‫دوﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﻲ »ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي«‬

‫ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن‪329-367 :1399‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪1399/07/11 :‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش‪1399/08/01 :‬‬
‫ﻧﻮع ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﻲ‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ در اﻳﺮان ﭘﻴﺸﺎﻣﺪرن‬

‫*‬
‫ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ‬
‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ در رواﻳﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آن‪ ،‬اﻟﮕﻮي ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻏﺎﻟـﺐ ﺑـﺮاي درك‬
‫ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌـﻪ در اﻳـﺮان ﺳـﻨﺘﻲ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻓـﺮآورده اﺻـﻠﻲ ﺣﺎﺻـﻞ از‬
‫ﻛﺎرﺑﺴﺖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬اراﺋﻪ ﺗﺼـﻮﻳﺮي از دوﻟـﺖ ﺳـﻨﺘﻲ اﻳﺮاﻧـﻲ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺳـﺎزﻣﺎﻧﻲ‬
‫ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﭘﺮاﻛﻨﺪه‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪،‬‬
‫ﺿﻌﻴﻒ و ﻣﻨﻔﻌﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﺗﻤﺎم ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻇﺎﻫﺮي‬
‫در ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺟﻮﻫﺮي دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌـﻪ و ﻣﻨﺎﺳـﺒﺎت ﻣﻴـﺎن آﻧﻬـﺎ از اﺑﺘـﺪاي‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺎ اﻣﺮوز‪ ،‬دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻛﻴﻔﻲ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺪف اول اﻳـﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ‪ ،‬اراﺋـﻪ‬
‫ﮔﺰارﺷﻲ از ﺗﺒﺎرﻫﺎي اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻗﺪﻳﻤﻲ‪ ،‬ﻧﺤﻮة ﻛﺎرﺑﺴﺖ آن از ﺳﻮي ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻏﺮﺑﻲ و‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻣﺤﻮري آن درﺑﺎره ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ‬
‫و ﺟﺎﻣﻌﻪ و دﻻﻳﻞ ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ آن در ﻣﻘﻄﻊ ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪرﻏﻢ ﺳﺎﺑﻘﻪ دﻳﺮﻳﻦ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ﻃﺮح ﻣﺠﺪد آن ﻃﻲ دﻫـﻪﻫـﺎي ‪ 30‬ﺗـﺎ‬
‫‪ 50‬ﺷﻤﺴﻲ در ﻣﺘﻦ ﻣﻨﺎزﻋﻪ اي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ -‬ﺗﺌﻮرﻳﻚ ﻣﻴﺎن ﺟﺮﻳﺎن ﻫﺎي ﭼﭗ و ﻣﻨﺘﻘﺪان‬
‫آﻧﻬﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻫﮋﻣـﻮﻧﻲ اﻳـﻦ روﻳﻜـﺮد در ﻣﻘﻄـﻊ ﺑﻌـﺪ از اﻧﻘـﻼب‬
‫اﺳﻼﻣﻲ را ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎري اﻟﮕﻮي ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﭼﭗ و ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖﻫـﺎي اﻳـﻦ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮاي اراﺋﻪ ﭘﺎﺳﺨﻲ ﺳﺎده ﻓﻬﻢ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪﻧﻴﺎﻓﺘﮕﻲ ﺳﻴﺎﺳـﻲ و اﻗﺘﺼـﺎدي‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﻫﺪف دوم اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ‪ ،‬آﺷـﻜﺎرﻛﺮدن ﻧﺎرﺳـﺎﻳﻲ اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ و ﻧﺘـﺎﻳﺞ آن در‬

‫‪hkazemi57@ut.ac.ir‬‬ ‫*اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﮔﺮوه ﻋﻠﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬

 ‫‪ /330‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ در اﻳﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ دارد ﻛﻪاﻳـﻦ‬
‫دﻳﺪﮔﺎه ﻋﻤﻼً راه را ﺑﺮﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ »واﻗﻌﺎً« ﺗﺎرﻳﺨﻲ درﺑﺎره ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان و درك‬
‫ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺪود ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫واژه ﻫﺎي ﻛﻠﻴﺪي‪ :‬اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﺷﻴﻮه ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻗﻮي‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺿﻌﻴﻒ‬
‫وﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ...‬؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ ‪331/‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫در ﻛﻨﺎر اﻧﺒﻮه آﺛﺎر ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎراﻧﻪ درﺑﺎره ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﭘﻴﺸﺎﻣﺪرن‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻲ از آﺛﺎر ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﺑﺎ ﻓﺮاﺗـﺮ‬
‫رﻓﺘﻦ از ﺻﺮف رواﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻛﻮﺷﻴﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ از زاوﻳﻪ داﻧﺶ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺟﺪﻳـﺪ ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ‬
‫درﺑﺎره ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ آﺛﺎر ﻣﻲﺗﻮان دو ﺳﻨﺖ رﻗﻴﺐ را ﺷﻨﺎﺳـﺎﻳﻲ ﻛـﺮد‪-1 :‬‬
‫ﺳﻨﺖ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ و رواﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﻲ آن ﻳﻌﻨﻲ ﺷﻴﻮة ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳـﻴﺎﻳﻲ‬
‫‪ -2‬ﺳﻨﺖ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ارﺗﺪﻛﺲ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴـﺘﻲ‪ .‬اﻳـﻦ دو اﻟﮕـﻮ از ﺑﺴـﻴﺎري ﺟﻬـﺎت‬
‫ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎرﺿﻲ درﺑﺎره ﺳﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان‪ ،‬دﻳﻨﺎﻣﻴﺴﻢ ﺗﺤﻮﻻت ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟـﺖ و‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬رواﺑﻂ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و‪ ...‬اراﺋﻪ ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ‪ .‬از ﻣﻴـﺎن اﻳـﻦ دو‬
‫روﻳﻜﺮد‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻃﻮﻻﻧﻲﺗﺮي دارد و ﺳﺎﺑﻘﻪ آن ﺑـﻪ ﻳﻮﻧـﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن‬
‫ﺑﺎزﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه از ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ اﻳﻦﺳﻮ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﻴﻨﺶﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫از ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﻏﻨﻲﺗـﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﺗـﺎ ﻗﺒـﻞ از اﻧﻘـﻼب اﺳـﻼﻣﻲ‪ ،‬رواج و‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ آن زﻳﺮ ﺳﺎﻳﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ رﻗﻴـﺐ آن ﻳﻌﻨـﻲ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ارﺗـﺪﻛﺲ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴـﺘﻲ در‬
‫ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﻘﻼب و ﺗﺤﻮﻻت ﭘﺲ از آن ﺑﺎﻋﺚ اراﺋﻪ ﺻﻮرتﺑﻨـﺪي ﺟﺪﻳـﺪي از اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ و‬
‫رواج ﮔﺴﺘﺮده آن در ﻣﺤﺎﻓﻞ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ‪ ،‬روﺷﻦﻓﻜﺮي و ﻋﻤﻮﻣﻲ اﻳﺮان ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺗﺒﺎر ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻮﻻت ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪﭘﺮدازان ﻣﻬﻢ و‬
‫ﻫﺴﺘﻪ اﺻﻠﻲ ﺗﺤﻠﻴﻞ آﻧﻬﺎ از اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ رواﻳﺖ ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ ﺷـﺪه‬
‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ذﻳﻞ ﺑﺤﺚ ﺷﻴﻮه ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳـﻴﺎﻳﻲ ﻣﻄـﺮح ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬در ﺑﺨـﺶ ﺑﻌـﺪي‪ ،‬ﻧﺤـﻮه‬
‫ﻛﺎرﺑﺴﺖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﺑﺨـﺶ ﺳـﻮم‬
‫ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎ و ﻣﺤﻮرﻫﺎي ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه درﺑﺎره ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟـﺖ و‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ در اﻳﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﺑﺮ ﻃﺮح ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪاي از ﻧﻘـﺪﻫﺎ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ آن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻨﻪاي ﺑﺴﻴﺎر ﻃﻮﻻﻧﻲ دارد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﭘـﮋوﻫﺶﻫـﺎي‬
‫ﻣﺘﻌﺪدي ﻧﻴﺰ درﺑﺎره ﺗﺤﻮل ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻧﻘـﺪ و ارزﻳـﺎﺑﻲ از ﻣـﺪﻋﻴﺎت آن وﺟـﻮد دارد‪ .‬در آﺛـﺎر‬
 ‫‪ /332‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﮔﺰارش اﻧﺘﻘﺎدي را ﭘﺮي اﻧﺪرﺳﻮن )‪ (1390‬اراﺋﻪ ﻛﺮده اﺳـﺖ‪ .‬رواﻳـﺖ‬
‫اﻧﺪرﺳﻮن از ﭼﺸﻢاﻧﺪازي ﻧﻮﻋﻲ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ وﺑﺮي اﺳﺖ و ﺗﺤﻮل اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ از رﻧﺴـﺎﻧﺲ ﺗـﺎ‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺎرﻛﺲ و وﻳﺘﻔﻮﮔﻞ را در ﺑﺮﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﮔﺰارشﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ را ﻣﻲﺗﻮان در ﻧﺰد ﻛﺮادر‬
‫)‪ ،(1975‬ﺳﺎور )‪ ،(1975‬ﺑﻴﻠﻲ و ﻟﻮﺑـﺎرا )‪ ،(1981‬اﺳـﭙﺮﻳﻨﮓﺑـﻮرك )‪ (1992‬دون )‪(1368‬‬
‫وﻛﻮرﺗﻴﺲ )‪ (2009‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻋﻤﺪه در اﻳﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫـﺎي ﺗﺤﻘﻴﻘـﻲ ﺑـﺮ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‪،‬‬
‫ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن و ﭼﻴﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ و اﻳﺮان‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﺣﺎﺷﻴﻪاي داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻴﺎن ﻣﺤﻘﻘﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي اﻓﺮادي ﭼﻮن ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺧﻨﺠﻲ‪ ،‬ﻫﻤـﺎﻳﻮن‬
‫ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن و اﺣﻤﺪ ﺳﻴﻒ ﻛﻪ از ﻣﻮﺿﻌﻲ ﻫﻤﺪﻻﻧﻪ ﺑﻪ ﻛﺎرﺑﺴﺖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ درﺑﺎره ﺗـﺎرﻳﺦ اﻳـﺮان‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﻲ ﭼﻮن وﻟﻲ )‪ (1380‬و آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن )‪ ،(1393‬اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه و ﻛـﺎراﻳﻲ آن‬
‫در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان را زﻳﺮﺳﺆال ﺑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ در ﮔﺰارش ﺗﻄﻮر اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه در ﻣﻮﻃﻦ اروﭘﺎﻳﻲ آن‪ ،‬ﻫـﻢراﺳـﺘﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻼش ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ از ﺿﻤﻦ ﮔﺰارﺷﻲ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺟﺎﻣﻊ از ﺗﺤﻮل و ﺗﻄﻮر‬
‫ﻛﺎرﺑﺴﺖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻳﺮانﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻧﻴﺰ ﺟﺎﻳﮕﺎه آن در ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت روﺷـﻦﻓﻜـﺮي‬
‫اﻳﺮان ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ درﺑـﺎره ﻣﺎﻫﻴـﺖ دوﻟـﺖ و ﺟﺎﻣﻌـﻪ در‬
‫اﻳﺮان ﭘﻴﺸﺎﻣﺪرن اﺣﺼﺎ ﺷﻮد‪ .‬در ﺑﺨﺶ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﻼش ﺷﺪه ﺗـﺎ ﺑـﺎ ﻓﺮاﺗـﺮ رﻓـﺘﻦ از رواﻳـﺖ‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ‪ ،‬از زاوﻳﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻫﺎي اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳـﺮان‬
‫ﻣﻮرد ارزﻳﺎﺑﻲ اﻧﺘﻘﺎدي ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﻴﻖ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از روش ﺗﺤﻘﻴﻖ‪» ،‬ﻓﻨﻮن ﻳﺎ روﻳﻪﻫﺎي واﻗﻌﻲ ﺑﺮاي ﮔـﺮدآوري و ﺗﺤﻠﻴـﻞ دادهﻫـﺎ«‬
‫)ﺑﻠﻴﻜﻲ‪ (64 :1384 ،‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻛـﻪ در ﺣﻴﻄـﻪ ﻣﺒﺎﺣـﺚ ﻧﻈـﺮي و‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬روش ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده‪ ،‬روش »اﺳـﻨﺎدي‪ -‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪاي« ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ )ﺑﺮاي اﺑﻌﺎد اﻳﻦ روش ر‪.‬ك‪ :‬ﺑﺮﻧﻢ و دﻳﮕﺮان‪.(246-217 :1396 ،‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ...‬؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ ‪333/‬‬

‫اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﻪ‬

‫ﺗﺒﺎر ﺗﻮﺻﻴﻒ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﺮﻗﻲ ذﻳﻞ ﻣﻔﻬـﻮم »اﺳـﺘﺒﺪادﺷـﺮﻗﻲ« ﺑـﻪ دوره ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‬
‫ﺑﺎزﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻫﺮودت ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »دوﺳﺖ اﻳﺮاﻧﻴـﺎن«‪ ،‬رواﻳﺘـﻲ ﻣﻌﺘـﺪل از ﺗﻔـﺎوتﻫـﺎي‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن و ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن اراﺋﻪ ﻣﻲداد‪ ،‬ﺗﻮﺻـﻴﻒ او از وﺳـﻌﺖ ﺳـﺮزﻣﻴﻨﻲ‪ ،‬وﺟـﻮد ﺗﺄﺳﻴﺴـﺎت آﺑـﻲ‬
‫ﺑﺰرگ‪ ،‬روﺣﻴﺎت ﻣﺮدﻣﺎن و ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻳﻚﻧﻔﺮه ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ اﺷـﻜﺎل ﺣﻜﻮﻣـﺖ )ﻛـﻪ از‬
‫زﺑﺎن دارﻳﻮش ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ ،‬ﺑﻦﻣﺎﻳﻪ ﻧﮕﺮش ﺑﻌـﺪي ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن را ﺑـﻪ آﺳـﻴﺎﻳﻲﻫـﺎ ﺳـﺎﺧﺖ‬
‫)ﻫﺮودت‪ ،1339 ،‬ج‪.(183-177 :3‬‬
‫ارﺳﻄﻮ ﻧﻴﺰ در ﻛﺘﺎب »ﺳﻴﺎﺳﺖ« در ﺗﻮﺻﻴﻒ اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم ﺣﻜﻮﻣـﺖﻫـﺎ‪ ،‬از »ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﻧـﻮع‬
‫ﺑﺮﺑﺮ« ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ »اﺳﺘﺒﺪادي ﻣﻮروﺛﻲ« و از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎﺳـﺖ‪ .‬در رواﻳـﺖ‬
‫ارﺳﻄﻮﻳﻲ درﺑﺎره دﻻﻳﻞ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ‪ ،‬ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و اﻗﻠﻴﻢ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺮﺑـﺮ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﻲﺷﻮد‪» :‬ﻣﺮدم ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﺳﺮدﺳﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه در اروﭘﺎ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ دﻟﻴـﺮ اﻣـﺎ ﻛـﻢﻫﻨﺮﻧـﺪ‪...‬‬
‫آﺳﻴﺎﻳﻴﺎن‪ ،‬ﻫﻮﺷﻤﻨﺪﺗﺮ و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪﺗﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از دﻟﻴﺮي ﺑﻲﺑﻬﺮهاﻧـﺪ و از اﻳـﻦرو ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﺑـﻪ ﺣـﺎل‬
‫ﺑﻨﺪﮔﻲ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻛﻪ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو زﻳﺴﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﺧﺼﺎﺋﺺ‬
‫ﻫﺮ دو ﺑﻬﺮه دارﻧﺪ؛ ﻫﻢ دﻟﻴﺮﻧﺪ و ﻫـﻢ در ﺳﻴﺎﺳـﺖ‪ ،‬ﻣـﺪﺑﺮ و ﺧﺮدﻣﻨﺪﻧـﺪ« )ارﺳـﻄﻮ‪.(297 :1371 ،‬‬
‫ﺑﺮاي ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮدهﺻﻔﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ ﻫﻢ دﻟﻴﻞ ﻇﻬﻮر اﺳـﺘﺒﺪاد اﺳـﺖ‬
‫و ﻫﻢ ﻣﻌﻠﻮل آن‪» :‬ﻣﺮدم ﺑﺮﺑﺮ ﺑﻴﺶ از ﻣﺮدم ﻫﻠﻦ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري و ﭼـﺎﻛﺮي ﺧـﻮ ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ و‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ آﺳﻴﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ اروﭘﺎﻳﻲ و از اﻳﻦرو ﺑﺮ ﺷﻬﺮﻳﺎران ﺧﻮدﻛﺎم ﻧﻤـﻲﺷـﻮرﻧﺪ« )ﻫﻤـﺎن‪-141 :‬‬
‫‪ .(144‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل در ﺟـﺎﻳﻲ ﺑـﺎ اﺷـﺎره ﺑـﻪ ﺳـﺒﻚ ﺣﻜﻮﻣـﺖداري در اﻳـﺮان‪ ،‬ﭘﺎﻳـﺪاري اﻳـﻦ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ را ﻧﺎﺷﻲ از ﺳﺮﻛﻮب ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺎﻧﻊ از ﺑﺮآﻣـﺪن »ﻣـﺮدان ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ« و‬
‫ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي »ﻣﺠﺎﻣﻊ ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺖوﮔﻮ« ﻣﻲﺷﻮد )ﻫﻤﺎن‪.(247-246 :‬‬
‫اﻳﻦ رواﻳﺖ از »اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ« ﻛﻪ رﮔﻪﻫﺎي آﺷﻜﺎري از ﺟﺪالﻫﺎي ﻫﻮﻳﺘﻲ و ﺗـﺎرﻳﺨﻲ آن‬
‫دوران را در ﺧـﻮد ﻣﺴـﺘﺘﺮ داﺷـﺖ )ﺑﺮﻳـﺎن‪ 11 :1381 ،‬و‪ ،(Springborg, 1995: 23-29‬ﺑﻌـﺪ از‬
‫رﻧﺴﺎﻧﺲ و اﺣﻴﺎي ﻣﻴﺮاث ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻧﺰد داﻧﺸﻮران دوران ﺟﺪﻳﺪ ﺗﻜﺮار ﺷـﺪ و ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫـﺎ و‬
‫ﮔﺰارشﻫﺎي دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﻚ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت روﺑﻪ رﺷﺪ درﺑﺎره ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﺮﻗﻲ ﺑﺮ ﻏﻨـﺎي ﻣﻔﻬـﻮﻣﻲ آن‬
‫اﻓﺰودﻧﺪ )‪.(krader, 1975: 19-43‬‬
 ‫‪ /334‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﭼﻬﺮه در ﻣﻴﺎن اﻧﺒﻮه ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن اﻳـﻦ دوره درﺑـﺎره اﺳـﺘﺒﺪادﺷـﺮﻗﻲ‪ ،‬ﺷـﺎرل‬
‫ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ ﺑﻮد‪ .‬روﻳﻜﺮد او از ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻬﺎت اداﻣﻪ روﻳﻜﺮد ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪوﻳـﮋه ﺗﻠﻘـﻲ ارﺳـﻄﻮﻳﻲ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬او ﺑﺎ ﺗﻮﺻﻴﻒ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬آن را ﺷـﻜﻠﻲ‬
‫از ﺣﻜﻮﻣﺖ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻢ »ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﺳـﺖ و دﻳﮕـﺮان ﻫـﻴﭻ ﭼﻴـﺰ« ‪ .‬در ﺑﺤـﺚ از ﻋﻠـﻞ‬
‫ﺗﻜﻮﻳﻦ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬او ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﻴﻂ و اﻗﻠﻴﻢ ﺧﺸﻚ ﺷﺮﻗﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي‬
‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ دوﻟﺘﻲ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻓﻘﺪان اﺷﺮاﻓﻴﺖ زﻣﻴﻦدار ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺷﻜﻞﮔﻴـﺮي ﺑﺮاﺑـﺮي ﺑﻨـﺪهوار‬
‫ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻜﻤـﻞ اﻳـﻦ وﺿـﻌﻴﺖ‪ ،‬ﭘـﺮورش و ﺗﺜﺒﻴـﺖ روﺣﻴـﻪ و اﺧﻼﻗﻴـﺎت‬
‫ﺑﺮدهﺻـﻔﺘﺎﻧﻪ در ﻣﺮدﻣـﺎن ﺷـﺮﻗﻲ اﺳـﺖ )ﻣﻮﻧﺘﺴـﻜﻴﻮ‪173-171 :1349 ،‬و ‪» .(407-390‬در اﻳـﻦ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ‪ ...‬ﻫﻴﭻ ﻧﻮع ﻣﻴﺎﻧﺠﻲﮔﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﻣﺮ ﺷﺎه ﻻزماﻻﺟﺮاﺳـﺖ« ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠـﻪ اﻳـﻦ‬
‫وﺿﻌﻴﺖ‪ ،‬وﺟﻮد ﻳﻚ »اﻃﺎﻋﺖ ﻧﺎﻣﺤـﺪود« اﺳـﺖ‪ .‬او از ﺑﺮاﺑـﺮي ﺑـﺮدهداري ﺳـﺨﻦ ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﺑﻪ »ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻲ« ﺑﺪل ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻏﺮﻳﺰه ﺧﻮد اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺗﺮﺑﻴـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺎي آﻧﻜﻪ در ﺧﺪﻣﺖ رﺷﺪ ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻣﺪﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺧﺪﻣﺖ ﺷـﻜﻞ دادن ﺑـﻪ »ﻏـﻼم ﺧـﻮب«‬
‫اﺳﺖ )ﻫﻤﺎن‪124-118 :‬؛ ‪ 131-130‬و ‪.(244‬‬
‫دﻳﻦ ﺷﺮﻗﻲ ﻧﻴﺰ اﺳﺘﺒﺪاد را ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬وي ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺟﻮاﻣﻊ ﺷـﺮﻗﻲ‪ ،‬ﺟـﻮاﻣﻌﻲ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ در آن »ﺑﺴﻴﺎر ﺿﻌﻴﻒ« و »رﺋﻴﺲ آن زﻳﺎده از ﺣﺪ ﻗﻮي« اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﺎ ذﻛـﺮ اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫در آﺳﻴﺎ »اﺳﺘﺒﺪاد ﺣﺎل ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده«‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖﻫـﺎي روﺳـﻴﻪ و ﻣﻐـﻮل و ﭼـﻴﻦ‪ ،‬ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ و‬
‫»ﺻﻮﻓﻲ اﻳﺮان« را ﻧﻤﻮد اﻳﻦ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻣﻲداﻧـﺪ )ﻫﻤـﺎن‪ .(172-168 :‬ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﻣﻮﻧﺘﺴـﻜﻴﻮ‪ ،‬ﺗﻌـﺪاد‬
‫زﻳﺎدي از ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻏﺮﺑﻲ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ را ﺑﺴﻂ دادﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮياﻧﺪرﺳﻮن‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﭼﻬـﺮهﻫـﺎي ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺳﻨﺖ درﺑﺎره وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﺮﻗﻲ را در ﺟﺪول زﻳﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺟﺪول ‪ -1‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي دوﻟﺖ‪ -‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﺮﻗﻲ از ﻧﮕﺎه ﻣﺘﻔﻜﺮان ﺑﻌﺪ از رﻧﺴﺎﻧﺲ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪﭘﺮدازان‬ ‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي دوﻟﺖ‪-‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﺮﻗﻲ‬
‫ﻫﺎرﻳﻨﮕﺘﻮن‪ ،‬ﺑﺮﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ‪ ،‬ﺟﻮﻧﺰ‬ ‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ دوﻟﺘﻲ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ‬
‫ﺑﺪن‪ ،‬ﺑﺮﻧﻴﺮ‪ ،‬ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ‬ ‫ﻓﻘﺪان ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي ﻗﻀﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ‬ ‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎ ﻣﺬﻫﺐ‬
‫ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻴﻜﻦ‪ ،‬ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ‬ ‫ﻧﺒﻮد ﻧﺠﺒﺎي ﻣﻮروﺛﻲ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ...‬؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ ‪335/‬‬

‫ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ‪ ،‬ﻫﮕﻞ‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺮدهوار‬

‫ﻫﮕﻞ‬ ‫ﻛﻤﻮﻧﺘﻪﻫﺎي روﺳﺘﺎﻳﻲ ﻣﺠﺰا‬
‫اﺳﻤﻴﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻧﻴﺮ‬ ‫ﺳﻠﻄﻪ ﻛﺸﺎورزي ﺑﺮ ﺻﻨﻌﺖ‬
‫اﺳﻤﻴﺖ‪ ،‬ﻣﻴﻞ‬ ‫ﺗﺄﺳﻴﺴﺎت آﺑﻴﺎري دوﻟﺘﻲ‬
‫ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ‪ ،‬ﻣﻴﻞ‬ ‫ﻣﺤﻴﻂ اﻗﻠﻴﻤﻲﮔﺮم و ﺧﺸﻚ‬
‫ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ‪ ،‬ﻫﮕﻞ‪ ،‬ﺟﻮﻧﺰ‪ ،‬ﻣﻴﻞ‬ ‫ﻋﺪم ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫)ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬اﻧﺪرﺳﻮن‪1390 ،‬اﻟﻒ‪(665 :‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺟﺪﻳﺪ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺤﺚ درﺑﺎره ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺟﻮاﻣـﻊ ﺳـﻨﺘﻲ‪،‬‬
‫ﺟﺰﺋﻲ ﺿﺮوري از ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ ﻧﻮﻇﻬﻮر ﺑﻮد‪ .‬در ﺗﻼش ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ‬
‫ﻛﻪ ﭼﺮا ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري ﺗﻨﻬﺎ در ﻏﺮب و ﻧﻪ در ﺟﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﺷﻜﻞﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺤـﺚ‬
‫درﺑﺎره ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ اروﭘﺎﻳﻲ ﭘﻴﺸﺎﻣﺪرن و ﺗﻔﺎوتﻫﺎي آن ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺟﻮاﻣﻊ ﺳﻨﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺤﺜـﻲ‬
‫ﻣﺤﻮري ﻧﺰد ﺑﻨﻴﺎدﮔﺬاران ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺪل ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ ﻛـﻪ در آﺛـﺎر اوﻟﻴـﻪ ﺧـﻮد‬
‫ﺑﻪوﻳﮋه »اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي آﻟﻤﺎﻧﻲ«‪ ،‬رواﻳﺘﻲ ﺗﻚﺧﻄﻲ از ﺗﺤﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮي اراﺋﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد )ﻣـﺎرﻛﺲ‬
‫و اﻧﮕﻠﺲ‪ ،(293-288 :1386 ،‬وﻗﺘﻲ ﭘﺲ از ﺳﺎل ‪ 1853‬ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺟﺪيﺗﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮق ﺑﻪوﻳﮋه‬
‫آﺛﺎر ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻴﻞ و ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﺑﺮﻧﻴﻪ درﺑﺎره ﻫﻨﺪ ﮔﻮرﮔﺎﻧﻲ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻣﻬﻤﻲ در ﻣﺴـﻴﺮ‬
‫ﺗﺤﻮل ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﺮﻗﻲ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﺮﺑﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻃـﺮح‬
‫ﺑﺤﺚ ﺑﺴﻴﺎرﻣﻬﻢ »ﺷﻴﻮه ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻴﺎﻳﻲ« از ﺳـﻮي وي ﺷـﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻣـﺎرﻛﺲ ذﻳـﻞ اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺤﺚ‪ ،‬ادﺑﻴﺎت ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ را وارد ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﻛﺮد )ﺗﺮﻧـﺮ‪255 :1388 ،‬؛‬
‫‪.(Bailey & Llobera, 1981: 13-23‬‬
‫ﻃﺮح اوﻟﻴﻪ ﺑﺤﺚ در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻮﺗﺎه »ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن« )‪ (1853‬ﻣﻄﺮح ﺷـﺪ‪.‬‬
‫در »ﮔﺮوﻧﺪرﻳﺴﻪ‪ :‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻘﺪ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ« )‪ (1858-1857‬وي ﻋﻤﻼً »ﺷـﻴﻮة آﺳـﻴﺎﻳﻲ« را‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﻴﻮة ﺗﻮﻟﻴﺪي ﻣﺠﺰا در ﻛﻨﺎر ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه ﻗـﺮار داد )ﻣـﺎرﻛﺲ‪،‬‬
‫‪500-484 :1378‬؛ اﻧﺪرﺳـــﻮن‪1390 ،‬ب‪280-266 :‬؛ ﻛﺮاﻳـــﺐ‪ .(350-346 :1386 ،‬ﺑـــﺮﺧﻼف ﻧﻈـــﺮ‬
‫ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺖﻫﺎي ارﺗﺪﻛﺲ‪ ،‬ﻫﻴﭻﮔﺎه ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ آن را ﻛﻨﺎر ﻧﻨﻬﺎد و ﻋﻼوه ﺑـﺮ »ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪ« در‬
 ‫‪ /336‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت ﺧﻮد ﺑﺎ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺖﻫﺎي روﺳﻲ‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻔﺎوت ﺗﺤﻮﻻت ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﻔﺎوت‬
‫ﺣﻴﺎت اﻗﺘﺼﺎدي ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮد )‪(Bailey & Llobera, 1981: 30-34‬‬
‫ﻣﺎرﻛﺲ‪ ،‬وﻳﮋﮔﻲ اﺻﻠﻲ ﺣﻴﺎت ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﺮﻗﻲ )ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ ،‬اﻳﺮان و ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ و روﺳـﻴﻪ( را‬
‫ﻧﺒﻮد ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﻟﺪ ﺷـﻜﻞﮔﻴـﺮي ﻗـﺪرت دوﻟﺘـﻲ ﺑﺰرﮔـﻲ در‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﺮﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬دﻟﻴﻞ ﻣﻮﺿﻮع در اﻗﻠﻴﻢ ﺧﺎص آﺳﻴﺎ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ »آﺑﻴﺎري ﻣﺼـﻨﻮﻋﻲ«‬
‫را در آن اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲﺳﺎزد‪» .‬ﺷﺮاﻳﻂ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﻪوﻳﮋه ﭘﻬﻨﻪﻫـﺎي وﺳـﻴﻊ‬
‫ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻛﻪ از ﺻﺤﺮاي آﻓﺮﻳﻘﺎ ﺗﺎ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و اﻳﺮان‪ ،‬ﻫﻨـﺪ و ﺗﺎﺗـﺎري ﺗـﺎ ﻣﺮﺗﻔـﻊﺗـﺮﻳﻦ ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬
‫ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ آﺳﻴﺎ اﻣﺘﺪاد دارد‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﺗﺎ آﺑﻴـﺎري ﻣﺼـﻨﻮﻋﻲ ﺑـﺎ آﺑﺮاﻫـﻪﻫـﺎ و ﻧﻈـﺎمﻫـﺎي‬
‫آﺑﺮﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻪ ﻛﺸﺎورزي ﺷﺮﻗﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺿـﺮورﻳﺎت اﺻـﻠﻲ اﺳـﺘﻔﺎده اﻗﺘﺼـﺎدي و‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ از آب‪ ...‬ﻣﻮﺟﺐ دﺧﺎﻟﺖ ﻗﺪرت ﻣﺘﻤﺮﻛـﺰ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻣـﻲﺷـﻮد« )اﻧﺪرﺳـﻮن‪1390 ،‬ب‪.(37 :‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ دوﻟﺘﻲ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ و واﮔﺬاري آن ﺑﺮاي ﻛﺸـﺖ از ﺳـﻮي دوﻟـﺖ ﺑـﻪ‬
‫اﺗﺒﺎع اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺣﻖ داﺋﻤﻲﺑﻪ زﻣﻴﻦ« ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻛﻨﺘﺮل دوﻟﺘﻲ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﻣـﻲﺷـﻮد‬
‫ﺗﺎ دوﻟﺖ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺎﻟﻴﺎتﺑﻨﺪي وﺳﻴﻊ‪ ،‬ﻣﺎزاد ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﺴﺐ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ اﺗﻜﺎي آن‪ ،‬دﺳـﺘﮕﺎه اداري‬
‫و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺰرﮔﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ )اﻧﺪرﺳﻮن‪1390 ،‬ب‪39-33 :‬؛ ﺳﻴﻒ‪ 17-16 :1380 ،‬و ‪.(139-138‬‬
‫ﻣﻘﻮم اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ‪ ،‬اﻧﻔﻌﺎل‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﺮﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﻪ‬
‫ﺗﺄﺳﻲ از ﻫﮕﻞ ﺑﺮ ﻣﻔﻬﻮم واﺣﺪﻫﺎي روﺳﺘﺎﻳﻲ »ﺧﻮدﺑﺴﻨﺪه و راﻛﺪ« ﺑـﺎ ﻣﺮدﻣـﺎﻧﻲ آرام ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫واﺳﻄﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﻘﺪﻳﺮﮔﺮاي ﻫﻨﺪي )ﺷـﺮﻗﻲ(‪ ،‬ﺗﺼـﻮري از ﺗﻐﻴﻴـﺮ و ﻛـﻨﺶ ﺑـﺮاي دﮔﺮﮔـﻮﻧﻲ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﻨﺎي ﺗﺤﻜﻴﻢ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬دﻟﻴﻞ اﻳﻦ رﻛﻮد ﻧﻴـﺰ ﻓﻘـﺪان‬
‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻﻲ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺒﻮد ﺳـﺘﻴﺰة ﻃﺒﻘـﺎﺗﻲ در اﻳـﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋـﺎت اﺷـﺘﺮاﻛﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫دوﻟﺖ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺗﺄﺳﻴﺲﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺒﺎﻳـﻞ ﺟﻨﮕﺠـﻮ‪ ،‬اﻳـﻦ اﻣﻜـﺎن و ﻓﺮﺻـﺖ را دارد ﻛـﻪ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ دوﻟﺘﻲ زﻣـﻴﻦ‪ ،‬ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ آب و ﺟﻤـﻊآوري ﻣـﺎزاد ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﺟﻮاﻣـﻊ اﺷـﺘﺮاﻛﻲ‬
‫ﭘﺮاﻛﻨﺪه‪ ،‬ﻗﺪرت ﺧـﻮد را ﺗﺜﺒﻴـﺖ ﻛﻨـﺪ )‪ .(Marx, 1979: 125-133‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﺣـﺎﻛﻢ ﻣﺴـﺘﺒﺪ‬
‫ﻫﻤﭽﻮن »ﭘﺪر ﺗﻤﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ« ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد و »وﺣﺪت ﻣﺸﺘﺮك ﻛـﻞ« را ﺗﺤﻘـﻖ‬
‫ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪ .‬وﺟﻮد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻨﻔﻌﻞ و ﻓﺎﻗﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ‪ ،‬ﻣﺘﺸـﻜﻞ از روﺳـﺘﺎﻫﺎي ﭘﺮاﻛﻨـﺪه ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ...‬؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ ‪337/‬‬

‫»ﺟﻬﺎن ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻨﺰوي« روي دﻳﮕﺮ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي دوﻟـﺖ ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ ﺧﻮدﻛﺎﻣـﻪ اﺳـﺖ )ﻣـﺎرﻛﺲ‪،‬‬
‫‪145- 142 :1392‬؛ ﻛﺮاﻳﺐ‪348 :1386 ،‬؛ ﺧﻨﺠﻲ‪1375 ،‬اﻟﻒ‪ 140 :‬و‪.(Krader, 1975: 175-179‬‬
‫ﭘﺮي اﻧﺪرﺳﻮن‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺎرﻛﺴﻲ را اﻳﻨﮕﻮﻧـﻪ ﻣﻄـﺮح ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪» :‬ﻧﺒـﻮد ﻣﺎﻟﻜﻴـﺖ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻲ در زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﻧﻈﺎمﻫﺎي آﺑﻴـﺎري ﺑـﺰرگ در ﻛﺸـﺎورزي‪ ،‬وﺟـﻮد ﻛﻤﻮﻧﺘـﻪﻫـﺎي‬
‫ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎر در روﺳﺘﺎ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻪﻫﺎي ﻓﻨـﻲ را ﺑـﺎ ﻛﺸـﺎورزي و ﻣﺎﻟﻜﻴـﺖ اﺷـﺘﺮاﻛﻲ ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬رﻛﻮد ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻨﻔﻌﻞ اﺟﺎرهده ﻳـﺎ ﺑﻮرﻛﺮاﺗﻴـﻚ و ﺳـﻠﻄﻪ ﻣﺎﺷـﻴﻦ دوﻟﺘـﻲ‬
‫ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺎزاد ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﺘﺮل داﺷﺖ و ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان دﺳـﺘﮕﺎه ﻣﺮﻛـﺰي ﺳـﺮﻛﻮب‬
‫ﻃﺒﻘﻪ ﺣﺎﻛﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰار اﺻﻠﻲ اﺳﺘﺜﻤﺎر اﻗﺘﺼﺎدي ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﺑﻴﻦ دﻫﻜـﺪهﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺧﻮد را از »ﭘﺎﻳﻴﻦ« ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و دوﻟﺖ ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺑﺰرگ از »ﺑـﺎﻻ« ﻫـﻴﭻ ﻧﻴـﺮوي‬
‫ﺑﻴﻨﺎﺑﻴﻨﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺗﺄﺛﻴﺮ دوﻟﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻳﻦ دﻫﻜﺪهﻫﺎي رﻧﮕﺎرﻧﮓ ﻓﺮادﺳﺖ ﺧـﻮد ﻛـﺎﻣﻼً‬
‫ﺑﻴﺮوﻧﻲ و ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺧﺮاج ﺑﻮد‪ .‬اﺳﺘﺤﻜﺎم ﻳﺎ ﻧﺎﺑﻮدي آن ﺑﻪ ﻳﻜﺴﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮي ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ روﺳﺘﺎﻳﻲ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﺮق اﺳﺎﺳﺎً ﭼﺮﺧﻪاي ﺑﻮد؛ ﻫﻴﭻ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﭘﻮﻳﺎ و اﻧﺒﺎﺷﺘﻲ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪ در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ آﺳﻴﺎ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ وﻳﮋه ﺗﻤﺪن ﺧﻮد دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬رﻛـﻮد‬
‫ﻳﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺎﭘﺬﻳﺮي ﻣﺰﻣﻦ ﺑﻮد« )اﻧﺪرﺳﻮن‪1390 ،‬اﻟﻒ‪.(680 :‬‬
‫ﻃﺮﻓﺪاران ﺑﺤﺚ ﺷﻴﻮه ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﻣﺎرﻛﺲ را ﺣﺮﻛﺖ ﺑـﻪ ﺳـﻮي اﺗﺨـﺎذ ﻧـﻮﻋﻲ‬
‫ﻧﮕﺮش »ﭼﻨﺪﺧﻄﻲ« و ﻏﻴﺮ ﺟﺒﺮﺑﺎور ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ )ﺧﻨﺠـﻲ‪1375 ،‬اﻟـﻒ‪-137 :‬‬
‫‪ .(138‬اﻣﺎ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ اﻧﺪرﺳﻮن ﻋﻨﻮان ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬وي »ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮ ﭼﺸـﻤﮕﻴﺮي ﺑـﻪ ﺗﺼـﻮﻳﺮ‬
‫ﻛﻼﺳﻴﻚ اروﭘﺎ از آﺳﻴﺎ ﻛﻪ از ﭘﺮوﻧﺪه ﻃﻮﻻﻧﻲ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ارث ﺑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬وﻓـﺎدار ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد« )اﻧﺪرﺳﻮن‪1390 ،‬اﻟﻒ‪.(677-676 :‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎس ﺑﻨﻴﺎدﮔﺬار دﻳﮕﺮ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎﻛﺲ وﺑﺮ ﻧﻴﺰ ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﺧـﻮد را از ﺟﻮاﻣـﻊ‬
‫ﺷﺮﻗﻲ از دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ آﻏـﺎز ﻛـﺮد و ﻧﻈﺮﻳـﻪﭘـﺮدازي در ﺳـﻨﺖ اﺳـﺘﺒﺪاد ﺷـﺮﻗﻲ ﺗﻠﻘـﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺧﻮد از ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﺮﻗﻲ ﻋﻤﻼً ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬وﺑﺮ ﻣﻌﺘﻘـﺪ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﻠﻄﻪ ﭘﺎﺗﺮﻳﻤﻮﻧﻴﺎل ﺳﻨﺘﻲ در ﺷﺮق ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻛﻢآﺑـﻲ‪ ،‬وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎي دﻳـﻦ ﺷـﺮﻗﻲ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺎﺟﻤﺎت ﻣﺪاوم ﻗﺒﺎﻳﻞ و اﻧﻘﻄﺎع ﻣﺪاوم ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻓﺌـﻮداﻟﻲ ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﺷـﻜﻞ ﻣﺘﻤﺮﻛـﺰ دوﻟـﺖ‬
‫ﭘﺎﺗﺮﻳﻤﻮﻧﻴﺎل ﺳﻮق ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ دوﻟﺖﻫﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﺗﻜﺎي ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕـﻲ و ﺧـﺮاج ﮔﺴـﺘﺮده‪،‬‬
 ‫‪ /338‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫دﻳﻮانﺳﺎﻻري ﻧﻈﺎﻣﻲ و اداري وﺳﻴﻌﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰار ﺷﺨﺼﻲ ﺣـﺎﻛﻢ ﻋﻤـﻞ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد و ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻪ ﻣﺪد آن ﻫﻢ ﺧﻮد را از ﺑﻨﺪ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﺳﻨﺖ آزاد ﻣﻲﻛﺮد و ﻫﻢ ﻛﻨﺘـﺮل‬
‫ﻣﺆﺛﺮي ﺑﺮ اﺗﺒﺎع ﺧﻮد اﻋﻤﺎل ﻣﻲﻛﺮد )وﺑﺮ‪426 :1393 ،‬؛ ﺷﻠﻮﺧﺘﺮ‪ .(10-9 :1392 ،‬اﻳـﻦ دوﻟـﺖﻫـﺎ‬
‫ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ از ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻓﺌﻮداﻟﻲ و ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي زﻣﻴﻦداران ﻣﻮروﺛﻲ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣـﺎﻧﻊ ﺳـﻠﻄﻪ‬
‫ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ )وﺑﺮ‪.(414-413 :1393 ،‬‬
‫در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﻧﻴﺰ ﻋﻠﻲرﻏﻢ روﻧﻖ و ﺷﻜﻮه ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ‪ ،‬ﺑـﺮﺧﻼف ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﻏﺮﺑـﻲ‪،‬‬
‫ﻧﻈﻢ ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي ﺻﻨﻔﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت و ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎر در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‬
‫ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪» .‬ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻫﻴﭻ ﻫﻮﻳﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺻﻨﻔﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻗﺪرت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺟﻤﻌﻲ اﻧﺪﻛﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﺸـﻮرﻫﺎي ﺷـﻬﺮي ﻧﺎﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑـﻮد و ﺣﻴـﺎت‬
‫ﺷﻬﺮي در ﻫﻤﻪﺟـﺎ ﺗـﺎﺑﻊ ارادة ﻛـﻢ و ﺑـﻴﺶ ﺧﻮدﺳـﺮاﻧﻪ ﺷـﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻳـﺎ اﻣـﺮا ﺑـﻮد‪ .‬ﺛـﺮوت‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲﺷﺎن ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﻮﺳـﻂ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳـﺎن ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﻣﺼـﺎدره ﺷـﻮد« )اﻧﺪرﺳـﻮن‪،‬‬
‫‪1390‬اﻟﻒ‪.(708-705 :‬‬
‫دوﻟﺖ دﻳﻮانﺳﺎﻻر ﺷﺮﻗﻲ ﺑﺮ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺷـﻬﺮﻫﺎ و ﻧﻴﺮوﻫـﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﻣﻮﺟـﻮد در آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻂ ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦرو ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﺮق ﺑﺮﺧﻼف ﻏـﺮب‪ ،‬ﺿـﻤﻦ ﺑﺮﺧـﻮرداري از دوﻟـﺖ ﻗﺪرﺗﻤﻨـﺪ‬
‫ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ اﺷﺮاف ﻣﻮروﺛﻲ زﻣﻴﻦدار‪ ،‬ﺷـﻬﺮﻫﺎ و اﺻـﻨﺎف ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﺷـﻬﺮي و در ﻧﻬﺎﻳـﺖ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺗﺜﺒﻴﺖﺷﺪه ﺑﻮدهاﻧـﺪ )وﺑـﺮ‪377 ،372 :1393 ،‬و ‪ .(423‬وﺑـﺮ و ﭘﻴـﺮوان او از اﻳـﻦ‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺑﺮاي ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻋﻠﻞ ﻋﺪم ﭘﻴﺪاﻳﻲ ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ و ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪداري در ﺟﻮاﻣـﻊ ﺷـﺮﻗﻲ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ )ﻫﻤـﺎن‪381-378 :‬؛ ‪Sunar, 2020: 209-213‬؛ ‪ .(Zubaida, 2006: 111-118‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ وﺑﺮ از ﻣﻨﻈﺮ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﺑﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﺮﻗﻲ ﻣـﻲﭘـﺮدازد‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻣﺎرﻛﺲ و ﻧﻈﺮﻳﻪﭘﺮدازان اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ ﻣـﻲرﺳـﺪ‪ .‬ﺗﺮﻧـﺮ در ﺟﻤـﻊﺑﻨـﺪي‬
‫ﻧﺴﺒﺖ اﻳﻦ دو ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬وﺑﺮ و ﻣﺎرﻛﺲ در ﺑﺮﺧﻲ ﭘﻴﺶﻓـﺮضﻫـﺎي ﻋـﺎم در ﺑـﺎب ﺳﺮﺷـﺖ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺷﺮق‪ ،‬ﻣﺸﺘﺮك ﻫﺴﺘﻨﺪ« )ﺗﺮﻧﺮ‪.(131-130 :1380 ،‬‬
‫ﺑﺤﺚ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و رواﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﻲ آن ﻳﻌﻨﻲ ﺷﻴﻮه ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺪتﻫﺎ‬
‫ﺗﺤــﺖ ﺳــﻴﻄﺮه رواﻳــﺖ ارﺗــﺪﻛﺲ از ﻧﻈﺮﻳــﺔ ﺗــﺎرﻳﺦ ﻣﺎرﻛﺴــﻲ در ﺣﺎﺷــﻴﻪ ﻗــﺮار داﺷــﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺖﻫﺎ ﺑﻪوﻳﮋه رواﻳﺖ روﺳﻲ آن ﻋﻨﻮان ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﺤﺜﻲ ﺣﺎﺷـﻴﻪاي‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ...‬؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ ‪339/‬‬

‫اﺳـﺖ ) ‪Jun,‬‬ ‫و ﮔﺬرا در ﺗﻜﺎﻣﻞ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﺎرﻛﺴﻲ ﺑﻮده و ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ ﻛـﺮدن آن‪ ،‬ﺑﺤﺜـﻲ ﻣﻀـﺮ‬
‫‪ .(1995: 335‬اﺣﻴﺎي ﻣﺠﺪد اﻳﻦ ﺑﺤـﺚ در ﻣﻘﻄـﻊ ﺑﻌـﺪ از ﺟﻨـﮓ دوم ﺟﻬـﺎﻧﻲ و در ﺟﺮﻳـﺎن‬
‫اوجﮔﻴﺮي ﻧﺒﺮد اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻛﺎرل وﻳﺘﻔﻮﮔﻞ در ﻛﺘﺎب »اﺳﺘﺒﺪاد‬
‫ﺷﺮﻗﻲ« )‪ ،(1957‬رواﻳﺘﻲ ﻣﺸﻬﻮر از ﺑﺤﺚ ﺷـﻴﻮه ﺗﻮﻟﻴـﺪ آﺳـﻴﺎﻳﻲ اراﺋـﻪ ﻛـﺮد‪ .‬وﻳﺘﻔﻮﮔـﻞ در‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺤﺚ ﻣﺎرﻛﺴﻲ درﺑﺎره ﺷﻴﻮه ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻴﺎﻳﻲ را ﺑﺎ ﺑﺤﺚﻫﺎي وﺑﺮ درﺑﺎره دﻳﻮانﺳﺎﻻري‬
‫ﭘﺎﺗﺮﻳﻤﻮﻧﻴﺎل وﺑﺮ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻮد )ﺗﺮﻧـﺮ‪ .(268 :1380 ،‬ﻣﻄـﺎﺑﻖ دﻳـﺪﮔﺎه وي‪ ،‬در اﻗﻠـﻴﻢ ﻛـﻢآب و‬
‫زﻣﻴﻦﻫﺎي ﺧﺸﻚ ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﺿﺮورت ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﻨﻈﻢ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﻛﺸﺎورزي ﻣﻨﺠﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺑﻮروﻛﺮاﺗﻴﻚ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺑﺮاي ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﻨـﺎﺑﻊ آﺑـﻲ‪ ،‬اداره ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬
‫وﺳﻴﻊ‪ ،‬ﻛﻨﺘﺮل زﻣﻴﻦﻫﺎي ﺗﺤﺖ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺣـﻞ اﺧﺘﻼﻓـﺎت و ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﺟﻨـﮓ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ »دوﻟﺘﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ از ﺟﺎﻣﻌﻪ« )ﻋﻨﻮان ﻓﺼﻞ ﺳﻮم( ﺷـﻜﻞﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮﻗﺪرت ﻣﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻮروﻛﺮاﺗﻴﻚ و ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧـﺪي اﺳـﺘﻮار ﺑـﺎ دﻳﺎﻧـﺖ ﻧﻴـﺰ دارد‪ .‬در اﺛـﺮ‬
‫ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﺮﻛﺰي دوﻟﺖ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺘﻮﺣﺎت و ﻧﻴﺰ ﻧﻈـﺎم ارث‪ ،‬ﻣﺎﻟﻜﻴـﺖ ﻣﺴـﺘﻘﻞ از دوﻟـﺖ‬
‫ﺷﻜﻞ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻓﺮآورده اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻓﻘﺪان وﺟﻮد ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺴﺘﻘﻞ و اﺷﺮاﻓﻴﺖ رﻳﺸﻪدار و‬
‫ﻓﻘﺪان ﺗﻀﺎد ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ در ﺷﺮق اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ اﻋﻢ از ﻓﺌﻮداﻟﻲ و دوﻟـﺖ‬
‫ﻣﻄﻠﻘﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ ﺑﺎ ﻃﺒﻘﺎت ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪي ﭼﻮن زﻣﻴﻦداران و ﺑﺎزرﮔﺎﻧـﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬دوﻟـﺖ‬
‫ﺷﺮﻗﻲ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻫﻴﭻ ﻧﻮع ﻣﺼﺎﻟﺤﻪاي ﺑﺎ ﻃﺒﻘﺎت ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﺧﻮدﻛـﺎﻣﮕﻲ ﺑـﻪ وﻳﮋﮔـﻲ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﻪ راﺑﻄﻪ دوﻟﺖ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻨﻔﻌﻞ ﺑﺪل ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻣﻘﻮﻟـﻪاي ﺗـﺎﺑﻊ ﻣﻴـﻞ‬
‫ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺗﺜﺒﻴﺖﺷﺪه وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻓﺮﺻﺖﻫﺎ ﺑﺮﺣﺴﺐ دوري و ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﺣﺎﻛﻢ‬
‫ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫وﻳﺘﻔﻮﮔﻞ از ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻓﺎﻗﺪ ﻓﻀﻴﻠﺖﻫﺎي ﻣﺪﻧﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در آن اﻓﺮاد ﻳﺎ در ﭘـﻲ‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺮدهوار ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﻣﻲﻛﻮﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﺪ ﻣﻤﻜﻦ از ﺳـﻴﻄﺮه ﺧﻮدﻛﺎﻣـﻪ دوﻟﺘـﻲ‬
‫ﻓﺮار ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻀﺎد اﺻﻠﻲ در اﻳﻦ ﺟﻮاﻣﻊ‪ ،‬ﺗﻀﺎد ﻛﻠﻴﺖ دوﻟﺖ ﻗﺪرﺗﻤﻨـﺪ ﺧﻮدﻛﺎﻣـﻪ و ﺟﺎﻣﻌـﻪاي‬
‫ﻣﻨﻔﻌﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺷﺎﻫﺪ ﻃﻐﻴﺎنﻫﺎي اﻧﻔﺠـﺎري ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ اﻟﺒﺘـﻪ ﻓﺎﻗـﺪ ﺧﺼـﻠﺖ‬
‫ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ اﺳﺖ )ر‪.‬ك‪ :‬وﻳﺘﻔﻮﮔﻞ‪ .(1391 ،‬ﻛﺘـﺎب وﻳﺘﻔﻮﮔـﻞ‪ ،‬ﺟﻨﺠـﺎل ﺑﺰرﮔـﻲ در ﺟﻬـﺎن ﺑـﻪ راه‬
 ‫‪ /340‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﺎﻋﺚ اوجﮔﻴﺮي دوﺑﺎره ﺑﺤـﺚ ﺷـﻴﻮه ﺗﻮﻟﻴـﺪ آﺳـﻴﺎﻳﻲ ﻃـﻲ دﻫـﻪﻫـﺎي ‪ 60‬و ‪70‬‬
‫ﻣﻴﻼدي در ﻏﺮب ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺑﺮآﻣﺪه از ادﺑﻴﺎت وﺳﻴﻊ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬اراﺋﻪ ﺗﻮﺿـﻴﺤﻲ از دﻻﻳـﻞ‬
‫ﻋﺪم ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻣـﺪﻧﻲ‪ ،‬ﺣﻘـﻮق ﻣﺎﻟﻜﻴـﺖ ﺗﺜﺒﻴـﺖﺷـﺪه و در ﻧﻬﺎﻳـﺖ‬
‫دوﻟﺖﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪ و دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴـﻚ از ﺳـﻮي اﻓـﺮادي ﭼـﻮن ﻣﺎﻛﻴـﺎوﻟﻲ‪ ،‬ﻣﻮﻧﺘﺴـﻜﻴﻮ‪ ،‬ﻣﻴـﻞ‪،‬‬
‫ﻣﺎرﻛﺲ و وﺑﺮ و ﭘﻴﺮوان ﺑﻌﺪي آﻧﺎن ﺑﻮد‪.‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻏﺮﺑﻲ و اﺳﺘﺒﺪاد اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﻤﺎمﻋﻴﺎر اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ‬

‫از ارﺳﻄﻮ ﺗﺎ ﻣﺎﻛﻴﺎول و از ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ ﺗﺎ ﻣﺎرﻛﺲ و وﻳﺘﻔﻮﮔﻞ‪ ،‬ﻧﺎم اﻳﺮان ﺗﺒﻠﻮر ﺗـﺎم و ﺗﻤـﺎم‬
‫»اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ارﺳﻄﻮ از ﮔﻮﻧﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ اﺳـﺘﺒﺪادي ﺳـﺨﻦ ﻣـﻲﮔﻔـﺖ‪،‬‬
‫اﻳﺮان را ﻣﺪﻧﻈﺮ داﺷﺖ‪ .‬در ﻣﻘﻄﻊ ﺑﻌﺪ از رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺟﻬﺖﮔﻴﺮي ﺑـﻪ اﻳـﺮان ﺑـﺎ ﻗـﺪرت‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي اﺣﻴﺎ ﺷﺪ‪ .‬اﻧﺒﻮﻫﻲ از ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﺠﺎر‪ ،‬دﻳﭙﻠﻤﺎتﻫﺎ و ﻣﺤﻘﻘـﺎن درﺑـﺎره اﻳـﺮان‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻛﺮزن در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﺎل ‪ 1300‬ﺗـﺎ ‪ 1890‬ﻣـﻴﻼدي‪،‬‬
‫‪ 295‬ﻋﻨﻮان ﺑﻮده اﺳﺖ )ﻛﺮزن‪ .(48-38 :1373 ،‬ﻋﻤﺪه اﻳﻦ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ را ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ و‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان و ﻧﺴﺒﺖ آن ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان اﺧﺘﺼﺎص دادهاﻧـﺪ‪ .‬اﻏﻠـﺐ آﻧﻬـﺎ ﻣﺎﻫﻴـﺖ‬
‫دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﻲ را زﻳﺮ ﺳﻴﻄﺮه اﻧﮕﺎرهﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻛﻼﺳﻴﻚ اﺳﺘﺒﺪادﺷـﺮﻗﻲ‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎردن و ﺗﺎورﻧﻴﻪ‪ ،‬دو ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻧﻮﻳﺲ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي ﺑﻪ اﻳﺮان ﺳﻔﺮ ﻛﺮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨــﺪ ﻧﮕــﺎﻫﻲ ﺳــﺘﺎﻳﺶآﻣﻴــﺰ ﺑــﻪ اﻳــﺮان داﺷــﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺗﺜﺒﻴــﺖ ﻛﻠﻴﺸــﻪﻫــﺎي ﻛﻼﺳــﻴﻚ‬
‫اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ درﺑﺎره اﻳﺮان )وﻛﻠﻴﺖ ﺷﺮق( در ﻧﺰد اروﭘﺎﻳﻴﺎن‪ ،‬ﻧﻘﺸـﻲ ﻛﻠﻴـﺪي اﻳﻔـﺎ ﻛﺮدﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎردن ﺿﻤﻦ ﮔﺰارﺷﻲ از وﺳﻌﺖ اﻳﺮان و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ »ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻳـﺮان ﺧﺸـﻚ و ﺑـﺎﻳﺮ و‬
‫ﺑﻲﺣﺎﺻﻞ‪ ،‬ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ و ﻛﻢﺳﻜﻨﻪ اﺳﺖ«‪ ،‬ﻋﻠﺖ آن را »ﻓﻘﺪان آب« ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻋـﺚ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺣﺪاﻗﻞ آب ﺑﻪ »اﺳﺘﺨﺮاج آب« و ﻛﻨﺘﺮل آبﻫـﺎي ﺟـﺎري روي‬
‫آورﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﻗﺪام ﺟﻤﻌﻲ اﺳﺖ )ﺷﺎردن‪ ،1336 ،‬ج‪ .(21-10 :4‬او ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺎﭘﺬﻳﺮي و ﺛﺒﺎت را‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ...‬؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ ‪341/‬‬

‫از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻏﺮﺑﻲ ﻣﻲداﻧﺪ و ﺗﺄﻛﻴﺪ دارد ﻛﻪ ﺧﺼﻮﺻـﻴﺎت و‬
‫آداب اﻳﺮاﻧﻴﺎن از دوﻫﺰار ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﺑﻪ اﻳﻦﺳﻮ ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻧﻜﺮده اﺳﺖ )ﻛﺮزن‪ ،1373 ،‬ج‪.(33 :1‬‬
‫ﺷﺎردن درﺑﺎره ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬دراﻳﻦ ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ ﻣﺴـﺘﺒﺪ‬
‫رواج دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻳـﻚ دوﻟـﺖ ﻣﻘﺘـﺪر ﻣﺘﺸـﻜﻞ ﺑـﺎ اراده اﻓـﺮاد و اﺷـﺨﺎص‬
‫ﻣﺘﺴﺎوياﻟﺤﻖ و ﻗﻮم ﻓﻬﻮم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻘﺪس و ﻗﺮﻳﻦ ﺳﻌﺎدت ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎﻧﻊ اﺳـﺘﺒﺪاد و‬
‫ﻣﻄﻠﻘﻴﺖ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﺑﺸﻮد‪ ،‬ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻣﺠﻬﻮل اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻳﻮغ ﻣﻄﻠﻘﻴﺖ ﻳﻚ‬
‫ﻓﺮدﻛﻪ ﻫﻮا و ﻫﻮسﻫﺎي وي ﺣﻜﻢ ﻗﺎﻧﻮن را دارد‪ ،‬اﻋﺘﻴﺎد ﭘﻴﺪا ﻛـﺮدهاﻧـﺪ« )ﺷـﺎردن‪ ،1336 ،‬ج‪:3‬‬
‫‪ .(239‬او ﺗﻘﺪﻳﺮﺑﺎوري‪ ،‬ﺗﻮﻛﻞ و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﻄﻠـﻖ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ‪ ،‬ﺑﻨـﺪهﺻـﻔﺘﻲ‪ ،‬ﺗﻨﺒﻠـﻲ‪،‬‬
‫ﺑﻲﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻲ و ﻧﻔﻊﻃﻠﺒﻲ را از روﺣﻴﺎت اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﻲداﻧﺪ )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪148 ،144 :4‬و ‪ (177‬ودﻟﻴﻞ‬
‫آن را اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﭼﻮن ﻧﻔﻮس و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ در اﻳـﻦ ﻗﺴـﻤﺖ از ﺟﻬـﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻨﺪه ﻳﻚ ﻗﺪرت ﻗﺎﻫﺮه ﻣﻄﻠﻖ و ﻣﺤﺾ اﺳﺘﺒﺪادي )ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن( اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا اﻓﻜﺎر و ﻗﻠﻮب ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺑﺮده ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ« )ﻫﻤﺎن‪.(164 :‬‬

‫ﺗﺎورﻧﻴﻪ ﻧﻴﺰ در ﻓﺼﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ »در روش ﺣﻜﻮﻣـﺖ اﻳـﺮان« ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬روش ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫اﻳﺮان ﻣﻄﻠﻘﺎً اﺳﺘﺒﺪادي اﺳﺖ و ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﻣﺎﻟﻚ ﺟﺎن و ﻣـﺎل رﻋﺎﻳﺎﺳـﺖ‪ ...‬ﻣـﻲﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ در‬
‫ﺗﻤﺎم دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞﺗﺮ از ﭘﺎدﺷﺎه اﻳﺮان ﻧﻴﺴﺖ« )ﺗﺎورﻧﻴﻪ‪ .(569 :1336 ،‬ﻛﻤﭙﻔﺮ ﻛـﻪ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1683‬ﺑﻪ اﻳﺮان آﻣﺪ‪ ،‬ﺷﺎه ﺻﻔﻮي را ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪﺗﺮ از ﻫﻤـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن دﻳﮕـﺮ ﺷـﺮﻗﻲ‬
‫داﻧﺴﺖ ﻛﻪ »ﺑﻪ ﻫﺮ ﻛﺎري ﻣﺠﺎز اﺳﺖ« )ﻛﻤﭙﻔـﺮ‪ .(16-14 :1350 ،‬او ﺑـﺎ ﺗﻮﺿـﻴﺢ ﺳـﺎﺧﺘﺎر اداري‬
‫دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي ﻋﻨﻮان ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »ﺷﺎه ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﺎ دوراﻓﺘﺎدهﺗﺮﻳﻦ روﺳﺘﺎﻫﺎ ﻣـﺮدم را وادار‬
‫ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ از اواﻣﺮ ﺧﻮد ﻣﻲﻛﻨﺪ« )ﻫﻤﺎن‪(157 :‬‬
‫وﺿﻊ آﺷﻔﺘﻪ دوﻟﺖ ﻗﺎﺟﺎري‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از ﺗﻜﺮار اﻳﻦ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻧﺒـﻮد‪ .‬اﻏﻠـﺐ ﻣﺴـﺎﻓﺮان ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﺼﻮر دﻳﺪن ﻛﺸﻮر »ﻛﻮروش و دارﻳﻮش« )ﺷﻴﻞ‪(17 :1368 ،‬ﭘﺎي ﺑﻪ اﻳﺮان ﻣﻲﻧﻬﺎدﻧـﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ‬
‫ﺿﻌﻒ دوﻟﺖ ﻗﺎﺟﺎري را ﺑﻪﻋﻴﻨﻪ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از ﺳﻴﻄﺮه ذﻫﻨﻴﺖ رﺳﻮبﻛﺮده ﺗـﺎرﻳﺨﻲ از‬
‫»ﻧﻴﻤﻪﺧﺪاي ﻗﺎﺟﺎر« ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ )اوﻳﻦ‪ .(23-22 :1362 ،‬وارﻳﻨﮓ در ﺳـﺎل ‪ 1807‬ﻧﻮﺷـﺖ‪:‬‬
 ‫‪ /342‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫»ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲ ﺷﻬﺮه اﺳﺖ« )وارﻳﻨـﮓ‪ .(121 :1397 ،‬آﻣـﺪه ژوﺑـﺮ ﻛـﻪ در دوره‬
‫ﻓﺘﺤﻌﻠﻲﺷﺎه ﺑﻪ اﻳﺮان آﻣﺪ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ واژه آزادي »ﺑﻪﻫﻴﭻوﺟـﻪ ﻣﻌـﺎدﻟﻲ در زﺑﺎﻧﺸـﺎن ﻧـﺪارد«‬
‫)ژوﺑﺮ‪ .(247 :1347 ،‬ﻟﺮد ﻛﺮزن ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه دوﻟﺖ در دﻧﻴﺎي واﻗﻌـﻲ از »ﻋﺠـﺰ اﺳـﻔﻨﺎك‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي« ﺳﺨﻦ ﮔﻔـﺖ )ﻛـﺮزن‪ ،1373 ،‬ج‪ ،(261-260 :1‬وﻗﺘـﻲ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮورزي درﺑـﺎره‬
‫ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان ﻣﻲﭘﺮدازد‪ ،‬آن را »اﺳﺘﺒﺪاد ﻣﻄﻠﻖ« ﻣﻲداﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺷـﺎه در آن »ﻣﺨﺘـﺎر‬
‫ﻣﻄﻠﻖ«‪» ،‬ﻓﻌﺎل ﻣﺎﻳﺸﺎء« و »ﻣﺎﻟﻚاﻟﺮﻗﺎب« اﺳﺖ و »ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻗﻴﺪ و ﺗﻌﻬﺪي ﺑﺮ او ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻴـﻞ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ« )ﻫﻤﺎن‪.(513-512 :‬‬
‫اﻳﻦ رواﻳﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎده ﺧﺎم ﻧﻈﺮورزيﻫﺎي ﻓﻠﺴـﻔﻲ و آﺛـﺎر ﻋﻠـﻮم اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﺟﺪﻳـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺰارشﻫﺎي اﻓﺮادي ﭼﻮن ﺷﺎردن‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﻠﻲ رواﻳﺖﻫﺎي ﺗﺤﻠﻴﻠﻲﺗﺮ اﻓﺮادي ﭼﻮن ﮔﻴﺒﻮن و‬
‫ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ از اﻳﺮان ﺑﻮدﻧﺪ )ﻣﻴﻨﻮرﺳﻜﻲ‪ .(7 :1368 ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﺎﻧﺠﻲ اﻳـﻦ آﺛـﺎر ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻣﻮﻧﺘﺴـﻜﻴﻮ‪،‬‬
‫»ﺻﻮﻓﻲ اﻳﺮان« را در ﻛﻨﺎر ﺳـﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧـﻪ اﻳـﺪهال اﺳـﺘﺒﺪاد ﺧﻮدﻛﺎﻣـﻪ داﻧﺴـﺖ و‬
‫ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬اﻳﻦ ﻃﺮز ﻓﻜﺮ در اﻳﺮان ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ« )ﻣﻮﻧﺘﺴـﻜﻴﻮ‪ .(121-120 :1349 ،‬رﻳﭽـﺎرد‬
‫ﺟﻮﻧﺰ ﻧﻴﺰ ﻧﻮﺷـﺖ‪» :‬ﺣﻜﻮﻣـﺖ اﻳـﺮان ﺷـﺎﻳﺪ از ﺗﻤـﺎﻣﻲ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻫـﺎي ﺧﻮدﻛﺎﻣـﻪ در ﺷـﺮق‪،‬‬
‫ﺣﺮﻳﺺﺗﺮﻳﻦ و ﺑﻲﻣﺴﻠﻚﺗﺮﻳﻦ و ﺑـﻲﻓﻜﺮﺗـﺮﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺑﺎﺷـﺪ« )اﻧﺪرﺳـﻮن‪1390 ،‬اﻟـﻒ‪.(664 :‬‬
‫ﻣﺎرﻛﺲ و اﻧﮕﻠﺲ ﻧﻴﺰ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺧـﻮد ﺑﺎرﻫـﺎ اﻳـﺮان را در ﻛﻨﺎرﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ و ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن و‬
‫ﭼﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻋﻤﺪه اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ ﻋﻨﻮان ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻧﮕﻠﺲ‪ ،‬اﻳﺮان در ﻓﻬﻢ ﺷﻴﻮة ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬
‫آﺳﻴﺎﻳﻲ ﭼﻨﺎن اﻫﻤﻴﺖ داﺷﺖ ﻛﻪ در ﻧﺎﻣﻪاي در ژوﺋﻦ ‪ 1853‬ﺑﻪ ﻣﺎرﻛﺲ اﻋﻼم ﻛﺮد ﻛﻪ ﻗﺼﺪ‬
‫دارد زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻴﺎﻣﻮزد )ﻣﺎرﻛﺲ‪ ،1378 ،‬ج‪ ،2‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن‪.(9 :‬‬
‫ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ و ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﻋﺼﺮ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳـﻲ و اﻳـﺮانﺷﻨﺎﺳـﻲ ﺟﺪﻳـﺪ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫داﻧﺸﻲ ﻛﻪ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺗﺎ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦﻧﻮﻳﺴﻲ ﺟﺪﻳﺪ را در رواﻳﺖ ﻣﺠﺪد ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮق ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬
‫ﮔﻴﺮد‪ .‬در ﺑﻦﻣﺎﻳﻪ ﺑﺎزﻳﺎﺑﻲ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ رﻳﺸـﻪ دواﻧﻴـﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ در‬
‫ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮاﻗﻊ اﻳﻦ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ذﻳﻞ ﻧﮕﺎه ﻣﺜﺒﺖ ﺳﻨﺖ اﻳﺮانﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮاﺗﻲ ﺳﺘﺎﻳﺶﺑﺮاﻧﮕﻴﺰ از ﻋﻈﻤﺖ اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻳﺮانﺷﻨﺎﺳﺎن آﻟﻤـﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻠﻲﮔﺮاﻳﻲ و دوﻟﺖﮔﺮاﻳﻲ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ در آﻟﻤﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬در دوﻟـﺖ ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﻲ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ...‬؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ ‪343/‬‬

‫اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻤﻮدي از ﻳـﻚ دوﻟـﺖ ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ و ﺑﺎﺷـﻜﻮه ﻣـﻲدﻳﺪﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺮاي ﻧﻮﻟﺪﻛـﻪ‪ ،‬ﺳﺎﺳـﺎﻧﻴﺎن‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ دوﻟﺖ اﻳﺮاﻧﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ و »آﺧﺮﻳﻦ دوﻟﺖ اﺻـﻴﻞ ﻣﻠـﻲ اﻳﺮاﻧـﻲ« ﺑﻮدﻧـﺪ )ﻧﻮﻟﺪﻛـﻪ‪،‬‬
‫‪ .(17 :1358‬وي از »دوﻟﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ« اي ﺳﺨﻦ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ داراي دﺳـﺘﮕﺎه اداري وﺳـﻴﻊ و‬
‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪي اﺳﺖ »و ﺑﺮاي ﻣﺸﺮقزﻣﻴﻦ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻳﻚ دوﻟﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻨﻈﻢ ﺑﻮد« )ﻫﻤﺎن‪672 :‬‬
‫و ‪ .(677‬در رواﻳﺖ ﻣﺸـﻬﻮر ﻛﺮﻳﺴﺘﻴﻨﺴـﻦ‪ ،‬دوﻟـﺖ ﺳﺎﺳـﺎﻧﻲ »وﺣـﺪﺗﻲ ﻣﻠـﻲ« اﻳﺠـﺎد ﻛـﺮد و‬
‫ﻣﺸﺨﺼﻪ آن‪» ،‬ﺗﻤﺮﻛﺰ ﻗﻮي و اﺳﺘﻮار« اداري در ﻣﻘﺎﺑﻞ »ﻣﻠﻮكاﻟﻄﻮاﻳﻒ« اﺷﻜﺎﻧﻲ ﺑـﻮد‪ .‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬
‫ﺗﺄﺳﻴﺴﺎت‪ ،‬ﺷﺎه ﻋﻤﻼً ﻛﻨﺘﺮل ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺣﻜﺎم اﻳـﺎﻻت داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ )ﻛﺮﻳﺴـﺘﻴﻦﺳـﻦ‪،‬‬
‫‪ 61-59 :1317‬و ‪.(86‬‬
‫اﻳــﻦ ﺑﺤــﺚ در ﻧﺴــﻞ ﺑﻌــﺪ اﻳــﺮانﺷﻨﺎﺳــﺎن‪ ،‬ﻧﻤــﻮد دﻗﻴــﻖﺗــﺮي دارد‪ .‬ﺑــﺮاي ﻣﺜــﺎل‬
‫ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲﺷﻨﺎس ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‪ ،‬ﭘﻴﺮﺑﺮﻳﺎﻧﺪر رواﻳﺖ ﺧـﻮد‪ ،‬ﺗﺼـﻮﻳﺮي از ﻳـﻚ دوﻟـﺖ ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر اداري و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﻈﻴﻢ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﻲ ﮔﺴﺘﺮده را ﭘﻴﺶ روي ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺟـﺪ‬
‫»ﺗﺼﻮﻳﺮي ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه ﻳﻚ ﭘﺎرﭼﻪ و ﻏﻮلآﺳﺎ از اﻣﭙﺮاﻃﻮري« ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻓﺎﮔﻞ ﺳﺎﻧﮓ‪:1397 ،‬‬
‫‪ .(11-9‬ﺑﺎﺳﻮرث در »ﺗﺎرﻳﺦ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن« ﭼﻨﺪﻳﻦﺑﺎر از ﻛﺎرل وﻳﺘﻔﻮﮔﻞ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و دﻳﺪﮔﺎهﻫـﺎي‬
‫او را ﻣﺒﻨﺎي ﺗﺤﻠﻴﻞ دوﻟﺖ ﻏﺰﻧﻮي ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ )ﺑﺎﺳﻮرث‪ 90 :1378 ،‬و ‪ .(158-157‬ﺳﻴﻮري ﭘﺎ را‬
‫ﻓﺮاﺗﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﺸﺘﺮﻛﺎت و اﻓﺘﺮاﻗﺎت دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي و دوﻟﺖ ﺷﻮروي ﻣـﻲﭘـﺮدازد‬
‫ﺗﺎ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي »ﺗﻮﺗﺎﻟﻴﺘﺮي« دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ )ﺳﻴﻮري‪.(289-273 :1382 ،‬‬

‫روﺷﻦﻓﻜﺮي اﻳﺮاﻧﻲ و ﻫﮋﻣﻮﻧﻲ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ درﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﻤﺎم ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﻴﺮﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن در دوره ﺟﺪﻳﺪ‪» ،‬ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ« و ﺗـﺎرﻳﺦ ﺧـﻮد را در‬
‫آﻳﻨﻪ ﻏﺮب درك ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﻮﺷﺶ در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ از ﻣﻴﺎﻧﻪﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻـﺮي و ﺑـﺎ ﻣﺮاﺟﻌـﻪ ﺑـﻪ‬
‫رواﻳﺖﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬رواﻳﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻏﺮﺑﻴﺎن از ﺗﺎرﻳﺦ و ﺗﻤﺪن اﻳﺮان‪ ،‬ﺳـﺘﺎﻳﺶﮔﺮاﻳﺎﻧـﻪ‪،‬‬
‫اﻣــﺎ در ﺗﻮﺻــﻴﻒ و ﺗﺤﻠﻴــﻞ دوﻟــﺖ و ﺟﺎﻣﻌــﻪ اﻳﺮاﻧــﻲ ﻣﺸــﺤﻮن از ﻣﻔــﺎﻫﻴﻢ و ﻣﻘﻮﻟ ـﻪﻫــﺎي‬
‫اﺳــﺘﺒﺪادﺷــﺮﻗﻲ ﺑــﻮد‪ .‬در ﺳــﺎﻳﻪ ﻧﮕﺮﻳﺴــﺘﻦ ﺑــﻪ دوﻟــﺖ ﻗﺎﺟــﺎري ذﻳــﻞ ﻣﻔ ـﺎﻫﻴﻢ ﻛﻼﺳــﻴﻚ‬
‫اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ »اﺳﺘﺒﺪاد« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻞ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﭼﺎﻟﺶ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧـﺪﮔﻲ و »ﻗـﺎﻧﻮن« ﺑـﻪ‬
 ‫‪ /344‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫ﻋﻨﻮان راﻫـﻲ ﺑـﺮاي ﺑـﺮونرﻓـﺖ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤـﺪﻋﻠﻲ ﺟﻤـﺎﻟﺰاده ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﭘﺮﻧﻔﻮذﺗﺮﻳﻦ آﺛﺎر در ژاﻧﺮ »ﺧﻠﻘﻴﺎت اﻳﺮاﻧﻲ« را ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬در ﺟﺎﻳﻲ »اﺳـﺘﺒﺪاد ﺳﻴﺎﺳـﻲ اﻳﺮاﻧـﻲ« را‬
‫ﭘﺪﻳﺪة ﻣﺸﻬﻮري ﻋﻨﻮان ﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﺎﺣﺖﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ اﻳﺮاﻧﻲ از ﺟﻤﻠﻪ »ﺟـﻮﻫﺮ« و »ﻣـﺎده«‬
‫ادﺑﻴﺎت را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺧﻮد ﻗﺮار داده‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ »دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ« اﺳﺖ )ﺟﻤﺎﻟﺰاده‪1340 ،‬ق‪.(3 :‬‬
‫اﻳﺮانﺷﻨﺎﺳﻲ ﻋﻠﻤﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻗﺰوﻳﻨـﻲ‪ ،‬ﺗﻘـﻲزاده‪،‬‬
‫ﭘﻮرداوود‪ ،‬ﭘﻴﺮﻧﻴﺎ و‪ ...‬در ﺗﻌﺎﻣﻠﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺎ اﻳﺮانﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻲ ﭼـﻮن ﺑـﺮاون‪ ،‬ﻛﺮﻳﺴـﺘﻴﻦﺳـﻦ و‪...‬‬
‫ﺷﻜﻞ دادﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻔﺮوﺿﺎت ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ درﺑﺎره دوﻟﺖ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دوﻟﺘﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ‬
‫ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه اداري‪-‬ﻧﻈﺎﻣﻲ وﺳﻴﻊ و ﻛﻨﺘﺮﻟﻲ ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ را در ﺑﻦﻣﺎﻳﻪ ﺧـﻮد ﻧﻬﺎدﻳﻨـﻪ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺟﻬـﺖﮔﻴـﺮي دوره ﭘـﺲ از ﻣﺸـﺮوﻃﻪ و اواﻳـﻞ ﭘﻬﻠـﻮي‬
‫درﺑﺎره ﻟﺰوم ﺗﺄﺳﻴﺲ دوﻟﺘﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ در اﻳﺮان ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﻧﻄﺒﺎق ﻗﺎﻋﺪهﻣﻨﺪ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺘﺒﺪادﺷـﺮﻗﻲ از ﺳـﻮي اﻳﺮاﻧﻴـﺎن ﺑـﺮاي ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﺟﺎﻣﻌـﻪ و‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان‪ ،‬ﭼﻨﺪ دﻫـﻪ ﺑﻌـﺪ ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﻃـﻲ دﻫـﻪ ‪ 30‬اﻟـﻲ ‪ 50‬ﺷﻤﺴـﻲ‪ ،‬در ﻣـﺘﻦ‬
‫ﻣﻨﺎزﻋﻪ اي ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﻣﻴﺎن ﺣﺰب ﺗﻮده و ﺟﺮﻳﺎن اﻧﺸﻌﺎﺑﻲ »ﻧﻴﺮوي ﺳـﻮم«‪ ،‬ﺑﺤـﺚ‬
‫درﺑﺎره ﻣﻨﻄﻖ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺑﺤﺜﻲ ﺟﺪي ﺑﺪل ﺷﺪ )ﺑﺮاي رواﻳﺖ اﺣﺴﺎن ﻃﺒـﺮي از اﻳـﻦ درﮔﻴـﺮي‬
‫ر‪.‬ك‪ :‬ﻃﺒﺮي‪ 69-65 :1382 ،‬و ﻧﻴﺰ ﻋﻨﺎﻳﺖ‪ .(89-87 :1351 ،‬اﻧﺸﻌﺎﺑﻲﻫﺎ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺧﻠﻴﻞ ﻣﻠﻜﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﺪ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي اﺳﺘﺎﻟﻴﻨﻲ ﺣﺰب ﺗﻮده اﻳﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻧﻘﺪﻫﺎي ﺧـﻮد را ﺗﻌﻤﻴـﻖ و‬
‫ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻣﺒﺎدي ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ و ﺗﺌﻮرﻳﻚ ﭼﭗ اﺳﺘﺎﻟﻴﻨﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺳـﻄﺢ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎب وﻳﺘﻔﻮﮔﻞ‪ ،‬ﺑﺤﺚ »ﺷﻴﻮة ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻴﺎﻳﻲ« اوج ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‪ .‬ﻓﻌـﺎﻻن‬
‫ﻧﻴﺮوي ﺳﻮم و ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻏﻴﺮﺣﺰﺑﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣـﺚ‪ ،‬ﭼﻬـﺎرﭼﻮب ﻣﺘﻔـﺎوﺗﻲ‬
‫اراﺋﻪ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ دﻳﺪﮔﺎه ارﺗﺪﻛﺲ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﻲ را ﻧﻔﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﻘﺮﻳﺮﻫﺎ از ﻛﺎرﺑﺴﺖ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺷـﻴﻮه ﺗﻮﻟﻴـﺪ آﺳـﻴﺎﻳﻲ ﺑـﺮ ﺗـﺎرﻳﺦ اﻳـﺮان از ﺳـﻮي‬
‫ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺧﻨﺠﻲ‪ ،‬از اﻓﺮاد ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوي ﺳﻮم و ﻓﻌـﺎﻻن ﺟﺒﻬـﻪ ﻣﻠـﻲ ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓـﺖ‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﺮﻳﻢ ﻛﺸﺎورزدر ﺳﺎل ‪ ،1345‬ﻛﺘـﺎب ﻣﺸـﻬﻮر »ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣـﺎد« اﻳﮕـﻮر دﻳـﺎﻛﻮﻧﻮف را‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد‪ ،‬ﺧﻨﺠﻲ در ﻧﻘﺪي ﻣﻔﺼﻞ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺗﺎ ﻛﺎرﺑﺴﺖ ﻧﻈﺮﻳﺔ ارﺗﺪﻛﺲ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴـﺘﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ...‬؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ ‪345/‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان را ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺧﻨﺠـﻲ‪ ،‬ﻟﺤﻨـﻲ ﺟـﺪﻟﻲ و ﻃﻌﻨـﻪآﻣﻴـﺰ داﺷـﺖ و‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮآﮔﺎﻫﻲ دﻗﻴﻖ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺎرﻛﺲ درﺑﺎره »ﺷﻴﻮه ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻴﺎﻳﻲ« و اﺣﻴﺎﻛﻨﻨـﺪﮔﺎن آن‬
‫در ﻏﺮب ﺑﻪوﻳﮋه ﻛﺎرل وﻳﺘﻔﻮﮔﻞ و ﻣﻮرﻳﺲ ﮔﻮدﻟﻴﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻨﺠﻲ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ را ﺗﺎ زﻣـﺎن ﻣـﺮگ‬
‫ﺧﻮد در ﺳﺎل ‪ 1350‬اداﻣﻪ داد‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻨﻴﺎن ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ را ﺑﺮاي آﻧﭽﻪ ﺧﻮد »ﻃﺮﺣﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳـﻲ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﺮان« ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ )ﺧﻨﺠﻲ‪ (10 :1358 ،‬ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﻃﺮح ﺑﺪﻳﻞ ﺑـﻪ‬
‫واﺳﻄﻪ درﮔﺬﺷﺖ وي ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺻﻠﻲ وي ﻃﻲ ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﺑﻪ ﻣﺮﺟـﻊ‬
‫اﺻﻠﻲ ﺑﺮاي ﻣﺠﺎدﻟﻪ درﺑﺎره ﻧﺤﻮه ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺑﺪل ﺷﺪ و ﺑﺨﺶ ﻋﻤـﺪه آﻧﭽـﻪ ﺑﻌـﺪ از‬
‫آن ﺗﺎﻛﻨﻮن در اﻳﺮان ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﭼﻨﺪان از ﺑﺤﺚﻫﺎي او ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﺷﺮوع ﺑﺤﺚﻫﺎي ﺧﻨﺠﻲ‪ ،‬ﺗﺄﻛﻴﺪ او ﺑـﺮ ﺿـﺮورت »ﺑﺮرﺳـﻲ ﻋﻠﻤـﻲ« ﺗـﺎرﻳﺦ اﻳـﺮان و‬
‫»ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﻨﻴﺎن اﻗﺘﺼﺎدي‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آن« از زواﻳﻪ داﻧﺶ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ )ﻫﻤـﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻲ ﺗﺎ‪ .(2-1:‬زواﻳﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺑﺤﺚ ﺧﻨﺠﻲ‪ ،‬ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﻣـﺎرﻛﺲ اﺳـﺖ )ﻫﻤـﺎن‪،‬‬
‫‪1374‬ب‪ .(155-154 :‬وﻟﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ دارد ﻛﻪ دو ﺑﺮداﺷﺖ از ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺎرﻛﺲ وﺟـﻮد دارد‪.‬‬
‫رواﻳﺖ اول ﻛﻪ او آن را »ﻣﻜﺘﺐ ﻳﻚ اﻟﮕﻮﻳﻲ« ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪ ،(39 :‬ﺑﺮداﺷﺘﻲ ﺟﺒﺮﺑﺎوراﻧﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﻴﺎن آن در دوره اﺳﺘﺎﻟﻴﻨﻲ و در ﺟﺮﻳﺎن »ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻟﻨﻴﻨﮕﺮاد« ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷـﺪه و ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺌﻮري رﺳﻤﻲﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﺎن ﺷﻮروي ﺑﺪل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺗﺎ ﺗـﺎرﻳﺦ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ را ذﻳﻞ اﻟﮕﻮي ﻣﺮاﺣﻞ ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻛﻨﺪ )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪ .(6-5 :‬او ﻧﻮﺷﺘﻪﻫـﺎي ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫ذﻳﻞ اﻳﻦ ﺳﻨﺖ را »اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ« و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ »ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ« ﻣﻲداﻧﺪ ﻛـﻪ ﻧﺘـﺎﻳﺠﻲ‬
‫»ﮔﻤﺮاهﻛﻨﻨﺪه« در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان دارد )ﻫﻤﺎن‪ 41-39 ،28-22 ،4-3 :‬و ﻫﻤـﺎن‪ .(65 :1358 ،‬او‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎﻳﻲ ﻧـﻪﺗﻨﻬـﺎ درك درﺳـﺘﻲ از ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺟﻮاﻣـﻊ ﺷـﺮﻗﻲ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ »در ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺳﺎزﻣﺎن ﻓﻌﻠﻲ ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﺮﻗﻲ و ﻧﻘﺶ دوﻟﺖ در اﻳـﻦ ﻧـﻮع ﺟﻮاﻣـﻊ‬
‫در ﻋﺼﺮ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﻋﺎﺟﺰ ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ« )ﻫﻤﺎن‪.(7 :‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ دوم از ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻣﺎرﻛﺲ را اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪي »ﭼﻨـﺪاﻟﮕﻮﻳﻲ« ﻣـﻲداﻧﺪﻛـﻪ‬

‫ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﺳـﻴﺮﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺷـﺮق و ﻏـﺮب ﺑـﻪ واﺳـﻄﻪ ﺑﻨﻴﺎدﻫـﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎﻳﻲ و ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‬
 ‫‪ /346‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫ﻣﺘﻔﺎوت آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﺧﻨﺠﻲ‪ ،‬ﻃﺮح ﺑﺤـﺚ ﺷـﻴﻮه ﺗﻮﻟﻴـﺪ آﺳـﻴﺎﻳﻲ را در راﺳـﺘﺎي ﻫﻤـﻴﻦ ﻧﮕـﺎه‬
‫ﭼﻨﺪاﻟﮕﻮﻳﻲ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ از ﺳﻮي »اﺻـﺤﺎب ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﺟﺪﻳـﺪ« ﻧﺎدﻳـﺪه اﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‬
‫)ﺧﻨﺠﻲ‪1374 ،‬اﻟـﻒ‪ .(64-63 :‬او ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﻘﺪﻫﺎﻳﻲ ﺑـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺷـﻴﻮة ﺗﻮﻟﻴـﺪ آﺳـﻴﺎﻳﻲ و ﺗﺄﻛﻴـﺪ‬
‫»اﻏﺮاقآﻣﻴﺰ« وﻳﺘﻔﻮﮔﻞ ﺑﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪ آب دارد‪ ،‬آن را »راﻫﻨﻤﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﺑﻲ« ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫اﻳﺮان ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ ﺷﻮد )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪ 8-7 :‬و ‪.(100-99 :1358‬‬
‫او ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ و ﻧﻮآوريﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﺤـﺚ درﺑـﺎره »ﺻـﻔﺎت وﻳـﮋه ﻧﻈـﺎمﻫـﺎي‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﺷﺮق« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪ (53 :‬و ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺗﺤﻮﻻت ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﺷـﺮق و اﻳـﺮان‬
‫ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در اﺛﺮ دو ﭼﺎﻟﺶ »ﻛﻤﺒﻮد آب« و »ﻃﻐﻴـﺎن آب« در ﺷـﺮق‪» ،‬اﻧﺴـﺎن‬
‫ﺷﺮﻗﻲ« ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻏﺮﺑﻲ ﺧﻮد در ﻛﻨـﺎر اﻧﻘـﻼب ﻛﺸـﺎورزي‪ ،‬ﻣﺠﺒـﻮر ﺑـﻪ اﻧﺠـﺎم »اﻧﻘـﻼب«‬
‫دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم »آﺑﻴـﺎري ﻣﺼـﻨﻮﻋﻲ« ﺷـﺪ )ﻫﻤـﺎن‪ .(10-9 :‬ﺗﺤﻘـﻖ آﺑﻴـﺎري ﻣﺼـﻨﻮﻋﻲ‪» ،‬ﺿـﺮورت‬
‫ﻣﺒﺎﺷﺮت در اﻣﺮ آﺑﻴﺎري« را ﺑﻪ وﺟﻮد آورده و اﻳﻦ ﺿﺮورت ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷـﻜﻞﮔﻴـﺮي دوﻟـﺖﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﻬﻴﺪ اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺷﺮت را ﺑﻪ اﻧﺠـﺎم رﺳـﺎﻧﺪهاﻧـﺪ‪ .‬در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ در ﻏـﺮب‪ ،‬دوﻟـﺖ‬
‫ﻣﺤﺼﻮل ﺟﺪال دو ﻃﺒﻘﻪ ﺑﺮدهداران و ﺑﺮدﮔﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ )ﻫﻤﺎن‪ ،(16 :‬در ﺷﺮق‪ ،‬دوﻟـﺖ »ﻗﺒـﻞ از‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت« ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ و ﻧﻈﻢ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ را ﺑﻪ وﺟﻮد آورد )ﻫﻤﺎن‪.(100 :1358 ،‬‬
‫ﻓﺮآورده دﻳﮕﺮ ﻛﻨﺘﺮل دوﻟﺘﻲ‪» ،‬ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ« دوﻟﺘﻲ اﺳﺖ )ﻫﻤﺎن‪1375 ،‬ج‪.(159-158 :‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ »اﺛﺮي از ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻﻲ زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﻲ ﺧﻮرد‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ ﻫﺴﺖ‪» ،‬ﺣﻖ اﻧﺘﻔﺎع«‬
‫اﺳﺖ« )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪ (34 :‬ﻛﻪ از ﺳﻮي »ﻧﻈﺎم ﻣﺎﻟﻜﻴـﺖ ﻣﺘﻤﺮﻛـﺰ دﻳـﻮاﻧﻲ« )ﻫﻤـﺎن‪ (83 :1358 ،‬ﺑـﻪ‬
‫اﻓﺮاد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه و ﺟﻤﺎﻋﺎت ﭘﺮاﻛﻨـﺪه واﮔـﺬار ﻣـﻲﺷـﻮد و در ﻣﻘﺎﺑـﻞ از آﻧﻬـﺎ ﺧـﺮاج درﻳﺎﻓـﺖ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ دوﻟﺘﻲ و ﺧﺮاج وﺳﻴﻊ ﻧﺎﺷﻲ از آن ﺑﻪ دوﻟﺖ اﺟﺎزه ﻣﻲدﻫﺪ ﺗﺎ ﺿـﻤﻦ ﺧﻠـﻖ‬
‫ﻳﻚ ﻃﺒﻘﻪ اﻋﻴﺎن و ﺗﺴﻠﻂ ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ‪» ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺎﻓﻮق ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺣﺎﻛﻢ‬
‫ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ« درآﻳﺪ )ﻫﻤﺎن‪ 100 :1358 ،‬و ‪1375‬ب‪.(177 :‬‬
‫اﻳﻦ دوﻟﺖ‪» ،‬ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه اداري ﻣﻨﻈﻢ و دﻗﻴـﻖ« ﺑـﺎ ﻳـﻚ »دﺳـﺘﮕﺎه اﻃﻼﻋـﺎﺗﻲ ﻣﺨـﻮف«‬
‫ﺳﺮاﺳﺮي‪» ،‬ﮔﺎردﻫﺎ و ﺳﭙﺎﻫﻲﻫﺎي داﺋﻤـﻲ« و در ﻧﻬﺎﻳـﺖ ﻛﻨﺘـﺮل وﻻﻳـﺎت ﺗﻮﺳـﻂ واﻟـﻲاﻳﻜـﻪ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ...‬؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ ‪347/‬‬

‫»ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً از ﻃﺮف ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﻣﻨﺼـﻮب ﻣـﻲ ﺷـﻮد« ﭼـﻮن دوﻟـﺖ ﺑﺮآﻣـﺪه از ﻣﻨﺎزﻋـﻪ‬
‫ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪» ،‬ﻣﻌﺎرﺿﻴﻦ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ« ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻓﺌﻮدالﻫـﺎ‪ ،‬زﻋﻤـﺎي ﻣـﺬﻫﺒﻲ و ﺷـﻬﺮﻫﺎ« وﺟـﻮد‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪» .‬ﻓﻘﺪان ﻣﺎﻟﻜﻴﺖﻫﺎي ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺼﻮن از ﺗﻌﺮض دوﻟﺖ‪ ،‬ﺿﻌﻒ ﺑـﺰرگ ﻣﺎﻟﻜـﺎن در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻘﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺑﻮدن آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻧﻔﻮذ و اﺧﺘﻴـﺎرات دوﻟـﺖ در ﻗﻠﻤـﺮو ﻣـﺬﻫﺐ و‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺘﻮﻟﻴﺎن و اﻣﺎﻣﺎن و ﻗﻀﺎت از ﻃﺮف ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻋﻮاﻣﻞ دﻳﮕﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻘـﻪ ﺷـﺮﻗﻲ‬
‫را ﺑﻼﻣﻌﺎرض و ﻣﺴﻠﻂ و ﺑﻲرﻗﻴﺐ ﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ« )ﻫﻤﺎن‪1375 ،‬ب‪.(82-80 :‬‬
‫اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﺣﺘﻲ در ذﻫﻨﻴﺎت و ﺑﺎورﻫﺎي اﻟﻬﻴﺎﺗﻲ و رﻓﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﺷـﺮﻗﻴﺎن و‬
‫ﻏﺮﺑﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺎزﺗﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ )ﻫﻤﺎن‪ .(75-73 :‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻓﻘﺪان ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺟﻮاﻣـﻊ‬
‫ﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻓﻘﺪان ﺳﺘﻴﺰه ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ در ﺷﺮق ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي اروﭘـﺎﻳﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﺟـﺎي ﺳـﺘﻴﺰه‬
‫ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ در ﺷﺮق‪ ،‬ﺟﺪال دوﻟﺖ و ﻃﺒﻘﻪ ﺑﺮﻛﺸﻴﺪه ﺗﻮﺳﻂ آن و ﻋﻤﻮم ﻣﺮدﻣﺎن ﻓﺎﻗﺪ زﻣﻴﻦ در‬
‫ﺷﺮق ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪ .(18-16 :‬ﺧﻨﺠﻲ‪» ،‬ﺗﻀﺎد ﺑﻴﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺗﻤـﺎﻣﻲ ﻣﻠـﺖ« را‬
‫ﻳﻜﻲ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺷﻴﻮة ﺗﻮﻟﻴـﺪ آﺳـﻴﺎﻳﻲ و اﺳـﺘﺒﺪادﻫﺎي ﺑﺮآﻣـﺪه از آن ﻣـﻲداﻧـﺪ )ﻫﻤـﺎن‪،‬‬
‫‪1375‬ب‪ .(178 :‬ﻧﺘﻴﺠﻪ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺒﻮد ﺳﺘﻴﺰه ﻫﺎي ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ »ﺣﻜﻢﻓﺮﻣﺎﻳﻲ ﺳﻜﻮن و رﻛﻮد« و »ﻳـﻚ‬
‫ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ راﻛﺪ« اﺳﺖ )ﻫﻤﺎن‪1375 ،‬ج‪. (160 :‬‬
‫ﭼﻬﺮه دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﺤﺚﻫﺎي ﺷﻴﻮه ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻴﺎﻳﻲ را در ﺳﺎلﻫﺎي ﻗﺒﻞ از اﻧﻘـﻼب ﻣﻄـﺮح‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬اﺣﻤﺪ اﺷﺮف ﺑﻮد‪ .‬اﺷﺮف را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮي در ﺳﻨﺖ اﺳـﺘﺒﺪاد ﺷـﺮﻗﻲ داﻧﺴـﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻘﺶ اﺻﻠﻲ وي در ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴـﻢ‪ -‬ﺷـﻴﻮه ﺗﻮﻟﻴـﺪ آﺳـﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻧﻘـﺪ رواﻳـﺖ ارﺗـﺪﻛﺲ از‬
‫ﻣﺎرﻛﺲ و ﻛﺎرﺑﺴﺖ آن درﺑﺎره ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان و ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺮﻓﻲ دﻳﺪﮔﺎه ﺷﻴﻮة ﺗﻮﻟﻴـﺪ آﺳـﻴﺎﻳﻲ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫وي ﻃﻲ ﭼﻨﺪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ »ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ رواﻳﺖ ﻧﻈﺮﻳـﻪﭘـﺮدازان ﺷـﻴﻮة‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻴﺎﻳﻲ از ﻣﺎرﻛﺲ ﻋﻨﻮان ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻈﺮﻳﻪﭘﺮدازان ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﻲ ﺷﻮروﻳﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫وي »ﺑﻪ ﺳﻴﺮ ﺧﻠﻞﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ در ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ« ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ و »اﻣﻜـﺎن‬
‫ﺗﻄﻮر ﭼﻨﺪ ﺧﻄﻲ ﺗﺎرﻳﺦ را در ﻧﻈﺮ آورده اﺳﺖ« )اﺷﺮف‪.(183-182 :1347 ،‬‬
‫او ﺑﺎ ﻧﻘﺪ اﻳﺮانﺷﻨﺎﺳﻲ ﺷﻮروﻳﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﺄﻛﻴﺪ داردﻛﻪ آﻧﻬـﺎ در ﺗـﻼش ﺑـﺮاي اﻧﻄﺒـﺎق ﻧﻈﺮﻳـﻪ‬
‫ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان »ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺒﻮده اﻧﺪ« و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﺤﻤﻴﻞ »ﻧﻈﺮﻳـﻪ از ﭘـﻴﺶ‬
 ‫‪ /348‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫ﺳﺎﺧﺘﻪ« ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻮدهاﻧﺪ )اﺷﺮف‪ .(183 :1347 ،‬روﻳﻜﺮد ﺑﺪﻳﻞ اﺷﺮف ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان‬
‫ﻛﻪ وي آن را »ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ اﻳـﺮان« ﻣـﻲﺧﻮاﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺮ ﻣﺒﻨـﺎي ﺗﻠﻔﻴﻘـﻲ از ﻣﺒﺎﺣـﺚ‬
‫ﻣﺎرﻛﺲ درﺑﺎره »ﻧﻈﺎم آﺳﻴﺎﻳﻲ« و ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺎﻛﺲ وﺑﺮ درﺑﺎره »ﻧﻈﺎم ﺷﻪﭘﺪري« )ﭘﺎﺗﺮﻳﻤﻮﻧﻴـﺎﻟﻲ(‬
‫و ﻧﻮآوريﻫﺎي او درﺑﺎره وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺧﺎص ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﻲ ﺷـﻜﻞﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ )ﻫﻤـﺎن‪:1393 ،‬‬
‫‪ .(393-379‬اﺷﺮف ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪ ﺗﺎ از اﻳﻦ ﺗﻠﻔﻴﻖ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ ﺑﺮاي درك ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟـﺖ و ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻴﺎﺑﺪ و اﻳﻦ درك را در ﺧﺪﻣﺖ ﺗﺒﺒﻴﻦ ﭼﺮاﻳﻲ ﻋﺪم ﺷﻜﻞ ﺑﻮرژوازي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻴـﺮوي‬
‫ﻣﺤﺮﻛﻪ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري و دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ در اﻳﺮان ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﺷﺮف‪ ،‬دوﻟﺖ اﻳﺮاﻧـﻲ راﺑـﺮﺧﻼف دوﻟـﺖ ﻓﺌـﻮداﻟﻲ‪ ،‬ﻳـﻚ »ﻧﻈـﺎم ﻣﺘﻤﺮﻛـﺰ ﭘﺎﺗﺮﻳﻤﻮﻧﻴـﺎل«‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻛﻪ واﺟﺪ ﺧﺼﻴﺼﻪ »ﻣﻄﻠﻖاﻟﻌﻨﺎﻧﻲ« و »ﺳﺘﻤﮕﺮي ﺷـﺮﻗﻲ« ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ دوﻟـﺖ‪،‬‬
‫»ﻣﺎﻟﻚ اراﺿﻲ وﺳﻴﻊ و ﺷﺒﻜﻪ آﺑﻴﺎري اﺳﺖ و زﻣﻴﻦداران ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻼن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و‬
‫اﻗﻄﺎعداري‪ ،‬ﻣﺎﻫﻴﺖ اداري و ﺑﻮروﻛﺮاﺗﻴﻚ دارد« )ﻫﻤﺎن‪ .(185 :1347 ،‬در ﺳﻄﺢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻴـﺰ‬
‫روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن ﻧﻴﺰ »ﺳﺮف« ﻧﺒﻮده اﻧﺪ و »ﺳﻠﺴﻪﻣﺮاﺗﺐ ﻓﺌﻮداﻟﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻗﺮارداد ﺗﺎﺑﻌﻴﺖ و آداب و‬
‫رﺳﻮم ﻧﺠﻴﺐزادﮔﺎن ﻓﺌﻮدال« وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ﻫﻤﺎن‪.(188-184 :‬‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺷﺮف‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ او ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻠﻔﻴﻘﻲ از ﺑﺤﺚﻫـﺎي وﺑـﺮ و‬
‫ﻣﺎرﻛﺲ درﺑﺎره ﺗﻔﺎوت ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ )اﻳﺮاﻧﻲ( و ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻓﺌﻮداﻟﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫـﺪ )ﻫﻤـﺎن‪،‬‬
‫‪ .(106-94 :1360‬ﺷﻬﺮ اﻳﺮاﻧﻲ )ﺷﺮﻗﻲ(‪» ،‬ﭘﺎﻳﮕﺎه ﻗﺪرت و ﺟﺎﻳﮕﺎه اداري ﻧﻈﺎم ﺷﻪﭘﺪري« ﺑﻮده و‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻤﻮﻧﻪ اروﭘﺎي ﺑﺮدهداري و ﻓﺌﻮداﻟﻲ‪ ،‬از اﺑﺘﺪاي ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان »زﻳﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﻛﺎﻣﻞ دوﻟـﺖ‬
‫ﻣﺮﻛﺰي و ﭘﺎدﺷﺎه« ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ )ﻫﻤﺎن‪ .(11-9 :1353 ،‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﺮﺧﻼف ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻓﺌـﻮداﻟﻲ‬
‫ﻓﺎﻗﺪ ﻃﺒﻘﺎت و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺷﻬﺮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ دوﻟﺖ ﺑﻮد‪ .‬او ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي ﺻﻨﻔﻲ‬
‫اروﭘﺎﻳﻲ ﻳﺎ ﮔﻴﻠﺪﻫﺎ‪» ،‬اﻧﺠﻤﻦﻫﺎﻳﻲ اﺧﺘﻴﺎري و ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎر« ﺑﻮدﻧﺪ و اﻏﻠﺐ اﺑﺘـﺪا رﻧـﮓ و ﺑـﻮﻳﻲ‬
‫دﻳﻨﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر »دﻓﺎع ازﻣﻨﺎﻓﻊ اﻗﺘﺼﺎدي« اﻋﻀـﺎ ﻋﻤـﻞ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‬
‫اﺻﻨﺎف در ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﻼﻣﻲ »زﻳﺮ ﻧﻈﺮ دﺳﺘﮕﺎه ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﻬﺮ از اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻲﺑﻬﺮه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺻﻨﺎف در اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ اداﻣﻪ و اﺑﺰار دﺳﺘﮕﺎه ﺑﻮروﻛﺮاﺳـﻲ دوﻟﺘـﻲ ﺑـﺮاي ﻛﻨﺘـﺮل و ﺟﻤـﻊآوري‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ...‬؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ ‪349/‬‬

‫ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﻮدﻧﺪ« )اﺷﺮف‪32-28 :1359 ،‬و‪ .(38-35 :1353‬در اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺳﻠﻄﺔ دوﻟـﺖ‪،‬‬
‫ﭼﭙﺎول ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﻬﺎﺟﻤـﺎت اﻳﻠﻴـﺎﺗﻲ و ﻓﻘـﺪان ﻃﺒﻘـﺎت ﻣﺴـﺘﻘﻞ از دوﻟـﺖ‪ ،‬ﺳﺴـﺘﻲ ﺣﻘـﻮق‬
‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺷﺮاﻳﻂ ﭘﺎﻳﺪار ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﻲ و ﻣﺎﻧﻊ اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ و ﻇﻬﻮر ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري در اﻳـﺮان‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ )ﻫﻤﺎن‪.(34 :‬‬
‫ﻣﺠﺎدﻟﻪ درﺑﺎره »ﻓﺌﻮداﻟﻲ ﻳﺎ آﺳﻴﺎﻳﻲ« ﺑﻮدن ﺷﻴﻮه ﺗﻮﻟﻴﺪ در اﻳﺮان ﭘﻴﺸﺎﻣﺪرن‪ ،‬ﻓﺼﻠﻲ ﻣﻬـﻢ‬
‫از ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻨﺎزﻋﺎت روﺷﻦﻓﻜﺮي در اﻳﺮان ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺴﺎن ﻃﺒﺮي‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺤـﺚ را‬
‫»ﻫﻴﺎﻫﻮﻳﻲ« ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ در ﻏﺮب ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎده و »ﺑﺮﺧﻲ از ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳـﺎن ﻣـﺎ ﻧﻴـﺰ‪ ...‬از اﻳـﻦ‬
‫ﻫﻴﺎﻫﻮ ﺳﻮد ﺟﺴﺘﻨﺪ« )ﻃﺒﺮي‪ .(25 :1358 ،‬ﻣﻨﻈﻮر او آﺷـﻜﺎرا ﺟﺮﻳـﺎن ﻧﻴـﺮوي ﺳـﻮم ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻮدهايﻫﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ »ﺟﺎﺳﻮﺳﻲ« ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺧﻮد ﻃﺒﺮي درﺑﺎره ﺧﻠﻴـﻞ ﻣﻠﻜـﻲ ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫ﻛﻪ او ﻣﺮدي »ﻣﻐﺮور و درﻫﻢاﻧﺪﻳﺶ« ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻢ »ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﻢ ﻣﻠﻲ« ﺑﺮاﻓﺮاﺷـﺖ و ﻃﺮﻓـﺪاراﻧﺶ‬
‫درﭘﻲ »ﻟﺠﻦﻣﺎل ﻛﺮدن ﺣﺰب ﻣﺎ« ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑـﻪ »زﺑﺎﻟـﻪدان ﺗـﺎرﻳﺦ اﻓﺘـﺎد« )ﻫﻤـﺎن‪،‬‬
‫‪ .(69-65 :1382‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻈﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻣﻴﺮاث ﺧﻠﻴﻞ ﻣﻠﻜﻲ ﻧﻪﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ »زﺑﺎﻟـﻪدان« ﻧﻴﻔﺘـﺎد‪،‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ﺑﻪ اوج رﺳﻴﺪ‪ .‬وﻗﻮع اﻧﻘﻼب و اﻓﻮل ﺟﺮﻳﺎن ﭼﭗ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻲاﻋﺘﺒـﺎري ﺗﺤﻠﻴـﻞﻫـﺎي‬
‫ﻧﻈﺮي آن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻸ ﻧﺎﺷﻲ از اﻓﻮل »ﻣﺪ« ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻣﺴﻠﻂ‪ ،‬از ﺳﻮي رﻗﻴـﺐ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﭘﺮﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهاي ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺧﻨﺠـﻲ و اﺷـﺮف درﺑـﺎره ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫اﻳﺮان در ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻧﻘﻼب ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﺗﺎ »در ﻋﻠﺖﻳـﺎﺑﻲ اﺳـﺘﺒﺪاد‪ ،‬ﭼﺸـﻤﺎﻧﻤﺎن را از ﺧـﺎرج‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻳﻢ و ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻴﻢ« )ﻣﺎﻫﺮوﻳﺎن‪.(96-95 :1381 ،‬‬
‫آﻏﺎزﮔﺮان اﻳﻦ ﭼﺮﺧﺶ‪ ،‬ﺗﻌﺪادي از ﺟﻮاﻧﺎن ﺗﺤﺼﻴﻞﻛﺮده ﻧﺰدﻳﻚ ﺑـﻪ ﭼﻬـﺮهﻫـﺎي ﻋﻤـﺪه‬
‫اﻧﺸﻌﺎﺑﻲ از ﺣﺰب ﺗﻮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻬﺮه اول‪ ،‬ﺷﺎﻫﺮخ وزﻳﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ از ﺟﻤﻠـﻪ ﻣﺤﻘﻘـﺎن ﻫـﻮادار‬
‫ﻧﻮﻋﻲ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﻢ ﻣﻠﻲ ﺿﺪ ﺣﺰب ﺗﻮده و از ﻧﺰدﻳﻜﺎن ﻓﺮﻳـﺪون ﻛﺸـﺎورز ﺑـﻮد‪ .‬وي در رﺳـﺎﻟﻪ‬
‫دﻛﺘﺮي ﺧﻮد ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻧﻔـﺖ و ﻗـﺪرت در اﻳـﺮان« )‪ (1978‬ﺑـﻪ ﭼـﺎپ رﺳـﻴﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫»اﻓﺴﺎﻧﻪ« ﺧﻮاﻧﺪن ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻓﺌـﻮداﻟﻲ‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼـﺎت ﺗـﺎرﻳﺦ اﻳـﺮان را ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ اﺗﺨﺎذﺷﺪه از وﻳﺘﻔﻮﮔﻞ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻛﺮد‪ .‬وي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ در اﻳﺮان ﻣﺪرن‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻴـﺪاﻳﺶ‬
 ‫‪ /350‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫درآﻣﺪﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ‪ ،‬ﻋﻤﻼً »ﻟﻮﻟﻪ ﻧﻔﺖ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ درآﻣـﺪي اﻧﺤﺼـﺎر و ﻗـﺪرت ﻓـﻮقاﻟﻌـﺎده‬
‫دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻛﻨﺘﺮل »ﻗﻨﺎت« ﺷﺪه اﺳﺖ )وزﻳﺮي‪.(68-43 :1379 ،‬‬
‫ﭼﻬﺮه ﻣﺆﺛﺮﺗﺮ ﻫﻤﺎﻳﻮن ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن از اﻋﻀﺎي ﺟﻮان ﺣﻠﻘﻪ ﺧﻠﻴﻞ ﻣﻠﻜﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺻﻮرت اوﻟﻴﻪاي‬
‫از رواﻳﺖ ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن از اﻳﻦ ﺑﺤﺚ در ﻛﺘﺎب »اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳـﻲ اﻳـﺮان« )‪ (1981‬اراﺋـﻪ ﮔﺮدﻳـﺪ و‬
‫ﻃﻲ ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﺑﺴﻂ داده ﺷﺪ‪ .‬ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﻫﻮاداران ﺳﻨﺖ ﺷﻴﻮة ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳـﻴﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﻧﻔﻲ ﻓﺎﻳﺪهﻣﻨﺪي ﺗﺌﻮريﻫﺎي »ﺟﻬﺎنروا« ي ﻏﺮﺑﻲ ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﻴﺮﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻛﺎرﺑﺴـﺖ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎﻳﻲ ﭼـﻮن ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴـﻢ را ﺑـﺮ ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﺟـﻮاﻣﻌﻲ ﭼـﻮن اﻳـﺮان »ﺑـﻲﻓﺎﻳـﺪه« و‬
‫»ﮔﻤﺮاهﻛﻨﻨﺪه« ﻣﻲداﻧﺪ و از ﺿﺮورت »ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﺮان« ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ )ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪،‬‬
‫‪ 41 :1393‬و ‪.(60 :1394‬‬
‫ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ ،‬اﻟﮕﻮي ﺑﺪﻳﻞ را در ﺑﺤﺚ اﺳـﺘﺒﺪادﺷـﺮﻗﻲ و ﺷـﻴﻮة ﺗﻮﻟﻴـﺪ آﺳـﻴﺎﻳﻲ ﻣﺎرﻛﺴـﻲ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در اﺑﺘﺪا وامﮔﻴﺮي ﺧﻮد از ﻣـﺎرﻛﺲ را ﻣﻨﻜـﺮ ﻣـﻲﺷـﻮد )ﻫﻤـﺎن‪،(18 :1373 ،‬‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﻳﻨﻜﻪ »ﺑﺴـﻴﺎري از )و ﻧـﻪ ﺗﻤـﺎﻣﻲ( وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎرﻛﺲ و اﻧﮕﻠـﺲ و‬
‫اﺳﻼﻓﺸﺎن ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ و ﻛﺎر در ﺟﺎﻣﻌﻪ آﺳـﻴﺎﻳﻲ ﺑﺮﺷـﻤﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬در ﻣﻨﺎﺳـﺒﺎت اﻗﺘﺼـﺎدي و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﺮان وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ« )ﻫﻤﺎن‪ ،(71 :1394 ،‬ﻋﻨﻮان ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ دﻳﺪﮔﺎه او »ﻧﻈﺮﻳـﻪ‬
‫ﺗﺎزهاي اﺳﺖ« ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﻘﺪي ﺑﺮ ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎي روﻳﻜﺮد ﻣﺎرﻛﺴﻲ اﺳﺖ )ﻫﻤـﺎن‪:1393 ،‬‬
‫‪ .(24‬او ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺤﻘﻘﺎن ذﻳﻞ اﻳﻦ ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻳـﺪﮔﺎه ﺑـﻪوﻳـﮋه‬
‫رواﻳﺖ وﻳﺘﻔﻮﮔﻠﻲ آن درﺑﺎره ﻧﻘﺶآﻓﺮﻳﻨﻲ دوﻟـﺖ در ﺗﻨﻈـﻴﻢ اﻣـﻮر آﺑـﻲ دارد )ﻫﻤـﺎن‪،32-31 :‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،(79 :1394 ،‬آﻧﭽﻪ او درﺑﺎره وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي دوﻟـﺖ و ﺟﺎﻣﻌـﻪ در اﻳـﺮان ﻋﻨـﻮان ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺗﻘﺮﻳﺮي ﺗﺎزه از ﺗﺌﻮري ﻛﻼﺳﻴﻚ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ذﻳﻞ اﻳﻦ ﺗﻘﺮﻳﺮ ﻛﻪ وي آن را »ﻧﻈﺮﻳﺔ دوﻟﺖ ﺧﻮدﻛﺎﻣـﻪ« ﻣـﻲﺧﻮاﻧـﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌـﻪ اﻳﺮاﻧـﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان »ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻛﻮﺗﺎهﻣﺪت« ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﻨﻄﻖ ﭼﺮﺧﻪاي و ﺗﻜﺮارﺷﻮﻧﺪه »اﺳﺘﺒﺪاد ‪-‬ﻫـﺮجوﻣـﺮج‪-‬‬
‫اﺳﺘﺒﺪاد« )ﻫﻤﺎن‪ (57 :1393 ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬در اﻳـﻦ دﻳـﺪﮔﺎه‪ ،‬ﻣﺎﻫﻴـﺖ دوﻟـﺖ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﻳﺘﻲ »ﻓـﻮق ﺟﺎﻣﻌـﻪ«‪ ،‬داراي ﻣﺎﻟﻜﻴـﺖ ﮔﺴـﺘﺮده زﻣـﻴﻦ )ﻫﻤـﺎن‪ ،(7 :1373 ،‬ﻣﺴـﺘﻘﻞ از‬
‫ﻃﺒﻘﺎت‪ ،‬ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺮاج ﺣﺠﻢ ﻋﻈﻴﻢ ﻣـﺎزاد )ﻫﻤـﺎن‪9 :‬؛ ﻫﻤـﺎن‪ ،(42 :1394 ،‬داراي ﻧﻴـﺮوي‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ...‬؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ ‪351/‬‬

‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺆﺛﺮ و دﻳﻮانﺳﺎﻻري ﻛﺎرآﻣﺪ )ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ 77 :1393 ،‬و‪ ،(83 :1394‬داراي اﻧﺤﺼـﺎر ﻛﺎﻣـﻞ‬
‫ﻗﺪرت )ﻫﻤﺎن‪ (17-16 :‬و اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻬﻢ ﺗﺮ از ﻫﻤﻪ ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ )ﻫﻤﺎن‪ (1) (72-71 :‬ﻛـﻪ ﺗـﻮان ﺗﺤﻤﻴـﻞ‬
‫اراده ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ را دارد )ﻫﻤﺎن‪ (82 :‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن )ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ ﺣﺎﻣﻴﺎن اﻳﺪه اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ(‪ ،‬ﻧﻮﺳﺎن در ﻗـﺪرت دوﻟـﺖ را‬
‫اﻧﻜﺎر ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ دارد ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ اﺳﺘﺒﺪادي دوﻟﺖ‪ ،‬اﻣﺮي ﭘﺎﻳﺪار ﺑﻮده اﺳﺖ )ﻫﻤـﺎن‪،‬‬
‫‪ .(19 :1373‬اﻳﻦ دوﻟﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﭘﺮاﻛﻨﺪه )ﻫﻤﺎن‪ ،(77 :1393 ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺴـﺘﻘﻞ‬
‫از دوﻟﺖ )ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ ،(67-65 ،13 :1394 ،‬ﺿﻌﻴﻒ )ﻫﻤﺎن‪ ،(75 :‬ﻓﺎﻗﺪ ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺗﺜﺒﻴـﺖﺷـﺪه‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ (63 :‬و »ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻛﺎﻣﻞ دوﻟﺖ اﺳـﺘﺒﺪادي« )ﻫﻤـﺎن‪ (13 :1373 ،‬ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ‪ ،‬ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻣﻨﺎﺳﺒﺎﺗﻲ ﻳﻚﻃﺮﻓﻪ ﻣﻴﺎن دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‪ ،‬آن را ﺳﺎﻣﺎن ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬در ﻓﻘﺪان ﭼﺎرﭼﻮب ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌـﻪ‪ ،‬ﺗﻀـﺎد‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻀﺎد ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻀﺎد و ﺗﻘﺎﺑﻞ ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ ﻫﻤﻪ دوﻟـﺖ و در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ )ﻫﻤﺎن‪ (64 :1394 ،‬و »اﻧﻘﻼبﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ« ﭼﻴﺰي ﺟﺰ اﻗﺪام ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ ﻫﻤﻪ دوﻟﺖ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻇﺎﻫﺮاً دﻳﺪﮔﺎه ﺳﻨﺘﻲ ﺷﻴﻮة ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳـﻴﺎﻳﻲ درﺑـﺎره رﻛـﻮد ﺗـﺎرﻳﺨﻲ در‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﺮﻗﻲ را رد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺗﺄﻛﻴﺪ دارد ﻛﻪ در اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺤﻮل و ﺗﺤﺮك زﻳـﺎدي در ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ و ﺑﺮاﻓﺘﺎدن اﻓﺮاد و دوﻟﺖﻫﺎ ﻣﺆﻳﺪ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﺷـﻮد ﻛـﻪ‬
‫در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن از ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﻮﻻﻧﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﻋﻠـﻲرﻏـﻢ ﺗﻐﻴﻴـﺮات ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﺷـﺪﻳﺪ ﻇـﺎﻫﺮي‪،‬‬
‫ﻣﻨﻄﻖ ﭼﺮﺧﻪاي ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺻﻮرت ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ آن‬
‫و ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت دوﻟﺖ‪ -‬ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ و ﻛﻴﻔﻲ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﻄﻊ ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب‪ ،‬دوران ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ و ﻫﻤﻪﮔﻴـﺮ ﺷـﺪن رواﻳـﺖ اﺳـﺘﺒﺪادﺷـﺮﻗﻲ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻴﺪاندار اﻳﻦ ﻋﺮﺻﻪ‪ ،‬رواﻳﺖ ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ؛ وﻟﻲ اﻓﺮادي دﻳﮕﺮي ﭼﻮن اﺣﻤـﺪ ﺳـﻴﻒ‪،‬‬
‫ﻛﺎﻇﻢ ﻋﻠﻤﺪاري‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﻗﺎﺿﻲﻣﺮادي و‪ ...‬ﻧﻴﺰ در ﮔﺴـﺘﺮش اﻳـﻦ ادﺑﻴـﺎت ﻧﻘـﺶ داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺟﺬاﺑﻴﺖ و ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ آن اﺳﺖ ﻛـﻪ ﭘﺎﺳـﺨﻲ آﺳـﺎن ﻓﻬـﻢ ﺑـﻪ دو‬
‫ﭘﺮﺳﺶ ﻛﻠﻴﺪي ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻲدﻫﺪ‪» :‬ﭼﺮا ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪهاﻳﻢ و ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻧﻤـﻲﻳـﺎﺑﻴﻢ؟« و »ﭼـﺮا‬
‫دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ در اﻳﺮان اﺳﺘﻘﺮار ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ؟«‪.‬‬
 ‫‪ /352‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫ﻛﻼﺳﻴﻚﻫﺎي ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ از رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﻪاﻳﻦ ﺳﻮ ﺑﻪ اﻳﻦ دو ﭘﺮﺳﺶ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪهاي دادهاﻧﺪ‪ .‬دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري اروﭘـﺎﻳﻲ‪ ،‬رﻳﺸـﻪ در ﺗـﺎرﻳﺦ ﺧـﺎص اﻳـﻦ‬
‫ﻗﺎره‪ ،‬ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺴﺘﻘﻞ از دوﻟﺖ داراي ﺗﻮان ﻛﻨﺘﺮل ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲ‪ ،‬ﺗﺜﺒﻴـﺖ ﺣﻘـﻮق‬
‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ و ﺣﻘﻮق ﺷﻬﺮوﻧﺪي ﻧﺎﺷﻲ از وﺟﻮد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬
‫ﻣﺪﻧﻲ ﻣﻮاﻓﻖ آزادي و اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺛﺮوت‪ ،‬اﻧﺒﺎﺷﺖ ﻋﻠﻢ و ﺛﺮوت در ﺳﺎﻳﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ و‪ ...‬دارد‬
‫و ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻘﺪان اﻳﻦ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎ ﺑـﻪ اﻧﺤـﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن در رواﻳـﺖ‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ از اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ در ﻗﺎﻟﺐ اﻧﻮاع ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ درﺑﺎره »ﻣﻮاﻧﻊ ﺗﻮﺳـﻌﻪ اﻗﺘﺼـﺎدي و ﺳﻴﺎﺳـﻲ«‬
‫ﺗﻜـــﺮار ﺷـــﺪه اﺳـــﺖ )ﻛﺎﺗﻮزﻳـــﺎن‪22 :1373 ،‬؛ ‪ 52-51 ،35-34 :1393‬و‪16-15 :1394‬و ‪71-69‬؛‬
‫ﻋﻠﻤﺪاري‪.(265-245 :1394 ،‬‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ درﺑﺎره اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﻳﺮان از ﻣﻨﻈـﺮ ﺑﺤـﺚ ﺧﻮدﻛـﺎﻣﮕﻲ‬
‫)ر‪.‬ك‪ :‬ﺧـﺎﺗﻤﻲ‪ ،(1380 ،‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳـﺮان )ر‪.‬ك‪ :‬ﺳـﻴﻒ‪ 1379 ،‬و‪ (1380‬و اﻟﺒﺘـﻪ‬
‫اﻧﺒﻮﻫﻲ از ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ وﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ درﺑﺎره »ﺧﻠﻘﻴـﺎت اﻳﺮاﻧـﻲ« در ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺗﺤـﺖ ﺳـﻴﻄﺮه‬
‫ﺣﺎﻛﻤﺎن ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ )ر‪.‬ك‪ :‬ﻗﺎﺿﻲﻣﺮادي‪ ،1387 ،‬ﺳﺮﻳﻊاﻟﻘﻠﻢ‪ ،(1390 ،‬ﻛﺎر ﭼﻨﺪان دﺷـﻮاري ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻻي ﻋﻨﺎوﻳﻦ و ﺗﻴﺮاژ اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎبﻫـﺎ‪ ،‬ﻣﻴـﺰان ﻧﻔـﻮذ اﻳـﻦ اﻳـﺪه را در ذﻫﻨﻴـﺖ‬
‫داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ‪ ،‬روﺷﻦﻓﻜﺮي و ﺣﺘﻲ ﻋﺎﻣﻪ ﻛﺘﺎﺑﺨﻮان اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﻛﻪ ﮔﺰارﺷﻲ ﻣﺒﺴﻮط از رواﻳﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ و اﻧﻄﺒﺎق آن‬
‫ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ و ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﻲ اراﺋﻪ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻣـﻲﺗـﻮان از ﻻﺑـﻪﻻي آن‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪاي از وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎي‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲرا اﺳﺘﺨﺮاج ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎورﻣﻨﺪان ﺑﻪ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﻲ درﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ‬
‫و ﺑﺮ اﺳﺎس آن‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻮﻻت ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﺮان را ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺪول ‪ -2‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻳﺮاﻧﻲ از ﻣﻨﻈﺮ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ‬

‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي دوﻟﺖ‬ ‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫‪ .1‬ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻛﻠﻴــﺪي ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎي وﺳــﻴﻊ و ﻛـﻢآب ﺑــﺮ ﺣﻴــﺎت ‪ .1‬اﺳﺘﻘﺮار دوﻟـﺖ ﻓﺮاﺳـﻮي ﻣﻨﺎﺳـﺒﺎت و ﺳـﺘﻴﺰهﻫـﺎي‬
‫ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫‪ .2‬ﻋﺪم اﻧﻄﺒﺎق رﻳﺸﻪ اي ﺷﺮاﻳﻂ ﺟﺎﻣﻌـﻪ اﻳـﺮان ﺑـﺎ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ‪ .2‬ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﮔﺴﺘﺮده دوﻟﺘﻲ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ‬
‫‪ .3‬ﺧﺮاجﮔﻴﺮ ﺑﻮدن دوﻟـﺖ و دﺳﺘﺮﺳـﻲ آن ﺑـﻪ ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬ ‫اروﭘﺎﻳﻲ و ﺗﺤﻮﻻت ﺗﺎرﻳﺨﻲ آن‬
 ‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ...‬؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ ‪353/‬‬

‫ﻣﺎﻟﻲ ﮔﺴﺘﺮده‬ ‫‪ .3‬دوﻟﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدن ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬

‫‪ .4‬واﮔﺬاري ﻣﺸﺮوط ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ زﻣﻴﻦﻫﺎ از ﺳﻮي دوﻟﺖ و‬ ‫‪ .4‬ﻧﺒﻮد اﺷﺮاﻓﻴﺖ ﻣﻮروﺛﻲ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺪار و ﻣﺴﺘﻘﻞ از دوﻟﺖ‬
‫ﺣﺎﻛﻢ در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻈﺎم اﻗﻄﺎع و ﺗﻴﻮل‬ ‫‪ .5‬ﻋﺪم اﺳﺘﻘﺮار زﻣﻴﻦداران در روﺳﺘﺎﻫﺎ‬
‫‪ .6‬ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ روﺳﺘﺎﻫﺎ و وﺟﻮد روﺳﺘﺎﻫﺎي ﭘﺮاﻛﻨـﺪه ﺗﺤـﺖ ‪ .5‬ﺗﻠﻘﻲ اﻗﻄﺎع ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻬﺎدي ﺑﻮروﻛﺮاﺗﻴﻚ‬
‫‪ .6‬ﺧﻮدﻛـــﺎﻣﮕﻲو ﻧﺒـــﻮد ﭼـــﺎرﭼﻮبﻫـــﺎي ﺣﻘـــﻮﻗﻲ‬ ‫ﻛﻨﺘﺮل دﺳﺘﮕﺎه اداري دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺤﺪودﻛﻨﻨﺪه ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺣﺎﻛﻢ‬ ‫‪ .7‬ﻓﻘﺪان ﺗﺪاوم و ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﻣﻮروﺛﻲ زﻣﻴﻦ‬
‫‪ .7‬ﺗﺪاوم ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲ ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻧﻮﺳﺎن در ﻗﺪرت دوﻟﺘﻲ‬ ‫‪ .8‬ﺗﺤﺮك اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺳﺮﻳﻊ و ﺑﻲﺿﺎﺑﻄﻪ‬
‫‪ .8‬واﺑﺴﺘﻪ ﺑـﻮدن ﺗـﺪاوم ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖﻫـﺎ و ﻣﺎﻟﻜﻴـﺖﻫـﺎ و‬ ‫‪ .9‬رﻛﻮد و ﺳﻜﻮن ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻓﻘﺪان ﺗﻐﻴﻴﺮات زﻳﺮﺑﻨﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻨﺎﺻﺐ ﺑﻪ ﻣﻴﻞ ﺷﺨﺼﻲ ﺣﺎﻛﻢ‬ ‫‪ .10‬ﻧﻈﺎم ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺘﺒﺪادزده‬
‫‪ .9‬دﺳﺘﮕﺎه اداري ﻣﺆﺛﺮ و ﺳﺮاﺳﺮي ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺪرت آن‬ ‫‪ .11‬ﻣﺤﺪود ﺑﻮدن ﺑﺮدﮔﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﺎﻧﮕﻲ‬
‫در ﻧﻮﺳﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .12‬ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺷﻬﺮ و روﺳﺘﺎ و ﺳﻠﻄﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺮ روﺳﺘﺎ‬
‫‪ .10‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﻲ ﮔﺴﺘﺮده دوﻟﺘﻲ ﺑﻪ واﺳـﻄﻪ اﺳـﺘﺨﺮاج‬ ‫‪ .13‬آزاد ﺑﻮدن روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن و ﻋﺪم واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ‬
‫درﻳﺎﻓﺖ ﺧﺮاج از اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت روﺳﺘﺎﻳﻲ ﭘﺮاﻛﻨﺪه و ﺷﻬﺮﻫﺎ‬ ‫‪ .14‬اﻧﻔﻌﺎل اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﻘﺪان ﺷﻮرشﻫﺎي ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ‬
‫‪ .11‬ﻓﻘﺪان ﺳﺘﻴﺰهﻫﺎي ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ و ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺷﺪن ﺗﻀﺎد‬ ‫‪ .15‬وﺟﻮد ﺷﻬﺮﻫﺎي ﭘﺮﺟﻤﻌﻴﺖ و ﭘﺮروﻧﻖ‬
‫و ﺗﻘﺎﺑﻞ ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ دوﻟﺖ‪-‬ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪ .16‬وﺟﻮد ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﮔﺴﺘﺮده و اﻗﺘﺼﺎد ﭘﻮﻟﻲ‬
‫‪ .12‬ﭘﻴﻮﻧﺪ دﻳﻦ و دوﻟﺖ و ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ دﻳـﻦ دوﻟﺘـﻲ از‬ ‫‪ .17‬ﺳﻴﻄﺮه دوﻟﺖ ﺑﺮ ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺷﻬﺮﻫﺎ‬
‫اﺳﺘﺒﺪاد و ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲ‬ ‫‪ .18‬ﻧﻈﺎم ﺻﻨﻔﻲ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻛﻨﺘﺮل دوﻟﺘﻲ ﺑﺮ آن‬
‫‪ .13‬ﻓﻘﺪان ﻗﺪرتﻫﺎي ﻣﺤﻠﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ از دوﻟﺖ ﻣﺮﻛﺰي‬ ‫‪ .19‬ﻓﻘﺪان ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬ﻓﺮدﻳﺖ و ﺷﻬﺮوﻧﺪي ﻣﺪﻧﻲ‬
‫‪ .20‬ﻓﻘﺪان ﻳﺎ ﺿﻌﻒ ﻧﻬﺎدﻫﺎ و ﻣﺮاﺟـﻊ ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﻣﺴـﺘﻘﻞ از و ﻛﻨﺘﺮل ﭘﻴﺮاﻣﻮن ازﺳﻮي دوﻟﺖ ﻣﺮﻛﺰي‬
‫دوﻟﺖ‬
‫)ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه(‬

‫ﻧﻘﺪ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ و ﻛﺎرﺑﺴﺖ آن ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﻴﻞ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ در اﻳﺮان‬

‫از آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ و رواﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪاي‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻬﻦﺳﺎل و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮﻧﻔﻮذ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ از ﺟﻬﺎت ﺑﺴﻴﺎري‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﭼﺎرﭼﻮﺑﻲ ﻧﻈﺮي ﺑﺮاي ﺗﻮﺻﻴﻒ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﺮﻗﻲ )و اﻳﺮان(‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪ اﻳـﺪهآﻟـﻲ از‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮات ﻣﻨﻔﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪ در روﻧﺪ ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻫـﺎ ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﺑـﺮاي ﭘـﮋوﻫﺶ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺿﺮورت دارﻧﺪ و ﺑﺪون آﻧﻬﺎ ﻣﺎ در ﺟﻨﮕﻞ اﻧﺒﻮه دادهﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻏﺮق ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷـﺪ‪،‬‬
 ‫‪ /354‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ »ﺗﺨﺖ ﭘﺮﻛﺮوﺳﺘﺲ«)‪ (2‬ﺑﺪل ﺷـﻮﻧﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮد درك ﻣﺎ از واﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻠﻲ ﺑﺮاي اﻧﺤـﺮاف ﻧﻈـﺎمﻣﻨـﺪ ﺑﻴـﻨﺶ ﻣـﺎ از‬
‫ﺟﻬﺎن واﻗﻌﻴﺖﻫـﺎي ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬـﺎ ﻣـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑـﺎ ﺳـﺎدهﺳـﺎزي واﻗﻌﻴـﺖ ﭘﻴﭽﻴـﺪه‪،‬‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺳﺎزي و وزندﻫﻲ ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﺑﻪ ﺣﺎﺷﻴﻪ راﻧﺪن ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﺒﻌﻲ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻠﻴﺸﻪﻫﺎ و ﻣﺎﻧﻌﻲ ﺑﻪ ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﻋﻴﻨـﻲ ﺳﺮﺷـﺎر از ﭘﻴﭽﻴـﺪﮔﻲ و‬
‫ﺗﻨﻮع ﺑﺪل ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻠﻴﺸﻪﻫﺎ و ﻣﻔﺮوﺿﺎﺗﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ از‬
‫ﻓﺮط ﭘﺬﻳﺮش ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﺑﺪﻳﻬﻲ ﺗﻠﻘﻲ ﺷﺪن‪ ،‬راه ﺑﺮ اراﺋـﻪ درﻛـﻲ واﻗﻌـﺎً »ﺗـﺎرﻳﺨﻲ« از ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ و ﺗﺤﻮﻻت اﻳﺮان ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﺪ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺳـﺎزي ﻧﺎرﺳـﺎﻳﻲﻫـﺎي اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﭽﻮن راﻫﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮔﺸﻮدن اﻟﮕﻮﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ اﻳـﺮان ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ در اداﻣﻪ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺳﺎزي ﺑﺮﺧﻲ ﻧﺎرﺳﺎﻳﻲ ﻛﻠـﻲ اﻳـﻦ‬
‫دﻳﺪﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺳﻮءﺗﻔﺴﻴﺮ و ﻧﺎدﻳﺪهاﻧﮕﺎري واﻗﻌﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﺣﺎﻣﻴﺎن اﻳﺪة اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ و ﭼﻬـﺮهﻫـﺎي اﻳﺮاﻧـﻲ آن‪ ،‬دﻳـﺪﮔﺎهﻫـﺎي ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴـﺘﻲ را ﺑـﻪ‬
‫»ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ« )ﺧﻨﺠﻲ‪ ،‬ﺑـﻲﺗـﺎ‪ (28-27 :‬وﻛﻮﺷـﺶ ﻧﺎﻛـﺎم ﺑـﺮاي ﺗﻮﻟﻴـﺪ »ﻧﻈﺮﻳـﻪﻫـﺎي‬
‫ﺟﻬــﺎنروا« )ﻛﺎﺗﻮزﻳــﺎن‪ (24-22 :1393 ،‬ﻣــﺘﻬﻢ ﻣــﻲﻛﻨﻨــﺪ و ﻋﻨــﻮان ﻣــﻲﻧﻤﺎﻳﻨــﺪ ﻛــﻪ درﭘــﻲ‬
‫»ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﺮان« و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻏﺮب و ﺷﺮق ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻘـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺣﺎﻣﻴﺎن اﻳﺪه اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ وارد اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻋﻤﻼً واﻗﻌﻴﺖ ﭘﺮﺗﻨﻮع و ﭘﻴﭽﻴـﺪه ﺷـﺮق را در‬
‫ﭘﺎي ﻣﻔﺮوﺿﺎت ﻛﻼن و ﻛﻠﻴﺸﻪﻫﺎي ذﻫﻨﻲ ﺧﻮد ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺷـﻮاﻫﺪ ﻣﺆﻳـﺪ دﻳـﺪﮔﺎهﻫـﺎي‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﺤﺪود‪ ،‬اﺣﻜﺎم ﻛﻠﻲ ﺻﺎدر ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﺘﻌـﺎرض‬
‫در ﻣﻮﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﻣﻜﺎﻧﻲ و زﻣﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﺣﺎﺷﻴﻪ راﻧﺪهاﻧﺪ )‪.(Meisner, 1963: 99-111‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣـﺎرﻛﺲ ﺑـﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎﺗﻲ ﻣﺤـﺪود درﺑـﺎره روﺳـﺘﺎﻫﺎي ﻫﻨـﺪي ﻛـﻪ ﺧـﻮد‬
‫درﺑﺮدارﻧﺪه ﺗﺼﻮراﺗﻲ ﻏﻠﻂ درﺑﺎره آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺻﺪور اﺣﻜـﺎم ﻛﻠـﻲ و اﺳـﺘﺨﺮاج‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﻋﺎم درﺑﺎره ﺷﺮق ﻛﺮد‪ .‬ﻛﺎر »ﻛﺶ آوردن ﻧﻈﺮﻳﻪ« و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺘﻌـﺪد ذﻳـﻞ آن‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ در ﻧﺰد وﻳﺘﻔﻮﮔﻞ‪» ،‬آﺳﻴﺎﮔﺮاﻳﻲ ﺟﻬﺎنﺷـﻤﻮل« ﻋﻤـﻼً ﺟـﺎي »ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴـﻢ‬
‫ﺟﻬﺎنﺷﻤﻮل« راﮔﺮﻓﺖ و ﺣﺘﻲ رژﻳﻢ اﺳﺘﺎﻟﻴﻦ و ﻧﺎزي ﻧﻴﺰ در ﺳﺎﻳﺔ اﻳﻦ ﻣﻔﻬـﻮم ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ...‬؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ ‪355/‬‬

‫اﻧﺪرﺳﻮن‪ ،‬ﻛﺎر وﻳﺘﻔﻮﮔﻞ را »اﻓﺮاﻃﻲﺗﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ اﻳﻦ اﻏﺘﺸﺎش« ﻣﻲداﻧﺪ ﻛـﻪ ﻧﺘﻴﺠـﻪ آن‪ ،‬ﻳـﻚ‬
‫»درﻫﻢ ﺟﻮش ﻣﺒﺘﺬل ﻋﺎري از ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺎرﻳﺨﻲ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﻼً ﺗﻤﺎم ﺗﻤﺪنﻫﺎ و ﻣﺤـﻴﻂﻫـﺎي‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﺗﻤﺎم زﻣﺎنﻫـﺎ را وارد ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﺧـﻮد ﻣـﻲﻛﻨـﺪ )اﻧﺪرﺳـﻮن‪1390 ،‬اﻟـﻒ‪688-683 :‬؛‬
‫‪.(Toynbee, 1958: 195‬‬
‫در ﺑﺤﺚ از ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﺣﺎﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ دﭼﺎر ﻣﻮاﺟﻬﻪاي دلﺑﺨﻮاﻫﻲ ﺑﺎ دادهﻫـﺎ و‬
‫ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً آﻧﻬﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻄﺮحﺷﺪه درﺑﺎره »ﻧﻈﺮﻳـﻪ دوﻟـﺖ« اﻳﺮاﻧـﻲ را در‬
‫ﻣﺘﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ درﺑﺎره ﻣﻄﻠﻖاﻟﻌﻨﺎﻧﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺎ »واﻗﻌﻴـﺖ« دوﻟـﺖ در ﺗـﺎرﻳﺦ ﺧﻠـﻂ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﺎﻟﻜﻴﺖﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻣﺴـﺘﻘﻞ از دوﻟـﺖ ﻧﺎدﻳـﺪه و ﺟﻨـﺒﺶﻫـﺎي‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬اﻣﻮري ﺣﺎﺷﻴﻪاي ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬رواﻳﺖﻫﺎي اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ‬
‫رواﻳﺘﻲ از رواﺑﻂ ﻣﺮﻛﺰ و ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﻴﻘﺎً ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ ﻣﺘﻮن ﻧﻮﺷﺘﻪﺷـﺪه‬
‫در درﺑﺎر ﻣﺮﻛﺰ اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻋﻤـﻼً ﺑـﻪ ﺟﻮاﻣـﻊ ﻣﺤﻠـﻲ و ﻧﻴـﺰ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‬
‫ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮد ﻣﺸﺨﺺ اﻳﻦ ﻏﻔﻠﺖ را ﻣﻲﺗﻮان در ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺣﺎﻣﻴﺎن اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺑـﻪ‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫـﺎ وﻧﻘـﺶ ﻛﻠﻴـﺪي ﺟﺎﻣﻌـﻪ اﻳﻠـﻲ در ﺟﺎﻣﻌـﻪ و ﺳﻴﺎﺳـﺖ اﻳـﺮان ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻛـﺮد‪ .‬در‬
‫ﺑﺤﺚﻫﺎي ﺷﻴﻮة ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻴﺎﻳﻲ و ﭼﻬﺮهﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﭼﻮن ﻛﺎﺗﻮزﻳـﺎن‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﺑـﻪ اﻳـﻼت ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان دارﻧﺪﮔﺎن ﻧﻴﺮوي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻬﺎﺟﻤﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺷﺎره ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻏﻔﻠﺘﻲ ﻋﻤﻴﻖ ﺑـﻪ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﻠﻲ در اﻳﺮان‪ ،‬ﺧﺼﻠﺖ دروﻧﻲ اﻳﻦ ﺟﻮاﻣﻊ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ آﻧﻬﺎ ﺑـﺎ ﺟﻮاﻣـﻊ ﻫﻤﺠـﻮار‪،‬‬
‫ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت آن ﺑﺎ دوﻟﺖ ﻣﺮﻛﺰي و‪ ...‬وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ اﻳـﻦ ﺑﺎﻳـﺪ اﻓـﺰود ﻛـﻪ ﺑـﻲﺗـﻮﺟﻬﻲ‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦﻫﺎي ﻣﺤﻠﻲ و ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻮﺟﻮد درﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻳﺎ »ﻧﮕﺎه از ﭘﺎﻳﻴﻦ«‬
‫ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد ﻛﻪ واﻗﻌﻴﺖ دﻳﮕﺮي درﺟﺮﻳﺎن ﺑﻮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺴـﻴﺎر ﻣﺘﻔـﺎوت از ﺗﺼـﻮﻳﺮ‬
‫»ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ و ﻏﻮلآﺳﺎ از اﻣﭙﺮاﻃﻮري« اﺳﺖ )ﻓﺎﮔﻞ ﺳﺎﻧﮓ‪.(11-9 :1397 ،‬‬
‫‪-2‬دوﮔﺎﻧﻪﺳﺎزيﻫﺎي ﺗﺼﻨﻌﻲ اروﭘﺎﻣﺪار‬
‫ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﺘﻌﺪدي در ارزﻳﺎﺑﻲ اﻧﺘﻘﺎدي رواﻳـﺖﻫـﺎي ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‪ ،‬روﻣـﻲ و ﻧﻴـﺰ رواﻳـﺖﻫـﺎي‬
‫ﻣﻄﺮحﺷﺪه از رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﻪاﻳﻦﺳﻮ درﺑﺎره ﺷﺮق‪ ،‬وﺟـﻪ ﻋﻤﻴﻘـﺎً اروﭘﺎﻣﺪاراﻧـﻪ ﻣﻔﺮوﺿـﺎت ﻛـﻼن‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳـﺘﺒﺪادﺷـﺮﻗﻲ و ﻛﻠﻴﺸـﻪﺳـﺎزيﻫـﺎي آﻧﻬـﺎ را ﻧﺸـﺎن دادهاﻧـﺪ ) ‪Eisenstadt, 2002:‬‬
‫‪ .(142;Sawyer, 1977: 18-24‬دوﮔﺎﻧـﻪﺳـﺎزي ﺗﺼـﻨﻌﻲ ﭼـﻮن »ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‪-‬ﺑﺮﺑﺮﻫـﺎ« )ارﺳـﻄﻮ(‪،‬‬
 ‫‪ /356‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫»ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲ ﺷﺮﻗﻲ‪-‬ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨـﺪ« )ﻣﻮﻧﺘﺴـﻜﻴﻮ(‪» ،‬ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴـﻢ ﻏﺮﺑـﻲ‪-‬ﺷـﻴﻮه ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬

‫آﺳﻴﺎﻳﻲ« )اﺳﻤﻴﺖ و ﻣﺎرﻛﺲ(‪» ،‬ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ ﻏﺮﺑﻲ‪-‬اﻳﺴﺘﺎﻳﻲ ﺷﺮﻗﻲ« )ﻫﮕـﻞ و ﻣـﺎرﻛﺲ(‪» ،‬ﺣﻘـﻮق‬
‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺗﺜﺒﻴﺖﺷﺪه‪-‬ﻓﻘﺪان ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ« )وﺑﺮ و‪ ( ...‬و »ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻛﻮﺗﺎهﻣﺪت ﺷﺮﻗﻲ‪ -‬ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬
‫ﺑﻠﻨﺪﻣﺪت ﻏﺮﺑﻲ« )ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن(‪ ،‬ﺑﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪاي از واﻗﻌﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﭘﻴﭽﻴـﺪﮔﻲ و‬
‫ﺗﻨﻮع آن در ﻣﻜﺎنﻫﺎ و زﻣﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬دوﮔﺎﻧﻪﻫﺎي اﻳﺴﺘﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮآﻣـﺪه از‬
‫اﻏﺮاﺿﻲ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﻳﺎ ﻛﻠﻴﺸﻪﺳﺎزي درﺑﺎره »دﻳﮕـﺮي« ﻣﺘﻔـﺎوت اﺳـﺖ )اﻧﺪرﺳـﻮن‪1390 ،‬اﻟـﻒ‪:‬‬
‫‪ .(694-690‬ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎز ﺗﻔﻜﺮ ﺗﺤﻠﻴﻞ »واﻗﻌﺎً« ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدن ﺑﻪ ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻨـﻮع‪ ،‬ﭼﻨـﺪﮔﺎﻧﮕﻲ‪،‬‬
‫زﻣﺎﻧﻤﻨﺪ و ﻣﻜﺎﻧﻤﻨﺪ داﻧﺴﺘﻦ و ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدن ﺑﻪ »ﻓﺮدﻳﺖ« ﭘﺪﻳﺪهﻫـﺎ و ﭘﺮﻫﻴـﺰ از ﺻـﺪور اﺣﻜـﺎم‬
‫ﻛﻠﻲ ﺑﻲزﻣﺎن و ﺑﻲﻣﻜﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺣﺎﻣﻴﺎن ﺑﺤﺚ ﺷﻴﻮة ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻴﺎﻳﻲ ﻋﻨﻮان ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ درﭘﻲ ﻧﻔـﻲ روﻳﻜﺮدﻫـﺎي‬
‫ﺗﻚﺧﻄﻲ و اﺗﺨﺎذ ﻣﻮﺿﻌﻲ ﭼﻨﺪﺧﻄﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰﻫﺎي ﻏﺮب و ﺷﺮق ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ از ﻧﻮﻋﻲ اروﭘﺎﻣﺪاري ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﻋﻤﻴﻖ رﻧﺞ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺷﻜﻞ از اروﭘﺎﻣـﺪاري‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي ﻛﻮﺷﺶ در راﺳﺘﺎي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺷـﺒﺎﻫﺖ ﻣﻴـﺎن وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎي ﺟﻮاﻣـﻊ ﻏﺮﺑـﻲ و ﺷـﺮﻗﻲ‪،‬‬
‫ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﺧﻠﻖ دو ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ وﻳﮋﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﻣﻴﺎن آﻧﻬـﺎ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬اﮔـﺮ در‬
‫روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺗﻚﺧﻄﻲ‪ ،‬ﺗﻤﺮﻛﺰ ﺑﺮ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺷـﺒﺎﻫﺖﻫﺎﺳـﺖ‪ ،‬در روﻳﻜﺮدﻫـﺎي اﺳـﺘﺒﺪادﺷـﺮﻗﻲ‪،‬‬
‫ﺗﻤﺮﻛﺰ ﺑﺮ ﻳﺎﻓﺘﻦ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺳﺎزي ﺗﻔﺎوتﻫﺎﺳﺖ و ﻛﻮﺷﺶ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﺷﺮق ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻧﺰدﻳﻜﻲ‬
‫و دوري ﺑﺎ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻏﺮﺑﻲ ﻣﻮرد ارزﻳﺎﺑﻲ ﻗـﺮار ﮔﻴـﺮد‪ .‬ﻧﺘﻴﺠـﻪ آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮان از وﺟﻮد اﺷﺮاف زﻣﻴﻦدار‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺻﻨﻔﻲ ﻳﺎ ﺣﻴﺎت ﻣﺪﻧﻲ ﺷﻬﺮي ﺳـﺨﻦ ﮔﻔـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺜﺎﻟﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﺮﺑﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﻓـﺰود‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮق ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻓﻘﺪان وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﻲ ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮﺗﺮي‬
‫ﺑﺨﺶ ﻏﺮب ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي آﻧﻜﻪ اﻟﮕﻮﻳﻲ ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬
‫ﺷﺮﻗﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رواﻳﺘﻲ اﺳﺖ در ﺧﺪﻣﺖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻏﺮب از ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺗﻠﻘﻲ اﻳﺴﺘﺎ از ﺷﺮق و ﻧﻔﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﻫﮕﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ را ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﻲ ﺣﻴﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾﻫﺎ و ﺳﺘﻴﺰهﻫﺎي‬
‫ﻧﻬﻔﺘﻪ در واﻗﻌﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و‪ ...‬ﺟﻮاﻣﻊ اﺳـﺖ‪ .‬در ﻧﮕـﺎه اروﭘﺎﻣـﺪار ﻫﮕﻠـﻲ‪ ،‬ﺷـﺮق‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ...‬؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ ‪357/‬‬

‫)واﺳﺎﺳﺎً ﻏﻴﺮﻏﺮب( ﺟﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻧﺒﻮد ﺳﺘﻴﺰهﻫﺎ و ﺗﻌﺎرضﻫﺎي ﻛﻴﻔﻲ‪ ،‬اﻳﺴـﺘﺎﻳﻲ و‬
‫ﻋﺪم ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬آﻓﺮﻳﻘﺎ و ﺷﺮق ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﺣﻠﻪ »ﻛﻮدﻛﻲ« ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ واﺟـﺪ‬
‫»ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻲﺗﺎرﻳﺦ« اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا در آن ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﺗﻤﺎم ﺻﻌﻮد و اﻓﻮلﻫـﺎ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴـﺮي ﻛﻴﻔـﻲ روي‬
‫ﻧﻤﻲدﻫﺪ )ﻫﮕﻞ‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪ .(270-268 :‬ﻣﺎرﻛﺲ ﻧﻴﺰ ﭼﻴﻦ را »ﺳﻨﮓواره زﻧـﺪه« )اﻧﺪرﺳـﻮن‪1390 ،‬اﻟـﻒ‪:‬‬
‫‪ (694-693‬ﻣﻲداﻧﺪ و درﺑﺎره ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻋﻨﻮان ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ »ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﻨﺪ اﺑﺪاً ﻫﻴﭻ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻳﺎ‬
‫دﺳﺖﻛﻢ ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪهاي ﻧـﺪارد«‪ .‬از اﻳـﻦرو اﺳـﺘﻌﻤﺎر ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن را ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان »ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ و ﺗﻨﻬﺎ اﻧﻘﻼب اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن در آﺳﻴﺎ ﺷـﻨﻴﺪه ﺷـﺪه« ﻣـﻲﺳـﺘﺎﻳﺪ؛‬
‫زﻳﺮا ﻧﻴﺮوﻳﻲ دﮔﺮﮔـﻮنﻛﻨﻨـﺪه ﺑـﺮاي ﺟﺎﻣﻌـﻪ اي ﻣـﺮده اﺳـﺖ )ه‪789‬ن‪1390 ،‬ب‪ ،46-36 :‬ه‪789‬ن‪،‬‬
‫‪1390‬اﻟﻒ‪.(671-670 :‬‬
‫ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ ،‬ﺣﺎﻣﻴﺎن اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ را ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻧﺎدﻳﺪه اﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ و »ﺑﻲزﻣﺎن ﺑﻮدن‪،‬‬
‫ﻏﻴﺮ ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﻮدن« ﻧﻘﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻋﻨﻮان ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در اﻳـﺮان‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴـﺮ از ﻧـﻮع‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺮﻳﻊ آن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ .(29-28 :1393 ،‬او ﻋﻨـﻮان ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ذﻳـﻞ‬
‫ﻣﻨﻄﻖ »اﺳﺘﺒﺪاد‪-‬ﻫﺮجوﻣﺮج‪ -‬اﺳﺘﺒﺪاد«‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴـﺮ را وارد ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﺧـﻮد ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﻛﻪ وي ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻨﻄـﻖ ﻣـﻮرد ﻧﻈـﺮ وي‪ ،‬ﺑـﻴﺶ از‬
‫ﻫﺮﭼﻴﺰي‪ ،‬ﻧﻤﻮد ﺣﺮﻛﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﻲ در ﻳﻚ ﭼﺮﺧﺔ ﺑﺴﺘﺔ ﺗﻜﺮاري اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻲﺗﺮدﻳﺪ ﻫﮕـﻞ و‬
‫ﻣﺎرﻛﺲ ﻣﻨﻜﺮ وﺟﻮد ﺗﻐﻴﻴﺮي اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ در ﺟﻮاﻣﻊ )ﺑﺮآﻣﺪن و ﺑﺮاﻓﺘﺎدن دوﻟﺖﻫﺎ و ﺷـﻮرشﻫـﺎ‬
‫و‪ (...‬ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر آﻧﻬﺎ از ﻋﺪم ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﺷﺮق دﻗﻴﻘﺎً ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﻧﺒﻮد ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻛﻴﻔﻲ و رو ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻠﻮ در ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻧﺒﻮد ﺗﻨﺎزﻋﺎت ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦرو ﻣـﻲﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ او در ﺑﺤﺚ از اﻣﻜﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻴﻔﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻮاﻣﻊ ﺷـﺮﻗﻲ ﻋﻤـﻼً ﺗﻔـﺎوﺗﻲ ﺑـﺎ ﻫﺴـﺘﻪ‬
‫ﻣﺮﻛﺰي ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻄﺮحﺷﺪه در ﻏﺮب و ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻧﻮﻳﺴﺎﻧﻲ ﭼـﻮن ﺷـﺎردن و ﻛـﺮزن ﻧـﺪارد ﻛـﻪ‬
‫ﺛﺒﺎت و ﻋﺪم ﺗﻐﻴﻴﺮ از دو ﻫﺰار ﺳﺎل ﺑﻪ اﻳﻦﺳﻮ را وﻳﮋﮔﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﻲ ﻣـﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ )ﻛـﺮزن‪،‬‬
‫‪ ،1373‬ج‪.(33 :1‬‬
‫در اﻳﻦ ﺗﻮﺻـﻴﻒ و ﺗﺤﻠﻴـﻞ‪ ،‬در ﻣﺴـﻴﺮ ﻃـﻮﻻﻧﻲ ﺗـﺎرﻳﺦ اﻳـﺮان )اﻋـﻢ از دوران ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﻲ‪،‬‬
‫اﺳﻼﻣﻲ و ﻣﻌﺎﺻﺮ( ﻧﻪ »ﻣﻨﻄﻖ« ﭼﺮﺧﻪاي ﺗﺤﻮﻻت ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ ﺧﻮدﻛﺎﻣـﻪ‬
‫و ﻧﻪ وﺿﻌﻴﺖ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬روﺣﻴﺎت و ﻧﺤﻮة ﻣﻮاﺟﻬﺔ آﻧﻬـﺎ ﺑـﺎ ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕـﺎن )ﻛﺎﺗﻮزﻳـﺎن‪،‬‬
 ‫‪ /358‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫‪ 33 :1393‬و‪ .(63-62‬ﻧﻤﻮد اﻳﻦ ﺑﻴﻨﺶ ﻏﻴﺮﺗﺎرﻳﺨﻲ را ﻣﻲﺗﻮان در »ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻧﻘﻼبﻫـﺎي اﻳﺮاﻧـﻲ«‬

‫ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﻛﻪ وي ﻋﻤﻼً ﮔﺴﺴﺘﻲ ﻣﻴﺎن اﻟﮕﻮي اﻧﻘﻼبﻫﺎي دوره ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳـﺮان و‬
‫ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ اﻳﺮان ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ و ﻫﺮ دو را ﻓﺮآورده »ﺗﻀﺎد دوﻟﺖ‪ -‬ﻣﻠﺖ« ﻣﻲداﻧـﺪ‪» :‬وﻗﺘـﻲ از‬
‫ﻇﺎﻫﺮ اﻣﻮر ﺑﻪ ﻛﻨﻪ ﻗﻀﺎﻳﺎ رﺧﻨﻪ ﻛﻨـﻴﻢ و ﺑـﺎ ﻧﮕـﺎﻫﻲ واﻗـﻊﺑﻴﻨﺎﻧـﻪ ﺟﻮﻳـﺎي ﺟﺰﺋﻴـﺎت ﺷـﻮﻳﻢ‪،‬‬
‫درﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻳﺎﻓـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ اﻧﻘـﻼبﻫـﺎ ﻫـﻢ از ﻟﺤـﺎظ وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎي اﺳﺎﺳـﻲﺷـﺎن ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً‬
‫ﺑﻲﻛﻢوﻛﺎﺳﺖ ﺷﺒﻴﻪ ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ اﻳﺮان ﺑﻮدهاﻧﺪ« )ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪.(59 :1393 ،‬‬
‫‪-4‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻏﻴﺮﺗﺎرﻳﺨﻲ از ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻳﺮاﻧﻲ‬
‫ﻗﺎﻋﺪه اﺻﻠﻲ ﺗﺤﻠﻴﻞ در ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ و اﺳﺘﺒﺪاد اﻳﺮاﻧﻲ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑـﻪ‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ ﭼﻮن ﻗﺮارداﺷﺘﻦ ﻛﻨﺘﺮل ﺑﺨﺸﻲ از زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻛﺸـﻮر در اﺧﺘﻴـﺎر دوﻟـﺖ‪،‬‬
‫وﺟﻮد ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ‪» ،‬ﻣﺼﺮﻓﻲ«‪ ،‬روﻧﻖ ﺗﺠﺎرت‪ ،‬اﺳـﺘﻘﺮار ﺑﺨﺸـﻲ از ﻃﺒﻘـﺎت زﻣـﻴﻦدار در‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧﺪ روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧﺪ دﻳﻦ و دوﻟﺖ و‪ ...‬ﻋﻨـﻮان ﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫اﻳــﺮان ﺑﺮﺣﺴــﺐ ﻣﻔﻬــﻮم ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴــﻢ ﻣﻤﻜــﻦ ﻧﻴﺴــﺖ‪ .‬ﻣﺴــﺌﻠﻪ ﻧﺨﺴــﺖ ﺗﺄﻛﻴــﺪ ﺑــﺮ ﭼﻨــﻴﻦ‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﻲ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺣﻀﻮر ﺗﺎم و ﺗﻤﺎم اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ در ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان زﻳﺮﺳـﺆال‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﺻﺪور ﺣﻜﻤﻲﻛﻠـﻲ درﺑـﺎره »ﻣﺎﻟﻜﻴـﺖ دوﻟـﺖ ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ« و ﻓﻘـﺪان‬
‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻﻲ زﻣﻴﻦ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳـﺮان ﺑﺎﻳـﺪ اﺣﺘﻴـﺎط ﺻـﻮرت ﮔﻴـﺮد‪ .‬دوم اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺒﻮد ﭼﻨﻴﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﻲ را در ﺟـﻮاﻣﻌﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﻓﺌﻮداﻟﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﻲ ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ در دوره ﻓﺌﻮداﻟﻲ‬
‫ژاﭘﻦ‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﭘﺮروﻧﻖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎ ﭘﺪﻳﺪه اﺳﺘﻘﺮار ﻃﺒﻘـﺎت زﻣـﻴﻦدار در‬
‫ﺗﻤﺎم ﻳﺎ ﺑﺨﺸﻲ از ﺳﺎل در ﺷﻬﺮﻫﺎ و اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺎزاد اﺳﺘﺨﺮاجﺷﺪه از ﺑﺨﺶ روﺳﺘﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ‬
‫و ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي »ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺼﺮﻓﻲ«‪ ،‬اﻣﺮي ﻣﺨﺘﺺ اﻳﺮان ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و در ژاﭘﻦ ﻓﺌﻮداﻟﻲ و ﻧﻴـﺰ‬
‫اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻛﺮون‪.(44-43 :1395 ،‬‬
‫ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮ ﺗﻌﺒﻴﺮﻫﺎي ﻏﻠﻂ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺳﻴﻄﺮه ﮔﺰارهﻫـﺎﻳﻲ درﺑـﺎره ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺷـﺮﻗﻲ و‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺮدهﺻﻔﺖ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻣﻨﻔﻌﻞ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖاﻟﻌﻨﺎن ﺣﻜﻤﺮان ﺷﺮﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮔﺎه اﻳﻦ ﮔـﺰارهﻫـﺎ از ﺣﻘـﺎﻳﻖ ﺗﻬـﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻠﻘﻲ آﻧﻬﺎ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎي ﻋﻤـﻮﻣﻲ و ﭘﺎﻳـﺪار ﻋﻤﻴﻘـﺎً ﻏﻴﺮﺗـﺎرﻳﺨﻲ و ﮔـﺎه‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ...‬؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ ‪359/‬‬

‫ﻏﺮضورزاﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻛﻨﺸﮕﺮي‬

‫آﻧﻬﺎ در ﺗـﺎرﻳﺦ اﺳـﺖ )‪ .(Bailey, 1981: 89-107‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺑﺎﻳـﺪ اﻓـﺰود ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﮔـﺰارهﻫـﺎ از‬
‫ﺗﻨﺎﻗﺾﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ رﻧﺞ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑـﺮ‬
‫وﺟﻮد روﺳﺘﺎﻫﺎي ﭘﺮاﻛﻨﺪه و ﺧﻮدﺑﺴـﻨﺪه از ﺟﻬـﺎن ﺑﻴـﺮون را ﺑـﺎ ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﺑـﺮ وﺟـﻮد دوﻟﺘـﻲ‬
‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﺪاﺧﻠﻪﮔﺮ و ﺧﺮاجﮔﻴﺮ‪ ،‬درﻛﻨﺎرﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﻛﺮد )ﺗﺮﻧﺮ‪.(258 :1388 ،‬‬
‫درﻋـﻴﻦ ﺣــﺎل ادﺑﻴـﺎت اﻳــﻦ ﺣـﻮزه درﺑــﺎره ﻃﺒﻘـﺎت و ﻧﻴﺮوﻫــﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺳﺮﺷــﺎر از‬
‫ﻛﻠﻴﺸﻪﻫﺎي ﻧﻈﺮي »ذاتﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﻼً وﺣﺪت و ﺗـﺪاوﻣﻲ ﺑـﻲزﻣـﺎن و ﺑـﻲﻣﻜـﺎن را‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن دﻳﻦ‪ ،‬دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺎزار‪ ،‬روﺣﺎﻧﻴﺖ و ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت آﻧﻬﺎ ﻗﺎﺋﻞ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺎﻧﻌﻲ‬
‫ﺟﺪي ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺶ در ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ ﻧﻴﺮوﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻨﺶ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖﻣﻨﺪ آﻧﻬﺎ در زﻣﺎنﻫﺎ و ﻣﻜـﺎنﻫـﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻗـﺪرت ﺳﻴﺎﺳـﻲ اﺳـﺖ )‪ .(Zubaida, 2009: 74-82‬ﺑﺨـﺶ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﻘﺎد‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻠﻴﺸﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﺗﺤﻘﻴﺮآﻣﻴـﺰ درﺑـﺎره »ﺧﻠﻘﻴـﺎت« و »ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﺳﻴﺎﺳـﻲ«‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻛﺮدن ﺑﺮﺧﻲ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻧـﺎروا‬
‫و ﻧﺎدﻳﺪهاﻧﮕﺎري ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ‪ ،‬ﻧﺸﺎن دادن اﻳﻦ ﻧﻜﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﻲ ﺗﻨﻬﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﻳﺎ آﻧﻜﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ در ﺑﺴﻴﺎري از ﺟﻮاﻣﻊ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺗﻌﺒﻴﺮات ﻏﻴﺮﺗﺎرﻳﺨﻲ و زﻣﺎنﭘﺮﻳﺸﺎﻧﻪ از ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ ﺳﻨﺘﻲ‬
‫از ﻧﮕﺎه ﻧﻈﺮﻳﻪﭘﺮدازان اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬دوﻟﺖ ﺳﻨﺘﻲ در ﺟﻮاﻣﻌﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﺮان‪ ،‬ﻳـﻚ دوﻟـﺖ‬
‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ و ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻳﺘﻔﻮﮔﻞ‪ ،‬ﻛﺎر را ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﭘﻴﺶ ﺑﺮد ﻛﻪ ﺗﻮﺗﺎﻟﻴﺘﺮﻳﺴﻢ اﺳـﺘﺎﻟﻴﻨﻲ و‬
‫ﻫﻴﺘﻠﺮي را اداﻣﻪ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﻘﺪ اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴـﺮات ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ ﺗﻮﺿـﻴﺤﺎت‬
‫ﻣﻔﺼﻠﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان اﺟﻤﺎﻻً ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮات‪ ،‬ﻛﻠﻲﺑـﺎﻓﻲﻫـﺎﻳﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻧﻮﺳﺎن ﻗﺪرت دوﻟﺖ ﺳﻨﺘﻲ اﻳﺮاﻧﻲ در ﻣﻮﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎرﻳﺨﻲ را ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲﮔﻴﺮد و‬
‫دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻏﻔﻠﺘﻲ ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ از ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي ﺑﻨﻴـﺎدﻳﻦ دوﻟـﺖ ﺳـﻨﺘﻲ در ﺣـﻮزه‬
‫ﻣﺎﻟﻲ )ﺿﻌﻒ ﻣﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻓﻘﺪان اﻗﺘﺼـﺎدي ﭘـﻮﻟﻲ( و ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژﻳـﻚ )ﻓﻘـﺪان زﻳﺮﺳـﺎﺧﺖ و وﺳـﺎﻳﻞ‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻛﺎرآﻣﺪ‪ ،‬ﻋﺪم دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ داﻧﺶﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژيﻫﺎ و زﻳﺮﺳﺎﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎدي ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ‬
‫ﻣﺆﺛﺮ و‪ (...‬ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه اداري‪-‬ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ دوﻟﺖﻫـﺎي ﻣـﺪرن اﺳـﺖ ) ‪Mann,‬‬
‫‪.(1992: 5-11;1986: 169-170‬‬
 ‫‪ /360‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫در اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﻮﻋﻲ زﻣﺎنﭘﺮﻳﺸﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ روﺑﻪروﻫﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﻛـﻪ ﻣﺸـﺎﺑﻪ‬
‫ﻗﺪرتﻫﺎي ﻳﻚ دوﻟﺖ ﻣﺪرن را در دوﻟﺖﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ ﺑﺠﻮﻳﺪ‪ .‬درﺑﺎره وﺟـﻪ ﺧﻮدﻛﺎﻣـﻪ دوﻟـﺖ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ دوﻟﺖﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ ﺑﺎ رﻋﺎﻳﺎي ﺧـﻮد ﻗﺎﺑـﻞ اﻧﻜـﺎر ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬در‬
‫ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اﺑﻌﺎد و زواﻳﺎي ﻣﺼﺎﻟﺤﻪﻫﺎي ﭘﻴﭽﻴﺪه اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻴﺎن دوﻟﺖ و ﻧﻴﺮوﻫﺎﻳﻲ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‬
‫ﭼﻮن روﺣﺎﻧﻴﻮن‪ ،‬ﺗﺠﺎر و اﺻﻨﺎف‪ ،‬زﻣﻴﻦداران و ﻗﺪرتﻫﺎي ﻣﺤﻠﻲ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ رؤﺳـﺎي اﻳﻠـﻲ‬
‫ﻧﻴﺰ در رواﺑﻂ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻧﺎدﻳﺪه اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪-6‬اﺑﻬﺎم در ﻣﻔﻬﻮم ﺷﻴﻮة ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻴﺎﻳﻲ و ﺗﻮﻗﻒ در روﻳﻜﺮد ﺳﻠﺒﻲ‬
‫درﮔﻴﺮي اﺻﻠﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺑﻪ روﻳﻜﺮد ارﺗـﺪﻛﺲ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴـﺘﻲ و ﺣﺎﻣﻴـﺎن دﻳـﺪﮔﺎه ﺷـﻴﻮة‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ﻣﻔﻬﻮم »ﺷﻴﻮة ﺗﻮﻟﻴﺪ« ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ اﺳـﺖ‪ .‬اﺻـﻞ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰﻛـﺮدن ﺗﺤﻠﻴـﻞ‬
‫ﺑﺮﻣﺴﺌﻠﺔ »ﺷﻴﻮة ﺗﻮﻟﻴﺪ« و ﺑﺎور ﺑﻪ ﺗﻘﺪم ﺣﻴﺎت اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ اﺑﻌﺎد ﺣﻴﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺧـﻮد‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﻘﺎد اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻓﺮض ﻣﺤﻮرﻳـﺖ ﭼﻨـﻴﻦ ﺑﺤﺜـﻲ را ﺑﭙـﺬﻳﺮﻳﻢ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪان روﻳﻜﺮد ارﺗﺪﻛﺲ از اﻳﻦ ﻣﺰﻳﺖ ﺑﺮﺧـﻮردار ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﺗﺼـﻮﻳﺮ ﻧﺴـﺒﺘﺎً دﻗﻴﻘـﻲ از‬
‫ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﺧﻮد و ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﺧﻮد اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻟﻲ ﺣﺎﻣﻴﺎن وﺟﻮد ﻳﻚ ﺷﻴﻮة ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺑـﻪ ﻧـﺎم »آﺳـﻴﺎﻳﻲ«‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﻛﺎﺳـﺘﻲﻫـﺎي‬
‫دﻳﺪﮔﺎه ﺟﺮﻳﺎن اﺻﻠﻲ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴـﺘﻲ ﺑـﺮاي ﺗﻮﺿـﻴﺢ ﺗـﺎرﻳﺦ ﺷـﺮق ذﻳـﻞ ﺷـﻴﻮهﻫـﺎي ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬
‫اﺷﺘﺮاﻛﻲ‪ ،‬ﺑﺮدهداري‪ ،‬ﻓﺌﻮداﻟﻲ را ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪ ،‬در اراﺋﺔ اﻟﮕﻮي ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﺟـﺎﻳﮕﺰﻳﻦ‪ ،‬ﻫـﻴﭻﮔـﺎه‬
‫ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻓﺮاﺗﺮ از رﻓﺘﻦ ﻃﺮح ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﮔـﺰارهﻫـﺎي ﭘﺮاﻛﻨـﺪه درﺑـﺎره ﻣﺨﺘﺼـﺎت ﺷـﻴﻮة‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻴﺎﻳﻲ و اﻳﺮاﻧﻲ و اراﺋﻪ ﻳﻚ ﺗﻮﺻﻴﻒ دﻗﻴﻖ از ﻣﺎﻫﻴﺖ اﻳﻦ »ﺷﻴﻮة ﺗﻮﻟﻴﺪ« )ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻴﻮه‬
‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺗﻮﻟﻴﺪ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﺷﻬﺮ و روﺳﺘﺎ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻃﺒﻘﺎت و ﻣﻨﺎﺳـﺒﺎت‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺎ دوﻟﺖ در دورهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻃﺒﻘـﻪ ﺣـﺎﻛﻢ و ﺗﻨﺎزﻋـﺎت آﻧﻬـﺎ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت دوﻟﺖ ﻣﺮﻛﺰي و ﻗﺪرتﻫﺎي ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﻲ( ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬ﻛﻮﺷﺶ اﺻﻠﻲ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻛﺮدن‬
‫ﺗﻤﺎﻳﺰﻫﺎ و ﺗﻜﺮار ﮔﺰاره ﻫﺎي ﻛﻠﻲ ﺑﺎ ﺗﻤﺮﻛـﺰ ﺑـﺮ وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎي ﺧـﺎص و ﺗﻤـﺎﻳﺰآﻓﺮﻳﻦ زﻳﺴـﺖ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷـﺮق ﺑـﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در ﺗﻮﺿـﻴﺢ ﻧﻴـﺰ آﻧﭽـﻪ ﺑـﻴﺶ از‬
‫ﻫﺮﭼﻴﺰي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻘﺪم و اوﻟﻮﻳﺖ اﻣﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ )دوﻟﺖ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮرﻛﺮاﺗﻴﻚ( ﺑﺮ ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫اﺑﻌﺎد ﺣﻴﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ -‬اﻗﺘﺼﺎدي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﺮﻗﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ...‬؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ ‪361/‬‬

‫ﺑﻪاﻳﻦ ﻧﻘﺪﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻮارد دﻳﮕﺮي را ﻧﻴﺰ اﻓـﺰود‪ .‬اﻏـﺮاض ﺳﻴﺎﺳـﻲ در ﺧـﻮاﻧﺶ ﺗـﺎرﻳﺦ‪،‬‬
‫ﺑﻴﻨﺶ ﺟﺒﺮﺑﺎوراﻧﻪ ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﺎور ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﭘﺎﻳﺪار ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﺷـﺮق‪ ،‬ﻧﻔـﻲ اﻣﻜـﺎن ﻛـﻨﺶ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻧﺴﺎن )ﺑﻪوﻳﮋه از ﻧﻮع ﺷﺮﻗﻲ و اﻳﺮاﻧﻲ آن( ﺑﺮاي ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮﻳﺸـﺘﻦ و ﺳـﻮق‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺎورﻫﺎي ﻛﻠﺒﻲﻣﺴﻠﻜﺎﻧﻪ و ﺳﺘﺎﻳﺶ دﺳﺖ ﺑﻴﺮوﻧـﻲ ﺑـﺮاي ﺑـﺮﻫﻢ زدن ﭼﺮﺧـﻪ‬
‫ﺗﻜﺮارﻫـﺎي ﺑـﻲﺛﻤـﺮ )ﻣﺸـﺎﺑﻪ ﺳـﺘﺎﻳﺶ ﻣـﺎرﻛﺲ از اﺳـﺘﺜﻤﺎر اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن در ﻫﻨـﺪ( از ﺟﻤﻠــﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﭼﻨﻴﻦ روﻳﻜﺮدي ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ در رواﻳﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آن‪ ،‬اﺻﻠﻲﺗـﺮﻳﻦ ﭼـﺎرﭼﻮب ﺗﺤﻠﻴﻠـﻲ ﺑـﺮاي‬
‫درك ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ و دوﻟﺖ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻮده و ﻫﺴـﺖ‪ .‬ﻣـﺎ در اﻳـﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ‪ ،‬ﺿـﻤﻦ ﮔﺰارﺷـﻲ از‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﺗﺒﺎر ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪﭘﺮدازان اﺻﻠﻲ و ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻣﺤﻮري آن‪ ،‬ﻛﻮﺷـﻴﺪﻳﻢ‬
‫ﺗﺎ ﻧﺤﻮة ﻛﺎرﺑﺴﺖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺎرﻳﺦ و ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫـﻴﻢ‪ .‬ﻛﻮﺷـﺶ‬
‫ﻣﺎ آن ﺑﻮد ﺗﺎ درك ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ و ﺣﺎﻣﻴﺎن آن در ﻣﺠﻤﻮع ﭼـﻪ ﮔـﺰارهﻫـﺎﻳﻲ درﺑـﺎره‬
‫وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ و دوﻟﺖ اﻳﺮاﻧﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺸﺎﻣﺪرن ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﺷﺪ ﻛﻪ ﻃﺮح رواﻳﺖ ﺑﺎزﺳـﺎزي ﺷـﺪه ﻧﻈﺮﻳـﻪ اﺳـﺘﺒﺪاد ﺷـﺮﻗﻲ در‬
‫ﻗﺎﻟﺐ اﻳﺪة ﺷﻴﻮة ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻴﺎﻳﻲ در اﻳﺮان ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب‪ ،‬در ﻣﺘﻦ ﻣﻨﺎزﻋـﻪاي اﻳـﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ و‬
‫ﺑﺎ اﻏﺮاﺿﻲ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب در ﺳـﺎﻳﻪ ﺧـﻸ ﻧﺎﺷـﻲ از‬
‫ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎري ﺗﺌﻮري ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ رﻗﻴﺐ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ ﻫﮋﻣﻮﻧﻴﻚ در ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﺮاﻧﻲ ﻳﺎﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ‪ ،‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻣﺤﻮري ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ آﺷﻜﺎر و ﭘﻨﻬﺎن در‬
‫ﻓﻀﺎي ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ و ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻳﺮاﻧﻲ ﻗﺒﻮل ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﻋﻤﻮﻣﻴـﺖ ﻧﻴـﺰ‬
‫آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ از ﺟﻬﺎﺗﻲ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎﻗﻀﻲ در ﺣﻮزة درك ﮔﺬﺷـﺘﻪ و‬
‫اﻛﻨﻮن ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﻲ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎﻳﻲ ﺳﺎده و ﺗﺎﺣﺪود زﻳﺎدي ﻗﺎﻧﻊﻛﻨﻨﺪه ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﻋﻈﻤﺖﻃﻠﺒﺎﻧـﻪ از ﺗـﺎرﻳﺦ ﮔﺬﺷـﺘﻪ اﻳـﺮان‪ ،‬ﺗﺼـﻮﻳﺮي از دوﻟﺘـﻲ‬
‫ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه اداري و ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﮔﺴـﺘﺮده‪ ،‬ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﻗﺪرﻗـﺪرت ﺑـﺎ درﺑـﺎري ﺑﺎﺷـﻜﻮه‪،‬‬
‫ﺧﺮاجﮔﻴﺮي وﺳﻴﻊ و اﻳﺠﺎدﻛﻨﻨﺪه ﺗﺄﺳﻴﺴﺎت ﻋﻈﻴﻢ آﺑﻲ اراﺋﻪ ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ .‬از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ ﺑـﻪ‬
 ‫‪ /362‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫ﻧﺤﻮي ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ‪ ،‬وﻗﺘﻲ درﭘﻲ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ دو ﭼﺎﻟﺶ اﺻﻠﻲ اﻳـﺮان ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻳﻌﻨـﻲ ﭼﺮاﻳـﻲ ﻋـﺪم‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﺗﻮﺳﻌﻪ و دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎزﻫﻢ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ و ﻣﻀـﺎﻣﻴﻦ آن ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫دﮔﺮﮔﻮﻧﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد و دﻟﻴﻞ ﻋﺪم ﺗﺤﻘﻖ ﺗﺠﺮﺑـﻪاي ﻣﺸـﺎﺑﻪ ﻏـﺮب را وﺟـﻮد دوﻟـﺖﻫـﺎي‬
‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎﻧﻲ ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺪان ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺴﺘﻘﻞ از دوﻟﺖ‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺣﻘﻮق ﻣـﺪﻧﻲ‬
‫و ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ و‪ ...‬ﻋﻨﻮان ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ و ﻧﻴـﺎز‪،‬‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎﺗﻲ ﺣﺎﺿﺮ و آﻣﺎده ﺑﺮاي اراﺋﻪ دارد‪.‬‬
‫ﺗﺮدﻳﺪي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ و ﮔﺰارهﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ آن‪ ،‬داراي‬
‫ﺑﻴﻨﺶﻫﺎي ﻣﻬﻤﻲﺑﺮاي درك ﺗﺎرﻳﺦ و ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪ و دوﻟﺖ اﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﻋـﻼوه ﺑـﺮ‬
‫وﺟﻮد ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻪ ﻧﺎﻗﺾ ﻣﺪﻋﻴﺎت اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎرﺳﺎﻳﻲ ﺑﻨﻴـﺎدﻳﻨﻲ در اﻳـﻦ‬
‫دﻳﺪﮔﺎه وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد در ﺳﻮدﻣﻨﺪي آن ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﭼـﺎرﭼﻮﺑﻲ ﻛﻠـﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان و درك ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪﻫﺎي ﺟﺪي وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻘﺪ ﻣﺒﺎدي اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺎﻳﺪ راﻫﮕﺸﺎي ﻋﺒﻮر از ﻛﻠﻴﺸﻪﻫﺎي اﻳﺴﺘﺎي ﺑـﻲزﻣـﺎن و ﺑـﻲﻣﻜـﺎن و‬
‫ﺗﺮﺳﻴﻢ ﭼﺎرﭼﻮب ﻛﺎرآﻣﺪﺗﺮ ﺑﺮاي درك »ﺗﺎرﻳﺨﻲ« ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﭘﻴﭽﻴـﺪﮔﻲ ﻫـﺎ و‬
‫ﺗﻨﻮﻋﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ »زﻣﺎﻧﻤﻨﺪ« و »ﻣﻜﺎﻧﻤﻨﺪ« ﺗﺤﻮﻻت ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﭘﻲﻧﻮﺷﺖ‬
‫‪ .1‬اﻟﺒﺘﻪ ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن ﺗﺄﻛﻴﺪ دارد ﻛﻪ وﻳﮋﮔﻲ ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ ﺑﻮدن دوﻟﺖ در اﻳـﺮان از ﻗﺪرﺗﻤﻨـﺪ ﺑـﻮدن آن‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﺄﻛﻴﺪ دارد ﻛﻪ »وﺟﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ دوﻟﺖ اﻳﺮان آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻧـﻪﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ ﻛﻪ ﻗﺪرت ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ ‪-‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ در ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻗـﺪرت‬
‫ﻣﻄﻠﻖ در اﻋﻤﺎل ﺑﻲﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‪ -‬را در اﻧﺤﺼﺎر ﺧﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ« )ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪.(72 :1394 ،‬‬
‫‪ .2‬ﻃﺒﻖ اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﭘﺮﻛﺮوﺳﺘﺲ راﻫﺰﻧﻲ ﺑﻮد ﻛـﻪ رﻫﮕـﺬران را ﻓﺮﻳـﺐ داده و ﺑـﻪ ﻣﺤـﻞ‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬آﻧﻬﺎ را روي ﺗﺨﺘﻲ ﻣﻲﺧﻮاﺑﺎﻧﺪ‪ .‬اﮔـﺮ از ﻛﻮﺗـﺎهﺗـﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬آﻧﻘـﺪر آﻧﻬـﺎ را‬
‫ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺗﺨﺖ درآﻳﻨﺪ و اﮔﺮ درازﺗﺮ از ﺗﺨﺖ او ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﺨـﺶﻫـﺎي اﺿـﺎﻓﻲ را‬
‫ﻣﻲﺑﺮﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﻧﺪازه ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪاﻧﺪازه ﺗﺨﺖ او ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ...‬؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ ‪363/‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻳﺮواﻧﺪ )‪» (1393‬اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﺮان ﻋﺼﺮﻗﺎﺟﺎر«‪ ،‬در‪ :‬ﻣﻘـﺎﻻﺗﻲ در ﺟﺎﻣﻌـﻪﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﻬﻴﻼ ﺗﺮاﺑﻲ ﻓﺎرﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﺮدﻳﺲ داﻧﺶ‪.‬‬
‫ارﺳﻄﻮ )‪ (1371‬ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﻤﻴﺪ ﻋﻨﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬آﻣﻮزش و اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫اﺷﺮف‪ ،‬اﺣﻤﺪ )‪» (1347‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان از دوران ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺗﺎ ﺳﺪه ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ«‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺷـﻤﺎره‪،1‬‬
‫ﺻﺺ ‪.189-181‬‬
‫‪» (1353) ----------‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﻲ در اﻳﺮان‪ -‬دوره اﺳﻼﻣﻲ«‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ ﻋﻠـﻮم اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ ،4‬ﺻﺺ‪.49-7‬‬
‫‪ (1359) ----------‬ﻣﻮاﻧﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ رﺷﺪ ﺑﻮرژوازي در اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ‪.‬‬
‫‪» (1360) ----------‬ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﻲ از دﻳﺪﮔﺎه ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ«‪ ،‬آرش‪ ،‬ﺷـﻤﺎره‪ ،25‬ﻣـﺮداد‪ ،‬ﺻـﺺ‬
‫‪.106-94‬‬
‫‪ (1393) ----------‬ﻧﻘﺪو ﻧﻈﺮي درﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﺳﻴﺪ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ اﺷـﻚ ﺷـﻴﺮﻳﻦ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮه‪.‬‬
‫اﻧﺪرﺳﻮن‪ ،‬ﭘﺮي )‪1390‬اﻟﻒ( ﺗﺒﺎرﻫﺎي دوﻟﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻦ ﻣﺮﺗﻀﻮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺛﺎﻟﺚ‪.‬‬
‫اﻧﺪرﺳﻮن‪ ،‬ﻛﻮﻳﻦ )‪1390‬ب( ﻣﺎرﻛﺲ و ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﻴﺮﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻦ ﻣﺮﺗﻀﻮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬زرف‪.‬‬
‫اوﻳﻦ‪ ،‬اوژن )‪ (1362‬اﻳﺮان اﻣﺮوز )‪ ،(1907-1906‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﻲاﺻﻐﺮ ﺳﻌﻴﺪي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬زوار‪.‬‬
‫ﺑﺎﺳﻮرث‪ ،‬ادﻣﻮﻧﺪ ﻛﻠﻴﻔﻮرد )‪ (1378‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻦ اﻧﻮﺷﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻳﺎن‪ ،‬ﭘﻲﭘﺮ )‪ (1381‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،1‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺎﻫﻴﺪ ﻓﺮوﻏﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻗﻄﺮه و ﻓـﺮزان‬
‫روز‪.‬‬
‫ﺑﺮﻧﻢ‪ ،‬ﭘﻴﺘﺮو دﻳﮕﺮان )‪ (1396‬روش ﺗﺤﻘﻴﻖ درﻋﻠﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻴﺘﺮا راه ﻧﺠﺎت‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬وزارت اﻣـﻮر‬
‫ﺧﺎرﺟﻪ‪.‬‬
‫ﺑﻠﻴﻜﻲ‪ ،‬ﻧﻮرﻣﻦ )‪ (1384‬ﻃﺮاﺣﻲ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻦ ﭼﺎووﺷﻴﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﻲ‪.‬‬
‫ﺗﺎورﻧﻴﻪ‪ ،‬ژان ﺑﺎﺑﺘﻴﺴﺖ )‪ (1336‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺗﺎورﻧﻴﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑـﻮﺗﺮاب ﺗـﻮري‪ ،‬اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪ ﺳـﻨﺎﻳﻲ و‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﻲ ﺗﺄﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﻧﺮ‪ ،‬ﺑﺮاﻳﺎن )‪ (1380‬ﻣﺎﻛﺲ وﺑﺮ و اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﻌﻴﺪ وﺻﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ‪.‬‬
‫‪» (1388) ---------‬ﺟﺎﻣﻌﻪ آﺳﻴﺎﻳﻲ«‪ ،‬در‪ :‬ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﺎﻣﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ‪ ،‬اﺛﺮ ﺗﺎم ﺑﺎﺗـﺎﻣﻮر و دﻳﮕـﺮان‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻛﺒﺮ ﻣﻌﺼﻮم ﺑﻴﮕﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎب ﻧﮕﺎر‪.‬‬
‫ﺟﻤﺎﻟﺰاده‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ )‪1340‬ق( ﻳﻜﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺮﻟﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ ﻛﺎوﻳﺎﻧﻲ‪.‬‬
‫ﺧﺎﺗﻤﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ )‪ (1380‬آﻳﻴﻦ و اﻧﺪﻳﺸﻪ در دام ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻃﺮح ﻧﻮ‪.‬‬
 ‫‪ /364‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫ﺧﻨﺠﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ )ﺑﻲﺗﺎ( ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎد و ﻣﻨﺸﺄ ﻧﻈﺮﻳﻪ دﻳﺎﻛﻮﻧﻮف‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ‪.‬‬
‫‪ (1358) --------------‬رﺳﺎﻟﻪاي در ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎد و ﻣﻨﺸﺄ ﻧﻈﺮﻳـﻪ دﻳـﺎﻛﻮن و ﻓﻬـﻢ راه ﺑـﺎ ﭼﻨـﺪ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ و ﻳﺎدداﺷﺖ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻃﻬﻮري‪.‬‬
‫‪1374) ---------------‬اﻟﻒ( »ارزش ﻧﻈﺮﻳﻪ وﺟﻪ ﺗﻮﻟﻴـﺪ آﺳـﻴﺎﻳﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﭽـﻪ آن« )ﺑﺨـﺶ ﭼﻬـﺎرم(‪،‬‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،92-91‬ﺻﺺ ‪.65-58‬‬
‫‪1374) ---------------‬ب( »ارزش ﻧﻈﺮﻳﻪ وﺟﻪ ﺗﻮﻟﻴـﺪ آﺳـﻴﺎﻳﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﭽـﻪ آن )ﺳـﺎلﻫـﺎي ‪-1857‬‬
‫‪) «(1858‬ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ(‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ -‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،100-99‬ﺻﺺ ‪.161-154‬‬
‫‪1375) ---------------‬اﻟﻒ( »ارزش ﻧﻈﺮﻳﻪ وﺟﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻴﺎﻳﻲ« )ﺑﺨﺶ ﻫﻔﺘﻢ(‪ ،‬اﻃﻼﻋـﺎت ﺳﻴﺎﺳـﻲ و‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،104-103‬ﺻﺺ ‪.144-136‬‬
‫‪1375) ---------------‬ب( »ارزش ﻧﻈﺮﻳﻪ وﺟـﻪ ﺗﻮﻟﻴـﺪ آﺳـﻴﺎﻳﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﭽـﻪ آن« )ﺑﺨـﺶ ﻳـﺎزدﻫﻢ(‪،‬‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ -‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،112-111‬ﺻﺺ ‪.179-172‬‬
‫‪1375) ---------------‬ج( »ارزش ﻧﻈﺮﻳﻪ وﺟﻪ ﺗﻮﻟﻴـﺪ آﺳـﻴﺎﻳﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﭽـﻪ آن« )ﺑﺨـﺶ دوازدﻫـﻢ(‪،‬‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ -‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،114-113‬ﺻﺺ ‪.163-156‬‬
‫ژوﺑﺮ‪ ،‬پ‪ ،‬آﻣﺪه )‪ (1347‬ﻣﺴﺎﻓﺮت در ارﻣﻨﺴﺘﺎن و اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﻀﻤﺎم ﺟﺰوهاي درﺑـﺎره ﮔـﻴﻼن و ﻣﺎزﻧـﺪران‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﻲﻗﻠﻲ اﻋﺘﻤﺎد ﻣﻘﺪم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان‪.‬‬
‫دون‪ ،‬اﺳﺘﻔﻦ )‪ (1368‬ﺳﻘﻮط و ﻇﻬﻮر ﺷﻴﻮه ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺒﺎس ﻣﺨﺒﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ‪.‬‬
‫ﺳﺮﻳﻊاﻟﻘﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد )‪ (1390‬اﻗﺘﺪارﮔﺮاﻳﻲ اﻳﺮاﻧﻲ در ﻋﻬﺪ ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻓﺮزاﻧﺮوز‪.‬‬
‫ﺳﻴﻒ‪ ،‬اﺣﻤﺪ )‪ (1379‬ﭘﻴﺶدرآﻣﺪي ﺑﺮ اﺳﺘﺒﺪاد ﺳﺎﻻري در اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭼﺸﻤﻪ‪.‬‬
‫‪ (1380) ----------‬اﺳﺘﺒﺪاد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ و اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ در اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬رﺳﺎﻧﺶ‪.‬‬
‫ﺳﻴﻮري‪ ،‬راﺟﺮ )‪» (1382‬ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﺗﻮﺗﺎﻟﻴﺘﺮي دوﻟﺖ ﺻـﻔﻮي«‪ ،‬در‪ :‬ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎﺗﻲ درﺗـﺎرﻳﺦ اﻳـﺮان ﺻـﻔﻮي‬
‫)ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﻲ ﻏﻔﺎري ﻓﺮد و ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ آرام‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ﺷﺎردن‪ ،‬ژان )‪ (1336‬ﺳﻴﺎﺣﺖﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎدرن‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ 3‬و ‪ ،4‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ﺷﻠﻮﺧﺘﺮ‪ ،‬وﻟﻔﮕﺎﻧﮓ )‪» (1392‬ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻏﺮﺑﻲ از ﻧﮕﺎه ﻣﺎﻛﺲ وﺑﺮ«‪ ،‬در‪ :‬ﻋﻘﻼﻧﻴـﺖ و آزادي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬
‫ﻳﺪاﷲ ﻣﻮﻗﻦ و اﺣﻤﺪ ﺗﺪﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻫﺮﻣﺲ‪.‬‬
‫ﺷﻴﻞ‪ ،‬ﻟﻴﺪي ﻣﺮي )‪ (1368‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻟﻴﺪي ﺷﻴﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻴﻦ اﺑﻮﺗﺮاﺑﻴﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﻮ‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬اﺣﺴﺎن )‪ (1358‬ﺷﻤﻪاي درﺑﺎره ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻳﺮان و ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺣﺰب ﺗﻮده‪.‬‬
‫‪ (1382) -----------‬از دﻳﺪار ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻃﻼﻳﻪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺪاري‪ ،‬ﻛﺎﻇﻢ )‪ (1394‬ﭼﺮا ﻏﺮب ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و اﻳﺮان ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪ و ﻏـﺮب ﭘـﻴﺶ رﻓـﺖ؟ ﭼـﺎپ ﻧـﻮزدﻫﻢ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ...‬؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ ‪365/‬‬

‫ﻋﻨﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺣﻤﻴﺪ )‪» (1351‬ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻳﺮانﺷﻨﺎﺳﻲ«‪ ،‬در‪ :‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻛﻨﮕﺮه ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت اﻳﺮاﻧـﻲ‪،‬‬
‫ﺟﻠﺪ اول‪ 34 ،‬ﺧﻄﺎﺑﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪ روﺷﻦ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان‪.‬‬
‫ﻓﺎﮔﻞ ﺳﺎﻧﮓ‪ ،‬وﻳﻠﻴﺎم )‪ (1397‬ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻣﺪارك اﻳﺮان ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺧﺸﺎﻳﺎر ﺑﻬﺎري‪ ،‬ﺗﻬﺮان‬
‫ﻓﺮزان روز‪.‬‬
‫ﻗﺎﺿﻲﻣﺮادي‪ ،‬ﺣﺴﻦ )‪ (1387‬اﺳﺘﺒﺪاددراﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﺧﺘﺮان‪.‬‬
‫ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎﻳﻮن )‪ (1373‬اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳـﺮان )از ﻣﺸـﺮوﻃﻴﺖ ﺗـﺎ ﭘﺎﻳـﺎن ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﭘﻬﻠـﻮي(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﻧﻔﻴﺴﻲ و ﻛﺎﻣﺒﻴﺰ ﻋﺰﻳﺰي‪ ،‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ‪.‬‬
‫‪ (1393) -------------‬ﺗﻀﺎد دوﻟﺖ و ﻣﻠﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﺎرﻳﺦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ در اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﻴﺮﺿـﺎ ﻃﻴـﺐ‪،‬‬
‫ﭼﺎپ ﻳﺎزدﻫﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﻲ‪.‬‬
‫‪ (1394) -------------‬ﻧﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻃﻴﺐ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ‪.‬‬
‫ﻛﺮاﻳﺐ‪ ،‬ﻳﺎن )‪ (1386‬ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻼﺳﻴﻚ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﻬﻨﺎز ﻣﺴﻤﻲﭘﺮﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬آﮔﺎه‪.‬‬
‫ﻛﺮزن‪ ،‬ﺟﻮرج )‪ (1373‬اﻳﺮان و ﻗﻀﻴﻪ اﻳﺮان‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻏﻼﻣﻌﻠﻲ وﺣﻴﺪ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻋﻠﻤﻲ و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫ﻛﺮون‪ ،‬ﭘﺎﺗﺮﻳﺸﻴﺎ )‪ (1395‬ﺟﺎﻣﻌﻪﻫﺎي ﻣﺎﻗﺒﻞ ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ،‬ﻛﺎﻟﺒﺪﺷﻜﺎﻓﻲ ﺟﻬـﺎن ﭘﻴﺸـﺎﻣﺪرن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻣﺴـﻌﻮد‬
‫ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺎﻫﻲ‪.‬‬
‫ﻛﺮﻳﺴﺘﻴﻨﺴﻦ‪ ،‬آرﺗﻮر )‪ (1317‬اﻳﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ رﺷﻴﺪ ﻳﺎﺳﻤﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭼﺎپ رﻧﮕﻴﻦ‪.‬‬
‫ﻛﻤﭙﻔﺮ‪ ،‬اﻧﮕﻠﺒﺮت )‪ (1350‬در درﺑﺎر ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻴﻜﺎوس ﺟﻬﺎﻧﺪاري‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر ﻣﻠﻲ‪.‬‬
‫ﻣﺎرﻛﺲ‪ ،‬ﻛﺎرل )‪ (1378‬ﮔﺮوﻧﺪرﻳﺴﻪ )ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻘﺪ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ(‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول و دوم‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﺎﻗﺮ ﭘﺮﻫـﺎم و‬
‫اﺣﻤﺪ ﺗﺪﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬آﮔﻪ‪.‬‬
‫‪ (1392) ----------‬ﮔﺰﻳﺪه ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻛﺎرل ﻣﺎرﻛﺲ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﮔـﺰﻳﻨﺶ و‬
‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﺗﺎم ﺑﺎﺗﺎﻣﻮر و ﻣﺎﻛﺰﻳﻤﻴﻠﻴﺎن روﺑﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﭘﺮوﻳﺰ ﺑﺎﺑﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﮕﺎه‪.‬‬
‫ﻣﺎرﻛﺲ‪ ،‬ﻛﺎرل و ﻓﺮدرﻳﺶ اﻧﮕﻠﺲ )‪ (1386‬ﻟﻮدوﻳﮓ ﻓﻮﻳﺮﺑﺎخ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي آﻟﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﭘﺮوﻳـﺰ ﺑﺎﺑـﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭼﺸﻤﻪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻫﺮوﻳﺎن‪ ،‬ﻫﻮﺷﻨﮓ )‪» (1381‬ﻓﺌﻮداﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬ﺷﻴﻮه ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻴﺎﻳﻲ ﻳﺎ اﺳـﺘﺒﺪاد اﻳﺮاﻧـﻲ ﻣـﺎ«‪ ،‬ﻛﺘـﺎب ﺗﻮﺳـﻌﻪ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ ،11‬ﺻﺺ ‪.108-95‬‬
‫ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ‪ ،‬ﺷﺎرل )‪ (1349‬روح اﻟﻘﻮاﻧﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ ﻣﻬﺘﺪي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ﻣﻴﻨﻮرﺳﻜﻲ‪ ،‬وﻻدﻳﻤﻴﺮ )‪» (1368‬ﺳﺎزﻣﺎن اداري ﺻﻔﻮﻳﺎن ﻳﺎ ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﻣﻴﻨﻮرﺳﻜﻲ ﺑـﺮ ﺗـﺬﻛﺮهاﻟﻤﻠـﻮك«‪ ،‬در‪:‬‬
‫ﻣﻴﺮزا ﺳﻤﻴﻌﺎ‪ ،‬ﺗﺬﻛﺮهاﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪ دﺑﻴﺮﺳﻴﺎﻗﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻟﺪﻛﻪ‪ ،‬ﺗﺌﻮدور )‪ (1358‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮاﻧﻴﺎن و ﻋﺮبﻫﺎ در زﻣﺎن ﺳﺎﺳـﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻋﺒـﺎس زرﻳـﺎب‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪،‬‬
 1399 ‫ ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن‬،‫ ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‬،‫ ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‬/366

.‫اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر ﻣﻠﻲ‬

،‫ ﺗﻬـﺮان‬،‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﻮﺿﻴﺢ وﺣﻮاﺷﻲ ﻫﺎدي ﻫـﺪاﻳﺘﻲ‬،‫ ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‬،‫( ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﺮدوت‬1339) ‫ﻫﺮدوت‬
.‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬
.‫ داﻧﺸﮕﺎه ﺻﻨﻌﺘﻲ آرﻳﺎﻣﻬﺮ‬،‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﻤﻴﺪ ﻋﻨﺎﻳﺖ‬،‫ ﮔﺌﻮرگ ﻓﺮدرﻳﺶ )ﺑﻲﺗﺎ( ﻋﻘﻞ در ﺗﺎرﻳﺦ‬،‫ﻫﮕﻞ‬
‫ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺿـﺎ ﮔﻠﻤـﺮزي و‬،‫( ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﺷﻴﺮاز و دﻳﮕﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ‬1397) ‫ ادوارد اﺳﻜﺎت‬،‫وارﻳﻨﮓ‬
.‫ ﻧﺎﻣﻚ‬،‫ ﺗﻬﺮان‬،‫رﺿﺎﺻﺎﻟﺤﻴﺎن ﻛﻮﺷﻚ ﻗﺎﺿﻲ‬
،‫ ﻣﻬﺮداد ﺗﺮاﺑﻲﻧﮋاد و ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻋﻤﺎدزاده‬،‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺒﺎس ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‬،‫( اﻗﺘﺼﺎد و ﺟﺎﻣﻌﻪ‬1393) ‫ ﻣﺎﻛﺲ‬،‫وﺑﺮ‬
.‫ ﺳﻤﺖ‬،‫ﺗﻬﺮان‬
،‫ ﺗﻬـﺮان‬،‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﺛﺎﻗﺐﻓـﺮ‬،‫ از ﻗﻨﺎت ﺗﺎ ﻟﻮﻟﻪ ﻧﻔﺖ‬،‫( ﻧﻔﺖ و ﻗﺪرت در اﻳﺮان‬1379) ‫ ﺷﺎﻫﺮخ‬،‫وزﻳﺮي‬
.‫ﻋﻄﺎﻳﻲ‬
.‫ ﻣﺮﻛﺰ‬،‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻦ ﺷﻤﺲآوري‬،‫( اﻳﺮان ﭘﻴﺸﺎﺳﺮﻣﺎﻳﻪداري‬1380) ‫ ﻋﺒﺎس‬،‫وﻟﻲ‬
.‫ ﺛﺎﻟﺚ‬،‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﺴﻦ ﺛﻼﺛﻲ‬،‫ ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ﻗﺪرت ﺗﺎم‬،‫( اﺳﺘﺒﺪادﺷﺮﻗﻲ‬1391) ‫ ﻛﺎرل‬،‫وﻳﺘﻔﻮﮔﻞ‬

Bailey, A, M (1981) The Renewed Discussions On The Concept Of The Asiatic

Mode Of Production, in, J, D Kahn and J, L, Llobera (eds) The Anthropology
of Pre-Capitalist Societies, London, Routledge
Bailey, Joseph R, and Anne M, Llobera (1981) The Asiatic Mode of Production,
Science and Politics, Routledge
Curtis, Michael (2009) Orientalism and Islam, European Thinkers on Oriental
Despotism in the Middle East and India, ambridge University Press
Eisenstadt, Shmuel N, (2002) Concluding remark, Public Sphere, Civil sociteis
and Political Dynamics in Islamic Societiesin, The public sphere in Muslim
societies, edited by Miriam Hoexter, Samuel N, Eisenstat, Nehemia Levtzion,
State University of New York press
Jun, Li (1995) In defence of the Asiatic mode of production, History of European
Ideas, Vol 21, Issue 3, May.
Krader, Lawrence (1975) The Asiatic Mode Of Production, Sources, Development
And Critique In The Writings Of Karl Marx, Thesis Publishers
Marx, Karl (1979) The British Rule of India, in, Karl Marx, Frederick Engels,
Collected Works, Vol, 12, Marx and Engels, 1853-1854, International
Publishers.
Mann, Michael (1992) States, War, and Capitalism, Studies in Political Sociology,
Blackwell.
------------------ (1986) The Sources of Social Power, Volume 1, A History of
Power from the Beginning to AD 1760, Cambridge University Press.
Meisner, Maurice (1963) The Despotism of Concepts: Wittfogel and Marx on
367/ ‫ ؛ ﺣﺠﺖ ﻛﺎﻇﻤﻲ‬...‫ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

China. The China Quarterly, No. 16 (Oct. - Dec., 1963), pp. 99-111.
Sawer, Marian (1977) Marxism and the Question of the Asiatic Mode of
Production, Springer Netherlands.
Springborg, Patricia (1992) Western Republicanism and the Oriental Prince,
Polity Press.
Sunar, Lutfi (2020) The Weberian City, Civil Society, and Turkish Social
Thought, in, Edith Hanke and et el (eds) The Oxford Handbook of Max
Weber, Oxford University Press.
Toynbee, Arnold J, (1958) Oriental Despotism (Book review) American Political
Science Review, Volume 52, Issue 1, March.
Zubaida, Sami (2005-2006), Max Weber's "The City" and the Islamic City, Max
Weber Studies, Vol, 5, 2/6, 1, Max Weber and the Spirit of Modern
Capitalism – 100 Years On (JULY 2005 / JANUARY 2006) ,
------------------ (2009) Islam, the People and the State, Political Ideas and
Movements in the Middle East,I, B, Tauris.