PapaloukasCh MoniOsiouLouka

Ƀ ɼʄɿʉʎ ʃɲɿ ʉ ɶɸʘɶʌɲʔɿʃʊʎ ʖʙʌʉʎ ʏɻʎ
ȵʄʄɳɷʉʎ ɹʖʉʐʆ ɹʆɲ ʃʉɿʆʊ ɶʆʙʌɿʍʅɲ. ȵʀʆɲɿ
ɲɷʑʆɲʏʉʆʆɲʍɴɼʍʉʐʆ,ɸɿɷɿʃɳʉɷɸʑʏɸʌʉʎ.
ȿʊɶʘ ɲʄʐʍɿɷʘʏʙʆ ɲʆʏɿɷʌɳʍɸʘʆ ʉ ɼʄɿʉʎ
ʋɲʌɳɶɸɿʔʘʎʃɲɿɻȵʄʄɳɷɲɲʋɳʏɸʎ.Ʉʋʉɿʉʎ
ʋʄɻʍɿɳʍɸɿ ʏʉʆ ɼʄɿʉ ɼ ʏɻʆ ȵʄʄɳɷɲ ɽɲ ɹʖɸɿ
ʋʌʉɴʄɼʅɲʏɲɺʘɼʎʃɲɿɷɸʆɸʀʆɲɿʏʐʖɲʀʉʊʏɿ
ʉȼʃɲʌʉʎɼʏɲʆʌʘʅɿʊʎ.
ȸʅɸʄɹʏɻ ɲʐʏɼʐʋɳɶɸʏɲɿʍɸɶɸʆɿʃʊʏɸʌɻ
ʅɸʄɹʏɻɻʉʋʉʀɲɲʆɲʔɹʌɸʏɲɿʍʏʉʆɲʍʃʊʏʘʆ
ɲʋɲʏʙʆ, ʏʉʆ ɶɸʘɶʌɲʔɿʃʊ ʖʙʌʉ ʉ ʉʋʉʀʉʎ
ɸʀʆɲɿ ɷʉʅɻʅɹʆʉʎ ʍʏɻʆ ʋɲʌɲɶʘɶɼ ʃɳɽɸ
ɸʀɷʉʐʎʌɲɷɿʉʐʌɶʀɲʎɴɿʉʅɻʖɲʆɿʃɳ.ȴɿɲʌʃʙʎ
ɶʀʆɸʏɲɿ ɲʆɲʃɲʏɲʍʃɸʐɼ ʃɲɿ ɸʔɸʐʌʀʍʃʉʆʏɲɿ
ʆɹɸʎ. ȸ ɸʋɿʍʃɸʐɼ ʃɲɿ ɸʅʔɳʆɿʍɻ ʏɻʎ ʃɳɽɸ
ɲʖʌɸɿʊʏɻʏɲʎ ʘʎ ɲʋʉʄʑʏʘʎ ʄʉɶɿʃɼʎ ɸʀʆɲɿ
ʅɹʌʉʎ ʏɻʎ ɸʋɿʃɸʌɷʉʑʎ ɸʌɶɲʍʀɲʎ ɲʌʃɸʏʙʆ
ɸɿɷɻʅʊʆʘʆ ʍɸ ʃɳɽɸ ʏʉʅɹɲ ʏɻʎ ɲʋʊ ʏɻʆ
ʃɲʏɲʍʃɸʐɼʏɻʎʍɲɽʌɼʎɷʉʅɼʎ.
Ⱥɸʘʌʙʆʏɲʎ ʏɲ ɲʆʘʏɹʌʘ ʃɲʏɲʆʉɻʏɳ ʉ
ɲʆɲɶʆʙʍʏɻʎ ɽɲ ʋʌɹʋɸɿ ʆɲ ɲʆʏɿʄɻʔɽɸʀ ʊʏɿ
ʏʉʍʑʍʏɻʅɲɲʐʏʊɸʀʆɲɿɷʉʅɿʃɳʍʏɻʌɿɶʅɹʆʉ
ɲʄʄɳ ʃɲɿ ʅɸ ɿɷɿɲʀʏɸʌɻ ʋʌʉʍɼʄʘʍɻ ʍʏɻʆ
ɷɿɲʋɲɿɷɲɶʙɶɻʍɻ ʏʘʆ ʐʋɻʃʊʘʆ ʏʉʐ ʋɳʆʘ
ʍɸ ɸɽʆɿʃɳ ʃɲɿ ɽʌɻʍʃɸʐʏɿʃɳ ɺɻʏɼʅɲʏɲ ʏɲ
ʉʋʉʀʉʏʉʀɷɿʉʏɲʋʌʉʍɷɿʊʌɿʍɸʅɸɴɳʍɻʏɻʆ
ʋʌʉʍʏɲʍʀɲ ʏʘʆ ʍʐʅʔɸʌʊʆʏʘʆ ʐʋɲʄʄɼʄʘʆ
ʆʏʊʋɿʘʆ,ɲʄʄɳʃɲʏɳɴɳʍɻʃɲʏɲʍʃɸʐɲʍʏʙʆ
ɲʄʄʉɷɲʋɼʎʋʌʉɹʄɸʐʍɻʎ.
ȸʀʍʘʎʃɲʏɲʆʊɻʍɻʊʏɿɷɸʆʐʋɳʌʖɸɿʃɳʏɿ
ɸɽʆɿʃʊ ɼ ʖʌɿʍʏɿɲʆɿʃʊ ʅʋʉʌɸʀ ʆɲ ɴɸʄʏɿʙʍɸɿ
ʏɻʆʄɸɿʏʉʐʌɶʀɲʏɻʎʆʊɻʍɻʎʏʉʐʋʉʄʀʏɻ.
Ƀ Ƀʌɽʊɷʉʇʉʎ ɍʌɿʍʏɿɲʆɿʍʅʊʎ ɸʀʆɲɿ ɲʋʊ
ʏɻʆʔʑʍɻʏʉʐʋʌʉʔɲʆɹʎʊʏɿɷɸʆɸʐʆʉɸʀʏɻʆ
ʋɳʍɻʎ ʔʑʍɻʎ ɲʖʌɸɿʊʏɻʏɲ. Ɉʉ Ȱʆʏɸɽʆɿʃʊ
ɸʋʀʍɻʎɲʋʊʏɻʆʔʑʍɻʏʉʐʃʌɳʏʉʎɽɲɸʀʆɲɿ
ƧǑǊǍƾǌǆǊǂ: ƯƫƬƱƭƣƱƴ ƲƣƲƣƭƱƶƬƣƴ ɲɴɹʄʏɸʌʉʆɲʏʉɽɸʘʌɼʍʉʐʅɸɸɽʆɿʃʊ.
ȸ ʃɲʏɲʆʊɻʍɻ ʏʘʆ ʍʐʅɴɳʆʏʘʆ ʃɲɿ ʏʘʆ
ʃɲʏɲʍʃɸʐɲʍʅɹʆʘʆʅʑɽʘʆʃɲɿʏʘʆɸɽʆɿʃʙʆ
ʋɲʌɲɷʊʍɸʘʆ ʍʏɿʎ ʏʉʋɿʃɹʎ ʃʉɿʆʘʆʀɸʎ ɸʀʆɲɿ
ʉ ʅʉʆɲɷɿʃʊʎ ɷʌʊʅʉʎ ʆɲ ɴɲɷʀʍɸɿ ʃɳʋʉɿʉʎ
ʅɲʃʌʑʏɸʌɲ ʅɸ ɲʍʔɳʄɸɿɲ ʃɲɿ ʋʌʉʍʏɲʍʀɲ
ɲʋʊʏʉɲʆʏɸɽʆɿʃʊʍʑʍʏɻʅɲ. ȸɿʍʏʉʌʀɲʏʉʐ
Ƀʌɽʊɷʉʇʉʐɍʌɿʍʏɿɲʆɿʍʅʉʑɽɲʏʉʐɸʀʆɲɿʏʉ
ISBN: 978-618-81697-2-2
ɲʋʊʄʐʏʉʖʌɻʍʏɿʃʊɸʌɶɲʄɸʀʉɸʋɿɴʀʘʍɻʎ.

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

ΠΑΠΑΛΟΥΚΑΣ Ν. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ

Συγγραφέας : Παπαλουκάς Ν. Χαράλαμπος,
pap_cha@otenet.gr
Τίτλος: Μονή Οσίου Λουκά, Ευρώπη και Πολιτική.
Υπότιτλος: Φωκικά και Αττικοβοιωτικά.
ISBN: 978‐618‐81697‐2‐2
Επιμελητής: Νικόλαος Χ. Παπαλουκάς

Μακέτα εξωφύλλου, ψηφιακή σύνθεση : Γεωργία Παπαλουκά.
Εκδότης: Παπαλουκάς Ν. Χαράλαμπος
Copyright: 2015. Επιτρέπεται αντιγραφή κειμένου του έργου για μη

εμπορικούς σκοπούς κατόπιν εγγράφου αδείας του συγγραφέως και
του επιμελητού, με αναφορά των πηγών.
Εκτύπωση‐Βιβλιοδεσία: ΜΕΜΦΙΣ ΑΕ (Βασιλείου Χρυσάνθη). Γραφικές

Τέχνες, Σωκράτους 23, Αθήνα 10552 tel. 210‐5240732, 210‐5240728. Fax,
210‐5224556. E‐mail: memfisae @otenet.gr.

Αφιέρωση
Εις μνήμη
Ευσταθίου Γ. Στίκα
(1912‐1983)

Σημείωμα επιμελητού
Στην παρούσα μελέτη, όπως και σε όλες τις μελέτες, δίνεται η
αναγκαία πληροφόρηση και η παράθεση πρωτογενών πληροφοριών
αποφεύγοντας τις λανθασμένες μέσες λύσεις και κρατώντας μία όσο
το δυνατόν σταθερή στάση, χωρίς αυτό να σημαίνει αποδοχή στο
αλάθητο σε κάποιες προεκτάσεις ή λεπτομέρειες οι οποίες δεν
αναλύονται, για αυτό ο αναγνώστης πρέπει να είναι επιφυλακτικός,
όχι με τα γραφόμενα αλλά με τα συμπεράσματά του.
Είναι δύσκολο να γράψει κάποιος στην εποχή του για την
περιοχή του χωρίς να κατηγορηθεί για μονόπλευρη αντίληψη των
πραγμάτων. Έτσι καταβλήθηκε κάθε προσπάθεια ώστε η παροχή των
πληροφοριών να είναι επιστημονική γνώση και η γενικότερη
θεώρηση να πηγάζει μέσα από πρωτογενείς πηγές. Είναι πράγματα
με τα οποία καταπιανόμαστε για πρώτη φορά και βέβαια σε αυτή
την περίπτωση έχουμε το πλέον καλύτερο αποτέλεσμα, χωρίς ατυχία
ή αστοχία, όταν πρό κάθε ενέργειάς μας συσσωρεύσουμε αρκετή
γνώση η οποία να είναι επαρκής για το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα.
Θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρονται είτε έμμεσα να μην
προκύπτουν και οι υπάρχουσες αντιλήψεις οι οποίες προκύπτουν
από ακρισία η οποία είναι συνυφασμένη με την άγνοια. Σε ότι όμως
αφορά την σκόπιμη παραχάραξη των αληθειών οι οποίες έχουν
διαχρονικό χαρακτήρα αφήνεται ο αναγνώστης να τις κρίνει.
Η χρήση σκοπιμοτήτων είναι κάτι το οποίο ουδέποτε θα πάψει
να υπάρχει, αλλά όμως είναι χαρακτηριστικά σημαντικό ότι αυτές
σχεδόν πάντα στηρίζονται αποκλειστικά στην άγνοια και την
ημιμάθεια. Συνεπώς μόνος αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης
των προβλημάτων είναι η συνεχής ενημέρωση και ή όχι άκριτη
αποδοχή των πληροφοριών.
Οι ένοχοι ή όσοι εμπλέκονται δολίως και από ιδιοτέλεια σε
πράξεις και παραλείψεις οι οποίες επέφεραν πλήγματα στον
πολιτισμό είναι σίγουρο ότι δεν θέλουν την αλήθεια. Ο μοναδικός
τρόπος αποφυγής της ευθύνης, η οποία είναι και κληρονομική στις
περισσότερες των περιπτώσεων, είναι τόσο η απενοχοποίησή τους
μέσω διαστροφών, σε ότι αφορά δομές, καταστάσεις, γεγονότα και

πρόσωπα και η κατασκευή ενόχων με ετεροπροσδιορισμούς.
Αρκετά θέματα έχουν σημείο αναφοράς την Ιερά Μονή του
Οσίου Λουκά και προφανώς εδώ δεν καλύπτεται το θεωρητικό
κομμάτι. Όμως τίθεται ελάχιστη μαγιά περί της ορθής κατεύθυνσης
στην μελέτη ιστορικών θρησκευτικών ζητημάτων.
Είναι δεδομένο ότι κάποια στιγμή και ευελπιστώ ότι δεν θα
αργήσει να ολοκληρωθεί για πρώτη φορά στην Ελληνική Γραμματεία
η σημαντικοτάτη ιστορία της Μονής και του Ιδρυτή της, τού Οσίου
Λουκά του Στειριώτου, την οποία επίσης επιμελούμαι. Εξ ίσου
θεμελιώδης θα είναι και η ιδιαίτερη ενδελεχής αναφορά και η
οσαύτως επιμελής μνεία του Μοναχισμού ο οποίος είναι πλέον της
χιλιετίας στην υπηρέτηση των σκοπών της Ορθόδοξης Χριστιανικής
Πίστης, υφιστάμενος πολλάκις βασάνους και συμφοράς, παραμένων
στην αφάνεια, παρά την διαχρονική καθοριστική εξ ορισμού
συμβολή του στην πολιτική κοινωνία.
Το ελληνικό κράτος από την ίδρυσή του στράφηκε ενάντια
στον Μοναχισμό και τα Μοναστήρια. Στηρίχθηκε μέχρι σήμερα σε
ληστείες και δομήθηκε πάνω σε απάτες, σε ραδιουργίες και σε
εγκλήματα εις βάρος των κατοίκων του γεωγραφικού του χώρου. Για
την συγκάλυψη των αναφερθέντων χρειάστηκε να κατασκευάσει και
να προπαγανδίσει αντίστοιχες ιστορίες οι οποίες εμπεριέχουν
ανακρίβειες, διαστρεβλώσεις και συστηματικά ψεύδη, τα οποία δεν
αφορούν μόνο την Ελληνική ιστορία αλλά θίγουν την Ευρωπαική και
παγκόσμια ιστορία. Η περίπτωση της ενδελεχούς μελέτης της
ιστορίας της Μονής του Οσίου Λουκά μας καταδεικνύει πολλά εκ
των ανωτέρω αναφερθέντων αν όχι το συνολό τους.
Ύπό το πνεύµα των ανωτέρω απόψεων θεώρησα καθήκον την
επιμέλεια της παρούσης εργασίας η οποία θα συνεισφέρει ορθά
στην λαϊκή µνήµη, πράγµα δια το οποίον ασφαλώς ουδείς θα έχει
αντίρρηση. Υποθέτω.
Ο ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΣ
Νικόλαος Παπαλουκάς

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Πράγματα κοινότυπα και ίσως βαρετά επεναλαμβανόμενα σε
προλόγους αλλά αναγκαία διότι από πλευράς ιστορικής η παρούσα
εργασία είναι ιδιαίτερα πολύτιμη αλλά έχει αδυναμίες καθότι είναι
μεν δομικά υγιής και ένα κύτταρο επίσης υγιές, αλλά υπάγεται σε
ενός καρκινικό ιστό και περιβάλλεται από αυτόν. Η κατάσταση αυτή
δεν είναι εύκολα αντιμετωπίσιμη την ώρα μάλιστα που το σάπιο και
κάθε είδους αχρειότητα υπερτερούν είτε έχουν πλεονεκτήματα από
κάθε άποψη, κυρίως στην Ελληνική επικράτεια.
Σημαντικό ζήτημα είναι ότι ένας ο οποίος έχει σπουδάσει την
ιστορία και ο διδάσκων αυτήν είναι πολύ δύσκολο και μάλλον
απίθανο να μάθει να σκέφτεται ιστορικά, αφού είναι διαποτισμένος
πολύπλευρα με κάθε είδους δηλητήρια τα οποία αποτελούν κάτι
χειρότερο από γόρδιο δεσμό.
Έχω ήδη αναφέρει ότι στον Ελληνικό χώρο ένας Ορθόδοξος
Χριστιανός θεολόγος είναι ίσως ο μόνος ο οποίος έχει αρκετές
πιθανότητες να κατανοήσει την ιστορία και να την διδάξει με την
προϋπόθεση ότι θα πρέπει να έχει το θάρρος και να έχει
ξεκαθαρίσει πλήρως με την διαμορφωμένη πολιτική ιστορία, η
οποία αποτελεί ένα σύνολο μελανών σημείων και μελανωμάτων.
Με τα ανωτέρω δεδομένα είναι εύκολο να χορηγήσω κάποιο
δίπλωμα υψηλής εξειδίκευσης σε θέματα ιστορίας και η παρούσα
μελέτη εντάσσεται ως ακόμη ένα μάθημα και εργαλείο σε αυτή την
εξειδίκευση.
Απαιτούνται βεβαία τόμοι αναλύσεων της παρούσας εργασίας
σε επιμέρους ζητήματα, και ο αναγνώστης θα πρέπει να είναι
ιδιαίτερα προσεκτικός στα αναφερόμενα και κυρίως στις αιτίες οι
οποίες κατέστησαν αναγκαία την αναγραφή, τού κατά την άποψή
του, ασυνήθιστου ή πρωτάκουστου είτε ιδιαίτερα στην αναγραφή σε
αυτά τα οποία δεν συμφωνούν με την γενική κρατούσα άποψη και
αντίληψη επί ιστορικών και κοινωνικοπολιτικών θεμάτων.
Ω! πόση ανοησία και πόση ακρισία διακατείχε τον Ανώνυμο
της Ελληνικής Νομαρχίας την οποία θα πρέπει να αντιληφθεί ο
αναγνώστης και να είναι σε θέση να την αποδείξει. Αλλά δυστυχώς

δεν ήταν το κύριο αίτιο η ακρισία του και ούτε ήταν αβέλτερος, αλλά
η μεγίστη κακοήθεια και η αχρειότητα αυτού ώστε να παρουσιάσει
με συσσωρευμένα ψεύδη και αληθή ή και αληθοφανή δεδομένα, το
πρώτο εθνικιστικό βιβλίο, την πρώτη αντεθνική προπαγάνδα.
Δυστυχώς ο καλοπροαίρετος Σπυρίδων Ζαμπέλιος έσφαλλε
στους υπολογισμούς του και αρχικές απόψεις του, ότι οι κοινωνίας
πάνε μπροστά πνευματικά. Τάχιστα είδε το αντίθετο και επικράτησε
απόλυτα η μετριότητα και χαμηλής αξίας πνευματικότητα με κύριο
εκπρόσωπο τον Σαλαμώνα ο οποίος έγινε Σολωμός. Στην συνέχεια
την σκυτάλη της υποβάθμισης της νόησης την πήρε ο Καζαντζάκης ο
οποίος αρεσκόταν να παριστάνει τον θεολογούντα, με κύριο
χαρακτηριστικό γνώρισμα τον διαποτισμό του από τις ναζιστικές και
φασιστικές αντιλήψεις της εποχής του. Βεβαίως το πλήθος των υπό
αυτών μετριοτήτων και υποχείριων της πολιτικής, αναδειχθέντων ως
πνευματικών δεν έχει απαριθμηθεί. Όσους εξ αυτών γνωρίζουμε,
τους μαθαίνουμε όχι επειδή υπάρχει αναγκαιότητα ή ωφέλεια να
τους διαβάσουμε, αλλά μέσω της παιδείας που διαμορφώθηκε από
την αχρειότητα και την πολιτική.
Ξεφεύγοντας από τον Ανώνυμο που δημιούργησε ένα αχρείο
και ανιστόρητο ιστορικό πλαίσιο και τον «ιστορικό» εθνικοπολιτικό
Παπαρρηγόπουλο ο οποίος καθόρισε τι εστί εθνικό και ποιος είναι
εθνικός έχουμε και τον Γεώργιο Κρέμο ο οποίος και αυτός χρήστηκε
ιστορικός και λίγο από όλα, και αποτέλεσε εκτός των άλλων και το
σάπιο σανίδι το οποίο το πάτησαν αρκετοί. Η βδελυρή σούπα και το
συνονθύλευμα έδεσαν με την αναγκαία εμφάνιση της «αντίθετης»
άποψης, του ιστορικού Κορδάτου, ο οποίος προφανώς δεν ήξερε την
γλώσσα της εποχής, την καθαρεύουσα, και κατά συνέπεια έγραφε
εκτός των αερολογιών και ψευδή στοιχεία.
Αν προσθέσουμε και τον Τάκη Λάππα και τον Ευθύμιο Δάλκα,
ως τοπικούς ηρωίσκους, θα δούμε ότι το κύριο χαρακτηριστικό τους
γνώρισμα ήταν η ανάγκη να θεολογούν ενώ απείχαν μακράν αυτής
της επιστήμης και εφαπτόμενοι γλοιωδώς είτε δεμένοι για τα καλά
στο άρμα της πολιτικής. Κατά δεύτερο λόγο η αλληλοδιαφήμισή
τους εκτός από την κρατική προβολή και συμπαράσταση είναι το
10

δεύτερο σημαντικό γνώρισμα. Έτσι κάτω από όλες αυτές τις
συνθήκες η μελέτη της τοπικής ιστορίας είναι δυσχερής αφού η
γνώση συστηματικά εξαφανίστηκε και χάθηκαν σημαντικά ιστορικά
στοιχεία ή επιμελώς αποκρύφτηκαν είτε διαστρεβλώθηκαν πλήρως.
Βεβαίως δεν ευθύνονται οι συγγραφείς στο γεγονός ότι η ερμηνεία
της ιστορίας είναι από την φύση της ανατρεπτική.
Η όποια «εμμονή» σε συγκεκριμένες αναφορές και απόψεις οι
οποίες σχετίζονται με το κράτος και πρόσωπα τα οποία υπηρέτησαν
αυτό, οφείλεται στην προσπάθεια διασάφησης και τεκμηρίωσης της
πραγματικότητας. Η αναφερόμενη κατάσταση στην ουσία είναι μία
πρόδηλη «επιμονή» την οποία εύκολα μπορεί να την διακρίνει ο
αναγνώστης και είναι εμφανής και σε ουδεμία περίπτωση γίνεται
προσπάθεια συγκάλυψης αυτής.
Η αναφερθείσα εμμονή ως επίμονη προσπάθεια συσχετισμού
του χθές με το σήμερα δεν θα είχε νόημα εάν οι ιστορικές μελέτες
δεν αποσκοπούσαν σε ένα αύριο στο οποίο ο αναγνώστης δεν θα
μεταφέρει εν αγνοία του βάρη του παρελθόντος τα οποία έντεχνα
του φορτώνει η εκ συστήματος Παιδεία, ώστε να είναι ένα εύκολο
θύμα, υποχείριο του κράτους, και των επιδιώξεων αυτών που το
διαχειρίζονται είτε ορθότερα το λυμαίνονται και αφήνουν πάντα την
εντύπωση ότι ο πολίτης είναι μέτοχος αυτής της κατάστασης ώστε
στο τέλος να γίνεται συμμέτοχος ακόμη και υπεύθυνος και υπόλογος
των ανομιών αυτού του κράτους και των ραδιουργιών του.
Η συνολική προσπάθεια των μελετών εστιάζεται σε ζητήματα
κυρίως άγνωστα ή με άδηλες πτυχές, είτε σε θέματα τα οποία έχουν
υποστεί παρερμηνεία. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι μελέτες με
υπότιτλο «Φωκικά και Αττικοβοιωτικά» επιδιώκουν την ακριβολογία
και εμπέδωση γνώσεων σε θέματα τα οποία νομίζουμε ότι τα
έχουμε υπόψη και έχουμε άγνοια ή εσφαλμένη εντύπωση. Έτσι και η
παρούσα εργασία εντάσσεται στις μελέτες αυτές, έχουσα όλες τις
προϋποθέσεις, για την παρουσίαση σε μια σωστή βάση, αυτών που
πραγματεύεται.
Οπωσδήποτε θα είναι λανθασμένη η σκέψη ότι παρουσιάζεται
μια άποψη σε ένα θέμα επειδή υπάρχει απλά μια διαφορετική
11

άποψη ενώ παράλληλα υπάρχουν και αντίθετες απόψεις. Ότι την
αλήθεια την αντιπαλεύονται με σωρεία βιβλίων και προπαγάνδες
καλυπτόμενες από ιδεολογίες είναι άλλο ζήτημα, το οποίο φυσικά
δεν μας αφορά, καθότι συμβαίνει και τώρα και στο μέλλον να
υπάρχει ή να δημιουργείται σε ένα πόλο ένας άλλος πόλος ώστε να
μπορεί να σχηματισθεί η αντίθεση και η εν συνεχεία χάλκευση του
αντιθέτου. Η συνήθης και επικρατέστερη λογική είναι ο εξωραϊσμός
των πόλων μέσα από μια μέση κοινή αντίληψη η οποία τελικά
γίνεται ακραία, με την έννοια ότι αποτελεί εθνική αντίληψη και
προφανώς ανάγεται σε εθνικιστική επιταγή.
Η άποψη ότι η αλήθεια είναι κάπου στην μέση δεν είναι
καθόλου τυχαία και συνήθως έχει επιτυχία στις μάζες, παράδειγμα ο
εθνικοσοσιαλισμός ήταν μια μέση αντίληψη πρίν το Β’ Π.Π. κάτι που
η Ευρώπη και ιδιαίτερα η Γερμανία το κατάλαβε και έχει λάβει τα
μέτρα να μην ξανασυμβεί, σε αντίθεση με την Ελληνική παιδεία και
πολιτική η οποία κινείται ακόμη στην εποχή του 1936 με τους
Ολυμπιακούς Αγώνες του Paul Joseph Goebbels.
Ίδια ακριβώς και σήμερα συνεχίζουν οι μέσες αντιλήψεις να
κυριαρχούν και είναι γεγονός που σχετίζεται από την αρχαιότητα και
με τις απόψεις των στωικών φιλοσόφων του τύπου «ουδέν κακό
αμιγές καλού και ουδέν καλό αμιγές κακού». Συνήθως όπου δεν
επικρατούν οι αρετές και οι αξίες συμβαίνει ακριβώς αυτό δηλαδή
να κυριαρχεί η ισοπεδωτική ή εξισορρόπησης αντίληψη. Μέσα από
αυτές τις διαδικασίες και αντιλήψεις, οι οποίες έχουν πάντα πολιτική
βάση, όχι σπανίως θρησκευτική επικάλυψη όταν η θρησκεία είναι
πολιτικό υποχείριο, η ρωμιοσύνη έχει υποστεί σημαντικά πλήγματα.
Θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός
παραμένει αναλλοίωτος διότι στηρίζεται σε αξίες πανανθρώπινες
και ένα συγκεκριμένο πλαίσιο αξιών και χάρη σε αυτές παρέχεται η
δυνατότητα αναβίωσης του ρωμιού. Αν θεωρήσουμε την Ορθοδοξία
και τα εκάστοτε δόγματα ή την Ορθοδοξία με μια άλλη θρησκεία και
θεωρήσουμε ότι πρέπει να βρεθεί μια «μέση λύση» είναι ακριβώς η
εγκληματική πρακτική που περιγράφθηκε ανωτέρω.
12

Μονή Όσιου Λουκά
Το Μοναστήρι του Οσίου Λουκά κατά την ίδρυση του
Ελληνικού κράτους ήταν ένα σημαντικό Μοναστήρι και έτσι γλύτωσε
από την λαίλαπα της καταστροφικής μανίας των μοναστηριών από
την οποία διαπνεόταν το νέο Έθνος. Το νέο κρατίδιο προέβαλλε
ανωνύμως την εθνικιστική του ταυτότητα μέσω και βιβλίων όπως το
«Ελληνική Νομαρχία» το οποίο είναι και το πρώτο εθνικιστικό βιβλίο
το οποίο παρουσιάστηκε περί το 1850 στην Διεθνή και Ελληνική
Γραμματεία.
Η Μονή Οσίου Λουκά υπό του Ρώσου Μοναχού και περιηγητή

Barskij 1 κατά την επίσκεψή του το 1745.
Στόχος του νέου Ελληνικού κράτους ήταν ο οικονομικός
έλεγχος των μοναστηριών (χωριών ‐ οικισμών) τα οποία ήσαν μια
σημαντική πηγή εσόδων με βάση τα περιουσιακά τους στοιχεία τα
οποία με διάφορους τρόπους και δικαιολογίες. κυρίως με ιδιοτελές
λαϊκιστικό περιεχόμενο, αποσπάσθηκαν σταδιακά από τις μονές.
Άνθρωποι των «γραμμάτων» με συνήθως χαμηλό γνωσιακό
επίπεδο στο γνωστικό αντικείμενο επιστρατεύθηκαν σε ένα πόλεμο
φθοράς του μοναχισμού με χρήση ιδιαιτεροτήτων των κοινωνιών
1
Григорович‐Барский, Василий Григорьевич (псевдонимы: Василий
Киевский, Григорович, Барский, Плака, Альбов; 1/1/ 1701, Киев‐ 7/10/
1747 Киев)‐ малороссийский путешественник, писатель, публицист.

των μοναχών, που υπάρχουν σε κάθε κοινωνία, και κυρίως
μεμονωμένων περιπτώσεων. Στη περιοχή της Μονής του οσίου
Λουκά, και όχι μόνο, σπουδαίο ρόλο έπαιξε ο φερόμενος ως
ιστορικός Γεώργιος Κρέμος.
Ο Κρέμος κατέγραψε στο γόνατο την Ιστορία της Μονής του
οσίου Λουκά μην παραλείποντας να είναι αιχμηρός στους μοναχούς.
Η προχειρότητα της εργασίας και η μη επιστημονική αντίληψή του
επηρέασε και την μεταγενέστερη γνώση τόσο ως προς την ύπαρξη
της Μονής όσο και για την συμβολή της σε τοπικό γεωγραφικό
επίπεδο αλλά και Εθνικό.
Μονή οσίου Λουκά, R.W. Schultz, S.H. Barnsley 1890.

Σε ότι αφορά τον Μοναχό και Όσιο Λουκά η έρευνα δεν
προχώρησε ουσιαστικά και ο Γ. Κρέμος ήταν ο βασικός οδηγός, περί
τού βίου του Οσίου, για τους συγγραφείς τοπικών και εθνικών
ιστοριών όπως οι δημόσιοι υπάλληλοι Τάκης Λάππας, Ευθύμιος
Δάλκας, ο Δημήτριος Σοφιανός 2 και άλλοι. Τελικά συμπληρώνεται
ένα πάζλ στο οποίο η εικόνα του Μοναχού Λουκά θεωρώ ότι δεν
αντιστοιχεί στο πρόσωπο και μάλλον απέχει από τον Όσιο και
θαυματουργό Λουκά.
Στα θετικά του Κρέμου θα πρέπει να αναφέρουμε την αρνητική
άποψή του για του περιηγητές οι οποίοι και αυτοί πρόσθεσαν
2
Σοφιανός Δημήτριος Ζ. Ο Βίος του Οσίου Λουκά του Στειριώτη.
Προλεγόμενα‐μετάφραση‐κριτική έκδοση του κειμένου, Αθήνα 1989.
14

αρκετούς λίθους και ογκόλιθους ανακριβειών και αναληθειών με
πρωτοπόρο το Γάλλο εθνικιστή J. –A. Buchon 3 ο οποίος φέρεται και
ως ιδιοκτήτης και κατασκευαστής τοπογραφικού σχεδιαγράμματος
συγκεκριμένα μίας κάτοψης της Ιεράς Μονής του Οσίου Λουκά.
Η Ιερά Μονή οσίου Λουκά, αεροφωτογραφία 2004.

Το πιθανότερο είναι ότι οι γνώσεις του J. –A. Buchon δεν
επαρκούσαν για ένα τέτοιο εγχείρημα, καθότι από άλλες μετρήσεις
τις οποίες είχε πραγματοποιήσει σε άλλους ναούς προκύπτει ότι δεν
είχε καθόλου καλή σχέση με το μέτρο, αλλά επίσης δεν έχουμε στο
ενεργητικό του Buchon και άλλα τέτοια σχεδιαγράμματα, αν και
πέρασε για παράδειγμα από την Ιερά Μονή Δαφνίου.
Σε ότι αφορά την Μονή του οσίου Λουκά τα πράγματα ήταν
διαφορετικά καθότι η πανεπιστημιακή επιστημονική έρευνα έκανε
σημαντικά βήματα κατά τις τελευταίες δεκαετίες και αποκατέστησε
σταδιακά την γνώση για το κτητορικό και την ναοδομία της Μονής.
3
Παπαλουκάς Χαρ.. «Αξιοπιστία et l’ irresponsabilité de Jean Alexandre
Buchon ‐Les Misérables». Εκδ. 2014.
15

Αρχικά, σε αυτή τη γνώση συνέβαλλε, ο Ευσταθίος Στίκας και
το υλικό από τη μονογραφία 4 του, η οποία επιχειρεί την πλήρη
καταγραφή σε ότι αφορά τήν ιστορία και την ναοδομία της Μονής
και είναι πλούσια σε ιστορικό φωτογραφικό και σπάνιο υλικό.
Ναός της Αγίας Βαρβάρας.

Στην επιστημονική τεκμηρίωση συνέβαλαν μετά τον Ευστάθιο
Στίκα η καθοριστική συμβολή του αρχιτέκτονα πανεπιστημιακού
καθηγητή, του αείμνηστου Παύλου Μυλωνά 5 και της επίσης
αρχιτέκτονα, Λασκαρίνας Φιλιππίδου πρόωρα εκλιπούσης, η οποία
4
Στίκας Ευστάθιος Γ.. Το οικοδομικόν χρονικόν της Μονής του Οσίου
Λουκά Φωκίδος, 1970. Αρχαιολογική Βιβλιοθήκη αριθ. 65.
5
Παύλος Μ. Μυλωνάς (1915‐2005) καθηγητής της Ανωτάτης Σχολής Καλών
Τεχνών και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών..
16

επίσης συνέγραψε 6 μαζί με τον σύζυγό της Χ. Μπούρα το «Η
ελλαδική ναοδομία κατά τον 12ο αιώνα» 7 .
Νότια όψη Καθολικού 8 . Ερείπια Τράπεζας μετά το βομβαρδισμό.

Αναμφίβολα, είναι παγκόσμιο δεδομένο, ότι σε κάθε κράτος με
νεοσύστατο έθνος το οποίο μάλιστα υστερεί σε πολλούς τομείς, θα
παρουσιάζεται αναμφισβήτητα και λογοτεχνικό έλλειμμα τόσο σε
υψηλή νοηματική αλλά και σε ποιότητα. Αν λάβουμε υπόψη ότι η
λογοτεχνία και γενικότερα η συγγραφή ήταν συνυφασμένη με την
πολιτική και οι λογοτέχνες ήταν ως επί το πλείστον πολιτικοί ή
πολιτευόμενοι, εν συνδυασμώ με το γεγονός της συνύπαρξης και
διαχρονικής αυστηρής λογοκρισίας τότε διαπιστώνουμε την αιτία
προς την μη ύπαρξη θετικού έργου αυτών, έναντι της Μονής του
Οσίου Λουκά.
6
Φιλιππίδου Μπούρα Λασκαρίνα. O γλυπτός διάκοσμος του ναού της
Παναγίας στο μοναστήρι του Οσίου Λουκά,1980. (Μονογραφία).
7
Μπούρας Χαρ, Λασκαρίνα Μπούρα. Η ελλαδική ναοδομία κατά τον 12ο
αιώνα. Πρόλογος Στουρνάρας Γ. Επιμ. Κόκκου Αγγελική εκδ. Εμπορική
Τράπεζα, 2002.
8
Στίκας Ευστάθιος Γ.. Το οικοδομικόν χρονικόν…, ό.π. Πίναξ 123,β.
17

Η Μονή του Οσίου Λουκά και ο τόπος της αποτελούν ένα
μοναδικό και ευκλεές πολιτιστικό μνημείο της ιστορίας. Ο UNESCO 9 ,
κατά τον συγγραφέα, οργανισμός αμφιλεγόμενου κύρους, το 1990
την κατέγραψε καθυστερημένα σε Κατάλογο, ο οποίος αφορά την
Παγκόσμια Πολιτιστική Κληρονομιά προσδίδοντας τοιουτοτρόπως
μάλλον κύρος στον οργανισμό της.
Στήν Πανήγυριν τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ὅσ. Λουκᾶς, τῇ 3ῃ Μαΐου 1949 10 .

Στις 27; Αυγούστου 1943 ένα βυζαντινό μνημείο, η Ιερά Μονή
του Οσίου Λουκά, βομβαρδίστηκε. Αναστηλωτικές εργασίες είχαν
9
Εκπαιδευτικός Επιστημονικός και Πολιτιστικός Οργανισμός των
Ηνωμένων Εθνών (United Nations Educational Scientific and Cultural
Organization). Ιδρύθηκε το 1945 με έδρα την Γαλλία και το 1991
δημιουργήθηκε Ελληνική Εθνική Επιτροπή UNESCO.
10
Φωτογραφία Αρχείου Χαραλάμπου Νικολάου Παπαλουκά. Στο δρόμο
υπάρχει σε δημόσια θέα οπλοπολυβόλο. Τα τραύματα και οι πληγές του Β’
Π.Π. αλλά κυρίως του Εμφυλίου πολέμου είναι εμφανή σε κτήρια και
ανθρώπους.
18

ξεκινήσει από το 1939 με επίβλεψη του επιθεωρητού Αρχιτέκτονα
Ευσταθίου Στίκα, μετέπειτα μετά το 1958 διευθυντή στη διεύθυνση
αναστήλωσης αρχαίων και ιστορικών μνημείων της Αρχαιολογικής
Εταιρείας.
Ἕν τῶν εἰδωλίων περιστερᾶς τοῦ Καθολικοῦ 11 .

Αν και ουδέποτε μπορεί να δωθεί βαρύτης σε γραφόμενα υπό
τινων συγγραφέων ιστοριών οι οποίες τεκμηριωμένα δεν αποτελούν
ιστορία, αλλά ιστόρηση κάτω από πολιτική εποπτεία, σε αρκετά
σημεία αυτών επειδή δεν πρόκυπτε κατά την εποχή της συγγραφής
πρόβλημα με κάποια αναφερόμενα ή δεν υπήρχε η γνώση δεν είναι
απίθανο να συναντήσει κάποιος και κάποια αλήθεια που χάθηκε.
«Διάλεξε τὰ ρειποθέμελα τῆς ἀρχαίας Στείριδας, κοντά στὸ ναό
τῆς Στειριώτιδας Ἀρτέμιδας ποὺ κείτονταν γκρεμισμένος» γράφει 12 ο
Τάκης Λάππας αναφερόμενος στον Όσιο Λουκά. Αν και έως το 1992
περίπου κάποιος μπορούσε να δει τα περιστέρια αυτά, σήμερα είναι
αδύνατο να βρεθεί δημόσια φωτογραφία για αυτά. Προφανώς δεν
11
R. W. Schultz, S. H. Barnsley. The monastery of Saint Luke of Stiris, in
Phocis, and the dependent monastery of Saint Nicholas in the Fields, near
Skripon, in Boeotia / by Robert Weir Schultz and Sidney Howard Barnsley;
lately members of the British School at Athens. London: Macmillan and Co.,
Ltd., 1901. Plate 20, Interior of small Church looking east. (by Papaloukas
Charalambos, Detail).
12
Λάππας Τάκης. «Βοιωτικά Μοναστήρια», ἐκδόσεις Κένταυρος τυπώθηκε
τὸν Ἀπρίλη τοῦ 1950. [χ.χ.], σελ. 11.
19

θα έπρεπε να είναι εκεί ως μη θρησκευτικό στοιχείο, αν και στο
παρελθόν λανθασμένα γινόταν αναφορά περί του «συμβόλου» του
Αγίου Πνεύματος, αλλά τουλάχιστον σε Αρχαιολογικό Μουσείο θα
έπρεπε να υπάρχουν. Πλέον οι αναφορές σε αρχαίο ναό συνήθως
γίνονται περί ναού της Δήμητρας.
Είναι γνωστό βεβαίως ότι η Άρτεμις αγαπούσε τις προς αυτήν
ανθρωποθυσίες κάτι το οποίο σήμερα γίνεται προσπάθεια από τους
εθνικούς αρχαιολάτρες να παραποιηθεί γεγονός όμως το οποίο είναι
και εις βάρος του Χριστιανισμού και των εκατομμυρίων Μαρτύρων
θυμάτων της αρχαίας θρησκείας και των ειδωλολατρών οι οποίοι
ουδέποτε μέχρι σήμερα ερυθριούν. Φυσικά δεν είναι το πρόβλημα η
μη κατανόηση της Χριστιανικής Θρησκείας υπό των ειδωλολατρών
αλλά ο μη πολιτισμός των αρχαίων θεών και ο συνεπαγόμενος και
συνακόλουθος αυτών κανιβαλισμός.
Το 1950 ο ναός του Οσίου Λουκά σε πλαίσια της κρατικής
οικονομικής πολιτικής και κυρίως για λόγους ωφελιμιστικούς
χαρακτηρίστηκε χώρος αρχαιολογικός, αλλά αργότερα δόθηκε εκ
νέου σε λειτουργική χρήση, καθότι η κοινωνία στην περιοχή είναι
κλειστή και εύκολα μπορούσε να γίνει πεδίο αντιπαράθεσης το θέμα
αυτό, μεταξύ των Χριστιανών και της πολιτείας.
Βέβαια ο Ναός όσο και η Μονή του οσίου Λουκά αποτελούν
σημαντικότατο Χριστιανικό αρχαιολογικό μνημείο πολιτισμού. Αλλά
επίσης η Μονή αποτελεί δια τον ερευνητή της ιστορίας και πιστεύω
τον κάθε ενδιαφερόμενο περί της ιστορίας της, ένα ιστορικό μνημείο
υπενθύμισης των πολιτικών αχρειοτήτων και σκοπιμοτήτων.
Έως σήμερα είναι άγνωστα, αρκετά σημεία γενικού και ειδικού
ενδιαφέροντος τα οποία αφορούν την Ιερά Μονή του Οσίου Λουκά
και τον Όσιο Λουκά ως προς τον βίο του και την προσωπικότητα ως
Μοναστού και Ιδρυτή της Μονής του. Επίσης ο επαναπροσδιορισμός
τινών εξωραϊσμών, ιδιαίτερα σε ότι αφορά θέματα αξιών κοινωνικής
οικονομικής και πολιτιστικής συμβολής Μονών και του μοναχισμού,
είναι επιβεβλημένος. Το έτυμον του Μοναχού δεν είναι αχλύεν, ως
επιδιώκει ο πλήρους ακρισίας και μεστός αβελτηρίας λόγος της
ατελούς μονάδος Ελληνισμός, πηρών γόνων και γονιδίων Παλλαδά.
20

Στίγματα και Επικρίσεις.
Σημαντικός προβληματισμός και ερωτηματικά δημιουργούνται
από την έλλειψη πλήρων δημόσιων βιογραφικών στοιχείων και της
συνολικής προσφοράς αλλά και του συνολικού έργου τού Ευστάθιου
Γ. Στίκα, ενός σημαντικού ανθρώπου, επιθεωρητού αρχιτέκτονα
(1938‐1958) και μετέπειτα διευθυντού της Διεύθυνσης Αναστήλωσης
των αρχαίων και ιστορικών μνημείων, σε αντίθεση με Αρχαιολόγους
της εποχής του, πρό και μετά αυτής.
Η οικογένεια Στίκα κατά τον 17ο αι. διασκορπίστηκε στην Ηλεία
την Αιτωλοακαρνανία, και στα Τρίκαλα Κορινθίας. Στην Κορινθία
γεννήθηκε ο παππούς του βιογραφούμενου, Γιάννης Στίκας, ο
οποίος είχε το ψευδώνυμο Σκυλογιάννης και πολέμησε με το
Νοταρά κατά των Τούρκων. Έκλεψε τη σύζυγό του, Κωνσταντίνα,
από τη Χίο και απέκτησαν πολλά παιδιά, μεταξύ των οποίων ο
Παναγιώτης, ο οποίος απεβίωσε σε ηλικία 46 ετών. Κι εκείνος με τη
σειρά του απέκτησε πολλά παιδιά, μεταξύ των οποίων ο Γεώργιος,
πατέρας του βιογραφούμενου. Ο Γεώργιος μεταφέρθηκε το 1910
στο Ξυλόκαστρο Κορινθίας για να ασχοληθεί με το εμπόριο.
Ο Γεώργιος παντρεύτηκε την Ελένη Μετζέλου από τα Τρίκαλα,
από αγροτική οικογένεια, η οποία είχε γεννηθεί γύρω στο 1890 και
πέθανε το 1967. Μαζί απέκτησαν την Ντίνα, τον Παναγιώτη, τον
Αργύρη, τη Βούλα, τον Ανδρέα, τον βιογραφούμενο Ευστάθιο και τη
Μαρίκα. Όλα του τα παιδιά είχαν γεννηθεί μέχρι το 1912. Από το
Ξυλόκαστρο, ο πατέρας του Ευσταθίου, ο Γεώργιος Στίκας έκανε
εξαγωγή σταφίδας στην Αγγλία και ακατέργαστου δέρματος στη
Γερμανία. Απεβίωσε το 1926.
Το Μετζέλος, από το γένος της μητέρας του Ευσταθίου Στίκα,
είναι μέχρι σήμερα επίθετο καταγόμενων εκ Ξυλοκάστρου. Τα Άνω,
Μεσαία και Κάτω Τρίκαλα 13 είναι στην ορεινή Κόρινθο, με εγγύς
13
Τα Τρίκαλα Κορινθίας αποτελούνται από τρία χωριά, τα Κάτω, τα
Μεσαία και τα Άνω που είναι και το μεγαλύτερο χωριό με υψόμετρο
περίπου 1100 μ. Η απόστασή τους από το Ξυλόκαστρο είναι 24 χλμ.. Τα
Τρίκαλα δημιουργήθηκαν τον 10ο αι. στη θέση του αρχαίου Μύσαιου και
υπήρξαν πατρίδα των Νοταραίων, ισχυρών κοτζαμπάσηδων, οι οποίοι

πλησιέστερο παραθαλάσσιο τόπο, το Ξυλόκαστρο.
«Στίκας Εὐστάθιος, τοῦ Γεωργίου. Ἀρχιτέκτων, Διευθυντής
Ἀναστηλώσεων· Έγεννήθη 20 Σεπτεμβρίου 1912 είς Ξυλόκαστρον.
Συνεζεύχθη τὴν Εὐγενία Πιτίδου. Τέκνα: ἕν ἄρρεν, ἕν θῆλυ· Σπουδαί:
Ἀρχιτέκτων Ε. Μ. Πολυτεχνείου. Ἀρχαιολογία καὶ Τέχνη, Σχολή
Καλῶν τεχνῶν Παρισίων, Πανεπιστήμιο Σορβόννης» 14 . Εργάστηκε ώς
αρχιτέκτων τό διάστημα 1934‐1937, και έκτοτε στη Διεύθυνση
Αναστηλώσεως τοϋ Υπ. Παιδείας, της οποίας έγινε Διευθυντής.
Ενδιαφέρουσες πληροφορίες αντλούμε από Συνεδρίο 15 του
ΕΜΠ. Αναφέρεται ότι αρχιτέκτονες οι οποίοι αποφοίτησαν το 1935
και το ίδιο έτος έφυγαν στο εξωτερικό ήταν οι Γάτος Αθανάσιος,
Στίκας Ευστάθιος, Σφαέλλος Χαράλαμπος, Κωνσταντίνος Δοξιάδης.
Τρείς εξ αυτών ολοκλήρωσαν τα χρόνια εκείνα διδακτορική
διατριβή, οι δύο στο Παρίσι, ο Σφαέλλος και ο Στίκας, και ο τρίτος, ο
Δοξιάδης 16 (ο σχεδιαστής των Άσπρων Σπιτιών), στο Βερολίνο.
εγκαταστάθηκαν εκεί τον 16ο αι.. Την εποχή της Τουρκοκρατίας λεγόταν
και "αρχοντομαχαλάς" λόγω της επιβλητικής αρχιτεκτονικής του, με τους
ψηλούς πύργους, τις βαριές σιδερένιες πόρτες και τα αρχοντικά σπίτια,
σήμερα σώζονται ελάχιστα. Πολιούχος είναι ο Άγιος Νικόλαος, ο οποίος
ανακαινίσθηκε το 1805. Τα αρχιτεκτονικά του γνωρίσματα συμπίπτουν με
το παραδοσιακό του τόπου. Είναι θολωτός με κεραμοσκεπή και ψηλό
τρούλο και στο εσωτερικό του φέρει πολλές αγιογραφίες.
14
Ελληνικόν Who's who. Εκδ. Ελληνικόν Who's who, 1965, σ. 571.
15
Παναγιώτης Τουρνικιώτης. «Η δράση αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ στη διεθνή
σκηνή», Συνέδριο: «170 Χρόνια Πολυτεχνείο, οι μηχανικοί και η τεχνολογία
στην Ελλάδα». Επιστημονική επιμέλεια έκδοσης Μ. Ασημακόπουλος, Γ.
Καλογήρου, Ν. Μπελαβίλας, Θ. Π. Τάσιος, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο,
Αθήνα 2012, Τόμος Β’, σ. 241 ‐ 251.
16
Δοξιάδης Κωνσταντίνος. «Επραγματοποίησεν μεταπτυχιακάς σπουδάς
εις το Πολυτεχνείον Βερολίνου ‐Σαρλόττενμπουργκ, λαβών το 1936 τον
τίτλον του Διδάκτορος Μηχανικού Mit Auszeichnung δια την μελέτην του
«Η πολεοδομία στην Αρχαία Ελλάδα». (...) Από του 1951‐1953 ησχολήθη
εις την Αυστραλίαν με την μελέτην της εγκαταστάσεως Ευρωπαίων
μεταναστών, εν συσχετισμώ προς το σχέδιον αναπτύξεως της χώρας. (...)
Από του 1953 ανέλαβεν εκ νέου την διεύθυνσιν του Τεχνικού Γραφείου
22

[Κατά τὸ 1948 ἔτυχεν ὑποτροφίας τῆς Γαλλικῆς Κυβερνήσεως
καὶ μετεκπαιδεύθη εἰς Γαλλίαν ἀπό τοῦ 1948‐51 ἐπί τῶν
ἐφαρμοζομένων μεθόδων ἐναστηλώσεως καὶ συντηρήσεων
μνημείων εἰς Γαλλίαν. Παρηκολούθησαν ἐπί διετίαν και
ἐπαρουσίασεν διάφορα θέματα εἰς τὴν «Ecole Nationale des Beaux‐
Arts», ἐργασθείς εἰς το «Atelier Madelin». Ἐπραγματοποίησε
μεταπτυχιακάς σπουδάς εἰς τὸ Πανεπιστήμιον τῶν Παρισίων
(Sorbonne) λαβῶν το 1950 τὸν τίτλον τοῦ διδάκτορος avec la
mention très honorable δια την μελέτην του «L’Eglise Byzanti‐ne de
Christianou en Triphylie et les autres édifices du même type»]. Εν
συνεχεία επέστρεψε στην Ελλάδα και συνέχισε να εργάζεται στη
Διεύθυνση Αναστηλώσεως Αρχαίων και Ιστορικών Μνημείων του
Υπουργείου Εθνικής Παιδείας. (Αρχιτεκτονική 20/1960,
«Βιογραφικόν Λεξικόν Ελλήνων Τεχνικών», σελ. 38).
Σταχυολογώντας 17 τον Ακαδημαϊκό και Αρχαιολόγο Πετράκο
Βασίλειο διαβάζουμε:
«Ἡ ἁρμοδιότητα τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀρχιτεκτονικῆς, δηλαδή
τῆς ἐγκρίσεως τῶν σχεδίων καὶ τῆς κατασκευῆς τῶν νέων ἐκκλησιῶν
ἔμεινε στὸ Ὑπουργείο Παιδείας· ὁ Στίκας μετατάχθηκε στὸ Ὑπουργεῖο
Προεδρίας ὡς ὑφιστάμενος πλέον τοῦ Γενικοῦ Διευθυντοῦ τῆς
Ὑπηρεσίας, τοῦ Ἰωάννου Παπαδημητρίου 18 ἑως τὸν Ἀπρίλιο τοῦ
1963...
..Διεύθυνση ἀναστηλώσεως νέων ἀρχιτεκτόνων καὶ μηχανικῶν,
του, ασχοληθείς με θέματα οικιστικής πολιτικής, πολεοδομίας,

αρχιτεκτονικάς και κατασκευαστικάς μελέτας, έργα υποδομής και εν γένει
πάσης φύσεως τεχνικά έργα.» (Αρχιτεκτονική 21/1960, «Βιογραφικόν
Λεξικόν Ελλήνων Τεχνικών», σελ. 9)..
17
Πετράκος Βασίλειος Χ. «Η Περιπέτεια της ελληνικής αρχαιολογίας στον
βίο του Χρήστου Καρούζου». Βιβλιοθήκη τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς
Ἑταιρείας ἀρ. 150 Ἀθῆναι: Ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογική Ἑταιρεία, 1995...
18
Ἐστία 11 Μαρτίου 1961, Ἀκρόπολις, 5 Αὐγ. 1961. Ὁ ἀρθρογράφος τῆς
ἐφημερίδας αὐτῆς κρίνει τὸ ΝΔ ὡς κακό ἐπειδή τὸ εἶχε ἐγκρίνει ἡ ΕΔΑ, ἡ
οποία ὑποστήριζε ἔτσι τὸν Παπαδημητρίου μέλος του ΕΑΜ στην Κέρκυρα
κατά την Κατοχή...
23

οἱ ὁποίοι δὲν ἦσαν τῆς ἀρεσκείας τοῦ Στίκα, δημιούργησε νέες αἰτίες
δυσαρεσκείας καὶ σύγκρουσης. Ἤδη ἀπό τὸ καλοκαίρι τοῦ 1963
ὁρισμένοι ἀπό τους ἀρχιτέκτονες αὐτούς προετοίμαζαν ἐπίθεση
ἐναντίου τοῦ Στίκα, ἡ ὁποία ἐκδηλώθηκε τὸν Δεκέμβριο τοῦ 1964!....
Ἡ κρίση ποὺ δημιουργήθηκε στὴν Ὑπηρεσία στὸ τέλος του
1964 και διήρκησε ὁλόκληρο σχεδόν τὸ 1965, γιὰ τὶς ἀναστηλώσεις
ποὺ ἔκαμε ἡ ἁρμόδια Διεύθυνσή της ξεκίνησαν ἀπό προσωπικά
κίνητρα...
Οἱ προειδοποιήσεις γιὰ τὸν σφαλερό δρόμο ποὺ ἀκολουθοῦσε
ἡ Διεύθυνση Ἀναστηλώσεως, πού ἐκπροσωποῦσε πλέον ὁ Στίκας,
εἶχαν γίνει ἀρκετά νωρίς. Τον Αὔγουστο τοῦ 1960 ὁ Κώστας Μπίρης
μ᾿ ἐμπεριστατωμένα μελετήματα ἔκαμε σφοδρή κριτική τῆς
ἀναστήλωσης τῶν Ἁγίων Ἀσωμάτων τῆς Ἀθήνας, τονίζοντας ἀκριβῶς
τὴν ἔλλειψη ἀρχαιολογικῆς μελέτης... ».
Ο σοφός μελετητής δυνατόν να αντιληφθεί την ακρισία του
ακαδημαϊκού συγγραφέα, απουσία ενάργειας, αλλά και την πολιτική
του ως αρχαιολόγου. Τα θέματα είναι νωπά και προφανώς βρέθηκε
η επιφανειακή αιτιολόγηση της απουσίας του Ε. Στίκα από την
δημόσια προβολή. Βεβαίως μόνο και μόνον η εμπλοκή του ελάχιστα
γνωστού αρχιτέκτονα, αλλά πασίγνωστου στο World Wide Web
Αρβανιτολόγου – Αλβανολόγου, Μπίρη (βλ. 19 και Τάσος Νερούτσος
Μπέης) του οποίου την ακρισία την έχουμε καταδείξει σε άλλες
μελέτες (βλ Φωκικά και Αττικοβοιωτικά) σχετικά και με το έργο του
«Αρβανίτες οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού» είναι αρκετή να
αντιληφθεί ο αναγνώστης το απύθμενο τού βαράθρου στο οποίο
έχει υποπέσει η κρατική αντίληψη περί πολιτισμού.
Προφανώς είναι ασήμαντο να προσδιορίσουμε στην παρούσα
εργασία την ελάχιστη διαφορά μεγέθους του διανυσματικού μέτρου
Πετράκου ‐ Μπίρη αλλά η συνισταμένη της αβελτηρίας, ως πάρθιο
βέλος στιγματίζει την εν συνεχεία πορεία της αρχαιολογίας και ως
πάριο βέλος την αντίληψη περί αναστήλωσης των μνημείων.
Η κατάπτωση της Διεύθυνσης Αναστήλωσης και η επικράτηση
19
Παπαλουκά Γ. Μπουφίδης Νικόλαος. Νερούτσων Έργα και Ημέραι. 2015.
24

σε αυτήν πολιτικού γραφειοκρατικού πνεύματος σχετίζεται και με
την είσοδο νέων τεχνικών, ορισμένοι από τους οποίους κατέφυγαν
σε αυτήν για την εξασφάλιση απρόσκοπτης σταδιοδρομίας και όχι
από επιστημονικό ενδιαφέρον προς τα μνημεία όπως συνέβαινε με
τον Ορλάνδο 20 και τους μαθητές του. Άλλος λόγος, ισχυρός, ήταν η
αποξένωση του Ορλάνδου από τη Διεύθυνση Αναστηλώσεως και η
απομάκρυνση επίσης από αυτήν το 1967 του Ευσταθίου Στίκα.
Έτη 1951 ‐ 1966 είναι χαρακτηριστική για την Αρχαιολογία στα
νεώτερα χρόνια. Στις αρχές της περιόδου πρωθυπουργοί είναι ο
Σοφ. Bενιζέλος και ο N. Πλαστήρας. Tον Πλαστήρα διαδέχεται ο Aλ.
Παπάγος, μετά τον θάνατο του οποίου κυβερνά ο K. Kαραμανλής
(από τον Oκτώβριο 1955 ώς τον Nοέμβριο 1963). Aκολουθούν οι
κυβερνήσεις του Γ. Παπανδρέου (1963‐1965) και της αποστασίας
(1965‐1967).
Προκαλεί εντύπωση κατά την ανωτέρω περίοδο ο αριθμός των
ανασκαφών που γίνονται από την Εταιρεία, οι περισσότερες από τις
οποίες λήγουν σε μια περίοδο. Είναι κυρίως σωστικές, όπως θα
ονομαστούν αργότερα. H εφαρμογή της μηχανικής καλλιέργειας σε
20
Αναστάσιος Κ. Ορλάνδος (1887 ‐ 1979). Διακεκριμένος Αρχαιολόγος,
αρχιτέκτονας, φιλόλογος. Διετέλεσε τακτικός καθηγητής αρχιτεκτονικής
Μορφολογίας και Ρυθμολογίας και καθηγητής της Ιστορίας της
Αρχιτεκτονικής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Επίσης, διετέλεσε
τακτικός καθηγητής της Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου
Αθηνών. Υπήρξε Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών από της ιδρύσεώς της, το
έτος 1926, Πρόεδρός της το 1950 και Γενικός Γραμματέας τα έτη 1956 –
1966. Διετέλεσε Πρόεδρος και μέλος πληθώρας εταιρειών και ιδρυμάτων
πανεπιστημιακών της Ελλάδος και του εξωτερικού, ώς και Επιστημονικών
Ακαδημιών. Σπουδαίες υπηρεσίες ως διευθυντής αναστηλώσεως αρχαίων
και βυζαντινών μνημείων προσέφερε στην Ελλάδα. Αναφορικά με τα
Βυζαντινά μνημεία, επιμελήθηκε εργασιών αναστηλώσεως στον Μιστρά,
το Άγιο Όρος, το Δαφνί, τη Βοιωτία. Εξέδωσε αρκετά βιβλία, που
αναφέρονται στα υλικά δομής, που χρησιμοποιούσαν οι Αρχαίοι Έλληνες
και στις αρχαιολογικές έρευνες που επιμελήθηκε, ενώ δημοσίευσε
πληθώρα άρθρων και μελετών σε επιστημονικά περιοδικά ελληνικά και
ξένα. Βλ σχ. λήμμα στο Τασιόπουλος Νικόλαος... βιβλιογραφία..
25

ευρεία κλίμακα και η χρήση εκσκαπτικών μηχανημάτων διαρκώς
αποκαλύπτουν νέες αρχαιότητες, τις οποίες το κράτος δεν μπορεί με
τα περιορισμένα οικονομικά να ερευνήσει. Ως γνωστόν ουδέποτε
σταμάτησε η δομική κλοπή και η εκ κατασκευής κρατική αχρειότητα,
χωρίς να παραβλέπεται και ο κατοχικός οικονομικός δοσιλογισμός
αρχιτεκτόνων και πολιτικών μηχανικών συνεργατών των Γερμανών,
εκδοτών και άλλων επαγγελμάτων, με αμύθητα κέρδη. Ο Ιστορικός
Δ. Κούκουνας 21 αναφέρει:
[Έχει διαπιστωθεί ότι οι πολιτικοί και οι μεγαλοεπιχειρηματίες
έχουν μια ιδιότυπη αντίληψη περί του νομίμου και του ηθικού. Ιδίως
κατά τα τελευταία χρόνια, από του έτους 2010 και εξής, έχουν
παραμερισθεί πολλές αναστολές που σε προηγούμενες εποχές είχαν
μια κάποια αξία. Το γεγονός ότι πραγματικά και νομοθετικά η χώρα
μας έχει περιέλθει σε μια υποτελή σχέση θα κριθεί ιστορικά εν
καιρώ – υποθέτω ενδελεχώς.
Δεν είναι η πρώτη φορά που η νεώτερη Ελλάδα φθάνει στη
χρεοκοπία, ούτε η πρώτη φορά που χάνει την εθνική κυριαρχία της.
Και βεβαίως ούτε η πρώτη φορά που μια μειοδοτική έως προδοτική
πολιτική εξουσία αυθαιρετεί και επιβάλλει ασφυκτικά δεσμά στον
λαό μας.
Έχοντας ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη σύγχρονη ιστορία και ειδικά
με την περίοδο της Κατοχής 1941‐44, διαπιστώνω πολλά κοινά
σημεία εκείνης της εποχής με τη σημερινή. Το ζήτημα είναι ότι
αίφνης συναντώ συνεπώνυμα πρόσωπα να κυριαρχούν σήμερα
όπως και τότε. Και εδώ ακριβώς ανακύπτει το μέγα ερώτημα: Πόσο
συμπτωματικό είναι το γεγονός είναι ότι οδηγηθήκαμε στη σημερινή
κατάσταση από τα ίδια «επώνυμα»;] Αναφέρει δεκάδες ονόματα
δοσιλόγων όπως Πικραμμένος, Παπακωνσταντίου, Λαμπράκης,
Ελευθερουδάκης, [... Οι γνωστοί αδελφοί Αγγελόπουλοι, ένας εκ των
οποίων έγινε υπουργός του ΕΑΜ, ένας άλλος δολοφονήθηκε από τη
«17 Νοέμβρη» και ένας τρίτος μέγας ευεργέτης του Πατριαρχείου.
21
Βλ. Κούκουνας Δημοσθένης. «Η ελληνική οικονομία κατά την Κατοχή και
η αλήθεια για τα κατοχικά δάνεια». Εκδόσεις Ερωδιός.
26

Χωρίς την περιουσία αυτή, είναι αμφίβολο τι καριέρα θα είχε κάνει η
υπερφίαλη Γιάννα Δασκαλάκη‐Αγγελοπούλου.
Για όσους ξενίζονται από την ύπαρξη δοσιλόγων που
συνεργάστηκαν με το ΕΑΜ, δεν έχουν παρά να το ερευνήσουν. Και
σε επίπεδο οικονομικού δοσιλογισμού, ως ο μηχανικός Δοανίδης ή ο
εκπαιδευτικός Παπαμαύρος].
Ένας άλλος τέτοιος οικονομικός μεγαλοδοσίλογος είχε εβραϊκή
καταγωγή (ας μην απορεί ο αναγνώστης αν υπήρξαν και Εβραίοι
δοσίλογοι – η δίωξή τους στην Ελλάδα άρχισε το 1943). Λεγόταν
Λάζαρος ή Λεωνίδας Ροζενστάιν ή Ροζάκης και ο γιος του διέπρεψε
στα ευρωπαϊκά δικαστήρια, ενώ έγινε γνωστός ως πανεπιστημιακός
καθηγητής και στενός συνεργάτης του Κώστα Σημίτη.
Η περίπτωση Ροζάκη‐Ροζενστάιν έχει μια ιδιαιτερότητα, που
ανάγεται στον αρχικό προβληματισμό μας περί οικογενειακής
ευθύνης. Μεταπολεμικά η ελληνική πολιτεία πήρε την απόφαση, στο
πλαίσιο της τιμωρίας των οικονομικών δοσιλόγων, να εξορίσει σε
νησιά του Αιγαίου ορισμένους απ’ αυτούς. Και, προφανώς για να
τιμωρήσει μαζί και τις οικογένειές τους που στο διάστημα της
Κατοχής δεν πείνασαν όπως όλοι οι άλλοι απλοί πολίτες, τους
έστειλε οικογενειακώς… (Μια συγκυριακή λεπτομέρεια: Η
κυβερνητική απόφαση για το πρωτοφανές αυτό μέτρο ανακοινώθηκε
την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1946 από τον υπουργό Σταμάτη
Μερκούρη, πατέρα της Μελίνας και αδελφό του ιδρυτή του
Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδος!).
Κάπως έτσι το 1941 είχε ήσυχο το κεφάλι του ο Γκαίμπελς στο
Βερολίνο για ό,τι είχε να κάνει με την προπαγάνδα του στη μακρινή
κατεχόμενη Ελλάδα. Χωρίς την παραμικρή δυσκολία τα είχαν
ρυθμίσει καλά οι άνθρωποί του, ενώ για τα θέματα του χαρτιού
υπήρχε ο έμπιστος των Γερμανών από την προπολεμική περίοδο
Γιάννης Πετσόπουλος, ο οποίος παράλληλα δεν έπαυε να έχει την
ιδιότητα του …μέλους του ΚΚΕ!].Βλ και Παπαμαύρος.
[...Μια τέτοια χαρακτηριστική περίπτωση, ήταν των μετόχων
μιας τεχνικής εταιρίας γνωστών ονομάτων της αθηναϊκής κοινωνίας
27

(ο αδελφός του ενός υπήρξε μάλιστα επί πολλά χρόνια βουλευτής
και υπουργός), οι οποίοι όχι μόνο δεν καταδικάστηκαν, αλλά και ...
παρασημοφορήθηκαν. Φυσικά στα μεταπολεμικά χρόνια
διατήρησαν όλη τους την αίγλη και συνέχισαν οι ίδιοι και σήμερα, οι
κληρονόμοι τους, να παίρνουν μεγάλα δημόσια έργα με
προϋπολογισμούς που καλύπτονταν από τις αμερικανικές βοήθειες.
Κάπως έτσι έχει γραφεί η ιστορία των οικονομικών δοσίλογων.
Και αν τελικά δεν τα κατάφεραν να γλιτώσουν τις καταδίκες και τις
τιμωρίες, επανήλθαν λαύροι και στελέχωσαν τη νεότερη
μεγαλοαστική τάξη.
Ορισμένοι μάλιστα έγιναν οι στυλοβάτες της μεταπολεμικής
ελληνικής οικονομίας. Έως και σήμερα διατήρησαν τον πλούτο
αυτόν, τον επαύξησαν και κάποιοι μάλιστα έγιναν τιμητές και με το
χρήμα τους απέκτησαν φωτοστέφανα. Κάποιων άλλων τα παιδιά και
τα εγγόνι α συνεχίζουν να δρέπουν δάφνες στην οικονομική ζωή του
τόπου ως μεγαλο‐μεγιστάνες, στηριζόμενοι στο πλούτο που με τέτοιο
τρόπο συνελέγη.
Ο οικονομικός δοσιλογισμός ξεχάστηκε, τα ίδια πρόσωπα
δηλ. πολλά απ’ αυτά επανέκαμψαν με ζήλο στην επιχειρηματική
δράση. Απαίτησαν προνόμια και τα έλαβαν. Με τα ισχυρά κεφάλαια,
κεφάλαια που είχαν αποκτηθεί με κατοχικό «ιδρώτα» και υπό
καθεστώς άκρατου αμοραλισμού, επένδυσαν σε μονοπωλιακά ή
ολιγοπωλιακά είδη και τα πολλαπλασίασαν. Έγιναν οι Ηρακλείς της
ελληνικής οικονομίας. Και σήμερα ακόμη, ύστερα από εξήντα χρόνια
και παρά τρις ζημίες και απώλειες σε περιόδους κρίσεων, υπάρχουν
έλληνες μεγιστάνες στηριζόμενοι στα κεφάλαια που
συγκεντρώθηκαν χάρη στην οικονομική συνεργασία με τον εχθρό].
Από αυτή κυρίως την περίοδο και μετά η αρχαιολογία
σταδιακά απαξιώθηκε πλήρως για μεγάλο διάστημα καθότι εύκολα
η οικοδομική δραστηριότητα εμπλεκόταν με «το τηλεφώνημα του
γείτονα», την πολιτική παρέμβαση και ίσως δεν είναι αμέτοχο και το
γνωστό ελληνικό χρηστικό εργαλείο με την επονομασία «φακελάκι».
Αρχαιολογία και Πολεοδομία έχουν δείξει γραφή στην κοινωνική και
πολιτική ζωή, στο Ελληνικό κράτος.
28

H παρουσία του Aναστασίου Oρλάνδου ως κύριου παράγοντα
στην Eταιρεία είναι ο λόγος για τον οποίο κατά την περίοδο αυτή
μεγάλη θέση ανάμεσα στις δραστηριότητες του ιδρύματος κατέχουν
οι αναστηλώσεις και η συντήρηση των μνημείων. Oι γνώσεις του
Oρλάνδου και η θέση του ως διευθυντή της Aναστηλώσεως τα
πρώτα χρόνια, και κατόπιν του Eυστάθιου Στίκα, επέτρεψε τη
γρήγορη διεκπεραίωση γραφειοκρατικών διαδικασιών, που σήμερα
έχουν φθάσει σε σημείο βλαπτικό για τα μνημεία..
Ο Ευστάθιος Στίκας αποθανών το 1983 άφησε σημαντικό έργο
και την σφραγίδα του σε όλο σχεδόν τον Ελλαδικό χώρο. Ηθικό και
απλό θα ήταν, ως αντικείμενο τριών ή και τεσσάρων (θέμα και της
γεωγραφική κατανομής) φοιτητικών πτυχιακών εργασιών ή ακόμη
και διατριβών η ολοκλήρωση και πλήρη παρουσίαση του Ευσταθίου
Στίκα και του επιστημονικού έργου του, όποιο και αν είναι αυτό.
Στην πορεία της έρευνας για τον αρχαιολόγο Ευστάθιο Στίκα
επιβεβαιώθηκαν για μια ακόμη φορά οι απόψεις για την κάκιστη
πολιτιστική ποιότητα του Ελληνικού κράτους, των διεφθαρμένων
δομών, με τους πολιτικάντηδες και τους υπασπιστές τους δημόσιους
υπάλληλους και όχι μόνο 22 .
Σε κάθε περίπτωση ο αρχιτέκτων Ευστάθιος Στίκας ήταν ένας
σημαντικός άνθρωπος, με σπουδαία γνώση και υψηλή ενάργεια στο
γνωστικό του αντικείμενο, και με ιδιαίτερη πνευματική καλλιέργεια.
Έμπλεξε από το φιλότιμό του και τον πατριωτισμό του με το
Δημόσιο 23 , αγωνίστηκε για τον πολιτισμό, τα αρχαία μνημεία, την
22
Βεβαίως η μελέτη διατηρεί επιφυλάξεις ως είναι φυσικό για κάποιες
απόψεις, κυρίως ιστορικές, του Ε. Στίκα, αλλά αυτό είναι άλλο θέμα.
23
Λαμπάκης Γεώργιος. «Χριστιανική Αρχαιολογία τῆς Μονῆς Δαφνίου».
Ὑπό Γεωργίου Λαμπάκη διδάκτορος τῆς Φιλοσοφίας. Εν Ἀθήναις, ἐκ τοῦ
τυπογραφείου Ἀλεξ. Παπαγεωργίου 1889. Ο παθιασμένος για τη διάσωση
της μονής Δαφνίου Λαμπάκης (είχε σπουδάσει Χριστιανική Αρχαιολογία
στη Γερμανία) διέκρινε σοβαρές αποκλίσεις από την αρχική μορφή του
μνημείου και χαρακτήρισε την ανακατασκευή του τρούλου καταστροφική:
«Αί από του 1891 πρό του κ. Τρουμπ διενεργηθείσαι επισκευαί τοσούτο
εξήρθρωσαν, παρεμόρφωσαν και κατέστρεψαν την αρχαίαν μορφήν και τό
29

διαμόρφωση χώρων 24 και την Χριστιανική Αρχαιολογία.
Ενδιαφέρουσα και κατατοπιστική επί τίνων προβληματισμών
μας είναι μια συνέντευξη η οποία δημοσιεύεται στον δικτυακό
τόπο 25 της αρχαιολογίας με τον πομπώδη τίτλο : «Ο θεωρητικός της
αναστήλωσης των ελληνικών μνημείων. Χαράλαμπος Μπούρας» η
οποία σε ότι αφορά τον Ευστάθιο Στίκα αναφέρει:
[Αγγελική Ροβάτσου 26 : Κύριε καθηγητά, σας έχω συναντήσει
βιβλιογραφικά πριν από χρόνια, όταν, φοιτήτρια του Ιστορικού‐
Αρχαιολογικού της Αθήνας, φιλοτιμήθηκα να πάρω μια εργασία στο
μάθημα της Βυζαντινής Αρχαιολογίας με καθηγητή τον Νικόλαο
Δρανδάκη. Ανέλαβα λοιπόν να παρουσιάσω ενώπιον ακροατηρίου
την «Αρχιτεκτονική και τα αρχιτεκτονικά γλυπτά του Καθολικού της
Μονής του Οσίου Λουκά». Και είμαι πεπεισμένη ότι βαθμολογήθηκα
με 10 μόνο και μόνο επειδή κατάφερα να ξεκουβαριάσω τα
επιχειρήματα του αρχαιολόγου Ευστάθιου Στίκα με τον οποίο εσείς
διαφωνούσατε ως προς τη χρονολόγηση.
όλον οικοδόμημα τής Μονής Δαφνίου, ώστε κυριολεκτικώς δυνάμεθα νά

είπωμεν ότι όση παραμόρφωσιν και καταστροφήν επέφεραν αί επισκευαί
αυταί είς τόν Ναόν, δεν έπέφεραν οι δι' όλων τών αιώνων δι' αυτού
διελθώντες βάρβαροι. Τότε κατεστράφη ό περίκομψος αρχαίος του ναού
θόλος και άντ' αυτού υψώθη τό νύν υπάρχον εξόχου αμαθείας άμορφον
αρχιτεκτονικόν θολοειδες εξάμβλωμα. Τότε κατεκριμνήσθη τό επί της
μεσημβρινής πλευράς του Ναού κωδωνοστάσιον, όπερ ήν τό μόνον έν
Αθήναις μνημείον τό διασώζον τά πεταλόσχημα φραγκικά τόξα, τότε
κατεστράφησαν τά λαμπρά και γλαφυρά κεραμοπλαστικά του ναού
κοσμήματα [...]», και καταλήγει ότι: «τοσαύται επί του οικοδομήματος
επήλθαν καταστροφαί, ώστε φρίττει τις αναλογιζόμενος ότι, της Ελληνικής
κυβερνήσεως χορηγούσης, διά παντός απωλέσθη τό πολύτιμον τούτο του
Ελληνικού Χριστιανισμού μνημείον, όπερ οί αιώνες σχεδόν σώον και
αβλαβές ημίν περιέσωσαν».
24
Στίκας, Ευστάθιος Γ. «Διασκευή και διαμόρφωσις του Αρχιεπισκοπικού
Μεγάρου». Αρχιτεκτονική Σεπτ. ‐ Οκτ. 1959 έτ. Γ', τεύχ. 17 σ. 20‐25..
25
Αγγελική Ροβάτσου είναι ανθρωπολόγος‐ιστορικός και συνεργάτιδα του
“Archaeology & Arts”.
26
Αρχαιολογία Online, Archaeology & Arts.
30

Χαρ. Μπούρας: Κοιτάξτε, αυτά έχουν πλέον ξεκαθαρίσει.
Α.Ρ.: Το ξέρω, αλλά εσείς, αν θυμάμαι καλά, διαφωνούσατε με
τον Στίκα στη χρονολόγηση.
Χ.Μ.: Προσέξτε. Μια σαφή άποψη της χρονολογήσεως έκανε
κατά βάσιν ο ίδιος ο Στίκας λέγοντας ότι η Παναγία του Οσίου
Λουκά, η δευτερεύουσα εκκλησία της μονής, είναι πολύ παλιότερη
απ’ το Καθολικό. Αυτό είναι εις όφελος των απόψεων του Στίκα κι
ήταν η βάση για να γίνουν οι αναχρονολογήσεις μετά. Στη συνέχεια
πήρε τον μίτο ο Χατζηδάκης ο οποίος, βάσει ορισμένων χωρίων από
την Ακολουθία του Οσίου Λουκά, κατάφερε και απέδειξε ότι η
ανακομιδή (όταν δηλαδή πήραν τα οστά από το Υπόγειον και τα
πήγανε στο Καθολικό), αυτή έγινε μια συγκεκριμένη χρονολογία, το
1014 ή το 1028, κάτι τέτοιο. Αυτά λοιπόν βγαίνουν μέσα από τα
κείμενα και αυτή είναι η χρονολογία του Καθολικού την οποία
υποστηρίζω.
Ο Στίκας, παλιός μου προϊστάμενος στην Υπηρεσία, δεν ξέρω
για ποιον λόγο επέμενε σε μία μαρτυρία του περιηγητού Κυριακού
του Αγκωνίτη, ο οποίος πήγε στο μοναστήρι του Οσίου Λουκά και
λέει ότι οι καλόγεροι του είπαν πως είχαν δει σ’ ένα παλιό βιβλίο ότι
ο χορηγός του μοναστηριού ήταν ο Κωνσταντίνος Μονομάχος. Σ’
αυτό «κόλλησε» ο Ευστάθιος Στίκας και επέμενε ότι το Καθολικό του
Οσίου Λουκά έχει γίνει στα μέσα πλέον του 11ου αιώνος, πράγμα το
οποίο ήταν τελείως λανθασμένο. Πάνω στη λεπτομέρεια ότι το
μοναστήρι το έχτισε ο Μονομάχος και ότι το έχτισε τότε, στα μέσα
του 11ου αιώνος, έγραψε κι ένα δεύτερο βιβλίο ο Στίκας. Υπάρχει το
Χρονικόν, το γνωστό βιβλίο του Στίκα, κι υπάρχει κι ένα δεύτερο
βιβλίο, το οποίο έβγαλε στην Αρχαιολογική Εταιρεία, όπου
προσπαθούσε να υποστηρίξει την άποψή του. Η άποψη αυτή ήταν a
priori λανθασμένη κι αυτό αποδεικνύεται από πάρα πολλά
πράγματα. Δηλαδή, όλα τα χαρακτηριστικά του Καθολικού του
Οσίου Λουκά πάνε πίσω, δεν είναι δυνατόν να πάνε στα μέσα του
11ου αιώνος. Αυτή λοιπόν είναι η τελική άποψη για το μοναστήρι
που σας ενδιαφέρει.
Α.Ρ.: Ξέρετε όμως, μου είχε κάνει φοβερή εντύπωση η τόση
σύγχυση στα επιχειρήματά του. Δεν έβγαζα άκρη!
31

Χ.Μ.: Ο Στίκας ή, μάλλον, οι Ορλάνδος και Στίκας άφησαν ένα
εξαιρετικά σπουδαίο έργο στο μοναστήρι. Δηλαδή το γεγονός ότι
κατάφεραν να καθαρίσουν τα ψηφιδωτά, να συντηρήσουν όλες τις
ορθομαρμαρώσεις, να τακτοποιήσουν όλα τα παράθυρα και τα
λοιπά, ήταν μια τεράστια εργασία η οποία ήταν εις όφελος του
μοναστηριού. Από ’κει κι έπειτα το βιβλίο του Στίκα είναι δυστυχώς
πολύ δύσκολο να το διαβάσεις. Δηλαδή έχει ανακατέψει τα πάντα
και δείχνει ακριβώς ότι δεν ήτανε μεθοδικός στη σκέψη, δηλαδή να
ξεχωρίσει: Τώρα μιλάμε για ιστορία, τώρα μιλάμε για τυπολογία,
τώρα μιλάμε για μορφές και διακόσμηση, τώρα μιλάμε για
κατασκευές, τώρα μιλάμε για χορηγούς. Αυτού του είδους το
ξεχώρισμα δεν το έκανε ποτέ.
Α.Ρ.: Διαμορφώσατε υποδειγματικά, λέει ο Μανόλης Κορρές,
την Τράπεζα της Ιεράς Μονής Οσίου Λουκά σε Μουσείο της Ιστορίας
της Μονής.
Χ.Μ.: Η Τράπεζα είχε αναστηλωθεί από τον Στίκα τη δεκαετία
του ’60 αλλά είχε μείνει έτσι, ένα άδειο κτήριο. Μαζεύτηκαν κάτι
χρήματα μετά το θάνατο της γυναίκας μου τότε, της Λασκαρίνας.
Αυτά τα χρήματα μέσω Ελληνικής Εταιρείας διατέθηκαν γι’ αυτό το
σκοπό, δηλαδή να γίνει η έκθεση των γλυπτών στον Όσιο Λουκά. Στο
μοναστήρι από παλιά, και επί Στίκα, ό,τι βρίσκανε από γλυπτά το
πήγαιναν σε μια πρόχειρη αποθήκη, πάνω στα υπερώα της
Παναγίας. Τότε, το καλοκαίρι του ’90, με τα χρήματα αυτά που είχαν
μαζευτεί, προσκάλεσα έναν άριστο μάστορα που πήρε τη σύνταξή
του από την Ακρόπολη, τον Νίκο Σκαρή, και πήγαμε στο μοναστήρι
όπου έκανα την έκθεση των γλυπτών. Συνεδύασα όσα γλυπτά
υπήρχαν, κάναμε κάτι μικροσυμπληρώσεις, κάναμε πολλές
συνενώσεις θραυσμάτων και στο τέλος στήθηκε αυτό το Μουσείο με
μελέτη μου. Τότε ήμουνα και μέλος του Κεντρικού Αρχαιολογικού
Συμβουλίου, φρόντισα να το περάσουμε και από το ΚΑΣ, ενεκρίθη
και από την Αρχαιολογική Υπηρεσία πλήρως και σε συνεργασία με
την Εφορεία, και τότε πήγα και έκανα αυτό το στήσιμο. Πήρα εκεί
τον Σκαρή, αυτόν το μαρμαρά ο οποίος ήταν εξαιρετικός μάστορας –
δεν μπορείτε να φαντασθείτε τις ικανότητες αυτού του ανθρώπου–
και καταφέραμε και κάναμε αυτό το μικρό μουσείο.
32

Α.Ρ.: Το οποίο είναι επισκέψιμο;
Χ.Μ.: Το οποίο είναι επισκέψιμο βεβαίως, και το οποίο κατά
βάσιν παρουσιάζει «μαρμαρικά», δηλαδή μέλη αρχιτεκτονικά τα
οποία προέρχονται από τις εκκλησίες του Όσιου Λουκά ή από αλλού
–υπάρχουν και ασαφή πράγματα, ξέρετε– και όλα αυτά εστήθηκαν.
Επίσης εκεί έχει και τα γλυπτά ενός μετοχίου του Οσίου Λουκά. Στη
θάλασσα κάτω, νοτίως από τον Όσιο Λουκά, είχε βρεθεί μια
εκκλησία γκρεμισμένη, η οποία ήταν μετόχι του Οσίου Λουκά και η
οποία αργότερα εξηφανίσθη διότι εκεί έγινε το εργοστάσιο του
αλουμινίου. Και τα γλυπτά τα φέρανε πάνω στο μοναστήρι κι έχουν
εκτεθεί κι αυτά εκεί. Ένα τέμπλο που υπήρχε και άλλα.].
Εκ των ανωτέρω είναι εύκολο να «ξεκουβαριαστεί» η υπόθεση
της προσπάθειας να κάνουν τα αλεπόπουλα το γνωστό συν ένα.
Βεβαίως δεν είναι της παρούσας μια εκτενής ανάλυση των ανωτέρω,
αλλά ακόμη και τα σημεία στίξης και τα διαζευκτικά της συνέντευξης
κατά την άποψή μας είναι αναγκαία η ενδελεχής ιστορική γνώση και
η προσοχή για τον διαχωρισμό του τι πραγματικά έγινε.
Είναι αρκετά γνωστό στον απλό λαό ότι το σύστημα παράγει
και προάγει ευπειθέστατους υπαλλήλους οι οποίοι αποτελούν
πάντα την πλειοψηφία και ανακυκλώνουν με διάφορες μεθόδους
την συσκευασία του υλικού το οποίο πρέπει να προωθηθεί.
Το «Οικοδομικόν χρονικόν της Μονής Οσίου Λουκά Φωκίδος»
του Ευσταθίου Στίκα αποτελεί και παραμένει βασικό εγχειρίδιο περί
των οικοδομημάτων του συγκροτήματος της μονής. Είναι ένα απλό
κατανοητό και ευανάγνωστο έργο στον σχετικό αναγνώστη, άσχετα
αν μπαίνει το θέμα της χρονολόγησης των ναών, το οποίο τελικά το
έλυσε ο Παύλος Μυλωνάς οριστικά. Βεβαίως ξενίζει λίγο κάποια
άλλη επίσημη αναφορά περί συμβολής του αείμνηστου Δημητρίου
Σοφιανού μαζί με τον Π. Μυλωνά στην αναφερόμενη χρονολόγηση,
αλλά δεν πρέπει να υπάρχει προβληματισμός αφού είναι γνωστό ότι
στην ρωμιοσύνη εξυμνούνται το ίδιο τα άκρα ή τα αντίθετα, ακόμη
και οι θύτες και τα θύματά τους.
Τα στοιχεία περί της Τράπεζας της Μονής είναι σημαντικά και
θα τύχουν ενδελεχούς ανάλυσης σε σχετική μελέτη. Σημαντικό είναι
33

ότι υπάρχει επιβεβαίωση ότι πρόκειται για μουσείο από το γεγονός
της ύπαρξης υπαλλήλου της αρχαιολογίας που κόβει εισιτήρια. Ούτε
από τα εκθέματα, έστω και μερικώς, αλλά ούτε από κάποιο βιβλίο
προκύπτει ολόκληρη η ιστορία της Μονής του Οσίου Λουκά, πόσο
μάλλον η ακρίβεια των γραφομένων περί αυτής. Το κτητορικό είναι
άλλο ζήτημα, όπως επίσης και το γεγονός ότι τα εκθέματα έχουν την
ιστορία τους.
Μετά την απομάκρυνση το 1964 του Ευσταθίου Στίκα από την
διεύθυνση Αναστηλώσεως, τον οποίον οι θεσιθήρες και οι υποτελείς
των πολιτικών τον κατηγόρησαν λανθασμένα περί «εγκληματικής
αμέλειας» επικράτησε οσφυοκαμψία της αρχαιολογίας στη πολιτική
και αποδείχθηκε σε πανομοιότυπες 27 καταστάσεις η διαχρονική
αδιαφορία του κράτους προς τα αρχαία μνημεία και ιδιαίτερα τους
βυζαντινούς ναούς.
Είναι προφανές ότι ούτε ο Ευστάθιος Στίκας ούτε και «το
«Αλουμίνιο της Ελλάδος μπορούν να συσχετιστούν με αυτή την
κρατική αδιαφορία, παρά μόνο το αντεθνικό Κράτος και η αυτού
αμαρτωλή ΔΕΗ. Απόδειξη των αναφερομένων και του μη σεβασμού
είναι η μέθοδος της απαλλοτρίωσης και η κατάθεση αποζημίωσης
για τις επεικείμενες καταστροφές ναών, με ιδιοποίηση σε ότι έχει
εκμετάλευσιμη αξία από κρατικά Μουσεία.
Βεβαία ο αδαής διαβάζοντας δημοσιεύματα και απόψεις της
εποχής βλέπει ότι κυριαρχεί η κρατική αντίληψη, ότι δήθεν η ευθύνη
ήταν σε κάποια πρόσωπα και υπήρξε ολιγωρία των αρμοδίων. Αυτά
και μόνον επιβεβαιώνουν την αχρειότητα και την παντελή έλλειψη
σεβασμού στα πολιτιστικά μνημεία από το νεοελληνικό κράτος της
διαρπαγής και των υποχείριων πολιτικών.
Θεωρούμαι ότι είναι κατανοητό ότι δεν είναι δυνατόν να
επωμισθεί η μελέτη τυχόν λάθη και παραλήψεις του Ευσταθίου
27
Βασιλόπουλος Δαμασκηνός. Παναγία Ἐπισκοπῆς Εὐρυτανίας : Ἕνα ἀπό
τά σημαντικότερα βυζαντινά μνημεῖα τῆς Ἑλλάδος (8ος αἰ.) στό βυθό τῆς
λίμνης τῶν Κρεμαστῶν (1965) / Υπό Δαμασκηνού Βασιλόπουλου
Αρχιμανδρίτου. Ναύπακτος: [χ.ε.], 2008.
34

Στίκα ως αρχιτέκτονα από την θέση του Δημοσίου και υψηλόβαθμου
κρατικού υπαλλήλου. Ο Στίκας εργάσθηκε σε ένα μεταπολεμικό
κράτος στο οποίο κυριάρχησε ο κατοχικός δοσιλογισμός. Ήδη
βεβαίως έχει αναφερθεί ο πατριωτισμός του Ευσταθίου Στίκα.
Μελετώντας εμβριθώς το έργο 28 του Ε. Στίκα σε ότι αφορά την
Ιερά Μονή του Οσίου Λουκά σχετικά με την καταστροφή της
Τράπεζας της Μονής, αναφέρει: «εἶχε καταστραφῆ ὑπό βόμβας κατά
τὴν κατοχήν» 29 και σε επόμενη αναφορά: «Ἡ εἰκών ... τὴν ὁποίαν
ἐλάβομεν, ὅτε κατά τὸ 1945 ἤρχισαν αἱ σχετικαί ἐργασίαι
ἀναστηλώσεως, δεικνύει τοὺς μετά τὸν βομβαρδισμόν τοῦ 1943
μετεώρους τοίχους...» 30 .
Στην πρώτη αναφορά ζημιών αναφέρονται [βόμβες στην
κατοχή] και όχι σε γερμανική κατοχή, αλλά αυτό πιθανόν να είναι
κατανοητό στον αναγνώστη τού 1970. Στην δεύτερη αναφορά
γίνεται λόγος μόνον για έναν «βομβαρδισμόν».
Αναγκαστικώς εκ των ανωτέρω θεώρησα ότι είναι δέον και
επιβεβλημένο για την έρευνα η διερεύνηση του βομβαρδισμού στο
αναφερόμενο βιβλίο τού Ε. Στίκα. Οπότε ξαναμελετώντας το έργο ως
πρό το επίμαχο σημείο έχουμε την εξής κατατοπιστική αναφορά:
«Την σημαντικοτάτην ταύτην παράστασιν τοῦ Νιπτῆρος διεσώσαμεν
ὡς ἐκ θαύματος ἐκ βεβαίας ὁλοσχερούς καταστροφῆς· διότι κατά
τὸν βομβαρδισμόν τῆς μονῆς ὑπό συμμαχικῶν ἀεροπλάνων ἐπί
κατοχῆς (το 1943) αἱ βόμβαι ἔπληξαν την Τράπεζαν τὴν ὁποίαν καὶ
κατέστρεψαν ..., ὡς καὶ τὸ παρά τὴν ΒΔ. Γωνίαν τοῦ καθολικοῦ
βόρειον παράθυρον τοῦ Νάρθηκος.» και συνεχίζει «...Εἰς αὐτήν
ἀκριβῶς τὴ κατάστασιν εὕρομεν τὴν ὡραίαν ταύτην ψηφιδωτήν
παράστασιν ὅτε μετέβημεν ἐσπευσμένως εἰς τὴν Μονήν εὐθύς μετά
τὴν ἀπελευθέρωσιν, κατά Μάρτιον τοῦ 1945» 31 .
28
Στίκας Ευστάθιος Γ.. Τὸ οἰκοδομικόν χρονικόν τῆς Μονῆς Ὁσίου Λουκᾶ
Φωκίδος, 1970.
29
Στίκας Ευστάθιος Γ.. Τὸ οἰκοδομικόν χρονικόν..., 1970 ό.π. ,σελ. 208.
30
Στίκας Ευστάθιος Γ.. Τὸ οἰκοδομικόν χρονικόν..., 1970 ό.π. ,σελ. 209.
31
Στίκας Ευστάθιος Γ.. Τὸ οἰκοδομικόν χρονικόν..., 1970 ό.π. ,σελ. 132‐133.
35

Η γενική κοινή αντίληψη περί των συμβάντων, τουλάχιστον τα
τελευταία τριάντα έτη, συμπυκνώνεται σε συνήθεις αναφορές του
τύπου:
«Η ανακαινισμένη τράπεζα που σήμερα στεγάζει το μουσείο,
είναι σύγχρονη του καθολικού και είναι χτισμένη από μεγάλους
αρχαίους λίθους σε δεύτερη χρήση. Ξαναχτίστηκε μετά το τέλος της
γερμανικής κατοχής καθώς μέρος της είχε καταστραφεί από
βομβαρδισμούς γιατί στη Μονή είχαν βρει καταφύγιο ανταρτικά
σώματα». Αυτές οι αναφορές αφήνουν να εννοηθεί ο βομβαρδισμός
της Μονής έγινε υπό των Γερμανικών δυνάμεων κατοχής.
Συχνά στον τύπο έντυπο και ηλεκτρονικό βλέπουμε αναφορές
περί των καταστροφών και των πολιτιστικών εγκλημάτων των
Γερμανών όπως το κατωτέρω απόσπασμα άρθρου 32 με τον τίτλο «Οι
ιεροσυλίες των ναζί στον φάκελο για τις γερμανικές αποζημιώσεις»:
[Παράνομες ανασκαφές, συστηματική αρχαιοκαπηλία,
βεβηλώσεις, συλήσεις και καταστροφές σπουδαίων μνημείων της
θρησκευτικής και πολιτιστικής μας κληρονομιάς από τους ναζί στον
Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο περιέχονται, μεταξύ άλλων, στον
φάκελο που σχεδιάζεται να αξιοποιηθεί στο πλαίσιο της διεκδίκησης
των γερμανικών αποζημιώσεων.
Τα στοιχεία αυτά που δημοσιοποιούν τα «Π» αποτελούν μέρος
της καταγραφής που έγινε το 1946 από το υπουργείο Παιδείας και
τίθενται πλέον από την ελληνική πλευρά ως ουσιαστικές αξιώσεις.
Αυτό γιατί για αυτά τα εκκλησιαστικά και μοναστηριακά μνημεία
υπάρχει η απαξία της καταστροφής των πολιτιστικών θησαυρών, η
οποία γίνεται μεγαλύτερη αν σκεφτούμε ότι σε μεγάλο βαθμό
υπήρξαν και προσκυνήματα μεγάλης σπουδαιότητας, αλλά και
σημασίας για την πνευματική ζωή του Ελληνισμού. Η
«χαρτογράφηση», που έγινε πριν από 69 χρόνια, αφορά το σύνολο
της χώρας και ορισμένα από τα σημαντικότερα «χτυπήματα» των
32
Εφημερίδα «Παραπολιτικά». Υπότιτλος: «Εκκλησίες, μοναστήρια και
σπουδαία μνημεία που καταστράφηκαν στην Κατοχή» 29.04.2015.
Σωτήρης Ξενάκης.
36

κατακτητών, όπως αποτυπώθηκαν από τους ερευνητές της εποχής,
έχουν ως εξής:
Β ο ι ω τ ί α . Η Μονή Οσίου Μελετίου εβλήθη από γερμανικό
πυροβολικό. Προκλήθηκαν ζημιές στον εξωνάρθηκα του Καθολικού,
στον περίβολο και σε κελιά. Η Μονή Οσίου Σεραφείμ Δομβούς
πυρπολήθηκε και διασώθηκε μικρό τμήμα του ναού. Ο Οσιος Λουκάς
βομβαρδίστηκε στις 27 Αυγούστου 1943. Υπέστησαν ζημιές
εξωτερικά κτίρια και καταστράφηκαν δύο μαρμάρινα βυζαντινά
θωράκια και ένας κιονίσκος.]
Εικ.53 33 . Τὸ Καθολικόν μὲ τὰ παράθυρα κτισμένα. Ἔμπροσθεν ἡ Τράπεζα

μετά τον Βομβαρδισμόν.
Σε ηλεκτρονική σελίδα της Μονής Οσίου Λουκά αναφέρεται:
[Το 1943 υπέφερε και πάλι από τους κατακτητές Γερμανούς.
Ήδη όμως η Αρχαιολογική Υπηρεσία και η Αρχαιολογική Εταιρεία
ανέλαβαν από το 1938 πολυετείς εργασίες συντήρησης.
Αναστήλωσαν την Τράπεζα και άλλα κτίρια της Μονής με τον
33
Στίκας Ευστάθιος Γ.. Το οικοδομικόν χρονικόν…, ό.π. σελ.133.
37

Διευθυντή Αναστηλώσεως Αρχαίων και Ιστορικών Μνημείων
Ευστάθιο Στίκα, υπό την επίβλεψη του Ακαδημαϊκού Aναστασίου
Ορλάνδου, στερέωσαν και καθάρισαν τα ψηφιδωτά και τις
τοιχογραφίες με τον Φώτη Ζαχαρίου και τον έμπειρο Δημ. Σκόρδο.
Στην διάρκεια αυτών των εργασιών αποκαλύφθηκε η τοιχογραφία
του Ιησού του Ναυή και αποκαταστάθηκε ορθά η διαδοχή των
οικοδομικών φάσεων των δύο ναών.].
Αναμφίβολα είναι δυνατόν ο καλοθελητής να αναφέρει ότι ο
Ευστάθιος Στίκας υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να έχει λάθος στα
γραφόμενα του είτε ότι πρέπει να τεθεί υπό διερεύνηση ενδεχόμενο
να θεωρούσε «συμμαχικές δυνάμεις» τους Γερμανούς της κατοχής
και ότι δεν ήθελε να καταφερθεί εναντίον των Ναζί Γερμανών.
Ο Ευστάθιος Στίκας όμως σε κάθε περίπτωση είναι ο δαήμων ο
οποίος μπορεί να θεωρηθεί ως «αυτόπτης μάρτυρας» καθότι είναι
αυτός, σίγουρα, ο επαΐων ο οποίος ήξερε καλύτερα από τον καθένα
ως καθ᾿ ύλη αρμόδιος το γεγονός, και δεν υπάρχει λόγος να μην
είναι απόλυτα ειλικρινής και αληθώς έκαναν τον βομβαρδισμό οι
συμμαχικές δυνάμεις. Άλλωστε ουδέποτε διαψεύστηκε στο σημείο
αυτό από τους αρμόδιους συναδέλφους του.
Με βάση άπαντα τα αναφερόμενα δεν είναι πιθανόν να έγινε
μία ακόμη επιβεβαίωση όσων αναφέρονται σε ιστορικές μελέτες
«Φωκικά και Αττικοβοιωτικά» και αφορούν όσους προβάλλονται
από το σύστημα και υποτίθεται ότι φρονούν για το έθνος ή
θεωρούνται πατριώτες. Το πράγμα είναι τόσο απλό όσο το
περιέγραψε ο Samuel Johnson: «ο πατριωτισμός είναι το τελευταίο
καταφύγιο των απατεώνων». Η κακοήθης κυρίαρχη έννοια της
εθνικοφροσύνης και ο σάπιος πατριωτισμός έχουν διαχρονική δομή
εκ κατασκευής του κράτους.
Ο Лев Николаевич Толстой, από τους κορυφαίους λογοτέχνες,
ορίζει των πατριωτισμό ως την αρχή με την οποία δικαιολογούμε την
εκπαίδευση αδίστακτων δολοφόνων. Ένα εμπόριο που απαιτεί
καλύτερα εργαλεία για την διεξαγωγή δολοφονιών από ότι η
δημιουργία τέτοιων απαραίτητων αγαθών όπως τα παπούτσια, ο
ρουχισμός και τα σπίτια. Ένα εμπόριο που εγγυάται καλύτερες
38

αποδοχές και μεγαλύτερη δόξα από το αν είσαι ένας έντιμος
εργαζόμενος.
Άποψις ἀπὸ ΝΔ 34 . μετά την αποκατάσταση τῶν παραθύρων. Ἔμπροσθεν ἡ

τὰ ἐρείπια τῆς Τράπεζας.
Η έπαρση, η άγνοια και ο εγωτισμός είναι τα απαραίτητα
συστατικά του πατριωτισμού. Από την πρώιμη παιδική ηλικία το
μυαλό των παιδιών είναι εφοδιασμένο με ιστορίες που παγώνουν το
αίμα για τους Γερμανούς, Γάλλους, Ρώσους, Ιταλούς, τους Άγγλους
κλπ. Ο «πατριωτισμός» και η «λαϊκή ευθύνη» είναι τα δύο χρηστικά
εργαλεία για να ληστεύεται ο υπό διαχρονική άγνοια λαός, νομίμως.
Το κακό βέβαια είναι ότι μαζί με τα άφθονα ξερά καίγονται και τα
ελάχιστα χλωρά.
Επί των αναφερομένων προφανώς υπάρχει και τίθεται υπό
διερεύνηση σημαντικός ιστορικός προβληματισμός ότι ο Ευστάθιος
Στίκας δεν προβλήθηκε από το σύστημα όπως θα συνέβαινε με τους
δήθεν πατριώτες.
34
Στίκας Ευστάθιος Γ.. Το οικοδομικόν χρονικόν…, ό.π. Πίναξ 105.
39

Ο αναφερθείς αρχαιολόγος Μπούρας Χαράλαμπος σχετικά με
τον βομβαρδισμό αναφέρει 35 : «Πάνω ἀπό τὸ σημερινό διαβατικό τῆς
νοτίας πύλης, ὑπῆρχε σειρά κελλιῶν, μέ πολεμίστρες πρὸς τὰ ἔξω. Τὰ
κελλιά αὐτά σωζόνταν μέχρι τὸν τελευταῖο πόλεμο, ὁπότε
γκρεμίστηκαν σὲ ἕνα ἀεροπορικό βομβαρδισμό.». Εδώ είναι εμφανές
ότι αποφεύγεται τελείως να ονομασθεί ο πόλεμος, (θα μπορούσε
κάλλιστα το 1964 να θεωρηθεί ως πόλεμος και ο συμμοριτοπόλεμος,
κατά την ονομασία της εποχής), αν και ιστορικά πρόκειται για την
περίοδο της κατοχής. Το σημαντικότερο είναι ότι ο βομβαρδισμός
είναι πλήρως απροσδιόριστος.
Το μόνο βέβαιο, ορθολογικά αδιαφιλονίκητο, με βάση τις
υπάρχουσες αναφορές είναι ότι το Γερμανικό κράτος οφείλει
σήμερα σημαντικά ποσά στην Ιερά Μονή Οσίου Λουκά. Η περίπτωση
οι συμμαχικές δυνάμεις να έκαναν χρήση γερμανικών αεροπλάνων
δεν ευσταθεί αλλά το ότι οι ελληνικές ιστορίες είναι ανακριβείς, και
παραπληροφορούν επί των ασήμαντων αλλα και των σημαντικών
γεγονότων όπως ο βομβαρδισμός πολιτιστικού μνημείου είναι ένα
φαινόμενο όχι σπάνιο, και σύνηθες επίσης συμβάν είναι η πλήρης
διαστροφή γεγονότων αλλά και τηλεγραφημάτων .
Το Γερμανικό κράτος προφανώς δεν έχει οφειλές προς την
Μονή στην περίπτωση όπως την αναφέρει ο Ευστάθιος Στίκας οπότε
δεν ευθύνονται για τον βομβαρδισμό, αλλά θα πρέπει τάχιστα να
αναζητηθούν ευθύνες στους «συμμάχους», οι οποίοι βομβάρδιζαν
σίγουρα έργα υποδομής και άλλα τα οποία θεωρούσαν, κατά την
δική τους εκτίμηση, ότι θα ήταν χρήσιμα στους Γερμανούς.
Εγείρεται βέβαια σοβαρό θέμα το οποίο είναι επίσης ιδιαίτερα
σημαντικό και σπουδαιότατης σημασίας κατά πόσον μπορεί να είναι
αξιόπιστα έγγραφα οι κατάλογοι και οι λίστες των καταστροφών
υπό των δυνάμεων κατοχής. Κάτω υπό αυτές τις έννοιες σίγουρα δεν
θα ήταν άστοχο η παρούσα μελέτη να έχει τον τίτλο «Πολιτιστικά
Μνημεία Κατοχή και Σύμμαχοι».
35
Δελτίον XAE 3 (1962‐1963), Περίοδος Δ'. Μπούρας Χαρ. (σ.127‐173) «Δύο
μικροί ναοί οκταγωνικού τύπου, ανέκδοτοι», Αθήνα 1964. σ. 135‐136.
40

Βεβαιότα θα υπήρχε η τάση τού μη ευπειθούς πολίτη ήτοι τού
μη αβέλτηρου, για σχετική μικρή αξιοπιστία έναντι της πολιτικής, αν
παράλληλλα με τα αναφερόμενα έγγραφα είχαν συνταχθεί και τα
αντίστοιχα έγγραφα των καταστροφών των συμμαχικών δυνάμεων,
με την σκοπιμότητα αυτών των ενεργειών και με την παράλληλη
οικονομική αποτίμηση.
Η αλήθεια όμως είναι ότι οι Γερμανοί, ακόμη και αν διέπραξαν
βομβαρδισμό, έχουν ως συμπαράσταση τα γραπτά μετακατοχικών
Ελλήνων συγγραφέων, έτσι ώστε να είναι αδύνατη η αποζημίωση
αφού εμπλέκουν αναληθώς την Μονή του Οσίου Λουκά με αγώνες
ενάντια στους Γερμανούς Ναζί. Πρωτοπόρο σημείο αναφοράς είναι
ο Ευθύμιος Δάλκας ο οποίος αναφέρει στα πλαίσια του καθολικού
τότε αντιναζιστικού πνεύματος της εποχής:
«Στὴν κατοχή τὸ 1943, στούκας πού τὰ ὁδηγοῦσαν Γερμανοί
Ναζί, οἱ νέοι αὐτοί Οὔννοι, πού φιλοδόξησαν ν᾿ ἀναμορφώσουν τὸν
κόσμο μὲ ἀγχόνες, ἐκτελέσεις καὶ κρεματόρια, βάλθηκαν νὰ τὸ
συντρίψουν ὁριστικά ρίχνοντάς του δέκα ἕξι μπόμπες, γιατί
κατέφευγαν σ᾿ αὐτό ἀντάρτες.» 36 .
Τα ανωτέρω, άνευ ιστορικών πηγών, αναφερόμενα υπό του Θ.
Δάλκα είναι η πασίγνωστη ιστορία, σε όλους οι οποίοι έζησαν στην
κατοχή και φυσικά και στα εγγόνια τους, αν εξαιρέσουμε βέβαια την
κατασκευασμένη ανιστόρητη και εκ σαφών δεδομένων, στοχευμένη
της μετεμφυλιακής εποχής προπαγάνδα, της πρότασης «γιατί
κατέφευγαν σ᾿ αὐτό ἀντάρτες».
Ουσιαστικά δηλαδή με την αναφορά περί Ούννων και Ναζί,
στην εποχή του ο Θ. Δάλκας δεν προσθέτει απολύτως τίποτε, απλά
στόχος είναι να θολώσει τα νερά και αυτό είναι εμφανές σε επόμενα
στα οποία, συρράφων το συμπίλημά του, πλέον αναφέρεται μόνον
σε Γερμανούς και ρητά αναφέρει 37 :
«Στὴν κατοχή, τὸ 1943, καταστράφηκε ἀπό βομβαρδισμό τῶν
36
Δάλκας Θύμιος Δ. «Ὁ Ὅσιος Λουκᾶς καὶ τὸ Μοναστήρι Του», Ε’έκδοση
Αθήνα 2002, σελ. 97‐98.
37
Δάλκας Θύμιος, «Ὁ Ὅσιος Λουκᾶς καὶ τὸ Μοναστήρι Του»..,, ό.π. σ. 108.
41

Γερμανῶν (σ.σ. αναφέρεται στην Τράπεζα), ἐπειδή κατεῖχαν τὸ
μοναστήρι καὶ τὸν Ἑλικῶνα τότε οἱ ἀντάρτες.».
Δεν μπορούμε να προσάψουμε ευθέως δόλο στον Δάλκα διότι
δεν μπορούμε να τον θεωρήσουμε με κανένα τρόπο ιστορικό και
φυσικά δεν θα γινόταν αναφορά στα γραπτά του, αν στο
συγκεκριμμένο βιβλίο δεν υπήρχαν οι εξής δύο αναφορές στην
σελίδα τίτλου της εποχής οι οποίες επιβεβαιώνουν την διαχρονική
παντοειδούς τύπου κατάντια της αντίληψης του υποτιθέμενου
εθνικού και δήθεν Χριστιανικού κράτους:
1η. Τὸ ἀνώτατον Γνωμοδοτικόν Συμβούλιο Ἐκπαιδεύσεως μὲ
τὴν ὑπ᾿ ἀριθμόν 89, της 4‐12‐1969, πράξη του συνέστησε τὴν ὑπό
τῶν Σχολικῶν Βιβλιοθηκῶν κ.λ.π. προμήθειαν τοῦ βιβλίου.
2η . Ὁ Ὑπουργός Πολιτισμοῦ καὶ ἐπιστημῶν μὲ τὴν ἀπό 29‐11‐
1978 38 ἀπόφασή του, ἐνέκρινε τὴ διάθεση τοῦ βιβλίου «Ὁ Ὅσιος
Λουκᾶς καὶ τὸ Μοναστήρι Του» ἀπό τὴν Ἀρχαιολογική ὑπηρεσία
στὴν ὁμώνυμη Μονή. Σχετικά: ἀριθ. Πρωτ. ΥΠΠΕ/Ἀρχαιοτ./Α2/Φ35/
64448/5133.
Το ρήμα του Δάλκα «κατεῖχαν» είναι πρόδηλο ότι έχει διττό
σκοπό. Πρώτον αν δεν το κατεῖχαν οι αντάρτες δεν θα πάθαινε
ζημιά, διότι δεν θα το βομβάρδιζαν οι Ναζί και 2ον. Οι Γερμανοί
βομβάρδισαν την Μονή διότι την «κατεῖχαν» οι αντάρτες και
συνεπώς ήταν πολεμική πράξη. Αναφανδόν πρέπει με βάση τις
ανωτέρω κρατικές αναφορές να θεωρήσουμε ότι ίσως υπήρξε
σύμπραξη δολίων και ραδιούργων για αντεθνική και φιλογερμανική
προπαγάνδα αλλά βεβαιότατα σε κάθε περίπτωση το ρήμα είναι
εντελώς αδόκιμο, τόσο για την Μονή, όσο και για τον Ελικώνα διότι
με αυτή την πρόφαση το μοναδικό χωριό της περιοχής του Μεδεώνα
το οποίο έπαθε ζημιά από τις Γερμανικές κατοχικές δυνάμεις και
υπέστη ολοσχερή καταστροφή τρείς φορες ήταν το Κυριάκι, το οποίο
ουδέποτε «κατεῖχαν» οι αντάρτες.
Οι αντάρτες ήταν πάντα περαστικοί από οπουδήποτε και μέσα
38
Ίσως η πλέον βρωμιάρικη περίοδος του Νεολληνικού κράτους εις βάρος
του συγγραφέα των Φωκικών και Αττικοβοιωτικών μελετών.
42

από το διοικητικό κέντρο της Λιβαδειάς, μάλιστα ήταν σε αρκετές
περιπτώσεις και συνεργάτες των γερμανών. Γενικότερα ήταν εχθροί
του λαού τουλάχιστον οι ελεγχόμενοι και υπακούοντες στις διαταγές
του υποχείριου στο ΚΚΣΕ και της ΕΣΣΔ πολιτικού κόμματος. Οι ίδιοι
αργότερα, με την πολυσχιδή 39 κακουργία και νέου τύπου
εγκλήματα, έδωσαν μαζί με τους Άγγλους και τους υποτακτικούς
τους, την ευκαιρία στους κατοχικούς δοσίλογους όχι μόνο να
ανακτήσουν την εξουσία αλλά και να επικρατήσουν στην δημόσια
ζωή.
Αρκετά εγκλήματα των δύο εμπλεκομένων πλευρών αναληθώς
αναφέρονται ως εγκλήματα τα οποία χαρακτηρίζουν την κομματική
πολιτική 40 ταυτότητα, αλλά έγιναν για προσωπικούς λόγους.
Προφανώς θεωρώ λογικό ότι σήμερα είναι επιβεβλημένη η
παρουσίαση της παρούσας μελέτης από αρμόδια υπουργεία, κατ᾿
αναλογία αντιμετώπισης της συγγραφής του Δάλκα, κυρίως προς
διαπαιδαγώγηση αλλά και προς αποκατάσταση κενών και της
αλήθειας. Ευκαιρία η μνεία και του Λάππα με τη πολυδιαφημισμένη
αλλά πλήρως ανακριβειών και σκοπιμοτήτων εργογραφία του,
πλουσία εις αηδίας και διαστροφάς της πραγματικότητας. Αναφέρει
στο πολιτικό ντοκουμέντο «Βοιωτικά Μοναστήρια» 41 , ένα από κάθε
σχεδόν άποψη αξιοθρήνητο φυλλάδιο ότι:
[,..ἡ «τράπεζα» τοῦ μοναστηριοῦ ἐγκαταλείφθηκε. Ἤταν
39
Βλ. α). Η παρά τον Φενεόν Κορίνθου μονή του Αγίου Γεωργίου, Σταύρου
Κουτίβα, αρχείο Κορινθιακών μελετών, σελ. 30‐34, 1970. β). Γεώργιος Διον.
Κουρκούτας, "Φενεός: Το Μοναστήρι των Νεομαρτύρων της Κατοχής", γ).
Μπαλαφούτας Γιάννης, «Φενεός 1943‐'44». Έκδοση τρίτη, Αθήνα 1987.
40
Αναφέρεται: Ο Αρχιμανδρίτης Λουκάς Σπ. Τσώνος, από το Ρωμαίικο
Λεβαδείας ήταν ηγούμενος της Μονής Όσιου Λουκά. Την 17‐11‐1945, ο
ηγούμενος ήταν στο γραφείο του με τον σύμβουλό του Ησαΐα και τον
γραμματέα του, όταν εισέβαλαν οι σοβιετικοί δοσίλογοι του Ε.Λ.Α.Σ.
Τραυματισμένος ο ηγούμενος εξήλθε στο προαύλιο της Μονής και
εξετελέσθη υπό των σοσιαλφασιστών.
41
Λάππας Τάκης. «Βοιωτικά Μοναστήρια», ἐκδόσεις Κένταυρος τυπώθηκε
τὸν Ἀπρίλη τοῦ 1950. [χ.χ.], σελ. 36.
43

ἄχρηστη πιά στους καλόγερους. Κάποτε ποὺ ἤταν κοινόβιο βέβαια,
ἤταν ἀπαραίτητη].
Είναι ακριβώς η εποχή που το κράτος αρχίζει να ιδιοποιείται
την Τράπεζα της Μονής και όχι μόνον, και είναι φυσικό ο δημόσιος
υπάλληλος δημοσιογράφος να ασκεί τα συγγραφικά του καθήκοντα
εις βάρος της ιδιοκτησίας της Μονής.
Πρόσθετα επειδή έγινε κυριολεκτική αναφορά σε αηδίες του
Λάππα, πρέπει να αναφερθεί έστω και ένα ομαδοποιημένο σύνολο
ανοησιών και ψευδολογιών του, προς τεκμηρίωση αλλά και
προστασία των αναγνωστών, μέχρι να εκδοθεί κάποια σοβαρή
μελέτη για τον Όσιο Λουκά και το Μοναστήρι του. Η μελέτη αυτή
είναι βέβαια δύσκολο ή απίθανο να εκδοθεί από έτερο φορέα πλην
από τα «Φωκικά και Αττικοβοιωτικά». Θα βοηθούσε περισσότερο
βεβαίως ένα έργο με εμημέρωση περί Κρέμου, Λάππα, Δάλκα.
Αναφέρει λοιπόν ο Λάππας περί του οποίου τις συγγραφές
πολλάκις έχω αναφέρει πάντα τεκμηριωμένα σε Βοιωτικές μελέτες,
ότι ακόμη και τα σημεία στίξης θέλουν προσοχή:
[Γυρίζουμε στὸ προαύλιο, μπροστά στην εἴσοδο τοῦ καθολικοῦ.
Ἄλλοτε τὴν εἴσοδο τὴν ἔκλεινε «θολωτή τις στοά», χτίσμα τοῦ 1783,
καὶ τὴν εἶχαν οἱ καλόγεροι για νὰ ξαποσταίνουν λίγο ὕστερα ἀπ᾿ τὶς
ἀπανωτές τους λειτουργίες καὶ νὰ «τελεῖται ὁ ἁγιασμός». Τώρα δὲν
ὑπάρχει. Κάποιος ἡγούμενος τὴ γκρέμισε πρὶν ἐκατό χρόνια κι᾿ ἔτσι
λευτερώθηκε κι᾿ ἡ πρόσοψη τοῦ καθολικοῦ. Ὕστερα ἦταν κι᾿ ἄχρηστη
γιατί οἱ καλόγεροι δεν κουράζονταν σὲ λειτουργίες ὅπως
κάποτε...] 42 .
Με τα ανωτέρω φυσικά δεν θα υπήρχε κανένα πρόβλημα,
διότι μόνο ένας αβέλτερος και ανιστόρητος θα τα έκανε αποδεκτά,
αν αυτά τα βιβλία με αυτές τις αναφορές δεν είχαν χρησιμοποιηθεί
ως παιδαγωγικό μέσο στο λαό και θεωρήθηκαν μάλιστα και ως
ιστορικές πηγές από μεταγενέστερους κολυμβητές στο συγγραφικό
πέλαγος της αμάθειας...
42
Τάκη Λάππα. «Βοιωτικά Μοναστήρια», ...ό.π. σελ. 21.
44

Άξιον παρατήρησης ότι τόσον ο Θ. Δάλκας όσο και ο Τ. Λάππας
δεν χρησιμοποιούν τον όρο Μοναχός και Μοναχισμός, αλλά το όρο
«καλόγερος» ο οποίος στο νεοελληνικό κράτος είχε καλλιεργηθεί
έντεχνα με υποτιμητική έννοια είτε επίσης σκοπίμως είχε συνδεθεί
με αρνητικές για την κοινωνία σκέψεις. Αν θα ήθελε ή θα επεδίωκε
κάποιος να δικαιολόγηση τη χρήση του όρου, ίσως θα στεφόταν από
επιτυχία στην περίπτωση του μη μουσοτραφούς Λάππα, αλλά θα
αποτύγχανε συνάμα παταγωδώς στην αιτιολόγηση της συγγραφικής
συμπεριφοράς του γνώστη των βασικών εννοιών Θ. Δάλκα
Πρωτομάστορας ενάντια στον Μοναχισμό ήταν ο υπό την
πολιτική προστασία Κρέμος, ο φερόμενος ως ιστορικός και είναι ο
συγγραφέας της ιστορίας της Μονής του Οσίου Λουκά την οποία
έγραψε μεν κυριολεκτικά στο γόνατο, αλλά κάθε μερικές σελίδες
εύρισκε τρόπο να γράφει κάτι ενάντια σε κάποιον Μοναχό και να
αναφέρει μεμονωμένα γεγονότα της Μοναχικής ζωής ώστε τελικά ο
αναγνώστης να αποκομίσει την έννοια της φθοράς του Μοναχισμού
ότι σπανίζει καλός και Μοναχός, είτε ο Μοναχός είναι σύνηθες και
εν δυνάμει κοινωνικό ελάττωμα.
Δυστυχώς ο Κρέμος ευεργετηθείς από την Μονή του Οσίου
Λουκά και αποκομίζων οφέλη εκ των Μονών, είδε πολύ καλά την
φιλοσοφία της νεοελληνικής πολιτικής και συνταυτίστηκε με αυτήν,
αλλά ουδόλως είδε το έργο και τη φιλοσοφία του Μοναχισμού ο
οποίος πλέον της μίας χιλιετίας, επί δεκατέσσερις τουλάχιστον
αιώνες, από το 1600 μ.Χ. και ως τις ημέρες μας αποτελεί οδηγό της
Χριστιανικής Πίστης και είναι ο θεματοφύλακας της Ορθοδοξίας.
Μέλημα της Ιεράς Μονής Οσίου Λουκά, θα πρέπει να είναι η
αποκαθήλωση του Κρέμου, τουλάχιστον στο χώρο της.
Όμως θα πρέπει να αναφέρθεί ένα τουλάχιστον από τα
ολιγώτερα οδυνηρά για τον Μοναχισμό γραπτά 43 πλήγματα της
43
Γεωργίου Π. Κρέμου: «Φωκικά. Ἱστορία τῆς Μονῆς Ὁσίου Λουκᾶ.
τουπίκλην Στειριώτου». Τ. 2: « Ἱστορία τῆς ἐν τῇ Φωκίδι Μονῆς τοῦ Ὁσίου
Λουκᾶ τουπίκλην Στειριώτου. Ἑν ᾦ ἡ ἱστορία τῆς Μονῆς από του 955‐1879
μετ᾿ εἰκόνων». Ἀθήναι: Ἐκ τοῦ Τυπογραφείου τῆς Ἐφημερίδος τῶν
Συζητήσεων, 1880, Κεφ. Ια’ «Η μονή ἐπί Ἀχμέδ τοῦ Ι’ 1703‐1730», σ 64‐65.
45

ιδιοτελούς πολιτικής τακτικής του Γεωργίου Κρέμου:
[§ 99. Ἀρχομένου δὲ τοῦ ιη’ αἰῶνος ἡ μονή φαίνεται
ἁπηλλαγμένη μὲν πως τῶν τυραννικῶν ἐπιδρομῶν καὶ λεηλασιῶν,
πάσχουσα δὲ διττόν τι νόσημα, χεῖρον ὅν καὶ τῆς τυραννίας. Ἦν δὲ
τοῦτο ἡ ἠθική τῶν μοναστῶν κατάπτωσης ἴσως ἕνεκα τῆς περὶ τὴν
εὐσέβειαν ὀλιγωρίας καὶ ἡ περί τὴν δίαιταν ἔκλυσις, ἥτις, ὁσημέραι
ἐπενεργοῦσα καταστρεπτικώτερον ἤ πάσα τυραννική ἐπήρεια,
παρασκεύαζε τὸν τῆς μονῆς ὄλεθρον ἕνεκα παραλυσίας, ἀκρασίας,
φιληδονίας, πολυτελείας, αἵτινες ὡς μητέρες πολύγονοι ἔτεκον τοῖς
μονασταῖς τὴν πενίαν, τὴν ἐκφαύλησιν καὶ τὴν παντελῆ
κακοδαιμονίαν. Ἐν τῇ πλησίον τῆς μονῆς Βοιωτίᾳ ἔνοικα ἦσάν ποτε,
ὥς οἱ παλαιοί ἐδόξαζον δυσφυμοῦντες τους Βοιωτούς πολλά κακά,
οἷον ἡ αἰσχροκέρδεια ἐν Ὠρωπῷ, ὁ φθόνος ἐν Τανάγρᾳ, ἡ φιλονικία
ἐν Θεσπιαῖς, ἡ ὕβρις ἐν Θήβαις, ἡ ἀλαζονεία ἐν Πλαταιαῖς, ἡ
περιέργεια ἐν Κορωνείᾳ, ἡ ἀνασθησία ἐν Ἀλιάρτῳ, ἡ πλεονεξία ἐν
Ἀνθηδόνι, καὶ ὁ πυρετός ἐν Ὀγχηστῷ.
Πάντα ταῦτα τὰ κακά φαίνονται ἐκ Θηβῶν μετήκοισαντα τοῦ
ιη’ αἰῶνος ἀρχομένου παρά τοῖς μονασταῖς τοῦ ὁσίου Λουκᾶ
συμπαρέδρους ἔχοντα τὴν τοκογλυφίαν, τὴν ἀσέβειαν καὶ τὴν
φιληδονίαν ἐγκυλινδουμένην ἐν τῇ μονῇ ὡς ἄλλη τις «Βοιωτική ὗς»
τοῦ θειοτάτου Πινδάρου.].
Αν συσσωρεύσουμε όλη την ανοησία των αναφερομένων
βοιωτικών πόλεων ο Κρέμος υπερτερεί αυτών ασυναγώνιστα, αν όχι
στην συνολική αναφερόμενη μωρία, στην ακρισία, την φαυλότητα,
την ραδιουργία, την αχρειότητα και όνειδος, στην Ηροδότου
πολιτική συγγραφή την κακοήθεια κατά τον Πλούταρχο, στην
μίσθαρνη γραφή και εξωνημένη εργασία, στην υποδειγματική
δουλοπρέπεια αλλά και των δέκα πληγών του Φαραώ για να
καλύψουμε και τον πυρετό της Ογχηστού. Ἐπιπροσθέτως εἰς ὅλα
ταῦτα θὰ πρέπῃ νὰ διερευνηθῇ καὶ ἡ πιθανή συσχέτιση μὲ τάς τοῦ
Πινδάρου ἐξυμνήσεις τῆς ἀκολασίας, τὰς ὁποίας προδήλως θὰ εἶχε
κατά νοῦ ὁ φερόμενος καὶ ὡς πολυδιαβασμένος Κρέμος.
Πάντα ταύτα τὰ κακά του Κρέμου φαίνεται ότι οφείλονται στο
ότι ευρισκόμενος πλησίον εις το Νυσσαίο όρος και κοντά εις τον
46

Ελικώνα των Μουσών αυτό δεν στάθηκε ικανό, ώστε να υπάρξει η
έμπνευση εκ των Ελικωνιάδων, μάλλον ένεκα μετοίκησής τους δια
λόγους μη αντοχής της παραφωνίας είτε ένεκα απογοήτευσης από
την εκφραστικότητα του μη μουσοτραφούς εν τέλει Κρέμου, αλλά
αντάξιου και ίσως υπέρτερου του γάλλου συγγραφέως Ταξίλ Λεό.
Μετά από δύο σελίδας, ο αυτός ιστορίζων Κρέμος, ο οποίος εις
όλην την έκταση του έργου του ακολουθεί τις ίδιες ή παρομοίας
μεθόδους ως ήδη αναφέρθη εις βάρος των μοναστών, αναφέρει 44 :
[§ 102. ἀλλά τὸ ἀρπακτικόν καὶ βίαιον τῶν τε Στειριέων καὶ
ἄλλων, Τούρκων τε καὶ Χριστιανῶν, ἠνόχλουν μὲν τους μοναστάς,
ἀλλά τὴν καταστροφήν αὐτῶν προητοίμαζον αύτοί οὗτοι οἱ μονασταί
ζῶντες βίον ὅλως ἀπάδοντα τῷ μοναχικῷ βίῳ...]..
Αξιοσημείωτη είναι η παρέμβαση του Δάλκα στα αναφερόμενα
περί της μετοίκησης των βοιωτικών κακών στην Μονή, «ὑπό τοῦ
φαεινοτέρου διαλάμψαντος ἐν τῇ μωρίᾳ Κρέμου» 45 . Η παρέμβαση
βέβαια δεν έχει στόχο να καυτηριάσει την γραφή του Κρέμου, αλλά
να αποσοβήσει τον κίνδυνο αποκάλυψης της ευρεσιολογίας του
Κρέμου της εξαπατούσας τους απλουστέρους. Έτσι αναφέρει ότι
«Σίγουρα ὅμως εἶναι μία λογοτεχνική ὑπερβολή τοῦ Κρέμου» 46 .
Ὅμως ὁ μελετῶν τὴν ἱστορία εἶναι εὔκολο νὰ διαπιστώσῃ ὅτι
τὸ καζάνι τῆς χολῆς καὶ τοῦ ὄξους τοῦ Κρέμου ἐνάντια στὸν
Μοναχισμό εἶναι μόνιμα σὲ ὑπερχείλιση καθότι μέγιστο μέρος τοῦ
ὄγκου τὸ καταλαμβάνει ἡ κοχλάζουσα ἀνοησία, βάση τῆς ὁποίας δὲν
εἶναι πάντα ἡ ἀκρισία ἀλλά κυρίως, τὸ ἴσως ἐντεταλμένο, πολιτικό
καθῆκον τοῦ Κρέμου, ἐκ πολιτικῆς περιτροπῆς Πανεπιστημιακοῦ, καὶ
πάλι Γυμνασιάρχη, ζῶντα βίον ὅλως ἀπάδοντα καὶ τῷ ἐθυμοτυπικῷ
βίῳ, ὡς ἀνακύπτει ἐκ δημοσίων πηγῶν.
Τελικά αν θεωρηθεί ως υπόθεση εργασίας ότι ο βομβαρδισμός
έγινε πράγματι από τις κατοχικές Γερμανικές δυνάμεις πρέπει να
44
Γεωργίου Π. Κρέμου: «Φωκικά. ...ὀ.π., σ 67‐68.
45
Παπαλουκάς Χ. Αρχειακό υλικό συγγραφής της Ιστορίας των Μοναστών
της Μονής και τοῦ λογιωτάτου Οσίου Λουκά.
46
Δάλκας Θύμιος, «Ὁ Ὅσιος Λουκᾶς καὶ τὸ Μοναστήρι Του»..,, ό.π. σ. 81.
47

επανέλθουμε στον Ευστάθιο Στίκα και να γίνει μνεία της ιδιότητας
ως δημοσίου υπαλλήλου και ότι μέχρι το 1958 ήταν επιθεωρητής
αρχιτέκτονας. Από το βομβαρδισμό των μνημείων από όποιον και αν
γινόταν δεν είχε κάποιο όφελος, μάλλον συνεχή εντατικοποιημένη
εργασία με περισσές ευθύνες.
Όμως είναι σημαντική η επάνοδος στη κατοχή, να δούμε τις
ακριβώς συνέβαινε με Μηχανικούς και Αρχιτέκτονες όπως αναφέρει
ο επαΐων ερευνητής της περιόδου αυτής Δημοσθένης Κούκουνας:
[Οι πολιτικοί μηχανικοί που είχαν αναλάβει την εκτέλεση
τεχνικών και οχυρωματικών έργων από τις αρχές της Κατοχής μέχρι
την άνοιξη του 1944 κέρδισαν κυριολεκτικά αμύθητα ποσά.... Σχεδόν
όλοι οι κατασκευαστές, ύστερα από την άνοιξη του 1944, αν όχι
νωρίτερα, χωρίς να πάψουν να παίρνουν αναθέσεις και να
συνεχίζουν την είσπραξη των αμύθητων κερδών τους, περνούν σε
ένα άλλο στάδιο:, σκέπτονται και το αύριο. Αρχίζουν να ενισχύουν
οικονομικά διάφορες αντιστασιακές οργανώσεις, να χρηματοδοτούν
αντιστασιακά έντυπα, στέλνουν κάποιο από τα παιδιά τους στα
βουνά ή ακόμα και στο εξωτερικό για να «συμμετάσχουν στον κατά
του εχθρού πόλεμο», ή επιτυγχάνουν να διασυνδεθούν με
πράκτορες των συμμαχικών υπηρεσιών, στούς οποίους παραδίδουν
τα τοπογραφικά των έργων που εκτελούν και σωρεία άλλων
χρήσιμων πληροφοριών που υποπίπτουν στην αντίληψη τους περί
οχυρώσεων, νηοπομπών, ελλιμενισμών κ.λπ. Πολλές φορές τα
χρήσιμα στοιχεία που διοχετεύονται στο Στρατηγείο Μέσης
Ανατολής καταλήγουν στον βομβαρδισμό των υπό εκτέλεση έργων.
Αλλά αυτό δεν είναι άσχημο, διότι έτσι παίρνουν νέα ανάθεση να
ξαναρχίσουν από την αρχή, οπότε αυξάνεται ο τζίρος.
Με όλη αυτή τη διαδικασία, πολλοί από τους κατασκευαστές,
που παραπέμφθηκαν μεταπολεμικά να δικαστούν για δωσιλογισμό
στην Ελληνική Δικαιοσύνη, έφεραν ως μάρτυρες υπεράσπισης
Βρετανούς αξιωματικούς ή αξιόπιστους αντιστασιακούς, οι οποίοι
φυσικά κατέθεσαν ότι οι κατηγορούμενοι συνέβαλαν στη…
συμμαχική νίκη. Ευνόητο είναι ότι σχεδόν όλοι αθωώθηκαν και οι
θησαυροί θησαυροί. Μια τέτοια χαρακτηριστική περίπτωση ήταν
48

των μετόχων μιας τεχνικής εταιρείας, γνωστών ονομάτων της
αθηναϊκής κοινωνίας (ο αδελφός του ενός υπήρξε μάλιστα επί πολλά
χρόνια βουλευτής και υπουργός), οι οποίοι όχι μόνο δεν
καταδικάστηκαν, αλλά και… παρασημοφορήθηκαν! Φυσικά στα
μετα‐πολεμικά χρόνια διατήρησαν όλη τους την αίγλη και συνέχισαν
οι ίδιοι, και σήμερα οι κληρονόμοι τους. να παίρνουν μεγάλα
δημόσια έργα με προϋπολογισμούς που καλύπτονταν από τις
αμερικανικές βοήθειες.] 47 .
Από την μία πλευρά έχουμε τις ιστορίες του νεοελληνικού
κράτους τις επίσημες και κυρίως τις τοπικές οι οποίες σκοπίμως
αφήνονται να κυκλοφορούν ως παράδοση και ως σχολική γνώση,
στις οποίες όλες, είναι δεδομένο ότι δεν μπορούμε και δεν πρέπει
να βάζουμε κάποια βάση απόλυτη πλήν των συμβάντων. Από την
άλλη σχετικά με τον βομβαρδισμό της Ιεράς Μονής του Οσίου
Λουκά, έχουμε δύο τουλάχιστον επίσημες πηγές, οι οποίες δεν
κατονομάζουν τους υπαίτιους και μία η οποία αναφέρει ως
υπεύθυνους τους συμμάχους, δηλαδή κυρίως τους Άγγλους οι
οποίοι είναι υπεύθυνοι και για τον θάνατο δεκάδων χιλιάδων
αμάχων ελλήνων στην κατοχή ένεκα του αποκλεισμού.
Στο θέμα του βομβαρδισμού θα πρέπει να λάβουμε υπόψη και
τα τοπικά βιβλία τα οποία βέβαια δεν είναι ιστορικά αφού δεν
παραπέμπουν συνήθως σε επαληθεύσιμες ιστορικές πηγές αλλά
καταγράφουν γεγονότα και μαρτυρίες μειωμένης αξιοπιστίας.
Έκδοση 48 του Πολυδύναμου Κέντρου Στειρίου αναφέρει:
«Το 1943 βομβαρδίστηκε από γερμανικά αεροπλάνα γιατί και
το μοναστήρι όπως και όλος ο Ελικώνας ήταν στα χέρια των
ανταρτών. Το μοναστήρι γλύτωσε με μεγάλες βέβαια ζημιές οι
οποίες απεκαταστάθηκαν μετά την απελευθέρωση».
Εδώ απλά μεγιστοποιείται το λάθος του Δάλκα περί κατοχής
47
Κούκουνας Δημοσθένης. «Η ελληνική οικονομία κατά την Κατοχή και η
αλήθεια για τα κατοχικά δάνεια». Εκδόσεις Ερωδιός, 2013. σελ. 80‐81.
48
Κουσκούκης Λουκάς Α., Αργυρίου Μαρία. «Στείρι ‐Ιστορικά Λαογραφικά
στοιχεία». (χ.χ.). Έκδ. Πολυδύναμου Κέντρου Στειρίου, σελ. 53..
49

του Ελικώνα και της Μονής υπό των ανταρτών. Το ρήμα «κατείχαν»
επειδή η ελληνική γλώσσα είναι πλούσια σε νοήματα αλλά και σε
διγλωσσία έγινε «ήταν στα χέρια». Σίγουρα όμως ο προβληματισμός
γίνεται εντονότερος όταν σε παραπομπές 49 του βιβλίου βλέπουμε
τον Κρέμο και τον Δάλκα ως πληρέστερη ενημέρωση του αναγνώστη.
Αἱ ὄψεις τῆς Τραπέζης πρό τῶν εργασιῶν ἀναστηλώσεως. β 50 .

Σε έτερη μελέτη 51 και άρθρο αναφέρω τα εξής:
[Ο γερμανός συγγραφέας Χέρμαν Μάγερ στο βιβλίο του «Από
την Βιέννη στα Καλάβρυτα» εκδ. ΕΣΤΙΑ σελ. 542, αναφέρει το εξής
παρμένο από γερμανικά αρχεία. «Οι κάτοικοι των περιοχών από
Μέγαρα ως Κόρινθο έδωσαν 400 εκατ. δραχμές στους ΕΛΑΣίτες να
μην κάνουν επιθέσεις στους Γερμανούς και αυτοί καταστρέψουν με
αντίποινα τα χωριά. Και πράγματι από Απρίλιο 1944 δεν έγινε καμία
επίθεση ανάμεσα στα Μέγαρα και την Κόρινθο!».
49
Κουσκούκης Λουκάς Α., Αργυρίου Μαρία. «Στείρι ‐..., ό.π. σελ. 53. κ.ά.
50
Στίκας Ευστάθιος Γ.. Το οικοδομικόν χρονικόν…, ό.π. Πίναξ 135.
51
Α. Στίνας. «ΕΑΜ ΕΛΑΣ ΟΠΛΑ», 1987. σελ87..
50

Η εξύμνηση του έργου των ανταρτών την οποία επίσης συχνά
βλέπουμε σε όλα σχεδόν τα τοπικά βιβλία δεν έχει νόημα ιστορικό
και είναι αρνητικό στην τοπική ιστορία και για το αύριο, καθότι
ενδυναμώνει την πνευματική κατάντια στην οποία εδώ και πολλές
δεκαετίες βρίσκεται μετεμφυλιακά ο ρωμιός. Δεν υπάρχει νόημα
αφού προσδιορίστηκε ο εγκληματικός ρόλος των ανταρτών στην
διάρκεια της κατοχής από γνώστες της κατάστασης αλλά και από
αρμοδιότερους οι οποίοι συμμετείχαν ως αντάρτες και στελέχη.
Άλλωστε αυτά ακριβώς προκύπτουν και από ξένα έγγραφα Αγγλικά
και οδηγίες της Αγγλικής πολιτικής.
Η λεγόμενη Εθνική Αντίσταση δεν ήταν αυθόρμητη και
αυτόβουλη, αλλά υποκινούμενη από τις ενέργειες της αγγλικής
εξωτερικής πολιτικής. Οι δράσεις των ομάδων του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ
εξυπηρετούσαν ήδη από την έναρξη του πολέμου τα συμφέροντα
των βρετανών. Μετά τον πόλεμο δε, οι θεσμοί και η λειτουργία του
νεορωμέικου προτεκτοράτου παρέμειναν υπό αγγλική εποπτεία.
Οι πρώιμοι κλαρίτες της «αντίστασης» και κυρίως του ΕΛΑΣ θα
πρέπει να ενταχθούν στο πλαίσιο που τους κατατάσσουν ιστορικοί
που έζησαν τα γεγονότα όπως ο Στίνας 52 ο οποίος αναφέρει:
«...Ξέρουμε τι ήταν αυτή η «λαϊκή εξέγερση» επιθέσεις είτε
εναντίον μεμονωμένων στρατιωτών ή αξιωματικών των στρατών
κατοχής είτε στρατιωτικών περιπόλων ή μικρών μονάδων. Και το
άμεσο, βέβαιο από πρίν αποτέλεσμα τα τρομακτικά αντίποινα εις
βάρος αθώων αγροτών και ομήρων, εμπρησμοί χωριών. Αυτές τις
«πολεμικές επιχειρήσεις» τις πλήρωσε πολύ ακριβά η χώρα.
Ξέρουμε και ξέρανε καλύτερα εκείνοι που τις οργανώνανε ότι
σε τίποτε δεν συντελέσανε αυτές οι «επιχειρήσεις» στην
απελευθέρωση της χώρας και ούτε δημιουργήθηκαν για αυτό το
σκοπό. Και κανένας αντάρτης να μην υπήρχε και τίποτε από τη φρίκη
που ζήσαμε να μην γινόταν πάλι τα γερμανικά στρατεύματα θα
αποχωρούσαν από την χώρα, όπως αποχώρησαν από παντού μετά
την κατάρρευση της Χιτλερικής Γερμανίας.
52
Παπαλουκάς Χ. [Άρθρα στην «Ελεύθερη Έρευνα»]. 2015, σ. 17‐18.
51

Ο «εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας», και ο «αντιφασιστικός
πόλεμος» ήταν μια από τις συνήθεις απάτες που χρησιμοποιούν οι
καπιταλιστές για να σπρώχνουν τους λαούς στα σφαγεία.
Ο σκοπός αυτών των «πολεμικών επιχειρήσεων» ήταν ένας και
μόνος: να εμποδίσουν μια οικειότητα, μια ανθρώπινη, ή ακόμα και
ταξική‐συντροφική σχέση ανάμεσα στους στρατιώτες της κατοχής και
τον πληθυσμό. Δηλαδή να προφυλάξουν τον ιμπεριαλισμό από την
επανάσταση. Κι αυτό πέτυχαν....» (ΕΑΜ–ΕΛΑΣ–ΟΠΛΑ, σελ 87).
Ουσιαστικά το μόνο που δεν αναφέρει ο Στίνας είναι αυτό που
δείχνει η υλιστική ανάλυση, ότι το χρήμα ήταν το κίνητρο στο βάθος
της υπόθεσης. Οι «πολεμικές επιχειρήσεις» πρόσθετο στόχο είχαν
να ενδώσουν οι ρωμιοί στην ληστεία που τους γινόταν από τον ΕΛΑΣ
και να πληρώνουν προστασία. Οι ληστές πάντα είναι ευρηματικοί
στις μεθόδους και δεν διστάζουν μπροστά σε τίποτε για την επίτευξη
των στόχων τους. Οι αντάρτες ήταν κοινοί ληστές, το ότι έγινε
προσπάθεια να ενταχθούν στους «κλέφτες παληκάρια» δεν αλλάζει
νόημα αφού και οι κλέφτες ήσαν ληστές των ρωμιών και όχι των
τούρκων.
Προφανώς βέβαια υπάρχουν και εξαιρέσεις μερικών αλλά
ελάχιστων ανθρώπων στελεχών οι οποίοι κινήθηκαν με προθέσεις
καλές και αγνά αισθήματα αλλά όχι με σύνεση και λογική και έπεσαν
θύματα της προσωπικής τους επιλογής και ιδεολογίας τους, τα ίδια
θύματα στον απλό κόσμο ήταν αμέτρητα.].
Βλέπουμε αναλυτικότερα, εκτός από την τοπική εξύμνηση των
ανταρτών, στο βιβλίο του Στειρίου, και τον βομβαρδισμό της Μονής:
«Ο βομβαρδισμός της μονής του Οσίου Λουκά στις 26
Αυγούστου 1943 ήταν αποτέλεσμα της πληροφορίας που είχαν οι
Γερμανοί ότι το μοναστήρι ήταν νοσοκομείο των ανταρτών. Από τον
βομβαρδισμό αυτό καταστράφηκε ολοσχερώς η Τράπεζα ενώ ο Ναός
δεν έπαθε τίποτα. Ρίξανε 18 βόμβες σύμφωνα με τη μαρτυρία του
πατέρα Νικόδημου Περγαντά ο οποίος ήταν μοναχός στην μονή» 53 .
53
Κουσκούκης Λουκάς Α., Αργυρίου Μαρία. «Στείρι ‐..., ό.π. σελ. 67.
52

Εδώ εν σχέση με τον Θ. Δάλκα, που δεν αναφέρει ημερομηνία
βομβαρδισμού, έχουμε αύξηση των βομβών. Η καταμέτρησή των
από αυτόπτη μάρτυρα είναι απίθανο και μειώνει την αξιοπιστία του.
Η χρήση της Τράπεζας ως νοσοκομείο είναι μεν επίσης μια
απίθανη και σπουδαία ιδέα, αλλά λόγω της γεωγραφικής θέσης της
περιοχής και του τρόπου της «πολεμικής» δράσης των ανταρτών δεν
έχει νόημα η αναπαραγωγή της, άλλωστε οι Γερμανοί εκτελούσαν
ερευνητικές επισκέψεις στις Μονές, στις οποίες η μόνη πιθανότητα
ήταν η προσωρινή απόκρυψη πυρομαχικών. Προϋποθέτει μεγάλη
αφέλεια η αποδοχή της «Νοσοκομειακής Τράπεζας» και θα είχε
κάποιο νόημα ως ιδέα αν διεξήγοντο μάχες πολεμικές στην περιοχή
και υπήρχε ανάγκη περίθαλψης. Κάτι τέτοιο όμως ποτέ δεν έγινε, οι
Άγγλοι 54 και οι αντάρτες γίνονταν λαγός όταν εμφανίζονταν οι
Γερμανοί. Εκτός από επιτυχημένες δόλιες ενέδρες δεν υπήρξε κάτι
άλλο σημαντικό, το σίγουρο είναι ότι οι αντάρτες δεν ενδιαφέρονταν
για τους Γερμανούς, αλλά για τις λίρες σίγουρα.
Από την άλλη πλευρά κανένας αντάρτης δεν θα προτιμούσε
ένα μέρος όπως ήταν η Μονή, να εγκλωβιστεί σε αυτή με μηδενική
πιθανότητα διαφυγής. Η υπόθεση περί της Τράπεζας της Μονής ως
Νοσοκομείου εκμηδενίζεται και από την μαρτυρία του ιερομόναχου
και αργότερα Αρχιμανδρίτου Νικόδημου Περγαντά. Σε κάθε
περίπτωση είναι δύσκολο να αποτρέψεις τον λαό από τους μύθους
και τις φαντασιώσεις του, τις οποίες τις καλλιεργεί το σύστημα.
Ιδιαίτερα δύσκολη είναι η αποτροπή από την αβελτηρία όταν όλο το
οικοδόμημα της παιδαγώγησης στηρίζεται ακριβώς σε μύθους και
κατασκευασμένες παραδόσεις.
Ο Αρχιμανδρίτης Τσώνος θα πρέπει, αν ήταν ο ηγούμενος το
1945, να είναι αυτός ο οποίος συνάντησε τον Ε. Στίκα τον Μάρτιο
του 1945 για τον έλεγχο και αποκατάσταση των ζημιών της Μονής
από τον βομβαρδισμό. Γνώριζαν τον υπαίτιο του βομβαρδισμού και
είναι απίθανο να είχαν διαφορετική άποψη. Το πώς όμως βρέθηκε
ένας μοναχός και όχι μόνο, με αντίθετη άποψη δεν είναι τυχαίο.
54
Παπαλουκάς Χαράλαμπος «Κυριάκη –Φως Ιλαρόν» 2013.
53

Σχέδιο Ε. Στίκας. Η Τράπεζα μετά την Αναστήλωση. Δυτική πλευρά.
Σχέδιο Ε. Στίκας. Η Τράπεζα μετά την Αναστήλωση. Βόρεια πλευρά.
Σχέδιο Ευστ. Στίκας. Η Τράπεζα μετά την Αναστήλωση. Νότια πλευρά.

54

Είναι φυσικό στην ρωμιοσύνη να αναφέρονται Μαρτυρίες –
Αναμνήσεις του τύπου: [π. Νικόδημος Περγαντάς, Ο βομβαρδισμός
του Οσίου Λουκά...] και είναι ορθό να μην απαγορεύεται η έκφραση,
αλλά η άκριτη επιβράβευση της έκφρασης είναι ένα θέμα.
Στη γερμανική γλώσσα ο όρος «Luftwaffe» χρησιμοποιείται
γενικά για όλες τις πολεμικές αεροπορίες, «die Britische Luftwaffe»
είναι η Βρετανική Αεροπορία (RAF).
Με το ξέσπασμα του πολέμου, η Luftwaffe ήταν μία από τις
πλέον σύγχρονες, ισχυρές και έμπειρες αεροπορίες στον κόσμο,
κυριαρχώντας στους Ευρωπαϊκούς ουρανούς με αεροσκάφη πολύ
πιο προηγμένα από τους αρχικούς τους αντιπάλους. Η Λουφτβάφε
αποτελούσε βασικό συντελεστή της τακτικής του «Blitzkrieg», του
Κεραυνοβόλου Πολέμου, καθώς η «στενή αεροπορική υποστήριξη»
την οποία παρείχαν τα βομβαρδιστικά καθέτου εφορμήσεως Stuka
και η αεροπορική υπεροχή που παρείχαν τα μαχητικά αεροσκάφη
αποτέλεσαν το κλειδί για πολλές από τις αρχικές Γερμανικές νίκες
Η Βρετανική Βασιλική Αεροπορία (Royal Air Force, RAF) είναι η
αεροπορία των Βρετανικών Ενόπλων Δυνάμεων. Στην Αφρική τα
αγγλικά αεροπλάνα έπαιξαν πρωτεύοντα ρόλο στην υποχώρηση
γερμανικών δυνάμεων καθώς τα βρετανικά αεροπλάνα, έχοντας
εξασφαλίσει την κυριότητα του αέρα. Ιδιαίτερα μετά από το 1941,
βομβάρδιζαν στόχους της Βέρμαχτ, είτε υπό Γερμανική κατοχή έργα
και τόπους πιθανώς χρήσιμους στις κατοχικές δυνάμεις.
Η υπόθεση των νεοελλήνων και της ιστορίας τους, όπως αυτήν
την διδάσκεται η μεγίστη πλειοψηφία τους, και ιδιαίτερα η μεγάλη
αποδοχή κυρίως από την νεολαία, τής κάθε είδους ιστορικής
ραδιουργίας και αχρείας μετά κακοήθειας πληροφόρησης, άνευ
σοβαρών αμφισβητήσεων έχει ξεφύγει πλέον από τα στενά πλαίσια
της ιστορίας, πέρα από την απλή καταγραφή.
Η συνεχής εφεύρεση και αποδοχή μνημών αντί γνώσης και η
διατήρηση και αναπαραγωγή λανθασμένων ιστορικών επιλογών και
θεωριών ως εργαλεία πολιτιστικά, εντάσσεται πλέον στα πλαίσια της
κοινωνιολογίας και της ψυχιατρικής.
55

Έχει ιδιαίτερη σημασία για τη κατανόηση του προβληματισμού
επί του βομβαρδισμού από τον αναγνώστη, ότι παρά την έρευνα σε
αρχαιολογικά κείμενα, δεν συναντήσαμε προσδιορισμό ως υπαιτίων
της ενέργειας του Γερμανούς. Επίσημο επίσης ενημερωτικό έντυπο,
το οποίο διανέμεται στους επισκέπτες τού Αρχαιολογικού Μουσείου
(Τράπεζας) και αφορά το Μοναστήρι, αναφέρει:
«... Στην πρόσφατη ιστορία του, σημαντικές καταστροφές
προκλήθηκαν από τα Οθωμανικά στρατεύματα κατά την Ελληνική
επανάσταση (1823) και από βομβαρδισμούς κατά το Β’ Παγκόσμιο
πόλεμο (1943).».
Η χρήση του πληθυντικού «βομβαρδισμούς» δεν είναι τυχαία
και καθόλου ασυνήθιστη στην Ελληνική γλώσσα. Υποτίθεται γίνεται
δια λόγους έμφασης, αλλά συνήθως αφήνει αρκετά ερωτηματικά
και περιθώρια καλλιέργειας μύθων, κατά τό αντί της πληγής, το
«πληγές» και το «τραύματα» αντί τραύμα. Έτσι η αλήθεια αποκτά
τραύματα και πληγές κατά το δοκούν.
Παρόμοιες αναφορές με ασάφεια έχουμε και σε ξένες 55 πηγές
και ξενόγλωσσες αναφορές:
«During the War of Independence in 1821, the monastery saw
some fighting and some canons still remain in its courtyard. Again in
1943, Ossios Loukas suffered some damage because of fighting.
Today it is considered one of the best examples of Byzantine
architecture in Greece.» 56 .
55
Mike Gerrard, The National Geographic Traveler: Greece (Washington,
D.C.: National Geographic, 2001), 142. και Ossios Loukas, The Hellenic
Ministry of Culture.
56
[Κατά τη διάρκεια του Πολέμου της Ανεξαρτησίας το 1821, το μοναστήρι
γνώρισε κάποιες μάχες και ορισμένα κανόνια εξακολουθούν να
παραμένουν στην αυλή του. Και πάλι το 1943, η μονή Οσίου Λουκά θα
υποστεί κάποια βλάβη εξαιτίας των μαχών. Σήμερα θεωρείται ένα από τα
σπουδαιότερα δείγματα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα]..
56

Μαρτυρίες και Κρίσεις.
Αναμβίβολλα θα πρέπει να αναφερθούν και οι δύο σε διαρκή
χρήση μαρτυρίες που σχετίζονται με την Μονή και τον βομβαρδισμό
της, για να καταστεί δυνατή η όποια κρίση.
Οι μαρτυρίες αυτές δεν θα ήταν αξιόλογες τουλάχιστον για την
παρούσα μελέτη αν ήταν απλές μαρτυρίες πολιτών, όμως πρόκειται
περί θεωρούμενων σημαντικών μαρτυριών αφού ενέχονται σε αυτές
άτομα της Μονής. Συγκεκριμμένα πρόκειται περί δύο εγγράφων ως
μαρτυριών 57 οι οποίες δημοσιεύονται και σε «Αφιερωματική»
έκδοση του περιοδικού Εμβόλιμο 58 το 1994.
Α) ενός εγγράφου, αναφερομένου ως εγγράφου επιστολή του
Ηγουμενοσυμβουλίου της Μονής του Οσίου Λουκά.
Β) Η αναφερθείσα 59 μαρτυρία του Ιερομόναχου‐ Αρχιμανδρίτη
Νικόδημου Περγαντά εκ Διστόμου η οποία είναι μία «αυτούσια
μεταφορά μαγνητοφωνημένης διήγησης, που καταγράφηκε στον
Όσιο Λουκά, το Πάσχα του 1994» και δημοσιεύθηκε 60 αρχικά στο
περιοδικό Εμβόλιμο.
Επιστολή του Ηγουμενοσυμβουλίου
Η επιστολή είναι ένα χειρόγραφο για το οποίο αναφέρεται εις
το περιοδικό «Εμβόλιμο» 61 : «Το χειρόγραφο βρίσκεται στο αρχείο
του Α.Σ. Τσούρα» και ο τίτλος του κεφαλαίου είναι «Επιστολή του
Ηγουμενοσυμβουλίου της Μονής του Οσίου Λουκά προς τον Τάκη
Λάππα για τον βομβαρδισμό από τους Γερμανούς».
57
Οι δύο μαρτυρίες καταγράφονται και στο βιβλίο «Δίστομο 10 Ιουνίου
1944. Το Ολοκαύτωμα». Έρευνα‐εισαγωγή‐επιμέλεια Γιώργος Χ. Θεοχάρης.
Σύγχρονη Έκφραση, 2010. σελ. 155‐162
58
Περιοδικό Εμβόλιμο. «Αφιερωματική Έκδοση». «50 Χρόνια από τη
σφαγή του Διστόμου». τ. 21‐22., Ιούνιος 1994. Άσπρα Σπίτια Βοιωτίας.
Έκδοση Δήμου Διστόμου. 1994. σελ. 56‐61.
59
Κουσκούκης Λουκάς Α., Αργυρίου Μαρία. «Στείρι ‐..., ό.π. σελ. 67.
60
Α) Περιοδικό Εμβόλιμο. 50 Χρόνια από τη σφαγή..., ό.π., σελ. 58‐61. και
Β) Θεοχάρης Γιώργος Χ. «Δίστομο 10 Ιουνίου 1944...»2010, ό.π., σελ. 157.
61
Περιοδικό Εμβόλιμο. 50 Χρόνια από τη σφαγή..., ό.π., σελ. 56‐57.
57

58

Η ανωτέρω επιστολή είναι όπως εμφανίζεται σε έκδοση 62 της
Ιεράς Μονής Οσίου Λουκά Βοιωτίας. Η ίδια επιστολή εμπεριέχεται
62
Τσούρας Ανδρέας Σ., «Συμβολή του ιστορικού Γ. Π. Κρέμου στη μελέτη
της Μονής του Οσίου Λουκά Βοιωτίας». Έκδοση της Ιεράς Μονής Οσίου
Λουκά Βοιωτίας. Αθήνα, 1996, σελ. 44‐45.
59

σε νεοελληνική γραφή αλλά και ως φωτογραφία σε έκδοση 63 της
κοινότητος Κυριακίου, η οποία παραπέμπει στο αναφερθέν βιβλίο 64
του Α. Τσούρα. Η επιστολή αυτή σε γλώσσα και γραμματική του
πρωτοτύπου έχει ως εξής:
Ἀγαπητέ Τάκη
Ἐλήφθη ἡ ἐπιστολή σας καὶ σᾶς εὐχαριστοῦμεν διά τὸ
ἐνδιαφέρον ποῦ τρέφετε διά τὴν Μονήν. Γράφετε εἰς τὴν ἐπιστολήν
σας ἵνα σᾶς δώσωμεν ορισμένας πληροφορίας περί τοῦ
βομβαρδισμοῦ τῆς Μονῆς ὡς κλπ. καὶ σᾶς ἀπαντῶμεν. ‐
1) Τὴν 26 Αὐγούστου 1943, ἡμέραν πέμπτην καὶ ὥραν 12½ π.μ.
ἐμβοβαρδίσθη ἡ Μονή ὑπό τριῶν Γερμανικῶν ἀεροπλάνων ρίψαντα
δέκα πέντε βόμβας ἐντός τῆς Μονῆς, καὶ γύρωθεν τῆς Μονῆς, εἰς τὴν
στέγην τῆς ἐκκλησίας εὐτυχῶς δὲν ἔπεσεν βόμβα, συνετρίβησαν
ὅμως ἅπαντα τὰ παράθυρα τοῦ Ναοῦ καταπέσαντα, (ὡς καὶ οἱ
κέραμοι τῆς στέγης). Εἰς τὰ Κελλία τοῦ ἱερομονάχου Γρηγορίου Γκίκα,
ἱερομονάχου Ἡσαΐου Βιέννα και Μοναχοῦ Μιχαήλ Οἰκονόμου
ἐπροξενήθησαν ζημίαι, εἰς δὲ τὰ ὑπόλοιπα Κελλία ὑπέστησαν
ὀλιγωτέρας ζημίας ἤτοι θῦραι παράθυρα Νταβάνια, σοφαντίσματα
κλπ. ἅπαντα κατεστράφησαν. ὁ βομβαρδισμός ἐγένετο ἐν ὥρα
μεσημεριοῦ ὕπνου, ἀφορμή οὐδεμία ἐδόθη, τὴν ἑπομένην ἡμέραν
ἴδιοι οι Γερμανοί ἔκαψαν τὴν Μονήν ὁσίου Σεραφείμ Δομβοῦς καὶ
ἐβομβαρδίσθη τὸ χωρίον Κούκουρα ὑπό ἐννέα ἀεροπλάνων
Γερμανικῶν. Τὴν μεθεπομένην ἡμέρα ἔκαψαν τὰ χωρία Δομβραίναν,
Θίσβη (ἤ Κακόσι) καὶ Χώστια. Είς Δομβραίνα δὲ ἦτο προσωρινός
ἐφημέριος ὁ Γρηγόριος Γκέκας ἱερομόναχος τῆς Μονῆς μας καὶ κατά
τὴν σύλληψιν ποῦ ἔκαμαν οἱ Γερμανοί ὅλων τῶν κατοίκων
συνελήφθη συνάμα καὶ ὁ ἀνωτέρω τὸν ὁποῖον ἀνέκριναν εἰς
ὡρισμένα ζητήματα, καὶ ἀφοῦ εἶπε ὅτι εἶναι ἀπό τὸν ὅσιον Λουκᾶν,
ἐρώτησαν τοῦτον ἐάν ὑπάρχῃ ἐν τῇ Μονῇ Νοσοκομεῖον ἀνταρτῶν,
διά τοῦτο ἐβομβαρδίσθη ἡ Μονή, χωρίς ὅμως νὰ ὑπάρχῃ
Νοσοκομεῖον.
63
Τσούρας Ανδρέας Σ., «Κυριάκι. Έλληνες Αρβανίτες‐Αρχαίο Φλυγόνιο,
Απόπειρα Ιστορικής Ιχνηλασίας. Έκδοση Κοινότητα Κυριακίου 2006, σ. 284.
64
Τσούρας Ανδρέας Σ., «Συμβολή του ιστορικού..., ό.π., σελ. 285.
60

Κατά τὸ γινόμενον βομβαρδισμόν οὐδείς ἐφονεύθη ἤ ἐτραυματίσθη.
2) Τὴν 25 Ἰουνίου 1944 ἀφίχθη Γερμανική φάλαξ ἐκ Αμφίσσης
καὶ φρουρᾶς Ἀραχώβης, μὲ ἀγωγιάτας ἀραχωβίτας, ἦλθον ἐν τῇ
Μονῇ, ἀφοῦ προηγουμένως καὶ πρὸ 15 ἡμερῶν ἔγινεν ἡ σφαγή
Διστόμου ὑπό Γερμανῶν, ἠναγκάσθησαν ἅπαντες οἱ Μοναχοί τῆς
Μονῆς νὰ ἐγκαταλείψωσι τὴν Μονήν τραπέντες εἰς τὰ ὅρη, ἔχοντες
ὡς παράδειγμα τὴν σφαγήν τῶν Μοναχῶν ἱερῶν Μονῶν Μεγάλου
Σπηλαίου καὶ Ἁγίας Λαύρας, καὶ περισσότερον τὴν σφαγήν Διστόμου,
ὥστε ἡ Μονή ἔμεινεν εἰς τὴν πλήρη διάθεσιν τῶν Γερμανῶν καὶ
προέβησαν εἰς μεγάλας λεηλασίας ἁπάντων τῶν κελλίων, συνάμα
εὕρομεν καὶ ἀκαθαρσίας ἐντός τοῦ ἱεροῦ Ναοῦ. τὴν αὐτήν ἡμέραν
25 Ἰουνίου 1944 ἔκαψαν δύο κελλία, τὸ μέν ἕνα ἀνῆκον εἰς τὸν
Ἱερομόναχον Προκόπιον Λάμπρον τὸ δὲ ἕτερον ἐχρησίμευεν ὡς
ξενῶνας τῆς Μονῆς, ποῖα ἡ ἀφορμή δὲν γνωρίζομεν. – Τὸ δὲ
σπουδαιότερον ποῦ ἔδειξεν ἡ βαρβαρότης των ἦτο ὅτι ἐπέταξαν
κατά γῆς τὸν ἅγιον ἅρτον, τὸν ὑπάρχοντα ἐπί τῆς ἁγίας τραπέζης.
Ἀγαπητέ Τάκη σᾶς τὸ λέγομεν μὲ παράπονο ὅτι οὐδείς ἐκ τῶν
ἐπιστημόνων τῆς Λειβαδειᾶς ἔλαβεν τὴν καλωσύνην νὰ γράψῃ πέντε
λόγια καὶ νὰ κάμῃ γνωστόν εἰς τὸν πεπολιτισμένον κόσμον περί τῆς
Μονῆς καὶ τοῦ βομβαρδισμοῦ αὐτῆς, παρά μόνον ὑμεῖς ἐδείξατε τὸ
ἐνδιαφέρον περί τῆς Ιστορικής αὐτῆς Μονῆς, καὶ εὐχόμεθα εἰς τὸν
ὅσιον Λουκᾶν νὰ σᾶς χαρίσῃ ὑγείαν.
Ἐν Μονῇ ὁσίου Λουκᾶ τῇ 19 Αὐγούστου 1945
Τὸ Ἡγουμενοσυμβούλιον.
Ευγένιος Καπετάνιος Ἡγούμενος
Ἡσαΐας Βιέννας
Γρηγόριος Γκίκας ].
65
Ο συγγραφέας αναφέρει πρό της επιστολής εις κεφάλαιο με
τίτλο «Γ ρ ά μ μ α π ρ ο ς τ ο ν Τ ά κ η Λ ά π π α »:
[Για την εγρήγορση της Ιστορίας, αποθησαυρίζω στο βιβλίο
μου ένα χειρόγραφο, γράμμα του ηγουμενοσυμβουλίου τῆς ιεράς
μονής, γραμμένο στις 19 Αυγούστου 1945 που στάλθηκε στον
65
Τσούρας Ανδρέας Σ., «Συμβολή του ιστορικού Γ. Π. Κρέμου ..., σελ. 43.
61

αυτάδελφό μου ιστορικό Τάκη Λάππα και που μου το εμπιστεύθηκε.
Είναι από πρώτο χέρι η ιστορία του βασιλομονάστηρου στα
χρόνια της γερμανικής κατοχής. Είναι κειμήλιο αθάνατο και σαν
τέτοιο, το καταθέτω στην ιστορική γνώση.]
Για την εγρήγορση της γραμματικής. Αυτάδελφος: o αδελφός
από τον ίδιο πατέρα και την ίδια μάνα επίθ. αυτός που ανήκει στον
αδελφό ή στην αδελφή («αὐτάδελφον Ἰσμήνης κάρα», «αὐτάδελφον
αἷμα»), συνών.: αμφιθαλής αδελφός σε αντίθεση με τον ετεροθαλή
αδελφό. Και για την αποκατάσταση της ιστορίας είναι άλλο πράγμα
ο δημοσιογράφος, συγγραφέας, ερευνητής και άλλο ο ιστορικός.
Η ιστορική γνώση μας έχει συνηθίσει να βλέπουμε ως προς τα
έγγραφα τα μοναστηριακά:
α) Να αναφέρονται σε πρόσωπα με το «Ἀγαπητέ ἐν Χριστῷ
ἀδελφέ (όνομα αν είναι οικείος, και όχι υποκοριστικά), ὁ Θεός νὰ
σᾶς εὐλογεί ἤ Χαίρετε ἐν Κυρίῳ ἀεί». κ. ά.
β) Να υπάρχει κάποια σφραγίδα της Μονής, και προκειμένου
περί του Οσίου Λουκά αυτήν την συναντάμε συχνά πολλές δεκαετίες
ενωρίτερα, τουλάχιστον έναν αιώνα πρό της επιστολής στον Τάκη.
γ) Μέσα στο κείμενο ο Ησαΐας αναφέρεται ως Βιέννας, ενώ η
υπογραφή του είναι Βιένας (με ένα ν).
δ) Οι μοναχοί δεν εύχονται σε οσίους και τους αγίους. Ποτέ 66
δεν «ευχόμεθα», αλλά προσευχόμεθα και αυτό είναι ένας πολύ
σημαντικός γνώμων για να γίνει διακριτή η προέλευση επιστολής, αν
πρόκειται περί λαϊκού ή ιερωμένου συντάκτη. Τα συντακτικά λάθη
είναι άλλη υπόθεση.
Ο βομβαρδισμός της Μονής έγινε την 26η (αναφέρεται και η
27η) Αυγούστου 1943 και η σφαγή στο Δίστομο την 10η Ιουνίου 1944.
Η επιστολή είναι 19 Αὐγούστου 1945.
66
Εύχομαι: εκφράζω την επιθυμία μου και την ελπίδα μου να συμβεί στο
μέλλον κάτι θετικό σε μένα ή σε άλλους. Προσεύχομαι: παρακαλώ τον Θεό
για κάτι. Κάνω την προσευχή μου, απευθύνομαι προς το Θεό για να τον
ευχαριστήσω ή/και να τον παρακαλέσω για κάτι.
62

Ο Λάππας εξέδωσε το βιβλίο «Η Σφαγή του Διστόμου Χρονικό»
το 1945. Υπάρχει και προγενέστερο (1944) βιβλίο 67 . Η εργογραφία
του Λάππα δεν μας δίνει στοιχεία που να σχετίζονται με την
επιστολή του Ηγουμενοσυμβουλίου, τουλάχιστον μέχρι την επόμενη
πενταετία 1950.
Τίθεται λοιπόν το σοβαρό ερώτημα γιατί ο «αγαπητός Τάκης»,
αποδέκτης παραπόνων: «σᾶς τὸ λέγομεν μὲ παράπονο ὅτι οὐδείς ἐκ
τῶν ἐπιστημόνων τῆς Λειβαδειᾶς ἔλαβεν τὴν καλωσύνην νὰ γράψῃ
πέντε λόγια...» δεν έγραψε περί τα της επιστολής αναφερόμενα.
Μετά σίγουρα άλλο πράγμα είναι οι «επιστήμονες» και άλλο η
δημοσιογραφία πλήν αν και απίθανο ο Λάππας να θεωρούταν και
επιστήμονας. Αδόκιμο για Ηγούμενο αναφανδόν να αναφέρεται σε
επιστήμονες και με βερμπαλισμό υπέρ του παραλήπτη.
Έντονος προβληματισμός: «...καὶ νὰ κάμῃ γνωστόν εἰς τὸν
πεπολιτισμένον κόσμον περί τῆς Μονῆς καὶ τοῦ βομβαρδισμοῦ
αὐτῆς». Το πρώτο σκέλος της όλης επιστολής είναι πασίγνωστο αλλά
το δεύτερο είναι ελάχιστα γνωστό και άγνωστο στις λεπτομέρειες
σίγουρα είχε δημοσιογραφικό ενδιαφέρον, αν ήταν ακριβές.
Πέντε μήνες πρό της επιστολής, τεκμηριωμένα είναι γνωστός ο
βομβαρδισμός, από το νέο κράτος αφού επεμβαίνει η Διεύθυνση
Αναστήλωσης του Υπουργείου Παιδείας. Φυσικά ο βομβαρδισμός
είναι πασίγνωστος στην Βοιωτία και Αθήνα, από την ώρα που έγινε,
και το να γράψει κάποιος κάτι το 1945 δεν είχε νόημα, αφού είναι
ένα γνωστό ζήτημα μεταξύ των εκατοντάδων βομβαρδισμών έργων
υποδομής αλλά και επί άλλων Μονών ζημιές.
Όμως εάν γράφονταν τα υπό της επιστολής αναφερόμενα περί
της Μονής για το 1943, όσο και το 1944, σίγουρα θα είχαν αξία
καθότι υπήρχαν «άγνωστα στοιχεία». Πιθανόν στα πολλά άρθρα που
φέρεται να έχει γράψει ο αγαπητός Τάκης να υπάρχει κάτι αλλά δεν
θα ήταν απαρατήρητο κάτι τέτοιο. 15 ημέρες μετά την σφαγή του
Διστόμου, ως αναφέρει η επιστολή, υπήρχαν γεγονότα εκτροπής των
67
Τάκης Λάππας., «Ρουμελιώτες στην Επανάσταση» (Σαλώνων Ησαϊας,
Γιαν. Λογοθέτης, Βασίλης Μπούσγος). Εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα 1944.
63

Γερμανικών δυνάμεων. Αυτά ίσως δεν αναφέρονται παρά μόνο το
1996 από τον νέο ιδιοκτήτη της επιστολής, τον ετεροπροσδιορίζοντα
ως αυτάδελφο, τον αρχικό αποδέκτη «αγαπητό Τάκη».
Σημαντικό είναι ότι ο Ηγούμενος θα έπρεπε να είχε αποστείλει
έγγραφο για τα αναφερόμενά του στην Ιερά Μητρόπολη Θηβών και
Λεβαδείας με αναλυτικότερη και εκτενέστερη περιγραφή, πράγμα το
οποίο δεν προκύπτει τουλάχιστον δημόσια.
Περιοδικό Εμβόλιμο 68 . π. Νικόδημος Περγαντάς.
Ο βομβαρδισμός του Οσίου Λουκά και η σφαγή
του Διστόμου.
[Βρίσκομαι στο ιστορικό μοναστήρι του Οσίου Λουκά από το 1930
δηλαδή μια μοναστική θητεία 64 χρονών. Το 1943, 26 Αυγούστου, ημέρα
Πέμπτη ώρα 2 πριν την μεσημβρίαν, εγώ έμενα σ’ αυτό το κελί μου επάνω
εκεί ψηλά. Ήμουνα τότε ιεροδιάκονος και με είχαν καλέσει να πάω στο
Δίστομο για μία κηδεία. Προτού ξεκινήσω να πάω για την κηδεία,
περιτριγύριζαν γύρω από την Μονή Οσίου Λουκά ψηλά, τρία στούκας
αεροπλάνα γερμανικά. Επειδή εγώ έχω κάνει στο Αλβανικό μέτωπο, και
γνώριζα ότι θα βομβαρδίσουν, γιατί είχαν βάλει τις σειρήνες και λέω στους
μοναχούς και το γέροντα που έμενε από εκεί, να κατέβουν κάτω στο
υπόγειο γιατί αυτοί θα βομβαρδίσουν. Και πράγματι, δεν πέρασε πολύ
διάστημα, προτού κατέβω κάτω στο υπόγειο, και άρχισε ο βομβαρδισμός.
Ρίξανε ακριβώς 18 βόμβες σ’ όλη την Μονή γύρω‐γύρω και γύρω σ’ όλο τον
Ναό και δίπλα από τα κελιά.
Ευτυχώς βέβαια, με την προστασία ασφαλώς του Αγίου, καμία
βόμβα δεν έπεσε πάνω στον Ναό διότι κάποιος λαϊκός ο οποίος έμενε στα
Άσπρα Σπίτια, ονόματι Βασιλείου μου είπε «είδα τον Όσιο Λουκά πάτερ
Νικόδημε την ώρα που βομβαρδίζανε» ότι είπε ο Όσιος Λουκάς σ’ αυτόν
και στην Τασία ότι «εγώ έσωσα το Μοναστήρι σπρώχνοντας τις βόμβες να
μην πέσουν απάνω στο σπίτι μου». Αυτό είναι γεγονός, διότι αν
προσέξουμε οι βόμβες που πέσανε δίπλα από το δυτικό τμήμα της
Παναγίας, στην Κοίμηση της Θεοτόκου, στον πρόναο, στο προαύλιο, αν
παρατηρήσουμε άλλες βόμβες που έπεσαν ανατολικά της Κοίμησης της
Θεοτόκου και δεξιά προς τον πλάτανο, έπεσαν ακριβώς γι’ αυτό. Και τον
πλάτανο τον έχουμε δέσει, διότι είχαν πέσει βόμβες και θα
68
Περιοδικό Εμβόλιμο. 50 Χρόνια από τη σφαγή..., ό.π., σελ. 58‐61.
64

καταστρεφότανε, αφαιρέσαμε το σάπιο όλο, περάσαμε πίσσα και
συγχρόνως τον δέσαμε για να διατηρηθεί και έτσι σώθηκε ο πλάτανος.
Πέσανε λοιπόν γύρω από τον Ναό. Εμείς είχαμε πάθει μεγάλο φόβο και
είχαμε τρομοκρατηθεί όλοι οι μοναχοί.
Θάμασταν καμιά τριανταριά μοναχοί και παραπάνω, ηλικιωμένοι και
νέοι, άλλοι κατά τη διάρκεια που έριχναν τις βόμβες έφυγαν προς τα έξω,
όπως είχαν ξαπλώσει και κοιμόντουσαν τους βρήκαν πάνω στον ύπνο.
Εμείς προλάβαμε και πήγαμε κάτω στο υπόγειο, κάτω από το κελί που
μένω εγώ έχει υπόγειο, βέβαια και εκεί εάν έπεφταν μεγάλης ισχύος
βόμβες, ασφαλώς και εκεί θα είχε καταστροφές αλλά δεν έπεσαν πάνω
στα κελιά, έπεσαν δίπλα. Πράγματι λοιπόν είχε μεταβληθεί ουρανός και γη
σε σκόνη. Δεν γνώριζες απολύτως τίποτα. Εμείς μετά από τον βομβαρδισμό
το απόγευμα απομακρυνθήκαμε μέναμε έξω από το Μοναστήρι στα
απέναντι βουνά.
Μετά τον βομβαρδισμό, την επομένη ημέρα ξαναήρθανε και κάνανε
αναγνώριση, να δούνε τι είχε γίνει. Έφτασε σε τόσο χαμηλό ύψος πετώντας
σε περίπου 50 μέτρα αυτό γινόταν περίπου επί ένα μήνα μέρα παρά μέρα
για να δούνε ακριβώς τι είχανε κάνει. Λέγεται, ότι αυτοί που είχαν βγει
γύρω, είδαν ότι τ’ αεροπλάνα που έφυγαν το ένα εξ’ αυτών έπεσε προς την
θάλασσα ακριβώς στο μέρος που είναι το Αλουμίνιο. Αυτό όμως δεν
δημοσιεύθηκε, διότι δεν τους συνέφερε αυτό. Το Μοναστήρι υπέστη
γενικό κλονισμό γενική καταστροφή τα κελιά όλα πάθανε ρωγμές.
Τώρα ερχόμαστε στο ιστορικό, από ποια αιτία ξεκίνησαν και ήρθανε
αυτοί και βομβάρδισαν τον Όσιο Λουκά. Το αρχηγείο των Γερμανών, όπως
ξέρουμε, ήταν στη Λάρισα, όπως και το δικό μας τώρα. Καλοθελητές
λοιπόν, έλληνες δικοί μας, λεγόμενοι ράλληδες και ταγματασφαλίτες, γιατί
είχαμε μέσα και ρουφιάνους, είχαν δώσει πληροφορίες στο αρχηγείο της
Λάρισας, ότι αυτό το σημείο θα γίνει νοσοκομείο ανταρτών. Θα με
ρωτήσετε εσείς πώς το γνωρίζετε αυτό ότι το είχαν χαρακτηρίσει ως
νοσοκομείο ανταρτών. Για την αναφορά αυτών των καλοθελητών, των
δικών μας βέβαια, που είχε πάει στη Λάρισα στο Αρχηγείο, μας ενημέρωνε
κάποιος, δεν θυμάμαι το όνομα του, συνταγματάρχης διοικητής Έλληνας.
Είχαν αναφέρει μέσα στην αναφορά, ότι το Μοναστήρι είναι νοσοκομείο
ανταρτών, κι’ έτσι ξεκίνησαν αυτοί να βομβαρδίσουν.
Αυτοί ήλθαν και βομβάρδισαν, τούτο όμως δεν ήταν νοσοκομείο
ανταρτών δεν ήταν τίποτα ήταν κελί απλώς και μάλιστα λόγω της κατοχής,
δεν λειτουργούσε. Ήταν κάποιος από εδώ, το είχε ενοικιάσει. Το είχε τότε ο
Τουρισμός το κτίριο αυτό και τόχε νοικιάσει σε κάποιον από τους Δελφούς.
Ήξερε καλά τα αμερικανικά και ήταν εδώ πέρα ως επιτηρητής και γενικά ως
65

διευθυντής αυτού του κτιρίου για να περιποιείται και τους ξένους. Είχε
δώσει προτεραιότητα στον Τουρισμό.
Εν ολίγοις, δεν υπήρχε νοσοκομείο ανταρτών, όταν οι Γερμανοί
ξεκίνησαν για να βομβαρδίσουν στις 26 Αυγούστου 1943 στις 2 το
απόγευμα.
Εμείς βέβαια οι μοναχοί, δεν μπορούσαμε να αντιστεκόμεθα στους
αντάρτες, διότι είχαμε διάφορες απειλές, έπρεπε και τους μεν και τους δε
να τους περιοποιούμαστε δεν μπορούσαμε να κάνουμε αλλιώς διότι
είμασταν μεταξύ σφύρας και άκμωνος. Όταν είσαι μεταξύ σφύρας και
άκμωνος, θα πρέπει να κάνεις την πολιτική αυτή, αυτή την κάναμε και
εμείς εδώ κάτω.
Αυτοί λοιπόν, προτού να γίνει η σφαγή του Διστόμου προ 15 ημερών,
10, 20, 25 Μαΐου δεν θυμάμαι ακριβώς, ήρθε μία φάλαγγα Γερμανών οι
οποίοι είχαν διάφορα αντικείμενα και προσέφεραν στους μαυραγορίτες
για να πουλάνε και να παίρνουν και πληροφορίες. Ήταν Γερμανοί
μεταμφιεσμένοι σε μαυραγορίτες, χωρίς βέβαια ο λαός να γνωρίζει ότι
αυτοί ήταν μαυραγορίτες.
Αυτοί μπήκαν μέσα, πήραν αρκετές πληροφορίες και έδωσαν μερικά
πράγματα γιατί τότε στην κατοχή δεν υπήρχαν είδη και τέτοια και έφυγαν.
Έπειτα την 9ην Ιουνίου προ της σφαγής, ήταν ημέρα Σάββατο, ξεκινάει μία
φάλαγγα από την Λεβαδειά κάτω στον Καρακόλιθο που είναι οι ψησταριές
εκεί όσους βρήκαν τους συνελάμβαναν τους έβαζαν μέσα στην κλούβα και
τους έφερναν στο Δίστομο.
Τους έκλειναν κάπου, τους περιόριζαν, εν τω μεταξύ λέγεται δεν
ξέρω κατά πόσο αληθεύει ότι πήραν πληροφορίες από κάποιους από το
Δίστομο.
Τώρα τι πληροφορίες συγκεκριμένες έδωσαν δεν ξέρω. Αυτοί
πάντως οι Γερμανοί ρωτήσανε εάν περνάνε αντάρτες ασφαλώς θα είπαν,
ότι περνάνε αντάρτες δεν ξέραν όμως ότι οι αντάρτες είχαν στήσει ενέδρα
έξω από τον Άγιο Συμεών. Δεν το ξέραν οι Διστομίτες και φεύγοντας αυτοί
μετά τις πληροφορίες προς το Στείρι, συνάντησαν την αντίσταση των
ανταρτών εντεύθεν και εντεύθεν και στα δύο σημεία.
Ο δρόμος για τον Όσιο Λουκά ερχόταν από το κάτω μέρος από τον
Άγιο Συμεών, ο καινούργιος δρόμος έγινε το 1954‐1957.
Έξω λοιπόν από το Στείρι, ήταν Σάββατο, κόντευε να δύσει ο ήλιος
ήταν προς το ηλιοβασίλεμα, οι αντάρτες μόλις έφτασαν εκεί χτυπήσαν τον
επικεφαλής, τον Τέο. Εκεί λοιπόν σ’ αυτό το σημείο, αφού χτυπήσανε τον
επικεφαλής, δεν τους έπαιρνε η ώρα και γυρίσανε πάλι πίσω, αυτοί
νόμισαν όμως ότι ενεπαίχθησαν υπό των Διστομιτών, δεν τους έδωσαν
66

σαφείς πληροφορίες και ίσως οι πληροφορίες αυτές να ήσαν αντίθετες με
τις δικές τους σκέψεις και εκτιμήσεις. Και θεώρησαν ότι το Δίστομο ήταν
ένοχο, έτσι το θεωρούσαν. Ο επικεφαλής που σκοτώθηκε είπε πριν
πεθάνει, «capouto», σημαίνει σκοτώστε τους, είναι γερμανική λέξη και
προέβησαν σε γενική σφαγή. Ορισμένοι μπόρεσαν και διέφυγαν και άλλοι
κρύφτηκαν μέσα στα σπίτια τους. Μέσα στα SS, στο εκτελεστικό αυτό
απόσπασμα των Γερμανών, υπήρχαν και Αυστριακοί, οι οποίοι ήσαν καλοί
άνθρωποι. Αυτοί αν έμπαιναν σε κάποιο σπίτι, δεν τους εκτελούσαν επειδή
αγαπούσαν τον κόσμο και δεν θέλαν να γίνουν αυτά τα εγκλήματα.
Έγραφαν ένα σημείο ότι τους εκτέλεσαν όλους, και έριχναν στον αέρα μία
βολή, ότι δηλαδή τους εκτέλεσαν, ερχόμενοι πίσω οι άλλοι τους έλεγαν να
φύγουν διότι τους εκτέλεσαν. Έτσι γλίτωσε ένα μέρος των κατοίκων του
Διστόμου διαφορετικά τα θύματα δεν θα ήταν 250 μόνο αλλά 1.000. Αυτά
ως προς τα γεγονότα της σφαγής του Διστόμου.
Μετά την σφαγή, 2‐3 ημέρες αργότερα ήρθαν στο Μοναστήρι οι
Γερμανοί, με ταγματασφαλίτες από την περιοχή.
Αυτοί λοιπόν που ήρθαν εδώ πέρα, ήταν και Έλληνες μέσα, οι οποίοι
ήξεραν, ήρθαν λοιπόν εδώ εμείς σκορπίσαμε αριστερά δεξιά στα βουνά.
Έμειναν στο Μοναστήρι κάτι μεσόκοποι γέροντες. Ανάμεσά τους ήταν και
ένας ιεροδιάκων Χρυσόστομος, ο οποίος ήξερε καλά τα γερμανικά, τους
μιλούσε και δεν τον πείραξαν, μάλιστα τους προσέφερε και γλυκά. Εμείς οι
νέοι τότε είχαμε γένια, μας έλεγαν οι Ιταλοί και οι Γερμανοί Παρτεζάνους,
έτσι έλεγαν τους αντάρτες. Δηλαδή η εξωτερική μας εμφάνιση με τα γένια
ήταν τέτοια που πίστευαν ότι μπορεί να είμασταν αντάρτες,
μεταμφιεσμένοι, δηλαδή κινδυνεύαμε διπλά.
Μπορούσε, σου λέει, να βάλει κάποιος ένα ράσο και να κάνει τον
καλόγερο ενώ στην ουσία δεν ήταν καλόγερος. Είχα πάει στο Δίστομο προ
της σφαγής με κάποιο μοναχό Παΐσιο. Εγώ πρόλαβα και έφυγα, αυτόν τον
έπιασαν και έφαγε πάρα πολύ ξύλο. Γι’ αυτό και φεύγαμε από εδώ δεν
είχαμε εμπιστοσύνη. Λοιπόν ξεκινάω πώς έκαψαν το Μοναστήρι, αυτοί
λοιπόν ήταν 3 άτομα στο μοναστήρι, προσωπικό δεν είχε μέσα. Τα είχαν
διαλύσει όλα μέσα, είχαν ρίξει ουίσκυ στα πατώματα, είχαν κάψει μέσα
από την εκκλησία μερικά άμφια.
Ναι ακριβώς μετά την σφαγή του Διστόμου, κολλητά τα γεγονότα το
ένα με το άλλο. Εμείς είμασταν απέναντι. Έβαλαν φωτιά στο παλιό
ηγουμενείο εκεί μέσα ήταν το καλλίτερο κελί της Μονής ήταν σύγχρονο
κτίριο, παλιό ως προς τα θεμέλια, αλλά κατά τα άλλα είχε μέσα τις
μετατροπές, ήταν αριστούργημα, είχε έναν εξώστη, είχε εξαιρετικά ωραία
βιβλιοθήκη. Αυτοί ελεηλάτησαν, πήραν ότι ήθελαν, είχαμε περίπου 30
67

μυζήθρες είχαμε κάποιους τσελιγκάδες και μας τις έδιναν, δεν άφησαν
τίποτα.
Λοιπόν έκαψαν την ανατολική πλευρά, έκαψαν το ηγουμενείο, ένα
άλλο κελί δίπλα από το ηγουμενείο και πήρε ένα μέρος φωτιά κάτω που
οδηγούσε στους στάβλους, κάτω στο δεξιό ανατολικά ακριβώς εκεί που
είναι η Παναγία. Σήμερα η αρχαιολογία το έχει αξιοποιήσει έχει διάφορες
εικόνες κλπ.
Έτσι λοιπόν εσώθη ένα μέρος μεγάλο, έσβησε ένα τμήμα εκεί και
έτσι δεν πήρε και το υπόλοιπο φωτιά. Αυτοί λένε ότι βρήκανε φυσίγγια,
δεν ξέρω αν βρήκαν, πάντως δεν υπήρχαν. Προτού γίνουν όλα αυτά τα
γεγονότα, κάποιος Γερογιάννης, ο οποίος ερχόταν τακτικά με τους
τουρίστες διερμηνέας των Γερμανών, είπε ότι «αν βρω και μία σφαίρα θα
σας το κάψω, δεν θα μείνει τίποτα». Γεγονός είναι, ότι ο λαός ο γερμανικός
είναι αιμοβόρος. Εγώ εάν ήμουνα επικεφαλής θα τους απαγόρευα να πάνε
και στους αρχαιολογικούς χώρους διότι δεν έχουν δικαιώματα. Θα μου
πεις, όταν γίνεται πόλεμος δεν σέβονται τίποτε, αλλά ο πόλεμος δεν
ήμασταν εμείς η αιτία, αυτοί ήταν η αιτία, αυτοί μας έριξαν στον πόλεμο
και συνεπώς αυτοί είναι υπεύθυνοι.
Δεν ξέρω γιατί από τους καλούς Αυστριακούς που έσωσαν ψυχές στο
Δίστομο, δεν ξαναγύρισε κανένας.
Δεν ξέρω, αυτό είναι θέμα δικό τους, ίσως δεν το θεωρούσαν
απαραίτητο, είναι θέμα δικό τους, εμείς δεν ξέρουμε. Πάντως ένα γεγονός
που ξέρουμε από άλλη περίπτωση είναι το παρακάτω:
Πήγανε στις 10 Σεπτεμβρίου, στην Πετρομαγούλα τα γερμανικά
τανκς, τότες που ήταν ακόμα εδώ κατοχή το ’43, πήγαν λοιπόν να κάψουν
τον Ναό. Αυτά κόλλησαν και σταμάτησαν τα τανκς όλα, και έρχονται
σήμερα και το αναγνωρίζουν διότι έγινε όντως χάριν της Θεοτόκου. Είναι ο
Ναός της Σκριπούς, είναι λίγο αρχαιότερος Ναός από τον δικό μας. Αυτοί,
οι οδηγοί των τανκς, έρχονται εις αναγνώριση, γίνεται λιτανεία κλπ.
Είναι αστήριχτο και ανυπόστατο αυτό που λέγεται ότι οι Γερμανοί
δεν είχαν την αρχική πρόθεση να κάψουν και να σκοτώσουν το Δίστομο.
Είπαν ότι είχαν ξεκινήσει 90 Γερμανοί των SS, να έρθουν στον Όσιο Λουκά
για να πιάσουν κάποιο καλόγερο. Δεν είχαμε εμείς καμία τέτοια περίπτωση
αντιδικίας, για να έρθουν 90 άτομα να συλλάβουν ένα καλόγερο.
Θυμάμαι το πρώτο μνημόσυνο που έγινε στο Δίστομο. Ήμουν εκεί,
εγώ είχα 20 δικούς μου, είχα την αδερφή μου, είχα άλλους πολλούς
συγγενείς μου, η μητέρα μου ήταν εδώ και γλίτωσε, την άλλη την αδελφή
μου μαζί με τον γαμπρό μου τους σκότωσαν, ένα ανιψάκι μου που επέζησε
ήταν ενάμιση χρονών είχε τότε φοβηθεί και είχε κατέβει κάτω από το
68

κρεβάτι και το πήρε μετά η Βασιλική Πρόνοια, είναι παντρεμένο και ζει,
αλλά έχει υποστεί ένα νευρικό κλονισμό, από τότε έχει αλλάξει, άμα το
προσέξεις το διακρίνει μία αγριότητα έχει ένα φόβο στο πρόσωπό του.
Ο πόλεμος αγριεύει τον άνθρωπο. Άλλο να τον στήσεις στον τοίχο
κάποιον και να τον σκοτώσεις και άλλο να ξεκοιλιάσεις γυναίκα και παιδί.
Αυτό σημαίνει, ότι είναι τελείως ασεβείς. Αυτοί είναι Ούννοι, που σημαίνει
εγκληματίες και κακούργοι.
Εγώ εάν ήμουν Πρωθυπουργός σήμερα, δεν θα επέτρεπα στους
Γερμανούς να έρχονται εδώ πέρα, διότι δεν έχουν δικαίωμα να έρχονται να
βλέπουν αυτά. Στον Όλυμπο επάνω κατέστρεψαν ολοτελώς το μοναστήρι,
που ήταν αξιόλογο αλλά και τους μοναχούς τους κατέσφαξαν όλους.
Ολοκληρωτική καταστροφή έγινε στον Όλυμπο επάνω, δεν άφησαν τίποτα,
ιερό και όσιο. Έχουμε γεγονότα, τα γεγονότα των Καλαβρύτων, που
σκότωσαν τους 22 μοναχούς και τους έριξαν κάτω στον γκρεμνό.
Γι’ αυτά που γίνονται σήμερα στην Σερβία είναι ένοχοι οι Γερμανοί,
έχουν βάλει τον δάκτυλό τους.
Η Ενωμένη Ευρώπη είναι ολόκληρη ένοχη. Αυτοί έκαναν τις πρόωρες
αναγνωρίσεις για να διεισδύσουν μέσα, για να έχουν την επιρροή.
Είδατε τώρα στην Γερμανία οι Ναζί, οι νέοι αυτοί θα ξανά
φυτρώσουν και θα έχουμε γεγονότα. Οι Γερμανοί δεν αλλάζουν έχουν βέτο
δικό τους, είναι άτιμος λαός. Εδώ είναι και ένας πόλεμος εναντίον της
Ορθοδοξίας γενικότερα.
Διότι εισβάλλει και ο Πάπας και στα Σκόπια και παντού. Αυτοί
θέλανε press, αγγλική λέξη που σημαίνει κόψιμο όλοι. Γενικά η θρησκεία
δεν πρέπει να ανακατεύεται σε θέματα τέτοια, διότι δεν μπορεί από την
μια πλευρά να λες «ειρήνη πάσι» και από την άλλη να ευλογείς τα όπλα, να
σκοτώσεις τον άλλον, είναι δύο πράγματα ασυμβίβαστα. Γενικώς η
ανθρωπότητα έχει γίνει μία ζούγκλα.].
Η όποια μαρτυρία χάνει την αξία της μέσα από μεταγενέστερο
άκρατο αντιευρωπαϊκό πνεύμα και την εναντίον της Ευρώπης και
του Γερμανικού λαού απαξίωση. Ιδιαίτερα ο χαρακτηρισμός «άτιμος
λαός» για τον Γερμανικό λαό, μετά από 50 χρόνια, από ιερωμένο
δείχνει ότι σε όλες τις κοινωνίες και τα επαγγέλματα είναι πιθανό να
συναντήσει κάποιος τόσο την θετική όσο και την πλήρη αρνητική
συμπεριφορά. Ακόμη σε πολλές άλλες περιπτώσεις όπου κυριαρχεί
η ιδεολογία της πολιτικής μπορεί να συναντήσει κάποιος και το μη
νοητό ή την πλήρη ασυναρτησία, ένεκα σύγχυσης και της εξ αυτής
69

απορρέουσας νοητικής δυσλειτουργίας η οποία συνήθως τείνει να
έχει μόνιμα χαρακτηριστικά.
Χαρακτηριστικό και θέμα απλό και εντελώς κατανοητό για τον
απλού νού ότι η Τράπεζα δεν μπορούσε και δεν ήταν Νοσοκομείο
και ορθά αναφέρει η μαρτυρία ότι η χρήση του κτηρίου ήταν για τον
τουρισμό. Οι «Ράλληδες και η ταγματασφαλίτες» στους οποίους
αναφέρεται η μαρτυρία, δεν είχαν λόγο να κινηθούν ανεύθυνα και
μάλιστα να παραπληροφορήσουν τους Γερμανούς, φυσικά ούτε και
οι Γερμανοί είχαν ακρισία στην όποια πληροφορία. Γνώριζαν πολύ
καλά τι συμβαίνει στην περιοχή. Περί των ανταρτών, ουδείς λόγος
γίνεται στην «μαρτυρία», για υπαιτιότητα ή ευθύνες, προφανώς
φαίνεται περί μαρτυρίας της αριστερής νοοτροπίας και αυτό γίνεται
κατανοητό από την άποψη ότι οι «Γερμανοί είχαν προαποφασίσει να
κάνουν την Σφαγή στο Δίστομο» αναφέρει: «Είναι αστήριχτο και
ανυπόστατο αυτό που λέγεται ότι οι Γερμανοί δεν είχαν την αρχική
πρόθεση να κάψουν και να σκοτώσουν το Δίστομο», γεγονός που
έρχεται σε αντίθεση με την σε έτερο σημείο αναφορά στο οποίο
αναφαίνεται ότι η αφορμή στάθηκε το γεγονός ότι «ο επικεφαλής
που σκοτώθηκε είπε πριν πεθάνει, «capouto», σημαίνει σκοτώστε
τους, είναι γερμανική λέξη και προέβησαν σε γενική σφαγή».
Η σφαγή του Διστόμου και από τον Λάππα έχει ταυτόσημη
διττή φιλοσοφία και μέχρι σήμερα ακόμη δεν υπάρχει κάτι πειστικό
καθολικά περί του αιτίου της σφαγής. Δεδομένο είναι μόνο το
αχρείο αποτέλεσμα της ύπαρξης των νεκρών και των σφαγιασμένων
και οι εορτές Μνήμης για την Μνήμη, άγνωστο βέβαια αν η αντίθεση
είναι ικανή να πείσει τον μέσο νού. Τις πρώτες δεκαετίες μετά την
Σφαγή στο Δίστομο, σε αυτό αλλά και την γύρω περιοχή η αιτία ήταν
σχεδόν καθολικά αποδεκτή, αργότερα κυριάρχησαν άλλες απόψεις
και οι Γερμανοί θεωρούνται ως η αιτία του κακού και ο ναζισμός ένα
κακό παρελθόν γεγονός βέβαια αναμφισβήτητο.
Απαρατήρητη φυσικά δεν πρέπει να παραμείνει και η σαφής
αναφορά ότι οι βόμβες έπεσαν γύρω στους ναούς και μόνον η
προστασία του Οσίου Λουκά έσωσε τον οίκο του. Διάχυτη όμως
είναι και η αντίθετη, σχεδόν καθολική, άποψη ότι ο στόχος ήταν η
70

Τράπεζα και τελικά αυτή καταστράφηκε. Φυσικά απλό θα ήταν, και
τις επόμενες μέρες να ερχόντουσαν να έριχναν και άλλες βόμβες αν
οι Ναοί ήταν στόχος των βομβαρδισμών ο οποίος δεν επιτεύχθηκε.
Η αναφορά [δεν μπορεί από την μια πλευρά να λες «ειρήνη
πάσι» και από την άλλη να ευλογείς τα όπλα, να σκοτώσεις τον
άλλον, είναι δύο πράγματα ασυμβίβαστα], είναι θέμα κατανόησης
της θρησκευτικής Παιδείας. Οι υλιστικές και ιδεαλιστικές αντιλήψεις
αναφανδόν αλληλοεπηρεάζονται όταν δεν είναι εύκολο να είναι
διακριτές ένεκα μη ορθής κατανόησης του γνωστικού αντικειμένου.
Φυσικά δεν μπορούμε να δικαιολογήσουμε τον μάρτυρα με
βάση την ηλικία του ή και την ιδιότητητά του καθότι είναι δεινός
γνώστης της πολιτικής και των πολιτικών θέσεων της εποχής των
γεγονότων, αλλά και της εποχής της συνέντευξης κάτι το οποίο
φυσικά δεν το θεωρώ ασυμβίμβαστο ως προς την θρησκευτική
ιδιότητα του μάρτυρα.
Ένα σημείο άξιο προσοχής είναι ότι οι πιλότοι μάλλον είχαν
πρόβλημα όρασης ή κατανόησης ή κάτι τέτοιο «Έφτασε σε τόσο
χαμηλό ύψος πετώντας σε περίπου 50 μέτρα αυτό γινόταν περίπου
επί ένα μήνα μέρα παρά μέρα για να δούνε ακριβώς τι είχανε κάνει».
Αυτό το οποίο δεν πρέπει να αποριφθεί είναι ότι οι «Ράλληδες
και οι ταγματασφαλίτες» έδιδαν στόχους στις συμμαχικές δυνάμεις,
ως ήδη ανεφέρθη από τον Δ. Κούκουνα, αλλά και άλλοι ιστορικοί
τους αναφέρουν δοσίλογους. Βεβαίως αναφανδόν δεν μπορεί να
γίνεται τόσο λάθος, ήτοι «μέρα παρά μέρα», να έρχονται Γερμανικά
αεροπλάνα να ελέγχουν τι έχει γίνει, αυτό προϋποθέτει ότι κάτι δεν
πάει καλά. Μία εξήγηση ισχυρά πιθανή και λογική είναι ότι ίσως οι
δυνάμεις κατοχής είχαν άγνοια περί του στόχου και του σκοπού του
βομβαρδισμού.
Η μαρτυρία, τουλάχιστον στους κατοίκους της περιοχής, δεν
έχει να προσθέσει απολύτως τίποτε καθότι είναι η γνωστή θεωρία
των δεκαετιών του 50‐60 η οποία μεταβιβάστηκε και στις επόμενες
γενεές. Μία θεωρία η οποία εμπεριέχει και γεγονότα με μικρές
παραλλαγές αλλά δεν έγινε πειστική με τα αναπάντητα ερωτήματα
71

και τις ασάφειες. Παράδειγμα η πτώση του αεροπλάνου ήταν
πασίγνωστη και επωφελής για κάποιος κατοίκους.
Από μαρτυρία της Αικατερίνης, ο πατέρας της ο Χαράλαμπος
Γκώνιας μαζί με τον κολίγο του βρέθηκαν με εργασία και χρήματα
πουλώντας για αρκετό διάστημα τα σίδερα του αεροσκάφους εν
Λεβαδεία. Αρκετά μάλιστα σίδερα ήταν χρήσιμα στο καμίνι για την
κατασκευή καλών και ανθεκτικών γεωργικών εργαλείων, ακόμα και
το κέλυφος των βομβών ήταν χρήσιμο δια τον ίδιο λόγο.
Στο ερώτημα αν το αεροπλάνο ήταν Γερμανικό, οι απόψεις των
νέων της εποχής είναι συνήθως «Ναι» και κατηγορηματικές, κάποιοι
είναι επιφυλακτικοί με την έκφραση «είπαν ότι ήταν Γερμανικό».
Όμως στο ερώτημα αν το αεροπλάνο έπεσε κατά την ημέρα του
Βομβαρδισμού είτε τις επόμενες ημέρες, κατά τις αναγνωριστικές
πτήσεις, εκεί δεν υπάρχει απάντηση με βεβαιότητα.
Βεβαιότητα περί τής ημέρας τής πτώσης τού αεροπλάνου και
του βομβαρδισμού, υπό των δυνάμεων κατοχής, εκφραζόταν σε
όσους μαζί με το γεγονός ανέφεραν ότι «το έριξε ο όσιος Λουκάς».
Επανελέγχων ο μελετητής συγχρόνως και τις δύο Μαρτυρίες,
δηλαδή την γραπτή του Ηγουμενοσυμβουλίου και το γραπτό από
την απομαγνητοφωνημένη «κατάθεση» προβληματίζεται πιθανά
στα εξής σημεία:
α) ο βομβαρδισμός δεν έχει ακριβή ώρα, 12½ π.μ. και 2 π.μ.
«2 πριν την μεσημβρίαν». Πρόκειται για ώρες ημέρας και όχι νύκτας
(ώρα κοσμική). Το ωράριο που ακολουθούν οι Μονές είναι το ηλιακό
και έχει μείνει συνήθεια να ονομάζεται πλέον βυζαντινή ώρα. Βάση
του βυζαντινού ωραρίου είναι το ηλιοβασίλεμα. Το ηλιοβασίλεμα
είναι η αρχή της πρώτης εσπερινής ώρας, δηλαδή τέλειωσε η μέρα
και αρχίζουμε να μετράμε μία ώρα της νύχτας, δύο, τρείς κοκ. Στον
όσιο Λουκά ως Βυζαντινό 69 μοναστήρι υπήρχε ηλιακό ωρολόγιο. Το
69
Η βυζαντινή πρώτη ώρα της ημέρας είναι η σύγχρονη έκτη πρωινή –
συμβατικά η ανατολή του ηλίου, ενώ η πρώτη της νυκτός η αντίστοιχη έκτη
εσπερινή‐ συμβατικά η δύση του ηλίου. Η ακολουθία της Πρώτης Ώρας
τελούνταν την πρώτη ώρα της ημέρας, δηλαδή τη σημερινή έκτη πρωινή,
72

καλοκαίρι 3 μ.μ. κοσμική ώρα (η ενάτη βυζαντινή ώρα της ημέρας)
είναι το μεσημέρι. Η αλλαγή της ημέρας είναι η δύση του ηλίου.
Ακόμη και στον λαό το καλοκαίρι πρίν την εποχή της αλλαγής της
ώρας ήταν συνήθης η έκφραση «η ώρα είναι τρείς καταμεσήμερο».
β) Στην 2η μαρτυρία υπάρχει επίσης αναφορά στα επίκαιρα
και σημαντικά σημεία της πρώτης μαρτυρίας τα οποία αφορούν τα
γεγονότα της 25 Ἰουνίου 1944. Όμως η μαρτυρία του Περγαντά 2η
μαρτυρία είναι σαφής «Μετά την σφαγή, 2‐3 ημέρες αργότερα
ήρθαν στο Μοναστήρι οι Γερμανοί, με ταγματασφαλίτες από την
περιοχή» δηλαδή στις 13 Ιουνίου 1944 και παρότι είναι μετά από 50
χρόνια μαρτυρία φαίνεται πιθανότερη από αυτήν της επιστολής η
οποία φαίνεται ότι συντάχθηκε ένα χρόνο μετά τα συμβάν. Η
προσθήκη «με ταγματασφαλίτες» πρέπει επίσης να θεωρηθεί ορθή
καθότι στις μετακινήσεις τους οι κατοχικές δυνάμεις είχαν Έλληνες
που γνώριζαν την Γερμανική. Ειρήσθω εν παρόδω, στη σφαγή του
Διστόμου δεν αναφέρονται «ταγματασφαλίτες», το γιατί είναι άλλο
θέμα εκφεύγων της παρούσης.
Ομοίως εκφεύγει και το επόμενο τμήμα της μαρτυρίας: «Τώρα
τι πληροφορίες συγκεκριμένες έδωσαν δεν ξέρω. Αυτοί πάντως οι
Γερμανοί ρωτήσανε εάν περνάνε αντάρτες ασφαλώς θα είπαν, ότι
περνάνε αντάρτες δεν ξέραν όμως ότι οι αντάρτες είχαν στήσει
ενέδρα έξω από τον Άγιο Συμεών. Δεν το ξέραν οι Διστομίτες και
φεύγοντας αυτοί μετά τις πληροφορίες προς το Στείρι, συνάντησαν
της Τρίτης Ώρας κατά την τρίτη ώρα της ημέρας, δηλαδή τη σημερινή 9 π.μ,
της Έκτης Ώρας αντιστοιχεί στη βυζαντινή έκτη ώρα της ημέρας, δηλαδή τη
δωδεκάτη μεσημβρινή και της Ενάτης Ώρας αναλογεί στην ενάτη βυζαντινή
ώρα της ημέρας, δηλαδή στις τρεις μετά το μεσημέρι. ῾Ο καιρὸς τοῦ
ἑσπερινοῦ εἶναι τὸ πλήρωμα τῆς ιβ’ ὥρας τῆς ἡμέρας, ἡ δύση τοῦ ἥλιου
[«ἐλθόντες ἐπὶ τὴν ἡλίου δύσιν», «ἑσπέρας γενομένης...καὶ μετὰ τὸ
ῥηθῆναι τὸν ἐπιλύχνιον ψαλμόν» (Διαταγὲς τῶν ἁγ. ἀποστόλων Η’, 35),
«ἑσπέρας καταλαβούσης» (Λαυσαϊκὸν κεφ. ζ’ ἔκδ. Φιλοκαλία τῶν
νηπτικῶν καὶ ἀσκητικῶν τ. 6 σ. 74), «ἐλθόντων δὲ ἡμῶν εἰς τὰ ἑσπερινά»
(κανόνας ὁσίου Νείλου ἔκδ. Γεροντικὸ τοῦ Σινᾶ σ. 290), «κατὰ τὴν
ἑσπέραν...εἰσίασιν εἰς τὴν ἐκκλησίαν» (Ἰ. Χρυσοστόμου ἔργα ἔκδ. Ε.Π.Ε. τ.
23 σ. 578)].
73

την αντίσταση των ανταρτών εντεύθεν και εντεύθεν και στα δύο
σημεία», η μαρτυρία αυτή βέβαια ήταν καθολικά γνωστή στην
περιοχή αλλά διαφοροποιείται το ερώτημα «ρωτήσανε εάν περνάνε
αντάρτες» με το «ρωτήσανε εάν είδανε αντάρτες» και φυσικά το
δεύτερο είναι το προφανές ορθό, καθότι αυτό έχει ενδιαφέρον και
ουσία για αυτόν ο οποίος ερωτά.
Κατά τις μαρτυρίες των Κυριακιτών δεν ήταν η πρώτη φορά
που γινόταν αυτή η ερώτηση και απάντηση ήταν ότι «οι αντάρτες
είναι προς το Κυριάκι στο Ελικώνα» απάντηση εν μέρει ορθή για τον
Ελικώνα και φυσικά οι αντάρτες περνούσαν από το Κυριάκι, όπως
και από όλα τα άλλα χωριά.
Απολύτως λανθασμένα θεωρούσαν βέβαια μερικοί και κάποιοι
καλλιεργούσαν συστηματικά αυτή την θεώρηση, ότι η συνήθης αυτή
απάντηση κατοίκων του Διστόμου, στάθηκε η αφορμή να καεί
ολοσχερώς το Κυριάκι τρείς φορές. Απλά η αιτία ήταν η γεωγραφική
θέση του, για την οποία είχαν γνώση οι δυνάμεις κατοχής όπως και
δια την υποχρεωτική «βοήθεια» στους αντάρτες, και για αυτό δεν
υπήρχαν αντίποινα ζωής στους κατοίκους, οι οποίοι όμως συνήθως
κατέφευγαν ούτως ή άλλως για λόγους ασφάλειας στα βουνά.
Ο φόβος των κατοίκων του Κυριακίου ήταν πολύπλευρος, τόσο
για τις δυνάμεις κατοχής όσο και δια τους αντάρτες, και φυσικά αν
δεν υπήρχαν οι δεύτεροι με την «φιλοσοφία‐πρακτική» της ενέδρας,
και της «πρακτικής θεωρίας» της συλλογής αγγλικών λιρών, θα ήταν
σαφώς λιγότερα τα προβλήματα.
Γ) Ένα τρίτο σημείο, όχι άνευ σημασίας, είναι ότι η δεύτερη
μαρτυρία του ιερομονάχου αναφέρει «προτού να γίνει η σφαγή του
Διστόμου προ 15 ημερών, 10, 20, 25 Μαΐου δεν θυμάμαι ακριβώς,
ήρθε μία φάλαγγα Γερμανών οι οποίοι είχαν διάφορα αντικείμενα
και προσέφεραν στους μαυραγορίτες για να πουλάνε και να
παίρνουν και πληροφορίες...». Προφανώς αυτή είναι μία σημαντική
μαρτυρία, εφόσον είναι μετά από 50 χρόνια, και ακόμη είναι στην
θύμηση του αφηγητή ιερομονάχου Νικόδημου, αλλά στην επιστολή
του Ηγουμενοσυμβουλίου δεν υπάρχει μνεία του χαρακτηριστικού
αυτού γεγονότος.
74

ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Είναι αναφανδόν βέβαιο ότι σχεδόν κάθε παράγραφος της
παρούσας μελέτης έχει τα δικά της συμπεράσματα τα οποία δεν έχει
νόημα να αναφερθούν, αφού πιστεύω ότι ο αναγνώστης έχει την
δυνατότητα να αποκρυσταλλώσει την δική του άποψη την οποία η
μελέτη δεν επιδιώκει να την καθορίσει ή να την οριοθετήσει.
Θα πρέπει και πάλι να επισημανθεί ότι ο αναγνώστης θα
πρέπει να είναι επιφυλακτικός στις χιλιάδες ιδέες που κυκλοφορούν
και αφορούν ή μάλλον αντιστοιχούν χιλιάδες ιστορικές στιγμές και
θέματα τα οποία συνήθως αναπαράγονται άκριτα επειδή βρέθηκε
κάπου κάτι γραπτό ή υπάρχει μία μαρτυρία.
Πάνω σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο και οι μελέτες «Φωκικά και
Αττικοβοιωτικά» ενδέχεται να αναφέρουν κάτι το οποίο είναι κοινώς
αποδεκτό αλλά να μην ευσταθεί στην πραγματικότητα. Βεβαίως
όταν διαπιστωθεί το σφάλμα, και συνήθως διαπιστώνεται μέσω της
συνεχούς μελέτης και της εμβριθούς έρευνας, γίνεται προσπάθεια
άμεσης αποκατάστασης της αλήθειας.
Η παρούσα προσωπική εργασία ξεκίνησε από τα τρία έργα
σχετικά με τον Μεδεώνα και την περιοχή του α) «Από τον Μεδεώνα
μέχρι το Αύριο», β) «Μεδεών και Παραλειπόμενα», γ) «Μεδεών
Πολιτική και Ορθοδοξία» άπαντα κοινή συγγραφή με την συγγραφέα
Ντάρια Μούργου και από δύο αντίθετες αναφορές που υπήρχαν για
το ίδιο θέμα. Όφειλα να αποκαταστήσω την αλήθεια επειδή είχε
αναφερθεί σε μία από τις μελέτες για τον Μεδεώνα ο Γερμανικός
ναζισμός και έπρεπε να αναφέρω όλες τις απόψεις άσχετα αν η
παρούσα έρευνα θα έβγαζε ή όχι κάποιο συμπέρασμα.
Η αφιέρωση της παρούσας εργασίας στον Ευστάθιο Γ. Στίκα
δεν έγινε άκριτα. Δεν υπάρχει κάτι ή τουλάχιστον δεν βρέθηκε κάτι
εις την μνήμη του και το σημαντικότερο είναι ότι εργάσθηκε στην
περιοχή συστηματικά και έχουμε επίσης εκτός από τα έργα του και
τα γραπτά του τα οποία είναι αξιόλογα και παρέχουν πληροφορίες
στον αναγνώστη. Φυσικό βεβαίως είναι να υπάρχουν σε αυτά λάθη
και αστοχίες ιστορικής είτε και αρχαιολογικής σημασίας, αλλά δεν
είναι θέμα της παρούσας ή προγενέστερης μελέτης.

Αυτό το οποίο ενδιαφέρει είναι η σκοπιμότητα και η εν γνώσει
διάδοση ψευδών στοιχείων κάτι το οποίο δεν προέκυψε από την
παρούσα έρευνα είτε δεν έγινε εφικτό να στοιχειοθετηθεί εις βάρος
του αείμνηστου αρχιτέκτονα και αρχαιολόγου Ευσταθίου Γ. Στίκα,
παρά την συστηματική και ενδελεχή έρευνα με όσα στοιχεία είχα
στην διάθεσή μου.
Η προσοδοφόρος εφεύρεση «Εκδήλωση Μνήμης» δίνει και
παίρνει τις δύο τελευταίες δεκαετίες με φιέστες και συναφή, χωρίς
οι «εορτές» αυτές να συγχέονται με άλλες όπως τα καρναβάλια,
βλάχικους και κατά περίπτωση Αρβανίτικους γάμους και έτερα που
προφανώς κατασκευάζουν μνήμη αλλά δεν βοηθούν στην νόηση.
Κατά τον 19ο αιώνα το ξιπασμένο κράτος οιηματίας. ήταν
απολύτως ξεφτιλισμένο αφού κύριο χαρακτηριστικό ήταν η κλεψιά
και η ανεντιμότητα και οι υπήκοοι είχαν ελάχιστη, αν όχι μηδενική,
εκτίμηση στους πολιτικούς, όμως αναγκαστικά προσδοκούσαν σε
αυτό με το σύστημα "ημέτερος και μη" επειδή υπήρχε ανυπαρξία
παιδείας. Η εμπιστοσύνη σε αυτό ήταν μόνο από τους αφελείς και
τους εκάστοτε ημέτερους αλλά περιορισμένη. Έτσι το θρήσκευμα
μέσω του κράτους αλλά και της εκκλησίας χρησιμοποιήθηκε ως
μέσο ενημέρωσης και επιβολής πολιτικών και κοινωνικών απόψεων
ακόμη και σε απλά πράγματα.
Ακριβώς η ίδια κατάσταση συνεχίστηκε τον 20ο αιώνα, ίσως
λίγο πιο εκσυγχρονισμένα αλλά σε πολλές περιστάσεις ακόμη πιο
ωμά σε αχρειότητα, από αισχρά αγγεία απογόνους των κατεχόντων
το κατά γενική εκτίμηση διεφθαρμένο κράτος. Των ψευδολόγων και
ραδιούργων των εφαρμοζόντων αντιχριστιανική κατά κύριο λόγο
αλλά και αντεθνική πολιτική.
Ο πατριωτισμός και η έννοια του έθνους έχασαν κάθε αξία
αφού χρησιμοποιήθηκαν από το κράτος και το πολιτικό σύστημα εις
βάρος του υπηκόου ρωμιού ο οποίος λίγο πριν από την ίδρυση του
κράτους ονομάστηκε «Έλληνας» συνυπάρχοντος και του «Γραικός».
Αποτέλεσμα η κατασκευή ενός σύγχρονου συστήματος το οποίο
αυτοαποκαλείται Ελληνικό κράτος και είναι τόσον αντεθνικού όσο
και αντιχριστιανικού δομικού χαρακτήρα.
76

Βιβλιογραφία
1. Δάλκας Θύμιος Δ. «Ὁ Ὅσιος Λουκᾶς καὶ τὸ Μοναστήρι Του», Ε’έκδοση
Αθήνα 2002
2. Diehl Charles, L’ englise et les mosaiques du couvent de Saint –Luc en
Phocide, Paris, 1889.
3. Diez E., Demus O., Byzantine Mosaics in Greece, Hosios Lukas and
Daphni, Cambridge Mass (1931).
4. ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εθνικής Αντίστασης (1941‐1944). Επιμελητής 8τομου
έργου Υποστράτηγος ε.α. Γεώργιος Γκορέζης.
5. Γεωργίου Π. Κρέμου: «Φωκικά. Ἱστορία τῆς Μονῆς Ὁσίου Λουκᾶ.
τουπίκλην Στειριώτου» Τ.1: 1874. Προσκυνητάριον τῆς ἐν τῇ Φωκίδι Μονῆς
τοῦ Ὁσίου. Ἑν ᾦ ἡ ἀσματική ἀκολουθία καὶ ὁ βίος αὐτοῦ‐‐Τ.2: 1880.
Ἱστορία τῆς ἐν τῇ Φωκίδι Μονῆς τοῦ Ὁσίου Λουκᾶ τουπίκλην Στειριώτου.
Ἑν ᾦ ἡ ἱστορία τῆς Μονῆς από του 955‐1879 μετ᾿ εἰκόνων‐Τ.3: 1880.
Ἱστορία τῆς ἐν τῇ Φωκίδι Μονῆς τοῦ Ὁσίου Λουκᾶ. Ἑν ᾦ ἔγγραφα
ἀνέκδοτα. Ἀθήναι: Ἐκ τοῦ Τυπογραφείου τῆς Ἐφημερίδος τῶν Συζητήσεων.
6. Θεοχάρης Γιώργος Χ. «Δίστομο 10 Ιουνίου 1944. Το Ολοκαύτωμα». Εκδ.
Βιβλιοπωλείο Σύγχρονη Έκφραση, 2010.
7. Θρησκευτική καὶ Ἠθική Ἐγκυκλοπαιδεία (ΘΗΕ), Ἐκδόσις Ἰδιοκτησία Ἀθ.
Μαρτῖνος, Αθήνα 1966.
8. Kazhdan Alexander P., (ed.). The Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford
University Press, USA, 1991.
9. Κούκουνας Δημοσθένης. «Η ελληνική οικονομία κατά την Κατοχή και η
αλήθεια για τα κατοχικά δάνεια». Εκδόσεις Ερωδιός, 2013.
10.Κουσκούκης Λουκάς Α., Αργυρίου Μαρία. «Στείρι ‐Ιστορικά Λαογραφικά
στοιχεία». (χ.χ.). Έκδ. Πολυδύναμου Κέντρου Στειρίου.
11.Κουτσούκης Κλεομένης Σ. Παθολογία της πολιτικής. Όψεις της
διαφθοράς στο νεοελληνικό κράτος. Εκδότης: Παπαζήσης.
12.Larsen J.A.O., Greek Federal States. Clarendon Press, Oxford 1968.
13.Λάππας Τάκης. «Βοιωτικά Μοναστήρια», ἐκδόσεις Κένταυρος, [χ.χ.],
τυπώθηκε τὸν Ἀπρίλη τοῦ 1950.
14.Λύχνος Γεράσιμος Θ. (1894‐1976). «Ἡ ἀλήθεια περί τῶν πολιτικῶν
δυνάμεων εἰς τήν Ἑλλάδα» Ἀθῆναι: [χ.ἐ.], 1966.
15.Μακρυγιάννης Ιωάννης. Απομνημονεύματα/Στρατηγού Μακρυγιάννη.
Κείμενον, εισαγωγή, σημειώσεις Γιάννη Βλαχογιάννη. 2η έκδ. 2Τ Εκδ.
Βαγιονάκης, 1947.
16.Μέγα ελληνικόν βιογραφικόν λεξικόν επιμ.: Σπύρος Αντ. Βοβολίνης,
Κων. Αντ. Βοβολίνης. Κέρκυρα ‐Economia Publishing, 1958.
77

17.Μυλωνάς Παύλος Μ. «Μονή Οσίου Λουκά του Στειριώτη, Η
αρχιτεκτονική των τεσσάρων ναών». Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 2005.
Πραγματείαι της Ακαδημίας Αθηνών ∙ 60
18.Περιοδικό Εμβόλιμο. «Αφιερωματική Έκδοση». «50 Χρόνια από τη
σφαγή του Διστόμου». τ. 21‐22., Ιούνιος 1994. Άσπρα Σπίτια Βοιωτίας.
Έκδοση Δήμου Διστόμου. 1994.
19.Raymond Cartie. «Ιστορία του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου», Τίτλος
πρωτοτύπου «La seconde guerre mondiale», τ. 1, 1939 ‐1942, τ.2, 1942‐
1945. Εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1995.
20.R. W. Schultz, S. H. Barnsley. The monastery of Saint Luke of Stiris, in
Phocis, and the dependent monastery of Saint Nicholas in the Fields, near
Skripon, in Boeotia / by Robert Weir Schultz and Sidney Howard Barnsley;
lately members of the British School at Athens. London: Macmillan and Co.,
Ltd., 1901
21.Salviat François, Vatin Claude, Inscriptions de Grèce centrale, par Fr.
Salviat et Cl. Vatin Éditions de Boccard, 1971.
22.Σοφιανός Δημήτριος Ζ. Ο Βίος του Οσίου Λουκά του Στειριώτη.
Προλεγόμενα – μετάφραση – κριτική έκδοση του κειμένου, Αθήνα
εκδόσεις Ακρίτας, 1989.
23.Στίκας Ευστάθιος Γ.. Τὸ οἰκοδομικόν χρονικόν τῆς Μονῆς Ὁσίου Λουκᾶ
Φωκίδος, 1970.
24.Στίκας Ευστάθιος Γ.., Ὁ κτίτωρ τοῦ Καθολικοῦ τῆς Μονῆς Ὁσίου Λουκᾶ,
Ἁθῆναι, 1974‐75.
25.Στίνας Α.. «ΕΑΜ ΕΛΑΣ ΟΠΛΑ», 1987.
26.Τασιόπουλος Νικόλαος, «Βοιωτοί συγγραφείς... από την Αρχαιότητα
μέχρι τις ημέρες μας», πρότυπο μοναδικό δίτομο έργο υπό έκδοση 2015.
27.Τσούρας Ανδρέας Σ., «Κυριάκι. Έλληνες Αρβανίτες‐Αρχαίο Φλυγόνιο,
Απόπειρα Ιστορικής Ιχνηλασίας. Έκδοση Κοινότητα Κυριακίου 2006.
28.Τσούρας Ανδρέας Σ., «Συμβολή του ιστορικού Γ. Π. Κρέμου στη μελέτη
της Μονής του Οσίου Λουκά Βοιωτίας». Έκδοση της Ιεράς Μονής Οσίου
Λουκά Βοιωτίας. Αθήνα, 1996.
29.Φιλιππίδου Μπούρα Λασκαρίνα. O γλυπτός διάκοσμος του ναού της
Παναγίας στο μοναστήρι του Οσίου Λουκά, 1980. (Μονογραφία).
30.Werner Wilhelm Jaeger. Paideia: the ideals of Greek culture. Translated
form the 2d German ed. by Gilbert Highet. Έκδ. 2, Oxford university press.
1943, και νέα έκδοση το 1986 : ISBN: 0195004256.
31.Wordsworth Christopher. Greece: Pictorial, Descriptive, and Historical.
Εκδότης W. S. Orr and Company, 1840.
78

Εργογραφία «Φωκικά και Αττικοβοιωτικά»
1. Excel Expert. Οδηγός εκμάθησης ειδικών γνώσεων Excel. ISBN:

978‐618‐80025‐3‐1. Έκδοση 2008. (και σε ψηφιακή μορφή). Υπό
Παπαλουκάς Χαρ..
2. Κυριάκη ‐ Φώς Ιλαρόν. Φωκικά και Αττικοβοιωτικά. Πολιτική και
κοινωνική μελέτη εκ διαφόρων πηγών ερανισθείσα". Έκδ. ιδίου, 2012, τ. 2,
ISBN[SET]: 978‐618 ‐80025 ‐0‐0. ISBN: 978‐618‐80025‐1‐7 (τ. Α')
978‐618‐80025 ‐2‐4 (τ. Β'). Υπό Παπαλουκάς Χαρ..
3. Κυριάκη ‐ Έρεβος. Φωκικά και Αττικοβοιωτικά. Πολιτική και κοινωνική
μελέτη εκ διαφόρων πηγών ερανισθείσα". Έκδ. ιδίου, 2013, ISBN:
978‐618‐80025 ‐4‐8. Υπό Παπαλουκάς Χαρ..
4. Εκ Κυριάκης Ανατροπή‐Αρβαναζισμός. Φωκικά & Αττικοβοιωτικά.
Πολιτική και κοινωνική μελέτη εκ διαφόρων πηγών ερανισθείσα. Έκδ.
ιδίου, 2014, ISBN: 978‐618‐80025 ‐6‐2. Υπό Παπαλουκάς Χαρ..
5. Ρίμα εκ Ρύμης Ρωμιού‐ Πλαρενισμός. Φωκικά και Αττικοβοιωτικά ‐
Πολιτική και κοινωνική Θεωρία Ποιητικώς Εκφρασθείσα. Έκδ. ιδίου, 2014,
ISBN: 978‐618‐80025‐5‐5. Υπό Παπαλουκάς Χαρ..
6. Ανατροπές ‐ Ληστών ιστορία. Φωκικά και Αττικοβοιωτικά. Πολιτική και
κοινωνική μελέτη εκ διαφόρων πηγών ερανισθείσα. Επιμέλεια Γεωργία
Παπαλουκά, 2014, ISBN: 978‐ 618‐80025‐7‐9. Υπό Παπαλουκάς Χαρ..
7. Νέσσου Χιτών Λιβαδιά 1700‐1935. Φωκικά και Αττικοβοιωτικά.
Πολιτική και κοινωνική μελέτη εκ διαφόρων πηγών ερανισθείσα. Έκδ.
ιδίου, 2014, ISBN: 978‐618‐80025‐8 ‐6. Υπό Παπαλουκάς Χαρ..
8. Αξιοπιστία et l’irresponsabilité de Jean Alexandre Buchon ‐Les
Misérables. Φωκικά και Αττικοβοιωτικά. Πολιτική και κοινωνική μελέτη εκ
διαφόρων πηγών ερανισθείσα. Επιμέλεια Νικόλαος Παπαλουκάς. Έκδ.
ιδίου, 2014, ISBN: 978‐618‐80025 ‐9‐3. Υπό Παπαλουκάς Χαρ..
9. Άρθρα στο Διαδικτυακό περιοδικό «Ελεύθερη Έρευνα». Η φουφού της
Ρωμιοσύνης κ.ά. Επιμέλεια Γιάννης Λάζαρης. Έκδ. ιδίου, 2015, ISBN: 978‐
618‐81697‐0‐8. Υπό Παπαλουκάς Χαρ..
79

10. Επωαστική Ρωμιοσύνη, το φιδάκι «Νέα Γενιά»‐ Γνώσεις Επιβίωσης
Νέου. Φωκικά και Αττικοβοιωτικά. Επιμέλεια Νικόλαος Παπαλουκάς, 2015.
ISBN: 978‐618‐81697‐1‐5. Υπό Παπαλουκάς Χαρ.
11. Παπαλουκάς Νικόλαος Χ. «Τσιφτετέλληνας». Ποιητική Ανάλυση
Μελέτης. ISBN: 978‐960‐93‐4538‐5. Αθήνα, 2012.
12. Παπαλουκά Γεωργία «Μπουφίδης Νικόλαος. Νερούτσων Έργα και
Ημέραι». ISBN: 978‐960‐93‐6758‐5. Αθήνα, 2015.
13. Παπαλουκά Ντάρια – Μούργου, Παπαλουκάς Χαρ. «Από τον Μεδεώνα
μέχρι το Αύριο». ISBN: 978‐960‐93‐7088‐2. Αθήνα, 2015.
14. Παπαλουκά Ντάρια – Μούργου, Παπαλουκάς Χαρ. «Μεδεών και
Παραλειπόμενα». ISBN: 978‐960‐93‐7169‐8. Αθήνα, 2015.
15. Παπαλουκάς Χαράλαμπος. Παπαλουκά Ντάρια – Μούργου, «Μεδεών
Πολιτική και Ορθοδοξία». ISBN: 978‐960‐93‐7236‐7. Αθήνα, 2015.
16. Παπαλουκάς Χαρ.. «Μονή Οσίου Λουκά, Ευρώπη και Πολιτική».
Επιμέλεια Νικόλαος Παπαλουκάς. ISBN: 978‐618‐81697‐2‐2. Αθήνα, 2015.
80

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Αφιέρωση ......................................................................................... 5
Σημείωμα επιμελητού.......................................................................... 7
ΠΡΟΛΟΓΟΣ............................................................................................ 9
Μονή Όσιου Λουκά............................................................................ 13
Στίγματα και Επικρίσεις. .................................................................... 21
Μαρτυρίες και Κρίσεις. ...................................................................... 57
ΕΠΙΛΟΓΟΣ ........................................................................................... 75
Βιβλιογραφία ..................................................................................... 77
Εργογραφία «Φωκικά και Αττικοβοιωτικά»...................................... 79
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ................................................................................... 81
81


PapaloukasCh MoniOsiouLouka

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

PapaloukasCh MoniOsiouLouka

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Επιμελητής: Νικόλαος Χ. Παπαλουκάς

Copyright: 2015. Επιτρέπεται αντιγραφή κειμένου του έργου για μη

Εκτύπωση‐Βιβλιοδεσία: ΜΕΜΦΙΣ ΑΕ (Βασιλείου Χρυσάνθη). Γραφικές

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Η Μονή Οσίου Λουκά υπό του Ρώσου Μοναχού και περιηγητή

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Μονή οσίου Λουκά, R.W. Schultz, S.H. Barnsley 1890.

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Η Ιερά Μονή οσίου Λουκά, αεροφωτογραφία 2004.

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Ναός της Αγίας Βαρβάρας.

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Νότια όψη Καθολικού 8 . Ερείπια Τράπεζας μετά το βομβαρδισμό.

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Στήν Πανήγυριν τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ὅσ. Λουκᾶς, τῇ 3ῃ Μαΐου 1949 10 .

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Ἕν τῶν εἰδωλίων περιστερᾶς τοῦ Καθολικοῦ 11 .

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

του, ασχοληθείς με θέματα οικιστικής πολιτικής, πολεοδομίας,

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

όλον οικοδόμημα τής Μονής Δαφνίου, ώστε κυριολεκτικώς δυνάμεθα νά

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Εικ.53 33 . Τὸ Καθολικόν μὲ τὰ παράθυρα κτισμένα. Ἔμπροσθεν ἡ Τράπεζα

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Άποψις ἀπὸ ΝΔ 34 . μετά την αποκατάσταση τῶν παραθύρων. Ἔμπροσθεν ἡ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

Αἱ ὄψεις τῆς Τραπέζης πρό τῶν εργασιῶν ἀναστηλώσεως. β 50 .

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ