THIEN THU TU TRI THUC SINH HOAT 1. BOT THUONG C6 ri thie sinh hoat, tite chi hoe thuat tu tuong, cing nhw tén gido va chinh tri, khéng phai ngau nhién ma sinh ra, ma van cd quan hé mat thiét voi tinh trang kinh té va xa hi cho nén kinh té x4 hoi phat trién ching nao thi hoc thuat tu tuong cing phat trién chirng ay. Boi v4y sau khi nghién cu vé kinh té va x4 hdi roi, thi nghién ctu hoe thuat tur tuong 1a mét sy tat yeu. o avi thuong cb, nue ta dong & trong trang thai méng mudi, chia cd gi cd thé goi la hoc thuat tu tuéng duoc. Dén thai dai Bdc-thuéc thi ngudi nuove ta moi b&t dau cé han hoc. Str chép rang Si Nhiép & doi Déng-Han dem thi thw ma day dan. Cach té chive viée hoe va trinh d6 hoe thite & ddi dy thé nado, hién ta khéng thé tra atu vao dau ma biét dich duoc, song ta cing cé thé doan duge rang viéc hoe bAy git chi & trong pham vi luan lf va thire dung tam thutng. Tuy true Si-Nhiép da cé Ly Tién (Han Linh-dé, 168-189) 1a ngwdi Giao- chdu hoe gidi duge bé lam Thi-str; sau lai c6 Ly Cam va Truong Trong cing it nhidu ngwii dau méu- tai va hiéu liém duge bé lam quan, nhung 259do toan 14 nhitng nguvi du hoc & Tau chit khong phai la do cdc trutmg hoc o Giao-chau tac thanh. IL. THOT DAY PHAT HOC BOC THINE Tr doi Déng-Han x4 héi ta chiu anh huong cua luan ly va Jé gido cua nho gia, song sur hoe nho & trong dan gian suét trong thoi ky Bde thude cdn thién cén so sai. Vao khoang thé ky thir hai thir ba, phat hoc o An-d8 da do Trung-quéc ma truyén sang née ta. Tr dvi Luc-tridu (tr thé ky thi ba dén thé ky thi s4u) cho dén dvi Butng (618-907), phat gido cue thinh & Trung-quée, ma & nwée ta thi phat hoc cting thinh hon nho hoc. Burrong hii nGi thuée Duong, nude ta da cé mAy vi cao tang nhw V6-ngai thirong- nhon, Phung-dinh phép-sw, Duy-gidm phap-su, vira gidi phat hoe vira théng han hoc (1). Dén khi née ta thoat ly Trung-quéc ma déc lap thi phat gido truyén ba trong dan gian d& réng nén vua Dinh Tién- hoang méi dinh giai phdm cdc tang. Doi Lé Dai- hanh su nha Téng 1a Ly Giadi sang nwéc ta, vi trong née khong cé nguvi nao nho hoe Idi lac dé ra déi dap voi sir gid, vua phai sai hai vi sw 1A Lac- Thuan vA Khuéng-viét ra don tiép. Hai sw Ay thudng ng4m vinh véi su: Téng, khién sir Téng phai phuc tai. Han hoc & Trung-quée truydn sang nue ta tir dau thoi ky Bac thu6c, thé ma trai dén dai Binh, (1) ‘Sach chép rang cdc ong tirng hoa thi vai my nha van st doi Buong id Sam Thuyén-Ky vi. Trrong-Tich. 260Lé (thé ky thir mudd) trong lang nho hoc chia thay ngwvi nao xudt sdc, mA chi trong phat hoe thi moi thay xudt hién duve nhiing nhaén tai gidi, Nhw vay thi ta cé thé néi rang trong lich str hoe thuat nuée ta, thai dai dy la thdi dai phat hoc déc thinh. Ill. THOT DAT TAM GIAO G tridu Ly, phat gido lai thinh hanh hon truee vi vua Ly Thai-td xudt than & cra phat nén khi lén ngéi thi ngai rAt trong phat gido. Dai Ly, nhting vj su cd tiéng la Bao-thinh, Minh-tam, Van-hanh, Dao- hanh, Minhb-khéng. Tridu Tran phat giéo van thinh, cé ba vi hda-thuong tiéng tam ling lay, tuc goi 1a tam té, tie la : Dé nhAt td Gide-hoang 1A vua Trdn Nhan-ton, dé nhj té Phép-loa, dé tam t6 Huyén- quang. Lai cé nhiéu vj cao tang chi trwong nhitng hoc thuyét riéng, hodc trv tae dé ban dao ly, nhw Ngé- dn thidn-su cé thuyét tam ban, l4y than, khdu, tam lam géc cua dao, Ciru- chi thién-su cé thuyét tam phép nhat nhu Vién-chiéu thidn-su- c6 s4ch Duge-su’ thap-nhj nguyén van, sdch Tan-vién giac-kinh,. s4ch Thap-nhi bd-tat hanh-tu chitng-dac-trang, s4ch Tham dd biéu quyét. Vua Tran Thai-tén tu tai gia, cé sach Thién téng chi-nam va sdch Khoa-hu.. Theo eae sdch cia Vién-chiéu va Tran Thai-tén thi thay phat hoc b4y git ¢6 tinh than didu hda tam gido, nhu Vién- chiéu néi va Phat va Khong cé cau rang : “Tra tac minh 6 chiéu, da lai ngoc thé minh” (Ngay thi mat troi soi, dém thi mat trang chiéu); 261séch Khéa- hw thi ché nao cing dan ba Idi néi cha Khéng-tir, Lao-tir va Phat ma déi chiéu. Ding thdi voi Phat-hoc, & doi Ly Tran nho hoc cing thinh hanh. Vua Lg Thénhb-t6n (1054-1072) lap Van- miéu va dic twong Chu-céng, Khéng-tir va that thap nhi hién dé thy. O nue ta tridu dinh bat dau ton Khéng la tir d6. Nam 1075 vua Ly Nhan-tén lai mb khoa thi Tam-trudng dé ly nguvi nho hoc bé fam quan, tire la khoa thi dau tién & née ta. Nam 1076 vua lai lap trvong Quéc-ti-giam lam noi dao tao nh4n tai. Ong Té Hién-thanh l4y tu cdch m6t nha nho hee ma gitp vua Anh-t6n con iré d4nh giep cdc nci lap dugc céng to, lai chim khai héa viée hoe trong nue, da néi tiéng 1A nguvi van v6 kiém toan. Khi Ly Thutng-kiét d4nh quén Téng chi tuyén ra mét bai tho ma cA quan si déu phan khdi thi du biét quan si nha Ly da biét cht va hiéu tho. Mét vai chung co Ay da khién ta cé thé dodn rang nho hoc & dbi bay git da tham thay va phé cap lam. Sang tri8u Tran, nho hoc lai cang thinh hon truse, vua TrAn Thai-tén (1225-1258) m& khoa thi Thai-hgc- sinh, khoa Tam-khéi va lap nh& Quéc-hoc dé gidng tir thir ng kinh. Cac nha nho hoe & tridu Tran cé nhidu tay kinh luan 16i Jac, nhw Tran Hung-dao, Pham Negt-lao 1A bu nho si ma kiém vd tw6ng, nhimg tay vin hoc gidi nhu Han Thuyén va Nguyén Si-cé, nhang tay sir hoc gidi nh Lé Van-hwu. va Hd Tén-théc. 262Song nha nho hoc c6 tiéng nhAt & doi Trdn 14 Chu An, hoe van cao minh, khi tiét ewong nghi, cam héa kh4p céng khanh si thir rat su xa khién cho nho hoc bdy git thang duoc phat hoc ma chiém dupe dia vi quan trong & trong x4 hoi. Ong lam sach Tir-thu thuyét-uéc, hién nay thdt truyén nhung theo sdch Viet str téng-ludn thi ta biét duge ring “C4i hoc 6ng 1a cing ly, chinh tam, trix ta, ey ba”. (1) © dvi Ly va dbi Tran trigu dinh lai ddt khoa thi Tam-gido (nho, phat, ]éo), xem thé dd biét khéng nhimg nho hoc va phat hoc thinh thanh, ma 140 hoc cling khéng bi bai xich. O hai doi 4y, ngwyi ta dong chiu anh hudng cia tu tudng “tam gido déng- nguyén”. O Trung-quéc thi tir doi Tam quéc Vuong Bat cho s4éch Lao-tt va Chu-dich lA mét loai, dén Nam-Béc-triéu c&c nha dao hoc cho lao hee voi phat hoc vén 1& mt gidng; rdi dén di TAn cé séch Du- dao-thién x6ng luan diéu “nho phat nhdt tri”, thé 1a bat dau ty turémg tam gido ding nguyén. Tiép dén Vuong Théng doi Thy, tuy IA mét nha nho thudn tiy ma cting cho tam gido 1a déng nhat. Sang doi Dutng thi tu tuwong Ay cing phé théng ldm; Liu Mat lam s&ch Nho Thich Dao binh-tam-ludn cing ndi vé lé giao ddng nguyén. Tr tuéng dy da anh hurong dén hoc gidi nude ta, cho nén & doi Ly Tran nie ta cing tén trong ca ba gido nho, phat, lao. Ta cé thé goi dvi ay 1a thoi dai tam gido ding tén vay. (1) Cing 18, chinh long, tris thuyét ta, cir nét bay. 263IV. THOT DAI NHO HQC BOC TON Nua trigu Tran, tir ddi-Chu An nho hoc da bat dau thAng phat hoc. Nhung sang dvi Lé, dvi Nguyén thi nho hoc m6i chiém duge dia vi déc ton. Hai trigu Ay déu 6 phap lugt nghiém khdec déi voi cde nha tu hanh phat gido va dao gido. Tuy triéu Lé cé cdc khoa thi kinh dién riéng cho nhitng nha tu hanh, nhung dé chinh 1a mét cach han ché. Déi voi nho hoc thi céc doi vua Lé va Nguyén déu hét sire tén trong. Nhung to khi nu%e ta trai qua cudec nh& Minh chinh phuc thi rat nhiéu sach vé nho hoc phat hge cia ta bi ho thu mat, rdi ho phat cho nhiing sach Nga kinh Tt thw thé chu dé ding & cae truimg céng. Bén khi nha Lé quang phue, nhirng ché dé va thr tich & doi Ly Tran da mat tich nén danh bat chwoc ché dé cha Minh triéu, lay khoa ctr Jam con dung dung nhan duy nhat, ding van chuong bat cd dé lam thug do nhan ai, va lAy séch Téng nho Iam chinh thw. Nho hoe bay giv chi khur khu- & trong pham vi cir nghiép va nam ép & dudi uy quyén cha Téng nho. Thinh thoang ciing cé mét vai nha léi lac, nhu Lé Qui-dén 14 nguéi bae hoc da tai da ting ndi tiéng khap cdi A-déng, truée thuat rAt nhiéu s4ch vé di cdc khoa : nho hoe, phat hoc, lao hoe, sw hoc, van hoe, binh hoc (Hau Lé); Nguyén B4-Nghi e6 sdch chi gidi lat ca Tu thu va bo hét nghia cha Téng nho, cing Nguyén Hév-tao cd thuyét chir “quyén” vé séch Luan- ng phan v6i nghia cia Chu- ti (Nguyén triéu). Nhung phan nhidu cdc nha aho cé tiéng O doi 4y chi 1A nhing nguwi gidi ti chuong, khéo ding Jvi van béng bay ma lap lai nhimg tu tuong 264eva Chu Trinh chi khéng e6 biét sang dirge diéu gica. C6 tiéng vé ly hoe nh Nguyén Binh. Khiém ma cing khéng ¢6 co so kién gi dae sae vé hoc thuat, chang qua cing chi lA mét nguvi dé tr trung tin cia Téng nho théi. Luan vé si phong dai Lé, Qué-dudng (Lé Qui-dén) dai khdi ndi rang : “Quéc gia kh6i phuc thira sau khi nhiéu nhueng thi nha nho vang vé;.dén doi Hong- dire mo rong khoa myc thi ké si x6 vé hu van; doi BPoan-khaénh tr& di thi si tap suy bai qua 14m” (1). Vua Minh-ménh timg néi v8 viée hoc et nghiép rang : “Lau nay khoa c& 1am cho nguvi ta sai lam. Van chwong vén khéng c6 qui ci nhdt dinh, ma nay nhimg ngudi lam van cir nghiép chi c4u né hi sdo, khoe khoang J4n nhau, biét lap méi nha mét 1éi, nhan pham cao hay thAp do ty d6. Hoc nhw thé thi trach nao nhén tai chdng méi ngay mot kém di.” (2). Nay ta cir xem may loi dy cing dui tong tong direc tinh trang suy dén cia nho & doi Lé, Nguyén. O thdi dai nho hoc déc ton ma nho hoe lai & vao canh huéng hw hén nhu’ vay, nguyén nhdn chd yéu chi vi ché d6 khoa ctr va hoc thuyét Téng nho lam cho n6 mat hét sinh khi ma phai cdi An. * (1) Nguyén Trong-Thuat, diéu dinh cai an quéc hoc (Nam-phong sé 167). (2) Viét-nam si-luge. Tran Trong-Kim. 265Nho hoc dwong suy thi béng gap tinh thé phai tiép xtc vei 4u héa. O dvi true tuy né khéng phat trién dwoe dén trinh dé rye ré, nhung nho hoe van thich hop trang thai x4 héi néng nghiép kinh té va trang thai chinh tri bé quan téa cang. Dén khi nue ta phai tiép xtic voi cde dan tOc tay phurong, trang thai chinh tri va xa héi bing bién thién nhanh chong, nho hoe khéng thich hop nita ma phai nhutng ché cho cde hoe thuat méi, boi vay Nam Viét tir khi thanh thuéc dia thi bd khoa cir ma theo phap hoc, con & Bac Viét va Trung Viét thi nim 1915 va nam 1918 ché 46 khoa air cing cao chung dé nhutng ché cho ché dé hoc dutng theo tay hoc. Hién nay nhirng phan tir tan hoc chi dua nhau nghién cru va nghi lun vé cde hoc thuyét tay phwong, cht cdc hoc thuyét Khéng, Manh cing Phat, Lao thi co hd khéng ai biét dén nita. V. NHO HUC Xem lich str hoe thuét tu tuong nue ta thi thay rang xwa nay chi cé ba hoc phi thinh hanh, tic 1a Khéng hoc, Phat hoc va Lao hoc. Bay git ta nén xét qua chan tuéng cia méi hoe phai Ay 1a thé nao. Nguwi sAng lap ra nho gido la Khong Khuu, thuong goi la Khéng-tir, sinh nam 551 truce tay kj nguyén, o huyén Khic-phy nuéc Lé. Khi tré nha nghéo, ting lam uy lai tréng nom viée gat thée & kho, sau lam Tu-chire- lai tréng nom ché nudi bd ding vé vide cing té. Sau lai lam quan Ty-khong née LS, nhung khong thi hanh direc chinh sach nén tir quan dé di chu du ligt 266quéc. Trong 13 nam di qua cdc nwée Téng, Té, Sa, Vé, Tan, Théi, nhung khéng gdp duge co héi hanh dao, nén dén ndm 68 tudi thi ngai tro va muée LS dé day hoc va lam sdch. Trude sau hoc trd ngai cé dén ba nghin nguvi. Ngai ldy quan thir doi xa chinh dén thanh kinh Thi, lay thi ca lich dai soan thanh kinh Thi, lai dinh djnh kinh Lé, kinh Nhac va Jam kinh Xuan-thu aé thut lich st nue Lé. Nam 479 trute ky-nguyén ngai mAt, the duge 73 tudi. Khéng-tir vén 1a nha chinh tri va nha ludn ly, cho nén hoe thuyét cia ngai chi trong vé sy thye hanh. Vé chinh tri thi tw twong chi yéu cua ngai la thuyét chinh danh. Khéng-tir sinh vao van thyi cla ché do phong kién, mat dirong tréng thay nhimg ché dé xua trut dé khién x4 héi bay ra cai ednh hén dén dao dién, nhur téi giét vua, con giét cha, chr hau lén quyén thién tk. Ngai nghi rang muén cho cdi “thién ha vo dao” 4y tro thanh “thién ha hau dao” thi chi cd mot phép la khién thién tt cw Jam thién ti, chu hau cir lam chu hau, dai phu c& lam dai phu, bdi than ct lam béi than, thi dan et lam thi dfn, khién thuc cho ding véi danh dé tic 1& chinh danh chu nghia vay. Khéng-tt cho thuyét chinh danh 1a trong yéu lam. Khi Tir-l6 hoi ngai rang néu vua awée Vé ding ngai lam chinh tri thi ngai lam gi tree hét. Ngai trd loi : “Tat phai chinh danh truéc hét”. Té Hoan- céng hdi ngai vé chinh tri thi ngai ddp rang : “Vua phai ding dao vua, téi phai ding dao tdi, cha phai dung dao cha, con phai dang dao con”. Didu chu yéu trong thuyét 267chinh danh ia dai nghia ton vwong, bai xich sy tiém viét cha chur hau, edt muru cuée théng nhdt cho quéc gia. Vé luan ly thi tu tring cha Khéng-ttr 06 thé tém mAy didu : Nhan, hiéu, 8, trang, thi va Ké nhac. Muc dich chi yéu cha Khéng-gido 1a tu ky Juan ly), va tri nhan (chinh tri). Céng phu tu ky edt tu dwong nhitng die tinh tét cho minh. Theo Khéng-tir thi dire chinh eta dao trdi 1a “nhan’, bao trim hét ca van si vat trong vii tru. Nguvi ta phai theo thién dao ma ew xt, cho nén “nhan” cing la dire chinh ca loai ngudi. Vi duong thoi Khéng-tir thudng tiy thai tay dia, theo ngwoi theo vat ma noi vé “nhan” rAt nhiéu cach, cho nén céc nha hau oho giai thich chir “nhan” citing mai ngwoi thién va mét phwong dién riéng. Song ta cé thé néi khai quat ring vé phwong dién Ivan ly thi nhan 1a cdi dire chung cia moi nguvi déi voi nhau, cing gan nhw nghia bac ai hay nhan dao vay. Manh-tir ndi : “Long tréc An 1A méi ddu cba dire nhan’, cing Ia ¥ ay. Dire nhan cé thién hinh van trang, nhung dai khai ta c6 thé t6m gép trong bin tinh sau nay : Cha me, anh em, chi em 14 ngvti than thiét nhAt cha ta, cdi tinh cam cha ta déi voi ho 1a méi phat hién gan nhAt cha dire nhan, tire 1a Aiéu va dé. Suy réng ra moi nguvi, d6i vei ai cing hét long minh (tan ky chi tam), tire 1a trung ; suy minh ra ma an & véi ngudi (suy k} cdp nhdn), efi gi minh khéng muén thi dimg lam cho ngwdi khée (ky so bAt duc vat thi w nhén) tire 1a thu: 268Theo Khdng-tir thi dat duye duc nhan khong phai la dé. Ngudi dat duge due nhan bue cao nhét la thanh nhan, & doi nay khéng tha thay duce; ngwoi dat duge dire nh4n bye thir JA quan tir, & ddi nay cd thé thdy dwoe. Vay ta c6 thé néi rang nhan edch mé pham cha Khéng gido 1A nguti quan tk. Quan tir 14 ngwii thé nado ? Nguyén quan ti 1a chi nguvi & dia vi théng tri, song theo Khéng gido thi chi nguii nao c6 dire méi tri dwoc ngwvi, cho nén ding thoi quan tir cting chi ngwii c6 dire. Khong: tir ndi : “Ngudi quan tir ma bat nhan cé duge khéng ? Chira hé thdéy ké tiéu nhdn ma c6 nhan bao gid”, Manh-tter thi néi : “Khéng e6 quan tir thi khéng ai tri dan qué, kh6ng cé dan qué thi khéng ai nudi quan tk”. Cu hai cau Ay thi ta c6 thé chdc rang cha “quan tu” chi ca dia vi va dao ditc cla nguwi ta ma ndi. Khéng-tr tuy chi trun, g dire tri chi nghia, nhung cting nhan rang 18 phép 1a can thiét. Sach Luén-ngw néi : “Ké trén ham 1 thi dan dé khién”. Muc dich cia 18 1a git’ méi giving cho quéc gia, gitt vé ton nghiém eka vua, tém Iai JA duy tri trat tu phan minh & ngoai x& hoi, Con & bé trong thi Khéng-tir cho rang can cé nhac dé digu hoa tam tinh ngwvi ta.-Theo ngai thi chinh tri lam bang 1é nhac 1a chinh tri ly tudng. Trong mn dd Khong gido, 10i lac abt thi c6 Te-Tw la chau n6i cla Khéng-tir, Manh-ti 1a hoc tro Tir-Tu, va Tuan-tt 1a hoc trd cha Manh-t. Tir-Tyr phat trién thuyét trung dung cba Khéng-tir. Tu-Ty néi-rang : “Nhing méi hi né6 ai lac chira phat 269-tire 14 trung; phat rdi ma vira chirng,la hda. Trung 1A gc lon cua”thién ha; haa 1a dao suét cla thién ha’. Nhing tinh cha ngudi ta khi chira phat ra tire 1a tinh; tinh la bat thién bat y, cho nén goi la trung; tinh phat ra ma vira chirng thé Ja hop voi chinh dao, cho nén goi 1a hoa. Dé 1a noi vé tinh tinh, V8 phuong dién dire hanb thi c6 dao trung dung. Te-Tu d&n loi Khéng-tir rang : “Ngudi quan tir theo dao trung dung, ding gitra ma khong thién”, “Quan tir ma trung dung 1a vi da la quan ti ma lai biét theo thoi cho ding voi trung” (1). Xem nhu: thé thi dao trung dung tue 1a dao trung binh, bat thién bt j, khéng xu va cure doan, khéng thai qua, khong bat cdp tire lA chiét trung chu nghia vay. Manh-ti chiu anh huvong cia Tir- Tu (Thién ménh chi vi tinh, sudt tinh chi vi dgo)(2) ma chi truong “ thuyét “tinh thién”, cho rang pham thién tur trai pha. cho ngudi nguyén 1a thign ca, néu thanh ra bat thién, chi vi ngvoi ta “khéng thé hét cdi tai” thién pha dé théi. Nguvi ta ai citing 6 san méi thién & trong long; “long trac an tc la méi dau cia nhén, long tu 6 tie 1a méi dau cha nghia; long tir nhirpng tire la méi dau cha 18; long thi phi tire 1a méi dau cda tri”. Ngwoi ta lai san lvong nang 1a “ c4i khong phai suy nghi ma biét”, vi nhw tré con méi dé dita ndo cing yéu cha me, (1) Xem nghia chit trung & cau trén. (2) C&t trai phu cho goi 1A tinh, cit theo ténh ti nhién ma }am goi la dao. 270lon lén dira nao citing yéu anh em. Thién doan va hrong nang lwong trf ngudi ta van cé thi dd t6 rang ban chdt nguvi ta la thién vay. Nha&n thuyét tinh thién ma Manh-t® cho rang dién phyong dién tinh, nguvi nao cing nhw nhau. Thanh nhan voi ching ta..., Nghiéu, Thudn voi moi nguvi, cing nhw nhau ca. Cai tur tdng “dan qui, vua khinh” ceding 1A do cdi tam ly hoe 4y ma ra. Song Manh-tir cing van thee Khéng-tt ma cho rang quan tir lA nguvi cé dite ma tri ngirdi, cdn tiéu nhan 1a ké binh dan bij tri. Tuan-tir thi phan déi thuyét tinh thién cla Manh- ti ma xuéng thuyét “tinh 4c”, cho rang : “Nguii ta vén tinh 4c con thién Ja nhan vi (nguy)... Ngudi ta von 6 long hiéu loi cho nén sy tranh doat sinh ra, ma mat long ti nhuwong; ngwvi ta vén 6 tinh tat 6, cho nén sy tan tac sinh ra, mA quén diéu trung tin; ngudi ta vén cé duc vong vé tai va m4t la long ham thanh sac, cho nén sy dam loan sinh ra, ma bé 1é nghia van ly. Tinh ty nhién cha ngudi ta von ac ma thién JA nhan vi, cho nén Tuan-tir trong nhan vi. Muén thie hién nhén vi chi nghia thi phai ding 1é nhac dé “kiéu sire tinh tinh nguvi ta cho chinh Jai, 6 cam héa tinh tinh nguvi ta ma dan theo”. Hoc thuyét Tu4n-ttr anh hiring dén dé tir 1A Han Phi va Ly Tu, chi troong ding hinh phép dé tri nude. Tan Thiy-hoang danh dé ché d6 phong kién va dung nén quén chu chuyén ché, ding Ly Tw lam té-tuéng, thé 1a no gido da bét dau dwoc trong dung. Dén dvi Han, bai trudt cdc nha khdc, déc tén ho Khéng, thi nho gido chiém han dirgc 271wu thé & trong xa héi Trung- quéc. Chinh budi dy nho gido truyén sang Giao-chAu, nhung & nue ta thi dén triéu Lé Nguyén nho gido m6i lén duoc dia vi doc ton. O& Trung-quéc cing nhw & nuée ta, chinh cdi thé déc tén chuyén ché cua nho gido da khién cho n6 suy vi can edi din, cho nén ngay nay khéng cdn cé sinh khi ma chéng choi voi tu twong Au-tay dure. VI. PHAT HOC ‘Thiy té phat gido la Thich-ca Mau-ni (nguyén tén la TAt dat da, Siddharta), sinh vao .khoang thé ky. thir sdu truée ky nguyén o An- d6 (cé 6 ding thai voi Khéng-tr). Ngai 1A con vua nude Gia-ti-la (Kapila). Nam 19, 20 tudi, ngai bét man voi ché dé giai cdp ching tinh & duong thyi, va thdy doi nguwvi ta cé nhtng ndi khé vi sinh Jao bénh tir, bén tir cha me, biét vo con, bd c4i gidu sang & chén cung dinh vao Tuyét son di tu. Bén nim 35 tuéi thi ngai duge chinh gidc nghia 1a thanh Phat, & géc mét cay bd dé trén ber séng Vi-lign- thian. Di sau goi chd dy la Bd-dd dao- trudng (Bodhimanda), hay la Kim cuong toa (Vadjrasana). Tir dé ng&i chu du kh&p cée nuée & luu vire song Hang-ha dé truyan gido thuyét phap trong hon 40 nam. Téi hau, ngai dén m6t vuon cdy & gan thanh C4u-thi- na-kiét (Kusinagara), rdi chét. Sach Phat goi J vién tich, hay 14 nhp n&t ban). Tinh tay cha phat: gido theo lvi truytn day cia Thich- ca Ja thuyét ti diéu dé. Bén dai dé dy la: 272De nhdt dB, tie khé dé (dukha). Céi dvi 1A cdénh khé, khéng nhiing chi nguvi ta khd ma van vat ddu khé cd. Phat cye td cdi khd v6 han céa abi rang : “Nuwoc maét viing sanh trong ba nghin thé gigi dem dén chita lai cou nhiéu hon 1a nuvc trong bén bé”. Cai khé Ay te dau ma ra? Van vat & trong vong sanh tir, cur sing chét, chét séng doi nay kiép khdc, khéng bao gid’ nging, dé 1A phép luén hdi. Nhing doi dy kiép dy lam nhan qua l4n cho nhau, phan viée xay ra & doi nay 1a két qua thong phat cilia viée da xy ra trong kiép trivéc, lai 1A nguyén nhan cha viée sé xay ra ¥ kiép sau, dé lA phép nghiép béo (karma). Khé dé ture 1A c4i nghiép bdo khéc hai né bat van vat ching sinh cu: phai chét di séng lai mai mai & trong vong ludn hai, ew phai trai qua doi no kiép kia ma chiu nhitng néi v6 cing khé nao. De nhj dé, tue diét dB (nirodha). Muén cho van vat ching sinh thodt khéi canh khé nao v6 cing Ay thi phai tim cach ng&n ngira phép luan hdi, ma muén ngan ngira duoc ludn héi thi phai tiéu diét duoc nghiép bdo. Da ngan ngira duge luan hdi thi khéng co séng cé chét nira, canh Ay -phat gido goi 1a nat ban (nirvana), la canh an én tich mich v6 cing. De tam dé, ttre tap dd hay nhdn dé (samudaya). Muén tiét diét nghiép bao thi phai tiét diét cai gi truée? Phai diét sw sinh cing tAt cA nhiing diéu do sw sinh ma ra. Nhung khéng thé truc tiép diét dirge sw sinh vi sinh chdng qua JA mét trang thdi cha khé, vén c6 nguyén nhan, nén phai bat dau diét nguyén 273nhan 4y. Theo phat gido thi nguyén nhan thi nhat cha su’ sinh la “vé minh” (avidy4), 14 méng mudi khéng thdu hiéu 1é tir sinh; tir dé dén sur sinh, cdn 06 chin nguyén nhan khac, cing véi ldo, bénh tir va cdc ndi khd nao do sy sinh ma ra, gdm lai thanh muvi hai nguyén nhan, lién tiép mat thiét voi nhau, tire lA thap nhi nhan duyén ma vé minh la nguyén nhan thir nhat, edn phai trir diét truée hét. DE tir dB, tite dao dé (marga). Nguyén nhan “vd minh” 1A m6t dam m4y ma 4m che lAp con mat nhiing ké & trong vong ludn hdi nghiép béo. Muén pha tan duoc né thi chi e6 mét phwong tién, chi cd mét con dung (dao) phai theo ma lam. Phuong tién than diéu Ay tite 1a dao bat chinh : 1) Chinh kién, nghia la thanh thu ma tu dao; 2) Chinh tw duy, nghfa la thank thirc ma suy xét; 3) Chinh ngit, nghia 14 thanh thre ma néi nang; 4) Chinh nghiép, nghia la thanh thuc ma lam viéc; 5) Chinh ménh, nghia 1a thanh thie ma mu sinh; 6) Chinh tinh tién, nghia la thanh thyre ma mong t6i; 7) Chinh niém, nghi 1a thanh thuc ma tudng nhé 8)Chinh dinh, nghia 1A thanh thyre ma ngdm nghi. Ai da thy hanh duve tam dao 4y, hiéu théu dvge mudi hai nhén duyén, do tir duéi ma dén trén cho dén dé nhat nguyén nhan 1a “v6 minh” l4y tri tué, lay cong dire ma pha duge “v6 minh”, thé IA diat duge hét thay cdc nguyén nhan khac, thé la hét séng ht chét, hét nghiép bdo, hét ludn hai, thé 1A hoan toan gidi thoat mA dén céi nat ban vay. Luan ly ela phat gido géc & nghia “nhdt thiét binh dang” va & nghia “vo nhan nga”, thi thire 1a mot thi: 274luan Ly cao throng, nhung phat gido lai cat day ngwoi ta con duwang giai thoat, cho nén déi vei moi sur & ddi déu c6 thai d6 tiéu cue. Dau rang 06 days guvi ta phai xuat hee tw cudng, nhung cling chang iy ty cutne xudt lwe dé nhan nai, dé diét dye, dé mau dén cdnh giai thoat ma théi. Sau khi Thfch-ca vién tich rdi thi cao dé lA Ma-ha- gia-diép héi dé tir hon ném trém nguti & thanh Vuong-x4 nuée Ma-yét-da, bién soan kinh dién chia lam 3 b6.: kinh luat, luan, goi la tam tang. Sau direc vua A-due (Asoka) nirée Ay hét suc bao hé, phat gido ben thinh hanh & khap céi An- 46. Ngudi nhing chung tinh (castes) thong bi nguvi Ba- la-mon ap ché qui y phat gido rdt dong. Nhung dén khi nuée Ma-yét-da suy thi thé hye phat gido cing kém. Sau diroe nue Dai-nhye-chi néi- lén & Trung-A. Vua la Gia-nhj-sde-gia quy y phat gido, cdc gido db nha phat moi két tap o nuve dy, nhung vi cae gido db & phiong nam An- 6 khéng dy héi, nén >t gido bén nhan thé ma chia ra hai phai : nam-tén lay niSc Su-ter (nay 1a Tich-lan, Ceylan) lam dai ban doanh, sau truyén sang cdc nwée Dién- dién, Xiém-la, Cao-man cing Nam- duwong quan- dao : béc-tén ldy née Dai-nhuc-chi lam dai ban doanh, sau truyén sang Trung- quéc cing cae nutec Déng-A, Hién nay phat gido cia nam-tén theo gido ly tiéu thira, con bdc-tén thi theo gido ly dai thira. Phat gido & nude ta xwa nay van theo dai thira, vay ta cing nén biét qua dai khdi gido ly dai thira 1a thé nao.“V3 tén gido thi dai thira thé cdi toan thé 14 gbm cé vat chAt va tinh thin, Toan thé dy bt déng thi han nhién nhw khong, nh4t dong thi sinh ra van vat, nhung phan tinh ‘hoa nhdt trong van vat 1a mét hang ngwoi rat siéu vidt, yt hoan toan, r4t thanh tinh, rat sdng suét goi 1A phat. Phat khéng phai 1a ngwoi nhu nguyi doi, phat 1a ngudi tuyét déi... Phat Thich-ca 14 mt vi trong muén nghin vi phat kh4c.... Mot c4i quan niém phat dé d& di sai han véi dao géc réi, sau nay evr mbi ngay xa mai di, dan dan phat A-di-da va bé-tat Quan-am 1A hai vi tuong tuwong ra khong cé thire, thanh hai vi chinh, cde chia & A-déng chi tht hai vi ay, con phat Thich-ca lA phat 6 that, thdi Jat thanh mét vi phu... “ve triét ly thi dai thiva cho nhdt thiét hinh trang trong vii try 1a bao anh, la ao méng ca, khéng 6 gila c6 that, chi w edi ban thé cha méi ngudi, céi ma ta xung la"ta",céingd #1 (atman) cia ta cing la khéng c6 vay. Nhan d6 sinh ra nhiéng thuyét vd “séc’ khéng” ve “v6 nga”, ede nha: triét hoc cla phat gido ban di ban lai rt nhidu... “V3 ludn ly thi dai thiva trong nhAt la tir bi, khac voi dao du-gid (Yoga) va dao phat bdi dau; hai dao Ay ldy tir bi Jam mét phuong tién, ma dai thira thi lay ti bi Jam muc dich’(1). (1) Pham Quynh. Phat-gido dei-quan. 276Vit. LAO HOG Nhing didu mé tin thuéc'vé dao gido nguyén vin 6 tir ddi throng od, nhung theo nguwdi ta thira nhan chinh thitc thi ngudi khai sng ra dao gia 1a Lao-tir, ngudi & nuée S& ho la Ly, tén la Nhi, ty 1a Dam. Khong ro ngai sinh va chét vé ndm thang nao, ce Hd Thich d4n ching thi dai woe ngay sinh vao khoang 570 trute ky nguyén, hon Khéng- tir chirng 20 tudi. Ngai tirng lam quan Try-ha-sir nutre Chu, coi git kho sdch nha vua. Ngai tuy lam quan song van tu hanh dao dire, ldy sw ty an vé danh lam chi. 0 nude, Chu lau ngay, sau thay nha Chu suy nhuve khong thé van hai dupe ben bé di, rdi khéng 16 tung tich thé nao. Sach céa ngai lam ra, chi c6 mét b6 Dao-dite-kinh théi. Lao-tir la tién phong cho tu tuong duong thdi, phim chir tr bach gia ddi sau, phan nhidu 1a géc & Lao hoe. N6i dung cla Lao hoc dai khai nhw sau nay : 1) Thién luan. - Truoc Lao-tir thi trong tar twang gioi ngwoi ta déu cho trai 1a cé ¥ chi vA chi td hét thay. Dén ddi Xudn-thu Chién-quéc la budi chién loan lién mién, ngwvi ta déi véi troi bén sinh long hoai * nghi, rdi dén odn vong tréch ma. Léo-tt 1a gidng qui t6c, th4y ché a6 phong kién duong & vao canh ve ld, lai cang cé phdn khai nhiéu, cho nén ngai cho rang : “Troi d&t la bAt nhan, xem van vat nhu dd ché rom”(1). Ngai da khéng tin trdi cho nén méi néu ra mét (1) Thién dja bat nhén, di van vat nhw sé cau. 277cai goi 1a “dao” 1A céi “tw nhién hén thanh truée khi cd trai dat, im lang quanh qué, diimg mét minh ma khéng ddi, chd nao cing di kh4p ma khéng mdi, muén vat trong vi try déu géc O dé mA sinh ra”(1). Tac dung cua dao 1A “Dao sinh mét, mt sinh hai, hai sinh ba, ba sinh van vat”(2). Dao chi 1a tu nhién, khéng cé ¥ chi, cho nén ngai lai noi rang : “Troi bat chute dao, dao bat chute ty nhién’(3). Hai chir “ty nhién” dy la khéng thira nhn troi lam dAng cha t€ cha muén v&t vay. 2) V6 vi luan — Léo-tt da trong ty nhién, cho rang van vat déu c6 mét cdi dao ly “déc lap nhi bat bién, chu hanh bat dai”, 1A khéng cAn c6 troi lam chi £6, cing khéng can dén nguwoi gay dung sap dat. Do tw tudng dy ri thanh ra tu tong phéng nhiém, tie 1a ly thuyét vO vi. Nhan sinh triét hoc cha Lao-tr la & thuyét vd vi Ay Ngai cho rang ngwii ta phai git long cho bao git cting thanh tinh, cdi gi cting dé theo lé tu’ nhién, dig nén thiét dén cdi gi ca. “Thutng cé bo nét diree c4i long ham muén thi moi biét duve chd vhuyén diéu cha dao"(4). “Nguoi da git diroc dao thi khéng ra khdi cra ma biét divoe cA muén vat trong thién ha, khéng dom ra ngoai cira sé ma biét duge cdi (1) -Hitu vat hin thanh, tién thién dia sinh tich hé, lién ha, déc Tap nhi bat cai, chu hanh nhi bét dai, kha di vi thién ha man. (2) Bao sinh nhat, nhat sinh nhi, shi sinh tam, tam sinh van vat. (3) Thién phép dao, dao phép tw nhién. (4) Throng v6 duc di quan ky didu. 278dao trdi théng tri ca thé gian; ngudi ta hé muén di xa bao nhiéu thi lai cang biét it bay nhiéw’(1). Va viée hoc cing vay, “eang hoc cang biét nhiéu méi thi lai cang vé ich ma hai cho minh, chw da dem tam tri ma chu vao dao thi edi biét eang ngay cang it di, cang {t mai cho dén by v6 vi; tuy vé vi nhung ma khong cé cdi gi la khéng c6 anh hutdng cha minh’(2). V& chinh tri Laéo-tir cing theo ngyén ly vé vi, cho rang “khéng lam gi ma dan ty héa thanh hay, ct yén lang ma dan tw ngay thang”(3). Tuy nhién, v6 vi khong phai 1A cu: ngdi yén khong hanh d6ng gi cd dau; nhung da lam viéc chinh tri thi phai phong ngira tfr trode, Jo liéu tir true, tir hic chia c6 viée gi xAay ra thi méi dwoe( 4). Ngai cho rang : “Bao lén da bd thi méi dat ra nhan nghia; cé ké tri tué thi moi cé nhitng diéu gian 4e phan nghjch; vi cha con vo chéng khéng hda voi nhau nén méi sinh ra hiéu ti; vi quée gia bién loan cho nén méi 6 trung tham’(5), nghia la nhing didu woe thic cia ludn ly dao dite déu Ja trai voi dao ca. Nhirng nha chinh tri biét theo dao thi khéng cin ldy (Bat xadt hg tri thién deo, bat khuy dtu kién thién dao; ky xuat di vién ky tri di thié , (2) Vi he nbat ich, vi dgo nhat 16, ton chi ypu tén, di chi uw vo vi. Vo vi nhi v6 bat vi. (3) Va-vi nhi dan tw héa. (4) Vi chi w v4 hau, tri chi w vi loan. (5) Dai dao phé, how nhén nghia, tri tub xudt, how dei nguy, Tuc than bat haa, hitr hiéu tb, use gia hén loan hou trung than. 279nhan nghia Jé tri ma day dan, chi can khién cho dan git ldy tinh gian di chAt phdc ma theo tw nhién. Cai A hdi ly tuong cha Lao-tw 1a “nuée nhé it ngudi, khong can ky xao van vat, khong cin dén binh ma quan linh, khéng can giao théng, khéng cin nhirng dé xa si trang site, mién dugc 4n no, mac 4m, & yén, git lay phong tuc diu dang hda nha(1). Nhitng quan niém “thién dia bat nhan”, “thanh tinh vé vi? dy rét hop voi tu tuong yém thé & xa hdi duwong thi, cang nhitng ¢ thire tiéu eye vA phan o4n cua giai cdp qui téc phong kién dong suy dén. Cha nghia xudt thé cha Trang Chu 1a theo chi nghia v6 vi cua Lao-tir ma suy dién ra. Song vé vi cha nghia cha Lao-tir cdn c6 ham y vi xi thé, chur xudt thé cha nghia cia Trang Chu thi cho rang : “Troi dat voi ta cing sinh, van vat véi ta 1a mét”, cho nén v6 thiy vé chung, vé tiéu vé dai, v6 yéu vé tho, van su‘ van vat du 1a mhdt t8. Nhan thé ma Trang-tt c6 cdi nhdn sinh quan ty nhién nhi nhién, hé gap hic nao séng ma song 1a hop thoi, gap lic nao chét ma chét la thuan eanh"( 2). Trang-tw néi : “Ké chan nhan & doi xwa khéng biét ham séng ghét chét. Dé ra citing khéng ming, (1) Tu quée qua dan, sit hitu thap bach chi khf nhi bat dung, sir dan trong tir nhi bat vién ty. Tuy hiru chu xa, vd so thira chi; tuy hitu binh gidp vé ed tran chi; sik dan phue két thang nhi dung chi. Cam ky thir, m¥ ky phue, an ky air, lac ky tuc. Lan quéc twong vong, ké céu chi thanh trong van, dan chi lao th bat twong vang lai.) (2) Yen thi nhi xd thugn. 280chét di ciing khéng chéng; thoat qua thodt lai, khéng quén hic méi sinh, chét cing dé mac ké; sinh ra rdi thi thutng ty dae, 6 chét niva thi cling Ja trod lai voi trbi; khéng cAn dung tam ma vue dao, khéng cn léy strc nguvi mA gitp troi, nhw thé goi la chan nhén vay"(1). Tw tong Lao Trang Ia mét thie triét hoe cao siéu ky diéu, khién tri ndo nguti ta bay béng lén nhting eanh gi6i siéu nhién huyén diéu chit khong nhw tr tuong cua nho gido chi git tinh thin ngudi ta & trong vong thye té tam thudng, & trong ving 18 gido chat hep. Boi v4y tuy trong lich str trung cé va can cé, nho gido déc tén, ma nhing nha nho hoc Jéi lac cung thudng nghién ciru hoc thuyét Lao Trang, muon né lam méi an-li nhitng ndi khé nado & doi. Tuy nhién, c4i anh hong trve tiép cha Lao Trang & trong tur tuéng gigi noe ta khong ldy gi lam quan trong lém, ma cai Anh hutmg cia Lao gido bi Dao gido loi dung lai sau xa phd eAp vé cing. Ké tix doi Tan Han, nho hoe dupe déc tén thi hoc thuyét Lao Trang suy lan. Dén doi Hoang-dé nha Hau-Han (147-167) ¢6 nha dao hoc la Truong-Dao-lang hoc duo dao trudng sinh rdi lén & nti Hoc-minh- son & ddt Thue (1) Cé chi chan nhan, bét tri duyét sinh, bét trio nk, ky xudt bat t6, ky nhap bat oy, tigu nhién nhi vang, tiéu nhién nhi lai nhi di hi. Bat vong ky sir thily, bat cdu ky si chung, thy nhi hi chi, vong nhi phuc chi. Thi chi vi bat di tam Ap dao, bat di nhan tre thién. Thi vj chan nhan. 281jam mé6t bé dao thu 24 thién dé d4n dy nhén dan. Pham ai nhép mén thi phai nép ndm déu a0 nén ngudi ta goi la “ngti-m$-dao”. Phép tri bénh cia dao dy 1a ding nue bia (phi thiy) cho nguvi bénh udng, hay la viét tén ho ngwdi bénh vao ba to gidy, mét to gidn O trén nui, mét ty chén @ duéi ddt va m6t to ném chim xudng nuéc. Con Lang la Hoanh, chdu 1a Lé, cfing tu dao & ddy. Bén con Lé la Truong Thinh thi doi dén son & tinh Giang-tay, rdi dao théng ké tuc mai mai. Truong Dao-lang phy héi thuyét than quai cia bon phwong si doi Luong Han va lei dung hw vé chu nghia cing pha hoai chu nghia cha Lao hee dé lung lac nhing ké bAt binh trong x4 héi cho nén két nap duge tin a rAt déng. Lai nhan van- thé cla Lao- tir c6 van dé tung, c6 nhiéu ché map my khé hiéu, hodc nhing doan nhu “thién vong khéi khéi so nhi bat 1Au” c6 ve than bi, cho nén lai cang khién ngw?i ta so hai va mé tin thém. Gia di cuéi dvi Han sang doi Tan, hoc Hoadng-Lao thinh hanh, nhirng ké sing bai hoe dy, lay didu siéu nhién cao cu lam chi, cho nén r&t lu y v8 phép trudng sinh bt tir, vi héa dang tién. Te 46 Dao gido nghiém nhién thanh phép tu tién, dén ddi Déng-Tén c6 Cat- Hing qui dinh rat 1a chu dao, rdi sinh ra v6 sé nhitng phirong thuat va mé tin khac. _ VIN. GIAO DUC T tién ta bAt dau hoe chor hén ngay tir budi dau ddi Bac-thuée, ma cé 16 tu doi Triéu Da nira, song 282viée gido dyc bat dau c6 té chue thi tir ddi Si- -Nhiép. C&ach té chive Ay, str sdch khéng chép ro thé nao, song ta c6 thé dodn 1A con so sai lam, ma trinh d6 gido dyc cing chua duge cao, cho nén pham nhing nguwi cé tiéng va hoe, van & thai dai Bac- thude ddu di du hoc & Trung-quéc (Ly Tién, Ly Cam, Truong Trong). Dén triéu Ngo va triéu Dinh déc lap thoi vi tri nude khéng duoc lau ma lai phai lo chinh dén viée v6 bi va chinh trj, chwa ranh ma té chite viée gido duc, cho nén viéc hoc bay git chi cé & trong eae chuia chién. Ta 6 thé néi rang doi bay gié h4n hoc nh phat hoc ma truyén ba & trong dan gian, Ly Céng-Uan ia vua sang nghiép cua triéu LY, cing ting chju gido duc & nha chua(1). Triéu Ly, dén dvi Ly Thanh-ton (1054-1072) thi viéc giep loan da tam yén, viéc chinh trj ciing da chinh dén, nén vua déi quéc hiéu 1a Bai- ‘Vigt va bat dau sira sang viée hoc. Ngai sai lap Van miéu (née ta c6 van-miéu 1a tir d4y), sai lam twong Chu- céng. Khéng- tw va thdt thap nhij hién dé tha, 6 ¥ ton trong nho hoc. Doi vua Tran Nhan-tén, ndm 1075 mé khoa thi tam truong dé chon ngwéi minh kinh bac hoe bé lam quan, d6 la ky thi thir nhdt & nwée ta, chon duge muri nguti, thu khoa Lé Van Thinh. Nam 1076 vua lai lap trutng Quéc-tt- gia lam noi dao tao nhan tai, réi dén ndm 1086 lai mo khoa thi chon ngwii vao (1) Khi ba tudi, me dem cho nha sw & chia Cé-phép la Ly Khanh-van Jam con nudi. 283Han-lam-vién, c6 Mac Hién-Tich dau dau, dupe bé Han-l4m-hoe-st. Thoi bay gid nho gido da dure suy tén, song phat gido va lao gido cing déng thinh cho nén nha vua lai thudng mo khoa thi tam gido (doi Ly Anh-t6n). Sang trigu Trin, ngay doi Tran Théi tén, viée gido duc va khoa ctr da t chire chau déo hon & triéu Ly. Nam 1232, ngoai phép thi tam trudng nhv ddi truéc lai mo thém khoa thi Théi-hge-sinh, chia lam tam gidp dé phan biét cao thdp (Theo phép thi cia nha Minh nue Tau). Dén khoa thi nam 1247 lai dat ra tam khéi (Trang-nguyén, Bang-nhan va Tham-hoa) o trén Thai- hoe sinh. Cting nam Ay lai cé khoa thi tam gido bat hee sinh phai thi ca ba mén nho hoc, phat hoc va lao hoc. Nam 1252, lai lap Quéc-hoc-vién a8 giang tir thir neti kinh va lap Giang-vd-duong a8 luyén tap v6 nghé. Ta xem thé thi théy & dvi Tran Théi-tén, khong nhiing pham vi viée hoc rong rai, kiém trong ca nho, phat, ldo, mA viée gido duc Iai trong cA tri dyc va thé duc. Tiéc vi su sdch chép so luge ta khong thé nghién evru ro rang ye cAch t6 chite va chuong trinh. Dén ddi Tran Anh-tén, nim 1311 sira lai phép thi chia lam bin ky : ky thi nhat thi 4m ta; ky thir nhi thi kinh nghia va tho phu; ky thir ba thi ché, chiéu, bidu; ky thir tu thi vin sdch. Doi Tran Dué-tén, nam 1374, Lé Qui-ly lai cdi eéch phép thi di Thai- hoc-sinh lam Tién-si 14 déng cdp dé xudt than. V8 chirong trinh thi doi Thuan-tén, ndm 1397, Qui-ly dinh lai bin trudng va bd mén 4m ta, nh&t trudng thi kinh nghia; 284nhj trong thi tho phu; tam trong thi chiéu, ché, biéu; tu truvng thi van s&ch. (Dén doi Hd Han- thong lai thém m6t mén thi toan phép). Qui-ly lai bat dau dinh phép thi hong, cé tring tuyén cr nhan méi duoc diy thi héi ndm sau, ai tring héi thi thi mét bai van sdéch niva dé dink cao thdp, tite 1A thi dinh. True kia nha quéc hoc chi dat & kinh 6, con trong dan gian thi viéc hoc hanh ty ¥ nhan dan té chire. Nam 1398, Quy-ly dit quan Gido-thu tai cée chau cde phd nhiing 16 (tinh) va Hai-déng (nay 1a Nam- dinh), Ninh- b&e (nay 1A Bac-ninh) va Hai-déng (nay 1a Hai-dwong), tuy theo chau pha lon nhé ma cdp hoc dién la 15, 12 hay mudi | mau. Of mii 16 thi cé quan Béc-hoe day sinh dé, cir moi n&m thi chon nhiing ké tudn ta céng vé triéu dé thi hach. Phép thi bay git, trai nhidu lAn cai bién nén da tinh turong. Sang triéu Lé, dai khai abu phong theo nhu thé, nhung lai thém diéu bé bude va trong vé phi. hoa. Sau khi Lé Thai-té danh duve quan Minh, Ikhdi phyc déc lap, thi ngai lru tam sap dat viée hoc ngay. Ngai my lai trrvng Quéc-tt-giam dé cho con chau cde quan va c4e ngudi thuong dan tudn ti vao hoc, va dat lai eée nha hoc & cde phii va cac 16. Ngai lai m& khoa Minh-kinh bat cdc quan van vo ti tt phdm tro xuéng phai thi kinh sir va vii kinh; & cdc 16 cing mo khoa Minh kinh, khuyén nhing ngudi an dat trong budi chién tranh ra tng thi a8 chon nhan tai. Song do chang qua 1a nhing phuong séch !4m thvi sau cudc loan, dén ddi Lé Thanh-tén méi noi theo ché 285d6 nha Tran ma chinh dén viéc hoc, ma rong nha Thai hoc & phia sau Van-miéu, lai lam thém phong éc cho cdc sinh vién & hoc, va kho bi thur dé chira sch vo. Ngai lai dinh lai phép thi hwong, thi hdi, thi dinh va dat lé he ném mét khoa thi. Chwong trinh thi hwong, thi iruong nhdt thi nam doan kinh nghia; trudng nhi thi chiéu, ché, biéu, ding t& luc cé the; trong ba thi tho ding ludt Duong, phi ding cd thé va van tao tuyén( 1); trudng tw thi van s4ch hi vé kinh str va thi vu. Vé thi héi dai khéi cing nhu thé. Lé xuéng danh va 1é vinh qui cing b&t dau ti dai Ay. Sang trigu Nguyén, vua Gia-long nhat théng nam bie rdi eting cham chwée theo ché a6 nha Lé ma dinh phép thi. Trai cdc ddi Minh-ménh, Thiéu-tri, Ty- dite, mdi dvi cé stra ddi {é nhidu(2), rét cudc thi héi vAn cé bén truong, cdn thi hong thi rit m6t con ba trudng (doi Tiz-dtre). Dén dbi Kién-phic thi dinh thi hyong quyén nado duge vao hang wu binh phai thi thém mét ky phic hach. Bai thi thi van bat ngoai kinh nghia, tir luc, tho phu va van sach. O tridu Lé ngwii thi dau huong Boi la Cu-nhan, Ti-tai, dén doi Hau Lé goi 1a Huong céng va Sinh-dd; déi Gia-long cing theo danh hiéu dvi truée, dén doi Minh-ménh (ndm 1825) Jai 438i goi 1A Cu-nhan va Té-tai. (1) Tao 1& mét thé van van 3 ela Khudt-nguyén doi Chién-quéc dat ra, tuyén 1a mot thd van van & doi Luc-tridu. (2) Doi Tw- dite thi héi bén trudng, thi hurong chi co ba trrvng, dén dvi Kién-phuc thi dinh thi hueng quyén nao duge vao hang wu binh phai thi thém ky phtc hach. 286_ Sau khi cé cude bao h6, chuong trinh khoa cir stra adi lai déi chut va tham dung quéc ngt va chi Phap. Céch 18 chire vie hoc & tridu Nguyén dai thé eting giéng trigu Lé va doi Tran mat, & mai huyén ¢é quan Hu4n-dao, mdi phi cé quan Gido-thy, day tir thr nga kinh va bfe sir cho hoe tro kha. O mdi tinh cd quan Déc-hoe day cfc sinh d3 cao d&ng. Tinh nao gap direc quan Péc-hoe hoc hanh cé tiéng thi dén ede Tu-tai Cir-nhén cing theo hoc dé dy bi di thi héi. Nhung néu quan Déc-1.o¢ la ngui tam thwdng thi c6 khi trudng céng bo tréng, ma cdc trudng tir thi nguvi ta theo hoc rt déng. O kinh dé thi ¢6 trudng Quéc tir-gidm, cdc quan Té-tiru va Tw- nghiep day ede 4m sinh dy bi di thi hwong, va cde Té-tai Cu nhan di bi di thi hdi. Cac vi hoc quan ké trén du & dui quyén gidm déc cla bo Lé, hode b6 Hoc. Trong dan gian thi xuwa nay viée hoc vn hoan toan ty do, tir bye tiéu hoe dén dai hoc, nhan dan tur lo ligu léy. Thdy hoc thi cé ti thay khéa, thay db, thay ta day tré con, cho dén bure dai khoa khéng xudt chinh hay cdc quan tri si, cé ngudi day dén tram nghin hoc tro. Nhing nha nho hoc cé tiéng xwa nay nhir Chu Van-An dvi Tran, Lé Qui-Bén, Nguyén Binh-Khiém, Phing Khéc-Khoan doi Lé, V6 Trudng-Toan, Nh Ba-Sién & doi Nguyén, ddu 1A nhing su nho duoc nguvi tha kinh doi doi. Viée day hoc xua la mét chite vy tén nghiém, 6ng thay van lAy lam trinh trong, ma hoc trd cing hét long tén kinh. Hoe trd thong thong xem thay hoc 287nh cha(1), thay chét hoc trd phai dé tang ba nam. CAc hoc trd mét trudng thutng td chive thanh h6i ding mén, hoc do thay lap ra, hodic do hoc trd tu lap. Thay xem trong mén sinh ai lA hién dat hon, hodc cé tui hon thi bau lam Trudng-trang dé ding ddu coi s6¢ mén sinh. Lai thong bau thém mét ngwei Gidm-trang, mé6t nguvi Can-trang dé hiép tro vei Trwong-trang. Khi thy cé viée can thi déng mén phai lo liéu gitp do. Khi thay hofc vo thay m4t thi ding mén phai gitp d& thé huynh 1a con trudmg cia thay ma lo liéu tang 6. Khi dua ma thi mon sinh phai mang kh4n trang do trang dua dén huyét, rdi phai dé tam tang ba nam. Thuong nam dén ngay ky thay va vo thay, mon sinh phai déng gép dé lam 18. Néu nha thay suy 43i khéng ai lo té ty thi mén sinh hop nhau nha Trvong-trang ma lam gid, cho dén hét dvi méi théi. C6 noi mén sinh gép tién lam nha thd thay, t4u rugng lam rugng ky va doi doi néi gidi dé git gid thay va vo thay. * Viée hoe hanh thi hodn toan tw do, dao thay trd thi hét strc than mat. Theo 1é duong nhién thi két qua gido duc nhu thé phai my man lAm, song thie ra thi 86 ngwbi biét chi trong dan gian van nhidu ma trinh (1) Lwan ly khéng gido dé thay hoe trén cha, chi & dugi yua thoi (quan sw phy). 288d6 hoc vAn lai 1a rdt kém coi. Boi dau ma cé sy tinh nhu thé? Nguyén nhan th nhAt la vi phuong phap giao duc cAu tha thé so. Khi mé6i ve long thi nguvi ta cho tré con hoe may quyén séch Tam-ty-kinh, So-hoc van tan, Au- hoc-ngi-ngén-thi, Duong-tiét va Minh- tam bao-gidm, cét cho né thude long va 6 thé lap lai nhvr vet nhitng c4u cach ngén cé vin, hay nhing thanh cu vé lich str Trung-quéc. N6 khéng can hiéu nghia ly sau xa & cde s4ch Ay ma chi cén hiéu nghfa ting chit mét, cing 1a 6 thé dém 86 chir va danh bang tréc dé dem cau no so voi cau kia ma tap lam déi théi. Xong may quyén séch so hoc dé thi thay dem ngay cde sach bac str va nga kinh t& thu dai toan cia Téng-nho ra day, thay thi c& nhdm mat ma gidng chi- nao nghia nay chi so sai mat nghia cua Téng-nho, trd thi cing nhdm mt hoc cho thuée léng dé dén khi hanh van nhe lai mA dat dé. Suét cd mot ddi hoe trd (e6 ngudi séu bay mui tudi cin hoc dé di thi) chi hoc & trong vong bay nhiéu séch dy ma théi. Song phwong phap gido hudn vung vé chat hep nh thé lai do mét nguyén nhan khde, la ché 46 khoa er cua Trigu-dinh ding dé lung lac st phu. Ché dé dy tir tridu Lé, bat churéc ché d6 cua nha Minh nha Thanh o Trung-quéc, cSt x6 day si tir trong nwée vao dwong ctr nghiép hir van, dé tién loi cho chinh tri, cho nén dinh khoa civ la con dutng xudt than duy nhat. Triéu-dinh lai cho nhitng nguvi khoa myc nhiéu didu vinh diéu qué dang, nhu tram bao dao phé, cx bién vinh \ qui, cing la kh&c tan & bia d4 bang ang dé lua truyén hau thé. Ch’ cé séch Chu Trinh thé chi Ja sdch 289chinh thitc, st ti khéng duve lap luan tréi voi hai vi Téng-nho dy, ma than hodec trong khoa trudng cé ai giam ban sai di mt chut thi gia cho cai ting ba dao ta thuyét ma dénh hong ngay. Thé 1é khoa cir lai cin 06 nhing tmrong qui ha khéc, khién ngwdi nao vé 7 mét ehut IA bi hing hay 1A mang tdi. Ché d6 khoa ctr thé ay thi phai sinh ra phuong phap gido duc thé kia, la 16 t4t nhién. Hoc nh vay thi hoe trd chi cham hoc thudc long méi $6 ft séch ké trén, va cham lya Iti cho khéo, got cu cho chinh, viét chir cho tir té, mét 9 tir cé thé dién ra ndm bay céch, midn 1a Ibi van cho béng bay ma ¥ tu da 1a ba cdn cla Téng nho ciing khéng can gi. Cai théi trong tir chong, wa hu van d4 thanh mét thir thién tinh cia dn téc ta. Véi cdch gido duc Ay thi di ngwoi thién wr 1éi lac cing phai nhut di, hudéng gi nhing nguti tw chat tam thuong, thu 1a mét thir gido duc giét chét nhan edch vay. * Negay nay Chinh-phu thuée-dia da cai cach viéc hoe. O Nam Viét ngay sau khi thanh nhiregng dia thi Chinh phu da bai khoa thi va cdc trutng hoc chir h4n, ma dat ché d6 hoc dutmg Phap Viét. O Bac Viét va Trung Viét thi cai cAch cham hon, dén nim 1908 mdi 6 H6i-déng cai edch hoe vy sira lai chwong trinh viée hoe gdm 6 ba bye : 1) Bue Au hoc do cdc x4 thén phai lap trudng va mvi thay day chi han va chit quéc ngt, t6t nghiép thi thi tuyén sinh. O tinh ly c6 mét trudng du hoc cong dé lam qui thtte cho e4c trutmg x4 thén. 2902) Bye tiéu hoe day cae tuyén sinh, tite 1a cdc trutng gido hudn & céc phu huyén, day cha han va chi quéc ng; néu cé hoe trd. tink nguyén hoe chir Phap thi dat thay riéng. Vé chong trinh han hoe thi ngoai ngd kinh tt thw va bde sir, thi nay cé day ca nam str, mA bé cae 1éi cau déi tho pha va van bat <3 khéng dang nita. Tét nghiép bu tiéu hoc, cdc tuyén sinh phai thi khéa sinh & tinh ly. 3) Bye trung hoe day cac khda sinh tire 14 cdc trudng déec hoe & tinh ly, viée day chit han do quan Déc- hoc chwong gido, cdn day chir quéc ngik vA chir Phap thi do cdc gido vién truong Phap-Viét kiém nhiém. Cu ba nam cé mét ky hach, trude ky thi hieng vai ba thang, khéa sinh tring cach ggi la thi sinh, duoc diy thi hwong. Chwong trinh thi hong theo cuéc cai cach nay ¢6 ca chir quéc ngt- vA chit Phaép; dé myc thi héi vé kinh truyén, bac six, nam str, van chirong, cing 1A dja du, chinh tri va phap ludt Dong-duong. Dén nim 1908 lai d&t b6 Hoc va bé nghi va phép thi nhw sau nay : trudng nh4t thi ndm dao van sach (hi vé van chong, luan lf, Nam-Bac-sir, Déng-dwong chinh tri, hinh luat; trutmg nhi thi hai bai ludn chir han; trvdng’ba thi ba bai luan qué ng vA mét bai tinh nguyén thi Phap van dich ra quéc ng; truryng tir 1a phic hach, thi mét bai luan chik han va mét bai luan quéc net. Chirong trinh thi héi va thi dinh citing stra lai cho hop voi nhtng chong trinh hoc méi. O& Hué trong Quéc-tir-gidm van cé nhw truce, song cé dat thém trudng Hau-bé dé dao tao nhing 294quan vién chinh ban va giéo ban, va trudng Quéc-hoe a8 chuyéa day cha Phép. O Ha-néi cting 6 trudng Si-hoan va trudng Bao-hé nhw cde truvng Hau-bd va Quéc-hoc & Hué. O cfc tinh ly va cde huyén lai o6 tratmg Phap- Viét d& day cdc tré con khéng muén theo chwong trinh hén hoc. Hoe sinh tét nghiép & cdc trudng Phap- Viét tinh ly dwgc va hoc & cde trong Quéc-hoe hay Bao-h6. Nam 1915 va 1918 Bac Viét va Trung Viét cing theo Nam Viét ma bd han phép hoc cd va ché d6 khoa cir dé toan ding ché 46 Phap-Viét gido-due, theo bé hoe- qui ban hanh ngay 21 thang 12 nam 1917, va do nha Hoc- chanh Déng-dirong gidm déc. Te dé dén nay, chong trinh hoc trai qua nhidu Hn thay déi. Cu theo hién tinh thi viéc hoc trong ba x Trung, Bac, Nam Viét dai khdi nhu sau nay : Tidéu hge. — Tiéu hoc hién nay chia ra ba buc ; Burc so hoc yéu lrge day toan quéc ngit quéc van, xong han hoc ba ném c6 thi bang So-hoc yéu lec. Phan nhiéu cdc trwong x4 thén cing trugng lién xd day vd bye Ay. Trén bure Ay cé bire tiéu hoe day & ede trudng phu huyén lém va @ tinh ly, day nhigu Phap van va mét it quéc van. Xong han hoc ba ndm, hee sinh thi Tibu-hoe tét nghiép dé vao hoc & buc trén la bue Cao d&ng tiéu-hoe. Hai bur trén dy chi cét day cho tré con tir 7 dén 18, 14 tudi nhong diéu thuong thie v8 van Phap, ljch sir, dia dur, cdch tri va to4n hoc. Bén bire Cao- 292dang tidu-hoc, han hoc 4 ndm, dat & cde tha phi ba xt va a cdc tinh Jy lén, edng tiép theo chwong trinh pue true ma theo trinh a6 cao hon. Tuy cée mén hoe toan day bang Phép van, nhung c6 day thém quéc van, Vigt-nam van-hoc, Viét-nam van-héa cét cho hoe sinh hdp thy due nhiing tri thie théng thutng vé xa hi ya thé gioi méi, ma cling hiéu biét qua loa lich sir va yan héa xwa cla nue. nha. Trung hgc. — Sau bye Cao @ng tidu-hoc thi c6 bye Trung-hoc, han hoc ba ndm, diya theo chong trinh ba lép sau cing cia bye trung hoc nuéc Phép, song roc) hoe Viét-ngit va triét hoc Trung-quéc dé thay vao céc mén ngoai ngt va cd dién hoe Hy-lap La-ma. Hién nay chi & Sai-gon, Handi va Hué moi cé trudng Trung- hoc. Céng nghé hee. - O tha pha ba xt va cdc thanh thi lon cé nhéng tnrong cong nghé thye hanh. Myc dich cfc trong dy 1a dao tao nhitng thy thuyén lam viée theo céng nghé co khi cla ngwdi tay. Song vi céng nghé trong nue khéng phdt dat, trinh dé kinh té trong nwée con kém han, cho nén s6 hoe tro theo hoc nhdnh nay dwong it lam. O Ha-n6i cé mot trutng Cao-dang mg-thuat gan day d& tao thanh duoc it nhidu nghé si, nhét 1a vé mén hoi hoa vA mon diéu khdc. Dai hoe. - Dai hoc vign & Ha-néi thanh lgp tr nam 1919 (trong y hoc thanh lap hon ba mwoi ndm roi), pudi dau chi e6 cde tru’ng cao ding chuyén mén a dao tao mot hang nguvi chuyén mén gitip viée cho 293ngwoi Phap © cde cing so ma théi. Gan day hai trong Y-hoe va Duge-hoc déi thanh ban Y-khoa va Durge-khoa dai-hoc, réi trutmg Péng-duong cao-ding hoe-hiéu cing d6i thanh ban Luat-khoa dai-hoe, edn cée trudng cao-dang chuyén mén khée vé su pham, céng chinh, canh néng, thwong mai du bai cd. Tr ném 19838, lai mad fai trovng Néng-lam va trutmg Cong-chinh, ldy hoe sinh t&t nghiép trung hoe vao hoc. Thé la ngay nay bu dai hoc méi & nurée ta aa c6 co sv, han rang trong it lau Dai-hoc- vién s& 06 di cde ban. Tw hoc. — Ngoai viée giéo-duc cia Nha nude’ td chic, nhan dan c6 thé lap truvng tu thuc, nhuing phai tuan theo chuong trinh va ky lndt cua Nha nurée thiét dinh. Hign nay cde trudng tu da o6 tir bre so hoe, dén buc trung hoc song so véi su nghiép céng hoe, nhat 1a So voi su nghiép tur hoe di xwa thi thay rang viée tu hoc ngay nay cdn durong chat hep lam. Thé due. — Nwée ta ngay xva khéng trong thé due cho nén vé nghé chi 6 nhitng nguvi chuyén binh nghiép luyén tap ma thdi. Cée tridu vua mura c6 lap trudng giang vo va dat edc khoa thi vé, song chi cét dao tao va kén chon nhing ngudi déng manh dé ding vé quan sy théi. Khong ré edch t3 chite trutmg gidng .vO va thi vd & cde tridu trude thd ado, duy tridu Nguyén thi khéng cé trudng day v6 ma chi cé trang thi théi. Doi Minh-ménh ln lot mo- trutng thi v6 & Thira-thién, Ha-n6i va Thanh-héa, dén doi Thiéu-tri thi dinh cdc ndm ti ngo, mo, ddu thi ma khoa vo huong thi; nam thin, tuét, stu, mdi thi my Khoa v6 héi thi. 294Chong trinh.thi hong thi chia ra ba k} ; ky thir nhat thi xach ta; ky thit hai thi mua cén thuong; ky thir ba thi ban sting hiép. Qu4n ca ba ky, ai vao hang wu binh thi dupe l4y dau v6 ctr-nhan; vao hang thi nhi duve ldy dau v6 ti-tai. Ky phue hach chi hdi vai cau v6 kinh, tuy van ly ma chia thir ty trén dui. Phép thi héi cting nh phép thi hwong, duy mdi ky diéu kién c6 ngng hon thi huong mét chut. Thi tring du ba ky thi durye vao hang tring c4ch. Ngw%i nao biét chit thi duge diy dinh thi. Ky nay héi mét vai bai dai nghia vé v6 tudng lich triéu, va mét vai diéu thoi su. Ai di s6 phan diém thi idy dau v6 tién-si, con nguvi chi dau hdi thi thi vao hang v6 phé-bang. Nhiing c4ch luyén v6 thuong ding & nw%c ta, dai khai 1a : 1.tap xdch ndng, dung hon da hay qua ta; 2. tap du rit minh va lén nhao (giéng cdch tap trapeze cua tay); 3. luyén chdn tay, ding thing théc va cay chuéi dé xia ban tay vao, vA ding cay chuéi dé d4 cho dén khi cé thé d4 vao twig gach duoc; 4. tap nhay, bé cat vao hai éng quan ma nhay; 5. tap quyén thao la phép danh bang tay chan; 6. tap cén, roi, thurong, dai dao v.v... M@i phép cé mét bai day, c6 trinh ty phan minh. Thay day thuong d4nh mé Jam hiéu da hoc trd theo tiéng m6 ma di bai. Ngay xwa van vé thanh hai dong cach biét, nhing nguvi van hoc thi khinh vé nghé ma khéng tap luyén, cho nén thudng:cé dang yéu dudi xanh xao, con ngudi chuyén vo nghé thi khong cdn hoe van, phan nhiéu la 295nguvi dét dac, nén ngudi vo nghé thong bi ngwoi van hoc khinh bi. Negay nay thé duc da thanh m6t khoa o6 dia vi ximg dang trong churong trinh gido duc, hoc trd tap van xong thi phai tap vo. O cdc thanh thi cing nhi8u noi thon qué, ta thay l4p nhiéu hé' thé thao, tir tho thuyén, hoc trd cho dén quan vién “ing hang hi vi thé duc, chir nguiyi ta khong cé nao ky thi nhu xwa nira. Gia dinh gido duc.— Gia dinh 1A nén tang cia x4 héi, cho nén su gido duc con cdi ¢ trong gia dinh la mot diéu r4t quan trong. Song sw gido duc Ay khéng phai la gido duc truyén thy nhy & nha trong, ma chi la mét thi gido duc kinh nghiém. O trong gia dinh, nhitng didu dita tré thong thdy nghe thdy hang ngay dan dan tao thanh cho né nhirng tinh tinh, tap quan, tin ngwong va tu tuwong. N6 khéng can ai day bao ma Van JAn biét nhiing nghia vu cia né déi vei cha me, anh em, ho hang, cing t6 tién; né chi nhd kinh nghiém ma biét rang céi dao tén nghiém nh&t cua con cdi & trong gia dinh 1a dao hiéu. Theo luan ly nho gidéo cua nuge ta thi hiéu la “dung dau trim nét”, tire 1a cdi nghia vu chi yéu cia nguvi ta. Déi voi ban than ta thi dao hiéu khién ta phai sta minh va gitr gin than thé, trau ddi tam hén dé the cha me 46 tién; d&i voi ngwdi ngoai, voi ngudi trén ké duéi, ta phai cé dtc trung thit; cing Ja & trong pham vi dao hiéu ca. Pao hiéu 4y, phu huynh cing thutmg dem khuyén day con em, nhung phan nhiéu 1a do kinh nghiém hang ngay, do nhiing diéu né tai nghe mAt thAy & xung 206quanh ma tao thanh cho né m6t céi quan niém vé gia dinh Juan ly, Bén khi n6 lén, vao trutmg hoe thi nhiug diéu thay day, nhting sach hoe déu boi dap thém cho nén Juan ly t6n phdp Ay, ma suy rong ra dén nghia vy cua nguvi ta déi voi mvée voi vua. Cau tuc ngo “tién hoe 18 hau hee van” dd biéu minh cai tinh than cia phép gido dye trong ludn ly dy. Sir gido duc & gia dinh déi véi con trai va con gai déu c6 céng dung nhir nhau, song ngay tir khi nhé, n6 eting da cam thAy cai théi trong nam kbinh ni, nhur con trai thi dwoc rong choi hay di hee, ma con gai thi phai git em hay giup me lam viée nha; con trai thi duge gitp dé cha me trong viéc +é tw gia tién, mA con gai thi chi phai ndu nvong & trong x6 bép. Nhang nha nho nghiép lai thudng‘dem nhtng sach Gia- hudn Ni tac(1) dé day con em. Nhting séch dy phan nhiéu viét bang quéc van c6 van cho con tré dé nhé, dai khéi déi v6i con trai thi day nhing nghia vy voi cha me, ho hang, lang nuéc va dao kinh thay trung vua, déi vGi con gai thi day zz dic, nghia la dang dAp ding ngdi va cir chi phai thé nao (dung), néi nang thwa goi phai thé nao (ngén), cing viée théu dét ndu nwéng phdi thé nao (céng), nét na phai nhudng nhin nhu mi thé nao (hanh) va tam tong, nghia 1A nho phai nghe cha thé nao, lon phai the chdng thé nao, ching chét phdi theo con thé nao. (1) Gia-hudn-ca cla Nguyén Trai; Ni-tée diém nom cé mét ban eda Trrongg Vinh-ky dich. 297Negay nay’ phong tuc d4 it nhiéu déi méi, ché dé gia dinh xwa da giam bé6t it nhiéu thé hre, cho nén sw gido duc trong gia dinh cing da theo thai thé ma bién di. © cac gia dinh tan tién ngay nay, cha me da biét can than viée gido duc tré con, va biét trong c4 tinh cua nd, chir khéng theo cdi 1éi hy sinh c4 nhan cho gia dinh nh truée nika. EX. NGON NCU Va cOi ré cha Vist ngir cé nhiéu thuyét khée nhau turu trung thuyét dang tin hon ca cho rang doi xua ro Lac-viét 14 6 tién cha ta c6 mét thir thé am cing mot gidng voi tiéng Thai. Dac tinh cla thet tiéng Ay 1a ngit phap xudi. Khi ro ay chiém & mién Bac Viét va phia bac Trung Vigt ngay nay thi ho van git thu thé am fy, nhung vi tiép xtic voi cde dan tée & mién bae, mién tay vA mién nam nén tiéng Viét mra da thanh mét thir tiéng phite tap, do tiéng Viét, tiéng Thai, tiéng Mén va tiéng Tau hén hop voi nhau. Trong cae thanh phan méi Ay thi tiéng Tau 1a nhidu hon ca. This tiéng Viét phire hop Ay thanh lap d4 14u, ngay budi dau cude Bac-thuéc da cé rdi. Ngay sau muén phan biét véi chit hén nguvi ta thudng goi né 1a tiéng ném. Tir khi nguti née ta hoe chir han thi ngén ngw lai thutng muyn nhing tiéng & cht han. Nha ng6n ngw hoc goi 1a tiéng ban viét, khi thi git nguyén nghia chit han, khi thi dung sai nghia di, cling cé khi thi hoe v6i it nhiéu tiéng ném thanh mét loi(1). (1) Vi dy : Cuong thudng, lich sw, nha nhan, khinh ra, bong nhién, bat thinh linh. 298Nhiing tiémg h4n- viét dy thudng ding nhét 1a nhing khi cdn bidu dién y tit tru tugng hay muén dat loi 16 trang nha dai cdc. Tiéng h4n-viét ding vao Viét nga da lau. Trong mot bai van bia & nti H6-thanh-son tinh Ninh-bink vé ndm 1343, mA trudng Vién-ding béc-cd phat kién diroe, va trong nhirng bai tho ném xwa nh4t edn truyén lai 14 nhiing bai diéu vua Tran Anh-tén vé viée ga Huyén- Tran céng-chia d& thAy c6é dang tiéng han- viét. Khi quéc van méi thanh lap, cdc nha van nue ta moi vidt yan bang tiéng nwo nha, rAt hay ding xen chit han, ma nhimg chir 4y lan lin sé thanh tiérg han-viét. Ta cr xem nhiing bai quéc van xwa, nhu Gia-hudn ca va Héng-dite quéc-4m thi-tap thi di ré. Nhiing tiéng tau va chir han khi d& ding vao Viét nga thi theo nhiing nguyén tac nhAt dinh cia ngén ngw lige ma bién déi theo 4m ludét va ngir phap Viét ng. Nhing diéu dy nha ngit hoc H. Maspero da nghién citu ro rang, & day khong thé thuat bay ky direc. Tir khi nwée ta tiép xtic voi ngudi Phap thi ngén ngt lai chiu anh hwong méi ma mvgn thém nhiéu tiéng trong Phép ngi. Budi dau thi muon nhiing tiéng thude vé cac dé ding va cdc chite nghiép méi ma ngén ngit ta khong cé tiéng chi(1), sau muon dén nhing tiéng vé khoa hoc, vé triét hoc. Nhung tiéng (1) Nhwrugu vang (vin), cdi xoong (casserole), nha ga (gare) toa xe (wagon) ong dch (adjudant) éng xép (chef). 299Phép muon d6 cing bién héa thea tinh than cia Viét ng. Song vi ly do Am diéu, sy muon tiéng Phap vao Viét ngit khéng dirgc tién, nén hign nay ngui ta lai 6 khuynh hwéng muon tiéng & cho hén dé dién dich nhing f ti thuéc vé hoc thudt méi, vi ngrdi Tau da dat nhing tiéng moi dé ding vd céc mén hoc moi rdi (1). Ngoai tiéng Phap va chir han, Viét ngir cing dwong tay tién ma muon thém cia tiéng Tau, tiéng Cham, tiéng Moi, tiéng Cao-man, tiéng Ai-lao va tiéng An-d0. cHt NOM Khi c4c nha van nuée ta méi bat dau lam van bang Viét ngit thi ho ding mé6t the cht riéng goi la ch ném. Theo str chép thi cht: ném 14 do Han Thuyén (dvi Tran Nhan-t6n) dt ra, nhung lai cé nguvi cho rang chinh Si-Nhiép (187-226) Ja nguwti dat ra thir cho ném Ay dé dich nhtng sach kinh truyén ra Viét ngir ma day cho ngw%i Giao-chi(2). Si-vuong la ngudi dat Quang- tin, quan Thiong-ngé, thuéc vé tinh Quang- tay nuwée Tau bay giz, ma bén Ay tir xa dA cé mét thi tue ty hét nhw thi chi ném ciia ta, bat dau lay nhitng thi thu-cia Tau day cho dan ta, méi suy theo (1) Nhv triét-hoe, sinh lf-hoc, hitu-han cong-ty, cb phan vv... (2) Sf vuong bit dau ly tiéng Tau dich ra tiéng ta, nhung dén chi “thir cwru” thi khang biét ta goi lA chim gi, dén chik “duong dao” thi khong biét ta goi la qua gi. (Dai-nam Quéc-ngir, cla Nguyén Van-San, tire Vanda ow-si & dai Ty dite). 300