ΑΚΤΟ

ΑΘΗΝΑΪΚΟΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ

ΚΛΑ∆ΟΣ
ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ

ΒΑ (HONOURS) DEGREE IN FINE ARTS AND TECHNOLOGY

MIDDLESEX UNIVERSITY

“BIOART”

ΟΝΟΜΑ ΣΠΟΥ∆ΑΣΤΗ
ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΧΑΛΙΟΡΗ

*******

ΟΝΟΜΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ

ΝΙΚΟΣ ΝΑΥΡΙ∆ΗΣ

2007 – 2008

ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΥΠΟΒΟΛΗΣ
21 Ιανουαρίου 2008

-1-
-2-
 Περιεχόµενα
Σελίδα

Πρόλογος 5

Εισαγωγή 7

Ιστορικά Γεγονότα στην Βιοτεχνολογία 11

Σχέση της Τέχνης µε τη Ζωή και την ∆ιεπιστηµονικότητα 18

Βιοτεχνολογία 24

Χρονολόγιο του 20ο αιώνα, στην επιστήµη και στην

Βιοτεχνολογία 26

Βιοηθική 29

Βιολογία και τέχνη 32

Bioart 1. Ετυµολογικός ορισµός 35

2. Ερµηνευτικός ορισµός 35
3. Ιστορία της Βιοαρτ 36
4. Βιοτροµοκρατία 37

Καλλιτέχνες:

• George Gessert 39

• Joe Davis 40

• Eduardo Kac 41

• Symbiotica 43

• Stelarc 45

• Critical art Ensemble (CAE) 47

• Orlan 50

• Γιώργος Τσακίρης 51

• Marta de Menezes 53

• Natalie Jeremijenko 54

• Polona Tratnik 56

-3-
 Σελίδα

• Kathy High 57

• Adam Zaretsky 58

• Ken Rinaldo 59

• Karl Sims 60

• Susan Alexjander 62

• Daniel Lee 63

• Eva Sutton 65

Συµπεράσµατα 66

Βιβλιογραφία 71

Ιστοσελίδες 72

Χρονοδιάραµµα κατά εβδοµάδες 74

Παράρτηµα

• Συνέντευξη ΄Αννας Χατζηγιαννάκη 77

• Συνέντευξη Γιώργου Τσακίρη 81

• Ερώτηση προς την Polona Tratnik 83

• Ερώτηση προς τον Daniel Lee 84

• Σηµαντικότερες ∆ιεθνείς Εκθέσεις Bioart 85

• Τα έργα της πρώτης έκθεσης “Paradise Now”, 86

το 2000, στις ΗΠΑ

• Η “∆ιακήρυξη Βιοηθικής και ανθρωπίνων δικαιωµάτων” 116

της UNESCO

• Το “Πρωτόκολλο Βιοασφάλειας της Καρθαγένης” 124

• DVD µε έργα και συνεντεύξεις καλλιτεχνών

Eduardo Kac, Stelarc, CAE, Steve Kurtz, Kathy Hith,
Karl Sims, Daniel Lee, καθώς και γενικά περί Bioart.

• DVD της έκθεσης “in vivo in vitro” το 2006, στην Αθήνα

-4-
 Πρόλογος

Η Ερευνητική µου εργασία πάνω στην Bioart, ήταν µια επίπονη προσπάθεια σε ένα θέµα µε
δύσκολη προσέγγιση, σε ένα σχετικά άγνωστο και δυσνόητο κοµµάτι της Σύγχρονης Τέχνης.
Τώρα που αυτή η εργασία έφτασε στο τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Νίκο Ναυρίδη που
δέχθηκε να είναι ο υπεύθυνος Καθηγητής µου, που µε βοήθησε και µε καθοδήγησε όσο καιρό
διήρκεσε αυτή η έρευνα.
Ιδιαιτέρως θέλω να ευχαριστήσω την ιστορικό της τέχνης, κυρία ΄Αννα Χατζηγιαννάκη για τις
πληροφορίες και όλα τα πολύτιµα στοιχεία που µου παραχώρησε, για τον χρόνο που µου
αφιέρωσε και κυρίως για τον ζεστό και φιλικό τρόπο που αντιµετώπισε το άγχος µου.

΄Υστερα από την ολοκληρωτική αφιέρωσή µου, για µια τετραετία, στις σπουδές της Τέχνης, ένα
ευχαριστώ είναι λίγο προς την οικογένειά µου, που µε στήριξε και ανέχθηκε τις επιπτώσεις της
απουσίας µου…. Επίσης είναι λίγη, µια απολογητική συγνώµη προς όλους τους αγαπηµένους
µου φίλους, που παραµέλησα λόγω έλλειψης χρόνου.

Κοιτάζοντας τέσσερα χρόνια πίσω διαπιστώνω τα κεκτηµένα αυτής της προσπάθειας, τα οποία
επαύξησαν τις γνώσεις µου και τις δεξιότητές µου, επηρέασαν τα συναισθήµατά µου, τις
υπαρξιακές µου αναζητήσεις και τη στάση µου απέναντι στη ζωή, αλλά κυρίως τις αντιλήψεις µου
για την Τέχνη.

Με πολύ ευγνωµοσύνη και συγκίνηση θέλω να ευχαριστήσω όλους τους καθηγητές µου, για όσα
µου µετέδωσαν τα δύο τελευταία χρόνια των σπουδών µου στην ΑΚΤΟ.

Την κυρία Κατερίνα Αποστολίδου και τον κύριο Νίκο Ναυρίδη που µε την εννοιολογική τους
προσέγγιση, κατάφεραν να µετασχηµατίσουν τις συµβατικές αντιλήψεις µου και να µου
υποδείξουν άλλες οπτικές γωνίες µεθοδολογίας και αντιληπτικότητας.
Τον κύριο Μάνο ∆ούκα για την συναρπαστική προσέγγιση της ιστορίας της τέχνης, κυρίως του
ου
δεύτερου µισού του 20 αιώνα, που το πρόσωπο της τέχνης άλλαξε και τα έργα απέκτησαν
βαθειά εννοιολογική σηµασία, µινιµαλιστικό χαρακτήρα και ανατρεπτική διάθεση.
Τον κ. Τάσσο Μισσούρα στον οποίο οφείλω την θεαµατική µου πρόοδο στην µεγάλη µου αγάπη,
τη ζωγραφική, που για χάρη της ξανακάθισα στα θρανία µετά από τόσα χρόνια.
Τον κύριο Στέλιο Σάρρο για το καταπληκτικό µάθηµα της γλυπτικής.
Τους κ.κ. Αντώνη Ατµατζίδη, Μάνο Κάτσαρη, Κώστα Fisser, Σταύρο Τσακίδη και ∆ηµήτρη
Χρυσόπουλο, και για τις γνώσεις που µου παρείχαν σε θέµατα εφαρµοσµένων Τεχνών.

Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τους καθηγητές των δύο πρώτων χρόνων των σπουδών µου,
που έθεσαν θα θεµέλια των γνώσεών µου στην τέχνη.
Την κυρία Στέλλα Μπολωνάκη, γιά την φιλία της και τις ατέλειωτες συζητήσεις µας πάνω σε
θέµατα τέχνης.
Την Κυρία Μπέττυ Χατζηπλή, για το πολύ ενδιαφέρον εισαγωγικό βάπτισµα στην Ιστορία της
Τέχνης και τις κριτικές µελέτες.
Τον κύριο Λάζαρο Κωνσταντινίδη, για τις φιλοσοφικές του αναφορές …. και τις διαφωνίες µας.
Τον κύριο Γιάννη Σαββίδη, για τις πρώτες τεχνικές γνώσεις που απέκτησα στο µοντέλο.
Τέλος τον κύριο Γιάννη Βοργία, γιατί µε “έσπρωξε” από τον ερασιτεχνισµό στις σπουδές και κατά
συνέπεια στην πλήρη προσήλωση µου στην Τέχνη.

Με ιδιαίτερη συγκίνηση θέλω να ευχαριστήσω τους νεαρούς συµφοιτητές µου, για την µοναδική
εµπειρία της κοινής συµπόρευσης στα θρανία και στα εργαστήρια, για την παρέα τους και για τις
συµβουλές τους σε θέµατα χρήσης της σύγχρονης τεχνολογίας.

-5-
-6-
 Εισαγωγή
Καθοριστικός λόγος για την εκδήλωση ενδιαφέροντος για την Bioart, υπήρξε η επίσκεψή µου
στην έκθεση “in vivo in vitro”, που πραγµατοποιήθηκε στον εκθεσιακό χώρο “ΝΙΚΟΣ
ΚΕΣΣΑΝΛΗΣ “, της Σχολής Καλών Τεχνών, από 10 Φεβρουαρίου έως 12 Μαρτίου 2006.

Οι ανατροπές που έχει επιφέρει η τεχνολογία και ειδικότερα η βιοτεχνολογία και η γενετική, στις
γνώσεις και τις αντιλήψεις µας για τον κόσµο και την ζωή, καθώς και η δύναµη που κατέχει, όσον
αφορά την εξέλιξή µας ως είδος, µου ασκούν ιδιαίτερη γοητεία. Το γεγονός λοιπόν ότι η Bioart
κινείται σε αυτόν τον χώρο και επιπλέον το ότι εκφράζεται σε µια πρωτοποριακή εικαστική
γλώσσα, µε νέες τεχνικές, όρους παρουσίασης των έργων και ιδιαίτερες προϋποθέσεις
συνεργασίας και έρευνας, ήταν και ο λόγος που το επέλεξα ως θέµα µου.

Με τον όρο Bioart εννοούµε το πειραµατικό είδος τέχνης το οποίο έχει εµφανιστεί τα τελευταία 25
χρόνια και το οποίο, µέσω της διεπιστηµονικής προσέγγισης, ασχολείται µε το φαινόµενο της
ζωής. Κύρια εργαλεία της αποτελούν οι επιστήµες : βιολογία, βιοτεχνολογία, βιοχηµεία, γενετική,
ψηφιακή τεχνολογία, τεχνητή ζωή, γιαυτό και η έρευνα εστιάζεται στον διεπιστηµονικό
χαρακτήρα της.
Η τεχνολογικά προηγµένη υποστήριξη που απαιτείται για την παραγωγή των έργων, είναι ο
λόγος που καλλιτέχνες της Bioart δραστηριοποιούνται µόνον στις τεχνολογικά προηγµένες
χώρες. ∆ηµιουργούν έργα “φορείς εννοιών και µηνυµάτων” µε σκοπό να προτείνουν, να
σχολιάσουν, να ενηµερώσουν, να καυτηριάσουν, γεγονότα και πρακτικές που αφορούν στις
επιπτώσεις της επιστήµης στην ζωή µας.
Ο κύριος κορµός της εργασίας αφορά στην παρουσίαση και περιγραφή 30 έργων, από 18
καλλιτέχνες που δραστηριοποιούνται παγκοσµίως. Τα έργα συνοδεύονται από φωτογραφία, ενώ
στο παράρτηµα υπάρχει DVD µε video, όσων έργων ήταν διαθέσιµα στο διαδίκτυο.

Το βασικό χρονικό πλαίσιο που θα κινηθεί η εργασία είναι τα τελευταία 25 χρόνια, κατά τα οποία
οι καλλιτέχνες δραστηριοποιούνται στον χώρο µεταξύ τέχνης και επιστήµης. Θα επεκταθεί όµως
και σε ένα διαχρονικό συσχετισµό τέχνης και διεπιστηµονικότητας, καθώς επίσης και στο πώς
εκφράστηκε η ανάγκη του Ανθρώπου να διερευνήσει το φαινόµενο της ζωής, µέσα από την
σχέση τέχνης και βιολογίας. Θα διερευνηθούν οι καλλιτεχνικές, βιοηθικές, φιλοσοφικές κ.λ.π.
παράµετροι που ενίοτε εγείρουν ενστάσεις και αµφισβητήσεις γύρω από την Bioart, και τέλος θα
εξαχθούν συµπεράσµατα.

Ένα θέµα που εισαγωγικά θα πρέπει να διευκρινισθεί είναι ότι πρόκειται για καινούργια, υπό
διαµόρφωση µορφή τέχνης, γι αυτό και, µεταξύ άλλων, τίθεται το ζήτηµα τι αποτελεί και τι όχι
Bioart. Σε γενικές γραµµές, δεν µπορεί να θεωρηθεί αβασάνιστα Bio Art ένα έργο ζωγραφικής, ή
γλυπτικής που περιγράφει απλώς θέµα σχετικό µε τη βιολογία ή τον µικρόκοσµο. Η Bioart ως
σύγχρονη µορφή τέχνης, φέρει εκτός από αναγνωρίσιµη ή µη φόρµα κι ένα φορτίο εννοιών, ώστε
ακόµα κι όταν φαίνεται περιγραφική (Karl Sims) εξακολουθεί να είναι εννοιολογική µε τον τρόπο
της, επειδή παραπέµπει σε δεύτερο και τρίτο επίπεδο ανάγνωσης. ∆εν τοποθετείται αυτόµατα
στην κατηγορία Bioart επίσης, µια ανεπεξέργαστη φωτογραφία από την εικόνα που δίνει το
µικροσκόπιο. Αντίθετα, η φορτισµένη µε νοήµατα επεξεργασµένη µε νέα µέσα εικόνα, µπορεί να
θεωρηθεί Bioart (π.χ. “Manimals” του Daniel Lee) αφού χρησιµοποιεί την σύγχρονη τεχνολογία
για να δηµιουργήσει µυθικές εικόνες υποτιθέµενων γενετικών παρεµβάσεων.
Στην πρώτη έκθεση Bioart µε τον τίτλο “Paradise Now”, που έγινε στις ΗΠΑ το 2000, εκτέθηκαν
τέτοιου είδους περιγραφικά έργα, αλλά ήταν ακόµα απροσδιόριστο το πεδίο δράσης και
αδιευκρίνιστη ή ίδια η έννοια και η υπόσταση της Bioart.

Να σηµειωθεί ότι, καθώς χειρίστηκα ένα θέµα όχι µόνο πολύ καινούργιο, αλλά και ανοιχτό σε νέες
ερµηνείες και προσθήκες, χρησιµοποίησα ως πηγή για όρους και πληροφορίες, την
www.wikipedia.org, διασταυρώνοντας όταν είχα αµφιβολία, είτε µε πηγές µέσα από το internet,
είτε µε επικοινωνία µε τους καλλιτέχνες µέσω e-mail.

-7-
Στο τέλος της εργασίας παραθέτω :

1. Τις συνεντεύξεις που είχαν την καλοσύνη να µου παραχωρήσουν : α) η κυρία ΄Αννα
Χατζηγιαννάκη, επιµελήτρια της έκθεσης “In vivo in vitro”, β) ο κύριος Γιώργος Τσακίρης,
Καθηγητής στο Τµήµα Εικαστικών και Εφαρµοσµένων Τεχνών του Αριστοτελείου
Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης και ταυτόχρονα ενεργός καλλιτέχνης, που
δραστηριοποιείται στον χώρο της Bioart, σε συνεργασία µε την σχολή Βιολογίας του
Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης, γ) Οι καλλιτέχνες Polona Tratnik και Daniel Lee, Επίσης:
δ) Τις κυριότερες ∆ιεθνείς Εκθέσεις Bioart, ε) τα 39 έργα των καλλιτεχνών της πρώτης
έκθεσης Bioart “Paradise Now”, στ) Την διακήρυξη Βιοηθικής και Ανθρωπίνων
δικαιωµάτων του ΟΗΕ, ζ) Το Πρωτόκολλο Βιοασφάλειας της Καρθαγένης,

2. Ένα DVD που περιέχει: α) ΄Εργα καλλιτεχνών, συνεντεύξεις τους και παρουσιάσεις
σχετικές µε Bioart, από το διαδίκτυο β) video από την έκθεση Bioart της Αθήνας “in vivo
in vitro”.

-8-
1. ΄Αποψη από την έκθεση “In vivo in vitro”, (Εργα των CAE) – Αίθουσα “ΝΙΚΟΣ
ΚΕΣΣΑΝΛΗΣ”

-9-
 2. To ηµιζώντανο πορτραίτο που σχεδιάζει ο Stelarc, σε συνεργασία µε
την SymbiotikA

- 10 -
 Ιστορικά γεγονότα στην Βιοτεχνολογία 1

ΠΡΟ ΧΡΙΣΤΟΥ

1750 Οι Σουµέριοι παρασκευάζουν µπύρα.

500 Οι Κινέζοι χρησιµοποιούν µουχλιασµένο γάλα σόγιας για να θεραπεύσουν καλόγερους.

250 Οι Έλληνες αρχίζουν την καλλιέργεια εκ περιτροπής ώστε να πετύχουν την καλύτερη
απόδοση της γης.

100 Κονιορτοποιηµένα χρυσάνθεµα χρησιµοποιούνται στην Κίνα ως εντοµοκτόνο.

ΜΕΤΑ ΧΡΙΣΤΟN : ΠΡΙΝ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ

1590 Ο Janssen εφευρίσκει τι µικροσκόπιο.

1663 Ο Hooke περιγράφει για πρώτη φορά το κύτταρο.

1675 Ο Leeuwenhoek ανακαλύπτει τα πρωτόζωα και τα βακτηρίδια.

1797 Ο Jenner εµβολιάζει ένα παιδί εναντίον της ευλογιάς.

1802 Πρωτοεµφανίζεται η λέξη “βιολογία”.

1824 Ο Dutrochet ανακαλύπτει ότι ο ιστός αποτελείται από ζωντανά κύτταρα.

1830 Ανακαλύπτονται οι πρωτεϊνες.

1833 Aνακαλύφθηκε o πυρήνας των κυττάρων.

Αποµονώνονται τα πρώτα ένζυµα.

1855 Ανακαλύφθηκε το κολοβακτηρίδιο Escherichia coli. Αργότερα θα αποτελέσει

σηµαντικό στοιχείο έρευνας, ανάπτυξης και παραγωγής για την βιοτεχνολογία.

Ο Παστέρ αρχίζει να δουλεύει µε την µαγιά, αποδεικνύοντας ότι είναι ζωντανός

oργανισµός.

1863 Ο Mendel, µελετώντας τα µοσχοµπίζελα, ανακαλύπτει ότι τα χαρακτηριστικά

µεταδίδονται από τους γονείς στους απογόνους µε διακριτικά, ανεξάρτητα στοιχεία,
τα οποία αργότερα θα ονοµάσουν γονίδια. Οι παρατηρήσεις του αποτέλεσαν τη βάση
για την Γενετική.

1869 Ο Miescher ανακαλύπτει το DNA στο σπέρµα πέστροφας.

1877 Ο Koch ανακαλύπτει µια τεχνική χρωµατισµού κι εντοπισµού των βακτηριδίων.

1
http://www.biotechinstitute.org/what_is/timeline.html / 4-12-07

- 11 -
1878 O Laval δηµιουργεί το πρώτη µηχανή φυγοκεντρισµού.

Ο όρος “µικρόβιο” χρησιµοποιείται για πρώτη φορά.

1879 Ο Φλέµινγκ ανακαλύπτει την χρωµατίνη, τα µικρά µπαστουνάκια µέσα στον πυρήνα
των κυττάρων, που αργότερα θα µετονοµαστούν σε “χρωµοσώµατα".

1883 ∆ηµιουργείται το πρώτο εµβόλιο εναντίον της λύσσας.

1888 Ο Waldyer ανακαλύπτει το χρωµατόσωµα.

Ο
ΜΕΤΑ ΧΡΙΣΤΟN : ΜΕΤΑ ΤΟΝ 20 ΑΙΩΝΑ

1902 Χρησιµοποιείται για πρώτη φορά ο όρος “ανοσιολογία”.

1906 Χρησιµοποείται για πρώτη φορά ο όρος “γενετική”.

1907 Αναφέρεται για πρώτη φορά “in vivo” καλλιέργεια ζωΪκών κυττάρων.

1909 Τα γονίδια συνδέονται µε κληρονοµικές διαταραχές.

1911 Ο Rous ανακαλύπτει τον πρώτο καρκινογόνο ιό.

1914 Τα βακτηρίδια χρησιµοποιούνται για πρώτη φορά, γιά να αντιµετωπιστεί το

πρόβληµα των αποβλήτων στο Manchester, της Αγγλίας.

1915 Ανακαλύπτονται οι φάγοι, ή αλλιώς βακτηριδιακοί ιοί.

1919 Η λέξη “βιοτεχνολογία” χρησιµοποιείται για πρώτη φορά από έναν Ούγγρο γεωπόνο.

1920 Η ορµόνη της ανθρώπινης ανάπτυξης ανακαλύπτεται από τους Evans και Long.

1927 Ο Muller ανακαλύπτει ότι οι ακτινογραφίες προκαλούν µετάλλαξη.

1928 Ο Φλέµινγκ ανακάλυψε την πενικιλίνη, το πρώτο αντιβιοτικό.

1938 ∆ηµιουργείται ο όρος “µοριακή βιολογία”

1941 Ο όρος “γενετική” χρησιµοποιείται για πρώτη φορά από έναν ∆ανό µικροβιολόγο.

1942 Το ηλεκτρονικό µικροσκόπιο χρησιµοποιείται για να αναγνωρίσει και να χαρακτηρίσει

έναν βακτηριοφάγο – έναν ιό που προσβάλλει τα βακτηρίδια.

1943 Ο Avery αποδεικνύει ότι το DNA είναι ο “παράγοντας µεταµόρφωσης” και είναι το
υλικό από το οποίο αποτελούνται τα γονίδια.

1949 Ο Pauling αποδεικνύει ότι η δρεπανοκυτταρική αναιµία είναι “µοριακή ασθένεια” η

οποία προκαλείται από µετάλλαξη.

- 12 -
1951 Ο Mc Clintock ανακαλύπτει µεταβιβάσιµα στοιχεία, ή “µεταβιβάσιµα γονίδια”, στο
καλαµπόκι.

1953 Ο Watson και ο Crick αποκαλύπτουν την τρισδιάστατη δοµή του DNA.

1954 Αναπτύσσονται διάφορες τεχνικές καλλιέργειας κυττάρων.

1955 Ένα ένζυµο που βρίσκεται στην σύνθεση του νουκλεϊκού οξέως αποµονώνεται για
πρώτη φορά.

1956 Τελειοποιείται στην Ιαπωνία η διαδικασία της ζύµωσης.

Ο Kornberg ανακαλύπτει το ένζυµο DNA πολυµεράση I, βοηθώντας έτσι να

καταλάβουν πως αντιγράφεται τα DNA.

1957 Η δρεπανοκυτταρική αναιµία αποδίδεται στην αλλαγή ενός µονού αµινοξέος.

1960

1960 Χρησιµοποιώντας τυχαίο ζευγάρωµα, δηµιουργούνται υβριδικά µόρια DNA – RNA.

Ανακαλύπτεται ο φορέας RNA.

1961 Οι επιστήµονες κατανοούν τον γενετικό κώδικα.

1964 Προβλέπεται η ύπαρξη αντίστροφης µεταγραφής (RT).

1967 Τελειοποιείται το πρώτο µηχάνηµα που αυτόµατα βάζει σε σειρά τις πρωτεϊνες.

1969 Για πρώτη φορά συντίθεται ένζυµο στο εργαστήριο.

1970

1970 Ορίζονται πυρήνες µε συγκεκριµένους περιορισµούς, ανοίγωντας τον δρόµο για την
κλωνοποίηση γονιδίων.

1971 Το RT να έχει ριµπονουκλεϊκή Η (Rnase H) δραστηριότητα.

1972 Οι επιστήµονες ανακαλύπτουν ότι η σύνθεση του ανθρώπινου DNA είναι 99% όµοιο
µε αυτό στους χιµπατζήδες και στους γορίλλες.

1973 Οι Cohen και Boyer διεξάγουν το πρώτο πετυχηµένο πείραµα ανασυνδυασµένου

DNA χρησιµοποιώντας γονίδια βακτηρίων.

1974 Ο ∆ιεθνής Οργανισµός Υγείας δηµιουργεί µια Συµβουλευτική Επιτροπή για το

ανασυνδυασµένο DNA για να µπορεί να επιβλέπει τέτοιες έρευνες στο χώρο
της Γενετικής.

1975 Ο υβριδισµός αποικιών και άλλες µέθοδοι ανίχνευσης χρησιµοποιούνται για

την ανίχνευση ορισµένων αλυσίδων DNA.

- 13 -
 ∆ηµιουργούνται τα πρώτα µονοκλωνικά αντισώµατα.

1976 Τα εργαλεία του ανασυνδυασµένου DNA εφαρµόζονται σε κληρονοµικές διαταραχές

στον άνθρωπο.

Ο µοριακός υβριδισµός χρησιµοποιείται για την προγενετική διάγνωση της

Μεσογειακής αναιµίας τύπου Α.

Εµφανίζονται γονίδια µαγιάς στο κολοβακτηρίδιο Ε. Coli.

1977 Βακτηρίδια κατασκευασµένα γενετικά χρησιµοποιούνται να συνθέσουν την πρωτεϊνη

για την ανάπτυξη του ανθρώπου.
1978 Οι επιστήµονες Hutchinson και Edgell από τη Νότια Καρολίνα, ΗΠΑ καταφέρνουν
Να δείξουν ότι είναι δυνατό να εισάγουν ειδικά µεταλλαγµένα µοσχεύµατα σε
συγκεκριµένα σηµεία στο µόριο του DNA.

1979 Κατασκευάζονται τα πρώτα µονοκλωνικά αντισώµατα.

1980

1980 Το Ανώτατο ∆ικαστήριο, στην δίκη ορόσηµο Diamond εναντίον Chakrabarty, εγκρίνει
την αρχή της πατέντας των γενετικά κατασκευασµένων ζωντανών οργανισµών.

∆ίνεται η πατέντα για την κλωνοποίηση γονιδίων στους Cohen Boyer.

1981 ∆ηµιουργείται το Βιοτεχνολογικό Κέντρο της Νότιας Καρολίνα, µε απόφαση της

Κεντρικής Νοµαρχιακής Επιτροπής, ως το πρώτο κέντρο επιδοτούµενο από το
κράτος το οποίο µπορεί να δραστηριοποιηθεί στο χώρο της βιοτεχνολογίας.
Ακολουθούν άλλες 35 πολιτείες µε βιοτεχνολογικά κέντρα διαφόρων ειδών.

Κατασκευάζονται τα πρώτα µηχανήµατα σύνθεσης γονιδίων.

Αναφέρεται η κατασκευή του πρώτου γενετικά κατασκευασµένου φυτού.

Κλωνοποιούνται µε επιτυχία τα πρώτα ποντίκια.

1982 Εγκρίνεται το Humulin, το πρώτο φάρµακο ινσουλίνης για την αντιµετώπιση του
διαβήτη της Genentech, το οποίο είναι το πρώτο βιοτεχνολογικό φάρµακο το
οποίο εγκρίνει ο Οργανισµός Τροφών και Φαρµάκων.

1982 Επινοείται η Αλυσιδωτή Αντίδραση Πολυµερών ( PCR) . Η PCR, η οποία χρησιµοποιεί

θερµότητα και ένζυµα για να δηµιουργηθούν απεριόριστα αντίγραφα γονίδιων και
µέρη γονιδίων, αποτελεί πολύ σηµαντικό όπλο στην βιοτεχνολογική έρευνα και
παραγωγή παγκοσµίως.

Πραγµατοποιείται η πρώτη µεταµόρφωση κυττάρων φυτού µε ΤΙ πλασµίδια.

Κατασκευάζεται το πρώτο τεχνητό χρωµόσωµα.

Ανακαλύπτονται τα πρώτα γενετικά σηµάδια για συγκεκριµένες κληρονοµικές

ασθένειες.

Αναπτύσσονται επαρκής µέθοδοι για την σύνθεση DNA µε δύο µέρη, καθώς υπάρχει
µικρή απώλεια πληροφοριών για την συνοχή του cDNA.

- 14 -
1984 Αναπτύσσεται η τεχνική ανίχνευσης DNA µέσω δακτυλικών αποτυπωµάτων.

Κατασκευάζεται το πρώτο εργαστηριακό εµβόλιο.

Ο Chiron κλωνοποιεί και συνεχίζει ολόκληρο το γονίδιο του ιού HIV.

1985 Κλωνοποιείται απολύτως ενεργή RT και ανιχνεύεται σε ποσότητα στο κολοβακτηρίδιο

τύπου Ε. Coli.

1984 ∆ιεξάγονται τα πρώτα τεστ στα εργαστηριακά κατασκευασµένα φυτά (καπνός).

Το ΟΚΤ 3 ( Ortho Biotech’s Orthoclone) χρησιµοποιείται για την καταπολέµηση της

απόρριψης µοσχεύµατος νεφρού κι εγκρίνεται ως ο πρώτος τρόπος αντιµετώπισης
µονοκλωνικών αντισωµάτων.

Τα πρώτα βιοτεχνολογικά φάρµακα για την αντιµετώπιση του καρκίνου, το Intron A της
Biogen και το Roferon A της Genentech, εγκρίνονται από το FDA. Το 1988, τα
φάρµακα αυτά χρησιµοποιούνται για να αντιµετωπίσουν το Σάρκωµα Καπόσι, µία
επιπλοκή του AIDS.

Εγκρίνεται το πρώτο εργαστηριακά κατασκευασµένο εµβόλιο για τον άνθρωπο, το

Recombivax HB του Chiron, για την πρόληψη της ηπατίτιδας Β.

1987 Κατασκευάζεται το Humantrope για την αντιµετώπιση της ανεπάρκειας της αυξητικής
ορµόνης στον άνθρωπο.

Το Advanced Genetic Science’s Frostban, ένα εργαστηριακά αλλαγµένο βακτηρίδιο το

οποίο αποτρέπει την δηµιουργία πάγου στα φυτά καλλιέργειας, δοκιµάζεται σε φυτά
φράουλας και πατάτας στην Καλιφόρνια, ο πρώτος εγκεκριµένος εξωτερικός έλεγχος
σε εργαστηριακά κατασκευασµένο βακτηρίδιο.

Το plasminogen ενεργοποιητής ιστού του Genentech (tPA), που πωλείται ως Activase,

εγκρίνεται ως θεραπεία για τις καρδιακές προσβολές.

Η αντίστροφη µεταγραφή και το PRC συνδυάζονται για να ενισχύσουν τις ακολουθίες

mRNA.

Κλωνοποιηµένο µυοειδές RT κατασκευάζεται για να διατηρήσει την πολυµεράση και

Να αποβάλει rnase H τη δραστηριότητα του Rnase H.

1988 το συνέδριο χρηµατοδοτεί το ανθρώπινο πρόγραµµα για το ανθρώπινο γονιδίωµα,

µια ογκώδης προσπάθεια να χαρτογραφηθεί και να τοποθετηθεί διαδοχικά ο
ανθρώπινος γενετικός κώδικας καθώς επίσης και τα γονιδιώµατα άλλων ειδών.

1989 To Epogen της Amgen εγκρίνεται για την αντιµετώπιση της νεφρικής αναιµίας.

Χρησιµοποιούνται µικροοργανισµοί για να καθαριστεί η πετρελαιοκηλίδα της Exxon

Valdez.

Ανακαλύπτεται το γονίδιο που προκαλεί τα κυστικά ινοµυώµατα.

1990

1990 Η πρώτη οµοσπονδιακά εγκεκριµένη θεραπεία γονιδίων πραγµατοποιείται µε

- 15 -
 επιτυχία σε 4-χρονο κοριτσάκι το οποίο υποφέρει από ανοσοποιητικές διαταραχές.

1991 Η Αmgen κατασκευάζει το Neupogen, το πρώτο µιας νέας σειράς φαρµάκων που
ονοµάζονται παράγοντες δηµιουργίας αποικιών, για την αντιµετώπιση χαµηλών
λευκών αιµοσφαιρίων σε ασθενείς που κάνουν χηµειοθεραπείας.

Εγκρίνεται το φάρµακο Leukine της Immunex, το οποίο χρησιµοποιείται για να

ανανεώσει τον αριθµό λευκών αιµοσφαιρίων µετά από µεταµοσχεύσεις νωτιαίου
µυελού.

Το φάρµακο Ceradese της Genzyme εγκρίνεται για την αντιµετώπιση της ασθένειας
Gaucher.

1992 ∆ιευκρινίζεται η τρισδιάστατη δοµή του HIV RT.

Το Recombinate, το οποίο κατασκευάζεται από το Genetics Institute και το οποίο
χρησιµοποιείται για την θεραπεία της αιµοφιλίας τύπου Α, γίνεται το πρώτο γενετικά
κατασκευασµένο στοιχείο εναντίον των θρόµβων το οποίο εγκρίνεται στις ΗΠΑ.
Εγκρίνεται το Proleukin του Chiron για την θεραπεία του καρκίνου των νεφρών.

1993 Το Βetaseron του Chiron εγκρίνεται ως η πρώτη θεραπεία για την πολλαπλή
σκλήρυνση σε διάστηµα 20 ετών.

Το FDA ανακοινώνει πως τα γενετικά κατασκευασµένα τρόφιµα δεν είναι επικίνδυνα

και δεν χρειάζονται ειδικό κανονισµό.

Ο Οργανισµός Βιοτεχνολογικής Βιοµηχανίας (ΒΙΟ) δηµιουργείται από την συγχώνευση

δύo µικρότερων εµπορικών συνδέσµων.

1994 Το Nutropin της Genentech εγκρίνεται για την ανεπάρκεια αυξητικής ορµόνης στον
άνθρωπο.

Ανακαλύπτεται το πρώτο γονίδιο υπεύθυνο για τον καρκίνο του µαστού.

Εγκρίνεται προς πώληση η ντοµάτα Flavr Savr του Calgene, η οποία κατασκευάστηκε
γενετικά να αντιστέκεται στο σάπισµα.

1995 Πραγµατοποιείται η πρώτη µεταµόσχευση νωτιαίου µυελού από µπαµπουίνο σε

άνθρωπο, σε ασθενή µε AIDS.

Ολοκληρώνεται η πρώτη ολοκληρωµένη σειρά γονιδίων σε ζωντανό οργανισµό, άλλο

από ιό, για το βακτηρίδιο αιµοφιλικής γρίπης.

∆ιευκρινίζεται η τρισδιάστατη δοµή ενός καταλυτικά ενεργού αποσπάσµατος του

murine RT.

1996 Εγκρίνεται το Avonex της Biogen για την θεραπεία της πολλαπλής σκλήρυνσης. Η
εταιρεία χτίζει µια µονάδα αξίας 50 εκατ. ∆ολλαρίων στο Research Triangle Park, N.C.
ώστε να κατασκευάσει ένα φάρµακο ανασυνδυαστικού interferon.

Σκωτσέζοι επιστήµονες κλωνοποιούν πανοµοιότυπα αρνιά από προ-εµβρυικά

πρόβατα.

1997 Σκωτσέζοι επιστήµονες αναφέρουν την κλωνοποίηση προβάτου , χρησιµοποιώντας το

DNA κυττάρων ενήλικων προβάτων.

Μια οµάδα ερευνητών από το Oregon ισχυρίζονται ότι κλωνοποίησαν δύο

- 16 -
 Rhesus πιθίκους.

Μια νέα τεχνική του DNA συνδυάζει PCR, τσιπάκι DNA, κι ένα πρόγραµµα υπολογιστή
παρέχοντας ένα νέο εργαλείο στην έρευνα για τα γονίδια που προκαλούν διάφορες
ασθένειες.

1998 Επιστήµονες από το Πανεπιστήµιο της Χαβάη κλωνοποιούν τρεις γενιές ποντικών
χρησιµοποιώντας τον πυρήνα από κύτταρα ώριµων ωοθηκών.

Παρασκευάζεται τεχνητό ανθρώπινο δέρµα.

Εµβρυικά στελέχη κυττάρων χρησιµοποιούνται για να αναπαράγουν ιστούς και να

δηµιουργήσουν διαταραχές µιµούµενα ασθένειες.

Το πρώτο ολοκληρωµένο γονίδιο για το σκουλήκι elegans ταξινοµείται. ∆ηµιουργείται

ένας πρόχειρος χάρτης του ανθρώπινου γενετικού κώδικα, παρουσιάζοντας
περισσότερα από 30.000 γονίδια.

Ιδρύεται το Βιοτεχνολογικό Ινστιτούτο από την ΒΙΟ ως ανεξάρτητος, 501 (c) (3)
εκπαιδευτικός οργανισµός µε αυτόνοµο ∆ιοικητικό Συµβούλιο.

1999 Αποκρυπτογραφείται για πρώτη φορά ολόκληρος ο γενετικός κώδικας των

χρωµατοσωµάτων του ανθρώπου. Το διογκούµενο κύµα της κοινής γνώµης
στην Ευρώπη φέρνει στο προσκήνιο τα βιοτεχνολογικά προϊόντα.

2000 και ΜΕΤΑ

2000 Ένας πρόχειρος χάρτης του ανθρώπινου γενετικού κώδικα ολοκληρώνεται από την
Celera Genomics και το Human Genome Project.

Τα γουρούνια είναι τα επόµενα ζώα τα οποία κλωνοποιούνται από τους ερευνητές,

ελπίζοντας να παράγουν όργανα για µεταµοσχεύσεις σε ανθρώπους.

Το “Golden Rice”,το οποίο τροποποιείται για να παρασκευαστεί η βιταµίνη Α και

υπόσχεται να βοηθήσει τις χώρες του τρίτου κόσµου να αντιµετωπίσουν την τύφλωση.

Ορίζονται τα 2.18 εκατ. βασικών ζευγών της πιο κοινής αιτίας της βακτηριδιακής
µηνιγγίτιδας, της Neisseria meningitidis.

2001 Η αλληλουχία του ανθρώπινου γενετικού κώδικα δηµοσιεύεται στο Science and Nature
δίνοντας την δυνατότητα στους ερευνητές ανά τον κόσµο να αρχίσουν να δηµιουργούν
θεραπείες.

2002 Οι επιστήµονες τελειοποιούν τον χάρτη αλληλουχίας του πιο σηµαντικού παθογόνου
του ρυζιού, ενός µύκητα που καταστρέφει αρκετό ρύζι να θρέψει 60 εκατ. ανθρώπων
ετησίως. Συνδυάζοντας την κατανόηση του γενετικού κώδικα των µυκητών και του ρυζιού,
οι επιστήµονες θα διασαφηνίσουν την µοριακή βάση µεταξύ των φυτών και των
παθογόνων.

2003 Η Ντόλυ, το κλωνοποιηµένο πρόβατο που έγινε πρωτοσέλιδο το 1997, θανατώνεται

αφού παρουσίασε ασθένεια των πνευµόνων η οποία εξελίχθηκε ραγδαία. Η Ντόλυ
ήταν το πρώτο θηλαστικό το οποίο κλωνοποιήθηκε επιτυχώς.

- 17 -
 Σχέσεις της Τέχνης µε τη Ζωή και την
∆ιεπιστηµονικότητα

Η ιστορία του ανθρώπου καταγράφτηκε στην τέχνη του. Η τέχνη υπηρέτησε την ανάγκη του να
εξοικειωθεί µε το άγνωστο, να ερµηνεύσει τις υπαρξιακές του απορίες και αναζητήσεις, να γίνει ο
ίδιος δηµιουργός και να µεταδώσει την εµπειρία του από την ζωή. Εξάλλου η ετυµολογία της
λέξης τέχνη παραπέµπει στην γέννηση την ύψιστη έκφραση της ζωής (σελ. 35).

Τα πρώτα δείγµατα τέχνης (εικ.3) τα οποία πιθανώς

συνδέονταν µε θρησκευτικές εκδηλώσεις και τελετές µαγείας,
εµφανίσθηκαν κατά τους προϊστορικούς χρόνους µαζί µε τα
2 3
πρώτα ψήγµατα επιστηµονικής και τεχνολογικής γνώσης. Οι
4
προϊστορικοί άνθρωποι χρησιµοποίησαν χρωστικές ουσίες
που προέρχονταν από µεταλλεύµατα της περιοχής, ρητίνες,
λευκώµατα και άλλα υλικά, καθώς επίσης και διάφορα
εργαλεία χάραξης.

3. Altamira - Βίσσονας
Με την πάροδο των χρόνων η τέχνη εκτός 17.000 ετών
από το θρησκευτικό και το λατρευτικό
αίσθηµα υπηρέτησε την πολιτική της
επίδειξης δύναµης και πλούτου των κυβερνόντων, αλλά και την αισθητική
ποιότητα και την ανάδειξη του ωραίου. Οι επιστηµονικές και τεχνολογικές
κατακτήσεις στήριξαν την δηµιουργία έργων που παρέµειναν µέχρι σήµερα
αξιοθαύµαστα και µνηµειακά (εικ.4). Η τέχνη παρόλα αυτά θεωρήθηκε κοινό
προϊόν της ανθρώπινης εργασίας και των
διάφορων τεχνικών, που ίσως ήταν περισσότερο
εκλεπτυσµένες, αλλά δεν διέφεραν ουσιαστικά
από εκείνες του τεχνίτη. Γι αυτό και κατά την
διάρκεια των αιώνων οι καλλιτέχνες δεν
διαχωρίστηκαν ουσιαστικά από τούς τεχνίτες και
4. “Ερµής και τους χειρώνακτες. Εργάζονταν κατά οµάδες σε
µικρός ∆ιόνυσος” εργαστήρια, ενώ στα χρόνια του µεσαίωνα
του Πραξιτέλη, 5
οργάνωσαν επαγγελµατικές συντεχνίες .
343 πΧ, Μουσείο
Ολυµπίας
Κατά την διάρκεια της Αναγέννησης, οι ιδιαίτερες συνθήκες που 5. “Embryo in the
Uterus” 1512,
επικράτησαν στην Ευρώπη οδήγησαν στην εγκατάλειψη της Leonardo Da Vinci
συλλογικής δουλειάς των εργαστηρίων και απαίτησαν από τον (1452-1519)

2
Ο όρος επιστήµη δήλωνε αρχικά το οργανωµένο σώµα της εξακριβωµένης και τεκµηριωµένης γνώσης.
Στη σύγχρονη εποχή, ο όρος δηλώνει περισσότερο το σύνολο οµοειδών και ταξινοµηµένων γνώσεων. ∆ιακρίνουµε συνεπώς
διαφορετικούς επιστηµονικούς τοµείς που εντάσσονται συνήθως σε δύο µεγάλες οµάδες, τις Φυσικές επιστήµες και τις Κοινωνικές.
Φυσικές Επιστήµες: ασχολούνται µε την µελέτη των φυσικών φαινοµένων.
Κοινωνικές Επιστήµες: ασχολούνται µε την µελέτη της ανθρώπινης συµπεριφοράς και της ανθρώπινης κοινωνίας.
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CF%80%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AE%CE%BC%CE%B7 / 2-11-07
3
Η τεχνολογία περιγράφει ένα ευρύ πεδίο που ασχολείται µε τη γνώση και τη χρήση εργαλείων και τεχνικών και µε το πως αυτό
επηρεάζει την ικανότητα ενός είδους να ελέγχει το περιβάλλον του και να προσαρµόζεται σ' αυτό…….
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1
/ 2-11-07
4
Hollingsworth Mary, Η τέχνη στην Ιστορία του ανθρώπου, Adam, 1989 (σελ.24, 456)
5
Gobrich Ε. Η., “Το χρονικό της Τέχνης”, Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1994 (σελ 248)

- 18 -
καλλιτέχνη να επινοήσει πρωτότυπες “δηµιουργικές συλλήψεις” , να γίνει “εφευρετικός”, να
εκφράσει ιδεώδη και να δηµιουργήσει “µοναδικά” έργα. Ο νέος ρόλος απαίτησε επίσης τον
εµπλουτισµό των γνώσεών του και της επιστηµονικής του κατάρτισης. Ο καλλιτέχνης εκτός από
ζωγράφος και γλύπτης ήταν αρχιτέκτονας, µαθηµατικός, γεωµέτρης, µηχανικός, ανατόµος (εικ 5),
εφευρέτης, φιλόσοφος, ακαδηµαϊκός κ.λπ. Ο Γκιµπέρτι, ο Αλµπέρτι και ο Λεονάρντο
υποστήριξαν µε πάθος ότι ο καλλιτέχνης όχι µόνο οφείλει να διαθέτει θεωρητικές γνώσεις αλλά
6
πρέπει να είναι εξοικειωµένος µε όλες τις ελεύθερες τέχνες . Μια πρώτη µορφή
διεπιστηµονικότητας, συγκεντρωµένη σε ατοµικές προσωπικότητες, είχε εµφανιστεί στην τέχνη. Ο
διανοούµενος καλλιτέχνης όµως από την αναγέννηση και έπειτα, στηριζόταν και επιβίωνε από το
σύστηµα χορηγίας και πατρωνίας, της Εκκλησίας, των βασιλιάδων, των ηγεµόνων και των
ευγενών,7 σύστηµα το οποίο αργότερα έπαψε να υφίσταται.

Ο όγκος των νέων επιστηµονικών γνώσεων και τεχνολογικών

ανακαλύψεων και το σύνολο των κοινωνικών, πολιτικών, οικονοµικών
8
µετασχηµατισµών οδήγησαν στη βιοµηχανική επανάσταση (1780) , κατά
την οποία, για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, λύθηκαν τα δεσµά
της παραγωγικής δύναµης των ανθρώπινων κοινωνιών, και µπόρεσαν να
επιτύχουν συνεχή και γρήγορο πολλαπλασιασµό αγαθών και υπηρεσιών.
7
Η βιοµηχανική επανάσταση είχε σαν αποτέλεσµα την αστικοποίηση του
ου
19 αιώνα και την ανάδειξη του χάσµατος µεταξύ θετικών και θεωρητικών
επιστηµών. Ο καλλιτέχνης οδηγήθηκε σε αδιέξοδα και καθιερώθηκε στη
συνείδηση του κοινού µε την εικόνα του µελαγχολικού µοναχικού
6
6. Van Gogh δηµιουργού (εικ 6) .
(1853-1890)
Αυτοπροσωπο- ο
γραφία 1889 - Μέχρι και τον 19 αιώνα, απολάµβαναν την τέχνη µόνον οι λίγοι ισχυροί και
προνοµιούχοι, οι οποίοι την χρησιµοποιούσαν και
Courtauld Institute ως εργαλείο
διαµόρφωσης εντυπώσεων, δύναµης και εξουσίας. Ουσιαστικά ήταν
αποκοµµένη από την πραγµατική ζωή και τον καθηµερινό άνθρωπο και βρισκόταν µέσα στις
πολυτελείς αίθουσες και τα σαλόνια των προνοµιούχων.
Εκφραζόταν µέσα από την µίµηση, και έδινε “έργα τέχνης” µε υλική υπόσταση, βασισµένα στην
αισθητηριακή εµπειρία της πλαστικότητας, της φόρµας, στα κριτήρια γούστου και στις απόψεις
περί ωραίου. Η αξία τους αποτιµάτο πάντοτε σε µικρά ή µεγάλα οικονοµικά µεγέθη της εποχής
τους.

Ο εικοστός αιώνας, που ακολούθησε συνοδεύτηκε από νέες

κοινωνικές, οικονοµικές, πολιτικές κ.λ.π. αλλαγές και
χαρακτηρίστηκε, από τη ραγδαία εξέλιξη της επιστήµης και της
τεχνολογίας. Η τεχνολογική επανάσταση πήρε τη θέση της
βιοµηχανικής επανάστασης και τα αποτελέσµατα της
συσσωρεµένης επιστηµονικής γνώσης, η οποία αυξήθηκε µε
γεωµετρική πρόοδο, ανέτρεψαν κάθε προσδοκία στους τοµείς
των εφαρµογών τους.
ου
Στις αρχές του 20 αιώνα η τέχνη συµπορεύτηκε µε τη µηχανή 7. “Ταχύτητα µοτοσικλέτας”
και το προϊόν της, που ήταν το αντικείµενο µαζικής παραγωγής, 1913 Giacomo Balla (1871-
µέσα από το κίνηµα του φουτουρισµού, που εκθείασε την νέα 1958), Μουσείο Hermitage,
βιοµηχανική εποχή, την µηχανή και την τεχνολογία, την Αγία Πετρούπολη
ταχύτητα, τον ξέφρενο δυναµισµό των εργοστασίων (εικ 7.).
Μια δεύτερη διεπιστηµονική απόπειρα εµφανίστηκε µε τα κινήµατα του Κονστρουκτιβισµού και
του Bauhaus. Ο Κονστρουκτιβισµός υπηρετώντας τη σοβιετική επανάσταση πρότεινε τη

6
Λαµπράκη Πλάκα Μαρίνα, “Οι πραγµατείες περί ζωγραφικής Αλµπέρτι και Λεονάρδο”, Βικέλαια ∆ηµοτική Βιβλιοθήκη,
Ηράκλειο Κρήτης 1988
7
∆ασκαλοθανάσης Νίκος, Ο Καλλιτέχνης ως ιστορικό υποκείµενο από τον 19ο στον
21ο αιώνα, Αγρα, Αθήνα 2004 (σελ 29, )
8
http://www.econ.uoa.gr/UA/content/gr/Article.aspx?folder=308&office=16&article=1165 / 23-12-07

- 19 -
συνεργασία καλλιτεχνών, σχεδιαστών και µαστόρων προκειµένου να δηµιουργηθούν έργα
εφαρµοσµένης τέχνης, Ο Vladimir Tatlin σχεδίασε µεταξύ άλλων χάρτινα ρούχα και δηµιούργησε
4
βιοµηχανικά σχέδια για θερµάστρα και καρέκλα (εικ 9) δίδαξε ξυλογλυπτική, µεταλλοτεχνία,
κεραµική και πειραµατίστηκε µε τα ανεµόπτερα. Ο Alexander Rodchenko ασχολήθηκε µε το
σχεδιασµό ρούχων (εικ 8), την τυπογραφία, την φωτογραφία και τον κινηµατογράφο, έκανε σχέδια
για αφίσες, για έπιπλα και εικονογραφούσε περιοδικά. Ο El Lissitsky ασχολήθηκε µε την
αρχιτεκτονική (εικ 10), το σχεδιασµό επίπλων και εσωτερικών χώρων, την τυπογραφία και τις
εικονογραφίσεις περιοδικών. Ανάλογες δραστηριότητες ανέπτυξαν όλοι οι καλλιτέχνες του
9
Κονστρουκτιβισµού .

8. 9. 10.
Alexander Καρέκλα “The cloud-
Rodchenko σχεδιασµένη iron” 1925,
(1891-1956) το 1927 στο παρέµεινε
ποζάρει µε ατελιέ του στα σχέδια,
την εργατική Vladimir El Lissitzky
φόρµα πού Tatlin (1890-1941)
σχεδίασε το (1885-1953)
1925

Στο Bauhaus επίσης διάφορες ειδικότητες τεχνιτών συνεργάζονταν µαζί µε τους καλλιτέχνες σε
µια ισότιµη εργασιακή και δηµιουργική πλατφόρµα. Αρχιτέκτονες, ζωγράφοι, γλύπτες
διακοσµητές, υφαντουργοί, τυπογράφοι, χαράκτες, ξυλουργοί, αγγειοπλάστες κ.λ.π σε µια κοινή
προσπάθεια (εικ 11,12,13), για το “….καθολικό έργο τέχνης” το οποίο οραµατίστηκε ο Walter
10
Gropius

11.
12. 13.
Bauhaus in
Wassily MT8 table
Dressau
1925, lamp, 1924
1919-1925
Marcel Wilhelm
Walter
Breuer, Wagenfeld
Gropius
(1902-1981) (1902-1981)
(1883-1969)

O Marcel Duchamp (εικ 14) ήταν ο πρώτος ο οποίος αµφισβήτησε

αυτή την λειτουργία του υλικού αντικειµένου ως έργου τέχνης και το
αποκαθήλωσε από το βάθρο του, γιατί πίστευε ότι τα αληθινά
πράγµατα µιας εποχής είναι αδύνατο να διατηρηθούν και η φύση
τους δεν επιτρέπει να αποθηκευτούν στα µουσεία. Σύµφωνα µε όσα
αναφέρει ο Νίκος Στάγκος «…..o Marcel Duchamp θα ενέπνεε και
θα γονιµοποιούσε τη φαντασία µια νέας γενιάς «για την τέχνη ως
ιδέα», τροφοδοτώντας παραπλήσιες απόψεις, θα καταλήξει στην
αντίληψη για την τέχνη ως φιλοσοφία, ως πληροφορία, ως
14. Marcel Duchamp
γλωσσολογία, ως µαθηµατικά, ως αυτοβιογραφία, ως κοινωνική
(1887-1968)
κριτική, ως αστείο, ως αφήγηση ιστοριών, τέλος, ως διακινδύνευση

9
Στάγκος Νίκος, “΄Εννοιες της Μοντέρνας Τέχνης”, Μορφωτικό ΄Ιδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα ,2005 (σελ 235, 358, 172)
10
Λαµπράκη Πλάκα Μαρίνα, Μπαουχάουζ, Νεφέλη, Αθήνα, 1986 (σελ. 16)

- 20 -
 9
της ίδιας της ζωής του καλλιτέχνη.»

Το πνεύµα του Marcel Duchamp για την τέχνη στην καινούργια της αντίληψη εκφράστηκε, εκτός
των άλλων και µε τη µορφή της βιωµένης χωροχρονικής εµπειρίας, µε τις δράσεις και τις
performances, πρωταρχικά µέσα από το κίνηµα των Dada. Μία από αυτές τις δράσεις ήταν τα
9
ποιήµατα µε ακατάληπτους ήχους ή η ταυτόχρονη απαγγελία τριών ποιηµάτων το 1917 .
ου
Μέχρι τα µέσα του 20 αιώνα, το χάσµα ανάµεσα σε θετικές και ανθρωπιστικές επιστήµες
διευρύνθηκε περισσότερο. Ο ΄Αγγλος φυσικός Charles Percy Snow το επισήµανε στα βιβλία του
“Οι δύο πολιτισµοί και η Επιστηµονική Επανάσταση” και “Οι δύο πολιτισµοί : Μια δεύτερη
µατιά», όπως επίσης επεσήµανε και τα ευεργετικά αποτελέσµατα που θα προέκυπταν από την
11
σύγκλιση των δύο πολιτισµών της επιστήµης και της τέχνης .

Προς το τέλος της δεκαετίας του ’50 αλλά κυρίως στην δεκαετία του ’60, νέα κινήµατα στράφηκαν
προς τις ντανταϊστικές αντιλήψεις έκφρασης. Εκδηλώθηκαν οι πρώτες “δράσεις” της τέχνης µε τα
Happenings και τις Performances στην Αµερική και την Ευρώπη και το κίνηµα Fluxus, µε στόχο
να γεφυρώσει το χάσµα ανάµεσα στην ζωή και την τέχνη, αλλά παράλληλα κατάφερε να
12
προσεγγίσει και τις νέες τεχνολογίες . Με τις δράσεις
των Fluxus, το κοινό έρχεται σε επαφή µε τον
καλλιτέχνη, καλείται, να σκεφτεί, να εγκαταλείψει τον
παθητικό του ρόλο και να συµµετάσχει στην
µεταµόρφωση της ζωής σε τέχνη (εικ 15). ΄Οπως
επισηµαίνει ο Ιταλός ιστορικός τέχνης Achille Bonito
Oliva, «η επιλογή της εφήµερης δράσης σηµαίνει
µετατόπιση της τέχνης από την παραγωγή
αντικειµένων, στην παραγωγή εµπειριών».
Ο Dick Higgins σχολιάζει ότι το πιο σπουδαίο
Happening στο οποίο παίρνουµε µέρος είναι η ζωή
µας και ο Allan Kaprow σηµειώνει «Αν και δεν µπορεί
15. Intermedia 1962, Dick
κανείς να περάσει αυτό το έργο στα παιδιά του µε
Higgins (1938-1998)
µορφή “περιουσιακού” στοιχείου, οι θέσεις και οι αξίες
που ενσωµατώνει σίγουρα µπορούν να
µεταβιβαστούν. Και, όπως τόσες απόλυτα αποδεκτές αλλά εφήµερες πλευρές της ζωής µας, αυτή
η τέχνη µπορεί να θεωρηθεί ως µια οντότητα που την αγγίζουµε και δεν την αγγίζουµε, κάτι που
πρέπει να ανανεώνεται µε διαφορετικούς τρόπους, όπως η ωραία κουζίνα ή οι αλλαγές των
εποχών, που δεν τις βάζουµε στην τσέπη µας, αλλά ωστόσο είναι αναγκαίες.»

Η σηµερινή εποχή συγκλονίζεται από τρεις ιστορικής σηµασίας ανακατατάξεις: στην τεχνολογία,
13
στις κοινωνικές δοµές και στις επιστήµες της ζωής . Στην αυγή των νέων τεχνολογιών και της
ψηφιακής εποχής, η έκρηξη τον τοµέα της πληροφορικής και ο καταιγισµός των ανακαλύψεων
καθιστά αυτονόητο το γκρέµισµα των στεγανών και την κατάργηση των ορίων µεταξύ των
επιστηµών και της τέχνης. Αντίθετα οδήγησε στη δηµιουργία επικοινωνιακών διαύλων, τη
11
σύγκλιση και τη µεταξύ τους σύµπραξη .
Στον χώρο της τέχνης, τα νέα τεχνολογικά µέσα όπως video (σηµαντικό καλλιτεχνικό µέσον
έκφρασης από την δεκαετία του ’70), ψηφιακά πολυµέσα, διαστηµική τεχνολογία, ολογραφήµατα,
τεχνικές προσοµοίωσης, γενετική, ακτίνες laser, δίκτυα και διαδίκτυο, τηλεπαρουσία, τεχνητή
νοηµοσύνη, τεχνητή ζωή, ροµποτική (εικ.16), νανοτεχνολογία κ.λ.π. προσφέρουν ένα
συναρπαστικό πεδίο δράσης και δηµιουργίας. Κατά συνέπεια αλλάζουν όλα όσα γνωρίζαµε

11
Αννα Χατζηγιαννάκη, “Η τέχνη στην εποχή της Βιοτεχνολογικής Επανάστασης - In vivo-in vitro” εκδόσεις Futura, µε την
ευγενική υποστήριξη του Ιδρύµατος Ιωάννου Φ. Κωστόπουλου, Αθήνα 2008
12
Χαραλαµπίδη ΄Αλκη, “Η τέχνη του 20ου αιώνα” τόµος ΙΙΙ, University Studio Press, Θες/νίκη 1995 (σελ 224)
13
Σύµφωνα µε την Wikipedia ως επιστήµες της ζωής ορίζονται η Βιολογία, Βιοτεχνολογία, Βιοχηµεία
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CF%84%CE%B7%CE%B3%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1:%CE
%95%CF%80%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AE%CE%BC%CE%B5%CF%82_%CE%96%CF%89%CE%AE%CF%8
2 /23-12-07

- 21 -
µέχρι τώρα για την τέχνη αλλά και για τον ίδιο τον καλλιτέχνη, που εγκαταλείπει την ροµαντική,
µυθοποιηµένη εικόνα της µοναχικότητας και επιλέγει την οµαδική δηµιουργία. Νέα κινήµατα και
ου
τάσεις εµφανίστηκαν από την τελευταία δεκαετία του 20 αιώνα. Καλλιτέχνες οι οποίοι
χρησιµοποιώντας όλα τα µέσα που προαναφέρθηκαν, σε µια τρίτη ∆ιεπιστηµονική σύµπραξη,
εκφράζουν και σχολιάζουν τις αναζητήσεις, τους στοχασµούς, τους προβληµατισµούς και τα
άγχη του σύγχρονου ανθρώπου.
Μερικά από τα κυριότερα είδη είναι η Computer Art, Cyberarts, Digital Art, Electronic Art, Internet
Art, New Media Art, Telematic Art, Bio Art, Transgenic Art και Bio Art.

- 22 -
16. Stelarc – “Το τρίτο χέρι”

- 23 -
 Βιοτεχνολογία

«Βιοτεχνολογία είναι η τεχνολογία χρησιµοποίησης των βιολογικών διεργασιών για την

παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών προς όφελος του ανθρώπου. Στα βιοτεχνολογικά προϊόντα
περιλαµβάνονται φαρµακευτικές πρωτεϊνες, τροφές, απορρυπαντικά κ.α., ενώ στις υπηρεσίες
περιλαµβάνεται ένα πλήθος εφαρµογών, από την επεξεργασία λυµάτων και αποβλήτων ως την
14
ιατρική διάγνωση ή τα ελπιδοφόρα επιτεύγµατα της γονιδιακής θεραπείας.»
15
Η βιοτεχνολογία αξιοποιεί τα σύγχρονα επιτεύγµατα της Μοριακής Βιολογίας και χρησιµοποιεί
ένα πλήθος τεχνικών, στις οποίες συµπεριλαµβάνονται η τεχνολογία ανασυνδυασµένου DNA,
(τεχνικές αποµόνωσης DNA, ακριβής κοπή του µε χρήση σε βακτήρια που κλωνοποιούνται)
τεχνικές ιστοκαλλιεργειών και καλλιεργειών κυττάρων σε µεγάλη κλίµακα, PCR κ.α.
Έχει πλήθος εφαρµογών στις επιστήµες υγείας, στο περιβάλλον, στην γεωργία, στην κτηνοτροφία
και στη βιοµηχανία.
16
Ο όρος βιοτεχνολογία εισήχθη από τον Ούγγρο Karl Ereky το 1919 σε ένα βιβλίο του, όπου
µελετούσε την παραγωγή προϊόντων και ουσιών µε την χρήση οργανισµών και αναφερόταν στην
σύνδεση της βιολογίας µε την τεχνολογία. Εξέλιξη του αρχικού αυτού όρου αποτελεί ο ορισµός
της βιοτεχνολογίας, σύµφωνα µε την Convention on Biological Diversity (Συνθήκη για την
Βιολογική Ποικιλότητα) το 1992, ως κάθε τεχνολογικής εφαρµογής που χρησιµοποιεί βιολογικά
συστήµατα, ζωντανούς οργανισµούς ή συστατικά τους, για να παράξει ή να τροποποιήσει
προϊόντα ή διαδικασίες για συγκεκριµένη χρήση.
Με την ευρύτερη έννοια αυτού του όρου στην βιοτεχνολογία συµπεριλαµβάνονται πανάρχαιες
τεχνικές, όπως η καλλιέργεια φυτών, η εξηµέρωση και εκτροφή ζώων που χρονολογείται πριν
από 10.000 χρόνια, η ζύµωση του ψωµιού, που χρονολογείται πριν από 6.000 χρόνια, ή της
µπύρας, του κρασιού και του τυριού πριν από 3.000 χρόνια. Ακόµη πολλές άλλες κοινές
πρακτικές, γνωστές στην ανθρωπότητα από αιώνες, όπως η επιλογή και ανάπτυξη βελτιωµένων
ειδών φυτών και ζώων, και πιο πρόσφατα η βελτίωση του τρόπου των καλλιεργειών µε
λιπάσµατα, εντοµοκτόνα και πολλά άλλα.
17
Με στενότερη αντίληψη του όρου, σύµφωνα µε την ∆ήλωση του 2000 για την βιοτεχνολογία , του
Οργανισµού Επισιτισµού και Γεωργίας των Ηνωµένων Εθνών (FAO, Food and Agriculture
Organization of United Nations), ο όρος µπορεί να περιορισθεί στις εφαρµογές των νέων
τεχνικών της γενετικής µηχανικής και µοριακής βιολογίας και στις νέες αναπαραγωγικές
διαδικασίες, καλύπτοντας ένα φάσµα τεχνικών, όπως ο χειρισµός γονιδίων, η µεταφορά γονιδίων,
ο ανασυνδυασµός του DNA, η κλωνοποίηση σε φυτά και ζώα.
Παρόµοιος είναι και ο ορισµός που δόθηκε στον όρο «µοντέρνα βιοτεχνολογία» από το
Πρωτόκολλο της Καρθαγένης για την Βιοασφάλεια (Cartagena Protocol on Biosafety, Montreal
2000). Σύµφωνα µε αυτό, στον όρο «µοντέρνα βιοτεχνολογία» περιλαµβάνονται α) οι
εργαστηριακές (in vitro) τεχνικές πάνω στο DNA, όπως ο ανασυνδυασµός του DNA, και η άµεση
µεταφορά γενετικού υλικού και οργανυλλίων και β) η ένωση κυττάρων ανάµεσα σε είδη
διαφορετικών οικογενειών, που ξεπερνούν τα όρια της φυσιολογικής αναπαραγωγής και που δεν
συγκαταλέγονται στις παραδοσιακές µεθόδους εκτροφής και επιλογής ειδών.

14
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CE%B9%CE%BF%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%BF%CE%BB%CE%BF%
CE%B3%CE%AF%CE%B1 /13-12-07
15
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CE%B9%CE%BF%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%BF%CE%BB%CE%BF%
CE%B3%CE%AF%CE%B1 /13-12-07
16
http://www.accessexcellence.org/RC/AB/BC/Overview_and_Brief_History.html /13-12-07
17
http://www.parembasis.gr/2005/05_10_01.htm /13-12-07

- 24 -
17. Αναπαράσταση µορίου DNA

- 25 -
 Χρονολόγιο των επιτευγµάτων του 20ου αιώνα,
στην Επιστήµη και στην Βιοτεχνολογία

Η Τεχνολογία και οι επιστήµες της ζωής, µέσα από την έρευνα, διέγραψαν µια συγκλονιστική
ου
πορεία κατά την διάρκεια του 20 αιώνα και τα αποτελέσµατά τους ξεπέρασαν κάθε προσδοκία.
Η νέα εποχή που ζούµε µας προσφέρει την ευκαιρία να είµαστε µάρτυρες των ιστορικών ηµερών,
που ο άνθρωπος αλλάζει σελίδα στο βιβλίο της ύπαρξής του επάνω στον πλανήτη. Ήδη ο µέσος
‘‘∆υτικός ’’ άνθρωπος βιώνει µια ριζικά διαφορετική καθηµερινότητα από τον άνθρωπο του 19ου
ου
αιώνα ή ακόµα και των αρχών του 20 .

Στον πίνακα που ακολουθεί αναφέρονται οι σηµαντικότερες από τις εξελίξεις του 20ου αιώνα18 19

στους τοµείς της τεχνολογίας, και των επιστηµών της ζωής:

1900 Πρώτη δηµόσια παρουσίαση των συµπερασµάτων του Mendel στη γενετική
όταν βρέθηκαν τα έγγραφά του της περιόδου 1865-1866 (Τ)
1902 Εµφανίζεται ο όρος “Ανοσολογία”(B)
1903 Το αεροπλάνο των αδελφών Wright παρέµεινε σε πτήση για 12 λεπτά (Τ)
1906 O Thomson ανακάλυψε το ηλεκτρόνιο (Τ)
Εισάγεται ο όρος “Γενετική”(B)
1908 Η Ford παρήγαγε το αυτοκίνητο “Model T” (T)
1913 O Edison εφηύρε τις ταινίες µε ήχο (Τ)
1916 Ο Einstein δηµοσίευσε την θεωρία της σχετικότητας (Τ)
1919 Εισάγεται ο όρος “Βιοτεχνολογία” από τον Ούγγρο Karl Ereky (Β)
1927 Ο Heisenberg πρότεινε την αρχή της αβεβαιότητας (Τ)
Πραγµατοποιήθηκε η πρώτη τηλεοπτική µετάδοση στην Αγγλία (Τ)
1928 Ο Fleming ανακαλύπτει την πενικιλίνη (Β)
1939 Ανακάλυψη της Φωτογραφίας Kirlian (T)
1944 Αποδεικνύεται ότι το DNA είναι η ουσία του γονιδίου (Β)
1945 Πυροδοτήθηκε η πρώτη ατοµική βόµβα στην Χιροσίµα (Τ)
1946 Το πανεπιστήµιο της Πενσυλβάνιας ανέπτυξε τον υπολογιστή ENIAC, που
περιέχει 18.000 κενούς σωλήνες (Τ)
1951 O Franklin ανακάλυψε την ελικοειδή µορφή των νουκλεϊνικών οξέων
(RNA – DNA) (Β)
1952 Η πρώτη χειρουργική επέµβαση αλλαγής φύλλου (Τ)

18
Η Ηστορία της Βιοτεχνολογίας http://www.biotechinstitute.org/what_is/timeline.html / 2-1-08
19
Η Ιστορία της Τεχνολογίας http://www.crimsonbird.com/science/timeline.htm / 2-1-08

- 26 -
1953 Οι Watson και Crick ανακαλύπτουν την τρισδιάστατη δοµή του DNA (B)
1957 Ο πρώτος τεχνητός δορυφόρος Sputnik τίθεται σε γήινη τροχιά (Τ)
1961 Γίνεται για πρώτη φορά κατανοητός ο γενετικός κώδικας (Β)
1969 Οι πρώτοι άνθρωποι περπατούν στο φεγγάρι (Τ)
Μετεωρίτης στην Αυστραλία βρέθηκε να περιέχει αµινοξέα (Τ)
Πραγµατοποιήθηκε η πρώτη σύνδεση του δικτύου της APRANET που
απετέλεσε πρόδροµο του ∆ιαδικτύου(Τ)
1970 Προσδιορίζονται συγκεκριµένες νουκλεάσες, που ανοίγουν το δρόµο της
κλωνοποίησης γονιδίων (Β)
1972 Οι Cohen και Boyer δηµιουργούν το πρώτο ανασυνδuαζόµενο πείραµα DNA
Χρησιµοποιώντας γονίδια βακτηριδίων (Β)
Ανακαλύπτεται ότι το DNA του ανθρώπου είναι κατά 99% ίδιο µε του
χιµπατζή και του γορίλλα.(Β)`
1979 Η τεχνητή γονιµοποίηση δίνει το πρώτο “παιδί του σωλήνα” (Β)
1980 Το Αµερικάνικο Ανώτατο ∆ικαστήριο εγκρίνει τις γενετικά κατασκευασµένες
Μορφές ζωής (Β)
1982 Εναρξη των επικοινωνιών από δορυφόρο σε τροχιά (Τ)
1983 Συντίθεται το πρώτο συνθετικό χρωµόσωµα (Β)
1984 Αναπτύσσεται το πρώτο γενετικά κατασκευασµένο εµβόλιο (Β)
1986 Ανάπτυξη των πρώτων υπεραγωγών υψηλής θερµότητας (Τ)
1986 Γίνονται οι πρώτες δοκιµές γενετικά τροποποιηµένου φυτού σε καπνό(Β)
1988 Εγκρίνεται το πρώτο γενετικά κατασκευασµένο εµβόλιο της ηπατίτιδας β (Β)
1994 Εγκρίνεται για πώληση η γενετικά τροποποιηµένη ντοµάτα, που αντιστέκεται
στο σάπισµα (Β)
1995 Ανακάλυψη του Top Quark στο Fermilab (Τ)
Οι µηχανές αναζήτησης ανακηρύσσονται τεχνολογία της χρονιάς (Τ)
1997 Κλωνοποιήται το πρόβατο Dolly (Β) (εικ. 18)
1998 Παράγεται in vitro ανθρώπινο δέρµα (Β)
1999 Το internet τροµοκρατείται από τον ιό της χιλιετίας (Τ)
2000 Ένα δισεκατοµµύριο σελίδες έχουν καταχωρηθεί στο web (Τ)
2001 Αποκωδικοποιείται πλήρως και δηµοσιεύεται το ανθρώπινο γονιδίωµα (Β)
2003 Γίνεται ευθανασία στην Dolly διότι νόσησε από ασθένεια των πνευµόνων (Β)

- 27 -
 18. Το κλωνοποιηµένο πρόβατο Dolly

- 28 -
 Βιοηθική

«Βιοηθική είναι ο κλάδος εκείνος της επιστήµης που ασχολείται µε τα ηθικά προβλήµατα που
προέκυψαν από τις νέες ανακαλύψεις της Βιολογίας και τις εφαρµογές της Γενετικής Μηχανικής
και συνίσταται στην προσπάθεια αποφυγής µη αντιστρεπτών καταστάσεων που σχετίζονται µε τον
χειρισµό του γενετικού υλικού. Από τη φύση της η Βιοηθική είναι το σηµείο τοµής διαφορετικών
επιστηµονικών πεδίων της Βιολογίας που περιλαµβάνουν τη Γενετική, τη Βιοτεχνολογία, τη
Βιοϊατρική ενώ εµπλέκονται και τελείως διαφορετικοί γνωστικοί τοµείς όπως η Νοµική ή η
20
Θεολογία.» .

Αναπτύχθηκε µόλις τα τελευταία 30 χρόνια, ωστόσο οι ρίζες της βρίσκονται στην αρχαία ελληνική
ιατρική και τη φιλοσοφία. και γεφυρώνουν το χάσµα µεταξύ τέχνης και επιστήµης.
Ανάγκη ανάπτυξης βιοηθικών κανόνων απετέλεσαν οι ραγδαίες αλλαγές των εφαρµογών της
τεχνολογίας οι οποίες έθεσαν καθοριστικά ζητήµατα ηθικής. Τα σηµαντικότερα από αυτά τα
21
ζητήµατα παραθέτω παρακάτω :

1. Η τεχνολογία από την µία µεριά συµβάλει στην δηµιουργία πολυδύναµων κυττάρων για
θεραπευτικούς σκοπούς αλλά από την άλλη επιτρέπει την κλωνοποίηση.
2. Η ολοένα αυξανόµενη χρήση της γενετικής µας ταυτότητας, δηλαδή στοιχείων του γενετικού
µας υλικού, τα οποία µας χαρακτηρίζουν ως άτοµα, είναι απαραίτητη για την εξατοµίκευση
θεραπευτικών αγωγών, εµπεριέχει όµως κινδύνους από την ανεξέλεγκτη δηµοσιοποίησή της.
Αντίστοιχο παράδειγµα αποτελεί η γενετική διάγνωση µιας ασθένειας ή του αυξηµένου κινδύνου
για την εκδήλωσή της, για την οποία δεν υπάρχει η κατάλληλη θεραπεία, γεγονός που θα την
καθιστούσε ένα είδος ιδιότυπου βασάνου για το άτοµο.
3. Η δυνατότητα της προγεννητικής διάγνωσης αποτελεί ίσως τον µοναδικό τρόπο εξάλειψης
πλήθος ανίατων και βασανιστικών για τον πάσχοντα και την κοινωνία ασθενειών. Θέτει όµως
πολλά ηθικά διλήµµατα: τι πρέπει να γίνει µε ασθένειες που θα εκδηλωθούν πολλά χρόνια µετά τη
γέννηση, τι πρέπει να γίνει µε εύκολα ιάσιµες ασθένειες, πόσο σαφής είναι η διάκριση της
ασθένειας από µια φυσιολογική αν και όχι βέλτιστη λειτουργία του οργανισµού (πχ µειωµένη
όραση) και σε ποιο βαθµό επιτρέπεται στους γονείς να επιλέγουν τα χαρακτηριστικά των τέκνων
τους. Και τέλος σε ποιο βαθµό αποφασίζει ο γονέας για την τύχη του αγέννητου εµβρύου και τέλος
σε ποιο βαθµό η κοινωνία.
4. Ένας άλλος τοµέας ο οποίος χρήζει προσοχής είναι η χρησιµοποίηση στην αγροτική παραγωγή
γενετικά τροποποιηµένων φυτών µε βελτιωµένες ιδιότητες (αυξηµένη παραγωγή, ανθεκτικότητα σε
ασθένειες).

Για όλα τα παραπάνω ηθικά ζητήµατα θεσπίστηκε από την Unesco η ‘‘∆ιακήρυξη της Βιοηθικής
και Ανθρωπίνων ∆ικαιωµάτων’’(βλ. παρ.).
Ο ΟΗΕ πρότεινε το πρωτόκολλο βιοασφάλειας (της Καρθαγένης) (βλ.παρ.). Στόχος του
Πρωτοκόλλου είναι η θέσπιση των ελαχίστων απαιτουµένων διαδικασιών διεθνώς, που θα
ρυθµίζουν τις υποχρεώσεις των κρατών για την µεταφορά Ζωντανών τροποποιηµένων
Οργανισµών (ΖΤΟ) από το χώρο κυριαρχίας ενός κράτους σε άλλο (βλέπε παράρτηµα).
Στην Ευρωπαϊκή ΄Ενωση λειτουργεί η Προσωρινή Επιτροπή Ανθρώπινης Γενετικής και Άλλων
Νέων Τεχνολογιών της Σύγχρονης Ιατρικής η αποία ασχολείται σχετικά µε ότι αφορά στις
δεοντολογικές, νοµικές, οικονοµικές και κοινωνικές προεκτάσεις της ανθρώπινης γενετικής.
Επίσης σε κάθε χώρα λειτουργεί Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής, αλλά και επιτροπές ελέγχου για
κάθε επιστηµονικό κλάδο ξεχωριστά.

20
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CE%B9%CE%BF%CE%B7%CE%B8%CE%B9%CE%BA%CE%AE / 15-11-07
21
Οι πληροφορίες για την παράθεση των ζητηµάτων ηθικής είναι από την οµιλία του Ι.Μ. Βαρβιτσιώτη που δόθηκε Εθνικό Ίδρυµα
Ερευνών, 31 Μαρτίου 2003 µε θέµα “Βιοτεχνολογία και Βιοηθική: Παρόν και Μέλλον” και αντλήθηκαν από την ιστοσελίδα
http://www.idkaramanlis.gr/html/drast/gr/imerides/03/h030331_om01.html / 13-11-07

- 29 -
΄Ολοι αυτοί οι µηχανισµοί ελέγχου έχουν ως στόχο την ένταξη των επιτευγµάτων της
βιοτεχνολογίας και των εφαρµογών της σε ένα πλαίσιο ηθικής µε σκοπό την προστασία και την
εξυπηρέτηση του ανθρώπου.
Οι κανόνες βιοηθικής ασφαλώς διέπουν όλες τις µορφές έρευνας που πραγµατοποιούνται στα
βιοτεχνολογικά εργαστήρια, συµπεριλαµβανοµένων και των ερευνών προς χάριν της τέχνης.

- 30 -
19. Ζelle

- 31 -
 H βιολογία στην τέχνη

Η βιολογία ενσωµατώθηκε στην οπτική της τέχνης και τα επιτεύγµατά της αποτυπώθηκαν στην
καλλιτεχνική δηµιουργία.
Οι Βαβυλώνιοι πριν από 6000 χρόνια, εκτός από τους περίφηµους κώδικες που κατέγραφαν
νόµους, νοµισµατικές µονάδες, συναλλαγές κ.λ.π., αποτύπωναν σε πινακίδες από πηλό και τα
πρώτα γενεαλογικά δένδρα στα οποία καταγραφόταν η µεταβίβαση κληρονοµικών
χαρακτηριστικών σε διασταυρώσεις αλόγων (εικ. 20).
Οι Σουµέριοι αρχαίοι ζυθοπαραγωγοί, απαθανάτισαν επάνω στις πλάκες του αργίλου τη
διαδικασία παραγωγής µπύρας, µια καθαρά βιοτεχνολογική διαδικασία (εικ. 21).
Αναπαρήχθησαν µε ακρίβεια τα όντα και κατά την Κλασική και Ελληνιστική περίοδο µελετήθηκαν
µε ακρίβεια και αποδόθηκαν η οµορφιά αλλά επίσης και οι σωµατικές ατέλειες, η ασχήµια και τα
χαρακτηριστικά των νοσηµάτων (εικ 22).

20. Αρχαίοι Βαβυλώνιοι- 21.Σουµέριοι 22. Υστεροελληνιστικό

Γενεαλογικά δένδρα αλόγων ζυθοπαραγωγοί άγαλµα νάνου

Για 1000 περίπου χρόνια. πριν από την αναγέννηση, καταγράφηκαν και εικονογραφήθηκαν σε
πάρα πολλές Βοτανικές µε περισσότερα από 400 είδη φυτών (εικ. 23), ενώ µεταξύ των
επιστηµών που γνώρισαν άνθιση κατά την Αναγέννηση ήταν η Ανατοµία .
Ο Leonardo da Vinci, σε διάστηµα 30 ετών έκανε ανατοµία σε περισσότερα από 30 πτώµατα
ανδρών και γυναικών. Ο Μιχαήλ Άγγελος επίσης πραγµατοποίησε ανατοµές.
Το ενδιαφέρον για την ανατοµία απεικονίζεται στον πίνακα του Rembrandt ‘‘Το µάθηµα ανατοµίας
του Dr. Nicolaes Tulp’’ (εικ. 24).
Αργότερα ο Ernst Haeckel καθιερώθηκε ως ερευνητής όταν εξέδωσε το 1862, τη µονογραφία
πάνω στα ακτινόζωα, την κλάση των µονοκύτταρων οργανισµών, την οποία µελέτησε στη
Μεσσήνη της Ιταλίας.

23. Βοτανική 24. “Το µάθηµα ανατοµίας του

Vivae Eicones Dr. Nicolaes Tulp”1632,
1530 Rembrandt (1606-1669)
Collection of Maurithuis, Hague

- 32 -
Οι υδατογραφίες του στα ακτινόζωα, αλλά και οι µεταγενέστερες (εικ. 33) στις οποίες
αναπαρέστησε µέδουσες, θαλάσσιες ανεµώνες, κ.α. θαλάσσιους οργανισµούς, θεωρήθηκε ότι
επηρέασαν την γερµανική εκδοχή της Art Nouveau (εικ. 25), όπως επίσης τον Max Ernst (εικ.26) και
τους ζωγράφους του Bauhaus, Kandinsky (εικ. 27) και Klee (εικ.28).

25. Art Nouveau 26. Κοµµιογραφία χωρίς 27.”Enfassenent retle”, 28. “Around the Fith”
Κόσµηµα, γυναίκα τίτλο 1920-21, Max Ernst 1938, Vassil Kadinsky Τέµπερα και λάδι 1926,
έντοµο του R. (1891-1973), Μουσείο (1866-1944), λάδι σε Paul Klee (1879-1940)
Lalique (1860- Μοντέρνας Τέχνης, Νέα καµβά,
1945) Υόρκη George Pompidou
Center, Παρίσι

Στην αρχιτεκτονική οι βιοµορφές ενέπνευσαν τον Hector Guimard (εικ. 29) στις εισόδους του
Παρισινού µετρό, τον Βέλγο αρχιτέκτονα Victor Horta (εικ. 30),τον Antonio Gaudi, του οποίου τα
µοναδικά κτίρια στη Βαρκελώνη, ατενίζουν τον επισκέπτη σαν έµβια όντα που έχουν
εγκατασταθεί στην πόλη (εικ.31), και επίσης τον σπουδαίο αρχιτέκτονα Frank Loyd Wright (εικ 32).

29. Είσοδος Μετρό 30.Casa Van

στο Παρίσι, Eetvelde
Σχεδιάστηκε Βρυξέλλες
το1899, Hector 1897-1900,
Guimard (1876- Victor Horta
1942) (1861-1947)

31. La
Pedrera
Casa Milà ,
Βαρκελώνη
1906-1910 32. Μουσείο
Antonio Guggenheim
Gaudi(1852 Νέα Υόρκη,
-1926) Περατώθηκε
το 1959, Frank
Lloyd Wright
(1867-1959)

22
Όλες οι πληροφορίες αυτού του κεφαλαίου αντλήθηκαν από την ιστοσελίδα http://www.biology4u.gr/september/bioart3.htm

- 33 -
 33. Από το βιβλίο του Ernst Haeckel “Art forms of Nature”

- 34 -
 Bioart

1. Ετυµολογικός Ορισµός
Ετυµολογικά, ο όρος είναι διεθνής και προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «βίος» που
σηµαίνει «ζωή» και την αγγλική λέξη «art» που σηµαίνει τέχνη.
Στην ελληνική γλώσσα, τουλάχιστον, δεν θα µπορούσαν αυτές οι δύο έννοιες να συνδέονται
περισσότερο , καθώς η λέξη τέχνη παράγεται από το ρήµα «τίκτω» που σηµαίνει γεννώ. Και
23 24
γεννώ σηµαίνει δίνω ζωή.
Επίσης πρόκειται για δύο έννοιες οι οποίες δεν επιδέχονται συγκεκριµένο ορισµό. Αντίθετα τους
έχουν δοθεί πάρα πολλές ερµηνείες, χωρίς ικανοποιητική και απόλυτη απόδοση.

Η λέξη “ζωή” έχει δύο ερµηνείες. Σύµφωνα µε την wikipedia25 «Με τον όρο “ζωή ” µπορεί να
αναφερόµαστε στην συνεχή εξέλιξη της οποίας τα έµβια όντα αποτελούν µέρος. Με τον όρο “ζωή”,
επίσης µπορεί κανείς να αναφέρεται στην περίοδο µεταξύ γέννησης και θανάτου ενός
οργανισµού.»
Σύµφωνα µε κάποιους ορισµούς ζωή είναι …ό,τι έχει κίνηση, µεταβολισµό, οµοιόσταση,
26 26
ερεθιστικότητα, αναπαραγωγή, και τελεονοµία ….Βασική δοµή της ζωής είναι το κύτταρο
25
….Ένα βακτήριο είναι έµβιος οργανισµός αλλά ένας ιός δεν είναι …. Η ζωή στην Γή στηρίζεται
στον κύκλο του άνθρακα…και µέχρι τώρα τουλάχιστον …η ζωή στον πλανήτη µας είναι το
µοναδικό διαθέσιµο παράδειγµα27.
Με τον ορισµό της ζωής υπό συνεχή επαναπροσδιορισµό, άλλα µοντέλα µε παρόµοιες ιδιότητες
και µηχανισµούς θα µπορούσαν να συµπεριληφθούν κάτω από τον ίδιο όρο. Η Τεχνητή ζωή και
η ροµποτική είναι σύγχρονοι επιστηµονικοί ερευνητικοί κλάδοι που έχουν να παρουσιάσουν
εντυπωσιακά επιτεύγµατα. Σήµερα µιλάµε για συνθετική χηµεία, για το σύµπαν και τους ιούς των
27
υπολογιστών, για τεχνητή νοηµοσύνη, για ευφυείς πράκτορες κ.λ.π.

Οσον αφορά τον όρο “τέχνη” πολλοί ορισµοί έχουν προταθεί: Τέχνη είναι …η κατεξοχήν ποιητική
25
ικανότητα του ανθρώπου….τέχνη είναι εµπειρία και ταλέντο …τέχνη είναι πνευµατική δηµιουργία
28
…….ότι δεν χρειάζεται να δοθεί ένας ορισµός της τέχνης ……..και ότι τέχνη δεν υπάρχει αλλά
29
υπάρχουν µόνο καλλιτέχνες …..
Ένα είναι το γεγονός ότι η τέχνη εµφανίστηκε ταυτόχρονα µε τον νοήµονα άνθρωπο και
συµπορεύθηκε και αλληλεπίδρασε µε την ζωή του, στην µικρή του ιστορία του πάνω στον
πλανήτη.

2. Ερµηνευτικός ορισµός
α) Ερµηνευτικά σύµφωνα µε τον ορισµό της Wikipedia «Bioart30 είναι η πειραµατική τέχνη στην
οποία το µέσον είναι οργανικό υλικό και τα έργα τέχνης παράγονται σε εργαστήρια η ακόµα και
στα στούντιο των καλλιτεχνών, αν και εγείρεται µεγάλη συζήτηση για την απόλυτη έννοια του τι
είναι ζωντανό και τι όχι. Το “εργαλείο” είναι η βιοτεχνολογία, η οποία περιλαµβάνει κλάδους όπως

23
http://www.gnosinet.gr/ez/irsearch.asp / 4-11-07
24
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%AD%CF%87%CE%BD%CE%B7 / 5-11-07
25
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%96%CF%89%CE%AE /5-11-07
26
Νέα Μεγάλη Σχολική εγκυκλοπαίδεια Γιοβάνη, Τόµος 8ος, σελ. 31
27
http://homepages.pathfinder.gr/georgios_ii/etc/alife/alife_full.html / 4-10-07
28
Θέση που υποστηρίζει ο Wittgenstein, όπως αναφέρει ο Arthur Danto στο βιβλίο του “Η µεταµόρφωση του κοινότοπου”,
Μεταίχµιο 2004 (σελ 106)
29
Gobrich Ε. Η., “Το χρονικό της Τέχνης”, Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1994 (σελ 15)
30
http://en.wikipedia.org/wiki/BioArt / 5-11-07

- 35 -
την εφαρµοσµένη µηχανική και την κλωνοποίηση. Επειδή δεν υπάρχει καµία κωδικοποιηµένη
έννοια της Bioart, το µέσον και το ύφος της είναι σε συνεχή επαναπροσδιορισµό. Τα υλικά που
χρησιµοποιούν οι καλλιτέχνες της Bioart είναι κύτταρα, µόρια DNA, και ζωντανοί ιστοί. Οι
πειραµατισµοί µε τις επιστήµες της ζωής& ( βιολογία βιοτεχνολογία βιοχηµεία) επιφέρουν ηθική,
ου
κοινωνική και αισθητική έρευνα. Η Bioart στις αρχές του 21 αιώνα φέρνει ακόµα πιο κοντά τις
“τέχνες και τις επιστήµες”»

Καλλιέργειες βακτηρίων που εκτίθενται σε κατάλληλες συνθήκες ώστε να αναπτύξουν

διαµορφώσεις, µόρια DNA των οποίων η αλληλουχία µετουσιώνεται µε τη χρήση λογισµικού σε
εικόνες αλλά και ήχους υψηλής ακρίβειας, οργανισµοί που έχουν τροποποιηθεί γενετικά, ώστε να
παράγουν ένα συγκεκριµένο αισθητικό αποτέλεσµα, µικρογλυπτική που αξιοποιεί τη
στερεοδιάταξη των πρωτεϊνών, επιχρωµατισµένα χρωµοσώµατα κ.α., είναι µερικοί από τους
ατέλειωτους συνδυασµούς υλικών και µεθόδων για την παραγωγή των έργων της Bioart. Όλα τα
παραπάνω καλύπτονται επίσης από τον όρο Wet Biology.

Μία δεύτερη άποψη όµως θεωρεί ότι η Bioart µπορεί να υποστηρίζεται και από άλλους
επιστηµονικούς κλάδους όπως ροµποτική, τεχνητή νοηµοσύνη, νανοτεχνολογία, ψηφιακή
τεχνολογία κ.λ.π. αρκεί να διερευνάται και να πραγµατεύεται το φαινόµενο της ζωής…Αυτή η
άποψη υιοθετείται και αναπτύσσεται στην παρούσα έρευνα.

3. Ιστορία της Bioart

Η δειλή της εµφάνιση έγινε την
δεκαετία του 1980 κάνοντας
χρήση της βιολογίας και
παρουσιάζοντας έργα
εµπνευσµένα από τον κόσµο των
µικροσκοπίων. ΄Αρχισε όµως να
δραστηριοποιείται πειραµατικά
και να παίρνει την σηµερινή της
µορφή κατά την δεκαετία του
1990 εισχωρώντας στον χώρο
της βιοτεχνολογίας. Είναι
δύσκολο να εντοπιστεί ό πρώτος
Bioatr καλλιτέχνης. Ο George
Gessert είναι από τους
παλαιότερους που
πειραµατίστηκαν στον τοµέα
αυτό, όπως και ο Joe Davis.
Σίγουρα όµως ο Eduardo Kac,
της έδωσε την µεγαλύτερη
δηµοσιότητα που είχε λάβει ποτέ,
µε µε το “GFP Bunny”.
Από το 2000 και µετά, δόθηκε 34. Το λογότυπο της έκθεσης
στην Bioart η ευκαιρία να “Paradise Now”
εκφραστεί χρησιµοποιώντας τα
τελευταία επιτεύγµατα της βιοτεχνολογίας και δηµιουργώντας ριζικά διαφοροποιηµένα και
προκλητικά έργα, ενώ πολλοί από τους καλλιτέχνες είναι οι ίδιοι βιοτεχνολόγοι.
31
Το 2000 παρουσιάστηκε στις ΗΠΑ η πρώτη µεγάλη έκθεση Bioart µε τον τίτλο “Paradise Now” .
Στην έκθεση παρουσιάστηκαν και συµβατικά περιγραφικά έργα (βλ.παρ.), αλλά ήταν ακόµα
απροσδιόριστο το πεδίο δράσης και αδιευκρίνιστη ή ίδια η έννοια και η υπόσταση της Bioart.

31
http://www.genomicart.org/pn-home.htm / 28-9-07

- 36 -
Σήµερα διεπιστηµονικά εργαστήρια τα οποία βρίσκονται κυρίως στις ΗΠΑ (ΜΙΤ), στην Ευρώπη
(Λιουµπλιάνα), στην Αυστραλία, στην Ιαπωνία προσφέρουν στους καλλιτέχνες την δυνατότητα να
χρησιµοποιήσουν τα επιστηµονικά επιτεύγµατα για να κάνουν τέχνη, τους εµπνέουν αλλά
ταυτόχρονα εµπνέονται από αυτούς.

4. Βιοτροµοκρατία
∆εδοµένου ότι η πρόσβαση
στα εργαστήρια δεν είναι
πλέον προνόµιο µόνο των
βιοτεχνολόγων τα
πράγµατα περιπλέκονται.
Αφενός κανένας δε µπορεί
να εγγυηθεί την απόλυτη
διαχείρισή τους από
ασφαλή χέρια, αφετέρου
τυχόν παρανοήσεις µπορεί
να εµπλέξουν αθώους σε
δυσάρεστες περιπέτειες.
Ο Steve Kurtz είναι ένα
από τα µέλη της οµάδας
CAE που προαναφέραµε.
35. Τρυβλείο µε καλλιέργεια ∆ιδάσκει τέχνη στο
µικροοργανισµών, από έργο των CAE Πανεπιστήµιο του Buffalo
στις ΗΠΑ. Στις 11 Μαίου

2004 κάλεσε την αστυνοµία γιατί η γυναίκα του πέθανε από καρδιακή προσβολή. Όταν πήγε η
αστυνοµία είδε το εργαστήριο και τα υλικά, σχετικά µε µία γενετική µετατροπή για τους σκοπούς
κάποιας έκθεση τέχνης. Αµέσως κάλεσε το FBI. Κατασχέθηκε ότι βρέθηκε στο εργαστήριό του,
ης
ακόµα και η γάτα του. Ο πανικός της 11 Σεπτεµβρίου και η Patriot Act συντέλεσαν ώστε ο Steve
Kurtz να εµπλακεί σε µια απίστευτη περιπέτεια, που συνεχίζεται µέχρι σήµερα, κατηγορούµενος
32
για βιοτροµοκρατία

32
http://nymag.com/news/intelligencer/16146 /14-10-07
http://buffaloreport.com/2004/040620.jackson.kurtz.html /14-10-07

- 37 -
 36. Αφίσσα από το έργο των CAE “Flesh Mashine”

- 38 -
 Καλλιτέχνες
Σε αντίθεση µε την Ελλάδα όπου δεν υπάρχει µεγάλη δραστηριότητα στην κατεύθυνση της
Bioart, στο παγκόσµιο περιβάλλον της τέχνης ερευνά, δηµιουργεί και εκθέτει ένας µεγάλος
αριθµός καλλιτεχνών. Στο κεφάλαιο αυτό θα παρουσιασθούν οι καλλιτέχνες που αυτή τη στιγµή
θεωρούνται οι σηµαντικότεροι και διεθνώς καταξιωµένοι, καθώς και τα πιο αξιόλογα και
γνωστότερα από τα έργα τους.

George Gessert 33

Φοίτησε στο Πανεπιστήµιο Barkeley της Καλιφόρνια, και έκανε µεταπτυχιακό στη Σχολή Καλών
Τεχνών στο Πανεπιστήµιο του Wisconsin, Madison. Αρχικά ήταν ζωγράφος και print maker. Από
το 1985 έως σήµερα έχει επικεντρώσει την εργασία στη σχέση τέχνης και γενετικής. Μέσα από τη
ζωγραφική σε Ιαπωνικό χαρτί που απορροφά το νερό και αφήνει να δηµιουργηθούν πήγµατα και
να µεγαλώσουν οι κηλίδες µελανιού µε απρόβλεπτους τρόπους, αισθάνθηκε την ανάγκη να
δηµιουργεί, µε παρέµβαση σε υλικά που ήδη υπάρχουν στον κόσµο. ΄Εχει λάβει διάφορα
βραβεία, συµπεριλαµβανοµένου και του Βραβείου Αριστείας του Leonardo.

“Υβριδικά φυτά” (γενετική)

Από την δεκαετία του 1970
ήδη, είχε επικεντρωθεί στην
αναπαραγωγή υβριδικών
φυτών, µε προτίµηση στα
τοπικά φυτά της Καλιφόρνιας
και του Οregon. ∆ηµιούργησε
ποικιλίες από υβριδικούς
κρίνους, daylilies,
streptocaruses, nasturtiums
και πολλά είδη παπαρούνας.
Στο βιβλίο του που είναι
εµπνευσµένο από τα
πειράµατα στον υβριδικό
κρίνο, αναφέρει ότι επιλέγει τα
φυτά µε βάση τις αισθητικές
τους ποιότητες και υποστηρίζει
ότι ο ∆αρβίνος αναγνώριζε την
αισθητική ως έναν εξελικτικό
παράγοντα.

37. “Υβριδικός Κρίνος”

33
http://www.viewingspace.com/genetics_culture/pages_genetics_culture/gc_w02/gc_w02_gessert.htm / 19-10-07

- 39 -
Joe Davis 34 11
Ο ίδιος θεωρεί τον εαυτό του ιδρυτή του κινήµατος της Bioart. Αρχικά σπούδασε αρχιτεκτονική,
αλλά τελικά τον κέρδισε η µοριακή τεχνολογία στην τέχνη. Στο παρελθόν είχε εργαστεί πάνω στην
παραγωγή µηνυµάτων µε τα οποία θα µπορούσε να πραγµατοποιηθεί επικοινωνία µε πιθανές
εξωγήινες µορφές. Η πρώτη του επαφή µε τη Bioart ήταν την δεκαετία του ΄80, όταν
συνεργάστηκε µε τον Otto Piene, πατέρα της Sky Art στο ΜΙΤ. ΄Εχει δουλέψει γλυπτική µε Laser
και συστήµατα τηλεχειρισµού, και είναι ερευνητής καλλιεργητής στο τµήµα Βιολογίας του ΜΙΤ στη
Βοστώνη. Τα τελευταία 25 χρόνια εργάζεται πάνω στην µοριακή βιολογία και τη βιοπληροφορική
για τη δηµιουργία γενετικών βάσεων δεδοµένων και νέων βιολογικών µορφών τέχνης. ∆ίδαξε στο
µεταπτυχιακό της σχολής αρχιτεκτονικής του ΜΙΤ, και διδάσκει στο τµήµα ζωγραφικής και µικτών
µέσων του Rhode Island School. ΄Εχει εκθέσει στις ΗΠΑ, στον Καναδά, στην Ευρώπη και στην
Αrs Electronica.

“Microvenus” (γενετική)
Το 2004 εξέθεσε, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, στον
πολυχώρο Βios και το 2006, στην έκθεση ‘‘IN VINO
IN VITRO’’ όπου παρουσίασε το έργο του
‘‘Microvenus’’. Ξεκίνησε την δηµιουργία του ‘‘
Microvenus’’ όταν αντιλήφθηκε ότι τα βακτήρια που
αποστέλλονταν στο διάστηµα αποτελούσαν ένα
ανθεκτικό και εύκολο στην αναπαραγωγή µέσο, για
την εγγραφή µηνυµάτων στον γενετικό τους κώδικα
οπότε και άρχισε να πειραµατίζεται µε αυτά. Στο έργο
αυτό έχει πραγµατοποιηθεί εισαγωγή µη βιολογικής
πληροφορίας, στο δυαδικό σύστηµα, µέσα στον
κώδικα του DNA βακτηριδίου, διά µέσου συνθετικού
DNA (desoxyriboucleic acid) το οποίο περιείχε
κωδικοποιηµένη οπτική εικόνα. Συγκεκριµένα έχει
πραγµατοποιηθεί εισαγωγή της γραφιστικής εικόνας
που είναι ίδια µε το ‘‘Υ’’ , το οποίο στην αρχαία
Γερµανική γραφή αναπαριστά τα εξωτερικά γεννητικά
όργανα του θήλεος και συµβολίζει τη νεαρή Γή.
38. “ Microvenus”

“Ακουστικό Μικροσκόπιο” (βιοτεχνο-

λογία)
Σε ένα άλλο έργο του, το ‘‘Ακουστικό
Μικροσκόπιο’’, ο Joe Davis µετέτρεψε τις
εικόνες που λάµβανε από τα κύτταρα,
µέσω ενός µικροσκοπίου, σε ήχο, έτσι ώστε
να µπορεί κανείς να ‘‘ακούσει’’ ζωντανά
κύτταρα να αλληλεπιδρούν κατά τη διάρκεια
της διακυτταρικής επικοινωνίας τους.

39. “Ακουστικό Μικροσκόπιο”

34
http://www.viewingspace.com/genetics_culture/pages_genetics_culture/gc_w03/davis_joe.htm / 19-10-07

- 40 -
Eduardo Kac 35 36 37 11

Είναι καλλιτέχνης και συγγραφέας ο οποίος δουλεύει µε ηλεκτρονικά και φωτονικά µέσα,
συµπεριλαµβανοµένης της τηλεπαρουσίας και της βιοτηλεµατικής, της ολογραφίας, των
ηλεκτρονικών υπολογιστών, του video, της ροµποτικής και του Internet, καθώς και µε βιολογικά
συστήµατα όπως τα ζώα, τα φυτά, τα βακτηρίδια και τους οργανικούς ιστούς. Η δουλειά του
εκτίθεται στις ΗΠΑ, στην Ευρώπη, στην Αυστραλία, στην Ιαπωνία και στη Νότια Αµερική και στις
µόνιµες συλλογές του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης, το Μουσείο Ολογραφίας
του Σικάγο και στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στο Ρίο ντε Τζανέιρο στη Βραζιλία, και αλλού.
Είναι µέλος της Εκδοτικής Επιτροπής του περιοδικού Leonardo που δηµοσιεύεται από το ΜΙΤ
press. Συγγράµµατα του Κac καθώς και άρθρα σχετικά µε το έργο του υπάρχουν σε πολλά
βιβλία και περιοδικά σε περισσότερες από είκοσι χώρες. Είναι Ph.D. ερευνητής στο Κέντρο
Προηγµένων Ερευνών στο Interactive Arts (CAiiA) στο Πανεπιστήµιο της Ουαλίας. ΄Εχει
αποσπάσει πολλά βραβεία και υποτροφίες για το έργο του.

“Genesis”(γενετική)
Το 1999 δηµιούργησε την διαγονιδιακή εγκατάσταση µε τίτλο “Genesis”. Πρόκειται για µια
εγκατάσταση διαγονιδιακής τεχνολογίας και τηλε-παρουσίας. Πραγµατεύεται τη σχέση µεταξύ της
θεωρίας της Εξέλιξης των Ειδών, των θρησκευτικών µας πεποιθήσεων για τη δηµιουργία του
κόσµου, αλλά και τη σχέση µε τις αρχές του σεβασµού του Ανθρώπου για τη ζωή και τα όντα.
Γίνεται «µετάφραση» ενός αποσπάσµατος από το βιβλίο της Γένεσης στη «γλώσσα» του DNA .
Το απόσπασµα λέει «Και άρχετε (οι άνθρωποι) των ιχθύων της θαλάσσης και των πετεινών του
ουρανού και πάντων των κτηνών και πάσης της γης και πάντων των ερπετών των ερπόντων επί
της γης».
Το απόσπασµα µετατράπηκε πρώτα σε κώδικα Μορς και στη συνέχεια σε κώδικα βασισµένο στα
σύµβολα από τις 4 βάσεις του DNA: Αδενίνη (A), Κυτοσίνη (C), Γουανίνη (G) και Θυµίνη (T).
Ταυτόχρονα µε αυτή τη µεταφρασµένη φράση προβάλλεται σε φωτεινό κύκλο, ζωντανά, µέσα
από µικροσκόπιο, η εικόνα της «ζωής», η οποία αντιπροσωπεύεται από φωτοευαίθητους
µικροοργανισµούς που είναι κλεισµένοι µέσα σε τριβλείο Η ζωή και ο θάνατος αυτών των
µικροοργανισµών µπορούν να τηλε-επηρεαστούν από χρήστες του internet απ όλο τον πλανήτη,
αυξοµοιώνοντας απλώς το φωτισµό.

40. “Genesis”

35
Kac Eduardo, “Telepresence & Bio Art”, University of Michigan Press, 200 (σελ. 264-276)
36
http://time.arts.ucla.edu/AI_Society/kac_bio.html / 17-10-07
37
http://www.ekac.org / 17-10-07

- 41 -
“GFP Bunny” (γενετική)
Πρόκειται για την ιστορία ενός πραγµατικού κουνελιού το οποίο γεννήθηκε το 2000 σε ένα
εργαστήριο στο Jouy-en-josas της Γαλλίας. Αυτό το ιδιαίτερο κουνέλι, το οποίο είναι Albino, ο
Eduardo Kaz το ονόµασε Alba. Ηταν ένας από τους πολλούς απογόνους ενός θηλυκού Albino,
στου οποίου τα γονίδια είχε εισαχθεί η προτείνη GFP που προέρχεται από µία µέδουσα και δίνει
χρώµα πράσινο φθορισµού,. Η Alba ήταν ο µοναδικός απόγονος που κληρονόµησε αυτό το
τροποποιηµένο γονίδιο, το οποίο είχε σαν αποτέλεσµα να αποκτά ένα φθορίζων πράσινο χρώµα,
κάτω από υπεριώδη ακτινοβολία. Η Alba δεν επετράπη να βγεί ποτέ έξω από το εργαστήριο και
να εκτεθεί στο κοινό, διότι το απαγορεύουν οι διεθνείς κανονισµοί βιοασφάλειας που διέπουν τις
επιστηµονικές έρευνες. Επίσης ποτέ δεν προτάθηκε ως ένα ζωντανό δια-γενετικό έργο τέχνης.
Παρόλα αυτά ο Eduardo Kac κατάφερε να το κάνει διάσηµο σύµβολο της διαγονιδιακής τέχνης.
∆ηµιούργησε µε τη βοήθεια συνεργατών του µια ψηφιακά κατασκευασµένη εικόνα της Alba, η
οποία την αντιπροσώπευε.
Η ψηφιακή εικόνα του
πράσινου κουνελιού
κυριαρχεί στο κέντρο ενός
λευκού φόντου που
αναγράφει τον τίτλο “Alba
φθορίζων κουνέλι”, και από
κάτω είναι τοποθετηµένο το
όνοµα του φωτογράφου και
όχι του καλλιτέχνη. Με αυτήν
πραγµατοποίησε µια σειρά
δηµοσίων επεµβάσεων όπως
η “GFP BUNNY PARIS
INTERVENTION”.
Τοποθέτησε µεγάλες αφίσες
µε την ψηφιακή εικόνα του
κουνελιού στους δρόµους της
πόλης, έδωσε διαλέξεις,
έκανε ανοιχτές δηµόσιες
συζητήσεις, έγραψε άρθρα,
έδωσε συνεντεύξεις στο
ραδιόφωνο και την
τηλεόραση και η σηµαία µε
την Alba κρεµάστηκε σε 41.“GFP Bunny” Alba Julia Friedman Gallery, Chicago
πολλά σηµεία µε το σύνθηµα
“Eλευθερώστε την Alba”. Αυτή η εκστρατεία ολοκληρώθηκε µε µεγάλη διάχυση της πληροφορίας
στον κυβερνοχώρο, κυρίως στην ιστοσελίδα του καλλιτέχνη η οποία για τέσσερα χρόνια φιλοξενεί
τις απόψεις των επισκεπτών, σχετικά µε την δυσάρεστη θέση της Alba και το βιοτεχνολογικό του
πείραµα.
Ο Eduardo Kac συνέχισε της επεµβάσεις του και αλλού. Το αποτέλεσµα που προέκυψε ήταν να
αναδειχθεί σε ένα από τα δηµοφιλέστερα σύγχρονα έργα, τουλάχιστον όσον αφορά την κάλυψή
του από την Τύπο, την τηλεόραση και το ραδιόφωνο. Αποτελεί ένα σύγχρονο φαινόµενο το
γεγονός ότι προτάθηκε ως Bioart έργο, η υπερρεαλιστική ψηφιακή εικόνα ενός ζώου το οποίο,
εκτός από τους επιστήµονες του εργαστηρίου, κανένας δεν έχει δεί. Χαρακτηριστικά
38
παραλληλίζεται µε το έργο του Rene Magritte “The Treachery Of Images” (1028-1929), στο
οποίο απεικονίζει µια πίπα σε οµοιογενές φόντο και από κάτω αναγράφεται στα γαλλικά ότι αυτό
δεν είναι µία πίπα. Ο Eduardo Kac αναµφισβήτητα κατάφερε να αναδείξει την Bioart, να την
προβάλει και να την καθιερώσει ως ένα είδος σύγχρονης τέχνης.

38
http://www.ciac.ca/magazine/archives/no_23/en/oeuvre4.htm / 12-10-07

- 42 -
SymbioticA39

Πρόκειται για ένα καλλιτεχνικό και ερευνητικό εργαστήριο το οποίο ίδρυσαν οι καλλιτέχνες Oron
Catts και Ionnat Zurr και εδρεύει στη Σχολή Ανατοµίας και Βιολογίας του Πανεπιστηµίου της
∆υτικής Αυστραλίας. Εκεί οµάδες καλλιτεχνών, επιστηµόνων, προγραµµατιστών, µεταπτυχιακών
φοιτητών διά µέσου προγραµµάτων διερευνούν τη διεπιστηµονική εφαρµογή της τέχνης µε τους
διάφορους κλάδους των Επιστηµών της ζωής. Η SymbioticA αποτελεί µια παγκόσµια κυψέλη
παραγωγής Bioart καθώς προσφέρει ερευνητικά προγράµµατα, εργαστήρια και διαµονή σε
ερευνητές καλλιτέχνες από όλο τον κόσµο. Οι τοµείς έρευνας είναι Τέχνη και Βιολογία, Τέχνη και
Γεωργία, Τέχνη και Οικολογία, Βιοηθική, Νευροεπιστήµη, Ιστοκαλλιέργεια, Βιολογικός
Αντιδραστήρας. Οι σηµαντικότεροι καλλιτέχνες έχουν συνεργαστεί κατά το παρελθόν ή
συνεργάζονται αυτή την εποχή.

“Fish and Chips” 22 (βιοτεχνολογία)

Ένα από τα τελευταία τους προγράµµατα συνίσταται στην καλλιέργεια νευρώνων ψαριών σε
chips ηλεκτρονικών υπολογιστών από πυρίτιο Τα chips συνδέονται µε συσκευές παραγωγής
ήχου και εικόνων και µε ένα κατάλληλο λογισµικό συγκρίνουν το ερέθισµά µε τα παραγόµενα
αισθητικά αποτελέσµατα.

42. Καλλιέργεια νευρώνων πάνω σε πλακέτες

39
http://www.symbiotica.uwa.edu.au/ /14-10-07

- 43 -
 40
“Worry doll” (βιοτεχνολογία)
Τις “κούκλες της λύπης” τις συναντάµε στις λαϊκές παραδόσεις της Γουατεµάλας. Όταν κάποιος
είναι στενοχωρηµένος βάζει µικρές πάνινες κούκλες κάτω από το µαξιλάρι του, για να του πάρουν
τη λύπη µέχρι το πρωί.
Στην SymbioticA τα έργα τα οποία φέρουν αυτό το όνοµα είναι δηµιουργήµατα από
καλλιεργηµένο ιστό που διατηρείται ζωντανός µέσα σε ένα είδος θερµοκοιτίδας, γι αυτό
αποκαλούνται και “ηµιζωντανά γλυπτά”. ΄Εξω από την θερµοκοιτίδα τα γλυπτά δεν είναι δυνατόν
να διατηρηθούν ζωντανά και πεθαίνουν
Η SymbioticA, η οποία µε τέτοιες κούκλες της λύπης συµµετείχε στην έκθεση “Ars Electronica”,
κατέκτησε το πρώτο βραβείο “Golden Nica”, για το έργο της στον τοµέα των υβριδικών τεχνών (το
2007 συµπεριλήφθηκε για πρώτη φορά στα βραβεία η κατηγορία της υβριδικής τέχνης).
Το ηµιζωντανό αυτό γλυπτό εκτέθηκε µέσα στην θερµοκοιτίδα του και µε µία σταδιακή στέρηση
των συνθηκών διατήρησής του αφέθηκε να θανατωθεί.

43.“Worry Doll

40
http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_2_23/09/2007_242248 / 23-09-07

- 44 -
Stelarc 41 11

Ο Κυπριακής καταγωγής Στέλιος Αρκαδίου, παιδί µεταναστών στην Αυστραλία, είναι ένας
καλλιτέχνης µε διεθνή καταξίωση, που έχει δουλέψει σε πολλούς τοµείς στην τέχνη. ΄Εχει λάβει
το Australia Council Fellowship, to 1997 έγινε επίτιµος καθηγητής Τέχνης της Ροµποτικής στο
Camegie Mellon University και τo 2002 έγινε επίτιµος διδάκτορας και ήταν φιλοξενούµενος
καλλιτέχνης στην πανεπιστηµιακή σχολή Τέχνης και Σχεδιασµού του Monash University στο
Caulfield. To 2003 ήταν φιλοξενούµενος καλλιτέχνης στο τµήµα Τέχνης και Τεχνολογίας του Ohio
State University. Υπήρξε βασικό ερευνητικό µέλος στο Performance Arts Digital Research Unit
και επισκέπτης καθηγητής στο Nottingham Trent University. Αυτήν την περίοδο διατελεί
αναπληρωτής καθηγητής στη Σχολή Σύγχρονης Τέχνης στο Edith Cowan Unibersity, στο Περθ
της Αυστραλίας, ενώ έλαβε και το New Media Arts Fellowship από το Australia Council. Τα έργα
του εκπροσωπούνται από τη Sherman Galleries του Σίδνεϋ.
Ακόµα, από την εποχή του ΄60 χρησιµοποιούσε πειραµατικά την επιστήµη και την τεχνολογία
στην δουλειά του. Από το 1976 έως το 1988 πραγµατοποίησε 25 παραστάσεις αιώρησης του
σώµατος, τοποθετώντας άγκιστρα στο δέρµα του. ΄Εχει κινηµατογραφήσει σε τρία φιλµ το
εσωτερικό του σώµατός του, το στοµάχι, τους πνεύµονες και το έντερό του. ΄Εχει χρησιµοποιήσει
προσθετική, ροµποτική, συστήµατα εικονικής πραγµατικότητας, το διαδίκτυο και τώρα την
βιοτεχνολογία. Τώρα πλέον έχει εστιάσει τις δουλειές του στην ροµποτική, την τεχνητή
νοηµοσύνη την προσθετική και την επέκταση των ορίων του ανθρωπίνου σώµατος. Είναι
επικεφαλής του τµήµατος ψηφιακής έρευνας για την τέχνη της performance στο Nottingham
Trent University.

“Πρόσθετο αυτί” 42
(βιοτεχνολογία)
To “Πρόσθετο αυτί”,
είναι κατασκευασµένο
από µαλακό ιστό και
εύκαµπτο χόνδρο.
∆ηµιουργήθηκε σε
συνεργασία µε την
οµάδα «Tissue Culture
and Art project» στο
Περθ της Αυστραλίας.
Πρόκειται για ένα
ηµιζωντανό γλυπτό
που δεν αποτελεί απλά
µια αποσπάσιµη
κατασκευή, αλλά µια
µόνιµη προσθήκη.
Χρησιµοποιήθηκαν
τεχνικές όπως
αισθητική,
αναπλαστική και
ορθοπεδική
χειρουργική. Ο
χόνδρος αφαιρέθηκε
από την περιοχή των 44. “Πρόσθετο αυτί”
πλευρών, και

41
http://www.stelarc.va.com.au/biog/biog.html / 0 5-10-07
42
http://www.stelarc.va.com.au/extra_ear/index.htm / 05-10-07

- 45 -
χαράχθηκε στην κατάλληλη µορφή. Αρχικά υπήρχε η πρόθεση να εµφυτευθεί στο πρόσωπο,
µπροστά και έξω από το φυσικό αυτί, αλλά δεν ήταν η ασφαλέστερη θέση ανατοµικά διότι
υπήρχαν προβλήµατα µε τα νεύρα και τη γνάθο. Τελικά επιλέχθηκε η θέση κάτω από το δέρµα
στον βραχίονα η οποία θα είχε και τις λιγότερες χειρουργικές διαδικασίες. Το πρόσθετο αυτί
κατασκευάστηκε ώστε να µπορεί να έχει και άλλες λειτουργίες εκτός από τη µίµηση της µορφής
και της δοµής του φυσικού αυτιού. Με ένα εµφυτευµένο τσιπ και έναν αισθητήρα θα µπορεί να
εκπέµπει. Επίσης συνδεδεµένο µε ένα µόντεµ και έναν υπολογιστή, θα µπορεί να µεταδίδει
ραδιοφωνικά τους ήχους Real Audio και να αυξάνει την ένταση από τους τοπικούς ήχους που
ακούγονται. Γίνεται επίσης ένα είδος κεραίας διαδικτύου που επαυξάνει ταυτόχρονα µια από τις
αισθήσεις του σώµατος.

43
“Πρόσθετο Κεφάλι”
(τεχνητή νοηµοσύνη)
Είναι ένα τρισδιάστατο ψηφιακό
κεφάλι µε τα χαρακτηριστικά του
καλλιτέχνη, που έχει την δυνατότητα
να κάνει νεύµατα, να παίρνει κλίσεις
και στροφές και να έχει
µεταβαλλόµενο βλέµµα. Πρόκειται για
µια ψηφιακή, διαδρασιακή,
τεχνολογική οντότητα, µε δυνατότητες
εξέλιξης, η οποία συνοµιλεί µε το
κοινό. ∆ιαθέτει εντολές συνοµιλίας και
ενσωµατωµένους αισθητήρες
υπερήχων που το προειδοποιούν για
την παρουσία του κοινού. Είναι σε
θέσει να ανιχνεύει το χρώµα του
ιµατισµού και να αναλύει τη
συµπεριφορά του συνοµιλητή-
χρήστη. Αυτές οι πληροφορίες
υφίστανται επεξεργασία και του
δίνουν την δυνατότητα να κάνει µε το
θεατή αληθοφανή και πειστικό
«διάλογο». Αρχικά, οι απαντήσεις
του δίνονται ανάλογα µε τις
πληροφορίες που ήδη έχουν εισαχθεί
στη βάση δεδοµένων. ∆ιαθέτει όµως
ένα σύνθετο λογισµικό που του
επιτρέπει να εµπλουτίζει αυτήν τη
βάση και να “µαθαίνει”,
συσσωρεύοντας και επεξεργαζόµενο
τις πληροφορίες που δέχεται από
τους συνοµιλητές του. Οι απαντήσεις
του δεν είναι προκαθορισµένες και
45. “Πρόσθετο Κεφάλι”
όσο αυξάνονται οι πληροφορίες στη
βάση δεδοµένων του, το “Πρόσθετο
Κεφάλι” αυτονοµείται και γίνεται
“εξυπνότερο”. ∆ιαθέτει αλγόριθµους που του επιτρέπουν να συνθέτει ποίηση και να τραγουδά,
ενώ το σύστηµα συνοµιλίας του, το καθιστά τόσο ευφυές όσο και ο συνοµιλητής του. Κάποια
στιγµή η αυτονοµία του θα είναι τέτοια που ο καλλιτέχνης δεν θα έχει πλέον καµία υπευθυνότητα
για αυτά που θα λέει το “Πρόσθετο Κεφάλι”.

43
http://www.stelarc.va.com.au/prosthetichead/cd.html / 5-10-07

- 46 -
Critical Art Ensemble (CAE) 44 11

Είναι µια οµάδα πέντε ακτιβιστών-καλλιτεχνών από διάφορες ειδικότητες, που δηµιουργήθηκε το
1987. Πρόκειται για τους Steve Kurtz, Hope Kurtz, Dorian Burr, Steven Barnes και Bevery Schlee.
Ασχολούνται µε τοµείς όπως οι ηλεκτρονικές γραφικές τέχνες, ο κινηµατογράφος και το video, η
φωτογραφία, ο σχεδιασµός κειµένων και βιβλίων και οι performance. Αντικείµενό τους είναι η
διερεύνηση των κοινών πεδίων µεταξύ της τέχνης, της τεχνολογίας, της πολιτικής, και της κριτικής
θεωρίας.
Στα βιοτεχνολογικά τους καλλιτεχνικά προγράµµατα, περιλαµβάνονται τα: “Flesh Machine”,
“Society for Reproductive Anachronisms”, “Cult of the New Eve”, “Gen Terra”, “Contestational
Biology”, “Free Range Grain”, “Marching Plague”. Όλα, περιλαµβάνουν τρεις διαφορετικές
προσεγγίσεις: Γίνονται έργο Net Art όπου η αποκάλυψη της δύναµης της παραπλανητικής
διαφήµισης, αποκαλύπτεται µέσα από αληθοφανή κείµενα στα οποία κρύβεται έντεχνα η σάτιρα
και ο σουρεαλισµός για τη χειραγώγηση του κοινού από τα Media (α), παρουσιάζεται το ίδιο θέµα
ως performance, της οποίας τα φωτογραφικά ντοκουµέντα ανεβαίνουν επίσης στο διαδίκτυο (β)
Παρατίθεται και ένα σύγγραµµα που αναλύει το πολιτικό, κοινωνικό, επιστηµονικό και
καλλιτεχνικό σκεπτικό του θέµατος.

“Μηχανή Σάρκας” (Flesh

45
Machine) (ακτιβισµός)
Στο πρόγραµµα µε τίτλο
“Flesh Machine” (Μηχανή
Σάρκας) η Bio Com είναι µια
φανταστική εταιρία που
διαφηµίζει στο internet τα
προϊόντα και τις υπηρεσίες
της στην Ευγονική, σε έναν
κόσµο όπου έχει επικρατήσει
ο Πανκαπιταλισµός και η
βασική αρχή είναι αυτή της
κατανάλωσης. Στα
διαφηµιστικά της κείµενα,
παρουσιάζει µε πολύ
πειστικό τρόπο τα
πλεονεκτήµατα της
εξωσωµατικής
γονιµοποίησης απέναντι
στους κινδύνους και την
απώλεια χρόνου που έχει ο
φυσικός τρόπος
αναπαραγωγής, ο οποίος
µεταξύ άλλων έχει το 46. Αφίσσα από πρόγραµµα “Flesh Mashine”
µειονέκτηµα να συνδέει την
αναπαραγωγή µε τη
σεξουαλικότητα…

44
http://www.critical-art.net / 15-10-07
45
http://www.critical-art.net/biotech/biocom/index.html / 15-10-07

- 47 -
 46
(Reproductive Anachronisms)
(ακτιβισµός)
Αντίπαλος της Bio Com είναι η
Reproductive Anachronisms η οποία
εµφανίζεται ως µαχητικό κίνηµα, µε
µανιφέστο και ιδεολογία που στηρίζει τον
φυσικό τρόπο αναπαραγωγής και την
επιστροφή στη φύση, προτείνοντας
φυτικά προϊόντα, εναλλακτική ιατρική, και
υπηρεσίες ενηµέρωσης που συνδέουν τη
γονιµότητα µε τελετές και αγίους, ενώ
περιλαµβάνονται και συνθήµατα που
ενισχύουν το φόβο και τις µανίες
καταδιώξεως των επισκεπτών που
πρέπει να πιστέψουν µεταξύ άλλων ότι
«οι κακοί» θέλουν να τους πάρουν το
DNA. Στον πραγµατικό χώρο, οι CAE
πραγµατοποίησαν ένα είδος
περφόρµανς-ενηµερωτικού διαλόγου,
όπου ενηµέρωναν το κοινό για τους
47. Αφίσσα µε τον τίτλο “Just doit” κινδύνους της ευγονικής.

“Θρησκεία της Νέας

Εύας” (Cult of the New
Eve) 47 (ακτιβισµός)
Η Cult of the New Eve
είναι µια καινούργια
δηµιουργηµένη θρησκεία,
βασισµένη πάνω στις
γνώσεις της
Βιοτεχνολογίας και
προορισµένη να
χρησιµοποιηθεί για τον
έλεγχο και την υποταγή
των «πιστών». ΄Εχει όλα
τα χαρακτηριστικά µιας
θρησκείας µε αρχηγό τη
Νέα Εύα, που είναι η
πρώτη εθελόντρια που
έδωσε αίµα για το
γνωστό πρόγραµµα
“Human Genome
Project”. Η νέα θρησκεία
µοιάζει αρκετά µε τον
Καθολικισµό. Με ιερό
σύµβολο το γονίδιο, 48. Αφίσα από το πρόγραµµα “Θρησκεία της Νέας Εύας”
δηµιουργείται καινούργια
Γένεση, αλλά και

46
http://www.critical-art.net/biotech/sra/index.html /15-10-07
47
http://www.critical-art.net/biotech/cone/index.html /15-10-07

- 48 -
ιεροτελεστίες όπου οι πιστοί πίνουν διαγονιδιακή µπύρα που περιέχει το γενετικό κώδικα της
Νέας Εύας. Οι παλιότερες ψευδο- Εύες καταγγέλλονται ενώ πραγµατοποιούνται performance και
happening όπου οι «ζηλωτές» της θρησκείας της Νέας Εύας – ντυµένοι µε οµοιόµορφες κόκκινες
κουκούλες- ευαγγελίζονται την καινούργια θρησκεία στα πλήθη, µε τη βοήθεια ηλεκτρονικών
υπολογιστών και µπουκαλιών διαγονιδιακής µπύρας.

“Γενετική Γη”
48
(Genetic Terra)
(ακτιβισµός)
Η Genetic Terra είναι
άλλο ένα net art έργο
τους, όπου
προτείνονται λύσεις
για έναν πιο
«πράσινο» κόσµο,
χρησιµοποιώντας
στις καλλιέργειες
διαγονιδιακές λύσεις
µε καινούργια,
κατασκευασµένα
βακτηρίδια, που είναι
φιλικά στο
περιβάλλον. Στην
performance, µε τίτλο
Genetic Terra οι CAE
κάνουν ολόκληρο
49. Λήψη αίµατος για το πρόγραµµα “Γενετική Γή”
σεµινάριο στο κοινό,
όπου αποδεικνύουν ότι δεν είναι κακή κι επικίνδυνη κάθε εφαρµογή της γενετικής τροποποίησης,
γι αυτό πρέπει να είναι σωστά ενηµερωµένοι ώστε να επιλέγουν οι ίδιοι. Στο τέλος της
ενηµέρωσης, οι εθελοντές που προσφέρονται, δίνουν λίγο αίµα, το οποίο υφίσταται επεξεργασία
και παράγονται βακτηρίδια εφόσον οι συµµετέχοντες έχουν πεισθεί ότι είναι ακίνδυνο κάτι τέτοιο.
Φεύγοντας, παίρνει ο καθένας το δοκιµαστικό σωλήνα µε τα προσωπικά του ακίνδυνα βακτηρίδια
στο σπίτι.

48
http://www.critical-art.net/biotech/genterra/index.html / 15-10-07

- 49 -
Orlan 39
Η Orlan είναι διεθνώς διάσηµη καλλιτέχνης, µε ιδιαίτερη δραστηριότητα στη φωτογραφία, το
γλυπτό, τις εγκαταστάσεις, και την performanse από το 1965. ΄Εχει γράψει το «σαρκικό
µανιφέστο» και από το 1990 ως το 1993 διεύθυνε µια σειρά από εννέα χειρουργικές επεµβάσεις,
µε τις οποίες µεταµόρφωσε το πρόσωπό της και δηµιούργησε σε αυτό χαρακτηριστικά τα οποία
αναφέρονται σε µη δυτικούς πολιτισµούς. Η καλλιτεχνική της δράση µέχρι τώρα αφορούσε την
Body Αrt, αλλά πρόσφατα σε συνεργασία µε την SymbioticA εισχώρησε και στον κόσµο της
Bioart.

“Harlequin Coat” (βιοτεχνολογία)

Η Orlan σε συνεργασία µε την SymbioticA δηµιούργησε το έργο ‘‘Harlequin coat’’ το οποίο
παρουσιάζει την πραγµατοποίηση ενός σύνθετου οργανικού παλτού, που γίνεται από µια
συνάθροιση κοµµατιών δέρµατος, ατόµων διαφορετικών χρωµάτων ηλικιών και προέλευσης.
Αυτό το πρωτότυπο βιοτεχνολογικό παλτό είναι η συνέχεια της δουλειάς της Orlan σχετικά µε την
υβριδοποίηση, στο οποίο χρησιµοποιεί την ψηφιακή φωτογραφία. Στα πρόσφατα έργα της µε
τίτλο ‘‘Self-Hybridation’’ : Precolo m bienne, Self-Hybridation:Africaine and Self –Hybridation
Indiens d` Amerique, προσπάθησε να διασταυρώσει τους κανόνες οµορφιάς άλλων πολιτισµών
και άλλων µέσων (γλυπτική, φωτογραφία, ζωγραφική), µε την καλλιτεχνική της εικόνα. Το
πρόγραµµα ‘‘Harlequin coat’’ αναπτύσσει και συνεχίζει την ιδέα της διασταύρωσης και της
υβριδοποίησης, χρησιµοποιώντας ένα περισσότερο σαρκικό µέσον από αυτό των δερµατικών
κυττάρων.

50. “Harlequin coat”

- 50 -
Γιώργος Τσακίρης49
50
Ο Γιώργος Τσακίρης γεννήθηκε στα Γιαννιτσά το 1955. Στην αρχή σπούδασε ηλεκτρονικά. Από
το 1976 όµως αφοσιώθηκε στην τέχνη. Φοίτησε στη Σχολή Καλών Τεχνών της Φλωρεντίας
(1977-1981), όπου διδάχθηκε ζωγραφική και χαρακτική. Με την επιστροφή του στην Ελλάδα
(1983) κινήθηκε µεταξύ Αθηνών και Θεσσαλονίκης, διατηρώντας εργαστήριο στους πρόποδες
του όρους Πάκϊου. Το 1997 εκλέχθηκε επίκουρος καθηγητής στο Τµήµα Εικαστικών και
Εφαρµοσµένων Τεχνών του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης. Εµφανίστηκε για
πρώτη φορά στην ελληνική καλλιτεχνική σκηνή µε ατοµική έκθεση το 1978 (∆ηµοτικό Θέατρο
Λαµίας). Από τότε µέχρι σήµερα στο ενεργητικό του καταγράφονται περισσότερες από δεκαέξι
ατοµικές εκθέσεις στην Ελλάδα και την Ιταλία, ενώ οι συµµετοχές του σε οµαδικές στην Ελλάδα
και το εξωτερικό υπερβαίνουν τις εικοσιπέντε. Ανάµεσα στα άλλα συµµετείχε στον Ευρωπαϊκό
Πολυδαίδαλο (1993) στα Χανιά, καθώς και στη XIX Biennale Αλεξανδρείας το 1997. Το έργο του
παρουσιάστηκε συχνότερα στη Θεσσαλονίκη. Ο καλλιτέχνης γνώρισε αρκετές διακρίσεις:
απέσπασε το Ειδικό βραβείο ζωγραφικής Santa Croce στη Φλωρεντία το 1987 και το 1982,
καθώς και το Πρώτο βραβείο χαρακτικής στη Βιλαµάνια το 1981. Έργα του βρίσκονται σε
δηµόσιες και ιδιωτικές συλλογές της Ελλάδας και του εξωτερικού (Μουσείο Βορρέ, Εθνική
Πινακοθήκη Αθηνών, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης San Clemente, ∆ηµοτική Πινακοθήκη
Θεσσαλονίκης κ.ά.).
Έχει δουλέψει µε σειρά εργων που ονοµάζει «Νεκρή φύση σε εξέλιξη» και είναι συνθέσεις µέσα
στις οποίες πολλαπλασιάζονται –συνήθως σε µικροκλίµα- µικρο-οργανισµοί που επιδρούν στα
υλικά της σύνθεσης: Οι σκώροι στο µάλλινο, το σαράκι στο ξύλο κλπ. Επίσης, έχει κάνει
εγκαταστάσεις µε ζωντανούς οργανισµούς – εκκολαπτήρια, τεχνητές φωλιές- αλλά και φυτά –
γρασίδι µέσα σε γκαλερί.

“Εκτροφείο σαλιγκαριών” (βιολογία)

Εγκατάσταση από σίδερο, γυαλί, χώµα, νερό,

µαρούλια, σαλιγκάρια που έγινε στην Αίθουσα Τέχνης
“Θέµα” τo 1995. Ο καλλιτέχνης συνπαραθέτει το
φυσικό µε το τεχνητό, το οργανικό µε το ανόργανο,
µεταφέροντας την φύση στον τεχνητό χώρο.
Αποτυπώνει το βιολογικό φυσικό δρώµενο και το
µετατρέπει σε εικόνα. Πάνω στην γυάλινη επιφάνεια
διαγράφονται τα αποτυπώµατα και οι σχεδιασµοί από
τις δεκάδες διαδροµές των σαλιγκαριών µέσα στο
εκτροφείο. Πρόκειται για την αναφορά στη φύση ως
το αναγκαίο και το κορυφαίο ερέθισµά κάθε
καλλιτεχνικού γεγονότος

51. “Εκτροφείο Σαλιγκαριών”

49
Οι πληροφορίες για τα έργα του Γιώργου Τσαικίρη προέρχονται από Καταλόγους των εκθέσεών του και προσωπική επικοινωνία.
50
http://www.artprisma.gr/mouseio_artist.asp?id=5&aid=468&lang=gr / 12-12-07

- 51 -
 “Βάτραχοι χειµερία νάρκη”
(βιολογία)

To 1986 µετέτρεψε µία γκαλερί σε

ένα είδος βάλτου όπου µετέφερε και
εγκατέστησε βατράχια τα οποία
έπεφταν σε χειµερία νάρκη. Τα
βατράχια µετεκινούντο κατά µήκος
της γκαλερί προς έναν µεγάλο κάδο
στο βάθος της αίθουσας, όπου και
επρόκειτο να εγκατασταθούν. Ο
θεατής ανεβασµένος σε µια σκάλα,
όπως εκείνες των δεξαµενών
πετρελαίου, µπορούσε να τα
παρακολουθήσει τη συµπεριφορά
τους, και να ακούει τους ήχους τους
από τον κάδο που βρισκόταν στο
52. “Βάτραχοι χειµερία νάρκη” βάθος

“Η κούκλα και ο καταρράκτης του γέρου”

(βιολογία)

Εγκατάσταση από το 1997 έως το 2002, µε µία

κούκλα βιτρίνας σε κλωβό µε µεταλλικό σκελετό και
τζάµι. Η κούκλα φορά κόκκινο µάλλινο φόρεµα και
χρυσό κόσµηµα. Στο επάνω µέρος τους κλωβού µία
ηλεκτρονική επιγραφή λέει “Σε δέκα χρόνια θα δεις τι
χρώµα έχει το βρακί µου”.
Στον απέναντι τοίχο µια βιντεοπροβολή µε εγχείρηση
καταρράκτη ενός γέρου.
Μέσα στον Κλωβό υπάρχει επίσης ψύχα καρυδιού και
σκώρος. Ο σκόρος σιγά σιγά αρχίζει να τρώει το
ύφασµα και να απογυµνώνει την κούκλα,
υπογραµµίζοντας την σχέση του φυσικού κόσµου µε
την εσωτερική ύπαρξη του σώµατος.

53. “Η Κούκλα και ο καταρράκτης του

γέρου”

- 52 -
Marta de Menezes 51 52

Η Marta de Menezes είναι καλλιτέχνης από την Πορτογαλία (Σχολή Καλών Τεχνών της
Λισσαβόνας) µε µεταπτυχιακές σπουδές στην Ιστορία της Τέχνης και στον Οπτικό Πολιτισµό από
το πανεπιστήµιο της Οξφόρδης. Τα τελευταία χρόνια εργάζεται σε τοµείς µεταξύ τέχνης και
βιολογίας και στην επίδειξη ερευνητικών εργαστηριακών εφαρµογών που προτείνουν ότι οι νέες
βιολογικές τεχνολογίες µπορούν να χρησιµοποιηθούν ως νέο µέσο τέχνης και ότι τα εργαστήρια
µπορούν να µεταµορφωθούν σε στούντιο.
΄Εχει ασχοληθεί µε την µαγνητική τοµογραφία εγκεφάλου, µε τον φθορισµό DNA, και την
πρωτεϊνική σύνθεση για να δηµιουργήσει δυσδιάστατα αλλά και γλυπτικά έργα..

“Πεταλούδες” (γενετική)
Η πλέον γνωστή δουλειά της αφορά την τροποποίηση των µοτίβων στα πτερύγια της
πεταλούδας. ∆ίνει έµφαση στα φυσικά χαρακτηριστικά του ενός εκ των δύο φτερών και έτσι οι
πεταλούδες έχουν ένα φτερό από την φύση και ένα µε το σχέδιο της Marta de Menezes. Κάθε
πεταλούδα είναι µοναδική και διαφορετική από οποιαδήποτε άλλη. Το έργο έχει περιορισµένη
διάρκεια, όση και η ζωή της πεταλούδας. Οι αλλαγές δεν πραγµατοποιούνται στο γενετικό
επίπεδο και οι προκληθείσες τροποποιήσεις δεν µεταβιβάζονται στους απογόνους.

54. Πεταλούδα µε τροποποιηµένο µοτίβο φτερών

51
http://www.martademenezes.com/ / 15-10-07
52
http://www.banquete.org/ / 15-10-07

- 53 -
Natalie Jeremijenko 39 53 54
Καθηγήτρια Τέχνης, πληροφορικής και περιβαλλοντικών µελετών στο Πανεπιστήµιο της Νέας
Υόρκης. Είναι καλλιτέχνης µε σπουδές στη βιοχηµεία, τη φυσική, τη νευροεπιστήµη, και τη
µηχανική ακριβείας (precision engineering). Τα έργα της τα οποία εξερευνούν κοινωνικο-τεχνικές
επιλογές έχουν εκτεθεί σε αρκετά µουσεία και αίθουσες τέχνης και εκθέσεις,
συµπεριλαµβανοµένης και της MASSMoCA. Τώρα συνεργάζεται µε την “SymbioticA”

“One Tree” (γενετική)

Ένα διάσηµο έργο της είναι το ονοµαζόµενο ‘‘One tree’’. Kλωνοποίησε δένδρα, προκειµένου να
προκαλέσει τις αντιλήψεις των θεατών της, για τη µοναδικότητα και την αυθεντικότητα.
Φύτεψε στην Bay Area µε την βοήθεια εθελοντών, δεκάδες δένδρων σε ζεύγη. Τα δένδρα αυτά
ήταν µερικά από τα 1000 κλωνοποιηµένα που καλλιέργησε το 1999 στο Modesto Burchell
Nursery. Αναπαρήχθησαν από τον ιστό µιας γρήγορα αναπτυσσόµενης, χωρίς καρπούς
καρυδιάς που υπάρχει στο Modesto. ∆εκαοκτώ µήνες πριν οι 1000 κλώνοι των δένδρων είχαν
εκτεθεί στο Κέντρο Τεχνών Yerba Buena του San Francisco. H Jeremijenko κατάλαβε ότι οι
άνθρωποι είχαν επιφυλάξεις για τη φυσική διακύµανση µεταξύ των κλώνων, διότι όπως πιστεύει
η καλλιτέχνης, υπάρχει η κοινή αντίληψη ότι οι γενετικές πληροφορίες είναι σταθερές. Όµως
παρά το γεγονός ότι ήταν κλώνοι, τα δένδρα που αναπτύχθηκαν δεν ήταν ταυτόσηµα, που
σηµαίνει ότι ταυτόσηµα γονίδια δεν εξασφαλίζουν ταυτόσηµες ζωές. Η Jeremijenko υποστηρίζει
ότι οι περιβαλλοντικοί παράγοντες επηρεάζουν τη ζωή πολύ περισσότερο. Στο συγκεκριµένο
πείραµα-έργο, κάτι τόσο απλό όσο οι συνθήκες του εδάφους, κάνουν µια τεράστια διαφορά.

55. “One Tree”

53
http://www.slowlab.net/natalie%20jeremijenko.html /22-11-07
54
http://www.genomicart.org/jeremijenko.htm /22-11-07

- 54 -
 39
“OOZ, Inc. (…for the birds)” (βιολογία – τεχνολογία)
Μία από τις πρόσφατες δουλειές της σε συνεργασία µε το πρόγραµµα “Still Living” της
“SymbioticA”, είναι µία µόνιµη εγκατάσταση στην στέγη της Postmasters Gallery. ∆ηµιούργησε
την υποδοµή και τις προϋποθέσεις ώστε να εγκατασταθεί ένας πληθυσµός πουλιών, ο οποίος σε
ένα περιβαλλοντικό πείραµα να αλληλεπιδρά µε τον πληθυσµό των κατοίκων της Νέας Υόρκης.
Αντίθετα µε τον τεχνητό παραδοσιακό Ζωολογικό κήπο, εδώ δίνεται η δυνατότητα στα πουλιά να
επιλέξουν την κατοικία που τους προτείνεται και η αλληλεπίδραση µε τους ανθρώπους είναι
τελείως διαφορετική. Στην εγκατάσταση δηµιουργούνται σηµεία στα οποία τα πουλιά µπορούν να
κουρνιάζουν και είναι εξοπλισµένα µε ένα ηχητικό αρχείο το οποίο ερµηνεύει τους ήχους των
πουλιών σε ανθρώπινη διάλεκτο και έτσι επικοινωνούν µε τους γείτονες οι οποίοι απολαµβάνουν
τις περιβαλλοντικές υπηρεσίες τους. Τα πουλιά πάντοτε χρησιµοποιούσαν την τεχνολογία για να
δηµιουργήσουν καταφύγια κάνοντας φωλιές στις εγκαταστάσεις για την παροχή ηλεκτρικού, στα
συστήµατα σηµατοδότησης κλπ. Τώρα η τεχνολογία προσφέρει µια ευκαιρία διάδρασης
ανθρώπων και πουλιών.

56. “OOZ, Inc. (…for the birds) ”

- 55 -
Polona Tratnik 11

Αποφοίτησε από την Σχολή Καλών τεχνών της Λιουµπλιάνας και έκανε µεταπτυχιακές σπουδές
στην γλυπτική. Είναι υποψήφια διδάκτωρ στην φιλοσοφία και την θεωρία του εικαστικού
πολιτισµού στο τµήµα ανθρωπιστικών σπουδών στο Κόπερ της Σλοβενίας. ΄Εχει µεγάλη
δραστηριότητα ως συγγραφέας και εκδότρια σε θέµατα αισθητικής και φιλοσοφίας της σύγχρονης
τέχνης. Επίσης είναι οργανώτρια εκθέσεων σύγχρονης τέχνης. Τα έργα της στον τοµέα της
βιοτεχνολογίας περιλαµβάνουν πολύπλοκες εγκαταστάσεις µε ζωντανά στοιχεία, όπως κύτταρα
ανθρώπινου δέρµατος, µικροοργανισµούς, τρίχες κ.λ.π. Περιστρέφεται πάντοτε γύρω από το
ανθρώπινο σώµα.

“Unique” (βιολογία)
Ένα από τα σηµαντικά έργα της το οποίο εκτέθηκε στην έκθεση “in vivo in vitro” είναι το “Unique”,
το οποίο θέτει το ζήτηµα της διασύνδεσης του ατόµου µε την κοινή µικροβιακή σάρκα του κόσµου
και αναζητά τα όρια της ατοµικότητας. Επιτρέπει ένα είδος ενορατικότητας µέσα στον µικρόκοσµο
του ανθρωπίνου σώµατος οπτικοποιώντας την πανίδα και την χλωρίδα του.
Στο έργο αναπτύσσονται, µέσα σε τρυβλεία και κάτω από απόλυτα ασφαλείς συνθήκες, αποικίες
µικροοργανισµών πάνω σε κύτταρα που έχουν ληφθεί από το δέρµα των επισκεπτών της
έκθεσης. Το ενδιαφέρον και το γοητευτικό στοιχείο, συναντιέται µε το απωθητικό και το
αηδιαστικό, µε το οποίο αρνούµαστε να συµφιλιωθούµε και να αποδεχθούµε ότι, έτσι κι αλλοιώς,
συµβιώνουµε. Μεγεθύνει και µας επισηµαίνει αυτό το οποίο, επειδή δεν βλέπουµε, δεν θέλουµε
να γνωρίζουµε. Αµφισβητεί την αποµόνωση και την διαφορετικότητα και προβάλει την
συνύφανση του ατόµου µε την κοινή µικροβιακή σάρκα του κόσµου.

57. Τρυβλείο µε θρεπτικές ουσίες από το έργο “Unique”

- 56 -
Kathy High 55
Η Kathy High είναι καθηγήτρια νέων µέσων και video και κατέχει την έδρα τεχνών του Rensselaer
Polytechnic Institute in Troy, New York. ΄Εχει ένα αξιόλογο έργο αναφορικά µε τον φεµινισµό και
την αλλόκοτη κριτική, στα πλαίσια της επιστήµης, της ιατρικής και του σώµατος. Είναι εκδότρια
του ‘‘FELIX’’, περιοδικού των τεχνών και της επικοινωνίας των µέσων. Πρόσφατα ασχολήθηκε µε
τη Bioart µε το έργο ‘‘Αγκάλιασµα του ζώου’’ στην έκθεση MASSMoCA τον Μάιο του 2005, µια
έκθεση που διερευνά τον χώρο ανάµεσα στους ανθρώπους και τα ζώα.

‘‘Αγκάλιασµα του ζώου’’

Αγόρασε τρεις αρουραίους
γονιδιακά
τροποποιηµένους, οι
οποίοι είχαν
χρησιµοποιηθεί σε
ερευνητικά ιατρικά
προγράµµατα ως
πειραµατόζωα για
αυτοάνοσες και ρευµατικές
ασθένειες, λόγω της
οµοιότητάς τους µε τον
άνθρωπο. Σε αυτούς τους
αρουραίους είχαν
εµφυτευθεί τα γονίδια
ασθενειών όπως η
sarkoidosis και η νόσος του
Chron. Από τις ίδιες
ασθένειες πάσχει και η ίδια
η καλλιτέχνης. Αυτή το
γεγονός Kathy High
ανέδειξε σε έργο. Πήρε
τους αρουραίους σπίτι της, 58. Αρουραίος από το έργο “Το αγκάλιασµα του ζώου”
τους ονόµασε Matilda,
Tara και Star Barbie και
κυριολεκτικά τους έβαλε στη ζωή της. ΄Αρχισε να µελετά και να κινηµατογραφεί την κοινή τους
ζωή µε τη χρόνια ασθένεια, ενώ ταυτόχρονα προσπάθησε να τους εξασφαλίσει µια πολύ καλή
ποιότητα ζωής. Ερευνά και αντλεί πληροφορίες για τις ασθένειές της από τις συµπεριφορές
τους, βιώνει κοινές εµπειρίες µαζί τους, ενώ εφαρµόζει στους αρουραίους και στον εαυτό της,
εναλλακτικές θεραπείες, που προέρχονται από τα συµπεράσµατα των µελετών αυτής της
συµβίωσης. Μέσω του site της ανταλλάσσει απόψεις, παίρνει πληροφορίες και δέχεται προτάσεις
από άτοµα που βιώνουν παρόµοιες ασθένειες.

55
http://embracinganimal.com/links.html / 12-10-07

- 57 -
Adam Zaretsky 56 57

Σπούδασε Καλές Τέχνες και έκανε µεταπτυχιακές σπουδές στο Art Institute στου Σικάγο όπου
µαζί µε τον Eduardo Kac µελέτησαν την “διαγονιδιακή” τέχνη. Συνεργάστηκε µε τον Joe Davis
στο ΜΙΤ, όπως επίσης και µε τον Oron Catts και Ionat Zurr στην SymbioticA.

“Humperdinck Effect” (βιολογία)

O Adam Zaretsly στο MIT, υπέβαλε το σχετικά ακίνδυνο στέλεχος του βακτηριδίου E.COLI σε
µουσικές δονήσεις για συνεχόµενα εικοσιτετράωρα. Συγκεκριµένα έβαλε να παίζουν οι
δηµοφιλέστερες επιτυχίες του τραγουδιστή Engelbert Humperdinck, σε 25ml από το συγκεκριµένο
στέλεχος του βακτηριδίου, για 24 ώρες. Το αποτέλεσµα του πειράµατος, που το ονόµασε
“Humperdinck Effect”, ήταν ότι, τα βακτηρίδια προφανώς ενοχληµένα από την πραγµατικά
φοβερή ένταση της µουσικής, για τόσο µεγάλο χρονικό διάστηµα, αντέδρασαν σε αυτόν τον
πειραµατισµό εκκρίνοντας µια αντιβιοτική ουσία, άγνωστο µε ποιο τρόπο.

59. Από το έργο “Humperdinck Effect”

56
http://www.fondation-langlois.org/html/e/page.php?NumPage=264 / 15-12-07
57
http://www.informationweek.com/836/uwww.htm / 15-12-07

- 58 -
Ken Rinaldo
58
Σπούδασε αρχικά Βιολογία στην Νέα Υόρκη. Κατόπιν Τέχνη της Επικοινωνίας στο
Πανεπιστήµιο Santa Barbara στην Καλιφόρνια και συνεργάστηκε µε το Canada Collegese στην
επιστήµη των υπολογιστών. Τέλος έκανε µεταπτυχιακές σπουδές στις Καλές Τέχνες στην
Εννοιολογική και Πληροφορική Τέχνη στο San Francisco State University. ∆ιδάσκει διαδρασιακή
γλυπτική ροµποτικής, ψηφιακή απεικόνιση, πολυµέσα και διευθύνει το πρόγραµµα τέχνης και
τεχνολογίας στο τµήµα τέχνης στο Ohio State University στο Columbus Ohio.

“Augmented Fish Reality 2004”

(Βιολογία - ροµποτική)

∆ηµιουργεί διαδρασιακές εγκαταστάσεις

πολυµέσων22 στις οποίες τα όρια
µεταξύ των οργανικών και ανόργανων
ενώσεων είναι δυσδιάκριτα. Στις
συνθέσεις του ξεχωρίζει ένα γλυπτό στο
οποίο µετέχουν ζωντανά ψάρια και
υδρόβια φυτά που συµβιώνουν σε
γυάλες. Τα ψάρια, χάρη σε ένα
ροµποτικό µηχανισµό, µπορούν να
ελέγχουν την κίνηση της γυάλας στην
οποία βρίσκονται, ανάλογα µε το είδος
του ερεθίσµατος που δέχονται.
Παράλληλα σε γιγαντοοθόνες που
έχουν εγκατασταθεί στο χώρο της
έκθεσης του γλυπτού, ο επισκέπτης
µπορεί να βλέπει τις κινήσεις του και τις
κινήσεις των ψαριών που
καταγράφονται από µικροκάµερες.

60. “Augmented Fish Reality 2004”

58
http://accad.osu.edu/~rinaldo/info/biography.html / 16-12-07

- 59 -
Karl Sims 59 60 11
61 62
Ο Karl Sims σπούδασε πρώτα Βιολογία και µετά Γραφιστική µε χρήση υπολογιστή στο MIT
(Cambridge, ΗΠΑ). Χρησιµοποίησε πρωτοποριακά την τεχνητή νοηµοσύνη στην τέχνη, για τη
δηµιουργία ‘‘τεχνητής ζωής’’. Σήµερα, διευθύνει την εταιρεία GenArts, Inc. η οποία αναλαµβάνει
τη δηµιουργία λογισµικού για ειδικά εφέ, στον κινηµατογράφο. Η καλλιτεχνική και ερευνητική
δουλειά του, η οποία έχει αποσπάσει πολλά διεθνή βραβεία, και διακρίσεις, περιλαµβάνει
κινούµενες εικόνες και διαδρασιακές εγκαταστάσεις καθώς επιστηµονικές δηµοσιεύσεις για τις
τεχνολογικές οντότητες (τεχνητή ζωή).

“Panspermia” (ψηφιακή τεχνολογία)

΄Εργο του 1990 µε τρισδιάστατες εικόνες από φανταστικά δάση και φυτά που εικονίζουν τον
κύκλο ζωής µιας διαγαλακτικής φυτικής οντότητας, της «Panspermia». Το έργο, περιγράφει µια
επιστηµονική θεωρία για τις πιθανότητες επέκτασης της ζωής στο ∆ιάστηµα, µε µορφή σπόρων
και µικροβίων.

61. Εικόνες από το “Panspermia”

59
http://www.genarts.com/karl/index.html / 16-12-07
60
http://www.biota.org/ksims/ /16-12-07
61
http://www.medienkunstnetz.de/artist/sims/biography/ / 16-12-07
62
http://spaz.ca/aaron/SCS/biography/selection.html / 16-12-07

- 60 -
“Galapagos” (τεχνητή ζωή)
∆ιήρκεσε από το 1997 έως το 2000. Είναι µια διαδρασιακή ∆αρβινική εξέλιξη εικονικών
‘‘οργανισµών’’. ∆ώδεκα υπολογιστές προσοµοιώνουν την ανάπτυξη και τις συµπεριφορές του
πληθυσµού των κινουµένων αφηρηµένων φορµών και την προβάλουν σε 12 οθόνες. Οι θεατές
που στέκονται µπροστά σε έναν οργανισµό γιατί τον επιλέγουν συντελούν στην επιβίωσή του. Οι
οργανισµοί διαθέτουν αισθητήρες µπροστά από τις οθόνες και αντιλαµβάνονται το κοινό. Εκείνοι
που δεν έχουν επιλεγεί καταργούνται και στις οθόνες εµφανίζονται νέοι απόγονοι από τους
επιζώντες. Οι απόγονοι είναι αντίγραφα των συνδυασµών των γονέων τους αλλά τα γονίδιά τους
έχουν αλλοιωθεί από τυχαίες µεταλλάξεις. Μερικές φορές µια µετάλλαξη είναι ευνοϊκή, ο νέος
οργανισµός είναι πιο ενδιαφέρων από τους προγόνους του. Τότε επιλέγεται εκείνος από τους
θεατές και ο εξελικτικός κύκλος της αναπαραγωγής και επιλογής συνεχίζεται και όλο πιο
ενδιαφέροντες οργανισµοί προκύπτουν.

62. Εικόνες από τα “Galapagos”

- 61 -
Susan Alexjander
63
Είναι συνθέτης και σχεδιάστρια ήχων, εκπαιδευτικός, performer και ραδιοπαραγωγός. ΄Εχει
µεταπτυχιακό στο Music Composition and Theory από το San Jose State University. ∆ιδάσκει στο
Union Institute στο Σακραµέντο της Καλλιφόρνια και στο Goddard College στο Βερµόντ.
∆ιευθύνει το Science & The Arts, που προωθεί την επιστηµονική έρευνα στο ‘‘µουσικό’’ σύµπαν
των συχνοτήτων. ΄Εχει λάβει υποτροφία από το Alden B. Dow Creativity Center στο Μίντλαντ του
Μίσιγκαν, για την εξερεύνηση της γεωµετρίας και των µεταλευµάτων στο πλαίσιο συγκέντρωσης
µουσικών δεδοµένων. Υποστηρίζει ότι το σύµπαν διέπεται από δονήσεις δηµιουργίας και
κατευθύνει προσπάθειες υλοποίησής τους µέσω διαλέξεων, συγγραφικού έργου και σύνθεσης.

11
“Sequencia” (Βιολογία – Μουσική)
Το µουσικό της έργο µε τίτλο ‘‘Sequencia’’ έχει αποτελέσει µέρος πολλών εκθέσεων και πολλών
παρουσιάσεων.
Πρόκειται για µια πρωτοποριακή δηµιουργία η οποία έχει µετατρέψει τις µοριακές συχνότητες του
DNA δηλαδή, στην δοµική µονάδα των τεσσάρων βάσεων : κυτοσίνη, γουανίνη, θυµίνη, αδενίνη,
σε ηχητικές συχνότητες που δηµιουργούν ένα µοναδικό είδος µουσικής, έναν λυρικό εορτασµό
του θαύµατος της ζωής.

63. “Seqiemcia”

63
www.oursounduniverse.com / 5-10-07

- 62 -
Daniel Lee 64 11

Ο Daniel Lee (Lee Siaojin), που ήταν ο logo artist στην Ars Electronica 2005, έχει γεννηθεί στην
Κίνα αλλά ζει και εργάζεται στη Νέα Υόρκη. Μεγάλωσε στην Ταϊβάν όπου πήρε το πτυχίο του στη
ζωγραφική, και στη συνέχεια, εγκαταστάθηκε στις ΗΠΑ. Πήρε το master του στη Φωτογραφία και
τον Κινηµατογράφο από το Philadelphia College of Art κι εργάστηκε ως καλλιτεχνικός διευθυντής
στη Ν. Υόρκη µέχρι το τέλος της δεκαετίας του 70, οπότε και αποφάσισε να ασχοληθεί
επαγγελµατικά µόνο µε τη φωτογραφία. Από το 1993 χρησιµοποιεί αριστοτεχνικά την ψηφιακή
τεχνολογία στις συνθέσεις του, δηµιουργώντας µορφές µεταξύ ανθρώπου και ζώου. ΄Εργα του
εξέθεσε στη Γαλλία, την Ιταλία, την Αγγλία, την Ιαπωνία, τη Σλοβακία, την Ταϊβάν, την
Πορτογαλία, τον Καναδά, τη Γερµανία και την Αυστρία. Τα έργα του «108 Windows» και «Origin»
έχουν εκτεθεί ως εγκαταστάσεις βίντεο το 2003 στη Μπιενάλε της Βενετίας.

“Manimals” (ψηφιακή τεχνολογία)

∆ώδεκα φωτογραφίες από συνθετικές εικόνες φανταστικών υβριδικών όντων µεταξύ ανθρώπου
και ζώου, που συνδέουν τις χίµαιρες της Κινεζικής µυθολογίας και αστρολογίας, µε τη σύγχρονη
επιστηµονική δυνατότητα για διαγονιδιακή µετάλλαξη των
όντων.

64. “Manimals”

64
http://www.daniellee.com/DigitArt.htm / 5-10-07

- 63 -
“Evolution” (ψηφιακή τεχνολογία)
Προβολή µιας φανταστικής εξέλιξης των όντων, από το ψάρι στον άνθρωπο.

65. “Origin”

- 64 -
Eva Sutton 65 11

Είναι καλλιτέχνης, µηχανικός λογισµικού και προγραµµατίστρια στην Νέα Υόρκη. ΄Εχει δουλέψει
σε τοµείς βιοτεχνολογίας και διαχείρισης βάσεων δεδοµένων µεγάλης κλίµακας και σαν senior
network administrator στο School of Visual Arts στην Νέα Υόρκη. Αυτή τη στιγµή είναι associate
professor στο Rhοde Island School of Design, όπου έχει αναπτύξει την διδακτέα ύλη στα
ψηφιακά µέσα και σχεδιάζει ένα πτυχιακό πρόγραµµα ψηφιακών µέσων. ∆ίνει διαλέξεις σε
θέµατα τέχνης και τεχνολογίας. Η δουλειά της έχει παρουσιαστεί σε πολλές εκθέσεις.

“Υβρίδια” (ψηφιακή τεχνολογία)

Στο διαδρασιακό έργο της µε τον τίτλο ‘‘υβρίδια’’ χρησιµοποιεί την αληθοφάνεια των
φωτογραφιών και των ιδιαίτερα ρεαλιστικών απεικονίσεων, για να κατασκευάσει το πορτρέτο ενός
φανταστικού ζώου. Το ζώο είναι ένα υποτιθέµενο µεταλλαγµένο, υβριδικό τέρας, το αποτέλεσµα
ενός γενετικού πειράµατος που πήγε στραβά.. Στην ψηφιακή µετάλλαξη, δηµιουργία και
απεικόνιση αυτού του ζώου συµµετέχουν ενεργά οι επισκέπτες της έκθεσης µε τον χειρισµό ενός
ποντικιού υπολογιστή, αλλάζοντας τµήµατα της εικόνας. Το έργο µιµείται τον χειρισµό, µέσω της
σύγχρονης επιστήµης, των ζωντανών όντων, αλλά επίσης συµβολίζει την αιώνια αστέρευτη ορµή
µας να παρεµβαίνουµε στη φύση

66. “Υβρίδια”

65
http://www.art.uh.edu/dif/e_sutton_StateBio.html / 18-10-07

- 65 -
 Συµπεράσµατα

Οσο η Bioart έχει διεγείρει την περιέργεια του κοινού, των καλλιτεχνών και των τεχνοκριτικών,
άλλο τόσο έχει γίνει αντικείµενο έντονων ενστάσεων, που αµφισβητούν την υπαγωγή της ή όχι,
στις µορφές Τέχνης. Κάποιοι µάλιστα την θεωρούν ένα είδος ‘‘Φραγκενσταϊνισµού’’.
Τα έργα της κατηγορούνται ότι είναι αποκρουστικά, ότι οι καλλιτέχνες βασανίζουν ζώα, ότι
παρεµβαίνουν στην φύση, ότι δεν διαθέτουν αισθητική και κατά συνέπεια δεν µπορούν να
ανήκουν στον χώρο της τέχνης.
Μήπως το ευρύ κοινό βρίσκεται µέσα στην άγνοια και την προκατάληψη, εγκλωβισµένο στην
µυθική εικόνα, ενός γραφικού, µοναχικού καλλιτέχνη της σοφίτας, περιθωριακού, καταθλιπτικού,
αλκοολικού, που ίσως κόβει το αυτί του ή αυτοκτονεί και που προσφέρεται ως ιδανικό σενάριο
ταινίας του Hollywood;

Αναµφίβολα τα έργα της Bioart δεν διαθέτουν την κλασσική αισθητική και χρειάζονται ένα είδος
εξοικείωσης και µύησης για την κατανόησή τους. Αποδίδονται από την φύση τους µε έναν
ανοίκειο τρόπο για το ευρύ κοινό. Πιθανόν όµως, εδώ να βρίσκεται και η γοητεία τους και ίσως η
πρόκληση είναι να την ανακαλύψουµε. Αν δεχθούµε ότι ο µοναδικός προορισµός της τέχνης δεν
είναι η ανάδειξη του “ωραίου”, αλλά η εναλλακτική προσέγγιση των γεγονότων (εν προκειµένω
των επιστηµονικών επιτευγµάτων της βιοτεχνολογίας και της γενετικής), ότι οφείλει να έχει κριτική
διάθεση, ενίοτε να είναι καυστική και προκλητική, τότε ίσως θα καταφέρουµε να διακρίνουµε το
γεγονός ότι η Bioart, εκτός των άλλων, είναι µια βαθιά πολιτική τέχνη, µε σηµαντικές και
ενδιαφέρουσες φιλοσοφικές αναζητήσεις.

Η ακατανίκητη επιθυµία του ανθρώπου να παρέµβει στη φύση να την ελέγξει, να µεταλλάξει τα
έµβια όντα, µαζί και τον ίδιο, αποτελούσε πάντοτε τον στόχο του, ακόµα και όταν οι µηχανισµοί
της γενετικής και της µετάλλαξης ήταν άγνωστοι.
΄Ενας φαντασιακός µεταλλακτικός µηχανισµός για αιώνες ολόκληρους επινοούσε δηµιουργήµατα
που διαδραµάτιζαν κυρίαρχο ρόλο στις µυθοπλασίες όλων των εποχών. Πλάσµατα άσχηµα,
εξωπραγµατικά, απωθητικά, κακά, καταχθόνια, πρωταγωνίστησαν στους λαϊκούς µύθους, τις
παραδόσεις, την θρησκεία, τη λογοτεχνία, την τέχνη, στο θέατρο, στον κινηµατογράφο.

Στην Ιστορία της Τέχνης, οι διάφορες µεταλλακτικές εκδοχές ως εκφάνσεις του άσχηµου είναι πιο
πλούσιες και απρόβλεπτες από ό,τι συνήθως πιστεύουµε (εικ.67,68,69,70). Χωρίς να έχω πρόθεση
να υµνήσω την ασχήµια, θα αναφέρω παραδείγµατα από το βιβλίο του Umberto Eco.
66
Σύµφωνα λοιπόν µε τον Antonio Rocco και το έργο του “περί ασχήµιας “ του 1635 , “….αν
κοιτάξουµε προσεκτικά µπροστά µας, θα δούµε πως τα άσχηµα και τα συναφή τους, είναι ότι
καλύτερο υπάρχει στον κόσµο”. Επίσης σύµφωνα µε τον Alezander of Hales το έργο του
“Summa Halesiana, I”, “.…το τερατώδες φέρνει την λύτρωση, διότι από το δύσµορφο
67
καταλήγουµε στο ωραίο” . Τέλος σύµφωνα µε τον Tristan Tzara στο “Μανιφέστο Νταντά” του
1918, “Ένα έργο τέχνης δεν επιτρέπεται να είναι αυτή καθεαυτή η οµορφιά, γιατί η οµορφιά είναι
νεκρή….Ένα έργο τέχνης δεν είναι ποτέ όµορφο κατ΄εντολήν, αντικειµενικά, και για όλους….το
ουρλιαχτό των συρρικνωµένων οδυνών, ο συνυφασµός των αντιθέσεων και όλων των
66
αντιφάσεων, των γελοιοτήτων και των ασυνεπειών : η ζωή.”

66
Eco Umberto, “Ιστορία της Ασχήµιας”, Καστανιώτης 2007 (σελ.149, 374)
67
Eco Umberto, “Ιστορία της Οµορφιάς”, Καστανιώτης 2006 (σελ.149)

- 66 -
 68. “Πορτραίτο της 69. “O κριτικός 70. “Untitled # 250”, 1992
67. “Τοιχογραφία
Antonietta Gonsalus Τέχνης” 1919-20 Cindy Sherman,
της Κόλασης” 1410
(Gonzales)”, 1594- Raoul Hausmann Elaine & Werner Dannheiser
περ.
1595 (1886-1971 ),Tate
Giovanni da Collection
Lavinia Fontana gallery
Modena
(1552-1614)
(1409-1456), Λονδίνο
Musée des Beaux-
Εκκλησία
Arts.
Αγ.Πετρωνίου,
Μπολόνια

28
Σύµφωνα µε τον καθηγητή και φιλόσοφο Arthur Danton , η τέχνη πάντοτε αντικατόπτριζε την
κοινωνία, στο πλαίσιο της οποίας, κατά καιρούς δηµιουργήθηκε. Στις µέρες µας οι νέες τεχνικές,
τα νέα µέσα, οι σύγχρονες αντιλήψεις και τα σύγχρονα τεχνολογικά επιτεύγµατα είναι φυσικό να
οδηγούν σε νέες προτάσεις της τέχνης. Οι καλλιτέχνες της Bioart προτείνουν νεωτερισµούς και
οδηγούν την αντιληπτικότητά µας σε άλλα µονοπάτια από αυτά που µέχρι τώρα βαδίζαµε.
Προτείνουν έργα µε φιλοσοφικές αναφορές, εννοιολογικές και σηµειολογικές επισηµάνσεις και
όχι διακοσµητικές παραγωγές.
Μας επισηµαίνουν µε τον ιδιαίτερο τρόπο τους ότι αν δεν επιδείξουµε την απαιτούµενη προσοχή,
κινδυνεύουµε στο…..επιστηµονικό µέλλον µας να αντιµετωπίσουµε τα τέρατα της φαντασίας µας.
Στοχεύουν στον έλεγχο, στην ενηµέρωσή, την ευαισθητοποίηση, την επαγρύπνηση, στη
συµµετοχή, αλλά και στην εναλλακτική σκέψη και εµπειρία, στην διεύρυνση της συνείδησης της
αντίληψης και της πνευµατικότητας. Το Bioart αντικείµενο-έργο δεν προτείνεται ως το απόλυτο
έργο τέχνης µουσειακού χαρακτήρα, αλλά ως ο διαµεσολαβιτικός φορέας ενός µηνύµατος.

Οι CAE εξερευνούν τα σηµεία τοµής της τέχνης, της κριτικής θεωρίας και της τεχνολογίας µε τον
πολιτικό ακτιβισµό και εγείρουν τολµηρά αλλά και µε πολύ χιούµορ, ερωτήµατα για την ευγονική
µε την παρέµβαση της τεχνολογίας στην αναπαραγωγική διαδικασία, για τις ακραίες παρεµβάσεις
της ιατρικής στην αναπαραγωγή, για την προσβολή της σεξουαλικότητας, για την απόκτηση
υγιούς γενετικού υλικού και για το φανταστικό µέλλον, που αρχίζει µε την εποχή της
βιοτεχνολογίας. Τα έργα του Stelarc µελετούν την προέκταση του ανθρωπίνου σώµατος και
προτείνουν τον επαναπροσδιορισµό µας µε αυτό, πράγµα το οποίο, εξάλλου, ανέκαθεν
απετέλεσε σηµείο έρευνας και απόδοσης από τους καλλιτέχνες όλων των εποχών. Από την άλλη
το βαθειά φιλοσοφικό έργο “worry doll” της Symbiotica και του Oron Catts προτείνει τον
επαναπροσδιορισµό της ίδιας της έννοιας της ζωής και του θανάτου. Οι πεταλούδες της Marta
de Menezes ή το πράσινο κουνέλι του Eduardo Kac, σίγουρα δεν αφορούν µια αισθητική
πρόταση. Μαζί όµως µε τα υβριδικά ψηφιακά όντα του Daniel Lee και της Eva Sutton κτυπούν το
καµπανάκι για τους κινδύνους της µετάλλαξης και τον δρόµο που ακολουθεί η γονιδιακή
παρέµβαση στις εφαρµογές της γενετικής. Ο Karl Sims µε τα έργα τεχνητής νοηµοσύνης θέτει
ερωτηµατικά για τον επαναπροσδιορισµό του όρου “ζωή” και για το ποια χαρακτηριστικά πρέπει

- 67 -
να έχει µια οντότητα για να αναγνωρίζεται ως ζωντανή. Η κλωνοποίηση δένδρων της Natalie
Jereminjenko προβάλλει την αξία της ατοµικότητας και διαφορετικότητας και του δικαιώµατος
για ζωή. Ενώ στο “ΟΟΖ” και τις εγκαταστάσεις-κούρνιες των πουλιών, µέσω της τεχνολογίας
υπάρχει διάδραση πουλιών και ανθρώπων, που εκφράζει µια νοσταλγία για την χαµένη µας
επαφή µε την φύση. ∆ιάδραση ζώων και ανθρώπου υπάρχει και στην συµβίωση της Kathy High
µε τους αρουραίους που αποτελεί ένα έργο-πρόταση για σεβασµό της ζωής. Για την αξιοπρεπή
αντιµετώπιση των ζώων, και την ισότιµη αναγνώρισή τους ως συγκατοίκους µας σε αυτόν τον
πλανήτη. Τα έργα του Γιώργου Τσακίρη καταδεικνύουν την σχέση της ζωής και της φύσης, όπου
µπερδεύοντας το οργανικό µε το ανόργανο, το ιδεολογικό µε το πραγµατικό, αναπτύσσει µια
υπέροχη συνοµιλία µαζί της. Η κοινή µικροβιακή σάρκα της Polona Tratnik επισηµαίνει την
αλληλοεπαφή και την διατήρηση ισορροπίας µεταξύ των ζώντων οργανισµών και όχι µόνο. Ο
Αdam Zaretsky, µε το µουσικό του πείραµα στο Ε.COLI, προσπαθεί να µας κινητοποιήσει σχετικά
µε το γεγονός ότι η άσχηµες συνθήκες της παραγωγής και επεξεργασίας του κρέατος µπορεί να
παράξει επιβλαβείς ουσίες για τον ανθρώπινο οργανισµό (καθώς η ουσία που παράγει το Ε.
COLI βρίσκεται ήδη στην εντερική χλωρίδα του ενός τρίτου των ανθρώπων). Η ORLAN µε το
“Harlequin coat” επιδιώκει να θέσει διάφορα ερωτήµατα: ‘‘µπορούν τα δέρµατα διαφορετικών
χρωµάτων να καλλιεργηθούν; Ποιο είδος πληροφορίας µπορεί να είναι το
αποκτηθέν……….Μπορεί ένα πρόσωπο να είναι ακόµα ο ιδιοκτήτης των κυττάρων του; Η
προσωπική ιδιοκτησία µπορεί να συνεχίσει να υπάρχει και στο τεµαχισµένο επίπεδο; Πως είναι
τέτοια ζητήµατα και πως γίνονται αντιληπτά στις διάφορες χώρες, και ειδικά στα πλαίσια της µη-
δυτικής άποψης;’’. Το έργο του George Gessert του Joe Davis αλλά και της Susan Alexjander
αντανακλά µια πιο λυρική και ποιητική διάθεση αλλά, τουλάχιστον οι δύο τελευταίοι, µας γεννούν
προβληµατισµούς για τους χώρους έµπνευσης και πραγµάτωσης της µουσικής και της τέχνης
γενικότερα.
ο
Μέχρι τον 20 αιώνα, τουλάχιστον στον δυτικό πολιτισµό, η ζωή αποδόθηκε στην τέχνη, µε τον
αναντίστοιχο τρόπο της µιµητικής καταγραφή της, σε συµβατικά υλικά αντικείµενα “έργα τέχνης”.
Μόνον από τους καλλιτέχνες του Dada και κυρίως τους Fluxus µετατράπηκε σε βιωµατική
χωροχρονική εµπειρία ταύτισης, όπου η τέχνη έγινε ζωή και η ζωή έγινε τέχνη.
Στην Bioart αυτή η σχέση αλληλεπίδρασης µεταξύ τέχνης και ζωής εξακολουθεί να υφίσταται σε
πολλά έργα, κυρίως όµως στα προγράµµατα των CAE, όπου ο θεατής έχει σηµαντική διανοητική
και διαδρασιακή συµµετοχή.
H Bioart όµως, µέσω της Wet Biology, πέρασε και σε ένα άλλο πρωτοποριακό επίπεδο σχέσης.
Κατάφερε να εγχύσει την δυναµική της τέχνης µέσα στην ίδια τη δοµή της ζωής και να καταστήσει
την τέχνη και τη ζωή οµοούσιες.

- 68 -
67. Στολή των CAE από την έκθεση “In vivo in vitro”

- 69 -
 68. “Xiantindi” Daniel Lee

- 70 -
 Βιβλιογραφία

• Bernard Jean, “Βιοηθική”, Π.Τραυλός-Ε. Κωσταράκη, Αθήνα 1996

• Danton Arthur, “Η µεταµόρφωση του κοινότοπου”, Μεταίχµιο 2004
• Eco Umberto, “Ιστορία της Ασχήµιας”, Καστανιώτης 2007
• Eco Umberto, “Ιστορία της Οµορφιάς”, Καστανιώτης 2006
• Freeland Cynthia, “Μα είναι αυτό τέχνη”;, Πλέθρον 2005
• Gobrich Ε. Η., “Το χρονικό της Τέχνης”, Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης,
Αθήνα 1994
• Godfrey Tony, “Εννοιολογική Τέχνη”, Καστανιώτης, Αθήνα 2001
• Hollingsworth Mary, “Η τέχνη στην Ιστορία του ανθρώπου”, Adam, 1989
• Kac Eduardo, “Telepresence & Bio Art”, University of Michigan Press, 2005
• Λαµπράκη Πλάκα Μαρίνα, “Μπαουχάουζ”, Νεφέλη, 1986
• Λαµπράκη Πλάκα Μαρίνα, “Οι πραγµατείες περί ζωγραφικής Αλµπέρτι και
Λεονάρδο”, Βικέλαια ∆ηµοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο Κρήτης 1988
• Στάγκος Νίκος, “΄Εννοιες της Μοντέρνας Τέχνης”, Μορφωτικό ΄Ιδρυµα Εθνικής
Τραπέζης, Αθήνα 2005
• Χαραλαµπίδη ΄Αλκη, “Η τέχνη του 20ου αιώνα” τόµος ΙΙ, University Studio Press,
Θες/νίκη 1993
• Χαραλαµπίδη ΄Αλκη, “Η τέχνη του 20ου αιώνα” τόµος ΙΙΙ, University Studio Press,
Θες/νίκη 1995
• Χατζηγιαννάκη ΄Αννα, “Η τέχνη στην εποχή της Βιοτεχνολογικής Επανάστασης - In
vivo-in vitro” εκδόσεις Futura, µε την ευγενική υποστήριξη του Ιδρύµατος Ιωάννου Φ.
68
Κωστόπουλου, Αθήνα 2008

68
Το Βιβλίο της κυρίας Χατζηγιαννάκη “Η τέχνη στην εποχή της Βιοτεχνολογικής Επανάστασης”, είναι υπό έκδοση και τα
στοιχεία και οι πληροφορίες µου προέρχονται από τις σηµειώσεις της συγγραφέως. Γιαυτό το λόγο δεν αναφέρονται οι
σελίδες στις υποσηµειώσεις µου.

- 71 -
 Ιστοσελίδες

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CF%80%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AE%CE%BC%CE%B7

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE
%AF%CE%B1

http://www.econ.uoa.gr/UA/content/gr/Article.aspx?folder=308&office=16&article=1165

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CF%84%CE%B7%CE%B3%CE%BF%CF%81%CE%AF
%CE%B1:%CE%95%CF%80%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AE%CE%BC%CE%B5%CF%82_%CE
%96%CF%89%CE%AE%CF%82

http://www.biotechinstitute.org/what_is/timeline.html

http://www.crimsonbird.com/science/timeline.htm

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CE%B9%CE%BF%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%BF%CE%
BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CE%B9%CE%BF%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%BF%CE%
BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CE%B9%CE%BF%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%BF%CE%
BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1

http://www.parembasis.gr/2005/05_10_01.htm

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CE%B9%CE%BF%CE%B7%CE%B8%CE%B9%CE%BA%CE%AE

http://www.idkaramanlis.gr/html/drast/gr/imerides/03/h030331_om01.html

http://www.biology4u.gr/september/bioart3.htm

http://www.gnosinet.gr/ez/irsearch.asp

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%AD%CF%87%CE%BD%CE%B7

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%96%CF%89%CE%AE

http://homepages.pathfinder.gr/georgios_ii/etc/alife/alife_full.html /

http://www.genomicart.org/pn-home.htm

http://nymag.com/news/intelligencer/16146

http://buffaloreport.com/2004/040620.jackson.kurtz.html

http://www.viewingspace.com/genetics_culture/pages_genetics_culture/gc_w02/gc_w02_

http://www.viewingspace.com/genetics_culture/pages_genetics_culture/gc_w03/davis_joe.htm

http://www.ekac.org

http://time.arts.ucla.edu/AI_Society/kac_bio.html

http://www.ciac.ca/magazine/archives/no_23/en/oeuvre4.htm

http://www.symbiotica.uwa.edu.au/

http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_2_23/09/2007_242248

http://www.stelarc.va.com.au/extra_ear/index.htm

http://www.stelarc.va.com.au/biog/biog.html

- 72 -
 http://www.stelarc.va.com.au/prosthetichead/cd.html

http://www.critical-art.net

http://www.critical-art.net/biotech/biocom/index.html

http://www.critical-art.net/biotech/sra/index.html

http://www.critical-art.net/biotech/cone/index.html

http://www.critical-art.net/biotech/genterra/index.html

http://www.artprisma.gr/mouseio_artist.asp?id=5&aid=468&lang=gr

http://www.martademenezes.com/

http://www.banquete.org/

http://www.slowlab.net/natalie%20jeremijenko.html

http://www.genomicart.org/jeremijenko.htm

http://embracinganimal.com/links.html

http://www.fondation-langlois.org/html/e/page.php?NumPage=264

http://www.informationweek.com/836/uwww.htm

http://accad.osu.edu/~rinaldo/info/biography.html

http://www.genarts.com/karl/index.html

http://www.biota.org/ksims/

http://spaz.ca/aaron/SCS/biography/selection.html

http://www.medienkunstnetz.de/artist/sims/biography/

www.oursounduniverse.com

http://www.daniellee.com/DigitArt.htm

http://www.art.uh.edu/dif/e_sutton_StateBio.html

69
Υποσηµείωση

69
α ) Οι φωτογραφία του Εξώφυλλου , καθώς και οι φωτογραφίες 3,4,5,6,7,8,9,10,11,12, 13,14,15,16,18,19,
20,21,22,,23,24,25,26,27,28,29,30,31,32,33,34,35,37,38,39,42,51,52,53,54,55,56,58,59,60,62,63
προέρχονται από το ∆ιαδίκτυο.
β) Οι φωτογραφίες 1,2,16,36,40,44,45,46,47,48,49,57,61,64,65,66,67, προέρχονται από το αρχείο της κυρίας ΄Αννας
Χατζηγιαννάκη
γ) Η φωτογραφία 43 είναι παραχώρηση του Oron Catts από το αρχείο της SympioticA
δ) Η φωτογραφία 50 είναι παραχώρηση της Orlan

- 73 -
 Χρονοδιάγραµµα κατά εβδοµάδες

η η η
1 -2 -3 :

Γενική έρευνα σε βιβλιοθήκες της ΑΣΚΤ, της ΑΚΤΟ, στο διαδίκτυο και στα βιβλιοπωλεία.
Παραγγελία ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας, πρώτη εκτίµηση υλικού.

η η η
4 -5 6 :

Ειδικότερη έρευνα, ενδελεχέστερη και αναλυτικότερη επικεντρωµένη σε εντοπισµένο υλικό.

Πρώτη κατάρτιση δοµής της εργασίας, ανάπτυξη µεθοδολογίας και υποβολή του υποδείγµατος
διαγράµµατος.

η η η
7 - 8 - 9 - 10η:

Επαφή µε άτοµα του χώρου βιοτεχνολόγους (Βιολογική Σχολή Αθηνών), την επιµελήτρια της
έκθεσης της Αθήνας “in vivo in vitro”, και επικοινωνία µε καλλιτέχνες.
Ανάγνωση των συζητήσεων µεταξύ των καλλιτεχνών και των επιµελητών εκθέσεων Bioart, που
γίνονται στις ειδικές ιστοσελίδες του διαδικτύου (Yasmin). Μελέτη της ειδικότερης βιβλιογραφίας.

11η - 12η :

Επεξεργασία, ανάπτυξη και κατανοµή του υλικού κατά περιεχόµενο. Εξαγωγή συµπερασµάτων

η η
13 – 14 :

Γράψιµο στον υπολογιστή, τελικός έλεγχος, διορθώσεις προσθέσεις ή τροποποιήσεις, σύµφωνα

µε τα τελευταία αποτελέσµατα της έρευν

- 74 -
Παράρτηµα

- 75 -
- 76 -
Συνέντευξη
Της κυρίας ΄Αννας Χατζηγιαννάκη, Ιστορικού της Τέχνης και επιµελήτριας
της έκθεσης Bioart “in vivo in vitro”, που πραγµατοποιήθηκε στον
εκθεσιακό χώρο “ΝΙΚΟΣ ΚΕΣΣΑΝΛΗΣ “, της Σχολής Καλών Τεχνών, από
10 Φεβρουαρίου έως 12 Μαρτίου 2006. Η συνέντευξη δόθηκε στις 6-1-08

Ποιά ήταν η απήχηση µιάς έκθεσης µε τόσο ανοίκειο θέµα σέ ένα κοινό όπως το
ελληνικό ;

-Πολύ θετική νοµίζω. Επειδή κάθε αντίδραση είναι αισθητική. Μόνο η απάθεια µετράει στα µείον
και µόνο αδιάφορος δεν έβγαινε ο κόσµος από την έκθεση. ΄Ηµουν εκεί κάθε µέρα, όλες τις µέρες
και είδα ανθρώπους κάθε ηλικίας να περνάνε πολύ χρόνο µέσα στην έκθεση. Οι µεγαλύτεροι
έδειχναν να έχουν νοιώσει δέος διαπιστώνοντας ότι η µέχρι πρότινος επιστηµονική φαντασία,
είναι επιστηµονική πραγµατικότητα κι ότι µας αφορά όλους. Οι νεότεροι ήταν πιο ψύχραιµοι και
εξοικειωµένοι µε τις δυνατότητες διάδρασης που προσέφεραν µερικά έργα, όπως το «Prosthetic
Head» του Stelarc ή το σαρκαστικό «New Eve» των CAE. Υπήρξαν και διασκεδαστικά
απρόοπτα, όπως η κυρία που αντί να σερφάρει σ΄ένα net.art έργο των CAE, κάθισε κι έπαιζε
πασιέντζα σ έναν υπολογιστή της εγκατάστασης. Εξεπλάγη µάλιστα δυσάρεστα όταν την έστειλα
ευγενικά να συνεχίσει στο πλησιέστερο internet café. Αλλα απρόοπτα, ήταν το gay ζευγάρι που
µαγεύτηκε τόσο από το γαλαζωπό φως στο περιβάλλον του Genesis, ώστε να αναγκαστούν οι
φύλακες να τους υπενθυµίσουν ότι µερικά πράγµατα δεν επιτρέπονται σε δηµόσιο χώρο… Και τα
δυσάρεστα, οι µικροκλοπές. Τον υγραντήρα ατµόσφαιρας στην εγκατάσταση «Unique» της
Polona Tratnik τον γλύτωσα τελευταία στιγµή από την µεγάλη τσάντα της επισκέπτριας όπου
όδευε, αλλά τα γυαλιά από τη φόρµα των CAE χάθηκαν και τα αντικατέστησα µε άλλα παρόµοια.

Υπάρχουν στοιχεία σχετικά µε την έκθεση; Οπως π.χ. πόσα άτοµα την επισκέφθηκαν,
ποιο είδος κοινού ήταν το επικρατέστερο;

-∆εν κρατήθηκαν δυστυχώς στοιχεία, αλλά ήρθαν πολλοί φοιτητές από την ΑΣΚΤ είτε µόνοι είτε
µε τους καθηγητές τους σε οµάδα. Το επικρατέστερο κοινό ήταν µεταξύ 20-35 χρονών περίπου,
και ήταν φανερό ότι επρόκειτο για κοινό προβληµατισµένο κι ενηµερωµένο πάνω στις νέες
τεχνολογίες και εξελίξεις.
.

Ποιά ήταν η αντίδραση των επισκεπτών στα "προκλητικά" έργα (τύπου Polona Tratnik);

-΄Ατοµα µεγαλύτερης κυρίως ηλικίας, από 45 και πάνω, ένοιωθαν δυσάρεστα από την
ο
αποπνικτική ατµόσφαιρα που δηµιουργούσαν οι 37 C και η υγρασία που ήταν απαραίτητη
(συνθήκες εντός του ανθρώπινου σώµατος). Αλλά από το ίδιο το έργο, δεν µου φάνηκαν
σοκαρισµένοι. Μερικοί, είχαν ένα ύφος κάπως αηδιασµένο, αλλά όχι, σοκαρισµένοι δεν ήταν.
Ούτε εγώ σοκαρίστηκα που µη βρίσκοντας κλίβανο νοσοκοµείου, φόρεσα ιατρική µπλούζα,
γάντια και µάσκα και στο τέλος της έκθεσης απολύµανα τις καλλιέργειες µικρο-οργανισµών.
Πάντως δεν θέλω να το ξανακάνω ποτέ αυτό, ούτε καν να το περιγράψω.

Σε ποια έργα φάνηκε να έχει προτίµηση το κοινό; Tι χαρακτήρισε αυτήν την προτίµησή; η
οπτική εµφάνιση του έργου; η καινοτοµία του;

-Εντυπωσίασαν ιδιαίτερα οι ψηφιακές προβολές από την εξέλιξη των ειδών (Evolution) του
Daniel Lee, τις µορφές τεχνητής ζωής του Karl Sims, το σχεδόν µυστικιστικό ηχητικό περιβάλλον

- 77 -
της Suzan Alexjander, το ντοκουµέντο από την τεχνητή νοηµοσύνη στο «Prosthetic Head» του
Stelarc, η διαδρασιακή Αφροδίτη – Νέα Εύα των CAE που αντιδρούσε µε ηδονικά βογκητά όταν
ο κέρσορας ακουµπούσε στα ερωτικά σηµεία του µεταλλαγµένου και στείρου σώµατός της…
Αυτά τα έργα είχαν ατµόσφαιρα ως εγκαταστάσεις και µερικά είχαν το στοιχείο της έκπληξης και
του χιούµορ στη λειτουργία τους. Επί της ουσίας, καινοτοµία για τα ελληνικά εκθεσιακά δεδοµένα
ήταν το «Unique» της Polona Tratnik, όπου για πρώτη φορά παρουσιαζόταν εγκατάσταση µε
ζώντες µικρο-οργανισµούς µέσα σε ειδικές συνθήκες θερµοκρασίας και υγρασίας για την
ανάπτυξή τους. Η καλλιτέχνης πήρε δείγµατα από εκκρίσεις του δέρµατος των συντελεστών της
έκθεσης και τους κατέστησε καλλιεργώντας τους, ορατούς στον επισκέπτη, Το «Unique» δεν
ήταν καθόλου ένα έργο εντυπωσιασµού. Η θεωρητική του τεκµηρίωση είναι πολύ σοβαρή, και
βασίζεται πάνω στις ιδέες του φιλόσοφου Maurice Merleau-Ponty για τη σάρκα.
(παραποµπή στο http://www.mythosandlogos.com/MerleauPonty.html)

Το ξάφνιασµα που προκάλεσε ;

-Υπήρξαν αποδοκιµασίες του τύπου "Μα αυτό τώρα είναι τέχνη;''

Σίγουρα θα ειπώθηκε κι αυτό, δεν υπάρχει περίπτωση! Αλλά επειδή είναι άλλο το «µ αρέσει αυτή
η τέχνη» και άλλο η θεωρία της τέχνης ως επιστήµη, θα απαντούσα µε ένα ερώτηµα επίσης:
Μπορείς να δώσεις έναν ορισµό της τέχνης που να καλύπτει όλες τις µέχρι τώρα µορφές τέχνης;

Σε ποιό βαθµό κατανοήθηκε "το µήνυµα" ;

-Νοµίζω ότι ο καθένας έλαβε το µήνυµα που ήταν έτοιµος να λάβει

Ελπίζω να υπάρξει συνέχεια σε εκθέσεις, σε εργασίες, σε έργα, ακόµα και σε θεωρητικά κείµενα
ή και σε µεταφράσεις. Η βιοτεχνολογική επανάσταση, θα επηρεάσει –επηρεάζει ήδη- την
καθηµερινότητα από τον ανεπτυγµένο, µέχρι τον τρίτο κόσµο. Υπάρχουν πολλά µηνύµατα, που
µε όχηµα την τέχνη, απλώνονται σε πεδία επιστηµονικά, κοινωνικά και πολιτικά. Αλλά πολλές
είναι και οι δυνατότητες «ανάγνωσής» τους, ανάλογα από ποια πλευρά τα διαβάζει κανείς.

Ποιά ήταν η ανταπόκριση και ποιά ήταν η αντίδραση των φοιτητών της ΑΣΚΤ; Υπήρξε
από την πλευρά τους κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον;

-Ναι, αρκετοί ήρθαν και ξανα-ήρθαν πολλές φορές, κουβεντιάσαµε, ήρθαν και στο συµπόσιο. Ας
πούµε µια αφανής «παράλληλη εκδήλωση», ήταν η συνεχής παρουσία µου για να κουβεντιάζω
µε όσους το ζητούσαν. Είχε σηµασία να γίνει στην ΑΣΚΤ αυτή η παράξενη ίσως για πολλούς
έκθεση, επειδή οι φοιτητές είναι εξοικειωµένοι µε την εννοιολογική τέχνη, και µπόρεσαν πολύ πιο
γρήγορα να πιάσουν το «γλωσσάρι» των έργων. Αλλά και µόνο αποφάσισε µια καλλιτέχνης να
«βουτήξει στα βαθειά» και να κάνει θεωρητική εργασία µετά την έκθεση αυτή, είναι σηµαντική
ανταπόκριση νοµίζω!

Τι πιστεύετε ότι άλλαξε στην αντίληψη του κοινού γιά τα σύγχρονα πράγµατα στην τέχνη
µετά από την έκθεση;

-∆εν µπορώ να µιλήσω µε τοπικούς-εθνικούς όρους, λέγοντας τι σήµαινε για την Ελλάδα ή για
την Αθήνα αυτή η έκθεση. Σίγουρα, κάποιες δυνατές εντυπώσεις άφησε σε όσους την είδαν.
Αλλά αυτό δεν αρκεί. Για παράδειγµα, φέτος για πρώτη φορά δόθηκε βραβείο για Υβριδικές
τέχνες στην διεθνώς σηµαντικότατη Ars Electronica που γίνεται στο Linz της Αυστρίας και το
κέρδισε ο Αυστραλός bio-artist, Oron Catts. Βέβαια, η Ευρώπη τρέχει να προλάβει τις ΗΠΑ και
την Αυστραλία στα θέµατα διεπιστηµονικών προσεγγίσεων της τέχνης. Μετά βίας παρακολουθώ
συστηµατικά τη δουλειά µερικών διεθνών bio artists, επειδή στο µεταξύ ανοίγονται κι άλλα, νέα
πεδία, όπως η χρήση νανοτεχνολογίας στην τέχνη, ο καλλιτεχνικός ακτιβισµός, οι αλλαγές του
κλίµατος κλπ. Συµβαίνουν πράγµατα συνεχώς και δεν είναι σε τοπικό επίπεδο, σε κάποια

- 78 -
«πρωτεύουσα της τέχνης». Αυτό ισχύει ακόµη για την τέχνη των µουσείων και των γκαλερί, όχι
όµως για την πειραµατική τέχνη που είναι η bio art. Μόνο τις 3-4 λίστες θεωρητικών της τέχνης
στα Νέα Μέσα να παρακολουθείς µέσα από το internet, αντιλαµβάνεσαι ότι δεν υφίσταται πια το
στοιχείο του τοπικού, ο παλιός χώρος των τριών διαστάσεων. Είµαστε κάτοικοι ενός δια-τοπικού
κόσµου, κάτοικοι του διαδικτυωµένου ψηφιακού πολιτισµού, που έχει τα θετικά του και τα
αρνητικά του. Όπως όλοι οι κόσµοι.

Ποιες δυσκολίες αντιµετωπίσατε στο στήσιµο µιάς τέτοιας έκθεσης

-Το κεντρικό γεγονός στη διοργάνωση που σχεδίασα, ήταν η έκθεση. Το στήσιµό της ήταν
δύσκολο, επειδή είχε πολλούς ταυτόχρονα στόχους: Πρώτα απ’ όλα να υποδεχθεί το αµύητο
κοινό χωρίς να χρησιµοποιήσει το στοιχείο του σοκαρίσµατος –αυτό θα ήταν υπερβολικά εύκολο
και αισθητικά ανήθικο νοµίζω-. Άλλος στόχος, ήταν να µη βαρεθεί ο επισκέπτης: Στην
παρουσίαση έργων γενετικής τέχνης έπρεπε να αποφευχθεί η οµοιοµορφία εκείνη, που είτε θα
έκανε την έκθεση να µοιάζει µε εντατική µονάδα νοσοκοµείου, είτε θα γέµιζαν οι τοίχοι µε
εννοιολογικά µεν, ακατανόητα δε σύµβολα από συνδυασµούς πρωτεϊνών. Η «σκηνοθεσία» ήταν
απαραίτητη. Επιλέχθηκε η προσέγγιση «Αλίκη στη Χώρα των Θαυµάτων». Ο επισκέπτης έπρεπε
να µπει στον µικρόκοσµο ή ο µικρόκοσµος να µεγαλώσει κατά περίπτωση, και να συνδεθεί η
τρέχουσα περί τέχνης και αισθητικής αντίληψη, µε διεπιστηµονικά καλλιτεχνικά εκθέµατα.
Από τη στιγµή που θα κρατούσαµε το ενδιαφέρον του επισκέπτη, έµενε να υλοποιηθούν οι δύο
κυρίως στόχοι, ο ενηµερωτικός και ο εκπαιδευτικός, µε τρόπο µη ακαδηµαϊκό. Στην είσοδο κάθε
εγκατάσταση και δίπλα σε κάθε προβολή, τοποθετήθηκαν απλά επεξηγηµατικά κείµενα και
φρόντισα να είµαι κάθε µέρα εκεί, ώστε να ξεναγώ οµάδες ή να εξηγώ πράγµατα στους
επισκέπτες που το ζητούσαν.

Ο επισκέπτης, µπορούσε να «διαβάσει» τα έργα και µόνος του πιστεύω. Η κεντρική ιδέα ήταν
εµφανής: Το εναλλακτικό σχόλιο-παρέµβαση των πιο γνωστών διεθνώς πρωτοπόρων
καλλιτεχνών της Bio Art, στο µείζον ζήτηµα της βιοτεχνολογικής επανάστασης. Όµως, η µέθοδος
ή ο συνδυασµός µεθόδων που ο καθένας από τους 9 συµµετέχοντες καλλιτέχνες
χρησιµοποιούσε, διέφερε: Εφαρµογές της ψηφιακής τεχνολογίας, εγκαταστάσεις µε ζωντανούς
µικρο-οργανισµούς σε συνθήκες µικροκλίµατος, ηχητικό περιβάλλον, απεικόνιση διαγονιδιακής
παρέµβασης, γονιδιακά τροποποιηµένος µικρο-οργανισµός σε ψυγείο, εγκατάσταση µε
αντικείµενα που χρησιµοποιήθηκαν σε περφόρµανς, καταγεγραµµένα ντοκουµέντα απ αυτές,
προβολές µε οντότητες τεχνητής ζωής (a-life) και ντοκουµέντα από καλλιέργεια ζωντανού ιστού.
Η αρχική πρόθεση ήταν να γίνει στα πλαίσια των παράλληλων εκδηλώσεων ένα workshop µε bio
artists και επιστήµονες, για τους φοιτητές τόσο της ΑΣΚΤ όσο και άλλων καλλιτεχνικών σχολών.
∆υστυχώς, δεν υπήρχε προϋπολογισµός για κάτι τέτοιο, κι έγινε απλώς συνάντηση µε τους δυο
καλλιτέχνες που ήταν παρόντες, την Polona Tratnik και τον Joe Davis. Η άλλη παράλληλη
εκδήλωση, που συγκέντρωσε πολύ περισσότερο κόσµο και διεπιστηµονικό ενδιαφέρον, ήταν το
συµπόσιο µε θέµα «Βιοηθική, Βιοτροµοκρατία και ΜΜΕ» που πραγµατοποιήθηκε µε τη
συνεργασία του εργαστηρίου Νέων Τεχνολογιών του τµήµατος ΜΜΕ του Πανεπιστηµίου
Αθηνών. Συµµετείχαν Έλληνες επιστήµονες, νοµικοί, καλλιτέχνες και ειδικοί των ΜΜΕ µε
συντονιστές τον καθηγητή κ. Μιχάλη Μεϊµάρη και τον λέκτορα κ. ∆ηµήτρη Χαρίτο.

Τις τελευταίες µέρες της έκθεσης «In Vivo-In Vitro» προσκλήθηκα µέσω e-mail σε µια online
συζήτηση στη λίστα «yasmin» (http://www.media.uoa.gr/yasmin/index.php) που έχει ως
αντικείµενο τη σύµπραξη τέχνης-τεχνολογίας-επιστήµης στις χώρες γύρω από τη Μεσόγειο. Το
θέµα της συζήτησης άνοιξε η Monica Bello (Βαρκελώνη), και ήταν το ζήτηµα πώς µπορεί να
στήσει ένας επιµελητής έκθεση Bio Art για µη ειδικό κοινό. Καλεσµένοι ήταν 9 επιµελητές,
φιλόσοφοι, κριτικοί τέχνης και καλλιτέχνες: Η Annick Bureaud (Παρίσι), ο Pier Luigi Capucci
(Μπολόνια), η Nina Czegledy (Μόντρεαλ), ο Pau David Alsina Gonzalez (Βαρκελώνη), ο Jens
Hauser (Παρίσι), η Αννα Χατζηγιαννάκη (Αθήνα), η Beral Marda (Κωνσταντινούπολη), ο
Tomislav Medak (Ζάγκρεµπ) η Polona Tratnik (Λιουµπλιάνα).

- 79 -
Ως διάρκεια συζήτησης ορίστηκαν οι 10 ηµέρες, µέχρι 8 Μαρτίου 2006.
Φυσικά, η συζήτηση ήταν ανοιχτή και σε άλλα µέλη της λίστας. Ανάµεσα στα επί µέρους
ζητήµατα που προέκυψαν, ήταν και το για ποια είδη bio art µιλάµε. Κρατάω τις παρατηρήσεις του
αστροφυσικού Roge Malina, οποίος έφερε το παράδειγµα της καλλιτέχνιδας Jane Prophet η
οποία «έφτιαξε στον υπολογιστή τεχνητή ζωή µε δένδρα και µετά έφτιαξε αναλογικά γλυπτά από
τα δυνητικά δένδρα, τα οποία γλυπτά έβαλε µέσα σ ένα δάσος. Ο επισκέπτης περπατούσε µέσα
σ ένα δάσος όπου δένδρα φυσικά, ήταν µαζί µε δένδρα που προήλθαν από τεχνητή ζωή (a-
life).» Κατά την γνώµη του, θα µπορούσε κι αυτό όπως κι άλλα έργα µε χρήση τεχνητής ζωής, να
ενταχθούν στη bio art, από τη στιγµή που ως τεχνητή ζωή ορίζονται τα συστήµατα που
προσοµοιώνουν τις διαδικασίες και την εξέλιξη της ζωής όπως θα µπορούσε να είναι. Και βέβαια,
ο Roger Malina εντάσσει µέσα στη bio art και την τέχνη που χρησιµοποιεί τη γενετική, όπως αυτή
που προτείνει ο George Gessert µε γενετικές παρεµβάσεις στα άνθη της ίριδας.
Εποµένως, µέσα από τη συζήτηση εκείνη, βεβαιώθηκα, διασταυρώνοντας µε τη γνώµη δυο
ειδικών που πολύ εκτιµώ, του Roger Malina και της θεωρητικού των Νέων Μέσων Annick
Bureaud, ότι σωστά έβαλα και έργα µε τεχνητή ζωή στην έκθεση.
Οσο για τον ορισµό της Bio Art, η δική µου κατάθεση στη συζήτηση, ήταν επί λέξει η εξής:
«∆εν µπορώ να προτείνω έναν τελικό ορισµό για την Bio Art, επειδή είναι ένας τοµέας σε εξέλιξη.
Αλλά µπορούµε σίγουρα να αναγνωρίσουµε στην Bio Art µια καινούργια µορφή διεπιστηµονικής,
πειραµατικής τέχνης όπου διαπλέκονται εναλλακτικές προσεγγίσεις της Βιοτεχνολογικής
επανάστασης µε την καθηµερινή ζωή.»

Από τότε µέχρι σήµερα, εξακολουθώ να θεωρώ την Bio Art µια µορφή τέχνης µε Νέα Μέσα. Ως
επιµελήτρια Νέων Μέσων, ενδιαφέροµαι πολύ για την διερεύνηση των ορίων και τη συµβίωση
τεχνολογικών και βιολογικών µορφών ζωής, όπως και για τη δηµιουργία υβριδικών µορφών
ζωής. Το 2002 που διαπίστωσα για πρώτη φορά ότι οι καλλιτέχνες που δουλεύουν µε Νέα Μέσα
µπορούν να χρησιµοποιήσουν την έννοια της «ζωής» µε πολλούς τρόπους, για να ασκήσουν
κριτική για κοινωνικά και πολιτικά θέµατα (για παράδειγµα την έννοια της «αξίας» σε σχέση µε
την ανθρώπινη ζωή και το χρηµατιστήριο). Αργότερα, µε µάγεψε –και µε τρόµαξε ταυτόχρονα- η
είδηση που διάβασα στο internet, ότι επιστήµονες κατασκεύασαν από DNA ένα µοριακό
υπολογιστή τόσο µικροσκοπικό, που στο µέλλον θα µπορούσε άνετα να εισαχθεί σε ζωντανό
οργανισµό. Αυτό θα υποχρέωνε τον σύγχρονο Άνθρωπο να τεθεί µε τον πιο ωµό τρόπο,
µπροστά στις ευθύνες του όντος που διαθέτει ελεύθερη βούληση και ξεχωρίζει το καλό από το
κακό: Κόλαση, ή Παράδεισος ο πλανήτης γη; Οπότε, η Γένεση θα έπρεπε να ξαναγραφτεί
αναγκαστικά, µε όρους υπαρκτών επιστηµονικών δεδοµένων, και την κατά ∆αρβίνο Εξέλιξη ως
αξίωµα. Ποιος θα τολµούσε κάτι τέτοιο;

- 80 -
Συνέντευξη
Του κυρίου Γιώργου Τσακίρη, Καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου
Θεσσαλονίκης και καλλιτέχνη της Bioart ( προσεγγίσεις µέσα από την
βιολογία) Η Συνέντευξη δόθηκε στις 10 Ιανουαρίου 2008

Στο βιογραφικό (από το διαδίκτυο) αναφέρεται ότι επηρεαστήκατε από ".....τάσεις της
διεθνούς τέχνης, όπως οι εγκαταστάσεις, τα περιβάλλοντα, η Land Art και η Process
Art.......το εννοιολογικό κλίµα..... στην ζωγραφική ο Francis Bacon ......αριθµοί και
µαθηµατικά σύµβολα, στοιχεία ελληνικής και λατινικής γραφής......κ.λ.π. "
Ολα αυτά προέρχονται από ένα περιβάλλον το οποίο άσκησε επιρροή εκ των έξω προς
τα µέσα. Θα µπορούσατε ίσως να βρείτε βαθύτερες καταβολές, ενδόµυχες αναζητήσεις,
ψυχικές παρορµήσεις που σας πέρασαν σε έναν τόσο καινοτόµο χώρο όπως η Bioart
; Ποιά ιδιαίτερη ανάγκη καθόρισε την επιλογή γιά τέχνη και ...βιολογία ; Τι απέγινε ο
ηλεκτρονικός Γιώργος Τσακίρης ; Ποιό ρόλο έχουν παίξει τα Γιαννιτσά και το όρος Πάϊκο
στον χαρακτήρα των έργων σας ;

Η ιδιαίτερη ανάγκη που µε οδήγησε να ασχοληθώ µε την βιολογία ήταν πρώτα από το γεγονός ότι
γεννήθηκα και µεγάλωσα στα Γιαννιτσά, µέσα µε µια δηµοσιουπαλληλική οικογένεια, η οποία
αγαπούσε και ασχολιόταν µε τις αγροτικές καλλιέργειες.
Μεγάλωσα παρακολουθώντας χιλιάδες δέντρα, τα οποία φύτευε η οικογένειά µου, να
µεγαλώνουν. Από νωρίς γνώρισα πως έπρεπε να τα φροντίσουµε για να σωθούν από βακτήρια
και ασθένειες, ώστε να µπορέσουν να αναπτυχθούν και να καρποφορήσουν. Ποτέ δεν
σταµάτησα. µέχρι και σήµερα, να καλλιεργώ δενδροφυτίες.
Από νωρίς ακόµα, εκείνο που µε ενδιέφερε ήταν πως θα µπορούσα να βάλω να συνυπάρχουν η
καλλιέργεια της γής και η τέχνη. Αυτό το εφάρµοσα όταν ακόµα ήµουν φοιτητής της Σχολής
Καλών Τεχνών της Φλωρεντίας. Επέστρεψα στην Ελλάδα γιατί ήταν εφικτή αυτή η συνύπαρξη
αγροτιάς και Τέχνης.
Επέλεξα από το 1981 να στήσω το βασικό µου εργαστήριο στο όρος Πάϊκο, γιατί µου παρείχε
όλα εκείνα τα στοιχεία για να µπορέσω να δράσω. Εκεί βρήκα φωλιές πουλιών, κήπους,
βατράχους, κότες, µέλισσες, κάργιες, καρακάξες, ξύλα, νερό, πέτρες, άχυρα, λάσπες, µαζί µε
κοπριές. Ο ηλεκτρονικός Τσακίρης µε βοήθησε να χρησιµοποιώ, κλίµακες, γνώση, εργαλεία,
οργάνωση, µαθηµατικά, αυστηρό σχέδιο,, µε έµαθε να περιµένω, µου έδειξε πολλούς δρόµους
για να φτάνω στο αποτέλεσµα του 1+1.

Η διεπιστηµονική φύση των έργων σας απαιτεί το πλαισίωµα από άλλες επιστήµες, κατά
κύριο λόγο την βιολογία. Κατά τη δεκαετία του '90 η Bioart ήταν ακόµα
άγνωση λέξη. Πόσο εύκολη ή δύσκολη υπήρξε στην αρχή η προσέγγιση ανθρώπων και η
παραχώρηση εργαστηρίων ; Υπήρξε έκπληξη ή επιφύλαξή από µέρους των επιστηµόνων;

Εβαλα την εξέλιξη της ζωής στο έργο µου από το 1983, µε τις σφηκοφωλιές, γιατί ήθελα κάτι
πέρα από αυτό που γνώριζα. Σ΄ αυτό µε βοήθησε το έργο των Joseph Beuys, Γιάννη Κουνέλη
κ.λ.π. Με ενδιέφερε η γέννα, η ζωή, ο θάνατος, ο κύκλος της ζωής δηλαδή. Το έβλεπα ως
“αγροτέχνη”, η το σωστό είναι ότι δεν γνώριζα καν πως έπρεπε να λέγεται. Για την Bioart έµαθα
πολύ αργότερα. Εφτιαχνα αυτά τα έργα και έµειναν ως φωτογραφικά ντοκουµέντα. Μόνο το 1986
µε την ΄Εφη Στρούζα και την Βίκυ ∆ράκου αποφασίσαµε να τα δείξουµε όπως ήταν τοποθετηµένα
στο Πάϊκο, αλλά η παρουσίαση αυτή δεν έγινε για λόγους που δεν είναι της παρούσης. Οι
επιστήµονες µου έδιναν τις γνώσεις τους, χωρίς να πολυκαταλαβαίνουν σε τι θα χρησίµευαν σε
ένα ζωγράφο. Τώρα βλέποντας τα προηγούµενα έντυπα µε την δουλειά µου (βιβλία- κατάλογοι)
είναι περισσότερο θετικοί.

- 81 -
Υπήρξαν δυσκολίες όσον αφορά την εξεύρεση χώρων οι οποίοι να µπορούν να
φιλοξενήσουν έργα µε τις ιδιαιτερότητες που έχουν τα έργα της Bioart ;
Μετά από µιά τέτοια αξιόλογη πορεία που έχετε διαγράψει, σίγουρα έχετε το δικό σας
κοινό. Πως δέχεται όµως το αµύητο κοινό τα έργα σας; Πόσο αµύητο είναι το ελληνικό
κοινό σε αυτού του είδους την τέχνη ; Υπήρξε ποτέ κάποια έντονη αντίδραση
αποδοκιµασίας, λόγω µή κατανόησης των έργων σας ; Τι θα σήµαινε µιά αποδοκιµαστική
αντίδραση γιά σας ;

Για πρώτη φορά έδειξα χελώνες το 1986 και 1988, στο Γαλλικό Ινστιτούτο. Ο τίτλος της έκθεσης
ήταν “Το αυγό του βουνού” Το έντυπο και η αφίσσα της έκθεσης µε έδειχναν να συνουσιάζοµαι
µε µία γαλοπούλα, αλλά δεν ενόχλησε κανέναν γιατί µάλλον δεν το πρόσεξαν.
Λίγες ήταν οι φορές που το κοινό αντέδρασε αρνητικά. Το 1995 σε έναν κλωβό µε ρόδια στην Art
Athina, επειδή οι συνθήκες το επέτρεψαν, γεννήθηκαν πασχαλίτσες. Κάποιοι αντέδρασαν και
ζητούσαν να τις απεγκλωβίσουµε. Επίσης όταν έδειχνα τις κλωσσοµηχανές, πάλι είχαµε λίγες
διαµαρτυρίες όταν έβλεπαν, σπαρακτικά είναι αλήθεια, να βγαίνουν τα κοτοπουλάκια από τα
αυγά.

Υπάρχει κάποια εφαρµογή κλασσικών αισθητικών αξιών που ακολουθείτε οι οποίες δεν
γίνονται αντιληπτές σε πρώτο επίπεδο, αλλά λειτουργούν υποσυνείδητα στην συνολική
επικοινωνία και στην αποδοχή από το µάτι του θεατή ;

Οι συνθήκες είναι εκείνες οι οποίες επιβάλουν το πώς θα κατασκευαστεί το έργο. Το αισθητικό

του πράγµατος έρχεται σε δεύτερη µοίρα και τούτο συµβαίνει επειδή το αντικείµενο το
κατασκευάζει ένας καλλιτέχνης και όχι µόνο ένας τεχνίτης.

Σχετικά µε τα τεκταινόµενα στον χώρο της Bioart παγκοσµίως τι άποψη έχετε ; Υπάρχει
κάτι που σας εντυπωσίασε ; κάτι που σας απώθησε ; κάτι που το θεωρήσατε
αποκρουστικό ή παραβατικό ως προς τους βιοηθικούς κανόνες ; ....κ.λ.π.
ου
Κατά πολλούς η βιολογία θα είναι η επιστήµη του 21 αιώνα. ΄Οσο για την Bioart βρίσκει
πρόσφορο έδαφος. ΄Οσο περνάει ο χρόνος, µε ενθουσιασµό παρακολουθώ τα τεκταινόµενα και
µαθαίνω από αυτά. Από την άλλη έχω διδαχθεί ότι αν κάτι µε ενοχλεί ή δεν το καταλαβαίνω να το
προσπερνάω αλλά να µην το απορρίπτω, γιατί ο χρόνος µε βάζει σε διαδικασία να το δώ και να
το διαβάσω µε άλλη αντίληψη και πάει λέγοντας.

Ως Καθηγητής του τµήµατος Εικαστικών και Εφαρµοσµένων τεχνών αφουγκράζεστε τον

σφυγµό των νέων όσον αφορά τις τάσεις τους στην τέχνη. Ποιά είναι η απήχηση της
Bioart στους σπουδαστές σας ; Πόσο καλά την γνωρίζουν ; Εκδηλώνουν ενδιαφέρον
προς αυτό το είδος ;

Πιστεύω ότι οι φοιτητές είναι πολύ ευφυείς, ανοιχτοί στα καινούργια δρώµενα της τέχνης και τα
παρόµοια. Ξέρουν πλέον καλά τι γίνεται γύρω τους. ΄Εχω φοιτητές που έχουν βάλει στο έργο
τους την Bioart. Στο µέλλον κάτι θα ετοιµάσουµε µε φοιτητές άλλων σχολών.

Εχετε αποφασίσει ποιό θα είναι το επόµενο βήµα σας ; Σκέφτεστε να δηµιουργήσετε έργα
Bioart που να υποστηρίζονται από άλλο κλάδο των επιστηµών της ζωής (εκτός από τη
βιολογία) π.χ. βιοτεχνολογία, γενετική κ.λ.π.

Επειδή το κάθε έργο µου τρώει αρκετό χρόνο σε έρευνα και ανταλλαγές απόψεων και γνώσεων,
ήδη από πέρσι δουλεύουµε µε αγρότες, γεωπόνους, συνεταιρισµούς, καλλιεργητές, µια ιδέα και
πιστεύω στα τέλη του 2008 να την παρουσιάσουµε στο όρος Πάϊκο.

- 82 -
Ερώτηση (e-mail)
Προς την κυρία Polona Tratnik (καλλιτέχνης από Σλοβενία). Στην έρευνα
παρουσιάζεται το έργο της “Unique”
17-12-07
Could you say that your work has common reference to Joseph Beuys' global sculpture?
He claimed that since every man is an artist, with his stance in life and the spirit of
creativity, he may influence the field of prodaction and to produce, in his turn social
sculptur.
Do you believe that if we all realised that we participate, without personal limits in a global
skin, could influence our spitit and our stance in life?

15-1-08
Thank you for your letter. I am glad that you find interest in my work and also in Bioart more
generally.
I find your question intelectually very stimulative. And quite difficult to answer.
I would not say that I refer to Joseph Beuys directly. I find his most significant contribution in his
ritualistic public lectures-performances, in which his charismatic personality played major role. He
claimed every man is an artist, he stimulated human creativity and in a way believed in
revolutionary role of art. But I think it is also important that these ideas are understood in the
context of time. 60s were times of revolutionary flow, in intelectual, cultural, social and political
sense. There was a strong faith in freedom in the air. The western society was tending to liberate
in a wide sense. In this sense his contribution was significant for that liberating spirit. But on the
other hand these were also times, when each and every art theory was proven as problematic -
as circular, too wide or too narrow to correspond all art universally. It was actually the time when
modernism was ending (or modern paradigms more generally) and there was a strong tendency
to liberate artistic approaches. At once it was possible to do anything as art, no direction was
privileged or prescribed (this also matches the positive comprehensions of postmodernism - as it
means the plurality of discourses and liberation of minorites and previously discriminated social
groups). I think Beuys's contribution also has to be read in this context of artistic and wider social
liberation. (I discuss this moment of liberation of art and society in my phd thesis on the end of art
extensively)
Considering if Beuys's attempts are actual for our times and society, it should fist be ascertained,
if and which similarities could be found between the 60s and our times and society - in the sense
of intelectual, social, cultural and political resemblances. I am not sure these contexts have that
much in common, it is a quite different situation we live today.
But yes, in Beuys's belief in creativity as a locomotive power of life, there might be some
resemblances found with my approach.
I understand creativity as a play of pumping, recalling and consideration about some information
and on the other hand letting yourself to them. And afterwards there is also control over these
information and manipulation of them, where you establish a certain distance to this material, you
are holding it away from yourself, but you are also touching it and softly manage it. I find this very
interesting. We are always chased in the balancing, how much of me should be present and how
much me should let things go their way. And it is also a principle, I belive, of life - that is a kind of
a way we live our lifes - we want some things, some things come, sometimes we know, but
mostly we don't. I think men and women should be in constant search, inverstigation of the world.
We must be curious, we must let the world open and penetrated in us, not to push it with our
beforehand all-knowledge, which we do not and will never have. If we do this, we destroy
everything.
In a creative moment some things, which penetrate, a certain understanding and a kind of
production of new reality joints. In the artistic creativity also a search for the specifics of the
medium is important, since we do not have some certain, pure, solid meanings in our pockets,
which we would like just to express, put through a transparent medium - the possibilities and
limitations of the medium are dictating in a great degree what kind of reality could be constructed.

- 83 -
It is always about contructiong a certain reality, through which some meanings could be
problematized and new meanings could be created. This is the way I understand creativity.
I believe man is always to a degree passive and manipulated, in all cultures individuals let to be
leaded to a certain degree. But I also believe we do contantly think about the situation and we are
all also active to certain degree. In such a manner it is also important that we are conscious about
the active role of the individual, and in the sphere of art I believe that is one of the first obligations
- that art or the artist should show the hidden things, meanings, the meanings that are
stereotyped and the mythological meanings (in the sense of Roland Barthes's mythologies of the
everyday life). It is a kind of moral obligation for art to contantly question the idelogies and cultural
things that became to be seem as normal and that do bring certain consequences, which also are
not neccessarily good. Art has to open the complexity of the reality we live, question the social
values and dominating meanings. In such a manner art is always a kind of subversive practice
and a reflexive one. I really believe today art does have an important social role and it should not
close itself in its own discourse and cannnons, it has to be engaged in social issues. In such a
manner it questions the issues of today society, but it also opens discussions about the issues
that will be important tommorow. It has a very responsible role and it must be very much
interested in the social situations, the issues of (natural) sciences, geopolitics and similar.

*****

Ερώτηση (e-mail)
Προς τον κύριο Daniel Lee (καλλιτέχνη από ΗΠΑ). Στην έρευνα
παρουσιάζονται τα έργα του “Manimals” και “Origin”
17.12.07
Do you see yourself as a ....digital God ?
Throughout the course of time, people have become accustomed to digital pictures.
Consequently, has their reaction to your work
changed ?

18.12.07
The answer of your question is no. I never thought myself could be the "god" or the "best" in
digital art. I maybe did something unique in the beginning of digital age in imaging. But I hope I
could make improvement still.

People start accept digital photo and digital arts. I hope that people would take me as one of the
pioneer in the future. Digital art is wonderful. It would rewrite the history of art one day.

70
Υποσηµείωση : Στα πλαίσια της έρευνας έγιναν ερωτήσεις σχετικές µε τα έργα τους στις
καλλιτέχνιδες Orlan και Kathy High, οι οποίες δεν απάντησαν

- 84 -
ΕΠΙΛΟΓΗ ΑΠΟ ∆ΙΕΘΝΕΙΣ ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ (2000-2004)11

Παράδεισος Τώρα: Εικονογραφώντας τη Γενετική Επανάσταση(Paradise Now: Picturing

the Genetic Revolution)
Πρώτη παρουσίαση: Exit Art 548 Broadway, SoHo, NYC 9 Σεπτεµβρίου – 28 Οκτωβρίου, 2000
∆εύτερη παρουσίαση::The Frances Young Tang Teaching Museum and Art Gallery at Skidmore
College, North Broadway Saratoga Springs, NY, 16 Σεπτεµβρίου 2001 µέχρι Ιανουαρίου, 2002
Τρίτη παρουσίαση:Carnegie Mellon University, Pittsburgh, PA, Σεπτέµβριος - ∆εκέµβριος 2002
Τέταρτη παρουσίαση:Tulane University, New Orleans, LA, March - May 2003
McKinney Avenue Contemporary, Dallas, TX, Ιούνιος - Ιούλιος 2003
http://www.genomicart.org/pn-home.htm

Ars Electronica
(Ars Electronica)
Για δυο χρόνια, το 2000 και 2001, το φεστιβάλ Ars Electronica (το οποίο πραγµατοποιείται στο
Linz, της Αυστρίας από το 1981), εστίασε στη γενετική και τα ζητήµατα βιοτεχνολογίας.
http://www.aec.at/en/

Ζητήµατα Βιοτεχνολογίας: Τέχνη και Επιστήµη

Genomic Issue(s): Art and Science
Graduate Centre Art Gallery
City University της Νέας Υόρκης,
Fifth Avenue at 34th Street Νέα Υόρκη
25 Φεβρουαρίου - Απρίλιος 2003
http://www.genomicart.org/exhibitions.html#GenomicIssues

Πόσο Ανθρώπινη: Η Ζωή στην Μετά το Γονιδίωµα Εποχή

Life in the Post-Genome Era
∆ιεθνές Κέντρο Φωτογραφίας
Curator: Carol Squiers
1133 Avenue of the Americas, Νέα Υόρκη, 10036
28 Φεβρουαρίου- 25 Μαΐου, 2003
http://www.genomicart.org/exhibitions.html#How

Γυναίκες στην Επιστήµη (Γονιδιακά ∆ική σας)

(Women in Science (Genomically Yours))
Universal Concepts Unlimited
507 West 24th Street, Νέα Υόρκη, 10011
22 Φεβρουαρίου – 22 Μαρτίου, 2003
http://www.geneculture.org/cmp/womeninscience.shtml

Γενναίος Νέος Κόσµος

(Brave New World)
Organization of Independent Artists
19 Hudson Street #404, Νέα Υόρκη, NY
4 – 31 Μαρτίου, 2003
http://www.genomicart.org/exhibitions.html#Brave

Τέχνη της Βιοτεχνολογικής Εποχής

(Art of the Biotech Era)
Στα πλαίσια της Φεστιβάλ Τεχνών 2004 της Αδελαϊδας (Αυστραλία)
26 Φεβρουαρίου-3 Απριλίου, 2004.
http://www.eaf.asn.au/biotech/biotech.html

- 85 -
- 86 -
71
http://www.genomicart.org/pn-home.htm\ / 19-11-07

- 87 -
- 88 -
H. Ackroyd &
Harvey
Sunbathers, 2000
photosynthetic
"photograph" on grass
dimensions variable
We are exploring the capacity of
grass to record complex photographic images through the production of
chlorophyll. The equivalent of the tonal range in a black-and-white
photograph is produced in the yellow and green shades of living grass.
Although these organic "photographs" are exhibited in a fresh state for a
short time, excessive light or lack of it eventually corrupts the visibility of the
image. Our inquiry into how to "fix" these transient images has brought us
close involvement with genetics through research with scientists at IGER
(Institute of Grassland and Environmental Research) in Wales. These
scientists have developed a grass that keeps its green color even under
stress. In a naturally occurring variant of grass, they identified a gene for an
enzyme that degrades the green pigment chlorophyll, and by modulating the
expression of this gene, they were able to alter the grassís aging behavior
and even stop it altogether. Through a plant breeding program they have
introduced this trait, coined a stay-green, into a rye grass. The application of
this grass in our work has subsequently led us to grow photographic
canvases and then dry them. While the green blades retain their chlorophyll
much more effectively than regular grass, the effects of other processes,
such as oxidative bleaching, gradually occur and over time contribute to an
irreversible loss of image.

The artistsí participation in this exhibition is made possible by the support of

NESTA
(National Endowment of Science, Technology and Art, UK).

- 89 -
S. Anker
Zoosemiotics (Primates), 1993
glass vessel, steel, water, hydrocal, and
metallic pigment; 160 x 86 x 72 in.
Courtesy of Universal Concepts
Unlimited

During the late eighties I had been working on a

number of sculptural projects that relied on the
transformation of ephemeral natural materials—
nests, lily pads, volcanic ash-covered eggs—into
the more permanent substance of bronze.
Foundries are like laboratories; apparatus galore, furnaces reminiscent of
alchemical chambers, they are places where transformation and
reincarnation are made visible. As part of Fixed Gaze (1989), a sculptural
installation, I included several kaleidoscopic lenses attached to vessels. The
viewer was invited to look through the lens, which further replicated the
images before him into a spectacular visual experience. The resulting
photographs from this instrumentalized visionary process appeared to be
microscopic in nature, circularly framed, and intimately revealing. I
wondered what other natural forms are ephemeral, hidden, and function in a
transformative, replicative way? I had discovered the iconography of
chromosomes.

D. Ashbaugh
Bio-Gel (aka The Jolly Green Giant),
1990-1
mixed media on canvas, 114 x 120 in.

The year I was born, Barnett Newman painted

a work called Genetic Moment in his search for
a new beginning for painting. That fact was
never lost on me. It is now a question of
whether art is leading reality around or reality is leading art around, which
seems to matter very little at this point, since time has collapsed so
completely on itself.

- 90 -
When I began thinking about making these DNA paintings in 1987, it was
apparent to me that we were living in a very, very different world than we
were, say, three or five years before. I decided that I would make paintings
that would confront the idea that we are about 15 minutes into the future.
Since I’ve been making these gene paintings, I don’t know how many
hundred thousands of advances and patents have been applied for in
various disciplines. Until now we have been shaped by the invisible hand of
Darwinian evolution, a process that learns from the past but is blind to the
future. In contrast biotechnology threatens to take great strides in
envisaging the future. As it does, it becomes increasingly complex and
further from the truth.

I’m interested in a variety of the disciplines that have altered or are altering
life as we know it. It’s clear biotechnology has reshuffled our concept of time
by opening frightening new doors. It’s altered what we eat. It’s altered the
face and future of the planet. It’s altered weather. It’s altered warfare and
our basic concepts of politics and courtships, so all is fair. Dolly has a
mother. It’s pretty hard not to be affected by these facts.

Aziz Cucher
Interior #5, 1999
chromogenic color
photograph, 48 x 72 in.
Courtesy of Henry Urbach
Gallery

Since the beginning of our collaboration in 1990, we have been interested in

creating visual metaphors for the increasing role that new technologies play
in our lives and how they affect us politically, socially, and psychologically.
The recent advances in biotechnology and genetic engineering propose
many questions about the boundaries between the natural and the artificial,
as well as the role that aesthetics may play in ìdesignedî forms of life that
may emerge in a world of traditional notions of evolution.
These possibilities can do nothing but trigger the imagination.

- 91 -
B. Ballengee
Species Reclamation Via a Non-
linear Genetic Timeline; An
Attempted Hymenochirus Curtipes
Model Induced By Controlled
Breeding, 2000
live specimens, varied housing,
preserved specimens, digital
photographs, Apple Powerbook;
dimensions variable (detail)

This piece attempts to selectively breed aquatic frogs originating from the
Congo region of Africa. Hymenochirus curtipes was once a widely
distributed species that over the past forty years may have been depleted
from its native habitat, perhaps become obsolete. (It has not been proven
that H. curtipes is extinct from the Congo.) By controlled pairing of related
species and/or subspecies, I hope to generate an H. curtipes model by
literally breeding backwards, in an attempt to recapture surface traits
through various generations. Recent literature suggests that biodiversity in
the Congo is threatened by slash-and-burn clearing of forests and by
increased economic demand for logging. Political chaos and civil turmoil in
the newly established Democratic Republic of Congo, formerly Zaire, over
the past decade have severely retarded biological studies. Amphibian
populations are declining at an unprecedented rate worldwide. The data
available on the remaining species in the Congo is inconclusive.
Technical and theoretical support was provided by the following individuals
and institutions: Dr. George Rabb, director, and staff, The Chicago
Zoological Park, USA; Mr. Lawrence Wallace, Herpetological Department,
Carolina Biological Supply, USA; Dr. Randon Feinsod, Exotics Department,
The North Shore Animal Clinic, USA; Mr. David Cecere, The African Dwarf
Frog Educational Website; The Department of Zoology and Marine Biology,
University of Dar es Salaam, Tanzania; The Herpetological Department,
The Bronx Zoo, USA; Dr. Stanley Sessions and staff, Biology Department,
Hartwick College, USA; Mr. Peter Warny, The New York State Museum,
USA; The Herpetological Department, The American Museum of Natural
History, USA; The Declining Amphibian Population Task Force, Department
of Biology, The Open University, UK

- 92 -
N. Burson
The Human Race Machine, 2000
computer software and hardware,
black formica case and chair
case: 64 x 24 x 48 in. chair: 64 x 24 x
16 in. (detail)

My intention in building The Race Machine was

to allow us to move beyond difference and
arrive at sameness. When I discovered, while
doing research on a project involving genetics,
that there is no gene for race, I felt it was one of the most important things to
understand about genetics. The DNA of any two humans is 99.97 percent
identical. And then The Race Machine became The Human Race Machine.
We are all related, all connected, all one.

C. Borland
Hela, 2000
video microscope, cells in
culture, monitor, text, glass, and
wooden shelf; 21 x 64 x 22 in.
Courtesy of Sean Kelly Gallery

I was introduced to the practical

implications of the Human Genome
Project when I was pregnant and was offered a routine test that could detect
the probability of genetic abnormality in the fetus. This resulted in my
participating in residency programs at several institutions, each of which
dealt with a different aspect of genetics: The Medical Research Councilís
Social & Public Health Sciences Unit, Glasgow; the Institute of Medical
Genetics, Yorkhill Hospital, Glasgow; and the Wellcome Trust Building in
Dundee, Scotland. The following text is an extract from an essay that
accompanied the project, written by Dr. Lisa Schwarz, a lecturer in the
Philosophy of Medicine at Glasgow University.

ìDetection of genes that cause or carry particular conditions implies labeling

the gene as desirable or undesirable, good or bad. Undesirable conditions
can now be located by genetic testing. Enormous screening programs and
routine prenatal testing for Downís syndrome and spina bifida are set up to
detect the probabilities of a community or individual perpetuating the
undesirable gene. The condition is thereby red-flagged but with what

- 93 -
intention? In the case of conditions that are not yet curable, the only other
option is to eliminate them before they affect the community. This means
either eliminating the gene or the gene carrier. Ultimately it has become a
reason for termination of pregnancy, and more recently the option to prevent
coupling between gene carriers where a condition requires two carriers to
activate it. How far down the line we will go, as mapping of the genome
progresses, is as yet undetermined.î

The artistís participation in this exhibition is made possible by Carl Zeiss Inc.
and Sean Kelly Gallery.

H.Chadwick
Nebula, 1996
cibachrome
photographs, perspex
18 x 2 in., each of 4
circular panels,
23 x 2 in., each of 2
circular panels
1 oval panel 35 x 2 in.
Courtesy of JGS, Inc.

K.Clarke
Portrait of James D.
Watson, 1998-1999
archival color print
under acrylic panel 29 x
96 in. (detail), each of 6 panels,
Courtesy of JGS, Inc.

In 1987, when my interests returned to genetics, researchers were using

creative imaging strategies, including coding or advanced methods of
photography, to display chemical units, which were otherwise invisible. The
DNA sequence or the chromosome revealed itself through chemical
reactions, such as pcr (polymerase chain reaction) or crystallography. While
the codes employed by geneticists allude to real physical entities, their
visualization originated in the imaginations of researchers. I found parallels
to the art world of the late seventies and early eighties when the subject of

- 94 -
the ordinary, the commonplace, was acknowledged, referenced as art
through codes shared by the art community. Understanding semiology and
its mother science, structural linguistics, enriched the experience of
Conceptual Art. In both fields a fledgling belief system became consistently
repeatable, predictable, and the basis for ever more precise
experimentation.

The chemistry interested me as a portrait photographer, as did the

exploration of new ways of seeing people. Encountering the physicality of
my sitters, conceived as a coded, readymade being, allows me to perceive
them freely rather than define them socially, as does traditional photography
with its many clichés, references, habits, and uses. A person's specific
genetic code, a hereditary inscription, is a direct reference to that person's
physicality. With these portraits I feel freed of ordinary representation and
more open to interpretation. This portrait of James D. Watson, whose
insights led to the discovery of the double helix model of DNA, is an
exploration of structure and gesture.

K. Cottingham
Fictitious Portrait series, 1993
digitally constructed photograph,
chromogenic color photograph
46 x 38 in., each of 3 images
Courtesy of Ronald Feldman Fine
Arts

In this series, I use the computer as a tool to

draw upon traditional sculptures, models,
photography, and drawings, and through the
use of digital painting and montage, ideas materialize into finished
photographic prints. The realism in my work serves as a revealing mirror of
ourselves and our inventions, both beautiful and horrific.

The images themselves are portraits of a youth. By combining myself with

others, these imaginary portraits expose the movement and development of
the ìSelf.î The soul is not seen as a solidified being, but is exposed as
multiple personalities, each expressing a different view of the ìSelf.î
I hope to simultaneously challenge what the viewer perceives as
portraiturand question the alienation and fragmentation of image from
matter, body from soul.

- 95 -
B.Crockett
ecce homo, 2000
marble and epoxy, 30 x 40 x 70 in.

Transgenics is the practice of transplanting

genes from one species to another, thus
creating genetic hybrids that can develop
characteristics of both species. Consider what
is happening with genetics. For instance, the
oncomouse is the first patented transgenic lab
mouse, engineered to have a human immune
system for the purpose of oncology research.
In this way, the practice of genetics can be
understood as an analogy to the worlds of
allegory and mythology. Like the Satyr or Minotaur, the oncomouse is the
literalization of a clichÈ man/mouse. That is why I have chosen to reinterpret
the ultimate figure of salvation, Christ, through the ultimate actor of
contemporary science, the oncomouse. This sculpture is intended to be a
monument to the test object of modern science, human kindís symbolic and
literal stand-in personified. This human-scale, fleshy mouse, sculpted with
the pathos of classical sculpture, stands in a gesture reminiscent of Christ
revealing his wounds. Almost six feet tall he is nude (as is the oncomouse)
and his flesh is a very convincing pale skin tone. Upon further inspection,
however, one realizes the mouse/man is actually sculpted in flesh-colored
marble. The lifelike sculpture and skin texture makes the sculpture oscillate
between a living creature and a strong likeness, evoking the Pygmalion
myth.

H. Danuser
Frozen Embryo Series II, 1998-1999
photographs on Baryth paper,
mounted on aluminum
56 x 60 in., each of 4 panels
Courtesy of JGS, Inc.

- 96 -
C. Davis
ACGT, 1998, 1999
etched steel and thread
67 x 31 1/2 in., each of 2 pieces
Courtesy of Olga Korper Gallery,
Toronto

My initial exposure and access to the genetic

code grew out of discussions with my brother,
who is a genetic researcher. At the time we
were both reading Chaos Theory. My work has
often explored different historical scientific models; previously I had been
working on the idea of the automaton. The genetic code seemed to be a
radical shift from mechanics to communication, from how the body ìworksî
(blood and guts) to how it ìmeansî (blocks of letters). The idea of genetics
as a universal language of life was something I found quite menacing. For
ACGT (1998) I focused on the relationship between genetics and
information theory, how the organizing and dissemination of genetic material
can inform its use and, ultimately, how the body is conceived as information
to be programmed and deciphered. What particularly caught my attention
was the relationship between something that looks like a tangle of spaghetti
through the microscope and the orderly string of code available on the
Internet. I decided to work through this linear and seamless string of
information in a very concrete, archaic, and messy wayñwith needle and
threadñintroducing a bit of Frankenstein, I suppose.

M.Dion
Daily Planet, 1991
offset lithography on
newsprint
22 x 13 in., each page
(detail)
Courtesy of American
Fine Arts, Co.

1. The biotech industry claims that genetic engineering is merely a new

technology developed to overcome some of the problems of traditional
selective breeding techniques. In fact it greatly differs from traditional

- 97 -
husbandry and agriculture by allowing novel organisms to be produced
across species boundaries. A traditional farmer could never cross a fish with
a strawberry, or glowworm with tobacco, both of which have already been
released in agribusiness fields. 2. Exotic organisms introduced to new
ecosystems cause massive amounts of ecological disruption, including
species extinction. Genetically modified organisms could (and already have)
easily escape growth sites, and if their built-in resistance to herbicides and
pathogens is transferred to a weed, there is potential for ìsuperweeds.î 3.
Who wants GMOs? Many of the most ecologically destructive and
untrustworthy multinational corporations. It is they who will profit, and
despite the utopian rhetoric, they have often proved to not work in the public
interest. They cannot be trusted. 4. Overwhelmingly, the public would rather
not be exposed to GMOs in food. The biotech industry arrogantly disregards
consumer concern. The public has little or no say in the application of
genetic engineering. 5. The public is not well informed about issues of
genetics and the biotech industry is spending millions on propaganda
disguised as educational material. 6. The introduction of GMOs in food is
not driven by a desire to make food taste better, become more nutritious, or
even stay fresh longer. Rather, there is little benefit beyond increasing the
financial gain reaped by giant agribusiness corporations and biotech
companies. 7. While promising to reduce chemical use on farms, GMOs in
fact lead to even greater chemical dependence. Indeed, some crops are
even precisely modified to withstand higher doses of herbicides. 8. Field
tests have proven that GMOs harm beneficial insects and fungi, damage
soils, contaminate neighboring fields, and hybridize with non-modified crops.
9. Genetically engineered organisms increase farmersí dependence on
large multinational agro-corporations. Modified crops do not produce fertile
seeds. Farms cannot save seeds and must purchase new ones from
biotech companies each year. Since farmers in the developing world rely on
saved seeds many development policy groups and environmental groups
believe that rather than solving the hunger crisis, GMOs could actually lead
to a worsening of the problem 10. History has shown that most new
industries have unforeseen negative long-term consequences. Thus caution
should be used and long-term testing should be applied by the biotech
industry. In the rush to cash in on novel techniques, and under the pressure
of the chemical and agricultural industries, neither the FDA, the USDA, nor
the EPA have yet established testing protocols, thereby leaving the testing
to the industries themselves.

- 98 -
G. Gessert
Natural Selection, 1994-present
dye sublimation prints with text
selected leaves, 7 3/4 x 5 1/4 in.
each leaf (detail)

I began as a painter. The transition to plant

breeding was through painting on Japanese
papers, which absorb water and pigments
in unpredictable ways. I became fascinated by how ink spots grow on
unprepared papers. Watching them grow, and helping them along, I no
longer felt like a lone artist, but connected to creative energies that already
reside in materials and in the world. From ink spots to plant breeding was
only a small step. Plants, like ink spots, generate themselves. My job is to
facilitate

R. Hawland
1. The World in a Drop of Blood
2. Different Tenant 3. Mr. and
Mrs. Martin Scorsese 4. The
Recipe of Me 5. A Hundred
Sows and Bucks 6. Golden
Goose 7. Eve/Adam 8. Double
Twist 9. Regarding the Use of
My DNA 10. Round Trip Ticket
11. Big Trouble, Totally
Fascinating 12. Hey Noble One!, 2000
Ink and watercolor on paper, each 11 x 17 in.
(detail)

I did not know what the words meantñgenomics, genetics,

biotechnologyñand I wanted to find out. I make art to locate myself. For me,
art is self-revelation, not self-expression. The thing I need to know is always
at the end of the drawing, or at the bottom of the page.
Genetics mapping and reproductive technology are compelling to me.
Genetics hits in the potent intersection of personal and environmental
disaster and healing. Creation, and destruction, at its rootñhow could this
not interest an artist? We are the antennae. Here, we are doing our job.
Big business, big money, big trouble = totally fascinating,
and not necessarily a bad thing, even as I hear the sound of my own knee
jerking.

- 99 -
N. Jeremijenko
One Tree, 2000
Mixed medioums, dimensions
variable
Courtesy of Postmasters
(preliminary study)

Cloning has made it possible to Xerox copy organic life and fundamentally
confound the traditional understanding of individualism and authenticity. In
the public sphere, genetics is often reduced to ìfinding the gene for (fill in
the blank),î misrepresenting the complex interactions of the organism with
environmental influences. The swelling cultural debate that contrasts
genetic determinism and environmental influence has consequences for
understanding our own agency in the world, be it predetermined by genetic
inevitability or constructed by our actions and environment. The OneTree
project is a forum for public involvement in this debate, a shared experience
with actual material consequences.

OneTree is actually one hundred tree(s), clones of a single tree

micropropagated in culture. These clones were originally exhibited together
as plantlets at Yerba Buena Center for the Arts, San Francisco, in 1999.
This was the only time they were seen together. In the spring of 2001, the
clones will be planted in public sites throughout the San Francisco Bay
Area, including Golden Gate Park, 220 private properties, San Francisco
school district sites, Bay Area Rapid Transit stations, Yerba Buena
Performing Arts Center, and Union Square. A selection of international sites
are also being negotiated. Friends of the Urban Forest are coordinating the
planting. Because the trees are biologically identical, they will render the
social and environmental differences to which they are exposed in
subsequent years. The treesí slow and consistent growth will record the
unique experiences and contingencies of each public site. The tree(s) will
become a networked instrument that maps the microclimates of the Bay
Area, connected through their biological materiality. People can view the
tree(s) and compare them, a long, quiet, and persisting testament to the Bay
Areaís diverse environment.

- 100 -
R. Jones
Untitled (DNA fragment from Human
Chromosome 13 carrying Mutant Rb
Genes, also known as Malignant
Oncogenes that trigger rapid Cancer
Tumorigenesis), 1989
bronze (black patina), edition 3/3
68 x 15 in. (top), 11 x 9 in. (base)
Courtesy of Rachel and Jean-Pierre
Lehmann and Metro Pictures

This sculpture may seem familiar. It shadows a

particular sculpture by Jean Arp. But my
sculpture takes hostage Arpís intuitive search for a higher modern form, a
utopic or perfect order and perverts it into something distressed and dying, a
promise unkept to the culture at large. This bronze literally depicts the
genetic structure of cancer. It aspires to be beautiful in a way that is aligned
with the idea of beauty as an overwhelming and powerful tool. Dave Hickey
has written: ìThe task of these figures of beauty was to enfranchise the
audience and acknowledge its powerñto designate a territory of shared
values between the image and its beholder and, then, in this territory, to
argue the argument by valorizing the pictureís problematic content.î
Hickeyís words do double service here, calling out the way in which the
beauty of this sculpture foregrounds disease as a political subject, a subject
that reminds us all of what it means to be dispossessed in our culture.
From a lecture given at the Yale School of Art, 1989

- 101 -
E. Kac
Genesis, 1999
transgenic artwork linked
to internet
dimensions variable
Peter Gena, DNA Music
Synthesis
Charles Strom, MD, PhD,
DNA Consultation and
Bacterial Cloning
Jon Fisher, Programming and Electronics
Mike Davis, Video consultant
Rita Ciurlionis, biological consultation and technical support
(detail)
Courtesy of Julia Friedman and Associates

I investigate the philosophical and political dimensions of communications

processes. Equally concerned with the aesthetic and the social aspects of
verbal and nonverbal interactions, I examine linguistic systems, dialogic
exchanges, and interspecies communication. In 1998, to further expand my
investigation of communications processes, I proposed Transgenic Art, a
new art form based on the use of genetic engineering techniques to transfer
synthetic genes to an organism or to transfer natural genetic material from
one species into another in order to create unique living beings. The nature
of this new art is defined not only by the birth and growth of a new plant or
animal, but above all by the nature of the relationship between artist, public,
and transgenic organismñwhich must be respected, loved, and nurtured like
any other organism.

David Kremers
trophoblast, 1992
genetic material and synthetic resin on acrylic
plate
24 x 24 in.
Courtesy of Dillon Cohen

In 1992 i began growing paintings from bacteria

on plates of clear acrylic, using bacteria that was genetically engineered to
produce enzymes of various colors. itís like painting on a piece of ice with
melted snow. after eighteen hours in an incubation chamber the image

- 102 -
grows into the shapes and colors the bacteria and i have collaborated on.
the plates are then dried and sealed in a synthetic resin. future
conservators, a millenium away, may remove the resin, feed the bacteria,
and continue the life of the work. the figurative subjects were chosen from
early embryonic structures common to all mammals. evolution as a step of
physiology-based intelligence.

J. Lackey
Smear (3), 2000
acrylic, cork, birch, ink
44 1/2 x 45 x 4 in.
(detail)
Courtesy of Roy Boyd Gallery, Chicago

There is an interesting correspondence between

acquired memory and memory that is genetically
encoded within the cells of our bodies. Both types of
memory are pivotal to identity. Yet the distinction
between the fixed and the mutable engages aspects of our beings that are
invisible to the unaided eye yet are fully sensed and known in other
measurable ways. The work samples overlapping cultural implications that
are played out in a hybrid of painting and science. A longtime interest in
cloths and textiles has led [me] to the study of codes of pattern. The science
of DNA magnifies the significance of pattern as repeating sequences in our
genetic makeup are used to identify or ìfingerprintî individuals. The question
of probable identities is reduced to simple patterns, blots, smears and
strings of letters. This intersection of disciplines brings me to a synthesis of
bodily imprints, fluid fluorescing color, stripes, dots, plaids, accidents,
anomalies. New materials, theories, and working methodologies challenge
and rearrange how memory is embedded within form.

- 103 -
J. LaVerdiere
Laurus Nobilis (Transgenic
Laureate), 2000
acrylic, PVC, eurathane agar,
aluminum, electroluminescent
wiring, ventricular film, Ultra
Light, polyester
102 x 48 x 48 in.
(preliminary study)
Courtesy of Andrew Kreps
Laurus Nobilis is the true laurel of classical antiquity. It was perceived as a
symbol of immortality in ancient Greece and Rome, where it also became
the emblem of nobility and victory. The Laureate was a crown woven of
sprigs of laurel and was worn on the brow of each triumphant Roman
general as he rode his chariot around the Circus in celebration. Conversely,
withering or diseased laurel was believed to be a portent of disaster.
ìIt is thought the king is dead; we will not stay, the Laurel trees in our
country are all withered, and meteors fright the fixed stars of heaven.î
William Shakespeare, Richard III. The laurel is also symbolic of poetry and
wisdom and is still honored today in the titles Poet Laureate and Nobel
Laureate. As with plant genealogies, the code of our own genome is being
deciphered and the wondrous and frightening implications of genetic
determinism are gathering momentum. The gift of genius and strength may
soon be obtained by intentionally reconfiguring our genetic building blocks.
Enlightenment may be achieved through the administration of regenerative
medicine. The illuminati will be cultivated in the test tube, not the temple.
Scholastic study, trial, error, and happenstance will be rendered obsolete as
a means of determining the intellect. Laureation will occur as commonly as
germination.
GENIUS WILL BE DESIGNED TO ORDER AND GROWN ON TREES.

I. Manglano
Banks in Pink and Blue, 1999
mixed mediums, liquid nitrogen,
and human semen, dimensions
variable (installation view)
Courtesy of Max Protetch gallery

- 104 -
A gender-selected cryogenic sperm bank, Banks in Pink and Blue consists
of a number of distinct components and agreements integral to the creation
of a sculpture intended to preserve the viability of donated or “lender” sperm
samples in cryogenic suspension for an undetermined period of time. While
each sample is understood to be the property of the lender, the work
functions as a corporate entity and generates appropriate contractual
agreements with individual donors regarding preservation, ownership, and
use of samples, including agreements between donors and the institutions
that preserve and publicly display these samples. The project involves the
contributions of twenty-five to one hundred sperm lenders selected by the
artist as well as the participation of medical ethicists, geneticists, private
biotech companies, lawyers, and legal consultants. Banks in Pink and Blue
brings together disparate concerns of aesthetics, genetics, law, and ethics,
addressing such issues as the possible transfer of sample ownership from
the lender to the corporation or to other individuals. This installation includes
a pair of self-contained cryobanking systems, the portable repositories
known as Dewar flasks used by genetic laboratories, and commercial sperm
banks for the preservation and long-term storage of specimens in the
medium of liquid nitrogen. One of the outer aluminum shells of these
repositories is colored pink, and the other a light blue. Since the banks must
be periodically replenished with liquid nitrogen, the installation also contains
a large stainless steel tank, which is used to maintain the frozen semen
specimens at -321°. The vessels and the samples the y contain are
displayed as sculpture in the gallery setting.

Each lender is provided with a kit containing cryogenic transport media and
instructions for private semen collection. The sample is then shipped to the
artist by overnight air service for centrifugal separation for gender selection
of spermatozoa carrying the Y- or X-sex determinant chromosome. Each
sample is then stored in the appropriate pink or blue cryobank. The project
is investigating the possibility that the art work may have a predetermined
lifespan of twenty years, which would allow for its exhibition at other venues
at future dates.

K. Mihail &
T. Kim-Trang
The Creative Gene Harvest
Archive, 1999
plastics, glass vials,
human hair, text; 16 x 36 x
10 in.

- 105 -
The end of the twentieth century witnessed a heightened interest in
biotechnology in the general populace due to the many discoveries and
breakthroughs in the life sciences. Nothing is more important to the earthís
inhabitants and our ecosystem today than the life sciences. Artists were
amongst those so piqued, resulting in an increase in artistic production,
particularly in the year 1998. Recognizing this unique moment in our cultural
history and the ripeness of the art world, we at Gene Genies Worldwide©
launched a series of projects to engage both artists and scientists, like
ourselves, in a dialogue on the culture of genetics. An example of such a
project is The Creative Gene Harvest Archive. The Creative Gene Harvest
Archive is a display of hair samples from people who are representative of
creative individuals. The archive, with samples harvested by Gene Genies
Worldwide©, is the cutting-edge of art and genetic engineering. This never-
before-seen collection, existing nowhere else in the world, was generously
lent for this exhibition by Gene Genies Worldwide©

L. Miller
Genomic License #5 (Alison
Knowles Properties), 1992-97
Blood, skin, hair, fingernail
samples, photographs, Genetic
Code Copyright and Sale of
Genetic Code Copyright
certificate documents,Genomic
License Agreement form, texts
Black and White photograph: Peter Moore © 1964
Color photographs: Larry Miller, art director & Travis Ruse,
photographer
84 x 96 inches (overall installation)
(installation view)
Courtesy of the artist

When the patenting of animals was approved by the Supreme Court in the
1980ís, I reasoned that if DNA was to be commodified in the Genetic
Revolution then humans would need legal rights to their personal genomes.
The growing interest in the commercial potential of the DNA molecule

- 106 -
seemed to me analogous to the alchemistsí golden quest for the
philosopherís stone and the elixir of life. As in ancient alchemy, called
simply ëthe artí by adepts, modern physical sciences continue a mission to
discover reductive means to transmute the essential properties of matter
and life itself. My response to these developments was to produce works
viewing genomics as an art form - an approach which was a continuation of
my interest in bridging issues of art, science and theology. Anticipating a
widening debate on issues raised by genetic engineering, I proclaimed
ëcopyrightí of my own genome in 1989. I then initiated a public action by
publishing and distributing my Genetic Code Copyright forms internationally
in eight languages to foster thousands of other such claims. Since then I
have presented a body of works that I refer to collectively as ëGenestheticsí
which explore ambiguities in science and art methods as well as the ethical
and financial interests poised around the notion of the DNA molecule as a
potential new mother lode.

Genomic License No.5 (Alison Knowles Properties) is one of a series in

which ownership of an individual genome serves as the basis for marketing
genetic traits as quantified, reproducible private ëpropertiesí. Selected
characteristics manifest in Knowlesís physiology and behavior are
presented as desirable phenotypic expressions and made commercially
available for mining by licensees. Samples to provide her DNA are included
with the Genomic License. Traits offered in the license, such as ëInternal
Abundanceí (indicated by Knowlesís four kidneys and multiple ova
production), are connoted in the documents and photographic
ëIlluminationsí.

S. Miller
Genetic Portrait of Isabel Goldsmith,
1993
acrylic and silkscreen enamel on
canvas, 96 x 48 in.
(detail)
Courtesy of Universal Concepts
Unlimited

In 1992, I began investigating the genre of portraiture by using new medical

imaging technologies. I inspected the painted portrait, which had been
marginalized by photography, by examining the organic interior of the
human body. In these portraits, the sitterís identity is no longer limited to
outward appearance, but viewed through medical images, such as x-ray,

- 107 -
MRI, sonogram, EKG, and CAT scans. Rather than being a depiction, these
new portraits focused on identification using internal vistas and abstract
symbols of medical nomenclature.

In 1993, the art collector Isabel Goldsmith approached me to paint her

portrait. Working on portraits at the electron microscope level was a logical
extension of my previous investigations using new technologies in traditional
art categories. I proposed doing a genetic portrait, and took a blood sample
from Ms. Goldsmith to the John Innes Center in Norwich, England, for
processing. The nuclei from her white blood cells were placed in a French
bean culture, where her chromosomes went through mitosis for two weeks.
The chromosomes were then photographed under an electron microscope,
numbered and classified by size by the geneticist Pat Heslop-Harrison.

F.Moore
Oz, 2000
oil on canvas over featherboard panel
62 x 56 in., each of two panels, 62 x
112 in. overall
(detail)
Courtesy of Sperone Westwater

- 108 -
A. Rockman
The Farm, 2000
oil and acrylic on wood panel,
96 x 120 in.
Courtesy of JGS, Inc.

My artworks are information-rich

depictions of how our culture perceives
and interacts with plants and animals,
and the role culture plays in influencing
the direction of natural history. The Farm contextualizes the biotech
industryís explosive advances in genetic engineering within the history of
agriculture, breeding, and artificial selection in general. The image, a wide-
angle view of a cultivated soybean field, is constructed to be read from left
to right. The image begins with the ancestral versions of internationally
familiar animalsñthe cow, pig, and chickenñand moves across to an
informed speculation about how they might look in the future. Also included
are geometrically transformed vegetables and familiar images relating to the
history of genetics. In The Farm I am interested in how the present and the
future look of things are influenced by a broad range of pressuresñhuman
consumption, aesthetics, domestication, and medical applications among
them. The flora and fauna of the farm are easily recognizable; they are, at
the same time, in danger of losing their ancestral identities.

- 109 -
R TM ark
Biotaylorism, 2000
Microsoft powerpoint
presentation, dimensions
variable

Æôark is pleased to announce its newest

mutual fund, the Biological Property Fund,
managed by Dr. Jacqueline A. Stevens.
Projects in this fund highlight the dangers of the high-stakes industry of
biotechnology, which promises to improve corporate life while ensuring
great risk for human life.

These mutual funds direct public attention to the biotechnology-corporate

partnerships scavenging the Third World and the interiors of bodies for
valuable genes, without addressing long-term social, health, and
environmental consequences of genetic patents, alterations, and population
branding.

Projects call attention to how biotechnology is shifting public attention away

from corporate responsibility for environmental damage and social inequities
and toward genetic essentialism: recoding genes to benefit corporations by
ìimprovingî productivity, race, class, and sex. This is a volatile, high-risk
fund that promises dramatic short-term and long-term yields.

B. Rubenstein
1. Untitled (girl with puppy-dog eyes),
2. Untitled (girl with puppy-dog eyes),
3. Untitled (girl with puppy-dog eyes),
4. Untitled (boy with puppy-dog
eyes), 5. Untitled (girl with puppy-dog
eyes), 1994-1995
lacquer-based ink on resin-coated
paper, 7 x 5 in., each of 5 pieces
Courtesy of Universal Concepts
Unlimited

Technology has transformed the nature of

- 110 -
human existence. The body is no longer seen as the subject, but as an
object to be monitored, modified, mutated. Genetic engineering, biological
advances, and technology have made possible the conflation of
human/animal and human/machine. Cyberspace is redefining the human as
a bundle of information or as a source of image. The biological body exists
through the mediation of images or representations and its capacities for
movement and action. Hysteria, schizophrenia, transgendering are
examples that demonstrate the fluidity of what is usually thought of as the
constant, fixed, biological body.

Along with new technologies come new ways of understanding bodies and
their relationships to other objects and the world. Among the more crucial
issues brought into question by the reconceptualization of body and thought
are the binary distinctions between mind and body, subject and object,
psychological and biological, gender and sex, and nature and culture. I am
primarily interested in specific and generic portraiture, while acknowledging
the art historical uses of the portrait for social or political commentary, as in
the work of Daumier.

I am also interested in the relationship between art and science, including

experiments with xenotransplantation conducted at UCLA around 1995. I
have studied the psychological phenomena of infantility patterning, retinal
dilation in relation to perceived stimulus, and the historical
anthropomorphizing of animals such as Vishnu and Mickey Mouse. In some
of my pieces the eyes of the dog are taken from the pet of the child. Boy
with Beagle Eyes, for example, is a self-portrait with the eyes of a childhood
pet.

N. Rule
One Horse-Meadow Star,
1992
ink and pencil on Tru-
Core, 47 x 95 in.
(detail)

What attracted me to genetic

issues was the image of perfection that a thoroughbred racehorse presents
to the world. Meticulous records track every thoroughbredís pedigree back
more than twenty generations, making it possible to create a portrait of a
horse with just the names of its predecessors. Metaphor is eliminated and
an incredible level of detail is made available. The exponential function that
structures pedigrees enables me to increase the scale of a piece beyond its

- 111 -
physical dimensions: a perfect genealogical chart has no spatial boundaries;
it could go on forever.

This drawing enumerates all the ancestors of the 1991 Eclipse Award
champion, Meadow Star. Inbreeding in the pedigree is marked by red lines.
Wherever a name reappears duplicated, a red line loops back to the first
occurrence of the name. The more inbred the horse, the more red the whole
image becomes.

Why does the notion of selective breeding raise far fewer ethical issues than
the idea of directly manipulating genes?

C. Rupp
New Labels for Genetically
Engineered Food, 1999-
2000
plastic vessels with vinyl
labels, dimensions variable
(detail)
Courtesy of Frederieke
Taylor/TZíArt Gallery

The ìTerminatorî seed initially sparked my interest in the science of

genetically manipulated foods. The idea that a seed could be manufactured
to produce a one-time harvest, only to short-circuit its own biological need
for reproduction, seems diabolical. Genetic engineering is a preoccupation
with destruction, allowing life forms to be defined by death.

By turning living crops into intellectual property, biotechnology increases

corporate control over food resources and production. Rather than alleviate
world hunger, genetic manipulation is likely to exacerbate it by increasing
growersí dependence on the corporate sector for seeds and the materials
needed to grow them.

- 112 -
G. Schneider
Tumor Suppressor, Gene (MLL) on
Chromosome 11 and on the Nucleus,
1997
toned gelatin silver print; 29 x 31 in.,
each of 4 panels
(detail)
Courtesy of JGS, Inc.

In 1996, I was approached to make work in

response to the Human Genome Project. I
decided to marry my obsession with biology
and portraiture. My mother had just died of cancer and I wanted to know if I
had a genetic predisposition. The Tumor Suppressor Gene on Chromosome
11, the specimen prepared by Dr. Dorothy Warburton, was the first of
fourteen images that would become my Genetic Self-Portrait. I explored
images harvested from my own biology, sometimes scientific, sometimes
whimsical. It became, in its totality, my emotional response to the issue of
privacy in the new World of Genome.

L. Stein
Smile Tomato, 1996
chromogenic color photograph 24 x 20
in.
(detail)
Green Pig + Smile on Vine, 1998
chromogenic color photograph 30 x 40 in.

Working with life creates a way for me to

explore nature and culture and their dueling
influences on our existence. I like to examine the
line between cultural imposition and natural development.

In the project Animal-Vegetable, animal-shaped molds are secured over

baby vegetables to shape the vegetablesí formal attributes. This creates a
disparity between the objectís natural growth cycle and a contrived one.
While growing, the vegetables exert their physical strength and frequently
attempt to push through the limits of the molds. Some are too strong to be
contained, but most conform to the imposed shape. There is an intense will
to grow, regardless of whether they submit to or resist their formal fates.

- 113 -
Unlike their genetically altered counterparts, individual will has an effect on
their development. I view my molds as a culturally generated pressure, an
applied norm, which then gets filtered into individually aestheticized
interpretations.

E. Sutton
Hybrids, 2000
interactive print
dimensions variable
(detail)

Iíve spent a lot of my life working

and playing with computers, mostly
writing software. This kind of work
makes you think a lot about how to break down large, complex ideas into
smaller, modular componentsñlittle ideas that you can understand, translate
into an abstract language, and ultimately build back up into a new whole.

Years ago, I was designing software for scientific instruments. These

machines detected and measured the presence of radioactively tagged
molecules within biological samples. While I worked with this data, I realized
that the kind of modular thinking I was applying to software design was also
being applied by others to biological systems, a process that was clearly not
a passive endeavor. The human body and, in fact, all life forms, were being
analyzed as a system of components at the molecular level, components
that could be understood and manipulated. The potential consequences of
this manipulation profoundly affected me. Ever since, I have been utterly
fascinated by molecular biology and its offshoot, genetic engineering. What
boundaries should we draw between nature and science? How much
manipulation can take place before something natural becomes something
artificial? ìSystemsî that we can imagineñbe they perfect strawberries,
perfect chickens, or perfect babiesñcan be designed and built. But what are
the consequences of achieving perfection?

- 114 -
C. Wagner
-86 Degree Freezers (Twelve Areas of
Concern and Crisis), 1995
12 panel typology, gelatin silver
prints 24 x 20 in., each of 12 panels,
60 x 48 in. overall (detail)
Courtesy of JGS, Inc. and Jack
Shainman

When I began reading about the Human

Genome Project, I was struck by the intent to
determine a ìgenetic blueprint,î first by
mapping chromosomes and then by
sequencing the entire gene structure of the human race. This project has
gathered some of the most powerful minds in science to act as modern
cartographers for our future. I am interested in what impact the changes that
emerge from contemporary scientific research will have in our culture
socially, spiritually, and physically. In my work I try to ask the kind of
questions posed by philosophers, artists, ethicists, architects, and social
scientists. All of these questions revolve around two central ideas: Who are
we? and Who will we become?

Twelve Areas of Concern and Crisis is a collection of conceptual still lifes of

evidence found in ñ86-degree freezers containing the archival samples of
Alcoholism, Alzheimerís, Bipolar Disorder, Breast Cancer, DNA Synthesis,
HIV, and other research from the Human Genome Project to formulate the -
86 Degree Freezers typology. This freezer typology confronts the new
millennium. It forces us to ask how, in the future, we will construct our
individual and cultural identities.

C.M. Weems
The Jefferson Suites, 1999
digital photographs on muslin,
audio component, dimensions
variable
(detail)
Courtesy of P.P.O.W.

I find the interlock and interdependence

amongst Science (Industry), Commerce (Celera), and the Government (the
Department of Energy) fascinating. Iím almost certain that my fascination
stems from my own naivetÈ. For instance, I believed science to be a neutral

- 115 -
agency with truth as its ultimate goal, completely overlooking the simple fact
that science involved scientists, i.e. men and women who act as a cross
between God and Houdini. Iím a slow girl, so the signficance of and the
particularity of these three bedfellows continue to baffle me. Of course, in
some small way, I understand the roll in the hay between the science
industry and commerce, but a mÈnage a trois involving the Department of
EnergyÖwell, itís all just above my head. The Jefferson Suites was an
attempt to sort out and make sense of the perplexing issues raised by the
introduction of biotechnology and the mapping of the human genome

G. Wight
Future Flight, 2000
chalkboard, wood, audio, video, and
drawings
78 x 72 x 24 in.
(installation view)

Iíve studied the historical and sociocultural

aspects of science for many years. In
particular, Iím fascinated by what could be
called ìthe misunderstanding of understanding.î The contemporary world of
genetic science seems to encompass the full range of human passion and
ideological fervor. At the same time, the popular spin on genetics portrays it
as the exclusive determining characteristic of life. Taken together, these
factors have combined to create a feverish crusade to manipulate and
perfect lifeñat astounding risk.

J. Zweih
Abstraction Device, 2000
paper, metal, motor, pastel
dimensions variable
(preliminary study)

For several years, I have been

interested in ars combinatoria. I
have looked at mystical systems and procedural art throughout history that

- 116 -
use permutation, combination, and variation. The genetic code is an
amazing combinatorial that allows for infinite variations. In the past, I have
made sculptures that use the computer as a combinatorial device, writing
simple code to generate permutations that in turn drive the sculptures in
some mechanical way. For this piece that Iíve made especially for Paradise
Now, in the summer of 2000, I have worked with painter Laura Bergman.
We have made Abstraction Device, a simple machine that turns the earliest
representational images of animals into a coded abstraction.

- 117 -
United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization
Organisation des Nations Unies pour l’education, la science et la culture

Universal Declaration on Bioethics and Human Rights 72 73

The General Conference,

Conscious of the unique capacity of human beings to reflect upon their own existence and on
their environment, to perceive injustice, to avoid danger, to assume responsibility, to seek
cooperation and to exhibit the moral sense that gives expression to ethical principles,

Reflecting on the rapid developments in science and technology, which increasingly affect our
understanding of life and life itself, resulting in a strong demand for a global response to the
ethical implications of such developments,

Recognizing that ethical issues raised by the rapid advances in science and their technological
applications should be examined with due respect to the dignity of the human person and
universal respect for, and observance of, human rights and fundamental freedoms,

Resolving that it is necessary and timely for the international community to state universal
principles that will provide a foundation for humanity’s response to the ever-increasing dilemmas
and controversies that science and technology present for humankind and for the environment,

Recalling the Universal Declaration of Human Rights of 10 December 1948, the Universal
Declaration on the Human Genome and Human Rights adopted by the General Conference of
UNESCO on 11 November 1997 and the International Declaration on Human Genetic Data
adopted by the General Conference of UNESCO on 16 October 2003,

Noting the United Nations International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights and
the International Covenant on Civil and Political Rights of 16 December 1966, the United Nations
International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination of 21 December
1965, the United Nations Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against
Women of 18 December 1979, the United Nations Convention on the Rights of the Child of 20
November 1989, the United Nations Convention on Biological Diversity of 5 June 1992, the
Standard Rules on the Equalization of Opportunities for Persons with Disabilities adopted by the
General Assembly of the United Nations in 1993, the UNESCO Recommendation on the Status
of Scientific Researchers of 20 November 1974, the UNESCO Declaration on Race and Racial
Prejudice of 27 November 1978, the UNESCO Declaration on the Responsibilities of the Present
Generations Towards Future Generations of 12 November 1997, the UNESCO Universal
Declaration on Cultural Diversity of 2 November 2001, the ILO Convention 169 concerning
Indigenous and Tribal Peoples in Independent Countries of 27 June 1989, the International
Treaty on Plant Genetic Resources for Food and Agriculture which was adopted by the FAO
Conference on 3 November 2001 and entered into force on 29 June 2004, the Agreement on
Trade-Related
Aspects of Intellectual Property Rights (TRIPS) annexed to the Marrakech Agreement
establishing the World Trade Organization, which entered into force on 1 January 1995, the Doha
Declaration on the TRIPS Agreement and Public Health of 14 November 2001 and other relevant
international instruments adopted by the United Nations and the specialized agencies of the
United Nations system, in particular the Food and Agriculture Organization of the United Nations
(FAO) and the World Health Organization (WHO),
Also noting international and regional instruments in the field of bioethics, including the
Convention for the Protection of Human Rights and Dignity of the Human Being with regard to
the Application of Biology and Medicine: Convention on Human Rights and Biomedicine of the

- 118 -
Council of Europe, which was adopted in 1997 and entered into force in 1999, together with its
Additional Protocols, as well as national legislation and regulations in the field of bioethics and
the international and regional codes of conduct and guidelines and other texts in the field of
bioethics, such as the Declaration of Helsinki of the World Medical Association on Ethical
Principles for Medical Research Involving Human Subjects, adopted in 1964 and amended in
1975, 1983, 1989, 1996 and 2000 and the International Ethical Guidelines for Biomedical
Research Involving Human Subjects of the Council for International Organizations of Medical
Sciences, adopted in 1982 and amended in 1993 and 2002, Recognizing that this Declaration is
to be understood in a manner consistent with domestic and international law in conformity with
human rights law,
Recalling the Constitution of UNESCO adopted on 16 November 1945, Considering UNESCO’s
role in identifying universal principles based on shared ethical values to
guide scientific and technological development and social transformation in order to identify
emerging challenges in science and technology taking into account the responsibility of the
present generations towards future generations, and that questions of bioethics, which
necessarily have an international dimension, should be treated as a whole, drawing on the
principles already stated in the Universal Declaration on the Human Genome and Human Rights
and the International Declaration on Human Genetic Data and taking account not only of the
current scientific context but also of future developments,
Aware that human beings are an integral part of the biosphere, with an important role in
protecting one another and other forms of life, in particular animals,
Recognizing that, based on the freedom of science and research, scientific and technological
developments have been, and can be, of great benefit to humankind in increasing, inter alia, life
expectancy and improving the quality of life, and emphasizing that such developments should
always seek to promote the welfare of individuals, families, groups or communities and
humankind as a whole in the recognition of the dignity of the human person and universal respect
for, and observance of, human rights and fundamental freedoms,
Recognizing that health does not depend solely on scientific and technological
research developments but also on psychosocial and cultural factors,
Also recognizing that decisions regarding ethical issues in medicine, life sciences and associated
technologies may have an impact on individuals, families, groups or communities and humankind
as a whole, Bearing in mind that cultural diversity, as a source of exchange, innovation and
creativity, is necessary to humankind and, in this sense, is the common heritage of humanity, but
emphasizing that it may not be invoked at the expense of human rights and fundamental
freedoms.
Also bearing in mind that a person’s identity includes biological, psychological, social, cultural
and spiritual dimensions.
Recognizing that unethical scientific and technological conduct has had a particular impact on
indigenous and local communities,
Convinced that moral sensitivity and ethical reflection should be an integral part of the process of
scientific and technological developments and that bioethics should play a predominant role in
the choices that need to be made concerning issues arising from such developments,
Considering the desirability of developing new approaches to social responsibility to ensure that
progress in science and technology contributes to justice, equity and to the interest of humanity,
Recognizing that an important way to evaluate social realities and achieve equity is to pay
attention to the position of women,
Stressing the need to reinforce international cooperation in the field of bioethics, taking into
account, in particular, the special needs of developing countries, indigenous communities and
vulnerable populations,
Considering that all human beings, without distinction, should benefit from the same high ethical
standards in medicine and life science research,
Proclaims the principles that follow and adopts the present Declaration. General provisions

- 119 -
Article 1 – Scope

1. This Declaration addresses ethical issues related to medicine, life sciences and associated
technologies as applied to human beings, taking into account their social, legal and
environmental dimensions.
2. This Declaration is addressed to States. As appropriate and relevant, it also provides guidance
to decisions or practices of individuals, groups, communities, institutions and corporations, public
and private.

Article 2 – Aims

The aims of this Declaration are:

(a) to provide a universal framework of principles and procedures to guide States in the
formulation of their legislation, policies or other instruments in the field of bioethics;
(b) to guide the actions of individuals, groups, communities, institutions and
corporations, public and private;
(c) to promote respect for human dignity and protect human rights, by ensuring respect for the
life of human beings, and fundamental freedoms, consistent with international human rights law;
(d) to recognize the importance of freedom of scientific research and the benefits derived from
scientific and technological developments, while stressing the need for such research and
developments to occur within the framework of ethical principles set out in this Declaration and to
respect human dignity, human rights and fundamental freedoms;
(e) to foster multidisciplinary and pluralistic dialogue about bioethical issues between all
stakeholders and within society as a whole;
(f) to promote equitable access to medical, scientific and technological developments as well as
the greatest possible flow and the rapid sharing of knowledge concerning those developments
and the sharing of benefits, with particular attention to the needs of developing countries;
(g) to safeguard and promote the interests of the present and future generations;
(h) to underline the importance of biodiversity and its conservation as a common concern of
humankind.
Principles
Within the scope of this Declaration, in decisions or practices taken or carried out
by those to whom it is addressed, the following principles are to be respected.

Article 3 Human dignity and human rights

1. Human dignity, human rights and fundamental freedoms are to be fully respected.
2. The interests and welfare of the individual should have priority over the sole interest of science
or society.

Article 4 – Benefit and harm

In applying and advancing scientific knowledge, medical practice and associated technologies,
direct and indirect benefits to patients, research participants and other affected individuals should
be maximized and any possible harm to such individuals should be minimized.

Article 5 – Autonomy and individual responsibility

The autonomy of persons to make decisions, while taking responsibility for those decisions and
respecting the autonomy of others, is to be respected. For persons who are not capable of
exercising autonomy, special measures are to be taken to protect their rights and interests.

- 120 -
Article 6 – Consent

1. Any preventive, diagnostic and therapeutic medical intervention is only to be carried out with
the prior, free and informed consent of the person concerned, based on adequate information.
The consent should, where appropriate, be express and may be withdrawn by the person
concerned at any time and for any reason without disadvantage or prejudice.
2. Scientific research should only be carried out with the prior, free, express and informed
consent of the person concerned. The information should be adequate,
provided in a comprehensible form and should include modalities for withdrawal of consent.
Consent may be withdrawn by the person concerned at any time and for any reason without any
disadvantage or prejudice. Exceptions to this principle should be made only in accordance with
ethical and legal standards adopted by States,
consistent with the principles and provisions set out in this Declaration, in particular in Article 27,
and international human rights law.
3. In appropriate cases of research carried out on a group of persons or a community, additional
agreement of the legal representatives of the group or community concerned may be sought. In
no case should a collective community agreement or the consent of a community leader or other
authority substitute for an individual’s informed consent.

Article 7 – Persons without the capacity to consent

In accordance with domestic law, special protection is to be given to persons who do not have
the capacity to consent:
(a) authorization for research and medical practice should be obtained in accordance with the
best interest of the person concerned and in accordance with domestic law.
However, the person concerned should be involved to the greatest extent possible in the
decision-making process of consent, as well as that of withdrawing consent;
(b) research should only be carried out for his or her direct health benefit, subject to the
authorization and the protective conditions prescribed by law, and if there is no research
alternative of comparable effectiveness with research participants able to consent.
Research which does not have potential direct health benefit should only be
undertaken by way of exception, with the utmost restraint, exposing the person only to a minimal
risk and minimal burden and if the research is expected to contribute to the health benefit of other
persons in the same category, subject to the conditions prescribed by law and compatible with
the protection of the individual’s human rights. Refusal of such persons to take part in research
should be respected.

Article 8 – Respect for human vulnerability and personal integrity

In applying and advancing scientific knowledge, medical practice and associated technologies,
human vulnerability should be taken into account. Individuals and groups of special vulnerability
should be protected and the personal integrity of such individuals respected.

Article 9 – Privacy and confidentiality

The privacy of the persons concerned and the confidentiality of their personal information should
be respected. To the greatest extent possible, such information should not be used or disclosed
for purposes other than those for which it was collected or consented to, consistent with
international law, in particular international human rights law.

Article 10 – Equality, justice and equity

The fundamental equality of all human beings in dignity and rights is to be respected so that they
are treated justly and equitably.

- 121 -
Article 11 – Non-discrimination and non-stigmatization

No individual or group should be discriminated against or stigmatized on any grounds, in violation

of human dignity, human rights and fundamental freedoms.

Article 12 – Respect for cultural diversity and pluralism

The importance of cultural diversity and pluralism should be given due regard. However, such
considerations are not to be invoked to infringe upon human dignity, human rights and
fundamental freedoms, nor upon the principles set out in this Declaration, nor to limit their scope.

Article 13 – Solidarity and cooperation

Solidarity among human beings and international cooperation towards that end are to be
encouraged.

Article 14 – Social responsibility and health

1. The promotion of health and social development for their people is a central purpose of
governments that all sectors of society share.
2. Taking into account that the enjoyment of the highest attainable standard of health is one of
the fundamental rights of every human being without distinction of race, religion, political belief,
economic or social condition, progress in science and technology should advance:
(a) access to quality health care and essential medicines, especially for the health of women and
children, because health is essential to life itself and must be considered to be a social and
human good;
(b) access to adequate nutrition and water;
(c) improvement of living conditions and the environment;
(d) elimination of the marginalization and the exclusion of persons on the basis of any
grounds;
(e) reduction of poverty and illiteracy.

Article 15 – Sharing of benefits

1. Benefits resulting from any scientific research and its applications should be shared with
society as a whole and within the international community, in particular with developing countries.
In giving effect to this principle, benefits may take any of the following forms:
(a) special and sustainable assistance to, and acknowledgement of, the persons and groups that
have taken part in the research;
(b) access to quality health care;
(c) provision of new diagnostic and therapeutic modalities or products stemming from
research;
(d) support for health services;
(e) access to scientific and technological knowledge;
(f) capacity-building facilities for research purposes;
(g) other forms of benefit consistent with the principles set out in this Declaration.
2. Benefits should not constitute improper inducements to participate in research.

Article 16 – Protecting future generations

The impact of life sciences on future generations, including on their genetic constitution, should
be given due regard.

- 122 -
Article 17 – Protection of the environment, the biosphere and biodiversity

Due regard is to be given to the interconnection between human beings and other forms of life, to
the importance of appropriate access and utilization of biological and genetic resources, to
respect for traditional knowledge and to the role of human beings in the protection of the
environment, the biosphere and biodiversity. Application of the principles

Article 18 – Decision-making and addressing bioethical issues

1. Professionalism, honesty, integrity and transparency in decision-making should be promoted,

in particular declarations of all conflicts of interest and appropriate sharing of knowledge. Every
endeavour should be made to use the best available scientific knowledge and methodology in
addressing and periodically reviewing bioethical issues.
2. Persons and professionals concerned and society as a whole should be engaged in dialogue
on a regular basis.
3. Opportunities for informed pluralistic public debate, seeking the expression of all relevant
opinions, should be promoted.

Article 19 – Ethics committees

Independent, multidisciplinary and pluralist ethics committees should be established, promoted

and supported at the appropriate level in order to:
(a) assess the relevant ethical, legal, scientific and social issues related to research projects
involving human beings;
(b) provide advice on ethical problems in clinical settings;
(c) assess scientific and technological developments, formulate recommendations and
contribute to the preparation of guidelines on issues within the scope of this
Declaration;
(d) foster debate, education and public awareness of, and engagement in, bioethics.

Article 20 – Risk assessment and management

Appropriate assessment and adequate management of risk related to medicine, life sciences and
associated technologies should be promoted.

Article 21 – Transnational practices

1. States, public and private institutions, and professionals associated with transnational activities
should endeavour to ensure that any activity within the scope of this Declaration, undertaken,
funded or otherwise pursued in whole or in part in different States, is consistent with the
principles set out in this Declaration.
2. When research is undertaken or otherwise pursued in one or more States (the host State(s))
and funded by a source in another State, such research should be the object of an appropriate
level of ethical review in the host State(s) and the State in which the funder is located. This
review should be based on ethical and legal standards that are consistent with the principles set
out in this
Declaration.
3. Transnational health research should be responsive to the needs of host countries, and the
importance of research contributing to the alleviation of urgent global health problems should be
recognized.
4. When negotiating a research agreement, terms for collaboration and agreement on the
benefits of research should be established with equal participation by those party to the
negotiation.

- 123 -
5. States should take appropriate measures, both at the national and international levels, to
combat bioterrorism and illicit traffic in organs, tissues, samples, genetic resources and
geneticrelated materials.
Promotion of the Declaration

Article 22 – Role of States

1. States should take all appropriate measures, whether of a legislative, administrative or other
character, to give effect to the principles set out in this Declaration in accordance with
international human rights law. Such measures should be supported by action in the spheres of
education, training and public information.
2. States should encourage the establishment of independent, multidisciplinary and pluralist
ethics committees, as set out in Article 19.

Article 23 – Bioethics education, training and information

1. In order to promote the principles set out in this Declaration and to achieve a better
understanding of the ethical implications of scientific and technological
developments, in particular for young people, States should endeavour to foster bioethics
education and training at all levels as well as to encourage information and knowledge
dissemination programmes about bioethics.
2. States should encourage the participation of international and regional intergovernmental
organizations and international, regional and national non-governmental organizations in this
endeavour.

Article 24 – International cooperation

1. States should foster international dissemination of scientific information and encourage the
free flow and sharing of scientific and technological knowledge.
2. Within the framework of international cooperation, States should promote cultural and scientific
cooperation and enter into bilateral and multilateral agreements enabling developing countries to
build up their capacity to participate in generating and sharing scientific knowledge, the related
know-how and the benefits thereof.
3. States should respect and promote solidarity between and among States, as well as
individuals, families, groups and communities, with special regard for those rendered vulnerable
by disease or disability or other personal, societal or environmental conditions and those with the
most limited resources.

Article 25 – Follow-up action by UNESCO

1. UNESCO shall promote and disseminate the principles set out in this Declaration. In doing so,
UNESCO should seek the help and assistance of the Intergovernmental Bioethics Committee
(IGBC) and the International Bioethics Committee (IBC).
2. UNESCO shall reaffirm its commitment to dealing with bioethics and to promoting
collaboration between IGBC and IBC.
Final provisions

Article 26 – Interrelation and complementarity of the principles

This Declaration is to be understood as a whole and the principles are to be understood as

complementary and interrelated. Each principle is to be considered in the context of the other
principles, as appropriate and relevant in the circumstances.

- 124 -
Article 27 – Limitations on the application of the principles

If the application of the principles of this Declaration is to be limited, it should be by law, including
laws in the interests of public safety, for the investigation, detection and prosecution of criminal
offences, for the protection of public health or for the protection of the rights and freedoms of
others. Any such law needs to be consistent with international human rights law.

Article 28 – Denial of acts contrary to human rights, fundamental

freedoms and human dignity

Nothing in this Declaration may be interpreted as implying for any State, group or person any
claim to engage in any activity or to perform any act contrary to human rights, fundamental
freedoms and human dignity.

- 125 -
∆ιεθνείς ρυθµίσεις : Πρωτόκολλο Βιοασφάλειας της Καρθαγένης74

Στο πλαίσιο της Σύµβασης για την Βιολογική Ποικιλότητα που είχε υπογραφεί µε πρωτοβουλία
του ΟΗΕ, προετοιµάστηκε το Πρωτόκολλο για την Βιοασφάλεια κατά την µεταφορά Ζωντανών
Τροποποιηµένων Οργανισµών (ΖΤΟ). Στόχος του Πρωτοκόλλου είναι η θέσπιση των ελαχίστων
απαιτουµένων διαδικασιών διεθνώς, που θα ρυθµίζουν τις υποχρεώσεις των κρατών για την
µεταφορά ΖΤΟ από το χώρο κυριαρχίας ενός κράτους σε άλλο.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία είναι συµβαλλόµενο µέρος του Πρωτοκόλλου, είχε προετοιµάσει
κοινή θέση, βασισµένη κατά το δυνατόν, στην ήδη υπάρχουσα ευρωπαϊκή νοµοθεσία που διέπει
τις διαδικασίες έγκρισης γενετικά τροποποιηµένων προϊόντων. Η χώρα µας συµµετείχε στο µέτρο
των δυνατοτήτων της µε τους εµπειρογνώµονές µας στην διαµόρφωση της κοινής θέσης.

Πρέπει να επισηµανθεί ότι το Πρωτόκολλο Βιοασφάλειας ρυθµίζει και θέµατα µεταφοράς ΖΤΟ,
κάτι το οποίο δεν ισχύει στις Οδηγίες 90/220 και 90/219. Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζονται, από
άποψης ασφάλειας, οι ρυθµίσεις που αφορούν φορτία transit - ζώνες ελεύθερης διακίνησης,
δηλαδή η διασφάλιση της βιολογικής ποικιλοµορφίας και της ανθρώπινης υγείας κατά τις
διαµεθοριακές κινήσεις ΖΤΟ.

Στην έκτακτη Συνδιάσκεψη των Κρατών τα οποία συµβάλλονται στην προαναφερθείσα Σύµβαση,
που συνήλθε στην Καρθαγένη το Φεβρουάριο του 1999 µε αντικείµενο την σύναψη του
Πρωτοκόλλου αυτού, δεν επιτεύχθηκε συµφωνία, ιδιαίτερα λόγω των τεράστιων διαφωνιών που
σηµειώθηκαν µεταξύ της Οµάδος των ανεπτυγµένων κρατών και της λεγόµενης οµάδος του
Μαϊάµι (Καναδάς, Η.Π.Α., Αυστραλία, Χιλή και Ουρουγουάη). Ενδιάµεση στάση τήρησαν οι άλλες
οµάδες κρατών και ειδικότερα η Ευρωπαϊκή Ένωση, οι χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής
Ευρώπης καθώς και οι χώρες της λεγόµενης Συµβιβαστικής Οµάδος (Ελβετία, Νορβηγία,
Ιαπωνία, Νότια Κορέα και Μεξικό).

Μετά την αποτυχία της Συνδιάσκεψης της Καρθαγένης, έγιναν δύο ανεπίσηµες συναντήσεις
εκπροσώπων των πέντε οµάδων που προαναφέρθηκαν (στο Μοντρεάλ τον Ιούλιο 1999 και στη
Βιέννη το Σεπτέµβριο 1999) όπου σηµειώθηκε σχετική µόνο πρόοδος στα σηµεία διαφωνίας.
Πάντως, όλα τα µέρη εξέφρασαν την πολιτική βούληση να ολοκληρωθούν οι διαπραγµατεύσεις
στην προσεχή Συνδιάσκεψη που θα διεξαχθεί στο πλαίσιο της ∆ιεθνούς Σύµβασης για τη
Βιοποικιλότητα.

CARTAGENA PROTOCOL ON
BIOSAFETY TO THE CONVENTION
ON BIOLOGICAL DIVERSITY 75

The Parties to this Protocol,

Being Parties to the Convention on Biological Diversity, hereinafter referred to as
"the Convention",
Recalling Article 19, paragraphs 3 and 4, and Articles 8 (g) and 17 of the
Convention,

- 126 -
 Recalling also decision II/5 of 17 November 1995 of the Conference of the Parties
to the Convention to develop a Protocol on biosafety, specifically focusing on
transboundary movement of any living modified organism resulting from modern
biotechnology that may have adverse effect on the conservation and sustainable use of
biological diversity, setting out for consideration, in particular, appropriate procedures for
advance informed agreement,
Reaffirming the precautionary approach contained in Principle 15 of the Rio
Declaration on Environment and Development,
Aware of the rapid expansion of modern biotechnology and the growing public
concern over its potential adverse effects on biological diversity, taking also into account
risks to human health,
Recognizing that modern biotechnology has great potential for human well-being if
developed and used with adequate safety measures for the environment and human
health,
Recognizing also the crucial importance to humankind of centres of origin and
centres of genetic diversity,
Taking into account the limited capabilities of many countries, particularly
developing countries, to cope with the nature and scale of known and potential risks
associated with living modified organisms,
Recognizing that trade and environment agreements should be mutually
supportive with a view to achieving sustainable development,
Emphasizing that this Protocol shall not be interpreted as implying a change in the
rights and obligations of a Party under any existing international agreements,
Understanding that the above recital is not intended to subordinate this Protocol to
other international agreements,
Have agreed as follows:
Article 1
OBJECTIVE
In accordance with the precautionary approach contained in Principle 15 of the Rio
Declaration on Environment and Development, the objective of this Protocol is to
contribute to ensuring an adequate level of protection in the field of the safe transfer,
handling and use of living modified organisms resulting from modern biotechnology that
may have adverse effects on the conservation and sustainable use of biological diversity,
taking also into account risks to human health, and specifically focusing on transboundary
movements.
Article 2
GENERAL PROVISIONS
1. Each Party shall take necessary and appropriate legal, administrative and other
measures to implement its obligations under this Protocol.
2. The Parties shall ensure that the development, handling, transport, use, transfer and
release of any living modified organisms are undertaken in a manner that prevents or
reduces the risks to biological diversity, taking also into account risks to human health.
3. Nothing in this Protocol shall affect in any way the sovereignty of States over their
territorial sea established in accordance with international law, and the sovereign rights
and the jurisdiction which States have in their exclusive economic zones and their
continental shelves in accordance with international law, and the exercise by ships and

- 127 -
 aircraft of all States of navigational rights and freedoms as provided for in international law
and as reflected in relevant international instruments.
4. Nothing in this Protocol shall be interpreted as restricting the right of a Party to take
action that is more protective of the conservation and sustainable use of biological diversity
than that called for in this Protocol, provided that such action is consistent with the
objective and the provisions of this Protocol and is in accordance with that Party's other
obligations under international law.
5. The Parties are encouraged to take into account, as appropriate, available expertise,
instruments and work undertaken in international forums with competence in the area of
risks to human health.
Article 3
USE OF TERMS
For the purposes of this Protocol:
(a)"Conference of the Parties" means the Conference of the Parties to the
Convention;
(b)"Contained use" means any operation, undertaken within a facility, installation
or other physical structure, which involves living modified organisms that are controlled by
specific measures that effectively limit their contact with, and their impact on, the external
environment;
(c)"Export" means intentional transboundary movement from one Party to another
Party;
(d)"Exporter" means any legal or natural person, under the jurisdiction of the Party
of export, who arranges for a living modified organism to be exported;
(e)"Import" means intentional transboundary movement into one Party from
another Party;
(f)"Importer" means any legal or natural person, under the jurisdiction of the Party
of import, who arranges for a living modified organism to be imported;
(g)"Living modified organism" means any living organism that possesses a novel
combination of genetic material obtained through the use of modern biotechnology;
(h)"Living organism" means any biological entity capable of transferring or
replicating genetic material, including sterile organisms, viruses and viroids;
(i)"Modern biotechnology" means the application of:
a. In vitro nucleic acid techniques, including recombinant deoxyribonucleic
acid (DNA) and direct injection of nucleic acid into cells or organelles, or
b. Fusion of cells beyond the taxonomic family,
that overcome natural physiological reproductive or recombination barriers and that are not
techniques used in traditional breeding and selection;
(j)"Regional economic integration organization" means an organization constituted
by sovereign States of a given region, to which its member States have transferred
competence in respect of matters governed by this Protocol and which has been duly
authorized, in accordance with its internal procedures, to sign, ratify, accept, approve or
accede to it;
(k)"Transboundary movement" means the movement of a living modified organism
from one Party to another Party, save that for the purposes of Articles 17 and 24
transboundary movement extends to movement between Parties and non-Parties.

- 128 -
Article 4
SCOPE
This Protocol shall apply to the transboundary movement, transit, handling and
use of all living modified organisms that may have adverse effects on the conservation and
sustainable use of biological diversity, taking also into account risks to human health.
Article 5
PHARMACEUTICALS
Notwithstanding Article 4 and without prejudice to any right of a Party to subject all
living modified organisms to risk assessment prior to the making of decisions on import,
this Protocol shall not apply to the transboundary movement of living modified organisms
which are pharmaceuticals for humans that are addressed by other relevant international
agreements or organisations.
Article 6
TRANSIT AND CONTAINED USE
1.Notwithstanding Article 4 and without prejudice to any right of a Party of transit to
regulate the transport of living modified organisms through its territory and make available
to the Biosafety Clearing-House, any decision of that Party, subject to Article 2, paragraph
3, regarding the transit through its territory of a specific living modified organism, the
provisions of this Protocol with respect to the advance informed agreement procedure shall
not apply to living modified organisms in transit.
2.Notwithstanding Article 4 and without prejudice to any right of a Party to subject all living
modified organisms to risk assessment prior to decisions on import and to set standards
for contained use within its jurisdiction, the provisions of this Protocol with respect to the
advance informed agreement procedure shall not apply to the transboundary movement of
living modified organisms destined for contained use undertaken in accordance with the
standards of the Party of import.
Article 7
APPLICATION OF THE ADVANCE INFORMED AGREEMENT PROCEDURE
1.Subject to Articles 5 and 6, the advance informed agreement procedure in Articles 8 to
10 and 12 shall apply prior to the first intentional transboundary movement of living
modified organisms for intentional introduction into the environment of the Party of import.
2."Intentional introduction into the environment" in paragraph 1 above, does not refer to
living modified organisms intended for direct use as food or feed, or for processing.
3. Article 11 shall apply prior to the first transboundary movement of living modified
organisms intended for direct use as food or feed, or for processing.
4. The advance informed agreement procedure shall not apply to the intentional
transboundary movement of living modified organisms identified in a decision of the
Conference of the Parties serving as the meeting of the Parties to this Protocol as being
not likely to have adverse effects on the conservation and sustainable use of biological
diversity, taking also into account risks to human health.
Article 8
NOTIFICATION
1.The Party of export shall notify, or require the exporter to ensure notification to, in writing,
the competent national authority of the Party of import prior to the intentional
transboundary movement of a living modified organism that falls within the scope of Article

- 129 -
 7, paragraph 1. The notification shall contain, at a minimum, the information specified in
Annex I.
2.The Party of export shall ensure that there is a legal requirement for the accuracy of
information provided by the exporter.
Article 9
ACKNOWLEDGEMENT OF RECEIPT OF NOTIFICATION
1. The Party of import shall acknowledge receipt of the notification, in writing, to the notifier
within ninety days of its receipt.
2.The acknowledgement shall state:
(a)The date of receipt of the notification;
(b)Whether the notification, prima facie, contains the information referred to in

Article 8
(c)Whether to proceed according to the domestic regulatory framework of the
Party of import or according to the procedure specified in Article 10.
3.The domestic regulatory framework referred to in paragraph 2 (c) above, shall be
consistent with this Protocol.
4.A failure by the Party of import to acknowledge receipt of a notification shall not imply its
consent to an intentional transboundary movement.
Article 10
DECISION PROCEDURE
1. Decisions taken by the Party of import shall be in accordance with Article 15.
2. The Party of import shall, within the period of time referred to in Article 9, inform the
notifier, in writing, whether the intentional transboundary movement may proceed:
(a) Only after the Party of import has given its written consent; or
(b) After no less than ninety days without a subsequent written consent.
3. Within two hundred and seventy days of the date of receipt of notification, the Party of
import shall communicate, in writing, to the notifier and to the Biosafety Clearing-House the
decision referred to in paragraph 2 (a) above:
(a) Approving the import, with or without conditions, including how the decision will
apply to subsequent imports of the same living modified organism;
(b)Prohibiting the import;
(c) Requesting additional relevant information in accordance with its domestic
regulatory framework or Annex I; in calculating the time within which the Party of import is
to respond, the number of days it has to wait for additional relevant information shall not be
taken into account; or
(d) Informing the notifier that the period specified in this paragraph is extended by
a defined period of time.
4. Except in a case in which consent is unconditional, a decision under paragraph 3 above,
shall set out the reasons on which it is based.
5. A failure by the Party of import to communicate its decision within two hundred and
seventy days of the date of receipt of the notification shall not imply its consent to an
intentional transboundary movement.

- 130 -
6. Lack of scientific certainty due to insufficient relevant scientific information and
knowledge regarding the extent of the potential adverse effects of a living modified
organism on the conservation and sustainable use of biological diversity in the Party of
import, taking also into account risks to human health, shall not prevent that Party from
taking a decision, as appropriate, with regard to the import of the living modified organism
in question as referred to in paragraph 3 above, in order to avoid or minimize such
potential adverse effects.
7. The Conference of the Parties serving as the meeting of the Parties shall, at its first
meeting, decide upon appropriate procedures and mechanisms to facilitate decision-
making by Parties of import.
Article 11
PROCEDURE FOR LIVING MODIFIED ORGANISMS INTENDED FOR DIRECT USE AS
FOOD OR FEED, OR FOR PROCESSING
1.A Party that makes a final decision regarding domestic use, including placing on the
market, of a living modified organism that may be subject to transboundary movement for
direct use as food or feed, or for processing shall, within fifteen days of making that
decision, inform the Parties through the Biosafety Clearing-House. This information shall
contain, at a minimum, the information specified in Annex II. The Party shall provide a
copy of the information, in writing, to the national focal point of each Party that informs the
Secretariat in advance that it does not have access to the Biosafety Clearing-House. This
provision shall not apply to decisions regarding field trials.
2.The Party making a decision under paragraph 1 above, shall ensure that there is a legal
requirement for the accuracy of information provided by the applicant.
3.Any Party may request additional information from the authority identified in paragraph
(b) of Annex II.
4.A Party may take a decision on the import of living modified organisms intended for
direct use as food or feed, or for processing, under its domestic regulatory framework that
is consistent with the objective of this Protocol.
5.Each Party shall make available to the Biosafety Clearing-House copies of any national
laws, regulations and guidelines applicable to the import of living modified organisms
intended for direct use as food or feed, or for processing, if available.
6.A developing country Party or a Party with an economy in transition may, in the absence
of the domestic regulatory framework referred to in paragraph 4 above, and in exercise of
its domestic jurisdiction, declare through the Biosafety Clearing-House that its decision
prior to the first import of a living modified organism intended for direct use as food or feed,
or for processing, on which information has been provided under paragraph 1 above, will
be taken according to the following:
(a)A risk assessment undertaken in accordance with Annex III; and
(b)A decision made within a predictable timeframe, not exceeding two hundred
and seventy days.
7.Failure by a Party to communicate its decision according to paragraph 6 above, shall not
imply its consent or refusal to the import of a living modified organism intended for direct
use as food or feed, or for processing, unless otherwise specified by the Party.
8.Lack of scientific certainty due to insufficient relevant scientific information and
knowledge regarding the extent of the potential adverse effects of a living modified
organism on the conservation and sustainable use of biological diversity in the Party of
import, taking also into account risks to human health, shall not prevent that Party from
taking a decision, as appropriate, with regard to the import of that living modified organism

- 131 -
 intended for direct use as food or feed, or for processing, in order to avoid or minimize
such potential adverse effects.
9.A Party may indicate its needs for financial and technical assistance and capacity-
building with respect to living modified organisms intended for direct use as food or feed,
or for processing. Parties shall cooperate to meet these needs in accordance with Articles
22 and 28.
Article 12
REVIEW OF DECISIONS
1.A Party of import may, at any time, in light of new scientific information on potential
adverse effects on the conservation and sustainable use of biological diversity, taking also
into account the risks to human health, review and change a decision regarding an
intentional transboundary movement. In such case, the Party shall, within thirty days,
inform any notifier that has previously notified movements of the living modified organism
referred to in such decision, as well as the Biosafety Clearing-House, and shall set out the
reasons for its decision.
2.A Party of export or a notifier may request the Party of import to review a decision it has
made in respect of it under Article 10 where the Party of export or the notifier considers
that:
(a) A change in circumstances has occurred that may influence the outcome of the
risk assessment upon which the decision was based; or
(b) Additional relevant scientific or technical information has become available.
3. The Party of import shall respond in writing to such a request within ninety days and set
out the reasons for its decision.
4. The Party of import may, at its discretion, require a risk assessment for subsequent
imports.
Article 13
SIMPLIFIED PROCEDURE
1.A Party of import may, provided that adequate measures are applied to ensure the safe
intentional transboundary movement of living modified organisms in accordance with the
objective of this Protocol, specify in advance to the Biosafety Clearing-House:
(a)Cases in which intentional transboundary movement to it may take place at the
same time as the movement is notified to the Party of import; and
(b)Imports of living modified organisms to it to be exempted from the advance
informed agreement procedure.
Notifications under subparagraph (a) above, may apply to subsequent similar movements
to the same Party.
2.The information relating to an intentional transboundary movement that is to be provided
in the notifications referred to in paragraph 1 (a) above, shall be the information specified
in Annex I.
Article 14
BILATERAL, REGIONAL AND MULTILATERAL AGREEMENTS AND ARRANGEMENTS
1. Parties may enter into bilateral, regional and multilateral agreements and arrangements
regarding intentional transboundary movements of living modified organisms, consistent
with the objective of this Protocol and provided that such agreements and arrangements
do not result in a lower level of protection than that provided for by the Protocol.

- 132 -
2. The Parties shall inform each other, through the Biosafety Clearing-House, of any such
bilateral, regional and multilateral agreements and arrangements that they have entered
into before or after the date of entry into force of this Protocol.
3. The provisions of this Protocol shall not affect intentional transboundary movements that
take place pursuant to such agreements and arrangements as between the parties to
those agreements or arrangements.
4. Any Party may determine that its domestic regulations shall apply with respect to
specific imports to it and shall notify the Biosafety Clearing-House of its decision.
Article 15
RISK ASSESSMENT
1.Risk assessments undertaken pursuant to this Protocol shall be carried out in a
scientifically sound manner, in accordance with Annex III and taking into account
recognized risk assessment techniques. Such risk assessments shall be based, at a
minimum, on information provided in accordance with Article 8 and other available
scientific evidence in order to identify and evaluate the possible adverse effects of living
modified organisms on the conservation and sustainable use of biological diversity, taking
also into account risks to human health.
2.The Party of import shall ensure that risk assessments are carried out for decisions
taken under Article 10. It may require the exporter to carry out the risk assessment.
3. The cost of risk assessment shall be borne by the notifier if the Party of import so
requires.
Article 16
RISK MANAGEMENT
1. The Parties shall, taking into account Article 8 (g) of the Convention, establish and
maintain appropriate mechanisms, measures and strategies to regulate, manage and
control risks identified in the risk assessment provisions of this Protocol associated with
the use, handling and transboundary movement of living modified organisms.
2. Measures based on risk assessment shall be imposed to the extent necessary to
prevent adverse effects of the living modified organism on the conservation and
sustainable use of biological diversity, taking also into account risks to human health,
within the territory of the Party of import.
3. Each Party shall take appropriate measures to prevent unintentional transboundary
movements of living modified organisms, including such measures as requiring a risk
assessment to be carried out prior to the first release of a living modified organism.
4. Without prejudice to paragraph 2 above, each Party shall endeavour to ensure that any
living modified organism, whether imported or locally developed, has undergone an
appropriate period of observation that is commensurate with its life-cycle or generation
time before it is put to its intended use.
5. Parties shall cooperate with a view to:
(a)Identifying living modified organisms or specific traits of living modified
organisms that may have adverse effects on the conservation and sustainable use of
biological diversity, taking also into account risks to human health; and
(b)Taking appropriate measures regarding the treatment of such living modified
organisms or specific traits.

- 133 -
 Article 17
UNINTENTIONAL TRANSBOUNDARY MOVEMENTS AND EMERGENCY MEASURES
1. Each Party shall take appropriate measures to notify affected or potentially affected
States, the Biosafety Clearing-House and, where appropriate, relevant international
organizations, when it knows of an occurrence under its jurisdiction resulting in a release
that leads, or may lead, to an unintentional transboundary movement of a living modified
organism that is likely to have significant adverse effects on the conservation and
sustainable use of biological diversity, taking also into account risks to human health in
such States. The notification shall be provided as soon as the Party knows of the above
situation.
2.Each Party shall, no later than the date of entry into force of this Protocol for it, make
available to the Biosafety Clearing-House the relevant details setting out its point of
contact for the purposes of receiving notifications under this Article.
3. Any notification arising from paragraph 1 above, should include:
(a) Available relevant information on the estimated quantities and relevant
characteristics and/or traits of the living modified organism;
(b) Information on the circumstances and estimated date of the release, and on
the use of the living modified organism in the originating Party;
(c) Any available information about the possible adverse effects on the
conservation and sustainable use of biological diversity, taking also into account risks to
human health, as well as available information about possible risk management measures;
(d) Any other relevant information; and
(e) A point of contact for further information.
4. In order to minimize any significant adverse effects on the conservation and sustainable
use of biological diversity, taking also into account risks to human health, each Party,
under whose jurisdiction the release of the living modified organism referred to in
paragraph 1 above, occurs, shall immediately consult the affected or potentially affected
States to enable them to determine appropriate responses and initiate necessary action,
including emergency measures.
Article 18
HANDLING, TRANSPORT, PACKAGING AND IDENTIFICATION
1.In order to avoid adverse effects on the conservation and sustainable use of biological
diversity, taking also into account risks to human health, each Party shall take necessary
measures to require that living modified organisms that are subject to intentional
transboundary movement within the scope of this Protocol are handled, packaged and
transported under conditions of safety, taking into consideration relevant international rules
and standards.
2.Each Party shall take measures to require that documentation accompanying:
(a)Living modified organisms that are intended for direct use as food or feed, or for
processing, clearly identifies that they "may contain" living modified organisms and are not
intended for intentional introduction into the environment, as well as a contact point for
further information. The Conference of the Parties serving as the meeting of the Parties to
this Protocol shall take a decision on the detailed requirements for this purpose, including
specification of their identity and any unique identification, no later than two years after the
date of entry into force of this Protocol;
(b)Living modified organisms that are destined for contained use clearly identifies
them as living modified organisms; and specifies any requirements for the safe handling,
storage, transport and use, the contact point for further information, including the name

- 134 -
and address of the individual and institution to whom the living modified organisms are
consigned; and
(c)Living modified organisms that are intended for intentional introduction into the
environment of the Party of import and any other living modified organisms within the
scope of the Protocol, clearly identifies them as living modified organisms; specifies the
identity and relevant traits and/or characteristics, any requirements for the safe handling,
storage, transport and use, the contact point for further information and, as appropriate,
the name and address of the importer and exporter; and contains a declaration that the
movement is in conformity with the requirements of this Protocol applicable to the exporter.
3.The Conference of the Parties serving as the meeting of the Parties to this Protocol shall
consider the need for and modalities of developing standards with regard to identification,
handling, packaging and transport practices, in consultation with other relevant
international bodies.
Article 19
COMPETENT NATIONAL AUTHORITIES AND NATIONAL FOCAL POINTS
1. Each Party shall designate one national focal point to be responsible on its behalf for
liaison with the Secretariat. Each Party shall also designate one or more competent
national authorities, which shall be responsible for performing the administrative functions
required by this Protocol and which shall be authorized to act on its behalf with respect to
those functions. A Party may designate a single entity to fulfil the functions of both focal
point and competent national authority.
2. Each Party shall, no later than the date of entry into force of this Protocol for it, notify the
Secretariat of the names and addresses of its focal point and its competent national
authority or authorities. Where a Party designates more than one competent national
authority, it shall convey to the Secretariat, with its notification thereof, relevant information
on the respective responsibilities of those authorities. Where applicable, such information
shall, at a minimum, specify which competent authority is responsible for which type of
living modified organism. Each Party shall forthwith notify the Secretariat of any changes in
the designation of its national focal point or in the name and address or responsibilities of
its competent national authority or authorities.
3. The Secretariat shall forthwith inform the Parties of the notifications it receives under
paragraph 2 above, and shall also make such information available through the Biosafety
Clearing-House.
Article 20
INFORMATION SHARING AND THE BIOSAFETY CLEARING-HOUSE
1. A Biosafety Clearing-House is hereby established as part of the clearing-house
mechanism under Article 18, paragraph 3, of the Convention, in order to:
(a) Facilitate the exchange of scientific, technical, environmental and legal
information on, and experience with, living modified organisms; and
(b) Assist Parties to implement the Protocol, taking into account the special needs
of developing country Parties, in particular the least developed and small island developing
States among them, and countries with economies in transition as well as countries that
are centres of origin and centres of genetic diversity.
2. The Biosafety Clearing-House shall serve as a means through which information is
made available for the purposes of paragraph 1 above. It shall provide access to
information made available by the Parties relevant to the implementation of the Protocol. It
shall also provide access, where possible, to other international biosafety information
exchange mechanisms.

- 135 -
 3. Without prejudice to the protection of confidential information, each Party shall make
available to the Biosafety Clearing-House any information required to be made available to
the Biosafety Clearing-House under this Protocol, and:
(a)Any existing laws, regulations and guidelines for implementation of the Protocol,
as well as information required by the Parties for the advance informed agreement
procedure;
(b)Any bilateral, regional and multilateral agreements and arrangements;
(c)Summaries of its risk assessments or environmental reviews of living modified
organisms generated by its regulatory process, and carried out in accordance with
Article 15, including, where appropriate, relevant information regarding products thereof,
namely, processed materials that are of living modified organism origin, containing
detectable novel combinations of replicable genetic material obtained through the use of
modern biotechnology;
(d) Its final decisions regarding the importation or release of living modified
organisms; and
(e)Reports submitted by it pursuant to Article 33, including those on
implementation of the advance informed agreement procedure.
4. The modalities of the operation of the Biosafety Clearing-House, including reports on its
activities, shall be considered and decided upon by the Conference of the Parties serving
as the meeting of the Parties to this Protocol at its first meeting, and kept under review
thereafter.
Article 21
CONFIDENTIAL INFORMATION
1. The Party of import shall permit the notifier to identify information submitted under the
procedures of this Protocol or required by the Party of import as part of the advance
informed agreement procedure of the Protocol that is to be treated as confidential.
Justification shall be given in such cases upon request.
2. The Party of import shall consult the notifier if it decides that information identified by the
notifier as confidential does not qualify for such treatment and shall, prior to any disclosure,
inform the notifier of its decision, providing reasons on request, as well as an opportunity
for consultation and for an internal review of the decision prior to disclosure.
3. Each Party shall protect confidential information received under this Protocol, including
any confidential information received in the context of the advance informed agreement
procedure of the Protocol. Each Party shall ensure that it has procedures to protect such
information and shall protect the confidentiality of such information in a manner no less
favourable than its treatment of confidential information in connection with domestically
produced living modified organisms.
4. The Party of import shall not use such information for a commercial purpose, except
with the written consent of the notifier.
5. If a notifier withdraws or has withdrawn a notification, the Party of import shall respect
the confidentiality of commercial and industrial information, including research and
development information as well as information on which the Party and the notifier
disagree as to its confidentiality.
6. Without prejudice to paragraph 5 above, the following information shall not be
considered confidential:
(a)The name and address of the notifier;
(b)A general description of the living modified organism or organisms;

- 136 -
 (c)A summary of the risk assessment of the effects on the conservation and
sustainable use of biological diversity, taking also into account risks to human health; and
(d)Any methods and plans for emergency response.
Article 22
CAPACITY-BUILDING
1. The Parties shall cooperate in the development and/or strengthening of human
resources and institutional capacities in biosafety, including biotechnology to the extent
that it is required for biosafety, for the purpose of the effective implementation of this
Protocol, in developing country Parties, in particular the least developed and small island
developing States among them, and in Parties with economies in transition, including
through existing global, regional, subregional and national institutions and organizations
and, as appropriate, through facilitating private sector involvement.
2. For the purposes of implementing paragraph 1 above, in relation to cooperation, the
needs of developing country Parties, in particular the least developed and small island
developing States among them, for financial resources and access to and transfer of
technology and know-how in accordance with the relevant provisions of the Convention,
shall be taken fully into account for capacity-building in biosafety. Cooperation in capacity-
building shall, subject to the different situation, capabilities and requirements of each Party,
include scientific and technical training in the proper and safe management of
biotechnology, and in the use of risk assessment and risk management for biosafety, and
the enhancement of technological and institutional capacities in biosafety. The needs of
Parties with economies in transition shall also be taken fully into account for such capacity-
building in biosafety.
Article 23
PUBLIC AWARENESS AND PARTICIPATION
1. The Parties shall:
(a)Promote and facilitate public awareness, education and participation concerning
the safe transfer, handling and use of living modified organisms in relation to the
conservation and sustainable use of biological diversity, taking also into account risks to
human health. In doing so, the Parties shall cooperate, as appropriate, with other States
and international bodies;
(b)Endeavour to ensure that public awareness and education encompass access
to information on living modified organisms identified in accordance with this Protocol that
may be imported.
2.The Parties shall, in accordance with their respective laws and regulations, consult the
public in the decision-making process regarding living modified organisms and shall make
the results of such decisions available to the public, while respecting confidential
information in accordance with Article 21.
3.Each Party shall endeavour to inform its public about the means of public access to the
Biosafety Clearing-House.
Article 24
NON-PARTIES
1. Transboundary movements of living modified organisms between Parties and non-
Parties shall be consistent with the objective of this Protocol. The Parties may enter into
bilateral, regional and multilateral agreements and arrangements with non-Parties
regarding such transboundary movements.

- 137 -
 2. The Parties shall encourage non-Parties to adhere to this Protocol and to contribute
appropriate information to the Biosafety Clearing-House on living modified organisms
released in, or moved into or out of, areas within their national jurisdictions.
Article 25
ILLEGAL TRANSBOUNDARY MOVEMENTS
1. Each Party shall adopt appropriate domestic measures aimed at preventing and, if
appropriate, penalizing transboundary movements of living modified organisms carried out
in contravention of its domestic measures to implement this Protocol. Such movements
shall be deemed illegal transboundary movements.
2. In the case of an illegal transboundary movement, the affected Party may request the
Party of origin to dispose, at its own expense, of the living modified organism in question
by repatriation or destruction, as appropriate.
3. Each Party shall make available to the Biosafety Clearing-House information concerning
cases of illegal transboundary movements pertaining to it.
Article 26
SOCIO-ECONOMIC CONSIDERATIONS
1. The Parties, in reaching a decision on import under this Protocol or under its domestic
measures implementing the Protocol, may take into account, consistent with their
international obligations, socio-economic considerations arising from the impact of living
modified organisms on the conservation and sustainable use of biological diversity,
especially with regard to the value of biological diversity to indigenous and local
communities.
2. The Parties are encouraged to cooperate on research and information exchange on any
socio-economic impacts of living modified organisms, especially on indigenous and local
communities.
Article 27
LIABILITY AND REDRESS
The Conference of the Parties serving as the meeting of the Parties to this
Protocol shall, at its first meeting, adopt a process with respect to the appropriate
elaboration of international rules and procedures in the field of liability and redress for
damage resulting from transboundary movements of living modified organisms, analysing
and taking due account of the ongoing processes in international law on these matters,
and shall endeavour to complete this process within four years.
Article 28
FINANCIAL MECHANISM AND RESOURCES
1. In considering financial resources for the implementation of this Protocol, the Parties
shall take into account the provisions of Article 20 of the Convention.
2. The financial mechanism established in Article 21 of the Convention shall, through the
institutional structure entrusted with its operation, be the financial mechanism for this
Protocol.
3. Regarding the capacity-building referred to in Article 22 of this Protocol, the Conference
of the Parties serving as the meeting of the Parties to this Protocol, in providing guidance
with respect to the financial mechanism referred to in paragraph 2 above, for consideration
by the Conference of the Parties, shall take into account the need for financial resources
by developing country Parties, in particular the least developed and the small island
developing States among them.

- 138 -
4. In the context of paragraph 1 above, the Parties shall also take into account the needs
of the developing country Parties, in particular the least developed and the small island
developing States among them, and of the Parties with economies in transition, in their
efforts to identify and implement their capacity-building requirements for the purposes of
the implementation of this Protocol.
5. The guidance to the financial mechanism of the Convention in relevant decisions of the
Conference of the Parties, including those agreed before the adoption of this Protocol,
shall apply, mutatis mutandis, to the provisions of this Article.
6.The developed country Parties may also provide, and the developing country Parties and
the Parties with economies in transition avail themselves of, financial and technological
resources for the implementation of the provisions of this Protocol through bilateral,
regional and multilateral channels.
Article 29
CONFERENCE OF THE PARTIES SERVING AS THE MEETING OF THE PARTIES TO
THIS PROTOCOL
1. The Conference of the Parties shall serve as the meeting of the Parties to this Protocol.
2. Parties to the Convention that are not Parties to this Protocol may participate as
observers in the proceedings of any meeting of the Conference of the Parties serving as
the meeting of the Parties to this Protocol. When the Conference of the Parties serves as
the meeting of the Parties to this Protocol, decisions under this Protocol shall be taken only
by those that are Parties to it.
3. When the Conference of the Parties serves as the meeting of the Parties to this
Protocol, any member of the bureau of the Conference of the Parties representing a Party
to the Convention but, at that time, not a Party to this Protocol, shall be substituted by a
member to be elected by and from among the Parties to this Protocol.
4. The Conference of the Parties serving as the meeting of the Parties to this Protocol shall
keep under regular review the implementation of this Protocol and shall make, within its
mandate, the decisions necessary to promote its effective implementation. It shall perform
the functions assigned to it by this Protocol and shall:
(a)Make recommendations on any matters necessary for the implementation of
this Protocol;
(b)Establish such subsidiary bodies as are deemed necessary for the
implementation of this Protocol;
(c)Seek and utilize, where appropriate, the services and cooperation of, and
information provided by, competent international organizations and intergovernmental and
non-governmental bodies;
(d)Establish the form and the intervals for transmitting the information to be
submitted in accordance with Article 33 of this Protocol and consider such information as
well as reports submitted by any subsidiary body;
(e)Consider and adopt, as required, amendments to this Protocol and its annexes,
as well as any additional annexes to this Protocol, that are deemed necessary for the
implementation of this Protocol; and
(f)Exercise such other functions as may be required for the implementation of this
Protocol.
5. The rules of procedure of the Conference of the Parties and financial rules of the
Convention shall be applied, mutatis mutandis, under this Protocol, except as may be
otherwise decided by consensus by the Conference of the Parties serving as the meeting
of the Parties to this Protocol.

- 139 -
 6. The first meeting of the Conference of the Parties serving as the meeting of the Parties
to this Protocol shall be convened by the Secretariat in conjunction with the first meeting of
the Conference of the Parties that is scheduled after the date of the entry into force of this
Protocol. Subsequent ordinary meetings of the Conference of the Parties serving as the
meeting of the Parties to this Protocol shall be held in conjunction with ordinary meetings
of the Conference of the Parties, unless otherwise decided by the Conference of the
Parties serving as the meeting of the Parties to this Protocol.
7. Extraordinary meetings of the Conference of the Parties serving as the meeting of the
Parties to this Protocol shall be held at such other times as may be deemed necessary by
the Conference of the Parties serving as the meeting of the Parties to this Protocol, or at
the written request of any Party, provided that, within six months of the request being
communicated to the Parties by the Secretariat, it is supported by at least one third of the
Parties.
8. The United Nations, its specialized agencies and the International Atomic Energy
Agency, as well as any State member thereof or observers thereto not party to the
Convention, may be represented as observers at meetings of the Conference of the
Parties serving as the meeting of the Parties to this Protocol. Any body or agency, whether
national or international, governmental or non-governmental, that is qualified in matters
covered by this Protocol and that has informed the Secretariat of its wish to be represented
at a meeting of the Conference of the Parties serving as a meeting of the Parties to this
Protocol as an observer, may be so admitted, unless at least one third of the Parties
present object. Except as otherwise provided in this Article, the admission and participation
of observers shall be subject to the rules of procedure, as referred to in paragraph 5
above.
Article 30
SUBSIDIARY BODIES
1. Any subsidiary body established by or under the Convention may, upon a decision by
the Conference of the Parties serving as the meeting of the Parties to this Protocol, serve
the Protocol, in which case the meeting of the Parties shall specify which functions that
body shall exercise.
2. Parties to the Convention that are not Parties to this Protocol may participate as
observers in the proceedings of any meeting of any such subsidiary bodies. When a
subsidiary body of the Convention serves as a subsidiary body to this Protocol, decisions
under the Protocol shall be taken only by the Parties to the Protocol.
3. When a subsidiary body of the Convention exercises its functions with regard to matters
concerning this Protocol, any member of the bureau of that subsidiary body representing a
Party to the Convention but, at that time, not a Party to the Protocol, shall be substituted by
a member to be elected by and from among the Parties to the Protocol.
Article 31
SECRETARIAT
1. The Secretariat established by Article 24 of the Convention shall serve as the secretariat
to this Protocol.
2. Article 24, paragraph 1, of the Convention on the functions of the Secretariat shall apply,
mutatis mutandis, to this Protocol.
3. To the extent that they are distinct, the costs of the secretariat services for this Protocol
shall be met by the Parties hereto. The Conference of the Parties serving as the meeting
of the Parties to this Protocol shall, at its first meeting, decide on the necessary budgetary
arrangements to this end.

- 140 -
Article 32
RELATIONSHIP WITH THE CONVENTION
Except as otherwise provided in this Protocol, the provisions of the Convention
relating to its protocols shall apply to this Protocol.
Article 33
MONITORING AND REPORTING
Each Party shall monitor the implementation of its obligations under this Protocol,
and shall, at intervals to be determined by the Conference of the Parties serving as the
meeting of the Parties to this Protocol, report to the Conference of the Parties serving as
the meeting of the Parties to this Protocol on measures that it has taken to implement the
Protocol.
Article 34
COMPLIANCE
The Conference of the Parties serving as the meeting of the Parties to this
Protocol shall, at its first meeting, consider and approve cooperative procedures and
institutional mechanisms to promote compliance with the provisions of this Protocol and to
address cases of non-compliance. These procedures and mechanisms shall include
provisions to offer advice or assistance, where appropriate. They shall be separate from,
and without prejudice to, the dispute settlement procedures and mechanisms established
by Article 27 of the Convention.
Article 35
ASSESSMENT AND REVIEW
The Conference of the Parties serving as the meeting of the Parties to this
Protocol shall undertake, five years after the entry into force of this Protocol and at least
every five years thereafter, an evaluation of the effectiveness of the Protocol, including an
assessment of its procedures and annexes.
Article 36
SIGNATURE
This Protocol shall be open for signature at the United Nations Office at Nairobi by
States and regional economic integration organizations from 15 to 26 May 2000, and at
United Nations Headquarters in New York from 5 June 2000 to 4 June 2001.
Article 37
ENTRY INTO FORCE
1. This Protocol shall enter into force on the ninetieth day after the date of deposit of the
fiftieth instrument of ratification, acceptance, approval or accession by States or regional
economic integration organizations that are Parties to the Convention.
2. This Protocol shall enter into force for a State or regional economic integration
organization that ratifies, accepts or approves this Protocol or accedes thereto after its
entry into force pursuant to paragraph 1 above, on the ninetieth day after the date on
which that State or regional economic integration organization deposits its instrument of
ratification, acceptance, approval or accession, or on the date on which the Convention
enters into force for that State or regional economic integration organization, whichever
shall be the later.
3.For the purposes of paragraphs 1 and 2 above, any instrument deposited by a regional
economic integration organization shall not be counted as additional to those deposited by
member States of such organization.

- 141 -
 Article 38
RESERVATIONS
No reservations may be made to this Protocol.
Article 39
WITHDRAWAL
1. At any time after two years from the date on which this Protocol has entered into force
for a Party, that Party may withdraw from the Protocol by giving written notification to the
Depositary.
2. Any such withdrawal shall take place upon expiry of one year after the date of its receipt
by the Depositary, or on such later date as may be specified in the notification of the
withdrawal.
Article 40
AUTHENTIC TEXTS
The original of this Protocol, of which the Arabic, Chinese, English, French,
Russian and Spanish texts are equally authentic, shall be deposited with the Secretary-
General of the United Nations.

IN WITNESS WHEREOF the undersigned, being duly authorized to that effect, have
signed this Protocol.

DONE at Montreal on this twenty-ninth day of January, two thousand.

Annex I
INFORMATION REQUIRED IN NOTIFICATIONS UNDER ARTICLES 8, 10 AND 13
(a)Name, address and contact details of the exporter.
(b)Name, address and contact details of the importer.
(c)Name and identity of the living modified organism, as well as the domestic
classification, if any, of the biosafety level of the living modified organism in the State of
export.
(d)Intended date or dates of the transboundary movement, if known.
(e)Taxonomic status, common name, point of collection or acquisition, and
characteristics of recipient organism or parental organisms related to biosafety.
(f) Centres of origin and centres of genetic diversity, if known, of the recipient
organism and/or the parental organisms and a description of the habitats where the
organisms may persist or proliferate.
(g)Taxonomic status, common name, point of collection or acquisition, and
characteristics of the donor organism or organisms related to biosafety.
(h) Description of the nucleic acid or the modification introduced, the technique
used, and the resulting characteristics of the living modified organism.
(i) Intended use of the living modified organism or products thereof, namely,
processed materials that are of living modified organism origin, containing detectable novel
combinations of replicable genetic material obtained through the use of modern
biotechnology.
(j)Quantity or volume of the living modified organism to be transferred.

- 142 -
 (k)A previous and existing risk assessment report consistent with Annex III.
(l) Suggested methods for the safe handling, storage, transport and use, including
packaging, labelling, documentation, disposal and contingency procedures, where
appropriate.
(m)Regulatory status of the living modified organism within the State of export (for
example, whether it is prohibited in the State of export, whether there are other restrictions,
or whether it has been approved for general release) and, if the living modified organism is
banned in the State of export, the reason or reasons for the ban.
(n)Result and purpose of any notification by the exporter to other States regarding
the living modified organism to be transferred.
(o)A declaration that the above-mentioned information is factually correct.
Annex II
INFORMATION REQUIRED CONCERNING LIVING MODIFIED ORGANISMS INTENDED
FOR DIRECT USE AS FOOD OR FEED, OR FOR PROCESSING UNDER ARTICLE 11
(a) The name and contact details of the applicant for a decision for domestic use.
(b)The name and contact details of the authority responsible for the decision.
(c)Name and identity of the living modified organism.
(d)Description of the gene modification, the technique used, and the resulting
characteristics of the living modified organism.
(e)Any unique identification of the living modified organism.
(f)Taxonomic status, common name, point of collection or acquisition, and
characteristics of recipient organism or parental organisms related to biosafety.
(g)Centres of origin and centres of genetic diversity, if known, of the recipient
organism and/or the parental organisms and a description of the habitats where the
organisms may persist or proliferate.
(h)Taxonomic status, common name, point of collection or acquisition, and
characteristics of the donor organism or organisms related to biosafety.
(i)Approved uses of the living modified organism.
(j)A risk assessment report consistent with Annex III.
(k)Suggested methods for the safe handling, storage, transport and use, including
packaging, labelling, documentation, disposal and contingency procedures, where
appropriate.

- 143 -
 Annex III
RISK ASSESSMENT
Objective
1. The objective of risk assessment, under this Protocol, is to identify and evaluate the
potential adverse effects of living modified organisms on the conservation and sustainable
use of biological diversity in the likely potential receiving environment, taking also into
account risks to human health.
Use of risk assessment
2. Risk assessment is, inter alia, used by competent authorities to make informed
decisions regarding living modified organisms.
General principles
3. Risk assessment should be carried out in a scientifically sound and transparent manner,
and can take into account expert advice of, and guidelines developed by, relevant
international organizations.
4. Lack of scientific knowledge or scientific consensus should not necessarily be
interpreted as indicating a particular level of risk, an absence of risk, or an acceptable risk.
5. Risks associated with living modified organisms or products thereof, namely, processed
materials that are of living modified organism origin, containing detectable novel
combinations of replicable genetic material obtained through the use of modern
biotechnology, should be considered in the context of the risks posed by the non-modified
recipients or parental organisms in the likely potential receiving environment.
6. Risk assessment should be carried out on a case-by-case basis. The required
information may vary in nature and level of detail from case to case, depending on the
living modified organism concerned, its intended use and the likely potential receiving
environment.
Methodology
7. The process of risk assessment may on the one hand give rise to a need for further
information about specific subjects, which may be identified and requested during the
assessment process, while on the other hand information on other subjects may not be
relevant in some instances.
8. To fulfil its objective, risk assessment entails, as appropriate, the following steps:
(a)An identification of any novel genotypic and phenotypic characteristics
associated with the living modified organism that may have adverse effects on biological
diversity in the likely potential receiving environment, taking also into account risks to
human health;
(b) An evaluation of the likelihood of these adverse effects being realized, taking
into account the level and kind of exposure of the likely potential receiving environment to
the living modified organism;

- 144 -
 (c) An evaluation of the consequences should these adverse effects be realized;
(d) An estimation of the overall risk posed by the living modified organism based
on the evaluation of the likelihood and consequences of the identified adverse
effects being realized;
(e) A recommendation as to whether or not the risks are acceptable or
manageable, including, where necessary, identification of strategies to manage these
risks; and
(f) Where there is uncertainty regarding the level of risk, it may be addressed by
requesting further information on the specific issues of concern or by implementing
appropriate risk management strategies and/or monitoring the living modified organism
in the receiving environment.
Points to consider
9. Depending on the case, risk assessment takes into account the relevant technical and
scientific details regarding the characteristics of the following subjects:
(a)Recipient organism or parental organisms. The biological characteristics of
the recipient organism or parental organisms, including information on taxonomic
status, common name, origin, centres of origin and centres of genetic diversity, if
known, and a description of the habitat where the organisms may persist or proliferate;
(b)Donor organism or organisms. Taxonomic status and common name,
source, and the relevant biological characteristics of the donor organisms;
(c)Vector.Characteristics of the vector, including its identity, if any, and its source
or origin, and its host range;
(d)Insert or inserts and/or characteristics of modification. Genetic characteristics
of the inserted nucleic acid and the function it specifies, and/or characteristics of the
modification introduced;
(e) Living modified organism. Identity of the living modified organism, and the
differences between the biological characteristics of the living modified organism and
those of the recipient organism or parental organisms;
(f)Detection and identification of the living modified organism. Suggested
detection and identification methods and their specificity, sensitivity and reliability;
(g) Information relating to the intended use. Information relating to the intended
use of the living modified organism, including new or changed use compared to the
recipient organism or parental organisms; and
(h)Receiving environment. Information on the location, geographical, climatic
and ecological characteristics, including relevant information on biological diversity and
centres of origin of the likely potential receiving environment.