Professional Documents
Culture Documents
Une Traduction Latine Inédite Du Symbole de Nicée Et Une Condamnation D'Arius A Rimini
Une Traduction Latine Inédite Du Symbole de Nicée Et Une Condamnation D'Arius A Rimini
DU SYMBOLE DE NICÉE
ET UNE CONDAMNATION D'ARIUS
A RIMINI
NOUVEAU FRAGMENT HISTORIQUE D'HILAIRE
OU PIÈCES DES ACTES DU CONCILE ?
I. Op. cit., 2• partie, p. 47 : « Quod sequitur est ex alio cod. Deruen. post
exemplar fidei Nicenae ».
2. C'est dans le PARIS lat. 2076 que dom Morin a trouvé le Credo de Valérien,
évêque de Calahorra (t après 393) : La« Fides sancti Valeriani »du ms. Paris
lat. 2076, dans Rev. bénéd. r5 (1898), p. 102-103. J'ignore pourquoi, alors qu'il
signalait trois nouvelles références au Symbole Quicumque (ibid., p. ror-ro2),
dom Morin ne fait pas état du texte qui figure dans le ms. 2076. Nos deux mss
ne sont utilisés, ni par A.E. BuRN, The Athanasian Creed and its Early Commen-
taries, Cambridge, 1896, p. 2-3, ni par J.N.D. KELLY, The Athanasian Creed
« Quicumque vult », Londres, s.d. [r964], p. 16. Les matériaux rassemblés
dans ce recueil de symboles sont pourtant remarquables par leur antiquité.
3. Y.-M. DuVAL, La « manœuvre frauduleuse» ... , p. 81 sv.
4. Ce qui explique qu'un bibliothécaire ait, sur le PARIS lat. 2076, renvoyé
à HHaire. De même, Ph. LAUER dans son Catalogue général des manuscrits
latins de la Bibliothèque nationale, Il, Paris, 1940, p. 307 (ms. 2076 : PL IO,
654), p. 417 (ms. 2341 : PL ro, 684), i.e. Fragmenta d'un côté, De synodis de
l'autre. Nous verrons plus loin cependant que les différences entre le texte
des Fragmenta et celui de notre inédit sont assez nombreuses pour que les
deux textes ne puissent être ramenés à l'unité, pas plus qu'on ne peut identifier
cet inédit avec le texte du De synodis.
5. On ne peut pas exclure absolument que l'ajout soit à séparer du Nicaenum,
mais la solution inverse a pour elle bien des probabilités.
IO REVUE BÉNÉDICTINE
Si quis filium Dei esse ante omnia quidem saecula et non ante omne
omnino tempus ut ei tempus adsignet, anathema sit.
30 Si quis creata omnia non per Verbum sed sine eo uel ante eum facta
dixerit, anathema sit.
Si quae autem aliae blasphemiae Arrii uel cuiuslibet repertae fuerint,
similiter anathematizamus.
28 Si quis filium dei Y, si quis dei filium X et non ante XY, sed
non ante Fab. 31 anathema X, anthema Y 32 Si quae autem
Y, si quis autem X 33 anathematiza mus X, anathetizamu s Y
2. L'ajout
Comme il est naturel, ce sont surtout les noms propres qui ont
souffert. L'usure du parchemin en ce folio de Y n'empêche pas de
deviner un foniti (l. r7), auquel est joint, sans liaison, le mot
samoseteni, tandis que X donne Pauli Samo[?]satheni, la lettre
grattée pouvant être un u ou un n. Les deux manuscrits sont
également corrompus pour le nom de Mani, qui se trouve amputé
4. Les anathématismes
Une ·relecture de Y permet d'éliminer quelques erreurs ou
quelques faux problèmes :
(1. 12) nullis extantibus : Fab. de nullis extantibus
(1. 12) sed de alia substantia : Fab. et de alia (supple : substantia)
(1. 16) si quis filium : Fab. si quis et filium
(1. 32) si quae autem: Fab. si qui (f. quae)
1. Faut-il rappeler que Marius Victorinus a écrit, entre 360 et 363, un traité
De homousio recipiendo (éd. P. HADOT, SC 68, p. 606 sv., p. 58 sv.) C'est en
effet ce mot qui a servi de bannière en ces années.
2. On trouvera les textes réunis par C.H. TURNER, Ecclesiae Occidentalis
Monumenta iuris antiquissima, I, 2, I, Oxford, I9I3, appendice IX, p. 297 sv.
3. Je transcris ici le texte de TURNER, op. cit., p. 299, revu sur les PARIS
lat. 2630 et 8907, sauf pour le discendit.
TRADUCTION LATINE INÉDITE DU SYMBOLE DE NICÉE I5
natum non factum, natum non factum, natum non factum,
unius substantiae cum unius substantiae cum unius substantiae cum
patre, patre, patre,
quod graeci dicunt ho- quod graeci dicunt ho- quod graeci dicunt ho-
mousion, mousion, mousion,
per quem omnia facta per quem omnia facta per quem omnia facta
sunt siue quae in caelo sunt siue quae in caelo sunt quae in caelo et in
siue quae in terra, siue quae in terra, terra,
qui propter nos homi- qui propter nos homi- qui propter nostram
nes et propter nostram nes et propter nostram salutem
salutem salutem
descendit, incarnatus descendit, incarnatus descendit, incarnatus
est, homo factus est, est 1 et homo factus est et homo factus est
passus est et resurrexit est et passus est et et passus est et resur-
tertia die, ascendit in resurrexit tertia die et rexit tertia die et ascen-
caelos, uenturus iudi- ascendit in caelos, uen- dit in caelos, uenturus
care uiuos et mortuos. turus iudicare uiuos et iudicare uiuos et mor-
mortuos. tuos.
Et in spiritum sanc- Et in spiritum sanc- Et in spiritum sanc-
tum. tum. tum.
Eos autem qui dicunt Eos autem qui dicunt Eos autem qui dicunt
"erat quando non erat" "erat quando non erat" "erat quando non erat"
et "priusquam nasce- et "priusquam nasce- et "antequam nasce-
retur non erat" et quia retur non erat" et quia retur non erat" et quod
ex nullis extantibus a nullis extantibus fac- de non extantibus fac-
factus est, quod graeci tus est uel de alia subs- tus est uel de alia subs-
"ex uc onton" dicunt tantla siue essentia, tantia aut essentia,
uel alia substantia,
dicentes mutabilem et dicentes mutabilem et dicentes conuertibilem
conuertibilem filium, conuertibilem filium et demutabilem deum,
dei,
hos anathematizat ca- hos anathematizat ca- hos anathematizat ca-
tholica et apostolica tholica et apostolica tholica ecclesia.
ecclesia. ecclesia.
I. Voir les textes chez TURNER, op. cit., I, 2, Oxford, 1904, p. IIO-III.
2. C.H. TURNER, ibid., p. IIO, apparat; p. III, apparat.
TRADUCTION LATINE INÉDITE DU SYMBOLE DE NICÉE 17
I. Voir le commentaire anonyme édité par TURNER (p. 330, 1. I-6; PLS I,
col. 220 AB) : « Fides quae a patribus nostris exposita est cuncta breuiter
conprehendit. Sic enim omnia spiritaliter posuerunt ut tota legis et prophe-
tarum, euangeliorum et apostolorum praecepta dum fideliter legitur illic
posita esse monstrentur ».
2. Collectanea, Series A, IX, I (CSEL 65, p. 95, 1. 8 sv.) = Fragm. histor. 7,
3 (PL Io, col. 697 AB) : « ... nec a fide recessuros quam per prophetas a Deo
Patre per Christum Dominum nostrum docente Spiritu sancto et in euangeliis
TRADUCTION LATINE INÉDITE DU SYMBOLE DE NICÉE 19