, formira se osnovna kriva magneenja, koja je na slici 8.5 predoena krivom OD. Osnovna kriva magneenja feromagnetnog materijala, u osnovi je neto grublji nain grafikog opisivanja nelinearnih osobina feromagnetnog materijala. Meutim i ovakav pristup, jo uvijek izraava jednoznano i dovoljno dobro, osnovne karakteristike feromagnetika , zbog ega se koristi i za odreivanje apsolutne vrijednosti magnetne propustljivosti feromagnetika = (Ba / Ha ) (simbol a u indeksaciji veliina, asocira da se uzimaju vrijednosti amplituda magnetne indukcije i jaine magnetnog polja sa osnovne krije magneenja). Za kobalt relativna magnetna permeabilnost iznosi, Co = 250, za nikl, Ni = 600, a za eljezo Fe = 6 000 (stepen istoe eljeza kakav se koristi za elektrine maine je oko 99,6%). Ukoliko se ostvari daljnja eliminacija primjesa, u prvom redu ugljika, i postigne istoa eljeza nivoa 99,96 %, tada se moe postii i relativna magnetna propustljivost od oko 280 000. Legiranjem eljeza sa niklom ostvaruje se relativna magnetna propustljivost od oko 70 000 ( permalloy, legura od 78,5% Fe i 21,5 % Ni ) ili pak od gotovo 1 000 000 (supermalloy, legura od 79% Ni, 15% Fe, 5% Mo, 0,5% Mn ).

Pored apsolutne vrijednosti magnetne propustljivosti, za feromagnetne materijale se moe definisati, na osnovu pripadajueg histerezisnog ciklusa, takoe i diferencijalna magnetna propustljivost d = dB / dH , zatim inkrementalna magnetna propustljivost = (B) /( H).

Slika broj 8.5 Tok uspostavljanja histerezisnog ciklusa za razliite dijapazone promjene jaine magnetnog polja H i osnovna kriva magneenja izvedena iz tih ciklusa Magnetne osobine feromagnetika su veoma ovisne o apsolutnoj vrijednosti temeperature feromagnetika. Pri temperaturi apsolutne nule feromagnetik dolazi u stanje apsolutnog zasienja. Porast temperature feromagnetika oteava usmjeravanje Amperovih mikrostruja, tako da pri temperaturi, koja se naziva Curie-va temperatura, feromagnetik praktino poprima, u magnetnom smislu, osobine paramagnetika. Curie-va temperatura za eljezo iznosi oko 770 C, za nikl oko 360 C, a za kobalt oko 1120 C (Pierre Curie (1859-1906) francuski fiziar, koji je otkrio navedenu krakteristinu temperaturu za feromagnetik 1895 godine. Sa suprugom Marie Curie dobio 1903. Nobelovu nagradu za pronalazak radiuma i polonijuma).

8.7.1 Gubitci uslijed pojave histerezisa Tokom opisivanja histerezisnog ciklusa, feromagnetni materijal se zagrijava, po osnovu pretvaranja dijela dovedene elektrine energije za obezbjeivanje eljene vrijednosti jaine magnetnog polja, u toplotu. Kvantitativne odnose ovih energetskih transformacija, mogue je iskazati na slijedei nain. Neka je magnetni materijal formiran u obliku torusa , srednje linije l i poprenog presjeka s. Na ovakav torus ravnomjerno i gusto je rasporeeno N zavojaka tanke ice, kroz koju se usmjerava stalna jednosmjerna struja I. Tokom promjene ulananog fluksa N, koji je ulanen sa namotajem na torusu, za iznos Nd, iz vanjskih energetskih resursa se angauje energija dW, dW = I d = I N d (8.26)

Angaovana energija za ovu namjenu, po jedinici zapremine, moe se odrediti pomou relacije, dW NI = d ( ) = H dB ls l s (8.27)

Prema slici 8.6 ova energija je odreena povrinom krivolinijskog trapeza visine dB i srednje linije H.

Slika broj 8.6 Grafiki prikaz gubitaka u feromagnetiku, uslijed postojanja histerezisnog ciklusa Tokom porasta jaine magnetnog polja od vrijednosti Hm , pa do vrijednosti Hm , magnetna indukcija takoer raste od vrijednosti Bm , pa do Bm . U tom procesu, obavlja se elektrini rad po jedinici zapremine analiziranog feromagnetika, koji je proporcionalan

povrini koju ograniavaju pravci B = - Bm, B = Bm , H = 0, i kriva H (B). Dio te povrine, izmeu taaka C-G-L je negativan ( jer je H < 0, a dB > 0 ), dok je dio te povrine izmeu taaka L-D-E pozitivan ( jer je H > 0 i dB > 0 ). Slino tome, nakon to se dostigne maksimalna vrijednost magnetne indukcije u taki D, te pone jaina magnetnog polja H smanjivati sa vrijednosti Hm prvo ka vrijednosti H = 0, a potom i dalje ka vrijednosti - Hm , povrina ograniena pravcima B = Bm, B = - Bm , H = 0, te krivom H (B) ponovo ima dva dijela dio, D-E-K koji je negativan ( jer je dB < 0, a H > 0 ) i dio K-C-G koji je pozitivan ( jer je H < 0, a dB < 0 ). Sabiranjem tih povrina ostaje povrina ograniena krivom H(B) koja prolazi kroz take D-K-C-L-D i koja ima pozitivnu vrijednost. Elektrini rad koji ima pozitivnu vrijednost obavlja se na raun vanjskih energetskih resursa i ta energija se pretvara u toplotu. Stoga se feromagnetik zbog postojanja histerezisnog ciklusa zagrijava tokom provoenja postupka magneenja. Gubici elektrine energije, tokom jednog histerezisnog ciklusa proporcionalni su povrini koju ograniava petlja histerezisa. U skladu sa tom injenicom, u aplikacijama gdje se stalno ponavljaju ciklusi magneenja (periodiki promjenljiva magnetna polja), povoljno je da upotrebljeni feromagnetni materijali imaju usku petlju histerezisa. Takvi feromagnetni materijali, nazivaju se mekim feromagnetnim materijalima (soft feromagnetics) i koriste se za transformatorska jezgra energetskih transformatora , te izradu magnetnih kola obrtnih elektrinih maina. Feromagnetni materijali sa irokom petljom histerezisa (raspolau sa velikim iznosom koercitivne sile Hc ), teko se mogu razmagnetisati djelovanjem stranog magnetnog polja i uglavnom imaju primjenu kod permanentnih magneta. Nazivaju se tvrdim feromagnetnim materijalima (hard feromagnetics). Pored gubitaka elektrine energije uslijed histerezisnog efekta, u aplikacijama gdje se koriste periodiki promjenljiva magnetna polja, u tijelu feromagnetika se pojavljuju i vrtlone struje (ove struje imaju svoj uzrok u Faraday-evom zakonu elektromagnetne indukcije). Da bi se umanjili efekti gubitaka uslijed postojanja vrtlonih struja, kod ureaja to rade na industrijskim frekvencijama (50-60 Hz), feromagnetna jezgra se prave od tankih limova (debljina manja od 1mm) Za visokofrekventna magnetna kola, takav pristup u ogranienju intenziteta vrtlonih struja nije dovoljan, pa se magnetna kola za ovakve namjene koriste od posebnih materijala - ferita. Feriti se formiraju mjeanjem feromagnetne praine i praine od keramikih materijala, poto je elektrina vodljivost keramikih materijala vrlo mala ( feriti imaju elektrinu vodljivost reda 10-4 Sm-1 , dok je elektrina vodljivost feromagnetika 107 Sm-1 ). U pokuaju da se objasni priroda magneenja feromagnetika, kada se taj proces posmatra sa makroskopskog stanovita, esto se koristi teorija Weiss-ovih domena (Pierre Ernst Weiss (1865-1940) francuski fiziar). U skladu sa teorijom Weiss-ovih domena postoje podruja veliine 10-12 do 10-18 m3 unutar kojih se nalazi od 1017 do 1011 atoma koji su u osnovi slinog magnetnog djelovanja. Meutim unutar materije statistika magnetna usmjerenost takvih podruja domena je jednako vjerovatna u svim pravcima i smjerovima. Meutim kada se izloi djelovanju stranog magnetnog polja domeni koji imaju magnetno usmjerenje kao i strano magnetno polje se poveavaju na raun drugih domena, na nain kako to prikazuje slika broj 8.7.

Slika broj 8.7 Promjena veliine magnetnih domena u funkciji intenziteta stranog magnetnog polja H Kada nastupi magnetno zasienje feromagnetnog materijala, tada su svi elementarni Weiss-ovi domeni, usmjereni kao i strano magnetno polje. 9. Osnovni magnetni krugovi.Analogija sa elektrinim krugovima Magnetni krug je skup materijalnih tijela ili sredina, kroz koje se usmjerava i zatvara magnetni fluks. Na slian nain kao to u osnovnom elektrinom krugu, pored izvora elektrine energije, (koji je predstavljen u formi naponskog generatora, ili pak u formi strujnog generatora ), te uspostavljene elektrine struje, postoji jo i elektrini otpor tog elektrinog kruga, kojim se ograniava intenzitet uspostavljene elektrine struje i u osnovnom magnetnom krugu uvedene su tri osnovne veliine za opisivanje stanja tog kruga. Te tri karakteristine veliine su: magnetni fluks (ekvivalent elektrine struje u elektrinom krugu), magnetnomotorna sila, ili magnetnopobudna sila ( ekvivalent izvora elektrine energije u elektrinom krugu) te magnetni otpor magnetnog kruga (ekvivalent elektrinog otpora u elektrinom krugu). Meusobni odnosi izmeu navedenih relevantnih veliina magnetnog kruga ureeni su relacijom koja se esto naziva Ohmovim zakonom za magnetni krug. Na slici broj 9.1 prikazan je svitak od N zavojaka, kroz koji se usmjerava stalna jednosmjerna struja I. U tom kolu se pod elementarnom tubom magnetnog fluksa, podrazumjeva oblast ograniena linijama vektora magnetne indukcije, unutar koje je iznos magnetnog fluksa stalan, i kod koje je popreni presjek tube mnogo manji od njene duine.

Slika broj 9.1 Elementarni magnetni krug, realizovan u formi svitka sa N zavojaka, kroz koje se usmjerava stalna jednosmjerna struja I U skladu sa Amprovim zakonom u optem obliku, za analizirani magnetni krug vai relacija,

H dl = N I

(9.1)

Pod pretpostavkom da se razmatrani svitak nalazi u izotropnoj sredini, vektor magnetne indukcije B je kolinearan sa vektorom jaine magnetnog polja H , te se oba ta vektora pruaju du tangente povuene na osovinu odabrane elementarne tube. Magnetni fluks, raunat kroz popreni presjek elementarne tube, koji je normalan na njenu osovinu, pod prethodno uvedenim ogranienjima moe se odrediti pomou relacije, d = B dS = H dS (9.2)

Na osnovu relacije (9.2), mogue je intenzitet vektora jaine magnetnog polja H izraziti i u obliku (9.3) d H = (9.3) dS to nakon uvrtenja u relaciju (9.1), rezultira u oblik definisan sa (9.4)

( (d ) / ( dS) ) dl = N I

(9.4)

U skladu sa definicijom strujne tube, fluks d je konstantnog iznosa u svim dijelovima strujne tube, pa se kao konstanta moe izvui ispred znaka integrala, nakon ega se relacija (9.4) transformie u relaciju (9.5), odnosno (9.6)

( (dl ) / ( dS) ) = N I

(9.5)

NI d = ( (dl ) / ( dS) )
C

(9.6)

Izraz u nazivniku posljednje relacije, odreuje magnetni otpor analiziranog magnetnog kruga i dovoljno je taan kada se koristi za magnetne krugove, iji je popreni presjek mnogo manji od duine njegove srednje linije. Bez obzira na uoljivu slinost relacije, kojom su definisani elementarni odnosi izmeu karakteristinih veliina osnovnog elektrinog kruga, sa relacijom putem koje su definisani odnosi izmeu karakteristinih veliina osnovnog magnetnog kruga, izmeu ovih krugova postoje i stanovite razlike. Naime kod elektrinih krugova je odnos elektrine otpornosti sredine, kroz koju se usmjerava elektrina struja, spram elektrine otpornosti sredine, to okruuje sredinu kroz koju se kanalie elektrina struja, takav da sama egzistencija izvora elektrine energije, odnosno njegova elektromotorna sila, nije dovoljan uslov za uspostavljanje elektrine struje ( struji se mora obezbjediti zatvorena putanja kroz sredinu konane elektrine otpornosti). S druge strane kod magnetnih krugova, magnetni otpor sredine kroz koju se namjenski organizira usmjeravanje magnetnog fluksa, u odnosu na magnetni otpor sredine koji okruuje tu ciljanu putanju za fluks, mnogo je manje razliit no to je to sluaj kod elektrinih krugova. Ovaj podatak, uz injenicu da i vazduh, ili bilo koja druga materijalna sredina, posjeduje konanu vrijednost magnetne propustljivosti, pa samim tim i konanu vrijednost magnetnog otpora, omoguava zakljuak da kod magnetnih krugova svako postojanje magnetomotorne sile, NI 0, znai i da e se uspostaviti magnetni fluks kroz neku zatvorenu putanju u tom prostoru. 9.1 Prorauni sloenijih magnetnih krugova Magnetni krugovi najee nisu tako jednostavni, da se mogu odmah svesti na osnovni magnetni krug i potom analizirati pomou ranije uspostavljenih jednaina. Stoga su u upotrebi relacije za definisanje odnosa izmeu karakteristinih veliina, razgranatih magnetnih krugova, koje nalikuje na Kirchhoffove zakone za elektrine krugove. U tom smislu za svako vorite magnetnog kruga u kojem se susree tri ili vie grana magnetnog kruga vai relacija da je algebarska suma magnetnih flukseva koji dolaze ili odlaze iz tog vorita jednaka nuli, dakle: (9.7) k = 0 Pri tome ukoliko je broj vorita u analiziranom magnetnom krugu n , tada se prema zakonitostima formulisanim relacijom (9.7), moe formirati (n -1) jednaina.

Slino tome za svaku zatvorenu putanju, po kojoj se mogu kanalisati magnetni fluksevi, uspostavlja se i relacija slina II Kirchhoffovom zakonu, dakle relacija oblika (9.8)
n k=1 n k=1

Fk =

k Rmk

(9.8)

Pod pretpostavkom da je broj nepoznatih flukseva n , tada se prema relaciji (9.8) formira preostalih, n - (n -1), jednaina. 9.2 Granini uslovi na dodiru dvije linearne, izotropne i homogene magnetne sredine

Slino kao to je to pokazano u elektrostatici, pri odreivanju graninih uslova kojima se podvrgavaju vektori E i D na dodiru dvije linearne, izotropne i homogene dielektrine sredine, mogue je uspostaviti i granine uslove kojima se podvrgavaju vektori H i B na dodiru dvije linearne, izotropne i homogene magnetne sredine. Poavi od primjene uoptenog oblika Amperovog zakona, na granicu dodira dvije linearne, izotropne i homogene magnetne sredine, uz oznake sa slike broj 9.2 mogue je pokazati da mora vaiti odnos: H1t = H2t . Potom koristei Gaussov zakon za magnetna kola na istoj graninoj oblasti, dolazi se i do drugog graninog uslova, po kojem je : B1n = B2n

Slika broj 9.2 Granini uslovi na dodiru dvije homogene, linearne i izotropne magnetne sredine, magnetnih propustljivosti 1 i 2

10. Elektrina i magnetna polja koja su promjenljiva u vremenu Nakon to je razjanjena veza izmeu proticanja stalne jednosmjerne struje kroz provodnik i uspostavljanja stacionarnog magnetnog polja u okolini tog provodnika, traganje istraivaa je fokusirano na ispitivanje da li je mogu i obrnuti proces, to jeste da se pomou magnetnog polja generie elektrina struja. U tom pravcu, prve cjelovite rezultate vlastitog uspjenog istraivanja, objavio je Michael Faraday 1831. godine, na zasjedanju Britanskog kraljevskog drutva. Prezentirajui tada rezultate svoga viegodinjeg istraivanja, baziranog uglavnom na eksperimentima, Fraday je javno pokazao kako se pomou magnetnog polja moe proizvesti elektrina struja. 10.1 Faraday-ev zakon elektromagnetne indukcije, Lenz-ovo princip U cilju potpunijeg objanjavanja Faraday-ovog zakona elektromagnetne indukcije u nastavku teksta e se opisati nekoliko karakteristinih ogleda koji su pomogli Faraday-u da ispravno objasni uoene pojave. Na slici broj 10.1 prikazana su dva sluaja koja omoguavaju registrovanje efekta elektromagnetne indukcije.

Slika broj 10.1 Eksperimenti koji omoguavaju uoavanje pojave elektromagnetne indukcije Na lijevom dijelu slike broj 10.1, prikazana je provodna kontura sa aktivnim elektrinim otporom R, u kojoj se nalazi i galvanometar, iji je zadatak da registruje eventualne protoke elektrinih optereenja unutar konture. Tokom ispitivanja ponaanja slinog sistema, Faraday je primjetio da ukoliko se toj konturi pribliava permanentni magnet, igla galvanometra skree u jednu stranu vlastite skale, a kada se permanentni magnet udaljava od te konture igla galvanometra pravi otklon u suprotnu stranu te iste skale. S obzirom da je otklon igle galvanometra, istovremeno i potvrda prolaska odreene koliine elektrinog optereenja kroz razmtranu konturu, Faraday je zakljuio da tok elektrinog naboja kroz konturu ima jedan smjer

10

kada se poveava intenzitet magnetnog fluksa kroz nju, a drugi smjer kada se smanjuje intenzitet magnetnog fluksa kroz istu konturu. Faraday je takoer utvrdio da se moe uspostaviti i proporcionalnost, izmeu koliine elektrinog optereenja q, koja protekne kroz popreni presjek provodne konture unutar odreenog vremenskog intervala i promjene magnetnog fluksa , koji se spree (obuhvata ) sa tom konturom, tokom istog vremenskog intervala, iskazana relacijom (10.1), q = - ( ) / R (10.1)

Sa R je oznaena aktivna elektrina otpornost provodne konture. U daljim nastojanjima da pronae ispravan i cjelovit odgovor na otvorena pitanja nastala tokom provoenja svojih eksperimenata, Faraday je permanentni magnet-dakle izvor magnetnog polja, zamjenio elektrinim krugom, u kojem je bila uspostavljena stalna jednosmjerna struja I, kako je to grafiki prikazano u desnom dijelu slike 10.1. Efekti koji su registrovani tokom prostornog pomjeranja elektrinog kruga, sa stalnom jednosmjernom strujom I, bili su podudarni sa prethodno uoenim efektima tokom eksperimenata sa permanentnim magnetom (ova dva eksperimenta su primjeri demonstriranja dinamike elektromagnetne indukcije) Ispitujui da li je za uoene efekte uspostavljanja protoka elektrinog optereenja q, neophodno prostorno pomjeranje izvora magnetnog polja , Faraday je testirao i ponaanje nepominog sistema satavljenog od elektromagneta, kao izvora magnetnog polja i provodne konture sa galvanometrom, koja se nalazi unutar podruja djelovanja tog magnetnog polja.

Slika 10.2 Eksperiment za demonstriranje statike elektromagnetne indukcije

11

Iznos koliine elektrinog optereenja q, koja protekne kroz popreni presjek provodne konture, tokom odreenog vremenskog intervala u kojem se ostvaruje i promjena magnetnog fluksa , registrovana je neposredno nakon ukljuivanja elektrine struje kroz elektromagnet, ali i neposredno poslije iskljuivanja struje kroz elektromagnet. Pri tome smjer kretanja induciranog elektrinog optereenja q, u sluaju iskljuenja struje, suprotan je od smjera induciranog elektrinog optereenja q, u sluaju ukljuenja struje. Relacija (10.1) se u graninom procesu transformie u relaciju (10.2), dq = - d / R (10.2)

iz koje se uz pomo izraza dq = i dt , te injenice da je Ri = E , dolazi di izraza (10.3), koji je formirao Maxwell, za odreivanje inducirane elektromotorne sile. E = - d / dt (10.3)

U skladu sa posljednjom relacijom, elektromotorna sila koja se indukuje u konturi obuhvaenoj magnetnim fluksom, proporcionalna je negativnoj vrijednosti brzine promjene tog magnetnog fluksa. Negativni predznak promjene brzine magnetnog fluksa, pretstavlja matematiki izraz Lenz-ovog pravila (Heinrich Lenz (1804-1865), prema kojem indukovana elektromotorna sila u provodnoj konturi, pokuava uspostaviti struju, koja e svojim vlastitim magnetnim fluksom, djelovati tako da nastoji sprijeiti mijenjanje iznosa stranog magnetnog fluksa, koji obuhvata upravo tu provodnu konturu. 10.2 Primjena zakona elektromagnetne indukcije Zakon elektromagnetne indukcije ima svoju primjenu u veini elektrotehnikih ureaja. Posebno je znaajna uloga ovog zakona u obezbjeenju funkcionisanja elektrinih maina. Efekti induciranja prostoperiodine elektromotorne sile, u namotajima koji se okreu ugaonom brzinom w, unutar homogenog magnetnog polja magnetne indukcije B, i to oko svoje ose, na nain prikazan slikom broj (10.3), omoguavaju da se jednostavnije shvati rad generatora prostoperiodine elektromotorne sile E = Em sinwt. Dakle neka se kruta provodna pravougaona kontura MNPQ, sa stranicama MN = PQ = s, odnosno NP = QM = s, obre oko svoje ose, koja je paralelna sa stranicom s , stalnom ugaonom brzinom w, u homogenom i stacionarnom magnetnom polju indukcije B. Ugao koji zaklapa vektor magnetne indukcije B, sa vektorom pozitivne jedinine normale na orijentisanu povr, koju je ograniila predmetna kontura MNPQ ( povr je orijentisana u smjeru MNPQ) oznaen je uglom . Nije teko pokazati da vai relacija = wt. Uzimajui to u obzir , kao i injenicu da je, = B ds = B S cos = B S cos wt S (10.4)

uz primjenu relacije (10.3), koja definie induciranu elektromotornu silu u skladu sa zakonom Faradaya, jednostavno se pokazuje da se inducirana elektromotorna sila E , mijenja prema zakonu: E = Em sinwt 12

Slika broj 10.3 Princip rada generatora prostoperiodine elektromotorne sile Treba primjetiti da inducirana elektromotorna sila ima maksimalnu vrijednost u momentima kada je brzina promjene magnetnog fluksa najvea, a ne u momentima kada je magnetni fluks maksimalan. 10.3 Koeficijenti samoindukcije i koefeicijenti uzajamne indukcije Ve je ranije konstatovano da je magnetni fluks proporcionalan sa iznosom elektrine struje, pri emu je koeficijent te proporcionalnosti po svojoj prirodi induktivnost. Ukoliko se razmatra odnos magnetnog fluksa i struje koja je upravo stvorila taj magnetni fluks, tada se kao koeficijent proporcionalnosti, pojavljuje samoinduktivnost L, dakle vai relacija =LI (10.5)

Samoinduktivnost L je uglavnom konstantnog iznosa i odreena je geometrijskim i elektrinim karakteristikama sistema kojem se pripisuje. Ukoliko se samoinduktivnost vezuje za feromagnetne jezgre, tada ona moe biti i funkcija uspostavljenog magnetnog polja H. Slino tome, mogue je uspostaviti i odnos izmeu jednog dijela fluksa 1 , dakle fluksa 12 ( pri emu je 12 < 1 ), koji uz to dopire do neke druge konture C2 , i struje I1, koja je prolazei kroz konturu C1, stvorila magnetni fluks 1. U ovom sluaju, kao faktor proporcionalnosti se koristi uzajamna induktivnost, odnosno meuinduktivnost, M12 , pa se moe pisati da je, 12 = M12 I1 (10.6)

Prema slici broj 10.4 , analognim rasuivanjem, mogue je definisati i meuinduktivnost M21 pomou relacije 13

21 = M21 I2

(10.7)

Slika broj 10.4 Magnetnospregnute provodne konture C1 i C2 , koje omoguavaju odreivanje meuinduktivnosti M12 i meuinduktivnosti M21 10.4 Magnetna energija u linearnim i nelinearnim sredinama Najoptiji izraz za odreivanje energije lokalizovane u magnetnom polju ima oblik Wm = (1/2)

B H dV

(10.8)

u kojem je jasno istaknuta prostorna karakteristika energije magnetnog polja. Vrlo esto se, za odreivanje magnetne energije pridruene svitku sa N zavojaka, kroz koje protie struja I , koristi i izraz (10.9) Wm = (1/2) I (10.9)

u kojem je sa oznaen ulaneni fluks za takav svitak. Ako svitak nije vezan za feromagnetni materijal, tada se izraz (10.9) moe jo vie pojednostaviti i pisati kao Wm = (1/2) I 2 L (10.10)

Posljednji izraz se po pravilu koristi za odreivanje magnetne energije linearnih magnetnih sredina.

14

Maxwellove jednaine za elektromagnetno polje U ovom poglavlju e se predoiti potpuni sistem Maxwellovih jednaina elektromagnetnog polja u nepokretnim sredinama. Tokom provedenog sagledavanja i analize osnovnih procesa u elektrotehnici, u prethodnim poglavljima ove knjige, predoeni su i uoblieni, u analitike forme, rezultati brojnih eksperimentalnih istraivanja. Kako su ti eksperimenti vreni u statikim, ili stacionarnim uslovima, ti izrazi opisuju kvazistacionarno elektromagnetno polje, te oni ne moraju istovremeno odgovarati u potpunosti i stanjima i pojavama, to se deavaju u brzo promjenljivim elektromagnetnim poljima. Traei odgovor na pitanje, mogu li se deavanja u kvazistacionarnom elektromagnetnom polju, opisati na konzistentniji nain od postojeeg njihovog opisivanja pomou relacija:

q ; EdS =

BdS = 0;

Gaussov zakon za fluks vektora jaine elektrostatskog polja E ( Gaussov teorema za vektor jaine elektrostatskog polja), Gaussov zakon (teorema) o konzervaciji fluksa vektora magnetne indukcije B ,

Hdl = i;
Ed l = 0 ;

Ampreov zakon o cirkulaciji vektora jaine magnetnog polja H ,

Zakon o konzervativnosti elektrostatskog polja, opisanog vektorom jaine elektrostatskog polja E ,

J = p E + Estr ;

Lokalni oblik Ohmovog zakona,

D = 0 E + P ;

Veza izmeu karakteristinih veliina-vektora elektrostatskog polja,

B = 0 H + M ;

Veza izmeu karakteristinih veliina vektora stacionarnog magnetnog polja,

kotski fiziar i matematiar James Clark Maxwell (1831-1879), u svom rukopisu A Dynamical Theory of the Electromagnetic Field, objavljenom 1864. godine, predoio je tadanjoj naunoj javnosti, matematike rezultate svog produbljavanja i proirivanja dostignua Faradaya i Amprea, u domenu fizikalnog tumaenja elektromagnetnih efekata. Tokom razdoblja 1864-1873 Maxwell je uspio putem nekoliko epohalnih radova, u potpunosti zaokruiti matematiko opisivanje osnovnih odnosa unutar Teorije elektromagnetnih polja. Ona su potom integralno publikovana u djelu Traktat o

elektricitetu i magnetizmu. Znaaj ovog njegovog ostvarenja, veoma dobro ilustruje podatak da se njegov predmetni sistem jednaina i danas tretira kao ishodite elektrotehnikih relacija za makroskopsko razmatranje fizikih pojava. Pobrojane Maxwellove istraivake rezultate i iz njih proistekli njegov doprinos, u domenu elektromagnetnih talasa, eksperimentalno su potom potvrdili i njemaki fiziar Hajnrich Hertz 1888. godine, zatim P. N. Lebedov (svjetlosni pritisak), te Nikola Tesla (radiotehnika). Analizirajui Ampreov zakon o cirkulaciji vektora jaine magnetnog polja H , Maxwell je uoio da se unutar sume struja i ( tu sumu susreemo na desnoj strani relacije, kojom se analitiki izraava taj zakon) moraju uraunati sve vrste struja koje prodiru kroz povr oslonjenu na konturu C, po kojoj se i rauna cirkulacija vektora jaine magnetnog polja H . Dakle, u navedenoj sumi treba uzeti u obzir ne samo kondukcione struje ikond, nego i konvekcione struje ikonv, kao i struje dielektrinog pomjeraja i dp = ( d (E) / dt ) . Uvoenjem u analizu i struja dielektrinog pomjeraja, idp, koje mogu nastati samo u uslovima kada se deavaju promjene vektora elektrinog polja E tokom vremena, Maxwell je uspostavio vezu izmeu vremenski promjenljivog elektrinog polja i magnetnog polja, te time dao realnu osnovu da se u budunosti ta dva polja tretiraju kao komponente jedinstvenog elektromagnetnog procesa. Nije teko primijetiti da Ampreov zakon o cirkulaciji vektora jaine magnetnog polja H i Faradayov zakon elektromagnetne indukcije:
Hdl = dq ; dt Ed l = d ; dt

povezuju est razliitih fizikalnih veliina H , E , l, t, q i ( B ), unutar kojih su i vrijeme i duina, to je u skladu sa injenicom da se pojave od interesa izuavaju u prostoru. Za potpunije opisivanje elektrinih i magnetnih pojava uz ve prisutne njihove reprezente, Maxwell je zakljuio da je povoljno uvesti i neke nove veliine, poput: vektora dielektrinog pomjeraja D, vektora magnetne indukcije B, te magnetnopobudne sile Fmp i indukovane elektromotorne sile e. Povezanost tih novih veliina sa ranije uvedenim veliinama je iskazana relacijama:
D= dq dq dF d d de . ; Fmp = Ni = N ; H = ; B= ; e= ; E= dS dt dl dS dt dl

Tokom opisivanja osnovnih odnosa u elektrinom i magnetnom polju, u uslovima prisustva zapreminske gustine elektrinih naboja i stacionarne jednosmjerne elektrine struje, okarakterisane vektorom gustine te struje J u zraku, uspostavljene su i relacije:

Ed l =

d (B ) ; dt

EdS =

q ;
0

BdS = 0;

d ( E) B d l = 0 i kond + 0 dt .

Prva jednaina u posljednjem sistemu je ustvari druga varijanta Faradayevog zakona elektromagnetne indukcije. Tom jednainom se naglaava da pri promjeni fluksa magnetne indukcije nastaje i elektrino polje. Drugom jednainom tog istog sistema, izraen je Gaussov zakon za odreivanje vektora jaine elektrostatskog polja E. Ovaj zakon je ustvari jedan vid pooptenja Coulombovog zakona o djelovanju mehanike sile u elektrostatskom polju. Putem nje se iskazuje i izvorna priroda elektrinog polja, dakle injenica da vektorske linije vektora E izviru-zapoinju, u pozitivnim elektrinim nabojima, te da te iste linije zavravajuponiru u negativnim elektrinim nabojima. Trea jednaina je Gaussov zakon, ali onaj koji govori o konzervativnosti vektora magnetne indukcije. Tim zakonom naglaava se da su vektorske linije vektora magnetne indukcije neprekidne linije, zatvorene same u sebe. Ovom relacijom se pokazuje i da ne postoje magnetne mase, odnosno magnetni naboji, koje bi u magnetnom polju imale ulogu slinu ulozi koju imaju elektrini naboji u elektrinom polju. Stoga se magnetno polje treba tretirati kao bezizvorno vektorsko polje. etvrta jednaina je ustvari jedna verzija Ampreovog zakona o cirkulaciji vektora magnetne indukcije B. Unutar te jednaine, posebno je naglaeno da se uzroci uspostavljanja magnetnog polja nalaze u djelovanju kodukcionih struja ikond i djelovanju struja dielektrinog pomjeraja idp. Ova jednaina pokazala se i kao osnova tvrdnji da se prostiranje elektromagnetnih polja odvija konanim brzinama (ovo nije bilo poznato do tada), to je poslije i eksperimentalno potvreno. Analizirani sistem od etiri jednaine predstavlja ustvari i sistem Maxwellovih jednaina u integralnom obliku. S obzirom da je integralni oblik zapisivanja ovih jednaina, pogodan samo za proraune elektromagnetnih veliina u sistemima kod kojih je prisutan visok nivo geometrijske simetrije, to se isti sistem jednaina esto transformie (koristei resurse matematike discipline sa nazivom Teorija vektorskih polja) i u ekvivalentni diferencijalni oblik. Taj diferencijalni oblik sistema Maxwellovih jednaina posebno je pogodan za lokalnu formu analize ponaanja pojedinih veliina (dakle, odreivanje i razmatranje vrijednosti tih veliina unutar elementarne zapremine). Relacije koje slijede predstavljaju upravo diferencijalni oblik sistema Maxwellovih jednaina u nepokretnim sredinama:

rot E =

B ; t D ; t

B E = ; t D H = J + ; t

rot H = J +
div D = ; 0

D = ; 0

div B = 0 ;

( B = 0) .

U linearnim i izotropnim sredinama ovim jednainama mogu se pridruiti i relacije: J = p E + Estr ;

D = E;

B = H;

koje povezuju vektore D , B i J sa vektorima jaina polja E i H .

Epohalna vrijednost navedenog Maxwellovog sistema jednaina za opisivanje pojedinih fizikalnih veliina u elektromagnetnom polju, dodatno se uveava, ukoliko se uoi injenica da su rezultati njegovih istraivanja, generisani ak decenijama prije pojave Kvantne teorije i pojave Teorije relativiteta. Ni pod kasnijim uticajem revolucionarnih promjena u shvaanju i tretiranju fizikalnih pojava, do kojih je moralo doi zbog naunog ustoliavanja Teorije relativiteta i Kvantne mehanike, blistavost Maxwellovih jednaina elektromagnetnog polja, nije ni malo zasjenjena. S obzirom da se pri rjeavanju konkretnih inenjerskih problema, predmetne pojave po pravilu razmatraju u kontekstu usvojenog makroskopskog poimanja dogaaja, Maxwellov sistem jednaina za opisivanje elektromagnetnog polja, u Teoriji polja je zauzeo praktino upravo ono mjesto, kakvo imaju Kirchhoffovi zakoni u Teoriji elektrinih krugova i mrea.
Poetkom 1900. godine Max Planck, Albert Einstein i Niels Bohr definisali su novi pristup po kojem se atomima pripisuju kvantizirana energetska stanja, te sposobnost da emituju energiju u kvantima, kada prelaze iz jednog stanja u drugo. Potaknuti ovakvim idejama Werner Heisenberg i Erwin Schrodinger su 1925. godine formulisali osnovne principe Kvantne mehanike.

A. Einstein je 1905. godine, objavljujui rad sa naslovom O elektrodinamici tijela u kretanju, praktino postavio temelje nove naune oblasti, koja je potom preimenovana u Teoriju relativnosti; u toj naunoj oblasti egzaktno se ujedinjuju prostor i vrijeme u jedinstven entitet.

OSNOVE ELEKTROTEHNIKE
Zadaci za samostalni rad / X sedmica

1.

U elektrinom krugu stalne jednosmjerne struje, ija je elektrina ema prikazana na slici, poznate su vrijednosti elektrinih otpora: i , kao i elektrini napon izmeu taaka i razmatrane eme, . Treba izraunati elektrinu snagu, koju angauje analizirani elektrini krug sa slike, elektrini napon , kao i elektrine struje, koje prolaze kroz otpornike , .

2.

U elektrinom krugu stalne jednosmjerne struje, ija je elektrina ema prikazana na slici, realni naponski generator stalnog jednosmjernog napona u neopteredenom stanju raspolae sa potencijalnom razlikom izmeu svojih prikljunih stezaljki od . Njegov unutranji elektrini otpor je . Ako su poznate i vrijednosti elektrinih otpora u elektrinoj emi sa slike, , i , treba odrediti vrijednost ukupne elektrine struje , kojom razmatrani potroai optereduju naponski izvor, a potom nacrtati i potencijalni dijagram za elektrinu emu sa slike.

3.

Dat je cilindrini bakarni provodnik, krunog poprenog presjeka, poluprenika . Kroz ovakav provodnik, uspostavljena je stalna jednosmjerna elektrina struja, intenziteta . Ako je zapreminska koncentracija slobodnih elektrona , treba odrediti srednju brzinu kretanja tih elektrona.

4.

Radna karakteristika sijalice sa volframovom niti definisana je njenom elektrinom snagom ,i nazivnim elektrinim naponom na koji se ona treba prikljuiti . Mjerenjem u hladnom stanju, ustanovljeno je da je otpor te sijalice . Ako je temperaturni koeficijent volframa , kolika je radna temperatura volframove niti?

OSNOVE ELEKTROTEHNIKE
Zadaci za samostalni rad / XI sedmica

1.

U elektrinom krugu stalne jednosmjerne struje, ija je elektrina ema prikazana na slici, odrediti elektrini napon izmeu taaka i , . Poznata je vrijednost elektrinog napona na krajevima idealnog naponskog izvora .

2.

U elektrinom krugu stalne jednosmjerne struje, ija je elektrina ema prikazana na slici, ako se presjee veza u taki i tu spoji ampermetar unutranje aktivne elektrine otpornosti za koje e se iznose promjeniti elektrina struja i elektrini napon ?

3.

U elektrinom krugu stalne jednosmjerne struje, ija je elektrina ema prikazana na slici, treba odrediti iznos za koji e se promijeniti elektrini napon izmeu taaka i , , ukoliko se elektrinom otporniku , prikljui voltmetar unutranjeg elektrinog otpora , na nain prikazan na slici.

4.

U elektrinom krugu stalne jednosmjerne struje, ija je elektrina ema prikazana na slici, treba odrediti odnos elektrinih napona , to ih mjere idealni voltmetri i , za sluajeve kada je: a) sklopka otvorena, b) sklopka zatvorena.

5.

U elektrinom krugu sa slike s idealnim voltmetrom, napon na strujnom izvoru prije prekida voda na mjestu - bio je . Poslije prekida voda na mjestu - napon na strujnom izvoru je . Odrediti promjenu napona .

6.

Ulazna otpornost (otpornost izmeu taaka kombinacije otpornika prikazane na slici iznosi:

a.

b.

c.

d.

OSNOVE ELEKTROTEHNIKE
Zadaci za samostalni rad / XII sedmica

1.

U elektrinom krugu stalne jednosmjerne struje, ija je elektrina ema prikazana na slici, kada je sklopka zatvorena, idealni ampermetar registruje stalnu jednosmjernu struju . Istovremeno idealni ampermetar registruje stalnu jednosmjernu struju . Kolike vrijednosti stalne jednosmjerne elektrine struje e registrovati isti ampermetri, nakon to se otvori sklopka ?

2.

U elektrinom krugu stalne jednosmjerne struje, ija je elektrina ema prikazana na slici, idealni voltmetar pokazuje napon od . Koliki je napon idealnog naponskog izvora ?

3.

U elektrinom krugu stalne jednosmjerne struje, ija je elektrina ema prikazana na slici, idealni voltmetar pokazuje napon , pri oznaenom polaritetu tokom njegovog spajanja. ta e pokazati idealni voltmetar , nakon to se zatvori sklopka ?

4.

U elektrinom krugu stalne jednosmjerne struje, ija je elektrina ema prikazana na slici, nalaze se dva idealna naponska izvora. Elektrinim mjerenjima u ovakvom krugu registrovani su slijedei pokazatelji: a) kada djeluje samo izvor , a na mjestu izvora je kratkospojnik, izmjereno je da se u takvom krugu angauje elektrina snaga iz izvora od ; b) kada djeluje samo izvor , a na mjestu izvora je kratkospojnik, izmjereno je da se u takvom krugu angauje elektrina snaga iz izvora od . Ukoliko je poznato da izmeu potroaa u razmatranom elektrinom krugu vae odnosi: , i , koliku snagu angauju ti potroaci kada jednovremeno djeluju izvori i ?

5.

Za elektrini krug prikazan na slici poznati su slijedei podaci: , , , , . Odrediti napon pri otvorenom prekidau i napon pri zatvorenom prekidau .

, ,

6.

U elektrinom krugu prikazanom na slici odrediti potencijal take na referentnu taku.

u odnosu

a.

b.

c.

d.

OSNOVE ELEKTROTEHNIKE
Zadaci za samostalni rad / XIII sedmica
1. Za elektrini krug sa slike poznati su slijededi podaci: , , , , , , , . Primjenom metode struja kontura odrediti vrijednosti struja , , , , u granama kruga te napon na strujnom izvoru .

2.

Za elektrini krug prikazan na poznati su slijededi podaci: , , , , . Primjenom metode struja kontura odrediti otpornost i elektromotornu silu .

3.

Odrediti smjer i intenzitet elektromagnetnih sila koje djeluju na sve stranice pravougaone konture za sistem prikazan na slici. Poznate vrijednosti su: , , .

4.

Vrlo dugi ravni vodi i kruti metalni okvir smjeteni su prema slici. Kroz njih teku struje smjerova prikazanih na slici, a okvir ima teinu . U prikazanom poloaju ukupna sila na kruti metalni okvir jednaka je . Odrediti struju . Poznato je: , ; .

5.

Ako kroz vodi prikazan na slici tee struja u naznaenom smjeru, odrediti intenzitet i smjer vektora magnetne indukcije u sreditu pravougaonika (taka ). Vodi se nalazi u vazduhu. Poznato je: , , .

6.

Pozitivni naboji , i ubaeni su u homogeno magnetno polje indukcije naznaenim brzinama. Intenziteti sila na naboje su: a. b. c. d.

i kredu se

Q1

v1

Q2

v2

Q3
B

7.

Dva beskonano duga ravna vodia razmjeteni su kao na slici. Intenziteti struja koje teku kroz vodie meusobno su jednaki, a smjerovi protjecanja struja naznaeni su na slici. Vektor jaine magnetnog polja u taki ima smjer: a. b. c. d. niti jedan magneto polje jednako je

OSNOVE ELEKTROTEHNIKE
Zadaci za samostalni rad / XIV sedmica

1.

Strujna kontura poluprenika , sa stalnom jednosmjernom strujom , lei u ravni u vazduhu. Treba odrediti vektor magnetne indukcije u takama koje se nalaze na pravcu koji je normalan na ravan ,a prolazi kroz sredite te krune konture.

2.

Kruni solenoid duine sa gusto i ravnomjerno rasporeenih zavojaka, ima prenik . Kroz njegove zavojke se usmjerava stalna jednosmjerna struja . Odrediti vrijednost vektora magnetne indukcije u takama aksijalne ose solenoida, koja se podudara sa osom Decartovog pravouglog koordinatnog sistema.

3.

Zadana su dva, u geometrijskom smislu, jednaka torusa, pravougaonog poprenog presjeka . Unutranji poluprenik takvog torusa je , a spoljanji , pri emu je , a . Jedan je torus realizovan sa jezgrom od neferomagnetnog materijala, ije magnetne karakteristike su sline vazduhu, dok je drugi torus formiran od feromagnetnog materijala, ije su magnetne karakteristike date na slici. Na oba torusa su identine zavojnice, formirane od po ravnomjerno i gusto rasporeenih zavojaka, kroz zavojke se usmjerava stalna jednosmjerna struja . Treba odrediti odnos magnetnog fluksa u torusu s feromagnetnom jezgrom, prema fluksu u torusu sa neferomagnetnom jezgrom, te odnos magnetnog otpora feromagnetnog torusa, prema magnetnom otporu neferomagnetnog torusa.

4.

Zadano je torusno magnetno kolo, sa jezgrom od feromagnetnog materijala, struktuirano na nain prikazan na slici. Karakteristike upotrjebljenog feromagnetnog materijala date su tablicom. Ukoliko je duina srednje linije torusa , irina zranog raspora , popreni presjek jezgre torusa , a magnetno pobudna sila amperzavojaka, odrediti magnetno pobudnu silu, , koja de obezbijediti da magnetni fluks u torusu iznosi , te odredite koliko bi iznosila potrebna magnetno pobudna sila , ukoliko ne bi postojao zrani raspor, da se ostvari isti iznos magnetnog fluksa?

Napomena: Uzima se u obzir rasipanje linija magnetnog polja u zranom rasporu i to tako da se poveda povrina zranog raspora za .

5.

Na slici je prikazano magnetno jezgro izraeno od feromagnetnog materijala. Na ovom jezgru namotan je namot s zavoja. Kroz namot tee stalna jednosmjerna struja jaine . Dimenzije jezgre naznaene na slici date su u milimetrima. Pri zadanoj jaini struje, relativna magnetna permeabilnost materijala od kojeg je izgraeno jezgro iznosi . Odrediti magnetne tokove u svim dijelovima magnetnog jezgra. Zanemariti magnetna rasipanja.

6.

Dvije magnetne jezgre izraene su od materijala magnetne permeabilnosti i imaju dimenzije kao na slici. Namoti na jezgrama imaju broj zavojaka i kroz njih tee ista struja . U jednoj od jezgri napravljen je zrani raspor irine . Odrediti kako se odnose samoinduktivnosti i . Zanemariti ivine efekte. a. b. c. d.

7.

Za magnetni krug prikazan na slici vrijedi: a. c. b. d.

OSNOVE ELEKTROTEHNIKE
Zadaci za samostalni rad / XV sedmica

1. Magnetni krug prikazan na slici ima kruni popreni presjek povrine S i duinu srednje linije lS. Krug je izraen od eljeza magnetne permeabilnosti i na njega je namotan namot sa N zavoja kroz koji tee struja I. Odrediti elektromagnetnu energiju u ovom krugu.

2. Sistem sa slike se sastoji od beskonano dugog pravolinijskog provodnika i trougaone konture koji su postavljeni u vazduhu u istoj ravni. Poznati su slijedei podaci: a, 0, I1, I2. Odrediti meusobnu induktivnost provodnika i konture M12.

3. Provodnik CD nalazi se u homogenom magnetnom polju indukcije B = 0.8(T). Du Duina provodnika je l = 0.3(m). Otpor vanjskog kruga je R = 0.1( a 0.1(). Odrediti silu koja je potrebna da bi se provodnik kretao brzinom v = 20(m/s), promjenu ulanenog magnetnog toka u vremenu od 0.1(s), te iznos i smjer induciranog napona.

4. Provodnik duine b kree se po inama ravnomjernom brzinom v. ine Paralelno sa inama postavljen je beskonano dugi tanki provodnik kroz koji tee struja I. Odrediti iznos i smjer induciranog napona u provodniku duine b. Poznati su slijedei podaci: I = 1000 A, v = 100 m/ b = 38 cm, a = 10 cm. m/s,

5. Sistem na slici sastoji se od eljezne jezgre pravougaonog poprenog presjeka, namota kroz koji tee istosmjerna struja i provodnika na koji je prikljuen voltmetar. Magnetni tok u jezgri je konstantan i iznosi 0.01(Wb), a povrina 2 poprenog presjeka jezgre je 8103(m ). Provodnik se pomjera iz poloaja 1 u poloaj 2 tako to se u taki A strujni krug otvori i nakon provlaenja vodia kroz jezgru ponovo zatvori. Opisana operacija traje 0.2(s). Napon koji e pokazati voltmetar pri pomjeranju provodnika je:
eljezna jezgra

a. b. c. d.

U = 0.25(V). U = 0(V). U = 50(mV). U = 2(V).

A Vodi

Namot

6. Sistem na slici sastoji se od eljezne jezgre pravougaonog poprenog presjeka, namota kroz koji tee istosmjerna struja i provodnika na koji je prikljuen voltmetar. Magnetni tok u jezgri je konstantan i iznosi 0.01(Wb). Provodnik se pomjera iz poloaja 1 u poloaj 2 tako to se provlai kroz zrani raspor koji postoji u eljeznoj jezgri. Povrina 2 ovog zranog raspora je 8103(m ). Provodnik se kroz zrani raspor kree konstantnom brzinom, a njegov prolazak kroz zrani raspor traje 0.2(s). Napon koji e pokazati voltmetar pri pomjeranju provodnika je:
eljezna jezgra

a. b. c. d.

U = 0.25(V). U = 0(V). U = 50(mV). U = 2(V).

Namot

Vodi