Een literatuurgeschiedenis

Dongemond college

Willemijn Van Beek

Joost Verheugen
Inhoud
Hoofdstuk 1: de ontwikkeling van het Nederlands ........................................................................................... 5

Hoofdstuk 2: de bakermat van onze cultuur ..................................................................................................... 9

Mesopotamië 3400 v. Chr. ................................................................................................................................. 9
De hoogtijdagen van de Griekse cultuur .......................................................................................................... 11
De hoogtijdagen van de Romeinse cultuur ....................................................................................................... 13

Hoofdstuk 3: de Middeleeuwen ..................................................................................................................... 14

De Middeleeuwse maatschappij ...................................................................................................................... 14
Geestelijkheid: de clerus ................................................................................................................................... 15
Adel en ridders .................................................................................................................................................. 17
Boeren, vissers en ambachtslieden................................................................................................................... 17
Ptolemeus versus pausen ................................................................................................................................. 17
Theocentrische maatschappij ........................................................................................................................... 18

Hoofdstuk 4: literatuur in de Middeleeuwen ................................................................................................. 21

De ontwikkeling van het boek in de Middeleeuwen ......................................................................................... 21
Het begin van de literatuur in de Nederlanden ................................................................................................ 23
Het lied in de Middeleeuwen ............................................................................................................................ 24
De ridderroman ................................................................................................................................................ 25
Chansons de geste: ...................................................................................................................................... 25
Hoofse roman: ............................................................................................................................................. 25
Voorhoofse roman....................................................................................................................................... 25
Hoofse roman .............................................................................................................................................. 26
Arthurepiek .................................................................................................................................................. 26
Oosterse ridderromans................................................................................................................................ 27
Trojeromans ................................................................................................................................................ 27
Dierenepiek....................................................................................................................................................... 27
Geestelijke literatuur ........................................................................................................................................ 27
Exempelen ................................................................................................................................................... 28
Hagiografieën .............................................................................................................................................. 28
Marialegenden ............................................................................................................................................ 28
Toneel in de Middeleeuwen.............................................................................................................................. 28
Geestelijk toneel .......................................................................................................................................... 28
Het mirakelspel ............................................................................................................................................ 29
Het mysteriespel .......................................................................................................................................... 29
De moraliteit ................................................................................................................................................ 29
Wereldlijk toneel ......................................................................................................................................... 30
 Het abel spel ...................................................................................................................................... 31
 Het esbatement ................................................................................................................................. 31
 De klucht ............................................................................................................................................ 31
 Het spotsermoen ............................................................................................................................... 31
 Het tafelspel ....................................................................................................................................... 31
 Het toogspel ....................................................................................................................................... 31
Rederijkers ........................................................................................................................................................ 31

2
Hoofdstuk 5: de Renaissance.......................................................................................................................... 33
De maatschappij in de zestiende en zeventiende eeuw ................................................................................... 33
Hervorming/reformatie .................................................................................................................................... 33
De Tachtigjarige Oorlog ................................................................................................................................... 34
De Renaissance ................................................................................................................................................. 36
Nederland in de tijd van de Renaissance .......................................................................................................... 37
Humanisme ...................................................................................................................................................... 39

Hoofdstuk 6: literatuur in de Renaissance ...................................................................................................... 40

Algemene kenmerken Renaissanceliteratuur ................................................................................................... 40
Rederijkerskamers ............................................................................................................................................ 41
Emblematiek..................................................................................................................................................... 41
Sonnet............................................................................................................................................................... 42
Lyriek ................................................................................................................................................................ 43
Strijdliteratuur .................................................................................................................................................. 43
Didactische verhalen ........................................................................................................................................ 43
Toneel in de Renaissance .................................................................................................................................. 44
Het klassieke drama: de tragedie ................................................................................................................ 44
De retorisch-didactische tragedie ............................................................................................................... 45
De Aristotelische tragedie ........................................................................................................................... 45
De komedie.................................................................................................................................................. 46
De klucht ...................................................................................................................................................... 46

Hoofdstuk 7: de Verlichting ............................................................................................................................ 47

Algemene kenmerken van de Verlichting ......................................................................................................... 47

Hoofdstuk 8: literatuur in de Verlichting ........................................................................................................ 49

Toneel .......................................................................................................................................................... 49
Imaginair reisverhaal ................................................................................................................................... 50
Robinsonade ................................................................................................................................................ 50
Utopie .......................................................................................................................................................... 50
De Spectator ................................................................................................................................................ 51
Kinderpoëzie ................................................................................................................................................ 51
Moderne roman .......................................................................................................................................... 53
Sentimentalisme .......................................................................................................................................... 54

3
4
Hoofdstuk 1: de ontwikkeling van het Nederlands
Het huidige Nederlands wijkt behoorlijk af van het Nederlands dat in de Middeleeuwen werd
gesproken en geschreven. Voor dat Middelnederlands hadden we nog een andere variant
van het Nederlands: het Oudnederlands.

Die laatste variant is overgeleverd via een paar teksten uit het verleden, zodat we een
redelijk goed beeld hebben van ‘onze’ taal in die tijd. Wanneer we dat als beginpunt van het
Nederlands beschouwen, doen we onze taal wel enigszins tekort. Voor dat Oudnederlands
werd er in de gebieden die we nu kennen als Nederland natuurlijk ook gewoon gesproken en
geschreven; helaas is van dat geschreven materiaal nauwelijks iets bewaard gebleven. Het
zijn losse woorden zoals ‘ann’ in onderstaande plaatje dat als runeninscriptie is overgeleverd
of woorden die als glossen1 in een andere tekst opgenomen.

Het oudste Nederlandse (?) woord komt uit een runeninscriptie:

En die tekens vormen het woord ‘ann’:

Hieraan kun je een aantal opvallende zaken zien die afwijken van onze huidige taal. Het
eerste verschil dat je kunt zien is het volgende:

1
Glossen (enkelvoud: glos): een of meer woorden in de kantlijn of tussen de regels van een tekst ter
verduidelijking of vertaling van die tekst geschreven door de lezer.

5
Het woord ‘unnan’ is ons werkwoord ‘gunnen’: let nu op de laatste lettergreep van het
werkwoord. Nu, bij het werkwoord gunnen, is dat een zogenaamde ‘stomme e’ ook wel een
‘schwa’. In de vijfde eeuw was de klank van die laatste lettergreep nog niet ‘afgesleten’.
Het tweede verschil is de manier waarop het werkwoord wordt vervoegd in de eerste
persoon enkelvoud. Nu maken we van ‘gunnen’ de eerste persoon enkelvoud op deze
manier: ‘ik gun’. In de vijfde eeuw was diezelfde persoon (1ste persoon enkelvoud) van
unnan: ‘ann’. Aan de vorm van het woord zag je welke persoon erbij hoorde. Het
‘heelvroegnederlands’ had dus net als het Duits en Latijn naamvallen. Er is veel tijd
verstreken voor we daarvan afscheid hebben genomen.

Dat ene woord rond 430 n.Chr. is wat het is. Bijna 400 jaar later vinden we dan voor het
eerst een tekst waarin we Nederlands kunnen herkennen: de ‘Lex salica’, een wettekst
waarin een aantal zaken is geregeld door de toenmalige Merovingische koningen. De zaken
die geregeld zijn in deze tekst hebben betrekking op erfeniskwesties, diefstal,
eenvoudig overeenkomstenrecht, moord en geweldplegingen. Deze wet is in het Latijn
opgesteld, vandaar ‘lex’ Latijn voor wet. Een overgeleverde tekst van deze wet bevatte
glossen in het toenmalige Nederlands. We nemen aan, we hebben niets anders immers, dat
dit dan het oudste Nederlandse zinnetje is:

Ook in deze versie van onze taal zie je nog de kenmerken die we zagen bij het woord ‘ann’:
de nadruk ligt op de laatste lettergreep, en de vorm van het woord bepaalt de ‘persoon’.

De stap naar het eerste literaire Nederlandse zinnetjes is nu al een stukje kleiner geworden.
Een Gentse monnik verbleef een tijd in een klooster in Zuidwest-Engeland om een bijbel te
kopiëren. Dat gebeurde niet met een kopieerapparaat, maar ‘gewoon’ met de ganzenveer
en perkament. Tijdens het schrijfproces moest de monnik zelf zijn pen slijpen zodat hij mooi,
netjes kon blijven schrijven. Na het slijpen van de pen (=de ganzenveer) probeerde de
zogenaamde scripturist of kopiist zijn pen op een restje perkament. Dat liet hem zien of de
pen goed geslepen was. Zo’n probeersel noemen we nu een pennenproef, vroeger heette
dat een probatio pennae. Het reepje perkament waarop dit zinnetje is geschreven, werd
nadat de bijbel helemaal overgeschreven was, gebruikt om de rug van het boek bij het
inbinden te verstevigen. Iemand is ooit bij restauratie van die bijbel dit fragment
tegengekomen en dus kennen we nu nog steeds dat versje:

6
'Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda thu, wat unbidan we nu?' In huidig
Nederlands:
Hebben/zijn alle vogels begonnen nesten te bouwen, behalve ik en jij? Waar wachten we nog
op?
Een typisch Middeleeuwse tekst, van een atypische schrijver. In de Middeleeuwen speelde
symboliek een belangrijke rol: de vogels die nesten bouwen, was een verwijzing die iedereen
toen begreep. Wat doen vogels die nesten bouwen? Inderdaad die maken kleine vogeltjes;
voor de Middeleeuwer een overduidelijke verwijzing naar seks. Dat juist een monnik deze
tekst schreef, is temeer opmerkelijk.

Ook in deze tekst zie je nog de kenmerken die we eerder zagen bij de ‘vertaalde’ Lex salica,
pas bij de overgang naar het Middelnederlands verandert dat. De eindklank van woorden
zwakt af van een ‘a’ naar een ‘e’

De naamvallen die we zagen, bleven nog wel een tijd in zwang, en dat was heel wat
makkelijker dan onze huidige systematiek van zinsdelen en verwijzingen.

Waar het woord stond, was net als in het Latijn niet van belang, de vorm van het woord gaf
de functie aan.

Tot slot
Het Nederlands is onderdeel van een grote taalfamilie. We spreken van leden van een
taalfamilie als er belangrijke overeenkomsten tussen talen bestaan. Kijk eens naar het woord
vader dat wij gebruiken, en zie hoe andere talen daarin overeenkomen of juist afwijken:

7
 Nederlands vader
Duits vater
Engels father
Noors/Zweeds/Deens far
Frans père
Spaans padre
Italiaan padre
Fries pake

De eerste zeven talen hebben een grote mate van overeenkomst, de volgende drie ook,
maar die wijken wel af van de eerste groep. Toch is er een mate van verwantschap.
Taalkundigen hebben dat onderzocht en uit dat onderzoek zijn de taalfamilies
voortgekomen. In het plaatje hieronder zie je dat het Nederlands tot de West-Germaanse
talen hoort, maar dat de Scandinavische talen tot de Noord-Germaanse taal behoren. Het
Frans, Spaans, Italiaans en Portugees behoren tot de familie van Romaans talen.
De overeenkomst tussen de West- en Noord-Germaanse talen is te verklaren uit de variant
die daaraan voorafging: het Germaans. De Romaanse talen en ook de Slavische talen horen
met de Germaanse talen dan weer tot het Indo-Europees. Zo zie je dat bijna alle talen van
Europa aan elkaar verwant zijn. Uitzonderingen zijn er ook: het Fins en Hongaars vormen
met zijn tweeën de kleine familie van de Fins-Oegrische talen, en dat verklaart ook waarom
die zo lastig te leren zijn.

Voor we ons druk maken over de ontwikkeling van de Nederlandse literatuur staan we stil bij
de vroegste geschiedenis van het schrift.

8
Hoofdstuk 2: de bakermat van onze cultuur

Mesopotamië 3400 v. Chr.

In dit ‘land’, het gebied tussen de rivieren de Eufraat en de Tigris, ontstond de behoefte
mondelinge afspraken vast te leggen. In die tijd was de tempel het centrum van de
gemeenschap: er werd gehandeld, geroddeld, gefeest, gebeden enzovoorts. Het openbare
leven voltrok zich dus voor een belangrijk deel in de tempel.
Voor de handel werd het steeds belangrijker om afspraken vast te leggen, zodat daar altijd
naar kon worden verwezen. Hoe doe je dat? Simpel, je ontwikkelt een code waarmee je
afspraken kunt vastleggen.
De Mesopotamiërs leefden in vruchtbaar gebied tussen twee rivieren, en dat betekende dat
er veel rivierklei voorhanden was. Die klei was een belangrijk ingrediënt om een ‘schrift’ te
ontwikkelen. Zoals we in onze gebieden lang rivierklei gebruikt hebben om dakpannen van
te ‘bakken’ of ‘bakstenen’, zo gebruikte dit volk de natte klei als voorloper van het papier.
De klei werd in rechthoekige vormen gesneden en in deze vochtige klei werden vormen
gedrukt. In onze ogen is het of dit volk spijkers gebruikte in allerlei combinaties om woorden
en getallen te verbeelden. Kijk eens naar de voorbeelden:

9
Lang hebben we niet begrepen waar dit allemaal over ging. Waren het wel teksten? Was het
gewoon versiering? Aan het begin van de 19e eeuw is het geheim van het spijkerschrift
ontrafeld, en sindsdien weten we dus wat de plaatjes betekenen.

Waar het in eerste instantie ging om het vastleggen van zakelijke overeenkomsten,
handelscontracten, eigendomsaktes enzovoorts, werd het schrift ook gebruikt voor het
vastleggen van verhalen.
Het oudste verhaal dat is vastgelegd, is het verhaal van Gilgamesj, de koning van Uruk die
samen met Enkidu het monster Humbaba moet verslaan.

10
De hoogtijdagen van de Griekse cultuur

Aan alles komt een einde, dus ook aan de overheersende cultuur van de Mesopotamiërs. Die
opvolging van culturen, of periodes of stromingen zullen we in de hele geschiedenis van de
literatuur nog vaak tegenkomen. Handig om te weten dat elke periode haar eigen
kenmerken heeft, en dat vrijwel iedere periode zich afzet tegen de vorige. Die kenmerken
zijn dan ook erg belangrijk.

De Grieken nemen het heft in handen zo rond 800 v.Chr. Homerus, een zeer groot schrijver,
schrijft zijn twee grote werken:
 De Ilias: hierin worden we meegenomen in het laatste deel van de Trojaanse oorlog.
Waar oorlogen in de moderne tijd vaak beginnen vanwege macht en geld, hebben
we in dit verhaal de klassieke aanleiding voor een oorlog. Eris, de godin van de
tweedracht was als enige niet uitgenodigd voor de bruiloft van Peleus en Thetis. Als
godin van de tweedracht bedacht zij een list: op het hoogtepunt van het feest
verscheen zij en wierp een gouden appel met het opschrift ‘voor de schoonste’ in de
zaal. Drie jaloerse godinnen (Hera, Athene en Aphrodite) vonden dat ze recht hadden
op die titel. Prins Paris, ook te gast, moest uitsluitsel geven. Hij koos uiteindelijk voor
Aphrodite. Zij begeleidde hem naar het Sparta van koning Menelaüs. Na een paar
weken schaakte Prins Paris Helena de vrouw van koning Menelaüs, en nam haar mee
naar Troje. Menelaüs was woedend en riep de hulp in van vele koningen:
Agamemnon van Mycene, de fiere Achilles, de geweldige Aiax en de in listen
vindingrijke Odysseus van Ithaka. Zij voeren naar Troje met een enorm leger en het
verhaal getuigt van de laatste dagen van de strijd.
 De Odyssee: Het verhaal over de held Odysseus die wordt gestraft voor de hybris
(hoogmoed) die hij toont na de winst op Troje. De goden zijn woedend en besluiten
de terugreis naar Ithaka enorm te bemoeilijken. Odysseus komt allerlei tegenslagen
tegen in de gedaante van halfgoden en goden. De Sirenen verleiden de bemanning
met hun gezang om aan te meren op het eiland en daar te blijven. Odysseus komt
tegenover een Cycloop te staan die hem en zijn mannen wil opeten. Met een list
weten ze te ontsnappen. Ook de god van wind, Aeolus, doet mee om het Odysseus
moeilijk te maken. Aeolus verbergt zich in de blaas van een schaap. De waarschuwing
dat de blaas niet opengemaakt mag worden, wordt in de wind geslagen net voor het
bereiken van Ithaka. Er steekt een enorme storm op en de boot wordt terug de zee
opgeblazen. Uiteindelijk duurt het bijna tien jaar om terug te keren in Ithaka.
Deze verhalen zijn naar alle waarschijnlijkheid niet door Homerus bedacht, ze werden al
eeuwen verteld, maar hij was degene die deze verhalen boekstaafde.

De goden fungeerden in deze verhalen als leidsmannen voor de mensheid, zij bepaalden
(bestierden) ons leven. Voor meer informatie over de Griekse goden kun je terecht bij
Gustav Schwab en zijn boek Griekse mythen & sagen. Je kunt daarvoor ook kijken naar
Mythos van de Engelse auteur Stephen Fry, en in Nederland heeft Imme Dros een aantal
verhalen herschreven.

Bij de Grieken ontstond een uitgebreide traditie in toneelspel rond de 5e eeuw v.Chr. Er zijn
heel veel auteurs van Griekse tragedies, maar de belangrijkste zijn: Aeschylus, Euripides en
Sophocles.

11
De tragedie was een toneelstuk dat werd opgevoerd in een groot theater, een amfitheater.
Nu resteren nog de ruïnes ervan:
In zo’n theater, dat vroeger waarschijnlijk
‘gewoon’ een dak van hout en pannen had, werden
de tragedies opgevoerd door toneelgezelschappen.
Die bestonden uitsluitend uit mannen.

De Griekse filosoof en wetenschapper Aristoteles

formuleerde de regels voor een Griekse tragedie:
De tragedie had als onderwerp de ondergang van
een hooggeplaatste figuur (een koning of een
mythologisch personage).

Een Griekse tragedie had een vaste opbouw in vijf bedrijven. Die vijf bedrijven hadden elk
een eigen functie in het stuk, het zijn:
1. Expositio: uitleg over de voorgeschiedenis zodat het publiek begreep waar het om
ging.
2. Intrige: allerlei ontwikkelingen die de spanning opwekken.
3. Climax: opvoeren van de spanning.
4. Catastrofe: het hoogtepunt van de spanning en het begin van de ontknoping
5. Peripetie: de ontknoping en de afwikkeling.

In zo’n Griekse tragedie was daarnaast ook sprake van eenheid van tijd, plaats en handeling.
Dit betekent dat in de tragedie niet meer dan 24 uur mag verstrijken, dat alle bedrijven zich
op dezelfde plaats moeten afspelen en dat er maar één intrige mag zijn. Als gebeurtenissen
uit een andere tijd of plaats belangrijk waren, kwam een verteller op die aan het publiek
vertelde wat het weten moest. De laatste eis aan een tragedie is in onze ogen wellicht
bijzonder: de eerste vier bedrijven werden afgesloten met een rei (een koor dat uit 12 tot 15
mannen bestond en vergezeld werd door muzikanten voor de muzikale begeleiding). De rei
fungeerde als het ideale publiek dat meeleefde en soms commentaar gaf, zodat er geen
misverstand kon ontstaan over de interpretatie van de tragedie door het publiek. Het doel
van de tragedie was de catharsis. Letterlijk betekent het loutering of reiniging. De betekenis
binnen de narratologie2 is "emotionele zuivering". Het beschrijft het effect van het
opwekken van krachtige emoties zoals verdriet, angst, medelijden, of zelfs gelach bij de
toeschouwer, die vervolgens een zuivering van diezelfde gevoelens ondergaat.

De tragedies van de grote Grieken worden nog steeds wereldwijd vrijwel jaarlijks op het
toneel gebracht.

2
Narratologie: wetenschap die zich met verhalen en hun opbouw bezighoudt

12
De hoogtijdagen van de Romeinse cultuur
Zoals de Mesopotamische cultuur verdrongen werd door de Griekse, zo verging het de
Griekse cultuur ook. Het centrum van de cultuur verschoof naar Rome. Romeinen
kopieerden de godenwereld van de Grieken, wel zo makkelijk, maar gaven alle goden wel
Romeinse namen. Je kunt dan ook verschillende namen tegenkomen voor een en dezelfde
god, een Griekse en een Romeinse naam. De Griekse god Poseidon, de god van de zee, heet
bij de Romeinen bijvoorbeeld Neptunus, en de Griekse god Artemis, de god van de natuur en
de jacht, heet bij de Romeinen Diana.

In de Romeinse cultuur zijn een paar schrijvers en werken van belang. In de 1e eeuw v.Chr.
schreef Vergilius zijn werk Aeneas ook wel Aeneis. In dat epos krijgen we het verhaal
voorgeschoteld van een Trojaanse held die na veel omzwervingen naar Latium (een plaats in
Italië) trekt. Zijn nakomelingen zouden de stichters van Rome zijn. Ook hier zie je de
overname van de Griekse cultuur, de Trojaanse held vlucht weg voor de gevolgen van de
oorlog met de Grieken die we kennen van de Ilias. Niet bijster origineel zul je misschien
denken, en dat klopt.
Een andere bekende Romeinse schrijver is Ovidius. Hem kennen we nu nog vooral van zijn
werk Metamorphosen. In Metamorphosen worden de schepping en geschiedenis van de
wereld verhaald volgens de Griekse en Romeinse mythologie. Het boek geldt als een van de
belangrijkste werken uit de Romeinse literatuur. Het is vermoedelijk in 1 n.Chr. voltooid en is
sindsdien een van de populairste mythologische werken. Metamorphosen heeft grote
invloed gehad op de renaissancistische literatuur en schilderkunst, ook omdat het boek
eeuwenlang als lesmateriaal gebruikt is.
Voor ons wellicht de belangrijkste naam uit deze periode is Horatius. Hij schreef zijn Ars
poetica ('Verhandeling over de dichtkunst'), het is een brief van Horatius uit ca. 12 v.Chr.
over de dichtkunst. De verhandeling heeft grote invloed gehad. Hoewel het voor Horatius
zelf om een brief als alle andere ging, is het epistel voor latere dichtergeneraties – ook nog in
de nieuwere tijd – tot een evangelie geworden en meer dan één treffende formulering eruit
hoort nog steeds tot de citatenschat der geletterde wereld.

De periode van de overheersende Romeinse cultuur houdt gelijke tred met de overheersing
van grote delen van Europa door de Romeinen, (lees er Asterix & Obelix maar eens op na).
Het einde van het Romeinse Rijk situeren we in 476 n.Chr. Het Romeinse Rijk werd
aangevallen door Germaanse stammen, die wonnen en veroverden delen van dat rijk en
daarmee was het einde definitief aangebroken. Een lange periode van onrust in Europa is
het gevolg. Terugkijkend naar die tijd zeggen we dat met de val het Romeinse Rijk de
Middeleeuwen zijn begonnen.

Toch heeft dat Romeinse Rijk zijn sporen in ons huidige Europa achtergelaten. In Woerden
zijn meerdere Romeinse schepen opgegraven, in de Utrechtse wijk Leidsche Rijn zijn twee
schepen en een wachttoren gevonden en in Heerlen zijn de resten van een Romeins fort
gevonden. Nijmegen en Maastricht zijn steden waar veel resten uit deze gevonden zijn, en
ook steden die destijds al bestonden, respectievelijk Noviomagus en Trajectum ad Mosam.
Ook delen van onze wetgeving zijn terug te voeren op de Romeinse tijd evenals de
organisatie van onze rechtspraak.

13
Hoofdstuk 3: de Middeleeuwen3

De Middeleeuwse maatschappij
Na de val van Rome werd het erg onrustig in Europa, allerlei Germaanse stammen stichtten
hun eigen kleine koninkrijkjes, van eenheid was totaal geen sprake, wel van veel gewapende
conflicten. De val van Rome zorgde ervoor dat het Latijn naar de achtergrond verdween:
alleen in de wetenschap en in de kerk bleef het Latijn de voertaal. Op alle andere plaatsen
nam de volkstaal het over.

De Middeleeuwse maatschappij was heel anders georganiseerd dan de onze. De organisatie

van de maatschappij danken we grotendeels aan twee mensen.
De eerste was Keizer Karel de Grote, hij leefde van 768 tot 814, en werd tot keizer gekroond
in het jaar 800. Hij was keizer van een heel groot deel van West-Europa, en om dat grote rijk
te kunnen besturen, had bij hulp nodig. Hij koos daarvoor een systeem van ‘leen’: het
feodale stelsel. Karel leende delen van zijn rijk aan de hoge adel, de hoge adel leende dat
weer door aan lagere adel enzovoort. Karel leende ook aan de geestelijkheid. In de
afbeelding hieronder zie je hoe dat eruit ziet.

3
In dit hoofdstuk is de periode het onderwerp, vandaar de keuze om deze met een hoofdletter te schrijven. Let
op! Dit is niet conform het Groene boekje, waarin staat dat namen van periodes met een kleine letter
geschreven worden.

14
Merk het verschil op tussen de geestelijk en wereldlijke leen: bij de geestelijkheid wordt de
‘onderste’ laag gevormd door zogenaamde vrije mannen. Bij de wereldlijke leen bestaat die
laag uit lijfeigenen, ofwel slaven of horigen.

Adalbero van Laon, bisschop van Laon in de 11e eeuw, beschreef de standenmaatschappij
die hij zag onder het bewind van koning Robert de vrome. Dit politieke testament, Carmen
ad Robertum regem, vormt het eerste document waarin de Europese standenmaatschappij
is vastgelegd. In zijn woorden: ‘oratores, bellatores en laboratores’4, in goed Nederlands: de
biddende geestelijkheid, de strijdende adel en de werkende derde stand, zij die de adel en
geestelijkheid ondersteunen, dus de boeren, vissers en ambachtslieden. Adalbero beschreef
de functies van de standen behoorlijk nauwgezet: de koning en de adel moesten met
wijsheid en terughoudend regeren en daarbij de raad van de ‘clerus5’ in acht nemen. De
clerus op zijn beurt moest ook zijn plaats kennen; zij mochten niet deelnemen aan de
gewapende strijd. De werkende stand had als taak ervoor te zorgen dat het werk gedaan
werd, het werk van boeren, vissers en allerlei ambachtslieden.
Om duidelijk te maken waarom deze indeling van belang is, heeft Adalbero een satirisch
verhaal geschreven. Daarin is sprake van een omkering van de werkelijkheid. Hij laat de
boeren de kroon dragen en de bisschoppen naakt achter de ploeg lopen. De waarschuwing
die hiervan moest uitgaan, was dat de wereld op zijn kop zou komen staan als de adel het
evenwicht tussen de standen zou verstoren. Hiermee gaf hij aan dat de machtige adel zich
wel degelijk iets moest aantrekken van de adviezen van de clerus en zich moest
bekommeren om het lot van de derde stand.

Geestelijkheid: de clerus
De geestelijkheid kan in deze periode worden ingedeeld in twee groepen:
 regulier geestelijkheid;
 seculiere geestelijkheid.

De reguliere geestelijkheid bestond uit monniken en nonnen die in kloosters leefden. Bij
intreding in het klooster legden ze een gelofte af, dat was een gelofte van kuisheid, armoede
en gehoorzaamheid. Zij waren natuurlijk gehoorzaam aan God, maar ook aan de paus en aan
de abt of abdis. De abt is de leider van een klooster waar monniken leven, bidden en
werken; bij een nonnenklooster heet dat een abdis, maar ook wel moeder-overste. In de
Middeleeuwen was het gebruikelijk dat een van de kinderen intrad in het klooster, en
daarbij was er een keuze uit verschillende kloosterorden, met elk hun eigen beginselen en
doelen. Een paar voorbeelden:
 Benedictijnen: zij legden zich toe op religieuze studie, gebed, contemplatie6,
wetenschap en boek-(re-)productie. De monniken leefden volgens de regels van
Benedictus, de naamgever van deze orde. Belangrijke leefregels die Benedictus
opstelde, bestonden uit deugden waaraan de monniken moesten voldoen. In dit
geval waren dat gehoorzaamheid, armoede en nederigheid. Naarmate deze orde
langer bestond, werden de regels wat minder strikt geïnterpreteerd en gehandhaafd.
De reactie daarop leidde tot een nieuwe kloosterorde.

4
Ora is Latijn voor bidden, bellum is Latijn voor oorlog of strijd en labora is Latijn voor werken
5
Clerus is de geestelijkheid
6
Contemplatie: letterlijk betekent het ‘beschouwing’

15
  Cisterciënzers: Robert de abt van het klooster van Molesmes verliet met twaalf
monniken de benedictijner orde en stichtte de nieuwe orde Cisterciënzers. De reden
daarvoor lag in het slecht naleven van de regels van Benedictus, het was te ‘vrij’
geworden. Deze orde streefde hetzelfde na, maar de regels werden strak
aangetrokken. Deze orde startte in 1098 en was bijna twee eeuwen heel erg
succesvol in het naleven van de gelofte van gehoorzaamheid, armoede en
nederigheid. Rond 1300 ging het met de mannelijk tak van deze orde minder goed,
de vrouwelijke tak kende een periode van grote bloei die bekend staat als de gouden
eeuw van de monialen.7
Beide kloosterorden legden zich toe op het geestelijk leven in een klooster. Er waren ook
kloosterorden die zich nadrukkelijk manifesteerden in de Middeleeuwse maatschappij,
twee voorbeelden daarvan zijn:
 Dominicanen: deze kloosterorde is gesticht door Dominicus Guzmán. De
monniken van de orde Dominicanen hadden zich tot doel gesteld het evangelie8
te verkondigen en ketterij te bestrijden. Ze trokken daartoe de steden binnen en
predikten hun geloof. We noemen deze orde daarom ook de orde van
‘Predikheren’. De orde van de Dominicanen werd gekenmerkt door intellectuele
inspanningen, grondige studie, actieve interesse in de stedelijke samenleving,
prediking en missionaire activiteiten. De dominicanen verbinden contemplatie
met actie door eropuit te trekken en de boodschap te verkondigen. Daar hoorde
bij dat ketters werden aangepakt, en dat betekende vaak dat ketters een
gewelddadige dood stierven.
 Franciscanen: deze orde is gesticht door Franciscus van Assisi aan het begin van
de 13e eeuw. Evenals de Dominicanen zorgde deze orde voor het zielenheil van
de stedelingen. De Franciscanen werden niet overal met open armen ontvangen,
maar stonden wel onder bescherming van de paus. In ruil voor die bescherming
bemoeide de orde zich actief met het opsporen en berechten van ketters. De
belangrijkste leefregel, in de gelofte opgenomen, was de totale armoede waarin
de monniken leefden. Dat is dan ook de reden dat deze orde ook wel de orde van
bedelmonniken werd genoemd.
Zoals hierboven beschreven staat, waren de laatste twee orden actief in de maatschappij
onder andere met pastorale zorg9. Daarbij lag in hun preken het accent op het lijden van
Jezus en Maria.

De seculiere geestelijkheid, ook wel wereldlijke geestelijkheid, werd gevormd door de paus,
de bisschoppen en de pastoors. Zij speelden een rol in de zielzorg voor hovelingen,
stedelingen en parochianen. Daarnaast speelden ze ook een rol in het bestuur van een stad
of koninkrijk. De pauselijke benoeming van Karel de Grote tot keizer is daarvan een
voorbeeld. De macht die Karel kreeg, werd bevestigd door de paus, en daarmee had de paus
invloed op het bestuur. Die invloed op het bestuur werd aangewend om een duidelijk
christelijk (=katholiek) stempel op de maatschappij te kunnen drukken.

7
Monialen: vrouwelijke leden van de kloosterorde
8
Evangelie: de leer van Jezus Christus
9
Pastorale zorg: de zorg voor het zieleheil van de stedeling, dat wat een pastoor in de kerk ook doet

16
Adel en ridders
De adel en de ridders hebben als stand verplichtingen, dat zagen we al bij de inrichting van
de feodale maatschappij. Zij boden bescherming in tijden van oorlog, en waren
verantwoordelijk voor het landsbestuur. Ook de adel maakte deel uit van de theocentrische
maatschappij waarin iedereen leefde. God was almachtig, en de kerk predikte dat ook.
Eerder zag je dat de seculiere geestelijkheid een rol speelde in het bestuur, het voorbeeld is
de keizerskroning van Karel de Grote. Karel was zelf ook een leenman: als machtigste man
van Europa legde hij verantwoording af aan God, en God was dan ook de leenheer van Karel.
Vechtersbazen of niet, de ridders en de adel leidden hun leven met het idee dat ze
handelden in de geest van het goede. Het goede werd door de kerk verteld, waarmee
duidelijk is hoe de machtsverhoudingen lagen.

Boeren, vissers en ambachtslieden

Deze groepen voegde Adalbero samen tot de derde stand. Zij ontvingen van de adel
bescherming in het dagelijks leven en van de clerus zielzorg. In ruil daarvoor stonden ze een
deel van hun ‘tijd’ af aan adel en geestelijkheid. Dat kon letterlijk tijd zijn: een deel van de
week werkte je op het land van de kerk of de adel, maar ook figuurlijk: een deel van de oogst
stond je af aan beide groepen. De afhankelijkheid die wederzijds bestond, zorgde voor het
succes van het systeem. Tegen het einde van de Middeleeuwen, wanneer er veel meer en
veel grotere steden ontstaan, verliest het feodale stelsel aan kracht. Steden regelden steeds
meer zaken zelf en hadden minder bescherming nodig van de adel.

Ptolemeus versus pausen

Algemeen wordt wel algenomen dat de gemiddelde Middeleeuwer dacht dat de aarde plat
was, en ook, gevoed door de kerk, dat de aarde het centrum van het heelal was. In de
Middeleeuwen wisten de wetenschappers dat de aarde rond was: de oude Grieken hadden
dit al bewezen op basis van een aantal waarnemingen: de verandering van de sterrenhemel
als je voorbij de evenaar gaat, de lichtinval in een put die verandert gedurende de dag,
maansverduisteringen die alleen kunnen bestaan als de aarde tussen de zon en de maan
schuift. Degenen die ervan overtuigd waren dat de aarde rond was, werden in deze tijd als
ketter beschouwd. Galileo Galilei is daarvan bijvoorbeeld het slachtoffer geworden.

Als we de pausen en Ptolemeus naast elkaar zetten dan valt een aantal zaken op:
Pausen Ptolemeus
Alleen de kerk van de waarheid kennen. Wetenschap toont ons zaken die de kerk
Afwijkende ideeën waren ‘ketterse ideeën’ niet accepteert
De aarde is plat. Toonde aan dat de aarde niet plat was, en
dat deze het middelpunt van het heelal is
Astroloog, astronoom, geograaf, wiskundige
en muziektheoreticus, kortom erg geleerd.

Ptolemeus werkte het idee dat de aarde rond was, uit in de afbeelding op de volgende
pagina. De uitleg ervan staat onder de afbeelding. Duidelijk is dat de wetenschap veel verder
was dan we vaak aannemen, maar ook dat in het wereldbeeld van Ptolemeus God een heel
belangrijke rol speelde.

17
 Volgens Ptolemeus (1e eeuw na Chr)
was de aarde het middelpunt van het
heelal, dat noemen we het
geocentrisch wereldbeeld, de aarde is
het centrum van het heelal. De aarde
bestaat volgens hem uit de vier
elementen, lucht, water, aarde en
vuur. Rondom de aarde draaien de
maan, Mercurius, Venus, de zon, Mars,
Jupiter en Saturnus. Daarna volgt het
firmament met de vaste
sterrenbeelden, daaromheen de
sterrenbeelden en daarbuiten bevindt
zich het primum mobile ( dat is de
eerste beweger, die alles aan het
draaien krijgt). Helemaal daarboven is
het empyreum: de woonplaats van
God, de hemel. Door de zondeval
bevindt de aarde zich zo ver mogelijk van God af, in het ‘ondermaanse’ en daar is het leven
(de straf) eindig omdat alles van materie is (en in het middelpunt bevindt zich de hel). Het
bovenmaanse bevat de stof ether, het vijfde element en dat zorgt voor onsterfelijkheid. In
het bovenmaanse bevinden zich de negen engelenkoren (maan t/m primum mobile). De
hoogste engelen, de serafijnen, bevonden zich in het primum mobile.
Aristarchus toonde aan dat de aarde om de zon draaide, maar dit geschrift is helaas verloren
gegaan. Zijn wereldbeeld is vernoemd naar het Griekse woord voor zon: heliocentrisch
wereldbeeld, ofwel de zon staat in het centrum, en alle planeten draaien daar omheen.

Theocentrische maatschappij
In het Europa van de Middeleeuwen was er maar één religie, het christelijk geloof. Dat
geloof was overal, het was een universeel geloof. We noemen het daarom ook wel het
katholieke10 geloof. Het geloof werd door de paus vanuit Rome geleid, daarom kwam de
toevoeging uit Rome erbij: rooms-katholiek.
In een groot deel van de Middeleeuwen,
tussen 750 en 1250, was een groot deel van
Europa juist bekeerd tot de islam, het
zogenaamde islamitisch gouden tijdperk. In
het zuiden van Spanje vind je nog
overblijfselen van deze periode terug, in
allerlei gebouwen waaronder het Alhambra.
Je ziet daar restanten van de Moorse
bouwstijl.
De rol die het geloof speelde in de maatschappij was erg groot, zowel de kerkelijke leiders
als de wereldlijk leiders gebruikten dat ook voor eigen doeleinden.

10
Katholiek: algemeen, wijd verspreid

18
De almachtige kerk plaatste het geloof en de theologie boven wetenschap en
wetenschappelijke kennis. Daartegen kwam verzet. Een van de mensen die daarover schreef
was Thomas van Aquino, hij leefde van 1225 tot 1274. Hij heeft veel aandacht besteed aan
de ordening van kennis en wetenschap. Zo omschreef hij ook de theologie en de filosofie.
Theologie had als onderwerp de goddelijke waarheden die het verstand te boven gaan; de
filosofie was onderdeel van wereldlijke kennis en werd gedoceerd aan universiteiten.

Een andere ordening van wetenschap vinden we terug in de Artes Liberalis, vertaald zijn dat
de vrije kunsten. Merk op dat wat hier onder kunsten wordt verstaan tegenwoordig een
kunde is. We noemen ze vrije kunsten omdat in het Middeleeuws onderwijs deze kunsten de
opleiding van vrije mensen beogen. Deze kunsten zijn niet bedoeld om mensen op te leiden
tot het verkrijgen van inkomen, maar alleen maar op de uitoefening van de wetenschap.
De artes liberalis zijn verdeeld in een trivium en een quadrivium en hebben een vaste plaats
in de hiërarchie der kunsten. Het zijn respectievelijk: grammatica, retorica en dialectiek en
wiskunde, muziek, geometrie en astronomie. De Middeleeuwer verstond onder de
uitoefening van de wetenschap in strikte zin de combinatie van filosofie en theologie. Dat
zagen we ook al bij Thomas van Aquino, de combinatie van filosofie en theologie noemen we
ook de scholastiek.
Tegenover de artes liberalis staan de artes illiberalis, de onvrije kunsten: uitsluitend bedoeld
om een inkomen te verkrijgen, dus economische studies. Daarnaast zijn er nog twee groepen
artes: de artes mechanicae, de praktische kunsten als koken en metallurgie en de artes
incertae, de onzekere kunsten, ofwel magie. De verhouding tussen de verschillende kunsten
wordt geïllustreerd op de volgende pagina.

19
20
Hoofdstuk 4: literatuur in de Middeleeuwen
In de literatuur van dit tijdvak zien we een aantal ontwikkelingen. Tot het einde van de 11e
eeuw is alles wat geschreven is en teruggevonden, geschreven in het Latijn. We kunnen niet
uitsluiten dat er ook andere geschriften zijn geweest, maar helaas hebben we die niet
teruggevonden. Soms weten we zelfs zeker dat er in het Diets, de volkstaal, is geschreven,
maar de teksten zijn helaas verdwenen. Zo weten we dat er in de 8 e eeuw in Friesland een
bard rondging met de naam Bernlef. Van zijn bestaan zijn we zeker, omdat hij in diverse
bronnen wordt genoemd, maar wat hij geschreven heeft, zal voor altijd een raadsel blijven.

Verhalen waren er natuurlijk te over, maar die werden vooral mondeling overgedragen. Het
Diets was de taal die belangrijk was in het dagelijks leven en in de overlevering van verhalen.
Om die verhalen te kunnen onthouden en door te vertellen, waren vrijwel alle verhalen op
rijm. De voordrachtskunstenaar (een bard bijvoorbeeld) had aan het rijm steun om het
verhaal te onthouden, en een volgende keer weer hetzelfde te vertellen. Natuurlijk lukte dat
niet altijd, de fantasie van de verteller ging met hem aan de haal, en dat resulteerde in
verandering van de oorspronkelijke tekst. Heel veel verhalen hebben dat lot ondergaan en
pas sinds we de verhalen zijn gaan opschrijven, is de tekst min of meer gelijk gebleven. Voor
verhalen in het Diets geldt dat pas aan het einde van de 11 e eeuw de eerste voorzichtige
pogingen zijn gedaan die op te schrijven.

In de 12e en 13e eeuw bestond de literatuur uit twee hoofdcategorieën: enerzijds de

geestelijke literatuur en anderzijds de ridderromans en -verhalen en liederen. Veelal was
deze literatuur gericht op de adel en de geestelijkheid. De laatste groep kon vaak wel lezen
en schrijven, de eerste had de mogelijkheid de verhalen voor te laten lezen, maar maakte
zich ook al snel de kunst van lezen en schrijven machtig. Het publiek voor de verhalen was
daarmee keurig afgebakend in twee groepen.

Maatschappelijke ontwikkelingen waaronder de groei van steden en de opkomst van de

vierde stand, de burgerij, brachten een nieuw publiek met zich mee: de burgers. Vanaf dat
moment is er dan ook literatuur voor deze doelgroep geschreven. Deze literatuur had een
sterk didactische functie: de burgers moesten ervan leren.

Tot ongeveer 1450 waren er maar weinig boeken. Het maken van een boek was nog steeds
monnikenwerk: je moest het immers met de hand schrijven of overschrijven, en de tijd die
daarvoor nodig was, was alleen te vinden in de kloosters. Rond het jaar 1450 werd de
boekdrukkunst uitgevonden. Die uitvinding had verregaande consequenties.

De ontwikkeling van het boek in de Middeleeuwen

In het begin bestonden er nog geen boeken zoals wij ze kennen. Zoals je weet, konden veel
mensen niet lezen of schrijven, en dat maakte dat de markt voor boeken beperkt was en dus
dat het duur en ingewikkeld was om boeken te maken. De ontwikkeling van het boek, van
kleitablet tot paperback, is een bijzondere waarbij veel verschillende mensen een rol
speelden.
In het begin schreef men met de hand op perkamenten vellen, en dat gebeurde
voornamelijk in kloosters door monniken. Deze handgeschreven boeken noemen we
manuscripten. Deze manuscripten werden altijd gemaakt in opdracht van iemand, die er

21
rijkelijk voor moest betalen, de mecenas. De abdij kreeg een opdracht om een boek te
maken, eigenlijk gewoon een kopie te maken van een ander boek door dat over te schrijven.
De monnik die dit klusje opknapte, noemen we dan ook de kopiist. Geen manuscript was
hetzelfde, doordat er vaak sprake was van tekstverandering: kopiisten maakten fouten
tijdens het overschrijven of pasten teksten naar eigen inzichten aan. Verreweg de meeste
boeken werden rijkelijk versierd en daarvoor moesten weer andere monniken komen
helpen. In deze boeken waren prachtige tafereeltjes ‘geschilderd’ om het mooier te maken,
dat was het werk van de illuminator, hij ‘verluchtigde’ de tekst met de schilderijtjes waarin
hij afbeeldde wat er in het verhaal werd verteld. Er zijn veel voorbeelden teruggevonden van
deze manuscripten. Naast de plaatjes die een deel van het verhaal uitbeeldden, werd ook
ieder begin van het hoofdstuk mooi gemaakt door een miniaturist. Zijn taak was het om de
eerste letter van het hoofdstuk zo mooi mogelijk te ‘schilderen’, waarbij hij op een hoogte
van zo’n vijf tekstregels een prachtige letter maakte en die ook rijkelijk versierde, zo’n letter
noemen we een initiaal. Hieronder zie je plaatjes van het werk van zo’n illuminator en van
de miniaturist.

Je begrijpt dat boeken maken op deze manier erg duur was, en dat er alleen al daarom
weinig boeken waren, nog even los van het feit dat ‘niemand’ kon lezen.

Voorzichtig deed de boekdrukkunst haar intrede. In houtblokken werd in spiegelschrift een

tekst uitgestoken door een monnik. Dat houtblok werd vervolgens met inkt ingesmeerd en
daarop kwam een vel perkament dat stevig werd aangedrukt door het onder een zware rol
heen en weer te halen. Wat overbleef op het vel perkament was de afdruk van de tekst die
in spiegelbeeld was uitgestoken. Op deze manier kon je in een keer de pagina wel vier tot vijf
keer ‘drukken’. Daarna was het houtblok te ernstig beschadigd, en moest je de tekst
opnieuw uitsteken. Dat lijkt erg arbeidsintensief, en dat is het ook, maar het ging natuurlijk
wel tot vijf keer sneller. Het principe van de drukpers was hiermee uitgevonden, kortom de
eerste fase van die ontwikkeling was voltooid. Deze techniek stond aan de wieg van latere
ontwikkelingen en we noemen boeken die zo gedrukt zijn dan ook wiegendrukken of
incunabelen.
De ontwikkeling van het drukproces ging natuurlijk gestaag door. Niet heel veel later werd
ontdekt dat je ook losse letters kon ‘uitsteken’ of liever gieten van metaal. De late
Middeleeuwer koos daarvoor lood als basis. Met die losse letters, uiteraard ook in
spiegelschrift, kon je makkelijk woorden ‘leggen’ in een rechthoekige houten bak, en omdat

22
lood een stuk ‘harder’ is dan hout kon je nu wel twintig tot dertig exemplaren drukken voor
het lood te erg beschadigd was. Weer een enorme stap voorwaarts.

Boeken in deze periode zagen er heel anders uit dan we nu gewend zijn. Alleen al de wijze
waarop het ‘boek’ eruitzag, varieerde enorm. Drie soorten ‘boeken’ waren er:
 Een stapel losse vellen perkament, allemaal ongeveer even groot;
 Een rol van perkament, zoals we die kennen van de boekrollen uit de Bijbel;
 De codex: dat is de vorm die we boek noemen, een stapel pagina’s met tekst met een
keurige kaft eromheen, en om het boeltje bij elkaar te houden, werd dat keurig
ingebonden.

Het begin van de literatuur in de Nederlanden

Wanneer de literatuur nu echt begon, weten we niet exact. Was het bij de Lex salica? Was
het bij die Vlaamse monnik die ‘Hebban olla vogala…’ schreef? Algemeen nemen we aan dat
het begint met de eerste schrijver die we bij naam kennen: Henric van Veldeke. Over zijn
leven weten we een en ander: hij leefde in de huidige grensstreek in de buurt van wat nu
Venlo heet. Hij schreef in het Diets.

De eerste Nederlandse schrijver is, en heel gek is dat niet, ook de eerst Duitse schrijver.
Althans, we vinden dat beide het begin van de literatuur, niet gek natuurlijk voor iemand die
op de taalgrens leefde en werkte.

Van Van Veldeke is een aantal werken bewaard gebleven, en die geven inzicht in de
onderwerpen waarover hij schreef. De bewaarde werken zijn:
 De Sint Servaeslegende: een beschrijving van het leven van Sint Servaes;

 De Aeneasroman: een bewerking van de Aeneas die aan het begin van de jaartelling
is geschreven;
 De minnedichten en minneliederen.

23
Van Veldeke greep terug op de klassieke werken, hij kon dus lezen en hij had de
mogelijkheid daar tijd aan te besteden. Hij bestudeerde verschillende bronnen om zijn
Servaeslegende te schrijven, en was daarmee ook een ontwikkeld mens.

Het lied in de Middeleeuwen

In de Middeleeuwen werd er in de Nederlanden veel gezongen. Verhalen werden verteld
door middel van liederen. Vergelijk het met de Ierse ‘folktraditie’: nog steeds wordt er in
Ierse pubs vrijwel dagelijks live muziek gemaakt, en een onderdeel daarvan is het lied. Bij
hen gaat dat vaak om de geschiedenis van het land en de liefde.
Ook bij ons werden liederen veelvuldig gezongen. De verzameling liederen was heel divers:
wereldlijk, geestelijk, voor alledag, voor bijzondere gelegenheden van innig lyrisch 11 tot
dramatisch12 verhalend. Helaas is hiervan bitter weinig overgeleverd, muziek is weg zodra de
laatste noot geklonken heeft en dat bewaart wat moeilijk zonder cd’s of spotify, nog
moeilijker dan al die teksten die wel opgeschreven zijn. Naar verluidt werden in
nonnenkloosters veel minneliederen geschreven, hoewel dat expliciet verboden was, maar
helaas zijn er weinig bewaard gebleven.
Een bekende liedvorm die wel is overgeleverd, is de ballade: een sterk verhalend lied, met
sprongsgewijze verteltrant, veel herhalingen, veelal dramatisch en soms zelfs uitgesproken
cru, gehuld in een sfeer van magie en mythe en vaak ook nog met opvallende beginregels
die zich direct in je geheugen vastzetten.
Een voorbeeld hiervan is de Ballade van heer Halewein. De beginregels zijn:

Heer Halewein zong een leidekijn,

Al die dat hoorde wou bi hem zijn.

Deze ballade lost de verwachting van magie en mythe keurig in aan het einde, met de
volgende regels:

Daer werd gehouden een banket,

het hoofd werd op de tafel gezet.

In de negentiende eeuw heeft een Vlaming, Jan-Frans Willems, veel teksten bijeengebracht,
gebundeld en uitgegeven. Voor hem waren twee bronnen erg belangrijk om de verzameling
compleet te maken, dat waren: Het Gruuthuse handschrift en het Antwerps liedboek. De
bekendste liederen zijn de eerder genoemde Ballade van heer Halewein en het Egidiuslied,
een klaagzang over het verlies van een dierbare, Egidius.
Andere voorbeelden van soorten liederen zijn:
 Hoofse minnelyriek;
o Hendrik van Veldeke;
o Hertog Jan 1
 Historielied;
o Moord op Floris V
 Kerelslied;

11
Lyrisch: behorend tot de lyriek, de dichtsoort waarin de auteur zijn eigen aandoeningen en
gemoedsstemmingen uitspreekt
12
Dramatisch: behorend tot de dramatiek: de toneelkunst

24
 o Gruuthuse handschrift;
 Afscheidslied:
o Antwerps Liedboek.

De ridderroman
In heel Europa vindt een ware explosie van ridderromans plaats in de 12e en 13e eeuw, die
begint met de teksten van Chrétien de Troyes (1140-1190) en Robert de Boron (eind 12e
begin 13e eeuw). In deze periode van de literatuur was het goed gebruik om andermans
teksten te vertalen naar de eigen taal en opnieuw uit te geven. Zo komen er verschillende
versies van verhalen in verschillende landen voor, verhalen met eenzelfde oorsprong.
Ridderromans verdelen we in verschillende soorten of genres. Die indeling kan op
verschillende manieren, we kiezen voor deze indeling:
Chansons de geste:
Karelepiek
Hoofse roman:
Arthurepiek
Oosterse roman
Trojeroman

Voorhoofse roman
Het chanson de geste hoort tot de Karelepiek. Alle verhalen waarin Karel de Grote een rol
speelt, op de voorgrond of de achtergrond, rekenen we daartoe. Het chanson de geste is een
lyrische tekst over Karel de Grote die ‘gespeeld’ werd door acteurs, vaak begeleid door
muzikanten. Het bekendste voorbeeld ervan is Het Roelantslied. Dat gaat over de gevechten
van Karel op het Iberisch schiereiland tegen de moslims die dat hadden ingenomen. Karel
wordt als grote held opgevoerd, en hij slaagt erin om Spanje te bevrijden van de bezettende
macht.
Een ander zeer bekend voorbeeld van Karelepiek is: Karel ende Elegast. Dit wonderlijke
verhaal leert ons dat Karel de Grote door God wordt geroepen uit stelen te gaan.

Kenmerkend voor de Karelepiek is de wijze waarop de held van het verhaal wordt
gepresenteerd. De held is een echte vechtersbaas, een type ‘Rambo’, die wel moet vechten
omdat er gedoe is ontstaan in het feodaal stelsel. Dat gedoe kan zijn dat een van de
leenmannen niet meer trouw is aan zijn heer, in algemener zin zien we dat de romans gaan
over strijd en opstand. In Karel ende Elegast draait dat om het gedrag van Eggeric. De strijd
die in dit genre wordt geleverd, is hard en meedogenloos: aan het eind moet er iemand
dood zijn, de gevechten zijn dan ook zeer bloederig. Natuurlijk zijn er ridderlijke idealen, in
dit genre zijn dat: moed, kracht en trouw. Voor vrouwen is in dit genre een zeer kleine rol
weggelegd, ze zijn ondergeschikt aan de man. Als laatste kenmerk moet hier opgemerkt
worden dat er in deze romans altijd sprake is van epische concentratie: de romans zijn deels
gebaseerd op historische feiten, maar de daden en gebeurtenissen worden toegeschreven
aan één persoon (Karel de Grote), terwijl die in feite door anderen verricht c.q. aan anderen
overkomen zijn. We noemen alle romans die hiertoe behoren ook wel ‘voorhoofse romans’.

25
Hoofse roman
Hoofsheid is een belangrijk ideaal in deze periode en het bestaat uit gecultiveerde
omgangsvormen die binnen de adel worden overgedragen. Belangrijk is om de ander met
respect te bejegenen, en vaak gaat het dan om het vereren van de vrouw zoals je God moet
vereren. Vervelend aspect is dat de vrouw die je vereert, onbereikbaar blijft. Deze
omgangsvormen zorgden ervoor dat je iedereen in zijn waarde liet, en daarvoor was het van
belang dat je de eigen impulsen en driften beheerste.
In de hoofse roman is de hoofse liefde het belangrijkste thema. Veel verhalen gaan over een
edele die verliefd is op een onbereikbare vrouw. Hij moet zich dienstbaar opstellen en
allerlei beproevingen ondergaan, maar het eind van het liedje is dat de aanbeden vrouw
onbereikbaar blijft. Waar de ridder en de onbereikbare jonkvrouw elkaar wel vinden, gaat
het mis: het einde van het rijk is dan nabij.

Binnen dit genre hebben we drie subgenres:

 Arthurepiek
 Oosterse ridderroman
 Trojeroman

Arthurepiek
De Arthurepiek is vernoemd naar een personage dat in (vrijwel) alle verhalen voorkomt, de
legendarische Engelse koning Arthur. Daarbij is van belang dat bij de Arthurepiek historische
feiten niet als grondslag dienen voor de verhalen, het is allemaal verzonnen.
Alle verhalen over Arthur hebben een doordachte structuur en een diepere betekenis. De
verhalen die in dit genre thuishoren, kenmerken zich door de volgende vaste elementen:
 aan het begin van het verhaal wordt Koning Arthur genoemd, en ook zijn
verblijfplaats, vaak is die laatste Camelot;
 de verhalen beginnen met een hofdag die vaak met Pinksteren wordt gehouden. Alle
ridders verzamelen zich rond Arthur, misschien wel aan de legendarische ‘ronde
tafel’;
 er zitten sprookjesachtige verhaalelementen in, denk daarbij aan ridders, reuzen,
draken en dwergen;
 in elk verhaal trekt een van de ridders eropuit om een zoektocht te volbrengen. Deze
zogenaamde queeste zorgt ervoor dat de ridder de hoofse wereld verlaat en dus
verwikkeld raakt in allerlei vormen van strijd. Aan het einde van de queeste, dus
wanneer de ridder weer terugkeert aan het hof is er sprake van een groot feest om
het succes van de ridder te vieren.

Ook andere kenmerken die dit genre tekenen zijn van belang, en kijk ook goed naar de
verschillen tussen deze kenmerken en die van de Karelepiek. De ridders uit dit genre zijn
verfijnde, ontwikkelde mensen, te vergelijken met James Bond. Elk gevecht is een sportief
spel, het gaat nu niet langer om een strijd op leven en dood. De ridderidealen die in de
verhalen naar voor komen zijn: hoffelijkheid, hulpvaardigheid en rechtvaardigheid, en dat
blijkt ook uit de onderwerpen die aan bod komen, dat zijn: helpen van verdrukten, bevrijden
van jonkvrouwen en opsporen van geheimzinnige voorwerpen. De vrouw in de verhalen is
wel belangrijk, zij is vaak het voorwerp van verering door de man.
Voorbeelden van Arthurromans zijn Ferguut en de Roman van Walewein.

26
Oosterse ridderromans
Deze ridderroman kenmerkt zich door het contact met de oosterse (lees Arabische) cultuur,
de ridder gaat naar Arabische streken, en zo komt de lezer in aanraking met de lokale
cultuur. Maar, of de Oosterse ridderroman tot een apart genre gerekend kan worden, is de
vraag. Er is maar één boek bekend dat in aanmerking komt, Floris ende Blancefloer. Om voor
een boek een apart genre in te richten, is nogal wat. Bovendien zijn de hoofdpersonen van
deze roman de grootouders van Karel de Grote. Je kunt dus beter spreken van een
Karelroman in vermomming…

Trojeromans
De romans die tot dit genre behoren, hebben alle één ding gemeen: ze spelen zich af in de
Klassieke Oudheid, maar de personages gedragen zich echt hoofs, echt Middeleeuws. Twee
voorbeelden zijn Tprieel van Troye van Segher Diengotgaf en De Eneasroman of Eneïde van
Henric van Veldeke. Over het laatste werk doet het volgende verhaal de ronde: Henric was al
enige tijd bezig met het werk, en er werd al over gesproken voor het klaar was. In het jaar
1174, toen het manuscript bijna voltooid was, is het helaas gestolen op een bruiloft in Kleef.
Pas rond 1184 kreeg Van Veldeke het manuscript weer in zijn bezit, het kostte hem nog zes
jaar om het af te maken.

Dierenepiek
In deze periode zijn er veel dierenverhalen verschenen, en bijna allemaal in de vorm van een
epos, een heldendicht. Het oudst bekende dierenepos is in het Latijn geschreven en heet
Ecbasis captivi (de vlucht van de gevangene) en het stamt uit 1100. Ook in het Latijn is het
epos Ysengrimus (1140). Later, vanaf het jaar 1170 kwamen er ook vertalingen in de
volkstaal: Roman de Renart, Reinhart Fuchs en Van den Vos Reynaerde. Ons epos is het
jongste en dateert van ongeveer 1250.
Voor het Middelnederlands is dit een van de belangrijkste werken die we overgeleverd
hebben gekregen. Het is naar alle waarschijnlijkheid gebaseerd op twee oudere bronnen:
Het Comburgs handschrift, een codex uit 1400 en het Dyckse handschrift uit 1450.
Het epos had een meervoudig doel:
 het wilde een satire zijn door typische verschijnselen uit die tijd belachelijk te maken,
en
 het wilde een spottende nabootsing zijn van de ridderroman.
Dieren spelen de hoofdrol in het verhaal. Met behulp van die dieren leverde de schrijver
maatschappijkritiek. De hoofdrol is weggelegd voor Reinaert de vos, die zeer sluw en
geraffineerd met behulp van taal zijn vijanden in de val laat lopen. Daarbij maakt hij handig
gebruik van de zwakheden van zijn vijanden: dit zijn zondes waaraan ze zich schuldig maken
(gulzigheid, hebzucht, domheid etc.).

Bijzonder aan onze versie van het verhaal is dat we weten wie het geschreven heeft. In de
vorm van een acrostichon heeft de auteur zich bekend gemaakt: Bi Willeme staat aan het
begin van de eerste regels, tenminste als je de beginletters van die regels achter elkaar zet.

Geestelijke literatuur
Onder geestelijke literatuur verstaan we de teksten die tot doel hebben het geloof uit te
dragen. De tekst moest de mens leren hoe te leven volgens dat geloof. Bekende
voorbeelden zijn natuurlijk de Bijbel, de Koran en de Thora. Het gaat in deze gevallen altijd

27
om teksten die in opdracht geschreven zijn, opdrachtgever is dan de geestelijk leider. In het
geval van de christenen spreken we van de kerk als opdrachtgever of mecenas.
Binnen de geestelijke literatuur kennen we drie soorten teksten: de exempelen, de
hagiografieën en de Marialegenden.

Exempelen zijn verhalen die een voorbeeldfunctie hebben, je treft er veel aan in de Bijbel.
Het verhaal geeft een voorbeeld hoe we ons leven moeten leiden.
Hagiografieën zijn beschrijvingen van het leven van een heilige.
Marialegenden zijn verhalen waarin Maria optreedt, en zo het hoofdpersonage ‘ruimte’
geeft om een tijdje andere dingen te doen. Beatrijs is daarvan een voorbeeld. De non
Beatrijs verlaat het klooster waar zij koster is omwille van de liefde voor een man. Ze blijft
twee maal zeven jaar weg en al die tijd heeft Maria haar rol overgenomen zodat niemand
heeft gemerkt dat Beatrijs vertrokken was.

Toneel in de Middeleeuwen
In de Middeleeuwen was het toneel onder te verdelen in het geestelijk toneel en het
wereldlijk toneel. Elk met hun eigen doel.

Geestelijk toneel
Zoals het bij de geestelijke literatuur gebruikelijk was om die te gebruiken om het geloof te
verkondigen en mensen te leren volgens de regels van het geloof te leven, zo was dat ook bij
het geestelijk toneel. Door middel van toneelspel werd de Bijbel uitgelegd, en daarmee het
geloof. Een van de redenen om dat te doen via toneelspel was dat de mis werd opgedragen
in het Latijn, en dat verstonden veel mensen niet. Wilde je de boodschap toch overbrengen
dan moest je die dus laten zien. Dat toneelspel vond aanvankelijk plaats in de kerk, maar
later werd het verplaatst naar het plein voor de kerk. Op dat plein konden meer mensen
tegelijkertijd zien wat er gespeeld werd. Om een nog groter publiek te bereiken, ging de kerk
met de toneelstukken ook wel door de stad. Dat werden dan de ‘ommegangen’. Wist je
trouwens dat onze carnavalsoptocht daar mede van is afgeleid?
Het geestelijk toneel kende een variant waarin de Bijbel werd uitgelegd, maar er waren ook
speciale stukken voor de kerkelijk hoogtijdagen. Voor een van deze hoogtijdagen werd een
cyclus van zeven toneelstukken geschreven, de zeven Bliscappen van Maria. Elk jaar werd
een zo’n stuk gespeeld, en na zeven jaar begonnen ze weer met de eerste bliscap. De tekst
van het eerste en laatste stuk is overgeleverd, de tussenliggende delen zijn helaas verloren
gegaan.
Het eerste stuk heet: De annunciatie, dat is de aankondiging aan Maria dat zij van de Heilige
Geest zal ‘ontvangen’ en zo de moeder worden van Jezus: de onbevlekte ontvangenis. Het
laatste stuk heeft als titel Mariatenhemelopneming, en verhaalt van het opnemen van het
lichaam en de ziel van Maria in de hemel.

28
 De annunciatie van Maria door de aartsengel Gabriël.

Binnen het geestelijk toneel kennen we nog drie soorten:

Het mirakelspel: het thema van een mirakelspel is altijd de zonde van de mens. Door
tussenkomst van een heilige of Maria wordt de zondaar gered. Een mooi voorbeeld van
tussenkomst van een heilige is het verhaal: De historie van de heilige heremiet Jan van
Beverley die syn suster verkrachte ende vermoorde op ingeven des viants. Een smakelijk
verhaal waarin Jan verleid wordt door de ‘viant’ met ernstige consequenties voor hem en
zijn zus. Ook Mariken van Nieumeghen is er een voorbeeld van .

Het mysteriespel: het thema is een geloofsgeheim uit het Oude of Nieuwe Testament (OT of
NT). Zo’n geheim verdiende uitleg en die kreeg de kijker in zo’n toneelstuk. De eerder
genoemde Zeven Bliscappen van Maria zijn daarvan een voorbeeld.

De moraliteit: thema in een moraliteit is een vraagstuk van morele of zedelijke aard.
Vraagstukken hoe je te gedragen in een bepaalde situatie. In ons land is daar een mooi
voorbeeld van verschenen: Den Spieghel der Salichheit van Elckerlyc.
In dit verhaal gaat Elckerlyc op reis richting zijn dood. De vraag
wie met hem mee wil reizen, komt uitdrukkelijk aan de orde.
Een van de doelen daarbij was natuurlijk om de sterfelijke
mens voor te bereiden op de dood en het hiernamaals, je
moest je realiseren dat je ooit ging sterven en dat je dan
verantwoording af moest leggen. Die gedachte, gedenk te
sterven of ook wel memento mori, vind je terug in Elckerlyc,
maar ook in heel veel stillevens uit deze tijd.

29
Tegenwoordig kom je die gedachte vooral nog tegen
op schilderijen, maar af en toe zie je het nog
terugkeren in het dagelijks leven. Zoals op dit
toegangshekje bij een kerkje in Denemarken.

Wereldlijk toneel
Al het andere toneelspel, dus toneelstukken die geen religieuze inhoud hadden, rekenen we
tot het wereldlijk toneel. Dit toneel werd gespeeld door beroepsacteurs; lang waren dat
alleen mannen, dus ook de vrouwenrollen werden door mannen gespeeld. Zij traden op in
zalen, en daarvoor moest ook toegang betaald worden, en ze traden op pleinen bovenop
een platte boerenkar, het wagenspel werd daarmee geboren.
De bekendste stukken die zijn overgeleverd, zijn de vier abele spelen met hun sotternieën.
De abele spelen, toneelstukken uit de veertiende eeuw, zijn de eerste en bekendste
serieuze, Europese, wereldlijke toneelstukken. De eerste drie: Esmoreit, Gloriant, en
Lanseloet van Denemerken lijken erg op de ridderromans.
In deze drie wereldlijke toneelstukken was het onderwerp de hoofse moraal, die we ook
kennen uit de ridderromans. Die hoofse moraal werd aan de lezer aangeleerd, maar
daarvoor moest er natuurlijk wel wat aan die teksten veranderen. Door annexatie
(overname) en adaptatie (aanpassing aan de stedelijk moraal) konden de leefregels van de
hoofsheid ook aan het stedelijk publiek worden aangeleerd. Ook hier ging het om de hoofse
liefde en de eercultuur, niet die van de ridder, maar die van de stedeling.
Het vierde abel spel: Van den Winter ende somer is een spel van andere orde. Het gaat wel
over de liefde, maar in dit toneelstuk bespreken de seizoenen winter en zomer wie van hen
het meest geschikt is voor de liefde. Zij komen er niet uit, en daarom wordt Venus
opgevoerd als scheidsrechter. De godin van de liefde spreekt zich uit en zoals te verwachten
is, zijn beide seizoenen zeer geschikt.

Na een abel spel kwam altijd een sotternie. Een sotternie of een klucht is een vrolijk
toneelstuk met in elk geval de bedoeling het publiek te laten lachen. De grappen die
gemaakt worden, gaan over liefde, bedrogen mannen en uitgekookte vrouwen. De sotternie
was net als het abel spel een ‘hoofs’ toneelstuk, maar de sotternie was veel explicieter en
misschien wel populistisch.

30
Wereldlijk toneel kunnen we tot slot indelen in een zestal soorten:
 Het abel spel: zie hierboven;
 Het esbatement: het woord betekent zoiets als ‘amusement’ en het zou daarom alle
toneelstukken kunnen omvatten, mar het krijgt in de Middeleeuwen een specifiek
betekenis: een humoristisch toneelstuk. Tegenwoordig zouden we dat een blispel
noemen;
 De klucht: een klucht is korter en banaler dan een esbatement; vaak zien we een
omkering van de man-vrouwverhouding voorkomen: mannen zijn doorgaans domme
sukkels en vrouwen zeer bazig;
 Het spotsermoen: sermoen betekent ‘preek’. In een spotsermoen wordt de lezer of
luisteraar opgeroepen om dingen te doen die niet mogen, precies het omgekeerde
doen van hetgeen gepast is. Het maakte onderdeel uit van allerlei feestelijkheden
waaronder het carnaval;
 Het tafelspel: ook wel presentspel genoemd. Korte, eenvoudige toneelstukken
geschreven voor een bijzondere gelegenheid: en bruiloft, een jubileum of iets
dergelijks. Het tafelspel werd gespeeld terwijl het gezelschap zat te tafelen;
 Het toogspel: toog betekent ‘tableau vivant’, acteurs lieten één scène uit de
geschiedenis zien (de geschiedenis van de stad of een afbeelding uit de mythologie).
Dit leverde een plaatje op dat te zien was tussen twee zijwanden en een achterwand,
stel je maar een kijkdoos voor. Levende mensen stonden stil om een ‘plaatje’ uit te
beelden. Niet altijd was direct duidelijk waarover het ging, en in die gevallen werd
het plaatje toegelicht door een explicateur (een uitlegger).

Rederijkers
Vanaf 1400 vraagt de nieuwe leefomgeving, de stad, om een eigen ‘literatuur’. In het begin
van de vijftiende eeuw krijgt die vorm door het oprichten van rederijkerskamers. De kamers
zijn verenigingen van mensen die zich met literatuur bezighielden, de leden noemen we
daarom ook de rederijkers. De kamers die actief waren in veel Vlaamse en Brabantse steden,
maar ook in Holland, speelden een hoofdrol bij het stedelijk vertier en bij de allerlei
plechtigheden.
Wat gilden waren voor ambachtslieden, waren de rederijkerskamers voor literatoren 13, op
veel plekken aanwezig in de steden en zij speelden bij allerlei festiviteiten dus een
belangrijke rol.
De kamers waren allemaal op dezelfde wijze georganiseerd: het waren besloten
verenigingen met leden. Een aantal van hen had een bijzonder rol, en dat zijn rollen die we
vandaag de dag nog steeds zien bij verenigingen: een voorzitter, een penningmeester en een
secretaris. Veel kamers hadden ook een beschermheer, en ook dat komen we nog altijd
tegen bij verenigingen. Een heel speciale rol, wellicht de belangrijkste van alle, was
gereserveerd voor de ‘factor’. Deze was de artistiek leider, de opleider van nieuwe leden en
de auteur van de belangrijkste of beste teksten.
Binnen de kamers wedijverden de leden wie de beste was, en die competitie ging er fel aan
toe. Ook gingen verschillende kamers met elkaar de strijd aan wie de beste was. Deze
wedstrijden komen voort uit de traditie dat gilden en schutterijen binnen een stad, maar ook
tussen steden, de strijd aangingen wie de beste schutter, bakker, smid enzovoorts in zijn

13
Literatoren: zij die actief zijn met het schrijven van literaire teksten.

31
gelederen had. De rederijkers volgden die traditie, maar wel met hun eigen ‘product’: de
literatuur. De wedstrijden die gehouden werden, noemen we landjuwelen.
Naast de onderlinge strijd binnen en tussen de kamers werden ze ook door het stadsbestuur
ingehuurd bij festiviteiten en plechtigheden. Getuige daarvan zijn de stedelijke
administraties, een dankbare bron om te ontdekken welke kamers er waren, en soms zelfs
om een titel van een toneelstuk of tekst terug te vinden.
De teksten waren bedoeld voor het stedelijk publiek; die teksten waren ook bedoeld om
voor te dragen. Drie belangrijke genres zijn:
 ernstig toneel;
 komisch toneel;
 gedichten.
Door de rol die de kamers speelden, kregen ze ook een belangrijke opiniërende rol. Binnen
de kamers speelde de discussie over de ‘reformatie’ en het ‘humanisme’ al, en die kwam via
de stukken ook naar buiten.

Teksten die door verschillende kamers ten

gehore waren gebracht tijdens een
landjuweel, werden vaak gebundeld en
konden na afloop worden aangeschaft. Een
van de laatste landjuwelen is het
Landjuweel van Antwerpen in 1561,
waarvan hier de kaft van de bundel te zien
is.

32
Hoofdstuk 5: de Renaissance14

De maatschappij in de zestiende en zeventiende eeuw

In de zestiende eeuw waren er in West-Europa twee belangrijke maatschappelijke
ontwikkelingen die grote invloed hadden op de Nederlandse maatschappij. Vorsten
streefden naar absolutisme en centralisatie van hun gezag. Ze wilden één vorst, één staat en
één geloof. Daarnaast ontstond de hervorming door onvrede over de misstanden binnen de
katholieke kerk.

Hervorming/reformatie
In 1513 werd een lid van de machtige Florentijnse bankiersfamilie Di Medici paus: Leo X. Hij
was op zijn 14e bisschop en schopte het op zijn 38e tot paus. Deze paus leidde een wereldlijk
bestaan en hield veel van kunst en literatuur. Hij gaf hier dan ook veel geld aan uit. Hij
steunde veel kunstenaars door hun opdrachten te verstrekken en gaf veel geld uit om de
Vaticaanse bibliotheek uit te breiden. Ook organiseerde hij veel eet- en drinkgelagen. De
hervorming van de kerkelijke instituties liet hij aan zich voorbij gaan. Om de financiële
tekorten aan te vullen, bedacht hij het systeem van ‘aflaten’: als burgers geld gaven aan de
kerk, kregen ze hiervoor een aflaat, dat is een bewijs waarmee ze na hun dood de wachttijd
in het vagevuur konden verkorten, zodat ze sneller naar de hemel konden.

In Duitsland kwam de monnik Maarten Luther in opstand tegen deze uitbuitende acties van
de paus. De kerk was niet bedoeld om zichzelf te verrijken. Luther spijkerde in 1517 95
kritische stellingen op de deur van de katholieke kerk van Wittenberg. Hiermee maakte hij
een begin aan een afsplitsing in het christendom door een groep van ‘protestanten’ te
beginnen. Ook Johannes Calvijn verzette zich tegen de misstanden in de katholieke kerk en
hij verdedigde de gedachte van de predestinatie, de opvatting dat God voor iemands
geboorte al heeft bepaald of deze in de hemel terechtkomt. Hij was de grondlegger van het
calvinisme. Het calvinisme had hard werken, ijver, spaarzaamheid en plichtsbetrachting hoog
in het vaandel staan. Dit sloot naadloos aan bij de mentaliteit van de Nederlandse burgerij.
Het werd dan ook omarmd en kreeg rond 1560 veel aanhangers in Nederland.
Dankzij de drukpers konden de ideeën van de hervormers snel verspreid worden. Daarnaast
konden gelovigen ook zelf de Bijbel lezen waardoor ze zich een mening konden vormen. De
hervorming leidde tot langdurige en zeer bloedige conflicten in Europa.

14
In dit hoofdstuk is de periode het onderwerp, vandaar de keuze om deze met een hoofdletter te schrijven.
Let op! Dit is niet conform het Groene boekje, waarin staat dat namen van periodes met een kleine letter
geschreven worden.

33
De Tachtigjarige Oorlog
Nederland bestond in die tijd uit zeventien gewesten (België was nog onderdeel van
Nederland) en iedere stad had eigen wetten, gewoonten en privileges die men wilde
handhaven.

Karel V wilde een eenheidsstaat en probeerde een einde te maken aan de grote autonomie
van de steden en gewesten. Hij wilde deze verenigen onder één vorst met onbeperkte
macht en met één geloof: het katholieke geloof. Hij trad dan ook streng op tegen
hervormden. Hij vaardigde zogenaamde ‘Bloedplakkaten’ uit, waarin stond dat het schrijven,
verspreiden en bezitten van ketterse boeken en afbeeldingen, het bijwonen van en prediken
tijdens protestantse bijeenkomsten of het huisvesten van protestanten met de dood zou
worden bestraft. Zijn zoon Filips II zette deze trend voort met behulp van de Spaanse
inquisitie. Een deel van de Nederlanders was niet protestant, maar sympathiseerde wel met
de vervolgde slachtoffers die vaak vroom en volhardend hun lot ondergingen. Men kwam in
opstand tegen de harde vervolging en dat leidde tot de beeldenstorm. Katholieke beelden
en kunst werden vernietigd om de ontevredenheid over de Spaanse overheersing kenbaar te
maken.

Verschillende edelen trachtten van tevoren de boel te sussen, waaronder Willem van
Oranje. Hij verzocht de Spaanse overheerser om godsdienstvrijheid in te stellen en te
stoppen met de geloofsvervolgingen. Filips weigerde en een aantal edelen koos openlijk de

34
kant van de protestanten en kwam in verzet tegen Spanje. Om dit verzet neer te slaan,
stuurde Filips de IJzeren Hertog, de Hertog van Alva, naar de Nederlanden. Deze stelde
direct orde op zaken door de adel bepaalde privileges af te nemen, maar ook door de Tiende
Penning in te voeren: een belasting op roerende goederen. Daarnaast richtte hij de Raad der
Beroerten op, beter bekend als de Bloedraad gezien de vele terdoodveroordelingen die
werden opgelegd.

In 1568 wordt de eerste gewapende slag geleverd door Willem van Oranje tegen Spanje in
de Slag bij Heiligerlee. De Tachtigjarige Oorlog is een feit. In de beginjaren van de oorlog
blijkt dat Nederland zeer verdeeld is: katholieke steden kiezen de kant van de Spanjaarden,
protestante steden scharen zich achter de opstandelingen. Willem van Oranje wordt in 1584
vermoord door Balthasar Gerards en Willems zonen Maurits en Frederik Hendrik zetten de
strijd tegen de Spanjaarden voort. In 1609 is er een wapenstilstand die 12 jaar duurt, het
Twaalfjarig Bestand, en in 1648 komt er met de Vrede van Münster een einde aan de oorlog
en wordt de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden als soevereine staat erkend door
Spanje. Nederland valt uiteen in een noordelijk deel (de republiek) en een zuidelijk deel (de
Spaanse Nederlanden).

35
Tijdens het Twaalfjarig Bestand laait er een binnenlands conflict op tussen de
contraremonstranten (preciezen) en de remonstranten (rekkelijken). De
contraremonstranten omarmden de predestinatieleer en de remonstranten verwierpen
deze. Daarnaast ontstond een conflict tussen Maurits en de landsadvocaat Johan van
Oldenbarnevelt. Maurits, als opperbevelhebber, wilde doorvechten tegen de Spanjaarden,
terwijl Van Oldenbarnevelt vrede wilde sluiten zodat de handel zou bloeien. Deze twee
conflicten raakten met elkaar vervlochten en uiteindelijk kwam het tot een uitbarsting
waarbij Maurits zorgde voor de
arrestatie en de onthoofding van
Johan van Oldenbarnevelt.

Er kwam een Nationale Synode

(kerkvergadering) bijeen die de
remonstrantse leer veroordeelde en
verwierp. Verder besloot de synode
tot een vertaling van de Bijbel in het
Nederlands, de Statenvertaling, die de
basis legde voor de standaardtaal
(ABN).

De Renaissance
In de veertiende eeuw groeiden de steden in Italië en nam de handel toe. De steden
Florence en Venetië werden belangrijke handelsknooppunten waar invloedrijke families als
De Medici veel geld verdienden aan het verstrekken van leningen tegen een gunstige rente.
Hier profiteerden andere families ook van doordat ze een eigen handel konden starten
waarmee ze geld verdienden. Het gevolg hiervan was dat de kinderen niet meer hoefden te
werken en naar school konden. Ze kregen daar leesles vanuit de Bijbel, maar nadat ze deze
meerdere malen hadden gelezen, gingen de docenten op zoek naar ander leesvoer en
kwamen uit bij klassieke verhalen uit de Oudheid: de tijd van de Grieken en de Romeinen.
Deze cultuur inspireerde de Florentijnen en ze wilden daarbij aansluiten. De Renaissance
(wedergeboorte van het classicisme en de individuele mens) was geboren. De
‘Middeleeuwen’ hadden in de weg gezeten tussen de glorietijd van de Romeinen en die van
de Florentijnen. Men schilderde, bouwde en schreef op de manier waarop de klassieken dat
deden. Men kreeg door de welvaart meer vrije tijd en kon zich meer luxe permitteren. Het
leven op aarde werd belangrijk (carpe diem = pluk de dag) en niet alles stond meer in de
dienst van het leven na de dood zoals bij de middeleeuwers (memento mori = gedenk te
sterven). De Renaissance was een culturele ontwikkeling, een beweging van geleerde
humanisten en kunstenaars. De drukpers zorgde ervoor dat ook deze ideeën zich snel
konden verspreiden over heel Europa.

36
Ook de natuurwetenschappen maakten een grote bloei door.
Men raakte geïnteresseerd in de natuurwetenschappen en
inzichten in de wiskunde zorgden ervoor dat men het
perspectief ontdekte. Daarnaast ontdekte Copernicus dat de
zon het middelpunt van het heelal is: het heliocentrisch
wereldbeeld was geboren. Galileï en Kepler werkten dit
wereldbeeld verder uit.

In de filosofie ontstond de zoektocht naar de methode voor ware kennis en daar waren twee
verschillende antwoorden op. De rationalisten met boegbeeld René Descartes zagen de
mens als denkend wezen. De rede (het verstand) onderscheidt de mens van het dier.
Doordat de mens kan denken, bestaat hij. De gevleugelde uitspraak van Descartes ‘cogito
ergo sum’ (ik denk, dus ik ben/besta) vat dit samen. De mens komt tot ware kennis door te
denken en te twijfelen aan alles (deductie). Dat wat niet betwijfeld kan worden, is ware
kennis.
Volgens de empiristen ontstaat ware kennis door de zintuiglijke ervaring en waarneming.
Francis Bacon beweerde ‘kennis is macht’ en dat de mens met behulp van zijn kennis de
werkelijkheid (natuur) kan kennen en beheersen. John Locke zag de mens als een ‘tabula
rasa’, een onbeschreven blad, bij zijn geboorte en met behulp van zijn zintuiglijke
waarneming, dus van de individuele ervaring, komt de mens tot algemene waarheden over
de werkelijkheid: ware kennis (inductie).

Daarnaast bloeide de kunst in Florence. Kunstenaars maakten gebruik van lineair perspectief
en schilderden mythische taferelen. De kunstenaar was niet meer anoniem: deze gebruikte
zijn naam en toonde zijn kunde in zijn schilderijen. We kennen nog steeds een aantal
wereldberoemde kunstenaars uit de Renaissance: Leonardo da Vinci, Sandro Botticelli, Gian
Lorenzo Bernini, Rafaël Sanzio en Michelangelo Buonarroti.

Nederland in de tijd van de Renaissance

Het duurt ongeveer een eeuw voordat de renaissancegedachte vanuit Italië Nederland heeft
bereikt. Antwerpen is aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog de belangrijkste en rijkste
stad in de omgeving. Als de Spanjaarden daar komen, vluchten de rijke Ant werpenaren naar
Amsterdam. Ze nemen hun geld, kapitaalgoederen en handelskennis mee en hierdoor wordt
Amsterdam nu de belangrijkste handelsstad. Dit is het begin van de Gouden Eeuw. In
Amsterdam bedenkt men dat je veel meer kunt handelen als alle godsdiensten en
overtuigingen zijn toegestaan en door dat liberale idee floreert de handel des te meer, ook
overzees via de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) die wordt opgericht. Men haalde
overzeese kruiden en specerijen, maar handelde ook in mensen. Nu ontstaat ook in
Amsterdam een rijk cultureel leven. Veel belangrijke schilders gaan daar wonen,
bijvoorbeeld Rembrandt van Rijn (1606-1669) en Nederlands beroemdste landschapsschilder
Jacob van Ruysdael (1629-1682). Er worden veel schuttersstukken en genreschilderijen
geschilderd.

37
 Een schuttersstuk was een schilderij waarop de
schutterij was geportretteerd. De schutterij was
een paramilitaire organisatie, bestaande uit
burgers die de stad moesten verdedigen en de
inwoners moesten beschermen. Een soort
burgerwacht dus. Deze organisatie was
voornamelijk ceremonieel bedoeld, ze had vaak
de mooiste gebouwen in de stad in haar bezit met
grote feestzalen waar veel schuttersstukken
hingen. De leden stonden ook in hoog
maatschappelijk aanzien en vandaar dat deze
vrijwillige functie zeer populair was. Mensen
konden waardevolle contacten leggen die zowel sociaal als zakelijk handig waren. Het was
een plek om te netwerken. Deze stukken pasten goed bij de burgerlijke mentaliteit.

Het genreschilderij betrof een tafereel uit het dagelijks leven. Het toonde een morele
boodschap, namelijk ongewenst gedrag dat werd bespot en veroordeeld.

De Gouden Eeuw was zeker niet voor iedereen lucratief. Vooral de regentenfamilies en de
bourgeoisie, dus de rijke burgers, profiteerden,
maar tegelijkertijd werden veel mensen
onderdrukt, mishandeld en hadden moeite om in
leven te blijven. Het leven was hard voor velen
en de Nederlanders waren slavendrijvers die hun
slaven zeer wreed behandelden. Meer dan
500.000 Afrikaanse mannen, vrouwen en
kinderen zijn als slaaf verhandeld. Men ging
daarmee door tot in de achttiende eeuw. Dit
zorgde voor de welvaart waarvan we nu nog
steeds profiteren.

38
Humanisme
Door de toenemende welvaart wilden mensen zich ontwikkelen
als individu en ze wilden de wereld ontdekken. De
boekdrukkunst zorgde ervoor dat deze kennis beschikbaar was
en verspreid werd. Mensen geloofden in de menselijke
mogelijkheden en daarmee was het humanisme geboren. Het
theocentrische wereldbeeld werd vervangen door het
antroposofische wereldbeeld waarbij de studie van de
menswetenschappen centraal stond. De grammatica, retorica,
geschiedenis, literatuur en ethiek werden belangrijk.
Humanisten pleitten ervoor rekening te houden met de
menselijke waardigheid en met verdraagzaamheid, ook op
godsdienstig terrein. Ze benadrukten het belang van eigen
onderzoek, betrouwbare bronnen, eigen oordelen en een
onafhankelijke opstelling ten opzichte van de kerkleer.
Beroemde humanisten waren Leonardo da Vinci, Desiderius
Erasmus en Dirck Volkertsz Coornhert.

39
Hoofdstuk 6: literatuur in de Renaissance

Algemene kenmerken Renaissanceliteratuur

In de Renaissance schreef men in de volkstaal. De schrijver was niet langer anoniem, omdat
deze in hoog aanzien stond bij zijn publiek. Veel schrijvers waren afkomstig uit de elite. De
voorschriften voor literatuur die waren opgesteld door de Romein Horatius werden
bestudeerd en toegepast. Daarnaast werden de Aristotelische opvattingen (uit zijn Poëtica)
over de tragedie opgevolgd. In de middeleeuwen was er sprake van een ongeletterd en
ongeschoold publiek, dit verandert in de Renaissance. Deze literatuur is bedoeld voor een
geschoold, elitair publiek, dat onderlegd was in de klassieken en daardoor verwijzingen
hiernaar herkende. Men had een voorkeur voor raadselachtige literatuur. Men was op de
hoogte van de literaire normen en herkende deze. Vaak was er sprake van taaie, saaie kost
met ouderwetse, verheven taal dat veel stijlfiguren en beeldspraak, en onnatuurlijke
dialogen bevatte. Verder was de literatuur voorspelbaar in de structuur en thema’s, want ze
hield zich aan steeds dezelfde regels. Doordat de schrijvers zich aan strenge regels hielden,
werd de Nederlandse grammatica steeds meer vastgelegd en dit droeg bij aan de
ontwikkeling van de standaardtaal (ABN). Literatuur diende nog steeds om het publiek een
les te leren, zoals Horatius’ utile dulci (nuttige met het aangename verenigen) voorstond.

De schrijvers en kunstenaars in de Renaissance probeerden de klassieken na te volgen. Dat

kon op drie niveaus: het eerste niveau is translatio: stukken uit de oudheid werden vertaald.
Vaak was dit niveau onderdeel van een studie om te leren hoe de schrijvers in de oudheid
werkten. Het tweede niveau is imitatio: nabootsen (ook wel mimesis genoemd in de kunst), de
renaissancistische schrijver nam de vorm en het verhaal van een klassiek drama over en
verplaatste het naar een andere tijd en omgeving. Een goed voorbeeld van imitatio door de
schrijver Joost van den Vondel is zijn Gijsbrecht van Aemstel. In deze tragedie wordt
Amsterdam ingenomen met een list: de stad denkt bevrijd te zijn uit een belegering en haalt
in zijn overwinningsroes een schip binnen de stadsmuren. Maar de Amsterdammers weten
niet dat in dit schip vijandelijke soldaten verstopt zitten. Dit is natuurlijk een navolging van
het verhaal van Homerus’ paard van Troje. Overigens werd dezelfde list in deze tijd ook
daadwerkelijk uitgevoerd toen Breda heroverd werd van de Spanjaarden: men liet een schip
vol turf (waaronder soldaten verstopt zaten) de belegerde stad invaren.
Het laatste en hoogste niveau was emulatio: hier probeert de schrijver de klassieke stukken
te overtreffen door een christelijk thema in te passen in de structuur van een klassiek drama.
Ook hierin was Vondel een meester: hij paste dit toe in zijn Lucifer en in zijn Joseph in Dotan.

40
 Rederijkerskamers
Aan het einde van de Middeleeuwen ontstonden in de stad de
Rederijkerskamers. De rederijkers vervulden een opiniërende rol
in het stedelijk milieu en ze hadden een artistieke rol. Ze legden
de nadruk op ambachtelijke vaardigheid en technisch
vakmanschap. Mariken van Nieumeghen is de bekendste
rederijkerstekst. Deze tekst bevond zich op een breukvlak: het
einde van de Middeleeuwen is in zicht en de nieuwe
humanistische gedachten en artistieke inzichten beginnen een rol
te spelen. Deze kamers bestonden nog steeds in de Renaissance.
Met name de twee beroemde Amsterdamse kamers brachten
grote schrijvers voort. Amsterdam had twee beroemde kamers:
d’ Eglentier waarvan Hooft, Bredero en Coster lid waren en ’t Wit
Lavendel waarvan Vondel lid was. Deze laatste werd ook wel de Brabantse kamer genoemd:
veel vluchtelingen uit het zuiden waren daarvan lid. Deze schrijvers brachten veel literatuur
voort in de bekende literaire genres van die tijd.

Hooft was ook bekend vanwege zijn Muiderkring: toen

hij drost was van Muiden en het Muiderslot bewoonde,
organiseerde hij regelmatig bijeenkomsten voor
bevriende geleerden en schrijvers. Men praatte tijdens
die bijeenkomsten over de nieuwste wetenschappelijke
inzichten en las elkaar (nieuwe) literatuur voor.

Emblematiek
Een nieuw genre in die tijd was de emblematiek, ontstaan in Italië in de zestiende eeuw. Een
embleem bestond uit drie onderdelen: een motto (opschrift, spreuk), een pictura
(afbeelding) en een subscriptio (bijschrift, uitleg). Het idee van een embleem was om
mensen een algemene waarheid of les te leren. De pictura, de afbeelding, was vaak een
mythologisch of Bijbels beeld, maar later verwezen schrijvers ook vaak naar andere
onderwerpen in de geschiedenis of zelfs naar alledaagse gebeurtenissen. Het bijschrift
verleende een diepere betekenis aan het motto en de afbeelding. Het was aan de lezer om
deze diepere betekenis te ontrafelen. De bekendste werken zijn Sinnepoppen van Roemer
Visscher, Emblemata Amatoria van Hooft en Sinne- en minnebeelden van Cats.

41
Sonnet
Het sonnet ontstond in Italië en werd populair door de Canzoniere van de monnik Petrarca.
Een sonnet is een gedicht van veertien regels, meestal verdeeld over twee kwatrijnen en
twee terzines. Er zijn allerlei variaties mogelijk op de vorm en de dichtvorm is tot op de dag
van vandaag zeer populair. Shakespeare heeft een eigen variatie gemaakt op het sonnet: het
Shakespeariaanse sonnet dat bestaat uit twee kwatrijnen en drie distichons. Opvallend is de
vorm van het gedicht: vierregelige strofes gaan over in drieregelige of in tweeregelige. Ook
het rijmschema verandert: van omarmend rijm naar verspringend rijm o.i.d. Niet alleen de
vorm verandert, ook in de inhoud is een zogenaamde kentering/verandering te vinden. Dit
noemen we de chute/val/wending/volta. Vaak valt deze samen met de verandering van de
vorm.

In veel sonnetten staat de petrarkistische liefdesthematiek centraal. Petrarca was een

Italiaanse monnik en deze werd op een dag getroffen door de schoonheid van een vrouw:
Laura. Ze was echter getrouwd en hij was een monnik
(en moest dus een ascetische levenshouding hebben)
dus ze konden niet samen zijn. Voor haar schreef hij een
groot aantal gedichten: de Lauracyclus. Daarin stond de
liefdesklacht van de ik, de minnaar, centraal: deze wil
graag bij de vrouw zijn, maar dat kan niet. Vaak wordt
ook het schoonheidsideaal van zo’n vrouw beschreven:
blonde haren, blauwe ogen, rode rozenmond, roze
wangen. De ik beklaagt zich in het gedicht dat hij niet bij
de vrouw kan zijn, hij mist zijn geliefde. Hij lijdt aan een
onvervulbaar verlangen. Uiteraard wordt in zo’n sonnet
ook verwezen naar de mythologie. Hooft heeft veel
sonnetten geschreven, waaronder het onderstaande.

Sonnet
(Opgedragen aan zijn afwezige verloofde Christina van Erp,
met wie Hooft 3 maanden later in 1610 in het huwelijk zou treden.)

Gezwinde grijsaard die op wakkre wieken staag

De dunne lucht doorsnijdt, en zonder zeil te strijken
Altijd vaart voor de wind, en ieder na laat kijken,
Doodsvijand van de rust, die woelt bij nacht, bij dag,

Onachterhaalbre Tijd, wiens hete honger graag

Verslokt, verslindt, verteert al wat er sterk mag lijken
En keert en wendt en stort Staten en Koninkrijken;
Voor iedereen te snel, hoe valt gij mij zo traag?

Mijn lief, sinds ik u mis, verdrijve ik met mishagen

De schoorvoetige Tijd, en tob de lange dagen
Met arbeid avondwaarts; uw afzijn valt te bang.

42
En mijn verlangen kan de Tijdgod niet bewegen.
Maar ‘t schijnt verlangen daar zijn naam af heeft gekregen,
Dat ik de Tijd die ik verkorten wil, verlang.

Lyriek
Ook in de Renaissance was er een bloeiende zangcultuur. Veel teksten waren bedoeld om te
zingen en dat werd ook naar hartenlust gedaan. Liederen werden verzameld in liedboeken
en liederen van meerdere schrijvers stonden hierin. Vaak was niet eens bekend wie de
schrijver was. Aan het begin van de zeventiende eeuw begon men zich te richten op rijke
jongeren van huwbare leeftijd en luxe liedboeken met een bepaald thema werden
uitgebracht. Vaak ging het hier om liefdesliedjes die zorgden voor een sociale spelvorm. Het
Groot Lied-boeck van Bredero was een zeer invloedrijk
liedboek. Het boek was onderverdeeld in komische
(boertige) liederen, liefdesliederen en religieuze
liederen. Vaak schreef hij nieuwe teksten op reeds
bestaande melodieën en creëerde daarmee een nieuw
lied: dat noemen we een contrafactuur.
De Tachtigjarige Oorlog was ook een dankbaar
onderwerp: het Wilhelmus was een van de
strijdliederen (‘geuzenliederen’) die zijn geschreven in
die tijd. Het is toegeschreven aan de secretaris van
Willem van Oranje: Marnix St. Allegonde. Ook dit lied is een contrafactuur en het is een
acrostichon. Het heeft vijftien coupletten en de eerste letters van de coupletten vormen
samen de naam ‘Willem van Nassov’. Vanaf 1932 is het officieel ons volkslied.

Strijdliteratuur
Naast liederen zijn er ook veel verhalen en gedichten geschreven over de Tachtigjarige
Oorlog. Zo heeft Vondel ’t Stokske van Johan van Oldenbarnevelt geschreven, over de
executie van de landsadvocaat. Ook schreef Hooft zijn Historiën waarin hij veel verhaalt over
de oorlog.

Didactische verhalen
Het burgerlijke publiek moest iets leren van de literatuur en bij de didactische verhalen
stond de morele les centraal. Deze les (of algemene waarheid) was verpakt in een leuk of
spannend verhaal. Deze verhalen waren zeer populair bij het publiek. Het publiek leerde hoe
zich te gedragen in bepaalde situaties. Met name verhalen over het huwelijk werden veel
gelezen. Jacob Cats richt zich in zijn bekende werk Houwelick op de rol die de getrouwde
vrouw vervult binnen het huwelijk. Dit thema sloot goed aan bij de populaire
genreschilderijen van Jan Steen.

43
Toneel in de Renaissance
Het toneel maakte in de Renaissance een aantal ontwikkelingen door en die vonden allemaal
plaats in Amsterdam. Bredero en Hooft schreven als leden van de rederijkerskamer
d’Eglentier kluchten en tragedies
die werden opgevoerd op een
zolderzaaltje dat de kamer
huurde aan de Nes. Na 1610
waren ook niet-leden welkom bij
de toneelvoorstellingen en het
liep storm. De winst werd
conform afspraken met het
stadsbestuur aan goede doelen
geschonken en men ging op zoek
naar een grotere toneelzaal.

Coster opende in 1617 de Nederduytsche

Academie, waar toneelvoorstellingen werden
opgevoerd, maar waar men ook les kon volgen in
vakken als geschiedenis, wiskunde en filosofie. Hij
wilde het toneel moderniseren, het
rederijkerstoneel was te traditioneel naar zijn
smaak. Het renaissancetoneel moest het publiek
een spiegel voorhouden, dus tonen wat gewenst en
ongewenst gedrag was. Helaas zorgden politieke
spanningen ervoor dat de volksuniversiteit al na
twee jaar moest stoppen en de
toneelvoorstellingen stopten rond 1622. In 1637 werd het gebouw gesloopt en er werd een
nieuw theater gebouwd: de Schouwburg. Het openingsstuk was Gysbrecht van Aemstel van
Vondel, over de verovering van Amsterdam. Het stadsbestuur zorgde ervoor dat de
opbrengsten ten goede kwamen aan sociale instellingen.

In 1669 werd het dichtgenootschap Nil Volentibus Arduum (niets is onmogelijk voor hen die
willen) opgericht. Dit genootschap wilde het toneel hervormen door zich te baseren op het
Frans-classicistische toneel. Het publiek moest morele lessen leren van het toneel: goed
gedrag werd beloond en slecht gedrag bestraft. De schrijvers baseerden
zich op de voorschriften van Horatius. Grote voorbeelden waren de
toneelstukken van Racine en Corneille. De handelingen moesten elkaar
logisch opvolgen en realistisch zijn. Het taalgebruik moest beschaafd en
fatsoenlijk zijn. Toneel vervulde al die tijd een didactische en opiniërende
rol. De ideeën die schrijvers via hun toneelstukken verspreidden, sloten
aan bij de visie en het beleid van het stadsbestuur.

Het klassieke drama: de tragedie

Er waren twee soorten tragedies: de retorisch-didactische tragedie en de Aristotelische
tragedie. Een tragedie wordt ook wel treurspel genoemd en draait om de ondergang van een
hooggeplaatst persoon. Het taalgebruik is verheven en het onderwerp is vaak ontleend aan
de Bijbel, mythologie of geschiedenis.

44
De retorisch-didactische tragedie
Deze tragedies zijn gebaseerd op de drama’s van de Romein Seneca. Seneca was aangesteld
als de opvoeder van Nero, zoon van de derde echtgenote van keizer Claudius, Agrippina, die
haar man overgehaald had haar zoon te adopteren. Seneca wilde met Nero een einde maken
aan de rij slechte keizers, maar viel in ongenade toen Nero keizer werd en deze zich
ontpopte als een wreedaard. Seneca werd verbannen en uiteindelijk gedwongen zelfmoord
te plegen. Tijdens zijn leven schreef hij meerdere tragedies. Een treurspel bestaat uit vijf
bedrijven (soort hoofdstukken) en het hoofdpersonage verbeeldde vaak een bepaalde
(on)deugd. De morele les is voornamelijk talig van aard en
werd duidelijk gemaakt aan de toeschouwers door lange
monologen, uitvoerige discussies en beschouwelijke
liederen. Deze laatste werden uitgevoerd door reien
(koren). Vaak was de structuur van zo’n toneelstuk minder
hecht dan bij de Aristotelische tragedie, meestal was ieder
bedrijf een afgerond verhaal. Een voorbeeld van een
retorisch-didactische tragedie is Hoofts Geeraerdt van
Velsen.

De Aristotelische tragedie
Aristotelis heeft in zijn Poëtica een aantal voorschriften opgesteld waaraan een goed
toneelstuk moest voldoen. Het moest altijd uit vijf opeenvolgende bedrijven bestaan en
leiden tot een bepaalde climax:
expositie: de uiteenzetting van wat voorafgegaan is om wat volgt te kunnen begrijpen;
intrige: de verwikkeling, de ontwikkeling van een probleem wordt geschetst;
climax: de spanning wordt opgevoerd;
catastrofe: de spanning komt tot ontlading en het
begin van de ontknoping;
peripetie: de beslissende wending en de afwikkeling.

Tussen de bedrijven door treden reien/spreekkoren op die

commentaar geven op het voorafgaande.
Er moest eenheid zijn van:
tijd (het verhaal moest binnen 24 uur spelen);
plaats (het verhaal moest zich afspelen op één plaats)
en
handeling (er moet maar één probleem/intrige zijn):
de stemming en taal van een toneelstuk zijn ernstig.

Het thema was belangrijker dan de actie: er moest kunnen

worden nagepraat: Wat zou ik doen in die situatie? Was die
beslissing echt zo slecht? Een van de thema’s was bijna altijd
‘hybris’ (hoogmoed). Aan de held moest een steekje los
zitten en het moest slecht aflopen met hem. Hij moest
verdwijnen, verliezen of sterven. Enkele voorbeelden van een
Aristotelische tragedie zijn Lucifer en Gysbrecht van Aemstel van Vondel.

45
De komedie
Een komedie bestond net als de tragedie uit vijf bedrijven, maar had een ‘happy end’. Het
taalgebruik was minder verheven: men bediende zich van de volkstaal. De personages waren
zeer herkenbaar voor het publiek omdat ze zeer alledaags waren, waardoor het didactische
doel beter behaald werd. Ze waren types: ze hadden vaak een ondeugd als vaste
karaktertrek (ijdel, gierig etc.). De schrijver wilde de toeschouwers een spiegel voorhouden
door hen te laten lachen om ongewenst gedrag. Voorbeelden van een komedie zijn Warenar
van Hooft en De Spaanse Brabander van Bredero.

De klucht
Een klucht is een kort, grappig toneelstukje waarbij de
primaire driften (zuipen en seks) centraal stonden. De
hoofdpersonages waren dom en onbeschaafd. Daarmee
was hun gedrag ook zeer voorspelbaar en dat droeg bij aan
de humor. Het doel van een klucht was de omgekeerde
wereld tonen. De toeschouwers moesten concluderen welk
gedrag ongewenst was. Geliefde thema’s waren overspel
en bedrog. Bekende kluchten zijn De klucht van de koe en
De klucht van de molenaar van Bredero.

46
Hoofdstuk 7: de Verlichting15

Algemene kenmerken van de Verlichting

De eerste tekenen van de Verlichting verschijnen in de tweede helft van de zeventiende
eeuw. Het is een aanduiding voor een politieke en filosofische beweging die de heersende
opvattingen over politiek, filosofie en wetenschap in Europa drastisch zou veranderen. De
belangrijkste gedachte is dat je de waarheid kunt vinden met het verstand, de rede.
Natuurlijk borduurt dit voort op de gedachten die in de Renaissance al gemeengoed waren
geworden. Het onderzoek dat gedaan moet worden, wordt nu veel sterker aangezet. Isaac
Newton16, natuurkundige, wiskundige, astronoom, natuurfilosoof, alchemist, officieel
muntmeester en theoloog, had hierover voor die tijd nogal uitgesproken ideeën: ‘In het
heelal gelden wetten die door de mens ontdekt kunnen worden.’ Dit soort ideeën zorgde
ervoor dat veel aanhangers van de Verlichting werden vervolgd, of dat zij moesten vluchten
om aan vervolging te ontkomen.

De Verlichting is begonnen in Frankrijk, maar in heel Europa overgenomen. Er kwam een

einde aan de eeuw van de Verlichting rond 1800, de tijd waarin de Napoleontische oorlogen
werden gevoerd. Het ontstaan van de beweging precies te duiden, is wat moeilijk. Maar naar
alle waarschijnlijkheid is er simpelweg sprake van het feit dat de mogelijkheid langzaam
gegroeid is. De oorzaak daarvoor kunnen we enerzijds vinden in nieuwe ontdekkingen die
werden gedaan, anderzijds zien we nieuwe ontwikkelingen in de maatschappij. De Europese
bevolking ging veel meer reizen, bijvoorbeeld, en leerde daarmee ander culturen kennen.
Door die reizen ontdekten Europeanen dat er ook andere hoogontwikkelde culturen
bestonden die anders of zelfs niet geloofden, en waardevolle culturen hadden. De les
daaruit was dat de blanke Europese cultuur niet superieur was, en dat leidde direct tot
maatschappijkritiek. Verschillende reisverhalen, al dan niet fictief, verschenen en daarin
werd de Europese beschaving op de hak genomen. Een mooi voorbeeld daarvan is Reize
door het Aapenland van J.A. Schasz .

Archeologische ontdekkingen leerden ons dat de klassieke bronnen niet altijd betrouwbaar
waren. Voltaire en Montesquieu schreven daarop een nieuwe geschiedenis. Allerlei zaken
werden onderzocht, de heksenprocessen kwamen tot een einde, zaken die al eeuwenlang
tot bijgeloof hadden geleid, werden uitgelegd en er werd kritisch geschreven over de Bijbel
en religie.

15
In dit hoofdstuk is de periode het onderwerp, vandaar de keuze om deze met een hoofdletter te schrijven.
Let op! Dit is niet conform het Groene boekje, waarin staat dat namen van periodes met een kleine letter
geschreven worden.

16
In de wiskunde is hij medeverantwoordelijk voor het verder ontwikkelen van de analyse van de
differentiaalrekening en de integraalrekening (met Leibniz). Ook ontwikkelde hij het Binomium van Newton en
benaderingsmethoden ervoor. In zijn hoofdwerk Philosophiae Naturalis Principia Mathematica uit 1687
beschreef Newton onder andere de zwaartekracht en de drie wetten van Newton, waarmee hij de grondlegger
van de klassieke mechanica werd. Op het gebied van optica schreef hij het standaardwerk Opticks, vond hij de
Newtontelescoop uit en ontwikkelde hij een theorie over kleuren, gebaseerd op het prisma, dat van wit licht
een zichtbaar spectrum maakt. Hij bestudeerde ook de geluidssnelheid.

47
Om dit allemaal te kunnen doen, was een voorwaarde zeer belangrijk: vrijheid van denken
en geloof. De aanhangers van de Verlichting hadden die vrijheid hoog in het vaandel, en
hadden die ook nodig om te kunnen schrijven en zeggen wat ze dachten en geloofden.

Belangrijke denkers uit de Verlichting zijn:

 René Descartes: hij deed de beroemde uitspraak: Cogito ergo sum. Dat betekent: ‘ik
denk dus ik besta.’ Zijn leidende gedachte was dat je moest twijfelen aan alles, want
(bijna) niets is zeker. Dit idee houdt dus in dat twijfel tot kennis leidt.
 Voltaire: een voor de Verlichting zeer belangrijk filosoof. Zoals Napoleon zei: ‘L’etat
c’est moi.’, zo wordt over Voltaire gezegd dat hij de Verlichting is. Tijdens zijn leven
publiceerde hij vooral over de gelijkheid van mensen en over democratie. Zijn hele
leven lang heeft hij gestreden voor de vrijheid van meningsuiting.
 John Locke: een aanhanger van de Verlichting uit Engeland. Belangrijk idee van hem
is dat vrijheid en rede de mensheid kunnen verlossen van onderdrukking en
armoede. Hij wordt gezien als de grondlegger van het liberalisme.
 Immanuel Kant: een filosoof die zich twee vragen stelde: ‘Wat kan ik weten en wat
moet ik doen?’ Hij stelt zich op het standpunt dat kennis begint met waarnemen van
verschillende verschijnselen/ervaringen. Deze waarnemingen leiden tot algemene
kennis. Hij geeft ook aan dat er grenzen zitten aan de menselijke kennis, immers
kennis begint met waarnemen. Dat betekent volgens hem dat we niets weten van
God.
 Jean-Jacques Rousseau: zijn ideeën over de mens en de maatschappij zijn de
volgende: de maatschappij zorgt ervoor dat de mens van zichzelf vervreemd, en dat
de mens ‘vervormd’ wordt. De oplossing daarvoor was volgens hem: terug naar de
natuur/naar de oorsprong, en dat bereikte je door opvoeding.
 Montesquieu: een Frans filosoof met een grote invloed op ons leven en onze
maatschappij. Hij schreef een boek ‘De l’esprit de lois’. Hierin beschrijft hij wat de
bedoeling is van de wet, de geest van de wet en niet wat er letterlijk staat. Aan hem
hebben we een groot goed te danken: de trias politica: de scheiding tussen drie
machten: de wetgevende macht, de uitvoerende macht en de rechtsprekende macht.
Deze scheiding moest volgens hem goed bestuur opleveren.

De Verlichting speelde zich vooral af in de West-Europa, maar er zijn wel verschillen tussen
landen. In Frankrijk waar een strenge censuur bestond, was het vooral een protestbeweging.
In Nederland daarentegen was er nauwelijks sprake van censuur. De naar ons land gevluchte
Fransen begonnen hier drukkerijen. De boeken en pamfletten werden vanuit Amsterdam
naar Frankrijk gesmokkeld.
Wanneer je deze beweging wilt samenvatten in een zin, kom je uit op iets als: gebruik je
hersens, je bent vrij om te leven en probeer echt iets van je leven te maken.

48
Hoofdstuk 8: literatuur in de Verlichting
Een algemene opmerking over de literatuur uit deze periode is dat deze wordt gekenmerkt
door satire en vooral ging over actuele menselijke zaken. Veel nieuwe genres zien het licht in
de Verlichting, en steeds is de algemene boodschap dat de mens zijn hersens moet
gebruiken en dat hij moet streven naar vrijheid om zichzelf op te werken.
De volgende genres komen aan bod:
 toneel;
 imaginair reisverhaal;
 robinsonade;
 utopie;
 spectator;
 kinderpoëzie;
 moderne roman.
In het vervolg van dit hoofdstuk lichten we deze genres toe.

Toneel
In de verlichting wordt het Renaissancetoneel voortgezet in het Frans-classicistisch toneel.
Dit is een vorm van toneel waarbij de Franse classicistische schrijvers als Corneille en Racine
werden gebruikt als voorbeeld omwille van hun strakke vormprincipes. Hieronder verstaan
we onder andere dat de handeling logisch en waarschijnlijk moet zijn. Daaronder valt ook
het idee dat het taalgebruik en de handelingen op het toneel beschaafd moeten zijn.
Twee andere principes die van belang waren, zijn het aanleren van morele lessen en de
poëtische gerechtigheid. Dat laatste betekent dat de deugd beloond wordt en de ondeugd
bestraft.

In Nederland is de belangrijkste toneelschrijver Pieter Langendijk (1683-1756). Zoals Vondel

in de Renaissance naast zijn kousenwinkel schrijver was, zo verdiende Langendijk de kost als
kantoorklerk in een damastweverij naast zijn auteurschap. Hij groeide op in Haarlem,
verhuisde na de dood van zijn vader samen met zijn moeder naar Amsterdam, maar keerde
later terug naar Haarlem. Hij sloot zich daar aan bij de rederijkerskamer ‘Trou moet Blycken’.
Financieel gezien had hij een moeilijk leven, noch hij, noch zijn vrouw, noch zijn moeder kon
met geld omgaan. Zijn grote verzameling prenten en boeken moest worden geveild. Dat
loste het probleem nog niet helemaal op. De stad Haarlem stelde hem aan als
stadshistorieschrijver, zijn salaris bestond uit kost en inwoning. Zo kon hij in elk geval eten
en wonen.
Het bekendste werk van Langendijk is Het wederzijds huwelijksbedrog. Een toneelstuk over
twee vrienden, een arme edelman, Lodewijk, en zijn vriend Jan. Lodewijk is verliefd op
Charlotte en Jan op haar meid, Klaar. De twee vrienden bedenken een plan om indruk te
maken. Dit blijspel bestaat uit vijf bedrijven, en bevat de eenheden van tijd, plaats en
handeling, een kenmerk van het Frans-classicistisch toneel. Het blijspel wordt ook wel een
zedenkomedie genoemd, een stuk over de schijnheiligheid en kleingeestigheid van de
gegoede burgerij. Het is ook een typisch stuk voor de periode van de Verlichting. Lodewijk
en Charlotte moeten beiden logisch nadenken om hun doel te bereiken. Een ander kenmerk
van de Verlichting is de zedelijke opvoeding. De lezer moet ervan leren dat liegen slecht is.

49
Imaginair reisverhaal
Bij deze verhalen draait het om een paar zaken:
 Het verhaal moet de schijn opwekken dat het om reële gebeurtenissen gaat, maar
het is natuurlijk fictie. Veel verhalen in deze categorie zijn gebaseerd op reisjournalen
uit de zestiende en zeventiende eeuw.
 Het verhaal moet een reis beschrijven naar een imaginair land, de reis zelf kan ook
imaginair zijn.
De lezer van deze verhalen wordt geconfronteerd met andere werelden met ander
denkbeelden en dat moet leiden tot nadenken over eigen denkbeelden, en tot meer
tolerantie jegens andere denkbeelden.
Ongetwijfeld is Gulliver’s travels van Jonathan Swift het bekendste voorbeeld, maar ook in
Nederland werden twee mooie verhalen geschreven.
Hendrik Smeeks schreef het verhaal Beschrijvinge van het magtig Koningrijk van Krinke
Kesmes. J.A. Schasz schreef het wonderlijke boek Reize door het Aapenland.
Het laatste verhaal is een typisch voorbeeld van de literatuur uit de Verlichting: er moest
wat geleerd worden aan de mensen die het lazen, maar het moest ook vermakelijk zijn zoals
Horatius al noteerde in zijn Ars Poetica. Onderwerpen in het verhaal zijn de werking van de
bureaucratie en de rechtsgang. Deze worden vrij duidelijk aan de kaak gesteld. Daarnaast
wordt er verwezen naar de strijd van de patriotten. Uiteindelijk geldt hetzelfde als hierboven
reeds geschreven: lezen van deze verhalen moet leiden tot nadenken over eigen
denkbeelden, en tot meer tolerantie jegens andere denkbeelden.

Robinsonade
Dit genre is sterk verwant aan het imaginair reisverhaal en het is vernoemd naar de held uit
het verhaal Robinson Crusoe van Daniel Defoe. De avonturenromans die hieronder vallen
hebben als kenmerk dat deze de belevenissen van een groep of individu na een schipbreuk
beschrijven. Vaak strandt het gezelschap of het individu op een onbewoond eiland.
Typerend voor de periode is dat de schipbreukeling zijn verstand gebruikt om te overleven,
hij gaat daarbij planmatig (ratio) te werk.
De robinsonade is een soort handleiding: hoe overleef ik op zo’n onbewoond eiland? Er is
dan ook een relatie te leggen met de andere didactische literatuur uit deze periode. De
bekendste Nederlandse voorbeeld zijn De Walcherse Robinson anoniem, en Het
onbewoonde eiland van L. Paters.

Utopie
Dit genre bestaat uit verhalen waarin de ideale samenleving wordt beschreven. De term
utopie gaat terug op het boek Utopia van Thomas More waarin een fictieve, ideale wereld
wordt beschreven.
Utopieën zijn te verdelen in drie soorten:
 de gedroomde samenleving in een onbekende uithoek van de wereld, al dan niet
fictief;
 de gedroomde samenleving in een ver verleden;
 de gedroomde samenleving in een verre toekomst.
Utopische literatuur is in deze periode vooral geschreven in Nederland en België, in andere
delen van Europa was ze minder populair.
Een belangrijk Nederlands voorbeeld is het boek Holland in het jaar 2440 van Betje Wolff en
Aagje Deken. Het boek bestaat uit een brief die gericht is aan ‘Les Heureux mortels’, vertaald

50
in het Nederlands staat er: de gelukkige stervelingen. In het boek kaarten de auteurs de
stand van zaken van dat moment aan, ze uitten kritiek op de inrichting van de maatschappij.
De vorm die ze kiezen, feitelijk een lange brief aan de ‘gelukkige stervelingen’ die leven in
het jaar 2440, is op dat moment een veilige, geaccepteerde vorm voor een vrouw.

De Spectator
Tijdschriften waren al ontstaan in de Renaissance, maar die waren, uiteraard, geschreven in
het Latijn en bedoeld voor geleerden. In de Verlichting werd het tijdschrift populair onder de
gewone burgers. De tijdschriften werden Spectators of Spectatoriale tijdschriften genoemd.
Zo’n Spectator was meestal een weekblad met een didactisch karakter, en werd geschreven
vanuit het perspectief van een toeschouwer. De eerste Spectators ontstonden in Engeland,
en dat verklaart natuurlijk de naam. Het genre ontstond door de schrijvers Addison en
Steele die verschillende van deze tijdschriften het licht hebben doen zien: De Tatler, de
Spectator en de Guardian. Deze twee mannen hebben daarmee een nieuwe literair genre
‘gemaakt’. Het genre werd in heel Europa overgenomen, ook in Nederland.

Het doel van deze tijdschriften was enerzijds een opinieorgaan voor de burger, en anderzijds
gaf het raad op de volgende vlakken: het dagelijks leven, het zedelijk vlak en het
godsdienstig vlak. De tijdschriften passen heel goed in de Verlichting omdat de tijdschriften
ervoor zorgen dat de mens zich kan verbeteren door redelijk denken en door tolerantie te
tonen voor alles wat anders is. In veel koffiehuizen lagen exemplaren en die werden echt
‘stuk’ gelezen.

In Nederland begon het allemaal met Jacob Campo Weyerman en zijn tijdschrift Den echo
des weerelds. Echt populair is de spectator geworden door de niet aflatende inzet van Justus
van Effen. Hij was oprichter en redacteur van De Hollandsche Spectator, een tijdschrift dat
hij vrijwel in zijn eentje volschreef. Deze spectator verscheen tussen 1731 en 1735. Deze
hield op te bestaan met de dood van Van Effen. De populariteit verdween echter niet, wat
blijkt uit het feit dat in 1756 alle 360 nummers ervan werden herdrukt en uitgegeven in zes
delen. Andere titels die verschenen, er waren er meer dan honderd, zijn bijvoorbeeld De
Babbelaar, De Algemeene Spectator, De Philosooph en de Vrouwelijke spectator.
Al deze tijdschriften bevatten de volgende tekstsoorten:
 karakterschetsen van algemeen menselijk eigenschappen;
 verhandelingen over zedelijke en religieuze onderwerpen;
 moraliserende gedichten
 lezersbrieven, vaak fictief: brief en antwoord werden vaak geschreven door de
auteur.
Alle teksten hadden het doel om kritiek te leveren op de wereld, maar niet op de
bourgeoisie, en om het publiek te informeren over de stand van zaken in de wereld.

Kinderpoëzie
Al heel lang werd in het onderwijs gebruikgemaakt van boeken om kinderen te leren lezen
en te laten leren. Een deel van die boeken werd ook speciaal voor kinderen gemaakt.
Kinderliteratuur was echter nog onontgonnen terrein. Daar kwam verandering in door
Hiëronymus van Alphen. Hij schreef een dichtbundel met de naam Proeve van kleine
gedigten voor kinderen. De gedichtjes bevatten eenvoudig taalgebruik, waardoor ze
gemakkelijk te lezen waren. Ook waren de onderwerpen herkenbaar voor kinderen.

51
De dichter brengt in de gedichten kinderen tot leven, maar dan met een door volwassenen
gewenste ‘braafheid’. Kinderen werden op deze manier aangespoord om hun best te doen
op school (Mijn speelen is leeren, mijn leeren is speelen…) en een leergierige houding aan te
nemen. De gedichtjes zijn vanuit het perspectief van een kind geschreven en het kind
verwoordt de wijze les die geleerd moet worden vanuit een ik-perspectief. Van Alphen
haalde zijn inspiratie uit de ideeën van John Locke. De laatste schreef een boek Some
thoughts concerning education waarin hij uiteenzette dat je kinderen dingen moet leren.
Locke ging ervan uit dat kinderen ‘lege’ hoofdjes hebben en dat je die moet vullen met
kennis. Mede hierdoor komt Van Alphen tegemoet aan het Verlichtingsideaal: gebruik je
hersens en maak wat van je leven!
De eerder genoemde bundel Proeve van kleine gedigten voor kinderen was niet alleen in
Nederland populair getuige de vertalingen in het Frans, Duits, Engels, Maleis en Fries.

Een voorbeeld van een gedicht uit de bundel is De pruimeboom.

De pruimeboom
Jantje zag eens pruimen hangen,
o! als eieren zo groot.
’t Scheen, dat Jantje wou gaan plukken,
schoon zijn vader ’t hem verbood.
Hier is, zei hij, noch mijn vader,
noch de tuinman, die het ziet:
Aan een boom, zo vol geladen,
mist men vijf zes pruimen niet.
Maar ik wil gehoorzaam wezen,
en niet plukken: ik loop heen.
Zou ik, om een hand vol pruimen,
ongehoorzaam wezen? Neen.
Voord ging Jantje: maar zijn vader,
die hem stil beluisterd had,
Kwam hem in het loopen tegen
voor aan op het middelpad.
Kom mijn Jantje, zei de vader,
kom mijn kleine hartedief!
Nu zal ik u pruimen plukken;
nu heeft vader Jantje lief.
Daar op ging Papa aan ’t schudden,
Jantje raapte schielijk op;
Jantje kreeg zijn hoed vol pruimen,
en liep heen op een galop.

Dat de gedichten uit deze bundel nog steeds tot de verbeelding spreken, mag blijken uit de
parodie die erop geschreven is door John O’Mill.

52
Pruimejantje

Jantje zag eens pruimen hangen

Oh, als eieren zo groot;
De tuinman zag zijn bolle wangen
Sloeg de vuile gapper dood.

Ook op andere manieren leven de teksten van Van Alphen nog voort. Het spreekwoord: ‘Eén
moment van onbedachtzaamheid kan zorgen dat men weken schreit.’ Een citaat uit het
gedicht De onbedachtzaamheid van Van Alphen.

De Onbedachtzaamheid

Zie Keesje! deze doode mug

Vloog nog zoo even blij en vlug.
Maar 't is door onbedachtzaamheid,
Dat zij nu dood op tafel leit.
Zij had in 't kaarslicht zulk een zin,
En vloog er onvoorzichtig in.
Nu ligt zij daar; maar 't is te laat!
Er is voor 't mugje nu geen raad.
Zij werd bedrogen door den schijn.
O! laat ons dit tot leering zijn,
Dat, eer men iets gewichtigs doet,
Men zich wat lang bedenken moet.
Eén uur van onbedachtzaamheid
Kan maken, dat men weken schreit.

Moderne roman
De psychologische roman zoals we die nu kennen, is ontstaan in de Verlichting. De
belangrijkste kenmerken zijn:
 het draait om de psychologische ontwikkeling van de personages;
 het verhaal speelt zich af tegen een realistische achtergrond;
 de personages behoren tot de burgerij.
Geen vreemde avonturen zoals in de Robinsonade of het imaginair reisverhaal, maar
verhalen over de ontwikkeling van het personage. Ontwikkeling als: van onzeker meisje tot
volwassen vrouw of van onbezonnen jongeling tot teleurgestelde man. De bedoeling van de
schrijvers van deze romans was dat de lezer zich spiegelde aan de personages en bij zichzelf
te rade ging met de vraag ‘Wat zou ik doen in deze situatie?’ Met deze didactische functie
komt de roman tegemoet aan een Verlichtingsideaal, je kunt namelijk leren van het gedrag
van het personage en dat toepassen op jouw eigen situatie.
Door deze moderne roman kregen we ook onderscheid in personages. We gebruiken
daarvoor Engelse termen:
 round character: het hoofdpersonage is meestal zo’n personage. Het kenmerk ervan
is dat het personage zich ontwikkelt in de loop van het verhaal en dat je de
ontwikkeling kunt volgen;

53
  flat character: de overige personages, de ‘bijrollen’, staan niet zo in de belangstelling.
als lezer kom je er niet veel over te weten en daardoor zie je geen ontwikkeling, deze
‘bijpersonages’ zijn daarom vlak of plat;
 type: dit zijn personages de alleen maar een ondersteunende rol vervullen, en deze
hebben dan ook geen enkele diepgang. Aan het einde van het verhaal kun je vaak
helemaal niets vertellen over deze typen of types. Vergelijk het met een film: de
hoofdpersoon gaat eten in een restaurant, maar je kunt natuurlijk geen leeg
restaurant presenteren. De regisseur zet daarom figuranten in om het restaurant een
reëel restaurant te laten lijken.
De moderne roman werd geschreven voor de gewone burger, daarom hoorden de
personages ook tot de gewone burgerij. De romans werden niet heel enthousiast ontvangen:
men vond dat ze aanzetten tot moreel verval.

Nederland had niet de primeur bij de moderne roman, die laten we aan de Engelsen: Samuel
Richardson schreef met zijn boek Pamela de eerste moderne roman en vrij snel daarna
kwam Tom Jones van Henry Fielding uit. Kort hierna kregen we aansluiting met de roman De
historie van mejuffrouw Sara Burgerhart van Betje Wolff en Aagje Deken. Een bijzondere
roman om twee redenen: het is een moderne roman, de eerste in Nederland, en hij bestaat
geheel uit brieven die de personages aan elkaar schrijven. Dat laatste was een novum, een
nieuwtje. Door de vorm, de briefroman, krijg je als lezer goed in de gaten hoe de personages
zich voelen en hoe zij denken. Daarnaast was de roman een opvoedkundige zedenroman:
deze toonde ‘hoe het heurt’ dus hoe je je diende te gedragen.
De roman begint met een voorrede die de didactische boodschap direct onder de aandacht
brengt. Deze luidt namelijk: het gaat om een werk dat eene overmaat van levendigheid en
eene daar uit ontstaande sterke drift tot verstrooiende vermaken, door de Mode en de Luxe
gewettigd, de beste meisjes meermalen in gevaar brengen om in de allerdroevigste rampen
te storten. Je kunt door het lezen van de roman leren hoe je kunt voorkomen dat je al die
rampen zult meemaken. De roman was dan ook bedoeld voor jongedames als Sara,
ongehuwd en afkomstig uit de gegoede burgerij. De twee auteurs gebruiken in deze roman
ook het principe van de speaking names. Sara Burgerhart is een braaf burgermeisje, oom A.
Blankaart is oprecht en rechtvaardig, hij is immers ‘blank’ van aard.

Sentimentalisme
Mede door het ontstaan van de moderne roman ontstond er in de achttiende eeuw
behoefte aan romans waarin gevoelens en gedachten van de personages centraal stonden.
Schrijvers probeerden daaraan tegemoet te komen en daarmee werd een nieuwe stroming
binnen de moderne roman geboren: het sentimentalisme. De romans in deze stroming gaan
alleen maar om de gevoelens van de personages. In Nederland is het bekendste voorbeeld
Julia van Rhijnvis Feith. Feith beschreef de verliefdheid van twee jongeren: Eduard en Julia.
Zij worden geconfronteerd met allerlei obstakels, zoals een tegenwerkende vader en de
wetten van het christendom. Die wetten schreven voor dat goede christenen geen seks voor
het huwelijk mogen hebben.

Julia en Eduard ontmoeten elkaar op een mooie zomeravond in een dennenbos. ‘Onze
bevende ogen keken elkaar aan – Sprakeloos begonnen onze harten het tederste gesprek,
en de stem van mijn gemoed verzekerde mij dat JULIA het enigste meisje op de hele aarde

54
was, dat mij gelukkig kon maken.’ Maar Julia’s vader is tegen een huwelijk. Hij zoekt een
kandidaat met meer geld. De twee blijven elkaar zien.

Op een avond in het bos verliest Eduard bijna zijn zelfbeheersing: ‘afwisselend gloeiend en
bleek van wellust leek JULIA mij het heelal te zijn’. Maar Julia weet haar geliefde af te
remmen en herinnert hem er aan dat hun enige doel is: onsterfelijkheid. Naderhand schrijft
ze hem dat ze ‘door de Rede en de Godsdienst’ hun driften moeten zien te beteugelen. Veel
later, als Julia’s vader van gedachten verandert, is het te laat. Julia is gestorven (waaraan
weten we niet) en Eduard wordt bijna gek van verdriet. In een stijl die men ‘writing to the
moment’ noemt, omdat een personage zijn of haar emoties beschrijft op het moment dat ze
worden gevoeld, verwoordt Eduard zijn wanhoop:

Waar dwaal ik? – wat schrijf ik? – alles is verwarring, alles is afgrijzelijk om mij heen –
talloze gedachten vliegen als stormwinden door mijn hoofd en mijn hart kan zich aan geen
enkele binden – o vergeef, mijn vriend! vergeef aan de ijselijke leegheid, waarin ik dwaal,
waarin ik mij duizend maal in één ogenblik verlies…. Ja! ik ben er – ik had de pen opgepakt
om u mijn …. ach! geen woord drukt mijn ellende uit – onherstelbaar – on – her – stel--- baar
- - mijn hart breekt – ik kan niet meer! …

Feith sloot met zijn roman Julia aan bij een Europese mode. Met Sentimental Journey (1768)
veroorzaakte de Brit Laurence Sterne een literaire hype in Europa. Ook veel invloed had Die
Leiden des jungen Werthers (1774) van de Duitse schrijver Goethe. Maar in Nederland was
het ondenkbaar dat de hoofdpersoon, zoals in de roman van Goethe, uit puur liefdesverdriet
zelfmoord zou plegen. Dat was in strijd met de christelijke deugdenleer en met het idee dat
gevoeligheid mensen juist ‘gezelliger’ zou moeten maken. Gevoelige mensen zijn vanwege
hun vermogen tot inleving en medeleven maatschappelijk betrokken. Feiths Eduard is
weliswaar dodelijk bedroefd, maar juist zijn geloof redt hem, want hij is er zeker van dat hij
Julia terug zal zien in de hemel. Een gevoelige ziel staat sterker in zijn schoenen.

55